Bielaruskaja encyklapedyja 01 а аршын part 2

зінай на У. Комплекс градава-ўзгорыстага, дробна- і сярэднеўзгорыстага (выш. да 313 м на П нЗ) марэннага рэльефу. Глыбіня эразійнага расчлянення рэльефу да 10— 20 м. Ускраіны ўэвышша маюць стромкія схілы ў бок рачных далін і нізіны. Складаецца з марэнных суглінкаў і супескаў, перакрытых лёсападобнымі пародамі невял. магутнасці. Большая частка А.ў. разарана. Хмызнякі і лясы (ялова-дубова-хваёвыя групоўкі) захаваліся на схілах узвышша. Л.А. Нічыпарэнка. АЛ ЯХ Н 0ВІЧ Галіна Іванаўна (н.

22.11.1930, Мінск), бел. вучоны-эканаміст. Д -р эканам. н. (1981), праф.

(1987). Окончила БДУ (1954). 3 1970 працуе ў БДУ. Асн. даследаванні па эканам. праблемах нар. гаспадаркі Беларусі і рыначнай сістэмы сучаснага капіталізму. Те.: Экономика Белоруссии в условиях Ве­ ликой Отечественной войны (1941— 1945). Мн., 1982; Экономическая система современ­ ного капитализма. Мн., 1988 (разам з СВ.Мачэрным); Государственно-монополи­ стический капитализм: Сущность и нацио­ нальные особенности. Мн., 1991 (з ім жа). АЛЯХНОВІЧ Мікалай Міхайлавіч (н.

2.5.1935, в. Варонічы Слонімскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. фізік. Чл.-кар. АН Беларусі (1989), д-р фізіка-матэм. н.

(1987), праф. (1991). Скончыў БДУ (1957). 3 1968 у Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў АН Беларусі, з 1994 яго дырэктар. Навук. працы па хім. сувязі ў цвёрдых целах, рэнтгенаўскім аналізе рэальных крышталёў, фазавых пераходах пры высокія цісках і т-рах, высокатэмпературнай звышправоднасці. Те.: Интегральные характеристики дифрак­ ции рентгеновских лучей в монокристаллах с хаотическим распределением дислокаций / / Металлофизика. 1986. № 1. АЛЯХНОВІЧ Мікола (Мікалай Мікалаевіч; 21.4.1903, г. Барысаў — 9.4.1959), бел. крытык. Вучыўся на мед. ф -це (1921— 24), скончыў пед. ф-т БДУ (1930). У 1930— 36 выкладчык Бел. вышэйшага пед. ін-та, адначасова ў 1932— 34 у Ін-це мовы, л-ры і мастацтва АН Беларусі. У ліст. 1936 арыштаваны, асуджаны на 12 гадоў і сасланы на Калыму. Працаваў урачом у лагер­ ным медпункце. 3 1945 у г. Тайшэт Іркуцкай вобл., э 1956 у Карагандзінскай вобл. Рэабілітаваны ў 1957. Жыў у Ленінградзе. Друкаваўся з 1919. У 1925— 27 кіраўнік Барысаўскай філіі «Маладняка». Даследаваў творчасць М.Багдановіча, АА дексавдровіча, П.Труса, Я.Скрыгана і інш. Аддаў даніну вульгарнаму сацыялаіізму. І.У.Саламевіч. АЛЯХНОВІЧ (O lechnowicz) Мсціслаў Антонавіч (22.2.1905, Гродна — 24.7.1982), польскі лінгвіст. Д -р гуманіт.

(1963) і пед. (1966) навук, праф. (1974). Скончыў Віленскі ун-т (1938). 3 1949 выкладчык, з 1954 заг. кафедры эамежных моу́, з 1966 кафедры рус. філалогіі Лодзінскага ун-та. Даследаваў рус. і бел. мовы, бел. фальклор, рус.-бел.-

польска-літоўскія фалькл. і моўныя су­ вязі. Аўтар манаграфіі «Польскія даследчыкі беларускага фальклору і мовы ў XIX ст.» (1986), прац «Польскія зацікаўленні беларускай мовай (ад паловы XVI стагоддзя да 1863 г.)» (1964), «Даследчыкі палескага фальклору ў першай палове XIX стагоддзя» (1965), «Беларускія элементы ў польскай песні першай паловы XIX стагоддзя» (1966), «Беларусь— Палессе» Оскара Кольбер­ га» (1968), «Сістэма націску назоўнікаў з вытворнай асновай у беларускай мове» (1972), «Тэндэнцыі развіцця бе­ ларускага націску (на параўнальным ф оне націску рускага)» (1978) і інш. Літ.: С а л а м е в і ч I. Польскі даследчык Беларусі / / ЛіМ. 1975. 21 лют.; Bibliog­ rafia publikacji naukowych i dydaktycznych prof, dra habil. Mścisława Olechnowicza / / Acta Universitatis Lodziensis. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego. Ser. 1. 1979. № 33. І.У. Саламевіч. АЛ Я Х Н 0ВІЧ Францішак Каролевіч (псеўд. Ю . М о н в і д i інш.; 9.3.1883, Вільня — 3.3.1944), бел. драматург і тэатр. дзеяч, публщыст, празаік. Скончыў драм, школу пры М уз. т-ве ў Варшаве (1907). 3 1908 у Вільні, рэпарцёр газет, выдаваў польскі гумарыстычны тыднёвік «Perkunas» («Пяркунас»). Удзельнічаў у арганізацыі 1-й бел. вечарынкі ў Вільні, паставіў з драм, гуртком «Па рэвізіі» М.Крапіўніцкага, дзе выступаў і як акцёр. За арт. у «Пяркунасе» трапіў пад суд, хаваўся ў Кракаве, у Галіцыі, дзе быў акцёрам польск. правінц. труп. Пасля амністыі 1913 вярнуўся ў Вільню,

АЛЯХНОВІЧ

301

1922), «Круці не круці — трэба памярці» (1943) і інш. Яны адметныя сцэнічнасцю, фалькл. паэтыкай, напружанасцю і дынамізмам дзеяння, займальнай інтрыгаю, разнастайнасцю характараў, меладраматызмам. Тэта яркае тэатр. відовішча з музыкай, танцамі, песнямі. Некаторыя створаны па літ. творах («Бутрым Няміра» паводле легенды

Ф .КАляхновіч.

ВЛастоўскага «Каменная трупа», «Лес шуміць» паводле аднайм. палескай ле­ генды У.Караленкі, «Птушка шчасця» паводле камедыі К.Марашэўскага, «За­ ручыны Паўлінкі» створаны як заканчэнне купалаўскай «Паўлінкі»). Яго п ’есы жанрава разнастайныя: сац. і бытавая драма, сатыр. і быт. камедыя, меладрама, фарс. У многія адлюстравана мяшчанскае асяроддзе і яго трагедыя. У драме «Цені» — творы бел. дэкадансу — філас. канцэпцыя пра бездапаале быў зняволены ў Лукішскую турму. У 1916 арганізаваў у Вільні тэатр. гур- можнасць чалавека перад лесам. Цэнтр. ток, з якім паставіў напісаную ў турме ў месца ў творчасці А. займае «Нясконча­ 1914— 15 сваю першую п’есу «На Анто- ная драма» (у многім аўтабіяграфічная, калі» і інш. У 1917 настаўнік у дзіцячым падзеі адбываюцца ў Вільні ў час акупалрытулку, супрацоўнік бел. газ. «Го­ цыі герм, войскам). У ёй аўтар супрацьман». 3 чэрв. 1918 у Мінску, акцёр i пастаўляе два погляды на бел. ідэю, рэжысёр Першага беларускага тавары- бел. адраджэнскі pyx. У камедыі «Пан ства драмы і камедыі, Беларускага саве- міністр» стварыў вобразы псеўдабеларуцкага тэатра. 3 сак. 1919 у Вільні, вы- скага дзеяча, кар’ерыста Філімона П ул­ даваў час. »Беларускае ж ыщё», спраба- и ́н а і настаўніка-адраджэнца Міколы ваў арганізаваць тэатр. 3 восені 1919 Светляка. П ’еса «Круці не круці — дырэктар і рэжысёр Бел. нар. т-ра ў трэба памярці» — сцэнічны гратэск з Мінску, дзе ставіў свае п ’есы. 3 ліп. вобразам смерці, алегорыяй тэрору ў 1920 у Вільні, у 1921— 23 рэдагаваў газ. часы сталінізму. Пісаў таксама апо«Беларускі звон». У ліст. 1926 прыехаў у весці, апавяданні, абрази́, вершы. У даМ інск на акад. канферэнцыю і адкрыц- кумент. аповесці-ўспамінах «У капцюцё БДТ-2 у Віцебск. У 1927 арышта- рох ГПУ» (1937, пер. на 7 моў) уперваны органамі АДПУ і прыгавораны да шыню ў бел. л-ры паказаў антычалавесутнасць сав. канцлагернай 10 гадоў высылкі на Салаўкі. У выніку чую сістэмы. Аповесць «Страшны год» абмену на вязня польскай турмы Б.Тарашкевіча ў вер. 1933 вярнуўся ў Віль­ (1944) узнаўляе перажытае аўтарам у ню, супрацоўнічаў у газ. «Słowo» 1940— 41. Кн. «Беларуси́ тэатр» (1924) («Слова»). У 1940— 41 на нелегальным пра гісторыю нац. сцэнічнага мастацтва становішчы. У 1942— 44 у Вільні, рэда- ад старажытнасці да пач. 20 ст. П ’есы гаваў газ. «Беларускі голас». Забіты ў А. шырока ставіліся ў Зах. Беларусі, сваей кватэры. Вядомы 18 п ’ес А.: «На трупай У.Галубка. 3 1994 зноў з ’явіліся на бел. сцэне. вёсцы», «Бугрым Няміра» (абедзве нап. Те.: Калісь. Вільня, 1919; Страхі жыцця.

1916) , «Манька» (нап. 1917, 2-я рэд. Вільня, 1919; Цені. Мн., 1920; Птушка шча­ «Дрыгва», 1925), «Базылішк» (нап. сця. Вільня, 1922; Шчаслівы муж. Вільня, 1917) , «Чорт і баба», «Страхі жыцця» 1922; У лясным гушчары. Рыта, 1932; Ня­ (абедзве нап. 1918), «Дзядзька Якуб», скончаная драма / / Полымя. 1992. № 5; Пан «Цені» (нап. 1919), «Птушка шчасця», міністар / / Беларуская драматургія. Мн., «Няскончаная драма» (абедзве нап. 1994. Вып. 1; У капцюрох ГПУ. Мн., 1994; 1920), «Заручыны Паўлінкі» (1921), Круці не круці — трэба памярці / / Тэатр. Бе­ ларусь. 1995. № 4. «Шчаслівы муж», «Пан міністр» (нап. Літ.: К а р с к и й Е.Ф. Белорусы. Пт.,

302

АЛЯХНОВІЧЫ

1922. T . 3, вып. 3. С . 366— 371; Г а р э ц к і М . Гісторы я беларускае літаратуры . М н ., 1992. С . 358— 364; К ры ві цк і Л. Ф ранціш ак Аляхновіч / / Н іва. 1990. № 2— 3; С а б а л е ў с к і А Адметны след / / Спадчына. 1990. Ns 3; Я г о ж . Н а адраджэнцкай хвалі / / Полымя. 1992. N» 5 ; Б я л я ц к і А «Як я п ам ру...» / / М аладосць. 1990. Ns 10; Глыбінны У . Тэатр у гады нямецкай акупацыі / / Тэатр . Беларусь. 1994. Ns 4 ; К о в е д ь У .А . Н аватарскія тэн дэн ц ы і ў беларускай драматургіі палатку X X ст. (на прыкладзе п ’есы Ф .А ляхн овіча «Страхі жыцця») // Весц і А Н Беларусі. Сер. гум ан іт. н авук 1994. № 4 ; Я г о ж. Ж ьщ дя няскончаная драма / / Тэатр . Беларусь. 1995. Ns 4. Г.В.Кажамякін.

АЛЯХНОВІЧЫ, А л ё х н а в і ч ы , ве­ ска ў Беларусі, у Маладзечанскім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 28 км на ПдУ ад Маладзечна, 55 км ад Мінска, чыг. ст. на лініі М інск— Мала­ дзечна. 3244 ж., 1181 двор (1995). Птушкафабрыка, сярэдняя школа, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. У 19 ст. веска і фальварак у Краснасельскай вол. Вілейскага пав. У 1872 пракладзена чы гунка, у 1885 пабудаваны вакзал. 3 1921 у складзе П ольш чы. У А дзейнічалі гур тк і Бел. сял.-работніцкай грамады. 3 1939 у Б С С Р , з 1940 цэнтр сельсавета. У 1942 у А размяш чаўся лагер смерці для ваеннапалонных. У 1948 арганізаваны калгас «Новае жыццё», у 1955 caÿrac «Аляхновіцкі».

У 16 ст. ад іх адгалінаваліся роды Іржыкавічаў, Кухмістравічаў, Дарагастайскіх. Найб. вядомыя А.: А л е X н а , сын Ры м авіда, заснавальнік роду А Н ам еснік гарадзенскі (1456), марш а­ л ах надворны В К Л пры Казім ір у IV . Я го брат Ю рый — заснавальнік роду Забярэзінскіх. П ё т р (? — 1516), сын А лехны , кухм істр В К Л (1492), пасол на соймы , нам еснік уцянскі (1514— 16). А н д р э й , сы н А лехны , пасол В К Л у М аскву (1493). Н ам еснік ож скі і пш элом скі (1494). М і к а л а й (? — каля 1548), сын П ягр а, м ечнік В К Л (1547). М агчыма, да гэтага роду належ аў М і х а л (1746— 82), родам ca Ж м удзі, педагог-піяр, праф. права ÿ Гал. ш коле В К Л .

В.Р.Баравы, Л.Л. Чарняўская. АЛЯШ КЕВІЧ Васіль Антонавіч (28.1.1893, в. Еськавічы Нясвіжскага р-на Мінскай вобл. — 18.7.1972), адзін з кіраўнікоў партыз. руху на Беларусі ў грамадз. вайну. У час герм, акупацыі Беларусі арганізатар і камісар партыз. атрада ў Слуцкім пав., у час польскай інтэрвенцыі камісар партыз. атрада МА.Кухарчыка (дзейнічаў у ваколіцах Ляхавіч і Клецка), арганізатар партыз. атрада імя III Інтэрнацыянала ў Бабруйскім пав. Удзельнік барацьбы супрадь войскаў Булак-Балаховіча.

лячэнні хвароб страўнікава-кішачнага тракту і жоўцевага пузыра, траўматычным шоку, анаэробнай інфекцыі. АЛЯШ КЕВІЧ Іосіф Іванавіч (1777, мяст. Шылува, Літва — 5.10.1830), бел. жывапісец-партрэтыст. 3 сям’і музы­ канта з мяст. Радашковічы (Маладзечанскі р-н ). Скончыў Віленскую маст. школу (1803), працаваў у майстэрнях франц. мастакоў Ж.А.Д.Знгра і Ж .Л .Давіда. 3 1810 жыў у Пецярбургу. Часта прыязджаў на Беларусь. Стварыў шмат партрэтаў у стылі позняга класіцызму і рамантызму, у т.л. Л.Сапегі, М .Радзівіла, АЧартарыйскага, Г.Ржавускага, Плятэра, аўтапартрэт, «Групавы пар­ трэт», «Жаночы партрэт», «Партрэт дзяўчынкі», партрэт А.Бакунінай (апошнія 4 захоўваюцца ў Нац. маст. музеі Беларусі) і інш. Сябраваў з А.Міцкевічам, напісаў яго партрэт (1828). АЛЯШ КЕВІЧ Фёдар Васілевіч (н.

5.5.1936, в. Балотца Навагрудскага р-на

АЛЯШКЕВГЧ Іван Баніфатавіч (26.11.1900, в. Ізабеліна Кіраўскага р-на Магілёўскай вобл. — 2.7.1977), бел. хірург. Д -р мед. н., праф. (1949). Заел, дз. нав. Беларусі (1969), заел, ўрач Бе­ ларусі (1959). Скончыў Кіеўскі мед. ін-т АЛ ЯХ Н 0ВІЧЫ , шляхецкі род герба (1926). 3 1949 заг. кафедры ў Віцебскім «Ляліва», прадстаўнікі якога ў 15— 16 мед. ін-це, з 1965 у Бел. ін-це ўдасканаст. займалі дзярж.-адм. пасады ў ВКЛ. лення ўрачоў. Навук. працы па хірург.

I.ІА ляш кевіч.

Гродзенскай вобл.), бел. нейрахірург. Чл.-кар. АН Беларусі (1994). Д -р мед. н.

(1973), праф. (1980). Скончыў М інскі мед. ін-т (1959). 3 1961 у Бел. НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі. 3 1973 у М інскім мед. ін-це. Навук. працы па сасудзістай паталогіі галаўнога і спіннога мозга, эпілепсіі, гідрацэфаліі, радыкуліце, пухлінах галаўнога мозга. Распрацаваў мікранейрахірургічную тэхніку для лячэння чэрапна-мазгавых і сасудзістых пашкоджанняў м оз­ га, укараніў методыку скарыстання антыгіпаксантаў. ІА л яш кевіч . Групав ы п а р т р э т . 1813. Н ац ы ян альн ы мастацкі м узей Б ела­ русі.

71з..Травматические субдуральные гема­ том ы . М н ., 1980 (разам з Н .І.Р о ж ан ц ам ); Нейрохирургия: Операции на головном мо­ зге. М н ., 1993 (разам з А Ф А л яш к е в іч а м ).

АМАГАСАКІ, горад у Японіі, буйны прамысл. прыгарад г. Осака, на П д в-ва

Хонсю. 509 тыс. ж. (1995). Порт на Унутраным Японскій моры. Металуріія, маш .-буд., хім., цэментавая, тэкст., шкляна-керамічная, авіяд. прам-сць. АМАДУ (Amado) Жоржы (н. 10.8.1912, г. Ільеус, штат Баія, Бразілія), бразільскі пісьменнік. Чл. Бразільскай акадэміі (1961). Вучыўся ў езуіцкім каледжы (1922— 24), ун-це ў Рыо-дэ-Ж анейра. Першы раман «Краіна карна­ валу» (1932). Аўтар сац.-рэв. твораў «Какава» (1933), «Мёртвае мора» (1936), «Бяскрайнія землі» (1943), «Сан-Жоржы дос Ільеус» (1944), «Падполле свабоды» (1952). Вядомасць прынеслі раманы «Незвычайная смердъ Кінкаса Зіінь Вада» (1961), «Дона Флор і яе два мужы» (1966), «Крама дудаў» (1969), «Тэрэза Батыста, якая стамілася ваяваць» (1972), «Вяртанне блуднай дачкі» (1976), «Знікненне святой» (1988). Творчасць А. звязана з развіццём маіічнага рэалізму — спецыфічнай лац.амер. літ. з ’явы; яго творам уласцівыя зварот да фальклору, гратэскавае адлюстраванне рэчаіснасці, карнавалізацыя, эмяш энне камічнага і трагічнага. М но­ гія з іх экранізаваны. Чл. Сусв. Савета Міру. Те.: Собр. соч. Т. 1—3. М., 1986—87. П. П.Акулаў.

род іх каля 20 даўжынёй больш за 1500 км. Найб. справа — Журуа, Пурус, Мадэйра, Тапажос, Шынгу, Такантынс (упадае ва ўсх. рукаў дэльты А. — Пару), злева — Жапура, Рыу-Негру (прыток Касік’ярэ злучае бас. А. з р. Арынока — найб. выразны прыклад біфуркацыі рэк). Шыр. А. ў месцы сутокаў Мараньёна і Укаялі 1,5 км, у сярэднім цячэнні да 5 км, у ніжнім 15— 20 км, перад вусцем 80— 150 км. Жыўленне пераважна дажджавое. Рака паўнаводная ўвесь год, макс, ўзровень у маі— ліп.. мінімальны — у ж н.— верасні. Сярэднегадавы расход вады ў ніжнім цячэнні каля 220 тыс. м3/с , макс. — больш за 300 тыс. м3/с . Сярэд­ негадавы сцёк каля 7000 км3 (каля 15% агульнага гадавога сцёку ўсіх рэк эямнога шара). Прылівы падымаюцца ўверх па рацэ на 1400 км. А. і яе прытокі багатыя арган. рэчывамі. У водах А. — кайманы, прэснаводныя дэльфіны, ламанціны. Рыбалоўства. У А. і

Амазаніт.

Рака Амазонка.

АМАЗО́Н АС (Amazonas), штат на ПнЗ Бразіліі, у Амазонскай нізіне. Пл.

1564,4 тыс. км2. Нас. 2200 тыс. чал.

(1990). Адм. цэнтр — г. Манаус. У экватарыяльных лясах збор соку гевеі. На плантацыях вырошчваюць джут і перац. АМАЗО́Н КА (Amazonas), рака ў Паўд. Амерыцы, пераважна ў Бразіліі, найбольшая ў свеце па памерах басейна і воднасці і другая па даўжыні. Утвараецца ад зліцця рэк Мараньён і Укаялі. Даўж. ад вытоку р. Мараньён 6400 км, ад вытоку Укаялі больш за 7000 км. Пл. бас. 7180 тыс. км2. Б.ч. басейна А. ў ме­ жах Амазонскай нізіны. Пачынаецца ў Андах, упадае ў Атлантычны ак., утва­ рае самую вял. ў свеце ўнутраную дэльту (больш за 100 тыс. км2) і лейкападобнае вусце. Больш за 500 прытокаў, ся-

303

яе прытоках 2 тыс. відаў прэснаводных рыб, сярод якіх драпежныя піранья, электрычны вугор. А. мае значны энергет. патэнцыял. Даўжыня ўсіх водных шляхоў у бас. А. каля 25 тыс. км. Рака суднаходная на 4300 км ад вусця (да Андаў), да г. Манаус (1690 км) падыма­ юцца акіянскія судны. Гал. парты: Бе­

лен (Пара), Сантарэн, Обідус, Манаус (Бразілія), Ікітас (Перу).

АМАДЫЕС (Amadeus Lake), бяссцёкавае салёнае возера ў цэнтр. пустыннай ч. Аўстраліі. Займае падоўжаную ўпадзіну паміж гарамі М ак-Донел і Масгрэйв, на выш. 204 м. Перасыхае, пл. змяняецца па сезонах і гадах, найбольшая 8700 км2. Рэштка больш буйнога ÿ мінулым вадаёма. АМАЗАНІТ (ад назвы р. Амазонка, дзе ўпершыню знойдзены ), мінерал, разнавіднасць мікракліну, афарбаваная іонамі свінцу. Крышталізуецца ў трыкліннай сінганіі. Утварае крышталі, часцей зярністыя масы з альбітам, кварцам і інш. Колер блакітнавата-зялёны, бірузовы ці ярка-зялёны. Ив. 6— 6,5. Шчыльн. больш за 2,5 г/см 3. Трапляецца ў гранітах і іранітных пегматитах. Вырабны камень. Амазанітавыя граніты выкарыстоўваюцца як абліцовачны матэрыял.

АМАЗОНСКАЯ

Бітва грэкаў з амазонкамі. Фрагмент размалёўкі кратэра. Каля 460 да на.

АМ АЗО ́Н Ы , у старажытнагрэчаскай міфалогіі жанчыны-ваяўніцы, якія жылі ў Малой Азіі ці ў перадгор’ях Каўказа. У пэўную пару года А. ўступалі ў блізкія адносіны з мужчынамі з мэтай захавання роду. Народжаных хлопчыкаў аддавалі на выхаванне бацькам ці забівалі, дэяўчынак пакідалі сабе і рыхтавалі іх да вайны. А. ўзбройваліся лукамі, баявымі сякерамі, лёгкімі шчытамі, самі выраблялі адзенне, шлемы і інш. вайсковы рыштунак. АМАЗО́Н СКАЯ H I3ÎH A, Амазо­ н і я , найбуйнейшая на Зямлі нізіна ў Паўд. Амерыцы, у бас. р. Амазонка, пе­ раважна ў Бразіліі, а таксама ў Калумбіі, Эквадоры, Перу. Пл. больш за 5 млн. км2. Слаба заселеная. Распасціраецца з 3 на У на 3200 км ад Андаў да Атлантычнага ак. паміж Гвіянскім і Бразільскім пласкагор’ямі. Размешчана ў вобласці тэктанічнага прагіну (Ама­ зонская сінекліза) Паўд.-Амерыканскай платформы, запоўненага ў асн. палеазойскімі марскімі і меза-кайназойскімі кантынент. адкладамі. Пераважае плоскі рэльеф пластавых раўнін з неглыбокімі шырокімі рачнымі далінамі. Карысныя выкапні: нафта, марганцавыя і жал. руды, золата, алмазы і інш. Клімат экватарыяльны, гарачы і вільготны, сярэднія т-ры 24— 28 °С, ападкаў 1500— 3000 мм за год. Рачная сетка гу­ стая, рэкі паўнаводныя. Разнастайная расліннасць вільготных экватарыяльных лясоў (сельвас) уключае 80 тыс. відаў дрэў (шмат каштоўньгх парод). Жывёльны свет разнастайны — 3 тыс. відаў сухапутных пазваночных (малпы, ляніўцы, малы мураўед, браняносцы, тапіры, пекары і інш.). Шмат птушак, паўзуноў, грызуноў, земнаводных, рыб (2 тыс. прэснаводных відаў), тэрмітаў,

304_________ АМАЛАДЖЭННЕ мурашак. Праз трапічныя лясы пракладзена Трансамазонская шаша (1970-я г.). АМАЛАДЖЭ́Н НЕ.

1) набыцдё арганізмам, які старэе, прыкмет маладосці; працэс процілеглы старэнню. Першая навук. канцэпцыя А. належыць франц. вучонаму Ш .Э.Броўн-Секару (1889), які меркаваў, што прычына старэння — аслабленне палавой актыўнасці, a амаладжальны сродак — экстракт палавых залоз жывёл. Амаладжальныя ўласцівасці ў розны час прыпісваліся балгарскай сыраквашы, антырэтыкулярнай цытатаксічнай сываратды, Гармо­ нам, навакаіну і інш. Па сучасных уяўленнях А. складанага шматклетачнага арганізма немагчыма з прычыны незваротнасці фаз антагенезу (дзяцінства, маладосць, сталасць, старасць). Можна гаварыць пра запаволенае старэнне, карэкцыю ўзроставых змен, працягласць жыцця, але не пра A ў поўным сэнсе гэтага слова. 2) Павелічэнне маладых асобін у складзе папуляцыі або ўзмоцненае размнажэнне клетак шматклета­ чнага арганізма.

выдзялення высакародных металаў (пераважна золата) са здробненых рудаў ці канцэнтратаў (у спалучэнні з тэхнічна больш дасканалымі працэсамі, напр. цыянаваннем), перапрацоўкі адходаў лёгкіх металаў (у другаснай металургіі), электралітычнага атрымання рэдкіх металаў (індыю, галію і інш.). Амальгамы пасля насычэння металам адмываюць, фільтруюць, адціскаюць і награваюць да 800—850 °С, вьщаляюць ртуць. Атрыманы «чарнавы» метал ідзе на афінаж, ртуць вяртаюць на А Пры неабходнасці А актывузоць растворамі сернай к-ты ці вапны, выкарыстоўваюць таксама ртуць з дамешкамі натрыю ці цынку. Спосабам А выдзяляюць з руды 50—70% золата. АМАЛЬГА́Ц ЫЯ БАНКАЎ, зліццё двух ці некалькіх самастойных банкаў у працэсе канкурэнтнай барацьбы; адна з формаў цэнтралізацыі банкаўскага капіталу. Адбываецца пры паглынанні адным буйным банкам другога ці стварэнні новага банка ў выніку зліцця банкаў.

АМАЛОН, рака, правы прыток Ка­ лымы, у Магаданскай вобл, х Рэспубліцы Саха (Якуція) Расійскай Федэрац ы і Даўж. 1114 км. Пл. бас. 113 тыс. км2. Пачынаецца на Калымскім нагор’і, цячэ ў вузкай горнай даліне. Пасля ўпадзення р. Кегалі даліна расшыраеіща, рака разбіваецца на рукавы. Асн. прытокі: Малангда, Алой, Алайчан (справа); К едон (злева). Замярзае ў кастр., крыгалом у канцы мая — пач. чэрвеня. У вярхоўях перамярзае, утвараюіща наледзі. Сярэдні расход вады ў верхнім цячэнні 33,7 м у с . У ніж нш цячэнні сплаўная. Суднаходная на 595 км ад вусця. АМАЛЬГА́М А (франц. amalgame ад грэч. malagma мяккая падкладка), сплаў ртуці з інш. металам. У залежнасці ад суадносін ртуці і металу падзяляюцца на вадкія і цвёрдыя. Цвёрдыя пры награванні раскладаюцца на зыходныя кампаненты, вадкія застаюцца ўстойлівымі ў вял. інтэрвале тэмператур. Інертныя да агрэсіўных асяроддзяў, маюць

Каўчуканосы А мазонскай яізіны .

АМАЛЬДЗІ (Amaldi) Эдаарда (н.

5.9.1908, каля г. П ’ячэнца, Італія), італьянскі фізік. Чл. Нац. акадэміі дэі Лінчэі ў Рыме (1948), замежны чл. АН добрыя цеплафіз. ўласцівасці. Утварэн- СССР (1958). Скончыў Рымскі ун-т не А. адбываецца пры змочванні і ды- (1929). 3 1945 прэзідэнт Нац. к-та па фузіі ртуці ў метал. Кампаненты А ЯДз. даследаваннях Італіі, з 1948 дырэўтвараюць інтэрметал. злучэнні — мер- ктар Нац. ін-та ядз. фізікі. У 1957— 60 курыды. Золата, серабро, волава легка прэзідэнт Міжнар. Саюза чыстай і прысплаўляюцца з ртуццю, медзь — у кдадной фізікі. Навук. працы па ядз. здробненым стане ці пры награванні. спектраскапіі, фізіцы элементарных А. — прамежкавыя рэчывы пры зда- часціц. У 1934 сумесна з Э.Ф ермі і інш. бычы высакародных металаў з рудаў і адкрыў з ’яву запавольвання нейтронаў у канцэнтратаў; метад іх атрымання — рэчывах, якія маюць у сабе вадарод. амалъгамацыя. Прадказаў існаванне антыпратона (1955), у сааўт. адкрыў анты-сігмаАМАЛЬГАМАЦЫЯ ў м е т а л у р г і і , спосаб атрымання металаў з рудаў з да- плюс-гіперон (1960). памогай ртуці. Пры змочванні ртуццю АМАЛЬТЭ́Я , найбліжэйшы спадаметалы ўтвараюць амальгамы і ў такім рожнік планеты Юпітэр. Сярэдняя выглядзе аддзяляюцца ад пустой па­ адлегласць ад планеты 181 тыс. км, пероды і пяску. А. вы кар ыстоўваю ць для рыяд абарачэння 0,498 сут, радыус 80

км. Арбіта А. ляжыць у плоскасці экватара планеты. Адкрыў Э.Барнард (1892, ЗШ А). АМА́Н , С у л т а н а т А м а н , дзяржава на Б. Усходзе, займае паўд.-ўсх. ч. Аравійскага п-ва. Тэр. дзяржавы выцягнутая з ПдЗ на ПнУ на 940 км. Абмываецца водамі Аравійскага м. Мяжуе з Йеменам, Саудаўскай Аравіяй і А б’яднанымі Арабскімі Эміратамі; граніцы на 3 праходзяць па пустыні і выразна не акрэслены. Абсалютная манархія. У адм. адносінах падзяляецца на 6 раёндѵ і 59 губернатарстваў. Пл. 212,4 тыс. к м . Нас. 1,9 млн. чал. (1994). Афіц. мова арабская, дзярж. рэлігія іслам. Сталіца — г. Маскат. Нац. свята — Дзень нараджэння султана Кабуса (18 ліст.). Прырода. Тэр. А. займае ўскраіну плато Аравійскага п-ва з гарамі Хаджар (найвыш. пункт краіны г. Шам, 3353 м) на ПнУ. На ПдЗ плато Дафар з гарамі Кара. Уздоўж Аманскага заліва вузкая (40— 50 км) прыбярэжная нізіна ЭльБатына. У цэнтры — усх. ўскраіна пу­ стыні Руб-эль-Халі. Карысныя выкапні: нафта (запасы 575 млн. т), прыродны газ (283 млрд, м3), медная (20 млн. т) і хромавая (2 млн. т) руды; ёсць каменны вугаль, вапняк, мармур, падземныя воды, невял. запасы свінцу, золата, серабра. Клімат трапічны, гарачы і сухі. Сярэдняя т-ра паветра ў студз. каля 21 °С, у ліп. 32 °С. Ападкаў на раўнінах каля 125 мм, у гарах да 500 мм за год, выпадаюць пераважна летам. Пастаянных рэк няма, ёсць вадзі. Пераважае пустынная і паўпустынная расліннасць, у гарах участкі саваннаў, лістападных трапічных лясоў. У аазісах фінікавыя і какосавыя пальмы, аліўкавыя дрэвы. Сярод жывёл — газелі, ліс, шакал, зай­ цы, тушканчыкі, яшчаркі, змеі. Насельніцтва. Больш як 90% арабы, жывуць таксама персы, індусы, выхадцы з Усх. Афрыкі. Большая палавіна насельніцтва аселая, сканцэнтравана ў Эль-Батына і вакол Маската, ва ўнутр. раёнах і на П дЗ — качавое і паукачавое. Шчыльнасць 8,9 чал. на 1 км2. П е­ раважае сельскае насельніцтва (каля 89%). Найб. гарады: Маскат, Эль-Матрах, Э с -Сахар, Назва, Салала. Гісторы я. Ёсц ь зв е сткі, ш то ÿ 4— 3-м ты с. да н .э . насельніцгва на тэр . А мела ф лот і займалася пасрэдніцгвам у гандлі паміж краінам і бас. р эк Н іл , Ты тр , Еўф рат і Ін д . У 7— 11 ст. тэр . А некалькі разоў уклю чалася ÿ склад Арабскага халіф ата. У сярэдзіне 8 ст. ам анскія плямёны аб’ядналіся вакол імама, яком у належала духоўная і свецкая ўлада. Незалежны імам ат А з перапы нкамі існаваў да канца 18 ст. У пач. 16 ст. прыбярэжнай ч. А завалодалі партугальцы , у 1730-я г . заваявалі персы. 3 2-й пал. 18 ст. А — аб’ект бара­ цьбы пам іж А н гл ія й , Ф ранцы яй і вахабітамі. Н а пач. 19 ст. кантроль над паўд.-ўсх. ч. Ара­ вій скага п-ва ўстанавіла А н глія. Тэр . А была падзелена на ім ам ат А , султанат М аскат i т.зв . П ір ац кі бераг (з 1853 Аман Дагаворны). У 1891 над М аскатам устаноўлены брьгг. пратэкгарат. Ім ам ат А заставаўся незалежны. Яго кір аўн ік і вы ступалі за ліквідацыю залежнасці М аската ад А н гл іі і ўз’яднанне краіны , што прывяло да ўзбр. кан ф ліктаў паміж абодвума бакам і. Паводле С ібскага дагавора 1920 англ.

ўлады і султан Маската прызналі імамат А незалежнай дзяржавай. У 1955, парушыўшы дагавор, англа-маскацкія войскі ўвайшлі на тэр. А. і да 1959 акупіравалі большую яго частку; правіцелем А. с'гау султан Маската Саід бен Тэймур. У вышку дзярж. перавароту з ліп. 1970 на чале А. стаў султан Кабус бен Саід. Ca жн. 1970 краіна мае назву Султанат Аман. У вер. 1971 А. прынягы ў Лігу арабскіх краін, у кастр. — у ААН. Супрацоўнічае з ЗІІІА, падтрымлівае цесныя сувязі з Вялікабрытаніяй. А. быў пасрэднікам ва ўрэгуляванні ірана-іракскай вайны 1980—88, з’яўляецца прыхільнікам стварэння бяз’ядзерных зон у розных ч. свету. Выступав за захаванне на сучасным этапе замежных войскаў у Персідскім заліве. Мае пагадненне з ЗША аб ваен. супрацоўніцтве. Гаспадарка. Аснова эканомікі — здабыча (38 млн. т., 1993) і экспарт (праз порт М іна-эль-Фахль каля Маската) нафты; дае каля 70% валавога ўнутр. прадукту (у 1992 ацэньваўся ў 10,4 млрд. амер. дол., штогадовы прырост да 13%) і больш за 90% паступленняў цвёрдай валюты. Гадавая магутнасдь

аазіснае, са штучным арашэннем. Гал. культура — фінікавая пальма (50% апрацаваных зямель). Вырошчваюць проса, кукурузу, ячмень, пшаніцу, траву альфу (ідзе на выраб паперы і тканін), гародніну, тытунь, лімоны, апельсіны, манга, бананы, вінаград, какосавыя арэхі. Увозііща збожжа. Жывёлагадоўля экстэнсіўная. Бедуіны-качэўнікі гадуюць авечак, козаў, вярблюдаў. Асн. транс парт — марскі і аўтамабільны, сувязь з унутр. раёнамі — па караванных шляхах. Асн. парты М іна-Кабус, Райсут, Маскат, Эль-Матрах. Аўтамагістралі злучаюць А. з А б’яднанымі Арабскімі Эміратамі. Даўж. аўтадарог каля 23 тыс. км, нафтаправодаў 800 км, газаправодаў 350 км. Міжнар. аэрапорты ў Э с-С іб (прыгарад Маската) і Салале. Экспарт (4,9 млрд. амер. дол., 1991) — пераважна нафта, імпарт (3 млрд. амер. дол., 1991) — машыны і трансп. сродкі, змазачныя матэрыялы, прадукты харчавання. Буйнейшыя ганда, партнёры: Вялікабрытанія, ЗШ А, Японія, ААЭ, Паўд.

АМАНІМАЦЫЯ

305

АМА́Н , горад, сталіца Іарданіі, У вадзі Зерка, на П нЗ краіны. 1,3 млн. ж.

(1990). Трансп. вузел. Міжнар. аэрапорт. Нафтаперапр., харч., тытунёвая, тэкст., цэментная і інш. прам-сць. Ун-т. У старажытнасці вядомы пад назвай РабатАмон, у эліністычна-рым. эпоху — Філадэльфія. У 7—9 ст. уваходзіў у араб. Халіфат, пасля яго распаду ÿ 10 ст. — у склад розных дзяржаў Егіпта і Сірыі. 3 1516 да канца 1-й сусв. вайны ў складзе Асманскай імперыі. 3 1921 сталіца эмірата Трансіарданія, з 1946 Іарданіі. На месцы стараж. торада захавалася некалькі грабніц і фрагменты сцяны (магчыма, 9 або 8 ст. да н.э.), руіны араб, цытадэлі і рым. тэатра на 4 тыс. чал. (2 ст. н.э.), адэона (тэатр для спевакоў), німфея (ант. свяцілішча). У канцы 19 ст. пабудаваны па­ лацы Басман і Рагдан, у 1924 — мячэць альХусейн, у 1952 — маўзалей караля Абдалаха. Сучасная архітэктура торада eÿpan. тылу. Му­ зей Іарданскі археалагічны, ісламу. АМАН (Aman) Тэадор (20.3.1831, г. Кымпулунг — 19.8.1891), румынскі жывапісец і графік. Вучыўся ў Францыі (1850— 58). Заснавальнік і дырэкгар Школы прыгожых мастацгваў у Бухарэсце (1864). Удзельнік рэв. 1848— 49 у Валахіі. Аўтар гіст. палотнаў, прасякнутых нац.-вызв. ідэямі («Выгнанне туркаў пры Кэлугэрэні», 1872), парадных партрэтаў («Тудор Уладзімірэску»), пейзажаў, гравюр на тэмы з сял. жыцця («Селянін з шапкай у руцэ», 1875). АМА́Н ДАГАВОРНЫ , назва былога брыт. пратэкгарата на Аравійскім п-ве.

3 1971 незалежная дзяржава А б ’яднаныя Арабскія Эміраты. АМАНА́Л Ы, група выбуховых рэчываў; разнавіднасць аманітау. Асн. кампаненты: аміячная салетра, нітразлучэнні, дысперсны алюміній, які рэзка павышае энергію выбуху і фугаснае дзеянне. Выкарыстоўваюцца для ўзрывання па­ род павышанай трываласці ў вільготных і абводненых свідравінах.

Герб і сцяг Амана.

нафтапёрапр. з-даў 3 млн. т. Разведку і здабычу нафты ажыццяўляюць змешаныя кампаніі (60% капіталаў ва ўрада А., 40% у зах.-еўрап. фірмаў). Прыродны газ (гадавая здабыча 2,8 млрд, м3) выкарыстоўваецца ў энергетыцы, працуюць з-ды па звадкаванні газу. Ёсць дзярж. прадпрыемствы: медзеплавільны з-д у г. Эс-Сахар, нафтаперапрацоўчы ў Маскаце, цэментны ў Русаі. Развіты рыбалоўства, буд. прам-сць, саматужныя промыслы (апрацоўка скур, прадзенне, ткацтва, вытв-сдь ювелірных вырабаў, халоднай зброі, прадметаў хатняга ўжытку, перапрацоўка фінікаў). Сельская гаспадарка дае 3% валавога ўнутр. прадукту (у ёй занята 42% насельнідтва, разам з рыбалоўствам). Для земляробства прыдатныя 0,2 % плошчы краіны, 4,7% пад пашай. Найб. асвоены Эль-Батына, прыбярэжная раўніна Дафара і вадзі ўнутр. раёнаў. Земляробства 11. Бел. энц., т. 1.

Карэя, Сінгапур. Грашовая адзінка — аманскі рыял. М.С.Вайтовіч (прырода, гаспадарка), У. С.Кошалгу (гісторыя).

АМ АНГЕЛЬДЬІ ІМАНАЎ (1873, Тур­ гайская вобл., Казахстан — 18.5.1919), адзін з кіраўнікоў нац.-вызв. паўстання ў Казахстане ў 1916. У час Сярэднеазіяцкага паўстання 1916 узначаліў атрады ў Тургайскім і суседніх паветах. У кастр.

1917 стварыў партыз. атрад, які выступіў супраць урада, сфарміраванага партыяй Алаш. Адзін з арганізатараў сав. улады ў Тургайскай вобл., першых у Казахстане часцей Чырв. Арміі. Загінуў у выніку антысав. мяцяжу. АМАНІ, назва залатых манет Афганістана, якія выпускаліся ад эпохі феадалізму да 1925 (вартасдь 5, 2, 1 і 1/2 А.). Агульная маса 4,6 г, чыстага золата 4,1 г. Складала 30 рупій.

Да арт. Аман. Вароты г. Маскат.

АМ АНІМ АЦЫ Я, стшістычная фігура ў паэтыцы, спалучэнне слоў з аднолькавым коранем, але неаднолькавых паводле іраматычнай катэгорыі. Прыклад выкарыстання А., падпарадкаванай мает, задуме, у вершы Я.Купалы «У ку-

306

АМАНІМІЯ

пальскую ноч»: «Цемра з нетрай скача скокі...», «Так шукае, лазіць лазам...», «Кветкі пільна я пільную» / / На замкоў замкнёна сорак...». АМ АНІМ ІЯ (ад грэч. homönymia аднайменнасць), гукавое супадэенне адзінак (марфем, слоў, словазлучэнняў), якія адрозніваюцца паміж сабой значэннем. Усе амонімы-словы падзяляюцца на тылы: л е к с і ч н ы я (маюць поўнае гукавое супадзенне ва ўсіх ф ор­ мах і адносяцца да адной часціны мовы, напр., «нота» — ’дыпламатычны дакумент’ і «нота» — ’муз. знак’), ф а н е т ы ч н ы я — амафоны, м а р ф а л а г і ч н ы я — амаформы. Адрозніваюць поўную і частковую А. Поўныя лексічныя амонімы супадаюць ва ўсіх граматычных формах («заранка» — ’зор­ ка’ і «заранка» — 'нтушка’), пры частковай А адно са слоў цалкам (ва ўсіх формах) супадае па гучанні з часткай формаV інш. слова ці з адной яго формай («вечарам» — прыслоўе і «вечарам® — назоўнік мужч. роду адз. л. творнага склону). Да частковай адносяць прыставачную А ́ («дапісаць» — ’поўнасцю скончыць пісаць’ і «дапісаць» — ’запоўніць старонку’), супадзенне формаў аднаго з трыванняў розных дзеясловаў («прамакаць» ад «прамакнуць» і ад «прамокнуць») і г.д. Амонімы ўзнікаюць у мове ў выніку страты сэнсавай сувязі паміж асобнымі значэннямі (у т.л. пераноснымі) мнагазначных слоў («каса» — ’прылада працы’, «каса» — ’заплеценыя валасы’, «каса» — ’вузкая пясчаная па­ ласа’), у выніку дзеяння фанет. законаў мовы (аглушэння зычных на канды слова: «мох» — 'расліна’ і «мог» — ад дзеяслова «магчы»), гукавога супадзення розных слоў («міна» — ’выраз твару’ і «міна» — ’снарад з выбуховым рэчывам’) і інш. Ад амонімаў трэба адрозніваць омографы. Л.П.Кунцэвіч, А.Я.Міхнко,.. АМАШ ТЫ, а м о н а і д э і (Аш ш опоidea), надатрад вымерлых малюскаў кл. галаваногіх. Былі пашыраны ў дэвонскім і мелавым перыядах, дасягнулі росквіту ў сярэдзіне мезазойскай эры. Вядома каля 1,5 тыс. родаў і 5 тыс. відаў. Рэшткі А. трапляюцца ўсюды ў марскіх адкладах. На Беларусі найб. поўна фауна А. прадстаўлена ў Прыпяцкім прагіне ў адкладах верхняюрскай сістэмы. Ракавіны 1 см — 2 м у папярочніку. Падзяляліся перагародкамі на самастойныя ка­ меры, у адной з якіх размяшчалася цела. Астатнія былі запоўнены газам і элучаліся паміж сабою тонкім вырастам мяккага цела (сіфонам), які служыў рэгулятарам газавата ціску ў камерах. На галаве шчупальцы. Маглі жыць у бурнай прыбярэжнай паласе. Драпежнікі. Маюць стратьпрафічнае значэнне. АМАНІТЫ, сумесевыя выбуховыя рэчывы брызантнага дзеяння, у састаў якіх як акісляльнік уваходзідь аміячная салетра N H 4N O 3. Паводле тыпу гаручага кампанента падэяляюцца на ўласна А. — сумесі N H 4N O 3 з выбуховымі нітразлучэннямі (трынітраталуол, дынітранафталін і інш.) і дынамоны — су­ месі з невыбуховым гаручым (торфам, драўніннай мукой, тэхн. маслам, па-

рашком

металаў).

Біпарныя

сумесі

N H 4N O 3 з трынітраталуолам наз. ама-

толамі, А. з дамешкамі алюмінію — аманаламі. У якасці сенсібілізатараў дэтанацыі ўводзяць магутныя выбуховыя рэчывы (нітраглідэрын, гексаген і інш.), для надання водаўстойлівасці і стабільнасці — спец. дабаўкі (мел, даламіт, крухмал, стэараты некаторых металаў). Выпускаюцца ў выглядзе парашкоў і гранул. Асобная група — воданапоўненыя А , змяшчаюць насычаны водны раствор N H 4 N O 3 , які ператвараецца ў гель (акватолы, акваніты). А малаадчувальныя да мех. уздзеянняў, адносна бяспечныя пры вытв-сці, захоўванні і выкарыстанні. АМАНІФІКАЦЫ Я (ад амоній + лац. facio раблю), працэс раскладання мікраарганізмамі арган. азоцістых рэчываў глебы з вылучэннем аміяку. Мае вял. значэнне ў кругавароце азоту ў прыродзе і жыўленні раслін. У А. ўдзельнічаюць гніласныя бактэрыі,

АМА́Н СКІЯ ГО́Р Ы , гл. Х ад ж ар. АМАНУЛА́-ХАН (1.6.1892 — 25.4.1960), кароль Афганістана ў 1919— 29.

28.2.1919 абвясціў незалежнасць Афга­ ністана і ўзначаліў вызв. барацьбу супраць Вялікабрытаніі. У 1921 заключыў з РСФ СР дагавор аб дружбе, у 1926 — з СССР дагавор аб нейтралітэце і ўзаемным ненападзенні. Праведзеныя ім рэформы спрыялі цэнтралізацыі краіны, развіццю над. эканомікі і куль­ туры, умацаванню незалежнасці дзяржавы. У выніку антыўрадавага паўстання 1928— 29 быў вымушаны пакінуць краіну. Памёр у Цюрыху. АМАПА (Ангара́), федэральная тэрыторыя на Пн Бразіліі. Пл. 140,3 тыс. к м . Нас. 268 тыс. чал. (1990). Адм. цэнтр — г. Макала. Буйныя запасы марганцавых РУДаў. А М А Р І, А м а р і б н а л ь - Х а т а б (каля 591 д і 581, Мекка — 3 ці 4.11.644), другі халіф (з 634) у Арабскім халіфаце, адзін з бліжэйшых паплечнікаў Мухамеда. Пры А. I араб, войскі атрымалі перамогі над візантыйцамі і Сасанідамі, заваявалі значныя тэр. ў Азіі і Афрыцы (гл. Арабскія заваяванні). Увёў мусульманекае летазлічэнне паводле хіджры. Забіты рабом-персам. ΑΜΑΡΑ, горад на ПдУ Ірака, адм. ц. мухафазы М айсан. 130 тыс. ж. (1985). Вузел шашэйных дарог. Перапрацоўка с.-г. прадукцыі (рыс, фінікі); цукр. за­ вод. Паблізу А — цэлюлозна-папяровы камбінат.

АМ АРАЛІЗМ (ад а... + лац. moralis маральны), адмаўленне Ѵіаральных асноў грамадства, ігнараванне агульнапрынятых нормаў паводзін. Да А. можна аднесці цынізм, крайні нігілізм, адкрыты эгаізм, чалавеканенавіеніцтва. Праяўакгынаміцэты, плесневыя грыбы. А. па- ленн і А могуць спараджахща сац. двяргаюцца рэшткі раслін, жывёл, якія прьгчынамі, маральна-псіхал. неразвітазагінулі, гумус, арган. ўгнаенні і інш. сцю індывіда. У свядомасці і паводзінах Аміяк, што выдзяляецца пры А., част- лю дзей А. больш пашыраецца ў лерыкова выкарыстоўваецца мікраарганіз­ яды сац. крызісаў. В.А.Паўлоўская. мамі ў сінтэзе бялкоў уласных клетак. Большая колькасць яго ператвараецца ў АМАРА́Н Т, гл. Аксамітнік. Глебе ў аманійныя солі, якія засвойваюцца раслінамі, частка акісляецца да АМАРНА, Э л ь - А м а р н а , паселінітратаў (гл. Нітрыфікацыя). Лепш пра- шча ў Егіпце на ўсх. беразе Ніла, за 312 цякае ў слабакіслых і нейтральных, да- км на П д ад Каіра. Каля А. знаходзяіща статкова ўвільготненых Глебах, што руіны стараж. горада Ахетатона. Гл. Тэлъ элъ-Амарна. добра аэрыруюцца. АМАРТЫЗА́ Т АР, прыстасаванне для АМ АНОЛІЗ, абменная хім. рэакдыя па­ між рэчывам і аміякам. Напр., пры аховы канструкцый машын і збудаванатрыманні амінаў з галагенвытворных няў ад удараў і дынамічных нагрузак. вуглевадародаў: RHal + 2N H 3 —> Змяшчаецца паміж целам, якое ўспрыR N H 2 + N H 4Hal. Адбываецца як тыло­ мае і перадае ўдарную нагрузку, і це­ вая сальватычная рэакцыя (гл. Сальво- лам, што засцерагаецца ад яе ўздзеяння ліз), на ўзор нуклеафідьнага замяшчэн- (напр., паміж заднім мостам і кузавам аўтамабіля). У А. выкарыстоўваюцца ня. пругкія ўласцівасці цвёрдых целаў (іуАМА́Н СКІ ЗАЛІЎ, на ПнЗ Аравійскага мавых элементаў, рысораў, тарсіёнаў), м., злучаны Армузскім пралівам з гідраўлічных спружын і газаў. УстаПерсідскім залівам. Пл. 112 тыс. км2. наўліваюода ў сукупнасці з дэмпферам Даўж. каля 450 км, шыр. 330 км. Глыб. (часта ў адным блоку). Асн. тылы А : 3694 м. Выш. прыліваў да 2 м. Порт — спружынны, гумавы, фрыкцыйны, г. Маскат (Аман). пнеўматычны, гідраўлічны, гідрапнеў-

матычны (спалучае асаблівасці гідраўл. і пнеўматычнага А.). АМАРТЫЗАЦЫЯ (ад позналац. amortisatio пагашэнне), паступовы перанос ксшггу асноўных вытворчых фондаў на кошт атрыманай на гэтьк фондах гатовай прадукцыі. Абумоўлена неабходнасцю кампенсацыі зносу фондаў і забеспячэння поўнай іх замены пры выбыцді з вытв-сці. На тэта робяцца амартызацыйныя адлічэнні — уключэнне части́ кошту асн. фондаў у сабекошт прадукцыі. Яны вызначаюцца пераважна як працэнт (норма А.) ад кошту асн. фондаў і налічваюцца на працягу амартызацыйнага перыяду. Такія аддічэнні паступова назапашваюцца на рахунках прадпрыемства і разам з прыбыткам з ’яўляюцца крыніцай ф онду для набыцця новых машын, абсталявання, павышэння тэхн. ўзроўню вытв-сці, каб забяспечыць кацкурэнтаздольнасць прадукцыі і прадпрыемства. Нарматывы A. і метады яе налічэння зацвярджаюцца органамі дзярж. и́р авання. У якасці нарматываў выкарыстоўваюцца норма A. і патонная стаўка. Норма А. — цэн тралізавана ўстаноўлены гадавы пра­ цэнт пагашэння кошту асн. фондаў ва ўсіх галінах нар. гаспадари́ і практычна для ўсіх відаў асн. фондаў. Залежыць ад нарматыўнага тэрміну службы асн. фондаў: чым ён карацейшы, тым боль­ шая норма А. У здабыўных галінах тэрмін службы некаторых асн. фондаў (спецыялізаваныя буды ни ́, горныя выпрацоўю і інш.) вызначаецца не фізічным зносам, а памерамі запасаў карысных выкапняў. Для гэтых відаў асн. фондаў у якасці нарматыву А. выкарыстоўваецца патонная стаўка — велічыня кошту асн. фондаў У разліку на 1 т запасаў карысных выкапняў. Гадавыя амартызацыйныя адлічэнні пры гэтым вызначаюцца як здабытак патоннай стаута́ на гадавы аб’ём здабычы карысных выкапняў. У залежнасці ад метадаў налічэння адрозніваюць раўнамерную, паскораную і ўзрастаючую А Пры р а ў н а м е р н а й А кошт асн. фондаў пераносіцца на сабекошт прадукцыі роўнымі часгкамі на працягу ўсяго амартызацыйнага перыяду, што не адпавядае дынаміцы фізічнага і маральнага зносу асн. фондаў, не забяспечвае своечасовае фарміраванне фін. сродкаў прадпрыемства для абнаўлення тэхнкі. Пры п а с к о р а н а й А ў першы год службы асн. фондаў на сабекошт прадукцыі пераносіцца найб. часгка іх кошту. Пры ў з р а с т а ю ч а й А сума амартызацыйных адлічэнняў штогод павялічваецца і дасягае макс, велічыні ў апошні год амаргызацыйнага перыяду. Тэта стымулюе замену старой тэхнікі на новую, таму што к канцу амартызацыйнага перыяду яе эксплуатация становіцца не эфектыўнай. Ацносіны дзяржавы да А. характарызуюць яе адносіны да навукова-тэхн. прагрэсу. Пры паскоранай (5 гадоў і менш) А. ў развітых краінах тэрміны спісання абсталявання перавышаюць тэрміны яго рэальнага зносу, што озна­ чав падатковую субсіцыю прадпрыемствам. Тэта павышае ўзровень накаплення і самафінансавання, спрыяе нарошчванню асн. капіталу ў навука-

ёмістых галінах, прагрэс. структурным зрухам у эканоміцы. На паскарэнне тэмпаў навукова-тэхн. прагрэсу наи ́р а ваны і інш. метады А. ў гэтых краінах: вытв. метад, метад раўнамернага прамалінейнага спісання кошту абсталя­ вання, метад спец. А. Л.А.Лобан. АМАРЫ (Homaridae), сямейства дзесяціногіх марскіх ракаў. 36 відаў. Водзяцца ў Атлантычным ак. і ÿ злучаных з ім морах. Нагадваюць рачных ракаў, але большыя памерамі. Найб. вядомыя: еўр ап ей си ́ А. (Homarus ganunarus), даўж. да 65 см, маса да 11 кг; амеры канси́ А.

(H. americanus), даўж. да 63 см, маса 15 кг; нарвеж си́ А. (Nephrops norvégiens), даўж. да 32 см, маса 7 кг. Жывуць на скалістым, камяніетым або жвірыстым грунце. Удзень хаваюцца еярод камянёў, ноччу кормяцца малюскамі і інш. беспазваночнымі. Характерна наяўнасць магугных клюшняў на першай пары хадзільных ног, наступныя 2 пары з клюшнямі меншых памераў. Растуць павольна, жывуць да 50 га-

Амар еўрапейскі.

доў. Палавой спеласці дасягаюць на 6-м годзе. Далікатэс, аб’ект промыслу і развядзення. АМАРЫЛІС (Amaryllis), род кветкавых раслін сям. амарылісавых. Адзін від — А. красуня (А. belladonna) расце ў Паўд. Афрыцы (эндэм ік Капскай біягеаграфічнай вобласці). На Беларусі вырошчваюць у пакаёвай культуры, цяпліцах і аранжарэях А. гібрыдны, атрыманы ад

АМАТЭРАСУ

307

скрыжавання А красуні з рознымі відамі гіпеаструма. Шматгадовая рравяніетая расліна з буйнымі грушападобнымі цыбулінамі. Лісце скурыстае, бліекучае, рэменепадобнае. Кветкі буйныя (да 26 см у дыям.), лейкападобныя, духмяныя, сабраныя па 2— 12 на канцы доўгага (да 70 см) кветканоса ў парасонік; роз­ ных колераў (белыя, чырвоныя, ружовыя, аранжавыя, крэмавыя, іншы раз стракатыя, са штрыхамі і плямамі). Цвіце зімою, ранняй вясною. Плод — каробачка з буйным чорным насеннем. Размнажаецца цыбулінамідзеткамі. Святлалюбны. АМ АРЫ М (Amorim) Энрыке (25.7.1900, г. Сальта, Уругвай — 28.7.1960), уругвай си ́ пісьменнік. Літ. дзейнаець пачаў у 1920 (зб. вершаў «Дваццаць год»). Большасць твораў пра жыццё сялянства (трылогія «Арба», 1933, «Пасяленец Агіляр», 1934, «Конь і яго цень», 1941). Вострыя сац. канфлікты ўэняты ў раманах «Дзевяць месяцаў над Неўкенам» (1946), «Перамога не прыходзіць сама» (1952); у рамане «Вусце» (1958) спроба прасачыць усю гіеторыю Уругвая. Аўтар паэт. зб. «Мая радзіма» (1960). Те.: Рус. пер. — Хозяин Агиляр; Тень Ска­ куна. М., 1987. АМ АРЫТЫ, а м а р э і , а м у р у , галіна семіцкіх народаў, якія ў старажытнасці насялялі Сірыйсю стэп ад Палесціны да Персідскага зал. У канцы 3-га тыс. да н.э. разбурылі шумерскую цывілізацыю Ура і каля 1894 да н.э. заснавалі Старававілонскую дзяржаву. Асеўшы ў Месапатаміі, у 18— 17 ст. да н.э. асіміляваліся з мясц. насельніитвам, у Сірыі і П алесціне ў 15— 10 ст. да н.э. эліліея з ханаанеямі. У 1-м тыс. да н.э. Сірыя наз. Амуру. АМАТАР (лац. amator), 1) ахвотнік да чаго-н. 2) Той, хто займаецца чым-н. не як прафесіянал; любіцель. АМА́Г АРСКАЕ KIHÓ, кін аам а­ т а р с т в а, від самадзейнага мастацтва. Узнікла з часу вынаходніитва кінематографа (1895). У Зах. Еўропе і ЗШ А пашырана з пач. 1930-х г., у б. СССР — з 1925, болын актыўна развівалася пасля 1957, калі пры Саюзе кінематаграфістаў краіны была створана Усесаюзная каміеія па працы з кінааматарамі. Гіраводзіліся фестывалі, конкур­ сы А.К. На Беларусі Ак. развіваецца з канца 1950-х г., створаны шматлікія самадз. студыі.

3 1960 штогод праводзіліея абл. і рэсп. конкурсы-агляды Ак. Бел. аматары ўдзельнічалі ва ўсесаюзных і міжнар. фестывалях, іх фільмы неаднаразова адзначаліея ўзнагародамі. Росту мает, ўзроўню А к спрыяла секцыя па рабоце з кінааматарамі пры Саюзе кшематаграфістаў Беларусі. Асобныя кінааматары сталі прафесійнымі кінарэжысёрамі. Істотныя змены ÿ и́нааматарси́ pyx унесла развіццё відэазапіеу. АМАТЭРАСУ, А м а т э р а с у - о - м і камі, А м а т эр а с у -н о мікот а, у японскай міфалогіі і рэлігіі сінта вярх. багіня, увасабленне Сонца. Паводле міфаў, А. паслала на зямлю свай-

308

AMАФОН ы

го сына Нінігі, нашчадак якога Дэіму даў пачатак імператарскаму роду Ягюніі. А М А Ф 0Н Ы [ад гама... + ...фон(ы)], словы, аднолькавыя паводле гучання, але розныя па напісанні і значэнні. Параўн.: «грыб — грып», «род — рот», «везці — весці», «код — кот». Амафа-

Грузія» (дрэва, 1958; алюміній, 1963), помніка Вахтангу Гаргасалу (1967) у Тбілісі, манумента Перамогі ў Горы, мемарыяла Славы героям-маракам у П оці (абодва 1979). Дзярж. прэмія СССР 1982. f АМБАЛА, горад на Пн Індыі, штат Хар’яна. 121 тыс. ж. (1981). Трансп. вузел. Гандл. цэнтр. Бавоўнапрадзільная, мукамольная, шкляная прам-сць. Вытворчасць дакладных і хірург. інструментаў, оптыкі, навук. абсталявання. АМ БАРЦУМ ЯН Віктар Амазаснавіч (н.

18.9.1908, Тбілісі), армянскі астраном і фізік; заснавальнік сав. тэарэт. астрафізікі. Акад. АН СССР (1953) і АН Арменіі (1943). Герой Сад. Прады (1968, 1978). Замежны чл. АН многіх краін. Скончыў Ленінградскі ун-т (1928). Стваральнік і дырэктар Бюраканскай астрафіз. абсерваторыі (1946). 3 1947 прэзідэнт АН Арменіі. Навук. працы па фізіцы зорак і туманнасцяў,

нія — звычайна вынік супадзення ў гучанні асобных формаў слова. АМ АФ О́Р М Ы (ад гама... + лац. forma форма, вонкавы выгляд, абрыс), словы, якія ў асобных граматычных формах супадаюць гучаннем і напісаннем, але не супадаюць значэннем. А. могуць быць словамі той самай або розных часцін мовы, напр., «горы» (назоўны склон мн. л. назоўніка «гара») і «горы» (месны склон адз. л. назоўніка «гора»), «кліч» (назоўнік) і «кліч» (дзеяслоў загаднага ладу), «вусны» (назоўнік) і «вусны» (прыметнік) і інш. АМ А Ф 0С , канцэнтраванае фосфарнаазотнае мінеральнае ўгнаенне. Атрымліваецца нейтралізаныяй фосфарнай к-ты аміякам. Мае (у %) 9— 12 азоту, 35,5— 50 засваяльнага пентаксіду фосфару. Высокаэфектыўнае для ўсіх с.-г. куль­ тур на любых глебах. Кампанент тукаў. АМ А́Щ (Amati), італьянскія майстры смычковвгх інструментаў. Працавалі ў Крэмоне. А н д р э а (каля 1520 — каля 1580) — заснавальнік крэмонскай ш ко­ лы. Упершыню вызначыў падбор дрэва і стварыў класічны тып скрыпкі з ярым серабрыстым, але не модным гучаннем. Яго с ы н ы — А н т о н і о (1540 — пасля 1600) і Д ж ы р а л а м а (1561— 1680) ча­ ста працавалі разам. Іх інструменты болып вытанчанай формы. Найб. вядбмы H i к а л а А. (3.12.1596 — 12.4.1684), сын і вучань Джыралама. Стварыў новую мадэль с к р ы т а ́ «Гранд Амаці» з дасканалымі формамі, прыгожым модным гукам. Сярод яго вучняў — К.Гварнеры. А .Страдывары. АМАЦ5ІНТ, гл. ў арт. Пескарыйка. АМАШУКЕЛ1 Элгуджа Давідавіч (н.

22.8.1928, Тбілісі), грузінскі скулыттарманументаліст. Нар. мастак Грузіі (1979). Вучыўся ў Тбіліскай AM (1950— 55). Аўтар алегарычнай статут «Маці-

АМ БІВАЛЕНТНАСЦЬ (ад лац. ашЪо абодва + valenüa сіла), дваістасць успрымання і перажывання, калі адзін і той жа аб’ект выклікае ў чалавека процілеглыя пачуцці і ацэнкі (задавальненне і незадаволенасць, сцвярджэнне і адмаўленне). Тэрмін «А.» увёў у 1930 швейц. псіхіятр Э.Блейлер для вызначэння супярэчлівага псіх. стану. Рас. літ.-знавец М .Бахцін надаў яму значэнне эстэт. паняцця. А. выявілася ў нар. i неафіц. культуры эпохі сярэднявечча і Адраджэння, у фальклоры, нар. мастацтве. Амбівалентныя вобразы, сюжэты і матывы характерны для бел. і інш. архаічнай міфалогіі, сінкрэтычнай творчасці з нявыяўленай дыферэнцыяцыяй эстэт. катэгорый-апазіцый (прыгожага і агіднага, узнёслага і нізкага, трагічнага і камічнага). Амбівалентныя гратэск і сімволіка ёсць у творчасці Ф.Рабле, М.Сервантэса, М.Гогаля, Ф.Багушэвіча, Я.Купалы. У класічным мастацтве і бел. над. фальклоры А. выкарыстоўваецца як дасціпны і шматзначны мает, сродак, спалучэнне прыкмет эпічнага героя і камічнага дублёра ў чарадзейных казках і легендах, нар. театры, прыказках і прымаўках, літ.-маст. травестацыях і пародыях (польска-бел. камедыі, інтэрмедыі 17— 18 ст., ананімныя творы «Энеіда навыварат», «Тарас на Па­ рнасе»). У сучасным мастацтве праяўляецца ў сатыр. жанрах (у творах А.Макаёнка, ананімнай паэме «Сказ пра Лы­ сую гару»), цыркавой клаунадзе і інш. У.М.Конан. АМ БІЛЕЎЦЫ , веска ў Беларусі, у Лядскім с /с Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл. Ц энтр калгаса. За 10 км на Пн ад Шчучына, 59 км ад Гродна, 19 км ад чыг. ст. Ражанка. 296 ж., 101 двор (1995). Б-ка, Д ом культуры, аддз. сувязі.

Э А маш укелі. Помнік Ваэтангу Гаргасалу. 1967.

зорнай дынаміцы, пазагалактычнай астраноміі, касмагоніі, ядз. і тэарэт. фізіцы. Адкрыў і даследаваў зорныя сістэмы новага тыпу (т. зв. зорныя асацыяцыі). Дзярж. прэміі СССР 1946, 1950. Те.: Проблемы современной космогонии. 2 изд. М., 1972 (у сааўт.).

АМ БІСТОМ Ы (Ambystoma), род аднайменнага сямейства, атр. хвастатых земнаводных. 21 від, у Цэнтр. і Паўн. Амерыцы. Нагадваюць саламандраў. Даўж. да 28 см. Жывуць у вільгогных мясцінах, удзень хаваюцца ў норах грызуноў. Ікру адкладваюць у ваду, мармуровая А (А. орасшп) — на сушы. Плоднасць да 500 яец. Лічынкі з галінастымі вонкавымі шчэлепамі развіваюіша ÿ вадзе. Жывяцца беспазваночнымі. Лічынка тыгравай А — аксолотль. АМ БІЦ Ы Я (лац. ambitio), абвостранае самалюбства, празмернае пачуццё асабіетай годнасці; славалюбства, ганарыстасць, фанабэрыя. АМ БЛІГАШ Т (ад грэч. amblys тупы + gônia вугал), мінерал класа фасфатаў LiAl[P04](FO H ). Мае пераменную колькаець F і ОН, іншы раз НгО; прымесі натрыю, ванадыю. Крышталізуецца ў трыкліннай сінганіі. Крышталі рэдкія, буйныя, дрэнна ўтвораныя; бясформенныя масы, жаўлакі, зерні. Колер белы, зеленаваты, блакітны, карычневы. Паўпразрысты. Цв. 6— 6,5. Шчыльн. 3— 3,1 г/см 3. Пашыраны ў Грани́н ых пегматытавых жылах, альбітызаваных гранітах; каштоўная літыевая руда.

АМБОН (ад грэч. ambôn узвышэнне), к а з а л ь н і ц а , п у л ь п і т , паўкруглае і высунутае на сярэдзіну храма ўзвышэнне перад царскімі варотамі, з якога чытаюць Евангелле, гавораць казанні. Сімвалізуе камень каля Труны Гасподняй, які адваліў ангел і з яго абвясціў міраносцам пра ўваскрэсенне Хрыста. А. рабілі з каменю, дрэва, металу, багата дэкарыравалі мармурам. У ранні перыяд хрысціянства ўстанаўлівалі перад алтаром каля балю­ страды, што аддзяляла хоры ад нефа, i мелі форму трыбуны з парапетам; з сярэднявечча — каля левага міжнефавага ці цэнтр. слупа, у аднанефавых хра­ мах — на сцяне. У эпоху Адраджэння А. меў пераважна акруглую ці чатырохгранную форму. АМБОН (Ambon), А м б а і н а , горад у Інданезіі, на в-ве Амбон, адм. ц. правінцыі Малуку. 209 тыс. ж. (1980). Гал. порт Малукскіх а-воў (вываз копры, спецый). Рыбалоўства. Ун-т. Даследчы цэнтр Нац. ін-та акіяналогіі.

АМБРАЗІЯНСКАЯ РЭСПУБЛІКА (Republica Ambrosiana), рэспубліканскае праўленне ў г. Мілан з 14.8.1447 да 27.2.1450 (назва ад св. Амвросія, апекуна Мілана). Створана гар. вярхамі пасля смерці апошняга міланскага герцага з дынастыі Вісконці, ва ўмовах цяжкай вайны з Венецыяй. Палітыка ўрада нобіляў выклікала незадаволенасць нар. мае. У ліп. 1449 у выніку нар. паўстання створаны новы ўрад. Прэтэндэнт на герцагскі прастол Ф.Сфорца заключыў перамір’е з Венецыяй і арганізаваў асаду Мілана. Ва ўмовах галоднай блакады горад здаўся. Сфорца абвясціў сябе герцагам Мідана, і А.р. перастала існаваць. АМБРАЗУРА (франц. embrasure), прамавугольная, арачная або круглая адтуліна ў сценах абарончага збудавання, бранявежах для вядзення агню з гармат, кулямётаў, мінамётаў, а таксама для назірання за праціўнікам. Формы і памеры А. залежаць. ад віду зброі, сектара

АМБРОЗІЯ

309

бранявую засланку. У бел. абарончым дойлідстве вядома з 16 ст. (у Гродэенскім Старым, Мірскім замках, Брэсцкай і Бабруйскай крэпасцях і інш .). Гл. таксама Байніца. АМ БРО ЗІЯ (грэч. ambrosia), у грэчаскай міфалогіі — нектар, ежа багоў, якая забяспечвала вечную маладосць і прыгажосць. АМ БРО ЗІЯ (Ambrosia), род кветкавых раслін сям. астравых. Каля 40 відаў. Пашыраны ў Паўн. і Цэнтр. Амерыцы (у іншых краінах — занесения). На Беларусі рэдка трапляюцца А. палыналістая (A. artemisiifolia) і трохраздзельная (A. trifida), магчымы знаходкі і інш. відаў, якія актыўна пашыраюцца ў Еўропе і з ’яўляюцца каранцінным пустазеллем. Адна- або шматгадовыя травяністыя ра-

▼

АМБРА (франц. ambre ад араб, анбар), воскападобнае духмянае рэчыва, якое выдзяляецца кішэчнікам кашалота. Бы­ вав ад шэрага, чорнага, карычневага да залаціетага і белага колераў. Зрэдку А. знаходзяць у вадзе або па берагах Індыйскага і Ціхага акіянаў. Кавалкі А маюць крутлаватую форму, масу ад некалькіх кілаграмаў да 400 кг. Добра раствараецца ў спірце, эфіры, алеях. Выкарыстоўваюць у парфумерыі як замацавальнік пахаў духоў. Замяняюцца ппучнымі замацавальнікамі.

АМБРАЖУНАС Пётр (Пятрас) Іосіфавіч (24.1.1892, в. Грумшлі Біржайскага p-на, Літва — 20.12.1937), дзярж. дзеяч БССР. 3 1913 у арміі. У 1919 старшыня Мірскага валаснога ВРК, у органах па харч, забеспячэнні Смаленскай губ. і Зах. фронту. У 1921— 22 мінскі павятовы харчкамісар. 3 1923 старшыня Мінскага, Аршанскага павятовых, з 1928 Гомельскага акруговага выканкомаў. 3 1930 нам. старшыні Вышэйшага савета нар. гаспадаркі БССР, з 1934 нарком, нам. наркома камунальнай гас­ падаркі БССР. Старшыня праўлення Саюза архітэктараў БССР (1934— 37). Чл. ЦВК БССР (1924— 37). Канд. у чл. ЦК (1927— 30), чл. Ц К К П (б)Б (1930— 37). Рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны ў 1957.

Амбра­ зура.

А мбліганіт.

абстрэлу (назірання), умоў стральбы. Іншы раз для закрыцця А., калі праз яе не вядуць агонь (назіраюць), ставяць

АМ БРАЗАЙЦІТЭ (Ambrazaityte) Ніёле Вінцаўна (н. 21.2.1939, в. Буракай Лаздзійскага p-на, Літва), літоўская спявачка (мецца-сапрана). Нар. арт. СССР (1977). Пасля сканчэння Вільнюскай кансерваторыі (1966) салістка Літ. т-ра оперы і балета. Спявачка высокай вак. і сцэнічнай культуры. Сярод партый: Марына Мнішак («Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага), Кармэн («Кармэн» Ж.Бізэ), Амнерыс («Аіда» Дж.Вердзі), Мірта («Піленай» В.Кловы). Лаўрэат Амбон у к а с ц ё л е Міжнар. конкурсу вакалістаў імя ф р а н ц ы с к а н ц а ў у Дж.Энеску (Бухарэст, 1970). Пінску. 18 сг.

сліны, радзей паўкусты з галінастым сцяблом выш. да 2 м. Лісце супраціўнае або чаргаванае: перыстарассечанае. Кветкі малапрыкметныя, у маленькіх аднаполых кошыках, сабраных у коласападобныя суквецці (песцікавыя 2-кветныя). Плод — калючкаватая сямянка

310

АМБРОСАВІЧЫ

(адна раеліна можа даваць да 90 000 сямянак). Пылок з кветак выклікае алергічныя захворванні: сянную ліхаманку, бранхіяльную астму і інш.

АМ БР0С А ВІЧ Ы , вёска ў Беларусі, у Светласельскім с /с Шумілінскага р-на Відебскай вобл. Цэнтр капгаса. За 15 км на Пд ад Шуміліна, 40 км ад Витеб­ ска, 13 км ад чыг. ст. Шуміліна. 351 ж., 114 двароў (1995). Сярэдняя школа, б-ка, Д ом культуры, адцз. сувязі. А М БР0С А Ў Антон Лаўрэнавіч (16.6.1912, в. Дрыколле Віцебскага р-на — 6.2.1984), бел. фітапатолаг. Чл.-кар. АН Беларусі (1970). Д -р біял. н. (1967), праф. (1977). Скончыў Ленінградскі с.-г. ін-т (1936). У 1944— 51 дырэктар Ганусаўскай с.-г. доследнай станцыі. 3 1956 у Бел. НДІ бульбаводства і плодаагароднідтва (у 1971— 78 дырэктар), з 1978 у Бел. НДІ аховы раслін. Навук. працы па пытаннях павышэння ўстойлівасці бульбы да вірусных хвароб, укараненні яе высокапрадукцыйных сартоў. Даследаваў вірусныя хваробы збожжавых, люцэрны, канюшыны, яблыні. Дзярж. прэмія СССР 1974.

паліклінікі абслугоўвае хворых толькі па асн. трох спецыяльнасцях: тэрапіі, педыятрыі і стаматалогіі. У А вял. насе­ леньи пунктаў працуюць таксама акушэрка-гінеколаг, хірург, неўрапатолаг. Пры А можа дэейнічаць пункт неадкладнай дапамогі, дзённы стацыянар на 4— 6 ложкаў. Мед. дапамога насельніцгву ажыццяўляецца па ўчасткова-тэр. принципе. Існуюць А. пераважна ў невял. гарадах і сельскай мясцовасці; бываюць самастойныя, пры бальніцах і на прамысл. прадпрыемствах, перасоўныя з клініка-дыягнастычнай, флюараграфічнай, стаматалагічнай і інш. лабараторыямі. У 1994 на Беларусі дзейнічалі 364 А., дзе працавала 497 урачоў. АМ БУНДУ, мбунду (саманазва к і м б у н д у ) , народ у Анголе. 2 млн. чал. (1987). Гавораць на мове трупы ба­ нту. Прытрымліваюцца ў асноўным традыц. культаў. Ёсць католікі і прыхільнікі сінкрэтычных культаў.

Те.: Вирусные болезни картофеля и меры борьбы с ними. Мн., 1975; Как защитить сад от вредителей и болезней. Мн., 1976 (разам з В.В.Балотнікавай, В.С.Мярцалавай); Физио­ логия картофеля. М., 1979 (у сааўт.).

АМ ВРОСБЕЎ Аляксей Пятровіч (н.

23.3.1925, в. Кіў-Серт Мураты Вурнарскага р-на, Чувашыя), вучоны ў галіне марфалогіі, радыебіялогіі і цытагенетыкі. Д -р мед. н. (1969), праф. (1970). Скончыў М інскі мед. ін-т (1954). 3 1954 у Ін-це фізіялогіі, з 1987 — радыебія­ логіі АН Беларусі. Навук. працы па ўзроставай анатоміі нерв, сістэмы чалавека і жывёл, радыяцыйнай марфалогіі і эмбрыялогіі. Те:. Нейрогуморальная регуляция и двига­ тельная активность при старении. Мн., 1984 (у сааўт.).

АМГА, рака ва Усх. Сібіры, левы пры­ ток Алдана, у Рэспубліцы Саха (Якуція). Даўж. 1462 км, пл. бас. 69,3 тыс. км2. Пачынаецца на Адцанскім нагор’і, цячэ ў вузкай і глыбокай даліне з камяністым рэчышчам, у нізоўях — на Цэнтральнаякуцкай нізіне, даліна ш и ­ рокая, рэчышча звілістае. Жыўленне снегавое і дажджавое. Высокае веснавое разводдзе і частыя летнія паводкі. Ледастаў з кастр. да мая. Зімой наледзі. Сярэднегадавы расход вады каля 190 м3/с . У бас. А. больш за 5,5 тыс. азёраў. Суднаходная на 472 км ад вусця. АМ ГОВІЧЫ , вёска ў Беларусі, у Слуцкім р-н е М інскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 23 км на ПнУ ад Слуцка, 125 км ад Мінска, 25 км ад чыг. ст.

АМБУЛАТОРНА-ПАЛІКЛІНІЧНАЯ ДАПАМ О ГА пазабальнічная медыцынская дапамога, якая аказваецца ў амбу­ латориях, паліклініках, консультациях, диспансерах, м едика-санітарных частках, фельчарска-акушэрскіх пунктах, дыягнастычных цэнтрах і інш. мед. установах (самастойных ці ў складзе бальніц). Найб. масавы, даступны і набліжаны да месца жыхарства або працы від мед. абслугоўвання і аказання першаснай медыка-сан. дапамогі насельніцгву. Асн. формы А -п . д.: экстраная, лячэбна-дыягнастычная, лячэбна-кансультацыйная, прафілакт., рэабілітацыйная. На Беларусі з пач. 1990-х г. пачалося фарміраванне тэр. мед. аб’яднанняў, у склад якіх уваходзяць паліклінікі (для дарослых, дзяцей, стаматалагічная), жаночыя кансулыацыі, диспансеры, мед.-сан. часткі, станцыі i аддзяленні хуткай мед. дапамогі і інш. Уводзяцца новыя артанізац. структуры — аддзя­ ленні прафілакзыкі, мед. рэабілітацыі, адзіныя акушэрска-тэрапеўтычныя і педыятрычныя комплексы, дыягнастычныя цэнтры, тасп.-разліковыя паліклінікі, касметалагічныя лячэбніцы, фізіятэрапеўт. паліклінікі, лерасоўныя амбулаторыі, флюараграфічныя, стаматалагічныя і зубапратэзныя кабінеты і інш. Пашыраюцца формы прыватнага аказання А -п.д. Больш як 1,5 тыс. ўстаноў А-п.д.

(1994) абслугоўваюць каля 8096 хворых. ЭЛ.Вальчук.

цаваў у Троіцка-Сергіевай лаўры. Створаны ім разьбяны абразок-складзень з выявай Тройцы (1456) — выдатны помнік стараж.-рус. мініяцюры. У гэтым творы, а таксама ў работах інш. майстроў, што працавалі з А., прыкметны ўплыў А Рублёва. А.К.Лявонава.

Слуцк. 520 ж., 202 двары (1995). Сярэд­ няя школа, клуб, бальніца, аддз. сувязі. За 0,3 км на П дЗ ад А. гарадзішча жал. веку. Брацкая магіла савецкіх воінаў і партызан.

А мброзія палыналістая.

АМВРОСІЕЎКА, стаянка і косцішча верхняга палеаліту (каля 25— 20 тыс. г. таму назад) каля в. Амвросіеўка (Данецкая вобл., Украіна). На стаянцы, дзе жылі першабытныя паляўнічыя, выяўлены рэшткі агнішчаў, вял. колькасць апрацаванага крэменю, на косцішчы — касцявыя рэшткі 983 зубраў. У археал. л-ры косцішча А. разглядаецца як ме­ сца адначасовага палявання на вял. статак зуброў, рэшткі свяцілішча ці вынік шматгадовага палявання жыхароў стаАМБУЛАТОРЫЯ (ад лац. ambulatorius янкі. рухомы), лячэбна-прафілактычная ўстанова, што аказвае мед. дапамогу ў са­ АМ ВРОСІЙ (1426 або каля 1430 — мой установе і дома. У адрозненне ад каля 1494), рускі разьбяр і ювелір. Пра-

AM ДУРМ А Н , горад у Судане, пры зліцці рэк Белы Ніл і Блакітны Ніл. 527 тыс. ж. (1988). Разам з горадам Хартум і Паўн. Хартум утварае адзіны «трайны горад», у якім больш за 1,3 млн. ж.

(1988). Гандл.-трансп. цэнтр (гандаль жывёлай, скурамі, тканінамі, гуміарабікам). Тэкст., гарбарная, харч, прам-сць. Ісламскі ун-т. Нац. тэатр. М аўзалей Махдзі Мухамеда Ахмеда. АМ ЕБЕ́Й НАЯ КАМ ПАЗІЦЫ Я (ад грэч. amoibaios папераменны), у в е р ш а с к л а д а н н і будова паэт. твора, заснаваная на кампазіцыйным паралелізме (паўтарэнні вершаванага радка або страфы). Шырока ўжываецца ў фальклоры (нар. песні). Выкарыстана Ф.Багушэвічам у вершы «Песня», заснаваным на чаргаванні пытальных і сцвярджальных інтанацый: «Чым бяздомны, мужычок? Ц — Бо чужога гляджу. / / Чаму хіцёр, мужычок? I f Бо дур­ ны, як варона. / / Чаго ўмёр, мужычок? / / — Уцякаў ад закона!» Найчасцей у аснове А.к. ляжыць прыём анафари.

АМЕ́ГА, назва апошняй літары грэч. алфавіта ω, што ўзнікла ў выніку графічнага відазмянення О («амікрон»). У класічным грэч. і візант. пісьме абазначала доўгі гук «о», мела лічбавае значэнне 800. З ’явілася крыніцай для кірылідкай ω («амега»). У старабел. пісьменстве ўжывалася для перадачы гука «о» пераважна ў пач. слоў («шлво», «соратй») і як лічба 800. У бел. мове, многіх еўрап. мовах слова «А», азначае канец чаго-небудзь («альфа і амега» — пачатак і канец, усё галоўнае). А.М.Булыка. АМЕЖНІК (Oenanthe), род кветкавых раслін сям. сельдэрэевых. Каля 40 відаў. Пашыраны ва ўмераных абласцях Еўропы, Азіі, гарах трапічнай Афрыкі, у Паўн. Амерыцы. Культывуюцца ў Галандыі. На Беларусі па берагах рэк і азёраў, на балотах расце А. вадзяны (О. aquatica); у наваколлях Магілёва і Гродна адзначаны А, дудкаваты (O. fistulosa). Ядавітыя (у каранях атрутнае смолападобнае рэчыва энантатаксін).

АМЕНЕМХЕТ

АМЕЛЯНЕЦ, А м е л ь я н е ц , вёска ў Беларусі, у Каленкавщкім с /с Камянецкага р-на Брэсцкай вобл. Цэнтр калгаса. За 32 км на П нЗ ад Камянца, 71 км ад Брэста, 29 км ад чыг. ст. ВысокаЛітоўск. 390 ж., 137 двароў (1995). Сярэдняя школа, б-ка, Д ом культуры, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Крыжаўзвіжанская царква — помнік драўлянай архітэктуры канца 19 ст.

АМЕНАРЭЯ (ад а... + грэч. т ё п месяц + rheô цяку), адсутнасць менструаций на працягу 6 і больш месяцаў у палаваспелых жанчын (ад 15— 16 да 45 гадоў). Абумоўлена недастатковасцю гармонаў, якія дзейнічаюць на палавыя ор­ ганы жанчыны, або неўспрымальнасцю палавых органаў да гармонаў. Ф і з і я л а г і ч н а я А. назіраецца да

АМ’ЕН (Amiens), горад на П н Францыі, адм. ц. дэпартамента Сома і гал. горад гіст. вобласці Пікардыя. П р и ­ стань на р. Сома. 154 тыс. ж. з прыгарадамі (1990). Маш.-буд., металургічная, хім., лёгкая і харч, прам-сць. У старажытнасці А — цэнтр гальскага племені амбіянаў, у сярэднія вякі — аднайм. графства. У 1435—77 у складзе Пікардыі ўваходзіў у Бургундскую дзяржаву. Тут заключаны Ам’енскі мірны дагавор 1802. Каля А

Адна- або шмаггадовыя травяністыя расліны з вельмі галінасгым пустацелым сцяблом выш. да 1,2 м. Лісце двойчы-тройчы перыстарассечанае. Кветкі дробныя белыя або ружаватыя ў складаных парасоніках. Плод — падоўжана-яйцападобны віслаплодніх (мае эфірны алей). Выкарыстоўваюцца ў медыцыне.

АМЕЛЬЧАНКА Пётр Адамавіч (н.

18.6.1935, в. Пятраш Хойніцкага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне машынабудавання. Д -р тэхн. н. (1988), праф. (1990). Скончыў БПІ (1958). 3 1958 на М інскім трактарным з-дзе, з 1978 яго ген. канструктар. Навук. працы па выбары і абгрунтаванні параметраў універсальна-прапашных трактароў і праблемах надзейнасці іх работы. Дзярж. прэмія Беларусі 1994. Те.: Тракторы для работы на склонах. Μ., 1974 (у сааўт); Трактор «Беларусь» МТЗ-80 и его модификации. М., 1991 (разам з І.П.Ксяневічам, П.Н.Сцепанюком); Агрегатирование тракторов «Беларусь». Мн., 1993 (разам з Б.Я.Шнейсерам, М.Р.Шабунем).

АМЕЛЬЯНОВІЧ Уладзімір Аляксандравіч (н. 1.7.1924, в. Падкасоўе Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл.), поўны кавалер ордэна Славы. Заел, работнік сельскай гаспадаркі Беларусі (1975). 3 1944 на 3-м Бел. і 1-м Далёкаўсх. франтах. Разведчык сапёрнага батальёна, яфрэйтар, вызначыўся ў баях ва Усх. Прусіі пры размініраванні мінных палёў, пры разгроме Квантунскай арміі Японіі на Д.Усходзе. АМЕЛЬЯНЮК Уладзімір Сцяпанавіч (1917, г. Дно Пскоўскай вобл. — 26.5.1942), адзін з арганйатараў і кіраўнікоў Мінскага патрыятычнага падполля ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1965). Напярэдадні вайны студэнт Камуніст. ін-та журналістыкі ў Мінску. 3 жн. 1941 у складзе Камароўскай падп. парт, групы г. Мінска. 3 пач. мая 1942 чл. Мінскага падп. гаркома КП(б)Б, заг. аддзела агітацыі і прапаганды, рэдакгар падп. выданняў,

311

1-га нумара падп. газ. «Звязда». Загінуў пры выкананні баявога задания.

адбыліея буйныя ваен. аперацыі ÿ час франка-прускай 1870—71 і 1-й сусв. войнаў (гл. Ам ’енская операция 1918). Моцна разбураны ў часы 1-й і 2-й сусв. войнаў. Пры аднаўленні (1944—54, па планах арх. П.Дзюфо) захавана сярэдневяковае аблічча гіст. цэнтра. Вядомы арх. помнікамі: руіны познаант. сцен, амфітэатра і тэрмаў, гатычны Ам ’енскі собор, цэрквы Сен-Жэрмен (15 ст.), Сен-Ло (16 ст.), СенРэмі (17 ст., рэканструявана ў канцы 19 ст.), Сен-Жак (1838), гадзінніхавая вежа (15— 18 ст.), цьггадэль (1589), рэнесансавыя атэлі, ра­ туша (17 ст., церабудавана ў 19 ст.), прэфектура (б. будынак інтэнданцтва, 1761), тэатр (1779— 83). Музей Пікардыі (засн. ў 1854).

У.САмельянюк.

палавой спеласці, у перыяд цяжарнасці, лактацыі і ў клімактэрычны перыяд. Пры н е с а п р а ў д н а й А. менструальны цыкл нармальны, але кроў не выходзіць вонкі з прычыны заган развіцця палавых органаў (адсутнасць похвы або шыйкі маткі, адгуліны ў дзявоцкай пляве і інш .). Пры с а п р а ў д н а й паталагічнай А. адсутнічаюць цыклічныя змены ў палавых органах, фізіял. працэсы выспявання фалікулаў і яйцаклеткі, пгго выклікае бясплоднасць; парушана функц. сістэма рэгуляцыі менструальнай і ў цэлым генератыўнай функцыі жанчыны (гіпаталамус— гіпофіз— перыферычныя залозы— палавыя органы). Адрозніваюць А. п а т а л а г і ч н у ю пер­ ш а с н у ю (менструацыі не было Hi разу ў жыцці), абумоўленую паталогіяй выспявання яечнікаў, наднырачнікаў, шчытападобнай залозы, маткі, a таксама гіпаталама-гіпафізарнай вобласці і вышэйшых аддзелаў ц.н.с. Развіваецца пры ўздзеянні неспрыяльных фактараў на арганізм жанчыны ў перыяд унутрывантробнага развіцця і адразу пасля родаў. А . п а т а л а г і ч н а я д р у г а с н а я (менструацыя была хоць адзін раз) звязана таксама з захворваннямі органаў — звёнаў рэгуляцыі менстру­ альнай функцыі ў выніку запаленчых, функцыян., арган. (пухліны) пашкоджанняў, нервова-псіхічных стрэсаў і інш. у перыяд палавой сталасці. Папярэднічае хваробе гіпаменструальны сіндром: менструацыі (пасля нармальных) рэдкія, кароткія, з мізэрным крывацёкам. Для лячэння неабходна спец. абследаванне. І.ІДуда. АМ ЕНЕМХЕТ I, егіпецкі фараон [каля 1991— 1962 да н.э.]. Заснавальнік XII дынастыі (Сярэдняе царства). Вёў барацьбу за аслабленне ўлады мясц. правіцеляў-манархаў, здзейсніў паход у Палесціну, у вайне з лівійцамі заваяваў вобласць Вават. Загінуў у час палаца-

312

АМЕНЕМХЕТ

вага перавароту. Захавалася «Павучанне» А. I яго сыну Сенусерту I.

дагавора далучылася Турцыя. А.м.д. стаў кароткай перадышкай у англафранц. барацьбе за сусв. панаванне. Разарваны з прычыны адмовы Англіі вызваліць в-аў Мальта. 22.5.1803 ваенныя дзеянні аднавіліся.

АМЕНЕМХЕ́Т II, егіпецкі фараон [каля 1929 — каля 1892 да н.э.] эпохі Сярэд- АМ ’Е ́Н СКІ САБО́Р , с а б о р Н о т р няга царства (XII дынастыя). Пры ім Д а м , помнік гатычнай архітэктуры; умацаваліся эканам. сувязі Eiirrra з су- адзін з буйнейшых гатычных сабораў у седнімі краінамі. Прадаўжаў палітыку Еўропе. Пабудаваны ў г. Ам’ен (Фран­ ваен. і эканам. пранікнення ў краіны цыя) у 1220— 88 паводле плана Рабера з Куш (тэр. сучаснага Судана і ч. Егіігга) Люзарша пры ўдзеле Тома і Рэно з і ў Пунт (Усх. Афрыка). Паводле Мане- Кармона. 3-нефавая базіліка з 3-нефафона, загінуў у выніку палацавага пера­ вым трансептам, з 3 галерэямі і 2 вежамі. Даўж. гол. неф а 143 м, выш. 42,5 вароту. м. Бакавыя капэлы дабудоўваліся ў АМЕНЕМХЕ́Т III, егіпецкі фараон 1292— 1376, драўляны шпіль над ся[каля 1844— 1797 да н.э.] эпохі Сярэд- родкрыжжам — пасля 1528. Гатычная няга царства (XII дынастыя). Пры ім скульптура парталаў — 13— 14 ст., у т л . інтэнсіўна будаваліся храмы, былі знакамітыя статуі «Міласцівы Бог» і расшыраны медныя руднікі на «Залатая Багародзіца». У інтэр’еры Сінайскім п-ве, у выніку ірыгацыйных скульптура 13— 17 ст., вітражы 13— работ у Фаюмскім аазісе створана 14 ст. штучнае Мерыдава воз., уэведзены вял. будынак у Фаюме, названы грэкамі Лабірынтам (прыраўноўваўся да сямі дзівосаў свету), 2 піраміды. Праўленне А. I ll — перыяд т.зв. другога росквіту Егіпта.

ных з культам бога Амона, абвясціў новы дзярж. культ бога Атона. Зрабіў сталіцай г. Ахетатон, сам прыняў імя Эхнатон («карысны Атону»), Пры А. ГѴ Егіпет пачаў страчваць уладу над Сірыяй і Палесцінай, сітуацыю пагаршалі набегі качавых плямёнаў хабіру ў азіяцкія ўладанні Егіпта. АМЕНХАТЭ́П МАЛО́Д Ш Ы, А м е н хатэп, сын Х а п у (каля 1460, Атрыбіс, Ніжні Егіпет — каля 1380 да н.э.), старажытнаегіпецкі архітэктар, быў на ваен. і дзярж. службе. Дарадца Аменхатэпа III, настаўнік малалетняга Аменхатэпа IV. Пабудаваў храм бога Амона-Ра ў Луксоры (разам з арх. братамі Горы і Суці), храмы ÿ Салебе і Седэінгу, грандыёзныя помнікі ў К а­ рнаку — храм бога Хансу, храм багіні Мут, алею сфінксаў паміж Луксором i Карнакам (захаваліся калосы Мемнана). Недалёка ад храма Тутмоса I I уэведзены храм у гонар А. М.

АМ ЕНСАЛІЗМ (ад а... + лац. mensa стол, трапеза), форма ўзаемадзеяння паміж папуляцыямі (арганізмамі), калі адна з іх адмоўна ўздзейнічае на другую без карысці для сябе і без адмоўнага ўплыву з боку той, на якую ўздзейнічае. Назіраецца, напр., паміж плесневымі грыбамі, што прадуцыруюць антыбіётыкі, і бактэрыямі, жыццядзейнасць якіх пры гэтым прыгнечваецца або істотна абмяжоўваецца; паміж драпежнікамі і птушкамі, якія іх суправаджаюць і здольныя наклікаць на іх ворага або ўскладніць паляванне. Гл. таксама Каменсалізм, Паразітызм. АМ ’Е́Н СКАЯ АПЕРА́Ц Ы Я 1918, наступальная аперацыя англа-французскіх войскаў 8— 13 жніўня супраць гермакскіх армій у 1-ю сусв. вайну. Праведзена з мэтай ліквідацыі Ам’енскага вы­ ступу і аховы ад арт. абстрэлу чыг. Парыж— Кале. На ўчастку прарыву (76 км) былі сканцэнтраваны гол. сілы і сродкі 4-й англ., 1-й і 3-й франц. армій, больш за 500 танкаў і самалётаў супраць 2-й і ч. войокаў 18-й герм, армій. Ням. войскі з вял. стратамі былі адкінуты. А.а. стала пачаткам агульнага паражэння Германіі, якая ў ліст. 1918 вымушана была капітуляваць.

Ам енскі сабор. Заходні фасад.

АМЕНХАТЭ́П III, егіпецкі фараон [1417— 1379 да н.э.] эпохі Новаго царст­ ва (XVIII дынастыя). На пачатку яго праўлення Егіпет дасягнуў найб. ваен. магутнасці сярод дзяржаў Усх. Міжземнамор'я, пашырыў тэр. ад вярхоўя АМ ’Е́Н С Ы М ІР Н Ы ДАГАВО́Р 1802. Еўфрата на П н да 4-га парога Ніла на Падпісаны паміж Францыяй і яе са- Пд. Пры ім пабудаваны храм Амона-Ра юзнікамі (Іспаніяй і Батаўскай рэс- ў Луксоры і надмагільны храм А. III з публікаи) з аднаго боку і Англіяй — з вялізнымі статуямі цара — «калосамі другого 27.3.1802 у г. Ам’ен (Францыя). Мемнана». У апошнія гады праўлення Завяршыў распад 2-й антыфранц. ка- А. III унутр. супярэчнасці і націск хетаў аліцыі. Паводле яго Англія абавязвалася аслабілі краіну. вярнуць Францыі і яе саюзнікам захопленыя ў іх калоніі (аіфамя а-воў Ц эй- АМЕНХАТЭ́П IV, Э х н а т о н , егі­ лон і Трынідад) і ачысціць ад сваіх вой- пецкі фараон [1379— 1362 да н.э.] эпохі Новаго царства (XVIII дынастыя). Сын скаў в-аў Мальта, Францыя — вывесці войскі з Рыма, Неапаля і в-ва Эльба. Аменхатэпа III. Каб зламаць магугнасць Егіпет быў вернуты Турцыі. 13.5.1802 да фіванскіх жрацоў і старой знаці, звяза-

Літ:. Ж а к К. Египет великих фараонов: История и легенда: Пер. с фр. М., 1992. С.

182— 183.

АМ Е́Н ЦЫ Я (ад лац. amentia вар'яцгва), від зацямнення свядомасці (фрагментарнасць успрымання, бязладнае мысленне, узбуджэнне, потым амнезія). АМЕР, А м і р Махамед Абд аль-Хакім (11.12.1919, Істал, прав. Мінья — 14.9.1967), егіпецкі ваен. і паліт. дзеяч, маршал (1957).

3 1952 галоўнакамандуючы егіл. ўзбр. сіламі, з 1958 — 2-і віцэ-прэзідэнт і ваен. міністр А б ’я днанай Арабской Рэспублікі. Абвінавачаны Ў паражэнні краіны ў ваен. канфлікце з Ізраілем у чэрв. 1967, пазбаўлены пасад і арыштаваны. Скончыў жыццё самагубствам. АМЕРЫГА ВЕСПУЧЫ, гл. Веспучы.

АМЕРЫКА, частка свету, угвораная 2 мацерыкамі — Паўн. Амерыкай і Паўд. Амерыкай. У склад A. ўваходзідь самы вял. ў свеце в-аў Грэнландыя і шэраг інш. сумежных а-воў. Размешчана ў Зах. паўшар’і паміж Атлантычным і Ціхім акіянамі. На Пн абмываецца во­ д а м Паўн. Ледавітага ак. Мяжу паміж мацерыкамі праводзяць па Дар’енскім (часцей па Панамскім) перашыйку. На Пд Паўн. А. часта вылучаюць Ц энтріыькую Америку (паміж Тэўантэпекскім і Панамскім перашыйкамі), Вест-Індыю (a-вы Атлантычнага ак. і яго Карыбскага м. паміж мацерыкамі Паўн. і Паўд. Амерыкі), Лацінскую Аме­ рику. Агульная гоі. 42,5 млн. км . Нас.

740,3 млн. чал. (1992). Грэнландыю i паўн.-ўсх. ўзбярэжжа Паўн. Амерыкі адкрылі нарманы ў 10— 11 ст. Афіцыйна адкрыццё А датуецца 12.10.1492, калі экспедыцыя мараплаўца Х.Калумба дасягнула Багамскіх а-воў. Названа латарынгскім карто­ графам М.Вальдземюлерам у яго «Уводзінах у касмаграфію* (1507) у гонар фларэнційца Веспучй Амерыга, які ўпершыню выказаў дум­ ку, што адкрытая ў Зах. паўшар'і зямля з ’яўляецш новай часткай свету. Існуе таксама меркаванне, што назва А лаходэіць ад мясц. племя туземцаў, якое жыло каля воз. Никара­ гуа і звалася «амерыкас». Аб прыродзе, гісгорыі, эканоміцы і дзяржавах гл. ў арг. ІІаўноч­ ная Америка і Паўднёеая Америка. Г.Я.Ршюк.

«АМЕ́Р ЫКАН ТЭ́Л ЕФОН Э Н Д ТЭ́Л ЕГРАФ КОМ ПАНІ» (American Telephone and Telegraph Company; ATT), найбуйнейшая электронная i электратэхнічная манаполія ЗШ А па вытв-сці слабаточнага абсталявання. Засн. ў 1885. Выпу­ скав абсталяванне сувязі, ЭВМ і інш. электронную тэхніку. Абслугоўвае амер. і міжнар. лініі далёкай талеф. і тэлетайпнай сувязі. «АМЕРЫКА́Н А», энциклопедия.

гл.

Американская

АМЕРЫКАНА-АНГЛІЙСКАЯ ВАЙНА 1812— 14, гл. Англа-американская война 1812— 14. АМЕРЫКАНА-1СПАНСКАЯ ВАЙНА 1898, гл. Іспана-американская война 1898. АМЕРЫКАНА-КІТАЙСКІ ДАГАВОР 1946 а б дружбе, гандлі і н а в і г а ц ы і . Падпісаны 4.11.1946 у Нанкіне паміж ЗШ А і ўрадам Чан Кай­ ши. Фактычна нераўнапраўны дагавор меў на мэце замацаваць і пашырыць ролю амер. капіталу ў эканоміцы паўкалан. Кітая, забяспечыць манаполіям і грамадзянам ЗШ А усе правы, якімі карысталіся кіг.. карпарацыі і грамадзяне; дэклараваў роўныя правы кітайцам у іх эканам. дзейнасці ў ЗШ А, што было не па сіле эканамічна слабаму Кітаю. Скасаваны ÿ 1949 пасля ўтварэння КНР. А М Е Р Ы К А Н А -М Е К С ІК А Н С К А Я ВАЙНА 1846— 48, вайна ЗШ А супраць Мексікі. З ’явілася вынікам экспансіі ЗША, якія, анексіраваўшы Тэхас

(29.12.1845), прэтэндавалі на Каліфорнію і Новую Мексіку. 13.5.1846 ЗШ А абвясцілі Мексіцы вайну. У ходзе баявых дзеянняў (1846 — пач. 1847) амер. войскі занялі Каліфорнію і значную ч. Паўн. Мексікі. У сак. 1847 амер. дэсант высадзіўся ÿ порце Веракрус. 14.9.1847 была захоплена сталіца Мексікі. Паводле падпісанага ў лют. 1848 у ГуадалупеІдальга мірнага дагавора, мекс.-амер. граніца прайшла па р. Рыо-Грандэ, Мексіка страціла больш за палавіну сваей тэрыторыі (Тэхас, Новую М ек­ сіку, ч. Арызоны, Верхнюю Каліфор­ нію). АМ ЕРЫ КАНА-ПАНАМ СКІЯ

ДАТА-

ВО РЫ 1903, 1936, 1955, 1977 а б к а ­ нале. Дагавор Хея — Бюно-Варыльі 1903 (падпі­ саны 18 ліст. ў Ваш ингтоне) гарантаваў незалежнасць Панамскай Рэспублікі (абвешчана 3.11.1903), а Панама здавала ў арэнду ЗШ А «на неабмежаваны час» частку сваей тэр. шырынёй 16,1 км для будаўніцгва і эксплуатацыі міжакіянскага канала і саступала ім усе суверэнныя правы над зонай Панамскага ка­ нала. ЗШ А атрымала таксама права манапольна эксплуатаваць усе шляхі зн осін праз тэр. Панамы паміж Ціхім ак. і Карыбскім м., выкарыстоўваць свае ваен. і паліцэйскія сілы для падтрымання парадку і абгроны канала. За тэта ЗШ А павінны быті выплаціць Панаме 10 млн. дол. адначасова і выплачваць па 250 тыс. дол. штогод праз 9 гадоў пасля абмену ратыфікацыйнымі граматамі. Дагавор 1936 (падпісаны 2 сак. ў Ваш ингтоне) адмяняў артикулы дагавора 1903 пра гарантыі ЗШ А падгрымлівацъ незалежнасць Панамы і парадак у яе гарадах Панама і Калон. ЗШ А адмовіліся (фармальна) ад права карыстацца тэр. за межамі канала. Штогадовыя выплаты Панаме павялічваліся да 430 тыс. дол. Дагавор Р э м о н а —Э й з е н ­ хауэра 1 9 5 5 (падпісаны 25 студз. разам з «Мемаравдумам аб узгодненых рашэннях», які рэгуляваў заробак мясц. служачых кампаніі Панамскага канала), адмяняў манапольнае права ЗШ А будаваць чыгункі і шашэйныя дарогі на П а­ намскім перашыйку, ураўнаваў у зарплаце панамцаў з амерыканцамі, павялічваў штогадовыя выплаты да 1930 тыс. дол. Панаме вярталася частка зямлі, раней набытая ў яе кампаніяй канала. Дагавор аб Панамскім канале і Дагавор аб пастаянным нейтралітэце і функцыянаванні П анам­ с к а г а к а н а л а 1 9 7 7 (падпісаны 7 вер. ў Ваш ингтоне прэзідэнтам ЗШ А Дж.Картэрам і кіраўніком урада П а­ намы АТарыхасам) прадугледжвалі канчатковую перадачу канала пад кантроль Панамы 1.1.2000, ліквідацыю зоны канала і вывад амер. войскаў з размешчаных у ёй ваен. базаў, павелічэнне штогадовых выплат да 10

АМЕРЫКАНА

313

млн. дол. і інш. Панама абвяшчае канал пастаянна нейтральным і разам э ЗШ А адказвае за «захаванне рэжыму нейтралітэту». Ваен. і дапаможныя судны абедзвюх дзяржаў маюць права на «хуткі транзіт праз канал». Абодва дагаворы ўхвалены на плебісцыце ў Панаме, які адбыўся 23.10.1977. 3 1982 Панама пачала ажыццяўляць цывільнае кіраванне і паліцэйскую ўладу ÿ зоне канала. АМ ЕРЫКАНА-ФІЛІПШ СКАЯ ВАЙНА́ 1899— 1901, каланіяльная вайна ЗШ А супраць Філіпін. Н е прызнаўшы незалежнасці маладой Філіпінскай Рэс­ публікі, ЗШ А абвясцілі сябе яе суверэнам. Размешчаная на Філіпінах 25-ты­ сячная армія ЗШ А 4.2.1899 разгарнула баявыя дзеянні супраць рэсп. войскаў (каля 16 тыс. чал.). Але за паўгода яна прасунулася толькі на 100— 120 км на Пн ад Манілы. Выклікаўшы сярод філіпінцаў раскол, які прывёў да прымусовай адстаўкі кіраўніка ўрада А.М абіні і забойства галоўнакамандуючага рэсп. арміяй А.Луны, амер. войскі Ў кастр. пачалі новае наступление. Пераход на бок ЗШ А часткі мясц. памешчыкау і буржуазіі аслабіў супраціўленне філіпінскай арміі, і яна распалася на партыз. атрады. Паланенне прэзщэнта ЭЛгіналъда (23.3.1901) і яго присяга на вернасць ЗШ А фактычна спынілі вайну. Баі партыз. груп працягваліся да 1913. АМ ЕРЫ КА́Н А-Ф РАНЦ У́З СИ

ДА­

ГАВО́Р 1778. Падпісаны 6 лют. ў Парыжы Б.Франклінам і франц. міністрам замежных спраў Ш .Вержэнам. Прадугледжваў уступленне ў вайну з Англіяй Францыі, якая абавязалася абараняць «свабоду, суверэнітэт і незалежнасць» 13 паўн.-амер. калоній і не складаць зброі да таю часу, пакуль Англія не прызнае іх незалежнасць. Дагавор перастаў дзейнічаць у 1794, калі ЗШ А абвясцілі пра свой нейтралітэт у вайне Францыі супраць кааліцыі еўрап. дзяржаў на чале з Англіяй. АМ ЕРЫ КА́Н А-ЯПО́Н СЫ Я ДАГАВО́РЫ 1951, 1960. Д а г а в о р б яспекі 1 9 5 1 . Падпісаны 8 вер. ÿ Сан-Францыска на нявызначаны тэрмін. Навязаны Японіі ЗШ А як умова заключэння мірнага дагавора. Паводле яго ЗШ А атрымалі права мець на тэр. Японіі свае ўзбр. сілы і выкарыстоўваць іх для аперацый на Д.Усходзе і задушэння хваляванняў унутры краіны; без згоды ЗШ А на яп. тэр. не маглі размяшчацца базы і войскі трэцяй дзяржавы. Страціў сілу ÿ сувязі з заключэннем дагавора 1960. Д а г а в о р аб у з а е м н ы м с у п р а ц о ў н і цт в е і г а р а н т ы і б я с п е к і падпісаны 19.1.1960 у Ваш ы нпоне тэрмінам на 10 гадоў (прадоўжаны на няпэўны тэрмін у ліст. 1969); ратыфікаваны 22.6.1960. Па­ водле яго ЗШ А замацавалі сваё права мець на тэр. Японіі ўзбр. сілы і ваен.

314

АМЕРЫКАНОІДНАЯ

базы. Японія абавязвалася нарошчваііь свой ваен. патэнцыял і выкарыстоўваць яго ў выпадку агульнай небяспекі. Дагавор адмоўна ўспрыняты народам i выклікаў хваляванні ў Японіі. АМЕРЫКАНОІДНАЯ РА́СА, адгалінаванне вял. мангалоіднай расы, уключае карэннае насельніщва Амерыкі — індзейцаў. А сн. прыкметы чалавека А р . — прамыя чорныя вал асы, цёмныя вочы, скура э бурым адценнем, вял. твар, вусы і барада растуць слаба. Сярод прадстаўнікоў А.р. адсутнічаюць рэзусадмоўныя індывідуумы, амаль усе яны маюць О (I) групу крыві, што разам са слаба развітой мангольскай складкай павека і адносна буйным носам адрознівае амерыканоідаў ад мангалоідаў. Індзейцы складаюць значную частку сучаснага насельніщ ва ў краінах

лжы, На Уіфаіне. У выніку канкурэнцыі спарт. спаборніцгваў на іпадромах. Газ боку Анш іі, Францыі і Італіі яе дзей- дуюць у ЗШ А, Канадзе, краінах Еўнасць у Еўропе спынена. ропы. У Расіі э яе ўдзелам выведзена руская рысістая парода. На Беларусі выАМ ЕРЫ КА́Н СКАЯ АКАДЭМ ІЯ К ІН Е- карыстоўваецца як паляпшальнік МАТАГРАФІЧНЫХ МАСТА́Ц ТВАУ I рысістых парод. НАВУК (Academy o f M otion Picture Arts and Sciences; АМ П АС), А м е р и к а н ­ ская кінаакадэмія, грамадская арг-цыя ў З Ш А Засн. ў 1927 у Галівудэе. Займаецца праблемамі павыш эння адукацыйнага, прафес. і тэхн. ўзроўню амер. кінематаграфіі. А б’ядноўвае больш за 4 тыс. членаў. Мае 12 секцый (рэжысёрская, акцёрскага мастащва, сцэнарная, кампазітарская, прадзюсерская і інш .). Вядзе інфармацыйную (3 разы на год выдав ката­ лога́ бягучай амер. кінапрадукцыі, даведнікі) і лекцыйную работу, дапамагае маладым кінематаграфістам. 3 1929 шгогод прысуджае прэміі «Оскар» амер. (іншы раз англ.) фільмам за дасягненні ў 26 асобных галінах кінематографа (па

Масць гнядая, вараная, рыжая. У выніку аднабаковага адбору на рэзвасць коні не выраўнаваны па экстэр’еры; выш. ÿ карку 145— 166 см. Абсалютны ракорд на 1 мілю рыссю 1 мін 54,4 с, інахаддаю 1 мін 49 с.

AM ЕРЫ КА́П СКАЯ

Ф ЕДЭРА́Ц Ы Я

П РА ́Ц Ы (American Federation o f Labor; АФ П ), прафсаюзнае аб’яднанне ў ЗШ А у 1886— 1955. Узнікла на аснове створанай у 1881 Федэрацыі арганізаваных прафсаюзаў ЗШ А і Канады; аб’ядноўвала 90 арг-цый кваліфікаваных рабочых пад кіраўнштвам С.Гомперса (старшыня АФ П да 1924). Будавалася паводде цэхавага прынцыпу. Прадстаўляла выключна эканам. інтарэсы рабочых. Ускладняла прыём у прафсаюзы для некваліфікаваных рабочих, неіраў і імігрантаў. У 1930-я г. частка прафс. арг-цый левай арыентацыі выйшла з АФ П і стварыла Кангрэс вытворчых прафсаюзаў, з якім у 1955 АФ П (каля 10 млн. чл.) аб’ядналася ÿ адзіную Амери­ канскую федэрацыю працы — Кангрэс вытворчых прафсаюзаў.

AM ЕРЫ КА́Н СКАЯ

ФЕДЭРАЦЫ Я

П РА ́Ц Ы — КАНГРЭ́С ВЫ ТВО́Р ЧЫХ

Да арт. А мсрыканская адм іністрацы я дапамогі. Пастанова сав. ўргіда ад 10.7.1923 з падзякай амерыканскай адміністрацыі за дасланыя пасля 1-й сусветнай в айны прадукты харчавання.

Паўд. Амерыкі, у Паўн. Амерыцы іх за­ сталося няшмат. А.І.Мікуліч.

AM ЕРЫ КАНСКАЯ АДМ ІНІСТРАЦЫ Я ДАПАМОГІ (American R elief Admi­ nistration; АРА), урадавая арг-цыя ЗШ А у 1919— 23 па аказанні харчовай і інш. дапамогі еўрап. краінам, што пацярпелі ў 1-ю сусв. вайну. Узначальваў Г.Гувер. Фактычна выкарыстоўвалася для ўмацавання эканам. і палгг. пазіцый ЗШ А, стрымлівання рэв. руху ў Венгрыі, Румыніі, Балгарыі і інш. У 1921— 22 аказала дапамогу ў час голаду ў Паво-

ПРАФСАЮ ЗАЎ (American Federation o f Labor-Congress o f Industrial Organizations А Ф П — К ВП ), найболыпае прафс. аб’яднанне ў З Ш А Створана ў 1955 у выніку зліцця Американский федэрацыі працы і Кангрэса вытворчых прафсаюзаў. Жарабец амерыканскан стандартбрэднаи паро­ Да 1969 уваходзіла ў Міжнародную канфедэрацыю свободных прафсаюзаў. ды. Ш таб-кватэра ў г. Вашынгтон. З ’яўля26 намінацыях), а таксама за л е п т ы за- ецца асн. сацыял-рэфармісцкай сілай у межны фільм года. Прысуджаюцца краіне, на прэзідэнцкіх выбарах у спец, прэміі «Оскар» за ўклад у кінама- асноўным падтрымлівае Дэмакр. парстащ ва ў цэлым. 3 1973 арганізуе кон­ тыю. У сваей дзейнасці зыходзіць з ідэі, што рабочыя павінны мець права на закурсы студэнцкіх фільмаў. бастоўку, выкарыстоўвае метады калект. АМ ЕРЫКА́Н СКАЯ СТАНДАРТЪ Р Э ́Д - торгу (для дасягнення калект. дагавору з работадаўцам) і паправак да закону НАЯ ПАРОДА к о н е й , амеры(паляпш энне існуючых законаў); канская рысістая парода, кіраўніцтва А Ф П — К ВП выступав супхуткаалюрная запражная парода. Вывераць левага рады кал із му і свабоднай дзена ў ЗШ А у 19 ст. скрыжаваннямі з рыначнай стыхіі. Аб'ядноўвае (1994) 98 чыстакроўнай верхавой нарфолкскай, найбуйнейшых прафсаюзаў краіны: рагаландскай рысістай, канадскімі інаходбочых буд. прам-сці, транспартнікаў, цамі і інш. пародамі гад. чынам для парчовых грузчыкаў усх. ўзбярэжжа i інш.; больш за 14,5 млн. чл. Старшыні А Ф П — КВП: Дж .М іні (1955— 79), Л .Керкленд (з 1979). Друкаваныя ор­ ганы: штотыднёвік «AFL— CIO News» («Навіны А Ф П — КВП») і штомесячны час. «American Federationist» («Амерыканскі федэрацыяніст»). АМ ЕРЫ КАНСКАЯ ЭНЦ Ы КЛАП Е́ДЫ Я , « А м е р ы к а н а » (The Encyclo­ pedia Americana), універсальная энцыклапедыя ў ЗШ А. 1-е выд. выйшла ÿ Філадэльфіі ÿ 1829— 33 (т. 1— 13; скл. Ф Л ібер). 3 1903 выдаецца ÿ Н ью -Й ор­ ку (т. 1— 16, 1903— 04; з 1918 перавыда-

ецца ў 30 т.)· Змяшчае каля 70 тыс. артыкулаў па гуманітарных, прыродазнаўчых і дакладных навуках, тэхніды, эканоміцы, палітыцы. Асабліза падрабязны матэрыял прыводзіцца пра ЗШ А і інш. краіны Амерыкі. Болыпасць артыкулаў — сціслыя даведкідэфінідыі; грунтоўныя агляды даюцца пра асобныя краіны, усе стагоддзі новай эры (ад 1-га да 20-га), выдатныя творы сусв. л-ры, музыкі, філасофіі i эканомікі, амер. паліт. дзеячаў і інш. Найб. складаныя аргыкулы маюць не­ вял. слоўнікі тэрмінаў. T. 30 змяшчае ілюстраваную храналогію сусв. падзей за апош нія 5 гадоў і алфавітны індэкс — больш за 350 тыс. тэрмінаў і слоў, што выкарыстаны ў артыкулах А.э. 3 1923 у дадатак да А.э. выдаецца 1-томны штогоднік. В.К.Шчэрбін. АМ ЕРЫ КАНСКІ БЕЛЫ МАТЫ ЛЬ (Hyphantria cunea), матыль сямейства мядзведзіц. Радзіма — Паўн. Амерыка. У Еўропе ўпершыню выяўлены ў Венірыі (1940). Пашырыўся па інш. краінах Еўропы. Ш кодзіць раслінаводству.

на аснове рэгбі і футбола. Іуляюць 2 каманды па 11 чал. (замены па ходу сустрэчы) на працягу 4 квартаў (па 15 хвілін чыстага часу). Гал. мэта — занесці рукамі мяч грушападобнай формы ў заліковую зону і апусціць на зямлю (тачдаўн) або нагой накіраваць мяч у вароты (філдгол). Дазволены сілавыя прыёмы, для гульцоў прадугледжана спец, ахоўная амуніцыя. Найб. развіты ў ЗШ А, дзе штогод праводзяцца чэмпіянаты сярод прафес. клубаў; культывуецца ў 20 еўрап. краінах. Чэмпіянаты свету з 1967. На Беларусі развіваецца з 1990; клуб «Мінскія зубры» тройчы перамагаў на чэмпіянатах СНД. МЛ.Дубіцкі. АМ ЕРЫКА́Н ЦЫ , нацыя, асн. насельніцтва З Ш А Больш за 187,2 млн. чал. (1987), у т л . 30 млн. неіраў і мулатаў. Гавораць на американскій варыянце англійской мовы. Паводле рэлігіі пераважна пратэстанты і католікі.

АМЕЯДАЎ

315

більных ізатонаў не мае, штучна атрыманы 13, найб. устойлівы J43Am (перыяд распаду 7370 г.). Адкрыты ÿ 1944 амер. вучонымі пры апрамяненні “ T u нейтронамі. Серабрысты метал, шчыльн. 13,67· ІО3 кг/м3, tnn ” 1173 °С. Выкарыстоўваецца ÿ нейтронных крыніцах, дэфектаскапіі, для атрымання больш цяжкіх элементаў (напр., плутонію, кюрыю). Высокатаксічны. Пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС (1986) ёсць на забруджаных тэр. Беларусі.

АМЕТЫСТ (ад грэч. amethystos цвярозы, не п’яны), мінерал, празрыстая фіялетавая разнавіднасць квариу. Бляск шкляны. Трашіяецца ў Грани́н ых пегматытах, кварцавых жылах, пустотах вулканічных горных парод і інш. Буй­ ныя, прыгожа афарбаваныя крышталі А — каштоўныя камяні (ювелірныя і мает, вырабы). Радовішчы ў Замбіі,

Размах крылаў 2,0— 3,5 см. У некаторых асобін на брушку і крылах дробныя чорныя плямхі. Вусені даўж. 2,5— 3,5 см, усёедныя, кормяцца больш як на 200 відах раслін. За год 2 пакаленні. Матылі першага пакалення вылятаюць у маі, другога — у ліпені— жніўні. Адкладаюць 300—2500 яец на ніжнюю паверхню ліста. Вусені шкодзяць раслінам. Меры барацьбы: каранцін, апрацоўка раслін спец. прэпаратамі.

АМЕРЫКАНСКІ ГНІЛЕЦ ПЧОЛ, злаякасны гнілец, пячатны г н і л е ц , інфекцыйная хвароба пчаліных сем’яў, узбуджальнік якой спораўтваральны мікроб (Bacillus larvae). Пашыраны ўсюды. Перадаецца праз хворых пчол, якія загінулі, праз мёд, соты, інвентар, паразітаў пчол і інш. У пашкоджанай пчалінай сям’і расллод стракаты, рознаўзроставы. Вечкі ячэек пацямнелыя, лейкападобна ўціснутыя. Лічынкі ва ўзросце акуклівання трацяць сегментацию, іх скурка танчэе, тканкі распадаюцца і нератвараюцца ў клейкую, цягучую масу колеру кавы, з пахам сталярнага клею. Лячэнне: цукровы сіроп з дабаўленнем сульфаніламідаў, антыбіётыкаў і інш. Прафілактыка: дэзінфіцыраванне вулляў, інвентару і інін.

АМЕРЫКАНСКІ Л Е П Ё Н (American Legion), у ЗШ А apr-цыя былых удзельнікаў розных войнаў. Засн. ў 1919 у Парыжы вайскоўцамі амер. экспедыцыйнага корпуса ў Еўропе, узако­ нена як афіц. арг-цыя актам Кангрэса ЗША. Штаб-кватэра ў г. Індыянапаліс. Узначальваецца выканкомам і нац. камандорам, якіх штогод выбірае з ’езд легіянераў. Выступав за сац. абарону ветэранаў войнаў, займаеіща ваенна-патрыят. выхаваннем моладзі. Паліт. пазіцыі А л . характарызуюхща антыпрафсаюэным курсам, негатыўным стаўленнем да іншаземцаў. АМЕРЫКАНСКІ амерыканскі.

CÓMIK,

гл.

А меядаў мячэць. У нутраны двор.

Зімбабве, Бразіліі (найб. каштоўныя), у Расіі (Урал), Узбекістане і інш. Наладжана вытв-ець сінтэтычных А. Выкарыстоўваўся як амулет супраць п’янства.

А меры канскі футбол. Ф р агм ен т гульні з удзел а м кам анды «М інскія зубры*.

АМ ЕРЫ ЦЫ Й (лац. Americium), Am, штучны радыеакгыўны хім. элемент, ат. н. 95, адносіцца да актыноідаў. Ста-

Сомік

АМЕРЫКАНСКІ ФУТБОЛ, спартыўная гульня. Узнік у какцы 19 ст. ÿ ЗШ А

А метыст.

АМЕЯ́Д АУ М Я Ч Э ́Ц Ь , Вялікая мячэць Амеядаў у Дама­ с к у , помнік сярэдневяковай арабскай архітэкгуры. Перабудавана ў 705— 715 з царквы св. Іаана Хрысціцеля, пераробленай з ант. свяцілішча Ю пи́э ра Дамаскага. Прамавугольнае ÿ плане збудаванне (157 м X 100 м) з малельнай залай, да якой прымыкае двор, абнесены з трох бакоў галерэяй з 2-яруснымі аркадамі на калонах і слупах. Малельная зала — 3-нефавая з 2-ярус­ нымі аркадамі на мармуровых калонах, перакрыжавана трансептам над сяродкрыжжам. Фасады ўпрыгожаны мазаікай 8 ст. (захаваліея часткова).

АМЕЯ́Д АУ ХАЛІФАТ, Дамаскі X а л і ф а т , дзяржава арабаў у перыяд праўлення халіфаў дынастыі Амеядаў. Сталіца — Дамаск. Н а пачатку займаў тэр. Аравійскага п-ва, М есапатаміі, Палесціны, Сірыі, Ірана, Егіпта. У ходзе араб, заваяванняў да халіфата далучаны Паўн. Афрыка, б.ч. Пірэнейскага п-ва, ч. Сярэдняй Азіі, некат. княствы Паўн,Зах. Індыі, Арменія, Азербайджан, ч. Грузіі. Амеяды распаўсюджвалі сярод

316

АМЕЯДЫ

Малдове. Інтрадукаваны ў Цэнтр. бат. сад АН Беларусі.

заваяванага насельніцгва іслам, увялі ў справаводства араб, мову, рэарганізавалі войска (салдаты атрымлівалі плату з ка­ зны ці надзяляліся зямлёй), будавалі дарогі, каналы, караван-сараі і інш. Н естабільныя падаткі і нормы землекарыстання выклікалі нар. паўстанні (часам у форме секганцкіх рухаў), апошняе з я κιχ у 747— 750 пад кіраўніцтвам Абу Мусліма прывяло да звяржэння дынастыі Амеядаў і разбурэння халіфата.

Адна- або двухгадовыя травяністыя расліны з галінастым голым баразнаватым сцяблом выш. 50— 80 см. Лісце складанаперыстарассечанае. Кветкі дробныя белыя ў складаных парасоніках. Плод — двухсямянка; мае эфірны алей, келін, віснагін, ізашмпінелін, бертаптэн і інш. біял. актыўныя рэчывы, якія выкарыстоўваюцца пры каранарнай недастатковасці, бранхіяльнай астме, коклюшы, як спазмалітычныя сродкі; прэпарат аміфурын — для лячэння віціліга і кругападобнай лысасці. Харчовыя (ужываюцца карані), меданосныя, востралрылраўныя і эфіраалейныя расліны.

АМЕЯ́Д Ы , дынастыя арабскіх халіфаў, якая правіла ў 661— 750. Паходзілі з роду Амея араб, меканскага племені курэйшаў. Заснавальнік Муавія I, які ўзначаліў Арабскі халіфат пасля забойства апошняга з першых чатырох пра­ ведных халіфаў Алі ібн Абі Таліба.

АМІДА, А м і д а - б у ц у , Амідан ё р а й , адно з гал. божастваў японскай будыйскай міфалогіі; буда, уладыка запеватнай «чыстай зямлі», куды трапляюць праведнікі. Вакол А. склалася яп. разнавіднасць будызму — амідаізм.

Найб. значныя прадстаўнікі А : Абд альМалік [685—705] і яго сыны Валід I [705— АМ ІДАЗЫ , ферменты класа гідраяаз, 715], Сулейман [715—717], Ясід II [720— якія каталізуюць расшчапленне рэчываў 724], Хініам ібн Абд аль-Малік [724— 743]. Пры А створана буйная дзяржава — Амеядаў халіфат, працягваліся араб, заваяванні. У 750 скінуты Абасідамі. Адзіны ўцалелы з А Абдарахман I уцёк у Іспанію і заснаваў там дина­ стию Кардоўскіх А (гл. Кардоўскі змірат).

АМ ЁБІЯЗ, а м ё б н а я дызентэрыя, хвароба чалавека, якая выклікаецца паразітаваннем у яго арганізме дызентэрыйнай амёбы (Entamoeba histolytica) і характарызуецца язвавым пашкоджаннем тоўстага кішэчніка. Цысты ўзбуджальніка выдзяляюцца ў навакольнае асяроддзе з ка­ лам, у вадзе могуць захоўваць жыццяздольнасць да 8 месяцаў; трапляюць у арганізм праз брудныя рута́, предметы ўжытку, забруджаную агародніну, валу. Інкубацыйны перыяд да 1,5 месяца. Хвароба пачынаецца слабасцю, зніж эннем апетыту, болямі ÿ жываце. Надворак пачашчаецца да 5— 15 разоў за суткі, вадкі, ca сліззю і крывёй. Развіваюцца з'явы інтаксікацыі. Без лячэння магчымы пераход у хранічную форму з ускладненнямі (разрывы кішак і абсцэсы ÿ печані і мозгу). Лячэнне толькі ў стацыянары з наступным наглядам урача. АМ ЁБЫ (Lobosea), клас прасцейшых. Трапляюцца ў прэсных, саленаватых, м арта́х водах, часта ў прыбярэжным пяску, Глебе; асобныя паразітуюць у кішэчніку жывёл і чалавека (напр., А. дызентэрыйная Entamoeba histolytica), выклікаюць амёбіяз. Цела 15 мкм — 3 мм, пастаяннай формы не маюць. Перамяшчаюцца з дапамогай часо­ вых вырастаў (псеўдаподыяў). Хугкасць руху 0,5— 3 мкм/мін. Маюць ядро, пульсуючую і стрававальную вакуолі. Жывяцца бактэрыямі, водарасцямі, прасцейшымі. Размнажаюцца бясполым спосабам (дзяленнем). У неспрыяльных умовах акругляюцца, укрываюцца 2слаёвай шчыльнай абалонкай (інцыстуюцца).

AM I (Ammi), род кветкавых раслін сям. сельдэрэевых. Каля 6 відаў. Пашыраны пераважна ў М іжземнамор’і. А зубная (А. visnaga) і вялікая (А majus) культывуюцца на Каўказе, паўд. Украіне і ў

I

2

Амёба: 1 — ды зентэры йная; 2 — звы чайная.

тыпу кіслотных амідаў з утварэннем аміяку. Пашыраны ў жывых арганізмах. У ліку А аспарагіназа (прэпарат выкарыстоўваецца ў медыцыне), таміназа, урэаза і інш.

глу-

АМІДАСТАМОЗ, інвазійная нематадозная хвароба гусей (пераважна маладняку да 4 мес), качак і інш. птушак, якая выклікаецца нематодамі амідастомамі. Пашыраны ўсюды. Пік інвазіі ў сярэдзіне лета. Птушкі заражаюіща праз корм, абнасенены яйцамі гельмінтаў. Паказанні: запаленне слізістай абалонкі страўніка, парушэнні стрававання, кволасць, страта апетыту, хісткая хада. АМІДА СТОМЫ (Amidostomum), род нематодаў. Больш за 10 відаў. Паразіту­ юць у падслізістай абалонцы страўніка гусей, радзей качак, куранят і галубоў. Выклікаюць амідастамоз. Найб. пашырана Amidostoma anseris. Даўж. самцоў да 14,5 мм, шыр. да 0,26 мм, самак адпаведна 20,3 і 0,39 мм. Яйцы выдзяляюцца ў вонкавае асяроддзе. Развіццё без прамежкавага гаспадара. Інвазійная лічынка пасля двухразовай лінькі пры т-ры паветра 16—26 °С праз 3—5 сугак выходзіць з яйца. У страўнік гаспадара трапляе з травой ці вадой, праз 17—22 сут дасягае палавой спеласці.

АМ ІДЫ КЮЛО́Т , вытворныя кіслародазмяшчальных кіслот, у малекуле якіх гідраксільная група ÓH замешчана амінагрупай N H 2. Нейтральныя рэчы­ вы. А к . неарганічныя: сульфамінавая к-та H2NSO 2OH, трыамідафосфарная к-та ΟΡ(ΝΗ2)3· Да А.к. арган. належаць: фармамід, ацэтамід C H 3CO NH 2, мачавіна, акрш амід і інш. Вядомы аміды сульфакіслот (напр., бензолсульфамід C6H5SO2N H 2). А.к. атрымліваюць дэгідратацыяй амоніевых соляў ці ўзаемадзеяннем аміяку або амінаў з вытворнымі адпаведных кіслот. Выкарыстоўваюцца ў вытв-сці сульфмідных прэпаратаў і поліамідаў. АМ ІДЫ МЕТАЛАЎ, неарганічныя злучэнні агульнай формы Μ (Ν Η 2)η (Μ — метал, η — ступень акіслення металу). Аміды шчолачных металаў стабільныя крышт. рэчывы, цяжкіх металаў — выбухованебяспечныя. Атрымліваюць узаемадзеяннем металаў з аміякам. Аміды натрьпо выкарыстоўваюцца ў вытв-сці сінт. індыга, лек. прэпаратаў (амідапірьадзінаў), вітаміну A і інш. АМІЛАВЫЯ СІІІРТЫ, аліфатычныя насычаныя спірты, С5Н 11ОН. Вядома 8 ізамерных А с ., у т л . ізаамілавы спірт (СН з)2СНСШ СН20Н — асн. кампанент сівушнага масла, з якога яго і атрымліваюць. Бясколерная вадкасць з неприемным пахам, tKin 132°С, шчыльн.

0,81 · 103 кг/м3, мала растваральная ў вадзе, ядавітая. A c . — сыравіна для вытв-сці амілацэтатаў, растваральнікі для лакафарбавых матэрыялаў, пенаўтваральнікі ў флатацыі, кампаненты ў вытв-сці пораху, лекаў і інш. Аказваюць наркатычнае дзеянне на чалавека.

АМІЛАЗЫ, ферменты, якія каталізуюць гідралітычнае раскладанне крухмалу, глікагену і інш. поліцукрыдаў на больш простыя вугляводы. Знойдзены ў слінных і падстраўнікавай залозах жывёл, прарослым насенні вышэйшых раслін, мікраарганізмах. Удзельнічаюць у прадэсах стрававання, выкарыстоўваюцца пры апрацоўцы крухмалістай сыравіны для хлебапякарнай, спіртавой, піваварнай прам-сці, пры вытв-сці глю­ козы і інш.

амінаў ці амідаў з альдэгідамі. Ператвараюцца ў сеткавыя палімеры. Найб. шырока выкарыстоўваюцца меламінафармалвдэгідныя і мачавіна-фармальдэгідныя смолы.

+ N H 4CI — рэакцыя ўзаемадзеяння хлорыстага этылу з аміякам пры высокім ціску.

Атрымліваюць у выглядзе водных раствоpaÿ ці парашкоў. Адвярджаюхща пры награванні ці пры пакаёвай т-ры з кіслотнымі каталізатарамі. Зашытыя і мадыфікаваныя смолы — высокатрывалыя, цепла-, вода-, зносаўстойлівыя матэрыялы. Выкарыстоўваюць у вытв-сці драўнінна-стружкавых пліт, амінапластаў, клеяў, пенапласгаў, сінт. шпону; мадыфікаваныя — у вытв-сці спец, АМІЛАПЕКЦІН, полійукрыд, разгаліна- алкідных лакаў і эмаляў, формаў і стрыжняў алюмініевага і чыгуннага ліцця, ваныя малекулы якога пабудаваны з для пластыфікатараў бетону.

АМ ІНАГЛІКАЗІДЫ (N -г л і к а зіды, другасныя або трацічныя г л і к а з і л а м і н ы ) , гліказіды, у малекулах якіх гліказідныя сувязі ўтвараюцца з удзелам атама азоту. А. — вытворныя гліказіміну (першасны гліказіламін), угвараюцца ў выніку замяшчэння аднаго ці двух атамаў вадароду ў амінагрупе (-N H 2) аліфатычнымі, араматычнымі або гетэрацыклічнымі радыкаламі. Сустракаюцца ў тканках жывёл і раслін, маюдь вял.

астаткаў α — d-глюкозы. Уваходзідь у састаў крухмалу (звычайна 70— 90%). У АМ ІН АВА́Н НЕ, увядзенне амінагрупы Τ.3Β. воскападобных сартах кукурузы, ў малекулу арган. злучэння. Напр. ячменю, рысу крухмал складаецца С 2Н 5СІ + 2N H 3 -» C2H 5N H 2 + толькі з А. Раствор А. афарбоўваецца ёдам у чырвона-фіялетавы колер. АЛАНІИ АМІЛА1IЛАСТЫ (ад грэч. amylon кру­ хмал + plastos вылеплены), бясколерныя элементы расліннай клеткі з груды лейкапластаў. Сінтэзуюць і назапашваюдь т.зв. другасны крухмал у назапашвальных тканках каранёў, карэнішчаў, караняплодаў (напр., бульба, батат, пастарнак і інш.).

ІЗАЛЕЙЦЫН Ile

H2N-C-C00H h

АРГІНІН

сн2 нс- C H 3 2

h

COOH

NH

ЛЕЙЦЫН Leu

CH3 H C -C H 3 CHo

i ^

CH2

H C -H H 2

. hc - nh2

COOH

Q=C-NH2

ЛІЗІН

h

2

Lys

-n

c

2

h

2

c h

CHo

CH2

Asn

-n

h c

CH2 CH2

COOH

АСПАРАГ/Н

C H j

H2N-C=NH

A rg

АМІЛАЦЭТАТЫ, арганічныя рэчывы, складаныя эфіры воцатнай кіслаты і амілавых спіртоў, C H 3CO O C5H 11· Вадкасці, tidn 149,2 °С, шчыльн.

0,875 · ІО5 кг/м 3 (н-амілацэтат), tidn 142 °С, шчыльн. 0,871 · 103 кг/м 3 (ізаамілацэтат), мала растваральныя ў вадзе, добра — у арган. растваральніках. Ізаамілацэтат (грушавая эсенцыя) выкарыстоўваецца ў вытв-сці фруктовай вады, карамеляў, амілацэтат — як растваральнік лакаў і фарбаў, нітрацэлюлозы, экстрагент пры атрыманні пеніцыліну, кампаненты харч, эсенцый, рэчывы для араматызацыі мыла.

ł * CH2

hc -nh2

h c

COOH

-n

2

h

COOH

АСПАРАПНАВАЯ ИЮЛATА A sp

COOH

МЕТЫЯНШ

CH2

M et

hc -nh2

H2 C - S - C H 3 CH2

ЦЫСТЭІН Cys

H2C-S-H HC-NH2

АМ ІМ ІЯ (ад а... + грэч. mirnia перайманне), адсутнасць мімікі пры псіх. эахворваннях, паркінсанізме, пашкоджанні нерваў твару.

ГЛІЦЫН

Phe

CH2 -C H 2

Pro

CH2 N

G ly

ТЫРАЗІН Tyr

H

АМІН Хафізула (1926, г. Пагман, прав. Кабул, Афганістан — 27.12.1979), афганскі дзярж. і паліт. дзеяч. Чл. Народна-дэмакр. партыі Афганістана (фракция «Хальк»). Пасля перавароту (рэвалюцыі) 27.4.1978 1-ы нам. прэм’ер-міністра і міністр замежных спраў, прэм’ер-міністр. 14.9.1979 адхіліў ад улады Н .М .Таракі, з 16 вер. ген. сакратар Ц К партыі, старшыня Рэв. савета краіны. Імкнуўся да ўсталявання аўтарытарнага рэжыму. Загінуў у час уводу сав. войскаў у Афганістан.

G in

CH2

h

2

OH

© CH2

H2H-C-C00H

0=C-HH2

-n

COOH

H C -N H 2

H

ГЛ ЮТАМ1H

COOH

CH2 0 H h c

CH2 COOH

CH

/\

ЧГ

H

S er

HC-NH2

2

ПРАЛІН

СЕРЫЙ ©

h

COOH

COOH

ФЕНІЛАЛАНІН

-n

h c

COOH

АМІЛОЗА, лінейны поліиукрыд, мале­ кулы якога пабудаваны з астаткаў глю­ козы. Уваходзідь у састаў крухмалу; у адрозненне ад другога кампанента крух­ малу — амілапекціку ў водным асяроддзі афарбоўваецца ёдам у сін і колер.

АМ ІН ААЛЬДЭІІДН Ы Я СМ О́Л Ы , амінасмолы, тэрмарэактыўныя алігамерныя прадукты полікандэнсацыі

H н-с-н

Ala

317

АМІНАГЛІКАЗІДЫ

COOH

ТРЭАНІН Thr

CH3 HCOH

CH2

H C -N H 2

HC-NH2

COOH

COOH

ГЛЮТАМІНАВАЯ ЯЮЛATА Glu

COOH

ТРЫПТАФАН

CH2

T ry

COOH H C -N H 2

CH2

CHp

HC-HH2

O

COOH

r ).

N

ГІСТЫДЗІН His

COOH

H

H2H-CH CH2 HC=C

Структурныя формулы асноўных амінакіслот.

H NH

YH

ВАЛІН CH

Val Н

2 Н -С Н -С О О Н

318

AM IНАГРУ ПA

біял. акгыўнасць і выкарыстоўваюдца ў м едици не (напр., фтарафур, цьггарабін) і біялогіі. Аліфатычныя і араматычныя А. атрымліваюць кандэнсацыяй цукроў э амінамі. Д а природных A належаць нуклеатыды і нуклеазіды, некаторыя каэнэімы (напр., адэназінтрыфосфарная к-та, урыдзінтрыфасфат і інш.), глікапратэіды, амінагліказідныя антыбіётыкі, мяшаныя біяпалімеры. A некаторых араматычных амінаў могуць быць антыаксідантамі каўчуку. АМІНАГРУПА, аднавалентная група атамаў — N H 2, характерная для першасных амінаў. Мае пірамідальную будову, праяўляе ўласцівасці асноў. Уваходзіць у саотаў амінакіслот, амінаспіртоў, амідаў кіслот. АМ ІНАКІСЛО́Т Ы, арганічныя (карбонавыя) к-ты, якія маюць у малекуле адну або некалькі амінагруп (N H î ). Адрозніваюць α -Α ., β -Α , γ- А ́ У прыродэе пашыраны пераважна а-А . агульнай формулы H 2N -C H -C O O H . А — бяско-

k лерныя крышталічныя рэчывы, большасць з якіх добра раствараецца ў вадзе. Амфатэрныя злучэнні маюць уласцівасці к-т і асноў. У жывых арганізмах знойдзена больш за 100 А., каля 20 з іх асн. структурныя элементы малекул бялкоў. Іншыя А ўваходзяць у састаў ферментаў, гармонаў, некаторых антыбіётыкаў, вітамінаў і інш. рэчываў, неабходных для жыццядзейнасці арганізма. Могуць быць у тканках жывых арганізмаў у свабодным стане. Біял. роля і функцыі некаторых А. не высве­ тлены. Ш эраг А (арніцін, цыстатыянін і інш .) — прамежкавыя прадукты абмену рэчываў. У болыпасці прыродных А амшагрупа звязана э вугляродам, самым блізкім да карбаксільиай групы; у малекуле β-Α яна звя­ зана з другім пасля карбаксільнай групы ву­ гляродам. а -А падзяляещм на ацыклічныя (тлусгага шэрагу) і цыклічныя (араматычнага шэрагу); па колькасці аміна- і карбаксільных труп у малекуле а -А адрозніваюць монаамінамонакарбонавыя, напр. гліцын, серын, трэанін·, монаамінадыкарбонавыя, напр. аспарагінавая кіслата, глутамінавая кіслата; дыамінамонакарбонавыя к-ты, напр. лізін, аргінін. У прыродзе большая часгка а -А сінтэзуецца раслінамі, некаторыя з іх (заменныя А ́) могуць сінтэзавацца і жывёльнымі арганізмамі з неарган. злучэнняў азоту, напр. аміяку і кетонакіслот. Незаменныя А (валін, лейцин, іэалейцын, лізін, триптофан, феніланін, метиянін, трэанін і інш.) у чалавека і жывёл не ўгвараюцца і паступаюць у арганізм з ежай. Ад нястачы іх у арганізме ўзнікаюць розныя хваробы.

Атрымліваюць і сінтэтычна, у т.л. ва ўмовах, якія мадэліруюць атмасферу першабытнай Зямлі. А́, выкарыстоўваюць у медыцыне, для павышэння біял. каштоўнасці некаторых харч, прадуктаў, як зыходныя прадукты ў прамысл. сінтэзе поліамідаў, фарбавальнікаў.

АМІНАПЕПТЫДАЗЫ, група ферментаў кішачнага соку. Удзельнічаюць у працэсах стрававання. Каталізуюць гідралітычнае расшчапленне поліпептыдаў (прадуктаў расшчаплення бялкоў) з угварэннем свабодных амінакіслот. Расшчапленне ажыццяўляецца толькі з таго канца поліпептыднага ланцуга, дзе ёсць свабодная амінагрупа (Ν Η 2).

AM ІНАПЛАСТЫ, пластмасы на аснове амінаалъдэгідных смол. Вырабляюцца ÿ выглядзе прэс-парашкоу́, слаістых шіастыкаў ці сітаватых матэрыялаў. Прэс-парашкі маюць у якасці напаўняльнікаў драўнінную і кварцавую муку, каалін; слаістыя пластыкі — ніткі, жгуты, тканыя і нятканыя палотны, азбест, паперу. Н е маюць паху, стойкія да дэеяння слабых кіслот і шчолачаў, ацэтону, спірту, цепла-, святло- і водаўстойлівыя, дыэлектрыкі. Выкарыстоўваюіша ў вытв-сці электратэхн. вырабаў (карпусы прылад, ізаляцыйныя матэрыялы), пластыкаў для мэблі і інтэр’ераў, драўнінна-стружкавых пліт, цепла- і гукаізаляцыйных матэрыялаў. АМ ІНАСПІРТЬІ, арганічныя аліфаты­ чныя злучэнні, малекула якіх мае амінагрупу N H 2 і гідраксільную групу ОН; CnH2n(NH2)OH. Масляністыя вадкасці з уласцівасцямі асноў. 3 мінер. і моцнымі карбонавымі кіслотамі ўтвараюць крышт. солі, з вышэйшымі тлустымі кіслотамі і іх эфірамі — нейтральныя прадукты (мыла). Атрымліваюць дэеяннем аміяку або амінаў на аксіды алефінаў. Выкарыстоўваюцца (асабліва этаноламіны) у вытв-сці мыйных сродкаў, эмульгатараў, касметычных і лек. прэпаратаў. Да вытворных А. належаць эфедрын, гармон L-адрэналін і халін, якія адыгрываюць важную ролю у́ абмене рэчываў жывых арганізмаў.

АМ ІНАЦУКРЫ , вытворныя простых монацукрыдаў (гексоз), у якіх адна або некалькі гідраксільных груп (ОН) заме­ нены амінагрупамі (N H 2). Найб. пашы­ раны ў прыродзе d-глюкоэамін (гал. кампанент хіціну, які ўтварае вонкавы шкілет насякомых і ракападобных) i dгалактазамін (уваходзіць у састаў глікаліпідаў, гал. поліцукрыду храсткоў — хондраітынсульфату). Выкарыстоўваюцца у́ хім., хім.-фармацэўтычнай, тэкст. прам-сці. АМ ІН Ы , азотазмяшчальныя арган. злу­ чэнні; вытворныя аміяку, у якіх атамы вадароду замешчаны арган. радыкаламі. Па колькасці замешчаных атамаў адрозніваюць А. першасныя R N H 2, другасныя R2N H , трацічныя R3N , па колькасці амінагруп — мона-, ды-, тры- і поліаміны. Ніжэйшыя А. — га­ зы, вышэйшыя — вадкасці ці цвёрдыя рэчывы. А. — асновы, з кіслотамі Утва­ раюць солі, раствараюцца ў вадзе. Ат­ рымліваюць звычайна алкіліраваннем аміяку, аднаўленнем нітразлучэнняў, нітрылаў. Выкарыстоўваюцца ў вытв-сці фарбавальнікаў, лекаў, палімерных матэрыялаў, флотарэагентаў, паверхнева-актыўных і роставых рэчываў, гербіцыдаў; уваходзяць у састаў біялагічна акгыўных рэчываў, амінакіслот, нуклепратэідаў, ферментаў.

АМ ІР ХАСРО́У ́ ДЭХЛЕВІ (1253, г. Паціяла, штат Хар’яна, Індыя — 1325), індыйскі паэт, вучоны, музыкант. Пісаў на урду, перс, і хіндзі мовах. Яго лірыка сабрана ў 5 дыванах: «Дар юнавдва» (1272), «Сярэдзіна жыцця» (1284), «Паўната дасканаласці» (1293), «Вы­ браны астатак» (1316), «Мяжа даскана­ ласці» (1325). На ўзор «Пяцерыцы» Нізамі, абапіраючыся на інд. фальклор, стварыў цыкл э 5 паэм: «Узыходжанне свяцілаў», «Шырын і Хасроў», «МеАМІНАТАЛУОЛЫ, г л . Талуідзіны. джнун і Лейла» (усе 1298), «Іскандэрава АМ ІНАТРАНСФЕРАЗЫ , т р а н - зярцала» (1299), «Восем райскіх садоў» с а м і н а з ы , ферменты, якія зваротна (1301). Складаў тэсніфы (нар. рамансы). каталізуюць перанос амінагрупы (-N H 2) Яму прыпісваюць эборнікі вершаў, заад амінакіслот на кетакіслоты без пра- гадак, прыказак, слоўнік сінонімаў. Тв.\ Рус. пер. — Хамса. Маожнун и Лаймежкавага ўтварэння аміяку. Рэакцыі з ли: Поэма. М ., 1975; Хамса. Матла’ал-анвар: удзелам А. забяспечваюць сувязь бялко- Поэма. М., 1975; Избр. газели. М ., 1980. вага і вугляводнага абменаў ў жывых арганізмах. Вызначэннем акгыўнасці АМІРАЬАДСКАЯ КУЛЬТУ́Р А́ археаасобных А. карыстаюцца ў дыягно- лагічная культура плямёнаў эпохі постыцы хвароб нырак, сэрца. зняй бронзы (9— 8 ст. да н.э.), што жылі на тэр. Стараж. Харэзма (нізоўе р. АМ Ш АФ ЕН О́Л Ы , арганічныя ара­ Амудар’я). Назва ад стаянак у раёне ка­ матычныя злучэнні, малекула якіх мае нала Амірабад (Каракалпакія). Наамінагрупу N H 2 і гідраксільную групу сельніцтва займалася земляробствам і ОН; CćH4(NH2)OH. Вядомы кры­ жывёлагадоўляй. Жыло на паселішчах з шталічныя ізамеры А., орта-А., 15— 20 прамавугольных паўзямлянак.

174 °С; м ета-А , ton 123 °С і пара-А., 1Пл Для іх керамікі характерна гоюскае дно 186 °С. Амфатэрныя, утвараюць солі з і акруглая форма тулава. На паселішчы кіслотамі і шчолачамі. Атрымліваюць Я ке-П арсан-2 знойдзены бронзавыя нааднаўленнем адпаведных нітроза- і канечнікі стрэл, сярпы і формы для іх нітрафенолаў. Ізамеры (мета- і пара-А.) аддіўкі. выкарыстоўваюць у вытв-сці фарбавальнікаў для футра (карычневы колер), АМ ІРАНАШ ВІЛІ М едэя Пятроўна (н. пара-А і яго вытворныя — праявіцелі у́ 10.9.1930, Тбілісі), грузінская спявачка фатаграфіі. А. могуць выклікаць дэрма- (сапрана), педагог. Нар. арт. Грузіі тыт.

(1965), нар. арт. СССР (1976). Дачка П .В.Аміранашвілі. Скончыла Тбіліскую

кансерваторыю (1953), выкладае ў ёй (з 1982 праф.). 3 1954 салістка Груз, т-ра оперы і балета. Сярод лепшых партый: Mapo («Даісі» З.Паліяшвілі), Мзія («Міндыя» А.Тактакішвілі), Таццяна («Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), ЧыоЧыо-сан («Чыо-Чыо-сан» Дж.Пучыні). Лаўрэат Усесаюзнага конкурсу вакалістаў імя Глінкі (I960), Міжнар. кон­ курсу «Мадам Батэрфляй» (Осака, 1970). Дзярж. прэмія Груз. ССР 1971.

AMIPXÀH Фатых Зарыфавіч (13.1.1886, Казань — 9.3.1926), татарскі пісьменнік. Заснаваў прагрэсіўную газ. «Эль-іслах» («Рэформа», 1907— 09). Аўтар аповесцяў «Татарская дзяўчына», «Фатхула хазрат» (абедзве 1909), «На раздарожжы» (1912), драмы «Моладзь» (1910) і інш. Змагаўся за рэаліст. мастацтва, выступаў супраць перажыткаў феадалізму, паказваў імкненне тат. моладзі да новага жыцця.

АМІРАНАШ ВІЛІ Пётр (П етрэ) Варламавіч (16.11.1907, с. Нігаіты Ланчхуцкага р-на, Грузія — 26.12.1976), грузінскі спявак (барыгон). Нар. арт. СССР (1950). Бацька М .П Аміранашвілі. Пасля сканчэння Тбіліскай кансерваторыі (1930) саліст Грузінскага т-ра оперы і балета. Сярод партый: Кіазо («Даісі» З.Паліяшвілі), Аўтандзіл («Сказание аб Тарыэлі» Ш .М швелідзе, Дзярж. прэмія С С С Р . 1947), Князь Ігар («Князь Ігар» А.Барадзіна), Яга («Атэла» Дж .Вердзі).

АМ ІРЭДЖ ЬІБІ Чабуа (Мзечабук) Іракліевіч (н.

18.11.1921, Тбілісі), грузінскі пісьменнік. Вучыўся ў Тбіліскім пед. ін-це. Аўтар зб-каў апавяданняў «Дарога» (1962), «Кошт перавалу» (1966), «Кропля мёду» (1968), аповесці «Міска дзядзькі Шата» (1965). У рамане «Дата Туташхія» (кн. 1— 2, 1973— 75; сцэнарый фільма «Берагі», 1980, Дзярж. прэмія СССР 1981) адлюстраваны жыццё Грузіі канца 19 — пач.

20 ст. і актуальныя маральна-этычныя праблемы.

АМІРАНІ, герой стараж. грузінскага нар. эпасу «Аміраніяні», які вучыць людзей, як здабываць агонь і апрацоўваць метал, вызваляе іх ад міфічных пачвар — дэваў. Бог жорстка карае А., прыкаваўшы да скалы Каўказскіх гор. Міф пра А. блізкі да міфаў пра Абрскіла і Праметэя. АМІРАНЦКІЯ АСТР AB ЬІ (Amirantes Islands), архіпелаг нізінных каралавых а-воў (каля 150) у Індыйскім ак., на ПнУ ад в-ва Мадагаскар, тэр. дзяржавы Сейшэльскія Астравы. Пл. каля 85 км2. Плантацыі какосавых пальмаў. Лоўля рыбы і чарапах. Адкрыты ў 1502 партугальцамі, названы ў гонар мараплаўца адмірала Васка да Гамы.

АМІРДАЎЛАТ Амаснацы (1420 або 1425 — 1496), армянскі ўрач. Аўтар працы «Карысць медыцыны» (1469) пра анатамічныя, фізіялагічныя, гігіенічныя веды; таксама даецца апісанне хвароб, якія былі вядомы сярэдневяковай медыцыне. У працы «Непатрэбнае для невукаў» (1482) прыведзена каля 3000 назваў лек. сродкаў на 6 мовах у алфавітным парадку.

319

Электрычнае супраціўленне). Абумоўлена неабарачальным пераўтварэннем эл. энергіі ў інш. формы (пераважна ў цеплавую); пацвярджае выкананне Ома закону для дадзенага ўчастка ланцуга. АМ ІЧЫ (Amici) Джавані Батыста (25.3.1786, г. Мадэна, Італія — 10.4.1863), італьянскі батанік і оптык. Скончыў Балонскі ун-т (1808). Праф. матэматыкі М адэнскага (1818— 25), астраноміі Пізанскага (1831— 35) ун-таў, дырэктар абсерваторыі ў Фларэнцыі (з 1835). Упершыню апісаў рух пратаплазмы ў расліннай клетцы і пылковую трубку (1823), адкрыў у зародкавым мяшку «зародкавы пузырок» (яйцаклетку) і назіраў за пераўтварэннем яйцаклеткі ў зародак (1843). Вынайшаў імерсійны аб’ектыў мікраскопа (1827). АМ ІЯ, г л е й н а я рыба (Amia calva), рыба атрада аміяпадобных. Адзіны сучасны рэліктавы прадстаўнік атрада Amiiformes. Жыве ў неглыбокіх стаячых забалочаных вадаёмах Паўн. Амерыкі на П д ад Вялікіх азёр.

Амія.

AM ITÓ3 (ад а... + мітоз), прамое дзяленне ядра, адзін са спосабаў дзялення клеткі. Упершыню апісаў ням. біёлаг Р.Рэмак (1841); тэрмін прапанаваў ням. гістолаг В.Флемінг (1882). Адбываецца АМІРАЎ Фікрэт Мешады Джаміль аглы праз падэел ядзерца з наступнай пера(22.11.1922, г.. Гянджа — 20.2.1984), цяжкай усяго цела ядра без утварэння азербайджанскі кампазітар. Нар. арт. храмасом і ахрамацінавага верацяна. СССР (1965). Чл.-кар. АН Азербай­ Пры А., у адрозненне ад мітозу, не заджана (1980). Герой Сац. Працы (1982). бяспечваецца раўнамернае размеркаАўтар першых нац. лірыка-псіхал. ванне генет. матэрыялу кожнай храмаоперы «Севіль» (1953) і сімф. мугамаў сомы паміж дзвюма даччынымі кле«Шур» і «Кюрд-аўшары» (1948), якія ткамі. Часам пры дзяленні ядра ў ходзе паўплывалі на развіццё сімфанізму ў А ўтвараюцца мнагаядзерныя клеткі. А. Азербайджане і інш. краінах Усходу. уласцівы некаторым прасцейшым, а та­ Сярод інш. твораў опера «Улдуз» (1948); ксама клеткам спец, тканак (напр., храбалеты «Насімі* (1973), «Тысяча і адна ноч* стковай, злучальнай) і паталагічных ра(1979); муз. камедыі «Выкрадальнікі сэрцаў» зрастанняў, у прыватнасці пухлінных.

(1944), «Добрая вестка» (1946); Сімфонія Нізамі (1947); сімф. і арк. творы, рамансы, алрацоўкі нар. песень, музыка да драм, спектакляў і кінафільмаў. Аўтар кн. «Музычныя роздумы» (1971), «Музычныя старонкі» (1978) і інш. Дзярж. прэміі СССР 1949 і 1980; Дзярж. лрэмія Азербайджана 1974. Літ:. В и н о г р а д о в В. Мир музыки Фикрета. Баку, 1983.

а м іян

АМ ІТОН Аляксандр Навумавіч (20.12.1911, г. Марыупаль — 6.5.1969), бел. скрыпач і педагог. Заел. арт. Беларусі (1940). Праф. (1947). Скончыў Маскоўскую кансерваторьпо (1935). У 1937— 51 выкладаў у Бел. кансерваторыі. Выступаў як саліст і ансамбліст, меў у рэпертуары і творы бел. кампазгтараў. Лаўрэат Усесаюзнага конкур­ су скрыпачоў, віяланчэлістаў і піянісэаў (1937— 38). Пасля 1951 працаваў у Грузіі i Pacii. АМ ІЧНАЕ СУПРАЦ ІЎЛЕН НЕ, фізічная велічыня, якая характарызуе супраціўленне ланцуга (яго ўчастка) пастаяннаму току; былая назва гранічнага значэння актыўнага супраціўлення (гл.

Даўж. да 90 см. Цела акруглае, рыла кароткае. Восевы шкілет ахасцянелы, на галаве с курныя косці (адзнака прымітыўных рыб). Луска цыклоідная; спінны плаўнік доўгі, хваставы — сіметрычны, кругдаваты. Можа дыхаць атм. паветрам. Драпежнік.

АМ ІЯК, ІЧНз, найпрасцейшае хім. злучэнне азоту з вадародам. Бясколерны газ з рэзкім удушлівым пахам, tidn -36 °С, шчыльн. у вадкім стане 0,681·103 кг/м3, растваральны ў вадзе (10%-ны раствор — нашатырны спірт). Растварае шчолачныя і шчолачна-зямельныя металы, некаторыя неметалы (P, S, I), многія арган. і неарган. рэчывы. Атрымліваюць каталітычным узаемадзеяннем N 2 і Нг пад ціекам. Выкарыстоўваецца для вытв-сці азотнай кіелаты, мачавіны, азотазмяшчальных соляў, соды, угнаенняў, а таксама ў медыцыне. Вадкі А. і яго растворы — холадарэагенты. Ядавіты, выклікае слёзацячэнне, удушша, болі ў страўніку. ГДК 20 мг/м3. АМІЯ КА́Т Ы, 1) прадукты далучэння аміяку да соляў; комплексныя злучэнні. Аміяк у А. звязаны каардынацыйна з іонам металу і ўваходзіць ва ўнутр. сферу комплексу, напр. [P t(N H j)6]C l4, [Cu(NH 3)4]Ch. Утвараюць большаець металаў. Устойлівасць А. у водных ра­ створах вызначаецца канстантамі нястойкасці. Атрымліваюць дзеяннем амі­ яку на водныя растворы соляў. Многія А. афарбаваныя і выкарыстоўваюцца ў аналіт. хіміі для раздзялення металаў. 2) Вадкія азотныя ўгнаенні з колькасцю азоту да 45%. АМІЯН М АРЦЭЛШ (Ammianus Marcellinus; каля 330 — каля 400), рымскі гіеторык. Па паходжанні грэк. У 363 удзельнічаў у ваен. паходзе імпера-

320

АМІЯЧНАЯ

тара Юліяна Адступніка ў Персію. Асноўны гіст. твор «Дзеянні» (задуманы як працяг «Аналаў» і «Гісторый» Та­ цита), ахоплівае перыяд ад праўлення імператара Нервы [96— 98] да 378. 3 31 кнігі захаваліся 18 (14— 31-я). У іх апісаны падзеі 353— 378: войны, барацьба за ўладу, перыяд заняпаду Рым. імперыі, сад. pyx 4 ст., барацьба еўрапейскіх плямёнаў з Рымам. Акрамя пісьмовых крыніц выкарыстаў асабістыя назіранні і паведамленні сведак. Те.: Рус. пер. — История. Выл. 1— 3. Киев, 1906—08.

АМІЯЧНАЯ В АДА, раствор аміяку (18— 25%) у вадзе. Празрыстая, з жаўтаватым адценнем вадкасць з рэзкім пахам. Шчыльн. 18— 25%-нага раствору (0,930— 0,910)-10 кг/м3. Атрымліваюць растварэннем сінт. аміяку ў вадзе ці паглынаннем я го вадой з адыходных газаў коксахім. вытв-сці. Выкарыстоўваецца ў вытв-сці фарбавальнікаў, соды, марганцу, ферасплаваў, як азотнае ўгнаенне і для аманізацыі кармоў у сельскай гаспадарцы.

АМ Н ІЁН (грэч. am nion), адна з зародкавых абалонак амніётаў. Утварае запоўненую вадкасцю поласць — асяроддзе для развіцця зародка, ахоўвае я го ад мех. пашкоджанняў. Падобную да А. абалонку маюць некаторыя насякомыя, немертыны і інш. беспазваночныя. АМ Н ІЁТЫ (Amniota), група першаснаназемных пазваночных жывёл (паўзуны, птушкі і млекакормячыя), у якіх на ранніх стадыях развіцця паяўляюцца асобныя зародкавыя абалонкі, у т.л. аж іён (адсюль назва). У адрозненне ад анамній у А зародак развіваецца ў яйцы (паўзуны, птушкі) або ў матцы самкі (млекакормячыя). Размнажаюцца і развіваюцца на сушы.

В.М.Шлындэікаў. АМНАКА́Н , рака паміж Кітаем і КНДР, гл. Ялуцзян. АМ Н ЕЗІЯ (ад а... + грэч. mnesis успамін), адсутнасць успамінаў, аслабленне памяці. Нармальная А. ў першыя 2— 3 гады жыцця дзіцяці абумоўліваецца недараэвіццём кары галаўнога мозга, паталагічная А. бывае пры псіх. хваробах, траўмах галавы, атручэннях і парушэннях свядомасці. Пры частковай А з памяці выпадаюць некат. віды і ўяўленні, пры рэтраграднай — падзеі пэўнага часу (гадзіны, дні, месяцы), я кія папярэднічалі хваробе. Пры антэраграднай А. забываюцца падзеі, што адбыліся пасля хваробы ці вострага парушэння свядомасці, а пры А , якая прагрэсіруе, забываецца найперш тое, што было нядаўна.

(націскам) і эначэннем. Напр.: «каса— каса», «атлас— атлас», «мука— мука». А. можна адрозніць толькі ў кантэксце. «АМОКА» (Am oco), нафтавая манаполія ЗШ А. Засн. ў 1889, да 1985 наз. «Стандарт ойл компані (Індыяна)». Здабыча нафты 40 млн. т за год, з іх 45% у З Ш А перапрацоўка 44,1 млн. т (1988).

АМ О Н , у старажытнаегілецкай міфал о ііі бог сонца. Лічыўся апекуном г. Фівы. А. разам з жонкай, багіняй неба Мут, і сынам, богам месяца Хансу, складалі т.зв. фіванскую трыяду. А. уяўляўся ў выглядзе чалавека (часам з галавой барана) у кароне з двума выАМ НІСТЫ Я (ад грэч. amnestia забыц- сокімі пёрамі і сонечным дискам; шацё, дараванне), вызваленне ад крымін. наваўся як мудры бог, нябесны заадказнасці, замена назначанага судом ступнік, абароіща прыгнечаных. пакарання болып мяккім або эняцце судзімасці. Ажыццяўляецца на аснове АМ ОНАІДЭІ (Ammonoidea), выкапнёакта вышэйшага прадстаўнічага органа выя малюскі; гл. Аманіты. А М 0 Н ІЙ , амонію катыён, складаны катыён агульнай формулы [RR‘N R 2R3]+, дзе R, R 1, R2, R3 —+вадарод, алкіл, арыл. Катыён [N H 4] , які існуе ÿ водных растворах аміяку, у саставе малекул неарган. і арган. злучэнняў адыгрывае ролю аднавалентнага металу, напр. гідраксід амонію (N H 4OH), сульфат амонію [(N H 4)2S04], ацэтат амонію (C H 3C O O N H 4) і інш. А. з алкіл- і арыл-радыкаламі — катыён амоніевых соляў (гл. Амонію злучэнні).

АМІЯЧНАЯ САЛЕТРА, гл. ў арт. Салетры. «АМКАДОР», канцэрн, акц. т-ва на Беларусі па вырабе дарожна-буд. тэхнікі. Створаны ў 1993. Уключае больш за 80 прадпрыемстваў і ўстаноў: спец. КБ «Дармаш», доследна-эксперым. з-д, з-ды «Ударнік», «Дармашмет», «Агрэгат», «Унімод», «Унікаб», «АмкадорМота», «Усяж», «Амкадор-Пінск» і інш. Мае таксама прадпрыемствы ў Расіі, Польшчы, Балгарыі і інш. Асн. прадукцыя: пагрузчыкі аднакаўшовыя франтальныя, бульдозеры-пагрузчыкі, экскаватары-пагрузчыкі, дарожныя каткі, снегаачышчальнікі, аўтобусы, машыны для лесапрамысл. комплексу і камунальнай гаспадаркі, прычэпы для легкавых аўтамабіляў, мэбля, інструмент, электратавары, швейныя вырабы і інш.

пішуцца, але адрозніваюцца гучаннем

Амон у вобразе барана, які ахоўвае фараона Тахарку. Напат. 8 ст. да н-э.

дзярж. улады ці кіраўніка дзяржавы. Можа быць агульнай для ўсіх асоб, засуджаных або прыцягнутых да крымін. адказнасці па шэрагу артыкулаў крымін. закону, або частковай (адносіцца да асоб, якія ўчынілі злачынствы толькі пэўнай катэгорыі). Права А. ў Рэспубліцы Беларусь мае Вярх. Савет. А д А адрозніваюць памілаванне.

А М 0Н ІМ А Ў С Л 0Ў Н ІК , аспекгны даведнік, які апісвае пары і групы амонімаў. У артикулах А с . падаюцца семантычныя, граматычныя, спалучальныя, стылістычныя і інш. адрозненні паміж словамі ў аднолькавых парах і трупах амонімаў (у адрозненне ад інш. слоўнікаў, дзе загаловачнае словаамонім толькі пазначаецца надрадковай арабскай лічбай). Напр., «Слоўнік амонімаў беларускай мовы» ВДз.Старычонка (1991) змяшчае 1265 аманімічных пар і груп слоў у асн. частцы і больш як 750 у раздзеле «Субстантыўная аманімія». Для пракгычнага вырашэння праблем міжмоўнай аманіі (і параніміі) створаны спец, слоўнік дыферэнцыяльнага тыпу: «Кароткі дыферэнцыяльны руска-беларускі слоўнік» у кн. «Беларуская мова для небеларусаў» АА.Крывіцкага, А.Я.Міхневіча і А.І.Падлужнага (3 -е выд., 1990), «Міжмоўныя амонімы і паронімы. С проба руска-беларускага слоўніка» С.М.Грабчыкава (1980), «Беларускарускі паралексічны слоўнік-даведнік» (1985) і інш. В.К.Шчэрбін.

АМ НІСТЫ Я М ІЖ Н АРО ДНАЯ (Amnesty International), міжнар. праваахоўная няўрадавая арганізацыя. Створана ў 1961 у Л ондане. Мае філіялы ў 44 краінах свету, прадстаўлена індывід. членамі ў 155 краінах і тэрыторыях (1994). Асн. мэты: юрыд. дапамога зняволеным за паліт. і рэліг. перакананні («нявольнікам сумлення») і іх сем ’ям. Выступав супраць катаванняў і смяротнай кары, рыхтуе незалежныя даклады А М О Н ІМ Ы (ад гама + грэч. onyma аб парушэннях правоў чалавека. Кірую- імя), словы, што супадаюць у гучанні і чыя органы — сесія (склікаецца што- напісанні, але маюць рознае значэнне. год), выканаўчы камітэт, сакратарыят. Гл. ў арт. Аманімія. Ш таб-кватэра ў Лондане. Нобелеўская АМ О НІЮ ЗЛ У Ч Э Н Н І, хімічныя злу­ прэмія міру 1977. ч эн ні з зараджаным атамам азоту (амо­ АМ О́Г РАФ Ы [ад гама... + ...графты)], нію катыёнам), які кавалентна звязаны словы або іх формы, якія аднолькава з вадародам ц і арган. радыкаламі і іон-

най сувяззю з аніёнам. Найпрасцейшыя хірургіі ÿ Кіеве. Навук. працы па п и ­ н е а р г а н і ч н ы я А.з. — гідраксід таниях хірургіі сэрца і лёпсіх, біял. і амонію (N H 4OH) і солі амонію: хлоры- мед. кібернетыцы. Пад яго кіраўніцтвам распрацавана дыягностыка парокаў сэр­ сты амоній (N H 4CI), нітрат амонію ца з дапамогай ЭВМ , створана дзеючая (N H 4N O 3) і інш. Гідраксід амонію атрымліваюць растварэннем аміяку ў фізіял. мадэль «унутранага асяроддзя вадзе; пры дысацыяцыі праяўляе арганЬма» чалавека і інш. Аўтар літ. тв. ўласцівасці слабай асновы. Болынасць «Думкі і сэрца» (1965), «Запіскі з будучыні» (1967) і інш. Ленінская прэмія соляў амонію раствараюцца ў вадзе, ды1961, Дзярж. прэмія Украіны 1978. сацыіруюць, гідралЬуюцца, пры награТе.'. Операции на сердце с искусственным ванні раскладаюцца. Гідроліз і тэрмічнае раскладанне іх залежыць ад кровообращением. Киев, 1962 (разам з І.Л.Лісавым, Л.М.Сідарэнка); Хирургия поро­ прыроды аніёна, напр. N H 4CI расков сердца. Киев, 1969 (разам з ЯАБендэкладаецца па схеме: N H 4C I= N H 3+H CI; там); Физическая активность и сердце. 2 изд. у солях з аніёнам-акісляльнікам адбыКиев, 1984 (з ім жа). ваецца акісляльна-аднаўляльны працэс, напр. Ν Η 4 Ν θ 3 = Ν 2 θ + 2 Η 2 θ . Солі амо­ AM II ŁJ1АГРАФІЯ (ад грэч. ampelos вінаград + ...графія), навука, якая вывунію маюць шырокае выкарыстанне: хлорысты амоній — у сухіх батарэях, як чае віды і сарты вінаграду. Складаецца з флюс для пайкі і зварвання металаў, А агульнай, што вывучае сістэматыку, паходжанне, пашырэнне і зменлівасць дымаўтваральнік; сульфат і нітрат — азотныя ўгнаенні, нітрат — кампанент відаў і сартоў, методику даследаванняў, выбуховых рэчываў; гідракарбанат амо­ i А. спецыяльную, якая ўключае бат. нію выкарыстоўваецца ў кандытарскай апісанне сартоў, іх біял. i с.-г. харавытв-сці. Д а а р г а н і ч н ы х А з . належаць першасныя [RN H 3]+X ', другасныя [R2N H 2] л , трацічныя [R jN H ]4X ‘ і чацвярцічныя амоніевыя солі [R4N] л , унутраныя чацвярцічныя амоніевыя солі, напр. бетанін (CH3)3N СН2СОО', оніевыя злучэнні з атамам азоту. Найб. распаўсюджаныя Ампера чацвярцічныя амоніевыя солі, я кія закон. атрымліваюць алктраваннем (кватэрнізацыяй) трацічных амінаў. Злу­ чэнні хоць з адным доўгім ал ильным ктарыстыкі, уласцівасці і раянаванне. радыкалам валодаюць паверхнева- Ампелаграфічная калекцыя створана ў актыўнымі і антысептычнымі ўласцівас- Крыме (да 1000 сартоў). Ампела­ цямі. Выкарыстоўваюцца як эмульга- графічная праца вядзецца амаль ва ўсіх тары, стабілізатары, змочвальнікі, вінаградна-вінаробных краінах. дэзінфекцыйныя сродкі, лек. прэпараты АМ ПЕЛАТЭРАПІЯ (ад грэч. ampelos (метацын, кватэрон), пры амыленні вінаград + тэрапія), в і н а г р а д а л я тлушчаў. Сустракаюцца ў прыродзе ў ч э н н е , выкарыстанне пладоў і соку раслінах (алкалоіды); халін, ацэтыл- вінаграду ў лек. мэтах. Вядома са стахалін — фізіялагічна акгыўныя рэчывы. ражытнасці, у Расіі з канца 19 ст. Л і т Общая органическая химия. Т. 3. М., Пракгыкуецца ў зонах вінаградарства, 1982. звычайна ў спалучэнні з клімататэраАМ О́Р Ф НЫ СТАН (ад а... + грэч. піяй. Легшіыя лек. сарты — Шасла, moiphë форма), няўстойлівы стан цвёр- Рыслінг, Семільён, Гауш, Акшіміш, Тадага рэчыва, харакгэрная асаблівасць гузюм чэлекі. Асн. станоўчы ўплыў А. якога — адсутнасць строгай паўтараль- звязаны з багаццем і разнастайнасцю ў насці структурных элементаў (неўпарад- спелых пладах і соку вінаграду вуглявокаванасць размяшчэння атамаў і мале- даў, пекцінавых і мінер. рэчываў, вікул) і натуральная ізатрапія я го фіз. тамінаў; выяўляецца праз нармалізацыю уласцівасцяў. Аморфныя цвёрдыя целы і актывацыю абменных працэсаў (асапавольна крышталізуюцца, не маюць бліва водна-салявога абмену), апетыту, пастаяннай т-ры плаўлення (пры павы- сакрэцыі страўніка, маторыкі кішэчш энні т-ры размякчаюцца). Уласцівы ніка, ф ункций мочавыдзялення і інш. многім прыродным (бурштын, смолы) і Проціпаказана пры цукр. дыябеце, штучным (плаўлены кварц, шкло, вострых захворваннях, язве страўніка, гіпертаніі, хранічных паносах і абвапластмасы і інш.) рэчывам. стрэннях туберкулёзу. Дозы спажыванАМ ОРФ НЫ Я М О́В Ы , тое, што кора- ня пладоў вінаграду пры А. могуць данеізаляваныя мовы. сягнуць 2 кг, соку — 1,2 л за суткі. АМО́С АУ Мікалай Міхайлавіч (н.

6.12.1913, с. Альховае Валагодскай вобл., Расія), украінскі хірург. Акад. АН Украіны (1969), чл.-кар. АМ Н СССР (1961), заел. дз. нав. Украіны (1959), Ге­ рой Сац. Працы (1973). Скончыў Ар­ хангельск! мед. ін-т (1939). 3 1952 узначальваў клініку грудной хірургіі, з 1983 дырэктар Ін-та сардэчна-сасудзістай

АМ П ЕР (Ampère) Андрэ Мары (22.1.1775, г. Л іён, Ф ранция — 10.6.1836), французскі ф ізік і матэматык, адзін з заснавальнікаў класічнай электр адынамікі. Чл. Парыжскай (1814), замежны ганаровы чл. Пецярбургскай (1830) і інш. АН . Атрымаў дамашнюю адукацыю. 3 1805 у Політэхн. школе ў Парыжы (з 1809 праф.), з 1824

АМ ПЕРА

321

праф. Калеж д э Франс. Сфармуляваў правіла для вызначэння напрамку адхілення магн. стрэлкі токам (правіла А ); адкрыў законы ўзаемадэеяння эл. токаў і эл. току э магн. полем (гл. Ам­ пера закон). Пабудаваў тэорыю машетызму, у аснове якой ляжыць гіпотэза пра кругавыя эл. токі, эквівалентныя плоскім элементарным магнітам.

А М А мпер.

М.МАмосаў.

Аўтар прац па тэорыі імавернасцяў, па дастасаванні варыяцыйнага вылічэння да задач механікі, па пытаннях матэм. аналізу. Вынайшаў камутатар і эл.-магн. тэлеграф. Літ:. Г о л и н Г.М., Ф и л о н о в и ч С.Р. Классики физической науки (с древней­ ших времён до начала XX в.). М., 1989. С.

313—324. АМ П ЕР (А), 1) адзінка сілы эл. току; адна з сямі асн. адзінак Міжнар. сістэмы адзінак (СІ). Названы ў гонар КМ .Ампера. А. — сіла нязменнага току, я й пры праходжанні па двух бясконцых прамалінейных паралельных правадніках з малой плошчай папярочнага кругавога сячэння, што размешчаны на а д л ет а сц і 1 м адзін ад аднаго ў ваку­ уме, выклікае сілу ўзаемадзеяння паміж імі, роўную 2·10~ Н на г м даўжыні (абсалютны А .). У якасці эталона карыстаюцца міжнар. А.: нязменны ток, які выдзяляе з воднага раствору азотнакіелага серабра за 1 с 0,00118 г серабра. Міжнар. А. роўны 0,99985 абсалютнага.

2) Адзінка магнітарухальнай сілы замкнёнага контура і рознасці магн. патэнцыялаў магнітастатычнага поля ў CI. АМ ПЕРА ЗАКО́Н , закон механічнага (пандэраматорнага) узаемадзеяння двух токаў, якія цякуць у элементарных адрээках праваднікоў, што знаходзяцца на некаторай адлегласці адзін ад аднаго. Адкрыты К М Амперам (1820). Сіла dF* 12, якая дзейнічае на элемент аб’ёму dV2 правадніка з токам І2 з боку элемента аб’ёму сГѴі правадніка з токам II, вызначаецца формулай: dF* 12= μο,τ» ,τ» -> „d vid v 2 = - ^ i J2 X ( л * τη ))—^ — , дзе μο— магн. пастаянная, ji

i j2

— шчыльнасць эл.

АМ ПЕРА

322

токаў Ii і h , а д — радыус-вектар, што вызначае становішча dV2 адносна dvi,

jî X( j î * ад )

— падвойны век-

тарны здабытак вектараў j î

jî

і щ .

АМ ПЕРА CULA, сіла, што дзейнічае на элемент правадніка з токам у магн. поді.

Вызначаецца

= ( ] * x t )dV, дзе

формудай:

dF =

— шчыльнасць эл.

току ў правадніку, i f — м а т . індукцыя ў тым пункце прасторы, дзе знаходзіцца элемент

аб’ёму

правадніка

dV, ]* χ

x t — вектарны здабытак вектараўТ* i !?. Названы ў гонар АМ .Лмпера.

С хем ы ў клю чэн ня амперметра (А ) у электрычны ланцуп а — з шунтам; б — праз трансфарматар току; 1 — шунт; 2 і 4 — нагрузка; 3 — трансфарматар току.

ФАЖакоба, стылізаванай пад абсталяванне багатага стараж-рым. дома. У розных краінах Еўропы А набыў выразныя нац. рысы. У Расіі стаў выразнікам ідэі дзярж. незалежнасці, якую народ адстаяў у вайне 1812. ВыАМ П ІР (ад франц. empire імперыя), датнымі творамі рус. А з’яўляюцца будынкі стылъ у архітэкгуры і мастацгве 1-й Адміралцейства (1806—23, арх. АЗахараў), Горнага ін-та (1806, арх. АВараніхін), Біржы трэці 19 ст., які завяршыў развіццё кла- (1805— 10, арх. Тама дэ Тамон) — усе ў Песіцызму. цярбургу; помнікі Мініну і Пажарскаму Зарадзіўся ÿ Францыі на пач. 19 ст. Як і (1804— 18, скульпт. І.Мартас), шэраг асабнякласіцызм, арыентаваўся на ўзоры ант. маста- коў, пабудаваных арх. АГрыгор'евым у Мацгва Грэцыі і Рыма, аднак пошукі эграбнай скве. простай формы і дэкору паступова змяняліся У бел. дойлідстве стылъ А развіваўся імкненнем да іх лапідарнасці і манум. выразнасці. Асн. элементам! арх. кампазіцыі былі пад моцным уплывам рус. архітэкгуры. масіўныя порцікі (найчасцей дарычнага і та- Для будынкаў харакгэрныя масіўныя сханскага ордэраў), у арх. дэталях і дэкоры кубападобныя аб’ёмы з вял. гладкімі пераважала ваенная эмблематыка (ліктарскія плоскасцямі, з якімі кантрастуюць дэзвязкі, воінскія даспехі, лаўровыя вянхі, арлы кар. элементы ÿ выглядзе арнаментаваі інш.). У А адчуваюцца і асобныя стараж,- ных панэляў, фрьізаў, медальёнаў, разеегіпецкія арх. і пластычныя матывы (вял. нерасчлянёныя плоскасці сцен і пілонаў, масіў- так, выяў людзей і г.д. Аб’ёмна-прастоныя геам. аб’ёмы, егшецкі арнамент, сгыліза- равая кампазіцыя вылучаецца строгай ваныя сфінксы, ільвы, гермы, грыфоны). У прасторай формаў, статычнасцю і манулерыдц імперыі Напалеона I (1804— 15) ментальнасцю, геам. выразнасцю чляпашырылася буд-ва мемарыяльных манум. ненняў. Нярэдка класічныя ордэрныя эбудаванняў: триумфальных арак (арка на пл. элементы перапрацоўваліся ў адпаведнасці з новымі мает, поглядамі, напр., у завяршэнні порцікаў выкарыстоўвалі прамавугольныя або ступеньчатыя атьпсі, калоны пераважна дарычнага або тасканскага ордэраў пазбаўлялі энтазіса (патаўшчэння ствала калоны), базы, парушалі іх класічныя прапорцыі ( Сноўскі палацава-паркавы ансамбль, Гомельскі Петрапаўлаўскі сабор, «Дом паляўнічага» ў Гомелі, 1809— 19, арх. Дж. Кларк; асабняк у Слоніме, кашііца каля в. Мілавіды Баранавіцкага р-на). У кампазіцыі дамінуе порцік або франтон на гал. фасадзе (жылы дом у Гродне на вул. Замкавай, 16), бельведэр (палац Жамыслаўскай сядзібы). Важнае мает, значэнне набыло афармленне ўваходных дзвярэй глухой разьбой. Фасады будынкаў афармляліея барэльефнымі меннага току) і сістэмай прыстасаванняў. Паводле прынцыпу дзеяння бываюць магаітаэл., электрадынамічныя, электрам ат., цеплавыя і інш.

Да арт. Ампір. Гадзіннік. 19 ст. Гомельскі абласны краязнаўчы музей.

АМ П ЕРВАЛЬТО́М М ЕТР, тэ стэ р , універсальная прылада для вымярэння эл. напружання, сілы пераменнага і пастаяннага току, эл. актыўнага супраціўлення. Складаецца з амперметра, вольтметра, омметра. Бывае аналагавы (са стрэлачным ці светлавым паказальнікам) і лічбавы. Дае магчымасць выяўляць разрыў і кароткае замыкание ў эл. ланцугах, вызначаць рэжым ра­ боты асобных вузлоў Электра- і радыёапаратуры.

дэ Голя ў Парыжы, 1806—37, арх. Ж.Ф.Шальгрэн), памятных калон і інні. У аддзелцы парадных інтэр’ераў палацаў і атэляў (Мальмезон, Фантэбло, Багарнэ ў Парыжы, перабудаваных арх. Ш.Персье і П.Фантэнам) матывы егіп. рэльефаў, этрускіх вазаў, грэч. і рым. дэкору сугучныя ампірнай мэблі

АМ П ЕР-ГАДЗІНА (А-гадз), пазасістэмная адзінка электрычнага зараду, poÿная зараду, які праходзіць праз папярочнае сячэнне правадніка за 1 гадз пры сіле эл. току 1 А. ІА-гадз = =3600 Кл. У А.-г. звычайна выражаюць зарад акумулятара. АМ П ЕРМ ЕТР, прылада для вымярэння сілы току. Уключаецца ў эл. ланцуг паслядоўна, для павелічэння межаў вымярэнняў — з шунтом (пры пастаянным току) або праз трансфарматар (пры пераменным току). Характарызуецца значэннем намінальнага току, класам дакладнасці, колькасцю фазаў (для пера­

Да арт. Ампір. Трыумфальная арка на плошчы дэ Голя ў Парыжы. Арх. Ж-Ф.Шальгрэн. 1806 —37.

выявамі вайсковых атрыбутаў (палац у Нясвіжскім замку). У інтэр’еры палацаў выкарыстоўваліся буйныя фрызы і панэлі з барэльефнымі кампазіцыямі (Жыліцкі палацава-паркавы ансамбль), каларыстычнае вырашэнне інтэр’ера грунтавалася на кантрасце інтэнсіўнага па колеры ф ону сцен і светлай столі, мармуровых дэталяў аддзелкі камінаў, ліштваў. Важную ролю ў мает, выраш энні інтэр’ера адыгрывалі творы дэкар.-прыкладнога мастацтва (мэбля, гадзіннікі, падсвечнікі і інш .). Прадстаўнікі А надавалі вял. значэнне ма­ лым арх. формам (фантан сядзібы ў г.п. Нароўля, брамы сядзібы ў в. Барбароў Мазырскага і г. Давыд-Гарадок Столінскага, надмагілле А.Снядэцкага ў в. Гароднікі Ашмянскага р-наў, лаўка на Трышынскіх могілках у Брэсце і інш.). Для твораў дэкар.-прыкладнога мастац­ тва А. характерна статычная маналітная форма, з якой кантрастуе пластыка-дэкар. аддзелка ў выглядзе арнаментальных уставак. У мэблі апорам канап, крэслаў, сталоў надаваліея формы ка­ лон, канеліраваных слупоў, яны дэкарыраваліея выявамі грыфонаў, лебедзяў, ільвоў і інш. Цікавы ўзор дэкар. мастацтва стылю А — камін з выявамі

карыятыдаў (пач. 20 ст.) у жылым доме ў Бабруйску на вул. Пушкіна, 211. У сярэдзіне 19 ст. А. пачаў змяняцца рознымі эклекгычнымі плынямі. Літ:. Н е к р а с о в А.И. Русский ампир. Μ., 1935; I s e r m e y e r Ch.-A Empire.

München, 1977. А.М.КулагІн.

равышае выэначанае (пароговае) значэнне. Схема А.д. будуецца на эле­ ктронных прыладах, я кія маюць рэзка нелінейную амплітуд ную характарыстыку (напр., дыёды). Спускавыя схемы А.д. д аз валяю ць атрымліваць на выхадзе імпульсы, форма і амплітуда якіх не залежаць ад формы першаснага сігналу. В ыкарыстоўваецца ў імпульсных сістэмах тэлекіравання і тэлевымярэння пры вылучэнні карыснага сігналу з шумоў; уваходзіць у склад амплітуднага аналізатара.

АМ ПЛІТРОН [ад лац. ашрШісо узмацняю + (апек)трон\, магутная электравакуумная прылада магаетроннага тылу для ўзмацнення ЗВЧ ваганняў; плацінатрон, які працуе ў рэжыме ўзмацнення. Выхадная магутнасць да 10 МВт у імпульсе, кхдз да 80%, каэфідыент уэ- АМ П ЛІФ ІКАЦ Ы Я (ад лац. amplificatio мацнення да 15 дБ. Выкарыстоўваецца пашырэнне), стшістычная фігура ў паў выхадных каскадах радыёапаратаў этыцы, шэраг аднатыпных слоў ці сло(пераважна імпульсных). вазлучэнняў (эпітэтаў, параўнанняў i інш .) для ўзмацнення выразнасці мовы. АМПЛГГУ́Д А (ад лац. amplitudo Напр., «Я чула пяшчотнае, шчырасці велічыня), 1) найболыиае (па абс. знапоўнае, / / Маё беларускае, роднае, чэнні) адхіленне ад нуля перыядычна кроўнае, / / Такое раптоўнае, такое чазменнай фіз. велічыні (нанр., найб. зруроўнае, / / Такое ласкавае, цёплае, чыш энне маятніка ад стану раўнавагі). 2) стае, / / Як сонца агністае, / / Як Нёман, Рознасць паказанняў на шкале выпразрыстае, / / Як казка, быліна, як мяральнай прылады (барометра, термометра і інш .). 3) У м а т э м а т ы ц ы — адна з характеристик перыяд. функций (сінуса, косінуса i інш.). 4) У пераносннм сэн се — раз­ мах, ш ириня. АМШ НТУ́Д НАЯ М АДУЛЯЦЫ Я, павольная змена амплітуди эл.-магн. ваганняў у параўнанні э іх перыядам па визначаним законе; від мадуляцыі. В икарйстоўваецца для перадачи інфармац и і ÿ радиё- і аптичним дияпазонах хваляў (напр., перадача гукавога суправаджэння, тэлевізійних адлюстраванняў). Перадавальная радиёстанцыя, якая працуе ÿ рэжыме A.M., вылучае спектр частот. У внпадку А.м. сінусаідалышм сігналам (гл. р и с.) спектр мае 3 складальния: нясучую (ю) і 2 ба-

Да арт. Ампір. Н ад м агілле А-Снядэц кага ў вёсцы Гароднікі Ашмянскага раёна Гродзенскай вобласці. 19 ст.

А М П УЛА

песня, жаданае, / / Дагэтуль яшчэ ў жыцці неспазнанае, / / Гарачае слова ад шчырага сэрца!» (Д.Бічэль-Загнетава «Роднае слова»).

АМ ПЛУА (франц. em ploi літар. выкарыстанне), своеасаблівая спецыялізацыя акцёра на выкананні роляў, якія найб. адпавядаюць я го вонкавым сцэн. даным, характару, таленту. А мужчынскія; герой, комік, прастак, палюбоўнік, рэзанёр, фат; жаночыя: гераіня, камічная старая, гранд-дама, інжэню, субрэтка, травесці і інш. У сучасным т-ры падзелу на А. фармальна не існуе, сцвярджаецца шырокі творчы дыяпаэон акцёра. Найб. устойлівае А. — травесці (актрыса на ролі хлопчыкаў, дзяўчынак, падлеткаў) захоўваецца ў т-ры для дзяцей.

Блок-схема аднаканальнага амплітуднага аналізатара: 1 — уваход; 2 — дыскрымінатар верхняга ў зроўн ю ; 3 — д ы с к р ы м ін а т а р н іж н я га ўзроўню ; 4 — схем а анты супадзенняў; 5 — рэгістратар.

АМПУЛА (лац. ampulla), 1) герметична западная шкляная пасудзіна невял. памераў, у якой захоўваецца ў стэрыльным выглядзе пэўная доза ля карстваў, крыві, хім. рэчыва і інш. 2) У а н а -

кавыя частати ( (ω + Ω і ω - Ω ). Глибіня А м . характариэуе ступень зм ен и •

амплігуды;

ш =

А м а к с — /Ѵ м ін

частата Амакс + Амін мадуляцыі Ω — скорасць зм ен и амплітуди ваганняў. Для атрымання амплітудна-мадуляванага вагання нясучая частата і с іт а л , якім яна мадулюецца, падаюцца на мадулятар. АМ ПЛІТУДНЫ АНАЛІЗАТАР, аналізатар і м п у л ь с а ў , прыстасаванне для вызначэння закону размеркавання амплітуд эл. імпульсаў. У залежнасці ад канструкциі бываюць адна- і многоканальныя, з электронным камутатарам, з папярэднім пераўтварэннем амплітуд сігналаў і інш. 3 дапамогай А.а. аналЬуецца размеркаванне амплітуд выпадковага імпульснага працэсу па колькасці імпульсаў, што выявіліся ў зададзеным інтэрвале амплітуд. У аснову А а . пакладзены схемы амплиту­ дных дыскрымінатараў імпульсаў. Выкарыстоўваецца ў эксперым. фізщы, радыёлакацыі, радыёсувязі і інш. АМ ПЛІТУДНЫ ДЫ СКРЫ М ІНАТАР, прыстасаванне для вылучэння (селекцыі) ал. сігналаў, амплітуда якіх пе-

323

Да арт. Ампір. Салон пораў года аталя Багарнэ ў Парыжы. 1804—06.

Прылады працы вырабляліся з крэменю, косці, сустракаюцца медныя рэчы (шпількі, гарпуны, пацеркі). Пат о м i i — пухірападобнае расшырэнне хавальны абрад — трупапалажэнне ў розных органаў, якія маюць форму скурчаным становішчы, у магілы клалі трубкі, напр. слёзнага канала, прамой посуд, упрыгожанні, грабяні, статуэткі са слановай косці. кішкі і інш.

324____________ АМПУТАЦЫЯ

АМПУТА́Ц ЫЯ (ад лац. amputatio адся- АМ РЫ , археал. культура плямёнаў чэнне), хірургічная аперацыя поўнага ці эпохі неаліту і ран ній бронзы (4— 3-е частковага выдалення перыферычнай тыс. да н.э.), што жылі на тэр. Сінда і часткі канечнасці з перасячэннем (пе- Паўд. Белуджистана (Пакістан). Назва паселішча Амры (Сінд). Нарапілоўваннем, перакусваннем) касцей ад або органа (малочнай залозы, прамой сельнштва жыло ў дамах з сырцовай кішкі, маткі і інш.). Вядома са стараж. цэглы. Практыкаваліся расчлянёныя часу, асн. яе законы распрацавалі Гіпа- пахаванні. Кераміка А. крэмавага ці рукрат, А-Парэ, Ф А .П ц і, Дж.Л.Эсмарх, жовага колеру, глянцаваная, размаляваМ.І.Пірагоў.

A класіфікуецца па ная пераважна геам. арнаментам, шатэрмінах выканання (першасная, хматнымі панэлямі і інш. Прылады вы­ другасная), па форме рассячэння рабляліся са сланцу, радэей — э медзі. мяккіх тканак (кругавая, авальная, АМ РЫКЯ́Н Міхрдат Аванесавіч акраўкавая), па спосабе ўкрыцця ампу(13.5.1843, Тбілісі — 17.2.1879), артацыйнай куксы (фасцыяпластычная, мянскі акцёр, тэатр. дзеяч; адзін з замія пластичная, касцёвапластычная). снавальнікаў сцэн. рэалізму ў арм. т-ры. Перасячэнне канечнасці на ўзроўні су­ Сцэн. дзейнасць пачаў у 1859. Працаваў става наз. экзартыкуляцыяй. у Ерэване, Александропалі, Шушы, АМРАВАТЫ, А м р а а т ы , А м а р а - Канстанцінопалі. 3 яго імем звязаны в а т ы , горад у Індыі, на ПнУ штата традыцыі сцэн. ўвасаблення вобразаў у Махараштра. 434 тыс. ж. (1991). Гандл. п ’есах Г.Сундукяна. Адна з лепшых роцэнтр буйнога бавоўнаводчага раёна. ляў — Франц Моар («Разбойнікі» Рэшты самага вял. індыйскага мемары- Ф.Ш ылера). Выступаў як тэатр. крыяльнага збудавання — ступа (2 ст. да тык. н.э.). АМ РЫ ТА (санскр.), у індуісцкай міфаАМРА́Ц КАЯ КУЛЬТУ́Р А, археалагічная логіі боскі напітак неўміручасці. Паводкультура гшямёнаў эпохі энеаліту (2-я ле аднаго з індуісцкіх міфаў, каб здапал. 5 — пач. 4-га тыс. да н.э.) у быць А , багі і асуры збіваюць сусв. Верхній і Сярэднім Егіпце. Назва ад акіян, з якога выходзіць бог лячэння паселішча каля мяст. Эль-Амра (ЕгіДханвангары з кубкам А. ў руках. пет). Насельніцтва займалася земляробствам, жывёлагадоўляй і паляваннем. АМ РЫ ТСАР, горад на П нЗ Індыі, штат Для А.К. характэрны чырвоны глянца- Пенджаб, 709 тыс. ж. (1991). Трансп. ваны посуд, на якім белай фарбаю на­ вуэел. Прамысл. і гандл. цэнтр. Тэкст., несены «крыжалінейны» арнамент. маш .-буд., хім. прам-сць. Вядомы

рамёствамі: вытв-сць тканін, дываноў, вырабы з металу, косці, скуры. Засн. ў канцы 16 ст. гуру Рам Дасам. Гал. рэліг. і ку́льт, цэнтр сікхаў з ун-там Гуру Нанака. Тут знаходзіцца іх свяцілішча — «Залаты храм», дзе захоўваецца свяшчэнная кніга Адыгранта. У 1-й пал. 19 ст. А уваходзіў у склад дзяржавы Ранджыт Сінгха. У 1849 у выніку 2-й англа-сікхскай вайны захоплсны англ. Ост-Індскай кампаніяй. У 1918—22 А — адзін з цэнтраў нац.-вызв. бараіхьбы. 13.4.1919 англ, войск! рассгралялі ў А мітынг пратэсту супраць палітьпсі калан, ўрада; у выніку т.зв. Амрытсарскай разні забіта і паранена больш за 1 тыс. чал. У 1947 А значна разбураны ÿ час індуска-мусульманска-сікхскіх пагромаў.

АМ СТЭРДА́М (Amsterdam), горад, сталіца Шдэрландаў. 713,4 тыс. ж. (разам з прыгарадамі больш за 1 млн.; 1993). Знаходзіцца ў правінцыі Паўн. Галандыя, на нізкім беразе зал. Эйселмер каля вусця р. Амстэл. Тунэлі пад ракой злучаюць часткі горада, з Паўночным м. звязаны праз Нордзе-канал, інш. ка­ нал амі — з Рэйнам і астатнімі ўнутр. воднымі шляхамі. Адзін з найбуйнейшых у Еўропе порт (груэаабарот больш за 20 млн. т марскіх і больш за 16 млн. т унутраных перавозак штогод), буйны вузел чыгунак (5 ліній) і аўтадарог, у прыгарадзе міжнар. аэрапорт Схіпхал. Гал. гандл. цэнтр Еўропы, адзін з буйнейшых у свеце алтовых рынкаў па продажи тытуню, кавы, какавы, цытрусавых, рысу, каўчуку, прыпраў, драўніны, нафты, збожжа і вугалю. Буйны цэнтр машынабудавання (судна- і авіябудаванне, электратэхн., электроннае, хім. і інш .), нафтаперапр., хім., дрэваапр., швейнай, харч. прам-сці. Традыцыйная ювелірная вытв-сць (апрацоўка алмазаў), паліграфія. У А. праўленні вядучых камерц. банкаў, фондавая біржа. Метрапалітэн, 2 ун-ты (засн. ў 1877 і 1880). Акадэмія навук і мастацгваў. Упершыню ўпамінаецца ў 1275 як рыбац­ кая ве́ска на беразе р. Амстэл. 3 1300 горад Вызваленне Нідэрландаў з-пад улады Іспаніі спрыяла эканам ўздыму А , ён стаў цэнтрам марскога гандлю і крэдьпу сусв. значэння. У 16 ст. ў А створана біржа, у 1609 засн. разменны банк, узніклі Ост-Індская (1602) і Вест-Індская (1621) гандл. кампаніі. У 1795— 1806 сгаліца Батаўскай рэспублікі, пасля — Нідэрландскага каралеўсгва. У 1940— 45 акупіраваны ням. фашистам]. Пет. ядро го­ рада — раён плаціны цераз р. Амстэл (цяпер плошча Дам з каралеўскім палацам; б. ра­ туша 1648— 65, арх. Я. ван Кампен). Своеасаблівасць планіроўкі старых частак А — сістэма паўкальцавых і радыяльных каналаў, пракапаных у 1610— 62 (каля 50 каналау́, 784 маеты). Па набярэжных — жылыя дамы з вузкімі фасадамі, будынкі гільдый, кампаній, дабрачынных устаноў 16— 18 ст. Захаваліся гар. вароты і вежы 15— 17 ст., цэрквы ÿ сти­ лях готыкі і класіцызму. У 19—20 сг. пабудаваны Дзярж. музей (1885, арх. П.І.Х.Кёйперс), біржа (1903, арх. Х.П.Берлаге), вял. новыя рае́ны (арх. Берлаге, М. дэ Клерк, К. ван Эстэрэн, П.Л.Крамер і інш.). 3 1930-х г. забудоўваецца сучаснымі, у т.л. вышыннымі, будынкамі (арх. В.М.Дзюдак і інш.). Музеі: гарадскі, Музей Каралеўскага ін-та тропікаў. Дом Рэмбранта. Ф.С.Фешчанка.

Амстэрдам. Плошча Дам.

АМСТЭРДАМСКІ ІНТЭРНАЦЫЯНАЛ ПРАФСАЮЗАЎ, Міжнародная федэрацыя прафсаюзаў, міжнар. аб'яднанне рэфармісцкіх прафсаюзаў у 1919— 45. Створаны на кангрэсе ў Амстердаме. Гал. мэты: развіццё міжнар. сац. заканадаўсгва, барацьба з мілітарызмам і рэакцыяй, падтрымка міжнар. прафс. дзеянняў. Кіраўніхі А. і. п. рэалізоўвалі ў прафс. руху палітыку с.-д. партый, якія належалі да Інтэрнацыянала 2-га. А. і. п. аб’ядноўваў пераважна прафцэнтры краін Зах. Еўропы (14 краін, 17 738 тыс. чал. у 1919; 26 краін, 19 425 тыс. чал. у 1937). Распушчаны пасля стварэння Сусветнай <редэрацыі прафсаюзаў. АМСТЭРДАМСКІ КАНАЛ, гл. Нордзеканал. А́М ТМАН-БРЫ ́Е ДЫТ (AmtmanisBriedïtis, сапр. А м т м а н і с ) Альфрэд Фрыцавіч (5.8.1885, сядзіба Званітаю Букас, Латвія — 15.5.1966), латышскі акцёр, рэжысёр, педагог; адзін з буй­ нейших майстроў рэаліст. акцёрскага мастацгва Латвіі. Нар. арт. СССР (1953). Праф. (1949). Сцэн. дзейнасць пачаў у 1903. 3 1919 у Латв. т-ры драмы імя А.Упіта, з 1944 маст. кіраўнік, з 1949 гал. рэжысёр. Сярод роляў: Улдыс («Ветрык, вей!» Я.Райніса), Агвасар («Гліна і фарфор» АТрыгуліса, Дзярж. прэмія СССР 1948). Яго пастаноўкі вызначаліся яркасцю карцін нар. побыту, эмацыянальна насычанымі харакгарамі: «Сын рыбака» ВЛ аціса (1949, Дзярж. прэмія СССР 1950), «Зямля зялёная» Упіта (1950, Дзярж. прэмія СССР 1951) і інш. АМУДАР’ШСКАЯ

ГАЗАНА-

павых плямёнаў Еўразіі. Захоўваецца ў Брытанскім музеі і М узеі Вікторыі і Альберта ў Лондане. АМ УДАР’Я, рака ў Сярэдняй Азіі, у Таджыкістане, Туркменіі, Узбекистане. Па А. праходзіць частка граніцы Узбекістана з Афганістанам. Даўж. 1415 км, пл. бас. 309 тыс. км2 (да г. Керкі). Вытокі на схілах Пндукуша ў Афганістане, дзе А. называецца Вахандар’я, пасля зліддя з р. Памір — Пяндж, ніжэй упадзення р. Вахш — Амудар’я. Упадае ў Аральскае м. Боль­ шая ч. басейна А. размешчана ў горных сістэмах Паміра (на сярэдніх вышынях 5— 5,5 тыс. м). Пасля выхаду на раўніну цячэ па Туранскай нізіне, па пустынях Кызылкум і Каракумы. Рэчышча няўстойлівае, рака блукае ў межах поймы, размывае берагі. У нізоўях утварае дэльту, у мора ўпадае некалькімі рукавамі. Асн. прытокі: Гунт, Бартанг, Язгулем, Ванч, Кызылсу, Кафірніган, Сурхандар’я (справа), Кундуз (злева). Жыў-

Залатая бляха з Аму дар ' інскага скарбу.

ФТАНО́С НАЯ ПРАВІНЦЫ Я, размешчана на Туранскай нізіне, у пустынных раёнах Каракумаў і Кызылкумаў, у цэнтр. і ўсх. ч. Туркменіі, на 3 Узбекістана, Пн Афганістана і Ірана. Займае паўд.-ўсх. ч. Туранскай плігы і Перадкапетдагскі краявы прагін. Пл. 417 тыс. км2. Першае газавае радовішча адкрыта ÿ 1953. Выяўлена больш як 90 газавых, газакандэнсатных, газанафтавых радовішчаў на пач. 1980-х г. Прадукцыйныя адклады юры і мелу на глыб. 0,2— 4 км. Газы сухія, метанавыя, нафты маласярністыя, шчыльн. 770— 900 кг/м3. Газаправоды Бухара— Урал, Сярэдняя Азія— Цэнтр Рас. Федэрацыі і інш. АМУДАР’ІНСКІ СКАРБ. Знойдэены ў 1877 на гарадзішчы Тахці-Кувад у вярхоўях р. Амудар'я на Пд Таджыкістана. Датуецца 5— 4 ст. да н.э. Захавалася 178 залатых і сярэбраных прадметаў: аб’ёмныя фігуркі, посуд, рэльефныя рэчы, пласцінкі з адціснутымі выявамі, пярсцёнкі і пячаткі, бранзал<*ты, дробныя ўпрыгожанні, манета Ахеменідаў. Большасць рэчаў зроблена майстрамі Ахеменідскай дзяржавы і Бактрыі. Асобныя рэчы адлюстроўваюць традыцыі мідыйскага мастацтва, звярынага стылю стэ-

Цэнтральная частка Амстэрдама.

А М УЛ ЕТ ленне ледавікова-снегавое. Паводка вясной і летам. Ледастаў у нізоўях (у раёне Нукуса) да 4 мес. Сярэднегадавы расход вады паблізу г. Керкі каля 2000 м3/с . У малаводны перыяд А. не дасягае Аральсгага м. Вада вельмі мутная (5— 10 кг/м3 завіслых наносаў). У сярэднім цячэнні Кызылкумскі запаведнік. Выкарыстоўваецца для арашэння (каналы Каракумскі, А м у-Бухарекі і інш.). На А. Цюямуюнскі і Тахіяташскі гідравузлы. У нізоўях рыбалоўства. Суднаходная ад г. Чарджоў. На А. — г. Керкі і Чар­ джоу. АМУЛЕТ (лац. amuletum), прадмет які носи́щ а на целе і, на думку ўладальніка, мае магічную ўласцівасць адводзщь хваробу, бяду, засцерагаць ад ліхіх чараў. Вера ў сілу А. звязана з першабытнай магіяй і фетышызмам. У многіх народаў

Амулет-конік. 12 ст.

АМ УНДСЕН

326

свету вера ў А. эахавалася да нашых дзён. Гл. таксама Талісман. А́МУНДСЕН (Amundsen) Руаль (16.7.1872, г. Борг, Нарвегія — 1928), нарвежскі палярны падарожнік і даследчык. У 1903—06 упершыню прагоіыў Паўн.-Зах. праходам з У на 3 ад Грэнландыі да Аляскі. На судне «Фрам»

бле «М од»: Экспедиция вдоль северного по­ бережья А зи и . М .; Л ., 1929; Ю жный полю с. М .; Л ., 1937. Л і т Д ь я к о н о в М . А м ундсен. М ., 1937; Я к о в л е в А Руал А м ундсен, 1872— 1928. М ., 1957.

А́МУНДСЕНА ЗАЛГЎ, заліў Паўн. Ледавітага ак., паміж берагамі Канады i а-вамі Банкс і Вікторыя. Даўж. каля 445 км, найб. шыр. 213 км. Глыб, да 285 м. Выш. прыліваў 0,2—0,3 м. Большую ч. года ўкрыты лёдам. У прыбярэжнай па­ ласе — здабыча нафты і газу. Названы ў гонар Р.Амундсена. А́МУНДСЕНА КАТЛАВІНА, падводная катлавіна ў Паўн. Ледавітым ак., паміж хрыбтамі Ламаносава і Гакеля. Даўж. каля 2 тыс. км; шыр. 200—400 км. Глыб, да 4485 м. Дно выраўнаванае, укрытае гліністымі глеямі. У межах А.к. — Паўночны полюс. Названа ў го­ нар V.Амундсена.

Р А м ун дсен.

адправіўся ў Антарктыку, 14.12.1911 на сабаках дасягнуў Паўд. полюса. Спрабаваў дасягнуць Паўн. полюса дрэйфам на судне «Мод» (1918—21) і самалётам (1925). У 1926 узначаліў 1-ы трансарктычны пералёт праз Паўн. полюс на дырыжаблі «Нарвегія». Загінуў у Баранцавым м., шукаючы экспедыцыю У.Нобіле. Імем А. названы заліў і катлавіна ÿ Арктыцы, rapa, ледавік, мора, заліў i навук. станцыя ЗША у А́нтаркгыдзе.

Те:. Р ус. пер. _— Собр. соч. Т . 1— 5. Л ., 1936— 39; П ерелёт через Ледовитый океан. Рака А мур. М .; Л ., 1927 (разам з Л .Э льсвар там ); Н а кора­

АМУРСКАЯ ВОБЛАСЦЬ

Чульман’ ІерунгрыО^

Маштаб 1:10 0 0 0 0 0 0

СяРэд.Алёнма Антынан

fiправы

Удсное

{іраўсні І

Уруша

'Золот ая Гара

Ерафѳй Паўлавіч

ѴѵА*>Я ^

Баладзен

(Р.САНТАХАН2

Іжалінда

А ¥ \У Р С К А L t \ ,? і°Ясны ЧТыгдаѵУ,? »

Дгоджа

>пСівакі Λ

α

ЗлатаустА́

Стойба

Акцябрскі

гіУшумун

9 іІ\і. н МаайскІО ,

« V А .'·?

Феўральск

'НоварасіШ

о Наваніеўсні Увал^-

Свабодні

ІЕ Й С Н А -Б У Р Э Щ С Н /

СярэА-УРг]

ЙЧагдамы/

ІовьгУРгаЛУ/У́ Гжаеўка о ромны * о PAÏ6J·

Іванаўна Енаі О Тамбоўна РайчыхінріГ Ісярнава о '

^Нэньцзян

АМУНДСЕНА MÓPA, ускраіннае мора Ціхага ак., каля зах. берагоў Антарктыды, паміж 100° і 123° зах. д. Пл. 98 тыс. км. Найб. глыб. 585 м. Сярэднегадавая т-ра вады ніжэй 0 °С. Круглы год укрыта лёдам. Водзяцца марскія леапарды, кіты, пінгвіны, цюлень Роса, цюлень Уэдэла; з птушак — буравеснікі, альбатросы і інш. Названа ÿ го­ нар Р.Амундсена. АМУНЩЫЯ (польск. amunicja ад лац. munitio прымацаванне, рышгунак), устарэлая назва прадметаў (рамяні, сумкі, чахлы і інш.), якія аблягчаюць вайскоўцам нашэнне зброі, боепрыпасаў, асабістых рэчаў і харчавання. Ва ўзбр. Сілах Рэспублікі Беларусь наз. рыштунак ваенны. Конская А — рэчы для запрагання, сядлоўкі і наўючання жывёлы. АМУР, К у п і д о н , у старажытнарымскай міфалогіі бог кахання, сын Ве­ неры. У грэч. міфалогіі адпавядае Эроту. АМУР, малая планета № 1221. Адлегласць ад Сонца ў перыгеліі 1,06, у афеліі 2,78 а.а. Найменшая адлегласць ад Зямлі 15 млн. км. Адкрыта Э.Дэльпортам (Бельгія, 1932). АМУР (манг. Х а р а - М у р э н , кіт. Хэ й л у н ц з я н ) , рака ва Усх. Азіі, у Расійскай Федэрацыі (большая ч.), Манголіі, КНР. Па А. праходзіць частка граніцы Расіі з Кітаем. Утвараецца ад зліцця рэк Шылка і Аргунь. Упадае ў Амурскі ліман Ахоцкага м. Даўж. 2824 км, ад вытоку Аргуні — 4440 км; пл. бас. 1855 тыс. км2. У верхнім цячэнні (да вусця Зеі) цячэ ў вузкай даліне. Справа да paid падыходзяць адгор’і В.Хінгана. У сярэднім цячэнні (ад вус­ ця Зеі да Хабараўска) даліна шырокая, толькі ў месцы перасячэння хр. М.Хінган ператвараецца ў цясніну. У нізоўях А вьіходзіць на Ніжнеамурскую ніэіну, мае шырокую даліну, рэчышча разгаліноўваецца на рукавы. Асн. прытокі: Зея, Бурэя, Амгунь (злева), Сунгары, Усуры (справа). Жыўленне пераважна (fa сцёку) ад летне-восеньскіх мусонных дажджоў. Разводдзе з ліп. да верасня, утвараецца дажджавымі паводкамі. У суткі па А. праходзіць 41 тыс. т наносаў. Замярзае ÿ ліст., крыгалом у крас.—маі. Сярэднегадавы расход мды ў вусці 10 900 \г/с (макс. 40 000 м3/с). На ніжняе цячэнне ўплываюць прылівы і адлівы. У бас. А. больш за 60 тыс. азёpaÿ агульнай пл. каля 9,7 тыс. км2. Рыбалоўства. Асн. прамысл. рыбы: кета, гарбуша, таўсталобік, калуга, амурскі сом і інш. Значныя гідраэнергетычныя рэсурсы. У сярэднім цячэнні Хінганскі, ніжэй — Камсамольскі запаведнікі. А — гал. водная магістраль Д. Усходу, суднаходны на ўсім працягу. Гал. гарады на А. Елагавешчанск, Хабараўск, Амурск, Камсамольск-на-Амуры, Нікалаеўск-на-Амуры (Расія), Айхой (Кітай).

АМУРА-ЯКУЦКАЯ МАГІСТРАЛЬ, аўтадарога В. Невер— Тамот— Якуцк у Расійскай Федэрацыі. Працягласць 1162 км. 'Пабудавана ў 1930— 37. Звязвае Рэспубліку Саха (Якуція) з Транссібірскай чыг. магістраллю. АМУРСА́Н А (1722— 57), адзін з уладарных князёў Айрацкага ханства, дзеяч антыманьчжурскага вызв. руху ў Манголіі ў 1750-я г. Пасля няўдалай спробы захапідь ханскі прастол у 1754 уцёк у Пекін. Маньчжурскія войскі пад выглядам дапамогі А. ў 1755 акупіравалі i ліквідавалі ханства. Падмануты А. ў 1755 далучыўся да стыхійнага анты­ маньчжурскага руху і стаў яго правадыром. Пацярпеўшы паражэнне, у 1757 уцёк у Расію. АМУ́Р СКАЯ ВО́Б ЛАСЦЬ, на Пд Д. Усходу Расійскай Федэрацыі. Утворана 20.10.1932. Пл. 363„7 тыс. км2. Нас.

1049,1 тыс. чал. (1994), гарадскога 65%. Цэнтр — г. Благавешчанск. Буйныя гарады: Белагорск, Райчыхінск, Зея, Шыманоўск, Свабодны, Тында. Природа. Большая ч. тэр. гарыстая. На П н Станавы хр. (выш. да 2312 м), на Пд ад яго горны ланцуг хрыбтоў Янкан, Тукурынгра, Сактахан, Джагды; каля Ѵз тэр. займаюць Зейска-Бурэінская і Амурска-Зейская раўніны. Карысныя выкапні: буры і каменны вугаль, золата, жал. руды, кварцавыя пяскі, кааліны, буд. матэрыялы. Ёсць мінер. крыніцы. Клімат мусонны ўмеранага пояса. Зіма халодная, сухая, маласнежная. Лета гарачае і дажджлівае. Сярэдняя т-ра студз. ад -24 °С да -33 °С, ліп. 18— 21°С. Ападкаў каля 850 мм за год. Гал. рака — Амур і яго прытокі Зея з Селемджой, Бурэя і інш. Глебы пераважна бурыя лясныя, на П д — чарназёмападобныя. 65% тэр. пад лесам. Пашыраны хвойныя і мяшаныя лясы маньчжурскага тылу (мангольскі дуб, карэйскі кедр, амурскі аксаміт, ліяны — вінаград, лімоннік, актынідыя), у тайзе лістоўніца, у гарах зараснікі кедравага сланіку і горная тун­ дра. Водзяцца вавёрка, мядзведзь, собаль, кабарга, лось, дзік, ізюбр, казуля, з птушак — глушэц, дзікуша, блакітная сарока і інш. Гаспадарка. А сн. галіны прам-сці: горназдабыўная (золата, буры і каменны вугаль), машынабудаванне (вытв-сць кавальска-прэсавага, элеватарнага, святлотэхн. абсталявання, элекграпрылад, рачных і марскіх суднаў, с.-г. машын і інш.); вытв-сць буд. матэрыялаў; харч, прам-сць. Зейская ГЭС. Райчыхінская ДРЭС. А.В. — асноўны с.-г. раён Д . У сходу. Сельская гаспадарка збожжаважывёлагадоўчага кірунку. Пасевы збож жавых (пшаніца, авёс, ячмень), соі. Вырошчваюць бульбу, агародніну. Мясамалочная жывёлагадоўля. Пчалярства. На П н — аленегадоўля, зверагадоўля. Пушны промысел. П а тэр. А.в. праходзяць Транссібірская і Байкала-Амурская чыг. магістралі. Суднаходства па Амуры, Зеі і Бурэі. Р.А.Жмойдшк.

327

АМУРСКІ ЗАЛІЎ, унутраны заліў каля паўн.-зах. берага заліва Пятра Вялікага Японскага м. Даўж. каля 65 км, шыр.

9— 20 км, глыб, да 20 м. Зімой замярзае. На беразе А. з. порт Уладзівасток.

АМФІБАЛІТ

АМ УРСКІ ЛІМ АН , паўн. частка Та­ тарскаго праліва, паміж мацерыковай Азіяй і в-вам Сахалін. Злучае Сахалінскі заліў Ахоцкага м. на П н з уласна Татарскім пралівам на Пд цераз Невяльскога праліў. Даўж. каля 185 км, шыр. да 40 км, глыб. 3— 4,5 м. 3 ліст. да мая ўкрыты лёдам. Прылівы няправільныя, сутачныя, болып за 2 м. У зах. частцы ў ліман упадае р. Амур.

бляліся амфарападобныя пасудзіны карчагі. АМ Ф АТЭРНАСЦЬ (ад грэч. amphoteres і той і гэты), здольнасць некаторых хім. злучэнняў праяўляць у залежнасці ад умоў кіслотныя або асн. ўласцівасці. Уласцівая вадзе, аксідам і гідраксідам алюмінію, цынку, хрому і інш., некаторым амінам, амінакіслотам, іанггам.

АМ У́Р Ы , рыбы атрада карпападобных.

2 віды: А. белы (Ctenopharyngodon idella) i А. чорны (кітайская плотка; Mylophaiyngodon piceus). Радзіма — Усх. Азія ад р. Амур да Паўд. Кітая. На Беларусь А. белы завезены ў 1963, чор­ ны — у 1977. Ва ўмовах Беларусі не нерастуюць; вытворнікі і лічынкі эавозяц-

Пры дысацыяцыі ў водных растворах ах^фатэрныя злучэнні (амфаліты) утвараюць Н і ОН іоны (налр., Сг*++ ЗОН' <=> Сг(ОН)з ł* H++ СЮ'2 + НгО). Перавага тьту ўласцівасцяў амфатэрных гідраксідаў залежыць ад месца элемента ў перыяд. сістэме. А злучэнняў карыстаюцца ў хім. аналізе для раздзялення элементаў. ·

Акуры: белы (уверсе); чорны.

Старажытнагрэчаская чорнафігурная амфара. 6 ст. да н э.

ца. А. белы штучна разводзіцца ў Белаазерскай садковай рыбнай гаспадарцы і гадуецца ÿ сажалках і некаторых азёрах. Даўж. цела да 120 см, маса да 32 кг. Луска буйная. Палавая спеласць у 7—9 гадоў пры даўж. каля 70 см. Нераст у чэрв. — ліпені. Кормяцца пераважна воднай расліннасцю. малюскамі, хутка растуць. Перслектыўныя для зарыбления каналаў меліярац. сістэм, водапрыёмнікаў, вадаёмау́, якія хутка зараста­ ют,.

дзены на многіх археал. помніках на тэр. Беларусі. Н а Русі 10— 12 ст. выра-

А М Ф І... (ад грэч. amphi каля, вакол, з двух бакоў), прыстаўка, якая абазначае: «з двух бакоў», «вакол», «дваякі», напр., амфіміксіс, амірікарпія.

АМ ФІБАЛІТ, масіўная або сланцаватая метамарфічная горная парода. Складаецца пераважна з амфіболу (рагавой падманкі), плагіякяазу і мінералаў-прымесяў. Колер ад цёмна-зялёнага да чорнага. Шчыльн. 2700— 3200 кг/м . АМ ФАДАНТО́З , тое, што парадонтоз. Можа ўгварацца за кошт асн. вывергнуАМФАРА (лац. amphora ад грэч. тых парод (габра, дыябазаў, базальтаў, amphore us), у антычных грэкаў і рым- туфаў і інш .), ультраасноўных парод, лян гліняная або металічная пасудзіна з асадкаў мергелістага саставу. Трапляецвысокім горлам і 2 вертыкальнымі ру- ца ў раёнах развіцця метамарфічных па­ чкамі. У А. трымалі і перавозілі віно, род, найчасцей дакембрыйскага ўзросалей, мёд, збожжа. Н а многіх А. ёсць ту. Выкарыстоўваецца як буд. камень малюнкі, арнаменгы, надпісы. Зной- (сыравіна на друз); чорныя разнавід-

328

АМФІБАЛІЯ

насці — вырабныя і абліцовачныя камяні. АМФІБАЛІЯ (ад грэч. amphibolia двухсэнсавасць) у л і т а р а т у р ы , двухсэнсавасць выразу, якая ўзнікае ў вы­ но́су с о́п аке ічнай няўзгодненасці асобных частак выказвання. Напр., у радку верша В.Макарэвіча «Гораду», «Былы я лесаруб, каваль» 2 словы «былы я» ўспрымаюцца як адно «былыя». АМ Ф ІБІЁНТЫ [ад амфі... + біёнт(ы)], арганізмы, якія жывуць або развіваюцца ў двух асяроддзях. Да А. адносяцца віды жывёл і раслін, здольныя жыць і ў вадэе, і на сушы (многія земнаводныя, марскія чарапахі і інш.; гл. Амфіфіты, Пграфіты); віды, якія жывуць у адных узроставых фазах развіцця (звычайна — лічынкавай) у вадзе або ў Глебе, у другіх — на сушы. Напр., большасць

сушу з дапамогай колавых шасі. Абслугоўваюць пасаж. ав о́т о́ш ў раёнах узбярэжжа, рыбныя і эверабойныя промыс­ лы і О́ли. 3) Аэрасані-«А.» — аэрасані, у якіх кузаў на лыжах заменены для лепшай праходнасці адной лодкай-лыжай, што дазваляе рухацца па рыхлым снезе і па вадзе, мелкаводных рэках, эабалочаных вадаёмах, лёдзе з праталінамі. Выкарыстоўваюцца для сувязі, у палярных экспедыцыях і г.д. 4) Баявая або транспаргная машына (танк, БТР і О ́ш .), здольная перамяшчацца па сушы і вадзе. Плывучасць «А.» забяспечваецца неабходным водазмяшчэннем яе герметызаванага корпуса, на вадзе — вадаходным рухачом (грабныя і паветр. вінты, гусенічныя ланцугі і вадамёты). Распрацоўка «А » пачалася ў час 1-й сусв. вайны, першыя ўзоры танкаў-«А.» зроблены ў Францыі і ЗШ А у пач.

1920-х г. На ўзбраенне Чырв. Арміі танкі-«А» паступілі ў пач. 1930-х г. У 2-ю сусв. вайну «А.» шырока выка-

Да арт. «Амфібія». Аўтамабіль-«амфібія*.

Амфі эбена белая.

рыстоўваліся ўзбр. сіламі З Ш А СССР і інш. краін.

Да арт. «Амфібія». Паплаўковы гідрасамалёт.

жаб, стракоз, камароў, многія мошкі, майскі і чэрвеньскі хрушчы, жукі-шчаўкуны (драцянікі) і о́п п. Найб. пашыраны ў паласе прыліваў і адліваў. АМ Ф ІБІІ, гл. Земноводныя. «АМ Ф ІБІЯ», 1) аўтамабіль (звычайна павышанай праходнасці) з воданепрано́сальным кузавам, аснашчаны рухачом (грабным в о́л ом , вадамётным прыстасаваннем) дая руху па вадзе, вадзяным рулём і помпай для адпампоўвання вады э кузава. Для пераадолення стромюх пад’ёмаў пры выхадзе на бераг «А » абсталёўваюць лябёдкай. Прыэначаны для перапраўкі лю дзей і груэаў цераз рэкі, азёры і О ́ш . 2) Самалёт «А.» — гідрасамалёт, прыстасаваны таксама для ўзлёту з сушы і пасадкі на

АМ ФІБОЛЫ (ад грэч. amphibolos двухсэнсавы, падманлівы), група пародаўтваральных мінералаў падкласа ланцужковых (стужачных) сілікатаў з агульнай формулай ( А В)7-8 [Z4Ûn]2 (ОН, Р)2,+ дзе А — К, Na, Ca; В — А , Fe , Fe , Mg і О́ли.; Z — Si, А . Асн. стру­ ктуры — Т.ЗВ. «амфіболавая стужка» [Si4 0 ii], Адрозніваюць манакло́ш ыя і больш рэдкія рамбічныя А Утвараюць прызматычныя крышталі, о́о льчастыя ці тонкавалакніетыя агрэгаты. Колер чорны, зялёны, радзей белы ці сіні, да цёмна-фіялетавага. Цв.

5— 6,5. Шчыльн. 2,8— 3,6 г/см3. Пашыраны ў складзе магматычных і метамарфічных парод (гранадыярытаў, дыярытаў, сіенітаў, андээітаў, базальтаў і інш.). У зямной кары да 10% (па масе). У прам-сці выкарыстоўваюць хімічна- і тэрмаўстойлівыя тонкавалакністыя амфібол-азбесты. Некаторыя А — ювелірнавырабныя камяні (нефрыт, кракідаліт і інш.); жалезістыя А., якія маюць у сабе волава — патэнцыяльная алавяная руда.

АМФІБРАХГЙ (грэч. amphibrachys літар. кароткі з абодвух бакоў), 1) у ан­ тичным вершаскладанні стала з 3 складоў — 1 доўгага і 2 кароткіх - y j ). Наз. таксама брахіхарэй — стала, якая складаецца з кароткага складу і харэя.

2) У сілабатанічным вершаскладанні А — 3-складовая стала з рытмічным націскам на сярэднш складэе (- - -): «3 легёцдаў і ка́зак былы́х пакаленняў, / / 3 кало́сся цяжко́га жытоў і пшаніц...» (М.Танк. «Родная мова»), У бел. паэзіі А. з ’явіўся ў канцы 19 ст. У зб. Ф.Багушэвіча «Смык беларускі» (1894) з 9 вершаў (акрамя цыкла «Песні») 32 радкі вытрыманы ў памерах 3-складовага А Шырока выкарыстоўваецца ў сучаснай паэзіі. АМ Ф ІЗБЕНЫ (Amphisbaenia), падатрад паўзуноў атр. лускаватых. Некалькі сямействаў. Каля 140 відаў. Пашыраны пераважна ў Паўд. і Цэнтр. Амерыцы, Афрыцы, Зах. Азіі, 1 від у Паўд. Еўропе, 1 — на ПдУ ЗШ А. Найб. вядомыя белая A. (Amphisbaena alba), пляміетая двухходка (A fuligmosa), хірот (Bipes canalicubatus). Даўж. да 70 см. Цела цыліндрычнае, чэрвепадобнае, з кароткім хвастом, укрьггае еуцэльнай рагавой плеўкай з вузкімі папярочнымі кольцамі. У большасці канечнасці адсушічаюць. Вадуцъ падэемны спосаб жыцця, часта ласяляюцца ў мурашніках і тэрмітніках. Па хааах у зямлі могуць рухацца хвастом уперад (адсюль назва). Кормяцца мурашкамі, тэрмітамі, іх лічынкамі. АМ Ф ІКАРПІЯ (ад амфі... + грэч. karpos плод), утварэнне на расліне пладоў двух тыпаў: надземных і падземных. Падземныя ўтвараюцца з завязі, якая закопваецца пасля апладнення ў глебу (геакарпія). А. назіраецца ў кісліцы і некаторых о́гш. раслін. АМ Ф ІКТЫ ЯНІЯ (грэч. Amphiktionia), рэлційна-паліт. саюз плямёнаў і гарадоў у Стараж. Грэцыі, які меў агульныя свяцілішчы, казну, правілы вядзення вайны і інш. Ёсць звесткі пра А. пры свяцшо́и чах Апалона: у Дэльфах, на в-ве Дэлас; пры свяцілішчах Пасейдона: на в-ве Калаўрыя, у Беотыі і о́гш. Найб. звестак захавалася пра дэльфійска-пілейскую А , куды ўваходзіла 12 абшчын. А. страцілі значэнне пасля завалвання Грэцыі рымлянамі (146 да н.э.). АМ Ф ІЛІНА (Amphiluia), род плоско́е чарвей з кл. цэстодаў. Невял. архаічная група паразітаў поласці цела асятровых рыб і чарапах. Пашыраны А. foliacea і А nerituia у рыб у рэках Каспійскага бас. і Сібіры. Цела нерасчлянёнае, даўж. 25—65, шыр.

17—30 мм. Гермафрадыты. Не маюцъ кішэчніка і не прымацоўваюцца. Яйцажывародныя. Цикл развіцця адбываецца са зменай гаспадароў. ЛІ7»™ка (лікафора) развіваецца ў яйцы, мае 10 зародканых кручкоў на задній канцы цела. Пранікае ў лрамежкавых гаспадароў — ракападобных, дзе зменьваецца і становіцца падобнай на палаваспелую асо-

кн. нарысаў «Тужлівыя нататкі» (1922), зб. «Неўтаймаваная Русь: Дэманічныя аповесці XVII ст.» (1929) і інш. На бел. мову творы А. перакладаў В.Ластоўскі. АМ ФІМ АКР (грэч. amphimakros літар. з Тв.: Собр. соч. Т. 1—30, 33—35, 37. Спб., двух бакоў доўгі), у антычным верша- 1911— 16; Закат старого века. Μ., 1989; Мер­ складанні стапа з 3 складоў (2 доўгіх і 1 твые боги. Μ., 1991; Бел. пер. — Хілібертава пакуга; Вярба; Палятуха. Вільня, 1912. кароткага).

біну. 3 страўніка канчатковага таспадара лічынка мігрыруе У поласць цела канчатко­ вага таспадара і дасягае палавой спеласці.

АМ ФІМ ІКСІС (ад амфі... + грэч. mixis змяшэнне), звычайны тып палавога працэсу ў жывёл і раслін, пры якім адбываецца зліццё ядраў мужчынскай і жаночай палавых клетак (гамет). Процілегласць апаміксісу. У вузкім сэн се — зліццё дзвюх няродных гамет ад розных асобін (у адрозненне ад аўтаміксісу). У кветкавых раслін А. адбы­ ваецца ў форме двайнога апладнення. Тэрмін «А.» увёў ням. біёлаг А В ей см ан (1892) для абазначэння аб'яднання спадчынных субстанций дзвюх асобін пры апладненні. АМ ФІПРАСТЬІЛЬ (грэч. amphiprostylos), тып стараж.-грэч. прамавугольнага ў плане храма, які мае калонныя порцікі на тарцовых фасадах, пазбаўленыя дэкору п а д о ў ж н ы я сцены. А. звычайна будавалі э гладкіх каменных блокаў. Шырока вядомы А , пабудаваны паводле праекта Калікрата на Афінскім Акропалі, храм Ніке Аптэрас (Бяскрылай Перамогі).

АМФГУМЫ (Amphiumidae), сямейства хвастатых земнаводных. 3 віды. Найб. вядомая А меанс. Пашыраны на ПдУ ЗІІІА. Жывуць у забалочаных вадаёмах, азёрах, непраточных глеістых вадаёмах, на рысавых чэках (абвалаваных уча­ стках палёў). Даўж. 0,8— 1 м. Цела чорнае, вугрападобнае. Маюць 2 пары малых рудиментарных канечнасцяў з 2—3 недаразвіплмі пальцамі, унутр. шчэлепы і схаваныя пад .:курай вочы. Лічынкі дыхаюць шчэлепамі, дарослыя — лёгкімі. Зімуюць у глеі. Кормяцца беспазваночнымі, радзей дробнымі рыбамі, земнаводнымі. Ажладваюць на сушы ÿ вільготных месцах да 150 яец. Палавая спеласць на 4-м годзе. Выкарыстоўваюцца мяса, тлушч і скура.

АМ ФІТЭАТР (грэч. amphitheatron), 1) у Стара*. Рыме манументальнае збудаванне для публічных відовішчаў: баёў гладыятараў, цкавання дзікіх эвяроў, масавых тэатралізаваных паказаў. Меў эліпсападобную ў плане форму, з арэнай пасярэдзіне, вакол якой ступенькамі ўзвышаліся месцы для гледачоў. Яго канструкцыйную аснову складала сістэма арак і слупоў, паміж якімі знаходзіліся галерэі і лесвіцы, напр., Рымскі Копией. 2) Сучасныя А выкарыстоўваюцца ў кінатэатрах, тэатр., цыркавых, спарт. будынках, маюць эліпсападобны, паўцыркульны сегментавы план. На аснове А. пабудаваны глядзельныя залы Дзярж. тэатра оперы і балета Беларусі, кінатэатра «Кастрычнік» у Мінску, месцы для гледачоў у цырках Гомеля, Мінска, на мінскім стадыёне «Дынама» і інш. АМФІТЭАТРАЎ Аляксандр Валянцінавіч (26.12.1862, Калуга — 26.2.1938), рускі пісьменнік. Скончыў Маскоўскі ун-т (1885). Аўтар зб-каў апавяданняў «Псіхапаты. Праўда і выдумка» (1893), «Мроі і цені» (1896), раманаў «Атручанае сумленне» (1890; аналіз псіхал. матываў злачынства), «Жар-кветка» (1895; тэма спірытызму і акультызму), «Вікторыя Паўлаўна» (1903; пытанне жаночай эмансіпацыі), «Мар’я Лусьева» (1903; праблема прастытуцыі), гіст. твора «Звер з прорвы» (1911— 14), фельетонаў, літ.-крыт. артыкулаў. Раманыхронікі са шматгомнай серыі «Канцы і пачаткі. Хроніка 1880— 1910» — спроба асэнсаваць жыццё рас. грамадства на рубяжы стагоддзяў. 3 1921 у эміграцыі. Вьшаў раман «Зачараваны стэп» (1921),

АМХАРСКАЯ

329

АМ Ф ІФ ІТЫ [ад амфі... + ... фіт(ы)] во­ дныя, прымацаваныя да грунту вадаёма расліны, большасць лістоў і кветак якіх размешчана пад вадой. Напр., рагоз, трыснёг, стрэлкаліст і інш. Многія А. — тыповыя прыбярэжна-водныя і земнаводныя расліны-«амфібіі», ггрыстасаваныя да росту і ў вадэе, і на сушы (гл. Амфібіёнты). АМХА́РА (саманазва а м а р а ), народ у Эфіопіі. 18,16 млн. чал. (1987). Гавораць на амхарскай мове. Паводле рэлігіі пераважна хрысціяне-монафісіты. АМХА́РСКАЯ MÖBA, адна з семітахаміцкіх моў (семіцкая група). Пашырана ў Эфіопіі (дзярж. мова) і некат. сумежных краінах (Самалі, усх. раёны Су­ дана). Генетычна блізкая да эфіопскай мовы — геэз (мёртвая мова эпіграфікі і

Да арт. А мфітэатр. Старажытнарымскі таатр у ТУрцыі.

Да арт. А мфіпрасты ль. Храм Ніке Аптэрас на Акропалі ў Афінах. Арх. Калікрат. 449—420 да нл.

хрысц. л-ры Эфіопіі). У А м . вылучаюць 3 дыялекты: шаанскі (аснова літ. мовы), гаджамскі і гандзлскі. У фанетыцы 7 галосных і 28 зыч :ых фанем. Для імяннога словаўтварэння харакгэрна словаскладанне, для сінтаксісу — фіксаваны парадак слоў з выказнікам у канцы сказа. Першыя пісьмовыя помнікі датуюцца 14 ст. Літ. А.м. развіваецца э 19 ст. і карыстаецца складовым эфіопскім пісьмом.

330

AM ШАРА

Літ:. Т и т о в Е.Г. Современный амхарский язык. Μ., 1971.

AM ША́Р А, мохавае (сфагнавае) балота, гл. Імшара. АМЫЛЕННЕ, хімічная рэакцыя пераўтварэння вытворных арган. кіслот (эф іраў, нпрылаў, амідаў, хлорангідрыдаў і інш.) у кіслоты ці іх солі гідролізам. Адбываецца ў прысутнасці шчолачы ці неарган. кіслаты, пры ўдзеле ферментаў. Напр., гідроліз складанага эфіру з утварэннем кіслаты і спірту: RCOOR1 + + Ш О - » RCOOH + r ' o H . Т э х н . харакгарыстыка тлушчаў — лік А. (колькасць мг КОН, неабходная для А́. 1 г складанага эфіру). Для жывёльных тлушчаў роўны 170— 260, алеяў — 170— 200, пчалінага воску 88— 103. 3 алеяў і жывёльных тлушчаў А атрымліваюць гліцэрыну, вышэйшыя

авальнае, супраціўнае, скурыстае, жоўта-зялёнае, размешчана паларна на канцах галінак. Кветкі дробныя жоўга-зялёныя, сабраны ў пучкі. Плод — белая аднанасенная ягада з клейкай мякаццю. Размнажаецца не­ сением, якое пгушкі заносяць на галіны дрэў, дэе яно і прарастае. Выкарыстоўваецца на лячэнне гіпертаніі і неўралгіі, як танізоўны сродак (прэпараты амялен, віскулен, акафіт), у нар. медыцыне пры хваробах сэрца і лёгкіх. АМ ЯЛУШ КА (Bombycilla garmlus), птушка атрада вераб’інападобных. Пашырана ў хвойных лясах Паўн. Еўразіі і Амерыкі. Н а Беларусі трапляецца на веснавым (крас.) і асеннім (ліст.) пралётах, асобныя зрэдку зімуюць. Трымаецца чародкамі да 200 асобін. Даўж. да 21 см, маса да 73 г. Апярэнне гу­ стое, мяккае, ружова-шэрае. На крылах і хвасце невял. жоўіыя, белыя і чырвоныя плямкі. Высокі чуб на галаве. Гняздуецца на дрэвах. Нясе 5 яец. Корміцца ягадамі рабіны, шыпшыны, крушыны, ядлоўцу і пупышкамі раслін. АМЯЛЬНА́Я , веска ў Беларусі, у Івацэ-

АМ ЯЛЬЯН ЧЫ К Міхаіл Сцяпанавіч (н.

10.2.1940, в. Заточча Драгічынскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне агульнай гігіены. Д -р мед. н. (1993), праф. (1995). Скончыў Гродзенскі мед. ін-т (1969). У 1969— 77 і з 1980 у гэтым ін-це (з 1994 заг. кафедры). У 1977— 80 у А́д дзеле рэгуляцыі абмену рэчываў АН БССР. Навук. працы па гігіене працы ў розных галінах вытв-сці, па пытаннях забруджвання навакольнага асяроддзя, аховы здароўя і захоўвання генафонду бел. нацыі. І'в;. Экспериментальное изучение ингаля­ ционного воздействия этанола на крыс при беременности на некоторые показатели у по­ томства / / Алкоголизм и наследственность: (Материалы Междунар. симпозиума). М., 1987; Peril of ethanol consumption by offsprings of rat intoxicated by low doses of alcohol (разам 3 АВ.Ліопам, В.У.Чумаковай) / / Alcoholism: Clinical and Experimental Research. Seventh Congress of the International Society for Biomedical Research on Alcoholism. Gold Coast, Queensland, Australia, 1994. Vol. 18. № 2. АМЯЛЯНСК1 Васіль Леанідавіч (10.3.1867, Палтава — 21.4.1928), мікрабіёлаг. Акад. АН СССР (1923). Скончыў Пецярб. ун-т (1890). Вучань С .М .Вінаградскага. 3 1893 у Ін-це эксперым. медыцыны ў Пецярбургу. На­ вук. працы аб ролі мікраарганізмаў у кругавароце рэчываў (азспу і вугляроду), яе комплексным даследаванні марфал. і фізіял. метадамі. У 1904 вылучыў культуру бакгэрый, якія выклікаюць метанавае і вадароднае браджэнне цэлюлозы. Першы адзначыў, што мікраарганізмы можна выкарыстоўваць як хім. індыкатары. Аўтар першага ў Расіі падручніка «Асновы мікрабіялогіі» (1909).

А мялушка.

А мяла белая.

тлусгыя кіслоты і іх солі — м ш а (адсюль наэва рэакцыі). АМЯЛА (Viscum), род паўпаразітных кветкавых раслін сям. амяловых. Каля 100 відаў. Пашыраны ў трапічнай і субтрапічнай Афрыцы і Азіі, на П н Аўстраліі; А белая (V. album) трапляецца ў Еўропе і на Каўказе, А. афарбаваная (V. coloratum) — на Д . Усходзе. На Бе­ ларуси А белая расце ў зах. і паўд. раёнах пераважна на старых лісцевых дрэвах, асобны падвід (ssp. austriacum) на хвоі. Двухдомны шматгадовазялёны шараладобны куст дыям. да 1,2 м. Лісце прадэўгавата-

віцкім р-н е Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 43 км на ПдУ ад Івацэвічаў, 178 км ад Брэста, 45 км ад чыг. ст. Івацэвічы. 523 ж ., 171 двор (1994). Сярэдняя школа, Д ом культуры, амбулаторыя, аддз. сувяэі.

АМ ЯРЦ ВЕ́Н Н Е, тое, што некроз. АН..., гл. а...

AHA... (грэч. ana...), прыстаўка, якая абазначае «рух уверх», «узмацненне дзеяння», «адваротнае дзеянне», «зваротнае дзеянне», напр., анабіёз, анафаза. АН (шумер, «неба»), А н у м , А н у (акад.), у шумера-акадскай міфалогіі бог неба, адно з цэнтральных божастваў. А. стварае сямёрку злосных дэманаў угуку і пасылае іх супраць бога ме­ сяца, каб зацямніць яго. Існуе жаночая паралель А — Антум. АНА́БА, Б о н , горад на ПнУ Алжыра,

АМЯЛЬНЯНСЮ, біялагічны заказнік адм. ц. вілайі Анаба. 306 тыс. ж. (1987).

на вярховым балоце Парэцкі Мох у Пухавіцкім р-н е М інскай вобл. Засн. ў 1979 для захавання ў прыродным стане месцаў росту журавін. Пл. 1784 га (1994). У раслінным покрыве пераважаюць хваёва-сфагнавыя і хваёвакусцікава-сфашавыя фітацэнозы. На ўскраінах і «астраўках» балота — хваёвыя, хваёва-бярозавыя і асінава-яловыя лясы. Шматлікая касандра (балотны верас); на прылеглых да балота сырых лугавінах вялікая папуляішя касача сібірскага, занесенага ў Чырвоную кнігу Беларусь

Трансп. вузел. Порт на Міжземным м. Міжнар. аэрапорт. Металургічны ком­ плекс Эль-Хаджар. Металаапр., харчасмакавыя, хім. (вытв-сць аміяку, угнаенняў), тэкст. прадпрыемствы. Ун-т. Тэатр. Мячэць Сідзі бу Меру ан (11 ст.). АНАБАЗШ , а - п і п е р ы д з і л - р - п і р ы д з і н (C H N ), арганічнае рэчыва класа алкалоідаў. Бясколерны алей, які цямнее на паветры: tidn 276 °С; добра раствараецца ў вадзе і арган. растваральніках; дае шчолачную рэакцыю.

Выяўлены сав. хімікам А.ГІ.Арэхавым (1929) y сярэднеазіяцкім анабазісе бязлістым (Anabasis aphylla). У невял. колькасці ёсць у тытуні. Як і яго ізамер нікацін, А. модны гангліянарны яд. Выкарыстоўваецца супраць шкоднікаў раслін; сродак ад стрыгучага лішая, вашывасці с.-г. жывёл. АНАБАЛІЗМ (ад грэч. anabolê уздым), а с і м і л я ц ы я , сукупнасць хім. працэсаў у жывым арганЬме, якія за́б яспечваюць біял. сінтэз патрэбных для жыцця складаных рэчываў (бялкоў, поліцукрыдаў, тлушчаў, нуклеінавых кіслот і інш.) з больш простых. Накіраваны на ўтварэнне і абнаўленне стру­ ктурных частак клетак і тканак. Н епарыўна звязаны з катабалізмам (процілеглы працэс) і ўтварае з ім хім. аснову прамежкавага абмену рэчываў і абмену энергіі (забяспечвае яе назапашванне) у арганізме. Аўтатрофныя арганізмы (зялёныя расліны і некаторыя грыбы) здольныя ажыдцяўляць перш асны сінтэз арган. злучэнняў з СО2 з выкарыстаннем вонкавых крыніц энергіі (сонечнага святла, акіслення неарган. рэчываў), гетэратрофныя — толькі за кошт энергіі, якая вызваляедца ў працэсах катабалізму. Колькасць зыходных кампанентаў для біясінтэзу абмежаваная (глюкоза, рыбоза, амінакіслоты, піравінаградная кіслата, гліцэрына, ацэтылкаэнзім А і інш .). Як правіла, А. забяспечваецца спецыфічным наборам ферментаў і ўключае шэраг аднаўленчых этапаў. У працэсе А. кожная клетка сінтэзуе характэрныя для яе бялкі, вугляводы, тлушчы і інш. злучэнні (напр., мышачныя клеткі сінтэзуюць уласны глікаген і не скарыстоўваюш> глікаген печані). У высокаарганізаваных арганізмаў у рэгуляцыі А. на ўзроўні клетачнага абмену рэчываў акрамя ферментаў удзельнічаюць гармоны і інш. біял. акгыўныя рэчывы, нерв, сістэма (гл. Нейрагумаральная рэгуляцыя). М но­ гія прыродныя і сінтэтычныя рэчывы (анаболікі) здольныя павышаць уз ро­ венъ А., іх выкарыстоўваюць для штучнага нарошчвання мышачнай масы цела ў спорце (праблема допінг-кантролю), таксама як лек. сродкі ў тэрапіі хвароб абмену рэчываў. АНАБАЛІЯ, спосаб змянення онтоге­ незу ў працэсе эвалюцыі арганізмаў, калі закончаны формаўтваральны пра­ цэс дапаўняецца дыферэнцыроўкамі. Тэрмін увёў рус. біёлаг А.М .Северцаў (1912). А. звязана з тым, што формаўтваральныя працэсы вельмі складаныя і не дапускаюць істотных эмен пачатковых ці сярэдніх стадый развіцця. У выпадку, калі асновы структуры жыццёва важнага органа закладзены, магчымы некаторыя яе змены, варыянты, якія не парушаюць жыццяздольнасці арганізма. Прыклад А. — зрастанне храсткоў і касцей у шкілеце дарослых пазваночных, якія ў продкаў эаставаліся асобнымі.

АНАБАІІТЬІСТЫ (ад грэч. anabapüzö перахрышчваю), перахрышчэн ц ы , удзельнікі радыкальнага народнасектанцкага руху эпохі Рэфармацыі пераважна ў Германіі, Швейцарыі, Нідэрландах. Патрабавалі паўторнага хрышчэння (у свядомым узросце), адмаўлялі царк. іерархію, асуджалі багацце, заклікалі да ўвядзення агульнай маёмасці. Удзельнічалі ў Сялянскай войне 1524— 26 у Германіі, утварылі Мюнстэрскую камуну (1534— 35); разгромлены. А. праніклі і ў некаторыя бел. гарады, дзе знайш лі паслядоўнікаў сярод мясц. рамеснікаў. Асобныя элементы вучэння

АНАДЗІРАВАНН Е________ 331

А Н А БЕ РП Т (ад назвы радовішча Анаберг у ФРГ), мінерал класа арсенатаў N Î3[As 04]2'8H 2 0 . Поўны ізамарфізм з эрытрынам. Часта мае ў сабе кобальт, прымесі кальцию, магнію, жалеза, цынку. Крышталізуецца ў манакліннай сінганіі. Утварае скарынкі, налёты, зямлістыя агрэгаты. Колер светла-эялёны. Бляск шкляны, да зямлістага. Цв.

2,5— 3. Шчыльн. 3,1 г/см 3. Утвараецца ў зонах акіслення арсенідаў кобальту i нікелю. А. («нікелевыя кветкі») — поА. перайшлі ў дагматыку некаторых шукавая прыкмета на нікелевыя руды. пратэстанцкіх секгаў (баптыстаў і ква- АНАБІЁЗ (ад она... + ...біёз), стан ар­ ганізма, пры якім жьщцёвыя працэсы кераў). (абмены рэчываў і інш .) часова спыняАНАБА́Р , рака ў Рэспубліцы Саха (Яку- юцца або настолькі запавольваюцца, цід). Даўж. 939 км. Пл. басейна 100 тыс. што адсутнічаюць усе бачныя прыкнс. Вытокі на Анабарскім плато, цячэ кметы жыцця. З ’яўляецца эвалюцыйна на П аўн.-Сібірскай нізіне, упадае ў выпрацаваным фізіял. прыстасаваннем мора Лапцевых. Гал. прытокі: арганізмаў да ўздзеяння адмоўных фак-

А набас.

М.Куанамка, Уджа (справа), Суалама, Харабыл (злева). Ледастаў з канца вер. да мая. Зімой на перакатах прамярзае да дна. У вусці шмат рыбы (нельма, муксун, рапушка, омуль і інш.). АНАБА́Р СКАЕ ПЛАТО́, на ПнУ Сярэднесібірскага пласкагор’я, у Краснаярскім іф аі і Рэспубліцы Саха (Якуція) Рас. Федэрацыі. Выш. да 905 м. Складзена пераважна са сланцаў, гнейсаў i гранітаў. Д а выш. 450 м рэдкастойныя лістоўнічныя лясы, вышэй — горная тундра. АНАБА́Р СЮ ЗАЛІЎ, у заходняй частцы мора Лапцевых, паміж берагам мацерыка Еўразіі і п-вам Нордвік. Даўж. 67 км, шыр. каля ўваходу 76 км, ва ўнутр. частцы 7— 9 км, глыб. 3— 12 м. На Пд пераходзіць у Анабарскую губу, у я кую ўпадае р. Анабар. Большую ч. года ўкрыты лёдам. АНАБАС, п аўз ун (Anabas testudineus), рыба атрада акунепадобных. Водзіцца ў стаячых і слаба праточных вадаёмах Паўд. і Паўд.-Усх. Азіі. Даўж . да 25 см. Цела буравата-зялёнае, бруха ж аўгаватае. М ожа жыць без вады каля 8 гадзін . 3 дапамогай хваста, грудных плаўнікоў і ш ы поў ш чэлепны х накрывак поўзае па суш ы . Дыхае атм . паветрам з дапамо­ гай спец, надш чэлепнага органа. У сухі сезон упадае ў сп яч ку, закопваю чыся ÿ глей. Драл е ж н ік А б’ект м ясц. пром ы слу, разводзяцъ у саж алках.

тараў асяроддзя (нізкія або высокія т-ры, адсутнасць вільгаці, корму і інш.). Пры спрыяльных умовах нармальныя функцыі жыццёвых працэсаў аднаўляюцца. Назіраецца ў мікраарганізмаў (спораўтваральныя бактэрыі, мікраскапічныя грыбы), раслін і жывёл. Уваходзіць у нармальны цыкл развіцця многіх арганізмаў (насенне, споры, ц и ­ сты). Беспазваночныя (гідры, чэрві, не­ каторыя ракападобныя, насякомыя, малюскі) і пазваночныя (земнаводныя і паўзуны) пры А. здольны страчваць да 3/4 вады з тканак. З ’яву А. выкарыстоўваюць пры прыгатаванні сухіх жывых вакцын, кансерваванні донарскай крыві і тканак для трансплантацыі, спермы жывёл і інш. АНАГЕНЕ́З , гл. Арамарфоз. АНАГРА́М А (ад она... + грэч. gramma літара), 1) слова ці словазлучэнне, утворанае перастаноўкай літар, напр.: псеўданімы М Алданаў (М.Ландаў), Акшарум (Р.Мурашка), Ак.Чыж (Х.Жычка). А. выкарыстоўваюць у шарадах. 2) Спо­ саб вершаскладання на санскрыце, лац. і інш. стараж. індаеўрап. мовах, калі асобныя фанемы самага важнага слова ў вершы паўтараюцца ў складзе інш. слоў. АНАДЗІРАВАННЕ, утварэнне плёнкі вокісу электрахімічным спосабам (эле­ ктролизом) на паверхні метал, вырабаў. Пры А. вырабы, апушчаныя ў электраліт, злучаюць з анодам крыніцы току. Вокісныя плёнкі (таўшчынёй 1— 200 мкм) маюць павышаную цвёрдасць, гарача- і зносаўстойлівасць, электраізаляцыйныя ўласцівасці, моцна злучаюцца з металам, з'яўляюцца добрай асновай для лакафарбавых пакрыццяў. Анадзіруюць пераважна алюміній і яго сплавы. А. выкарыстоўваюць у машынабудаванні (для аховы вырабаў ад карозіі), прыладабуцаванні (для аховы прылад ад мех. і хім. уэдзеянняў і дэкар.

332

АНАДОНТЫ

ўпрыгажэння), самалётабудаванні радыёэлектроніцы.

і

АНАДОНТЫ, гл. Бяззубкі. АНАДЫР, рака на крайнім ПнУ Сібіры, у Чукоцкай аўт. акрузе Расійскай Федэрацыі, Даўж. 1150 км, гаі. бас. 191 тыс. к м . Пачынаецца на Анадыре кім пласкашр’і, упадае ў

Чукоцкага п-ва. Даўж. 278 км, шыр. каля ўваходу да 400 км, глыб, да 105 м. У заліў упадае р. Анадыр. Большую частку года ўкрыты лёдам. Прылівы пе­ раважна паўсутачныя (да 3 м). На бе­ разе заліва порт Анадыр. АНАКАЛУФ (ад грэч. anakoluthos непаслядоўны, няправільны), стылістычная фігура ў паэтыцы, лагічная ці сінтаксічная няўзгодненасць асобных частак выказвання. Напр.: «Празрыстае — можна каменне злічыць, / / Блакітнае — неба ў ім палавіна, / / Багатае — рыба лускою блішчыць, / / Магутнае — слова ад бацькі і сына* (М.Лужанін. «Запраш энне на возера Нарач»). У мает, творы даламагае індывідуалізаваць мову персанажа, надаць ёй асаблівы каларыт. АНАКАПШ СКАЯ ПЯЧО РА, гл. Н оваафонская пячора.

А н акрэон т.

АНАКОНДА (Eunectes murinus), змяя роду ўдаваў атр. лускаватых. Трапляец-

Анадырскі заліў Берынгава м. У вярхоўях мае горны характар, вуз кую даліну. На Анадырскай нізіне рэчышча расчляняецца на сетку рукавоў і пратокаў. Асн. прытокі: Майн (справа), Белая, Танюрэр (злева). Сярэдці расход вады ў ніжнім цячэнні 1680 м3/с . Ледастаў з кастр. да канца мая — пач. чэрвеня. У бас. А. больш за 23,5 тыс. азёраў агульнай ші. 3231 км2. У ніжнім цячэнні — рыбалоўства. Суднаходная ад с. Маркава (570 км). АНА́Д ЫР, горад у Расіі, цэнтр Чукоц­ кай аўт. акругі. 14,1 тыс. ж . (1994). Порт на беразе Анадырскага эаліва Берынгава м. Харч, прам-сць. У раёне — здабыча золата, вугалю; аленегадоўля, рыбалоўства.

ца ў тропіках Паўд. Амерыкі па берагах рэк, азёраў, каля бал от. Самая вял. зм яя — даўж. да 10 м . Скура аліўкава-ш эрая, уздоўж спіны 2 рады вял. бу­ ры х плям аў. Добра плавав. Ноздры з клапаН амі, можа доўга знаходэіцца пад вадой. Корм іцца гры зун ахи, дробныхіі капы тны хи, чарапахам і, п туш кам і, ры бай, маладымі алігаіа р а хіі. Н а чалавека нападав рэдка. У засуху зарываецца ÿ глей і ўпадае ÿ спячку. Я й цажывародная (28— 42 дэіц ян яты ). Вы кары стоўваю ць скур у, мяса і тлуш ч.

АНА́Д ЫРСКАЕ ПЛАСКАГО́Р ’Е, на ПнУ Азіяцкай часткі Расійскай Ф едэра­ цыі, у бас. верх ня га цячэння р. Анадыр. Даўж. каля 400 км. Пераважныя выш.

800— 1100 м, найб. — да 1221 м. Скла- АНАКРУЗА, анакруса (грэч. дзена ў асноўным з базальтаў, андэзітаў, anakrusis літар. адштурхоўванне), сла­ дацытаў. Пераважае хмызняковая і гор­ быя (ненаціекныя) склады перад перная тундра. Аленевыя пашы. шым метрычным націекам. У сілабатанічным вершаскладанні ÿ залежнасці АНА́Д ЫРСКАЯ Н ІЗІН А , на П нУ Азія­ ад метра А. бывав нулявая (харэй, дацкай часткі Расійскай Федэрацыі, у Чу­ ктыль), 1-складовая (ямб, амфібрахій) і коцкай аўт. акрузе, у даліне р. Анадыр. 2-складовая (анапест). Унутраная стру­ На У прылягае да Анадырскага заліва, ктура роднасных памераў (1- і 2-склана 3 абмежавана хрыбтамі Пэкульней і довых) аднолькавая, адрозніваюцца Рарыткін. Дау́ж . 270 км. Складзена з толькі А., што паказвае на яе рытмічнае алювіяльна-азёрных адкладаў. Рэльеф значэнне. На гэтым заснаваны радкопераважна раўнінны (выш. да 100 м), выя лагаэды — 2- і 3-складовыя памеры бліжэй да гор хваліеты, на У з астанца- з раўнамерным чаргаваннем А. (напр., у вымі і нізкагорнымі масівамі (Залаты паэмах Я. Куп алы «Яна і я», «Безназоўхрыбет, Ушканоў краж). Усюды шмат- нае»). А. часам наз. звышехемныя н е­ гадовая мерзлата. Шмат тэрмакарставых націекныя склады на пачатку вершаваазёраў, азёраў-старыц. Ландшафт тра- ных радкоў. вяніета-купінаватай і хмызняковай тундры. АНАКРЭАНТЬІЧНАЯ ІІАЭЗІЯ. лёгкая жыццярадасная лірыка, пазбаўленая АНАДЫРСКІ ЗАЛІЎ, у паўночна-ўсхо- суму і глыбокіх перажыванняў. Назва ад дняй част цы Берынгава м., каля берагоў імя егараж.-грэч. паэта Анакрэонта,

асн. матывамі песень якога былі каханне, бестурботная весялосць, віно. Анакрэантычныя вершы ў Францыі пісалі А.Ш энье, Вальтэр, П.Беранжэ; у Германіі — І.Глейм, ГД есінг; у Расіі — М Ламаносаў, ГДзяржавін, К.Бацюшкаў, А.Пушкін і інш. У бел. паэзіі матывы А.п. ў лірыцы М.Багдановіча. АНАКРЭОНТ, Анакрэон (Anakreön), старажытнагрэчаскі паэтлірык еярэдзіны 6 ст. да н.э. Паходзіў з г. Тэас (М -Азія). Жыў на в-ве Самасе, потым у Афінах. Ствараў гімны, элегіі, эпіграмы, бяседныя песні. Вершы пісаў на іанійскім дыялекце стараж.-грэч. мовы. Паээія А. вызначаецца жыццярадаснасцю , прыгажосцю формы і дасціпнасцю; асн. матывы — бестурбо­ тная весялосць, віно, каханне. Вершы на гэтыя тэмы пазней атрымалі назву анакрэантычных (гл. Анакрэантычная паэзія). Да творчасці А. часта эвяртаўся М.Багдановіч.

Те:. Р ус. пер. — Первое полное собр. соч. в переводах русских писателей /С о ст. А Т а мбовский. С п б ., [1896); у к н . А нтичная л и ­ рика. М „ 1968. С . 71— 79. АНАКСАГО́Р (Anaxagoras) з К л а з а м е н (каля 500— 428 да н.э.), старажы­ тнагрэчаскі філосаф. Заснаваў у Афінах першую прафес. школу філасофіі. 3 я го твораў захаваліея асобныя фрагменты. У цэнтры натурфілас. вучэння А. арыгінальная мадэль фізічнай рэальнасці: усё ў прыродзе складаецца з бясконцай колькасці бяскокца падзельных часцінак (гамеамерый). Інертная матэрыя прыводзіцца ў pyx розумам (нусам). П азнанне свету адбываецца з дапамогай чалавечага роз уму, які абапіраецца на адчуванні. Ш эраг здагадак А. ў астраноміі і матэматыцы развіты навукай пазнейшага часу.

Г.У.Грушавы. АНАКСІБІЁЗ, тое, што анаэрабіёз. АНАКСИМАНДР (Anaximandros) з М і л е т а (каля 610— 546 да н.э.), ста­ ражытнагрэчаскі філосаф. Прадстаўнік іанійскай натурфіласофіі, паслядоўнік Фалеса. Аўтар твора «Пра прыроду» (не захаваўся). Лічыў, што асновай усяго іенага э’яўляецца апейрон (вечная і бясконцая першаматэрыя), з якога ўзнікаюць усе рэчы і ў які вяртаюцца пасля сваей гібелі; з я го ж вылучаюцца 2 асн. процілегласці: халоднае і цёплае, вільготнае і сухое, іх узаемадзеянне ўтварае рэчы і светы. А. даў фармулёўку закону захавання матэрыі. Паводле касмалагічнай тэорыі А., у цэнтры сусвету знаходзіцца нерухомая Зямля, іенуе незлічоная колькаець светаў, размешчаных паслядоўна па часе і побач адзін з адным. Спрабаваў А. даць дыялект. тлумачэнне свету і жыцця, свабоднае ад міфалогіі, склаў першую геагр. карту, зрабіў першыя ў Грэцыі сонечны гадзіннік і астр, прыстасаванні. АНАКСІМЕН (Anaximenes) з М і л е т а (каля 588 — каля 525 да н.э.), старажы­ тнагрэчаскі філосаф-матэрыяліст. By-

чань Анаксімандра. Першаасновай усяго лічыў паветра: рэчы ўзнікаюдь дэякуючы розным ступеням згушчэння паветра (утварэнне вады, эямлі, камення і інш.) або яго разрэджвання (утва­ рэнне агню). Паводле А., душа — тэта паветра, якое «атрымлівае» цела (працэс дыхання зберагае жыццё). Вызначыў розніцу паміж нерухомымі зоркамі і планетамі. Даў блізкае да навуковага тлумачэнне зацьменняў Сонца і М е­ сяца. АНАКСІЯ, гл. ў арт. Гіпаксія. АНАЛАГАВАЯ

ВЫЛІЧАЛЬНАЯ

МАШ ЫНА (АВМ ), вылічальная машына, у якой апрацоўка інфармацыі выконваецца з дапамогай спецыяльна падабранага фіз. працэсу, што мадэлюе выліч. заканамернасць. Звычайна складаецца з суматараў, інтэгравальных і дыферэнцыравальных элементаў і інш. У адрозненне ад электронной вылічальнай машины раш энне атрымліваецца практычна імгненна пасля задания параметраў задачы; мае п р о с у ю канструкцыю і праграмаванне, але невысо­ кую дакладнасць вылічэнняў і меншую універсальнасць. Палярэднікамі сучаснай АВМ можна лічыць лагарыфмічную лінейьу, графікі і намаграмы (гл. Номографія) для вызначэьня функцый некалькіх переменных, упершьшю лрыведзеныя ў дапаможніках па навігацмі (1971), аналагавую прыладу (планіметр) антл. вучонага ДжХермана для вызначэння плошчы, якая ўгворана замкнугай крывой на плоскасці (1814). Першая мех. АВМ для рашэння дыферэнцыялъных ураўненняў пры лраектаванні караблёў праланавана рус. вучоным AM .Крыловым у 1904. Сав. математик САГершгорын (1927) заклаў асновы пабудовы сеткавых мадэляў АВМ. Выкарыстоўваюцца АВМ для раш эння задач па апераджалыш м аналізе, аналізе дынамікі і сінтээе сістэм кіравання і рэгулявання, у эк сп ери м ен ­ тальных даследаваннях паводзін сістэмы з апаратурай кіравання ці рэгу­ лявання ў лабараторных умовах, пры вызначэнні ўзбурэння ці карысных сігналаў, што ўздзейнічаюць на сістэму і інш. АВМ, у якой лікавыя характарыстыкі мадэлявальнага фіз. працэсу выяўлены ў лічбавай форме, наз. гібрыднай вылічальнай машынай.

сац. псіхалогіі. Разглядаюць пст. падзею , факт, біяграфію гіст. дзеяча як прыэму, праз якую можна болып поўна аднавіць карціну жыцця лю дзей мінулых эпох; вывучаюць ментальныя працэсы ў грамадстве. У цяпераш иі час «А.» ш. (наз. таксама «новая гіст. навука») — моцны інтэлектуальны рух, які аб’ядноўвае вучоных Францыі, З Ш А Англіі, Германіі, Аўстрыі, Італіі, Полыпчы і інш. краін. АНАЛ ЕП ТЫ К І, а н а л е п т ы ч н ы я срод кі (ад грэч. analêptikos які аднаўляе), лекавыя прэпараты, што выкарыстоўваюцца для стымуляцыі дыхальных і сасуда-рухальных нерв, цэнтраў прадаўп'.ватага мозга, пры парушэннях дыхання і кровазвароту (кардыямін, каразол і інш .). АНАЛІЗ (ад грэч. analysis раскладанне), спосаб (прыём) навук. пазнання праз мысленнае ці рэальнае расчляненне аб’екта пазнання (прадмета, з ’явы, пра­ цэсу) на часткі і асэнсаванне іх узаемасувязі. Працэс А — састаўная частка, першая ступень навук. даследавання. Канчатковы вынік — разумение стру­ ктуры аб’екта, які вывучаецца. Калі аб’екгг з ’яўляеіхца прадстаўніком пэўнага класа прздметаў, А аднаго з іх дае магчымасць уявлдь структуру ўсяго класа. Выиікі А служаць матэрыялам для наотупных ступеняў навук. пазнан­ ня — абстракцыі, абагулънення, параўнання і інш. А — рухальная сіла ў выяўленні законаў, якім падпарадкоўваецца аб’ект даследавання. Карэктнасць А. правяраехща процілеглым яму п р и ё­ мам — сінтэзам. Калі пры гэтым выяўляецца супярэчнасць, А. паўтараецца з вылучэння новых гіпогэз аб структуры і ўласцівасцях састаўных частак аб’екта вывучэння. Калі паўторны А. паказаў неадольнасць супярэчнасцяў, то для выяўлення структуры аб’екта неабходны новы падыход. У логіцы сістэмны А выкарыстоўваецца з часоў Арыстоцеля. Са з ’яўленнем сімвалічнай логікі, кібернетыкі і семіётыкі выпрацавана найб развітая форма лагічнага А. — пабудовы фармалізаваных моў. Літ:. П у з и к о в П .Д . А нализ и син ­ тез — от м ы сли к вещ и. М н ., 1969; А н ­ д р е е в И .Д . Диалектическая логика. М ., 1985; H i n t i k k a J. , R e n e s U . The method o f analysis. D ordrecht; Boston, 1974.

В.М.Пешкаў. «АНАЛАЎ» Ш К О ́Л А кірунак у гістарыяграфіі, які склаўся ў Францыі вакол заснаванага ў 1929 час.

«Annales АНАЛІЗ ГАСПАДА́Р ЧАЙ ДЗЕ́Й Н АСd’histoire économique et sociale» [«Аналы ЦІ, сістэма комплекснаго даследавання эканамічнай i сацыяльнай іісторыі»; прычынна-выніковых сувязяў у дзейцяпер «Annales. Econom ies, sociétés, насці суб’ектаў гаспадарання з мэтай рэзерваў павышэння civilisations» («Аналы. Эканоміка, гра- выяўлення мадства, цывілізацыі»)]. Стваральнікі і эфектыўнасці гэтай дзейнасці і выпрарэдактары часопіса — франц. гісторыкі цоўкі аптымальных кіраўніцкіх раш энМ .Блок і Л.Феўр, іх пераемнікі — няў; адна з асн. функцый у сістэме Ф.Брадэль, Ж Л е Гоф, Э Л еруа Ла- кіравання вытв-сцю на розных узроўдзюры, М .Ф еро і інш. Прадстаўнікі «А» нях — ад цэха прадпрыемства да мінш. засяроджваліся на глыбінных працэ- ва, карпарацыі. Ажыццяўляецца на сах, якія рухаюць гісторыю, пашырылі аснове эвестак уліку (уключаючы і апепаняцце сац. гісторыі, разумеючы гіст. ратыўны ўлік), дае магчымасць выявіць адхіленні паказчыкаў вытв.-гасп. дзей­ чалавека не толькі ў межах яго паліт. насці ад запланаваных, вызначыць іх паводзін, але і ў звычайным жыцці і прычыны і прыняць неабходныя меры

АНАЛІЗ

333

для рэгулявання вытв. працэсу і карэкціравання праграмы (плана). Аб’ект аналізу — вытв.-гасп. дзейнасць, пред­ мет — прычынна-выніковыя сувязі, што фарміруюць і змяняюць вынікі гэ­ тай дзейнасці, метад — сістэмны і ком­ плексны падыходы да даследавання аб’екта з выкарыстаннем адпаведных методык. У залежнасці ад узроўню і ма­ штабу кіравання А.г.дз. бывае: унутрыгаспадарчы (унутрыфірменны), галіновы, міжголіновы ці рэгіянальны, народнагоспадарчы. У залежнасці ад віду кіравання вытв-схцо вылучаюць: аператыўны аналіз гасп. дзейнасці (для аператыўнага ці кароткатэрміновага кіравання), бягучы ці перыядычны аналіэ (для бягучага ці сярэднетэрміновага кіравання), перспектыўны ці доўгатэрміновы аналіз (для пэўнай мэтавай сістэмы). У навук. л-ры вылучаюць і інш. віды А.Г.ДЗ.: у залежнасці ад абагульнення аб’екта даследавання (агульнаэканам. аналіз) ці яго дзялення (фін. аналіз), вылучэння асобных яго мэтаў (прагнозны аналіз) ці пераважных спосабаў даследавання (параўнальны аналіз). В.І.Стражаў. АНАЛІЗ М АТЭМ АТЫ ́Ч НЫ , сукупнасць раздзелаў матэматыкі, якія даследуюць функцыі метадамі бесканечна малых. У сістэм. форме ўзнік у 17— 18 ст. у працах І.Ньютана, ГЛ ейбніца, Л.Эйлера і інш . Абгрунтаванне А.м. пры дапамозе паняцця ліміту належыць А К аш ы . Уключае раздзелы: дыферэнцыяльнае злічэнне, інтэгральнае злічэнне, функцый тэорыю, тэорыю шэрагаў (ступенны шэраг і Ф ур’е шэраг), дыферэнцыялъную геометрию, функцыяналъны аналіз і інш. Літ.·. Ф и х т е н г о л ь ц Г.М. Курс диф­ ференциального и интегрального исчисле­ ния. T. 1—2. 7 изд. Μ., 1970; T. 3. 5 изд. Μ., 1970; Н и к о л ь с к и й С.М. Курс матема­ тического анализа. Г. 1—2. 4 изд. М 1990—91. АНАЛІЗ ХІМ ІЧНЫ , сукупнасць метадаў навук. даследавання, заснаваных на выкарыстанні хім. рэакцый; расшыфроўка структуры і саставу хім. злучэнняў ці рэчываў аргон, і неарган. прыроды, колькаснага і якаснага іх вызначэння. Уключае колъкасны аналіз і якасны аналіз. «Класічны» А х . (гравіметрычны, цітрыметрычны, газавы і інш.) грунтуецца на выкарыстанні рэакцый асаджэння, нейтралаацыі, ком ш ексаўтварэння, акіслення-аднаўлення, сучасны — на вывучэнні фізіка-хім., фіз. уласцівасцяў рэчываў метадамі спектро­ скопа, мае-спектраметрыі, радыехім., радыяцыйнымі, электрахім., што дазваляе атрымліваць комплексную інфармацыю аб хім. злучэннях і рэчывах, аўтаматызаваць аналітычны кантрешь працэсаў у вытв-сці, а таксама кантрешь сыравіны, гатовай прадукцыі, вады, па­ ветра і г.д.

334

АНАЛІЗАТАР

АНАЛІЗАТАР, 1) у о п т ы ц ы — прыстасаванне для выяўлення харакгару палярызацыі святла. Лінейныя А служаць для выяўлення лінейма (пло­ ска) палярызаванага святла і вызначэння становішча яго плоскасці паляры­ зацыі, сгупені палярызацыі часткова палярызаванага святла. Як А. выкарыстоўваюць палярыэацыйныя прыэмы, паляроіды, пласцінкі турмаліну і інш. А. для святла з кругавой і эліптычнай палярызацыяй звычайна складаюцца з аптычнага кампенсатара і лінейнага А Гл. таксама Палярызатар.

2) У п р а м ы с л о в а с ц і — прылада ці вымяральнае прыстасаванне хім. саставу газаў, вадкасцяў, цвёрдых і сыпкіх рэчываў. Паводле метаду аналізу бываюць цеплавыя, магн., мех., хім., электрахім., аптычныя, радыеізатопныя і інш. АНАЛІЗАТАРЫ ў Сенсорныя сістэмы.

не ліній 1-га (прамыя) і 2-га (эліпс, гіпербала, парабала) парадку, якія у́ дэкартавых каардынатах вызначаюцца алг. ўраўненнямі адпаведна 1-й і 2-й ступені. А г. ў п р е ­ е т о р ы даследуе паверхні 1-га (плоскасці) і 2-га (элілсоід, гіпербалоід, парабалоід, конус, цыліндр) парадку, якія вызначаюцца алг. ўраўненнямі адносна дэкартавых каардынат адпаведна 1-й і 2-й ступені.

Метад даследавання і класіфікацый ліній і паверхняў прадугледжвае адшуканне такой прамавугольнай сістэмы каардынат, у якой адпаведнае ўраўненне набывае найб. просты выгляд. Метадамі А.г. карыстаюцца ў матэматыцы, фізіцы, механіцы, тэхніцы і інш. На Беларусі значны ўклад у развіццё А г . зрабілі У.КДыдырка («Циркулярныя кривыя 3-га парадку» — 1-я на Беларусі матэм. манаграфія, 1928) і І.К .Богаяўленскі («Аналітычная геаметрыя» — 1-ы беларускамоўны падручнік па вышэйшай матэматыцы, 1932). Літ: Т ы ш к е в и ч Р.И., Ф е д е н к о А С . Линейная алгебра и аналитическая гео­ метрия. 2 изд. Мн., 1976. АА.Гусак.

біялогіі,

АНАЛІСТЫ, першыя старажытнарымскія гісторыкі. Пет. падзеі размяшчалі па гадах праўлення консулаў. Творы А (аналы) апавядалі пераважна пра паліт. і ваен. падзеі, былі прасякнуты патрыятызмам. Найб. вядомыя А : Квінт Фабій Пікгар (3 ст. да н.э.), Катон Сгарэйшы (2 ст. да н.э.). Урыўкі з твораў А. выкарыстаны ÿ працах больш позніх гісторыкаў. АНАЛІТЬІЧНАЕ СКРЫЖАВА́Н НЕ, скрыжаванне гібрыда 1-га пакалення з бацькоўскай формай-«аналізатарам», якая мае рэцэсіўныя прыкметы (гомазіготная па рэцэсіўных алелях). Праводзіцца з мэтай вызначэння гештыпу гібрыднай асобіны па характары атрыманага патомства. Патомкі ад А с . абавязкова нясуць адзін рэцэсіўны алель ад «аналізатара», на ф оне якога павінны праявіцца алелі, атрыманыя ад аналізуемага арганізма. Для А с . (за выключэннем выпадкаў узаемадзеяння генаў) характэрна супадзенне расшчаплення па фенатыпе з расшчапленнем па генатыпе еярод патомкаў. 3 дапамогай А с . можна вызначыць, да якога тылу належыць праведзенае скрыжаванне: да мона- або дыгібрыднага. Гл. таксама Скрыжаванне. АНАЛІТЬІЧНАЯ ГЕАМЕ́Т РЫЯ, раздзел геаметрыі, у якім уласцівасці геаметрычных аб’ектаў (пунктаў, ліній, паверхняў) даследуюцца сродкамі алгебры на падставе метаду каардынат (праз вывучэнне ўласцівасцяў ураўненняў, графікамі якіх гэтыя аб’екгы з ’яўляюцца). Узнікненне метаду каардынат звязана з развіццём у 17 ст. астраноміі, механікі, тэхнікі. Асновы А т. заклалі Р.Дэкарт (1637) і П.Ферма (1629); далейшае развіццё звязана з працамі ГЛейбніца, І.Ньютана, Л.Эйлера, ЖЛагранжа, Г.Монжа, С.Лакруа і інш. Асн. задача A r. на п л о с к а с ц і — даследаван-

Да арт. А налізатар. Алтынная схема дукрамера: ί — кр ы н іц а святла; Dj, D2 — дыяфрагмы; O j — аб'ектыў; 1 — палярызатар; 2 - трубка з растворам цукру; 3 — кампенсатар; 4 — аналізатар; 02 + Or — зрокавая труба; 5 — шкала; Оз — акуляр шкалы.

АНАЛІТЬІЧНАЯ МЕХАНІКА, раздзел механікі, у якім рух сістэм матэрыяльных пункгаў (цел) даследуецца пераважна метадамі матэм. аналізу. Вывучае складаныя мех. сістэмы (ма­ ш ины, механизмы, сістэмы часціц і інш .), рух якіх абмежаваны пэўнымі ўмовамі (гл. Сувязі механічныя).

механікі, тэорыі ўстойлівасці, аўтам. кіравання і інш.

тэорыі

Літ:. К и л ь ч е в с к и й Н .А Курс тео­ ретической механики. Т. 2. М., 1977. А.І.Болсун.

АНАЛІТЬІЧНАЯ ПСГХАЛОГІЯ, тэорыя, заснаваная на вучэнні пра наяўнаець у псіхіцы чалавека апрача індывідуальнага неўсвядомленага больш глыбокага слоя — калектыўнага неўсвядомленага. Змест калект. неўсвядомленага складаюць агульначалавечыя першавобразы — архетыпы, у якіх закладзены варыянты разумения свету i паводзін. Распрацавана ў 1910-я г. швейц. псіхолагам К.Г.Юнгам. Мэтай працэсу станаўлення асобы (індывіцуацыі) з'яўляецца інтэграцыя зместу ка­ лект. неу́с вядомленага, імкненне да ўзаемаразумення паміж трыма ўзроўнямі псіхікі: свядомым, індывід. неўсвядомленым, калект. неўсвядомленым. Гэга бясконцы шлях у самім сабе, з адкрыццём патаемных куткоў душы, якая складаецца з супярэчнасцяў: жаночае і мужчынскае, свядомае і неўсвядомленае і інш. Розныя прычыны, найперш сац., дазваляюць рэалізоўвацца толькі аднаму члену пары, а індывідуацыя да­ зваляе адкрыць у сабе другі бок і прыняць яго, інакш — крызіе, хвароба, няма развіцця. Усё жыццё чалавек ідзе да адкрыцця самага гал. архетипу — «вобраза сябе як Бога ÿ сабе». Літ: Ю н г К.Г. Психологические типы: Пер. с англ. М., 1992; Я г о ж. Проблемы души нашего времени: Пер. с англ. М., 1993; Я г о ж. Аналитическая психология: Пер. с англ. Спб., 1994. Т.У.Васілец.

АНАЛІТЬІЧНАЯ Ф ІЛАСОФ ІЯ, кірунак у філасофіі 20 ст., гал. чынам у англамоўных краінах. Развівалася ў рэчышчы неапазітывіэму. Асн. задачу філас. да­ следавання зводзіла пераважна да ана­ лізу моўных сродкаў пазнання, а фіпраблематыГаланомная сістэма (мех. сувязі залежаць ласофска-гнасеалагічную толькі ад каардынат і часу) у патэнцыяльным ку — да прыватна-навук. праблем, якія полі характарызуецца функцыяй Лагранжа вырашаюцца сродкамі і метадамі логій, L-T-U, дзе Т — кінетычная i U — патэнпы- лінгвіетыкі, сем іёты й і інш. Класічную яльная энергія сістэмы. Калі вядома канкрэфіласофію абвяшчае «метафізікай», пазтная залежнаець L=L(q,q,t), дзе q — абагуль- баўленай навук.-пазнавальнага сэнсу. Метад аналізу, што ўкараніўся ў А.ф., неныя каардынаты, 9“ ^ — абагульненыя бярэ пачатак ад даследаванняў Дж.Мура скорасці, t — час, то пры дапамозе нрын- і Б.Расела. У распрацоўку А ф . зрабілі цыпу найменшага дзеяння можна знайсці ўклад Л.Вітгенштэйн і прадстаўній дыферэнцыяльныя ўраўненні руху мех. «Венскага гуртка». Асн. гиіыні: філасосістэмы. Іх інтэграванне пры зададзеных па- фія лагічнага аналізу, якая с р о д й ана­ чатковых умовах дазваляе вызначыць закон лізу бярэ ÿ сучаснай матэм. логіцы і руху сістэмы, г.зн. залежнасці qi=qi(t), дзе арыентуецца пераважна на «мову наі=1, 2, .... S, S — лік ступеняў свабоды. вук» (Р.Карнап, Г.Фейгль і інш.), і Асн. палажэнні А м . распрацаваў лінгвіетычная філасофія, што даследуе Ж Л агранж (1788), значны ўклад зрабілі тылы ўжывання выразаў у натуральнай У.Гамільтан, М .ВАстраградскі, П Л .Ч а- паўсядзённай мове, замяняючы фармабышоў, А М Л я п у н о ў , М.М.Багалюбаў, льна-лагічныя с р о д й аналізу лінгвіетыА.Ю .Ішлінскі і інш. Метады А м . далі чнымі і адмаўляючыся ад культу навук. магчымаець выявіць сувязь паміж асн. ведаў (Г.Райл, Дж.О сцін і інш.). Абепаняццямі механікі, оптыкі і квантавай дзве плыні імкнуцца культы ваваць механікі (оітгыка-мех. аналогіі). Аба- аналіз як чыстую тэхніку, якая легка гульненне варыяцыйных прынцыпаў ўключаецца ў кантэкст розных філас. механікі на неперарыўныя квангава-рэ- вучэнняў (экзістэнцыялЬм, неатамізм і лятывіецкія сістэмы склада матэм. інш .). аснову тэорыі поля. Дасягненні А.м. саЛіт: Б е г и а ш в и л и А Ф . Метод ана­ дзейнічалі развіццю баліетыкі, нябеснай лиза современной буржуазной философии.

Тбилиси, 1960; К о з л о в а фия и язык. М., 1972

М.С. Филосо­ Г.У.Грушавы.

АНАЛІТЬІЧНАЯ Ф У ́Н КЦ Ы Я , функ­ ция, значэнне якой у кожным пункце яе вобласці вызначэння роўнае суме ступеннага шэрага, я й збягаеіща ў некаторым наваколлі штата пункта. Да А ф . адносяцца: рацыяналъная функция, паказнікавая функция, лагарифмічная функция, триганаметричния функциі, адваротния триганаметричния функциі, іх разнастайныя кампазіцыі, а таксама функцыі, адваротныя да гэтых кампазіцый. Існуюць А ф . аднаго або некалькіх рэчаісных ці камплексных пераменных. Функция fl(z) аднаго камшіекснага пераменнага z=x+iy наз. А.ф. у пункце Zo, калі ў некаторым наваколлі h гэтага пункта існуе канечная вытворная

f ' (z) = lim h->o

+

^

(дыфе-

n

рэнцыравальнасць функцыі), што мае месца ў тым і толькі ў тым выпадку, калі выконваецца ўмова Кашы— Рымана 7^=0, дзе ź=x-iy. Асновы тэорыі (1/ А ф . былі закладзены А Кашы, Б.Рыманам і К.Веерштрасам, С.В.Кавалеўскай і інш. На Беларусі даследаванні па тэо­ рыі А.ф. пачаліся ў 1930-я г. ў БДУ (М .ВЛ амбін, М.ЛЛукомская), з 1960-х г. праводзяцца ў АН, БДУ і інш. ВНУ рэспублікі (Ф Дз.Гахаў, Э.І.Звяровіч і інш.). А ф . маюць шматлікія дастасаванні ў матэм. аналізе (вылічэнне вызначаных інтэгралаў), у геаметрыі (канформныя адлюстраванні), у тэорыі пругкасці, гідрадынаміцы, электрадынаміцы і інш. навуках. Гл. таксама Каши інтэграл, Каши тэарэма. Літ. М а р к у ш е в и ч А И . Теория ана­ литических функций. T. 1— 2. Μ., 1967—68; UI a б a т Б.В. Введение в комплексный ана­ лиз. Ч. 1—2. 3 и зд М., 1985; Г а х о в Ф.Д. Краевые задачи. 3 изд. М., 1977. Э.І.Звяровіч.

АНАЛІТЬІЧНАЯ ХІМІЯ. навука аб принципах і метадах вывучэння саставу рэчываў. Уключае тэарэт. асновы хім. аналізу, метады вызначэння кампанентаў у рэчывах ці матэрыялах, сістэм. аналіз канкрэтных аб’екгаў. Тэарэт. асновы А х . — метралогія хім. аналізу (апрацоўка вынікаў); вучэнне аб адборы і падрыхтоўцы аналітычных проб, складанні схемы і выбарыметадаў, прынцыпах і шляхах аўтаматызацыі аналізу. Α χ . звязана з дасягненнямі фізікі, матэматыкі, біялогіі, розных галін тэхнікі. Асаблівасць А.х. — вывучэнне індывід. спецыфічных уласцівасцяў і характарыстык аб’екгаў. У залежнасці ад мэты аналізу адрозніваюць якасни аналіз і колькасни аналіз·, у залежнасці ад кампанентаў, якія неабходна выявіць — ізатопны аналіз, элементнй аналіз, структурна-групавы (у тл. функциянальни аналіз), малекулярны і фазавы аналіз; у залежнасці ад природы рэчыва — аналіз арган. і неарган. рэчываў. Вызначэкне рэчыва ці кампанента праводзяць хімічнымі (гравіметрйчнй аналіз, цітриметрични аналіз), фізікахімічнымі (электрахім., фотаметрйчнй

аналіз, кінетичния метади аналізу), фізічнымі (спектральныя, ядзерна-фіз. і інш .) і біял. метадамі аналізу. Практич­ на ўсе метады А х . заснаваны на залеж­ насці ўласцівасцяў аб’ектаў, якія можна мераць (маса, аб’ём, святлопаглынанне, эл. ток і інш .), ад іх саставу. Заснавальнікам А х. як навукі лічыцца Р.Бойль, які ўвёў наняцце «хімічны аналіз». Класічная А х. (17— 18 ст.) выкарыстоўвала пераважна гравіметрычны і щгрыметрычны метады аналізу. Да 1-й пал. 19 ст. адкрыгы многія хім. элементы, выдзелены састаўныя часткі некаторых природных рэчываў, устаноўлены постоянства саставу закон, кратных адносін закон, масы захавання закон. Распрацаваны сістэматычны аналіз (ням. хімікі Г.Роэе, К.Фрээеніус і рус. хімік М .АМ яншупсін), створаны цітрыметрычны аналіз ар­ ган. злучэнняў (ням. хімік Ю.Лібіх). У канцы 19 ст. складалася тэорыя А х ., заснаваная на вучэнні аб хім. раўнавазе ў растворах з удзелам іонаў (у асн. В.Оствальд). У 20 ст. з ’явіліся метады мікрааналізу арган. злучэнняў (аўстр. хімік Ф.Прэгль), паляраірафіі (чэшскі хімік Я.Гейраўскі), рус. біяхімікам М.С.Цветам адкрыгы метад храматаграфіі (1903) і створаны яго варыянты. Развіццё сучаснай А х. звязана са з ’яўленнем мноства фізіка-хім. і фіз. метадаў аналізу (мас-спектраметрычны, рэнтгенаўскі, ядзерна-фізічныя). Прапанаваны плазмавыя крыніцы току для атамнаэмісійнага аналізу, распрацаваны метады фотаметрычнага аналізу, атамна-адсарбцыйнай спектраскапіі. У сувязі з неабходнасцю ана­ лізу ядз., паўправадніковых і інш. матэрыялаў высокай чысціні створаны радыеактывацыйны аналіз, хіміка-спекгральны, іскравая мас-спектраметрыя, вольтамперметрыя — метады, што дазваляюць вызначыць дамешкі ў чистых рэчывах з канцэнтрацыяй да 10 ' — 10"®%. Распрацаваны метады ненерарыўнага і дыстанцыйнага аналізу. Перавага аддаецца метадам неразбуральнага кантролю, лакальнага аналізу (рэнтгенаспектральны мікрааналіэ, мас-спектраметрыя другасных іонаў і інш.). Накальным аналізам карыстаюцца лры аналізе наверхневых слаёў цвёрдых матэрыялаў ці ўключэнняў горных парод.

АНАЛОГІЯ

335

віемуту, ртуці, цынку, алкалоідаў, алкілсульфатаў і інш ., газахраматаграфічнага вызначэння фенолаў, пестыцыдаў у вадзе, прадукгах харчавання; экстракцыйна-спектральныя і храматаграфічныя метады аналізу с.-г. аб’екгаў; метады аналізу паўправадніковых матэрыялаў, сплаваў, плёнак, ферытаў. Літ.·. З о л о т о в Ю .А Аналитическая химия: Проблемы и достижения. М., 1992.

АНАЛ ІТЬІЧН Ы ЎЛІК, дэталізаваны бухгалтарскі ўлік гасп. аперацый і сродкаў прадпрыемстваў, арг-цый, устаноў з дапамогай аналітычных рахункаў. Ажыццяўляецца ў натуральных і вартасных паказчыках, для аператыўнага кіравання і справаздачнасці. Дае магчымаець аператыўна сачыць за наяўнасцю кожнага віду таварна-матэрыяльных каштоўнасцяў, за раалікамі з пастаўшчыкамі, падрадчыкамі, дэбіторамі, крэдыторамі, падсправаздачнымі асобамі і інш. П а эвестках А.ў. можна рабіць справаздачныя калькуляцыі сабекошту прадукцыі, а па натуральных паказчы­ ках выяўляць лішкі ці недахоп сродкаў. АН АЛ ІТЬІЧН ЫЯ М ОВЫ , мовы, у якіх граматычныя значэнні выражаюцца не формамі слоў (як у сінтэтичних мовах), а тал. чынам службовымі словамі, па­ радкам слоў, інтанацыяй і інш. Да А.м. належаць англ., франц., новаперс., балг. і інш. мовы. Аналітычныя спосабы часткова выкарыстоўваюцца і сінгэтычнымі мовамі, у т л . і бел., напр. пры ўтварэнні складаных формаў ступеняў параўнання прыметнікаў і прыслоўяў («сами цікавы», «больш пригодны», «надзвычай вясёлы», «найбольш поўна»), будучага і прошлага часу дзеясловаў («буду пісаць», «пайшоў быў»), загаднага ладу («давай спяваць», «няхай квітнее»), складаных тыпаў выказніка («працаваць аграномам», «станавіцца мацнейшым»). Гл. таксама Тыпалагічная класіфікацыя моў.

Сучасная А.х. карыстаецца аўтам. ці аўтаматызаванымі варыянтамі вызна­ чэння рэчываў. Метады А х . дазваляюць кантраляваць тэхнал. працэсы і якасць прадукцыі ў многіх галінах вытв-сці, праводзіць пош ук і разведку карысных выкапняў. А.х. садэейнічала раэвіццю ат. энергетыкі, элекгронікі, акіяналогіі, біялогіі, м едици ны , крыміналістыкі, АНАЛОГІЯ (ад грэч. analogia адпавеархеалогіі, каем, даследаванняў. Н а Бе­ днасць, падабенства), 1) прыём (метад) ларусі сістэм. даследаванні па А.х. пача­ выяўлення падабенства паміж прадмеліся ў 1935 у БДУ і вядуцца ÿ ін-тах тамі, іх уласцівасцямі і якасцямі. Усе фіз., хім. і геал. профілю АН , у ВНУ і прадметы природы (ад элементарных ведамасных н.-д. установах. Распраца­ часціц і да каем, аб’екгаў) распадаюцца ваны шэраг храматаграфічных метадаў, на пэўныя групы і класы, якія маюць выдзялення з сумесяў і вызначэння іо- агульныя ўласцівасці і прыкметы — А наў, комплексаў металаў, алкалоідаў i Прыём А скарачае тэрміны даследаванінш. рэчываў (пад кіраўніцтвам няў і часам прыводзіць да навук. Р.Л.Старобінца); хім. метадаў адкрыццяў, разам з тым ён можа быць вызначэння металаў (В.Р.Скараход); да- крыніцай памылак, калі выкарыстаны следаваны ўплыў экстракцыйных пра- некрытычна ці будуецца на выпадковых цэсаў розных тыпаў на функцыянаван- падабенствах і прыкметах (атаясамленне вадкасных і плёначных іонасе- не грамадства і арганізма, арганізма і сістэмы, сумлення і лекгыўных элекгродаў на аснове вы- механічнай шэйшых чацвярцічных амоніевых соляў камп’ютэра, некаторых А у гіст., сацы(Я.М.Рахманько) і сульфакіслот ялаіічным, паліталагічным і эканам. да(У.У.Ягораў). Распрацаваны і ўкара- следаваннях). Приёмы А., маючы знанёны: аніён- і катыёнселектыўныя эле­ чныя пазнавальныя магчымасці, павіндапаўняцца іншымі метадамі ктроды; нітратамер і іонамер; методыкі ны вызначэння нітратаў, свінцу, кадмію, даследавання. А. ш ирока выкарыстоў-

336

АНАЛОГІЯ

ваецца у фізіцы, матэматыцы, псіхалогіі і інш. (напр., падабенства ў паводзінах святла і гуку привяло да вываду, што святло мае хвалепадобную прыроду). 2) У б і я л о г і і — марфалагічнае пада­ бенства органаў або іх частак розных па паходжанні, але аднолькавых па функ­ циях. А. развіваецца ў выніку канвергенцыі. Органы, якія выконваюць аднолькавыя або блізка падобныя функцыі, наз. аналагічнымі (напр., крылы птушак і насякомых, шчэлепы рыб і ракаў). Развіццё іх сведчьшь толькі аб прыстасаванасці органаў да аднолькавых умоў існавання, а не аб эвалюцыйным падабенстве (гл. Гомоло­ гія). 3 ) У м о в а з н а ў с т в е — утварэнне моўнай адзінкі шляхам прыпадабнення да адзінак і адносін, якія ўжо існуюць у мове. Так, форма «яблыняў» замест «яблынь» ужы ваецца па А з формамі «лічбаў», «вербаў» (канчатак «-аў» абумоўлены збегам зычных), што таксама ўтварыліся на ўзор стараж. формаў «сыноў», «дамоў». Найб. харакгэрна A ў граматыцы, дзе яна выраўноўвае формы слоў, пгго вылучаюцца з агульнага рада, і вядзе да уніфікацыі (напр., «ядзім» як «глядзім» замест больш архаічнага «ямо»). А ўзнікае ў жывым маўленні, з цягам часу можа быць замацавана ў нармаванай моўнай сістэме. 4) У п р а в е — прыём выраш эння дзярж., гаспадарчымі, грамадскімі і інш. органамі, службовымі асобамі і грамадзянамі юрыд. пытанняў, не ўрэгуляваных нормамі права. Адрозніваюць А з а к о н у — дастасаванне ў вырашэнні пэўных пытанняў прававых нормаў, якія рэіулююць па­ добныя грамадскія адносіны, і А π р а в а — прымяненне агульных асноў і прынцыпаў прававога рэіулявання адпаведнай галіны права ці прававога інстытута. На Беларусі А. выкарыстоўвалася на розных этапах развіцця дзяржаўнасці і права. Сучаснае заканадаўства Рэспублікі Беларусь поўнасцю забараняе А. ў крымін. праве, але дазваляе ў цывільных праваадносінах, у адм., прац., гасп. і інш. галінах права. А выкарыстоўваецца ў некат. замежных краінах. Напр., у краінах англа-саксонскай сістэмы права (ЗШ А, Вялікабрытанія) дапускаецца А крымін. закону пры дапамозе т.зв. прэцэдэнту. А.М.Елсукоў, А.А.Кожынава, В.А.Кадаўбовіч. АНАЛОГІЯ БЫ ЦЦЯ́, адно з асноўных паняццяў каталіцкай філасофіі — тамізму, паводле якога Бог і ўсё ім створанае знаходзяцца ў суадносінах з агульным для іх быццём. Фама Аквінскі ўэвёў А б . ў фундаментальны прынцып гэтай дактрыны і распрацаваў яго філас. змест. У 20 ст. ўклад у распрацоўку А б ., вызначэнне сфер і магчымасцяў выкарыстання зрабілі Э.Пшывара, Ф. Ван Стэенберген, БЛакебрынк, К.Ранер. Сутнасць А.б. ў тым, што паміж

Богам і яго тварэннямі існуюць першапачатковыя адносіны падабенства ў адрозненнях і адрозненні ў падабенстве. Таму адносіны аналогіі могуць пераважаць толькі там, дзе няма н і поўнага падабенства, ні поўнага адрознення, а спалучаюцца адно з адным. Першасным, вызначальным прыэнаецца пада­ бенства, першакрыніца якога — стварэнне Богам сусвету і ўсяго, што ў ім існуе. Гэта дае магчымасць філас.-тэалагічнымі сродкамі абгрунтоўваць быццё Бога як першакрыніцу створанага сусвету розных падабенстваў, сярод якіх самае набліжанае да творчай магутнасці стваральніка — творчая дзейнасць чалавека. Але яе нельга атаясамліваць з творчым актам стварэння, бо яна толькі набліжаецца да яго паво­ дле падабенства (аналогіі). Я.М.Бабосаў. АНАЛОЙ, н а л о й (грэч. analogeion), адмысловы столік са скош анай накрыўкай, на які кладуць абразы ці богаслу-

А нальцым.

жэбныя кнігі ў час іх чытання ÿ правасл. храмах.

АНАЛЬЦЫ ́М (ад грэч. analkis слабы), пародаўтваральны мінерал падкласа каркасных сілікатаў (ірупа цэалітаў), N a 2[AlSi206]2-2 H 2 0 . Крышталізуецца ў кубічнай сінганіі. Крышталі, зярністыя масы, друзы, жэоды і інш. Бясколерны ці белы, шэры, зеленаваты, ружовы. Празрысты да амаль непразрыстага. Бляск шкляны. Цв. 5,5— 6; крохкі. Шчыльн. 2,2— 2,3 г/см . Па паходжанні іідратэрмальны, радзей магматычны, таксама аўтыгенны мінерал у азёрных адкладах, глініегых сланцах, пясчаніках. На Беларусі выяўлены ў значнай колькасці (да 20— 30%) у пародах верхняго пратэразою, як акцэсорны мінерал — у адкладах дэвону, карбону і інш. АНАМАЛІСТЫЧНЫ ГОД, гл. ÿ арт. Год. АНАМА л і Я (грэч. anomalia), 1) адхіленне ад нормы, ад аіульнай заканамернасці, ненармальнасць.

2) У біялогіі і медыцыне — адхіленне ÿ будове ці функциях асобнага органа або ўсяго арганізма, абумоўленае парушэннямі яго эмбрыянальнага развіцця. Могуць быць звязаны з ускладненай спадчыннасцю, пашкоджаннем зародка пад уплывам мех., інфекц., таксікагенных, радыяцыйных і інш. фактараў. Напр., шасціпальцасць, парок сэрца, заечая іуба, альбінізм, гемафілія. Крайняя ф о­ рма А — пачварнасцъ. 3) У м е т э а р а л о г i і — адхіленне велічыні пэўнага метэаралаіічнага элемента ў пэўным месцы ад нормы. Адрозніваюць адхіленне ад шматгадовай сярэдняй велічыні (напр., сярэдняй т-ры месяца за асобны год) і шматгадовай сярэдняй велічыні таю ж элемента для ўсяго ш и ­ ротнаго круга, дзе знаходзіцца гэтае месца (напр., для 55° паўн. ш .). Раэмеркаванне А. вывучаецца з дапамогай картаў ізанамал (лініі, што злучаюць пун­ кты з аднолькавымі велічынямі). А бы­ ваю ць адмоўныя, калі велічыня меншая за сярэднюю шматгадовую, і дадатныя, калі велічыня большая. На Беларусі (М інск) адмоўная А сярэднямесячнай т-ры паветра 6,3 °С, дадатная 5,5 °С. Асабліва вял. тэмпературныя А. ўласцівы мацерыкам Паўн. паўшар’я (напр., зімой у Верхаянску адмоўная А. складае 26 °С, у Паўн. Амерыцы — 16 °С).

АНА́Л Ы (ад лац. annales гадавыя), запіс найб. эначных падзей па гадах; форма lier. твора ў старажытнасці і сярэднявеччы. Тэрмін А ўзнік у Ста­ раж. Рыме, дзе ўсе важныя падзеі штогод запісваліся пантыфікамі (жрацамі) на спец, дошках і выстаўляліся на ўсеаіульны агляд. А наз. таксама творы аналістаў. Пасля назва перайшла і на сярэдневяковыя запісы, якія вяліся звычайна ў манастырах. Форма пагадо(ад грэч. вых запісаў выкарыстана ў хроніках і АНАМАРФАВА́Н Н Е anam oiphoô пераўтвараю) в і д а р ы летапісах. с a ÿ , пераўтварэнне канфігурацыі відаАНАЛЬНЫЯ ЗА ВО ́З Ы , скурныя рыса аб’екта спец. аптычнымі сістэмамі апакрынныя залозы млекакормячых, якія або ўзаемным нахілам плоскасці пред­ адкрываюцца каля анальнай адтуліны мета і экрана. А аптычнымі сістэмамі або ў поласць задняй кішкі; вытворныя (напр., анамарфотнай насад кай) пашыпотавых і тлушчавых залозаў. Асн. рана ў шырокаэкранным кінематографе функцыя — выдзяленне пахучых рэчы- для сціскання (пры здымцы) і расцяваў, з дапамогай якіх жывёлы пазнача- гнення (пры праектаванні на экран) юць сваю тэрыторыю. Выдзяленні не- відарыса ÿ гарыз. напрамку. А. нахілам каторых драпежнікаў (скунса, норкі) выкарыстоўваюць у фатаграфіі (для маюць сакрэт з рэзкім, неприемны м, змянш эння перспектыўных скажэнняў), устойлівым пахам, які адпужвае ворага у паліграфіі і інш. або прываблівае асобін процілеглага АНАМАСІЯЛОГІЯ (ад грэч. onomasia полу. называние + ...логія), навука аб наймен-

нях, адзін з раздзелаў семантыкі. Займаецца пытаннямі намінацыі, аналізам спосабаў і сродкаў стварэння намінатыўных адзінак на розных узроўнях мовы, высвятленнем унутранай формы назваў у розных мовах для абазначэння аднаго і таге ж паняцця, зм енай назваў у працэсе гіст. развіцця мовы і інш. А начала фарміравацца ў самаст. навуку ў 20 ст. (працы ням. і аўстр. вучоных — заснавальнікаў лінгвістычнага кірунху «Стоны і рэчы» Р.Мерынгера, Г.Шухарта, прадстаўнікоў тэорыі семантычных палёў Л.Вайсгербера, К.Балвдзінгера, лрацы вучоных Пражскаго лінгвістычнага гуртка, рус. мовазнаўцаў). У анамасіялагічным аспекце лексіку разглядаюць у этымалагічных слоўніках (у т.л. «Эгымалагічным слоўніку беларускай мовы», т. 1—8, 1978—93). Анамасіялагічны аналіз выкарыстоўваюць пры аналізе тапанімікі. Л.М.Ляшчова.

імкненні, жаданні, запатрабаванні лю ­ дзей не маюць шанцаў на рэалізацыю. Тэта прыводзіць да канфлікгных сутыкненняў інтарэсаў розных індывідаў i суполак, а пры значных маштабах можа выклікаць грамадскую дэзінтэграцыю. Гарманізацыя імкненняў і дзеянняў ро­ зных індывідаў і суполак — асн. перадумова фарміравання цэласнай неанамічнай асобы. Далейшае развіхщё тэорыя А атрымала ў працах амер. сацыёлагаў І.Ламбда (лічыў А крыніцай сац. беспарадкаў, смуты і няпэўнасці), Р.Мертана (вызначыў А як «канфлікт нормаў у сферы культуры»), Паводле ням. сацыёлага РДарэндорф а, А — та­ кое становішча, калі існуючыя нормы права, маралі, грамадскі парадак беспакарана парушаюцца на ўсіх ступенях грамадскай іерархіі. Я.М.Бабосаў.

АНАМАСТЫКА (ад грэч. onomastikos які адносіцда да наймення), 1) сукупнасць уласных імёнаў (анімія). 2) Раздзел мовазнаўства, які вывучае паходжанне, развіхщё, структуру, функцыянаванне і пашырэнне ўласных імёнаў.

A. падзяляецца на раздзелы ў адпаведнасці з катэгорыямі аб’ектаў, што носяць уласныя імёны: антрапаніміка (вы­ вучае ўласныя асабовыя імёны, імёны па бацьку і прозвішчы лю дзей, імёнымянушкі, псеўданімы), тапаніміка, тэаніміка (імёны багоў, міфал. істот), зааніміка (клічкі жывёл), касманіміка (назвы зон каем, прасторы, галактык і сузор’яў), астраніміка (назвы асобных нябесных целаў) і інш. У залежнасці ад моўных асаблівасцяў уласных імёнаў вылучаюць А. літаратурную і дыялекгную, рэальную і паэтычную (або маст. тэкстаў), сучасную і гіст., тэарэт. і прыкладную. Анамастычны матэрыял — своеасаблівы хавальнік шматлікіх, часта не зафіксаваных інш. крыніцамі фактаў гісгорыі, культуры і мовы народа. Уласнымі імёнамі вучоныя цікавіліся з даўніх часоў, але як навука А. сфарміравалася ў 1930-я г: У 1949 у Белый створаны Міжнар. ана­ мастычны камітэт пры Ю НЕСКА (з 1950 выдае час. «Onoma»), У развідцё А. зрабілі уклад бел. мовазнаўцы Я .М А дамовіч, Л ААкаловіч, М.В.Бірыла, B. П.Лемцюгова, М.Р.Суднік, Г.К.Усціновіч, І.Я.Яшкін. Л і т Б і р ы л а М.В., Л е м ц ю г о в а В.П. Анамастычныя словаўгваралкныя элеме­ нты ва ўсходне- і заходнеславянскіх мовах. Мн., 1973; Перспективы развития славянской ономастики. Μ., 1980.

АНА́М НЕЗ (ад грэч. anamnesis успамін), сукупнасць звестак аб жыцці хворага і развіцці хваробы, атрыманых апытаннем хворага або з іншых крыніц.

АНАМІЯ (ад франц. anomie адсутнасць закону), стан грамадства, калі значная частка людзей ведае пра іенаванне юрыд., маральных і інш. нормаў супольнага жыцця, але не лічыцца з імі і не падпарадкоўваецца ім. Тэорыю А распрацаваў франц. сацыёлаг Э.Дзюркгайм. У працах «Аб падзеле грамадскай працы» (1893), «Самазабойства» (1897) ён адэначыў, што А. — дэзарганізацыя грамадскага жыцця, найчасцей узнікае ў грамадстве, якое знаходзіцца ў глыбокім эканам. і сац. крызіее, калі 12. Бел. энц., т. 1.

Суплоддзе ананаса.

Выкарыстоўваеіша для ўстанаўлення дыягназу, прагнозу хваробы, выпрацоўкі аптымальных метадаў лячэння і прафілактыкі; адзін з асн. метадаў комплекснага абследавання, вывучэння хворага як асобы, індывідуальнасці; прасцейиш спосаб устанаўлення кантакту паміж хворым і ўрачом. Паво­ дле А. дыягназ хваробы ўстанаўліваецца больш як у 50% выпадкаў. А х в а ­ р о б ы ўключае звесткі аб узнікненні хваробы і цячэнні яе да моманту даследавання, скаргі і адчуванні хворага. А. жыцця ўключае аіульныя біягр. звесткі па перыядах жыцця, перанесеныя хваробы, спадчыннасць, сямейнае жыщіё, умовы працы і быту, шкодныя звычкі. Асобна вылучаюць фармакалагічны, алергалагічны, экспертна-працоўны А Пры неабходнасці збіраюць эпідэміялагічіш А П аняцце А ўжыва-

АНАНІМНЫ

337

юць таксама ў в е т э р ы н а р ы і пры дыягностыцы хвароб свойскіх жывёл. М.Ф.Сарока. АНА́М НП (ад ан... + амніён), першаснаводныя ніжэйшыя пазваночныя (кругларотыя, рыбы, земнаводныя), у якіх у працэсе эмбрыягенезу не ўтвараецца зародкавая абалонка — амніён і асаблівы зародкавы орган — алантоіе. А жывуць у водным асяроддзі на працягу ўсяго жыццёвага цыкла або на асо­ бных яго стадиях. АНАНАС (Ananas), род шматгадовых травяніетых раслін сям. брамеліевых. Каля 10 відаў. Пашыраны ў трапічнай Амерыцы. Культывуюць А. буйначубковы ( A comosus). Найбольшыя плантацыі на Гавайскіх і Філіпінскіх а-вах, у Малайзіі, Мексіцы, Бразіліі, на Кубе. На Беларусі вырошчваюць у аранжарэях і як пакаёвую расліну. Лісце скурыстае, амаль лінейнае (даўж. да 90 см), па краях калючазубчастае, угварае прыкарапёвую разетку. Кветкі сабраны ÿ гу­ стое суквецце. Цвіце на 2—3-і год. Шышкападобнае залаціста-жоўгае суплоддзе складаецца з многіх ягад (пладоў), важыць 3—5, радзей каля 16 кг. Плады сакаўныя і духмяныя, багатыя цукрам, арган. солямі і вітамінамі, ядомыя. 3 ліеця некаторых А атрымліваюць валакно. Размнажаюць вегетатыўна — атожылкамі або верхавінкавымі чаранкамі. АНА́Н Д Мулк Радж (н. 12.12.1905, г. Пешавар, Індыя), індыйскі пісьменнік. Скончыў Лонданскі ун-т (1929). Д -р філасофіі, праф. Пенджабскага ун-та (1962). П рэзідэнт Індыйскай акадэміі мастацгваў. Піша на англ. мове. Аўтар раманаў сац.-паліт. кірунку: «Недатыкальны» (1935), «Кулі» (1936), «Два ліеткі і бутон» (1937), гіст. трылогіі «Веска» (1939), «За чорнымі водамі» (1940), «Меч і серп» (1942. У раманах «Асабістае жыццё індыйскага раджы» (1953), «Споведзь закаханага» (1976), «Пузыр» (1984) рысы экзіетэнцыялізму і фрэйдызму. Аўтар мастацгвазнаўчых прац, філас. трактатаў. Те.: Рус. пер. — Избрахшое. М., 1987. Літ.: К а л и н н и к о в а Е.Я. Мулк Радж Ананд. М., 1986. С.Н.Чубакоў. АН АН 13 М , тое, што мастурбацыя. АНАНІМ (ад грэч. anönymos безымен­ ны), 1) аўтар пісьма, запіекі або літ. твора, які ўтойвае сваё імя.

2) Літаратурны твор без подпісу, невядома кім напісаны, гл. Ананімны твор. АН АШ М Н Ы ТВО Р у літарат у р ы , друкаваны або рукапісны твор без пазначэння імя аўтара або падпісаны псеўданімам. Найчасцей прычынай ананімнасці было жаданне пазбегауць ганенняў з боку ўлад. Ананімна з ’явіліся многія літ. і філас. творы: «Думкі» Б.Паскаля, «Максімы» Ф Ларош фуко, творы Вальтэра, «Падарожжа з Пецярбурга ў Маскву» А.Радзішчава, «Гаўрыліяда» А.Пушкіна і

АНАНІЯ

СССР (1968). Скончыў Горскі пед. ін-т (1928, г. Арджанікідзе). 3 1967 дэкан ф -та псіхалогіі Ленінградскага ун-та. Даследаванні па агульнай тэорыі і гістоінш. У стараж. бел. л-ры многія творы рыі псіхалогіі, праблемах адчуванняў, (асабліва свецкія) былі ананімныя. У узроставай і дыферэнцыраванай псіха­ перыяд станаўлення новай бел. л-ры, логіі: «Псіхалогія педагагічнай ацэнкі» якая стваралася непрафесійнымі (1935), «Нарысы псіхалогіі» (1945), «Напісьменнікамі, яе аўтары не імкнуліся рысы гісторыі рускай псіхалогіі XVIII і занатаваць сваё аўтарства, тым болей (н. XIX СТСТ.» (1947), «Прасторавае адрошто гэтыя творы звычайна распаўсю- АНАНЬЕЎ Анатоль Андрэевіч зненне» (1955), «Псіхалогія пачуццёвага джваліся вусна або ў рукапісах. Па 18.7.1925, г. Джамбул, Казахстан), рускі пазнання» (1960), «Тэорыя адчуванняў» пісьменнік. Герой Сад. Прады (1984). меры росту нац.-культ. свядомасці абуджалася і цікавасць да пытання аўтар- Скончыў Казахскі ун-т (1957). Гал. рэ- (1961). У працы «Чалавек як прадмет ства бел. твораў (Я.Баршчэўскі, Я.Ча- дактар час. «Октябрь» (з 1973). У 1958 пазнання» (1968) выступіў з ідэяй ствачот, ВДунін-М арцінкевіч і інш .). 3 ся- апубл. кніга гісг.-рэв. прозы «Вернен- рэння адзінай канцэпды і чалавеказнаўства як комплекснай дысцыпліны, што рэдзіны 19 ст. бел. л-ра мела пераважна скія апавяданні». У аповесці «Малы за­ апазідыйны да самаўладства характар, слон» (1959; аб ваеннай аперадыі ў ра- сінтэзуе шырокае кола навук пра чала­ большасць яе твораў прасякнута во- ёне Мазыр— Калінкавічы ў 1944) і ра- века. страй крытыкай дзярж. ладу, таму іх за- мане «Танкі ідуць ромбам» (1963; пра АНАНЫНСКАЯ КУЛЬТУ́Р А, археабаранялася друкаваць аж да 1906. Але і бітву на Курс кай дузе, удзельнікам якой лагічная культура плямёнаў, якія ў 8— 3 быў А.) раскрыта сіла духу сав. воінаў у пазней найб. вострыя творы з ’яўляліся ст. да н.э. жылі ў басейнах рэк Кама, ананімна. Паводле жанру А.Т. разна- Вял. Айч. вайну. Філас., маральныя і Сярэдняя Волга, Вятка, Белая. Назва ад сац. пытанні сучаснага грамадства ўзністайныя: паэмы («Энеіда навыварат», могільніка каля в. Ананьіна (Татария). «Тарас на Парнасе»), лірычныя вершы мае ў раманах «Мяжа» (1970), «Вёрсты Насельніцгва займалася земляробствам («Вясна гола перапала», «Ой, у полі ве­ і жывёлагадоўляй, жыло на селішчах і дер вые»), вершаваныя або празаічныя гарадзішчах у наземных драўляных жыгутаркі («Гутарка Данілы са Сцяпанам», тлах памерам 10 х 5, 12 х 4 м, а таксама «Гугарка старо га дзеда»). Некаторыя ў доўгіх дамах, падзеленых на секцыі. А.т. мелі ф орму адозваў або паліт. праПахавальны абрад — трупапалажэнне ў кламацый (у свой час так выдаваліся ямах, над якімі ставіліся драўляныя асобныя творы К .Каганца, Цёткі і зрубы; у магілы клалі жал. і бронзавыя інш .). Восгракрытычныя А.т. бытавалі і коп’і, сякеры-кельты, чаканы, кінжалы, ў сав. час («Сказ пра Лысую rapy»). упрыгожанні. Для А.К. харакгэрна круМ.АЛазарук. гладонная кераміка з ямкавым і шнуравым арнаментам. АНАНІЯ, беларускі разьбяр па дрэве 2-й пал. 15 — 1-й пал. 16 ст. Стварыў АНА́П А, горад у Расіі, у Краснадарскім для пінскага князя Фёдара Яраславіча краі. 50,3 тыс. ж. (1994). Порт на Чордвухбаковы разны абраз «Премудрость ным м. Чыг. станцыя. Прыморскі созда себе храм. Праздники» на тэму кліматычны і бальнеагразевы курорт. прытчаў Саламонавых (зберагаецца ÿ Як курорт развіваецца з 19 ст. Славуты Рус. музеі ў С.-Пецярбургу). паласой дробназярністага пясчанага Літ.: П л е ш а к о в а И.И. Два резных пляжа даўж. каля 6 км з прылеглым деревянных образка в собрании Русского му­ мелкаводдзем, вельмі прыдатным для зея / / Памятники культуры: Новые откры­ адпачынку і лячэння дзяцей. Клімат тия: Ежегодник, 1979. Л., 1980. міжземнаморскі, з найб. працяглым на АНАНІЯ Ш ВІЛ I Н іна (Н іно) Гедэчарнаморскім узбярэжжы перыядам сованаўна (н. 28.3.1963, Тбілісі), расійская нечнага ззяння. Марс кія брызы, куартыстка балета. Нар. арт. Расіі (1995). панні з сярэдзіны мая да сярэдзіны А нанія. «Премудрость созда себе храм. Праздни­ Пасля сканчэння Маскоўскага харэаір. кастрычніка. Выдатныя ўмовы для ки». Абраз. Канец 15 — пач. 16 ст. вучылішча (1981) салістка Вял. т-ра аэра-, гелія- і таласатэрапіі. Ліманныя, Расіі. Сярод партый: Маша, Аўрора азёрныя і сопкавыя гразі на лячэнне («Шчаўкунок», «Спячая прыгажуня» органаў стрававання, гінекалагічных і П.Чайкоўскага), Кітры («Дон Кіхот» кахання» (1972), «Гады без вайны» (кн. нерв, хвароб. Радовішчы мінеральных, 1— 4, 1975— 85), «Скрыжалі і званы» Л.М інкуса), Джульета («Рамэо і Джусталовых і лекавых водаў. Мноства льета» С.П ракоф ’ева), Жызэль, Мірта (кн. 1, 1990). пансіянатаў, дзіцячыя санаторыі, летнія Те.: Собр. соч. T. 1—4. М., 1984—85. («Жызэль» А-Адана). Лаўрэат Міжнар. Літ.: К о в а л е н к о Р.М. Анатолий Ана­ і санаторныя лагеры, дамы адпачынку, конкурсаў артыстаў балета ў Варне ньев. М., 1985. турбазы. Археал. музей-запаведнік. (Балгарыя, 1981), Маскве (1985, 1986), у Літ.: А в а н е с о в В.Н., П о г о с о в г. Дж эксан (ЗШ А, 1986). АНАНЬЕЎ Анатоль Андрэевіч (1900— Ю А Анапа. Краснодар, 1973.

25.5.1942), дзярж. і парт, дзеяч БССР. У АНА́Н КЕ, А н а н к а , у грэчаскай 1918— 33 у Чырв. Арміі, удзельнік граА́Л А ПЕРЭ́Н А, у рымскай міфалогіі баміфалогіі бажаство неабходнасці, непаз- мадз. вайны. У 1934 на Паўн. Каўказе. гіня надыходзячага нова га года. С вяткабежнасці; маці мойраў — багінь лесу 3 1935 1-ы сакратар Мазырскага акр. ванне ў гонар А.П. прыпадала на 15 чалавека. Грэкі лічылі, што верацяно, к-та К П (б)Б . У 1937— 38 нам. старшыні сак., дзярж. і приватныя асобы прыякое круціць паміж кален А., з ’яўляец- С Н К БССР, 2 -і сакратар Ц К К П (б)Б. носілі ёй ахвяраванні, баляванне прахоца воссю сусвету. Чл. Ц К (1936— 38) і Бюро Ц К К П (б)Б дзіла ў свяшчэнным гаі на Тыбры.

(1937— 38). Чл. Ц В К БССР (1935— 38). АНА́Н КЕ, спадарожнік планеты Ю пі- У 1940 рэпрэсіраваны, асуджаны на 20 АНАПЕСТ (rp34.anapaistos літар. адтэр. Дыяметр каля 20 км, адлегласць ад гадоў зняволення. Рэабілітаваны ў 1954. люстраваны назад; адваротны да­ Юпггэра 20,7 млн. км. Перыяд ктилю), 1) у античным вершаскладанні абарачэння 617 сут. Адіфыў С.Нікалсан АНАНЬЕЎ Барыс Герасімавіч стапа з 3 складоў — 2 кароткіх i 1 доў(1951; ЗШ А).

(14.8.1907, Уладзікаўказ — 18.5.1972), гага ( ^ -). 2) У сілаба-танічным рускі псіхолаг, правадзейны чл. АПН

338

АНА́Н ЧЫЦЫ, веска ў Беларусі, у Даманавідкім с /с Салігорскага р-на Мінскай вобл. Цэнтр калгаса. За 45 км на Пд ад горада і чыг. ст. Салігорск, 180 км ад Мінска. 712 ж., 240 двароў (1995). Сярэдняя школа, б-ка, Д ом культуры, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі.

вершаскладанні 3-складовая стала з рытмічным націскам на трэцім складзе (- - -): «Пацяклі, паплылі за гадамі » ! ! гады... // На гусляравым наспе жвіровым...» (Я.Купала. «Курган»), У рус. паззіі A. упершыню ўжыў А.Сумарокаў у «Одзе супраць зладзеяў». У бел. паэзіі ўзнік у канцы 19 ст. разам з развіццём новых формаў верша. АНАПЛАЗМОЗ, інвазійная трансмісіўная хвароба буйной і дробнай рагатай жывёлы, якая выклікаецца паразітаваннем у крыві анаплазмаў. П ераносчыкі — іксодавыя кдяшчы і крывасосныя насякомыя. Адзначаецца ўсюды, часцей у вяснова-восеньскі перыяд. Характарызуецца гарачкай пераменнага тылу, прагрэсіўнай анеміяй, павелічэннем паверхневых лімфавузлоў, ацёкамі, атаніяй страўнікава-кішачнага тракту. Смяротнасць невялікая. Лячэнне тэрапеўтычнае. У мэтах прафілактыкі жывёл у летні час апрацоўваюць акарыцыднымі сродкамі. АНАПЛАЗМЫ (Anaplasma), род паразітычных мікраарганізмаў сям. анаплазмавых. Блізкія да рыкетсій. Аблігатныя ўнутрыклетачныя паразіты эрытрацьгтаў іфьші жывёл. Выклікаюць анаплазмоз. У эрытрацытах буйн. par. жывёлы паразітуе A. marginale, A. centrale, у авечак i коз — A. ovis. Форма цела круглаватая, радзей вуглаватая або вьщягнутая, велічыня 0,1— 1,25 мкм. Сапраўднага адра і арганел у А няма. Размнажаюцца простым давлением. У эрытрацьпах трапляюцца па 1—2, радзей 3—4 паразіты, зрэдку болып; паппсоджваецца да 50—80% эрытрацыгаў. АНАПЛАЦЭФАЛІДОЗЫ КОНЕЙ, гельмінгозныя хваробы, якія выклікаюцца ўзбуджальнікамі — стужачнымі чарвямі (цэстоды сям.

Anoplocephalidae). Прамежкавыя гаспадары — панцирныя кляшчы. Жывёлы эаражаюцца ў асноўным летам і восенню на пашы пры заглынанні з травой інвазійных кляшчоў. Хваробы харакгарызуюцца прыступамі колікаў, нерв, лрыпадкамі, сутаргамі, паносамі, схудненнем, разрывам страўніка і перытанітам. Лячэнне тэрапеўтычнае. Праводзяць прафілактычныя дэгельмінтызацыі. АНА́Р (сапр. Р з а е ў Анар Расул аглы; н. 14.3.1938, Баку), азербайджанскі пісьменнік. Скончыў Азербайджанскі ун-т (1960). Першыя зб -к і апавяданняў «У чаканні свята» (1963), «Дождж скончыўся» (1968). Аўтар аповесці «Белы ліман» (1970), зб. апавяданняў і аповесцяў «Мала Н асрэдзін— 66» (1970), «Цэйтнот» (1989), сцэнарыяў мастацкіх фільмаў, нарысаў. Выкрываў раўнадушша, жорсткасць, эгаізм. Апо­ весці «Круг», «Ю білей Дантэ» (зб. «Круг», 1973) прысвечаны лёсу творчай інтэлігенцыі. АНАРГАЗМІЯ (ад ан... + аргазм), адсутнасць аргазму лры палавых зносінах;

адна з формаў зніж эння сексуальнасці ў жанчын. А. часта спалучаецца са зніж эннем палавой цягі або з поўнай яе адсутнасцю. Частата ўзнікнення залежыць ад уз росту жанчыны і рэгулярнага палавога жыцця. Адрозніваюць А. першасную (з пачатку палавога жыцця) i другасную (страта аргастычных адчуванняў пасля пэўнага перыяду нармальных сексуальных адносін). У аснове А. ляжаць паруш энні псіхасексуальнага раэвіцця, некаторыя асаблівасці асобы, псіхагенныя фактары, захворванні. А. можа выклікаць адчуванне павышанага крованапаўнення лалавых органаў, боль, эмацыянальныя парушэнні, рас­ стройства сну. Л ячэнне строга індывідуальнае, праводзіцца сексапатолагам. АНАРТАЗІТ (ад франц. anorthose плагіяклаз), л а б р а д а р ы т , ал і гаклазіт, п л а г і я к л а з і т , го­ рная парода групы габра. Складаецца з асн. або еярэдняга плагіяклазу з невял. колькасцю (5— 10%) каляровых мінера-

АНАРХІЗМ

339

г/см 3. Пераважна магматычнага паходжання. А. — пародаўтваральны міне­ рал горных парод асн. саставу (габра, базальты і інш .), якія трапляюцца на Беларусі ў адкладах дакембрыю. Знойдзены ў некаторых метэарытах. Выкарыстоўваецца ў керамічнай прам-сці. АНАРХА-СІНДЫ КАЛІЗМ , плынь у рабочым руху, сфарміраваная пад уплывам анархизму. Узнік у канцы 19 ст. ў Францыі, Італіі, Іспаніі, Швейцарыі, краінах Лац. Амерыкі. Найб. росквіту дасягнуў на пач. 20 ст. Яго прыхільнікі адмаўляюць паліт. арг-цыю рабочих; вышэйшай формай арг-цыі лічаць рабочыя сіндыкаты (прафсаюзы), якія падрыхтуюць і ажыццявяць сац. пераварот, і тады будуць ліквідаваны паліт. ўлада і дзяржава. У выніку асн. сродкі вытв-сці, кіраванне вытв-сцю і размеркаванне пяройдуць да Федэрацыі сіндыкатаў, якая павінна стаць на чале новага грамадства. А .-с. і зараз робіць уплыў на частку рабочых і дробнай буржуазіі. Сучасныя яго прыхільнікі канцэнтруюць увагу на праблемах свабоды асобы і насіплі як адзінай форме барацьбы за переход да свабоднага грамад­ ства. Ідэі А .-с. выкарыстоўваюць ро­ зныя леваэкстрэмісцкія плыні. М.В.Навучыцель.

АНАРХІЗМ (ад ірэч. anarchia безуладдзе), ідэалогія, грамадска-паліт. плынь у рэв. руху, мэта якой — вызваленне асобы ад паліт., эканам. і духоўнай улады. У тэарэт. адносінах не мае адзі­ най, лагічна паслядоўнай канцэпцыі. лаў (алівіну, піраксену, тытанамагнеАсобныя ідэі А. іенавалі яшчэ ў антытыту і інш .). Колер ад белага да цёмначнай філасофіі (Платон, стоікі), атрышэрага, амаль чорнага. Для некаторых малі развіццё ў ідэалогіі гусізму, творах А. характерна ірызацыя (вясёлкавасць) франц. асветнікаў і асабліва грамадскау сініх і блакітных тонах. Шчыльн. паліт. дэеячаў 19 ст.: М .Штырнера, 2700— 3000 кг/м 3. А. лічаць магматы- П .Прудона, М .Бакуніна. П.Крапоткіна і чнымі пародамі. Сустракаюцца ва ўсіх інш. Сац.-філас. аснова А. — індывідуабласцях выхадаў на дзённую паверхню алізм, с уб ’е ктывізм і волюнтаризм. А. стараж. горных парод. Выкарыстоўва- негатыўна ставіцца да дзяржавы як сац. юць як буд. і абліцовачны камень, на ін-та, замяняе дзяржаву абшчынай, у выраб помнікаў. якой рэалізуецца свабода асобы. Як АНАРТАКЛАЗ (ад ан... + артаклаз), грамадска-паліт. плынь аформіўся ў мінерал з групы палявых шпатаў, (К, 1840— 70-я г. ў Зах. Еўропе. У Расіі ідэі ўспрынялі народнікі (гл. Н аN a)[A lS b08]. Крышталізуецца ў А. трыкліннай сінганіі, пры наіраванні — родніцтва). У пач. 20 ст. А. атрымаў ноу манакліннай. Крышталі здвоеныя, вае развіццё. У 1903— 05 на Беларусі таблітчастыя. Бясколерны ці белы. групоўкі анархістаў іенавалі ў БаранавіШчыльн. 2,6 г/см 3. Трапляецца ў вул- чах, Брэсце, Гродне і інш., у 1917— канічных пародах і гіпабісальных інтру- 20 — у Віцебску, Гомелі, Мінску. Іх зіўных целах; на Беларусі — у кіелых дзейнасці ўласцівы рэв. нецярпімаець, авантурызм, хіетанні ад супрацоўніцтва эфуэіўных пародах дакембрыю. з Саветамі да антысав. выступленняў. ! АНАРТЫТ (ад грэч. anorthos косы), Пасля 2-й сусв. вайны А. выступав пе­ мінерал групы палявых шпатаў, раважна ÿ фо́р ме неаанархізму (анархаСа[АІ2БІ2С>8], крайні член ізаморфнага сіндыкалізм, анарха-калектывіэм, анарада плагіяклазаў. Крышталізуецца ў рха-камунізм, трацкізм, мааізм і г.д.). трыкліннай сінганіі. Крышталі сустра­ Дзейнасць анархістаў праявілася ў гады каюцца рэдка; эвычайна зерні і грамадзянскай вайны (гл. Махно). Ідэі зярніетыя агрэгаты. Колер белы, шэры, А. ўллываюць на погляды «новых ле­ зелена ваты. Празрысты да паўпразры- вых», «зялёных», «левых радыкалаў», стага. Бляск шкляны да перламутравага. прыхільнікаў альтэрнатыўньіх рухаў і Цв. 6— 6,5; крохкі. Шчыльн. каля 2,8 інш. Т.ІАдула.

340

АНАРХІЯ

АНАРХІЯ ВЫ ТВО́Р ЧАСЩ , стыхійнасць, хаатычнасць, бяспланавасць грамадскай вытв-сці; паводле марксісцкай тэорыі, характэрная асаблівасць капіталізму. Мела месца ў эпоху даманапаліст. капіталиму, калі дробныя прадпрымальнікі вялі паміж сабой жорсткую канкурэнтную барацьбу, а ў вытворча-гасп. дзейнасці ўлічвалі найперш стыхійны попыт і рыначныя цэны на тавары. У перыяд дзярж.-манапаліст. капіталіэму ў развітых краінах пачалося вывучэнне попыту і прапановы, укараненне маркетингу, дзярж. рэгуляванне эканомікі. У некат. развітых краінах дзейнічаюць дзярж. планавыя камітэты, а для абмежавання самавольства манаподій у іх канкурэнтнай барацьбе створана антыманапольнае заканадаўства. АНАСАЗІ, археал. культура амерыканскіх індзейцаў, язсія з 1— 2 ст. н.э. жывуць на сумежжы штатаў Арызона, Юта, Нью-Мексіка і Каларада (ЗШ А). Назва ад імя стараж. народа, продкаў сучаснага народа пуэбла. У час росквіту (перыяд класічнага Пуэбла, 1050— 1300) А. займаліся эемляробствам (асн. куль­ тура кукуруза), выраблялі характэрную паліхромную кераміку, будавалі т.зв. пуэбла (вял. колькасць прамавугольных жытлаў, якія цесна прыціснуты адно да аднаго і ўтвараюць некальй паверхаў ці тэрас) і ківа (подземныя камеры ў пуэб­ ла, выкарыстоўваліся як мужчынскія дамы і памяшканні для рэлігійных цырымоній). Іх найбольшыя гарады Пуэбла-Баніта, М еса-Вердэ і інш. 3 1300 пачаўся перыяд заняпаду, які працягваўся да заваявання іх іспанцамі (канец 17 ст.). Некат. пуэбла заселеныя і цяпер. АН ACTAM ОЗ (ад грэч. anastomosis адтуліна, выхад) у ж ы в ё л — злучэнне паміж двума крывяноснымі або лімфатычнымі сасудамі або двума нервамі. У клініцы ч а л а в е к а А. наз. штучнае або патагеннае злучэнне паміж трубчастымі органамі. У в ы ш э й шых р а с л і н — злучэнне паміж трубчастымі струкгурамі, напр. паміж жылкамі ÿ ліста, разгалінаваннямі млечнікаў і інш. У г р ы б о ў — злу­ чэнне або зрастанне двух гіфаў мщэлію.

AHACTACÉBI4 Васіль Рыгоравіч (11.3.1775, Кіеў — 28.2.1845), бібліёграф, перакладчык, выдавец. Скончыў Кіеўскую акадэмію (1793). 3 1795 на вайск. службе, з 1802 у Мін-ве нар. асветы, у 1803— 10 пісьмавод папячыцеля Віленскай навуч. акругі А. Чартарыйскага, у 1809— 16 у Камісіі складання законаў, у 1826— 28 у Гал. цэнзурным камітэце. У 1811— 12 выдаваў час. «Улей», дзе надрукаваў першы ў Расіі тэарэт. артыкул па бібліяграфіі. 3 1817 адзін з сакратароў М.П.Румянцава, уваходзіў у Румянцаўскі гурток. У 1811 ажыццявіў навук. выданне Статута ВКЛ

1588. Пераклаў з польск. мовы на рускую палітэканамічныя працы В. і І.СтрайноўскІХ. Дз.У.Караў. АНАСТЫГМАТ (ад он... + астыгматызм), складаны а б ’ектыў, які практычна пазбаўлены ўсіх аберацый (гл. Аберацыі аптычных сістэм). Пры вял. святласіле выразны відарыс па ўсім полі. Складаецца са спец, падабраных лінзаў. Выкарыстоўваецца ў тэхн. i мает, фатаграфіі і кінематаграфіі. АНАТA3, мінерал падкласа простых вокіслаў, адна з трох паліморфных мадыфікацый рутылу (ТіОг); прымесі жалеза, цынку, ніобію. Крышталізуецца ў тэтраганальнай сінганіі. Крышталі таблітчастыя, прызматычныя і інш. К о­ лер ' зеленавата-жоўты, буры, чорны. Бляск алмазны. Цв. 5— 6. Шчыльн. 3,9 г/см 3. Пры награванні да 620— 650 °С пераходзіць у рутыл. Другасны акцэсорны мінерал: адзінкавыя зерні ў пегматытах, сланцах, у россыпах, баксітах і інш. АНАТАКСІНЫ (ад оно... + таксіны), бактэрыяльныя таксіны, якія ў выніку спец, апрацоўкі (напр., фармалінам, цяплом) страцілі ядавітыя ўласцівасці, але захавалі здольнаець стымуляваць імунітэт. Выкарыстоўваюць для прафілакгыкі і лячэння дыфтэрыі, слупняку і інш. інфекцый. АНАТАЛІЙ СКАЕ АГЕНЦТВА (Anadolu Ajansi; AA), інфармацыйнае агенцтва ў Турцыі. Засн. ў г. Анкара ў 1920. Т-ва акцыянернае, болыпасць акцый належыць ураду. Мае сувязі з найбуйнейшымі агенщ вамі свету, шырокую карэспандэнцкую сетку ў краіне і за яе межамі. Выпускав штодзённы бюлетэнь у Анкары і Стамбуле. АНАТАЛІЙСКАЕ ПЛАСКАГО́Р ’Е, унутраная ч. Малаазіяцкага нагор ’я, у Тур­ цыі. Даўж. каля 700 км (з 3 на У), шыр.

400 км (з П н на Пд). На Пн абмежавана Пантыйскімі гарамі, на Пд — гарамі Таўр. Паверхня выраўнаваная, слаба расчлянёная, пераважныя выш.

800— 1500 м, найб. — 3916 м (вулкан Эрджыяс). Складзена ў асн. з асадкавых парод, адзначаны праяўленні вулканіэму. Радовішчы бурага вугалю. Клімат субтрапічны, кантынентальны. Ападкаў ад 200 да 500 мм за год, максімальныя — вясной. А.п. перасякаюць рэкі Кызыл Ірмак, Сакар’я і інш. Ёсць саланчакі і салёныя азёры (воз. Туз і інш .). Глебы шэрыя і бурыя. Расліннасць — сухі палынова-злакавы стэп (у гарах) і паўпустыні э зараснікамі калючых падушкападобных хмызнякоў. Аазіснае земляробства, жывёлагадоўля. АНАТАЛІЙСКІ

БУРАВУГАЛЬНЫ

БАСЕ́Й Н, у Зах. і Цэнтр. Анатоліі ў Турцыі. Геал. запасы 3,8 млрд, т (1978). Больш за 40 радовішчаў. Вугляноснасць басейна вядома са старажытнасці, інтэнсіўнае прамысл. асваенне з 2-й пал. 20 ст. Магутнасць пластоў вугалю ад 0,6— 2,5 м да 80 м. Цеплыня эгаран-

ня 11,73— 19,56 М Дж/кг. Каля 85% ву­ галю здабываецца адкрытым спосабам. АНАТАЦЫЯ (ад лац. annotatio заўвага), сціслая характарыстыка кнігі, артыкула, рукапіеу і інш. АНАТОЛІЯ (грэч.

Anatole, тур.

Anadolu), у старажытнасці назва М. Азіі. Уваходзіла ў склад Хецкай дзяржавы, з 4 ст. да н.э. — у імперыю Аляксандра Македонскага, з 2 ст. да н.э. ў Рым. імперыі, потым да 11 ст. ў Візантыі, у 11— 14 ст. у дзяржаве сельджукаў. У 14— 15 ст. заваявана туркаміасманамі. У Асманскай імперыі А — правінцыя на 3 М. Азіі з цэнтрам у г. Кютах’я. 3 1920-х г. А. называецца ўся азіяцкая частка Турцыі. АНАТОМІЯ (ад грэч. anatomë рассячэнне, расчляненне), навука пра форму і будову асобных органаў, сістэм і арганізма ў цэлым; раздзел марфалогіі. Адрозніваюць А. чалавека (антрапатомію), А. жывёл (заатомію) і анатомію раслін (фітатомію). Самастойнай з ’яўляецца парауналъная анатомія жывёл. Ра­ зам з фізіялогіяй А. складае аснову тэа­ рэт. і практычнай медыцыны і ветэрынарыі. У сваім развіцці А ч а л а в е к а і ж ы ­ в ё л як навука прайшла шэраг этапаў. Першапачатковы, апісальны, этап узнік пры выкарыстанні метаду расчлянення, калі збіраліея і апіеваліея факты пра будову цела чалавека і жывёл. Заснавальнік яе — фламандзец А Везалій (16 сг.). Апісальную А падзяляюць на сістэматычную (вывучае органы па сістэмах), тапаграфічную (разглядае будову і форму органаў і іх узаемаразмяшчэнне) і пластичную (даследуе статыку і дынаміку вонкавых формаў цела). Новы этап у развіцці А — функцыянальны — тлумачэнне назапашаных фактаў з пункту гледжання онтогенезу і філагенезу і функцыянальнага назначэння органаў і сістэм. Сучасны этап — экспери­ ментальны — аналіз структурна-функцыянальнай арганізацыі органаў і сістэм у сувязі з рознымі фактарамі навакольнага асяроддзя. Вылучаюць таксама А дынамічную, узроставую, мікраскапічную (гіеталогія і цитологія) рэнтгенаанатомію і інш. Заснавальнікі А: Арыстоцель, КГален, Везалій, Леанарда да Вінчы, У.Гарвей і інш. У Расіі найб. значныя даследаванні ÿ 18— 19 ст. па пытаннях будовы і функцыі страўніка (АП.Пратасаў), будовы нырак (АМ.Шумлянскі), стварэнні тапаграфічнай А (М.І.Пірагоў), рус. анат. тэрміналогіі (М.І.Шэін). У 19 ст. засн. пер­ шая рус. анат. школа (П.АЗагорскі, 1807), складзены анатамічны слоўнік (Н.М.Амбодзік-Максімовіч). Прагрэсу анат. навукі спрыялі таксама працы П.С.Лесгафта, Дз.М.Зёрнава, У.АБеца, В.П.Вараб’ёва, У.М.Танкова, Дз.АЖданава, Б.М.Долга-Сабурава і інш. На Беларусі 1-е анатаміраванне цела праведзена ў 1586 у Гродне для ўдакладнення прычыны смерці караля Стафана Баторыя. Станаўленне сучаснай анат. навукі звязана з арганізацыяй у 1921 кафедры анатоміі на мед. ф -ц е БДУ. Заснавальнік — С .ІЛ ябёдкін, які стварыў нац. школу марфолагаў. Н .-д. работа вядзецца на кафед­ рах анатоміі Віцебскага, Гомельскага, Гродзенскага, Мінскага мед. ін-таў, Бел. акадэміі фізічнай культуры і спор-

ту, у Віцебскай акадэміі вет. медыцыны, БДУ і інш. Значную ролю ў развіцці А. адыгралі працы Д.М .Голуба па праблемах эмбрыягенезу чалавека і жывёл, вывучэнні структурнай арганізацыі вегетатыўнай нерв, сістэмы, нерв, шляхоў і дапаўняльных цэнтраў інервацыі. Высветлена анатомія сімпатычнага ствала, нерваў наднырачнікаў, крывяносных сасудаў і інш. органаў (А .С Л еанцюк, А П А м вросьеў, П .ІЛ абко і інш.). Даследуюцца будова лімфатычных сасудаў касцей і суставаў (У.ІАшкадзёраў), касцявы і перапончаты лабірынты чалавека і жывёл (З.І.Ібрагімава), узроставыя асаблівасці галаўнога мозга чалавека і я го артэрыяльных сасудаў (А.М.Габузаў). Існуе навук. т-ва анатамаў, гістолагаў і эмбрыёлагаў. Літ: Анатомия человека. T. 1—2. 2 изд. Μ., 1993; А к а е в с к и й АИ. Анатомия до­ машних животных. 3 изд. М., 1975. П.ІЛабко. АНАТОМІЯ РАСЛІН, раздэел батанікі, які вывучае ўнутр. будову органаў і тканак раслін. Узнікненне і развіпцё Ар. звязана з вынаходствам мікраскопа і працамі італьян. біёлага М.Мальпігі і англ, батаніка Н.Гру (мікраскапічнае вывучэнне раслінных аб'ектаў; 2-я пал. 17 ст.), стварэннем клетачнай тэорыі (ням. біёлаг Т.Шван, 1839), даследаваннем раслінных тканак, клетак і іх арганоідаў (2-я пал. 19 — пач. 20 ст.) паралельна з вывучэннем іх росту, развіцця і дыферэнцыроўкі ÿ працэсе антагенезу (гл. Фізіялогія раслін). Значную ролю ÿ развііщі Ар. адыГралі працы рус. батанікаў І.В.Баранецкага, С.П.Костычава, В.Р.Заленскага, В.Ф.Раздорскага, В.Р.Аляксандрава, В.М.Радкевіч, ААЯцэнка-Хмялеўскага, В.К.Васілеўскай, М.Ф.Данілавай і інш. На Беларусі А р . развіваецца з 1930-х г. (К.Г.Рэнард, АЛ.Новікаў, С.У.Калішэвіч). Навук.-даследчая работа вядзецца ў БДУ, ін-тах біял. аддзялення АН Беларусі, Бел. с.-г. акадэміі, Гомельскім і Бел. тэхнал. ун-тах і інш. У 1954— 66 выкананы работы па экалагічнай, параўнальнай і тэхн. А.р. (В.Я.Віхроў, Р.Ц.Пратасевіч, А С .С ам цоў). Вывучаецца зменлівасць анат. будовы дзікарослых і культурных раслін пад уплывам генет. і фізіял. фактараў, а таксама дрэвавых раслін пад уплывам экалагічных умоў, вырашаюцца пытанні палягання с.-г. культур (Н.С.Суднік, АВ.Пятрэнка, Пратасевіч, Т.Ф Д зяругіна, Г.АНовікава, А.Р.Тэн, А .ІА ляксеева, Н.С.Кісялёва і інш.). Даныя А.р. выкарыстоўваюць у аграноміі, тэхніцы, гісторыі культуры, археалогіі, прам-сці (харч., мэблевай, фармацэўтычнай, цэлюлозна-папяровай і інш.). Істотнае развіццё атрымліваюць эвалюцыйны і экалагічны кірункі вывучэння А.р. Літ:. К и с е л е в а Н.С. Анатомия и мор­ фология растений. 2 изд. Мн., 1976; Э з а у К. Анатомия семенных растений: Пер. с англ. Кн. 1—2. М„ 1980. АНАЎСКАЯ КУЛЬТУ́РА' археалагічная культура плямёнаў энеаліту (пач.

5-га — пач. 3-га тыс. да н.э.) на тэр. паўд. Туркменистана. Назва ад па-

341

селішчаў каля аула Анаў (каля Ашга­ бада). Насельніцгва займалася земляробствам і жывёлагадоўляй, жыло ў дамах з гліняных блокаў ці сырцовай цэглы. Нябожчыкаў хавалі ў ямах у скурчаным стане; у магілы клалі посуд, прылады працы, зброю з каменю і медзі, упрыгожанні. Посуд А пласкадонны, размаляваны фарбаю (геаметрычны арнамент), характэрны тэракотавыя жаночыя статуэткі. Найб. вядомы помнік А.к. — Намазга-Тэпэ.

АНАЭРОБНЫЯ

АНАФАЗА (ад ана... + фаза), фаза меятычнага і мітатычнага дзяленняў клеткі. Характарызуецца разыходжаннем храмасом да процілеглых полюсаў клеткі. Гл. Меёз, Міпгоз.

в і ц ы ; 1780, в. Малая Бераставіца Бераставіцкага р-на Гродзенскай вобл. — 18.2.1845), гісторык, археограф, архівіст. Вучыўся ў Кёнігсбергскім ун-це (1803— 05), скончыў Віленскі ун-т (1811). У 1813— 17 выкладчык у Беластоцкай гімназіі, з 1818 у Віленскім ун-це, з 1827 прафесар. У 1828 абвінавачаны ва ўдзеле ў студэнцкай арг-цыі «Плямёны сарматаў» і высланы на радзіму. 3 1834 у Пецярбургу, супрацоўнік Археаграфічнай камісіі, Румянцаўскага музея. Даследаваў архівы і б-кі Пецярбурга, Дэрпта, Рыгі, Кёнігсберга, Варшавы, рукапісныя эборы прыватных асоб у Гродзенскай губ. Аўтар артыкулаў па гісторыі ВКЛ, гал. праца «Гісторыя Літвы» не надрукавана. Дз.У.Караў.

АНАФАРА (грэч. anaphora літар. вынясенне ўверх), а д з і н а п а ч а т а к , стылістычная фігура ў вершаскладанні — паўтарэнне аднолькавых гукаспалучэнняў, слоў ці выразаў у па­ латку вершаваных радкоў або суседніх строфаў (адпаведна выдзяляюць гукавую, лексічную і сінтаксічную А.). Павышае эмацыянальнасць паэт. выказвання, узвышае яго тон, кампазіцыйна арганізуе, яднае асобныя радкі і часткі тэксту. Прыклад лексічнай А.: Зноў навіслі цёмны хмары, Зноў туманы неба крыюць, Зноў па свеце ходзяць мары, Зноў крапчэй нам віхры выюць... (Цётка. «Бура ідзе») АНАФЕМА (ад грэч. anathëma пракляцце), царкоўнае пракляцце; найвышэйшая кара ў хрысціянстве, звязвалася з адлучэннем ад царквы асоб, якія адвяргаюць ці скажаюць асновы веравучэння і не выказваюць жадання пакаяцца ў гэтым. Устаноўлена з часу Халкідонскага ўсяленскага сабора (451). Абвяшчаецца на царк. саборах, а так­ сама ў храмах падчас богаслужэння (напр., у канцы 1-га тыдня Вялікага посту ў правасл. царкве). АНАФІЛАКСІЯ (ад ана... + грэч. phylaxis ахова), від алергічнай рэакцыі неадкладнага тыпу, якая развіваецца адразу пры паўторным парэнтэральным (не праз страўнікава-кішачны тракт) пападанні ў арганізм некаторых алергенаў. Найб. выразнае агульнае праяўленне — анафілактычны шок, мясцовыя — запаленне, ацёк, часам некроз тканкі. А. можа быць і пры ўжыванні некато­ рых лек. прэпаратаў, укусах пчол, восаў, чмялёў, ад расліннага пылку. Гл. таксама Алергічныя хворобы, Алергія. АНАХАЙМ (Anaheim), горад на ПдЗ ЗША, штат Каліфорнія. Засн. ў 1858 ням. перасяленцамі. 266,4 тыс. ж.

(1994); з г. Санта-Ана і прыгарадамі болыд за 2 млн. Трансп. вузел. Радыёэлектронная, хім., харч, прам-сць. Кліматычны курорт на беразе Ціхага акіяна. Вядомы цэнтр «Дыснейленд». АНАХРАШ ЗМ chronos час),

(ад ана... + грэч.

1 ) паруш энне храна-

лагічнай дакладнасці, якое прыводзіць да неапраўданага ўнясення ў апісанне якой-н. эпохі рыс, характэрных для інш. часу. 2) З ’явы, погляды, думкі, устарэлыя для пэўнай эпохі. 3) Перажытак мінулага. АНАЦЭВІЧ Ігнат Сымонавіч (псеўд. Жэгота з Малой Бераста-

АНАША, наркатычны прэпарат, які атрымліваюць з зялёных частак індыйскіх канапель (Cannabis indica). Гл. таксама Гашыш, Наркотыкі. АНАЭРАБІЁЗ (ад ан... + аэра... + ...біёз), а н а к с і б і ё з , жыццё пры адсутнасці свабоднага малекулярнага кіслароду. Звычайная ўмова існавання анаэробных арганізмаў. Тэрмін А. увёў франц. вучоны Л.Пастэр (1861); ён паказаў, што мікраарганізмы, якія выклікаюць маслянакіслае браджэнне, гінуць у прысутнасці кіслароду. У шматклетачных жывёл А. — часцей часовы стан, які забяспечвае выживание Ў перыяды недахопу кіслароду і суправаджаецца рэзкім падзеннем абмену рэчываў і пераходам у неактыўнае становішча (гл. Анабіёз). Працэсы анаэроб­ наго ператварэння (браджэнне, гніенне) маюць вял. значэнне ў кругавароце рэчываў у прыродзе. АН АЭРОБНЫ Я АРГА Ш ЗМ Ы , а н а ­ э р о б ы (ад ан... + аэра... 4- грэч. bios жыццё), жывёльныя і раслінныя арганізмы, здсшьныя існаваць і развівацца пры адсутнасці свабоднага кіслароду ў асяродцзі. Пашыраны ўсюды, дзе адбываеіща распад аргон, рэчываў без д о ­ ступу паветра (у глебе, вадзе, донных адкладах, кампоставых кучах, у ранах, у кішэчніку чалавека і жывёл і інш.). Тэрмін увёў франц. вучоны Л.Пастэр (1861), які адкрыў бакгэрыі маслянакіслага браджэння. Неабходную для жыццядзейнасці энергію А.а. ў адрозненне ад аэробаў атрымліваюць за кошт акіслення аргон., радзей мінер. злучэнняў у бескіслародным асяродцзі. Падзяляюцца на аблігатныя, або строгія (жывуць пры поўнай адсутнасці кісла­ роду, напр., маслянакіслыя, хвароба-

342

АНАЭРОБНЫЯ

творныя бактэрыі: палачкі слупняку, газавай гангрэны, некат. стрэптакокі), і факультатыўныя, або ўмоўныя, А.а. (здольныя жыць і развівацца ў прысутнасці кіслароду і без яго, напр., дражджавыя грыбкі, малочнакісльи бактэ­ рыі, палачкі брушнога тыфу, інфузорыі, плоскія і круглыя чэрві). Некат. А.а. выкарыстоўваюцца ў прам-сці, сельскай гаспадарцы, побыце (напр., бактэрыі спіртавога, малочнакіслага браджэння, дражджавыя грыбкі). АНАЭРОБНЫЯ Ш Ф Е́К ЦЬП. пяжкія інфекцыі, я кія выклікаюіща хваробатворнымі анаэробнымі арганізмамі. Найб. небяспечныя з іх газавая гангрэна (у дачыненні да яе тэрмін А.і. ўжываецца найчасцей), слупняк, батулізм. АНАЭРО́Б Ы, гл. Анаэробныя арганізмы.

воз. Байкал, цячэ па паўд. ч. Сярэднесібірскага пласкагор’я. Ад вьгтоку большая ч. ракі ператворана ў каскад вадасховішчаў. У ніжнім цячэнні ў рэчышчы парогі Мурскі, Стралкоўскі (каля вусця), шматлікія шыверы, шмат астравоў. Асн. прытокі: Іркут, Ака з Іяй, Кова, Тасеева (злева), Ілім, Чадабец (справа). Водны рэжым А. зарэгуляваны воз. Байкал і вадасховішчамі. Жыўленне (акрамя азёрнага) снегавое і дажджавое. Ледастаў на вадасховішчах з ліст., ніжэй — з канца вер. да мая. Сяраднегадавы расход рады ў вярхоўі 1730 MJ/ c , у вусці 5100 м3/с . Суднаходная ад вытоку (з перарывамі каля плацін ГЭС). На А. Іркуцкая, Брацкая, УсцьІлімская ГЭС з вадасховішчамі, будуецца (1989) Багучанская ГЭС. Гал. гарады: Іркуцк, Ангарск, Усолье-Сібірскае, Свірск, Брацк, Усць-Ілімск. АНГАРМ АШ ЧНЫ Я ВАГАННІ, перыядычныя ваганні складанай (несінусаідальнай) формы. М ожна вызначыць

АНВЕР (Anvers), гл. Антверпен. АНГАЖЬІРАВАНАЕ МАСТА́Ц ТВА (ад франц. engager, абавязваць), мастацтва, якое ад крыта выяўляе грамадскую пазіцыю творцы, актыўна ўдзельнічае ў паліт. барацьбе, асабліва ў час крызісных сітуацый і карэнных перамен у жыцці грамадства. Свой пачатак вядзе ад сац.-рэв. рухаў 18 ст. ў Францыі, Рэчы Паспалітай і інш. Развівалася ў 19— 20 ст. у рэв., паліт., нац.-вызв., антыфаш. барацьбе. Абвостраны ідэйна-дэкларатыўны характар набыло ў СССР пасля 1917. Актыўна развівалася ў 1920— 30-я г. ў тэатралізаваных паказах, прыкладной графіцы, манументальным афармленні і інш. відах і формах.

3 канца 1980-х г. на Беларусі перажывае новы ўздым у сувязі з паліт. і рэфарматарскімі працэсамі, нац. адраджэннем. Я.Ф.Шунейка. АНГАЖЭМЕ́Н Т (ад франц. engagement абавяэацельства, наём), кантракт, заключаны з акцёрам на пэўны тэрмін i на пэўных умовах для ўдзелу ў спектак­ лях або канцэртах. АНГАР (франц. hangar), закрытае збудаванне для трымання, тэхн. абслугоўвання і рамонту лятальных апаратаў. Бываюць наземныя (найчасцей), падземныя і на вадзе; стацыянарныя (на аэрадромах, будуюцца з метал, або жалезабетонных нясучых канструкцый), ча­ совыя (звычайна драўляныя) і зборна-разборныя для палявых аэрадромаў (канструкцыі ca сталі, лёгкіх сплаваў і пластмас). Аснашчаюцца пад’ёмна-трансп. абсталяваннем, сродкамі сувязі, аўтам. пажаратушэння і інш. Пралёты А. да 150 м, выш. да 40 м. Вял. А. складаюцца з некалькіх секцый. АНГАРА, рака на ПдЗ Усх. .Сібіры, правы, сами мнагаводны прыток Енісея, у Іркуцкай вобл, і Краснаярскім іфаі Расійскай Федэрацыі. Даўж. 1779 км, пл. бас. 1040 тыс. км2. Выцякае з

А н гарм ан іч н ае ваганне (a) і раскладанне яго на складаемыя (б і в).

як суму гарманічных ваганняў з кратнымі частотамі. Гл. таксама Абертон. АНГАРСК, горад у Расіі, у Іркуцкай вобл., прыстань на р. Ангара. 262,7 тыс. ж. (1994). Чыг. станция. Нафтаперапр., хім. і нафтахім. прам-сць, машынабудаванне і металаапрацоўка; прадпрыемствы дрэваапр., буд. матэрыялаў прам-сці. АНГАРСКІ КРАЖ, у Расійскай Ф едэра­ цыі, на ПдУ Сярэднесібірскага пласкагор'я, пераважна ў бас. р. Ангара. Даўж. каля 800 км. Выш. да 1022 м. Складаецца з паралельных градаў з выраўнаванымі міжрэччамі. На ПнУ — лістоўнічная тайга, на П дЗ — хваёвыя лясы з масівамі піхтава-кедравай тайгі. АНГАРЫДА, мацярык, які існаваў на месцы Паўн. Азіі ў 2-й палавіне палеазою і пачатку мезазою. Утварыўся ў выніку герцынскага тэктагенезу, што злучыў у адзіны кантынент Сібірскую і Кітайска-Карэйскую стараж. платфо­ рмы і некат. зоны байкальскай і каледонскай кансалідацыі. На Пд аддзяляўся морам Тэтыс ад Гандваны, у выніку распаду якой да А. далучыліся Аравій­ ская пліта і Індыйская платформа і ўтварыўся суперкантынент Еўразія.

АНГАРЫЯ (грэч. angareia), 1) у Рымскай імперыі, Візантыі, дзяржавах сярэдневяковай Еўропы (імперыі Каралінгаў, Балгарыі, Польшчы і інш.) дзярж. ямская павіннасць — пастаўка ўючнай жывёлы для дзярж. перавозак. У 13— 14 ст. у Візантыі і Балгарыі А. ўключала і інш. павіннасці (работа на буд-ве дарог, мастоў, крэпасцяў). 2) У Візантыі, феад. Італіі і некаторых інш. краінах Еўропы паншчына і інш. павін­ насці на карысць землеўладальніка. 3) У міжнар. праве захоп дзяржавай, якая ваюе, у сваіх портах гандл. суднаў ней­ тральных краін для выкарыстання ў ваен. мэтах (перавозкі войскаў, узбраення і інш.). АНГАРЭЦІС (сапр. А л е к с а Зігмас Іонавіч; 25.6.1882, в. Абялупяй Вілкавішкскага р-на, Літва — 22.5.1940), дзеяч Кампартыі Літвы і Бе­ ларусі, гісторык. Чл. С.-д. партыі Літвы з 1906. Удзельнік рэвалюцыі 1905— 07. У 1909 зняволены ў турму, у 1915 сасланы на Ангару (адсюль псеўданім). У 1917 чл. Петраградскага к-та РСДРП(б). Са снеж. 1917 нам. камісара па літоўскіх справах пры Наркамнацы. У 1919 нарком унутр. спраў Літ.-Бел. ССР, чл. Прэзідыума, у 1920 чл. Палітбюро Ц К К П (б)Л іБ. 3 вер. 1920 сакратар Замежнага бю ро Ц К КПЛ, з 1921 прадстаўнік КПЛ у Выканкоме Камінтэрна, з 1923 чл. Палітбюро ЦК КПЛ. У 1926— 35 сакратар інтэрнац. кантрольнай камісіі Камінтэрна. Аўтар «Гісторыі рэвалюцыйнага руху і барацьбы рабочих Літвы» (т. 1— 2, 1921). Рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны пасмяротна. АНГЕЛИНА Праскоўя Мікітаўна (12.1.1913, в. Старабешава Данецкай вобл. — 21.1.1959), трактарыстка, арганізатар (1933) і брыгадзір першай у СССР жаночай трактарнай брыгады. Скончыла Маскоўскую с.-г. акадэмію імя К А.Ц іміразева (1940). Двойчы Ге­ рой Сац. Працы (1947, 1958). Дэп. Вярх. Савета СССР у 1937— 58. Дзярж. прэмія СССР 1946. АНГЕЛЫ, дынастыя візант. імператараў у 1185— 1204. Прыйшлі да ўлады пасля звяржэння Андраніка I Камніна. Заснавальнік дынастыі Ісак II (правіў у 1185— 95 і ў 1203— 04); прадстаўнікі: Аляксей III (брат Ісака II, 1195— 1203), Аляксей ГѴ (сын Ісака II, правіў разам з ім у 1203— 04). Складаныя ўнутр. і знеш нія паліт. абставіны, сепаратызм правінцый, нянавісць насельніцгва Канстанцінопаля да апошніх з А., якія падгрымлівалі іфыжаносцаў, прывялі да звяржэння дынастыі. АНГЕ́Л ЬНСКАЯ ПАРО́Д А б у й н о й рагатай ж ы в ё л ы , тое, што англерская парода. АН ГЕМ П О ́ H I КА (ад ан... + гем/... + + грэч. tonos тон), гукавая сістэма, заснаваная на беспаўтонавых гукавых суадносінах. Разнавіднасці А — 3-, 4-,

5-ступенная (пентатоніка) у аб’ёмах кварты, квінты, а таксама актавы, ма­ лой сексты, септымы. Тыповая інтанацыя — трыхорд у кварце (напр., рэ-ф асоль). На ангемітоннай, у прыватнасці пентатоннай, сістэме засн. музыка многіх народаў (кітайцаў, манголаў, татараў, башкіраў, буратаў, шатландцаў і інш.). У слав, народаў А. часта спалучаецца з дыятанічнымі сістэмамі, але сустракаецца і ў чыстым выглядзе, асабліва ў песенным фальклоры стараж. пласта. Літ:. К в и т к а К.В. Ладовые системы в музыке славян и соседних народов / / Иэбр. гр. М., 1971. T. 1; Е л а т о в В.И. Ладовые основы белорусской народной музыки. Мн., 1964; М у х а р и н с к а я Л.С. Белорусская народная песня. Мн., 1977. З.Я.Мажэйка. А Н П ДРО Н , гл. ÿ арт. Магнію злучэнні. А Н П ДРЫ ДЫ , хімічныя злучэнні; вытворныя арган. і неарган. кіслот, якія ўтвараюцца пры іх дэгідратацыі. А н е­ арган. кіслот — аксіды кіслотаўтваральных элементаў [напр., серны А. (SO3), фосфарны (P2O5), вугальны (СО2) і інш.] можна атрымліваць таксама акісленнем простых рэчываў; А. арган. кіслот [напр., воцатны А. (СНзСО)гО, малеінавы (СгШ СО ^О ] — кандэнсацыяй іх вытворных. А. гідралізуюцца да адпаведных кіслот. Выкарыстоўваюцца ў вытв-сці палімераў, фарбавальнікаў,

стантызм (англіканства і метадызм). Адм. цэнтр — г. Валі. Нац. свята — Д зень Ангільі (20 мая). Природа. А. — нізкі вапняковы востраў, акаймаваны рыфамі. Развіты карст. Клімат трапічны пасатны, гарачы. Сярэднямесячныя т-ры паветра 18— 24 °С. Ападкаў 700— 1200 мм за год. Характэрны моцныя ўраганы ў канцы лета. Глебы чырваназёмныя, расліннасць — другасная саванна. Псторыя. Востраў адкрыгы ў 1493 Х.Калумбам. Першыя паселішчы засн. ў 1631 галандцамі. 3 1650 англ, калонія, якую ў 1745 і 1796 спрабавала захапіць Францыя. 3 1882 А адміністрацыйна аб’яднана з а-вамі Сент-Кітс і Невіс; разам з імі ўваходзіла ў 1958—62 у Вест-Індскую федэрацыю; у лют. 1967 астравы набылі статус «асацыіраванай з Вялікабрытаніяй дзяржавы». Пасля заявы пра разрыў з Сент-Кітсам і Невісам (1967) А ў лют. 1969 у аднабаковым парадку абвясціла сябе незалежнай рэспублікай. У сак. 1969 Вялікабрытанія высадзіла на А свае войскі i

АНГІНА

343

АНГІНА (лац. angina літар. ўдушша), вострая інфекцыйная хвароба з запаленнем міндалін, пераважна паднябенных. Узбуджальнік А. — звычайна гемалітычны стрэптакок; перадаецца хва­ роба праз кангакты з хворым, праз ежу і пітво. А. можа быць сімптомам некаторых інфекц. захворванняў (дыфтэрыя, шкарлятына, адзёр), пры хваробах крыві і крывятворных органаў. Захворванню спрыяе агульнае і мясц. ахаладж энне арганізма. Бывае к а т а р а л ь ­ ная (пачырваненне, прыпухласць слізістай абалонкі міндалін), л а к у ­ н а р н а я (у лакунах — паглыбленнях міндалін з ’яўляецца фібрынозны налёт, які выступав на паверхні міндаліны ў выглядзе белых, шэрых палосаў), фалікулярная (нагнаенне лімфозных фалікул, што выступаюць пад слізістай абалонкай у выглядзе буйных

таксама як асушальнікі, ацыліруючыя сродкі. АНГІДРЬІТ (ад ан... + грэч. hydôr вада), 1) мінерал класа сульфатаў Ca(S04>. Крышталізуецца ў рамбічнай сінганіі. Крышталі тоўстатаблітчастыя, прызматычныя, ігольчастыя. Зярністыя, валакністыя агрэгаты, канкрэцыі. Бясколерны ці блакітнаваты, шэры. Бляск шкляны. Цв. 3,5— 3,8. Шчыльн. 2,9— 3 г/см3. Паглынаючы валу, пераходзіць у гіпс. Асадкавы гідратэрмальны мінерал. Выкарыстоўваецца як звязвальнае рэчыва, угнаенне, сыравіна для атрымання сернай к-ты, вырабны камень. 2) Асадкавая парода, складаецца пераважна з мінералу ангідрыту. Выкарыстоўваюць як угнаенне, цэмент і інш. На Беларусі трапляецца ў адкладах сярэдняга і верхняга дэвону.

А нгідрыт.

аднавіла кантроль над востравам. У 1976 А атрымала частковае самакіраванне. Авдзяленне А ад астатніх астравоў у 1980 замацавана англ, парламентам. Дзейнічаюць Нац. альянс, Дэмакр. партыя. Гаспадарка. Аснову эканомікі скпадаюць турызм, вытв-сць лодак, здабыча солі і морапрадукгаў. С.-г. патэнцыял абмежаваны. Апрацоўваецца 5% тэрыторыі. Доля сельскай гаспадаркі і рыбалоўства не перавышае 10% валавога АНГІЛЕЙКА Фёдар, бел. гравёр па ўнутр. прадукгу (ВУП ). Асн. куль­ дрэве канца 17 — пач. 18 ст. Прад- туры — батат, гарох, copra, кукуруза. стаўнік Магілёўскай школы гравюры. Аў- На мясц. патрэбы гадуюць авечак, коз, тар гравюр у кн. «Ирмолой сйречь свіней. Вядзецца лоўля рыбы і амараў, Осмогласннк» Іаана Дамаскіна (1700), эдабываецца соль. На турызм прыпадае «Часослов сиречь Последованию служ­ 29% (1987) ВУП. Асн. транспарт — аўбы» (1703), выдадзеных у друкарні тамабільны. Працягласць дарог 90 км, з М.Вашчанкі (Магілёў). Гравюрам А. ха­ іх 46 км з цвёрдым пакрыццём. 2 гаварактерна прастата тэхн. прыёмаў і не- ні — Роўд-Бей і Блоўінг-Пойнт. Аэраскладанасць кампазіцыі, што збліжае іх порт Уолблейк. У пач. 1990 у А. зарэгістравана 45 замежных аддз. банкаў. з творамі нар. мастацтва. Знеш няя фін. дапамога (у асн. АНГІЛЬЯ, А н г у і л а (Anguilla), ула- Вялікабрытаніі) складае каля 3 млн. доданне Вялікабрытаніі ў Вест-Індыі, на лараў за год. А. экспартуе соль у а-вах Ангілья і Самбрэра ў паўн. частцы Трынідат і Табага, амараў на сумежныя М. АнтыДьскіх а-воў. Пл. 91 км . Нас. астравы (асн. крыніца экспертных па8,8 тыс. чал. (1992), пераважна афр. па- ступленняў каля 64% прыбытку ў 1987). ходжання. Афіцыйная мова — Грашовая адзінка — усх.-карыбскі доанглійская. Пануючая рэлігія пратэ- лар.

Ф А нгілейка. «Успение Багародзіцы». Гравюра на дрэве ў кнізе «Ирмолой сиречь Осмогласник» Іаана Дамаскіна. Магілёў. 1700.

жоўтых кропак), ф л е г м а н о з н а я (запаленне тканак вакол міндаліны, каляміндалінавы абсцэс). Асн. сімптомы А ; боль у горле, недамаганне, павышаная тэмпература (38— 40°). Працягласць хваробы — 4— 7 дзён. Ускладненні: рэўматызм, энда-, міякардыт, нефрыт. Лячэнне А.: пасцельны рэжым, цёплая, негустая ежа, сагравальныя кампрэсы, павязкі на шыю, палас канне горла (1— 2%-ным растворам борнай к-ты, раст­ ворам марганцавакіелага калію, кухон-

344

АН Π PAC

най солі), гарачкапаніжальныя (аспірын), сульфаніламіды, антыбіётыкі (пры цяжкім стане). Пры абсцэсах неабходна іх ускрыццё. В .А .Б ы ст рэнін. А́Н ПРАС, у ведыйскай і індуісдкай міфалогіі вялікі мудрэц; пасрэднік паміж багамі і людзьмі, родапачынальнік паўбагоў-ангірасаў. А лічаць трэцім сы­ нам Брахмы, аўтарам многіх гімнаў *Рыгведы», э яго імем звязваюць вобраз заканадаўца і астранома. АНГІЯ... (ад грэч. angeion сасуд), пер­ шая састаўная частка складаных слоў, якая па значэнні адпавядае словам «са­ суд», «сасудзістая сістэма», напр. ангіялогія, ангіяспазма. АНГІЯГРАФІЯ (ад ангія... + ...графы), метад рэнтгеналагічнага даследавання крывяносных і лімфатычных сасудаў пасля ўвядзення ў іх кантрастнага рэчыва. Дазваляе выявідь стан сасудаў, а таксама паталаг. працэсы ў органах, звязаныя са зменамі кровазабеспячэння або лімфазвароту. АНГІЯЛІНІ Каэтан (1748, Італія — 1816), архітэкгар. Жыццё і творчасць А звязаны з Беларуссю. Вучыўся ў Балонні і Вероне. У 1784 пераехаў у П олацк. 3 1786 у Віцебску, выкладаў франц. мову, у 1789— 96 — тэорыю архітэктуры ў калегіуме езуітаў. У 1796— 97 жыў у Оршы. Вярнуўшыся ў Віцебск, выкладаў архітэктуру і кіраваў буд-вам касцёлаў. Стваральнік алтара ў

Віцебскім езуіцкім касцёле. У 1803— 05 жыў у Полацку, потым выехаў у Італію. АНГІЯЛОГІЯ (ад ангія... + ...логія), раздзел анатоміі і клінічнай медыцыны, які вывучае крывяносныя і лімфатычныя сасуды і іх хваробы. А. даследуе сістэму крова- і лімфазабеспячэння органаў, размяшчэнне сасудаў у прасторы (ангіяархітэктоніка), форму і тыпы анастамозаў, інервацыю сасудзістай сістэмы. Развіхщю А. як навукі спрыялі адкрыцці 17 ст. ў галіне анат. даследаванняў крывяноснай (англ, ўрач У.Гарвей, італьян. М.Мальпігі) і лімфатычнай (італьян. анатам Г.Азелі) сістэм. У канцы 19 — пач. 20 ст. на Беларусі праведзены першыя аперацыі на сасудах — лігіраванне буйных артэрый (Ф.В.Абрамовіч, АЯ.Мітрашэнка, М.Ю.Рудэльсон), У 1950-я г. ўкаранёна ў практыку сасудзістае шво (С.Г.Сідранок), метады лячэння вострай закуноркі аргэрый і вен (Ц.Е.Гніларыбаў). У 1960-я г. створана ангіяхірург. служба рэспублікі (І.М.Грышын, А.А-Марціновіч). Даследаванні па А. вядуіща ў Рэспубліканскім і абл. цэігграх сасудзістай хірургіі, Бел. ін -ц е ўдасканалення ўрачоў, НДІ кардыялогіі, мед. ін-тах. Асвоены сучасныя метады лячэння буй­ ных сасудаў (Грышын, М .Дз.К нязеў), іх пластыка і пратэзаванне, аўтавянозная пластыка (А.У.Ш от, І.А.Давыдоўскі), хірург. пластыка нырачных артэрый пры сімптаматычнай гіпертаніі (АМ .Саўчанка, У.П.Крылоў), на сон ­ ных артэрыях (Давыдоўскі, В .А Я нуш ка). Распрацаваны метады лячэння пры ранениях крывяносных сасудаў (АУ.Руцкі), пры хранічнай вянознай недастатковасці (П.М .Дземяшкевіч,

Да а р т . Ангкор. Фрагмент барэльефа храма Ангкор-Ват.

М ардіновіч), на дробных сасудах (У.М .Падгайскі). Гл. таксама ў арт. Нейрахірургія, Кардыялогія, Мікрахірургія. І.М.Грышын. А Н П ЯСП А́З М А (ад ангія... + спазма), перыядычнае спазматычнае звужэнне прасвету артэрый, што прыводзіць да абмежаванага кровазабеспячэння (іш эмія) адпаведнага органа або тканкі. Узнікненню спрыяюць інтаксікацыя (алкаголь, нікацін), прафесійныя шкоднасці (вібрацыя, серавутлярод, свінец і інш .), пераахаладжэнне, ачагі факальнай інфекцыі, псіхатраўмы. Часта бывае ў паталагічна змененых сасудах, асабліва пры атэрасклерозе і гіпертанічнай хваробе. Працяглая спазма сасудаў сэрца можа выклікаць стэнакардыю і быдь прычынай інфаркту міякарда. Пры А. назначаюць спазмалітычныя прэпараты, лечаць асн. хваробу. А Н ГІЯТЭ Н ЗШ , ангіятанін, г і п е р т э н з і н , біялагічна актыўнае рэчыва, што павышае крывяны ціск. Поліпептыд, складаецца з некалькіх амінакіслот, утвараеіща з ангіятэнзінагену, які намнажаецца ў крывяной плазме пры недастатковым забеспячэнні нырак крывёю; састаўная частка рэнін-ангіятэнзінавай сістэмы, што ўдзельнічае ў рэгуляванні тонусу сасудаў. Сінтэзаваны біял. актыўныя аналагі натуральнага А , я кія выкарыстоўваюцца як лек. сродкі. АНГКОР, комплекс індуісцкіх i будыйскіх храмаў, палацаў, вадасховішчаў і адводных каналаў каля г. Сіемрэап (Камбоджа). Пабудаваны ў 9— 13 ст. Выяўлены ў джунглях у 19 ст. Захаваліся руіны стараж сталіц Камбоджы Яшодхарапуры (засн. ў канцы 9 ст.) і АнгкорТхома (засн. ў канцы 12 ст.— 1432, пл. 7,9 км2, цэнтр. храм Баён) — каменныя цокалі драўляных лалацаў, «храмы-горы* ў выглядзе ступеньчатых пірамід, у т.л. буйнейшы Ангкор-Ват (каля 1113—50; пл. 1300 м χ 1500 м, вышыня 66 м). Вызначаецца сгрога геам. планам, велічнай гармоніяй кампазіцыі: «храм-гару» абкружаюць галерэі з каланадамі, павільёнамі варот і вуглавымі вежамі. Багатае скульпт. ўбранне А: рэльефы з батальнымі і быт. сцэнамі, фігурамі міфалагічных істот, у Анпсор-Тхоме гіганцкія твары багоў на вежах варот і храма Баён. Сілуэт вежаў Ангкор-Вата змешчаны на гербе Камбоджы. Літ:. М а р ш а л ъ А Ангкор: Пер. з фр. М., 1964. А ́н г л А -AM ЕРЫ КАНСКАЯ ВАЙНА 1812—14. Выклікана гандл.-эканам. супярэчнасцямі паміж Англіяй і З Ш А а таксама захопніцкай палітыкай пэўных амер. колаў у адносінах да Канады. Зачэпкай да вайны паслужылі захопы і вобыскі англ, флотам амер. суднаў у адкрытым моры. У чэрв. 1812 ЗШ А аб явілі вайну Англіі. Англічане neракінулі свае войскі ў Паўн. Америку. На моры Англія панесла значныя страты, але і спробы амерыканцаў уварвацца ў Канаду поспеху не мелі. Перамогі на азёрах Эры (вер. 1813) і Ш ам­ плейн (вер. 1814) забяспечылі ЗШ А кантроль над важнымі воднымі шля-

хамі. Англ, войскі блакіравалі ўзбярэжжа ЗШ А, у жн. 1814 захапілі Ваш инг­ тон, аднак развіць наступление не змаглі. Баявыя дзеянні амер. войскаў набылі харакгар барацьбы за захаванне незалежнасці краіны. У 1814 у г. Гент (Бельгія) падпісаны дагавор, які аднавіў даваен. становішча. АНГЛА-АРГЕНЦІНСКІ КАНФЛІКТ 1982, Ф а л к л е н д с к а я вайна, ваенныя дзеянні паміж Аргенцінай і Вялікабрытаніяй у крас.— чэрв. 1982 за Фалклендскія (Мальвінскія) a-вы і в-аў Паўд. Георгія. Спасылаючыся на свае гіст. правы, Аргенціна 2— 3 крас, высадзіла дэсант на Фалклендскія a-вы і Паўд. Георгію. Англ, гарнізон (каля 100 чал.) і губернатор а-воў былі высланы на радзіму. У адказ брыт. ўрад разарваў адносіны з Аргенцінай і адправіў да Фалклендаў ваен. эскадру (каля 40 баявых караблёў з 10 тыс. марскіх пехацінцаў). Міжнар. намаганні па мірным вырашэкні канфлікту пацярпелі няўдачу. У выніку баявых дзеянняў (канец крас. — май) патоплены аргенцінскі крэйсер «Хенераль Бельграна» і англ, эсм інец «Ш эфілд». 21 мая пачаўся штурм Фалклендскіх а-воў. 15 чэрв. аргенцінскія войскі капітулявалі. Ар­ генціна страціла 1300 чал., Англія — 250 забітымі і 300 параненымі. Вялікабрытанія стварыла на а-вах ваен.-паветр. і ваен.-марскую базы з 7тысячным гарнізонам. Паражэнне Аргенціны прывяло да звяржэння ўлады ваенных у краіне. АНГЛА-АФГАНСКІЯ ВО Й Н Ы , каланіяльныя войны Англіі сулраць Афганістана. У п е р ш у ю А.-а.в.

(1838— 42) англ, войскі занялі (1839) гарады Кандагар, Газні, Кабул. У выніку паргыз. вайны, якая перарасла ў нар. паўстанне (1841), акупац. армія была знішчана. У 1842 Англія прызиала па­ ражэнне і пакінула Афганістан. У час другой А.-а.в. (1878— 80) англ, войскі занялі г. Кандагар. Эмір Я кубхан заключыў з Англіяй Гандамакскі дагавор, які выклікаў у 1879 нар. паўстанне. У 1880 пад Майвандам (каля Кандагара) афганцы разбілі англ, б р и ­ гаду. Англія адмовілася ад намеру заваяваць Афганістан, аднак дамаглася свайго кантролю над яго знеш няй палігыкай. Т р э ц я я А.-а.в. пачалася ў маі 1919 пасля абвяшчэння Афганістанам незалежнасці. Паражэнне англ, войскаў у выніку паўстання пуштунскіх плямёнаў, а таксама ўздым рэв. руху ў Індыі змусілі Англію заключыць у чэрв.

1919 перамір’е, у жн. 1919 — прэлімінарны мірны дагавор. А́Н ГЛА-БЕЛАРУСКАЕ ТАВАРЬІСТВА (АБТ). Заснавана ў 1954 у Лондане членамі Згуртавання беларусаў у Вялікабрытаніі, дэеячамі бел. эміграцыі і англ, навукоўцамі-беларусістамі для пашырэння ведаў пра Беларусь сярод англічан. Разам з Беларускай бібліятэкай і музеем імя Францішка Скарыны ў Лондане з ’яўляецца цэнтрам бел. навук.-

культ. жыцця ў Англіі. У 1965— 88 вы­ пускала «The Journal o f Byelorussian studies» («Часопіс беларускіх даследаванняў»), у якім славісты ЗШ А, Ізраіля, Германіі, Англіі, Полыпчы друкавалі артыкулы па гісторыі, палітыцы, культ, праблемах жыцця бел. народа. 3 1966 АБТ арганізуе штогадовыя курсы лекцый па гісторыі л-ры і культуры Бела­ русь Супрацоўнічае з Асацыяцыяй славістаў ун-таў Вялікабрытаніі, Брыт. Нац. Асацыяцыяй усх.-еўрап. даследаванняў, удзельнічае ў міжнар. канферэнцыях і кангрэсах славістаў. Выдала кн. апавяданняў С.Яновіча (1974), «Беларускую граматыку» П .М эё (1976, на англ, мове), зб. вершаў М.Багдановіча, А.Гаруна, З.Бядулі (1983, на бел. і англ, мовах). Прэзідэнты АБТ: Л.Гарлех (1965— 73), А.Макмілін (з 1974), старшыні: О.Герберт (1965— 73), Д.Джоліф (1974— 80), Дж.Дэінглі (з 1981). А. С.Ляднёеа. АНГЛА-БІРМАНСКІЯ ВО Й Н Ы , захопніцкія войны Англіі сулраць Бірмы (цяпер М ’янма). У п е р ш а й А.-6.В.

(1824— 26) англ, войскі сустрэлі ўпартае супраціўленне бірманскай арміі на чале з Бацдулам. Аднак пасля смерці Бандулы англічанам удалося прасунуцца да бірманскай сталіцы Ава. Паводле навязанага Бірме дагавора яна страціла вобласці Аракан, Тэнасерым, княствы Асам і Маніпур, абавязвалася выплаціць кантрыбуцыю і заключыць з Англіяй гандл. дагавор. У выніку д р у ­ г о й А.-б.в. (1852) да англ, уладанняў дал учана бірманская вобл. Пегу. У т р э ц я й А.-6.В. (1885) бірманская ар­ мія разгромлена і капітулявала. Бірма трапіла пад англ, панаванне і ўключана ў склад Індыі як асобная правінцыя. А́Н ГЛА-БУ́Р А-ЗУЛУ́С КАЯ ВАЙНА 1838— 40, захопніцкая вайна бурскіх і англ, каланізатараў сулраць плямёнаў зулу на Пд Афрыкі. Ваен. дзеянні пачаліся ÿ крас. 1838. У снеж. буры з дапамогай англ. каланістаў нанеслі паражэнне зулусам. Пасля высадкі англ, рэгулярных войскаў зулускія кіраўнікі заключылі з іх камандаваннем пагадненне (сак. 1839), паводле якога землі на Пд ад р. Тугела адыходзілі бурам. На гэтай тэр. створана бурская рэспубліка Натал. На пач. 1840 буры аднавілі ваен. дзеянні і разграмілі зулускія войскі. У лют. 1840 да рэспублікі Натал далучаны землі паміж рэкамі Тугела і Блэк-Умфалозі. А́Н ГЛА-БУРСКАЯ ВАЙНА́ 1899— 1902, захопніцкая вайна Англіі сулраць бурскіх рэспублік Паўд. Афрыкі Тран­ свааль і Аранжавая. Англія імкнулася захапіць землі, багатыя золатам і алмазамі, забяспечыць брыт. панаванне на вялізнай тэр. ад Каіра да Кейптаўна. Падставай да вайны э’явілася адмова прэзідэнта Трансвааля даць выбарчыя правы англ, каланістам. 11.10.1899 пачаліся ваен. дзеянні, на пачатку якіх буры атрымалі некалькі перамог. Аднак вял. перавага ў жывой сіле і тэхніцы да-

345

АНГЛА

зволіла англічанам у 1900 акупіраваць рэспублікі. Буры разгарнулі паргыз. барацьбу, але, не атрымаўшы чаканай дыпламат. дапамогі з боку Германіі, Францыі і Расіі, спынілі супраціўленне. Па­ водле мірнага дагавора 31.5.1902 Аранжавая і Трансвааль далучаны да Брыт. імперыі і сталі англ, калоніямі. У 1910 іх тэр. ўвайшлі ў англ, дамініён Паўднёва-Афрыканскі Союз. А́Н Т ЛА-ГАЛАНДСКІЯ

ВО Й Н Ы

17

СТАГОДДЗЯ, выкліканы гандлёва-эканамічным і каланіяльным саперніхггвам Англіі і Галандыі. Вяліся ў асн. на моры. П е р ш а я Α,-г.в. (1652— 54) па­ чалася з-за прыняцця англ, парламен­ там Навігацыйнага акта 1651, накіраванага сулраць галандскага пасрэдніцкага гандлю. Паводле Вестмінстэрскага мірнага дагавора 1654 Галандыя прызнала Навігацыйны акт. Д р у г а я Α,г.в. (1665— 67) аб’яўлена Галандыяй у адказ на захоп (1664) англічанамі галандскай калоніі ў Паўн. Амерыцы — Новага Амстэрдама. Паводле Брэдскага міру 1667 Новы Амстэрдам перайшоў да Англіі, апошняя вярнула Галандыі захоплены ў час вайны Сурынам. У т р э ц я й А́.-г.в. (1672— 74) на баку Англіі выступіла Францыя. Перамога Галандыі над англа-франц. флотам пры Тэкселе (1673) і інш. абставіны прымусілі Ан­ глію выйсці з вайны. Паводле Вестмінстэрскага мірнага дагавора 1674 заставаўся правамоцны Брэдскі трактат 1667. А́Н ГЛА-ГЕРМА́Н СКАЕ

М АРСКОЕ

ПАГАДНЕ́Н НЕ 1935. Заключана 18 чэрв. ў выглядзе абмену нотамі паміж англ, міністрам замежных спраў С.Хо­ рам і спец, упаўнаважаным А.Птлера І.Рыбентропам. Паводле пагаднення Германія атрымала права мець флот, роўны 35% танажу агульнага водазмяшчэння флоту Брыт. імперыі, падводны флот — у межах 45% танажу падводных лодак краін Брыт. імперыі і ў далейшым магла давесці свой падводны флот да ўзроўню брытанскага. Пагадненне парушала ўмовы Версальскаго мірнага дагавора 1919. Дэнансавана фаш. Германіяй у крас. 1939 ва ўмовах падрыхтоўкі Германіі да 2-й сусв. вайны. А́Н ГЛА-ГЕРМ А́Н СКАЯ ДЭКЛАРА́Ц Ы Я 1938 а б ненападзенні. Падпісана 30 вер. ў М юнхене брыт. прэм ’ер-міністрам Н.Чэмберленам і А.Гітлерам адразу пасля заключэння Мюнхенскаго пагаднення 1938. Фактычна ўзмацніла пазіцыі фаш. Германіі, давала ёй поўную свабоду дзеянняў, чым садэейнічала развязванню 2-й сусв. вай­ ны. А́Н ГЛ А -ЕП П ЕЦ КА Е ПАГАДНЕННЕ 1954. Падпісана 19 кастр. ў Каіры. Прадугледжвала вывад англ, войскаў з зоны Суэцкаго канала на працягу 20 месяцаў,

346

АНГЛА

давала Англіі права 7 гадоў карыстацца Суэцкай базай. Да чэрв. 1956 эвакуацыя англ, войскаў завершана. У сувязі з удзелам Англіі ў кастр.— ліст. 1956 (ра­ зам з Францыяй і Ізраілем) у нападзенні на Егіпет яго ўрад 1.1.1957 ануляваў пагадненне, пазбавіўшы тым са­ мым Англію ваен.-стратэг. пазіцый у Егіпце. АНГЛА-ЕГШ ЕЦКІ ДАГАВОР 1936 а б дружбе і с а ю з е . Падпісаны 26 жн. ў Лондане. Пашыраў самастойнасць Егіпта ва ўнутр. і знеш ніх справах: скасоўваўся інстытут англ, саветнікаў пры ўрадзе Егіпта, павялічвалася егіп. армія, Англія абавязвалася падтрымаць хадайніцгва Егіггга аб уступленні ў Лігу Нацый, фармальна спынялася акулацыя Егіпта англ, войскамі. Адначасова дагавор захоўваў асн. ваен. пазіцыі англічан (у зон е Суэцкаго канала ёй дазвалялася трымаць да 10 тыс. войска). Дэнансаваны Егіптам у 1951. Англія прызнала яго адмену па Англа-егіпецкім пагадненні 1954. АНГЛА-ІРАКСКІЯ ДАГАВО́Р Ы I ПА ГАДНЕННІ 1922, 1926, 1930, 1948, 1955. Д а г а в о р 1 9 2 2 , заключаны на 20 гадоў, фактычна аформіў мандат­ ную залежнасць Ірака ад Вялікабрытаніі. Д а г а в о р 1926 прадаўжаў тэрмін дзеяння папярэдняга да 1950 (калі Ірак да гэтага часу не стане чл. Лігі Нацый, што аўтаматычна пазбаўляла яго англ, мандата). Д а г а в о р 1 9 3 0 падпісаны на 25 гадоў, прадугледжваў адмену мандата і прызнаваў суверэнітэт Ірака (уступіў у сілу ў 1932 пасля прыняцця Ірака ў Лігу Нацый); фактычна захаваў залежнасць Ірака ад Вялікабрытаніі ў знеш няй палітыцы і ваен. справах. Д а г а в о р 1 9 4 8 прадугледжваў стварэнне «камісіі сумеснай абароны», тэр. Ірака заставалася базай англ. узбр. сіл. Пагадненне 1 9 5 5 захоўвала кантроль Англіі над іракскай арміяй і ваенна-паветр. базамі; англ, ваенна-паветр. сілы заставаліся ў Іраку. Дэнансавана 24.3.1959 урадам Іракскай рэспублікі пасля Іракскай р эвалюцыі 1958. АН ГЛ А-1РЛАН ДС КАЯ УНІЯ 1801, па­ гадненне аб саюзе Англіі і Ірландыі. Заключана 7.6.1800 у г. Дублін; набыло сілу 1.1.1801. Ініцыіравана Англіяй па­ сля эадушэння ірл. паўстання 1798. Ірландыя станавілася часткай Злучанага каралеўства Вялікабрытаніі і Ірландыі, яе парламент скасоўваўся, краіна магла пасылаць 100 дэпутатаў у палату абшчын і 32 — у палату лордаў брыт. па­ рламента. Апошні атрымаў права выда­ валъ законы для Ірландыі, а англ, па­ лата лордаў ператваралася ў вярх. апеляцыйную інстанцыю для ірл. судоў. Ірландыя стала англ, правінцыяй. Тэта выклікала новую хвалю нац.-вызв. руху

ірландцаў, у т л . выступление ў 1803 пад кіраўніцтвам Р.Эмета. АНГЛА-ІРЛАНДСКІ ДАГАВО́Р 1921. Падпісаны 6 снежня прадстаўнікамі ўрада Ірл. Рэспублікі і англ, ўрада. За­ ключаны ва ўмовах вызв. вайны ірл. на­ рода (1919— 21) супраць англ, ўладарання, меў кампрамісны характар. Паўд. і Цэнтр. Ірландыі (26 графстваў), якая стала называцца Ірл. Свабоднай дзяржавай, надаваўся статус дамініёна. Паўн. ч. краіны — Олъстэр — застава­ лася ў складзе Вялікабрытаніі. У 1949 Ірландыя (без Ольстэра) абвешчана рэспублікай. А́Н ГЛА-КПАЙСКАЯ ВАЙНА 1840— 42 ( т.зв. першая «опіумная» в а й н а ) , агрэсіўная вайна Англіі су­ праць Кітая з мэтай захапіць рынак і дамагчыся паліт. ўплыву на Кітай. Зачэпкай да яе стала зніш чэнне кіт. урадам вял. партыі кантрабанднага опі­ уму, канфіскаванага ў замежных гандляроў. Летам 1840 англ, войскі блакіравалі з мора кіт. парты, захапілі в-аў Сянган (Ганконг) і ў жн. 1842 наблізіліся да Нанкіна. Паводле Нанкінскага дагавора 1842 Англія атрымала в-аў Ганконг, значную кантрыбуцыю, 5 партоў Кітая сталі адкрытымі для англ, гандлю. Вайна была пачаткам ператварэння Кітая ў паўкалан. дзяржаву. АНГЛА-МАЙСУРСКІЯ ВО́Й Н Ы , вяліся англ. Ост-Індскай кампаніяй дзеля захопу інд. княства Майсур. У выніку п е р ш ай (1767— 69) і д р у г о й (1780— 84) A.-M.B. Майсур захаваў сваю незалежнасць. У т р э ц я й А.-м.в.

(1790— 92) англічанам удалося перацягнуць на свой бок войскі маратхаў i княства Хайдарабад. Паводле Серынгапатамскага міру 1792 майсурцы аддалі саюзнікам амаль палавіну сваей тэр., заплацілі кантрыбуцыю. У ч а ц в ё р т а й А.-м.в. (1799) англічане штурмам узялі сталіцу майсурцаў Серынгапатам і ператварылі Майсур у васальнае кня­ ства англ, камланіі. А́Н ГЛА-МАРА́Т ХСЮЯ ВО́Й Н Ы , захопніцкія войны англ. Ост-Індскай кампаніі супраць маратхскіх княстваў у Індыі. У выніку п е р ш а й А.-м.в.

(1775— 82) княствам навязаны Салбайскі дагавор 1782, паводле якога англ. кампанія атрымала некаторыя землі маратхаў. У д р у г о й А.-м.в. (1803— 05) маратхі страцілі ч. сваей тэр. і прызналі сябе васаламі. У т р э ц я й А.-м.в.

(1817— 18) адны князі падпарадкаваліся англічанам, іншыя аказалі супраціўленне, аднак былі разгромлены. Значная ч. маратхскай тэр. была анексіравана англ, кампаніяй. АНГЛА-РАСШ СКІЯ ПАГАДНЕННІ 1873, 1885, 1907 п р а размежаванне сфер уплыву на Сярэднім Усходзе. Пага­ дненне 1873 аб «буф е­ р н ы м » п о я с е ў Сярэдняй Азіі — вынік міжурадавых перагавораў у кастр.

1872 — студз. 1873. Размежавала сферы ўплыву Расіі і Вялікабрытаніі ў Сярэ­ дняй Азіі і вызначыла паўн. граніцу афг. эмірата па р. Амудар’я. П а г а ­ дненне 1885 аб размежаванні афганскія уладанн я ў падпісана ў Лондане 10 верасня. Урэгулявала рас.-афг. канфлікт 1885, выкліканы далучэннем Туркменіі да Расіі і звязаны з сутыкненнем рас. і афг. войскаў пры Ташкепры (на Пн ад Кушкі). Пагадненнем вызначаны склад англ.-рас. размежавальнай камісіі, якая ў 1887 устанавіла новую рас.-афг. гра­ ніцу па левым беразе Амудар'і. П а г а ­ дненне 1907 аб р а э м е ж а ванні інтарэсаў у Іране, Афган істане і Тыбеце падпісана 31 жн. ў Петербургу. Паводле яго Іран быў падзелены на тры зоны: паўн. (рас.), паўд. (англ.) і нейтраль­ ную — паміж імі; Расія фактычна пры­ знала брыт. пратэктарат над Афганістанам (пры ўмове непадзельнасці яго тэрыторыі); бакі прызнавалі тэр. цэласнасць і ўнутр. кіраванне Тыбета. Пага­ дненне практична ўключала Расію ў Антанту; анулявана ўрадам Сав. Расіі ў студз. 1918. А́Н ГЛА-САВЕ́Ц КА-1РА́Н СКІ

ДАГА­

ВО ́Р 1942 а б с а ю з е . Падпісаны 29 студз. ў Тэгеране. Яго падпісанню папярэднічаў часовы ўвод сав. і англ, войскаў у Іран у ж н.— вер. 1941 з мэтай перашкодзіць фаш. Германіі выкарыстаць тэрыторыю і рэсурсы Ірана ў ванне су­ праць СССР і Англіі. Дагавор забяспечваў супрацоўніцтва Ірана з антыгітлераўскай кааліцыяй у 2-й сусв. вайне. СССР і Англія абавязваліся абараняць Іран ад агрэсіі з боку Германіі або інш. дзяржавы, не займаць пазіцыі, якая ма­ гла б пашкодзіць інтарэсам Ірана ва ўзаемаадносінах з інш. краінамі. Іран у сваю чаргу абавязваўся не ўсталёўваць адносін, несумяшчальных з дагаворам. Пасля заканчэння 2-й сусв. вайны войскі саюзнікаў выведзены з Ірана. АНГЛАСАКСО́Н СКАЕ ЗАВАЯВАННЕ, заваяванне Брытаніі паўн.-герм. плямёнамі англаў, саксаў, ютаў і фрызаў у 5— 6 ст. Іх пірацкія напады на Брытанію з сярэдэіны 5 ст. змяніліся перасяленнем у прыбярэжныя раёны і ў глыб краіны. Нягледзячы на ўпартае супраціўленне брытаў і келыпаў, большая частка Брытаніі да канца 6 ст. была заваявана, а брыты знішчаны, заваяваны або выцеснены ў Шатландыю, Уэльс і на кантынент. Склаліся англасаксонскія каралеўствы Кент, Уэсекс, Сусеке, Э секс, Усх. Англія, Нартумбрыя, М ер­ сія. АНГЛАСАКСЫ, агульная назва германскіх плямёнаў — англаў, саксаў, ютаў і фрызаў, якія заваявалі ў 5— 6 ст. кельцкую Британію (гл. Кельты). У 7— 10 ст. у працэсе змяшання гэтых плямёнаў склалася англасаксонская народнаець, што ўвабрала і кельцкія элемен­ ты. П азней А. змешваліея з датчанам! і

ваенны падзел Турцыі (саюзніцы Германіі): са згоды Англіі і Францыі да Расіі (у выпадку яе ўдзелу ў вайне да перамогі над герм, кааліцыяй) павінны былі перайсці г. Канстанцінопаль (цяпер Стамбул), пралівы Басфор, ДардаАНГЛА-СІКХСКІЯ ВО ́Й Н Ы , за- нелы і сумежныя з імі раёны еўрап. і хопнідкія войны англ. Ост-Індскай азіяцкай часткі Турцыі. Практычных кампаніі супраць дзяржавы сікхаў у вынікаў для Расіі не мела, бо анулявана Пенджабе (Індыя). Справакаваўшы па- Дэкрэтам аб міры 1917. гранічны канфлікт, англічане змусілі сікхаў пачаць ваен. дзеянні. У п е р - А́Н ГЛА-ФРАНЦУ́З СКАЕ ПАГАДНЕ́Н ш а й А .-С.В . (1845— 46) сікхі, якія на- НЕ 1904. Падпісана 8 крас, ў Лондане. пачатку дамагліся ваен. поспехаў, па- Прадугледжвала ўзаемнымі ўступкамі спрэчныя каланіяльныя цярпелі паражэнне. Англічане захавалі вырашыць Пенджабу ўяўную самастойнасць, аднак «правы» Вялікабрытаніі ў Егіпце, Фран­ сіххі заплацілі за гэта часткай сваіх зя- цыі — у Марока. Разам з франка-рус. мель. Д р у г у ю А.-с.в. (1848— 49) па- саюзам 1891— 93 і англа-рус. пагадненчалі англічане пад выглядам барацьбы з нем 1907 стала асновай Антанты. мяцежнікамі. У 1849 сікхскія войскі разбіты і англ, кампанія захапіла П ен­ А́Н ГЛА-ШАТЛАНДСКАЯ УНІЯ 1707, пагадненне аб саюзе Англіі і Шатланджаб. дыі, заключанае паміж іх парламентам!. АНГЛА-ТРАНСІАРДАНСКІЯ д а г а - Прадугледжвала аб’яднанне дзвюх краін у адзіную унітарную дзяржаву (ВяВО́Р Ы 1928, 1946, 1948. Д а г а в o p 2 0 . 2 . 1 9 2 8 заключаны ў Іерусаліме. Фармальна пакідаў пэўную ўладу ў Трансіарданіі (мандатнай тэр. Англіі) эмірам, але замацоўваў за Англіяй кантроль над знеш няй палітыкай, фінансамі і ўзбр. сіламі. Д агавο ρ 2 2 . 3 . 1 9 4 6 аб д р у ж б е i c a ю з е падпісаны ў Лондане на 25 гадоў. Фармальна адмяняў англ, мандат на Трансіарданію (аб'яўлялася незалеж­ ным каралеўствам), аднак захоўваў права трымаць войскі і будавань ваен. базы на трансіарданскай тэрыторыі. Дагавор 15.3.1948 аб ca­ ra з е , падпісаны ў Амане тэрмінам на А нглезіт.

20 гадоў, ставіў Іарданію ў залежнасць ад Англіі: для англ, войскаў выдзяляліся лікабрытанію) з агульным 2-палатным базы ў Амане і Мафраку; Англія захоў- парламентам (513 дэпутатаў ад Англіі, вала права ўводзіць свае войскі ў любы 61 — ад Шатландыі). У Шатландыі запункт Іарданіі ў выпалку вайны. Дага­ хоўвалася традыц. сістэма мясц. савор прадугледжваў стварэнне пастаянмакіравання, судаводства і адукацыі; наіа англа-іарданскага Савета абароны. уводзілася аднолькавая з Англіяй Ануляваны 14.3.1957 урадам Набулсі. сістэма падаткаабкладання, ліквідаваА́Н ГЛА-ФРА́Н КА-КГГА́Й СКАЯ ВАЙ­ ліся ўсе мытныя бар’еры і інш. Спец, артикулы пацвярджалі прэсвітэрыянскі НА 1856— 60 (т.зв. д р у г а я « о п і у ­ лад шатл. царквы. Пагадненне ініцыірамная» в а й н а ) , агрэсіўная вайна вала Англія, каб умацаваць дынастычАнгліі і Францыі супраць Кітая. Вы- ную унію з Шатландыяй, якая пахіснукарыстаўшы грамадз. вайну ў Кітаі, Ан­ лася пасля смерці караля Вільгельма III глія ў кастр. 1856 пачала супраць яго (1702). Унія спрыяла стварэнню адзінай ваен. дзеянні. На пач. 1857 да яе да- брыт. дзяржавы, паскорыла развіццё лучылася Францыя. У канцы 1857 ан- капіталізму ў Шатландыі. У.Я.Калаткоў. гла-франц. войскі захапілі Гуанчжоў САЮЗ, ваенна(Кантон), у 1858 порт Дагу. Пагража- А ́Н ГЛ А -Я П О ́Н СИ ючы наступлением на Цяньцзінь і паліт. саюз Англіі і Японіі супраць Пекін, Англія і Францыя прымусілі кіт. ўрад падпісаць кабальныя Цяньцзіньскія дагаворы (1858). Праз год яны аднавілі ваен. дзеянні, у 1860 захапілі Цяньцзінь, Пекін. Пекінскія дагаворы 1860 ператваралі Кітай у паўкалан. дзяржаву.

нарвеждамі, якія пасяліліся на ПнУ і У Англіі, і пасля Нармандскага заваявання Англіі 1066 з выхадцамі з Францыі, што стала пачаткам фарміравання англ, народнасці (гл. Англічане).

А́Н ГЛА-ФРА́Н КА-РУ́С КАЕ

ПАРАД-

НЕ́Н НЕ 1915 а б п р а л і в а х , сакрэтнае лагадненне, заключанае ў 1-ю сусв. вайну. Аформлена ў выглядзе абмену памятнымі запісамі і нотамі ў крас.— маі 1915. Прадугледжвала пасля-

Карова англерскай пароды.

АНГЛІЙСКАЯ

347

Расіі, а таксама для ўмацавання свайго панавання ў Кітаі і Карэі. Заключаны 30.1.1902. Прадугледжваў нейтралітэт у выпадку вайны саюзніка з інш. дзяржавай і аказанне яму дапамогі, калі да ваен. дзеянняў супраць саюзніка далучыцца іншая дзяржава або група дзяржаў. Саюз садзейнічаў развязванню руска-японскай вайны 1904— 05. А.-я.с. аднаўляўся ў жн. 1905 і ліп. 1911. На Вашынгтонскай канферэнцыі 1921— 22 заменены пагадненнем ЗША, Вялікабрытаніі, Францыі і Японіі. АНГЛЕЗ (франц. anglaise літар. ан­ глійская), агульная назва нар. англійскіх танцаў, якія былі пашыраны ў краінах Еўропы ў 17— 19 ст. Музыкай блізкія да экасеза, формай — да ры гадона. Многія кампазітары (І.Ф іш эр, Ф.Філідор, І.С.Бах) уключалі танцы тыпу А. у інстр. сюіты. АНГЛЕЗІТ (ад назвы в-ва Англсі ў Англіі), мінерал класа сульфатаў, суль­ фат свінцу, Pb[S04]. Мае 68,3% свінцу. Крышталіэуецца ў рамбічнай сінганіі. Крышталі тонка і тоўстатаблітчастыя, прызматычныя; зярністыя і шчыльныя агрэгаты, жаўлакі. Бясколерны, белы, злёгку афарбаваны (шэры, жоўты, буры і інш.). Бляск шкляны да алмазнага, цьмяны. Цв. 3— 3,5. Шчыльн. каля 6,4 г/см . Пераважна гіпергенавы, утвараецца ў зоне акіслення свінцовых рудаў. Свінцовая руда. АНГЛЕ́Р СКАЯ ПАРО́Д А, а н г е л ь н ская парода буй н о й рагатай ж ы в ё л ы , парода малочнага кірунку. Выведзена ў 16 ст. ў Германіі на п-ве Ангельн на аснове мясцовай бура-чырвонай жывёлы. Гадуюць у многіх краінах Еўропы. Выкарыстоўваюць у скрыжаваннях пры вывядзенні і ўдасканаленні чырвоных парод жывёлы. За апошнія 10— 15 гадоў дэякуючы селекцыі А.п. набыла і добрыя мясныя якасці. Жывёла з моцнай канстьпуцыяй, лёгкій касцяком, добра развітым вымем. Масць чырвоная рознага адцення (ад светлага да цёмнага). Живая маса дарослых кароў 500— 580, быкоў 850— 1000 кг. Парода познаспелая, інтэнсіўнасць росту невысокая. Надой кароў за лактацыю 4460—4900 кг пры сярэдняй тлустасці малака 4,6—5%, рэкордны на­ дой —- больш за 10 тыс. кг. Забойны выхад у кароў 49% 1 больш, у быкоў на адкорме — 58%. М.ЦМіхедаў. АНГЛІЙСКАЯ М О ́В А ,. адна з германскіх моў. Родная мова каля 400 млн. чал., другая мова для больш як 200 млн. насельніцтва Індыі, , Пакістана і інш.

(1992). Адзіная дзярж. мова больш як у 20 краінах, мае афіц. статус у розных краінах Аэіі і Афрыкі, адна з 6 афіц. і рабочых моў AAH. Шматлікія рэгіянальныя варыянты А.м. (найб. значныя — брыт., амер., аўстрал., у межах якіх існуюць розныя мясц. дыялекты) адрозніваюцца пераважна фанетыкай і лексікай. А.м. вядзе пачатак ад мовы

348

АНГЛІЙСКАЯ

англаў, саксаў і ютаў, што ў 5 ст. эахапілі Брытанію. Фарміравалася пад уплывам кельцкай, скандынаўскіх і франц. моў. Сучасная А.М. мае сістэму фанем, амаль палова з якіх — галосныя. Граматычны лад пераважна аналітычны, асн. сродкі перадачы адносін паміж словамі і словазлучэннямі службовыя словы і фіксаваны парадак слоў у сказе. Значная частка лексікі — запазычанні, асабліва з лац. і франц., а зараз таксама з яп., ісп. і інш. моў. Актыўныя спосабы словаўтварэння — афіксацыя, словаскладанне і безафікснае словаўтварэнне (канверсія).

Пісьменства з 8— 9 ст. на лац. аснове. АНГЛІЙСКІ КАНА́Л (англ. English З.А.Харытончык.

Channel), гл. Ла-Манш. АНГЛІЙСКАЯ СОЛЬ, го ркая АНГЛІЙСКІЯ РЭВАЛЮ ЦЫ І 17 с о л ь , назва магнію сульфату ÿ якасці СТАГО́Д ДЗЯ, раннія бурж. рэвалюцыі слабіцельнага сродку.

АНГЛІЙСКАЯ ХВАРО́Б А, захворванне, што ўзнікае ад дэфіцыту сонечнай энергіі, неабходнай для сінтэзу ў арганізме чалавека і жывёл вітаміну D. Пры першым апісанні ўрачы звязалі яе з вял. воблачнасцю над Брытанскімі а-вамі, асабліва над Лонданам (адсюль назва). Садзейнічае ўзнікненню А.х. та­ ксама смог, які памяншае празрыстасць атмасферы (назіраецца над буйнымі гарадамі і прамысл. цэнтрамі).

1640— 53 і 1688— 89, выкліканыя паліт., рэліг. і сац.-эканам. супярэчнасцямі англ, грамадства. Звязаны паміж сабой перыядамі пратэктарату О. Кромвеля (1653— 58) і рэжыму рэстаўрацыі (1660— 88), у час якога склаліся перадумовы для 2-й рэвалюцыі. Рэвалюцыя 1640—53, якая вызначалася жорсткай паліт., узбр. і рэліг. барацьбой, пачалася са склікання каралём Карлам I Сцюартам т.зв. Доўгага парламента (1640—53) для зацвярджэння падаткаў і субсідый, неабходных для фінансавання ваен. аперацый супраць паўетання ў Шатландыі. Парламент ператварыўся ў артанізац. цэнтр новага дваранства і буржуазіі, якіх падгрымлівала б.ч. сялян, рамеснікі і рабочыя. Парламенцкая апазіцыя латрабавала слыніць злоўжыванні з боку каралеўскай улады, кіраваць краінай ра­ зам з парламентам, даць свабоду прадпры-

Да арт. А н гл ій с к ія рэвалю цы і 17 стагоддзя. Тытульны ліег «Дэкларацыі беднага прыгнечанага народа Англіі*, напісанай дыгерамі V' 1649.

мальніптву, правесці пурытанскую рэфармацыю царквы. Кароль, які абапіраўся тал. чыIIам на феад. дваранства і англіканскую царкву, 22.8.1642 аб'явіў парламенту вайну. Лепш арганізаваная каралеўская армія на працягу года авалодала б.ч. Англіі. Ва ўмовах грамадз. вайны парламент заключыў саюз з Шатландыяй і правёў ваен. рэформу. Новая армія, створаная з сялян, дробных гандляроў і рамеснікаў, 14.6.1645 у бітве пры Нейзбі на­ несла рашаючае ларажэнне каралеўскаму войску. Кароль апынуўся ў палоне. Ахвярамі грамадз. вайны, якая цягнулася да 1646, сталі тысячы жыхароў Англіі. Паміж паліт.-рэліг. грулоўкамі прэсеітэрыян (кансерватыўнай буржуазіі), індэпендэнтаў і левелераў пачалася складаная барацьба ла пытаннях дзярж ўладкавання Англіі. Калі ў канцы 1647 Карл I упёк з-пад арышту, пачалася 2-я грамадз.

вайна, y якой кароль пацярпеў канчатковае паражэнне і 30.1.1649 пакараны смерцю.

19.5.1649 Англія абвешчана рэспублікай. Аднак англ, рэспубліка не мела моцнай сац,паліт. апоры, у грамадстве не было рэсп. традыцый. Новая ўлада з дапамогай арміі лег­ ка расправілася са сваімі левымі ворагамі — левелерамі і дыгерамі («сапраўдныя» левелеры, заклікалі да маёмаснай роўнасці і калектывізму, іх нраграма выкладзена ў т.зв. «Дэкларацыі беднага прыгнечанага народа Англіі»), але не змагла ліквідаваць пагрозу диктатуры. Доўгі парламент, які к гэтаму часу страціў давер народа, быў гвалтоўна разагнаны лідэрам індэпендэнтаў Кромвелем.

16.12.1653 Кромвель абвешчаны лордам-пратэктарам Англіі, Ірландыі і Шатландыі, устанавіў ваенна-паліцэйскую диктатуру. Пратэктарат, як і рэспубліка, не меў дастаткова моцнай падгрымкі. Пасля смерці Кромвеля (3.9.1658), кароткачасовага праўлення яго сына Рычарда (вер. 1658 — май 1659), прав­ ления парламента т.зв. другой рэспублікі (май 1659 — май 1660) адбылася рэстаўрацыя Сцюартаў. На англ, трон запрошаны сын Карла 1, абвешчаны каралём Карлам II 11660— 85]. Намер яго пераемніка я́ ха на II 11685— 88] устанавіпь абсалютысцка-каталіцкі рэжым выклікаў незадаволенасць амаль усяго насельніцгва Англіі і новую рэвалюцыю 1688— 89 (т.зв. «слаўную рэвалюцыю»), якая прайшла хутка, у форме бяскроўнага дзярж. леравароту. У 1688 лідэры буржуазіі і дваранства запрасілі на англ, прастол штаттальтэра Галандскай рэспублікі Вільгельма Аранскага, які ў студз. 1689 абвешчаны каралём Вільгельмам III. У кастр. 1689 выдадзены «Біль аб правах». Ён юрыдычна аформіў узаемаадносіны паміж каралём і парламентам: кароль пазбаўляўся права прыпыняць выкананне законаў, збіраць падаткі і набіраць юйска без згоды парламента.

А.р. 17 ст. завяршыліся кампрамісам паміж бурж. сіламі і арыстакратыяй. У Англіі былі закладзены трывалыя асновы канстытуцыйна-манархічнай дзяржаўнасці, дэмакратыі і лібералізму; прызнаваліся правы пратэстантаў, пашыралася свабода прадпрымальніщва, дваранскія зямельныя ўладанні сталі ўласнасцю іх трымальнікаў. Л im. : Б а р г М .А Великая английская ре­ волюция в портретах ее деятелей. М ., 1991; Английская буржуазная революция XVII века.Т. 1— 2. М., 1954. В.І.Сініца.

АНГЛIКА́Н СКАЯ ЦАРКВА́, а н г л і к а н с т в а , адна з пратэстанцкіх цэркваў; дзярж. царква Вялікабрытаніі. Узнікла ў Англіі ў 16 ст. на хвалі рэфармацыйнага руху ў выніку разрыву мясц. каталіцкай царквы з Рымам. У 1534 англ, парламент абвясціў на чале царк­ вы караля Генрыха VIII. Каталіцкія элементы ў дагматыцы і кульце былі дапоўнены пратэстанцкімі, і А.ц. пайшла «сярэднім шляхам» паміж каталіцызмам і пратэстантызмам. Яна захоўвае такую ж, як і ў каталіцызме, царкоўную іерар­ хію, культавую рэгламентацыю, спалучае каталіцкі прынцып аб выратавальнай моцы царквы з пратэстанцкім аб выратаванні асабістай верай. Дагматычна адрозніваецца ад каталіцкай наяўнасцю 39 артыкулаў сімвала веры замест 12; у сферы культу не прызнае свечак, ладану, сутаны, споведзі і г.д. Самастойныя А.ц. існуюць таксама ў Шатландыі, Уэльсе, Ірландыі, ЗШ А, Канадзе, Аўстраліі і інш. краінах (усяго

больш за 70 млн. вернікаў). Фармальна яны незалежныя, але з 1867 праз кож­ ныя 10 гадоў англіканскія епіскапы збіраюцца ў Лондане (т.зв. Ламбецкія канферэнцыі), фактычна ўтвараючы такім чынам Аніліканскі саюз цэркваў. Літ.: Г а р а д ж а М., 1971.

В.И.

Протестантизм. А.АЦітавец

АНГЛІЧАНЕ, нацыя, асн. насельніцгва Вялікабрытаніі (43,49 млн. чал.). Жывуць таксама ў Канадзе (каля 1 млн. чал.), Аўстраліі (больш за 944 тыс. чал.), ЗШ А ́ (661 тыс. чал.), ПАР, Новай Зеландыі і інш. краінах. Агульная колькасць 47,22 млн. чал. (1987). Гавораць на англійской мове. Паводле рэлігіі пераважна англікане. АНГЛІЯ (England), адміністрацыйнапалітычная частка Злучанага Каралеўства Вялікабрытаніі і Паўн. Ірландыі, яго гіст. ядро. Займае большую ч. в-ва Вялікабрытанія. Назва ад стараж.-герм. племені англаў. А. часта называюць усё Злучанае Каралеўства (гл. Вялікабрыта­ нія). Пл. 131 тыс. км2, нас. 46,2 млн. чал. (1991; 54% усёй шюшчы і 80% насельніцтва краіны). Падзяляецца на 39 графстваў, 6 метрапалітэнскіх графстваў і В. Лондан. Гал. горад — Лондон. Найбольшыя гарады і прамысл. цэнтры: Лондан, Бірмінгем, М анчэстэр, Ліверпул, Ш эфілд, Лідс і інш. А, — эканамічна найб. развіты раён Вялікабры­ таніі, дзе сканцэнтравана больш за 70% гарадоў (сярод іх 6 канурбацый — пра­ мысл. цэнтраў, ускраіны якіх зліліся). Асн. галіны прам-сці: горназдабыўная, чорная металургія, металаапрацоўка, харчовая, тэкстыльная. Развіта машынабудаўнічая (аўта-, авія-, станка- і прыладабудаванне), электра- і радыётэхнічная, атамная прам-сць. На А. прыпадае больш за 70% пасяўной плошчы краіны, гэта асн. раён малочнай жывёлагадоўлі, агародніцтва і пладаводства. А. мае густую трансп. сетку, праз яе парты (Лондан, Ліверпул, Саўтгемптан і інш .) праходзіць каля 80% грузаабароту краіны. А́Н ГЛЫ (лац. Anglii), старажытнагерманскае племя. Упамінаюцца ў 1 ст., у 4 — пач. 5 ст. жылі на Пд п-ва Ютлан­ дия. У 5— 6 ст. удзельнічалі ў англасаксонскім заваяванні Брытаніі, дзе ўтварьші каралеўствы Мерсія, Усх. Англія і Нартумбрыя. Назва племя дала найменне ч. заваяванай краіны — Англія. А, разам з інш. плямёнамі склалі ў 7— 10 ст. народнасць англасаксаў. Рэшткі А. на кантыненце зліліся з датчанамі. АНГОБ (франц. engobe), вадкая керамічная фарба на аснове белай ці каляровай гліны, прызначаная для дэкарыравання гліняных вырабаў. Для афарбоўкі выкарыстоўваюць солі металаў і керамічныя пігменты. А. можа пакрываць увесь выраб ці па малюнку. Пасля сушкі вырабы абпальваюць, час­ та пакрываюць праэрыстай глазурай, размалёўкай. Танкамолаты А. з дабаўкамі наносяць на чарапіцу і інш. ке­ рамічныя вырабы для зніжэння поры-

АНГОЛА

349

стасці. Выкарыстоўваўся са стараж. часоў у дэкар.-прикладным мастацгве Б. Усходу. Разнавіднасць А. — грэч. ке­ рамічныя лакі (terra aigeta). У Зах. Еўропе ангабіраваныя глазураваныя вы­ рабы наз. мецца-маёліка. На Беларусі А. выкарыстоўваюць з 12 ст. (ганчарны посуд, керамічныя пліткі і дробная пла­ стика з Гродна, Турава, Навагрудка, Полацка, Слоніма). На Івянецкай мает, фабрыцы (Валожынскі р-н) широка выкарыстоўваюць каляровы А́, для размалёўкі посуду і сувеніраў, фляндроўкі, размалёўкі ражком, пэндзлем і інш. М.Р.Казарог.

АНГОЛА (Angola), Народная Р э с п у б л і к а А н г о л а (Repiiblica Popular de Angola), дзяржава ў Паўд,Зах. Афрыцы. Мяжуе на Пн і ПнУ з Заірам, на У з Замбіяй, на Пд з Намі-

Герб і сцяг А нголы.

біяй, на 3 абмываецца водамі Атлантычнага ак. Пл. 1246,7 тыс. км . Нас.

11,2 млн. чал. (1994). Афіц. мова — партугальская. Сталіца — г. Луанда. Падзяляецца на 18 правінцый (дыстрыктаў), уключае правінцыю Кабінда (паўанклаў). Нац. свята — Дзень абвяшчэння незалежнасці (11 ліст.). Дзяржаўны лад. Паводле канстытуцыі 1975 з папраўкамі 1991 А. — рэспу­ бліка. Кіраўнік дзяржавы і галоўнакамандуючы — прэзідэнт. Вышэйшы заканад. орган — Нац. асамблея. Выканаўчую ўладу ажыццяўляе Савет Міністраў. Прырода. Большую ч. тэрыторыі зай­ мае готаскагор’е (пераважна выш.

1000— 1500 м). На 3 горны масіў Біе (найб. выш. 2610 м, г. Мока). Уздоўж узбярэжжа шэраг невысокіх ступеньча-

350

АНГОЛА

тых плато шыр. ад 100 да 200 км і вузкая паласа прыморскай нізіны. Карысныя выкапні: нафта, прыродны газ, ал­ мазы, медныя, жал., марганцавыя і уранавыя руды, баксіты, золата, тытан, плаціна, слюда. Клімат трапічны, гарачы, засушлівы зімой і вільготны ле­ там. Сярэдняя т-ра найб. цёплага ме­ сяца (студз.) ад 21 да 29 °С, найб. халоднага (ліп.) ад 15 да 22 °С. Ападкаў ва ўнутр. раёнах 1000— 1500 мм за год; на ўзбярэжжы, дзе ўплывае халоднае Бенгельскае цячэнне, — 50— 500 мм за год. Гал. рэкі: Кванга, Касаі, Кунене, Кванза, частка эстуарыя р. Конга, на У верхняе цячэнне р. Замбезі. Значныя энергет. рэсурсы. Парогі і вадаспады перашкаджаюць суднаходству. Расліннасць унутр. раёнаў — сухое лістападнае рэдкалессе на фералітавых Глебах, зах. схілы штаскагор’я і даліны рэк пад

вільготнымі трапічнымі лясамі, на ўзбярэжжы — травяністыя і хмызняковыя саванны на чырвона-бурых Глебах, на Пд — паўпустыня, якая пераходзіць у пустыню Наміб. Жывёльны свет: сланы, насарогі, буйвалы, зебры, ільвы,

леапарды, гіены і інш., у траги́чных ля­ сах малпы. Нац. паркі і заказнікі: Кісама, Лванда, Камея, Намібе і інш. Насельніцтва. Каля 96% насельніцтва належыць да народу моўнай сям’і банту (мбунду, конга, авімбунду, баконга, вачакве, ваньянка, авамба і інш.), жывуць партугальцы. Паводле веравыэнання католікі (больш за 80%), пашыраны анімістычныя культы. Сярэдняя шчыльн. 8 чал. на 1 км2. Найб. густа заселены нізіны і даліны рэк. Гар. насельніцтва 28,3% (1990). Найб. гарады: Луанда, Уамба, Лабіту, Бенгела, Лубанга і інш. Гісторыя. Першабытная матэрыяльная культура на тэр. А. зарадзілася ў 8-м тыс. да н.э. Яе носьбітамі былі на­ роды, нашчадкамі якіх з ’яўляюцца пігмеі кангалезскіх лясоў, бушмены паўд.-зах. пустыняў і кой (гатэнтоты) Паўд. Афрыкі. Каля 3 тыс. гадоў назад сюды з бас. р. Конга і раёна вял. афрыканскіх азёраў перамясціліся негроідныя плямёны моўнай сям’і банту.

Да пач. еўрап. размяшчаліся Конга, Ндонга, Феад. адносіны шіемяннымі. У рэжжа вусця р.

каланізацыі на тэр. А. раннефеад. дзяржавы Луанда, Бенгела і інш. тут суіснавалі з родаканцы 15 ст. на ўзбяКонга высадзіліся пар­

тугальцы і эапажылі тут апорны пункт Сан-Паўлу-ды-Луанда, які стаў цэнтрам гандлю рабамі. 3 16 ст. А. — крыніца таннай рабочай сілы для цукр. плантацый Бразіліі. У 1671 афіцыйна абвешчана ўладаннем Партугали́, хоць доўгі час яна кантралявала толькі крэпасці і факторыі на ўзбярэжжы. Паводле дагавора 1885— 99 Партугаліі з Бельгіяй, Францыяй, Германіяй і Англіяй канчаткова вызначаны межы партуг. калони́ А. За працяглы час гандлю рабамі мно­ гія раёны краіны абязлюдзелі, знішчана духоўная і матэрыяльная культура ран­ нефеад. дзяржаў.

3 пачатку каланізацыі партугальцы сустрэлі ўпартае супраціўленне афр. плямёнаў. Цэнтрам антыхалан. руху была дзяржава Ндонга, якую партугальцы называл) А ́ (ад імя правячай дынастыі Нгола). У 17 ст. барацьбу за незалежнасць узначаліла каралева Нзінга Мбандзі Нгола. Прасоўванне партугальцаў у глыб краіны было прыпынена. У канцы 17 — пач. 18 ст. супраціўленне захопнікам у раёне Какоцды аказалі плямёны пад кіраўніцтвам Хамба. У 1885 на Пд А пачалася вызв. барацьба плямёнаў эгнічнай трупы авамба, якая працягвалася 30 гадоў. У 1956 некалькі падл, труп аб’адналіся ÿ Народны pyx за вызволение Анголы (МПЛА) пад кіраўніцгвам А Нета. Хоць паўстанне у́ Луандзе было задушана, узбр. барацьба ахапіла ўсю краіну. У ёй прынялі ўдзел таксама Нац. саюз за поўную незалежнасць А (УНІТА) і Нац. фронт вызвалення А (ФНЛА). Да пач. 1970-х г. паўстанцы вызвалілі значную частку А У ліп. 1972 А атрымала статус штата з правам мясц. аўтаноміі, але заставалася ÿ паліт. і эканам. залежнасці ад Партугаліі.

У 1974 Партугалія прызнала права А. на самавызначэнне і незалежнасць. Па­ водле двухбаковай дамоўленасці ўзбр. барацьба ў краіне спынялася. У створаны ў 1975 пераходны ўрад увайшлі прадстаўнікі МПЛА, УНІТА і ФНЛА. Аднак з-за шматлікіх супярэчнасцяў гэты ўрад распаўся. Супраць новага кабінета, створанага МПЛА, выступіла У Н ІТ А Узбр. барацьба паміж імі перарасла ў грамадз. ванну. 11.11.1975 у Лу­ андзе абвешчана незалежная Нар. Рэспубліка А., якую прызналі СССР, Куба і інш. краіны. Першым прэзідэнтам стаў А Н ета. Але на тэр. А ўварваліся войскі ПАР і наёмнікаў. Урал А. папрасіў дапамогі ў Кубы. Нац. ўзбр. сілы А. пры дапамозе кубінскіх ваеннаслужачых да сак. 1976 выцеснілі інтэрвентаў. У 1979 прэзідэнтам краіны стаў Ж.Э. душ Сантуш. Узбр. акцыі супраць А. працягваліся. У 1988 паміж А , Кубай, ПАР і ЗІИА падпісаны пагадненні, па­ водле якіх з А. выводзіліся войскі ПАР і Кубы. Але грамадз. вайна не спынілася. 31.5.1991 падпісана пагадненне аб мірным урэгуляванні паміж М ПЛА і УНІТА, створана аб’яднаная нац. армія. У вер. 1992 пад наглядам ААН прайшлі парламенцкія і прэзідэнцкія выбары, на якіх перамагла партия МПЛА. УН ІТА адмовілася прызнаць вынікі выбараў, і ваен. дзеянні аднавіліся. У кастр. 1993 УНІТА прызнала вынікі выбараў 1992, у снеж. 1993 паміж урадам і УНІТА падпісана перамір’е.

У A. зарэгістравана каля 30 партый. Каштру Сараменью «Мёртвая зямля» (1949), «Паварот» (1957), «Язва» (1970). Асн. з іх: МПЛА, УНІТА, ФНЛА. Гаспадарка Аснова эканомікі — Раман Рыбаша «Уанга» (1953) пераклаздабыўная прам-сць і сельская дзены на многія еўрап. мовы. Значнае гаспадарка. Валавы ўнутр. прадукт у дасягаенне прозы — апавяданні і апо1991 склаў 9Д млрд. дол. (36% прыпа- весці Л.Віейры. У 1977 створаны Саюз дае на нафту і нафтапрадукты). Здабыча пісьменнікаў А. Мастацтва. Н а тэр. А. захаваліся пернафты (21 млн. т, 1991), алмазаў (961 тыс. карат, 1991). Вытв-сць электра- шабытныя наскальныя геаметрызаваэнергіі (730 млн. кВт ■гадз, 1987, 70% ныя малюнкі жывёл. У сярэдневяковых на ГЭС). Развіваюцца апрацоўчая дзярж. утварэннях (Луанда, Конга) рапрам-сць (перапрацоўка с.-г. сыравіны, звівалася дэкар.-прыкладное мастаитва, металаапр., нафтаперапр., лесапілаван- асабліва пляценне і разьба. Планіроўка не, тэкст., швейная і інш .), буд. інду- Пасяленняў кругавая: у цэнтры — пастрыя (вытв-сць цэменту, азбесту), мяшканне для сходаў, вакол яго — жысуднабудаванне. Важная галіна сельскай лыя дамы з гасп. пабудовамі. Жылыя гаспадаркі — плантацыйнае земляроб- дамы прамавугольнай (радзей круглай) ства. Культывуюць каву (13 тыс. т, формы на каркасе з калоў, пераплеце1987), кукурузу, сізаль, цукр. трыснёг, ных галінкамі, часам абмазаныя глінай, алейную пальму, пшаніцу, какаву, ге­ з глінабітнай падлогай, канічнай або вею, тытунь і інш. Вырошчваюць 2-схільнай саламянай страхой. Дзверы і бавоўну, маніёк, фасоль, рыс, арахіс. сцены часта ўпрыгожваюць разьбяным Жывёлагадоўля ў асн. у паўд. раёнах выпаленым Ді маляваным геам. арна(буйн. par. жывёла, свінні, козы). Рыба- ментам. 3 прыходам еўрапейцаў у А. лоўства. Развіты чыг. (каля 3,3 тыс. км) і аўтамаб. (каля 80 тыс. км) транспарт. Марское кабатажнае суднаходства. Гал. парты — Луанда, Лабіту, Кабінда. У Луандзе міжнар. аэрапорт. У экспарце А. 88,9% займае нафта, 7,3% — алмазы. Больш за 90% экспарту паступае ў ЗША, краіны Зах. Еўропы (з 1985 А. асацыіраваны член Еўрап. Саюза), Бразілію. Вывозяцца кава (6 тыс. т, 1991), алмазы, сізаль, кукуруза, пальмавы алей, драўніна. Імпартуюцца ма­ шины, абсталяванне, тэкстыль, металы. У 1989 А. принята, ў Міжнар. валютны фонд і Міжнар. банк рэканструкцыі i А нгола. Эразійны каньён каля г. Луанда. развіцця. Грашовая адзінка — кванза. Літаратура Багатая вусная л-ра існуе на мовах народаў банту — кімбунду, умбунду, кіконга, гангела і інш. У канцы 19 ст. К. да Мата сабраў і выдаў кн. «Народная мудрасць у ангольскіх прымаўках», А.Рыбаш — кн. казак і прымавак «Місоса» (т. 1— 3, 1961— 64) і «Ан­ гольскія абрады і божаствы» (1958). На аснове нар. легендаў Каштру Сараменью стварыў кн. «Гісторыя Чорнай Зямлі» (т. 1— 2, 1960). Пісьмовая л-ра, пераважна на партуг. мове, узнікла ў 19 ст. і мела публіцыст. харакгар. Літаратуры на мовах кімбунду і умбунду не мелі магчымасці друкавацца. У друку разгарнуўся патрыят. рух за аднаўленне сапраўднай над. культуры. У 1920— 30-я г. асн. жанры — бытапісальныя і д и ­ дактичныя апавяданні. Тэмы над. самасцвярджэння гал. чынам адлюстроўваюцца ў паэзіі і журналістыцы. 3 1930-х г. вядомыя раманы П.М ашаду і А.Троні, А. ды Асіс Ж уніёр. Пасля 2-й сусв. вайны ўзніклі патрыятычны культ.-асв. рух «Ідэём адкрываць Анголу» (1948), «Культурнае таварыства Анголы» (1952), выдадзены першы кімбундупартут. слоўнік (1953). Пад уплывам Сталіца А нголы г. Луанда. нац.-вызв. вайны 1961— 74 у л-ры актуалізуецца тэма барацьбы супраць каланіялізму і расізму. Вылучаюцца вер- э ’явіліся гарады, якія забудоўваліся на шы А.Нета, А.Жасінту, А.Барбейтуша, ўзор правінцыяльных партуг. гарадоў Р.Дуарці ды Карвалью і інш. Антыка- мураванымі будынкамі ў стылі барока і ланіяльны кірунак маюць трылогія ранняга класіцызму. 3 пач. 20 ст. забу-

АНГРЭН

351

дова вядэецца ў духу сучаснай еўрап. архітэктуры з выкарыстаннем новых канструкцый і матэрыялаў. Развіта мает, разьба: стылізаваныя, схематычныя статуэткі людзей і жывёл, якія, паводле нар. павер’яў, валодаюць магічнай сілай, рытуальныя маскі. Разьбянымі выявамі (часам ca складанымі дэкар. кампазіцыямі) аздабляюць драўляную мэблю, рэчы хатняга ўжьггку. Пляцёнкі з галінак і саломы, кошыкі, цыноўкі і інш. вырабы нар. мастацтва ўпрыгожваюць геам. арнаментам чорнага, жоўтага, чырвона-карычневага ко­ леру. 3 1970-х г. развіваецца выяўленчае (асабліва графіка) і дэкар.-прыкладное мастацтва. Літ:. Ф и т у н и Л.Л. Народная Респу­ блика Ангола: Справ. М., 1985; Х а з а н о в A M ., П р и т в о р о в A B. Ангола. Μ., 1979. У. С.Кошалеў (гісторыя), М.С.Вайтовіч (гаспадарка).

Каза ангорскан пароды.

АНГО́Р СКАЯ ПАРО́Д А к о з а ў , старажытная воўнавая парода. Выведзена ў сярэднявеччы ў Турцыі, у правінцыі Ангора (Анкара). 3 19 ст. гадуюць у ЗШ А, краінах Афрыкі і Аўстраліі, у Закаўказзі, Сярэдняй Азіі, часткова ў Ка­ захстане. Выкарыстоўваюць для паляпшэння грубашэрсных парод козаў. 3 яе ўдзелам выведзена савецкая воўнавая парода. Жывая маса дарослых казлоў 50—55, матак 32— 36 кг. Воўна 44— 46-й якасці, даўж.

25 см і больш, аднародная, наўгонкая, белая, з модным люстраным бляскам. Гадавы на­ стриг воўны з казлоў 5—7 кг, з матак 2,2—4 кг. Выхад чыстай воўны 65—75%. 3 ангорскай воўны вырабляюць драпіраваныя тканіны, плюш, дываны, трыкат. вырабы; са шкур — фугры. Удой за лактацыю 70— 100 кг, тлустасць малака 4,2— 4,4%. Пладавітасць

100— 110%. АНГРЭН, горад ва Узбекістане, у Ташкендкай вобл., у даліне р. Ахангаран. Засн. ў 1946. 133 тыс. ж. (1990). Чыг. станцыя. Цэнтр вугальнай прам-сці, ст. падземнай газіфікацыі вугалю. Хім. (азотна-тукавыя ўгнаенні, выгв-сць гумава-тэхн. вырабаў і інш.), харч. прам-сць; вытв-сць буд. матэрыялаў (жалезабетонныя канструкцыі, цэмент,

352

АНГРЭНСКАЕ

керамічныя вырабы і інш.). Пед. ін-т. Гіст.-краязнаўчы музей. АНГРЭ́Н СКАЕ РАДОВІШ ЧА ву г а л ь н а е , ва Узбекістане, у даліне р. Ахангаран. Пл. 70 км . Вугляносныя адклады юры. Агульныя геал. запасы да глыб. 600 м — 2,57 млрд. τ. Адкрыта ў 1933, распрацоўваецца з 1940. Вугаль буры. Цешіыня згарання 13,9 МДж/кг. Здабыча пераважна адкрьггым спосабам. Цэнтр — г. Ангрэн. А́Н ГСТРЭМ (Angstrom) Андэрс Іонас (13.8.1814, г. Лёгдзё, Швецыя — 21.6.1874), шведскі фізік, адзін з заснавальнікаў спектральнаго аналізу. Скончыў Упсальскі ун-т (1839), дзе працаваў (з 1858 праф., у 1870— 71 рэкхар). Навук. працы А. па спектральным аналізе, магнетизме, цеплавых з ’явах і

Аўгар паэм «Агуз-намэ», «Жыкыр» («Чыгір»).

«Несімі»,

Уэльва. Займае б. ч. Андалускай нізіны ў бас. р. Гвадалквівір на ўзбярэжжы Атлантычнага ак. і Міжземнага мора. На Пн горы Сьера-Марэна, на Пд А́н АНДАЛУЗІТ (ад назвы гіст. вобл. Анда­ далускія. Клімат міжземнаморскі, вільлусія ў Іспаніі), мінерал падкласа готны на ПдЗ (да 2000 мм ападкаў за астраўных сілікатаў, алюмасілікат, ,А1 А1 [БіОДО. Крышталізуецца ў рамбічнай год), засушлівы на ПдУ (120 мм за год, найменш у Зах. Еўропе). Т-ра студз. сінганіі. Утварае прызматычныя кры6— 14,5 °С, жн. 23— 28 °С. шталі, слупкаватыя, прамянёвыя агрэНайстараж. насельнікі А — іберы. Тут гаты і інш. Колер ружовы, шэры, кары- існавалі калоніі фінікійцаў, пазней — карфа­ чневы, жоўты, чырвоны. Бляск генян. У перыяд рым. панавання А ўвахошкляны. Цв. 6,5— 7,5. Шчыльн. 3,1— дзіла ў склад правінцыі Бетыка. Арабы, якія 3,2 г/см 3. А. — характэрны мінерал ме- заваявалі на пач. 8 ст. большую ч. Пірэнейтамарфічных сланцаў і гнейсаў. Трапля- скага п-ва, пашырылі назву А (алъ-Андалус) ецца таксама ў рагавіках, другасных на ўсю тэр. мусульм. Іспаніі. У ходзе Рэкварцытах, некаторых пегматытах і канкісты ÿ 13 ст. А (акрамя Гранадскага эміроссыпах. На Беларусі — як акцэсорны рата) адваявана ў арабаў 3 адваяваннем Гра­ надскага эмірата (1492) А цалкам стала ч. мінерал у палеагенавых і неагенавых Ісп. каралеўства. адкладах, трапляецца ў крышт. фундаЭканоміка агр.-прамысловая. У с.-г. менце, адкладах верхняга пратэразою, вытв-сці занята каля 42% насельніщва. карбону, трыясу, мелу, марэнных і алю- Пераважае арашальнае земляробства. віяльных. Выкарыстоўваецца як сыра- 1- е месца ў краіне па зборы бабовых, віна для высокагліназёмістых вогнетры- цукр. трыснягу, бавоўніку, сланечніку, 2 - е — па зборы збожжавых (пшаніца, рыс, copra). Вырошчваюць гародніну, бахчавыя, алівы, вінаград, тытунь, бульбу, цукр. буракі і інш. Жывёлагадоўля — авечкі, коні, буйн. par. жывёла, у т.л. быкі для карыды. Развіты рыбалоўства, збор кары коркавага дрэва. Здабываюць медзь, свінец, цынк, мар­ ганец, жал. руду, вугаль, серу. Асн. галіны прам-сці: каляровая металургія, хім., маш .-буд. (с.-г. машыны, суднабудаванне), нафтаперапр., нафтахім., харчасмакавая, тэкстыльная. А. — буй­ ны экспарцёр аліўкавага алею, кансерваваных маслін, віна. Раён турызму, вядомыя курорты на Сонечным беразе. Ф.С.Фешчанка (прырода, гаспадарка).

А ндалузіт.

АНДАЛУ́С КАЯ Н ІЗІН А , на Пд Пірэнейскага п-ва, у Іспаніі, паміж гарамі Андалускімі і Сьера-Марэна, у бас. р. Гвадалквівір. Даўж. каля 300 км. Займае перадгорны прагін, запоўнены кайназойскімі адкладамі. Густа населена. Клімат міжземнаморскі, ападкаў 400— 700 мм за год. Зараснікі маквісу, пальміту, гарыгі. Пасевы збожжавых, цукр. буракоў; rai цытрусавых, аліўкавых дрэў, сады, вінаграднікі. Буйныя гарады Севілья, Кордава, Кадыс.

ўласцівасцях металаў. Вызначыў з вял. дакладнасцю даўжыні хваляў і склаў першы падрабязны атлас спектральных ліній сонечнага спектра. Адкрыў вадарод у сонечнай атмасферы. |^ е м А. наз. адзінка даўжыні, роўная 10’ м. АНГУЛЕ́М (Angoulême), горад на 3 Францыі, на р. Шаранта. Адм. ц. дэпартамента Шаранта і гал. горад гіст. вобласці Ангумуа. Засн. ў перыяд рымскай каланізацыі. 95 тыс. ж. (1982). Машынабудаванне, папяровая, паліграф., фаянсавая, харчасмакавая, ваен. вытв-сць. Арх. помнікі 12— 15 ст. (у т л . сабор Сен-ГГер, 1105— 23). Музеі. АНГУМУА́ (Angoumois), гістарычная вобласць на 3 Францыі, дэпартамент Шаранта і часткова Дардонь. Пл. 6,1 тыс. км . Нас. 360 тыс. чал. (1982). Гал. горад — Ангулем. Вінаробства, вытв-сць каньякоў (назва ад г. Каньяк); машынабудаванне, папяровая, ваен. прам-сць. АНДАЛІБ Hyp мухамед-Гарыб (каля 1712— 80), туркменскі паэт. Заснавальнік эпічнага жанру дастана ў туркм. л-ры. Выкарыстоўваючы літ. і фалькл. сюжэты, стварыў рамант. дастаны «Лейлі і Меджнун», «Юсуп і Зулейха».

А ндаракі з в. Збляны Лідскага раёна Гродзенскай вобл. 1920-я г. (уверсе) і з Брэсцкай вобл. Пач. 20 ст.

валых матэрыялаў і тонкакерамічных (ізалятары і інш .) вырабаў. АНДАЛУСІЯ, А н д а л у з і я (Andaluсіа), аўтаномная вобласць на П д Іспаніі. Пл. 87,3 тыс. км2, нас. 6,4 млн. чал.

(1993). Адм. цэнтр — г. Севілья. Уклю-

АН ДА Л У ́С И Я ГО́Р Ы , К а р д ы л ь ера-Бетыка (Cordillera Betica), горная сістэма на П д Пірэнейскага п-ва ў Іспаніі. Працягласць з ПдЗ на ПнУ каля 630 км. Выш. да 3478 м (г. Муласен). Утвораны некалькімі глыбока расчлянёнымі хрыбтамі і масівамі альпійскаго ўзросту. Складзены пера­ важна з крышт. парод і вапнякоў. Раз­ віты карст. Радовішчы жал. руды. Укрытыя лістападнымі і вечназялёнымі лясамі і хмызнякамі. У катлавінах і на ўзбярэжжы плантацыі цытрусавых, аліўкаў, вінаграднікі, на У — фінікавыя пальмы.

чае 8 правінцый: Альмерыя, Гранада, АНДАМА́Н СКАЕ МОРА, паўзамкнёнае Кадыс, Кордава, Малага, Севілья, мора Індыйскага ак., паміж п-вамі Уэльва, Хаэн. Найб. гарады: Севілья, Індакітай і Малака, в-вам Суматра, Малага, Кордава, Гранада, Кадыс, ланцугом Нікабарскіх і Алдаманскіх

а-воў. Абмывае берагі М ’янмы, Тайлан­ да, Інданезіі і сумежных астравоў Індыі. Пл. 605 тыс. к м . Найб. глыб. 4507 м. Клімат трапічны, вільготны, мусонны. Сярэдняя т-ра вады ў лют. 26 °С, у жн.

28 °С. Салёнасць ад 20— 25 °/о0 на Пн да 30— 35 % о на Пд. Прылівы паўсутачныя (да 7,2 м). Фауна: дэльфіны Іравадзі, дзюгоні, лятучыя рыбы, рыфавыя рыбы, паруснікі і інш. Рыбалоўства. Асн. парты: Янгон, Малам’яйн (М ’янма), Пхукет (Тайланд), Джорджгаўн, Келанг (Малайзія), Белаван (Інданезія). А.М.Вітчанка. АНДАМАНСКІЯ АСТРАВЬІ, архіпелаг на Пн Індыйскага ак. паміж Бенгальскім зал. і Андаманскім морам. Працягласць э Пн на Пд 350 км. Частка саюзнай тэр. Індыі (Андаманскія і Нікабарскія астравы). Пл. 6,5 тыс. км . Са­ мыя вял. a-вы: Паўн. Андаман, Сярэдні Андаман, Паўд. Андаман, М. Андаман. А.а. — вяршыні падводнага горнага ланцуга на прадаўжэнні хр. Ракхайн (з вулканамі Барэн і Наркандам), месцамі акаймаваны рыфамі. Нізкагорны расчлянёны рэльеф, выш. да 732 м (г. Садл-Пік). Клімат трапічны, мусонны. Вілыотныя вечназялёныя трапічныя лясы. Адзіны горад — Порт-Блэр. АНДАМАНСКІЯ

I

АНДАТРА, м у с к у с н ы пацук (Ondatra zibethicus), млекакормячая паўводная жывёла атр. грызуноў. Пашырана ў Паўн. Амерыцы, Еўразіі. Радзіма — Паўн. Амерыка. У 1905 заве­ зена ў Зах. Еўропу. Н а Беларусь пранікла з Польшчы. Ш ирока рассялілася. Жыве ў норах, «хатках» у старыцах, невял. з павольным цячэннем рэчках, каналах, азёрах, сажалках, багатых воднай і прыбярэжнай расліннасцю. Даўж. цела да 40 см, хваста да 35 см, маса да 2 кт. Поўсць густая, шаўкавістая, ад светла-карычневай да чорнай. Хвост з бакоў пляскаты, укрыты рагавымі лускавінкамі. У самцоў у перыяд гону залозы выдзяляюць сакрэт з мускусам. Корміцца раслінамі. За год дае да 3 прыплодаў па 3— 15 дзіцянят. Аб’екг промыслу (футра, мяса).

АНДГУЛАДЗЕ Давід Ясонавіч (15.10.1895, с. Бахві, Махарадзеўскі р-н, Грузія — 29.9.1973), грузінскі спявак (драм, тэнар). Нар. арт. СССР (1950).

НІКАБАРСКІЯ

АСТРАВЬІ (англ. Andaman and Nicobar Islands), саюзная тэрыторыя Індыі, на аднайменных а-вах паміж Бенгальскім зал. і Андаманскім м. Працягласць з Пн на Пд 750 км. Пл. 8,3 тыс. км2. Нас.

278 тыс. чал. (1991). Адм. цэнтр — г. Порт-Блэр. Лесараспрацоўкі. Вырошчванне какосавай і каўчукавай пальмаў, рысу, садавіны. Рыбалоўства (лоў крэветак, трэпангаў), збіранне ракавін. Экспарт драўніны. Аб прыродзе гл. ў

Андятра.

Скончыў Тбіліскую кансерваторыю (1927), з 1958 яе прафесар. У 1929— 55 арт. Андаманскія астравы, Нікабарскія салю́т т-ра оперы і балета імя Паліяшвілі (Тбілісі). Сярод партый: Тарыэл астравы. АНДАРА́К , паясное жаночае адзенне, спадніца з шарсцяной ці паўшарсцяной саматканкі. Вядомы па ўсёй Беларусі за выключэннем паўн.-зах. раёнаў. Шылі з 3— 5 полак. Малюнак (у клетку або ў падоўжныя ці ў папярочныя палосы) утвараўся на вохрыста-ружовым, вішнёвым, сінім, зялёным, серабрыста-белым, чорным ф оне тканіны. Дадатковымі элементамі дэкору служылі занрасаваныя складкі, вышыўка, карункавыя тасёмкі, стужкі. У 19 — пач. 20 ст. найб. пашыраныя былі клятчастыя А. (чырвона-чорныя клеткі па ўсім полі — ваўкавыска-камянецкі строи). Пастулова да чорнага і чырвонага колераў пачалі дадаваць зялёны, ружовы, жоўты і інш. У паўд.-зах. і цэнтр. раёнах Беларусі пераважалі А. ў папярочныя палосы (ляхавіцкі строй, пухавіцкі строй), ва ўсх. — у падоўжныя (ш ирокія чырвоныя чаргаваліся з вузейшымі белымі). 3 пач. 20 ст. пашыраны аднатонныя чырвоныя, сінія і інш. А. Святочныя А. абавязкова гафрыравалі. Выйшаў з ужытку ў 1930-я г.

АНДЖАПАРЫДЗЕ

353

(«Падание пра Тарыэла» Ш .Мшвелідзе, Дзярж. прэмія СССР 1947), Герман («Пікавая дама» П.Чайкоўскага), Атэла, Радамес («Атэла», «Аіда» Дж.Вердзі). Дзярж. прэмія Грузіі 1973. АНДЖАЕЎСКІ (Andrzejewski) Ежы (19.8.1909, Варшава — 19.4.1983), польскі празаік і публіцыст. У 1927— 31 вучыўся ў Варшаўскім ун-це. Першае апавяданне «Хлусня» (1932). Вядомасць прынесла аповесць «Лад сэрца» (1938). У зб. апавяд. «Ноч» (1945) адлюстраваў жыццё суайчыннікаў у час ням. акупацыі. Раман «Попел і дыямент» (1948; экранізацыя А.Вайды, 1958) пра супярэчлівую грамадска-паліт. і маральную атмасферу ў пасляваеннай Польшчы. У метафарычных аповесцях «Цемра ахінае зямлю» (1957), «Брама раю» (1960) праблемы быцця чалавека ў складанай гіст. плыні часу, пошукі справядлівасці, веры, сэнсу існавання. У аповесці «Ужо амаль нічога» (1976) даследуе душэўны стан і памкненні мастака, у аповесці «Ніхто» (1983) праз міфалагічную прызму спрабуе асэнсаваць месца і прызначэнне чалавека ў Сусвеце. Яго творам уласцівы філасафічнасць, нетрадыцыйнае светаўспрамынне, экзістэнцыяльная праблематыка.

Te:. Popiół i diament. Warszawa, 1964; Trzy opowieści: Ciemnsci kryją ziemię. Bramy raju.

Idzie skacząc po górach. Warszawa, 1973: Nikt.

Warszawa, 1987; Рус. nep. — Сочинения. T. 1—2. M., 1990. М.М.Хмяльніцкі. АНДЖ АЛШ І (Angiolini) Даменіка Ма­ рьи Гаспара (9.2.1731, Фларэнцыя — 5.2.1803), італьянскі балетмайстар, ар­ тист, лібрэтыст і кампазітар. Адзін з заснавальнікаў дзейснага балета. Падзяляў балетныя жанры на 4 групы: гратэск, камічны, паўхарактарны і высокі. Важнейшае месца ў балеце адводзіў музыцы. На аснове камедый Мальера стварыў новае для муз. т-ра відовішча. Працаваў у Італіі, Германіі, Аўстрыі, у 1766— 86 (з перапынкамі) у Пецярбургу і Маскве. Паставіў шэраг балетаў, у тл . на ўласную музыку. АНДЖАІІАРЬЩЗЕ Верыко (Вера Іўліянаўна; 6.10.1900, Кутаісі — 30.1.1987), грузінская актриса. Нар. арт. СССР (1950). Герой Сац. Працы (1979). Вучылася ў драм, студыях у Маскве і Тбілісі. Працавала ў Тбілісі ў груз, т-ры імя Руставелі (з 1920), з 1928 — у т-ры імя К.Марджанішвілі. Актриса вял. сцэн. культуры, яркай індывідуальнасці, развівала рамантычныя традыцыі груз, т-ра. Лепшыя ролі: Джавара («Выгнаннік» В.Пшавелы), М арьи Сцюарт (аднайм. п’еса Ф.Шылера), Клеапатра («Антоній і Клеапатра» У.Шэкспіра). Здымалася ў кіно. Дзярж. прэміі СССР 1943, 1946, 1952.

Фра А ндж эліка. Мадонна на троне паміж святымі Кацярынай і Даменікам. 1445.

АНДЖАПАРЬІДЗЕ Зураб Іванавіч (н.

12.4.1928, Кутаісі), грузінскі спявак (лірыка-драм. тэнар). Нар. арт. СССР (1966). Скончыў Тбіліскую кансервато-

354

АНДЖЭЛІКА

рыю (1952), з 1971 выкладае ў ей (праф. з 1984). У 1952— 59 і з 1970 саліст Т-ра оперы і балета імя Паліяшвілі (Тбілісі), у 1959— 70 — Вял. т-ра. Сярод лепшых партый: Абесалом («Абесалом і Этэры» З.Паліяшвілі), Міндыя («Міндыя» А.Тактакішвілі), Герман («Пікавая дама» П.Чайкоўскага), Хазэ («Кармэн» Ж .Бізэ). Дзярж. прэмія Грузіі 1971. АНДЖЭЛІКА, Ф р а А н д ж э л і к а , Б е а т а А н д ж э л і к а (Angelico, Fra Angelico, Beato Angelico; сапр. Г в i д а д ы П ' е т р а ; Guido di Pietro; каля 1400, г. Вік’ё, прав. Фларэнцыя, Італія — 18.2.1455), італьянскі жывапісец эпохі Ранняга Адраджэння. Прадстаўнік фларэнцінскай школы. Як мастак склаўся пад уплывам познагатычнага жывапісу, у далейшым выкарыстаў рэалізм Мазачыо. Наіўнае і глыбока рэліг. мастацтва А. прасякнута светлым лірызмам і мяккай паэтычнасцю: «Каранацыя Марыі» (каля 1434— 35); фрэскі б. манастыра Сан-Марка ў Фларэнцыі (1438— 45), «Мадонна на троне паміж святымі Кацярынай і Даменікам» (1445), капэлы Мікалая V у Ватыкане (1445— 48) і інш. АНДОРА (каталанскае, ісп. Andorra, франц. Andorre), К н я с т в а А н­ д о р а (каталанскае Principat d'Andorra, ісп.

Principado de'Andorra, франц.

Principauté d’Andorre), дзяржава на ПдЗ Еўропы ва ўсх. Пірэнеях паміж Іспаніяй і Францыяй. Пл. 465 км2, нас. 64 тыс. чал. (1993). Сталіца — г. Андорала-Вела. Афіц. мова каталанская, выкарыстоўваецца таксама ісп. і француз­ ская. Насельніцтва: іспанцы (61%), андорцы (30%), французы (6%) і інш. Большасць вернікаў — католікі. Сярэдняя шчыльн. насельніцтва 137 чал. на 1 км2. У адм.-тэр. адносінах А. падзяляецца на 7 абшчын. Афіцыйна А. — суверэннае парламенцкае кня­ ства, фактычна — рэспубліка. Заканадаўчы орган — аднапалатны Ген. савет, які выбіраецца ўсеаг. прамым галасаваннсм на 4 гады. Выканаўчую ўладу ажыццяўляе Выканаўчы савет (урад) з 5 міністраў. Узбр. сіл не мае. Існуюць не­ вял. паліцэйскія фарміраванні для аховы грамадскага парадку. Природа. Размешчана на паўд. схілах Пірэнеяў у даліне р. Валіра і яе прытокаў (бас. р. Эбра), акружанай гарамі выш. 800— 2942 м. Шмат азёраў ледавіковага паходжання. Сярэднія т-ры студз. ў гарах -15 °С, у даліне Валіры і на Пд А. -2 °С, ліп. — да 20 °С, ападкаў 1000— 2000 мм за год. Частыя засухі. Па схілах гор шыракалістыя (дуб, граб, бук, каштан; займаюць 30% тэр.) і ялова-піхтавыя лясы, вышэй — суб­ альпійскія і альпійскія лугі. Карысныя выкапні: свінцовыя, жал. г сярэбраныя руды, шыферныя сланцы, каштоўныя і вырабныя камяні, ёсць мінер. воды. Гісторыя. Першае ўпамінанне ў

крыніцах адносіцца да 805. У сярэднія вякі тэр. А. — феад. ўладанне ў асн. графаў дэ Фуа і епіскапаў Урхельскіх; паводле пагаднення 1278 іх сумесны сюзерэнат. П азней правы графаў дэ Фуа перайшлі да франц. каралёў. 3 1419 дзейнічае Ген. савет — найстарэйшы (пасля ісландскага) парламент у Еўропе. У 1866 уведзена канстытуцыя, з 1867 улада епіскапа абмежавана. У жыцці і звычаях народа А. захоўваюцца перажыткі дафеад. і феад. адносін (абшчынная ўласнасць на зямлю, звычаёвае права і інш .). У 1933 уведзена ўсеагульнае выбарчае права для муж­ чин, у 1970 — і для жанчын. У 1981 падпісаны дэкрэт аб «рэформе інстытутаў» (раздзяленні ўлады), якім прадугледжана акрамя Ген. савета стварэнне Выканаўчага савета. Пасля парламенцкіх выбараў у 1992 Ген. савет і ўрад узначаліў лідэр рэфармістаў О. РыбаРэйг. На рэферэндуме ў сак. 1993 прынята новая канстытуцыя.

2.6.1993

падпісаны дагаворы аб добрасуседстве, дружбе і супрацоўніцтве з Францыяй і Іспаніяй, якія першыя прызналі суверэнітэт А. Да гэтага моманту, знаходзячыся пад двайным пратэктаратам Францыі і епіскапа Урхельскага, А. плаціла ім абодвум сімвалічную даніну грашамі і натурай. Паліт. партыі: Саюз і прагрэс, Дэмакр. саюз і інш. Гаспадарка. Аснова эканомікі — абслугоўванне турыстаў (больш за 10 млн. чал. штогод, 250 атэляў). Развіты лячэбна-аздараўленчы і горны турызм (асабліва лыжны). Бальнеалагічны цэнтр А. — г. Л ес-Эскальдэс. Валавы ўнутр. прадукт — 760 млн. дол. (1992). Прадпрыемствы харчасмакавай (у т.л. тытунёвай), лёгкай прам-сці. ГЭС магутнасцю 26,5 МВт. Развіты саматужныя і дапаможныя промыслы — выраб сувеніраў, вытв-сць драўнянага вугалю, лесанарыхтоўкі. У сельскай гаспадарцы спалучаюцца пашавая жывёлагадоўля і земляробства. Разводзяць авечак (больш

Горная вёска ў Андоры.

Герб і сцяг А ндоры.

за 25 тыс. галоў). Пад с.-г. культурамі 4% тэр. краіны. Вырошчваюць ячмень, жыта, кукурузу, бульбу, агародніну, тытунь (20% пасяўной пл.), вінаград, аліўкавыя дрэвы. Транспарт аўтамабільны, аўтамагістралі злучаюць А. з Іспаніяй і Францыяй. Экспарт: электраэнергія, свінцовая руда, воўна, аўчыны, тытунь, соль, керамічныя вырабы, драўняны вугаль. Імпарт: прамысл. і харч, тавары. Гал. знешнегандлёвыя партнёры — Францыя, Іспанія і Вялікабрытанія. А. — міжнар. фінансавы цэнтр. Грашовыя адзінкі — франц. франк і ісп. пе­ сета. Ю.В.Ляшковіч (природа, гаспадарка). АН ДО РА-ЛА-ВЕ́Л А (Andorra la VeUa), A h д о p a , горад, сталіца Андоры. 20 тыс. ж. (1990). У Пірэнеях, самая высакагорная сталіца ў Еўропе (1055 м над узр. м.), размешчана ў даліне р. Валіра. Вытв-сць тытунёвых вырабаў, сувеніраў. Турызм. Транспартны пункт на аўтамагістралі, якая злучае Іспанію і Фран­ цию . Помнік архітэкгуры «Дом Далін» (1580) — рэзідэнцыя ўрада.

АНДРАГЕНЕЗ [ад грэч. апёг (andres) мужчына + ...генез], мадыфікацыя палавога размнажэння, пры якой новы арганіэм развіваецца ў адпаведнасці толькі з генетычным матэрыялам сперматазоідаў; разнавіднасць партэнагенезу. Пры А. мадярынскае ядро гіне яшчэ да пранікнення сперматазоідаў у клетку i ўзнікае гаплоідны арганізм з храмасомным наборам бацькоўскай формы (наз. андрагенетычным). Звычайны ў кукурузы, некаторых відаў тытуню, экс­ периментальна атрыманы ў шаўкапрада, наезнікаў. Штучнае атрыманне жыццяздольных зародкаў магчыма пры аднаўленні дыплоіднага набору храмасом, калі ў яйцаклетку пранікае адначасова некалькі сперматазоідаў і зліваюцца 2 бацькоўскія гаплоідныя ядры. У доследах А. выкарыстоўваецца для вывучэння магчымасцяў кіравання полам пры неабходнасці атрымаць толькі мужчынскае патомства.

ктарам ГІолацкага езуіцкага калепума. Аўтар «Мемарыяла бессмяротнай памяці...» (Вільня, 1667), дзе змешчаны партрэты і гербы Сапегаў, а таксама твора «Гарчычнае зерне горкай пакуты... Хрыста...» (Вільня, 1673), перавыдадзенага ў Вільні (1688, 1757), Замосці (1701), Калішы (1746, 1756), Кракаве (1881); у 1719 перакладзены на ням. мову. У.Г.Кароткі. АНДРАЙКОВІЧ (Бутаўт-Анд р а й к о в і ч ) Стафан Аляксандравіч (1861, Гродзенская губ. '— ?), рэвалюцыянер. Вучыўся ў Гродзенскай, Віцебскай і 2-й Пецярбургскай гімназіях.

3 1881 чл. рэв. групы ў Пецярбургу. Пасля яе ўваходжання ў 1883 на правах рабочай групы партыі «Народная воля» ў Пецярбургскую нарадавольніцкую арг-цыю загадваў (пад псеўд. Уладзімір Бажэнаў) «лятучай друкарняй». Быў звязаны з пецярбургскім гуртком «Агніска» («Ognisko») — філіялам

АНДРАМЕДА

355

А. дасталася сыну Ахіла Неапталему, якому нарадзіла 3 сыноў. Пасля яго смерці стала жонкай Гелена, брата Ге­ ктара. Да міфа аб А. звярталіся ў л-ры Гамер, Эўрыпід, Ж.Расін, у жывапісе Дж.Цьепала, Ж.Давід і інш. АНДРАМЕДА, у грэчаскай міфалогіі дачка эфіопскага пара Кефея і Касіяпеі. Калі Посейдон з нерэідамі наслалі на Эфіопію пачвару і навадненне, бацька прынёс А. ў ахвяру. Персей забіў па­ чвару, выратаваў А. і ажаніўся з ёю. Па­ сля яны ператварыліся ў сузор’і. Тэма выратавання А. адлюстравана ў л-ры (Лопэ д э Вэга, Г.Сакс, П.Кальдэрон) і выяўл. мастацтве (малюнкі на ант. ва­ зах, фрэскі ў Пампеі, палотны Тыцыяна, Рубенса, Рэмбранта і інш.).

АНДРАГЕНЫ [ад грэч. апёг (andres) мужчына + ген(ы)], мужчынскія пале­ выя гармоны пазваночных. Складаюцца з вытворных халестэрыну — тэстастэрону і андрастэрону. Па хім. будове — стэроіды. У мужчынскім арганізме ўгвараюцца семяннікамі і коркавым слоем наднырачнікаў, у жаночым — коркавым слоем наднырачнікаў і часткова яечнікамі. Забяспечваюць развідцё мужчынскіх палавых органаў, другасных лалавых адзнак, мышачнай сістэмы, ствараюць станоўчы баланс бялкоў. Утварэнне А залежыць ад ганадатропнай функцыі гіпофіза, якая кантралюецца ц.н.с. Выкарыстоўваюць у медицине пры парушэннях палавой функцыі, у клімакгэрычны перывд, таксама ў жывёлагадоўлі. А знойдзены ў танадах многіх беспазваночных і ў насенні некаторых раслін.

АНДРАДЫТ, мінерал трупы гранатаў, Ca3Fe2[SiC>4]3. Крышталізуецца ў кубічнай сінганіі. Утварае крышталі, зярністыя масы. Колер жоўты, зялёны, чырванавата- або жаўтавата-карычневы, карычневы або чорны. Бляск шкляны, алмазападрбны. Цв. 6— 7,5. Шчыльн.

3,86 г/см 3. Кантактна-метасаматычнага паходжання. Тыповы мінерал вапняковых метамарфізаваных асадкавых парод, скарнаў, вулканічных парод і россыпаў. Абразіўны матэрыял.

А ндрады т.

польск. рабочай партыі «Пралетарыят». У 1883 арыштаваны, сасланы на 5 гадоў ва Усх. Сібір. У 1899 жыў у Гродне. АНДРАМАХА, у грэчаскай міфалогіі жонка Гектара. Пасля гібелі мужа, узяцця Троі і падзелу здабычы ахейцамі

Да арт. Андрамаха. Андрамаха каля цела Гекта­ ра. Мает. Ж.Давід. 1783.

Дж.Андрагвіч-Кун. Пахаванне. 3 цыкла гравюр па дрэве «Крывавае золата». 1934.

Персей і Андрамеда. Фрэска з дома Дыяскураў у Пампеях. 65 —70 н. э.

АНДРАЕВІЧ-КУН (Andrejevic- Kun) Джорджа (31.3.1904, г. Вроцлаў — 17.1.1964), сербскі жывапісец і графік. Вучыўся ў Бялградзе (1920— 25), Венецыі, Рыме і Парыжы. Заснавальнік сац.-крытычнага кірунку ў сербскім мастацтве 1930-х г. Удзельнік грамадз. вайны ў Іспаніі 1936— 39, у 1941— 45 — нац.-вызв. барацьбы ў Югаславіі. Аўтар станковых кампазіцый «Маці» (1937), «Калона» (1946), «У Парыжы» (1950), цыкла гравюр па дрэве «Крывавае золата» (1934), «За свабоду» (1937) і інш. АНДРАЙКЕВІЧ Ян Андрэй Гінтоўскі (1599 ці 1609— 1674), бел. і польскі пісьменнік, педагог, царкоўны дзеяч. Са шляхецкага роду Андрайкевічаў гер­ ба «Побуг» Ваўкавыскага пав. Быў рэ-

356

АНД РАМ ЕДА

АН ДРАМ ЕДА (лац. Andromeda), сузор’е Паўн. паўшар’я. У А. 3 зоркі 2-й зорнай велічыні і спіральная галактыка (гл. Ан­ дромеды туманнасць). Найлепшыя ўмовы бачнасці ў вер.— кастрычніку. Гл. таксама Зорнае неба. АНДРАМЕДА, Імшарніца.

кветкавая расліна,

гл.

АНДРАСТЭРО́Н , мужчынскі палавы гармон (андроген). Асн. прадукг метабалізму тэстастэрону, падобны да яго біял. дзеяннем — здольны выклікаць узмацненне або ўзнікненне другасных палавых адзнак у пазваночных жывёл і чалавека. У значнай колькасці выводзіцца з мачой. Гарманальная актыўнасць А. прыкладна ў 10 разоў слабей­ шая, чым тэстастэрону; выкарыстоўваецца ў медыцыне для ацэнкі ўзроўню прадукцыі андрагенаў у арганізме і пакладзена ў аснову колькаснай ацэнкі біял. дзеяння мужч. палавых гармонаў.

«Жыць чалавекам» (1983, Літ. прэмія СП Беларусі імя І.Мележа 1984), «Чалавек на зямлі: Нарыс І.Пташнікава» (1988).

творчасці

Те:. А жыццё — вышэй за ўсё: Выбр.: Літ.-крытыч. арт.; Нарыс творчасці. Мн., 1992.

АН ДРАЯ НАВА Алена Іванаўна (13.7.1819 — 26.10.1857), руская балерына. Скончыла Пецярбургскае тэатр. вучылішча (1837). Д а 1854 у ПецярБургскай балетнай трупе. Прадстаўніца рамант. балета. Выкананне А. вызначалася віртуознасцю класічнага і характарнага танцаў, пантамімнай выАНДРАЦЭ́Й [ад грэч. апёг (andres) разнасцю, тэмпераментам, дасканаласмужчына + oik іа жыллё], сукупнасць цю пластыкі. Першая рус. выканальніца мужчынскіх органаў кветкі — тычынак. партый Ж ызэлі («Жызэль» АА дана), АНДРАЮ К Нестар Ільіч (парт, Пахіты («Пахіта» Э Д эльдэвеза) і інш. псеўд. М ядзведзеў, Алёша; А Н Д Р 0Н А Ў Аляксандр Аляксандравіч 12.10.1906, в. Сычы Брэсцкага р-н а — (11.4.1901, Масква — 31.10.1952), са2.3.1976), удзельнік рэв. і нац.-вызв. вецкі фізік, стваральнік навук. школы руху ў Зах. Беларусі. 3 1926 сакратар па тэорыі нелінейных ваганняў. Акад. Гродзенскага акр. к-та К СМ ЗБ, з 1927 АН СССР (1946). Скончыў Маскоўскі чл. сакратарыята Ц К К С М ЗБ. За рэв. ун-т (1925). Праф. Горкаўскага ун-та дзейнасць у 1928 зняволены на 8 гадоў. (1931). Першы прапанаваў матэм. апаУ 1938— 39 палітвязень Бяроза-Картуз- рат для тэорыі нелінейных ваганняў. скага канцдагера. У вер. 1939 арганізоў- Стварыў асновы тэорыі аўтаваганняў. ваў у П інску паўстанцкія атрады. У Вял. Вырашыў шэраг важных нелінейных за­ Айч. вайну з 1941 на Цэнтр. ф ронце ў дач тэорыі радыётэхнікі, аўтам. рэгулязнішчальнай авіяцыі. У 1947— 53 на вання і агульнай дынамікі машын. гасп. і сав. рабоце ў Брэсце. Тв.\ Собрание трудов. Μ., 1956.

АНДРАМ Е́Д Ы ТУМ А́Н НАСЦЬ, най бліжэйшая да н а т а й Галакгыкі гіганцкая спіральная галактыка, самая яркая ў Паун. паўшар’і неба. M aca (3— 5) · К г 1 масаў Сонца, адлегласць ад Зямлі 700 к п к Бачна простым вокам (як туманная «плямка») у сузор’і АНДРАЮ К Серафім Антонавіч (н. Андрамеды. Зоркавая прырода А.т. вы- 10.3.1933, в. Градзялі Беластоцкага яўлена ў 1925. ваяв., Польшча), бел. крытык і літараАНДРАМ ЕДЫ ́Д Ы , б і э л і д ы , метэ- туразнавец. Канд. філал. н. (1966). орны паток з радыянтам у сузор’і Ан- Скончыў БДУ (1957). Настаўнічаў. 3 драмеды. Звязаны з распадам Біэлы к о­ 1966 у Ін-це л-ры АН Беларусі. 3 1981 гал. рэдакгар, з 1993 дырэктар выд-ва меты. У 1741, 1872 і 1885 назіраліся ме«Мастацкая літаратура». Даследуе сучатэорныя дажджы А. У выніку ўздзеяння сную бел. прозу: манаграфіі і зб-кі Юпітэра на арбіту А. у 20 ст. колькасць крытычных арт. «Жыццё. Літаратура. метэарытаў у патоку значна зменш ыГероі» (1973), «Вывяраючы жыццём» лася.

(1976), «Традыцыі і сучаснасць» (1981),

АН ДРОН АЎСКАЯ КУЛЬТУ́Р А, археалагічная культура бронзавага веку (каля сярэдзіны 2 — пач. 1-га тыс. да н.э.) на тэр. Зах. Сібіры і Казахстана. Назва ад могільніка каля в. Андронава (Краснаярскі край). Насельніцтва займалася пераважна жывёлагадоўляй, жьшо ў паўзямлянкавых і наземных жытлах на адкрытых паселішчах, карысталася бронзавай зброяй (кельты, наканечнікі коп’яў, нажы), крамянёвымі наканечнікамі стрэл. Пахаванні ў ямах пад курганамі (часам з каменнымі агароджамі) у скурчаным становішчы, вядомы выпадкі трупаспалення. Характэрны керамічны посуд слоікападобнай формы з геам. арнаментам. А.к. разглядаеіщ а як умоўная назва т.зв. андронаўскай культурнай агульнасці — некалькіх археал. культур. А Н ДРО Н ІК I (Andronikos) Камнін (1118— 12.8.1185), візантыйскі імператар з 1183, апош ні з дынастыі Камнінаў. Захапіў прастол, скарыстаўшы нар. pyx. Імкнучыся ўмацаваць бюракратычны апарат і знішчыць карупцыю, праводзіў палітыку тэрору супраць арыстакратыі. Пакараны смерцю.

Сузор'е Андрамсды.

А Н Д Р 0Н ІК А Ў (Андронікаш віл і) Іраклій Луарсабавіч (28.9.1908, С.-П ецярбург — 11.6.1990), рускі пісьменнік, літаратуразнавец. Заел. дз. мает. РСФ СР (1959). Д -р філал. н. (1956). У літ.-знаўчых працах даследаваў творчаець М.Ю Дермантава. У напаўбелетрыстычных творах («Загад­ ка Н.Ф .І.», 1938; «Тагільская знаходка», 1956, і інш .) расказваў пра архіўныя і тэксталаіічныя пошукі. Выступаў з ула-

снымі вуснымі апавяданнямі, y якіх ствараў партрэты пісьменнікаў, артыстаў. Дзярж. прэмія СССР 1967. Тв.: Собр. соч. Т. 1— 3. М„ 1980—81.

хозяйственных животных. 2 изд. Мн., 1990 (у сааўт.); Справочник по болезням молодняка животных. Мн., 1995 (разам з М.В.Якубоўскім, Я.АПанкаўцом).

АНДРОНІКАЎ МАНАСТЬІР, Андронікаў Спаса Нерукатворнага мужчынскі ман а с т ы р . Засн. каля 1360 у Маскве на беразе р. Яўза. Названы ў гонар першага ігумена — Андроніка. Арх. ан­ самбль уключае белакаменны 4-слуповы Спаскі сабор (1420— 27) з фраг­ ментам! фрэсак (1420-я г.), выкананых пад кіраўніцгвам Д.Чорнага і АРублёва, аднаслуповую трапезную (1504) з царквою Міхаіла Архангела (1694), сцены i вежы (17 ст.). 3 1947 — музей-запаведніх стараж.-рус. мастацтва імя А.Рублёва.

АНДРОЎСКАЯ (сапр. Ш у л ь ц ) Воль­ та Мікалаеўна (21.7.1898, Масква — 31.3.1975), руская актрыса. Нар. арт. СССР (1948). 3 1924 у трупе МХАТа. Выконвала пераважна камедыйныя ролі, вызначалася ўменнем ствараць складаныя характары. Сярод лепшых роляў: Сюзанна («Вар’яцкі дзень, або Жаніцьба Фігаро» П.Бамарш э), лэдзі Тыал («Ш кола зласлоўя» Р.Ш эрыдана), пані К онці («Сола для гадзінніка з боем» О.Заградніка). Здымалася на бел. кінастудыі ў фільмах «Мядзведзь» (1938) і «Чалавек у футарале» (1939). Дзярж. прэмія СССР 1952.

АНДРОПАЎ Юрый Уладзіміравіч (15.6.1914, станіца Нагуцкая Стаўрапольскага краю — 9.2.1984), савецкі парт, і дзярж. дзеяч. Ген. арміі (1976). Герой Сац. Працы (1974). 3 1944 на парт, рабоце ў Карэліі. 3 1953 пасол СССР у Венгрыі, з 1957 заг. аддзела, у 1962— 67 і з мая 1982 сакратар ЦК КПСС. У 1967— 82 старшыня КДБ СССР. 3 ліст. 1982 Ген. сакратар ЦК КПСС, адначасова з чэрв. 1983 Стар­ шыня Прэзідыума Вярх. Савета СССР. Чл. Палітбюро ЦК КПСС з 1973. Дэп. Вярх. Савета СССР у 1950— 54 і з 1962.

АНДРЎСАЎ Мікалай Іванавіч (19.12.1861, Адэса — 27.4.1924), рускі геолаг і палеантолаг, адзін з засна-

357

вальнікаў палеаэкалогіі. Акад. Пецярбургскай АН, чл.-кар. (1910). Праф. Ю р’еўскага (1896) і Кіеўскага (1905) ун-таў, Вышэйшых жаночых курсаў у Пецярбургу (1912). Працаваў у Геал. к-це (Пецярбург). Навук. працы па стратыграфіі і палеанталогіі неагену Понтакаспійскага бас., тэктоніцы і палеагеаграфіі Альпійскай зоны Еўразіі, выкапнёвых рыфах, арганагенных вапняках. Даследаваў трацічныя адклады Паўн. Каўказа і Закаўказзя. Удзельнічаў у акіянаграфічных экспедыцыях на Чорным (1890) і Мармуровым (1894) морах, у заліве Кара-Багаз-Гол (1897). АНДРУХОВІЧ Сцяпан Адамавіч (1.1.1909, в. Губіна Уздзенскага р-на Мінскай вобл. — 5.4.1989), бел. жывапісец. Скончыў Віцебскі маст. тэхнікум (1930). Працаваў у станковым жывапісе. Сярод твораў: «Веснавая сяўба» (1947), «Коні. Н а лузе» (1953), «Калгасны табун» (1958), лірычныя і індустр. пейзажы «Жыта» (1947), «Мінскае мора» (1954), «Новалукомль» (1966), «Пейзаж з лодкай» (1973), «П е­ ред дажджом» (1975), партрэт Я.Купалы (1979) і інш. АН ДРУШ ЭВІЧ Ян (пач. 16 ст. — 1567 ?), рэлігійны і дзярж. дзеяч ВКЛ, паэтлацініст. К анонік у Вільні, біскуп у Кіеве і Луцку. Аўтар дыдактычна-рэліг. паэмы «Lens Lituana olim...» (каля 1543) пра легендарнае забойства ў Вільні 14 францысканскіх манахаў у перыяд княжання Альгерда (1345— 77). Гал. эмест і пафас паэмы ў апалагетычна-хрысц. тэндэнцыйнасці, дыдактызме, асудж энні братазабойстваў. Літ:. Д о р о ш к е в и ч В.И. Новолатин­

АНДРОСАЎСКАЕ ІІЕРАМ ІР’Е 1667 Падпісана паміж Расіяй і Рэччу П аспалітай 9 лют. ў в. Андросава (Андрусава; на мяжы Мсціслаўскага і Смаленскага ваяв.) тэрмінам на 13,5 года; закончыла войну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67. Паводле дагавора да Расіі перайшлі Смаленскае ваяв, з гарадамі Дарагабуж, Белая, Красны, Невель, Веліж і Себеж і Северская зямля з Чарнігавам і Старадубам. Рэч Паспалітая прызнала далучэнне Левабярэжнай Украіны да Расіі і згадзілася на перадачу Расіі Кіева да 1669 (не быў вернуты Рэчы Пас­ палітай). Запарожская Сеч апынулася пад агульным кіраўніцгвам абедзвюх дзяржаў. Беларусь і Правабярэжная Украіна засталіся ў межах Рэчы Пас­ палітай, іх насельніцтву гарантавалася свабода правасл. веравызнання і недатыкальнасць праваслаўных епархій. А.п. стала пачаткам саюзу Расіі і Рэчы Паспалітай супраць Турцыі і Крымскага ханства.

ская поэзия Белоруссии и Литвы: Первая по­ ловина XVI в. Мн., 1979.

АНДРЫ ЕЎСКІ Дзмітрый Мікалаевіч (4.10.1904, г. Пагара Бранскай вобл. — 18.12.1983), вучоны ў галіне арган. хіміі. Д -р хім. н., праф. (1965). Скончыў Ін-т тонкай хім. тэхналогіі ў Маскве (1930).

3 1943 у авіяцыйным, з 1959 у індустрыяльным ін-тах г. Куйбышаў. У 1966— 74 у БДУ. Даследаваў састаў сланцаў, вугалю, распрацоўваў тэхна­ логіі пірагенных працэсаў паліва, атрымання араматычных злучэнняў, вывучаў ізамерызацыю алканаў і цыклаалканаў.

Te.: К вопросу термодинамики изомериза­ ции метилалканов (разам з Г.Я. Кабо, Г.М.Роганавым) / / Нефтехимия. 1975. № 1.

АНДРОСІК Мікалай Мікалаевіч (н.

8.1.1945, в. Каменка Нясвіжскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне ветэрынарнай мікрабіялогіі. Чл.-кар. Акадэміі агр. навук Беларусі (1992). Д-р вет. н. (1989). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1970). 3 1972 у Бел. НДІ эксперым. ветэрынарыі імя С.Н.Вышалескага, з 1994 нач. Гал. ўпраўлення аграрнай адукацыі Мінсельгасхарча Беларусі. Навук. працы па дыягностыцы, спец, прафілактыцы і мерах барацьбы з інфекц. хваробамі жьшёл. Те.: Профилактика пневмоний свиней. Мн., 1989; Справочник по болезням сельско­

андры ёлі

С А н д р ухо в іч. Партрэт Я.Купалы. 1979.

АН ДРЫ ЁЛІ Міхал Эльвіра (26.11.1837, Вільня — 23.8.1893), жывапісец, рысавальшчык, ілюстратар. Бацька выхадзец з Італіі. Вучыўся ў Віленскай гімназіі, у М аскоўскім вучылішчы жывапісу і ваяния (1855— 57), Пецярбургскай AM (1857— 59), у акадэміі Св. Лукі ў Рыме (I860). У 1861 на Рымскай выстаўцы адзначаны сярэбраным медалём. Працуючы ў Вільні, быў звязаны з рэв. коламі, прымыкаў да «чырвоных». У 1863 на Віленшчыне і ў Коўне ўдзельнічаў у

358

АНДРЫЖЫЕЎСКІ

паўстанні 1863—64. У вер. 1863 арыштаваны, у студз. 1864 уцёк з ковенскай турмы за мяжу. Жыў у Лондане і Парыжы, стварыў шмат графічных работ пра падзеі 1863. Вярнуўся ў 1866 на радзіму, арыштаваны і сасланы ў Вятку, дзе стаў настаўнікам будучых рус. мастакоў В. і А.Васняцовых. 3 1871 у Вар­ шаве, прадаўжаў маст. адукацыю ў

на Жэпе» (1947) і інш., кароткіх раманаў «Паненка» (1945), «Пракляты двор» (1954). Сусв. вядомасць прынеслі гіст. раманы пра мінулае Босніі «Траўніцкая хроніка» і «Мост на Дрыне» (абодва 1945). Гал. рысы яго твораў — філас. напоўненасць і глыбокі псіхалагізм. Літ.-крыт. працы пра дзеячаў сербскай і сусветнай культуры. Нобелеўская прэмія 1961. На бел. мову творы А. перакладалі В.Рагойша, АРазанаў, Л.Самасейка, Б.Сачанка, Г.Тварановіч, І.Чарота.

71s.: С а б р а н а дел а. T . 1— 17. Б е о г р а д и д р ., 1981; Б ел . п ер . — Т р ы в о ж н ы год. М н ., 1978; М ост н а Д р ы н е ; П р а к л я г ы д в о р . М н ., 1993; Р ус. п е р . — С о б р . со ч. T. 1— 3. М ., 1984— 85. Літ:. И в о А нд р иЬ : Б и о б и б л и о гр . у к аз. М ., 1974; П о л о в и ! Р. И во А ндриЬ: Ж ивот. Б е о г р а д , 1988. ІЛ.Чарота.

АНДРЫЧ (Andiycz) Ніна (н. 11.11.1915, Брэст), польская актриса. Скончыла Ін-т тэатр. мастацтва ў Варшаве (1935). Працуе ў варшаўскім «Тэатры

з бел. мовы выйшлі кн. паэзіі «Глыток вады» М.Танка (1975), «Так легка крочыш» П.Макаля (1982), аповесць «Лонва» І.Пташнікава (1980), зб-кі бел. паэ­ зіі «Моваю сэрца» (1977, разам з Г.Крыжанавай-Брынзавай) і бел. нар. казак «Чароўная дудка» (1982). Асобныя вершы бел. паэтаў у перакладзе А ўвайшлі ў анталогію «Жыццё супраць смерці» (1980), «Анталогію савецкай паэзіі XX стагоддзя» (Т. 1—2, 1981). А К ГаргЫцкі

АНДРЫЯНАЎ Кузьма Андрыянавіч (28.12.1904, в. Кандакова Цвярской вобл., Расія — 13.3.1978), савецкі хімікарганік. Акад. АН СССР (1964; чл.-кар.

1953). Герой Сац. Працы (1969). Скончыў Маскоўскі ун-т (1930). 3 1930 ва Усесаюзным электратэхн. ін-це, з 1954 у Ін-це элементаарган. злучэнняў АН СССР, адначасова з 1959 у Ін-це тонкай хім. тэхналогіі. Асн. навук. даследаванні па сінтэзе і распрацоўцы

школе Герсана. У 1883—86 працаваў у Парыжы. У жывапісных і графічных ра­ ботах адлюстроўваў жыццё і побыт бел. і літ. народаў, іх гіст. мінулае (графічныя творы «Смерць Кейстута», «Сутычка літвінаў з крыжаносцамі», «Хрышчэнне язычнікаў», «Смерць Людвіка Нарбута каля Дубічаў», «Залёты шаўца»). Напісаў партрэт Ф.Багушэвіча. Ілюстрацыі да кніг А.Міцкевіча, Ю.Славацкага, А.Мальчэўскага, Ю.Крашэўскага, У.Сыракомлі, Э.Ажэшкі, У.Шэкспіра, Дж.Ф.Купера, зробленыя пад уплывам рамантызму, вызначаюцца тэхн. лёгкасцю, багаццем фантазіі. Літ:. И с т о р и я р у с с к о г о и с к у с с т в а . T. 9, к н . 2. M ., 1965; A n d rio lli — św iad ek sw oich czasó w : L isty i w sp o m n ie n ia . W ro claw e tc ., 1976.

АНДРЫЖЫЕЎСК1 Анатоль Альгертавіч (н. 31.5.1944, г. Ульянаўск, Расія), бел. вучоны ў галіне энергетыкі. Д-р тэхн. н. ■(1994). Скончыў Маскоўскі ун-т (1969). 3 1972 у Ін-це ядэ. энерге­ тыкі, з 1994 у Ін-це праблем энергетыкі АН Беларусь Навук. працы па механіцы і цеплафізіцы дысперсных парагазавадкасных асяроддзяў, экалагічных аспек­ тах узаемадзеяння энергет. і природных сістэм, міграцыі аэразольных выкідаў АЭС у аэра- і гідрасферах. Те: Д и н а м и ч е с к а я у с т о й ч и в о с т ь р а б о т ы систем ы н еэкви вал ен тн ы х пар о ген ер ир у ю ­ щ и х к а н а л о в / / Д и с с о ц и и р у ю щ и е га зы к а к т е п л о н о с и т е л и и р а б о ч и е т е л а А Э С . М н ., 1981.

А́НДРЫЧ (Andrih) Іва (9.10.1892, в. Долак, каля г. Траўнік, Боснія — 13.3.1975), югаслаўскі пісьменнік і дыпламат. Д-р філасофіі (1924). Чл. Сербскай АН (з 1926), Югаслаўскай (з 1951) і Славенскай (з 1953) акадэмій навук і мастацтваў. У 1921—41 дыпламат у еўрап. краінах. Аўтар зб-каў лірычных вершаў у прозе «Ex ponlo» (1918), «Heспакоі» (1920), апавяданняў і аповесцяў «Шлях Аліі Джэрджалеза» (1920), «Мост

М А ндры ёлі. Смерць Людвіка Нарбута каля Дубічаў.

Польскім». Яркі тэмперамент актрысы найб. поўна раскрыўся ў ролях рамант. рэпертуару. Яе мастацтву ўласцівыя тонкасць псіхал. аналізу, трагічная глыбіня вобразаў: лэдзі Мільфард («Каварства і каханне» Ф.Шылера), Жанна («Святая Іаанна» Б.Шоу), Хімена і Ізабэла Лэнцкая («Лялька» паводле Б.Пруса). А́НДРЫЧЫК (Andrićik) Юрай (н.

22.4.1937, в. Бежаўцы Міхалаўскага p-на, Чэхія), славацкі паэт і перакладчык. Скончыў Ін-т рус. мовы і л-ры ў Празе (1960). Аўтар зб-каў паэзіі «Узыходжанне на зямлю» (1970), «Глу­ хія зычныя» (1973), кн. апавяданняў для дзяцей «Павой» (1976). Асн. тэматыка творчасці — хараство і багацце роднай зямлі, духоўнае жыццё сучасніка. Перакладае з рус., бел., укр., польск., чэшскай моў на славацкую. У яго перакладзе

прамысл. тэхналогій новых высокамалекулярных злучэнняў, асабліва тэрмаўстойлівых крэмнійарган. палімераў, і матэрыялаў на іх аснове для электра­ тэхн., лакафарбавай і буд. вытв-сці. Ленінская прэмія 1963. Дзярж. прэміі СССР 1943, 1946, 1950, 1953. Те: Т е п л о с т о й к и е к р е м н и й о р г а н и ч е с к и е д и э л е к т р и к и . М .; Л ., 1957; М е т о д ы э л е м е н т о ­ о р г а н и ч е с к о й х и м и и : К р е м н и й . М ., 1968.

АНДРЫЯ́НАУ Мікалай Яфімавіч (н.

14.11.1952, г. Уладзімір), расійскі спартсмен (іімнастыка). Абсолютны чэмпіён Алімпійскіх гульняў (1976, Манрэаль), алімпійскі чэмпіён у асобных відах мнагаборства (1972, Мюнхен, 1976). Абсалютны чэмпіён свету 1978, Еўропы 1975, СССР 1972—74. Чэмпіён свету 1974 і 1978, Еўропы і СССР у 1971—75 у асобных відах мнагаборства. Уладальнік Кубка свету 1975—77.

АНДРЫЯШ АЎ Аляксандр Міхайлавіч (1.9.1863, Чарнігаў — 1939), украінскі гісторык. Скончыў Кіеўскі ун-т (1886). Працаваў у архівах Львова, Кіева, Рэвеля, Рыгі, Пецярбурга, супрацоўнічаў з Кіеўскай археагр. камісіяй. Даследаваў гісторыю ўкр. зямель феад. перыяду («Нарыс гісторыі Валынскай зямлі да канца XIV ст.», 1887; «Нарыс гісторыі каланізацыі Пераяслаўскай зямлі да пачатку XVI стагоддзя», 1931). АНДРЭ́ (André) Жак (25.2.1919, Па­ риж — 3.4.1988), французскі лётчык, удзельнік вызвалення Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1945). Заел, лётчык Францыі. Вучыўся ва ун-це, скончыў лётную школу. 3 1943 у СССР у складзе знішчальнага авіяпалка «Нармандыя— Неман» 1-й паветр. арміі. Удзельнік Відебска-Аршанскай, Усх.-Прускай, Кёнігсбергскай аперацый. Зрабіў И З баявых вылетаў, збіў 17 самалётаў праціўніка. Да 1969 у франц. арміі, палкоўнік.

відаў) і андрэебрыевыя (1 від). На Бела­ русі адзін род — андрэя з сям. андрэевых.

АНДРЭЕЎ

Сгаражытная трупа імхоў, якія, магчыма, існуюць з верхняга дэвону-карбону. Шэрагам прыкмет нагадваюць брыевыя імхі, адрозніваюцца тым, што каробачка раскрываецца прадаўгаватымі шчылінамі, як у пячоначнікаў. Прыстасаваны да скальна-камяністых субстратаў, вытрымліваюць нізкія т-ры і працяглае высыхание. Г.Ф.Рыкоўскі.

Расіі (1957), заел. дэ. мает. Беларусі (1963). Скончыў Ленінградскае харэагр. вучылішча (1939). Да 1959 саліст і балетмайстар Ленінградскага т-ра оперы і балета імя Кірава. У 1960— 64 і 1971— 73 гал. балетмайстар Дзярж. т-ра оперы і балета БССР. Паставіў (разам з Н.Стукалкінай) першыя нац. балеты на сучасную тэму «Мара» Я.Глебава (1961)

АНДРЭЕ́С КУ (Andreescu) Іон (15.11.1850, Бухарэст — 22.10.1882), румынскі жывапісец. Вучыўся ў Школе прыгожых мастацтваў у Бухарэсце (1869— 72), у акадэміі Жуліяна ў Парыжы (1879— 81). У канцы 1870-х г. працаваў у Францыі разам з жывапісцамі барбізонскай школы жывапісу. Пейзажы і партрэты адметныя лірыз­ мам, тонкасцю каларыту: «Чабан з авечкамі» (1873), «У лесе Буээу» (1874), «Дарога па ўзгорках», «Сялянка ў зялёнай хустцы», аўтапартрэт, «Зіма ў Барбізоне» (усе 1881) і інш.

АН ДРЭ́ (Andrée) Саламон Аўгуст (18.10.1854, Грэна — кастр. 1897), шведскі інжынер, даследчык Арктыкі. У 1882— 83 прымаў удзел у навук. экспедыцыі на Ш піцберген. 11.7.1897 (з Н.Стрынбергам і К.Ф рэнкелем) спрабаваў дасягнуць Паўн. полюса на паветр. шары «Арол» уласнай канструкцыі, аднак загінуў на в-ве Белы (на У ад Ш підбергена). Рэшткі экспедыцыі знойдзены ў 1930. У гонар А названа паўн. частка в-ва Зах. Ш піцберген (Зямля Андрэ).

АНДРЭ́Е ВА (сапр. Ю р к о ў с к а я ) Марыя Фёдараўна (1868, С.-П ецярбург — 8.12.1953), руская актрыса. 3 1894 артыстка Т-ва мастащва і л-ры, у 1898— 1905 у МХТ. 3 тонкім лірызмам выконвала ролі ў п’есах Г.Гаўптмана (Раўтэндэляйн — «Патанулы звон», Кетэ — «Адзінокія»), А.Чэхава (Ірына — «Тры сястры», Аня — «Вішнёвы сад»), М.Горкага (Наташа — «На дне», Ліза — «Дзеці сонца», М ар’я Львоўна — «Дачнікі»). Адна са стваральнікаў і артыстка (1919— 26) Вял. драм, т-ра ў Петраградзе. У 1931— 48 дырэктар Маскоўскага Дома вучоных. АН ДРЭ́Е ВЫ Я ІМ ХІ, а н д р э ід ы (Andreaeidae), падклас лістасцябловых імхоў. Уключае 2 сям.: андрэевыя (120

Б.ФАндрэеў.

і «Святло і цені» Г.Вагнера (1963). 3 інш. пастановак на бел. сцэне: «Казка пра мёртвую царэўну і сем асілкаў» У.Дэешавова на тэмы АЛядава (1961), «Дон Кіхот» Л.Мінкуса (1962), «Три­ стан і Ізольда» на муз. Р.Вагнера і «Балеро» на муз. М .Равеля (1963), «Гарэалівыя частушкі» на муз. Р.Шчадрына (1971; усе са Стукалкінай). Літ.: Г р и щ е н к о М.М. Белорусский балет и современная тема. Мн., 1989.

АНДРЭ́Е У Анатоль Яўгенавіч (н.

14.9.1916, г. Рагачоў Гомельскай вобл.), адзін з кіраўнікоў партыз. руху на тэр. Віцебскай і Беластоцкай абл. у Вял. Айч. вайну, дзярж. дзеяч БССР. Герой Сац. Працы (1976). Скончыў Рэсп. партшколу пры Ц К КП (б)Б (1950),

АНДРЭ́Е ВА Ефрасіння Георгіеўна (н.

8.10.1931, в. Афонькіна П аўн.-Казахстанскай вобл.), бел. вучоны ў галіне педагогікі. Д -р пед. н. (1988), праф.

(1991). Скончыла Башкірскі пед. ін-т (1955). 3 1958 у Мінску. Працавала ў М ін-ве адукацыі Беларусі і НДІ педа­ гогікі, з 1974 у Бел. пед. ун-це. Даследуе гісторыю нар. асветы і пед. думкі Беларусі. Аўтар дапаможнікаў для студэнтаў ВНУ. Те: Псторыя педагогікі. Ч. 1. Псторыя замежнай педагогікі са старажытных часоў да 1992 г. Мн., 1992; Псторыя педагогікі. Ч. 2. Гісторыя педагогікі Беларусі са старажытных часоў да 1917 г. Мн., 1993.

359

ІА ндрэеску. Аўтапартрэт.

АНДРЭ́Е У (сапр. П р а к о ф ’еў) Аляксандр Аляксандравіч (13.4.1923, С.-Пецярбург — 10.1.1960), рускі паэт, перакладчык. Скончыў Ленінградскі ун-т (1948). Аўтар зб-каў вершаў «Зорка пакаленняў» (1959) і «Сонца Ленінграда» (1961). Перакладаў на рус. мову творы ўкр., эст., чэшскіх і інш. паэтаў. Першыя пераклады з бел. паэзіі змешчаны ў «Анталогіі беларускай па­ эзіі» (Л., 1948). Пераклаў паэму «Безназоўнае» і шмат вершаў Я.Купалы, асобныя творы П.Броўкі, А.Куляшова, М.Танка, М Лужаніна, В.Віткі і інш.

ВПШ пры Ц К К П С С (1959). 3 ліст.

1941 кіраваў падп. групай на чыг. ст. Орша. У 1942—44 камісар, камандзір партыз. атрадаў. 3 1961 нач. Гал. ўпраўлення, у 1963— 64 міністр аўтатранспарту БССР. Старшыня Бел. рэсп. савета ветэранаў вайны, працы і ўзбр. сіл (1987— 94), Камісіі па справах б. парти­ зан і падпольшчыкаў пры Прэзідыуме ВС БССР (1987— 92). Чл. ЦК КПБ (1966— 86). 3 1986 чл., у 1990— 91 нам. старшыні Рэвіз. камісіі КПБ. Д эп . ВС БССР у 1963— 85, нар. дэп. СССР у 1989— 91. АНДРЭ́Е У Андрэй, майстар разьбярскай і сталярнай справы 17 ст. Родам з Беларусі. У 2-й пал. 17 ст. працаваў у Аружэйнай палаце Маскоўскага Крамля. У 1684 «са таварышчы рабілі крэслы вялікай гасударыні, ларцы і паднасныя сталы».

АНДРЭ́Е У Барыс Фёдаравіч (9.2.1915, Саратаў — 25.4.1982), рускі кінаакцёр. Нар. арт. СССР (1962). Скончыў СараАНДРЭ́Е У Аляксей Леанідавіч (н. таўскі тэатр. тэхнікум (1937). Ствараў 24.2.1920, С.-Пецярбург), рускі і бел. вобразы простых, знеш не грубаватых артыст балета і балетмайстар. Засл. арт. хлопцаў, у якіх раскрываў душэўную

360

АНДРЭЕЎ

шчодрасць, шырыню рус. нар. хара­ ктеру (Назар Дума ў «Тракгарыстах», 1939; Бурмак у «Паданні аб зямлі Сібірскай», 1948); Саша Свінцоў у фільме «Два байцы», 1943). 3 1950 выконваў пераважна псіхалагічна глыбокія драм, ролі: Сава Зарудны («Паэма пра мора», 1958), Глазуноў («Аповесць палымяных гадоў», 1961), Расамаха

Л.МАндрэеў.

праць вайны («Іншаземец», «М арсе­ льеза», «Чырвоны смех»). У болып позніх творах (« С ц я н а » , «Думка», «Бездань», «Жыццё Васіля Фівейскага») адчуваецца песімізм, падкрэсліваецца бяссілле чалавечага розуму. Рэвалюцыя 1905— 07 абвастрьша цікавасць да сац. праблем (драмы «Да зор», 1905, выд.

1906; «Губернатар», 1906; «Апавяданне пра сем павешаных», 1908), а яе параж энне выклікала расчараванне; матывы адчаю, вобразы смерці ідуць побач з паэтызацыяй анархічнага бунту: п’есы «Сава» (1906), «Жыццё чалавека» (1907), «Чорныя маскі», «Цар Голад» і «Анатэма» (усе 1908); апавяд. «Цемра», «Пракляцце звера» (абодва 1907); раман «Сашка Жыгулёў» (1911). Пасля Кастр. рэвалюцыі жыў у Фінляндыі.

працы па фіз. і тэхн. акустыцы і тэорыі ваганняў. Аўтар першай тэорыі распаўсюджвання гуку ў рухомых асяроддэях. Літ:. Г л е к и н Г.В. Н.Н.Андреев, 1880— 1970. М., 1980.

АНДРЭЕЎ Мікалай Пятровіч (23.11.1892 — 15.1.1942), рускі літаратуразнавец і фалькларыст. Даследаваў рус. і ўкр. казкі. У аснову «Паказальніка казачных сюжэтаў» (1929) паклаў паказальнік казачных тыпаў фін. вучонага А Аарнэ. Пазней адмовіўся ад фармаліст. метадаў даследавання фальклору і выступіў з крытыкай канцэпцыі фін. школы. У працах «Фальклор і літаратура» (1936), «Фальклор у паэзіі Някрасава» (1936), «Творы Пушкіна ў фальклоры» (1937) і інш. разглядаў узаемал-ры і фальклору. Яго Тв: Собр. соч. Т. 1— 17. Спб., 1911— 17; дзеянне паказальнік казачных сюжэтаў выкарыКрасный смех. Мн., 1981. стаў Л.Бараг у паказальніку «Сюжэты і АН ДРЭЕЎ Мікалай Андрэевіч матывы беларускіх народных казак» (26.10.1873, Масква — 24.12.1932), (1978). рускі скульптар і графік. Засл. дз. маст. Літ: А с т а х о в а A M . Н.П.Андреев в

(«Шлях да прычала», 1962), Важак («Аптымістычная трагедыя», 1963) і інш. Дзярж. прэміі СССР 1948, 1950. АНДРЭЕЎ Васіль Васілевіч (3.1.1861, г. Бежацк Цвярской вобл. — 26.12.1918), рускі музыкант, балалаечнік-віртуоз, У 1838 заснаваў у Пецярбургу першы аркестр рус. нар. інструментаў (э 1923 імя А.), канцэртаваў з ім па Расіі, краінах Зах. Еўропы, ЗШ А. Пры яго ўдзеле ўдасканалена нар. балалайка, створаны яе аркестравыя разнавіднасці; арганізаваны многія аркестры рус. нар. інструментаў. Зацвердзіў балалайку як канцэртны інструмент. Аўтар каля 40 п’ес для балалайкі і аркестра, школы ігры на балалайцы (1894). Літ: В.В.Андреев: Материалы и докуме­ нты. Μ., 1986.

АНДРЭЕЎ Восіп, разьбяр па дрэве 17 ІАндрэеў. Рукамыйнік. ст. Выхадзец з Оршы. Прадаваў у Ару1676. жэйнай палаце Маскоўскага Крамля. У 1685 разам з інш. бел. разьбярамі рабіў іканастас «з флемаванымі дарожнікамі» і калонкамі для Новадэявочага мана- РСФ СР (1931). Вучыўся ў Строганаўскім вучылішчы (1885— 91) і Мастыра ў Маскве. скоўскім вучылішчы жывапісу, скуль­ АН ДРЭЕЎ Іван (7, Полацк — 1679), птуры і дойлідства (1892— 1901). Аўтар майстар-чаканшчык па серабры. Са помнікаў М.В.Гогалю (1909), А.І.Герстудз. 1660 майстар чаканнай справы цэну і М .П А гарову (1922), А М .А строўСярэбранай палаты Маскоўскага Кра­ скаму (1929; усе ў Маскве); серыі мля. Працаваў пераважна над рэлье- скульптурных і графічных партрэтаў фнымі ўпрыгожаннямі. Сярод работ У .ІЛ ен ін а (1919— 32), графічных парМ.Горкага, К.Станіслаўскага, срэбраныя пазалочаныя рукамыйнікі трэтаў царэвічаў Івана і Пятра (1676, зробле- В.Качалава і інш. ныя з Іванам Пракоф’евым, Васілём АН ДРЭЕЎ Мікалай Мікалаевіч Іванавым і Ларыёнам Афанасьевым).

(28.7.1880, с. Курмане Палтаўскай АН ДРЭЕЎ Леанід Мікалаевіч губ. — 31.12.1970), рускі фізік; ства(21.8.1871, г. Арол — 12.9.1919), рускі ральнік сав. навук. школы акустыкі і пісьменнік. Скончыў Маскоўскі ун-т гідраакустыкі. Акад. АН СССР (1953, (1897). Друкаваўся з 1892. Раннія творы чл.-кар. 1933). Герой Сац. Працы вытрыманы ў традыцыях крытычнага (1970). Скончыў Базельскі ун-т (1909). рэалізму («Вялікі шлем», «Пецька на 3 1912 працаваў у ВНУ і НДІ Масквы і дачы», «Анёлачак», «Жылі-былі»). Спа- Ленінграда, з 1940 у Фіэ., з 1954 у чуваў рэвалюцыянерам, пратэставаў су- Акустычным ін-тах АН СССР. Навук.

истории советской фольклористики 20— 30-х годов И Очерки истории русской этногра­ фии, фольклористики и антропологии. М„ 1971. Выл. 5. І.У.Саламевіч.

АНДРЭЕЎ Павел Захаравіч (9.3.1874, с. Осьміна, Лужскі р-н Ленінградскай вобл. — 14.9.1950), рускі спявак (басбарытон). Нар. арт. СССР (1939). Скончыў Пецярбургскую кансерваторыю (1903, з 1919 выкладаў у ёй, праф. з 1926). Удзельнічаў у «Рускіх сезонах» С.ПДзягілева (у 1913— 14). Сярод лепшых партый: Руслан («Руслан і Людміла» М.Глінкі), Князь Ігар і Барыс Гадуноў у аднайм. операх АБарадзіна і М.Мусаргскага. Літ: Л е б е д е в Д. П.З.Андреев: Очерк жизни и творческой деятельности. Л., 1971.

АНДРЭЕЎ Уладзімір Аляксеевіч (н.

27.8.1930, Масква), рускі акцёр і рэжысёр. Нар. арт. СССР (1985). Скончыў Ін-т тэатр. мастацтва імя АЛуначарскага (1952). Акцёр, з 1970 гал. рэжысёр Маскоўскага т-ра імя М.Ярмолавай. 3 1985 гал. рэжысёр Малога т-ра Расіі. Выкладае ў Рас. акадэміі тэатр. мастацтва, праф. з 1978. Сярод роляў: Аляксей («У добры час» В.Розава), Васількоў («Ш алёньи грошы» А-Астроўскага), Галубкоў («Бег* М.Булгакава) і інш. Паставіў спектаклі: «Мінулым летам у Чулімску» і «Паляванне на качаю* А.Вампілава, «Грошы для Марыі» паводле В.Распуціна, «Бераг» паводле Ю.Бондарава і інш. Дзярж. прэмія Расіі імя К.Станіслаўскага 1980. АНДРЭЕЎ Фёдар Андрэевіч (1879, Вільня — 9.12.1952), патафізіёлаг і клініцыст. Заел. дз. нав. РСФСР. Скончыў Маскоўскі ун-т (1906). Вучань рус. патолага А.Ъ.Фохта. Працаваў у мед. ін-тах Масквы, Свярдлоўска. У 1934— 38 заг. кафедры ў Мінскім мед. ін-це. У 1913 распрацаваў новы метад ажыўлення арганізма артэрыяльным нагнятаннем крыві. Навук. працы па вывучэнні ролі ЦНС у патагенезе захворванняў унутр. органаў, патафізіялогіі і фізіялогіі

сэрца, лёгкіх, аліментарнай дыстрафіі, пра ролю канстытуцыі чалавека ў развіцці паталаг. працэсу. АНДРЭ́Е У-БУРЛА́К (сапр.

A нд р э е ў ) Васіль Мікалаевіч (1.1.1843, г. Ульянаўск — 10.5.1888), рускі акцёр. Вучыўся ў Казанскім ун-це. У т-ры э 1868. Ад камедыйнага акцёра, схільнага да імправізацыі і фарсавых прыёмаў ігры, эвалюцыяніраваў да рэалізму. У распрацоўцы тэмы «маленькага чала­ века» спалучаў характарнасць з глыбокім псіхалагізмам. Сярод роляў: Шчасліўцаў («Лес» АА строўскага), Расплюеў («Вяселле Крачынскага» А.Сухаво-Кабыліна) і інш. Адзін з арганізатараў і кіраўнікоў першага прыватнага т-ра ў Маскве (т.зв. Пушкінскі т-р, 1880). Стварыў (разам з М.Пісаравым) «Першае таварыства рускіх акцёраў» (1883). Майстар маст. чытання. АНДРЭЕЎСКІ СЦЯГ, сцяг на карме судна ў расійскім ВМ Ф. Уведзены ў 1699 Пятром I. Палотнішча з блакітным крыжам па дыяганалі (крыж Андрэя Першазванага) спачатку было ірохпалоснае — бела-сіне-чырвонае, потым (з 1709) аднаго з гэтых колераў, з 1865 — белае.

архіепіскап епархіі БАПЦ у Паўн. Амерыцм. 3 1972 мітрапаліт БАПЦ. АН ДРЭ́Й АЛЬГЕРДАВІЧ, А н д р э й П о л а ц к і (1325— 99), князь полацкі, пскоўскі і трубчэўскі. Сын Алъгерда і ві­ цебскай князёўны Марыі Яраслаўны. У 1342 жыхарамі Пскова абраны князем, за захаванне княжацкай пасады ў Пскове змагаўся і тады, калі стаў полацкім князем. Удзельнічаў у паходзе цвярскога кн. Міхаіла на Маскву (1372). Вёў актыўную барацьбу з крыжакамі, у 1373 і 1375 правёў паспяховыя паходы на Дынабург. Пасля 1377 распачаў ба­ рацьбу за велікакняжацкі пасад у ВКЛ. Пацярпеўшы паражэнне, вярнуўся княжыць у Пскоў. Уступіўшы ў саюз з вял. кн. маскоўскім Дзмітрыем Данскім, удзельнічаў у разгроме татараў на р. Вожа (1378), адваяваў у ВКЛ для Масквы северскія гарады Трубчэўск і Старадуб, удзельнічаў у Кулікоўскай бітве 1380. П азней вярнуўся ў Полацк, вы-

АНДРЭЕЎШ ЧЫ НА, вёска ў Беларусі, у Аршанскім р-н е Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 4 км на Пн ад г. Орша, 84 км ад Віцебска, 10 км ад чыг. ст. Орша, на шашы Орша— Віцебск. 3182 ж., 943 двары (1994). Камбінат буд. матэрыялаў, з-д жалезабетонных вырабаў, райсельгасэнерга, аграрна-прамысл. аб’яднанне «Белая Русь». Сярэдняя школа, базавая спец, школа-інтэрнат, клуб, 3 б-кі, амбулаторыя, адцз. сувязі, камбінат быт. абслугоўвання. АНДРЭ́Й ( В а с і л а , В і с і л а , А н д рэй П а л я к ; 7 — 1398), рэлігійны дзеяч, першы віленскі біскуп у ВКЛ (1388— 98). Вучыўся ў Гнезне, служыў у Кракаве. 3 1374 сакратар і казначэй пры двары польскага караля. Садзейнічаў шлюбу каралевы Ядвігі з вял. кн. ВКЛ Ягайлам, пасля заключэння яго (1386) апош ні даў згоду на ўтварэнне Віленскага біскупства і прызначэнне А біскупам. У 1392 А каранаваў Вітаўта на ВКЛ, заручыўшыся яго падтрымкай у правядзенні палітыкі пашырэння каталіцызму на тэр. ВКЛ. Быў вымушаны прызнаваць праваслаўе, бел. мову, паліт. незалежнасць ВКЛ ад Польшчы. АН ДРЭ́Й (свецкае К р ы т Аляксандр; ? — 21.5.1983), бел. рэлігійны дзеяч. Да 2-й сусв. вайны жыў у Зах. Беларусі. Пасля вайны ў Германіі, Англіі: святар у прыходах, адміністратар Вікарыяльнай управы Беларускай аўтакефальнай правасл. царквы ў замежжы (БАП Ц ). 3 1961 у ЗША: настаяцель прыхода св. Жыровіцкай М аці Божай у Кліўлендзе (ініцыятар рэліг. навучання дзяцей-беларусаў, у т л . па гісторыі царквы на Беларусі). У 1969 епіскап, з 1970

АНДРЭОЦІ

361

Л.У.Языковіч.

землі. Змагаўся супраць феад. знаці, спрыяў развіццю гандлю і рамяства, перанёс сталіцу княства ва Уладзімір. У час яго праўлення Уладзіміра-Суздальскае княства стала найб. моцным на Русі. Забіты ў сваім замку ў Багалюбаве. АН ДРЭ́Й ПОЛАЦКІ, гл. Андрэй Алъгердавіч. АН ДРЭ́Й УЛАДЗІМ ІРАВІЧ (каля 1390— 1457?), князь, адзін з найбуйнейшых праваслаўных магнатаў ВКЛ. Сын кіеўскага кн. Уладзіміра з роду Альгердавічаў, брат Алелькі (Аляксандра, гл. ў арт. Алелькавічы) і Івана Бельскага (гл. ў арт. Бельскія). У адрозненне ад братоў удзельнага княства не атрымаў, але займаў высокае становішча ў ВКЛ, уваходзіў у велікакняжацкую раду. Уладальнік маёнткаў Лагойск, Тайна і Ка-

Андрэеўскі сцяг.

мянец (М енскі пав.), Славенск (Ашмянскі пав.), Палонна і Лемніца (Віцебская зямля) і інш. ВЛ.НасевЫ. АН ДРЭ́Й КА (Andreiko) Андрыс Георгіевіч (17.10.1942, Рыга — 10.3.1976), латвійскі спартсмен (міжнар. шашкі). Міжнар. гросмайстар. Ч эмпіён свету

МАндрэеў. Помнік М.В.Гогалю ў Маскве. 1909.

ступіў супраць Ягайлы (1386), але трапіў у палон. Вызвалены ў 1390, стаў на бок Вітаўта ў яго барацьбе супраць Скіргайлы. Зноў княжыў у Пскове. Загінуў у бітве на Ворскле 1399.

M.J.Ермоловы. АН ДРЭ́Й БАБО́Л Я (1591— 16.5.1657), бел. святы, езуіцкі манах, прапаведнік. Прапагандаваў ідэі Брэсцкай уніі 1596 у Вільні, Бабруйску, Полацку, Ломжы і Пінску, за што празваны пінскім апосталам. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 захоплены ў 1657 казакамі і пасля катаванняў забіты. Пахаваны ў Пінску. У 1827 яго мошчы перанесены ў Полацк. Кананізаваны ў 1938 папам Піем IX. АН ДРЭ́Й БАГАЛКЭБСКІ (каля 1112 — 29.6.1174), князь уладзіміра-суздальскі (1157— 74). Сын Юрыя Далгарукага. Каля 1150— 51 яму належалі Typaÿ і Пінск. У 1169 захапіў Кіеў; пад яго ўплыў трапілі Смаленскія і Дзвінскія

(1968— 72), уладальнік Кубка свету (1966). Чэмпіён Еўропы (1974), чэмпіён СССР (1961, 1965— 66, 1968, 1970— 72, 1975). Пераможца міжнар. турніраў (1962— 67, 1969, 1973). АНДРЭ́Й ЧЫ К1, вёска ў Беларусі, у Раснянскім с /с Сенненскага р-на Віцеб­ скай вобл. Цэнтр калгаса. За 15 км на ПдУ ад Сянна, 80 км ад Віцебска, 2,5 км ад чыг. раз’езда. 295 ж., 135 двароў (1995). Базавая школа, б-ка, клуб, аддэ. сувязі. АН ДРЭО Ц І (Andreotti) Джуліо (н.

14.1.1919, Рым), італьянскі дзярж., паліт. і грамадскі дзеяч, пісьменнік і публіцыст. Доктар права. Уключыўся ў паліт. дзейнасць з 1942. У 1943—44 у антыфаш. апазіцыі. Адзін з заснавальнікаў і рэдакгар цэнтр. органа хрысц.-дэмакр. партыі (ХДП) газ. «Il Popolo» («Народ»), 3 1944 чл. Нац. савета ХДП, адзін з яе кіраўнікоў. 3 1948 дэпутат парламента, кіраўнік парламенцкай фракцыі ХДП (1968— 72), займаў міністэрскія пасады. У 1972— 73, 1976— 79, 1989— 92 старшыня Савета Міністраў. Абвінавачаны ў карупцыі ў 1993, адышоў ад паліт. дзей-

362

АНДРЭЯ

насді. Аўтар паліт. памфлетаў, прац па навейшай гісторыі Італіі і інш. АНДРЭ́Я (Andreaea), род лістасцябловых імхоў сям. андрэевых. Каля 120 відаў. Растуць у высоки́ шыротах і высакагор’ях па ўсім зямным шары. На Беларусі ў зах. раёнах трапляецца А. скальная (A. rupeslris). Утварае невял. цвёрдыя дзернавінкі ад бура-зялёнага да чырвона-бурага колеру. Сцяблы 1—2 см выш., прамыя або прыўзнятыя, густа ўкрьггыя лісцем. Лісце прадаўгавата-яйцападобнае або яйцападобна-ланцэтнае, тупое, без жылак, вельмі гіграскапічнае. Каробачка на псеўданожцы, прадаўтаватаавальная, раскрываецца 4 прадаўгаватымі шчылінамі. Г.Ф.Рыкоўскі.

А́НДХРА-ПРА́ДЭШ,

штат на ПдУ Індыі. Пл. 276,8 тыс. км2, нас. 66,5 млн. чал. (1991), пераважна андхра (тэлугу);

АНДЫ . А н д ы й с к і я Кардыл ьеры (Andes, Cordillera de los Andes), горная сістэма на П н і 3 Паўн. Амерыкі, выцягнутая ў мерыдыянальным напрамку ўэдоўж берагоў Ціхага ак. на тэр. Венесуэлы, Калумбіі, Эква­ дора, Перу, Балівіі, Чылі і Аргенціны. Самая доўгая (9000 км) і адна з самых высоки́ (6980 м ,г. Аканкагуа) горных сістэм зямнога шара. З ’яўляецца кліматападзелам паміж паветранымі масамі Атлантычнага і Ц и́а га акіянаў, важны гідраграфічны вузел мацерыка. Складаюцда пераважна з субмерыдыянальных паралельных хрыбтоў — Усходнія Кардыльеры Андаў, Цэнтральныя К орди­ льеры Андаў, Заходняя Кардыльера Андаў, Берагавыя Кардыльеры Андаў, паміж якімі ўнутр. пласкагор’і і плато (Пуна, Альтыплана) ці ўпадзіны. П а сукупнасці прыродных асаблівасцяў і араграфіі вылучаюць А. Паўн., Цэнтр. і Паўднёвыя. П а ў н о ч н ы я А . падзяляюцца на Карыбскія Анды, Паўн,-

А н д р э я скальная.

гарадскога 20%. Адм. цэнтр — Хайда­ рабад, буйныя гарады: Вішакхапатнам, Віджаявада. Займае прыбярэжную нізіну ўздоўж Бенгальскага заліва, частку пласкагор’я Дэкан і гор Усх. Гаты (выш. да 1680 м). Клімат вільготны, трапічны, мусонны на ўзбярэжжы (1500

Лічбамі пазначаны хрыбты Андаў 1. Нарыбснія Анды 2. Нардыльера-дэ-Мерыда 3- Сьѳра-дэ-Пѳрыха 4. Цэнтральная Нардыльѳра Налум-

біі

мм ападкаў за год), ва ўнутр. раёнах з засушлівай зімой (ападкаў 500— 850 мм за год). Адзін з асн. с.-г. штатаў Індыі. Гал. с.-г. культуры: рыс, тытунь, клешчавіна, кенаф, цукр. трыснёг, таксама вырошчваюць проса, арахіс, бавоўнік і інш. У жывёлагадоўлі пераважае авечкагадоўля. Традыцыйныя галіны прам-сці — тытунёвая, цукровая. Развіты горназдабыўная (каменны вугаль, слюды, хрызалітавы азбест, барыты, вапнякі, буд. матэрыялы, жал. і марганцавая руды, храміты, свінец), металург., хім., маш.-буд. прам-сць. Транспарт чыг., марскі (гал. порт Вішакхапатнам), аўтамабільны. З.М.Шуканава.

5- Усходняя Нардыльѳра Налумбіі 6. Заходняя Нардыльѳра Налумбіі 7- Заходняя Нардыльѳра Эквадора 8. Усходняя Нардыльѳра Энвадора 9. Усходняя Нардыльѳра Перу 10. Цэнтральная Нардыльѳра Перу 11. Усходняя Нардыльѳра Балівіі 12. Цэнтральная Нардыльѳра Балівіі 13. Галоўная Нардыльѳра 14. Патагонская

Нардыльѳра

Зах. А., якія прадстаўлены 3 асн. Кардыльерамі (Усходняя, Заходняя і Цэнтральная), і Экватарыяльныя А. (складаюцца з 2 Кардыльераў — Заходняй і Усходняй). Ц э н т р а л ь н ы я А . (да 28° паўд. ш .) yκлючaюμь Перу­ анскія А. і ўласна Цэнтр. А., ці Цэн­ тр альнаандыйскае нагор’е. У П а ў д н ё в ы X А . вылучаюць ЧылійскаАргенцінскія (Субтрапічныя А.) і Патагонскія Анды. Паводле будовы А. — адроджаныя герцынскія стру­ ктуры, узнесеныя навейшымі падняццямі альпійскай складкавасці на месцы Андыйскага (Кардыльерскага) геасінклінальнага складкавага пояса; зона землетрасенняў і актыўнага сучаснага вулканізму: 70 вулканаў, у т л . 30 дзеючых (Катапахі, Льюльяйльяка, Сангай, Сан-Педра і інш .). Карысныя выкапні: руды волава («алавяны пояс» Балівіі), медзі («медны пояс» Чьші і Перу), вальфраму, сурмы, вісмуту, селену, серабра, свінцу, цынку, жалеза, золата, плаціны; у перадгор’ях, міжгорных прагінах і ўпадзінах (Маракайба, Магдалены) радовішчы нафты. У А. пачынаюцца вытокі і прытокі Амазонкі, Арынока, Па­ рагвая, Параны і рэкі Патагоніі, знаходзяцца вял. азёры: Маракайба, Тытыкака, Паапо і інш. Значныя вышыня і працягласць А. з Пн на Пд, кашрасты ва ўвільгатненні (на зах., наветраных, схілах да 5000— 8000 мм ападкаў за год — на 3 Калумбіі і Пд Чылі, на ўсх., падветраных, каля 3000 мм — экватарыяльная паласа, вельмі сухія ўзбярэжжьі — да 100 мм за год у Перу і Чылі), наяўнасць зледзяненняў (найб. эначнае ў Патагонски́ А., больш за 20 тыс. км2), узровень снегавой лініі ад 4200— 4900 м каля экватара да 6300 м у Перу абумовілі рэзка выяўленую пояснасць і вял. разнастайнасць ландшафгаў. Наветраныя вільготныя схілы ад Паўн.-Зах. А. да П д Цэнтр. А. укрыты горнымі вільготнымі экватарыяльнымі і трапічнымі лясамі (горныя гілеі), у як и́ вылучаюць 3 вышынныя паясы: т ’ера-калъентэ (гарачая зямля), т ’ера-тэмплада (умераная зямля) і т ’ера-фрыз (халодная зямля). У Субтрапічных А. вечназялёныя сухія лясы і хмызнякі, на Пд ад 38° паўд. ш. вільго­ тныя вечназялёныя і мяшаныя лясы. Расліннасць высакагорных плато мае шэраг асаблівасцяў: на Пн горныя экватарыяльныя лугі парамас, у Перу­ ански ́ А. і на ПнУ Пуны сухі высакагорны стэп халка, на ПдЗ Пуны і ўсім Ціхаакіянскім узбярэжжы паміж 5— 28° паўд. ш. пустынныя тыпы расліннасці. Жывсльны свет: шыраканосыя малпы, непаўназубыя (мурашкаед, браняносец, лянівец), ягуар, пума, лама, гуанака, алені уэмул і пуду, грызуны тука-тука і шыншыла; з птушак — кондар, тукан, калібры і інш. А. — радзіма хіннага дрэва, кокі, батату, лімскай фасолі і інш. каштоўных раслін. Даследаваў А. бел. геолаг І.І.Дамейка, у гонар якога названы хрыбет. М.В.Лаўрыновіч.

(май 1926) нач. штаба ўрадавых войскаў. Камандаваў Валынскай (1928— 37) і Навагрудскай (1934— 39) брыгадамі кавалерыі, на пач. 2-й сусв. вайны — аператыўнай групай. Інтэрніраваны 29.9.1939 сав. войскамі ў час паходу ў Зах. Беларусь. У жн. 1941 вызвалены з палону і прыэначаны У .Сікорскім камандуючым польскай арміяй у СССР, якую ў 1942 вывеў на Б. Усход (гл. Андэрса армія). На чале 2-га Польскага корпуса ўдзельнічаў у Італъянскай кампаніі 1943— 45. У 1946— 54 Вярх. галоўнакамандуючы і Ген. інспекгар Польскіх узбр. сіл на Захадзе. Пасля вайны жыў у Лондане, адзін з «АНДЫНА», («Ondyna druskienickich кіраўнікоў польск. эміграцыі. У.Я.Калаткоў. źródeł», «Ундзіна друскеніцкіх крыніц»), літаратурна-гістарычны і медыцынскі АНДЭРСА АРМІЯ, агульнавайсковыя часопіс. Выходзіў у 1844— 46 на польск. злучэнні польскага Лонданскага эмімове раз на месяц у час курортнага се­ гранцкага ўрада ў складзе Польскіх зона (крас. — снеж .) у Друскеніках (ця- узбр. сіл на Захадзе ў 2-ю сусв. вайну. пер Друскінінкай, Літва). У літ. адцзеле Камандуючы ген. УЛндэрс. Створана на пераважала белетрызаваная проза. Лей- тэр. СССР у жн. 1941 — сак. 1942 як тматывам паэт. твораў («Сеймікі павятовыя» К.Буйніцкага) была ідэаліэацыя мінулага, крытыка арыстаіфатыі. У гіст. аддзеле былі змешчаны артикулы Т.Нарбута («Аб імёнах жонак вял. князя літоўскага Альгерда», «Заўвагі наконт аўтэнтычнасці падаравання Вітаўта трокскаму манастыру»), В.Мацэёўскага («Бібліятэка шляхецкая і валасная польскага грамадзяніна 16 ст.») і інш. Я.СУмецкая. АНДЫЖА́Н , горад ва Узбекистане, цэнтр Андыжанскай вобл. Размешчаны ў паўд.-ўсх. ч. Ферганскай даліны на р. Андыжансай. Вядомы з 9 ст. 297 тыс. ж.

(1990). Чыг. вузел. Машынабудаванне і металаапрацоўка (абсталяванне для ірыгацыйных збудаванняў і бавоўнаачышчальных прадпрыемстваў; эл.-тэхн. вырабы і інш .), хім., лёгкая (баваўняная, абутковая, трыкатажная і інш.), харчасмакавая (масларобная, кансервавая, гідролізная, мясная і інш .) прам-сць; вытв-сць буд. матэрыялаў. У раёне А. — здабыча нафты і газу. 4 ВНУ. Му­ зей.

АНДЭЗІТ, кайиатыпная горная парода, эфузіўны аналаг дыярыту. Складаецца пераважна з мікракрышталёў плагіяклазу, аўгіту і інш. мінералаў, апушчаных у вулканічнае шкло. Ва ўіфапаннях тыя ж мінералы, рагавая падманка, біятыт. Структура парфіравая. Уласцівы слупковыя паасобнасці. Колер ад ш эрага да чорнага, іншы раз з зялёным адценнем. Шчыльн. 2280— 2680 кг/м 3. Ра­ зам з базальтамі ўтварае гал. масу вылітых парод у абласцях стараж. і сучаснага вулканізму. На Беларусі трапляецца ў адкладах валынскай серыі верх­ няго пратэраэою. А́Н ДЭРС (Anders) Уільям Алісан (н.

17.10.1938, Ганконг), касманаўт ЗША. Скончыў Ваенна-марскую акадэмію ЗША (1955). 3 1963 у групе касманаўтаў НАСА 21— 26.12.1968 разам з Ф .Бор­ манам і Дж.Ловелам здзейсніў першы палёт да Месяца з выхадам на селенацэнтрычную арбіту на каем, караблі «Апалон-8» як пілот месяцавай кабіны. Карабель зрабіў 10 абаротаў вакол М е­ сяца, вярнуўся на Зямлю. Палёт працягваўся 6,125 сут. А́Н ДЭРС (Anders) Уладэіслаў (11.8.1892, г. Блоне каля Варшавы — 12.5.1970), польскі ваенны і паліт. дзеяч. Генерал дывізіі (1941). Вучыўся ў Вышэйшым тэхн. вучылішчы ў Рызе (1911— 14), скончыў Вышэйшае ваен. вучылішча ў Парыжы (1923). У 1-ю сусв. вайну ў рас. арміі. 3 1918 у Войску Польскім. Удзельнік польска-сав. вайны 1920. У час дзярж. перавароту Ю.Пілсудскага

Паўночныя А нд ы . Высакагорны рэльеф.

А н д ы на граніцы Чылі і Аргенціны.

АНДЭРСАН

363

Польская армія ў СССР паводле польска-савецкіх пагадненняў 1941 для сумесных дзеянняў на сав.-герм. фронце. Фарміравалася ў асн. з польскіх ваеннапалонных, рэпрэсіраваных і дэпартаваных у глыб СССР жыхароў б. Зах. Бела­ русі і Зах. Украіны, бежанцаў з Польшчы, што апынуліея на тэр. СССР, і інш. Да жн. 1942 аператыўна падпарад-

Уладзіслаў Андэрс.

коўвалася камандаванню Чырв. Арміі, складалася з 6 пяхотных дывізій і інш. часцей і службаў (у сак. 1942 налічвала 66 тыс. чал.). У сак.— крас, і жн. 1942 ca згоды Сав. ўрада эвакуіравана ў Іран і Ірак. У выніку аб’яднання з Войскам Польскім на Сярэднім Усходзе ство­ рана Польская армія на Усходзе, якая дзейнічала на тэр. Ірака. У чэрв. 1943 з яе складу вылучаны Другі польскі кор­ пус, які ўдзельнічаў у аперацыях саюзнікаў у Паўн. Афрыцы, Італъянскай кампаніі 1943— 45. Пасля 2-й сусв. вай­ ны многія салдаты-беларусы з А.а. склалі частку бел. эміграцыі. Літ.·. П р и б ы л о в В.И. Почему ушла армия Авдерса / / Военно-ист. жури. 1990. № 3; К л и м к о в с к и й Е . Я был адъютантом генерала Андерса: Пер. с пол. М., 1991. У.Я.Калаткоў. А́Н ДЭРСАН (Anderson) Дж эймс (1739, Шатландыя — 15.10.1808), англійскі вучоны-эканаміет. Буйны фермер. Асн. навук. працы па агр. пытанні. Прыхільнік агр. пратэкцыяниму. Задоўга да Д.Рыкарда ў асноўным правільна апісаў механізм утварэння дыферэнцыяльнай рэнты, чым абвяргаў вучэнне фізіякратаў. Рашуча выступаў супраць мальтузіянства, даказваючы, што магчымасці с.-г. вытв-сці бязмежныя, яны павялічваюцца з ростам насельніцгва. АНДЭРСАН (Anderson) Карл Дэвід (3.9.1905, Н ью -Й орк — 1991), амерыканскі фізік. Чл. Нац. АН (1938). Скончыў Каліфарнійскі тэхнал. ін-т (1927), дзе і працаваў (у 1939— 78 — праф.). Навук. працы па фізіцы рэнтгенаўскіх і каем, прамянёў, элементарных часціц. Адкрыў пазітрон (1932), з ’яву нараджэння электронна-пазітроннай пары з гама-кванта (1933), мюон (1936) і вызначыў яго масу. Нобелеўская прэмія 1936.

364

АНДЭРСАН

АНДЭРСАН

(Anderson) Марыян (17.2.1902, Філадэльфія— 1993), амери­ канская спявачка (кантральта). Адна з буйнейш их камерных спявачак 20 ст. Дэбютавала ў канцэртах у 1925, у опе­ рным т-ры ў 1955. Першая негрыдянка, якая выступала на сцэне т-ра «Метраполітэн-опера» ў Нью-Йорку. Валодала голасам велоарнага дыяпазону, выкон-

Ш Андэрсан.

«Мноства шлюбаў» (1923), «Цёмны смех» (1925). Як бескампрамісны рэаліст і праніклівы псіхолаг зрабіў уплыў на некаторых амер. пісьменнікаў 20 ст. Т е : Бел. пер. — Паляровыя шарыкі; Ніхто не ведае; Прыстойнасць; Хлусня: (На­ вели) / / Даляглады. Мн., 1989; Рус. пер. — Избранное. М., 1983.

А́НДЭРСЕН

(Andersen) Ханс Крысціян (2.4.1805, г. О дэнсе, Данія — 4.8.1875), дацкі пісьменнік. Аўтар кніг «Казкі для дзяцей» (т. 1— 3, 1835— 37), «Новыя казкі» (1843— 48), «Гісторыі» (1852— 53); раманаў «Імправізатар» (1835), «Толькі скрыпач» (1837), «Дзве баранесы» (т. 1— 3, 1849); зб. навел «Кніга карцін без карцін» (1840); п ’ес «Мулат», «Маўрытанка» (абедзве 1840), аўтабіяграфіі «Казка майго жыцця» (1846), падарожных нарысаў. Сусв. вядомасць А. прынеслі казкі «Дзюймовачка», «Крэсіва», «Снежная каралева», «Прынцэса на гарошыне», «Новае ўбранне караля», «Брыдкае качаня», «Стойкі алавяны

Х.КАндэрсен.

вала і партыі сапрана. Мела разнастайны рэпертуар. Пакінула выканальніцкую дзейнасць у 1965. Напісала аўтабіяграфію (рус. пер. у зб. «Выканальніцкае мастацтва замежных краін». Вып. 1. М ., 1962).

А́НДЭРСАН

Мікалай Іванавіч (24.9.1845, Эстляндская губ. — 1907), вучоны-мовазнавец, гісторык навукі. Чл.-супрацоўнік Рас. геагр. т-ва (з 1889). Скончыў Тартускі ун-т (1870). У 1872— 94 выкладаў стараж. мовы ў Мінскай гімназіі, у 1894— 97 праф. Казанскага ун-та. Навук. працы па гісторыі фін. мовы. Аўтар кн. «Аб найстаражытнейшых школах чалавечага роду» (М н., 1886). ВЛГалоненка.

А́НДЭРСАН (Anderson)

Філіп Варэн (н.

13.12.1923, г. Індыянапаліс, штат Індыяна, ЗШ А), амерыканскі фізік. Чл. Нац. АН (1967). Скончыў Гарвардскі ун-т (1943). 3 1967 — праф. Кембрыджскага, з 1975 Прынстанскага ун-таў. Навук. працы па фізіцы цвёрдага цела, магнетызме, звышправоднасці, квантавай хіміі, ядз. фізіцы. Стварыў тэорыі ферамагнетызму (1950), звышправоднасці (1958), выявіў стацыянарны эфект Дж озефсана (1963). Нобелеўская прэмія 1977.

А неж скае возера.

салдацік». Творчасці А. ўласцівыя рамантызм і народнасць, іронія і гумар, гуманізм і філас. мудрасць. На бел. мову казкі А. перакладалі Я.Маўр, А.Якімовіч і інш. Каэка «Салавей» паст. Дзярж. т-рам лялек Беларусі (1980).

1975 быў аб’яўлены годам А. Т е : Бел. пер. — Брыдкае качаня. Мн., 1938; Выбраныя казкі. Мн., 1946; Сгойкі ала­ вяны салдацік. Мн., 1947; Казкі. Мн., 1955; Дзікія лебедзі. Мн., 1971; Рус. пер. — Сказки и истории. М., 1980. Л іт : Г р ё н б е к Бо. Ханс Кристиан Ан­ А́НДЭРСАН (Anderson) Ш эрвуд (13.9.1879, г. Камдэн, штат Агайо, дерсен: Жизнь. Творчество. Личность: Пер. с ЗШ А — 8.3.1941), амерыканскі пісь- дат. М., 1979; П е р е с л е г и н а Э.В. Ханс Кристиан Андерсен: Биобиблиогр. указ. М., меннік. Першы раман «Сын Уіндзі 1979. У Л . С акалоўскі. Макферсана» (1916). Вядомасць прынеслі зб-кі апавяданняў «Уайнсбург, А́НДЭРСЕН-НЕ́КСЁ (Andersen Nexo; Агайо» (1919), «Трыумф яйка» (1921), сапр. А н д э р с е н , псеўд. Н е к с ё ) (26.6.1869, Капенгаген — «Коні і людзі» (1923) і інш. Даследаваў М арцін уплыў індустрыялізацыі і сац. адчужэн- 1.6.1954), дацкі пісьменнік, прадстаўнік ня на чалавечую псіхіку (раманы пралет. л-ры. Тагачаснае жыццё адлю«Людзі, якія маршыруюць», 1917; «Па страваў у раманах «Пеле-Заваёўнік» (т. той бок жадання», 1932, і інш .). Пад 1— 4, 1906— 10), «Дзітэ — дзіця чалавеуплывам фрэйдызму напісаны раманы чае» (т. 1— 5, 1917— 21), «У жалезны

век» (1929), гіст. трылогіі «Мортэн Чырвоны» (1945— 48), «Страчанае пакаленне» (1948), «Жанета» (1957, незавершаны). У кн. «Вершы» (1926), зб-ках нарысаў і апавяданняў «Сонечныя дні» (1903), «Кратавінне» (т. 1— 3, 1922— 26), «Чорныя птушкі» (1930), «Да святла» (1938), цыкле аповесцяў «Успаміны» (1932— 39), драме «Людзі з Дангорда» (1915), публіцыст. творах 1920— 30-х г. абараняў ідэалы сацыялізму. У часы ням. акупацыі быў зняволены, пазней — у эміграцыі ў Швецыі і СССР. Пасля вайны вярнуўся ў Данію. Апошнія гады жыў у ГДР. Те: Рус. пер. — Собр. соч. Т. 1— 10. М., 1951—54. У.Л.Сакалоўскі. АНЕ́Г А, гл. Анежскае возера. АН ЕГЕ́Р (Honegger) Арцюр (10.3.1892, г. Гаўр — 27.11.1955), французскі кампазітар. Чл. Ін-та Францыі (1938). Буйнейшы майстар франц. музыкі 20 ст. У сваей яркай, у многім наватарскай творчасці апіраўся на нац. традыцыі. На аснове сінтэзу элементаў розных мастацтваў стварыў новыя разнавіднасці сцэн. жанраў. 3 1920-х г. працаваў пераважна ў оперна-аратарыяльным жанры (драм, араторыі «Цар Давід», 1921; «Жанна д ’Арк на вогаішчы», 1935, паст.

1938, у М інску 1971). 3 1940-х г. пісаў пераважна сімф. музыку. Аўтар опер «Юдэіф» (паст. 1926), «Антигона» (паст.

1927), «Арляня» (1937); сцэн. араторый «Крыкі свету» (1932), «Скокі мёртвых» (1938), драм, легенды «Шкала з Флю» (1941); «Каляднай кантаты» (1953); балетаў, аперэт; 5 сімфоній (1930— 50); арк. твораў, у т.л. «Пасіфік 231» (1923) і «Рэібі» (1928); канцэртаў; музыкі для т-ра, радыё і кіно. Адзін з арганізатараў і віцэ-прэзідэнт Міжнар. муз. савета, прэзідэнт Міжнар. федэрацыі і асацыяцыі аўтараў тэатр. музыкі. Літ. т е : Рус. пер. — Я — композитор. Л., 1963. Літ: Ф и л е н к о Г. Онеггер / / Музыка XX века: Очерки. М., 1984. Ч. 2, кн. 4. АН Е́П Н (Onegin; сапр. Х о ф м а н ; Hoffman) Сігрыд (1.6.1891, Стакгольм — 16.6.1943), нямецкая спявачка (кантральта, мецца-сапрана). Жонка рус. піяніста і кампазітара Я.Б.Львова (псеўд. Анегін). У 1912— 31 салістка оперных т-раў Штутгарта, Мюнхена, Нью-Йорка («Метраполітэн-опера»), Берліна. Удзельніца Байройцкіх фестываляў. Найб. поспеху дасягнула выкананнем гал. партый у операх Р.Вагнера. Сярод інш. партый: Арфей («Арфей і Эўрыдыка» К.В.Глюка), Азучэна, Амнерыс («Трубадур», «Аіда», Дж.Вердзі). АН Е́П Н Яўген Яўгенавіч (н. 17.7.1932, г. Кастрама), бел. вучоны ў галіне электроннага машынабудавання. Чл.-кар. АН Беларусі (1986), д-р тэхн. н. (1982), праф. (1989). Скончыў БПІ (1950). 3 1957 на М інскім з-дзе аўтам. ліній, з 1963 у навукова-вытв. аб’яднанні «ПЛАНАР», з 1973 яго ген. дырэктар. Навук. працы па дакладным машынабудаванні для мікраэлекгронікі, асновах

праектавання прэцызійнага тэхнал. абсталявання для вьпв-сці інтэгральных схем. Дзярж. прэмія СССР 1973. Тв.: Точное машиностроение для микро­ электроники. Μ., 1986; Автоматическая сбор­ ка ИС: Технол. процесс. Оборудование, Управление. Техн. зрение. Привод: Справ, пособие. Мн., 1990 (разам з ВАЗяньковічам, Л.Р.Бітно).

АНЕ́ПНСКАЯ СТРАФА́,

страфа з 14 радкоў 4-стопнага ямба з рыфмоўкай АбАбВВггДееДжж. Створана А.Пушкіным для рамана ў вершах ^Яўген Анегін». У першым 4-радкоўі перакрыжаваная рыфма, у другім — сумежная, далей апаясаная. Звычайна кожная страфа мае закончаную думку і з ’яўляецца «вершам у вершы», таму выкарыстоўваецца выключна ў паэт. жан­ рах з мнагапланавым развіццём сюжэта. А с . выкарыстаў М.Лермантаў у паэме «Тамбоўская казначэйша» і інш.

АНЕЖСКАЕ ВОЗЕРА, А н е г а ,

возера на ПнЗ Еўрапейскай часткі Расійскай Федэрацыі, у Карэліі, Ленінградскай і Валагодскай абласцях. Пл. 9,7 тыс. км2 (без а-воў). Даўж. 256 км, шыр. каля 91,6 км, глыб, да 127 м. Пасля пабудовы Верхнясвірскай ГЭС стала вадасховішчам (9950 км2). Катлавіна ледавікова-тэктанічнага паходжання. Паўн. берагі высокія, скалістыя, расчлянёныя вузкімі залівамі-губамі — Петразаводскай, Кондапажскай, Ліжэмскай і інш. і Павянецкім зал., паўднёвыя — пераважна нізкія, часта забалочаныя.

1369 а-воў агульнай пл. 250 км2; найбольшыя — Вял. Клімецкі і Вял. Лелікаўскі. Т-ра паверхневых слаёў вады ў жн. ў адкрытай частцы да 20— 24 °С, у залівах да 24— 27 °С. Замярзае ў ліст., крыгалом у маі. Цэнтр. ч. ў асобныя гады не замярзае. На возеры назіраюцца сейшы. Празрыстаць вады да 8— 9 м, каля берагоў 1— 4 м. Вада прэсная, з мінералізацыяй 35 мг/л. Упадаюць 58 рэк, найб. Выцегра, Водла, Суна, Шуя; выцякае р. Свір. Каля 50 відаў рыб, 17 маюць прамысл. значэнне (сіг, рапушка, корушка, мянтуз, лешч, акунь, шчупак, ласось і інш.). Рыбалоўства. Суднаходства. Во­ зера злучана Беламорска-Балтыйскім каналам з Белым м., Волга-Балтыйскім водным шляхам — з бас. Волгі. Уздоўж паўд. берага Анежскі суднаходны канал. На А.в. музей Кіжы (на аднайм. в-ве). На берагах гарады Петразаводск, Кондапага, Мядэведжагорск, Павянец. АНЕ́Ж СКАЯ ГУБА́, А н е ж с к і зал і ў , каля паўднёвага берага Белага м. Даўж. 185 км, шыр. 50— 100 км, глыб, да 36 м. Шмат а-воў (самы вялікі Салавецкі) і камяністых меляў. Упадаюць рэкі Анега, Выг, Кем. Цячэнні моцныя, пераважна прыліўныя. Выш. прыліваў да 2,72 м. Зімой замярзае. Ледастаў у сярэднім 185 дзён. На зах. беразе каля г. Беламорск пачатак БеламорскаБалтыйскага канала. Парты: Анега, Бе­ ламорск.

АНЕКДО́Т

(франц. anecdote ад грэч. anekdotos нявыдадзены), кароткае апавяданне жартоўнага ці сатыр. зместу пра незвычайную падзею, сітуацыю, рысу характару ці ўчынак чалавека; жанр фольклору. Спецыфічныя рысы А.: аднаэпізадычнасць, лаканічнасць, дакладная расстаноўка герояў, нечаканая камічная развязка. Блізкі да нар. жарту, гумарэскі. У зах.-еўрап. народаў жанры, блізкія да А — фабліо, фацэцыя, шванк. Тэрмін «А» упершыню ўжьггы ў Візантыі ў дачыненні да «Таемнай гісторыі» («Anekdota», 6 ст.) Прако­ пія Кесарыйскага. Да сярэдзіны 19 ст. да А адносілі кароткія апавяданні пра здарэнні з вядомымі гіст. асобамі. Бел. А. публікаваліся ў зб. П .В.Ш эйна, Е.Р.Раманава, М .Федароўскага і інш., у календарах, прэсе. Народныя А. выкарыстоўвалі ў сваёй творчасці Ядвігін Ш ., Я.Колас, К.Чорны, Б.Сачанка і інш. бел. пісьменнікі. Публ:. Народныя ўсмешкі. Мн., 1961; Бе-

АНЕМОГРАФ

365

кветкавых раслін — злакаў, асаковых, многіх дрэвавых двухдольных раслін (бяроза, асіна, дуб, граб, ляшчына і інш.). У ветраапыляльных раслін звычайна адсутнічае або значна рэдукаваны калякветнік, шматлікія непрыкметныя кветкі сабраны ў суквецці, пазбаўлены афарбоўкі і паху, утвараюць шмат лёгкага сыпкага пылку і інш. Цвіценне часта адбываецца да разгортвання лісця.

АНЕМАХАРЬІЯ (ад

анема... + ...харыя), перанос пладоў, насення, спораў і інш. зачаткаў (дыяспораў) раслін паветр. плынямі. А́с н. спосаб рассялення назе­ мных споравых раслін, грыбоў і некаторых інш. арганізмаў. Мае значэнне і ў насенных раслін. Пры А. дыяспоры лунаюць і планіруюць, апалыя пераносяцца ветрам па паверхні Глебы, вады або па шарпаку. Дыяспоры, якія лунаюць, маюць невял. масу (споры, дробнае пылаватае насенне ятрышнікавых, заразіхавых, грушанкавых, званочкавых) або прыстасаванні накшталт парашуцікаў (чубкі на пладах астравых, на насенні скрыпнёвых, ластаўневых, вярбовых). У дыяспораў, якія планіруюць, ёсць крылападобныя прыдаткі (плады вяза, бярозы, вольхі, клёну, ясеня, насенне хвойных і інш.). Асн. маса дыяспораў разносіцца ÿ межах да 1 км (адзінкавыя дыяспоры дрэў у буру ці па шар­ паку — да 4— 10 км, споры грыбоў — часам на сотні кіламетраў).

АНЕМІЯ

Анемометр чашачны.

ларускія народныя жарты. Мн., 1970; Жарты, анекдоты, гумарэскі. Мн., 1984. А.С.Фядосік. АЛЕКСІЯ (ад лац. аппехіо далучэнне), захоп адной дзяржавай часткі або ўсёй тэрыторыі інш. дзяржавы, а таксама гвалтоўнае ўтрыманне народнасці ў ме­ жах чужой дзяржавы. А. — грубае паруш энне міжнар. права. Статут AAH дэкларуе права нацый на самавызначэнне і абавязвае членаў AAH устрымлівацца ад А. АНЕЛІДЫ , гл. Кольчатыя чэрві. АНЕМ А... (ад грэч. anemos ведер), пер­ шая састаўная частка складаных слоў, якая па значэнні адпавядае слову «ве­ дер», напр., анемометр, анемахарыя. АНЕМ АФ ІЛІЯ (ад анема... + ...філія), анемагамія, ветраапыленн е , прыстасаванасць раслін да перакрыжаванага апылення з дапамогай ветру. Адзіны спосаб апылення ў хвой­ ных. Характэрна таксама для многіх

(ад ан... + грэч. haima кроў) м а л а к р о ў е , захворванні чалавека i жывёл, якія характарызуюцца зніж эннем колькасці гемаглабіну ў адзінцы аб’ёму крыві, часцей пры адначасовым зніж энні колькасці эрытрацытаў. Адрозніваюць 3 асн. групы А.: ад страты крыві; пры павялічаным разбурэнні эрытрацытаў; пры парушэнні ўтварэння эрытрацытаў. Суправаджаюць А. многія захворванні, у тл . інфекцыйныя, пры якіх у арганізме ўзнікае дэфіцыт жалеза, вітаміну В12, фоліевай кіслаты. Могуць быць вынікам непаўнацэннага харчавання (асабліва пры недахопе ў ежы мяса). А́с н. прыкметы жалезадэфіцытных А.: бледнасць скуры, галавакружэнне, галаўны боль, «мушкі» ў вачах, ломкасць валасоў і пазногцяў. А., звязаныя з вітаміннай недастатковасцю, час­ цей адзначаюцца ў пажылых людзей; да агульных прыкмет дадаюцца спецыфічныя — адчуванне пякоты ў языку, паносы, у запушчаных выпадках — сімптомы пашкоджання нерв, сістэмы. Пры гемалітычных набытых і спадчынных А., звязаных з павышаным разбурэннем эрытрацытаў, скура і слізістая абалонкі жаўтушныя. Усе віды А. патрабуюць неадкладнага лячэння.

АНЕМО́ГРАФ

(ад анема... + ...граф), а н е м а р у м б о г р а ф , прылада для бесперапыннага аўтам. запісу скорасці і напрамку (румбу) ветру. Адрозніваюць тыпы: чашачны А. (прыёмная частка як у анемометра·, запісвае скорасць ветру з

366

АНЕМ ОМ ЕТР

дакладнасцю 0,5— 1 м /с. А. манаметрычны (рэгіструе парывы ветру з дакла­ днасцю 0,3— 0,5 м /с). Найб. дакладны А. аб’ядноўвае чашачны і манаметрычны. АНЕМ О́М ЕТР (ад анема... + ...метр), прылада для вымярэння скорасці ветру і газавых патокаў. У недыстанцыйных А. скорасць патокаў вызначаецца па скорасці вярчэння ветравога кола, вінта, крыжавіны з паўшар’ямі (А. чаша­ чны) або па дадатным ціску (т.зв. тру­ бка Піто), у тэрмаанемометрах — па цеплааддачы нагрэтага дроту. Выкарыстоўваецца таксама аўтаматычны А. з сігнальным прыстасаваннем для выяўлення небяспечных парываў ветру і ўключэння проціаварыйных прыстасаванняў. Для бесперапыннага запісу ско­ расці ветру служаць анемографы.

настоі і адвары маку, індыйскіх каналель, мандрагоры, дурнап'яну. У сярэднявеччы абязбольванне дасягалася таксама сцісканнем сасудаў шыі або канечнасцяў, шчодрым кровапусканнем, ахаладжэннем тканак і інш. У АНЕНСКІ Ісідар Маркавіч (13.3.1906 — 19 ст. адкрыгы эфектыўныя спосабы абяз­ больвання. Англ, ўрач У.Мортан у 1846 пра2.5.1977), расійскі кінарэжысёр, сцэна- вёў аперацыю пад эфірным наркозам, у 1844 рыст. Засл. дз. маст. Расіі (1971). Скон- амер. ўрач Х.Уэлс выкарыстаў закіс азоту пры чыў Ін-т тэатр. мастацтва (1934), Усеса- выдаленні зуба. У 1847 шатландскі ўрач юзны ін-т кінематаграфіі ў Маскве Дж.Сімпсан у якасці сродку для наркозу прапанаваў хлараформ. У Расіі эфірны і хлара(1936). Сярод фільмаў: экранізацыі твораў А Ч э- формны наркоз увялі ў практыку М.І.Пірагоў хава «Мядзведзь» (1938), «Чалавек у фуга- і Ф.І.Іназемцаў (1847). Прынцыпова новым рале» (1939; абодва на кінастудыі «Бела- метадам анестэзіі было адкрыццё мясцоварусьфільм»), «Ганна на шыі* (1954), а та­ анесгэзоўнага дзеяння какаіну (рус. ўрач ксама «Пяты акіян» (1940), «Княжна Мэры» В.К.Анрэп, 1879; аўстр. Келер, 1884). 3 увядзеннем у практыку расгвораў навакаіну па(1955), «Таленты і паклоннікі» (1973) і інш. чало хугка развівацца мясц. абязбольванне: АНЕРО́Щ (ад а... + грэч. nëros вільгот- інфільтрацыйная, правадніковая і спіннамазны + eidos від), прылада для вымярэн­ гавая анестэзія (АВ.Вішнеўскі, С.С.Юдзін, ня атм. ціску. А сн. дэталь — метал, І.С.Жораў, Я.М.Мяшалкін і інш.).

ства інтэлектуальных і маральных пачаткаў. Выступаў як перакладчык і крытык («Кніга адлюстраванняў», т. 1— 2, 1906— 09).

скрыначка, унутры якой вакуум. Пры павышэнні ціску яна сціскаецца, што праз злучаную з ёю спружыну выклікае зруш энне стрэлкі на шкале. Адчувальнасць да 10 Па. Для атрымаиня сапраў-

АНЕМО́Н А, гл. Курослеп. А́Н ЕНКАУ Павел Васілевіч (1.7.1813, паводле інш. звестак 30.6.1812, Масква — 20.3.1887), рускі крытык, гісторык літаратуры, мемуарыст. Вольны сдухач Пецярбургскага ун-та. У «Отече­ ственных записках» і «Современнике» апублікаваў цыкл артыкулаў «Парыжскія пісьмы» (1847— 48). Аўтар кн. «Матэрыялы для біяграфіі А.С.Пушкіна» (1853), «Пушкін у Аляксандраўскую эпоху» (1874), складальнік першага пасмяротнага збору твораў А.Пушкіна (т.

1— 7; 1855— 57). Найб. значную частку спадчыны А. складаюць мемуары, у т л . кн. «Выдатнае дзесяцігоддзе (1838— 1848)» (1880) — адна з асн. крыніц вывучэння літ. думкі і грамадскага руху 1830— 40-х г.

Літ: Б у н я т я н А А , Р я б о в Г.А, М а н е в и ч A 3 . Анестезиология и реани­ матология. 2 изд. М., 1984; Руководство по анестезиологии. М ., 1994. І.І.Канус.

АНЕТА (Aneto), П і к а - д э - А н е т а , самая высокая вяршыня Пірэнеяў, у Іспаніі. Выш. 3404 м. Размешчана ў гранітным масіве Маладзета. Снежнікі і невял. ледавікі.

Те:. Воспоминания и критические очерки 1849— 1868. Т. 1— 3. Спб., 1877—81; Литера­ турные воспоминания. М., 1983.

ÀHEHKAŸ Юрый Паўлавіч (23.7.1889, Петрапаўлаўск-Камчацкі — 3.5.1974), рускі жывапісец і графік. Вучыўся ў вучылішчы А.Штыгліца ў Пецярбургу (1909— 11), у Ф.Валатона і М .Дэні ў Парыжы (1911— 12). Аўтар вострахаракгарных партрэтаў, часта з элементамі гратэску. Адзін з заснавальнікаў сав. кніжнай ілюстрацыі («Дванаццаць» А Блока, 1918). Мастак тэатра і кіно. Выпрабаваў шэраг кірункаў мастацтва 1-й чвэрці 20 ст., у т л . кубізм. 3 1924 за мяжой (Германія, Францыя). Напісаў <Дзённік маіх сустрэч» (рус. пер. 1991). АНЕНСКІ Інакенцій Фёдаравіч (1.9.1856, г. Омск — 13.12.1909), рускі паэт. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1879). Аўтар трагедый «Меланіпа-філосаф» (1901), «Цар Іксіён» (1902), «Лаадамія» (1906), «Фаміра-кіфарэд» (выд.

1913), заснаваных на сюжэтах ант. міфалогіі. П аэзіі А. (зб-к і «Ціхія песні», 1904; «Кіпарысавая шкатулка», 1910; «Пасмяротныя вершы» 1923) уласцівыя дэкадэнцкае светаўспрыманне, адзін-

На Беларусі сістэматычныя даследаванні па А. пачаліся ў канцы 1950 — пач. 1960 г. у Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў, мед. ін-тах. Вывучаюцца пра­ блемы эндатрахеяльнага наркозу, камбінаванай анестэзіі, асаблівасцяў абязбольвання пры розных хірург. умяшаннях. Распрацоўваюцца пытанні штучнай вентыляцыі лёгкіх, артэрыяльнай гіпатэнзіі, гіпаі гіпертэрміі (В.К.Зубовіч, І.І.Канус, І.З.Кляўзунік, АА .П лавінскі, У.У.Спас, І.З.Столкарц, П.В.Цэдрык і інш .). Створана служба анестэзіялогіі — рэаніматалогіі э палатамі інтэнсіўнай тэрапіі.

ТЭТРАСО Ш И

2л*г

Д Ы П Л01Д

гп

Н У Л Т С О М ІН

гл - 2

Схема анеўплаідыі.

днага значэння ціску ў паказанні А. ўводзяць папраўкі, якія вызначаюцца пры параўнанні з данымі ртутнага баро­ метра. Выкарыстоўваецда таксама як вышынямер (напр., у авіяцыі; шкалу А. градуіруюць у метрах). АНЕСТЭЗІЯ, гл. ў арт. Абязбольванне. АНЕСТЭЗІЯЛОГІЯ (ад ан... + грэч. aistliësis пачуцдё + ...логія), галіна клінічнай медыцьшы, якая вывучае праблемы абязбольвання, кіравання жыццёваважнымі функцыямі арганізма ў час хірургічнай аперацыі, а таксама перад пачаткам і пасля яе. Уключае рэаніматалогію і інтэнсіўную тэрапію. Метады абязбольвання пачалі распрацоўваіща разам з хірургіяй яшчэ ÿ Сгараж. Асірыі, Егіпце, Кітаі, Індыі і інш. краінах. Як абязбольвальныя сродкі выкарыстоўваліся

АНЕЎПЛАІДЬІЯ (ад ан... + грэч. eu д о­ бра, цалкам + ploos кратны + eidos від), гетэраплаідыя, спадчынная змена, пры якой клеткі арганізма маюць колькасць храмасом, не кратную адзінарнаму (гаплоіднаму) набору. Адсутнасць у храмасомным наборы дыплоіда адной храмасомы наз. м а н а с о м і я й , дэвюх гамалагічных храма­ сом — н у л і с о м і я й ; наяўнасць дадатковай гамалагічнай храмасомы — т р ы с о м і я й . Арганізмы з анамальнай колькасцю храмасом наз. адпаведна манасомікамі, нулісомікамі, трысомікамі. Асн. механізм узнікнення А .— нераэыходжанне і страта асобных храмасом у мітозе і меёзе. А. звычайна прыводзіць да паніжэння жыццяздольнасці і нярэдка да гібелі анеўплоідаў, асабліва ў жывёл. Прикладам А. ў чалавека з ’яўляецца Дауна хвороба, якая выклікаецца трысаміяй па 21-й храмасоме. 3 дапамогай А. пры генет. аналізе вызначаюць лакалізацыю генаў у храмасомах. АН ЕЎРЫ ЗМ А (ад грэч. aneurysnia расш ырэнне), абмежаванае расшырэнне крывяноснага сасуда ці поласці сэрца пры станчэнні і выпучванні яго сцены.

Адрозніваюць A. сапраўдныя, калі выпучваюцца ўсе слаі сценак, і несапраўдныя — анеўрызматычны мяшок фарміруецца пры сценцы пашкоджанага сасуда. А. сасудаў (артэрыяльныя, вянозныя, артэрыявянозныя) і аорты з ’яўляюцца ўскладненнямі атэрасклерозу, сіфілісу, раненняў і інш. хвароб. А. сэрца ўзнікае пасля інфаркту ў сце­ нцы левага жалудачка. А. могуць парушаць кровазабеспячэнне і сціскаць прылеглыя тканкі. Магчымы разрывы A. і крывацёкі ca смяротным зыходам. Лячэнне спецыяльнае (асн. хваробы) і хірургічнае (траўматычныя А ). АНЕЦІ (Onetti) Хуан Карлас (н.

1.7.1909, г. М антэвідэо, Уругвай), уругвайскі пісьменнік, адзін з заснавальнікаў новай лац.-амер. прозы. На пачатку творчасці зазнаў уш ы ў філасофіі экзістэнцыялізму. Аўтар зб-каў апавяданняў «Самае жахлівае пекла» (1962), «Сумная, як яна» (1963), аповесцяў «Калодзеж» (1939), «Для адной безыменнай магілы» (1959), раманаў «Нічыйная зямля» (1941), «Кароткае жыццё» (1950), «Верф» (1961), «Хунтакадаверэс» (1964), «Дадзім слова ветру» (1978), «У тыя часы» (1987) і інш. Паўфантастычныя сюжэтныя сітуацыі ў творах А часам набываюць сімвалічнае гучанне; з глыбокім псіхалагізмам даследуе пачухщё бяссілля, прыгнечанасці, працэс разрыву герояў з рэчаіснасцю варожага свету. Прэмія М.Сервантэса (1980). Те: Obras complétas Mexico, 1970; Рус. пер. — Короткая жизнь. Верфь: Романы; Повести и рассказы. М., 1983. Х.-К.Папок. АНЁЛЫ (ад грэч. angelos вястун), у хрысціянстве, іудаізме, ісламе бесцялесныя звышнатуральныя істоты, створаныя Богам; пасрэднікі паміж Богам і людзьмі праз якіх ён абвяшчае людзям сваю волю. Паводле прынятай у хрысціянстве «нябеснай іерархіі», А. падзяляюцца на 9 чыноў, згрупаваных у 3 абліччах: серафімы, херувімы, пра­ столы; панавання, сілы і ўлады; пачаткі, анёлы і архангелы. Паводле ўяўленняў веруючых, да кожнага чалавека ад нараджэння Бог прыстаўляе асобнага А.-ахоўніка. АНЖУ (Anjou), гістарычная вобласць на ПнЗ ФранцыЦу бас. Ніжняй Луары. Пл. 7,6 тыс. км7 . Нас. 680 тыс. чал.

(1982). Уключае дэпартаменты М ен і Луара, часткова Эндр і Луара, Маен, Сарта. Гал. горад — Анжэ. АНЖУ Пётр Фёдаравіч (15.2.1796, Вышні Валачок, Расія — 12.10.1869), даследчык Арктыкі, адмірал рус. флоту. У 1821— 23 з памочнікамі апісаў паўн. берагі і a-вы паміж рэкамі Алянёк і Індыгірка, склаў карту Новасібірскіх а-воў. У 1825— 26 удзельнічаў у апісанні паўн.-ўсх. берага Каспійскага м. і зах. берага Аральскага м. У 1827 вызначыўся ў Наварынскай бітве руска-англафранц. флоту з тур.-егіп. флотам на лінейным караблі «Гангут». Займаў камандныя пасады ў марскім ведамстве.

Імем А названа паўн. група Н о­ васібірскіх а-воў. Літ:. П а с е ц к и й В.М. Петр Анжу. М., 1958. АНЖУ АСТРАВЫ, цэнтральныя, самыя вял. астравы ў архіпелагу Новасібірскія a-вы ў м. Лапцевых і Усходне-Сібірскім м. Уключаюць a-вы: Кацельны, Зямля Бунге, Фадзееўскі, Новая Сібір і Бялькоўскі. Агульная пл. каля 29 тыс. км2. У рэльефе пераважаюць нізінныя акумулятыўныя раўніны, занятыя аркгычпымі тундрамі. Названы імем рус. палярнага даследчыка и.Ф.Анж у. АНЖУ́Й СКАЯ ДЫНА́С ТЫЯ, каралеўская дынастыя ў шэрагу еўрапейскіх краін сярэднявечча. Паходзіла ад франц. графаў Анжу. Правіла ў Англіі ў 1154— 1399 (гл. Плантагенеты), у Паўд. Італіі ў 1268— 1442, Сіцыліі ў 1268— 82 (намінальна ў 1266— 1302). Заснавальнік дынастыі ў Сіцыліі і Паўд. Італіі Карл Анжуйскі (правіў да 1285)

анізаметра магнітнага:

С хем а 1 — к р ы н іц а святла; 2 — пругкія элементы; 3 — люстэрка; 4 — шкала; 5 — узор; N, S — полюсы магніта.

Правіла таксама ў Венгрыі ў 1308— 87 і ў Полынчы ў 1370— 82 і 1384— 85. АНЖ Э́Р А-СУ́Д Ж АНСК, горад у Расіі, у Кемераўскай вобл. Засн. ў 1897. 104,8 тыс. ж. (1994). Чыг. станцыя (Анжэрская). Цэнтр вугальнай прам-сці Кузбаса. Машынабудаванне і металаапрацоўка (буд. маш ины, горназдабыўное абсталяванне, трактарныя агрэгаты і інш.); хім.-фармацэўтычная, лёгкая, харч, прам-сць; вытв-сць буд. матэрыялаў (жалезабетонныя вырабы, шкло).

АНІЗАМЕТР

367

1986 абвясціў пра спы ненне сваіх абавязкаў у адносінах да Новай Зеландыі, яе членства ў АН ЗЮ Се прыпынена.

АНІВА,

заліў Ахоцкага м., каля паўд. берага в. Сахалін, паміж п-авамі Крыльёнскім і Таніна-Аніўскім. Даўж. 90 км, шыр. 104 км, глыб, да 93 м. Ш и ­ рока адкрыты ў паўд.-зах. частку Ахоц­ кага м. Багаты рыбай (ласасёвыя, селядцы, траста, камбала). На беразе — гарады Аніва, Карсакаў.

АНІГІЛЯЦЫЯ

(ад лац. annihilatio зніш чэнне, знікненне), працэс узаемадзеяння элементарнай часціцы з яе антычасціцай, у выніку якога яны ператвараюцца ў інш. элементарныя часціцы. Адбываецца ў адпаведнасці з захавання законамі. А. электронна-пазітроннай пары (е' — е +) у 2 або 3 фатоны і адваротны працэс нараджэння яе фатонамі былі прадказаны англ, фізікам П Д зіракам (1931), выяўлены эксперимента­ льна франц. фізікамі I. і Ф.ЖаліоКюры (1933) і дакладна апісаны ў кван­ товой электрадынаміцы. У фізіцы высокіх энергій А. — адзін з імаверных каналаў (прамежкавых стадый) працэсаў узаемадзеяння часціцы з анты­ часціцай, што ажыццяўляецца за кошт электрамагн., слабага і моцнага ўзаемадзеянняў. Напр., пры сутыкненнях высокаэнергет. (е' — е +) пучкоў акрамя А. ў фатоны магчымы пругкае і нялругкае рассеяние, ператварэнне ў інш. пары (μ’— μ , V — V, π — π+ і г.д.), утварэнне звязаных недаўгавечных сістэм (пазітроній, кварконій і інш .) або абсалютна нейтральных часціц (γ, р, η° -> ), а ў канчатковым выніку — множнае нарадж энне часціц, пераважна адронаў. Сучасныя паскаральнікі на сустрэчных пучках даюць магчымасць атрымаць усе вядомыя элементарныя часціцы, у т л . с^мыя^. масіэдшя, напр. слабыя базоны W

, W

j

z

Літ.: Б о г у ш A A Очерки по истории физики микромира. Мн., 1990. А.А.Богуш.

АНІД, гл. ў арт. Поліамідныя валокны. АНІЁН, гл АН13АГАМІЯ (ад грэч. anisos неадноль-

А́Н ЗЮ С (A N ZU S; Australia, N ew кавы + ...гамія), тып палавога працэсу, Zealand, United States), ваенна-паліты- калі зліваюцца палавыя клеткі (га ­ чны блок Аўстраліі, Новай Зеландыі i меты), якія адрозніваюцца памерам, ЗШ А. Назва ад першых літар краін- формай або паводзінамі пры зліцці. удзельніц. Дагавор пра стварэнне блока Напр., у некаторых водарасцяў А. западпісаны 1.9.1951 у Сан-Францыска ключаецца ў зліцці мужчынскіх і жано(ЗШ А) на неабмежаваны тэрмін, усту- чых гамет, адна з якіх менш рухомая піў у сілу 29.4.1952. Інспіраваны ЗША, або большая за другую. Часам гэты пра­ якія пасля пачатку Карэйскай вайны цэс наз. гетэрагаміяй, а паняцце «А.»

(1950) імкнуліся стварыць на ўзор выкарыстоўваюць у адносінах да прасНАТО калект. саюз бяспекі ў цейшых, якім у палавым працэсе ўласціхаакіянскай прасторы. Прадугледжваў цівы капуляцыя і кан'югацыя. Для выузаемную падтрымку ў выпадку нападу шэйшых раслін і мнагаклетачных жына аднаго з партнёраў. Аўстралія і Н о­ вёл, а таксама для некаторых грыбоў вая Зеландыя бачылі ў дагаворы гаран­ характерна аагамія. Гл. таксама Ізагатию бяспекі ад Японіі. Пасля закрыцця мія. новазеландскіх партоў для атамных АНІЗАМЕТР МАГШТНЫ (ад грэч. ваен. караблёў ЗШ А (1985) амер. ўрад у anisos неаднолькавы + ...метр), прылада

368

АНІЗАТРАПІЯ

для вызначэння магнітнай анізатрапіі монакрышталёў і тэкстураваных матэрыялаў. ГІрынцып дзеяння: доследны ўзор змяшчаюць у моцнае аднароднае магн. поле; папярочная кампанента вектара намагнічанасці, што ўзнікае, ўтварае момант вярчэння, які імкнецца павярнуць узор. Момант вярчэння кампенсуецца момантам, што ствараюць

Λ.Λ.Λ нікейчык.

пругкія мех. элементы прылады. Вугал павароту ўзору адлічваецца па шкале пры розных напрамках поля. Па выніках вымярэнняў разлічваюцца. канстанты анізатрапіі і ацэньваецца сту­ пень дасканаласці тэкстуры. А.м. дае магчымасць даследаваць масіўныя ўзоры, ферамагн. плёнкі, матэрыялы ў вытв. умовах; інтэрвал т-р ад 1300 К да геліевых ( 1 К); напружанасць магн. поля да 4000 кА́/м. АНІЗАТРАПІЯ (ад грэч. anisos неаднолькавы + tropos напрамак), 1) у ф і з і ц ы — залежнасць фіз. (мех., аптычных, магн. і інш .) уласцівасцяў рэчыва ад напрамку. Натуральная А. — характэрная асаблівасць крынггалёў; абумоўлена іх сіметрыяй і выяўляецца тым больш, чым яна меншая. А́. некаторых вадкасцяў (напр., вадкіх крышталёў) тлумачыцца асіметрыяй і пэўнай арыентацыяй малекул. У аморфных i полікрышталічных рэчывах А. бывав пры наяўнасці прыроднай (напр., драўніна) або штучнай тэкстуры (напр., пры пракатцы ліставой сталі зерні металу арыентуюцца ўздоўж напрамку пракаткі, у выніку чаго ствараецца А. мех. уласцівасцяў). А. многіх уласцівасцяў крышталёў, напр. лінейнага цеплавога расшырэння, электраправоднасці, пругкіх уласцівасцяў, характарызуецца значэннямі адпаведных пастаянных уздоўж гал. восі сіметрыі і ўпоперак да яе. Алтычная А. выяўляецца ў выглядзе падвойнага праменепераламлення, дыхраізму, змен характару палярызацыі і вярчэння плоскасці палярызацыі святла. Натуральная аптычная А крышталёў абумоўлена неаднолькавасцю ў ро­ зных напрамках поля сіл, якія ўтрымліваюць атамы ці іоны рашоткі. Штучная А. ствараецца ў ізатропных асяроддзях пад уздзеяннем вонкавых сіл ці палёў, што вызначаюць у асяроддзях

пэўныя напрамкі, напр., у выніку ўздзеяння пругкіх дэфармацый, эл. поля, магн. поля (гл. Катона— Мутона эфект, Фарадэя эфект). 2) А. ў г е а л о г i і абумоўлена мікраслаістасцю, упарадкаванай арыентацыяй зерняў і крышталёў і мікратрэшчынаватасцю горных парод і мінералаў. Крышталі розных мінералаў выяўляюць А. розных уласцівасцяў: слюды — аптычных, мех. (спайнасці, пругкасці, трываласці); дыстэну — цвёрдасці; кварцу, турмаліну — аптычных, п’езаэлектрычнага эфекту; магнетыту — ферамагнітных; кальцыту — аптычных. А. некаторых мінералаў выкарыстоўваецца ў прыладабудаванні. А масіваў горных парод вызначаецца ўпарадкаванымі лінейнымі ці плоскаснымі элементамі будовы (стратыфікаваныя асадкавыя і метамарфічныя тоўшчы горных парод з лінейна арыентаванымі структурам!, слаістасцю, макратрэшчынаватасцю і інш.). Пры горных работах найб. значэнне маюць дэфармацыйныя

шталі, валакністыя і плёначныя ма­ тэрыялы, жалезабетон, пластмасы са слаістымі напаўняльнікамі (гетынакс, тэксталіты, шкло- і вугляпластыкі і інш.), кампазіцыйныя матэрыялы. Выкарыстанне А.м. скарачае расход матэрыялаў і паляпшае якасць канструкцый. Напр., трансфарматары са стрыжнямі з анізатропнай тэкстураванай сталі прыкладна на 20— 40% лягчэйщыя за трансфарматары са стрыжнямі з гарачакачанай звычайнай сталі. АНІЙСКАЕ ЦА́Р СТВА, армянская феад. дзяржава (860— 1045) са сталіцай у г. Ані (зараз Турцыя). Узнікла ў вы­ ніку аб’яднання Арменіі Багратыдамі і выавалення ад улады Арабскага халіфата. Найбуйнейшае сярод феад. дзяржаў сярэдневяковай Арменіі, аб’ядноўвала яе большую частку. Высока га ўзроўню развіцця дасяш улі ў А.ц. рамёствы і гандаль, навука, архітэкгура, л-ра і мастацтва. Узмацненне феад. эксплуатацыі выклікала антыфеад. нар. pyx тандракійцаў. У 10 ст. ў выніку феад. раздробленасці ў А.ц. ўтварьшася некалькі царстваў — васалаў Багратыдаў. У 1045 заваявана Візантыяй. АНІКАВІЦКІ БАНДА́Р НА-ЛЕСАШ ЛЬН Ы ЗАВОД. Дзейнічаў на Беларусі ў в. Анікавічы (Горацкі р-н Магілёўскай вобл.). Вырабляў бочкі, пілаваны лес. У 1908 меў лакамабіль, працавалі 96 чал. У 1910— 13 былі 2 лакамабілі. АНІКЕЕЎ Саўка, майстар разьбярскай і сталярскай справы 2-й пал. 17 ст. Паходзіў з Беларусі. Працаваў у Аружэйнай палаце Маскоўскага Крамля. У 1684 ра­ зам з інш. майстрамі-беларусамі рабіў крэслы, куфэркі, сталы для царскага двара.

АН ІКЕЙ ЧЫ К Анатоль Аляксандравіч (11.7.1932, г. Барысаў — 3.2.1989), бел. скульптар, педагог. Нар. мастак Бела­ русі (1972). Праф. (1981). Скончыў Бел. тэатр. мает, ін-т (1959; вучань А А .Б ембеля і А .К .Глебава), выкладаў (з 1978) у гэтым ін-це. Працаваў у галіне манум. і А А н ік е й ч ы к . Сны пра Радзіму. М.Багдановіч. станковай скульптуры. Для яго творчасці характэрна імкненне да гіето1981. рыка-рамант. трактоўкі тэм і вобразаў: помнікі землякам, што загінулі ў Вял. ўласцівасці парод.

3) У б ата Айч. вайну ў в. Хвойнікі Чэрвеньскага н і ц ы — здольнасць розных органаў р-на (1967), М .Ф .Гастэлу і яго экіпажу адной і той жа расліны займаць рознае каля г.п. Радашковічы Маладзечанскага становішча пры аднолькавым ўздзеянні р-на (1976), А.М.Матросаву ў в. Чапэўнага фактара вонкавага асяроддзя. рнушкі на Пскоўшчыне (1978, у сааўт.); Напр., пры бакавым асвятленні расліны фантаны «Юнацтва» каля касцёла на яе верхавінка выгінаецца ў бок крыніцы пл. Незалежнасці і «Купалінкі» ў парку святла, а лісцевыя пласцінкі займаюць імя Я.Купалы ў М інску (1972). Стварыў перпендыкулярнае напрамку прамянёў значныя творы на тэму Вял. Айч. вайстановішча. ны — мемарыялы «Прарыў*, «Пракяён Літ:. Ш а с к о л ь с к а я М.П. Очерки о свойствах кристаллов. 2 изд. М., 1978; С и ­ фашызму». Вял. месца ў творчасці А. р о т и н Ю.И., Ш а с к о л ь с к а я М.П. займаў вобраз Я.Купалы: надмагілле паэта (1971, з А.Заспіцкім) на Вайсковых Основы кристаллофизики. 2 изд. М., 1979. могілках у М інску, помнікаў у Мінску АНІЗАТРОПНЫ Я М АТЭРЫ ЯЛЫ, ма­ (1972, з Л.Гумілеўскім, Заспіцкім; тэрыялы, уласцівасці якіх (мех., фіз. i Дзярж. прэмія Беларусі 1974), у Ляўках інш.) неаднолькавыя па розных напра­ Аршанскага р-на (1982), бронзавы бюст мках унутры гэтых матэрыялаў (гл. Ані- (1973) у Араў-парку ў Нью-Йорку, камзатрапія). Да А.м. адносяцца монакры- пазіцыя «Восень паэта» (1980). Стварыў

кампазіцыю «Сны пра Радзіму. М.Багдановіч» (1981), партрэты Л.Бетховена (1968), П.М.Машэрава, кампазітара Л.Гіцравічуса (абодва 1980), ГАхматавай (1982); надмагіллі С.В.Прытыцкага (1975), М.Лынькова (1978), П .М .М аш э­ рава (1983), У.Караткевіча (1986). Прэмія Ленінскага камсамсша Беларусі 1967. Л і т К р э п а к Б.А АААнікейчык. Мн., 1980. ЭА.Пепарсон. АНІКІЕВІЧ Кірыла Цімафеевіч, бел. краязнавец, археолаг і этнограф 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. Скончыў Полацкую настаўніцкую семінарыю. Працаваў настаўнікам нар. вучылішчаў у Магілёўскай і Віцебскай губ. Вывучаў побыт сялян, збіраў фальклор, вёў археал. ра­ сколю. Быў карэспандэнтам Е.Р. Рома­ нова. Асн. праца «Сенненскі павет Магілёўскай губерні» (Магілёў, 1907), у якой даў геагр., гіст., эканам. і этнагр. характарыстыкі Сенненшчыны, апісаў жыллё, адзенне, сямейнае і грамадскае жыіщё сялян, заняткі насельніцтва і інш.

выклікае дэгенерацыю эрш рацытаў крыві, гемоліз), ГДК 0,1 мг/м3. АНІЛІНАВЫ ЧО РН Ы , азінавы фарбавальнік. Утвараецца ў выніку акіслення аніліну ў кіслым асяроддзі звычайна непасрэдна на валокнах бавоўны, шоўку, футра. Устойлівы да кіслотаў, атм. уздзеянняў, святла. Акісленнем аніліну атрымліваюць таксама чорны пігмент, які выкарыстоўваецца для афарбоўкі пластмасаў, у вытв-сці лакафарбавых матэрыялаў, фарбы для капіравальнай паперы, стужак друкавальных машынак і інш. АНІЛІНАФАРБАВАЯ ПРАМ Ы СЛОВАСЦЬ, гл. ў арт. Сінтэтычных фарбавальнікаў прамысловасць. АНІЛІНГУС (ад лац. anus задні праход + lingo лізаць), а н і л і н к ц ы я , варыянт папярэдніх ііггымных ласкаў у час любоўнай прэлюдыі, пры якой палавое ўзбуджэнне дасягаецца праз раздражненне заднепраходнай вобласці пар-

АНІКІН Віктар Іванавіч (н. 14.1.1918, г. Алатыр, Чувашыя), бел. архітэктар, вучоны. Заел. арх. Беларусі (1980). Канд. архітэктуры (1970), праф. (1984). Скончыў Ленінградскі ін-т інжынераў камунальнага буд-ва (1940). У 1946— 58 працаваў у Вільні (рэсп. стадыён, мост цераз р. Нярыс, будынак Дзярж. б-кі). 3 І958 у Мінску. Асн. работы на Беларусі: генпланы Светлагорска, Пінска, цэнтра Брэста, у Мінску — жылыя раёны і мікрараёны Усход, Серабранка, вул. Чкалава (усе ў аўтарскім калектыве), гал. навуч.-лабараторны корпус арх. і буд. ф-таў БПА (у сааўт.) і інш. Те.: Архитектурное проектирование жилых М А нікуш ы н. районов. Мн., 1987; Градостроительство Бе­ А.П.Чэхаў. 1964. лоруссии. Мн., 1988 (у сааўг.). Н ацы янальны АШ КУ́Ш ЫН Міхаіл Канстанцінавіч (н. 2.10.1917, Масква), рускі скульптар. Нар. мастак СССР (1963). Правадзейны чл. AM СССР (1962). Герой Сац. Працы (1977). Скончыў Ін-т жывапісу, скульптуры і архітэктуры ў Ленінградзе (1947). Аўтар помнікаў А.С.Пушкіну (1957; Ленінская прэмія 1958), У.М .Бехцераву (1960), скульптур да мемарыяла «Гераічным абаронцам Ленінграда» (1975, у сааўт.; усе ў С.-Пецярбургу), станковых партрэтаў («А.П.Чэхаў», 1964) і інш. Літ.: П р и б у л ь с к а я Г. Аникушин. Л.; М„ 1961. АНІЛІН, а м і н а б е н з о л , ф е н і л а м і н , найпрасцейшы араматычны амін, CĆH5N H 2. Бясколерная вадкасць, tain 184,4 °С, шчыльн. 1,02 - 103 кг/м3; растваральны ў вадзе, спіртах, эфірах. Мае ўласцівасці асноў, з мінер. кіслотамі ўтварае солі. Асн. метад атрымання А. — аднаўленне нітрабензолу (упершыню атрыманы з індыга). Выкарыстоўваюць у вытв-сці фарбавш'т.нікаў, фотаматэрыялаў, выбуховых рэчываў, лекаў, паскаральнікаў вулканізацыі каўчуку і інш. Ядавіты (дзейнічае на ц.н.с., 13. Бел. энц., т. 1.

АНІМАЛІСТЫЧНЫ

369

Сярод анімалістаў 17— 18 ст. АКёйп, П.Потэр (Галандыя), Ф.Снайдэрс, Я.Фейт (Фландрыя), Ж.Б.Удры (Францыя), І.Ф.Грост (Расія), Маруяма Окія (Японія). У 19—20 ст. у Аж. заявілі пра сябе К.Труаён, АЛ .Бары (Францыя), Ф.Марк, АГаўль (Германія), Б.Лільефорс (Швецыя), К.Томсен (Данія), АСцяпанаў, П.Клот, Я.АЛансерэ, В.Ватапн (Расія), Моры Сосэн (Японія), Сюй Бэй-Хун (Кітай). На Беларусі стылізаваныя выявы жы­ вёл сустракаюцца ÿ мегалітычных знаходках. Да перыяду неаліту адносяіща надзвычай рэаліет. творы дробнай пластыкі (крамянёвыя і гліняныя скуль­ птуры звяроў, птушак). У 16— 17 ст. вы­ явы жывёл адлюстраваны ў мініяцюрах і гравюрах (гравюры ў Бібліі Ф.Скарыны «Самсон і Леў», «Данііл з ільвамі»), кніжнай ілюстрацыі (іл. Т.Макоўскага да кн. КДарагастайскага «Гіпіка», 1620). У мастацтве 20 ст. А.ж.

Да арт. А нім алісты чны ж анр. М .З в я р к о . Леў.

1970-я г.

м астацкі музей Беларусі.

тнёра языком і губамі. У вышэйшых жывёл А. — звычайная з ’ява ў перыяд шлюбных гульняў і падрыхтоўкі да злучкі. АНІМАЛІСТЬІЧНЫ ЖАНР (ад лац. animal жывёла), жанр выяўленчага мастацгва і літаратуры, творы якога адлюстроўваюць жывёльны свет; спалучае прыродазнаўчую і мает, аснову. У в ы яўленчым м а с т а ц т в е пашыраны ва ўсіх відах: жывапіее, скульп­ туры, графіцы, дэкар. мастацтве. Прыкметы Аж. мае першабыгнае мастацгва: малюнкі жывёл на сценах пячор, дро­ бная пластика. У 1-м тыс. да н.э. ў мастацтве скіфаў склаўся т.зв. «звярыны стыль». У Сгараж. Нгілце сімвалічныя манум. вобразы жы­ вёл. Анімалістычны кампанент сустракаецца ÿ ант. скульптуры, мазаіках і вазапіее; пашыраны ÿ рэльефах, мініяцюрах і станковых кампазіцыях Кітая (7— 13 сг.), рэльефах Індыі (7 ст.), мазаіках, фрэсках і ўжытковым мастацтве Ірака, Сірыі і Палесціны (8—9 ст.). У еўрап. мастацтве Адраджэння практыкаваліея натурныя замалёўкі жывёл, іх выявы сустракаюцца ў фрэсках і станковых карцінах Пізанела, Леанарда да Вінчы, АДзюрэра; найб. яскрава праявіўся ў жывапіее Галандыі.

Да арт. А нім алісты чны ж анр. Г.Л о й к а. Совы. Сангіна, вугаль. 1974.

Да арт. А нім алісты чны ж анр. Л . Г л а в а ц к а я . Певень. 1976.

370

АНІМАЛЬКУЛІЗМ

прадстаўлены станковымі творамі В.Ціхановіча, Г.Лойкі, Т.Стагановіч. Анімалістыку выкарыстоўваюць y сваёй творчасці ілюстратары дзідячых кніг (Ю.Зайцаў, Я.Кулік, А.Лось, Н.Паплаўская і інш.), мастакі дэкар.-прыкладнога і нар. мастацгва (В.Альшэўскі, Л.Багданаў, Р.Багінскі, В.Гаўрылаў, Л.Главацкая, У.Жохаў, М.Звярко, ГЛінкевіч, ВЛ уцэнка, І.Пухоўскі, Дж.Сакажынскі). У л і т а р а т у р ы жывёльны эпас вядомы са стараж. часоў і існуе ва ўсіх народаў свету — стара*.-грэч. паэма 6—5 ст. да н.э. «Вайна мьшіэй і жаб», паданні ў інд. зб. «Панчатантра», сярэдневяковыя франц., ням., нідэрл. і інш. казкі. На Беларусі самыя стара*, творы A.*. — казкі пра жывёл. Праз алегарычныя вобразы жывёл y іх раскрываюцца разнастайныя праявы ўзаемаадносін і характараў, уласцівыя людзям: смеласць і 6а-

Да арт. А німалістычны ж анр. Т.С т а г а н о в і ч . Чыкары (сям'я рыжай вавёркі). 1963.

язлівасць, адданасць і здрада, бескарыслівасць і прагнасць. Элементы Аж. ёсць у творах стараж. л-ры («Песня пра зуб­ ра» М.Гусоўскага), л-ры 19—20 ст. (алегары­ чныя вобразы лісіцы і гадэюкі-мддзянкі ÿ паэме «Кепска будзе» Ф.Багушэвіча, жорава ў анавяд. «Міхаська» Цёткі). Выдатныя ўзоры А * . стварылі Я.Колас (раздзел «Воўк» y паэме «Новая зямля»), Э.Самуйлёнак («Па-

ляўнічае шчасце»), К.Краніва (байкі) і інш. Асабліва пашыраны тэты жанр у л-ры для дзяцей («Вавёрчына гора» В.Віткі, «Дзед і Жораў» В.Вольскага). Л im:. В а т а г и н В.А Изображение жи­ вотного. М., 1957. М.Л.Цыбулъскі, М.Р.Міхайлаў (літаратура). АНІМ АЛЬКУЛІЗМ (ад лац. animalculum звярок, мікраскапічная жывёла), сістэма поглядаў біёлагаў 17— 18 ст. (АЛевенгук і інш .), якія лічылі, што ў муж. палавых клетках у мікраскапічным выглядзе знаходзіцца цалкам сфарміраваны дарослы арганізм, а яго развіццё зводзідца толькі да павелічэння ў памерах. Паслядоўнікі А. ў адрозненне ад авістаў (гл. Авізм) лічылі яйцо крыніцай пажыўных рэчываў для сперматазоідаў. А. — адно з цячэнняу у вучэнні аб прэфармацыі (гл. Прэфармізм). АНІМ АТЫ ЗМ (ад лац. animatus адушаўлёны), вера ў беэасабовую адушаўлёнасць природы або асобных яе частак і з ’яў; характэрная рыса першабытных рэлігій. А. адрозніваюць ад гілазаізму і анімізму, ад веры ў асабовых нематэрыяльных істот (духаў). АНІМ АЦЬІЙНАЕ Ю ́Н О (ад лац. animatus адушаўлёны, жывы), м у л ь т ы п л і к а ц ы я , від кінамастацгва, творы якога ствараюцца спосабам пакадравага малявання або інш. тэхнічнымі спосабамі. Заснавана на лакадравай здымцы паслядоўных фазаў руху маляваных ці аб’ёмных персанажаў, пластычных кампазіцый. Праекцыя гэтых выяў на экран «ажыўляе» іх. За снавальнік мультыллікацыі — франц. мастак і інжынер Э.Рэйно, які вынайшаў праксінаскол (1877), з дапамотай якога з 1892 даваў сеансы маляванага кіно («Аптычны тэатр»). У залежнасці ад тэхнікі стварэння сучаснае А к падзяляецца на м а л я в а н а е (найб. вядомыя майстры У.Дысней, IЛванор-Вано, В Кацёначкін, Р.Качанаў, Ю.Нарштэйн, Б.Сцяпонаў, Ф.Хітрук, АХржаноўскі)\ а б ’ ё м н а е («лялечнае»; заснавальнік У.Старэеіч, І.Трнка, АМтушко)·, з р о б л е н а е з д а памогай ігольчастага экрана (відовішча стварае рух тысяч металічных

Да а р т. Анімал іс т ы ч н ы ж анр. П .П о т э р . К аров ы на пашы. 1655.

стрыжанькоў; вьшаходнік — франц. гравёр ААляксееў); ц е н я в о е (заснавана на прынцыпе тэатра ценяў; вынаходніца ням. рэж. Л.Райнігер); б я с к а м е р н а е (малюнак наносят, адразу на плёнку; першы ÿ гэтай тэхніцы зрабіў фільм канадскі рэж Н.Мак-Ларэн); к а м п ’ ю т э р н а е . Бел. Α,κ. першыя спробы зрабіла ў 1920-я г., выкарыстаўшы выяўл. традыцыі плакатаў і паліт. карыкатур. Мультыплікацыйныя навук.-папулярныя фільмы «Жывыя дамы́» , «Бунт эубоў» (1928), «Спажывецкая кааперацыя БССР» (1930) былі першай экраннай рэкламай. У 1970— 80-я г. ў ценявой тэ­ хніцы зняты фільмы «Прытча пра зямлю», «Прытча пра паветра» і «Прытча пра ваду» (рэж. усіх І.Пікман), у стылі рухомага жывапісу або пластычнай музыкі — «Капрычыо», «Канчэрта Гроса» (І.Воўчак) і «Лафертаўская макоўніца» (А.Марчанка), традыцыі Дыснея прадоўжаны ў фільме «Марафон» (М.Тумеля), для дзяцей і дарослых зроблены маляваныя і лялечныя фільмы «Песня пра зубра» (А.Белавусаў), «Дудка-весялушка», «Несцерка» (Я.Ларчанка), ♦Ліса, Мужык і Мядзведэь», «Асцярожна, карасі!», «Іліняная Адоска», «Як Васіль гаспадарыў» (усе В.Доўнар), у якіх адлюстраваны бел. фальклор, «Све­ тлячок і Расінка», «Мілавіца» (рэж. Ю.Батурын) на тэмы лірыкі М.Танка і У.Дубоўкі, «Цімка і Дзімка» (М.Лубянікава), «Хлопчык і птушка» (У.Піменаў), «Пра ката Васю і паляўнічую ка­ тавасію», «Пустэльнік і ружа», «Лістападнічак», «Пінчэр Боб і сем званочкаў» (усе К.Красніцкі), «Не шамацець!», «Фантазіі Сідарава» (Т.Жыткоўская) і інш. В.Ф.Пячай. АНIМГЛЕ Мікалай, бел. этнограф i археолаг сярэдзіны 19 ст. Вольнаадпушчаны селянін Віцебскай губ. Даследаваў матэрыяльную і духоўную культуру паўн.-ўсх. Беларусі. На падставе яго апісанняў Рускае геагр. т-ва выдала працу «Побыт беларускіх сялян» (Этно­ графический сборник. Спб., 1854. Вып.

2). У ёй апісаны жыллё, хатняе начынне, адзенне, ежа.сямейныя і каляндарныя абрады, вытв. заняткі, звычаі, сац. і маёмасная дыферэнцыяцыя сялянства напярэдадні адмены прыгоннага права. У працы змешчаны таксама нар. нрыказкі, песні, паданні. Аўтар высока цаніў працавітасць, маральныя і інтэлектуальныя якасці беларусаў. АН ІМ ІЗМ (ад лац. anima (animus) дух, душа], вера ў існаванне духаў і душ, у іх угаыў на жыццё людзей і жывёл, на прадметы і з ’явы навакольнага свету. Уэнік у першабытным грамадстве і лёг у аснову лазнейшых рэліг. вераванняў; састаўны элемент кожиай сучаснай рэлігіі. Тэрмінам «А.» абазначаюць і тэорыю ўзнікнення рэлігіі, распрацаваную англ, антраполагам Э.Тайларам (1832— 1917), якая зводзіць рэлігію да індывід. псіхалогіі чалавека, не ўлічвае сац. перадумоў яе паходжання. АНІС (Aunis), гістарычная вобласць на 3 Францыі, каля ўзбярэжжа Атланты-

чнага ак. Тэрыторыю займае ч. дэпартаментаў Приморская Шаранта і ДзёСеўр. Пл. 2,9 тыс. км . Нас. 315 тыс. чал. (1982). Гал. горад — Ла-Рашэль.

AHÎC (Pimpinella anisum), б я д р ы нец а н і с а в ы , аднагадовая травяністая расліна сям. сельдэрэевых. Радзіма — М. Азія. Культывуецца ў Еўропе, Азіі, Паўн. Афрыцы і Амерыцы. На Беларусі малапашыраная культура, вырошчваецца ў адкрытым грунце і цяпліцах. Сцябло прамое, галінастае, выш. 25—50 см. Прыкаранёвае лісце круглавата-сэрцападобнае, з зубчастым краем, на доўгіх чаранках, сцябловае — складанаперыстарассечанае. Кветкі дробныя, белыя, у складаных парасоніках. Плод — шэра-зялёная двухсямянка. Святло-, цяпло- і вільгацелюбівая расліна, патрабавальная да ўрадлівасці Глебы. Размнажаюць насеннем. Плады маюць да 6% эфірнага і да 28% тлустага алею. Вострапрыпраўная расліна. Выкарыстоўваецца ў хлебапякарнай, кандытарскай, лікёрагарэлачнай, парфумернай прам-сці, у медьщьше. Добры меданос.

АНІСЕНКА Валерый Данілавіч (н.

5.6.1944, г. Талачын), бел. акдёр, рэжысёр. Заел. дз. мает. Беларусі (1991). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1965), Вышэйшыя рэжысёрскія тэатр. курсы пры Ін-це тэатр. мастацтва ў Маскве (1978). У 1965— 67 у Бел. т-ры імя Я.Коласа, у 1969— -77 у т-ры Я.Купалы. У 1960— 70-я г. займаўся канцэртнай дзейнасцю як чытальнік. 3 1979 гал. рэжысёр Бел. рэсп. т-ра юнага гледача, Тэатра-студыі кінаакцёра, Бел. радыё. Дзярж. прэмія Беларусі 1990. АНІСІМАЎ Аляксандр Міхайлавіч (н.

8.10.1947, Масква), дырыжор. Заел. дз. мает. Расіі (1988). Скончыў Ленінградскую (1975) і М аскоўскую (1980) кансерваторыі. Дырыжор Ленінградскага Малога (1975— 80) і Пермскага (1984— 89) т-раў оперы і балета. У 1980— 84 і з 1989 гал. дырыжор Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Над яго муз. кіраўніцтвам паст. над. балет «Курган»

АНІСІФАР

371

(1993) П.Чайкоўскага, «Іван Сусанін» М.Глінкі (1984), «Кармэн» Ж .Бізэ (1990), «Карсар» А.Адана (1991), «Лэдзі Макбет М цэнскага павета» Дз.Ш астаковіча (1994). Н.В.Куэняцова. АНІСІМ АЎ Іван, збройнік 17 ст., майстар шабельнай справы. Родам з Глыбокага (Віцебская вобл.). Разам з ідш . бел. майстрамі працаваў у Аружэйнай па­ лаце Маскоўскага Крамля. У 1662— 65 па эагадзе дара вучыўся ў Астрахані «рабіць чаркаскія шаблі». Вярнуўшыся, разам з 7 «таварышчы» зрабіў «5 ножан табельны х на чаркаскае дзела з меднаю аправаю мінулага». АНІСІМ АЎ Насонка, разьбяр па дрэве 17 ст. Родам з Беларусі. Працаваў у Майстарскай палаце Маскоўскага Крамля. У 1648 разам з інш. бел. май­

АНІС ЗО́Р ЧАТЫ, гл. Бадзян. АНІС аніс

ИАЛАСА́ТЫ, зялёны,

ан іс шэры, старадаўні па-

волжскі сорт яблыні нар. селекцыі. Пашыраны ў Паволжы і сярэдняй па­ ласе ÿcx. ч. Еўропы. Н а Беларусі вырошчваюць пераважна ў Магілёўскай, часткова ў Гомельскай, М інскай i Віцебскай абл., таксама трапляюхща інш. сарты анісу — пунсовы, ружаватапаласаты (Магілёўская вобл.) i аксамітавы (Віцебская вобл.), якія адрозніваюцца памерамі, афарбоўкай і часам выспявання пладоу. Дрэвы выш. 5—8 м, даўгавечныя (жьшуць да 100— 120 гадоў). Плады масай каля 70 г, сярздняга памеру, плоскай або шюска-акруглай формы, сакавітыя, з кісла-салодкім смакам і харакгэрным «анісавым» пахам, суцэльнай ярка-кармінавай афарбоўкі або паласатай па светла-зялёна-жоўгым фоне. Мякаць зеленавата-белая, дробназярністая. Непатрабавальны да Глебы, мароза- і эасухаўстойлівы, высокаўраджайны сорт (на Беларусі сярэдні ўраджай 160 кг з дрэва). Пладаносіць ва ўзросце 6—8 гадоў. Плады збіраюць у канцы верасня (захоўваюцца да лютага, сакавіка і пазней). Спажываюць свежыя і мочаныя, таксама сушаць, кансервуюць, робяць з іх віно, вараць варэнне. Пашкоджваюцца пладовай гніллю і паршою.

страмі «рабіў палаці і ставіў іканастасы» ў Данской царкве.

АНІСАЎ Сяргей Рыгоравіч (парт, псеўд. Пеця, Казлоўскі Мікалай; 19.10.1906, в. Тур’я Краснапольскага р-на Магілёўскай вобл. — 7.3.1987), дзеяч рэв. руху ў Зах. Беларусі, публіцыст. У 1927— 32 на камсамольскай рабоце ў БССР. 3 1932 на падп. рабоде ў Зах. Беларусі, з 1934 1-ы сакратар Ц К КСМ ЗБ, з 1935 сакратар Брэсцкага акр. к-та КПЗБ. У кастр. 1935 зняволены, з 1939 у ням. лагеры ваеннапалонных. Пасля Вял. Айч. вайны працаваў у друку. Аўтар прац «3 гісторыі камсамольскага падполля Заходняй Беларусі» (1958), «За волю і шчасце на­ рода» (1959), «Палымянае юнацтва» (1969), «У змаганні гартаваліся» (1975).

АНІСІФАР (прозвішча П я т р о в і ч Д з е в а ч к а ; ? — 1592 ці 1594), мітрапаліт кіеўскі, галіцкі і ўсея Русі. Паходзіў з галіцкай шляхты. Пасля 1568 архімандрыт Лаўрышаўскага манастыра (каля Навагрудка). 3 1579 мітрапаліт. Жыў пераважна ў Навагрудку. Садзейнічаў выданню ў віленскай друкарні Мамонічаў «Службоўніка» (1583). Дамогся ад польскага караля і вял. кн. ВКЛ Стафана Баторыя пацвярджэння незалежнай юрысдыкцыі правасл. царквы (1585) і дазволу спраўляць царк. святы паводле юліянскага календара (1586). У 1589 пазбаўлены сану за паруш энне кананічнага правіла (быў дваяжонцам). Памёр у Лаўрышаўскім манастыры. М.В.Нікалаеў.

Я.Глебава (1982), оперы «Новая зямля» Ю .Семянякі (1982) і «Дзікае паляванне караля Стаха» У.Солтана (1989, Дзярж. прэмія Беларусі 1990). Сярод інш. работ на бел. сцэне: «Рыгалета» Дж.Вердзі (1981), «Шчаўкунок» (1982) і «Іаланта»

372

АНІСКАВІЧЫ

АНІСКАВІЧЫ, веска ў Беларусі, у Кобрынскім р -н е Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета. За 33 км на ПдУ ад Кобрш ш , 85 км ад Брэста, 12 км ад чыг. ст. Антопаль. 272 ж., 95 двароў (1994). Сярэдняя школа, Д ом культуры, бібліятэка. АНІСКОВІЧ Уладзімір Ігнатавіч (н.

25.10.1932, в. Гасцілавічы Лагойскага р-на Мінскай вобл.), бел. перакладчык, крытык. Скончыў БДУ (1971). Працаваў у М інскім трамвайна-тралейбусным упраўленні, на радыё, у прэсе, выдавещвах. Пераклаў з балг. мовы раманы ГДавыдкава «Белы конь за акном» (1981), А.Гуляшкі «Вандроўнік блукае па свеце» (1988), аповесці С.Страціева «Кароткае сонца» (1979), Г.Мішава «Зроблена ў правінцыі» (1981), П.Вежынава «Вышэй за ўсё» і «Бар'ер» (1983), творы для дзяцей Б.Апрылава, І.Мілева, І.Радзічкава, А.Стаянава, Н.Хайтава і інш. Выступав з артыкуламі па питан­ иях бел. л-ры, праблемах прозы. АНІСОВІЧ Генадзь Анатолевіч (н.

25.8.1932, М інск), бел. вучоны ў галіне матэрыялазнаўства. Акад. АН Беларусі (1984, чл.-кар. 1972), д -р т э х н . н. (1970), праф. (1981). Заел. дз. нав. і тэхн. Бела­ русі (1978). Скончыў БПІ (1955). 3 1960 у Фізіка-тэхн. ін-це АН Беларусі, з 1970 дырэкгар Магілёўскага аддз. гэтага ін-та, з 1992 — Ін-та тэхналогіі металаў АН Беларусі (Магілёў). Навук. працы па тэхналогіі металаў, цеплафізіцы лідейных працэсаў, цеплавых асновах тэхналогіі металаў пры фазавых пераўтварэннях. Распрацаваў метады вызначэння тэрмафіз. уласцівасцяў металаў, сплаваў і фармовачных сумесяў, новыя спосабы атрымання адлівак і загатовак з чорных і каляровых сплаваў у спец, відах ліцця (намарожваннем, у какіль і інш.). Те: Охлаждение отливки в комбинирован­ ной форме. Μ., 1969 (разам з М.П.Жмакіным); Затвердевание отливок. Мн., 1979. АНІЧА (Onitsha), горад у Нігерыі, адзін з гал. партоў на р. Нігер. 220 тыс. ж.

(1975). Трансп. вузел. Буйны гандл. цэнтр (плады алейнай пальмы, маніёку, ямс). Вытворчасць алею. Прадпрыемствы па вытв-сці тэкстылю, паперы, шын, аўтазапчастак, харчасмакавай прам-сці. А́Ш ЧКАУ Дзмітрый Сяргеевіч (1733— 1.5.1788), рускі асветнік, філосаф. Праф. філасофіі і матэматыкі Маскоўскага ун-та (з 1771). Паслядоўнік філасофіі X .Вольфа. У дысертацыі «...Пра пачатак і паходжанне натуральнаго богашанавання...» (1769), напісанай з пазіцый дэізму, паходжанне рэлігіі тлумачыў страхам людзей перад незразумелымі сіламі прыроды, неадукаванасцю. За свае погляды зазнаў ганенні царквы і часткі прафесуры. У тэорыі пазнання

развіваў ідэі матэрыялістычнага сенсуалізму. Те: У кн.: Избранные произведения рус­ ских мыслителей второй половины XVIII века. М., 1952. Т. 1. С. 112— 184. АШЧКАУ Міхалай Мікалаевіч (3.11.1885, С.-Пецярбург — 7.12.1964), савецкі патамарфолаг. Акад. АН СССР (1939), АМ Н СССР (1944). Скончыў Ваенна-мед. акадэмію ў Пецярбургу (1909). У 1920— 46 праф. гэтай акадэміі, адначасова з 1920 у Ін-це эксперым. медицины АМН СССР. У 1946— 53 прэзідэнт АМН СССР. Навук. працы па эксперым. паталогіі і патафізіялогіі, якія стварылі аснову сучасных уяўленняў пра атэрасклероз, аўтаінфекцыю, рэтыкула-эндатэліяльную сістэму. Ганаровы чл. АН Румыніі (1948), чл. АН ГДР (1962). Дзярж. прэмія СССР 1942. Прэмія імя І.І.Мечнікава АН СССР 1952. Те: Учение о ретикуло-эндотелиалъной системе. М.; Л., 1930; Морфология заживле­ ния ран. Μ., 1951 (у сааўг.). АНІЧКІН Уладзімір Уладзіміравіч (н.

24.9.1949 станцыя Дабрынка Варонежскай вобл.), хірург. Д -р мед. н. (1988), праф. (1989). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1972), працуе ў гэтым ін-це (з 1986 прарэктар). Навук. працы па дыягностыцы, лячэнні і прафілактыцы пасляаперацыйных ускладненняў і органаэберагальных аперацыях пры язвавай хваробе дванаццацілерснай кішкі, пластычнай хірургіі. Прапанаваў спосабы пратэзавання трахеі. Ганаровы д-р мед. ф-та Масачусецкага тэхнал. ін-та (1990). Те: Изолированная резекция бифуркации трахеи. Мн., 1992 (разам з М.Р.Сачакам і У.П.Харчанкам); Протезирование трахеи. Мн., 1995 (разам з М.Р.Сачакам і АС.Карпіцкім). АШ ЧЭ́Н КА Уладзімір Васілевіч (н.

20.7.1924, в. Янаўка Хоцімскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. мовазнавец. Д -р філал. н. (1970), праф. (1971). Заел, дз. нав. Беларусі (1976). Скончыў БДУ (1952). У 1955— 70 у Ін-це мовазнаўства АН Беларусі, з 1970 у Гомельскім ун-це (у 1970— 91 заг. кафедры). Даследуе пытанні бел. і слав, мовазнаўства. Аўтар манаграфіі «Беларуска-ўкраінскія пісьмова-моўныя сувязі» (1969), «Гістарычнай лексікалогіі беларускай мовы» (1970; у сааўт.), вучэбных дапаможнікаў для В НУ па марфалогіі, гіст. лексікалогіі і фанетыцы ўсх.-слав. моў, «Слоўніка мовы Скарыны» (т. 1— 3, 1977— 94), кніг «Беларускі казачны эпас» (1976) і «Голас з невычэрпнай і жыватворнай крыніцы» (1995). Дзярж. прэмія Беларусі 1988. АШ Ш ЧАНКА Сяргей Пятровіч (20.4.1923, в. Сцяпы Ж лобінскага р-на Гомельскай вобл. — 31.7.1944), Герой Сав. Саюза (1945). У Вял. Айч. вайну падпольшчык, партыз. сувяэны, з восені 1943 у Чырв. Арміі. Вызначыўся 24— 25.6.1944 пры вызваленні Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл.:

пераправіўся цераз р. Друць, захапіў плацдарм. Загінуў у баі на тэр. Польшчы. АНІШ ЧУК Аляксандр Рыгоравіч (н.

10.8.1934, г. Томск, Расія), бел. вучоны ў галіне радыётэхнікі. Д -р тэхн. н.

(1990), праф. (1991). Скончыў Мінскае вышэйшае інж. радыётэхн. вучылішча (1956), дзе працаваў. 3 1989 у Бел. дзярж. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі. Распрацаваў геам. тэорыю ўзгаднення, на падставе якой вырашаны шэраг задач праектавання радыётэхн. канструкцый і сістэм з аптымальнымі энергет. характарыстыкамі ў рознай па­ ласе частот. Те: Радиоприемные устройства РЭС. Мн., 1984 (разам з Р.П.Чугуновым); Радиоприе­ мные устройства радиоэлектронной техники. М., 1992 (у сааўг.). АНШ ІЧЫ К Аркадзь Аркадзевіч (н.

25.4.1945, г. Навагрудак), бел. мастак дэкар.-прыкладнога мастацтва. Скончыў Пражскую вышэйшую школу при­ кладного мастацтва (1975). У 1975—90 мастак шклозавода «Неман». Яго ра­ боты адметныя выразнасцю вобраза, прапорцый, высокай ступенню абагульнення (камплект пітнога посуду, крышталь, гладзь, 1976). 3 1990 жыве ў Фінляндыі. АНІШ ЧЫ К Віктар Міхайлавіч (н.

19.3.1945, г.п. Наваельня Дзятлаўскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. фізік. Д-р фізіка-матэм. н. (1990), праф. (1991). Скончыў БДУ (1967). 3 1970 у БДУ. Навук. працы па фізіцы цвёрдага цела, радыяцыйным матэрыялаэнаўстве, электроннай структуры крышталёў. Распрацаваў методыкі і тэхнал. працэсы мадыфікацыі ўласцівасцяў металаў i сплаваў іоннымі пучкамі. Те: Структурный анализ. Мн., 1979 (разам з Г.АГуманскім). АН ІШ ЧЫ К Міхаіл Трафімавіч (16.10.1905, в. Була Івацэвіцкага р-на Брэсцкай вобл. — 8.2.1973), дзеяч нац,вызв. і рэв. руху ў Зах. Беларусі. 3 1926 у Бел. сялянска-работаіцкай грамадзе. 3 1929 сакратар Слонімскага акр. к-та К СМ ЗБ, з 1934 — КПЗБ. Тройчы зняволены польск. ўладамі. 3 1939 старшыня Слонімскага гарвыканкома. У Вял. Айч. вайну ў Чырв. Арміі, з 1943 у тыле ворага, пам. упаўнаважанага ЦК К П (б)Б і БШ П Р па Баранавіцкай вобл., сакратар Слонімскага падп. РК КП(б)Б, рэдактар падп. газеты «Вольная праца». Пасля вайны на парт, і сав. рабоце. Д эп. ВС БССР у 1955—63. АНІЯНІТЫ , гл. ÿ арт. Іаніты. АН К А Л О ́Ш I М ВДЫ ЦЬІНСКАЙ РАДЫ ЯЛО́Г Н Н ДІ Міністэрства аховы здароўя Рэспублікі Беларусь. Засн. ÿ 1960 у М інску на базе Рэсп. анкалагічнага дыспансера (з 1934) і анкалагічных аддзяленняў 1-й клінічнай бальніцы Мінска. 3 1965 у пас. Л ясны Мінскага р-на. Галаўны навук., лячэбна-кансультацыйны і арганіэац.-ме-

тадычны цэнтр па праблемах анкалогіі і мед. радыялогіі. Асн. кірункі даследаванняў: эпідэміял. і лабараторны кантроль здаякасных новаўтварэнняў, распрацоўка і ўдасканаленне метадаў дыягностыкі і лячэння рака з выкарыстаннем хіміягармонатэрапіі, прамянёвай тэрапіі, мадыфікавальных уздзеянняў; мед. рэабілітацыя анкалагічных хворых. Аспірантура з 1962. Выдав эб. «Актуальныя праблемы анка­ логіі і медыцынскай радыялогіі». АНКАЛОПЯ (ад грэч. otikos пухліна + ..логія), галіна медыцыны, якая вывучае прычыны ўзнікнення, механізм развіцця і кдінічныя праяўленні новаўтварэнняў, распрацоўвае метады іх дыягностыкі, лячэння і прафілактыкі. Н а й б . р а н н я с ў п а м ін а н н е п р а п у х л ін ы э н а х о д зя ц ъ у е г іп е ц к іх п а п ір у с а х (3 — 2,5 ты с. г а д о ў д а н .э .) , у п р а ц а х Г іл а к р а т а , Г ал ен а. Я к а с о б н а я г а л ін а м е д ы ц ы н ы А п а ч а л а ф а р м ір а в а ц ц а ÿ 19 ст. (рус. в у ч о н ы я М .А Н а в іи с к і , М .М .Р у д н е ў , н я м . Р .В ір х аў , П .Э р л іх і ін ш .). Х у п сае р а зв іц ц ё А ÿ Р а с іі з в я з а н а з з а с н а в а н н е м у п ач . 20 ст. а н к а л а г іч н а й ш к о л ы ( М .М .П я т р о ў , П .А Г е р ц э н і ін ш .). У А с к л а л іс я 3 асн . к ір у н к і: в ір у с н ы (ф р аі ■·> в у ч о н ы А Б а р э л ь , 1903), хім. (я п . в у ч о н ы я іѵ .Я м агів а і К Іт ы к а в а , 1915) і р а д ы я іш й н ы (ф р а н ц . в у ­ чоны А Л акасан ь, 1932). У 1 9 6 0 -я г. Л .А З іл ь б е р н р а п а н а в а ў в ір у с н а -г е н е т . т э о р ы ю п у х лін .

На Беларусі анкалагічныя даследаванні пачалі развівацца ў 1920-я г., інтэнсіўна — пасля стварэння НДІ анкалогіі і мед. радыялогіі ў 1960 пад кіраўніцтвам М.М.Аляксандрава. Распрацаваны метады камбінаванага і комплекснага лячэння злаякасных пухлін з выкарыстаннем вадкіх радыеактыўных ізатопаў (Аляксандраў, Л.С.Сукаватых), гарманальных уздэеянняў (Ц А .П ан цю шэнка), гілертэрміі (С.З.Фрадкін), прамянёвай тэрапіі (І.Р.Жакаў, Г.У.Мураўская), хіміятэрапіі (Э.А.Жаўрыд). Праводзяцца даследаванні па лячэнні пухлін шчытападобнай залозы (Я.П.Дзямідчык), арганізацыі анкалагіч­ най дапамогі насельніцтву (Я А К а раткевіч), лабараторнай дыягностыцы (А.А.Машэўскі), анкагінекалогіі (К.Я.Вішнеўская), анкауралогіі (А.С.Маўрычаў), анкаабдамінальнай хірургіі (У.М.Сукалінскі), анкатаракальнай хірургіі (У.В.Жаркоў), анкапатамарфалогіі і цыталогіі (Г.М.Мураўёў, Л.Б.Клюкіна), пластычнай анкахірургіі (І.В.Залуцкі). Сістэма анкалагічнай да­ памогі насельніцтву ўключае НДІ анка­ логіі і мед. радыялогіі, кафедры анка­ логіі Бел. ін-та ўдасканалення ўрачоў i мед. ін-таў, 12 абл. i rap. (міжраённых) дыспансераў, шырокую сетку анкалагічных кабінетаў. Створана аўтаматызаваная сістэма ўліку інфармацыі пра анкалагічных хворых. Як вынік ката­ строфы на Чарнобыльскай АЭС (1986) у рэспубліцы адзначаны пастаянны рост захворванняў на злаякасныя пухліны, у 1994 зарэгістравана амаль 30 тыс. новых выпадкаў, выяўлены значны рост рака шчытападобнай залозы сярод дзяцей, што жывуць у забруджаных радыенуклідамі раёнах. На дыспансерным

уліку больш за 125 тыс. чалавек, якія атрымалі спец, лячэнне ад рака (1994). Л і т К л и н и ч е с к а я о н к о л о г и я . 2 и зд . Т.

1— 2. М ., 1979; Ш а б а д Л .М . Э в о л ю ц и я к о н ц е п ц и й б л а с т о м о г е н е за . М ., 1979; А к т у ­ альны е проблем ы онкологии и м едицинской р а д и о л о г и и . М н ., 1993. С . 3 — 9.

Ц.А.Панцюшмка. АНКАРА (Ankara), А н г о р а , горад, сталіца Турцыі і адм. ц. аднайменнага іля. 2,56 млн. ж. (з прыгарадамі каля 3,2 млн.; 1990). На выш. 848 м у катлавіне Анаталійскага пласкагор’я ў месцы зліцця рэк Чубук і Анкара. Адзін з важнейшых прамысл. і гандл. цэнтраў краіны. Блізкасць А. да металург. ба­ зы (з-д у г. Карабюк), каменнавугальнага бас. Зангулдак і крыніц с.-г. сыравіны спрыяе развіццю разнастайнай прам-сці: металаапр., маш.-буд. (авіяц., электратэхн., трактаразборачны і інш. з-ды), хім., цэментнай, шыннай, харчасмакавай, паліграфічнай. Рамесная вытв-сць — вырабы з воўны анЧш

АНКЕРЫ Т

373

горскіх коз (тыфтык), ткацтва дываноў і інш. Чыгункі і аўтатрасы звязваюць А. з асн. прамысл. цэнтрамі і партамі кра­ іны, праз міжнар. аэрапорт — з многімі краінамі свету. З а с н . ў 7 ст. д а н .э . ф р ы г ій с к ім ц ар о м М ід а са м . У вах о д зіл а ў Р и м с к у ю ім п е р ы ю , Ви­ з а н т и ю , з 14 ст. ў А с м а н с к у ю ім п е р ы ю . У с т ар аж . і с я р э д н ія в я к і — в а ж н ы ц э н т р к а р а в а н н а г а га н д л ю ў А н ато л іі. К ал я г о р а д а а д б ы л а с я Анкарская бітва 1402. А — ц э н т р н а ц ,в ы зв . руху 1918— 22, р э з ід э н ц ы я П радс т аў н іч а га к - т а , з 2 3 .4 .1 9 2 0 — В ял. н ац . сходу Т у р ц ы і і с т в о р а н а г а ім урада. 3 1923 ст ал іц а Т у р ц ы і. У С т а р ы м г о р а д з е з в у з к ім і в у л а ч к а м і — х р ам А ўгуста і Р о м ы (з а с н . ÿ 2 ст. д а н .э .) , т э р.мы ( к а н е ц 2 ст. — п а ч . 3 с т .) , к а н о н а Ю л ія н а (4 с т .), с ц е н ы ц ы т а ц э л і (э п о х а А ў гу ста), м я ч э ц і А л а а д д з ін а (1 1 7 8 ), А р с л а н -х а н а (1 2 1 0 , п е р а б у д а в а н а ў 1330), к р ы т ы р ы н а к М ах м у д п а ш ы (п а м іж 1464 і 1471). У Н о в ы м го р а д зе (р а зв ів а е ц ц а з 1920) р э г у л я р н а я п л а н ір о ў к а , ш м атпавярховы я дам ы , катэд ж ы , ком п лекс м ін -в а ў і н о в а г а м е д ж л іс а , м а ў з а л е й А т ац ю р к а (1 9 5 3 , арх. Э .А н а т , А А р д а , с к у л ы іт . З .М ю р ь щ а г л у і і н ш ) . П о м н ік А га ц ю р к у (1 9 7 1 , с к у л ь п т. Х .Г езер ). 3 у н - т ы , к а н с е р в а т о р ы я , 6 д зя р ж . тэ ат р а ў . А р х еал . і э ́г н а г р . м у зеі. Ф. С. Фешчанка (г а с п а д а р к а ).

АНКА́Р СКАЯ БІТВА 1402, адбылася паміж войскамі сярэднеазіяцкага эміра Цімура і тур. султана Баязіда I пад А з карой 28 (або 20) ліпеня. Цімуру ўдалося зайсці ў тыл тур. войскам, якія займалі абарону ў гарах, і акружыць А н­ кару. Атакі ўдрая меншага тур. войска, якое падышло да горада, былі адбіты. Пераход на бок Цімура анаталійскіх беяў паскорыў паражэнне Баязіда. Зыход бітвы прывёў да часовага распаду Турцыі.

Анкара.

Да арг. Анкер. Анкерны ход гадзінніка: 1 — імпульсны камень; 2 — падвойны ролік; 3 — ан­ кер, ці анкерная вілка; 4 — палеты, ц і штыфты, анкера; 5 — анкернае кола.

А нкеры т.

АН КАРЫ Д Ж (Anchorage), горад у ЗШ А, на Пд штата Аляска. Засн. ÿ 1914. 226 тыс. ж. (1990). Найбольшы гандл.-фінансавы цэнтр штата. Порт на беразе заліва Аляска Ціхага ак. Міжнар. аэрапорт; чыг. станция на лініі Ф эр­ банкс — Сьюард. Лясная, дрэваапр., харч, (перапрацоўка рыбы), паліграф. прам-сць, вытв-сць буд. матэрыялаў. 2 ун-ты. У 1964 быў моцна разбураны землетрасеннем. А́Н КЕР (ням. Anker літар. якар), 1) дэталь гадзіннікавага механізма (вагаль­ ная вілка) — прамежкавае звяно паміж маятнікам ці балансірам (у залежнасці ад тыпу гадзінніка) і спускавым колам. Забяспечвае раўнамерны ход гадзінніка­ вага механізма. 2) Дэталь для эмацавання частак збудаванняў або машын (напр., анкерная пліта, анкерны болт і інш.). АНКЕРЫ Т (ад прозвішча аўстр. мінералога М А нкера), мінерал класа карбанатаў групы даламітаў C a(M g,Fe)[C 0 3 ]2. Крышталиуецца ў трыганальнай сінганіі. Крышталі ромбаэдрычныя, агрэгаты зярністыя і шчыльныя. Колер белы, жаўтаваты, буры, ружовы, шэры і блакітны. Бляск шкляны. Цв. 3,5— 4.

374

АНКЕТА

Шчыльн. 3 г/см 3. Тыповы мінерал у гідратэрмальных жылах поліметалічных радовішчаў, у жылах, звязаных з жал. рудамі, у асадкавых тоўшчах і інш. На Беларусі ёсць у адкладах валдайскай серыі дакембрыю. АНКЕТА (франц. enquête літар. расследаванне), апытальны ліст ддя атрымання якіх-н. звестак пра таго, хто яго эапаўняе, або адказаў на пытанні, складзеныя па пэўнай праграме (напр., у саныялагічных апытаннях). АНКЕТАВА́Н НЕ, метад эбору пачатковага матэрыялу для сацыялагічных, эканамічных, псіхалагічных і інш. даследаванняў. Праводэіцца ананімна, у пісьмовай форме з выкарыстаннем апыталыіых лістоў (анкет), у прысутнасці даследчыка і без яго (па пошце). Пытанні А. павінны быць аб’яднаны агульнай тэмай даследавання, сфармуляваны дакладна, адназначна, на даступнай рэспандэнтам мове. Адрозніваюць пытанні адкрытыя (свабода ў выбары адказу) і закрытыя (адказ выбіраецца з прапанаваных варыянтаў), аб’ектыўныя (пра ўзрост, адукацыю і інш .) і суб’ектыўныя (высвятляюць сац.-псіхал. ўстаноўкі або меркаванні рэспандэнтаў). Гл. таксама Апытанне. С.А.Яцкевіч. АНКІЛАЗАЎРЫ, (Ankylosauria), панцирныя д ы н а з а ў р ы , падатрад выкапнёвых паўзуноў атр. птушкатазавых дыназаўраў. Рэшткі вядомы з адкладаў сярэдняй і верхняй юры Зах. Еўропы і мелу Паўн. Амерыкі, Зах. Еўропы і Аўстраліі. 2 сям., каля 25 родаў, 40 відаў. Даўж. да 9 м. Мелі шырокае, сплюшчанае цела, зверху ўкрыгае касцянымі шьшамі і панцырнымі пласцінкамі, злітымі ў суцэльны панцыр (адсюлъ другая назва). На канцы хваста, які служыў акгыўным сродкам абароны ад драпежных дыназаўраў, былі вострыя шьшы. Карміліся раслінііасцю. АН КІЛАСТАМÓ 3, гельмінтозная хвароба чалавека і жывёл, пры якой пашкоджваеіща тонкі кішэчнік. Узбуджальнік — нематоды з роду анкіластом (Ancylostoma). Сустракаецца пераважна ў раёнах з цёгшым і вільготным кліматам, на Беларусі адзначаецца ўсюды. Прыкметы: ірвота, паносы з прымешкамі крыві ў фекаліях, схудненне. Яйцы паразіта з калам інваэіраваных чалавека і жывёл трапляюць у вонкавае асяроддзе, з іх развіваюцца рухомыя лічынкі, якія праз рот ці скуру пранікаюць у арганізм гаспадара і ператвараюцца ў кішэчніку ў палаваспелых анкіластом. Лячэнне тэрапеўтычнае. АН KIJIÓ3 (ад грэч. ankylos крывы, сагнуты), поўная нерухомасць сустава пры паталагічных зменах яго тканак. Адрозніваюць А. касцявыя (касцявое зрастанне сустаўных паверхняў паміж сабой), пазасустаўныя (утварэнне кас-

цявой перамычкі за кошт акасцянення мяккіх тканак вакол сустава; сустаўная шчыліна пры гэтым захавана), фіброзныя (утварэнне рубцовых спаек паміж сустаўнымі паверхнямі). Пры касцявым і пазасустаўным А. вобласць нерухомага сустава пры функцыян. нагрузцы (хадзе) бязбольная, пры фіброзным — узмоцненая нагрузка выклікае боль у су­ ставе. Развіваецца ад раненняў, закры­ тых пераломаў касцей у суставе, ад запалення (туберкулёз, ганарэя і інш.), працяглай нерухомасці сустава. Лячэн­ не хірург. і фізіятэранеўтычнае.

AH K IH Ó BI4 Л явок Нічыпаравіч (1907, в. Кашына Аршанскага р-на Віцебскай вобл. — 27.9.1943), адзін з кіраўнікоў падполля і партыз. руху ў Віцебскай вобл, ў Вял. Айч. вайну. 3 1926 на сав. і адм. рабоце. 3 1941 чл., потым кіраўнік Аршанскага парт, цэнтра, у 1942— 43 камісар партыз. атрада, 2-і сакратар Ар­ шанскага падп. РК КП (б)Б. Загінуў пры выкананні баявога задания.

Да арт. АнкілазаУры. Стгагазаўр.

АНКЛАЎ, э н к л а ў (франц. enclave ад лац. іпсіаѵаге замыкаць на ключ), частка тэр. адной дзяржавы, з усіх бакоў акружаная тэр. іншай дзяржавы (напр., Сан-Марына на тэр. Італіі). Калі А. мае выхад да мора, яго наз. п а ў а н к л а в а м (напр., правінцыя Кабінда ў А н­ голе).

Марке. 104 тыс. ж. (1990). Машынабудаванне (у т л . суднабудаванне), нафтаперапр., лёгкая, харч. прам-сць; вытв-сць муз. інструмеіггаў, маёлікі, вырабаў ca шкла. Рыбалоўства. Ун-т. Нац. музей вобласці Марке, карцінная галерэя. Помнікі ант. і сярэдневяковай архітэктуры: трыумфальная арка Траяна (пасля 115), раманскія і гатычная пабудовы 12— 15 ст. Бальнеалагічны курорт. Ваенна-марская база. АНО́Д (ад грэч. anodos узыходжанне), 1) дадатны полюс (клема) крыніцы эл. току (гальванічнага элемента, акумулятара, эл. машыны). Ад А. ў знеш нім эл. ланцугу накіраваны эл. ток. 2) Дадатны электрод электравакуумных і іонных прылад, звычайна выраблены з тугаплаўкіх металаў (тантал, малібдэн, чэрнены нікель), калі ахаладжэнне прымусовае — з медзі; іонных прылад — з матэрыялаў з малой другаснай эмісіяй (графіт, жалеза). 3) Дадатны полюс апектрычнай дугі, электралітычнай ван­ ны (гл. ў арт. Электроліз). АНО́Н , рака ў Манголіі і Чыцінскай вобл. Расійскай Федэрацыі. Пры зліцці з р. Інгада ўтварае р. Шыдка. Даўж.

1032 км, пл. бас. 96,2 тыс. км . Пачынаецца на наш р’і Хэнтэй, цячэ пераважна па ўзвышаных стэпавых раўнінах. Жыўленне ў асн. снегавое. Частыя летнія паводкі. Ледастаў з ліст., на перакатах перамярзае. Крыгалом у канцы крас. — пач. мая. Сярэдні расход вады ў ніжнім цячэнні 191 м3/с . Выкарыстоўваецца для арашэння і прамысл. водазабеспячэння. АНО́Н С (франц. annonce), папярэдняя аб’ява пра будучыя аўкцыёны, выстаўкі-продажы, спектаклі, радыё- і тэлеперадачы і інш.

АНО́П АЛЬ, веска ў Беларусі, у Крупіцкім с /с Мінскага р-на. За 25 км на Пд ад Мінска, 17 км ад чыг. ст. Міханавічы. 498 ж., 162 двары (1995). АНКОЛЬ, від кароткатэрміновага крэ- Цэнтр эксперым. базы «Анопаль». Б-ка, дыту, які выдаецца банкам на няпэўны клуб. П омнік сядзібна-паркавай архітэ­ тэрмін з прадастаўленнем пазычальніку ктуры 18— 19 ст. права выкарыстоўваць гэты крэдыт паступова. Выдаецца па першым патраба- АНО́С АУ Павел Пятровіч (1799, С .-П еванні крэдытора. Выкарыстоўваецца цярбург — 25.5.1851), рускі металург. банкамі для падтрымання неабходнага Скончыў Горны кадэцкі корпус (1817). ўзроўню іх ліквіднасці. А., як правіла, Працаваў на алатаустаўскіх і алтайскіх забяспечваецца залогам тавараў, вэкса- з-дах. Раскрыў страчаны ў сярэднія вякі ляў і каштоўных папер. Ад звычайнай сакрэт вырабу булатнай сталі (1837). пазыкі адрозніваецца тым, што сума Распрацаваў новыя спосабы атрымання доўгу і сума забеспячэння маюць бя- высакаякаснай сталі праз навуглярогучы характар і па патрабаванні ко- джванне жалеза ў тыглі. Даследаваў жнага э бакоў у любы момант можа уплыў легіравальных элементаў на быць спынены. Пазычальнік плаціць ўласцівасці сталі. Адкрьіў метады мікрабанку працэнты толькі за факгычна аналізу структуры металаў з дапамогай ўзятыя сумы. У знеш нім гандлі А. пра- мікраскопа. Те.; Собл. соч. М., 1954. дугледжвае пастаўку тавару з фіксацыяй Літ:. П р о к о ш к и н Д.А П.П.Аносов, цаны, якая вызначаецца на аснове 1799— 1851. М„ 1971. каціроўкі адпаведнай біржы ў выбраныя пакупніком дні. Г.І.Краўцова. АНО́Ф ЕЛЕС, гл. Малярыйныя камары.

АНКО́Н А (Ancona), горад і порт на У АН О́Х Ш Пётр Кузьміч (26.1.1898, ВалЦэнтр. Італіі, на Адрыятычным моры. гаград — 6.3.1974), рускі сав. фізіёлаг. Адм. ц. правінцыі Анкона і вобласці Акад. АН СССР (1966), акад. АМН

СССР (1945). Ганаровы чл. Венгерскай АН (1973). Скончыў Ленінградскі ін-т мед. ведаў (1926). У 1921— 30 працаваў у У.М.Бехцерава і І.П.Паўлава (Ленінград), пазней у біял. і мед. установах АМ Н СССР, з 1950 у 1н-це нармальнай і паталаг. фізіялогіі АМН СССР і інш. Адзін з заснавальнікаў нейракібернетыкі. Навук. працы па нейрафізіял. механізмах вышэйшай нерв, дзейнасці. Ленінская прэмія 1972. Залаты медаль імя І.П.Паўлава АН СССР 1968. Те: Кибернетика и интеіративная дея­ тельность мозга / / Вопр. психологии. 1966. № 3; Биология и нейрофизиология условного рефлекса. М., 1968. Літ: К в а с о в Д.Г., Ф е д о р о в а Грот АК. Физиологическая школа И.П.Павлова. Л., 1967. АНОХІНА Таццяна Аляксандраўна (н.

25.4.1947, С.-Пецярбург), бел. генетыкселекцыянер. Д -р с.-г. н. (1990). Скончыла Ленінградскі с.-г. ін-т (1970). 3 1973 у Бел. НДІ земляробства і кармоў. Навук. працы па генетыцы, селекцыі, насенняводстве і тэхналогіі вырошчвання грэчкі. Аўтар асн. раянаваных на Беларусі сартоў грэчкі: Чарнаплодная, Аніта, Беларуская, Жалейка, Жняярка, Зарэчная, Ілія і інш. АН ОШ КА Валерый Станіслававіч (н.

9.8.1938, в. Гайдукова Слабада Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне фіз. геаграфіі. Д -р геагр. н.

(1990), праф. (1991). Скончыў БДУ (1963). 3 1964 выкладае ÿ БДУ. Навук. працы па геагр. прагназаванні, меліярацыйна-геагр. раянаванні тэр. Беларусі, маніторынгавых геаір. даследаваннях. Адзін з заснавальнікаў меліярац.-інжынернай геаграфіі. Распрацаваў канцэпцыю і склаў карту тэхнагеннай парушанасці прыродных комплексаў Беларусі. Аўтар падручніка па меліярац. геаірафіі. Прэзідэнт Бел. геагр. т-ва (з 1983). Те: Географические основы мелиорации. Ми., 1974; Мелиоративная география Бело­ руссии. Мн., 1978; Основы географического прогнозирования. Мн., 1985 (разам з В.М.Шырокавым, АМ.Трафімавым); Рацио­ нальное природопользование Белорусского Поозерья. Мн., 1993 (у сааўг.). Т.ПАнціпаў. АНО́Ш КА (Onoszko) Ян (каля 1775, Быхаўскі р-н Магілёўскай вобл. — 1820 або 1827), польскі і бел. паэт. Дакладныя факты біяграфіі не захаваліся. Н екаторыя аўтары атаясамліваюць яго 'з ксяндзом Янам Аношкам, рэктарам Варшаўскай духоўнай семінарыі (1823— 31). Пісаў панегірыкі шляхце, сатыр. вершы. Аўтар паэмы «Бібеіда» (распаўсюджвалася ў рукапісах). У сваіх сен ти ­ ментальных творах услаўляў жыццё ў вясковым зацішшы («Муза з вясковае далі», «Мае думкі», «На дажынкі»), прапаведаваў працавітасць і сумленнасць («Літасць»), высмейваў асобныя заганы («На п’янага ветрагона»). Некаторыя яго вершы маюць рэлігійна-містычнае адценне («Сон», «Да бога»), У 1828 Т.Урублеўская выдала ў Полацку яго «Паэтычныя творы». П.М ядэкша ўключыў вершы А. ў зб. «Вянок з папараці»

(Вільня, 1842). lip a А. як «беларускага паэта» пісалі Р.Падбярэскі, рус. бібліёграф Р.Генадзі. На бел. мову творы А. перакладаў У.Дубоўка. Те: У кн.: Беларуская літаратура XIX стагодцзя: Хрэстаматыя. Мн., 1988. С. 451—454. А.В.Мальдзіс. АНОШКАЎСКАЕ ВОЗЕРА, у Беларусі, у Лепельскім р-не Віцебскай вобл., у бас. р. Эса. За 21 км на Пд ад г. Лепель. Пл. 0,24 км2. Даўж. 0,7 км, найб. шыр.

0,5 км. Пл. вадазбору 6 км2. Схілы выш.

3— 5 м, разараныя, на ПдЗ параслі хваёвым лесам, на ПнУ — хмызняком. Берагі забалочаныя. Востраў пл. 0,3 га. За­ растав. Выцякае ручай у р. Эса.

АНСАМБЛЬ

375

супраціўлення. Пакараны смерцю тэрмідарыянцамі разам з М .Рабесп’ерам. АНСА (ANSA; Agenzia Nazionale Stampa Associata Нац. агенцтва аб’яднанага друку), італьянскае інфарм. агенцтва. Засн. ў 1945 у Рыме ўладальнікамі італьян. газетных і часопісных выд-ваў. Мае дагаворы на абмен інфармацыяй з найбуйнейшымі сусв. агенцгвамі, ш и ­ рокую сетку карэспандэнцкіх пунктаў у краіне і за яе межамі.

АНСАМБЛЬ (франц. ensemble літар. разам) у а р х і т э к т у р ы i горадабудаўніцтве, гарманічнае адзінства прасторавай кампазіцыі будынкаў, інж. збудаванняў (масты, набярэжныя і інш .), манум. жывапісу і скульптуры, зялёных насаджэнняў. Ствараецца за невял. адрэзак часу, паводле адзінай задумы і ў адным стылі ( Скарыны проспект у Мінску, Гарадніца ў Гродне і інш.) або за працяглы час дапаўненнем першапач. кампазіцыі. ЦэА Н 0Ш К ІН Іван Архіпавіч (н. 21.1.1928, ласнасць такога А. дасягаецца толькі в. Антонаўка Чавускага р-на Магілёўпры захаванні аіулы ш х прынцыпаў яго скай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў пабудовы, арган. спалучэнні новага са Магілёўскі пед. ін-т (1964). Настаўнічаў, старым (А. Крамля Московскаго, П ’яцца працаваў у друку. 3 1981 сакратар Сан-Марка ў Венецыі, Дворцовая плоМагілёўскага абл. аддзялення СП Бела­ шча ў С.-Пецярбургу, Жыровіцкі Усрусі. Аўіар кн. апавяданняў і гумарэсак пенскі манастыр). Для больш глыбокага «Лішні мінус» (1959), «Брантазаўр» раскрыцця ідэйна-вобразнай сутнасці (1973), «Херувім з чорнымі крыламі» A. і эмацыянальнага ўздзеяння на гле(1984), «Курам не да смеху» (1985), зб. дача ў яго кампазіцыю часам уключааповесцяў і апавяданняў «Землякі» юць творы розных відаў мастацтва (гл.

(1978). Кн. для дзяцей: «Навічок» Сінтэз мастацтваў): пл. Дзекабрыстаў у (1966), «Алёнчын сакрэт» (1969), «АнтоС.-Пецярбургу з помнікам Пятру I, палацава-паркавыя А. 17— 18 ст. (Версаль, наў ясень» (1981) і інш. Аповесць Петрадварэц, Гомельскі палацава-пар«Чырвоная каліна стаяла...» (1985) пра кавы ансамбль і інш .), плошчы Перамогі барацьбу зах.-бел. сялян супраць сац. і ў Мінску і Віцебску. Прынцыпы ансанац. прыгнёту. мблевасці забудовы закладваюцца ў АНОЭ, акцёрская дынастыя японскага генпланах. т-ра кабукі. У кампазіцыі А адрозніваюць: глыбіннапрасторавую будову перспективы (уздоўж Найб. вядомыя: А К і к у г о р а 1-ы вьщягнутай плошчы, нраспекга, вуліцы, (1717—83), заснавальнік дынастыі, выканаў- бульвара), замкнёную ці напаўзамкнёную ца роляў юнакоў, жаночых і мужчынскіх; прастору, абмежаваную забудовамі ці зялёА К і к у г о р а 5-ы (4.6.1844 — 18.2.1903), нымі насаджэннямі (rap. і паркавыя плошчы. выступаў у гіст. і быт. п’есах класічнага рэпертуару кабукі, а таксама ў новых рэалісты- унутрыквартальныя лрасторы і інш.), жычных. Зрабіў вял. ўплыў на акцёраў насту- вапісную (гал. чынам у пейзажных парках i пнага пакалення; А К і к у г о р а 6-ы зялёных зонах). Як твор мастацтва А падпа(6.6.1885 — 10.8.1949), выканаўца жаночых і радкоўваецца агульным принципам пабудовы мужчынскіх роляў, заснавальнік і кіраўнік мает, формы (гарманічныя суадносіны частак школы акцёраў т-ра кабукі (1931—37). 3 1948 і цэлага, вылучэнне гал. элементаў кам­ чл. яп. Акадэміі масгацтваў; А . Б а й к о 6-ы пазіцыі і інш.). Пры стварэнні А актыўна (15.10.1870 — 8.11.1934), кіраўнік тэатр, выкарыстоўваюць сіметрыю, асіметрыю, матрупы э 1911, выконвау́ жаночыя ролі; штаб, прапорцыі, кантраст, нюанс і інш. А.Б а й к о 7-ы (н. ў 1915, Токіо), адзін з ле- сродкі арх. выразнасці. Літ: И к о н н и к о в AB. Эстетические пшых выканаўцаў жаночых роляў і маладых проблемы архитектуры. М., 1970; Формиро­ герояў. вание архитектурных ансамблей в современ­ Ю.Н.Кішык. А Н Р Ы 0 (Hanriot) Франсуа (1761— ном городе. Μ., 1974.

28.7.1794), дзеяч франц. рэвалюцыі 18 ст., якабінец. Акгыўны ўдзельнік паў- АНСАМБЛЬ, 1) група музыкантаўстання 10.8.1792, якое скінула манар- інструменталістаў або спевакоў, аб’яхію. 3 мая 1793 начальнік Парыжскай днаных для сумеснага выканання. А. нац. гвардыі, адзін з кіраўнікоў падзяляюцца паводле складу (аднародпаўстання 31.5— 2.6.1793, што прывяло ныя і мяшаныя), колькасці ўдзельнікаў да ўстанаўлення якабінскай дыктатуры. (дуэт, трыо, квартэт, квінтэт і інш.); У час тэрмідарыянскага перавароту пашыраны эстрадныя вак.-інстр. А., (27.7.1794) быў нерашучы ў арганізацыі рок-групы. А. наз. таксама і вял. выкаАНОШ КІ, веска ў Беларусі, у Казлоўскім с /с Нясвіжскага р-на Мінскай вобл. Цэнтр акц. т-ва «Новае жыццё». За 15 км на П дЗ ад Нясвіжа, 140 км ад Мінска, 11 км ад чыг. ст. Пагарэльцы, 2 км ад шашы Нясвіж— Баранавічы. 968 ж., 330 двароў (1995). Сярэдняя і музычная школы, б-ка, Дом культуры, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі.

376

АНСАМБЛЬ

нальніцкія калектывы, якія ўключаюць групы вакалістаў, інструменталістаў, танцораў (ансамбль песні і танца, ан­ самбль танца). Сярод вядомых бел. А.: Беларускі вокальны квартэт, Дзяржаўны смыковы квартэт БССР, вак. квартэт *Купалінка», вак.-інстр. А. «Песняры», *Верасы», « Сябры», А. нар. музыкі «Свята» і «Крупіцкія музыкі», А. салістаў *Класік-Авангард», А старадаўняй музыкі «Кантабіле», рок-група «Су-

сутнасці драм, твора, гарзор’е», харэагр. А. *Харошкі». мает, Устойлівыя тыпы А. склаліся і ў вяско- манічнаму спалучэнню ў адзінае цэлае вым муз. побыце розных народаў, у т л . энешніх і ўнутр. кампанентаў тэатр. беларусаў (гл. Гурт, Народныя інстру- дзеяння, выяўляе стылявое адзінства менталъныя ансамблі). 2) Муз. твор для спектакля. Выдатнымі ўзорамі А. з ’яўА. выканаўцаў (дуэт, трыо, квартэт і ляюцца лепшыя спектаклі бел. т-раў інш .) ці структурна завершаны фра­ імя Я.Купалы («Паўлінка» Я.Купалы, гмент для групы салістаў у оперы, ара- «Трибунал» А.Макаёнка), імя Я.Коласа торыі, кантаце. 3) Стройнасць, зладжа- («Несцерка» В.Вольскаго, «Раскіданае гняздо» Я.Купалы), юнаго гледача («Панаець выканання. параць-кветка» I.Козела) і інш.

4) У тэатральным мастацтве — злаіДз.Назіна (музыка). джанае, узгодненае выкананне ецэнічнага твора ўсімі ўдзельнікамі спектакля. Садзейнічае найб. поўнаму раскрыццю АНСА́М БЛЬ БЕЛАРУ́С КАЙ НАРО́Д НАЙ П ЕСНІ I ТА́Н ЦА БЕЛАРУ́С КАЙ Ф ІЛАРМ ОН ІІ. Існаваў у 1937— 41 у Мінску. Першы на Беларусі прафес. калектыў падобнага тыпу. Мает, кіраўнік ІДюбан, хормайстар Н .Сакалоўскі, балетмайстар КАлексютовіч. Рэпертуар уключаў апрацоўкі бел. нар. песень, арыгінальныя песні пераважна бел. кампазітараў, бел. і інш. нар. танцы, вак.-харэагр. карцінкі. Удзельнік Д экады бел. мастацгва ў Маскве (1940). Адыграў вял. ролю ў прапагандзе традыц. і сучаснага песеннага і танц. бел. фальклору. Літ:. Ансамбль Белорусской народной пе­ сни и пляски Государственной филармонии БССР. Мн., 1939. Л.К.Алексютовіч. АНСА́М БЛЬ

Да арт. А нсамбль у архітэктуры і горадабудаУніцтвс. П яцца Сан-Марка ÿ Венецыі.

Да арт. А нсамбль у архітэктуры і горадабудаўніцтве. Праспект Ф.Скарыны ў Мінску.

НАРО́Д И ΑΙΑ

ТАНЦА

PACÎI, адзін з буйнейш их харэагр. калектываў Расіі. Створаны ў 1937 у Маскве, да 1991 наз. Ансамбль нар. танца СССР, з 1965 акадэмічны. Арганізатар i мает, кіраўнік I .Майсееў. У рэпертуары танцы народаў свету, у т.л. бел. («Лявоніха», «Бульба», «Юрачка», «Янка»), канцэртныя міпіяцюры, харэагр. сюіты, фалькл. цыклы («Партызаны», «Руская сюіта», малд. сюіта «Жок», укр. сюіта «Вяснянкі», «Карцінкі мінулага», «Танцы славянскіх народаў», «Па краінах свету», праграма «Дарога да танца» і інш.), што сталі ўзорамі у́ галіне мастацтва нар. танца і з'яўляюцца вынікам зліцця самабытнай нар. творчасці з акад. асновай танца. Выступав ÿ сулраваджэнні малога сімф. аркестра, у складзе якога трупа нар. інструментаў. Пры ансамблі працуе школа-студыя. АНСА́М БЛЬ ПЕ́С Ш I ТА́Н ЦА, вялікі выканальніцкі калектыў, які складаецца з вакальнай, харэаграфічнай і аркестравай труп і аб’ядноўвае ў выступлениях розныя віды і жанры муз. і харэагр. ма­ стацтва. Трупа нумароў часта ўтварае тэматычную вак.-харэагр. кампазіцыю, звычайна з элементамі тэатралізацыі. Вядзе гіеторыю ад Ансамбля песні і т а­ нца Расійскай Арміі імя А.ВАляксандрава (з 1928), набыў папулярнаець у многіх краінах («Мазоўша» і «Шлёнск» у Польшчы; «Слук» у Чэхіі; «Кола» ў Югаславіі і інш.). На Беларусі вядомы: Ансамбль белоруской народной песні і т а­ нца Белоруской філармоніі, Бел. ан­ самбль песні і танца пад кіраўніцтвам Р.Шырмы (гл. Дзяржаўны акадэмічны народны хор Рэспублікі Беларусь), Ан-

самбль песні і танца Узброеных сіл Рэспублікі Беларусь, ансамбль *Белыя росы», шматлікія самадзейныя калектывы. АНСА́М БЛЬ

ПЕСНІ

I

ТА́Н ЦА

РАСІЙСКАЙ А́Р М Н і м я А В А л я к с а н д р а в а , вялікі армейскі мастацкі калектыў; даў пачатак развіццю новага віду масавага мастацгва — анса­ мбля песні і танца. Створаны ў 1928 пры Цэнтр. Доме Чырв. Арміі, з 1978 акадэмічны. Арганізатар і першы мает, кіраўнік А.ВАляксандраў, у 1946— 86 маст. кіраўнік і гал. дырыжор Ъ.А.Аляксандраў. У рэпертуары творы рас. кампазітараў neраважпа ваен.-патрыят. тэматыкі, нар. песні і танцы, творы рус. і замежнай класікі. Найб. папулярнаець у выкананні ансамбля набылі песні «Свяшчэнная вайна» АВ.Аляксандрава і «Калінка* ÿ яго апрацоўцы. У складзе анса­ мбля мужчынскі хор, аркестр і танц. трупа.

АНСА́М БЛЬ БРОЕНЫХ

ПЕСНІ СІЛ

I ТА́Н ЦА

Р Э С П У ́Б Л Ш

У З­ БЕ­

ЛАРУ́С Ь. Існуе з 1938, да 1992 наз. Ан­ самбль песні і танца Бел. ваен. акругі. Арганізатар і першы маст. кіраўнік А.Усачоў. 3 1949 базіруецца ў Мінску. У складзе ансамбля мужчынскі хор, танц. група і эстрадна-сімф. аркестр. Маст. кіраўнік і гал. дырыжор У.Ермалаеў (э 1994), гал. хормайстар Б.К ір я ’ наў, еярод салістаў А. Кузняцоў, У.Яскевіч і інш. У рэпертуары ваен.-патрыят. творы, рус. і зарубежная класіка, сучасная эстрадная му­ зыка, бел., рус. і ўкр. нар. песні і танцы, творы бел. кампазітараў, вак.-харэагр. кампазіцыі. Лаўрэат прэміі Ленінскага камсамола Беларусі 1978. Гастраліраваў у Францыі, Германіі, Польшчы і інш.

АНСА́М БЛЬ ТА ́Н Ц А вялікі выканальніцкі калектыў, які складаецца з харэагр. і аркестравай груп і мае на мэце прапаганду харэагр. фальклору, развіццё нар.-ецэнічнага танца. У р э­ пертуары танцы, тэматычныя харэагр. кампазіцыі, сюжэтныя пастаноўкі з элементамі тэатралізацыі. Першы прафес. А т . — Ансамбль народнаго танца Расіі (1937). На Беларусі найб. вядомыя ка­ лектывы падобнага типу: Ансамбль та­ нца Мінскага клуба К1М пад кіраўнііггвам К.Алексютовіча (1926— 30), танц. калектыў пад кіраўніцтвам К.Рыбальчанкі (з 1936), Дзяржаўны ан­ самбль танца Рэспублікі Беларусь (з 1959), харэагр. ансамблі *Харошкі», *Чараўніцы» і інш., шматлікія самадз. калектывы. АНСА́М БЛЬ ТА́Н ЦА Мінскага клуба К І М , першы на Беларусі самадзейны маладзёжны харэаграфічны калектыў. Існаваў у 1926— 30. Маст. кіраўнік К.Алексютовіч. У рэпертуары пастаўленыя ім нар. і ецэнічныя танцы (ецэн. варыянты традыц. бел. танцаў «Мікіта», «Лянок», «Казачок», «Лявоніха», «Крыжачок», «Мяцеліца», «Юрачка»), харэагр. карцінкі і сю ж эт­

ныя танцы сучаснай тэматыкі. Адыграў важную ролю ў справе далучэння прац. моладзі да маст. культуры. Л. К.Алексютовіч. АН СЕРМ Э́ (Ansennet) Эрнест (11.11.1883, г. Веве, Ш вейцария — 20.2.1969), швейцарскі дырыжор, кампазітар. У 1915— 23 муз. кіраўнік трупы «Рускі балет С.Дзягілева». Арганізатар і кіраўнік (з 1918) аркестра Раманскай Швейцарыі. Адзін з лепшых інтэрпрэтатараў музыкі франц. імпрэсіяністаў, а таксама І.Стравінскага (кіраваў першай паст. «Гісторыі салдата», 1918, Лазана, і інш.). Аўтар муз. твораў, кніг «Гутаркі аб музыцы» (1963, рус. пер. 1976); «Артикулы аб музыцы і ўспаміны» (1971, рус. пер. 1986).

АНТАБА

377

царавання (1854— 60) імператара Камэй). А.д. паклалі канец больш як двухвяковай ізаляцыі Японіі ад знешняга свету; устанавілі свабоду гандлю замежных купцоў з Японіяй і ўключылі яе ÿ міжнар. рынак, далі іншаземцам права экстэрытарыяльнасці і консульскай юрысдыкцыі, пазбавілі Японію мытнай аўтаноміі, навязалі н и кія ўвазныя пошліны. Спробы ўрада Японіі скасаваць нераўнапраўныя для яе А.д. не мелі поспеху да 1894, калі былі заключаны новыя дагаворы з Вялікабрытаніяй і інш. дзяржавамі. У гандл. пагадненнях 1911 адменены апошнія абмежаванні мытнай аўтаноміі Японіі.

АНСІМАЎ Георгій Паўлавіч (н.

3.6.1922, ст. Ладажская Краснадарскага АНТА́Б А (ад ням. Handhabe ручка, рукраю), рускі рэжысёр, педагог. Нар. каятка), металічнае кольца, якое прыарт. СССР (1986). У 1953— 64, 1980— 90 мацоўвалася да варот сядзібаў, дзвярэй і з 1995 рэжысёр Вял. т-ра Расіі. У дамоў, дзверцаў шафаў, куфраў і слу1964— 75 маст. кіраўнік і гал. рэж. Маскоўскага т-ра аперэты. 3 1972 праф. Рас. акадэміі тэатр. мастацтва. Сярод пастановак: «Утаймаванне свавольніцы» В.Ш абаліна (1957), «Аповесць пра сапраўднага чалавека» С.П ракоф’ева (1960). Паставіў «Вайну і мір» Пракоф’ева ў Празе (1970). Дзярж. прэмія СССР 1971. А Н С-О -М ЕДАЎ (L ’Anse au Meadow), паселішча нарвежскіх вікінгаў на в-ве Ньюфаўндленд, адзінае вядомае ў Паўн. Амерыцы. Верагодна, пабудавана ў канцы 10 ст., калі, паводле скандынаўскіх сагаў, нарвежцы на чале з Лейвам Эрыксанам абследавалі ўзбярэжжа Амерыкі на 3 ад Грэнландыі. Раскопкамі выяўлены рэш ткі дамоў, сцены якіх выкладзены з торфу, кузня з кавалкамі балотнай руды, жал. цвікі, прасліца. АНСЭЙСКІЯ ДАГАВОРЫ, заключаны ў 1854— 58 ЗШ А, Вялікабрытаніяй, Расіяй, Францыяй, Нідэрландамі з Японіяй у гады А нсэй [афіц. назва гадоў

«Траецкая кадрыля» Ў выкананні А нсам­ б л я песні і тан ц а У зб р о ен ы х С іл Р э с п у б л ік і Б е л а ­ русь.

Антаба.

378

АНТАБЛЕМЕНТ

АНТАГАНІСТЫ, 1) у а н а т о м і і і ф і з і я л о г i і — органы з процілеглымі функцыямі і дзеяннем. Прыжыла ручкай. На Беларусі ш ирока бы- клады А.: мышцы і іх групы, што тавала ў 16— 18 ст. Некаторыя па-ма- дзейнічаюць адначасова (або па чарзе) у стацку аздобленыя А. (з металу, дрэва, двух процілеглых напрамках (напр., каменю і тынку) маюць выгляд галавы згінальнікі і разгінальнікі канечнасцяў — біцэпс і трыцэпс рукі чалавека), льва з абручом у пашчы. пара нерваў, якія пры ўзбуджэнні акаАНТАБЛЕМЕ́Н Т (франц. entablement), зваюць гіроцілеглы ўплыў на орган, што верхняя частка збудавання, якая інервуецца. А. наз. таксама зубы верх­ падгрымліваедца калонамі, пілястрамі ний і ніжняй сківіц, якія процістаяць або завяршае сцяну; элемент арх. ор­ адзін аднаму пры змыканні. 2) У дера. Падзяляецца на архітраў, фрыз, м і к р а б і я л о г і і — мікраарганізкарніз. Узнік на аснове драўлянага бэ- мы, якія прыгнечваюць рост, развіццё і лечнага пераіфыцця, У сваіх формах інш. праяўленні жыццядзейнасці інш. адюстроўвае яго структуру. Сфармірава- мікробаў і арганізмаў (гл. ў арт. Антаўся ў класічных ордэрах манум. мурава- ганізм). най архітэктуры Стараж. Грэцыі і Рыма, дзе выпрацаваны яго прапорцыі. А — АНТАГЕНЕ́З [ад грэч. on (ontos) існае адзін з важнейшых элементаў паяру- + ...генез], індывідуальнае развіццё ар­ ганізма ад яго зараджэння да смерці (у снага члянення алтароў і іканастасаў. аднаклетачных арганізмах да дзялення АНТАГАШ ЗМ (ад грэч. antagônisma клеткі і ўтварэння новых асобін). спрэчка, барацьба), ідэйнае, паліт., маральнае і інш. процістаянне супрацьлеглых варожых сіл; адна з формаў супярэчнасцяў, што назіраюцца ў прыродзе і грамадстве. Адметная рыса А. — непрымірымы канфлікт процістаячых сіл, з ’яў, тэндэнцы й развідця. Катэгорыя «A.» ужываецца ў біялогіі і матэматыцы, у грамадскіх навуках, y т л . ў сац. філасофіі (творы класікаў і класавай барацьбы, грамадска-эканам. фармацый, цывілізацый, культур), паліталогіі (канфлікт паміж дэмакратыяй і таталітарызмам), гуманіст. і рэліг.-маральных філас. вучэннях (барацьба ліній дабра і зла, плоці і духу). У развіцці сучаснай цывілізацыі, калі супярэчнасці паміж ёю і прыродай усё большыя, адзначаецца А. двух падыходаў да п р и ­ роды: спажывецкага (прымат непадзельнага панавання чалавека над наваколлем) і рэгенерацыйнага (прымат гарманічнага ўзаемадзеяння грамадства з прыродай). В.І.Боўш. А у б і я л о г i і выяўляецца перш за ўсё ÿ барацъбе за існаванне. Найб. выразныя антаганіст. адносіны паміж драпежнікам і яго здабычай, гаспадаром і паразітам, а таксама канкурэнтныя ўзаемаадносіны (напр., за святло і мінер. жыўленне ў раслін, за кармы і месца пражывання ў жывёл). У ф і з і я ­ л о г i і падобныя адносіны выяўляюцца ÿ разнастайнасці ўмоўна процілеглых функций органаў або сістэм арганізма, якія ўдзельнічаюць у адначасовай спалучанай дзейнасці (актывацыя — інгібіраванне, узбуджэнне — тармажэнне, узмацненне — аслабленне, асіміляцыя — дысіміляцыя). А р э ч ы в а ÿ — від узаемадзеяння амінакіслот, вітамінаў, гармонаў, метабалітаў і антыметабалітаў у арганізме, які характарызуецца палярным дзеяннем: узмацненнем ці аслабленнем пэўных рэакцый. А м і к р а а р г а н і з м а ў выяўляецца ў тармажэнні або прыгнечанні жыццядзейнасці адных відаў мікраарганізмаў іншымі. Упершыню адзначыў франц. вучоны Л.Пастэр (1877). Найб. рэзкі А сярод акгынаміцэтаУ, плесневых грыбоў, бакгэрый; назіраецца таксама сярод дражджэй, водарасцяў і прасцейшых. Дзейнасць мікробаў-антаганістаў спрыяе ачышчэнню Глебы ад патагенных мікраарганізмаў.

А нтаблемент.

няці да нараджэння адбываецца ў яйцаводах і матцы мацярынскага арганізма). У кожным з тыпаў А. вылучаюць перыяды, якія адрозніваюцца формамі жыццёвай дзейнасці. Пераход з аднаго перыяду ў другі — пераломны момант у жыцці асобін. У жывёл, што размнажаюцца палавым шляхам, і ў чалавека адрозніваюць асн. перыяды: перадзародкавы (утварэнне палавых клетак у працэсе гаметагенезу), эмбрыянальнае развіццё (драбленне, гаструляцыя, аргана- і гіетагенез) і пасляэмбрыянальнае развіццё. У рэгуляцыі А. ў шматклетачных жывёл і чалавека вял. роля належыць нерв, і эндакрыннай сістэмам. У раслін, якія размнажаюцца па­ лавым шляхам, А. пачынаецца з развіцця ашюдненай яйцаклеткі; характэрная яго асаблівасць — чаргаванне бясполага (спарафіт) і палавога (гаметафіт) пакаленняў. Пры вегетатыўным размнаж энні А. пачынаецца з дзялення саматычных клетак, у т л . клетак спецыялізаваных органаў (клубняў, цыбулін, карэнішча і інш .). Цэласнасць раслін у А забяспечваюць фітагармоны і абмен метабалітамі паміж рознымі іх органамі. Залежна ад умоў навакольнага асяроддзя ў А. раслін магчымы перыяды спакою, інтэнсіўнага росту і інш. АНТАКОЛЬСКІ Марк Мацвеевіч (2.11.1843, Вільня — 9.7.1902), рускі скульптар. Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1862—68). Зблізіўся з перасоўнікамі. Аўтар твораў на гіст. тэмы, у якіх выявіліся яго грамадз. погляды, імкненне да псіхалагізацыі вобраза, праўдзівасці дэталяў («Іван Грозны», 1871, «Пётр I», 1872, «Ярмак», 1891). У шэрагу работ філас.-этычную праблематыку трактаваў у духу пошукаў ідэалаў праўды і справядлівасці («Хрыстос перад судом народа», 1876), іншы раз з рысамі сентыментальнасці («Не гэтага свету», 1887). АНТАКОЛЬСКІ Павел Рыгоравіч (1.7.1896, С.-Пецярбург — 9.10.1978), рускі паэт. Вучыўся ў Маскоўскім ун-це. Быў рэжысёрам у тэатры імя Я.Вахтангава. Першая кніга вершаў выйшла ў 1922. Імкненне да гіст. абагульненняў вызначаюць зб-кі «Захад» (1926), «Трэццяя кніга» (1927), паэмы «Рабесп’ер і Гаргона» (1928), «Камуна 1871 года» (1933), «Франсуа Віён» (1934). Сав. рэчаіснасці прысвечаны па­ эмы «Чкалаў» (1942), «Сын» (1943, Дзярж. прэмія СССР, 1946), «У завулку за Арбатам» (1954). Аўтар эб-каў вершаў «Дзесяць гадоў» (1953), «Пра Пушкіна» (1960; вершы, пераклады, артыкулы), «Чацвёртае вымярэнне» (1964), «Аповесць мінулых гадоў» (1969). Пісаў літ.крытычныя артыкулы, нарысы. Тв:. Собр. соч. Т. 1—4. М., 1971—73. Бел. пер. — у кн.: Анталогія рускай савецкай паэзіі. Мн., 1936; Руская савецкая паэзія. Мн., 1953.

Уключае паслядоўныя марфал., біяхім., функцыян. пераўтварэнні, што ўзнікаюць на працягу іенавання арганізма. З ’яўляецца сціслым, кароткім паўторам (рэкапітуляцыяй) філагенезу (паводле Э.Гекеля, ням. заолага, які ўвёў тэрмін у 1866). Паводле сучасных уяўленняў, А. рэалізуецца па пэўнай праграме, закладзенай у кодзе спадчыннай інфармацыі. Усе новыя ў эвалюц. адносінах прыкметы ўзнікаюць у раннім А. і могуць перадавацца наступным пакаленням. Найбольш распаўсюджаны 3 тыпы А жывёл: лічынкавы (развіццё з метамарфозай, непрамое), нелічынкавы (прамое развіццё, калі фарміраванне арганізма з зіготы адбываецца ў яйцы), АНТАЛКІДАЎ М ІР, ц а р с к і м і р , унутрывантробнае развіццё (пры жыва- заключаны ў 387 (ці 386) да н.э. паміж нараджэнні, калі фарміраванне дзіця- Спартай і кааліцыяй грэч. полісаў на

чале з Афінамі i Фівамі иасля Карынфскай войны 395— 387. Падпісаны спар­ танскій дыпламатам Анталкідам (адсюль і назва міру). Паводле А.м. ўсе грэч. гарады на малаазіяцкім узбярэжжы і Кіпры пераходзілі над удаду персаў, забараняліся саюзы дзяржаў, акрамя ІІелапанескага. К аш роль за выкананнем умоў А.м. ўскладаўся на Спарту, што забяспечвала яе гегемонію над Грэцыяй. АНТАЛО́П Я [ад грэч. on (ontos) існае + ...логія)], раздзел філасофіі, вучэнне аб быцці. Даследуе сутнасць быцця, яго універсальныя, усеагульныя асновы, заканамернасці і структуры. Тэрмін уведзены ням. філосафам Р.Гакленіусам (1613) у значэнні «космас», «природа», «прадметны свет» (у аднозненне ад гнасеалогіі — вучэння аб пазнанні). Пазней сталі выкарыстоўваць і ÿ дачыненні да чалавека і яго свядомасці, вызначэнні анталагічнага зместу паняццяў, што набылі формы пазнання. На розных этапах развіцця філасофіі бытавала думка, што свет, які ўспрымаецца пачуццём, несапраўдны і трэба шукаць пастаянны свет існага быцця, які можна спасцігнуць толькі розумам. Быццё як саматоесную існасць Парменід уяўляў нязменным, адзіным і супрацьпастаўляў яго пачуццёваму, множнаму, рухомаму. Арыстоцель уключаў у А. станаўленне, pyx, якія ён звязваў з пераходам магчымасці ў рэальнасць. Філосафы сярэднявечча вырашалі праблемы ўзроўняў быцця (актуальны, патэнцыяльны, субстанцыяльны і інш.). Матэрыялістычная А. новай філасофіі разглядае асвоеную чалавекам з дапамогай навукі і тэхнікі прыроду, матэрыяльна-прадметную рэальнасць па-за ча­ лавекам. Паварот ад прыродна-натуралістычнай да суб’ектыўна-гнасеалагічнай грактоўкі быцця з улікам вопыгу суб’екта зроблены ў філасофіі Р.Дэкарта, I.Канта, І.Фіхтэ, Г.Гегеля і інш. Па­ водле К .Маркса, адзінства прыроднага і чалавечага быцця дасягаецца ў працэсе сац. дзеяння, якое ахоплівае і матэрыяльную, і духоўную вытв-сць. М .Хайдэгер, спалучаючы сэнс быцця з быццём чалавека, асаблівае значэнне ў А. надаваў часу, мове (як «дому быцця»), куль­ туры. Сучасны стан А. абумоўлены гіст. этапам развіцця грамадства з уласцівай яму на гэтым узроўні спецыфікай узаемасувязі быцця і свядомасці супярэчнасцямі паміж імі. Адна з гэтых супярэчнасцяў у тым, што прыроданавук. і сацыялагічным мадэлям не заўсёды мо­ жна знайсці адпаведнасці ў прыродзе і грамадстве. Другая супярэчнасць звязана з працэсамі інтэграцыі грамадскага быцця ў агульначалавечае з узвышэннем да яго ўзроўню нац., рэгіянальных інтарэсаў, ідэй і культуры. Тэта абвастрае праблематыку А., але павышае яе актуальнасць, асабліва ролю ўсеагульнасці, навук. спасціжэнне якой дазваляе чалавеку (яго свядомасці) правільна арыентавацца ў розных абставінах. Літ:. Л о с е в А.Ф. Философия. Мифоло-

гия. Культура. М., 1991; Х а й д е г г е р М. Время и бытие: Статьи и выступления. Пер. с нем. Μ., 1993; Ш и р о к а н о в Д.И. Основные этапы становления единства и ра­ звития как логических принципов / / Прин­ ципы единства и развития в научном позна­ нии. Мн., 1988; П ет р у щ и к АИ. Перспе­ ктивы единства мышления и бытия в современном мире / / Научно-технический прогресс: взаимодействие факторов и тенден­ ции развития. Мн., 1989; А л е к с е е в а Е.А Разум и онтология сознания / / Стерео­ типы и динамика мышления. Мн., 1993. А.І.Пятрушчык, Д.І.Шыраканаў.

АНТАЛОПЯ (ірэч. anthologie літар. бу­ кет кветак), зборнік літаратурных твораў (пераважна аднаго жанру) розных аўтараў пэўнай літаратуры, перыяду, літаратурнага кірунку і г.д. Вядомая са стараж, часоў на Усходзе і ў Грэцыі (складальнікам перш ай А. лічаць грэч. паэта Мелеагра, 60 да н .э.). Бел. А. бяруць пачатак ад стараж.-рускіх («Ізборнікі Святаслава» 1073, 1076). Адна з першых А. нова га часу — «Дыя-

М А н такольскі. Ів а н Г р о зн ы .

1871. Н ац ы янальны мастацкі музей Беларусі.

менты беларускага прыгожага пісьменства» (1919). У Беларусі выйшлі «Анталогія беларускай паэзіі» (т. 1— 3, 1961; т. 1— 3, 1993), «Анталогія беларускага апавядання» (т. 1— 2, 1967), А. бел. дзіцячай л-ры «Арлянятам» (т. 1— 2, 1967), «Анталогія беларускай народнай песні» (1968; 2-е выд. 1975), А. «Беларуская балада» (1978).

Верхняя частка г. Антананарыву.

АНТАНЕВІЧ

379

АНТА́Л ЬЯ (Antalya), А д а л і я , горад на Пд Турцыі. Адм. ц. іля Анталья. 378 тыс. ж. (1990). Порт на Міжземным м. Металургічная, тэкст., харч., дрэваапр. прам-сць, суднабудаванне. Музеі. Турызм. АНТАНАНАРЬІВУ (Antananarivo), Т а н а н а р ы в е , горад, сталіца, гал. эканам. і культ, цэнтр М адагаскара. Адм. ц. правінцыі Антананариву. 802 тыс. ж.

(1990). Размешчаны на плато ў цэнтр. ч. в-ва Мадагаскар, на выш. 1200— 1400 м над узр. мора. Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт Івату. Харчасмакавая, гарбарная, абутковая, хім., дрэ­ ваапр., тэкст., паліграф. прам-сць; вытв-сць буд. матэрыялаў, аўтазборачны з-д і інш. Ун-т. Засн. ў 1-й пал. 17 ст. каралём дзяржавы Імерына Андрыянзакам. У 17— 19 ст. рэзщэнцыя каралёу́ Мадагаскара. У 1895 захоплены французам), з 1896 адм. цэнтр франц. халоніі, з 1960 сталіца Мадагаскара. Музеі (у т.л. малагасійскага мастацгва).

AH TAH ÉBI4 Анатоль Барысавіч (н.

9.1.1942, в. Мелаватка Валгаградскай вобл., Расія), бел. матэматык. Д -р ф із.матэм. н. (1989), праф. (1991). Скончыў БДУ (1963), дзе працуе з 1967. Навук. працы па функцыян. аналізе і дыферэнцыяльных ураўненнях. Распрацаваў новы падыход у даследаванні функцыянальна-дыферэнцыяльных ураўненняў і нелакальных краявых задач, заснаваных на вывучэнні адпаведных аператарных алгебраў. Адэін з аўтараў «Руска-беларускага матэматычнага слоўніка» (1993). Те.: Функциональный анализ и интеграль­ ные уравнения. Мн., 1984 (разам з Я.В.Радынам); Линейные функциональные уравнения: Оператор, подход. Мн.( 1988; Functional differential equations: I.С. -theory. New York, 1994 (разам з АУ.Лебедзевым).

AH TAHÉBI4 (Antoniewicz) Ежы (3.5.1919, Пётркаў-Трыбунальскі, Пётркаўскага ваяв., Польшча — 29.6.1970), польскі гісторык і археолаг. Д -р гіст. н.

(1961). Скончыў Варшаўскі ун-т (1946). Працаваў у Дзярж. археал. музеі ў Вар­ шаве. Арганізатар і кіраўнік Ятвяжскай і Ятвяжска-Сувалкаўскай археал. экс­ педи ц и й . Рэдактар штогодніка «Acta Baltico-Slavica» па агульных праблемах гісторыі польскага, літ. і бел. народаў. Літ:. C i e ś l a k Т. Jerzy Antoniewicz (1919— 1970) / / Rocznik Białostocki. Warszawa, 1971. T. 10.

A H TAH ÉBI4 (Antoniewicz) Уладзімеж (15.7.1893, г. Самбар Львоўскай вобл., Украіна — 1968), польскі археолаг. Праф. (1920), правадз. чл. Польскай АН (з 1952). У 1925— 33 выкладаў у Віленскім ун-це, у 1936— 39 рэктар Варшаўскага ун-та і кіраўнік кафедры археалогіі. Вывучаў помнікі мезаліту на тэр. Зах. Беларусі. У 1934 удэельнічаў у на­ вук. канферэнцыі ў Мінску. Аўтар прац па археалогіі, нар. мастацтве, музейнай справе, у т.л. даследавання пра залатыя

380

АНТАНЕЛА

рымскія соліды 3— 4 ст. Браслаўскага скарбу. АНТАНЕ́Л А ДА M ECÎHA (Antonello da Messina; каля 1430, г. М есіна, Сіцылія — паміж 14 і 25.2.1479), італьянскі жывапісец ранняга Адраджэння. Прадстаўнік Венецыянскай школы жывапісу. Працаваў пераважна ў М есіне. Запазычыўшы ў нідэрл. мастакоў тэхніку

пачаў вайну супраць СССР. У час нар. паўстання 1944 арыштаваны. Як ваенны злачынец пакараны смерцю паводле прыгавору нар. трибунала Бухарэста. АНТАНІЁНІ (Antonioni) Мікеланджэла (н. 29.9.1912, г. Ферара, Італія), іта­ льянскі кінарэжысёр. Скончыў Вышэйшую школу эканомікі і камерцыі ў Балонні. Асн. тэма творчасці — даследаванне ўнутр. свету чалавека, які адчувае сваю ізаляванасць, пакінутасць, адзіноту і боязь жыцця. У пасляваен. эпоху паказаў раз’яднанасць людзей, іх трагічную «некамунікабельнасць». Героі яго стужак пакутліва перажываюць сваю ўнутраную самоту: «Хроніка аднаго кахання» (1950), «Пераможаныя» (1952), «Дама без камелій» (1953), «Сяброўкі» (1955). Своеасаблівы цыкл складаюць фільмы 1960-х г., у якіх на­ казаны разрыў кантакгу герояў з рэальнасцю, унутраны крызіс: «Крык» (у сав. пракаце «Адчай»), «Ноч», «Зацьменне», «Чырвоная пустыня». Майстэрскае вы-

алейнага жывапісу, дасягнуў надзвычайнай глыбіні колеру, выкарыстаў асвятленне як маст.-выразны сродак. Створаныя ім вобразы адметныя велічным спакоем, класічнай раўнавагай. Значны ўклад яго ў станаўленне рэнесансавага рэаліст. партрэта. Асн. творы: т. зв. аўтапартрэт (каля 1473), «Распяцце» (1477), фрагменты алтара з царквы Сан-Касіяна ў Венецыі (1475 76), «Святы Себасцьян» (1475) і інш. Я.Ф.Шунейка.

АНТАНІМ1Я, тып семантычных адносін лексічных адзінак, якія маюць процілеглае значэнне (антонімаў). Антанімічныя пары належаць да адной часціны мовы: назоўнікаў («дабро — зло»), прыметнікаў («шырокі — вузкі»), дзеясловаў («браць — аддаваць»), прыслоўяў («далёка — блізка»). Паводле структуры падзяляюдца на аднакарэнныя («замкнуць — адамкнуць») і рознакарэнныя («сумны — вясёлы»), Вылучаюць поўную, няпоўную (частковую) і кантэкстуальную А. Поўныя антонімы адрозніваюцца ўсімі сваімі значэннямі («будаваць — разбураць»); частковыя супрацьпастаўляюць па адным або некалькіх значэннях («радасць — смутак»); кантэкстуальныя- ўспрымаюцца толькі ў пэўным кантэксце: «Ласка і тису, ціша і бура! Я вітаю вас, калі вы прыходзіце ў сваім часе, калі выконваеце вы адвечную волю жыцця» (Я.Колас). Мнагазначнае слова можа мець антонімы да кожнага ці некалькіх сваіх значэнняў («глыбокая рака — мелкая рака», «глыбокія веды — павярхоўныя веды»). А. не ўласцівая словам з канкрэтным значэннем («шафа», «бяроза», «стадыён»), вузкаспец. тэрмінам, уласным імёнам, лічэбнікам, займеннікам і службовым словам. Г.К.Усціновіч. АНТАНШАЎ ВАЛ ( янгл. Antoninę Wall), старажытнарымскае абарончае збудаванне паміж нізоўямі р. Клайд і залівам Ф ерт-оф-Форт у Шатландыі. Пабудаваны ў 145 н.э. Лоліем Урбікам у час праўлення імператара Антаніна Пія для абароны паўн. межаў Рымскай

АНТАНЕ́НКА-ДАШДО́ШЧ

Барыс Дзмітрыевіч (5.8.1899, г. Рамны Сумскай вобл., Украіна — 9.5.1984), украінскі пісьменнік. Скончыў Кіеўскі ін-т нар. асветы (1923). Падзеі рэвалюцыі 1917, грамадз. вайны, аднаўленчы перыяд адлюстраваў у зб-ках апавяданняў, нарысаў і аповесцяў «Зацярушаныя сілуэты» (1925), «Сіняя валошка» (1927), «Смерць» (1928), «Сапраўдны муж» (1929), «Людзі і вугаль» (1932). Маральна-этычная тэматыка ў рамане «За шырмай» (1957), зб. апавяданняў і аповесняў «Слова маці» (1960). Аўтар публідыст., літ.- і мовазнаўчых артыкулаў (зб-кі «Аб чым і як», 1962; «У літаратуры і каля літаратуры», 1964; «Як мы гаворым», 1970). Рэпрэсіраваны ў 1935, рэабілітаваны ў 1956. Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Ш аўчэнкі 1992 (за зб-к і прозы розных гадоў «Смерць», «Сібірскія навелы», «Завышаныя ацэнкі», публ. 1991).

імперыі ад варвараў. М ае 19 асн. і ш эраг дадатковых фортаў па-за межамі вала для абароны флангаў. Выш. 3 м, шыр. каля 4,5 м, з паўн. боку ўмацаваны ровам. У 155 А.в. часова пакінуты, у канцы 2 ст. закінуты канчаткова. АНТАНІНЫ (Antonini), дынастыя рымскіх імператараў, якая правіла ў 96— 192. Назва ад імя імператара Анта­ ніна Пія. Заснавальнік дынастыі — Н е­ рва [96— 98]. Да А належалі: Траян [98— 117], Адрыян [117— 138], Антанін Пій [138— 161], Марк Аўрзлій [161— 180] і яго сунравідель Луцый Вер [161— 169], Камод [180— 192]. Часы праўлення А лічацца «залатым векам* імпе­ рыі. Для іх характэрны спалучэнне манархіі і свабоды, эканам. і культ, развіццё правінцый, буд-ва новых гарадоў, пераможныя войны, раздача рым. грамадзянства і інш.

Тв.\ Твори. Т. 1— 2. Кйіів, 1991.

В.А. Чабаненка. А нтанела да Месіна. Святы Себасцьян. 1475.

АН ТАН ЕС КУ (Antonescu) Іон (14.6.1882, г. Пітэшты, Румынія — 1.6,1946), дзяржаўны і ваенны дзеяч Румыніі, маршал (1941). У 1933— 34 нач. Ген. штаба, у 1937— 38 міністр абароны. 3 вер. 1940 дыкгатар Румыніі. У ліст. 1940 падпісаў пагадненне пра далучэнне Румыніі да восі Берлін— Рым— Токіо, у саюзе з фаш. Германіяй

эссе; Интервью; Тот кегельбан над Тибром. Те.: Рус. пер. — М., 1986. В.Ф.Нячай.

карыстанне натуральных шумаў, паўз, сімвалічных дэталяў робідь фільмы А. гукапластычным відовішчам. У інш. краінах зняў фільмы: «Фотапавелічэнне» (Англія, 1967), «Забрыскі Пойнт» (ЗШ А, 1970), «Прафесія: рэпарцёр» (Алжыр, 1975). Літ:. Антониони об Антониони: Статьи,

АНТАШ Ш Ы Н Мікалай Васілевіч (н.

29.5.1931, М інск), бел. вучоны ў галіне цеплаэнергетыкі. Д -р тэхн. н. (1975), праф. (1983). Скончыў БПІ (1956). 3 1958 у Ін-це цепла- і масаабмену АН Беларусі, у 1968— 71 нам. дырэктара гэтага ін-та. Навук. даследаванні па працэсах цеплаабмену ў дысперсных асяроддзях. Распрацаваў тэорыю цепла- і масапераносу на мяжы з дысперсным слоем, прапанаваў метады вымярэння

цеплааддачы ад паверхні да псеўдазвад- ные философские сочинения. Μ., 1945; Ли­ тературно-критические статьи. М.; Л., 1961. каванага слоя. Те.: Heat transfer in dispersed media (разам Уладзімір Баніфатавіч 3 У.В.Лушчыкавым) / / Transport in fluidized АНТАНОВІЧ (30.1.1834, с. Камсамольскае Вінніцкай particle systems. Amsterdam etc., 1989. Літ:. Профессор Н.В.Антонишин: (к 60- вобл., Украіна — 21.3.1908), украінскі летию со дня рождения) / / Энергетика. 1991. гісторык, археолаг, этнограф, архео­ граф; адзін з заснавальнікаў укр. нац. № 10. гістарыяграфіі. Праф. Кіеўскага ун-та (з АНТАНОВІЧ Антон Канстанцінавіч 1878). У 1863— 80 гал. рэд. Часовай (6.6.1910, в. Казлы Нясвіжскага р-на камісіі для разбору стараж. актаў у Мінскай вобл. — 27.12.1980), бел. мо- Кіеве, з 1881 старшыня гіст. т-ва Н евазнавец. Д -р філал. н. (1969). Скончыў стара-летапісца. Апублікаваў шэраг ме­ Віленскі ун-т (1950), выкладаў у ім муарных і эпісталярных крыніц, у т л .

(1950— 71). Даследаваў помнікі татара- «Дыярыуш» Ф.Еўлашоўскага, «Гістарымусульманскага пісьменства на бел. чныя песні маларускага народа» (т. 1 — мове («Беларускія тэксты, пісаныя 2, 1874— 75, з М.П.Драгаманавым). арабскій пісьмом, і іх графіка-арфа- Працы па гісторыі Украіны, Беларусі і графічная сістэма», 1968), фанетыку, Літвы склалі зб. «Манаграфіі па гісто­ графіку і арфаграфію судовай (актавай) рыі Заходняй і Паўднёва-Заходняй кнігі Ковенскага земскага суда 1566— Расіі» (т. 1, 1885). Аўтар прац па археа67. Выявіў 24 рукапісныя кнігі 17 — логіі Украіны. Падкрэсліваў бяскласапач. 20 ст. на бел. мове араб, пісьмом. васць і дэмакратызм укр. народа, ідэПрацы А. паказваюць суадносіны бел. алізаваў казацтва. Дз.У.Караў. літ. і жывой гутарковай мовы розных часоў, фанетычныя, граматычныя і АНТАНТА (франц. Entente літар. згода), блок Вялікабрытаніі, лексічныя асаблівасці нар. бел. гаворак. ваенна-паліт.

J.y. Саламевіч. Францыі, Расіі (Траістая згода), аформлены ў 1904— 07; у 1-ю сусв. вайну АНТАНОВІЧ Іван Іванавіч (н. 3.4.1937, аб'яднаў супраць герм, кааліцыі 25 в. Дамашы Ляхавіцкага р-на Брэсцкай дзяржаў. 3 узнікненнем А. фактычна завобл.), бел. філосаф. Д -р філас. н. кончыўся падзел дзяржаў Еўропы на 2 (1973), праф. (1977). Скончыў М інскі варожыя лагеры. Германія, значэнне пед. ін-т замежных моў (1960). У 1959— якой у Еўропе вырасла пасля перамогі ў 60 у Ін-це філасофіі і права АН Бела- франка-прускай войне 1870— 71, русі, Бел. Энцыклапедыі. Быў супра- падпісала ў 1879 саю з з Аўстра-Вен­ цоўнікам Сакратарыята ААН, пастаян- гр ыяй. У 1882 да яго далучылася Італія. ным прадстаўніком Беларусі пры Гэтым завяршылася стварэнне Ю НЕСКА. У 1977— 87 на парт, рабоце, Траістага союза 1879— 82. У адказ з 1987 прарэктар Акадэміі грамадскіх Францыя і Расія заключылі франканавук пры Ц К КПСС, у 1990— 91 са- рускі саюз 1891— 93. Англія спрабавала кратар Ц К Кампартыі РСФ СР. У застацца ў баку ад блокаў і быць 1993— 95 дырэктар Бел. ін-та навук.- міжнар. арбітрам, але ўзмацненне антэхн. інфармацыі і прагнозу. 3 1995 гла-герм. супярэчнасцяў прымусіла яе нам. міністра замежных спраў Рэс- падпісаць англа-франц. (1904) і англапублікі Беларусь. Даследуе праблемы рус. (1907) пагадненні, якія фактычна гісторыі сац. філасофіі, сацыялогіі, тэо- аформілі стварэнне А. Расія і Францыя рыі палітыкі. Аўтар прац «Сучасная мелі ў гэтай групоўцы пэўныя ваен. «філасофская антрапалогія» (1970), абавязацельствы (Англія ад іх адмові«Сацыяльнае развіццё і праблема пра- лася). Рознагалоссі паміж удзельнікамі грэсу» (1977), «Буржуазная сацыя- А. часткова былі згладжаны, але канчалагічная тэорыя» (ч. 1— 2, 1980— 81), ткова не ліквідаваны. Іх спрабавала вы«Сучасны капіталізм: Сацыядынаміка карыстаць Германія, каб вывесці з груўлады» (1990), «Сацыядынаміка ідэа- поўкі Расію. Але гэтаму перашкаджала логій» (1995) і інш. залежнасць Расіі ад франц. капіталу і ваен. пагроза з боку Германіі. У той жа АНТАНОВІЧ Максім Аляксеевіч час А імкнулася ізаляваць ад Траістага (9.5.1835, г. Белаполле Сумскай вобл., саюза Італію (у маі 1915 апошняя пеУкраіна — 14.11.1918), расійскі філо­ райшла на бок А.) і Аўстра-Венгрыю. саф, публіцыст, літ. крытык. Скончыў На пач. 1-й сусв. вайны ўдзельнікі А. Пецярбургскую духоўную акадэмію выступілі разам і ў вер. 1914 падпісалі (1859). 3 1861 літ. крытык час. «Совре­ пагадненне аб незаключэнні сепараменник». Крытыкаваў агнастыцызм Ка­ тнага міру з Германіяй. У кастр. 1915 да нта і Ш апенгаўэра, пазітывізм і геге­ пагаднення далучылася Японія і абвясльянства рус. філосафаў-ідэалістаў, сла- ціла вайну Германіі. У ходзе вайны да вянафільскія ідэі нац. выключнасці, А далучылася яшчэ 20 дзяржаў. Асноўтэорыю «чыстага мастацтва». Яго света- ны цяжар вайны неслі Расія і Францыя, погляд будаваўся на антрапал. прын- на тэрыторыі якіх вяліся ваен. дзеянні. цыпе, паводле якога чалавек — цэнтр Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917, калі Ра­ сусвету, вянсц прыроды, зыходны сія выйшла з А., Англія і Францыя пункт вывучэння аб’ектыўнай рэаль- падпісалі пагадненне (23.12.1917) пра насці; адсюль неабходнасць пашырэння сумесную інтэрвенцыю ў Сав. Расію і ведаў, паляпшэння ўмоў жыцця лю - падзел яе тэрыторыі. А. была ініцыятадзей, правядзення сац. пераўтварэнняў. рам паходаў супраць Сав. дзяржавы (гл. Те.: Избранные статьи. Л., 1938; Избран­ Грамадзянская война і военная інтэрвен-

АНТАНТА

381

цыя ў Расіі 1918— 20). Абвастрэнне супярэчнасцяў паміж дзяржавамі А. пасля заканчэння 1-й сусв. вайны прывяло да распаду гэтага блока. АНТА́Н ТА БАЛКА́Н СКАЯ, саюз Грэцыі, Румыніі, Турцыі і Югаславіі. Заключаны 9.2.1934 у Афінах пад эгідай Францыі з мэтай захавання суадносін сіл на Балканах, што склаліся пасля 1-й сусв. вайны. Першапачаткова адпавядаў інтарэсам Францыі як сродак узмацнення яе пазіцый у краінах Паўд.-Усх. Еўропы. Дагавор аб стварэнні А.Б. прадугледжваў узаемную гарантыю бяспекі балканскіх граніц краін-удзельніц, а таксама ўзаемную дапамогу ў выпадку нагщ у на адну з іх. Дзеянні Германіі і Італіі, якія абапіраліся на фаш. групоўкі ў Грэцыі, Румыніі, Турцыі і Югаславіі, падарвалі франц. ўплыў на краіны А.Б., у 2-ю сусв. вайну яна распалася. АНТА́Н ТА МАЛАЯ, палітычны блок Румыніі, Чэхаславакіі і Югаславіі ў 1920— 38. Створана ў 1920— 21 на аснове двухбаковых пагадненняў для захавання суадносін сіл, што склаліся ў Цэнтр. і Паўд.-Усх. Еўропе пасля 1-й сусв. вайны. Дэейнічала ў рэчышчы знеш няй палітыкі Францыі, займала́ важнае месца ў яе сістэме ваенна-паліт. саюзаў. Даўэса план 1924, Локарнскія пе­ реговоры 1925, пазнейшае збліжэнне Румыніі з Англіяй, Венгрыяй і асабліва з Італіяй прывялі да аслаблення А.М. і ролі ў ёй Францыі. Пагроза з боку фаш. Германіі прыпыніла распад А.М. У 1933 саюзнікі падпісалі Арганізац. пакт пра неабмежаваны тэрмін дзеяння ўсіх пакладзеных у аснову А.М. дагавораў, стварылі савет А.М. і эканам. савет. У 1934 Румынія і Югаславія са згоды Ч э­ хаславакіі ўвайшлі ў Антанту Балкан­ скую. Дагаворы 1937 Югаславіі з Бал гарыяй і Італіяй сталі прычынай новага крызісу ў сістэме А.М . Мюнхенское па­ гадненне 1938, якое прывяло да акупацыі Чэхаславакіі Германіяй, спыніла існаванне блока. АНТА́Н ТА М ІЖ ЗЕМ Н АМ ОРСКАЯ, палітычная групоўка Вялікабрытаніі, Аўстра-Венгрыі і Італіі супраць Расіі і Францыі. Аформлена ў 1887 двума сакрэтнымі пагадненнямі: 1-м — паміж Вялікабрытаніяй і Італіяй (12 лют.), Аўстра-Венгрыяй і Вялікабрытаніяй (24 сак.); 2-м — паміж Аўстра-Венгрыяй і Вялікабрытаніяй (12 снеж .), Вялікабры­ таніяй і Італіяй (16 снеж .).

1-е пагадненне фармальна захоўвала статускво ў басейнах Міжземнага, Адрыятьгчнага, Чорнага, Эгейскага мораў і на ўзбярэжжы Паўн. Афрыкі, 2-е мела на мэце захаваць становішча, якое існавала на той час у М А зіі, чарнаморскіх пралівах і ў Балгарыі (Вялікабрытанія імкнулася ўмацаваць свае пазіцыі ў Егіпце, Італія — у Трыпалітаніі і Кірэнаіцы, Аўстра-Венгрыя — на Балка-

382

АНТАНЮК

нах). Стварэнню А.М. садзейнічаў кан­ цлер Германіі Бісмарк, які разлічваў умацаваць становішча Аўстра-Венгрыі адносна Расіі, далучыць да Траістага союза 1882 Вялікабрытанію і перашкодзіць збліжэнню Францыі і Італіі. У выніку ўзмацнення ў канцы 19 ст. англа-герм. саперніцтва і аўстра-італьян. супярэчнасцяў А.М . страціла сваю сілу.

В.САнтанюк.

АНТАНЮК Віталь Сцяпанавіч 10.10.1939, г. Крамянчуг, Украіна), вучоны ў галіне жывёлагадоўлі. Акад. Акадэміі агр. навук Беларусі (1992), Акадэміі агр. навук Украіны (1992). Чл.-кар. УАСГНІЛ (1991). Д -р біял. н.

(1985), праф. (1989). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1962). 3 1974 дырэктар Бел. НДІ жывёлагадоўлі, ген. дырэктар НВА «Племэліта», з 1987 у Бел. ін-це механізацыі і электрыфікацыі сельскай гаспадаркі. 3 1991 старшыня Бел. аддзялення УАСГНІЛ, адначасова нам. міністра сельскай гаспадаркі і харчавання. 3 1992 прэзідэнт Акадэміі агр. навук Беларусі. Даследаванні па размнажэнні, развядзенні і біятэхналогіі с.-г. жывёл, тэхналогіях вытв-сці прадукцыі жывёлагадоўлі. Те.: Биотехнические способы повышения эффективности оплодотворения сельскохо­ зяйственных животных. Мн., 1988; Основы интенсивных технологий производства мо­ лока и мяса. Мн., 1990 (разам з В.І.Саперам, П.П.Ракецкім). АНТАНЮК Георгій Аляксандравіч (н.

13.11.1942, в. Мацы Кобрынскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. філосаф. Д -р філас. н. (1991), праф. (1993). Скончыў Ленінградскі ун-т (1970). 3 1974 у Ін-це філасофіі і права, з 1980 на кафедры філасофіі АН Беларусі. Аўтар прац па праблемах сац. кіравання, сац. праектавання і міжэтнічных адносін: «Сацыяльнае праектаванне: (некаторыя метадалагічныя аспекты)» (1978), «Сацыяльнае праектаванне і кіраванне грамадскім развіццём: Тэарэтыка-метадалагічны аспект* (1986). Адзін з аўтараў кн. «Сацыяльна-філасофскія праблсмы вытворчасці і выкарыстання навуковых ведаў» (1992) і інш. АНТАНЮ́К Л ю боў Адамаўна (н.

28.4.1949, в. Ломыш Хойніцкага р-на Гомельскай вобл.), бел. мовазнавец. Д -р філал. н. (1992). Скончыла Мазырскі

пед. ін-т (1970). 3 1974 у Ін-це мова- дыі, у грамадз. вайну пам. камандзіра знаўства АН Беларусі, з 1991 у БДУ. палка, камандзір батальёна, Паўд. Даследуе граматыку бел. мовы: «Стана- групы войскаў 5-й арміі, дывізій. Пасля выя значэнні сумеснасці і ўзаемнасці ў вайны камандзір стралк. дывізій, нам. сучаснай беларускай літаратурнай мове» ген.-інспектара пяхоты Чырв. Арміі. Чл.

(1981), «Беларуская граматыка» (ч. 2, Ц БК Узбекістана (1925), ЦБК БССР 1986; у сааўт.); станаўленне, развіццё і (1927). У Вял. Айч. вайну камандуючы функцыянаванне бел. тэрміналогіі; «Бе- 2-й, 3-й рэзервовымі і 48-й арміямі, ларуская навуковая тэрміналогія» групамі войск Ленінградскага фронту, на інш. камандных пасадах. Пасля вай­ (1987) . Сааўтар «Руска-беларускага слоўніка лінгвістычных тэрмінаў» ны да 1947 нам. камандуючага войскамі (1988) , «Слоўніка лінгвістычных Львоўскай ваен. акругі. тэрмінаў» (1990). Вучоны сакратар Рэсп. тэрміналагічнай камісіі (з 1980), АНТАПО́Л ЛЕ, веска ў Беларусі, у член Міжнар. арг-цыі па уніфікацыі Чашніцкім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр тэрміналагічных неалагізмаў (МАУТН), сельсавета і саўгаса «Слідчаны». За 40 віцэ-прэзідэнт Міжнар. федэрацыі км на ПдУ ад Чашнікаў, 135 км ад Віцебска, 15 км ад чыг. ст. Вятны. 425 ж., тэрміналагічных банкаў (М ФТБ).

108 двароў (1994). Сярэдняя школа, АНТАНЮ ́К Максім Антонавіч (1895, в. Д ом культуры, б-ка, аддз. сувязі, Мацы Кобрынскага р-на Брэсцкай камбінат быт. абслугоўвання. вобл. — 30.7.1961), ваенны дзеяч, ген.лейт. (1940). Скончыў Ваен. акадэмію АНТАРКТЫ́Д А, мацярык у Паўднёвым імя Фрунзе (1927). 3 1915 у арміі, пра- паўшар'і, у межах Паўд. палярнага паршчык. 3 кастр. 1917 у Чырв. гвар- круга, займае цэнтр. частку Антарктыкі. Пл. 13 975 тыс. км2 разам з астравамі і шэльфавымі ледавікамі (найб. Роса, Фільхнера, Роне і інш., агульнай пл. 1582 тыс. км2). Пастаяннага насельніцтва няма. Берагі А. (даўж. больш за 30 тыс. км) парэзаны слаба. Пераважаюць ледавіковыя абрывы выш.

20— 100 м. 3 боку Атлантычнага, Індыйскага і Ціхага ак. абмываюць А. моры Уэдэла, Лазарава, Рысер-Ларсена, Касманаўтаў, Садружнасці, Дэйвіса, Моўсана, Дзюрвіля, Роса, Амундсена, Белінсгаўзена. У напрамку да Паўд. Амерыкі цягнецца вузкі Антарктычны паўвостраў. У м. Роса ўэвышаецца дзеючы вулкан Эрэбус (3794 м). Ледавіковае покрыва і рэльеф. А ўкрыта магутным шчытом мацерыковага лёду, не занята ледавікамі 0,2— 0,3% тэр. (асобныя горныя вяршыні, хрыбты, не­ вял. ўчасткі сушы — антарктычныя аазісы). Агульная пл. аледзянення (пачалося 300 млн. г. назад) 2044 тыс. км2, аб’ём лёду 24 млн. км1. Сярэдняя тоўшча ледавіковага покрыва 1720 м, найб. — 4500 м. А. — самы высокі ма­ цярык на Зямлі. Сярэдняя выш. з уліУ А нтаркты дзе. кам ледавіковага покрыва 2040 м. Сярэдняя выш. карэннай падлёднай паверхні 410 м (значная ч. ляжыць ніжэй за ўзровень мора). Большая ч. А. — пласкагор’е. Трансантарктычныя горы ўздоўж разломаў ад м. Уэдэла да м. Роса перасякаюць амаль увесь мацярык і падзяляюць А. на Усх. і Заходнюю. Плато Савецкае займае цэнтр. ч. Усх. А. (выш. да 4000 м), на Пн паверхня зніжаецца і ўтварае нізіну Міжнар. геафіз. года. Уздоўж узбярэжжа горныя хрыбты Зямлі Вікторыі, Зямлі Каралевы Мод, горы Прынс-Чарлз і інш. Павер­ хня Зах. А. значна ніжэйшая, больш расчлянёная, хрыбты размешчаны ў глыбіні мацерыка і на ўэбярэжжы. Самы высокі горны масіў Вінсан (5140 м, у гарах Элсуэрт). Рэльеф карэннай скальнай паверхні А — чаргаванне горных падняццяў (падлёдавыя горы Палярная станцыя Дзюмон-Дзюрвіль (Францыя) Гамбурцава і Вярнадскага) і глыбокіх у А нтаркты дзе. нізін.

Геалагічная будова. Большая ч. А. — Антарктычная платформа, астатняя належыць да антарктычнага складкавага пояса, які з ’яўляецца працягласпю Андаў. Карысныя выкапні: каменны вугаль, жал., медныя і свіндовыя руды; знойдзены мінералы, у якіх ёсць бром, волава, марганец, малібдэн, радовішчы графіту, горнага хрусталю і інш. Клімат А. кантынентальны антаркгычны, халодны і суровы (гл. Антарктычны клімат). Пануюць антарктычныя паветраныя масы, фарміруецца антарктычны антыцыклон. Сярэднія т-ры зімой ад -20 да -30 °С на ўзбярэжжы і ад -60 да -70 °С ва ўнутр. раёнах; летам адпаведна ад -10 да -30 °С, -40 °С. Абсалютны мінімум т-ры -89,3 °С зафіксаваны ў цэнтр. ч. на ст. Усход (Полюс холаду Зямлі). Ападкі толькі ў выглядзе снегу: 30— 50 мм у цэнтр. ч. А., 700— 1000 мм на ўзбярэжжы за год. Моцныя штармавыя цыкланічныя і сцёкавыя вятры ў прыбярэжных раёнах

дасягаюць скорасці 50— 60, часам 90 м/с. Арганічны свет. Для аазісаў характерны умовы тыловых палярных пустыняў. Есць разнастайныя азёры (прэсныя і горка-салёныя). Свабодныя ад лёду ўчасткі ўзбярэжжа і скалы ўкрьггы лішайнікамі, імхамі, водарасцямі (на Антарктычным п-ве — папарацепадобныя, каля 10 відаў кветкавых раслін). Фауна своеасаблівая і бедная: з птушак — пінгвіны, знойдзена некалькі відаў членістаногіх (кляшчы, нагахвосткі, ціхаходы і інш.).

АНТАРКТЫКА

383

Літ:. К а м е н е в В .М . З а п о в е д н а я А н ­ т а р к т и к а . Л ., 1986; Б а р д и н В. В то р а х и н а л е д н и к а х А н т а р к т и д ы . М ., 1989. В .Ю .П ан асю к. АНТАРКТЫКА, паўднёвая палярная вобласць Зямлі, якая ўключае мацярык Антарктыду і прылеглыя да яго ўчасткі Атлантычнага, Індыйскага і Ціхага акіянаў з астравамі. Мяжа А. — паўн. размяшчэнне антарктычнага палярнага фронту, які праходзіць паміж 48° і 60° паўд. шыраты. Пл. каля 52,5 млн. км7 . Мацярык акружае шэльфавая паласа з глыбінямі да 500—600 м. Круты мацерыковы схіл на глыб, каля 3000 м зменьваецца шырокай паласой акіянскіх катлавін: Афрыканска-Антарктычнай, Аўстрала-Антарктычнай, Белінсгаўзена і Паўд.-Антыльскай з глыбінямі 5000— 7000 м. Найглыбейшая частка — Паўд.-Сандвічаў жолаб (да

А д к р ы т а А 2 8 .1 .1 8 2 0 р у с . э к с п е д ы ц ы я й Ф .Ф .Б е л ін с г а ў з е н а і М .П .Л а з а р а в а . У п а ч . 20 ст. ту т пабы валі Р .С к о т , Э .Ш э к л т а н , Р .А м у н д с е н , Д .М о ў с а н і ін ш . У 1911 э к с п е д ы ц ы я А м у н д с е н а і ў 1912 С к о т а д а с я г н у л і П аўд. п о л ю с а . У с у в я зі з М іж н а р . г е а ф із . г о ­ д а м (1 9 5 7 — 58) н а м а ц е р ы к у і п р ы б я р э ж н ы х а ст р а в а х с т в о р а н ы і д з е й н іч а ю ц ь 4 0 (1 9 8 8 ) п а ­ л я р н ы х с т а н ц ы й 16 к р а ін с в е т у , я к ія в я д у ц ь н а в у к . д а с л е д а в а н н і. П р а в а в о е с т а н о в іш ч а А р э г у л ю е іщ а М іж н а р . д а г а в о р а м 1959.

АНТАРКТЫДА на захад ад Грынвіча

0° на ўсход ад Грынвіча

Аркадас (Apr.) Георг-фон-Наймаѳр, (PjJ*1У ІГ Н а р вѳ гія

ШЫРМАХЕРАф „ДР ГЫ Каўм азкраўская У

/ «г

в.ЖуэнвІль

Ę

Іилі) * п

• '4 *

·

/ v '\

/ч § ?

/ Нью-Халі (Брыт.)

/

"■авѴV Фарадэй ■% (Брыт.) / \ Ротэра ρ

/ Сан-К^арцін

<> (8>Ϊ Ι ; Η · ® e.Aôaneuô (Врыт)

\ ·,2 .

/

(ЧылІ)

/1 /

Ч / / \

Маладзёжнаяф

М ідзуха \ l P i c i « ) / (Яп.) ^ ''

/

Бернарда - О'Хігінс

с

3630 /гИбртэрнана /

3cn,p(5ai /J

S “ "1

W paÄ a, «ва Рагнхіль ^ \(Я п .) 0

1*

.В ест к ап N.

Бельграна 2 \1 А р г > \

CAPf ) J . '4191 / » **·*. / У * *

зтля

'Моўсан '(Арстрал.)’

Бельграна-3 (Apr.) ДАЛІНА МГГ

\

- ^ ІШ Н С А Н М Р Л I ’

/

/

1108

\

Дэйвіс у \ ф (Аўстрал.) ААзТс п-аў Чэлюсвінцаў .ВЕСТФАЛЬ i ; \

·

3660 Пенсакола т > \

Паўднёвы полюс

'А́м ундсе́н -Скот Мірны (Part*)

Пятра

-аў Т эр с та н

ß \ г.Нѳрчпатрык4350

Д N ААЗІС / ГРЫРСАНА Λ Кзйс" (Аўстр**.) ,

АНТАРКТЫКА М -6 1:1 9 5 5 0 0 0 0 0 / •

бо°

; .

ПАЎДН.· / АМЕРИКА

Руская СРасія)

OńjS т. \ 1АХ0ДНЯЯ

У СХ О ДН ЯЯ>^ /

АНТАРКТЫДА

\ Халвт (Н.Зел.)

I

Пауднѳвы полюо

ПОЛЮ!

Шэльфавыя ледавіні

АНТ АРКТЫ ДА АНТАРКТИДА*

Гнінградская

Вывадныя ледавіні і ледаспады

М яж а

Антарнтыні

: РАЛ ІЯ

(Рас!*)

Раёны з выхадамі карэнных пародаў М еты плывучых іьдоў ў перыяд найбольшага распаўсюджання (верасѳнь) Межы плывучых ільдоў у перыяд найменшага распаўсюджання (сакавік) Дзеючыя навуковыя станцыі

40 0

0

Маштаб 1:40 0 0 0 0 0 0 400 800

Міжнародна-прававы рэжым Антарнтыды і іншыX тэрыторый, размѳшчаных на поўдзень ад 60° паўдневай шыраты, рэгулюѳцца Дагаворам аб Антарнтыдзе ад 1 снежня 1959г.

1200км

384

АНТАРКТЫЧ НАЕ

дамі, што яе акружаюць, і льдамі акіяна. Падзяляецца на кантынентальнае А.п., якое доўга знаходзідца над халодным мацерыком і набывае самыя 8428 м) з вял. сейсмічнасцю. На Пн ад нізкія на Зямлі т-ры, высокую празрыкатлавін Паўд.-Антыльскі і Афрыканстаць і сухасць, характэрныя для Ан­ ска-Антарктычны хрыбты, Аўстралатарктычнага антыцыклону, і марское, Антарктычнае і ГІаўд.-Ціхаакіянскае што ўзнікае над акіянам, менш халоўзвышша з тэктанічнымі разломамі і днае і нясе болып вільгаці. Уплывав на вулканічнымі масівамі. А. — найб. су­ клімат паўд. частак Аўстраліі, Паўд. ровая вобласць Зямлі з нізкімі т-рамі Амерыкі і Сусв. акіяна. паветра, снежнымі завірухамі, моцнымі вятрамі і туманамі. Мацярык — во­ АН ГАРКТЬІЧНАЯ ПЛАТФОРМ А, стабласць пастаяннага марозу. У субан- ражытная дакембрыйская тэкганічна тарктычных раёнах сярэднія т-ры паве­ стабільная структура зямной кары, якая тра самага цёплага месяца 10 °С, самага займае ўсх. частку Антарктыды. халоднага ад 0 да -10 °С. Ападкаў 300— Адносіцца да платформаў Гандванскай 500 мм каля ўзбярэжжа Усх. Антарк­ групы. На 3 абмежавана байкалідамі тиды і да 1000 мм за год на паўн.-зах. Трансантаркгычных гор. Пл. каля 8 узбярэжжы Антарктычнага п-ва і субан- млн. км2. Магутнасць зям ной кары тарктычных астравах. Т-ра антарктыч- каля 40 км. Крышталічны фундамент ных водаў ад -1,8 да 2 °С зім ой і ад -1,2 мае архейскі ўзрост і складзены з парод да 3,5 °С летам. Салёнасць каля 34%о- гранулітавай і амфібалітавай фацый меНа паўн. перыферыі А. магутнае ан- тамарфізму (эндэрбіты, чарнакіты, тарктычнае цыркумпалярнае цячэнне гнейсы, крышт. сланцы), якія прарваны (пераносіць валу на У), у 60-х шыротах сістэма стацыянарных цыкланічных кругаабаротаў антарктычнага цячэння (пераносіць ваду на 3, уздоўж узбярэжжа Антарктыды). Плошча, занятая марскімі льдамі, у канцы зімы 18— 19 млн. км2, летам 2 — 3 млн. км2. Хара­ ктерны сталовыя айсбергі. Арганічны свет антарктычнай сушы вельмі бедны, у акіянах — багаты. На астравах тундравая расліннасць (імхі, лішайнікі, парасонавыя, некаторыя элакі і інш.). Шмат марскіх птушак — пінгвіны, буравеснікі, паморнікі, альбатросы, белы сявец, конік антарктычны і інш. У марской фауне кіты (фінвал, гарбач, сіні кіт, сейвал), ластаногія (марскі слон, Айсберг у А нтаркты цы . марскі леапард, цю лені Уэдэла, Роса, крабаед, маржы), донныя арганізмы інтрузіямі магматычных парод. Пароды (ігласкурыя губкі, імшанкі і інш.). Рыбы сям. нататэніевых, ёсць анчоўсы, фундамента выходзяць на падледавіковую паверхню ўэдоўж узбярэжжа, адкамбала і інш. куль паступова апускаюцца ў бок ТранМіжнародны дагавор 1959 устанаўлівае, што тэр. А — нейтральная і дэмілітарызава- сантаркгычных гор. Платформавы чапашыраны ў зах. частцы ная зона, якая выкарыстоўваецца V мірных хол мэтах пры поўнай свабодзе навук. даследа- (магутнасць 3 0 0 0 000 м). Пераважаюць рыфейска-ніжнепалеазойскія вулванняў. Літ.: Т р е ш н и к о в АФ. Антарктика: канагенна-асадкавыя пароды (магу­ исследования, открытия. Л., 1980; С л е в и ч тнасць да 2000 м), якія ўтвараюць дэС.Б. Антарктика в современном мире. Μ., прэсіі на 3 і аўлакагены на У.

1985. Верхнепалеазойскія пароды на А.п. раАНТАРКТЫ́Ч НАЕ ПАВЕ́Т РА, а н - звіты спарадычна (кангламераты, пястарктычныя паветраныя чанікі, каменныя вугалі пермскага м а с ы , палярныя паветраныя масы, ўзросту, агульнай магутнасцю да 1300 я кія фарміруюцца над Антарктыдай, во- м). Верхнюю частку чахла складаюць

сярэдняюрскія базальты, якіх дасягае 1500 м.

магутнасць МЛНагорны.

АНТАРКТЫЧНЫ АНТЫ ЦЫ КЛОН, вобласць высокаго атм. ціску над Усх. Антарктыдай. Праяўляецца на працягу ўсяго года. Асабліва ўстойлівы зімой (чэрв.— ж н.), калі ў час палярнай ночы мацярьпс моцна выхалоджваецца (т-ра ледавіковага покрыва апускаецца да -55 °С, паветра — да -89,3 °С). На перыферыі А а . слабыя ўсх. вятры, якія ў зоне ледавіковага схілу ператвараюцца ў сцёкавыя і ўраганныя. Найб. ціск у цэнтры А.а. на плато Савецкае (4000 м над узр. м.). Пераважае бязвоблачнае, вельмі халоднае і сухое надвор’е. Назіраецца асяданне паветра ў працэсе кампенсацыі сцёку я го з мацерыка. На вышыні А.а. замяшчаеіща каляпалярнай дэпрэсіяй — зонай нізкага ціску. АНТАРКТЫ ́Ч НЫ КЛІМАТ, клімат Ан­ тарктыды і прылеглых да яе акіянскіх прастораў (Антарктыкі). Над мацеры­ ком надзвычай суровы. Т-ра паветра на працягу года адмоўная: летам у студз. да -13,6 °С, зім ой у ліп. -60...-70 °С, на полюсе холаду (ст. Усход) самая нізкая на Зямлі — каля -90 °С. Ападкаў за год менш за 100 мм. Надвор’е вызначаецца Антарктычным антыцыклонам. Большая частка сонечнай радыяцыі адбіваецца снеговым покрывам (альбеда каля 85%), вял. страты цяпла даўгахвалевым выпрамяненнем з-за высокаго становішча паверхні над узр. мора. На ўзбярэжжы т-ра паветра летам павышаецца да 0, +5 °С, гадавая сума ападкаў да 700— 1000 мм, моцныя сцёкавыя і Ураганныя (40— 60 м /с) вятры. Клімат акіянскіх прастораў Антарктыкі характарызуецца рэзкімі ваганнямі ціску, частымі цыклонамі, параўнальна аднароднымі т-рамі паветра. АНТАРКТЫ́Ч НЫ ІТАЎВ0СТРАЎ (да 1961 З я м л я Грэяма), частка тэрыторыі Антарктыды, выцягнутая на Пн у напрамку Паўд. Амерыкі паміж морамі Уэдэла і Белінсгаўзена. Даўж. каля 1200 км, шыр. да 200 км. Выш. да 4191 м. Цэнтральная ч. — ледавіковае плато выш. 1500— 2000 м; на ўэбярэжжах горныя масівы, месцамі свабодныя ад лёду. Клімат антарктычны (пад уплывам акіяна менш суровы, чым на мацерыку). На паўн.-зах. узбярэжжы зрэдку трапляюцца каля 10 відаў дро­ бных травяністых кветкавых раслін. На Ап. антарктычныя навук. станцыі Вялікабрытаніі, Аргенціны, Чылі. АНТАРКТЫ́Ч НЫ ПО́Я С, самы паўднёвы геагр. пояс Зямлі. Уключае Антаркгыду з прылеглымі астравамі і воды акіянаў, якія яе абмываюць. Займае 5% плошчы зямнога шара (амаль палавіна прыпадае на антарктычных пустыняў зону). Мяжу А п . звычайна праводзяць па ізатэрме 5 °С, самага цёплага месяца (студз. ці лютаго). Характарызуецца адмоўнымі ці нізкімі дадатнымі значэннямі радыяцыйнага балансу, панаваннем антарктычных паветраных масаў,

антарктычным кліматам, доўгай палярнай ноччу, халоднымі паверхневымі водамі, перавагай на сушы ландшафтаў зоны арктычных пустыняў, значнай ледавітасцю акіяна. Гл. Антарктика. АНТАРКТЬІЧНЫХ

ПУСТЬІНЯЎ

ЗОНА, самая паўднёвая зона сушы ÿ межах антарктычнага пояса. Ахошіівае Антарктиду і сумежныя a-вы. Ландша­ фты Α.Π.3. фарміруюцца ва ўмовах пастаянна нізкіх т-р паветра і распаўсюджвання ледавіковага покрыва. Пераважаюць ледзяныя пустыні, у прыбярэжных раёнах у антарктычных аазісах і на астравах — камяністыя пу­ стыні. АНТАРКТЫЧНЫЯ ААЗІСЫ, свабодныя ад ледавіковага покрыва ўчасткі краявой зоны Антарктыды. Плошча ад некалькіх дзесяткаў да соцень квадра­ тных кіламетраў (аазіс Бангера 952 км2). Размешчаны ўнутры вобласді ледавіковай акумуляцыі, акаймаваны зонай абляцыі. Для А.а. характэрны спецыфічны прыродны комплекс (мясцовы менш суровы клімат, ландшафты халодных пустыняў, шмат азёраў, арганічнае жыццё прымітыўнае, крыягенна-структурныя Глебы). Раслінны свет: імхі, лішайнікі, прэснаводныя водарасці; жывёльиы свет: птушкі — буравеснікі, паморнікі, у асобных А.а. — пінгвіны. У А.а. — большасць палярных навук. станцый. АНТА́Р ЫО (Ontario), возера ў ЗШ А і Канадзе, ніжняе ў сістэме Вялікіх азёраў Паўн. Амерыкі. Пл. 19,5 тыс. км . Даўж. 311 км, шыр. да 90 км. Глыб, да 237 м. Пл. водазбору каля 90 тыс. км2. Праз р. Ніягара прымае сцёк азёраў, што ляжаць вышэй; з возера выцякае р. Св. Лаўрэнція. А. — частка суднаходнага шляху, які злучае Атлантычны ак. з унутр. раёнамі ЗШ А і Канады. Суднаходныя каналы звязваюць А. з воз. Эры (канал Уэленд) і р. Гудзон (каналы Асуіга і Эры). Ледастаў ca снеж. да красавіка. Пасля збудавання плаціны на р. Св. Лаўрэнція (1958) А. знаходзідда ў падпоры. Буйныя парты: Таронта, Гамільтан, Кінгстан (Канада), Рочэстэр (ЗШ А). Г.Я.Ршюк. АНТАРЫО (Ontario), правінцыя на Пд Канады. Пл. 1068,6 тыс. км2, нас.

10,085 млн. чал. (1991), каля 35% насельніцгва краіны. Адм. цэнтр — г. Та­ ронта [635,4 тыс. чал., у агламерацыі Вял. Таронта 3,9 млн. чал. (1991)]; на тэр. А. знаходзіцца сталіца Канады г. Агава. Буйныя гарады: Гамільтан, Уінсар, Кітчэнер з Ватэрлоо, Лондан. Найб. урбанізаваная правінцыя, rap. насельніцгва каля 82%. На б. ч. тэр. Лаўрэнційскае ўзвышша (выш. да 646 м), на Пн — нізіны Гудзонава заліва, на Пд — ч. Цэнтральных раўнін. Клімат умераны, т-ра студз. ад -4 да -14 °С, ліп. 15— 23 °С, ападкаў 370— 1000 мм за год. Рачная сетка густая, на Пд Вял. азёры, на П н Гудзонаў заліў. А. дае каля 50% прадукцыі апрацоўчай

прам-сці краіны і каля 25% горназдабыўной. Асн. галіны прам-сці: чорная і каляровая металургія, аўтамабілебудаванне, нафтахім. і нафтаперапр., элекгратэхн., цэлюлозна-папяровая, харч, і харчасмакавая; расшыраецца прам-сць высокія тэхналогій. Здабываюць нікель (1-е месца ў краіне), уран, жал. руды, цынк, медзь, золата, серабро і інш. А. — вядучая правінцыя па вытв-сці электраэнергіі: каля 35% даюць АЭС, 34% — ГЭС, 30% — ЦЭС. Інтэнсіўная сельская гаспадарка з малочнай жывёлагадоўляй, свінагадоўляй i агародніцтвам, вырошчваюць сою, ку­ курузу, тытунь, садавіну і вінаград. На Пд А. — самая густая ў краіне трансп. сетка, міжнар. аэрапорты. З.М.Шуканава. АНТАРЭС, а -С к a р п і ё н a , пераменная зорка 0,8— 1,2 візуальнай зорнай велічыні. Самая яркая ў сузор’і Скарпіёна, свяцільнасць у сярэднім у 5 тыс. разоў большая за сонечную. Адлегласць ад Сонца 125 пс.

А нтацэрас кропкавы.

АНТАСФЕ́Р А (ад грэч. anthos кветка + сфера), сфера ўплыву пахучых залоз асобнай кветкі на дзейнасць насякомых — апыляльнікаў раслін (спажыўцоў яе нектару і пылку). Тэрмін увёў сав. вучоны Я.М.Лаўрэнка (1959). АНТАФАГА́С ТА (Antofagasta), горад на П н Чылі, адм. ц. вобласці Антафагаста. Засн. ў 1870. 219 тыс. ж. (1990). Порт на Ціхім ак. Чыг. вузел. Харч., хім. лрам-сць, каляровая металургія; суднабудаванне. Цэнтр медзездабыўнога раёна. Рыбалоўства. Ун-т. АНТАФІЛІТ (ад грэч. anthos колер + phyllon ліст), мінерал з групы рамбічных амфіболаў (Mg, F e)7[Si4 0 ii] 2(0 H )2. Крышталі слупкаватыя, агрэгаты валакністыя. Колер шэры, зялёны, карычневы. Бляск шкляны. Цв. 5,5— 6. Шчыльн. 2,85— 3,2 г/см 3. Трапляецца ў крышталічных сланцах, серпенцінітах. Багатая жалезам валакністая разнавіднасць выкарыстоўваецца як гатунак азбесту.

АНТАЦЭРОТАВЫЯ

385

страўнікавым соку. Выкарыстоўваюцца пры гастрытах, язвавай хваробе з высокай кіслотнасцю. А.с. могуць быць солі, вокіслы і гідравокіслы шчолачных і шчолачна-зямельных металаў, якія ў залежнасці ад усмоктвання ў страўніку падзяляюцца на 2 групы. Рэзарбцыйныя А х . (натрыю гідракарбанат, калію і кальцыю карбанаты) знімаюць пякотку і боль, але пры ўзаемадзеянні з салянай к-той утвараюць вуглякіслы газ, што прыводзіць да расцягвання страўніка і адрыжкі. Нерэзарбцыйныя А.с. (магнію вокіс і карбанат, алюмінію гідравокіс і фасфат) утвараюць з салянай к-той хларыды, якія нейтралізуюць павышаную кіслотнасць і садзейнічаюць утварэнню геляў у водным асяроддзі страўніка. Выкарыстоўваюцца камбінаваныя А.с., што ўключаюць вяжучыя, спазмалітычныя, жаўцягонныя, слабіцельныя і анестэзоўныя сродкі (вікаір, вікалін, альмагель). АНТАЦЫ ЯНЫ (ад грэч. anthos колер + kyanos блакітны), фарбавальныя рэчывы (пігменты з групы флаваноідаў) клетачнага соку раслін. Паводле хім. саставу — гліказіды, у якіх рэшткі глю­ козы або інш. цукру звязаны з афарбаваным нецукрыстым рэчывам. Колер А. залежыць ад хім. прыроды апошняга і рэакцыі асяроддзя (напр., чырвоны — у кіслым, сіні, фіялетавы — у шчолачным). Наяўнасцю А. абумоўлена фіялетавая, сіняя, карычневая, чырв., аранжавая і інш. афарбоўка гмлёсткаў кветак, пладоў, лістоў, сцяблоў, чырв. колер вінаў і фруктовых сокаў. Мяркуюць, што А. — ахоўны сродак ад шкоднага дзеяння ультрафіялетавых прамянёў і перагрэву тканак. АНТАЦЭРАС (Anthoceros), род антацэротавых імхоў сям. антацэротавых. Каля 150 відаў. Пашыраны пераважна ў тропіках, некаторыя ва ўмераных ш и ­ ротах. На Беларуеі на аблогах, каля даpor, па канавах, берагах рэк трапляецца А. кропкавы (A. punctatus). Слаявіна цёмна-зялёная, разеткападобная, дыям. 2—5 см, шчыльна прылягае да су­ бстрату, з рассечанымі лопасцепадобнымі вырастамі, унізе з слізевымі поласцямі, якія пазней запаўняювда калоніямі водарасцяў з роду насток. Прымацоўваецца да субстрату аднаклетачнымі рызоідамі. Спарагон цыліндрычны, з калонкай і стэрыльнымі ніткамі (элатэрамі), якія служаць для разрыхления спораў, прамастойны, даўж. 1— 10 см, зя­ лёны, потым бурэе і раскрываеіща на 2 створкі. Споры тэтраэдрычныя, цёмныя, з шчытападобнымі вырастамі. Спараносіць ле­ там і ўвосень. Г. Ф.Рыкоўскі.

АНТАЦЭРО́Т АВЫЯ ІМХІ, а н т а ц э ратопсіды (Athocerotopsida), клас мохападобных. Уключае 2 сям. — антацэротавыя (4 роды) і натаціласавыя (1 род). Каля 300 відаў. Пашыраны ў АНТАЦЬІДНЫ Я СРОДКІ, лекавыя рэ- трагичных і ва ўмерана цёплых краінах. чывы, здольныя звязваць і нейтраліза- Першапасяленцы вільготных ашленых ваць саляную к-ту, што знаходзіцца ў глебаў; у тропіках растуць на галінках,

386

АНТАШКЕВІЧ

лісці і адмерлых раслінах. На Беларусі адзінае сям. антацэротавых з 2 родамі — антацэрас і феацэрас. Сгараж. трупа імхоў, якія, магчыма, існуюць з верхняга лалеазою. Спалучае асобныя прыкмсты пячоначнікаў, імхоў, сасудзістых расліи і водарасцяў. Лічыцца прамежкавым звяном паміж астатнімі мохападобнымі і сасудзістымі раслінамі. Прыкметы: неабмежаваны рост спарафіта, наяўйасць пласціністых

і Альберта-канале. Тунэлі пад ракой алучаюць часткі горада. Буйнейшы ў Еўропе гандл.-фінансавы цэнтр. Гал. кірункі эканомікі — знешнегандл. i фін. аперацыі, міжнар. транзітныя перавозкі. А. — трэці пасля Ротэрдама і Марселя марскі порт Еўропы (грузаабарот за год болын за 90 млн. т). Вузел перасячэння чыгунак, аўтадарог, нафтаі прадуктаправодаў. Гал. прамысл. горад краіны. Прам-сць звязана з абслугоўваннем партовай гаспадаркі і апрацоўкай прывазной сыравіны, асабліва на­ фты (магутнасць нафтаперапр. з-даў да 36 млн. т за год). Развіты машынабудаванне, трактара- і аўтазборка, радыёэлектроніка і інш., каляровая металургія, хім., тэкст., вытв-сць алмазнага інструменту. АЭС. А. — найбуйнейшы ў сведе цэнтр агранкі алмазаў і гандлю брыльянтамі. Антверпенская алмазная біржа мае ў абароце каля 70% апрацаваных алмазаў свету.

А .К А н тон аў.

храматафораў з нірэноідам і тыловых для вышэйшых раслін вусцейкаў у гаметафіта. Л і т Жизнь растений. T. 4. Мхи. Плауны. Хвощи. Папоротники. Голосеменные расте­ ния. М., 1978; Водоросли, лишайники и мо­ хообразные СССР. М., 1978. Г.Ф.Рыкоўскі.

АНТАШКЕВІЧ Фёдар Кузьміч (1922, в. Казігорка Талачынскага р-на Віцебскай вобл. — 4.3.1945), Герой Сав. Саюза (1945). У Вял. Айч. вайну на фронце з кастр. 1941. Камандзір гарматы ст. сяржант А. вызначыўся ў баях за г. Губен (Германія); разлік гарматы А. адбіў 8 варожых контратак. Загінуў у баі. АНТАШЭЎСКІ Антон, бел. жывапісец 18 ст. Лічыіща аўтарам фрэсак у Мінскім кафедральным касцёле (канец 18 ст.; пазней адноўлены Валасевічам, у сярэдзіне 19 ст. — Таргонскім). АНТВЕ́Р ПЕН, Анвер (флам.

Antwerpen, франц. Anveis), горад у Бельгіі. Адм. ц. аднайменнай правінцыі. Дрўті па велічыні пасля Бруселя горад краіны; 467,8 тыс. ж. (з прыгарадамі болын за 700 тыс. ж., 1992). Размяшчаецца за 88 км ад Паўночнага м. на р. Шэльда, даступнай для марскіх суднаў,

Упершьшю ўпамінаецца ÿ 7 ст. 3 1291 го-

хоплены ісланцамі, у 1794 — французам]. Паступова страціў эканам. значэнне. 3 1814 у складзе Нідэрландаў, з 1830 — гандл. порт Бельгіі. Пет. ядро А на правым беразе р. Шэльда: познагатычныя збудаванні з багатым дэкорам (сабор Онзе-ліве-Враўэкерк, 1352— 1616; за­ мах Стэн, перабудаваны ў 1520—21, шматлікія Дамы і цэрквы ÿ стылях готыкі і барока). На пл. Гротэ-маркт помнікі фламандската рэнесансу. ратуша (1561—65, арх. К.Флорыс), дамы гілъдый, Дом П.П.Рубенса (1611— 18), каралеўскі палац (1743— 45) — усе ў стылі барока. На месцы тар. сцен 16 ст. паўкальцо бульвараў, за іх мяжой — новыя жылыя раёны з эклектычнымі забудовамі ÿ стылях мадэрн і функцыяналізму. Літ.·. Г е р м а н М. Антверпен. Гент. Брюгге: Города старой Фландрии. Л., 1974. Ф.С.Фешчанка (гаспадарка).

АНТВО́З ЕРА, возера ў Беларусі, у Гродзенскім р-не, у бас. р. Пыранка. За 23 км на ПдУ ад г. Гродна. Пл. 0,55 км2. Даўж. 1,7 км, найб. шыр. 0,4 км. Даўж. берагавой лініі 3,9 км. Схілы выш. 5— 12 м, парослыя лесам. Берагі зліваюцца ca схіламі. Праз А. цячэ р. Сламянка і здучае яго з воз. Зацкава. АНТОНАВА, веска ў Беларусі, у Валынецкім с /с Верхнядзвінскага р-на Віцебскай вобл. Цэнтр калгаса. За 25 км на У ад Верхнядзвінска, 156 км ад Віцебска, 1,5 км ад чыг. раз’езда Беніслаўскага. 458 ж., 167 двароў (1995). Дапаможная школа, б-ка, Д ом куль­ туры, аддз. сувязі. АНТОНАВА Валянціна Васітеўна (н.

2.10.1932, М інск), бел. спявачка. Заел, арт. Беларусі (1966). 3 1952 салістка Дзярж. нар. хору БССР (падгалосачнае сапрана), створаных пры хоры актэта і квартэта «Купалінка». У 1975— 80 у фальклорна-харэагр. ансамблі «Aiзрошкі».

АНТО́Н АВА ПАУСТА́Н НЕ, узброенае выступленне еялян Тамбоўскай і часткова Варонежскай губ. у Расіі ў 1920— 21. Асн. прычына — незадаволенаець палітыкай «военнаго камунйму», А нтверпен. Від на сабор Онзе-ліве-Враўэкерк. прымусовай працай, харчразвёрсткай.

1352-1616. Кіраўшк паўстання — эсэр А.С.Антонаў, б. нач. міліцыі Кірсанаўскага пав. рад. 3 1315 у Ганзейскім саюзе гарадоў. 3 16 Тамбоўскай губ. Пасля прыходу да ст. буйны гандл. і фін. цэнтр Зах. Еўролы. У ўлады бальшавікоў стаў на шлях тэрору, 1579 далучыўся да Утрэхцкай уніі. У 1585 захаваўся ў лясах, завочна прыгавораны да расстрэлу. 19.8.1920 у с. Каменка Кірсанаўскага пав. пачалося стыхійнае сял. выступленне, якое хутка пашырылася на тэр. суседніх паветаў. За некалькі месяцаў Антонаў сабраў рассея­ н и я сял. групы (каля 500 чал.) і сфарміраваў атрад. У 2-й пал. 1920 сфарміраваны кіруючыя органы руху — гал. аператыўны штаб партыз. арміі Тамбоўскага краю, складзены праграма і статут тамбоўскага «Саюза працоўнага сялянства» (С П С ), арганізаваны к-ты СПС у паветах, валасцях і вёсках. СПС выступаў за «звяржэнне ўлады камуністаў-бальшавікоў», за ліквідацыю падзелу ўладамі грамадзян на класы, А нтверпен. «В ялікі рынак» з будынкамі спы ненне грамадз. вайны, скліканне Устаноўчага сходу, грамадз. свабоды, гільдый (16 ст.).

правядзенне ў жыццё закону аб сацыялізацыі зямлі, частковую дэнацыяналізацыю фабрык і з-даў, развіццё кааперацыі, свабодны гандаль, устанаўленне рабочага кантролю над вытв-сцю і размеркаваннем прадукцыі і інш. Да канца 1921 2 арміі Антонава аб’ядноўвалі 14 тэр. палкоў, 5 асобных кав. палкоў, атрады самаабароны ў сё­ лах агульнай колькасцю некалькі дзесяткаў тысяч чалавек, з іх каля 8— 10 тыс. узброеных. У студз. 1921 для ліквідацыі паўстання была створана спец. камісія на чале з УА.Антонавым-Аўсеенкам. У лют. 1921 пасля няўдалых спробаў задушыць паўстанне сілай улады пайшлі на частковыя ўстутікі, гал. з якіх была датэрміновая адмена харчразвёрсткі ў Тамбоўскай губ. Аднак к-ты СП С скіроўвалі паўстанцаў на працяг барацьбы са сваім паліт. праціўнікам. Больш як 50-тысячная армія пад камандаваннем М.М.Тухачэўскага, узмоцненая атрадамі спец. войскаў ВЧК, з артыл. гарматамі, браневікамі, самалётамі, да восені 1921 задушыла паўстанне. Антонаў загінуў у перастрэлцы летам 1922. Нягледзячы на паражэнне, А.п. стала адным з фактараў, што прымусілі ўлады адмовіцца ад ваенна-камуніст. метадаў пабудовы сацыялізму і перайсці да новай эк анамічнай палітыкі.

ларускай аперацыі 1944, інш. важных аперадый. 3 лют. 1945 нач. Генштаба, удзельнік Крымскай і Берлінскай (Патсдамскай) канферэнцый. У 1946— 48 і з 1954 1-ы нам. нач. Генштаба, з 1955 адначасова нач. Штаба Аб’яднаных узбр. сіл дзяржаў — удзельніц Варшаўскага Дагавора. Дэп. ВС СССР з 1946. АН Т0Н АЎ Ігнат Пятровіч (н.

28.12.1922, в. Будніца Віцебскага р-на), бел. неўрапатолаг. Акад. АН Беларусі (1984), чл.-кар. АМН СССР (1974). Д-р мед. н. (1966), праф. (1967). Заел. дз. нав. Беларусі (1972). Нар. ўрач Беларусі (1992). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1950). 3 1962 дырэктар Бел. НДІ неўралогіі і фізіятэрапіі. Працы па вывучэнні інфекц., сасудзістых і параэітарных хвароб нерв, сістэмы, фізіятэрапіі і курарталогіі.

7в.: На крыльях из дерева и полотна. М., 1962; Десять раз сначала: Рассказы. Киев, 1981. Літ.: К а з а к о в В. Сотвори себя. Сара­ тов, 1986; П о н о м а р е в А Н . Советские авиационные конструкторы. 3 изд. М., 1990.

АНТОНАЎ Аляксей Інакенцьевіч (27.9.1896, г. Гродна — 18.6.1962), ваен­ ны дзеяч. Ген. арміі (1943). Скончыў ваен. акадэміі імя Фрунзе (1931) і Ген­ штаба (1937). У арміі з 1916, у Чырв. Арміі з 1919. Удзельнік 1-й сусв. і грамадз. войнаў. 3 1938 на выкладчыцкай рабоце. У Вял. Айч. вайну са жн. 1941 нач. штаба Паўд., Паўн.-Каўказскага i Закаўказскага франтоў, Чарнаморскай групы войскаў. 3 1942 1-ы нам. нач. Генштаба і нач. Алератыўнага ўпраўлення, удзельнік распрацоўкі плана Бе-

АНТОНАЎ Міхаіл Майсеевіч (11.3.1923, г.п. Краснаполле Магілёўскай вобл. — 4.8.1943), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў танк, вучылішча (1941). У Вял. Айч. вайну з ліл. 1941 на фронце. Камандзір танк, ўзвода ст. лейтенант А. вызначыўся ў ліл.— жн. 1943 пры вызваленні г. Арла: танкіеты яго ўзвода 7 разоў атакавалі ворага на падыходзе да

Те.: Ангиографическая диагностика сосу­ дистых поражений и опухолей головного мо­ зга. Мн., 1973 (у сааўт); Гиперкинезы у де­ тей. Мн,, 1975 (разам з Г.Г.Шанько); Верте-

АЛАнтонаў.

города, першыя Загінуў у баі.

І.ПАнтонаў.

ўварваліся

ў

яго.

АНТОНАЎ Сяргей Пятровіч (н.

3.5.1915, С.-Пецярбург), рускі пісьменнік. Скончыў Ленінградскі аўтадарожны ін-т (1938). Аўтар зб-каў апавяданняў і нарысаў «Па дароіах ідуць машыны» (1950, Дзярж. прэмія СССР 1951), «Мірныя людзі» (1950), аповесцяў «Зялёны дол» (1953— 54), «Парожні рэйс» (1960), «Разарваны рубель» (1966), «Царская саракоўка* (1969), кніг «Лісты пра апавяданне» (1964), «Ад першай асобы. Апавяданні пра пісьменнікаў, кнігі і словы» (1973) і інш., прысвечаных сціплым людзямпрацаўнікам, адметныя маральнай праблематыкай, лірызмам. Па аповесцях А. «Паддубенскія прыпеўкі» (1950), «Справа была ў Пянькове» (1956), «Алё­ нка» (1960) пастаўлены маст. фільмы.

Te.: Собр. соч. Т. 1—3. М., 1983—84.

Літ:. Ф е л ь д м а н Д. Крестьянская вой­ на / / Родина. 1989. № 10. В.І.Мянькоўскі.

АНТОНАЎ Алег Канстанцінавіч (7.2.1906, с. Троіцкае Падольскага р-на Маскоўскай вобл. — 4.4.1984), савецкі авіяканструктар і вучоны ў галіне самалётабудавання. Акад. АН СССР (1981), АН Украіны (1968). Герой Сац. Працы (1966). Скончыў Ленінградскі політэхн. ін-т (1930). Працаваў на Маскоўскім планёрным з-дзе, з 1938 у КБ А-С.Якаўлева, у 1946 узначаліў самалётабуд. КБ. Стварыў каля 40 канструкцый шіанёраў і самалётаў, у т.л. А н -2 (1947), Ан-8 (1955), самалёты з турбавінтавымі рухавікамі: пасажырскія А н-10, Ан-24, трансп. А н-12, Ан-14 і інш. У 1964 створаны шырокафюзеляжны Ан-22 («Антэй»), у 1980-я г. — пасажырскі Ан-28, трансп. скарочанага ўзлёту і насадкі А н-72, трансп. Ан-124 («Руслан»). Дэярж. прэмія СССР 1952, Ленінская прэмія 1962.

387

АНТОНАЎ

С.Н.Чубакоў.

Антонаўка звы чайная.

бралъно-базилярные инсульты. (разам з Л.С.Гіткінай).

Мн.,

1977

АН'ГОНАЎ (Антонов) Нікалай Іарданаў (н. 23.5.1926, в. Эмен Велікатырнаўскай акр., Балгарыя), балгарскі пісьменнік, перакладчык. Скончыў Сафійскі вышэйшы мед. ін-т (1950). Вершы, паэмы, апавяданні, аповесці ў зб-ках «Бы­ лыя людзі» (1951), «Батальён» (1957), «У адкрытым моры» (1965), «Айчына» (1975) прысвечаны антыфаш. барацьбе і сучаснасці. У анталогіі «Паэзія перамогі» (1955), складзенай А., змешчаны яго пера клады твораў Я.Купалы, Я.Коласа, П.Броўкі, П.Глебкі, М.Танка, АКуляш ова, П.Панчанкі, П.Пестрака, М.Засіма. Те.: Бел. пер. — Размова з чужаземцам наконт пуцевадзіцеля / / Сто гадоў, сто паэтаў, сто песень, 1878— 1978. Мн., 1978.

АНТОНАЎ Юрый Міхайлавіч (н.

19.2.1945, г. Ташкент), спявак і кампазітар. Засл. дз. маст. Расіі (1994). Скончыў Маладзечанскае муз. вучылішча (1963, клас акардэона). ГІрацаваў у калектывах эстраднага жанру, у u i . ў ансамблі пад кіраўніцтвам В.Вуячыча, аркестры «Сучаснік», вак.-інстр. ансамблях «Пявучыя гітары», «Магістраль» (арганізатар), «Аракс» і інш. Аўтар і выканаўца папулярных песень (y T J 1 . «Залатая лесвіца», «Макі», «Снегіры», «Ля бяроз і сосен» і інш.). Дэ.А. Падбярззскі.

АНТОНАЎ-АЎСЕЕНКА Уладзімір Аляксандравіч (21.3.1883, г. Чарнігаў — 1938), савецкі ваенны, парт, і дзярж. дзеяч, дыпламат. Скончыў Пецярбургскае ваенна-інжынернае вучылішча (1904). За рэв. дзейнасць асуджаны на

388

АНТОНАЎКА

АНТОНІЙ Марк (Marcus Antonius; каля 82— 30 да н.э.), рымскі паліт. дзеяч і палкаводзец, прыхільнік Цэзара. Нар.

20 гадоў катаргі. У 1910— 17 у эміграцыі трыбун у 49, консул у 44. Пасля забой(Франдыя). У кастр. 1917 сакратар Пе- ства Цэзара і паражэння ў грамадз. вайтраградскага ВРК, адзін з кіраўнікоў за­ не ў 43 заключьгў саюз з Актавіянам і ходу Зімняга палаца і арышту Часовага Лепідам, т.эв. 2 -і трыумвірат, для бараўрада. У грамадз. вайну галоўнакаман- цьбы супраць Брута і Касія — забойцаў дуючы Укр. фронтам. У 1922— 24 нач. Цэзара. У 42 кіраваў усх. правінцыямі. Палітупраўлення РВС рэспублікі. У Ш люб з Клеапатрай і сварка з Актавія­ 1924— 33 паўпрэд СССР у Чэхаславакіі, нам прывялі да аднаўлення грамадз. Літве і Польшчы, з 1934 пракурор. вайны. У баі каля Акция 2.9.31 аб'яднаны флот А. і Клеапатры разбіты. А. адступіў у Егіпет і скончыў самагубствам. А Н Т О Н ІМ Ы (ад ан т ы ... + грэч. ...опут а імя), словы адной і той жа ч асціны мовы з процілеглым значэннем . Гл. ў арт. А н т ан ім ія .

A H T Ó H I4 Багдан-Ігар (5.10.1909, с. Н авіца на Лем каўш чыне, П о льш ча — М арк Антоній. Скульп­ 6.7.1937), укр аінскі паэт. Скончы ў тура. 1 ст. да н.э. Львоўскі у н -т (1933). Л ір ы к а А . (зб -к і «Вітанне жыцця», 19 31; «Тры пяр сцёнкі», 1934; « К н іга Льва», 1936; «ЗялёРСФСР, у 1936— 37 ген. консул СССР нае Евангелле» і «Ратацыі», 1938) аду Барселоне (Іспанія), з 1937 нарком метная ф іласаф ічнасцю , своеасаблівым юстыцыі РСФСР. Рэпрэсіраваны, рэ- ка см ічна-планетарным светаўспрыманнем, манументальнай вобразнасцю, абілітаваны пасмяротна. арыгінальнай метрыкай і м етафарычнасцю. Узаем аадносіны чалавека і п р ы AHTÔHAŸKA звычайная, старадаўні рускі зімовы сорт яблыні роды, сутнасць ж ы ц ця — лейтматыў нар. селекцыі. Пашыраны ў многіх яго паэзіі. Аўтар лібрэта оперы «Доўабласцях Расіі, на Украіне, у Прыбал- буш», незакончанага рамана «Н а тым тыцы, Казахстане, Кыргызстане, а та- беразе», артыкулаў па эстэтыцы . Те.: Пісня про незнишенність матери'і. ксама ў Польшчы. На Беларусі раянаКиів, 1967. ваны ва ўсіх зонах. Літ.: Богдан-Ігор Антоним / / Історія украДрэвы выш. 6— 8 м, крона паўшарападобная. Плады масаю 80— 140 г, розныя па фо­ 'шськоі' літератури X X століття. Ки'ів, 1994. Кн.

1. В.А. Чабаненка. рме, жаўгавата-зялёныя. Мякацъ белая, сакаўная, вінна-салодкая з характэрным мо­ дным нахам. Дрэвы зімаўстойлівыя, жывуць да 60—70 гадоў, непатрабавалъныя да Глебы. Пладаносяць на 6—7-ы год пасля пасадкі. Плады выспяваюіц> у канцы верасня. А. ўстойлівая да хвароб, у дажджлівыя гады пашкоджваецца паршой. У культуры вядомы таксама А. камянічка, А. шасцісотграмовая і інш. (адрозніваюцца асобнымі марфалагічнымі прыкметамі, лёжкасцю пладоў і смакам).

АНТОНАЎКА, веска ў Беларусі, у Чавускім р-не Магілёўскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса «1 Мая». За 9 км на П дЗ ад г. Чавусы, 50 км ад Магілёва, 5 км ад чыг. станцыі Чавусы. 520 ж., 152 двары (1995). Сярэдняя школа, б-ка, Дом культуры, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.

А Н Т О П А Л Ь , гарадскі пасёлак на Бела­ русі, цэнтр Антопальскага пасялковага Савета Д рагічы нскага р -н а Брэсцкай вобл. За 28 км на 3 ад Д рагічы на. Н а аўтадарозе К о б ры н— Д р агічы н, чы г. ст. Антопаль на л ін іі Брэст— П ін с к . 2,4 тыс. ж. (1995). Вядомы з 16 ст. ÿ складзе Берасцейскага ваяв. ВКЛ. 2.3.1731 кароль Аўгуст III надаў А прывілей на 3 штогадовыя кірмашы. 3 1795 мястэчка Кобрынскага пав. Слонімскай, з 1797 Літоўскай, з 1801 Гродзенскай губ. У 1897 было 3867 жьіхароў, 1262 дамы, нар. вучылішча. Напярэдадні І-й сусв. вайны працавалі сукнавальня, смалакурня, 2 маслабойні, 6 мукамольняў. У 1915 акупіраваны кайзераўскімі, у 1919 — польскімі войскамі.

3 1921 у складзе Польшчы. 3 1939 у Б С С Р , з 15.1.1940 гар. пасёлак. У 1940—59 цэнтр А н­ топальскага р-на. 3 25.6.1941 да 16.7.1944 аку­ піраваны ням. фашыстамі. 3 1959 у Драгічынскім р-не. Ватнапрадзільная ф -к а , камбінат быт. абслугоўвання, сярэдняя і муз. ш колы , ш кола-інтэрнат, вучэбна-вы тв. кам бі­ нат, Дом культуры, кінатэатр, 2 б -к і, бальніца, п аліклініка, аптэка, аддз. су­ вязі, Васкрасенская царква і касцёл (по м нікі архітэкгуры 19 ст.).

AHTÓHEHKA Аляксей Касьянавіч (10.2.1911, в. Васькавічы Відебскага р-на — 25.7.1941, пахаваны ў в. Хатка, Фінляндыя), Герой Сав. Саюза (1941). У Чырв. Арміі з 1929. Скончыў Ейскую школу марскіх лётчыкаў (1932). Удзельнік баёў на р. Халхін-Гол у 1939, сав.-фінл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Ленінградскім фронце. А Н Т О П А Л Ь С К І РАЁН . Існаваў у Лётчык-знішчальнік капітан А. збіў 11 1940— 59 у Брэсцкай вобл. Утво раны самалётаў ворага. Загінуў у баі.

15.1.1940. Ц энтр — г.п. Антопаль. П л.

900 км2, 85 нас. пунктаў. Падзяляўся на 13 сельсаветаў. Скасаваны 8.8.1959. АНТРАКНОЗЫ [ад грэч. anthrax (anthrakos) вугаль, карбункул + ...оз(ы)], хваробы раслін, якія выклікаюцца паразітнымі грыбамі з родаў глеяспорый, калетотрых і кабатыела. Найб. пашы­ раны ў зоне ўмеранага клімату, асабліва значна зніжаюць ураджай у вільготныя і цёплыя гады. Хварэюць на А. гарбузовыя, бабовыя, цытрусавыя, вінаград, грэцкі арэх, жэньш энь і інш. На Бела­ русі А. найбольш шкодзіць лёну, бабовым культурам, агуркам, памідорам, чорным парэчкам і агрэсту. На карэньчыках нраросткаў і надземных ч. расліны ўтвараюцца язвачкі або плямы рознага колеру з цёмнымі, рэзка абмежаванымі краямі. Інфекцыя перадаецца з насеннем, праз глебу (з расліннымі рэшзкамі), можа разносіцца вадой, насякомымі. ветрам. Меры барацьбы: дэзінфекцыя, апырскванне фунгіцыдамі, зяблевае ворьша, унясенне ўгнаенняў.

АНТРАКОЗ л ё г к і X , хранічная прафесійная хвароба пераважна шахцёраў, якая выклікаецца паступовым назапашваннем у лёгкіх каменнавугальнага пылу і суправаджаецца развіццём фібрознага працэсу; від п н еўм а к а н іёзу.

AHTPÄKT (франц. entracte), 1) перапынак паміж актамі (дзеямі) спектакля ці адцзяленнямі канцэрта, цыркавога паказу. 2) Музычная п’еса, якая з ’яўляецца ўступам да акта (акрамя 1-га) ці карціны опернага, балетнага або драм, спектакля. Выконваецца пасля перапынку, перад тым як падняць заслону. АНТРАПА... (ад грэч. anthröpos чалавек), першая састаўная частка склада ных слоў, якая абазначае: «які адносіцца да чалавека», напр. а н т р о п о л о ­ гія, а н т р а п а ген ет ы к а .

АНТРАПАБІЯЦЭНОЗ (ад а н т р а п а ... + б ія ц эн оз), біяцэноз, які знаходзіцца пад пастаянным уплывам гасп. дзейнасці чалавека. АНТРАПАГЕ́Н АВАЯ

СІСТЭМА

(П Е -

РЬІЯД), а н т р а п а г е н (ад а н т р а ­ п а ... + грэч. genos нараджэнне), ч а цвярцічная сістэма (перыяд), апошняя сістэма к а й н о зо й с к о й э р а т эм ы (гр у п ы ) і апошні перыяд геал. гісторыі Зямлі, які доўжыцца і цяпер. Назву даў у 1922 рускі геолаг А.П.Паўлаў па найважнейшай падзеі — станаўленні чалавека. Ніжняя ўзроставая мяжа 1,65 млн. гадоў (некаторыя даследчыкі лічаць 2,4— 3 млн. гадоў). Традыцыйна падзяляецца на га л а ц эн (0— 10 тыс. гадоў назад), п лейст ацэн (10— 800 тыс. гадоў назад) і эа п л е й с т а цэн (800— 1650 тыс. гадоў назад). Ан­ трапаген вывучае чацвярцічная геалогія, адзін з цэнтраў развіцця якой на Бела­ русі. Агульная характарыстыка. Адклады антрапагену ўтварыліся ў выніку дзеяння спецыфічных для канца кайназою прыродных працэсаў, сярод якіх найважнейшыя — глабальнае пахаладанне

клімату, ін тэн сіў н ы я тэктанічны я рухі і вулканізм, мадерыковыя зледзя н ен н і і звязаныя з ім і ваганні ўзроўню акіяна. Т э к іа н іч н ы я рухі зямной кары ў поясе альпійскай складкавасці і пахаладанне клімату п ры вялі да павелічэння к р ы я сф еры і ў зн ікнення зледзянення на мацерыках Гіаўн. паўш ар’я. Ледавіковыя покрывы ахапілі да 45 млн. км2 суш ы, шло ў 3 разы перавышала сучаснае зледзяненне. Паўд. мяжа макс. паш ы рэння лёду дасягала ў Еўропе 48°30’ паўн. ш ., у П аўн. Ам еры цы — 3 7°3 0 ’ паўн. ш. Даследчыкі вылучаю ць ад 3 да 9 зледзяненняў, якія чаргаваліся з м іж л е д а в ік о ў ямі. Н а тэр.· Беларусі праходзяць межы большасці вял. ледавіковых покрываў. У час зледзяненняў вял. масы вады акумуляваліся ў ледавіковых ш чытах, што выклікала зніж энне ўзроўню акіяна на 100 м і болыы і злучэнне мацерыкоў П аўн. паўш ар’я па Берынгавым мосце. Узровень акіяна і клімат міжледавіковых часоў нагадваў сучасны . У субтрапічны х шыротах зледзяненням адпавядалі вільготныя перыяды (плю віялы ), міжледавікоўям — болын сухія. А д кл ад ы антрапагену пераважна кантынентальныя, сярод іх найб. паш ы раны ледавіковыя (марэнныя, канцова-м арэнны я, водна-ледавіковыя і лёсавыя) і такія генеты чны я ты п ы , як алювій, перлю вій, калю вій, азёрныя, балотныя, эолавыя. Н а прыморскіх раўнінах і ш эльфе намнажаліся ледавікова-марскія і марскія адклады. У тоўш ч ы антрапагену на Беларусі на ледаві­ ковыя адклады прыпадае да 8 8%. П я с к і складаюць 3 9 % , гл ін ы — 4, буйнаабломкавыя пароды —- 4, марэны — 8, лёсападобныя — 0,5, карбанатныя — 1, інш . — 3 ,5 % . М агутнасць канты нентальных адкладаў да 300 м, сярэдняя на Беларусі — 80 м, макс. — 324,5 м (у Лагойскай астраблеме). Н а адкладах а н ­ трапагену ўтварыўся сучасны рэльеф раўнін і нізін Зямлі, яны з ’яўляюцца субстратам для глебаў, аб’ектам горных, інж .-геал. работ і а н т р а п а ге н н а га ў з д з е яння на прыроду. С тан аўл е н н е ч ал ав е ка супадае з а н трапагенавым перыядам: пітэкантрап з ’явіўся ва Усх. Аф р ы цы каля 1,6 млн. гадоў назад. У канцы плейстацэну людзі рассяляліся паблізу ледавіка, дзе ж ылі буйныя жывёлы (у прыватнасці, маманты), паляванне на якіх было асновай існавання познапалеаліты чнага чала­ века. М яркуюць, што на тэр. Беларусі чалавек з ’явіўся каля 100 ты с. гадоў н а ­ зад (вядомыя стаянкі перш абытных л ю дзей Б ерд ы ж і Ю р а віч ы маюць узрост 26— 24 тыс. гадоў). К ар ы сн ы я в ы к а п н і. У адкладах антра­ пагену вядомы радовішчы золата, алмазаў, баксітаў, нікелю , буд. матэрыялаў (гліна, суглінак, пясок, жвір, галечнік, валуны, вапняк), торфу, сапрапеляў, прыроднага газу, дыятамітаў, солі, л я чэбных гразяў, серы, марганцу, прэснай пітной вады. На Беларусі з гэтых адкладаў здабываюць буд. матэрыялы, торф,

сапрапелі, лячэбны я гразі, пітную ваду, россыпнае золата. С тр а ты гр а ф іч н ы п ад зе л . У пач. 20 ст. аўстры йскія вучоныя А .П е н к і Э .Б р ы к нер распрацавалі ледавіковую стратыграфію для Альпаў, у якіх вы лучы лі 4 зледзяненні — гю нцкае, міндэльскае, рыскае і вюрмскае, пазней дунайскае (самае старажытнае). Н айчасцей A . с.(п.) падзяляюць на 4 звяны (адпавядаюць пададцзелу) — ніж няе, сярэдняе, верхняе і сучаснае. У рэгіянальны х стратыграфічных шкалах асн. адзінка расчлянення — гарызонт, я к і адпавядае палавіне клім атычнага рытму — пахаладанню (зледзяненню) або п аця пленню (міжледавікоую). У схеме чацвярцічны х (антрапагенавых) адкладаў Бела­ русі вылучаны (1981) брэсцкі перадледавіковы, нараўскі, бярэзінскі, дняпроўскі, сожскі, паазерскі ледавіко­ выя і белавежскі, александрыйскі, ш клоўскі, муравінскі і галацэнавы міжледавіковыя гарызонты. М но гія бел. даследчыкі з белавежскага гарызонта вылучаюць карчоўскі міжледавіковы, атаясамліваюць белавежскі і ш кло ўскі міжледавіковыя гарызонты, аб’ядноўваюць дняпроўскі і сожскі ледавіковыя гарызонты і вылучаю ць эаплейстацэн і інш . падраздзяленні. У Зах. Еўропе найб. паш ырана школа, распрацаваная B . Загвійнам (1989) для Нідэрландаў, у Расіі — І.І.Красновым і А П .З а р ы н а й (1987), С .М .Ш ы к а м (1992), на Белару­ с і — схемы Б.М .Гур скага з сааўтарамі (1981) і Л .М .В азнечука (1981). Літ:. Материалы по стратиграфии Бело­ руссии. Ми., 1981; Стратиграфия СССР: Че­ твертин. система. Полутома 1—2. М., 1982— 84; Z ag w ij n W.H. The Netherlands during the Tertiary and the Quaternary: A case history of Coastal Lowland evolution / / Geologie en Mijnbouw. 1989. Vol. 68, Nr. 1. Э .А .Л яўк оў, М .Я .Зусь.

А Е В Г Р А П А Г Е Н Е З (ад ант р'апа... + ...г е н е з), 1) станаўленне чалавека я к біял.

віду ў працэсе фарміравання супольнасці — сацыягенезу. 2) Раздзел а н т р а п а л о гіі, які вывучае гэту з ’яву. Тэорыя А. дае адказы на п ы тан ні, дзе і пры якіх абставінах з’явіўся чалавек на Зямлі. Тэоры я эвалю цы і грунтуецца на

А нтракноз: 1 — фасолі; 2 — агуркоў; 3 — чорн ы х парэчак.

АНТРАПАГЕН ЕЗ

389

вы ніках біял. і грамадскіх навук. 1х узаемадзеянне па п ы тан ні ўзн ікнення ча­ лавека і яго развіцця склала паняцце «сінтэты чная тэорыя эвалю цыі». Ф а к ­ ты, якія пацвярджаюць роднасныя сувязі чалавека і жывёл, падзяляюцца на прамыя (касцявыя рэш ткі выкапнёвага чалавека, яго бліж эйш ых продкаў і блізкія да іх формаў) і ўскосны я (параўнальна-анатам ічны я, ф ізіялагічны я, б іяхім ічны я, генеты чны я і інш .).

Асн. прынцьпты навук. тэорыі А. (роднаснасць продкаў чалавека з чалавекападобі і ы м і малпамі шымпанзэ, гарылай, арангутангам) абгрунтавалі ў канцы 19 ст. Ч.Дарвін і Т.Гекслі. Вывучэнне выкапнёвых рэшткау паказала, што ÿ чалавека і ў сучасных малпаў былі агульныя тіродкі, якія засялялі Афрыку, Азію, часткова Еўропу больш за 20 млн. г. назад. У біял. эвалюцыі чалавека вылучаюць паслядоўныя стадыі: переходных істот, або а ўст ралап іт ж аў , якія з’явіліся каля 5 млн. г. назад; арха н т р а п а ў (жылі каля 1,5 млн. — 200—150 тыс. г. назад); п алеаан т рап аў (жылі больш за 100—35 тыс. г. назад); сучаснага ча­ лавека (Homo sapiens; з’явіўся больш за 50 тыс. г. назад). Найб. важныя фактары А. — лрыстасаванне (а да п т а ц и я ) да зменлівых умоў навакольнага асяроддзя праз працоўную дзейнасць і пераход ад расліннай ежы да мя­ сной. Гэтыя змены У паводзінах былі выкліканы пагаршэннем ѵмоу існавання ÿ леда­ віковую эпоху. Вылучаецца біял. адаптацыя, у ходзе якой мяняю цца марф алагічныя асаблівасці (прамахаджэнне і звязаная з ім зменлівасць верхніх і н іж ніх канечнасцяў, будова таза і ін ш .), і адаптацыя п аводзін, звязаных са зменай спосабаў ж ыцця (гл. А д а п т а ц ы я сац ы ялън ая). Развіццё грамадства (сацыягенез) адбывалася разам з біял. эвалю цы яй чалавека. П ерш ы я прылады працы з ’явіліся больш за 2 млн. г. назад. Мова як сродак зно сін людзей сфарміравалася на стадыі архантрапаў. Н а стадыі палеаантрапаў пачалі фарміравацца ідэалагічны я ўяўленні, якія працягваюць развівацца ў людзей больш позніх відаў, а таксама вы явіліся культ, адрозненні — аснова сучасны х этн іч н ы х асаблівасцяў. Літ :.

Алексеев

В.П. Становление че-

390

АНТРАПАГЕНЕТЫ КА

ловечества. М., 1984; Т е г а к о Л.И., С а ­ л и в о н И.И. Основы современной антро­ пологии. Мн., 1989; Ф о у л и Р Еще один неповторимый вид: Пер. с англ. М., 1990. Л .І .Ц я г а к а .

АНТРАПАГЕНЕ́Т ЫКА (ад а н т р а п а . . . + г е н е т и к а ) , раздзел г е н е т ы к і і а н т р а п а л о г і і , я к і вывучае спадчы ннасць і зменлівасць нармальных прыкмет чалавека, а таксама пэўны х груп людзей (ад папуля ц ы й да рас у працэсе іх індывідуальнага эвалюц. і сац. развіцдя). П атала гіч н ы я прыкм еты і спад чы нны я ненармальнасці вывучае г е н е т и к а м е ­ д и ц и н с к а я . А . мае 2 асн. кір ункі: даследаванне зм енлівасді і генетычнага складу папуляцы й з аналізам п р ы чы н фарміравання генафонду чалавека і даследаванне спад чы ннай зменлівасці пад уш іывам змен навакольнага асяроддзя, а таксама ў працэсе біял. эвалю цы і з абгрунтаваннем яе тэнд энцы і. С у ч а сны я метады вы вучэння прыкмет л ю ­ дзей з розным ты лам спад чы ннасці (у першую чаргу храмасомнага апарату, факгараў крыві, асаблівасцяў скурнага рэльефу далоняў, колеру вачэй, формы носа і ін ш .) грунтуюцда на дасягненнях і метадах біяхіміі, ім ун ало ііі, п ап у ляцы йнага аналізу і ін ш . раздзелаў біял. навукі.

JJim:. А л е к с е е в В.П. Очерки экологии человека. М., 1993; Ф о г е л ь Ф., М о т у л ь с к и А. Генетика человека: Пробл. и подходы: Пер. с англ. T. 1—3. М., 1989—90. Л .І .Ц я г а к а .

АНТРАПАГЕ́Н НАЕ Ў ЗДЗЕЯН Н Е н а п р ы р о д у , прамы або апасродкаваны ўплы ў чалавецтва на прыроду, што прыводзіць да кропкавых, лакальных, рэгіянальных ц і генералізаваных (амаль да глабальных) яе змен. П астаянна п авялічваецца з развідцём прадукд. сіл і інтэнсіф іка ц ы яй прыродакарыстання, з ’яўляецца аб’ектыўнай рэаліяй, якая складае аснову п е р а ў т в а р э н н я п р и р о д ы і

абумовіла зараджэнне і развіццё тэорыі мае каля палавіны тэрыторыі суш ы. і пр акгы кі а х о в ы п р и р о д ы , а таксама В ы лучаю ць А .л. па ступені змененасці сістэм рацыянальнага пры родакары ­ (слабазменены, зменены, моцназмест ання. нены ), па сацы яльна-эканам . ф ункцыях Л іт .: М и т р ю ш к и н К.П ., Ш а п о ­ ш н и к о в Л.К. Прогресс и природа. М., (c.-г., інд устр ы ялы ш , урбанізаваны, рэ1978; Р и к л е ф с Р. Основы общей эколо­ кр эацы йны , запаведны, прыродаахоўны і інш .), па вы ніках антрапагенных гии: Пер. с англ. М., 1979. уздзеянняў (акультураны, пераўтвоАНТРАПАГЕ́Н НАЯ НАГРУ́З КА, пр араны, дэградзіраваны). Н а Беларусі А л . мое або апасродкаванае а н т р а п а г е н н а е займае болын палавіны тэрыторыі. Расў з д з е я н н е на прыроднае асяродцзе ў ц э працавана класіф ікацы я А.Л., вылучаны лы м або на асобныя прыродныя ты ны , гіадтыпы, віды. экасістэм ы ц і іх кам паненты. Д ы ф е рэнцыруецца па аб’ектах і відах уздзе- АНТРАПАГЕННЫ РЭЛЬЕФ , рэльеф, яння (напр., А н . на лясны я, водныя створаны ц і зменены дзейнасцю чала­ экасістэмы, паветра, флору, ф ауну і века; частка а н т р о п о г е н н а г о л а н д ш а ф т у . ін ш .; фізічнае, мех., хім ічнае ўздзеянне Ф орм ы А.р. ўзн іклі з пачаткам гасп. і г.д.). Адэньваецца па якасны х і коль- дзейнасці (паляўнічы я ямы, пячоры, касных паказчыках, праз сетку станц ы й эрозія глебаў на пашах і інш .). Свядоі ўстаноў глабальнага, рэгіянальнага і мае пераўтварэнне рэльефу адбываецца інш . відаў м а н і т о р ы н г у , экалагічнага пры меліярацыі зямель, буд-ве, рэназірання і кантролю. Н а сучасны м культывацыі паруш аных ландшафтаў. этапе развіцдя прадукцы йны х сіл А .н. С ты х ій н а ўзнікаю ць формы А.р. ў вына асяроддзе ў цэлы м падвойваецца н ік у нерацыянальнага вядзення сельскай і лясно й гаспадаркі, буд-да. го­ кож ныя 10— 15 гадоў. рных вырабатак, пракладкі дарю г, вы АНТРАПАГЕ́Н НАЯ РЭДУ́К Ц Ы Я БІЯпрабаванняў ядз. зброі: ямы, прасяданні СФЕ́Р Ы, неабарачальны працэс пам ян- глебы, конусы вынасу, водмелі, рухош эння відавой разнастайнасці б і я с ф е р ы , мыя пяскі, камяністыя россыпы , кар абумоўлены пераўтваральнай дзейнасцю еры, адвалы, тэрыконы і інш . чалавека. Адбываецца пры урбанізацыі, АНТРАПАГЕ́Н НЫЯ ЗМ ЕН Ы КЛІМАзабруджванні асяродцзя, з н іш ч э н н і л я ТУ, змены клім аты чны х умоў пад уп л ы соў, узорванні стэпаў, заліш ня й здавам гасп. дзейнасці чалавека, адзін з вібычы лрамысл. жывёл, некантралявадаў і в ы нікаў а н т р а п а г е н н а г а ў з д з е я н н я ны м збіранні ядомых і лек. раслін, пры на прыроду. П ам янш энне лясістасці і зарэгуляванні рэк, неарганізаваным павелічэнне разаранасці, меліярацыя, турызме і г.д. ГІа падліках М іжнар. сагідратэхн. збудаванні, рост гарадоў і даюза аховы прыроды і прыродных рэсуррожнай сеткі адбіваюцца на м і к р а саў кож ны год на Зям лі знікае па к л і м а ц е і м е з а к л і м а ц е (мясц. клімаце). аднаму віду раслін або жывёл. У сувязі Глабальныя змены клімату звязваюць з з гэтым распрацаваны і п ры няты м іж ­ праяўленнем п а р н ік о в а га эф ект у ў нар. канвенцы і і дагаворы п а ахове ге­ атмасферы, які вядзе да пацяплення. нетычнага фонду жывёльнага і рас- П авелічэнне прамысл. выкідаў у атмасліннага свету, паш ыраю цца сеткі б ія с- феру выклікае зніж энне прытоку сонечферных запаведнікаў, нац. паркаў і інш . най рады яцыі да зямной паверхні і паАНТРАПАГЕ́Н НЫ ЛАНДШ А́Ф Т, ланд- халаданне клімату, што ў значнай сту­ шафт, які ўзн ік у працэсе пераўтвараль- п е н і зніжае магчымасць парніковага най дзейнасці чалавека, у т л . яго н е- эфекту. Т -р а паветра Зямлі за апошняе наўмыснага ўздзеяння на прыроду. З а й - стагоддзе павялічылася на 0,5— 0,6 °С . М яркуюць, што змены клімату найб. значны я ў зімовы перыяд; пацяпленне клімату да 20 15 складзе 1 °С . Н а Бела­ русі А з .к . выяўляю цца пераважна ў мясц. клімаце (за апош нія 30 гадоў сярэдняя т-р а зімовых месяцаў павялічы ­ лася на 0,4 ° С ) і мікраклімаце меліяраваных зямель і ў гарадах. Н а асушаных балотах м інім . т-ра паветра на 3— 5 ° С ніж эй , чы м на сухадолах, што п авялічвае інтэн сіўн а сц ь замаразкаў, скарачае вегетац. перыяд. У М ін ск у сярэднямесячная т-ра паветра на працягу больш ай часткі года павыш аецца з-за гасп. дзейнасці на 0,2— 0,6 ° С , угварэн^ не ўстойлівага снегавога покрыва затрымліваецца на 3— 4 д н і і на некалькі дзён раней яно сыходзіць, п амянш аецца абсалютная вільготнасць і павялічваецца колькасць сухіх дзён і ападкаў і ін ш . У сувязі з ростам уздзеА н т р а п а г е н н ы рэя н н я чалавека на прыроду А з .к . набыльеф у зоне здабываю ць глабальны харакгар. У .Ф .Л о гін а ў . чы калійных солей каля г. Салігорск.

АНТРАПАГЕННЫЯ РЭ́Ч Ы ВЫ , хімічныя злучэнні, якія траиляюць у навакольнае асяроддзе ÿ выніку гасп. дзейнасці чалавека. Бываюць аналагамі прыродных злучэнняў, легка ўключаюцца ў натуральны кругаварот і утылізуюцца ў экасістэмах або чужароднымі для прыроднага асяроддзя і з цяжкасцю разбураюцца пад уплывам біятычных фактараў. Да чужародных належаць многія т.зв. ўстойлівыя забруджвальнікі навакольнага асяроддзя, якія нярэдка аказваюцца небяспечнымі для існавання жывых арганізмаў (напр., радыеактыўныя ізатоны з працяглым перыядам паўраспаду). Усяго вядома каля 100 тыс. відаў А.р., сярод іх шмат сінтэтычных, якія ніколі не існавалі ў прыродным асяроддзі. АНТРАПАГЕ́Н НЫЯ ФАКТ АРЫ, ^рухальныя сілы, якія ўплываюць на прыродныя прадэсы і паходжаннем звязаны з існаваннем і дзейнасцю чалавека. Сукупны ўшіыў А.ф. фарміруе антропо­ генное ўздзеянне на прыроду, што адбываецца ў комплексе з абіятычнымі і біятычнымі факгарамі і характарызуецца цеснай сувяззю і ўзаемазалежнасцю паміж імі. Адмоўнае і станоўчае значэнне А.ф. для існавання жывых арганізмаў і чалавека выяўляецца на ўзроўні асобных экасістэм (найб. яскрава) і біясферы ў цэлым, улічваецца пры планаванні і распрацоўцы мерапрыемстваў па ахове прыроды. АНТРАПАГЕ́Я (ад антропо... + грэч. gë Зямля), сукупнасць экасістэм, якія ствараюцда ў выніку творчай або разбуральнай дзейнасці чалавека. Гл. таксама Ноосфера. АНТРАПАЗААНОЗЫ [ад антропо... + заа... + ...оз(ы)], з о а а н т р а п а н о з ы , інфекцыйныя і інвазійныя хваробы, агульныя для жывёл і чалавека. Крыніца інфекцыі хворыя жывёлы, з якімі чалавек кантактуе. Многія А. — трансмісіўныя хворобы, харакгарызуюцца прыроднай ачаговасцю. У мед. л-ры А. наз. заанозамі. А выклікаюцца бактэрыямі (бруцэлёз, злаякасны ацёк, сап, слупняк, сібірская язва, ту­ беркулёз, тулярэмія, чума вярблюдаў, меліяідоз, харч, таксікаінфекцыі і інш.), вірусамі (арнітоз, шаленства, яшчур, кляшчовы энцэфаліт, інфекцыйны энцэфаламіэліт коней і інш.), грыбкамі (актынамікоз, парша, стрыгучы лішай), спірахетамі і лептаспірамі (лептаспіроз, оеш чавы зваротны тыф), рыкетсіямі (Ку-ліхаманка, пацуковы рыкетсіёз, паўночна-азіяцкі клешчавы сыпны гыф), прасцейшымі (таксаплазмоз, трыпаназамоз, лейшманіёз і інш ), членістаногімі (акароз), гельмінтамі (дыфілабатрыёзы, апістархоз, тэніідоз, трыхінелёз, эхінакакоз, тоніярынхоз). АНТРАПАЛАГІЗМ, метадалагічная канцэпцыя тлумачэння сусвету, пры­ роды, грамадства і мыслення праз паняцце «чалавек» як асн. светапоглядную катэгорыю. Пры гэтым чалавек уяўляецца пераважна як з ’ява прыроды, г.зн. натур ал істычна. Мае псіхічныя і гнасеалагічныя высновы. У старажытнасці пры адсутнасці дастатковых ведаў у чалавека была псіхічная патрэба пера-

адолець сваю адчужанасцъ і залежнасць ад рэальнасці ачалавечваннем гэтай рэальнасці, «насяляючы» яе чалавекападобнумі фанто­ мам! (багамі, духамі і інш.). 3 пашырэннем ведау усталявалася сцвярджэнне, што чалавек як вышэйшая істота на лесвіцы эвалюцыі ·— «мера ўсіх рэчау». Адсюль і навакольны свет, адлюстраваны ÿ думках чалавека, можа ўспрымацца як уласнае тварэнне (суб'ектыуны ідэалізм). Вытлумачэнне суб’екгам аб’екта па аналогіі з самім сабой — самы просты і дасгупны спосаб у пазнанні. Старажьггным мадэльным вытокам А быў антрапамарфізм. Сутнасць антрапаморфных фантомаў думкі адным з першых асэнсаваў стараж.-грэч. філосаф Ксенафан (вобразы багоў людзі лепяць з сябе). Найб. вядомыя прадстаўнікі матэрыяліст. А. — К.Гельвецый, Л.Феербах, М.Г.Чарнышэўскі, ідэалістычнага — Ф .Ніцш э, В.Дзільтэй, Г.Зімель, М .Ш элер. Як метадалаг. прынцып А. пашыраны ў філасофіі, сацыялогіі (гл. Антрапасацыягенез), этыцы, эстэтыцы і інш. Марксізм адмаўляў навуковасць А., ажыццяўляў сацыяліст. канструяванне грамадства без усебаковага ўліку асаблівасцяў чала­ века, што прывяло да краху яге сац,паліт. дактрыны. Літ.: Ч е р н ы ш е в с к и й Н.Г. Антропо­ логический принцип в философии I I Черны­ шевский Н.Г. Избр. филос. соч. М., 1951. Т.

3 ; Н и ц ш е Ф. По ту сторону добра и зла; К генеалогии морали: Пер. с нем. Мн., 1992. А Я.Я горлу.

АНТРАПАЛАПЧНАЯ РЭКАНСТРУКЦЫЯ, гл. Реконструкция антрапалагічная. АНТРАІІАЛАПЧНЫЯ ТЫ Н Ы , у расавай класіфікацыі — групы лю дзей з комплексам пэўных марфал. прыкмет (будова цела, шкілета, чэрапа, колер скуры, вачэй, валасоў і інш.); дробныя адзінкі адной расы. А.т. фарміруюцца як спадчынныя асаблівасці, што склаліся пад уздзеяннем прыродных і сац. факгараў за многія пакаленні. Арэалы пашырэння A.T. звычайна не супадаюць з этнічнымі ці дзярж. межамі, бо не су­ падаюць час і заканамернасці фарміравання гэтых супольнасцяў. Да аднаго А.т. могуць належаць некалькі розных народаў (тэта сведчыць пра іх фарміраванне на генетычна роднаснай аснове) або адзін народ можа складацца з некалькіх А.т. з прычыны неаднароднасці яго паходжання. Адносная стабільнасць А.т. у часе і прасторы ўлічваецца пры вызначэнні генстычнай роднасці пэўных этнатэрытарыяльных іруп або выяўленні напрамку і ступені іншароднай ирымесі ў выніку гіст. перамяшчэнняў і скрыжаванняў розных плямёнаў і народаў. На тэр. Беларусі вылучаюць верхнедняпроўскі (паўн.) і палескі (паўд.) А.Т. Сярод першага тыпу часцей сустракаюцца людзі са светлымі адценнямі вачэй і валасоў, увагнутай спінкай носа, з больш высокім ростам. Акрамя таго, з П дЗ на ПнУ Беларусі ў насельніцгва назіраецца невялікае паслабленне еўрапеоідных рыс: больш нізкая і шырокая пераносіца, змешаныя адценні колеру вачэй, менш іустая барада. Асаблівасці будовы твару, цела, звязаныя з тэр. раз-

АНТРАПАЛОГІЯ

391

меркаваннем, і інш. прыкметы дазваляюць аднесці беларусаў да ўсходнееўрап. варыянта (балтыйскага тыпу) еўрапеоіднай расы. І.І.Салівон. АНТРАГІАЛОПЯ (ад антрапа... + ...до­ ля), галіна прыродазнаўства, якая вывучае паходжанне, эвалюцыю і закана­ мернасці біял. асаблівасцяў чалавека і яго рас. Ц есна звязана з .прыродазнаўча-гіст. навукамі. Мае 3 асн. раздзелы: расазнаўства (вывучае ўмовы і пры­ чыны ўтварэння, заканамернасці фарміравання і ўзаемадзеяння рас; часткай раздзела з ’яўляецца і этнічная А., якая даследуе праблемы этнагенезу), антро­ погенез і марфалопя (вывучае заканаме­ рнасці зменлівасці будовы цела і органаў чалавека ў залежнасці ад спадчыннасці, умоў жыцця і працы). Апошні раздзел уключае таксама саматалогію (узроставыя варыяцыі будовы цела сучаснага чалавека), мератогію (варыя­ цыі яго асобных органаў), дэрматагліфіку, одонтологію, палеоантропологію.

3 1960-х г. вылучаюць раздзелы; фізіялагічная А. (вывучае варыяцыі функцыянальных асаблівасцяў арганізма чала­ века і працэсы яго адаптацыі), антрапагенетыка, генагеаграфія. Першыя звесткі пра А ёсць у працах Герадота (5 ст. да н.э.), Арыстоцеля (4 ст. да н.э., увёў гэрміп «А.» як вучэнне пра духоўную прыроду чалавека) і інш. Вял. геагр. адкрыцці 15— 16 ст. далі магчымасць пазнаёміцца з на­ родам! Амерыкі, Афрыкі, Акеаніі, Усх. Азіі і распачаць сістэматызацыю рас чалавека. Як навука А. сфарміравалася ÿ 19 ст., калі начат] збірацца і сістэматызавацца звесткі пра ро­ зныя тыпы стараж. і сучаснага насельніцтва, распрацоўвацца методыкі даследаванняу. Абвастрэнне супярэчнасцяў паміж метраноліямі і калоніямі ў канцы 19 ст. спрыяла ўзнікненню антынавук. расісцкіх «тэорый» (гл. Расізм). Ідэі біял. роўнасці ÿcix рас закладзены ÿ 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. ў працах рус. вучоных К.М.Бэра, АП.Багданава, Дз.М.Анучына, М.М.Міклухі-Маклая і развіты В.В.Бунаком, Ф.Боасам, Г.Ф.Дэбецам, Ф.Лушанам, Л.Нідэрле, Я.Я.Рагінскім, Г.АБонч-Асмалоўскім, М.Р.Левіным, М.М.Чабаксаравым, В.П.Аляксеевым, ААЗубавым і інш. Даследаванні антрапал. складу беларусаў пачаліся ў канцы 19 — пач. 20 ст. (Анучын, М А.Я нчук, К.М.Ікаў, А.Н.Раждзественскі, А.Л.Здраеўскі, А.А.Піянткоўскі, Я.Мыдлярскі, Ю.Д.Талька-Грынцэвіч). Вынікі іх даследаванняў абагульнялі А.А.Іваноўскі (1905), Я.М.Чапуркоўскі (1918). У 1920— 30-я г. Бунак вывучаў фізічны тып і размеркаванне труп крыві ў беларусаў, даследаваў краніялагічныя калекцыі сярэдневяковага насельніцтва Бела­ русі. Па ініцьштыве А.К.Ленца ў 1926 пры Інбелкульце створана антрапал. камісія, пазней рэарганізаваная ў кафе­ дру антрапалогіі БелАН. ІО.М.Верамецкая, А.Я.Вішнеўская, А.А.Смірноў, Д.Н.Эйнгорн пачалі планамерныя да­ следаванні насельніцтва Слуцкага, Мазырскага, Магілёўскага, Аршанскага

392

АНТРАПАМАРФІЗМ

р-наў. Рэарганізацыя кафедры A. ў НДІ псіханеўралогіі перапыніла антрапал. даследаванні на Беларусь У 1930— 40-я г. антрапал. склад насельніщва пач. 2-га тыс. н.э. вывучалі супрацоўнікі Ін-та этнаграфіі АН СССР Д эбец, Т.А.Трафімава, потым В.В.Сядоў, Т.І.Аляксеева, М.С.Веліканава. Антрапалагічныя асаблівасці сучасных жыхароў Беларусі ў 1950-я г. вывучалі В.У.Вітоў, Р.Я.Дзянісава, Бунак, У.Дз.Дзячэнка. У 1965 пры Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН БССР створана група А. (у 1990 пераўтворана ў аддзел А. і экалогіі). Пачаліся планамерныя комплексныя антра­ пал. даследаванні фізічнага тыпу старажытнага (І.І.Салівон, А.І.Куш нір) і сучаснага (Салівон) насельніщ ва Бела­ русі, заканамернасдяў росту і развіцця вучняў у розных экалагічных рэгіёнах рэспублікі (Салівон, Н.І.П оліна), дэрматагліфічных і аданталагічных асаблівасцяў (Л.І.Цягака), размеркавання труп крыві і інш фенатыпаў, генетычна абумоўленых прыкмет у сельскага на­ сельніщва (А.І.Мікуліч), генадэмаграфічных — у гарадах рэспублікі (В.У.Марфіна). Пасля Чарнобыльскай катастрофы 1986 даследаванні накіраваны на вывучэнне заканамернасцяў адаптыўных працэсаў у экстрэмальных умовах. Літ: Т е г а к о Л.И. Антропологические исследования в Белоруссии. Мн., 1979; Т е г а к о ЛИ. , С а л и в о н И.И. Основы со­ временной антропологии. Мн., 1989. І.І.Салівон. АНТРАПАМ АРФІЗМ (ад антрапа... + грэч. morphë форма, від), прыпадабненне да чалавека, надзяленне чалавечымі ўласдівасцямі прадметаў і з ’яў нежывой прыроды, нябесных целаў, жывёлін, міфічных істот. Узнік як першапачатковая форма светапогляду чалавека на ранніх ступенях развіцця грамадства (гл. Анімізм). А. уласцівы большасці рэліг. уяўленняў пра багоў і інш. звышнатуральных істот (багі т.зв. вышэйшых рэлігій, язычніцкія багі і інш .). Антрапаморфныя паняцці выкарыстоўваюць і ў сучаснай навук.-тэхн. л-ры (камп’ю тэр «запамінае», «рашае задачу» і г.д.), для эмацыянальнай выразнасці ў выяўл.

прыкмет, якія нельга вымяраць (рысы твару, колер скуры, валасоў, вачэй і інш .), складзены спец, шкалы. АНТРАПАНІМІКА (ад антрапа... + грэч. onyma імя), раздзел анамастыкі, які вывучае ўласныя імёны людзей. АНТРАПАСАЦЫ Я ГЕН Е ́З , інтэгральнае паняцце, выпрацаванае тэарэтычным навук. мысленнем для цэласнага разу­ мения чалавека ў яго гіст. і індывід. развіцці. Дае маічымасць: пазбегнуць аднабаковых тлумачэнняў паходжання чалавека (з пазіцый антрапа- і сацыягенезу, біялагізатарства, расізму, нацыяналізму); разглядаць пачатак чалавечай гісторыі ў дынаміцы эвалюцыйна-біял. перадумоў і матэрыяльна-дзейнасных факгараў гамінізацыі; зразумець прыроду як «неарганічнае цела» чалавека, што фарміруецца ў гіст. працэсе гра­ мадства. Выкарыстанне прынцыпу гістарызму да антрапалагічных праблем дае магчымасць раскрыць сац. сутнасць матэрыяльнага (фізічнага, біялагічнага) цела чалавека на ўзроўні яго філа- і антагенезу. Вял. мозг, рукі, здольнасць прама хадзіць, мысліць, гаварыць і інш. ўласцівыя чалавеку рысы — усё гэта жывая матэрыя, прырода. У той жа час гэта прырода чалавека фарміруецца самім соцыумам у працэсе яго гіст. раз­ віцця. Дзіця пры нараджэнні атрымлівае ў спадчыну матэрыяльныя формы і задаткі чалавека, але самі па сабе яны яшчэ не робяць яго чалавекам. Ці стане мысліць і гаварыць дзіця, аб чым яно будзе мысліць і на якой мове размаўляць — усё залежыць ад сац. умоў жыцця. А. мае на мэце і даследаванне перспекгыў змены матэрыяльных формаў і патэнцый чалавека ў працэсе натуральна-гіст. развіцця соцыуму, яго дэфармацыі і дэградацыі. Літ:. Е ф и м о в Ю.И. Философские про­ блемы теории антроносоциогенеза. Л.. 1981; Проблемы современной антропологии. Мн., 1983; П о р ш н е в Б.Ф. О начале человечеI кой истории. М.. 1974. А.І.Пятрушчык.

Э.Уілсан, які лічыць, што гуманітарныя і сац. навукі можна разглядаць як снецыялізаваныя раздзелы біялогіі. 2) Адзін з кірункаў у сацыялогіі. Узніюіа ў канцы 19 — пач. 20 ст. на аснове тэорыі аб арыйцах як вышэйшай расе. Найб. развіццё атрымала ў Германіі. Новыя сацыялагічныя факты разглядае з пункту погляду авдрапал. вучэння пра чалавека, яго цялесную арганізацыю і абумоўленыя антрапаметрыяй псіхічны стан, пачуцці, мысленне, волю, памяць, іх змены пад уздзеяннем культуры, індустр. тэхналогіі і ўласнай культуратворнай дзейнасці чалавека. Агульнатэарэт. пачатак А. — гэта фіксацьи адрознення чалавека ад жывёл. Неразвітасць у чалавека прыродных сродкаў самазабеспячэння стала ў прадстаўнікоў А. вядучым метадалаг. прынцыпам аналізу грамадскага жыцця. Сваю «недастатковасць» чалавек кампенсуе культурай, а адсутнасць прыроджаных генет. праграм паводзін папаўняе праграмамі сац. наследавання. Культура, паводле А., гэта біялагічна неабходны працэс ператварэння знешняй прыроды ў жыццёвае асяроддзе. «Акультураная» прырода ўключае прылады працы, тэхніку, тэхналогію, сродкі камунікацыі і «сац. парадкі» (грамадскія ін-ты). Праблемамі А. з ’яўляюцца таксама антрапал. змены сучаснага чалавека, што прынеслі з саі

бой тэхнізацыя, індустр. грамадства, на­ вук.-тэхн. прагрэс. Л.І.Цягака, С.А.Шавыь. АНТРАПАСІСТЭМА (ад антрапа... + сістэма), чалавещва, якое развіваецца як адзінае цэлае і складаецца з чалавека як біял. віду, яго матэрыяльнай і духоўнай культуры, прадукц. сіл і вытв. адносін грамадства. Існуе ў непарыўным адзінстве з антрапасферай.

АН ТРАП АС0Ф ІЯ (ад антрапа... + грэч.

Sophia мудрасць), акультна-містычнае вучэнне пра чалавека як носьбіта таямнічых духоўных сіл; разнавіднасць тэасофіі. Заснавальнік А. ням. філосафмістык Р.Ш тайнер стварыў у 1913 антрапасофскую школу з мэтай выхаваць АНГРАПАСАЦЫ ЯЛО́П Я, 1) вучэнне, у ю нащ ва ўменне «духоўнага сузіранпаводле якога развіццё грамадства ня», якое ў стане самыя таямнічыя зводзіцца да канкурэнцыі расавых ты- з ’явы рабіць даступнымі для ўспрыманпаў; адна з антыгуманных біялагіза- ня. Паводле гэтага вучэння, чалавек — тарскіх канцэпцый у антрапалогіі. трыадзінства цела, душы і духу, духам Створана ў канцы 19 ст. франц. вучо- кіруе закон пераўвасаблення (рэінкарным Ж.В. д э Лапужам і ням. О Аманам, нацыя). У асобным жыцці чалавечы дух I паўтарае сам сябе з улікам ранейшых мастацтве, паэзіі, прозе («зямля спіць», якія спрабавалі даказаць, што псіхічныя асаблівасці брахікефалаў (кароткагало- уражанняў і перажыванняў. Чалавечае «мора хвалюецца»). вых) больш нізкія ў параўнанні з цела кіруецца законам наследавання, АНТРАІІАМЕТРЫ Я (ад антрапа... + доліхакефаламі (доўгагаловымі). Прад- душа — створаным ёю самой лёсам ...метрыя), адзін з прыёмаў антрапал. стаўнікі А. лічаць, што вышэншыя (карма). Пасля смерці сувязь духу і даследавання, які заключаецца ў вымя- псіхічныя якасці ўласцівыя толькі т.зв. душы захоўваецца, пакуль душа не вырэнні чалавечага цела і яго частак для арыйскаму — доўгагаловаму светлава- зваліцца ад цела. У сац.-паліт. жыцці А. ўстанаўлення палавых, узроставых, ра- лосаму тыпу, пашыранаму ў Паўн. i зыходзіць з раздраблення сац. арганізма савых і інш. структурных асаблівасцяў. Цэнтр. Еўропе. Адіфыты Ч.Дарвінам на самастойныя сферы: дзяржаву, праВылучаюць вымярэнні: цела — самата- прынцып барацьбы за існаванне паміж васуддзе, эканоміку. У 1-й трэці 20 ст. метрыю, касцей шкілета — астэаме- біял. відамі яны пераносілі на гісторыю вучэнне А. стала пашыраным у шэрагу трыю, чэрапа — краніяметрыю. Для да- чалавещва, якую разглядалі як барацьбу краін Еўропы. Пэўны ўплыў яно зракладнага вымярэння і фіксацыі пры­ асобных рас. Сцвярджэнне, што гісто- біла на дзеячаў культуры і мастащва кмет існуюць спец. інструменты (цыр- рыя чалавещва падпарадкоўваецца не (А.Белы, В.Кандзінскі, М.Валошын, кулі, антрапаметры, щніёметры, стужкі сацыяльным, а біял. законам, паўтарае i Б.Вальтэр і інш.). Цікавасць да А. ажыі інш.). Для якаснай харакгарыстыкі амер. вучоны, стваральнік сацыябіялогіі вілася і ў апошняй трэці 20 ст., асабліва

ў ЗША, еўрап. краінах. У апошнія гады распаўсюдзілася на Беларусі, гал. чынам гэтаму садзейнічалі аднаўленне цікавасці да тэасофскіх ідэй А. Блавацкай і ўзнікненне суполак крышнаітаў. Літ :. Б е л ы й А. Рудольф Штейнер и Гете в мировоззрении современности. М., 1917; A b e n d r o t h W. R. Steiner und die heutige Welt. München, 1969. Я .М .Б абосаў. АНТРАПАФАПЯ, людаедства; гл. Канібалізм. АНТРАПАФІТЫ (ад антрапа... + ...фіт(ы)(, расліны, якія не звязаны з прыродным развіццём мясц. флоры (у адрозненне ад апафітаў) і ўвайшлі ў яе ў выніку гасп. дзейнасці чалавека. Падзяляюцца на археафіты (віды, якія трапілі ў флору да канда 15 ст.) і кенафіты (ад пач. 16 ст. і да цяперашняга часу). Да археафітаў належыць большасць пустазелля, да кенафігаў — адвентыўныя расліны і інтрад іваныя расліны. У флоры Беларусі А. больш за 400 відаў.

спірце. Праяўляе ўласцівасці хінонаў. Атрымліваюць каталітычным акіслеинем антрацэну ці з фталевага ангідрыду і бензолу. Выкарыстоўваюць у вытв-сці антрахінонавых фарбавальнікаў. Выклікае экзэмы і бранхіяльную астму (ГДК 5 мг/м3). АНТРАХІНОНАВЫЯ ФАРБАВАЛЬНІКІ, клас арганічных фарбавальнікаў, вытворных антрахінону. Адметныя хім. устойлівасцю, яркасцю колеру, устойлівасцю да святла і мокрай апрацоўкі. Неабходны колер і адценне А.ф. атрымліваюць дзякуючы ўвядзенню ў будову антрахінону розных замяшчальнікаў. Падзяляюцца на пратраўныя фарбавалънікі (напр., алізарын). якія ўтвараюць на валакне ўстойлівыя нерастваральныя комплексы з іонамі алюмінію, хрому, жалеза; водарастваральныя кіслотныя фарбавалънікі (напр., антрацэн сіні) для воўны і шоўку; асноўныя фарбавалънікі, растваральныя ў вадзе для капрону, нейлону і нераства-

АНТРАПАФОБЫ [ад антрапа... + ...фоб(ы)], расліны і жывёлы, якія не пераносяць змены ўмоў існавання пад уплывам дзейнасці чалавека, напр. адоніс, кавылъ не церпяць узмоцненай пасьбы, касьбы. АН ТРАПАЦЭНАЛО́П Я (ад антрапа... + цэна... + ..логія), раздзел экалогіі ча­ лавека, які вывучае ўзаемаадносіны згуртавання лю дзей з навакольным асяроддзем (як правіла, у вузкарэгіянальных межах). АН ТРАІІАЦЭНТРЫ ЗМ (ад антрапа... + цэнтр), погляд, паводле якога чалавек ёсць цэнтр і вышэйшая мэта светабудовы. Ц есна звязаны з тэлеалогіяй. У ант. філасофіі прынцып А. сфармуляваны Пратагорам («Мера ўсіх рэчаў — чалавек»), развіты ў этичным рацыяналізме Сакрата. Рысы А. назіраюцца ў прадстаўнікоў сярэдневяковай філасофіі (патрыстыка, Аўгусцін, Бернар Клервоскі і інш .). Прынцыпова новы характар А. набыў у культуры Адраджэння, калі ўвага мысліцеля акцэнтавалася на прыгажосці і велічы чалавека, яго высокім прызначэнні. Элементы А. захоўваліся ў класічнай зах. філасофіі (К.Гельвецый, Л.Ф еербах), былі ўласцівы філосафам рэліг. і ірацыяналісцкаэкзістэнцыяналісцкай арыентацыі (Г.Марсель, А.Камю і інш .). На Бела­ русі ідэі А. вядомы з 11 ст. — з пашырэннем твораў патрыстычнай л-ры. У грамадскай думцы і культуры Беларусі 15— 17 ст. зацвярджаецца гуманістычны А. Адраджэння. Бел. мысліцелі-гуманісты (М .Гусоўскі, Ф.Скарына, Сімяон Полацкі) адстойвалі высокую годнасць чалавека, грамадскае прызначэнне яго дзейнасці, самакаштоўнасць зямнога жыцця. Г.У.Грушавы.

АА нтропаў. Партрэт АЛзмайлавай. 1759.

ральныя для ацэтатнага шоўку і поліэфірных валокнаў; кубавыя фарба­ валънікі (напр., 1,5-дыамінаантрахінон). Выкарыстоўваюцца таксама для фарбавання каучуку, гумы, мінер. масла, у паліграф. і лакафарбавай вытв-сці.

АНТРАЦЫТ (ад грэч. anthrakitis від вугалю), выкапнёвы вугаль найвышэйшай ступені вуглефікацыі. Колер шараватачорны і чорна-шэры. Бляск металічны. Цв. 2— 2,5. Шчыльн. 1500— 1700 кг/м 3. Не спякаецца. Мае вугляроду 94— 97%, вадароду 1— 3%. Удзельная цеплыня згарання 33,8— 35,2 М Дж/кг. У гаручай масе да 9% лятучых рэчываў. Найб. колькасць А. ўтварылася ў выніку рэгіянальнага метамарфізму пры апусканні АНТРАХІНОН, арганічнае рэчыва, вугляносных тоўшчаў у вобласць павыС 14Н8О2. Мал. м. 208,2. Светла-жоўтыя шаных тэмператур (350— 550 °С) і крышталі, tim 286 °С, растваральны ў ціскаў. Высакаякаснае бяздымнае энернітрабензоле, аніліне, гарачым талуоле, гет. паліва, тэхнал. сыравіна ў горнай і практычна не растваральны ў вадзе і каляровай металургіі, хім., электратэхн.

АНТРЭМОН

393

прам-сці (вытв-сць карбідаў, электродаў і інш.). Гал. радовішчы А. ў Расіі, на Украіне, у ЗШ А, Кітаі. АНТРАЦЭН, араматычны вуглевадарод C uH io. Мал. м. 178,24. Жоўтыя кры­ шталі з блакітнай флуарэсцэнцыяй, t™ 216 °С; растваральны ў спірце, эфіры, ацэтоне, нерастваральны ў вадзе. У высакачыстым стане — паўправаднік. Уступав ў рэакцыі далучэння з дыенафіламі, галаіенамі, кіслародам, шчолачнымі металамі і інш. Атрымліваюць з каменнавугальнай смалы. Выкарыстоўваюць для вытв-сці антрахінонавых фарбавальнікаў, монакрышталі — для сцынтыляцыйных лічыльнікаў. А. раздражняе скуру і слізістыя абалонкі дыхальных шляхоў і вачэй. АНТРОПАЎ Аляксей Пятровіч (25.3.1716, С.-Пецярбург — 23.6.1795), рускі жывапісец-партрэтыст. Вучыўся ў «Канцылярыі ад будаўніцтва» ў Пецярбургу (з 1732) у А.М .М ацвеева, з 1739 працаваў там у «жывапіснай камандзе» ў І.Я.Вішнякова. Удзельнічаў у размалёўцы палацаў у Пецярбургу (1744— 50), яго прыгарадах і ў Маскве, Андрэеўскага сабора ў Кіеве (1752— 55). ГІартрэты А. часткова звязаны з традыцыямі парсуны, жывапіснымі прыёмамі барока, адметныя праўдзівасцю характарыстык (А.Ізмайлавай, 1759, атамана Ф.І.Краснашчокава, 1761, Пятра III, 1762, і інш.). АНТРЬІТ (ад лац. antrum пячора, поласць + ...іт), запаленне слізістай аба­ лонкі і касцявых сценак поласці соскападобнага адростка скроневай косці — антрума. Назіраецца ў дзяцей першых месяцаў жыцця. Узнікае як ускладненне вострага сярэдняга атыту, іншы раз ад агульнага знясілення арганізма (пры таксічнай дыспепсіі, пнеўманіі). Падстава на падазрэнне А. — цяжкі, зацяжны, востры атыт і завушны абсцэс пасля прарыву гною з антрума. Лячэнне хірургічнае. АНТРЭ [ад франц. entree уваход, выхад (на сцэну)], 1) у цырку — першапачаткова з ’яўленне клоуна на манежы. У сучасным цырку сюжэтная, размоўная ці пантамімічная сцэнка, якую выконвае клоун. Складаецца з рэпрызаў, эксцэнтрычных і буфанадных трукаў, элементаў пародыі і пантамімы. 2) У балеце — уступная частка разгорнутага п а-дэ-дэ (па-дэ-труа), выхад аднаго ці некалькіх выканаўцаў. АН ТРЭМ О ́Н (Entremont), стараж. кельта-лігурыйскі абарончы і культавы цэнтр каля г. Экс-ан-Праванс (Францыя), сталіца плямёнаў соліяў. Пабудаваны ў 3 ст. да н.э., разбураны рымлянамі ў 124 да н.э. Гар. сцены з вежамі, складзеныя з каменных блокаў, захаваліся на выш. да 4 м. Раскопкамі выяўлены рэшткі чатырохвугольных камен­ ных дамоў, каналізацыі. У найб. вы-

394

АНТРЭПРЫЗА

сокім месцы знаходзілася свяцілішча, дзе захаваліся каменныя слупы з выявамі мужчынскіх, жаночых і дзіцячых галоў, рэшткі шматлікіх скульптур — фігур воінаў і, верагодна, багоў. АНТРЭІІРЫ ЗА (франц. entreprise), прыватнае відовішчнае прадпрыемства (тэатр, цырк і інш .), якое створана і ўзначальваецца антрэпрэнёрам. А Н ТРЭІІРЭ Н ЁР (ад франц. entrepre­ neur прадпрымальнік), уладальнік, арандатар, гаспадар прыватнага відовішчнага прадпрыемства (т-ра, цырка і інш.) — антрэпрызы або арганізатар га­ строльных турнэ труп і асобных акцёраў. У Зах. Еўропе вядомыя з сярэдзіны 16 ст., на Беларусі — з 1770-х г. Апрача камерцыйных існавалі А., звязаныя з т-рам творчымі адносінамі: А.-акцёр (Р.Бёрбедж, Англія), А.-рэжысёр (М.Райнгарт, Германія), А.-драматург (Ж.Б.Мальер, Францыя) і інш. Першым бел. А. быў І.Буйніцкі. Функцыі А. выконвалі Ф.Ждановіч і У .Галубок. АНТРЭСО́Л Ь (франц. entresol), 1) верхні паўпаверх, убудаваны ў аб’ём асн. паверха; характэрны для асабнякоў і сядзібных дамоў 18— 19 ст. Выкарыстоўваюцца і ў інтэр’ерах сучасных грамадскіх збудаванняў, музеяў, выставачных залаў, тэатральных, клубных і інш. будынкаў. 2) Верхняя частка пакоя, падзеленая на 2 паўпаверхі. 3) У сучасным жылым доме — паліца пад столлю кватэры. АНТУА́Н (Antoine) Андрэ (31.1.1858, г. Лімож — 19.10.1943), французскі рэжысёр і акцёр, тэарэтык т-ра. Арганізатар і дырэктар свабоднага т-ра (1887— 95) і Т-ра Антуана (1897— 1906), дырэктар т-ра «Адэон» (1906— 14). 3 1914 працаваў у кіно, займаўся тэатр. крытыкай. Прыхільнік і прапагандыст эстэт. прынцыпаў Э.Заля, адстойваў рэалізм у тэатр. мастацтве. Выступаў супраць рамесніцкай «касавай» драматурги, за ўключэнне ў рэпертуар парыжскіх т-раў прагрэс. франц. і замежнай драмы. Паставіў інсцэніроўкі паводле рамана бр. Ганкур, п’есы Ж.Рэнара, Л.Талстога («Улада цемры», 1888), Г.Ібсена («Здані», 1890), Г.Гаўптмана («Ткачы», 1893) і інш. Выступаў супраць штампаў у акцёрскім і рэжысёрскім мастацтве. Характарны акцёр, майстар мізансцэны.

Дняпром. Асн. занятак — земляро- ленне паліва, прагарканне тлушчаў і бства; пераважала сельская абшчына. інш. Некаторым А. уласцівы сінергізм. Працэс складвання дзяржавы, які па- Прыродныя А. — вітаміны Е, выкарысчаўся ў 3— 4 ст., не быў завершаны. Вя- тоўваюцца ў харч. прам-сці. домы правадыры («рэксы») А. — Бож, Ардагаст, Пірагаст, Межамір і інш. АН'ГЫА́РХ1 (Antiarchi), падклас вымерМелі моцную ваен. арг-цыю. У 4 ст. ва- лых панцырных рыб кл. пласцінаскуявалі з готамі, у 6 ст. — з Візантыяй і рых. Вядомы з сярэдняга і позняга дэаварамі. На пач. 7 ст. аб’яднанне распа- вону ўсіх мацерыкоў. 2 атрады. Жылі ў прэсных і саленаватых вадаёмах. Тыло­ лася. выя прадстаўнікі А. — батрыялепісы А́Н ТЫ (лац. antae) у а р х і т э к т у (Bothriolepis). На Беларусі рэшткі А. р ы , выступы падоўжных сцен будын- выяўлены ў Аршанскай і Прыпяцкай ка, якія агароджваюць уваход. Най- упадзінах у пясчана-гліністых і гліністабольш часта сустракаюцца ў стараж,- карбанатных пародах сярэдняга дэвону. грэч. храмах, тып якіх атрымаў назву Даўж. да 1 м. Адрозніваюцца ад прад«храм у антах». стаўнікоў падал, а рт рады раў ратмяшчэннем пласцінак панцыра. Частка тулава, гадавы і АНТЫАЗАНАНТЫ, хімічныя рэчывы, грудных нлаўнікоў укрыта касцявым панцыякія павышаюць устойлівасць гумы да рам, хваставая — луской. Збліжаныя вочы разбурэння (растрэсквання) пад уздзе- ратмяшчаліся ÿ агульнай арбіце на спінным яннем атм. азону. Падзяляюцца на баку талаўнота панцыра. Сківіцы слабыя, у хімічнаактыўныя (рэагуюць з азонам з выглядзе 2 пар тонкіх пласцінак, 1—2 большай скорасцю, чым макрамале- спінныя плаўнікі, хваставы — гетэрацэркалькулы каўчуку) і інертныя (утвараюць на ны. Прыродныя бентафагі. паверхні вырабу эластычную ахоўную АНТЬІБ (Antibes), кліматычны курорт у Францыі. На У ад Канаў, на ўзбярэжжы Міжземнага мора, каля падножжа Прыморскіх Альпаў. Развіваецца з пач. 20 ст. Субтрапічны клімат з гарачым сухім летам і мяккай вільготнай зімой, хваёвыя лясы, пясчаны пляж спрыяльныя для адпачынку і лячэння агульнасаматычных хвароб. Буйны цэнтр мает, керамікі, кветкаводства і міжнар. турыэму. Музеі, бат. сад, цэнтр зімовага спорту.

А нты У архггактуры.

плёнку, напр., парафін, воск і інш.). Уваходзяць у гумавую сумесь пры яе вытв-сці (1— 3% ад масы каўчуку) ці іх наносяць на паверхню вырабу.

АНТЫАКСІДАНТЫ, антыакісл я л ь н і к і , прыродныя ці сінтэтычныя рэчывы, якія затрымліваюць акісляльныя працэсы ў арган. рэчывах. Механізм дзеяння найб. пашыраных А.

(■амінаў араматычных, фенолаў, нафтолаў, сульфідаў, фасфітаў) заснаваны на 3 лепшых роляў: Освальд («Здані»), іх уласцівасці абрываць ланцуговую Акім («Улада цемры») і інш. хімічную рэакцыю акіслення ў выніку Лim А н т у а н А Дневники директора ўзаемадзеяння з акгыўнымі радыкаламі театра, 1887— 1906: Пер. с фр. М .; Л ., 1939. АНТЫ... (грэч. anti...), прыстаўка, якая і прамежкавымі прадуктамі. Прадухіляабазначае процілегласць, варожасць у юць, напр., старэнне палімераў, асмаадносінах да чаго-н., накіраванасць су­ праць чаго-н., тое, што і «проці...», напр., антыбіётыкі, антыгены. АНТЫ (грэч. Antai), назва аб’яднання ўсх.-слав. плямёнаў у творах візант. і гоцкіх пісьменнікаў 6 — пач. 7 ст. Засялялі стэп і лесастэп паміж Днястром і

Антыарха.

АНТЫБА́КХГЙ (грэч. antibakcheios), у античным вершаскладанні стала з 3 складоў — 2 доўгіх i 1 кароткага. АНТЫБІЁТЫКІ (ад анты... + грэч. bios жыццё), арганічныя рэчывы, што ўтвараюцца ў мікраарганізмах і ў невял. д о­ зах прыгнечваюць жыццядзейнаець інш. мікраарганізмаў, вірусаў і клетак. Да А. адносяць таксама раслінныя (фітанцыды) і жывёльнага паходжання рэ­ чывы з антымікробным дзеяннем. Вядома каля 4 тыс. А , у мед. практыцы выкарыстоўваецца каля 60 (першы клінічна эфектыўны А. пеніцылін адкрьгты англ, мікрабіёлагам А.Флемінгам у 1929). Паводле хім. прыроды А. надежаць да роз­ ных грун злучэнняў вугляродзмяшчальныя (неаміцьш, канаміцын, стрэптаміцын, амінагліказіды і інш., А. трупы рыстаміцыну — ванкаміцьш), макрацыклічныя лактоны (эрытрамінын, алеандаміцьш, наліены), хіноны і блізкія да іх рэчывы (тэтрацыкліны, антрацыкліны), пешыды і пепталіды (пеніцыліны, інтэрферон, траміцыдзін С, актынаміцыны) і інш. Паводле механізма дзеяння адрозніваюць А , якія парушаюць сінтэз клетачных абалонак бакгэрый (пеніцыліны і інш ), бялкоў (тэтрацыкліны, хлорамфенікол і інш ), нуклеінавых кіелот (проціпухлінныя А — аліваміцьш, рубаміцын, кармінаміцын і інш ), разбураюць цэласнаець цытанлазматычных мембран (паліены) і біяэнергет. працэсаў (граміцыдзін С). А могуцъ мець шырокі спектр дзеяння (уплываюцъ на трамдадатныя і трамадмоўныя бактэрыі, напр. тэтрацы­ кліны) і вузкі (актыўныя пераважна да трамдадатных мікробаў, напр. пеніцылін, рыфампіцын). На лек. і гасп. мэты А. атрымліваюць

гал. чынам мікрабіял. сінтэзам на аснове бакгэрый і мікраскапічных грыбкоў (пераважна актынаміцэтаў), частку — хім. сінтэзам або хім. мадыфікацыяй природных А. Выкарыстоўваюць на лячэнне інфекц. хвароб чалавека, жывёл і раслін, для паскарэння росту і развіцдя маладняку, як кансерванты, пры вывучэнні тонкіх механізмаў біяхім. пераўтварэнняў, праблем анкалогіі і функцыянавання ж и ­ вых клетак. Літ:. Молекулярные основы действия ан­ тибиотиков: Пер. с англ. М., 1975; Handbook of Antibiotic Compounds. Vol. 1—7. Boca— Batom, 1980—81. АНТЫВАЕ́Н НЫ

РУХ,

гл

ў

арт.

П ац ы ф ізм .

АНТЫ ВІТАМ Ш Ы (ад а н т ы ... + в іт а ­ м ін ы ), рэчывы з ліку а н т ы м е т а б а л іт а ў , якім уласціва біял. дзеянне, процілеглае дзеянню віт а м ін а ў . Хім. будовай звычайна блізкія да вітамінаў або з ’яўляюцца іх вытворнымі (напр., А. вітаміну Bl — пірьп'ыямін), таму канкурэнтна лёгка замяшчаюць вітаміны ў біяхім. рэакцьмх і парушаюць працэсы абмену рэчываў. Да А. належаць таксама інш. рэчывы, пгго ў жывых клетках звязваюць вітаміны, пераводзяць у неактыўную форму або разбураюць іх (напр., тыяміназа, авідзін, некаторыя лекавыя сродкі — антыбіётыкі, сульфаніламіды). Вынікам насычэння арганізма А. можа быць вітамінная недастатковасць, якая развіваедца нават пры дастатковым паступленні вітамінаў з ежай або ўтварэнні іх у арганізме.

АНТЫГОНА

АНТЫГЕЛЬМІНТЫ КІ, а н т ы г е л ь мінтныя сродкі, проціг л і с н ы я с р о д к і , лекавыя сродкі, якія выкарыстоўваюдда для лячэння гел ьм ін т о за ў. Бываюць прыроднага паходжання (цытвора, экстракт мужчынскай папараці) і сінтэтычныя (хлаксіл, дытразін і інш.). Вынішчаюць гельмінтаў, разбураючы покрывы іх цела (фенасал, гептылрэзарцын), або ўздзейнічаюць на нерв.-мышачную сістэму, прыгнечваюць рухальную актыўнасць паразітаў і забяспечваюць выдаленне іх з арганізма (сантанін, дытразін, піперазін, нафтамон і інш.).

АНТЫПТЛЕРАЎСКАЯ КААЛЩЫЯ, саюз дзяржаў і народаў, якія змагаліся ў д р у го й сусв ет н а й ва й н е 1 9 J 9 — 4 5 супраць агрэсіўнага блока гітлераўскай Германіі, Італіі, Японіі і іх сатэлітаў. Аснову кааліцыі складалі вял. дзяржавы — Савецкі Саюз (адыграў вырашальную рол'ю ў дасягненні перамогі), ЗШ А, Англія, Францыя, Кітай. У ваен. дзеяннях на баку А.к. прымалі ўдзел Польшча, Чэхаславакія, Югаславія, Аўстралія, Бельгія, Бразілія, Індыя, Ка нада, Філіпіны, Эфіопія і інш. Асобныя дзяржавы дапамагалі А.к. пастаўкамі ваен. сыравіны (напр., Мексіка). Былі і такія краіны, пгго аб’явілі вайну Гер­ маніі толькі напярэдадні яе разгрому і не зрабілі якога-небудзь укладу ў перамогу. На момант сканчэння 2-й сусв. вайны А.к. аб’ядноўвала больш за 50 дзяржаў, прычым вайну Германіі аб’я­ вілі і яе былыя саюзнікі Балгарыя, Вен­ грия, Італія і Румынія. Дапамогу А.к. аказаў народны Р у х С уп р а ц іўл ен н я , які разгарнуўся ў многіх акупіраваных краінах. У ліку паўнапраўных дзяржаў А.к. былі Беларусь і Украіна (будучыя члены — заснавальнікі ААН), а таксама іншыя былыя саюзныя рэспублікі СССР. Пачатак утварэнню А.к. пакладзены заявамі аб узаемнай падтрымцы ўрадаў СССР, ЗШ А і Англіі пасля нападу фаш. Германіі на СССР, англа-сав. і сав.амер. перагаворамі летам 1941, падпісаннем 12.7.1941 сав.-англ. пагаднення аб сумесных дзеяннях у вайне супраць Германіі, Маскоўскай нарадай 1941 трох дзяржаў (гл. М а с к о ў с к ія п арады 1941, 1943, 1 9 4 5 ). а таксама шэрагам інш. пагадненняў паміж саюзнікамі.

1.1.1942 у Вашынгтоне падпісана Д эюіарацыя 26 дзяржаў (Дэкларацыя А б’яднаных Нацый), якія знаходзіліся на той час у стане вайны з Германіяй, Італіяй, Японіяй і іх саюзнікамі. У Дэкларацыі гаварьшася, што дзяржавы А.к. абавязаны выкарыстоўваць свае ваен. і эканам. рэсурсы для барацьбы супраць фаш. дзяржаў і не заключаць з імі сепа­ ратных дагавораў. П азней дзяржавы А.К. падпісалі шэраг дакументаў, сярод якіх найбольшае значэнне маюць пастановы Тэгеранскай (1943), Крымскай і Патсдамскай (абедзве 1945) канферэнцый (пра ўсе гл. асобныя арт.) кіраўнікоў урадаў СССР, ЗШ А і Вялікабрытаніі. А.к. ў цэлым вырашыла за­ дачи, што стаялі перад ёю ў 2-й сусв. вайне, і стала асновай для ўтварэння

АНТЫГЕНЫ [ад а н т ы ... + ген(ы)], складаныя арган. рэчывы, якія пры паступленні ў арганізм чалавека і цеплакроўных жывёл выклікаюць спецыфічную імунную рэакцыю — утварэнне

АНТЫГАШ ДЫ, дынастыя цароў Македоніі ў 306— 168 да н.э. Заснавальнік Антыгон I Аднавокі [306— 301] — палкаводзец Аляксандра Македонскага; абвясціў даром сябе і свайго сына Д эметрыя I Паліяркета [306— 286]. Найб. вядомыя прадстаўнікі: Антыгон II Гонат [283— 239], Дэметрый II [239— 229], Антыгон III Досан [229— 221], Філіп V [221— 179]. Апошні з А. П ерсей скінуты рымлянамі і ўзяты ў полон у 168 да н.э. АНТЫГАРМО́Н Ы (ад а н т ы ... + г а р ­ м о н и ), природныя ці штучна сінтэзаваныя рэчывы, здольныя замяшчаць і блакіраваць актыўнасць сапраўдных гармонаў у іх рэакцыях з рэцэптарамі жывых клетак. Структурна блізкія да адпаведных ім гармонаў і належаць да розных груп злучэнняў (пептыды, бялкі, стэроіды і інш.), але ў дачыненні да кожнага канкрэтнага гармону пераважае пэўны іх клас (напр., большасць А. для антыандрагенаў з ’яўляюцца стэроідамі, для бялковых гармонаў — бялкамі). Валодаюць высокай спецыфічнасцю: напр., антыэстрагены блакіруюць у матцы дзяленне толькі эстрагенаў і не змяняюць уплыў андрагенаў. Пры гэтым уласная гарманальная актыўнасць у А. адсутнічае або нязначная. Выкарыстоўваюцца ў эксперым. і юіінічнай эн дакрыналогіі для вывучэння функцый эндакрынных залоз у эмбрыягенезе, выключэння іх дзейнасці без хірург. вы-

395

далення адпаведнай залозы, блакіравання гарманальных эфектаў пры развіцці гарманальназалежных пухлін, паталагічных зменах палавых паводзін і інш.

А нты гона. Фрагмент размалёўкі апулійскай амфары. 4 сг. да на. а н т ы ц ел а ў. Уласцівасцямі А. валодаюць чужародныя для дадзенага арганізма бялкі і поліцукрыды, асабліва высокамалекулярныя. Як А. яны могуць быць агульныя для ўсіх асобін пэўнага віду арганізмаў (відавыя А.) або толькі для іх часткі (групавыя А.). Ступень імунагеннасці А , форма і вынік імуннага адказу, які яны выклікаюць (утварэнне антыцелаў, клетачны імунітэт, алергія, талерантнасць), залежаць ад ступені іх чужароднасці (філагенетычнай аддаленасці), хім. прыроды і малекулярнай будовы, дозы і формы ўвядзення ў ар­ ганізм і інш. фактараў. Імунная сістэма млек^кормячых здольная распазнаваць да 10 А. Вызначэнне відавой і групавой прыналежнасці А. выкарьістоўваецца пры ўстанаўленні ступені роднасці арганізмаў, распрацоўцы вакцын і сываратак, пераліванні крыві, перасадках тканак, дыягностыцы хвароб, у суд. медыцыне і інш.

А р га н іза ц ы і А б ’я д н а н ы х Н а ц и й .

АНТЫГОНА. у грэчаскай міфалогіі дачка фіванскага цара Э д ы п а. Не пакінула сляпога бацьку і ў выгнанні. Па­ сля яго смерці вярнулася ў Фівы і насуперак забароне дзядзькі — цара Крэонта, пахавала брата Палініка, які загінуў у барацьбе за ўладу ў Фівах. За гэта была жывая замуравана ў каменную пя-

396

АНТЫГУА

бл ем а п р эсн ай вады (атры мліваю дь з артэзіянскіх калодзеж аў). Псторыя. Старажытныя насельнікі А. і Б — індзейцы Пас ля адкрыцця астравоў чору, дзе скончыла самаіубствам. Міф Х.Калумбам (1493) тут з ’явіліся ісп. каланізапра А. выкарысталі ў л-ры Сафокл, тары. Потам Барбуда (у 1628) і Антыгуа (у Ж.Расін, Б.Брэхт, y музыцы К.В.Глюк, 1632) каланізаваны англ, пасяленцамі. На кароткі час астравы трапілі пад уладу Францыі, Ф .М ендэльсон, К .С ен-Санс і інш. з 1667 сталі брыт калоніяй. Пасля вынішчэнАНТЬІГУА (Antigua), каралавы востраў ня карэннага населъніцтва на іх пасялілі няу Вест-Індыі, y групе Наветраных а-воў вольнікаў-неграў з Афрыкі, якіх прымушалі (архіпелаг М.Антыльскія a-вы). Тэр. працаваць на плантацыях цукр. трыснягу. У дздржавы Антыгуа і Барбуда. Пл. 280 1834 рабства адменена. У 1871— 1956 тэр. А. і км . Выш. да 402 м. Клімат трапічны, Б. — частка брыт. калоніі «Федэрацыя Падветраных астравоў»; у 1958—62 уваходзіла ÿ пасатны, гдрачы. Ападкаў каля 1300 мм Вест-Індскую федэрацыю. У 1967 А. і Б. за год. Адкрыты Х.Калумбам (1493). атрымалі аўіаномію як «асацыіраваная з дзяржава»; 1.11.1981 абвешАНТЫ́ГУА 1 БАРБУ́ДА (Antigua and Вялікабрытаніяй чана іх незалежнасць. У 1981 краіна ўступіла Barbuda), дзяржава ў Вест-Індыі, на а- ÿ AAH, Арг-цыю Амер. Дзяржаў, у 1982 — у вах Антыгуа, Барбуда і Рэдонда ў групе Карыбскае супольніцгва, з 1983 мае статус М.Антыльскіх а-воў у Карыбскім моры. наглядальніка ÿ Руху недалучэння. ДзейнічаПл. 442,6 км2. Нас. 65 тыс. чал. (1993), юць Лейбарысцкая партыя Антыгуа (створана у асн. негры. Афіц. мова — англійская. пасля 1940), Аб’яднаная прагрэсіўная партыя Большасць вернікаў — пратэстанты (з 1992). Гаспадарка арыентавана на турызм, (англіканская царква). Сталіца — горад і порт С ент-Дж онс (на в-ве Антыгуа). я и ́ забяспечвае 60% валавога ўнутр.

адмаўляе развіццё ў прыродзе (крэацыянізм), або яго гал. факгары, у першую чаргу натуральны адбор як вядучы ў арган. эвалюцыі. Асн. цячэнні А. склаліся ў 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. Да іх належаць розныя формы неаламаркізмў, батмагенез, номогенез, трансфармізм і інш. Сучасныя антыдарвінісцкія канцэпцыі звычайна прэтэндуюць на выраш энне праблемы макраэвалюцыі, недаступнай для драмой эксперым. правери́. Шэраг канцэпцый А. ўключае ўяўленні аб наследаванні набытых прыкмет і інш.

АНТЫДО́ТЫ (грэч. antidoton літар. я и ́ даецца супраць), п р о ц і я д д з е , лекавыя с р о д и ́ пры атручэнні ядамі, таксінамі, агрутнымі рэчывамі (АР); спедыфічныя прафілакгычныя сроди́. А. дзейнічаюць па-рознаму: прадухіляюць паступленне АР, таксінаў, ядаў у кроў; абумоўліваюць дэтаксікадыю ядаў у арганізме; забяспечваюць папаўненне біягенных рэчываў, якія страчаны пры хранічных інтаксікацыях; спрыяюць вывядзенню ядаў ці таксінаў з арганізма. Раслінныя А. надаюць усгойлівасць раслінам да гербіцыдаў і павялічваюць выбіральнасць і эфектыўнасць апошніх. АНТЫДЫУРЭТЬІЧНЫ ГАРМО́Н,

гл.

Вазапрэсін.

АНТЫДЭПРЭСА́НТЫ

Герб і сцяг А нты гуа і Барбуда.

Падзяляецца ita 7 раёнаў. Кіраўнік дзяржавы фармальна — брыт. манарх, прадстаўлены ген.-губернатарам. Двухпалатны парламент (палата прадстаўнікоў і сенат4) ажыццяўляе заканад. ўладу. У́рал узач альвае прэм’ер-м іністр, якога прызначае ген.-губернатар. Нрырода. Астравы складзены пераважна з каралавых вапнякоў. Паверхня ўзгорыстая, выш. да 402 м (в-аў А н ти ­ гуа). Клімат трапічны пасатны, гарачы. Сярэднямесячная т-ра ад 15 да 33 °С. Ападкаў каля 1300 мм за год. Восенню характерны ўраганы. Адносная раўніннасць, адсутнасць рачной с е т и ́ і недастатковасдь ападкаў выклікаюць перыяд. засухі. Вострай з ’яўляецца пра-

прадукту (ВУП; 424 млн. дол., 1991), 70% занятасці насельніцтва і валютных паступленняў (1990). Сельская гаспа­ дарка (вырошчванне цукр. трыснягу, бананаў, какосавых арэхаў, манга, цытрусавых і інш.) дае 4% ВУП, прам-сць (вытв-сць дукру, какосавага і бавоўнавага алею, зборка быт. электратэхнікі. нафтаперапрацоўка) — 5%, транс парт і сфера паслуг — 8%. Даўж. аўтадарог 548 км, вузкакалейнай чы гуни́ каля 80 км. Экспарт: нафтапрадукты, трансп. абсталяванне, цукар-сырэц, патака-мелес, бавоўна-сырэц, цытрусавыя. імпарт: паліва, прадукгы харчавання, текст, тавары, піламатэрыялы і інш. Гал. знешнегандл. партнёры — Вялікабрытанія, ЗШ А, Канада, Японія, КНР, карыбси́я і зах.-еўрап. краіны. Грашовая адзінка — усх.-кары бси́ долар. Ф.С.Фещчанка (гаспадарка).

(ад анты... + лац. depressio прыгнечанасць), лекавыя псіхатропныя сродкі для папярэджання або нейтралізацыі псіхічных і фіз. расстройстваў, якія суправаджаюць стан дэпрэсіі. Паляпшаюць настрой, здымаюць трывогу і напружанасць, павышаюць псіхічную актыўнасць, нармалізуюць агульны тонус, сон, страваванне, рухомасць арганізма. Многія з іх несумяшчальныя з асобнымі відамі ежы, асабліва з ужываннем у час лячэння спіртных напіткаў (маічыма развіццё калапсу). Асобныя А. на пач. этапе выкарыстання запавольваюць скорасць рэакцыі і ўспрымання сітуацый, таму пры назначэнні выключаюць магчымасць и́р авання трансп. сродкамі або выканання складаных тэхн. аперацый.

АНТЫДЭТАНАТАР,

хімічнае злучэнне, якое дабаўляюць у маторнае паліва для прадухілення яго дэтанацыі ў цыліндрах рухавікоў. Найб. пашыраны тэтраэтылсвінец (ТЭС — «этылавая вадкасць»), яго канцэнтрацыя ў паліве менш за 1%1 Маторнае паліва з ТЭС (этыліраванае) таксічнае, пры рабоце з ім патрэбны меры перасцярогі. АНТЫЁХ III В я л і к i (грэч. Antiochos Megas: 242— 187 да н.э.), цар дзяржавы Селеўкідаў (223— 187), праўнук Селеўка I. У 212— 205 падпарадкаваў парфян i Бактрыю, у 203 адваяваў у Егіпта Палесціну. Пацярпеўшы паражэнне ад Рыма ў Сірыйскай вайне 192— 188, заключыў мір, т.зв. А лам ей си ́ дагавор 188, пасля якога Селеўкідскае царства стала другараднай дзяржавай. Забіты ў АНТЫДАРВІШЗМ, тэорыі, наи́р ава- Элімаідзе ў час рабавання яго войскамі ныя супраць дарвінізму. А. або наогул храма бога Бэла.

АНТЫІДЭАЛ, уяўленні аб чалавеку і яго дзейнасці, аб адносінах паміж людзьмі і арганізацыі грамадства, якія супрацьлеглыя поглядам на дасканалае; процілеглы ідэалу. А. мае элемент адноснасці. Тое, што разглядаецца як А. аднымі людзьмі і сац. групамі, членамі пэўнага грамадства або людзьмі пэўнай эпохі, можа ўспрымацца як ідэал іншымі, і наадварот. Так, сталінізм і фашызм — А. для лю дзей з дэмакр. мысленнем і ідэалы — для лю дзей з таталітарнымі ўстаноўкамі. Ёсць А. рэалістычныя (паддаюцца ажыццяўленню) і абсалютныя (не могуць быць дасягнугы ў рэчаіснасці — антыутопія). А. — неабходная форма мыслення. Ра­ зам з ідэалам А. выконвае рэгулятыўную функцыю ў дзейнасці людзей, у т.л. і ў кіраванні грамадскімі працэсамі. Г.А.Антанюк.

АНТЫКААГУЛЯ́Н ТЫ [ад анты... + лац. coagulans (coagulante) які вядзе да згусання] у м е д ы ц ы н е , лекавыя сродкі, якія памяншаюць скорасць згу­ сання крыві і перашкаджаюць утварэнню тромбаў. Ушіыў А. прамога дзеяння (гепарын, гірудзін і інш .) адбываецца праз зніж энне актыўнасці трамбіну ў крыві, А. ўскоснага дзеяння (дыкумарын, пелентан, фенілін і інш.) — праз парушэнне працэсаў утварэння трам­ біну ў печані. Выкарыстоўваюцца пры інфаркгах, тромбафлебітах, трамбатычных і эмбалічных інсультах, пасля хірург. ўмяшання і інш. Проціпаказаны пры цяжарнасці, язвавай і нырачнакамянёвай хваробах, схільнасці да крывацёкаў. АНТЫКАДОН (ад анты... + кадон), участак малекулы транспартнай рыбануклеінавай кіслаты (тРН К ). Складаецца з трох нуюіеатыдаў, якія маюць незамешчаныя вадародныя сувязі. А. камгшементарны адпаведнаму кадону матрычнай рыбануклеінавай кіслаты (мРНК) і таму спецыфічна звязваецца з ім. Узаемадзеянне кадон — А., што адбываецца на рыбасомах у працэсе трансляцыі, забяспечвае правільнае размяшчэнне кожнай амінакіслаты ў поліпептыдным ланцугу пры біясінтэзе бялку. «АНТЫКАМІНТЙРНАЎСКІ п а к т », дагавор паміж Германіяй і Японіяй, заключаны 25.11.1936 у Берліне на 5 гадоў. Пад знакам барацьбы з Камінтэрнам аформіў блок 2 дзяржаў, якія імкнуліся да гегемоніі ў свеце. Сакрэтнае пагадненне да «А.п.» прадугледжвала сумесную барацьбу супраць СССР. Да «А.п.» далучыліся Італія (6.11.1937), Венгрыя і марыянетачная «дзяржава» М аньчжоў-Го (24.2.1939), Іспанія (27.3.1939). Пакт садзейнічаў развязванню 2-й сусв. вайны і ў 1939— 40 ператварыўся ў адкрыты ваен. саюз Германіі, Італіі і Японіі (гл. Берлінскі пакт 1940). Пасля пралангацыі пакта 25.11.1941 на 5 гадоў да яго далучыліся яшчэ некалькі краін. Перамога краін

Антыгітлераўскай кааліцыі ў 2-й сусв. вайне спыніла існаванне «А.п.». АНТЫ КАРАЗШ НЫ Я ПАКРЫ ЦЦ І, пакрыцці для аховы паверхні металічных вырабаў ад карозіі. Найб. пашыраныя А.п.: з металаў (хрому, цынку, нікелю, высакародных металаў і інш .) і іх сплаваў; з хім. злучэнняў металаў (аксіды, карбіды, нітрыды, фтарыды і інш.); з палімерных (фторпластавыя, поліэтыленавыя, поліізабутыленавыя, полівінілхларыдныя) і лакафарбавых пакрыццяў, а таксама кансервацыйныя замазкі (напр., бітум). Эфекгыўнасць А.п. вызначаецца хім. і фазавым саставам, дасканаласцю будовы, трываласцю счаплення паіфыцця з асновай матэрыялу. А.п. бываюць анодныя ці катодныя адносна матэрыялу, які ахоўваюць. Анодныя змяншаюць, прадухіляюць карозію, катодныя мо­ гуць павялічваць яе, але пры гзтым палялшаюць фіз.-мех. якасці матэрыялаў. А п . наносяць фарбаваннем, гальванічным, плазмавым, вакуумным, іонна пла імавич і электрафа-

А н ты кл ін ал ь (я) і сінкліналь (б); 1 — крыло складкі; 2 - ядро складкі.

рэтычнымі метадамі, хім. асаджэннем з тазавай фазы і раствораў, плакіраваннем. Выбар метаду залежьщь ад натрэбната слалучэння матэрыялаў пакрьщця і асновы, неабходнай таўшчыні пакрыцця, магчымасці і неабходнасці яго аднаўлення ў эксплуатацыі. На Беларусі стварэннем А.п. займаюцца Бел. навукова-вытв. аб'яднанне парашковай металургіі, Бел. політэхн. акадэмія, Ін-т механікі металапалімерных сістэм АН Беларусі. А. У. Белы.

АНТЫКВА́Р (ад лац. antiquarius аматар, знаўца старажытнасцяў), збіральнік і прадавец стараж. лрадметаў, твораў мастацтва, рэдкіх кніг і інш. рэчаў. АНТЫКЛІНАЛЬ (ад анты... + грэч. klino нахіляю), а н т ы к л і н а л ь н а я с к л а д к а , складка пластоў горных парод, павернутая пукатасцю ўгару, з больш стараж. пародамі ў ядры. Найб. уласцівыя складкавым горным сістэмам Зямлі. Бывае прамая, нахіленая, ляжачая, перакуленая. М есца перагіну гоіастоў наз. замком А. (скляпеннем), бакі — крьшамі. А., у якіх адносіны шырыні да даўжыні складаюць 1/3, наз. брахіантыкліналямі, круглаватыя ў пла­ не А. — купаламі. На Беларусі пашыраны ў пародах крышт. фундамента (Ваўкавыская, Івацэвщка-Вілейская, ГІружана-Ашмянская) і платформавага чахла, пераважна ў дэвонскіх саляносных, подсцільных і перакрываючых іх адкладах ГІрыпяцкага прагіну (Васілевіцкая, Мышанская, Старобінская і інш .), дзе ўзніклі ў выніку разломных і

АНТЫЛЬСКАЕ

397

галакінетычных рухаў у познім палеазоі і мезазоі. М.А.Нагорны. АН ТЫ КЛ ІН О РЫ Й (ад антыкліналь + грэч. oroś rapa), буйны комплекс складкавых структур зям ной кары, які ўзнік у геасінкліналях. Характэрны агульны ўздым і заляганне найб. стараж. парод у цэнтр. частцы, форма выцягнутага скляпення. Восевыя плоскасці складак А. часта размешчаны веерападобна і нахілены ад цэнтра да перыферыі. Мае сотні кіламетраў у даўжыню і дзесяткі ў шырыню (В.Каўказ, Уралгау і іны.). М.А.Нагорны.

АНТЫКОСТЫ (Anticosti), востраў у заліве Св. Лаўрэнція, тэр. Канады. Пл.

7,9 тыс. к м . Раўнінны (выш. да 192 м), укрыты цемнахвойнай тайгой, балотамі. Порт — П ор-М енье. АНТЫЛАГІЗМ (ад анты... + грэч. logos розум), формула логікі, якая адлюстроўвае несумяшчальнасць пасылак катэгарычнаіа сілагізму з адмаўленнем яго заключэння. У аснове А. ляжаць за­ коны лагічнага вываду, паводле якіх вынік не можа быць памылковым, калі пасылкі праўдзівыя. Тэорыя А. — адзін з варыянтаў сішгістыкі. АНТЫЛІВАН, Д ж э б е л ь - э ш - Ш а р к і, платопадобны горны масіў у Сірыі і Ліване. Даўж. каля 100 км. Выш. да 2814 м (г. Э ш -Ш эйх). Складзены пера­ важна з вапнякоў і пясчанікаў. На стромкіх зах. схілах, навернутых да ўпадзіны Бекаа, пашыраны міжземнаморскія лясы і вечназялёныя хмызнякі, на ўсходніх — паўпустыні. Праз А. праходзіць аўтамаб. шаша і чыгунка Д а­ маск— Бейрут. АНТЫЛОПЫ , групы жывёл атр. парнакапытных сям. пустароііх за выключэннем быкоў, буйвалаў, казлоў і бараноў. Пашыраны ў Афрыцы, Еўразіі, Паўн. Амерыцы. 30 родаў, каля 80 відаў. Да роду A. (Antilope) належыць толькі індыйская А. гарна. У стэпах і саваннах Афрыкі жывуць буйныя каровіны А. — гну і бубалы, горная А. (Hippertragus niger). Паўпустыні і пустыні Афрыкі наеяляюць конскія А. (Hippotragus), орыксы, адакс (Addax nasomaculatus). У пустынях, стэпах і лесастэпах Афрыкі і Азіі жывуць газелі, да якіх належаць джэйран і дзерэн. Спосаб жыцця стадны. М ногія занесены ў Чырв. кнігу МСАП. Выш. ÿ карку ад 25 см (к а р л і к а в ы я А — Neotraginae) да 180 см (А. Кана —Taurotragus oryx), маса ад 8 кг да 1000 кг. Рогі прамыя і кароткія (ад 1,5 см) або доўгія (да 150 см) і выгнутыя ÿ выглядзе дугі або штопара. Афарбоўка ад светлай жоу́га-пясчанай да шэра-блакітнай або амаль чорнай. Нараджаюць 1— 3 цялят. Кормяцца травяніетай расліннасцю, радзей ліецем дрэў. Аб’екты палявання; выкарыстоўваюцца мяса, скура, рогі.

АНТЬІЛЬСКАЕ Ц ЯЧЭ́Н Н Е, цёплае паверхневае цячэнне Атлантычнага ак., на

398

АНТЫЛЬСКІЯ

ны. Расліннасць — саванна, захаваліся ўчасткі лістападных і вечназялёных ля-

ПнУ ад В. Антыльскіх а-воў. Т-ра вады ў лютым 25, у жн. 28 °С. Скорасць 0 ,9 — 1,8 км/гадз. Абмывае Антыльскія і Багамскія a-вы, ад в-ва Пуэрта-Рыка з'яўляецца працягам Паўночнага Пасатнага цячэння, на Пн злучаецца з цячэннем Гальфстрым.

соў і хмызнякоў. Жывёльны свет: гры­ зуны, лятучыя мышы, з паўзуноў кракадзілы, яшчаркі, змеі. На А.а. дзяржавы Антыгуа і Барбуда, Барбадос, Гаіці, Грэнада, Дамініка, Дамініканская Рэспубліка, Куба, Сент-Вінсент і Грэнадзіны, Сент-Кітс і Невіс, Сент-Люсія, Трынідат і Табага, Ямайка, а таксама ўладанні ЗШ А, Вялікабрытаніі, Францыі, Нідэрландаў, ч. тэр. Венесуэлы.

АНТЬІЛЬСКІЯ АСТРАВЫ (ісп. Апtillas), архіпелаг у Атлантычным ак. паміж Паўн. і Паўд. Амерыкай (ВестІндыя). Падзяляецца на Вялікія Антыль­ скія астравы і Малыя Антыльскія астравы. Пл. 220 тыс. км . А.а. мацерыковага і вулканічнага паходжання, паверхня б.ч. гарыстая (найвыш. г. Дуартэ, 3175 м, на в-ве Гаіці), характерна моцная сейсмічнасць (акрамя раўніннай ч. Кубы). Клімат трапічны вільгот-

АНТЫ М АШ Т (ад позналац. antimonium сурма), сурмяны блішчак, с т ы б н і т , мінерал класа сульфідаў БЬгБз. Мае 71,4— 71,8% сурмы. Крышталізуецца ў рамбічнай сінганіі. Утварае прызматычныя, ігольчастыя крышталі, суцэльныя, зярністыя, радыяльна-прамяністыя аірэгаты. Колер свінцова-шэры да чорнага. Бляск

металічны. Цв. 2— 2,5. Шчыльн. 4,5— 4,6 г/см 3. Паходжанне гідратэрмальнае, радзей у свінцова-цынкавых радовішчах і інш. Галоўная руда сурмы. АНТЫМЕТАБАЛІТЫ, прыродныя або сінтэтычныя біялагічна актыўныя рэчывы, па хім. прыродзе блізкія да звычайных прадуктаў абмену рэчываў (метабалітаў) арганізма і здольныя ўступаць з імі ў канкурэнтныя, антаганістычныя адносіны. Да важнейшых А. належаць антывітаміны, антыгармоны, антыферменты. Структурныя аналагі адпаведных вітамінаў, гармонаў, ферментаў, медыятараў і інш., якія ў біяхім. рэакдыях займаюць іх месца або блакіруюць пэўныя рэцэптары і тым змяняюць цячэнне важных фізіял. працэсаў. Пры пэўньіх умовах А. могуць не толькі парушаць, але і нармалізаваць біяхім. працэсы, таму выкарыстоўваюцца для лячэння некаторых хвароб (у першую чаргу выкліканых парушэннямі абмену рэчываў). АНТЫМУТАГЕНЫ (ад анты... + мут а­ гены), хімічныя і фізічныя фактары, здольныя паніжаць або прадухіляць дзеянне мутагенаў, у выніку чаго змяншаецца частата мутацый. Адкрыты ў 1950-я г. Натуральныя А. забяспечваюць захаванне пэўнага ўзроўню спантанных мутацый. Сярод іх важнейшымі з'яўляюіща некаторыя ферментныя сістэмы і метабаліты, якія «вьшраўляюць» палсаваныя мутагенам участкі храмасом або перашкаджаюць іх узнікненню. Пры штучным мутагенезе мугацыйны эфект можа быць паніжаны або інягы радыепратэктарамі (сульфгідрыльныя злучэнні, модныя аднаўляльнікі гыпу Na2S203, некаторьш спірты і вуглякісльм солі) або ўздтеяннем некаторых фіз. фактараў (святло, т-ра, ультрафіялетавыя прамяні) рбзнай інтэнсіўнасці.

АНТЫ Н ЕЙ ТРО ́Н (й або п), антычасціца нейтрона, якая адрозніваецда ад яго знакамі барыённага зараду і магнітнага моманту. Зарэгістраваны ў 1956 амер. вучонымі пры рассейванні пучка антыпратонаў у рэчыве. АНТЫ Н ЕЙ ТРЫ НА (ѵ або ѵ), антычасціца нейтрына, якая адрозніваехща ад яго знакам лептоннага зараду і спіральнасцю. Мае спін 1/2 і масу такую ж, як і маса нейтрына. Існуюць 3 тыпы А : электроннае, мюоннае і таўоннае, якія ўдзельнічаюць у працэсах слабага ўзаемадзеяння разам з электронам, мюонам і цяжкім лептонам адпаведна. АНТЫ НОЙ (лац. Antinous; каля ПО, Віфінія — 130), грэчаскі юнак, любімец рым. імператара Адрыяна. Патануў у Ніле (магчыма, прынёс сябе ў ахвяру), пасля чаго быў абагатвораны. На месцы гібелі А. засн. г. Антынопаль, пабудаваны храм, у яго гонар створаны шматлікія статуі і гемы, выпушчаны манеты.

Л н ты лопы : 1 — шабляроіі орыкс; 2 — адакс; 3 — орыкс; 4 — чорная; 5 — конская.

АНТЫ Н О М ІЯ (ад грэч. antinomia супярэчнасць у законе), супярэчнасдь паміж двума суджэннямі, кожнае з якіх аднолькава лагічна даказальнае. Паняцце «А.» ўзнікла ў антычнасці (Платон,

Арыстоцель). Стараж.-грэч. філосафы ў сэн се А. часцей выкарыстоўвалі тэрмін «старыя». Шмат увагі фармулёўцы і аналізу А. аддавалі схаластычныя логікі. Кант выкарыстоўваў паняцце «А.», спрабуючы апраўдаць асн. тэзіс сваёй філасофіі, паводле якога розум не можа выйсці за межы пачуццёвага вопыту і пазнадь «рэч у сабе». Вучэнне Канта пра А. развіта ням. класічным ідэалізмам як фундаментальная лерадумова дыялект. логікі. Гегель крытычна прааналізаваў кантаўскае вырашэнне пьггання A. і паказаў, што супярэчнасць — неад’емная аб’ектыўная характарыстыка духу, які знаходзіцца ў развіцді, гіст. быцця і мыслення. У ды­ ялект. матэрыялізме А. разглядаецца ў рамках вучэння пра дыялект. супярэчнасці (адрознівае супярэчнасці ад парадоксаў). Пастаноўка навук. праблем у форме А. і іх вырашэнне — важнае звяно ў тэарэт. адлюстраванні дыялект. супярэчнасці аб’ектыўнай рэальнасці. Літ. : М а н е е в А.К. Философский ана­ лиз антиномии науки. Мн., 1974.

Фізіял. ўласцівасць тоўстых кішак. У тонкіх кішках, страўніку ў норме адсутнічае, узнікае пры рвоце і некаторых паталаг. з ’явах. АНТЫ ПІРАГЕНЫ (ад анты... + грэч. руг агонь + genos нараджэнне), рэчывы, якія прадухіляюць самазагаранне вугалю, рудаў, торфу і інш. Як А. выкарыстоўваюць ваду, сілікаты натрыю. гілёнкаўтваральныя растворы, інгібітары акіслення і інш. Прызначаны для прадухілення пажараў у рудніках. А Н ТЫ Ш РЭ́Н Ы (ад анты... + грэч. руг агонь), рэчывы або сумесі, якія зніжаюць гаручасць матэрыялаў арган. паходжання (драўніны, пластмасаў, тканін і інш .). Падзяляюцца на інертныя і актыўныя (уступаюць у хім. рэакцыю з матэрыяламі). Найб. пашыраны гідраксід алюмінію, злучэнні бору, фосфару (фасфаты), хлор- і бромвытворныя аліфатычных і араматычных вуглевадародаў. Выкарыстоўваюць як растворы для

АНТЫПЕДАГОГІКА, плынь у педагогіды, якая грунтуецца на адмаўленні выхавання як мэтанакіраванага працэсу фарміравання асобы. Узнікла ў 1970-я г. ў ЗШ А і краінах Зах. Еўропы. Яе тэарэтыкі [К.Берэйтэр (31IIA), М .М анані (Францыя), А.Мілер (Швейцарыя), Р.Ш эрэр, Э. фон Браўнмюль, К.Рутчкі (ФРГ) і інш.] зыходзяць з культ.-антрапал. уяўленняў пра глыбокую раз’яднанасць пакаленняў як неназбежны вынік развіцця сучаснай цывілізацыі, паколькі дарослыя з прычыны хуткіх сац.-культ. змен не могуць перадаць дзецям той тын культуры, які стаў для моладзі рэальнай апорай у жыцці. Прадстаўнікі А. лічаць выхаванне сістэмай траўміруючага кантролю (а то і прамога гвалтавання) над асобай, яно выклікае патагенныя для самасвядомасді асобы працэсы, разбурае псіхічнае здароўе маладога пакалення, якому патрабаванні цывілізацыі не пад сілу. На іх думку, толькі спантаннае фарміраванне чалавека вядзе да гуманізацыі грамадства. а н т ы п е р ы с г Ал ь т ы к а

(ад анты... + перыстальтыка), хвалепадобнае скарачэнне сценак полых трубчастых органаў (стрававальнага' тракту, страўніка, мачаточнікаў і інш .) чалавека і жывёл, пры якім іх змесціва перамяшчаецца ў напрамку, адваротным звычайнаму.

399

вання ліку барыёнаў, А. можа нарадзіцца толькі ў пары з пратонамі (ці нейтронам, калі дазваляе закон захавання эл. зараду) і пры яго сутыкненні з пратонамі і нейтронамі (нуклонамі) ядраў рэчыва адбываецца анігіляцыя і ўтвараюцца 4 — 5 пі-мезонаў. АНТЫРАДЫ , від стабілізатараў палімераў, якія павышаюцъ стойкасць палімераў да дзеяння іанізавальных выпрамяненняў. Найб. эфекгыўныя А.: нафталін, антрацэн, фенантрэн, тыяфенолы, тыянафтолы і інш. Прымаюць паглынутую палімерам энергію і рассейваюць яе ў выглядзе іадпла ці флуарэсцэнцыі. А. ўводзяць у палімер пры яго перапрацоўцы да 10% ад масы палімеру. «АНТЫРАМАН», гл. «Новы раман». АНТЫ РЫ НУМ , род кветкавых раслін, гл. Ільвіны зеў.

АНТЫПАСАТЫ (ад анты... + пасаты), заходні перанос паветра ў трапасферы трапічных шырот над слоем усх. вятроў — пасатаў. Развіты на выш. 2— 3 км каля тропікаў, да 10 км і болыл (бліжэй да экватара). З ’яўляюцца перыферыйнай часткай зах. пераносу павет­ ра, які пануе ў верхний трапасферы і ніжняй стратасферы Паўн. і Паўд. паўшар’яў зямнога шара. АНТЫГІАТЫЯ (грэч. antipatheia), пачуццё непрыязнасці, непрыхільнасці да каго-н. або чаго-н.; процілеглае — сімпатыя.

А Н Т Ы С Е М ІТ Ы ЗМ

А нты маніт.

прамочвання фарбаў.

матэрыялаў,

у

саставе

АНТЫПОДАЎ АСТРАВЫ (англ. Anti­ podes Islands), група скалістых астравоў у паўн. ч. Ціхага аю Належаць Новай Зеландыі. Пл. 61 км2. Выш. да 400 м. Назва абумоўлена іх месцазнаходжаннем амаль процілеглым Грынвічу (49°4’ паўд. ш. і 178°43’ усх. д.), ад якога вядзецца адлік мерыдыянаў. АНТЫГЮ ДЫ [ад анты... + грэч. pus (podos) нага], 1) жыхары дыяметральна процілеглых пунктаў на паверхні зям­ нога шара. У пераносным сэн се — людзі з процілеглымі поглядамі, густамі або рысамі характару. 2) А. ў біялогіі — клеткі, размешчаныя ў процілеглым яйцаваму апарату (яйцаклеткі і сінергіды) краі зародкавага мяшка пакрытанасенных раслін. Колькасць іх ад 1 да 300 (часцей 3). Нярэдка А. моцна разрастаюцца і садзейнічаюць перадачы пажыўных рэчываў з тканак семязавязі зародку. АНТЫПРАТО́Н (р або р), антычасціца, якая мае спін і масу, роўную спіну і масе пратона і адрозніваецца ад яго знакамі эл. зараду, барыённага зараду і магнітнага моманту. Адкрыты ў 1955 амер. вучонымі. Паводле закону заха-

АНТЫ РЭЧЫ ВА, рэчыва, якое складаецца з антычасціц. Ядры атамаў А. складаюцца з антыпратонаў і антынейтронаў, абалонкі атамау — з пазітронаў. Сутыкненне аб’ектаў з рэчыва і А. павінна прыводзіць да анігіляцыі, у выніку якой утвараецца жорсткае γ-выпрамяненне з энергіяй > 70 М эВ. У 1965 амер. вучоныя пад кіраўнівдвам Л.Ледэрмана зарэгістравалі ўтварэнне ядраў антыдэйтэрыю, у 1970 сав. вучоныя пад кіраўніцтвам Ю Д.ГІракошкіна — ядры антыгелію-3. Значных назапашванняў А. ў Сусвеце пакуль не выяўлена, але касмалагічныя мадэлі Сусвету і яго ўтварэння не здымаюць пытання аб існаванні антырэчыва. АНТЫСЕЙСМІЧНАЕ БУДАѴНЩТВА гл. Сейсмаўстойлівае будаўніцтва. АНТЫ СЕМ ІТЫ ЗМ , праяўленне варожых адносін да яўрэяў (семітаў); адна э формаў нац. нецярпімасці, расізму і шавінізму. Гіст. карані А. ідуць ад часоў вымушанага масавага перасялення яўрэяў з Палесціны ў інш. краіны Рымскай імперыі (1 ст. н.э.), іх шматвяковых блуканняў па краінах Еўропы, дзе яны ўспрымаліся мясц. насельніщвам як «іншароднае цела». У эпоху феадалізму ў Германіі, Аўстра-Венгрыі, Рас. імперыі яўрэі былі непаўнапраўнымі, падвяргаліся рэліг. і нац. ганенням, часта іх сялілі ў асобных, ізаляваных кварталах (гета). У выніку бурж. рэвалюцый гэтьы прававыя абмежаванні ў большасці краін зняты, але міфы пра «сусветную змову яўрэяў», іх вінаватасдь у розных супярэчнасцях і няўстойлівасці жыцця перыядычна адраджаліся. Напр., у Расіі для яўрэяў у канцы 18 ст. была ўведзена мяжа аселасці, дзейнічалі законы, якія забаранялі ім купляць зямлю, паступаць на дзярж. службу, займаць афіцэрскія пасады ў арміі, служыць у паліцыі, працаваць на чыгунцы, у паштовых установах і інш. У 1880-я г. і ў перыяд рэвалюцыі

400

АНТЫСЕПТЫКА

1905— 07 па Расіі пракаціліся хвалі пагромаў, арганізатарамі якіх найчасцей выступалі паліт. паліцыя, шавіністычныя арг-цыі, аддз. чарнасоценнага «Саюза рускага народа» і інш. Асабліва жахлівыя формы набыў А. у фаш. Германіі і акупіраваных ёю краінах, калі гітлераўцы знішчылі каля 6 млн. яўрэяў, у т_л. 3 млн. грамадзян б. СССР. Палітыка дзярж. А. праводзілася пасля вайны і кіраўнішвам СССР, сведчаннем чаго сталі кампаніі супрадь т.зв. касмапалітаў (1949), «справа ўрачоў» (1953) і інш. У сучасных умовах праяўленні А. ёсць у ЗШ А (т.зв. «негрыцянскі А.»), Францыі (Ле Пен і яго аднадумцы), у асяроддзі арабскіх экстрэмістаў, у дзейнасці праварадыкальных нацыяналістычных арг-цый Расіі і інш. краін. На Беларусі, дзе яўрэі пражывалі з 14— 16 ст., антыяўрэйскія акцыі напачатку мелі эпізадычны характар, назней праяўляліся ў выступлениях на соймах, у магістратах і цэхах з патрабаваннямі абмежавання яўрэяў у правах. Найбольш А. праявіўся напярэдадні і ў час рэвалюцыі 1905— 07. У вер. 1903 яўр. пагром адбыўся ў Гомелі, у якім удзельнічала і частка паліт. несвядомых рабочых чыг. майстэрняў. У кастр. 1905 чарнасоценцам удалося арганізаваць яўр. пагромы ў ГІолацку, Оршы, Рэчыцы і інш. У 1920-я г. яўр. пагромы на тэр. Беларусі ўчынялі польскія акупац. ўлады, атрады С.Булак-Балаховіча, бандыцкія фарміраванні. У гады сталінскага тэрору былі ліквідаваны створаныя ў 1920-я г. яўр. культ.-асв. арг-цыі і школы, распачаты рэпрэсіі супраць дзеячаў яўр. культуры. На тэр. Беларусі ў час яе акупацыі ням. фашыстамі створана 70 лагераў смерці (гета) і знішчана больш за 300 тыс. яўрэяў. Пасля вайны ўлады Беларусі (як і інш. рэспублік б. СССР) праводзілі палітыку скрытага А., а сёння ён пакладзены ў аснову дзей­ насці розных груповак і аб’яднанняў, якія стаяць на пазіцыях вялікадзяржаўнага шавінізму.

лачы, спірты і інш. рэчывы, якія знішчаюць ці стрымліваюць развіццё мікробаў, акгывізуюць ахоўныя сілы арганізма і фагацытоз), біял. (антыбіётыкі, бактэрыяфагі) і спалучаныя метады А. У хірург. нракгыку А ўпершьшю увёѵ англ, хірург Дж. Лістэр (1867).

АНТЫСЕПТЬІЧНЫЯ СРОДКІ, а н т ы с е п т ы к і , хімічныя рэчывы з процімікробным дзеяннем. Адрозніваюць А.с. з бактэрыястатычным (затрымліваюць рост і развіццё мікраарганізмаў) і бактэрыцыдным (знішчаюць мікраарганізмы) дзеяннем. Як А.с. ў медыцыне выкарыстоўваюцца для абеззаражвання ран, скуры, пры гнойна-запаленчых працэсах, для дэзінфекцыі ёд, хлор, пераксід вадароду, марганцавакіслы калій, сулема, спірты, карболавая кіслата і інш.; для кансервавання прадуктаў — воцатная, бензойная, саліцылавая кіслоты; для захавання драўніны, скуры, пластмасы, тэкст. вырабаў — фторысты натрый, медны купарвас, антрацэнавае, сланцавае масла і інш. АНТЫСТАТЫКІ, хімічньм злучэнні, якія зніжаюць статычную электрызацыю палімерных рэчываў. Дзеянне А. павышае электраправоднасць сінт. матэрыялаў і абумоўлівае ўцечку зараду з іх. Як А. выкарыстоўваюцца высокадысперсныя электраправодныя рэ­ чывы (напр., сажа, графіт, аксіды металаў), паверхнева-актыўныя рэчывы, плёнкаўтваральныя палімеры (напр., поліакрылавая кіслата, полістыролсульфакіслата). А. наносяць на паверхню сінт. валокнаў, пластмасаў, тэкст. вырабаў ці ўводзяць у састаў матэрыялу (да 50% ад масы). Статычная (наведзеная) электрычнасць дрэнна ўплывае на чалавека (выклікае стомленасць і дыскамфорт), на паказанні высокаадчувальнай электроннай апаратуры. Для бытавых патрэб пажаданы выпуск А. у выглядзе аэразоляў.

АНТЫ СФЕ́Н (Antisthenês; каля 444 — каля 365 да н.э.), старажытнагрэчаскі філосаф, заснавальнік школы кінікаў. Вучань сафіста Горгія, потым Сократа, пасля смерці якога адкрыў уласную школу. Лічыў паняцці абстракцыямі рэчаў, якія адзіныя рэальна існуюць. ВыЛіт.: Б е б е л ь А. Социал-демократия и шэйшым крытэрыем ісціннасці і мэтай антисемитизм. Спб., 1407; Л а р и н Ю. жыцця лічыў дабрачыннасць. Аддаваў Евреи и антисемитизм в СССР. М.; Л., 1929; увагу праблемам этыкі, прапагандаваў Б и ч М.О. Рабочее движение в Белоруссии вяртанне да «натуральнаго стану», адв 1861— 1904 гг. Мн., 1983. УА.Семянюк. мову ад багацця, раскошы, пачуццёбай .АНТЫСЕ́П ТЫКА (ад анты... + грэч. асалоды, вёў аскетичны лад жыцця. У sëptikos гніласны), комплекс лячэбна- сферы палітыкі адмаўляў дзяржаву, прафілактычных мерапрыемстваў, накі- паліт. дзейнасць, сац. роўнасць і інш. раваных на зніш чэнне патагенных сац. «ўмоўнасці». мікробаў у пашкоджаных тканках або арганізме ў цэлым, на папярэджанне АНТЫТАКСШЫ (ад анты... + такабо ліквідацыю інфекц. запаленчага сіны), спецыфічныя бялкі (антыцелы), працэсу. Пры мясцовай А. антысептыч- якія ў адрозненне ад антыдотаў утвараныя сродкі ўплываюць непасрэдна на юцца самім арганізмам чалавека і жыінфекцыю ў ране, пры агульнай лек. рэ- вёл пад уплывам таксінаў і здольныя нейтралізаваць іх адмоўнае ўздзеянне. чывы дзейнічаюць праз кроў. У практыцы выкарыстоўваюць мех. (хірург. Па хім. прыродзе пераважна імунаглабуапрацоўка раны), фіз. (гіграскапічная павя- ліны класа G. Нейтралізуюць таксіны, зка, ультрагук, улътрафіялетавыя нрамяні), якія яшчэ не звязаны з клеткамі ар­ хім. (хлорзамяшчальныя элучэнні, к-ты, шчо- ганізма. З ’яўляюцца адным з фактараў

імунітэту і выконваюць гал. ахоўную ролю ў выпадках інтаксікацый ар­ ганізма. А. — дзеючы пачатак антытаксічных сываратак, якія атрымліваюць праз імунЬацыю жывёл абясшкоджанымі таксінамі або малымі дозамі натыўных таксінаў. Прэпараты А. выкарыстоўваюць для прафілактыкі і лячэння дыфтэрыі, слупняку, батулізму, газавай гангрэны, стрэптакокавых і стафілакокавых захворванняў, укусаў ядавітых жывёл. АНТЫТАЎР (Anti-Taunis), горы на Пд Турцыі, у цэнтр. ч. Таўра. Даўж. каля 200 км. Утвораны 2 паралельнымі хрыбтамі — Тахталы (выш. да 3054 м, г. Бей) і Бінбога (выш. да 2830 м, г. Бінбога). Складзены пераважна з асадкавых парод. На Пн — сухі стэп, на Пд — участкі хваёвых субтрапічных лясоў і хмызнякоў (фрыіана). АНТЫТРЫНІТАРЫ І (ад анты... + лац. trinitas тройца), прыхільнікі хрысц. плыняў і абшчын. якія адмаўляюць дог­ мат пра трыадзінства Бога (Тройцу). Рух і вучэнне А. бяруць пачатак у 2— 3 ст., калі ўсталёўваліся асн. догматы хрысціянства. Вучэнне асуджана Усяленскімі саборамі, але ў сярэднія вякі яго прытрымліваліся прыхільнікі наміналізму, асобныя ерэтычныя рухі. Нярэдка ідэі антытрынітарызму былі своеасаблівай праявай вольнодумства. У сваіх поглядах А. абапіраліся на вучэн­ не неаплатанізму, пантэізм, зыходзілі з таго, што першапачатковае хрысціян­ ства не прадпісвала ніякіх догматаў. Веру ў Тройцу яны лічылі лагічным непаразуменнем, народжаным недасканаласцю схаластычнага мыслення. 3 адмаўленнем Тройцы А. спалучалі пераасэнсаванне боскай прыроды Хрыста, што падрывала хрысц. версію замагільнага жыхщя. Многія А. лічылі смерць натуральным працэсам, Святы дух трактавалі не як самастойную субстанцыю, а як атрибут Бога-айца. Яны патрабавалі ўзгаднення палажэнняў рэлігіі з розумам, адстойвалі права кож­ наго чалавека свабодна чытаць і інтэрпрэтаваць Біблію. Распаўсюджанне ідэй антытрыніта­ рызму на Беларусі ў 16 ст. звязана з рэфармацыйным рухам у Зах. Еўропе, прадстаўнікі якога (Г.Бляндрата, П.Альтыяці, В.Джэнтылі і інш.) наведвалі Беларусь. Умацаванню руху А. на Беларусі садзейнічалі таксама творы ісп. мысліцеля М.Сервета «Сем кніг памылковых поглядаў на Тройцу», «Аднаўленне хрысціянства» і інш. На аснове рэліг. рацыяналізму А. фарміравалася айч. атэістычная думка (К.Бекеш, С Л ован, Ф.Даманеўскі, Ян Ліцыній Намыслоўскі, К.Лышчынскі і інш.). У 16 ст. ÿ руху А. на Беларусі ўтварыліся 2 кірункі: памяркоўны і радыкальны. Прадстаўнікі першаго (С.Будны, В.Цяпінскі і інш.) для абгрунтавання сваіх поглядаў выкарыстоўвалі ант. спадчыну і абвяргалі апалагетыку схаластыкі, якая пры дапамозе

сафістыкі імкнулася абаранідь хрысц. догматы. Яны адзначалі непазбежнасць сац. расслаення грамадства, выступалі ў абарону дзярж. ладу, былі прыхільнікамі яго паступовага эвалюц. ўдасканалення. Ідэолагі радыкальнай плыні (Якуб з Калінаўкі, Пётр з Ганёндза, П а­ вел з Візны, М.Чаховіц), якія адстойвалі інтарэсы і ірамадскія ідэалы нар. масаў, імкнуліся не да часовых рэформаў, а да радыкальных сац.-паліт. пераўтварэнняў, выступалі супраць прыватнай уласнасці, саслоўных прывілеяў, сац. і маёмаснай няроўнасці, патрабавалі скасавання дзярж. ін-таў. Большасць з іх адмоўна ставілася да філас. і тэалагічнай спадчыны, прызнавала толькі аўтарытэт Свяшчэннага пісання і асабістай веры. Важную ролю ў рацыяналізацыі дактрыны А., ператварэнні яе з рэліг. у філас. адыірала распаўсюджанне на Беларусі сацыніянства. А. зазналі ганенне каталідкай царквы і артадаксальнага пратэстантызму. У 1647 друкарні і школы А. зачынены, а ў 1658—60 іх паслядоўнікі выгнаны з Рэчы Паспалітай. Вучэнне А. працягвае існаваць, яге прытрымліваюцца многія пратэстанцкія абшчыны. Літ.: П а д о к ш ы н С.А. Філасофская думка эпохі Адраджэння ў Беларусі: Ад Фраіщыска Скарыны да Сімяона Полацкага.

Mn., IWO; С а в е р ч а н к а I.В. Сымон Бу­ яны: Гуманіст і рэфарматар. Мн., 1993; S z c z u c k i L. Antytrynitaryzrn w Europie wschodniej / / Odrodzenie i Reformacja w Polsce. 1979. T. 24. С.А.Яцкевіч.

АНТЫТЭ́З А (ад грэч. antithesis процістаўленне) у л і т а р а т у р ы , стылістычная фігура, супастаўленне кантрастных або процілеглых з ’яў і паняццяў, якое ўтварае адзінае структурна-лагічнае цэлае. Семантычны кантраст звычайна перадаецца пры дапамозе антонімаў з выкарыстаннем рьгтмічиага і сінтаксічнага паралелізму (напр., «лепей з разумным згубіць, чым з дурнем знайсці»). На аснове А. будуюцда і вял. эпічныя творы, нп о выяўляецца ў іх назвах — «Вайна і мір» Л.Талстога, «Агонь і снег» І.Шамякіна. АНТЫУТО́Ш Я, плынь ірамадскай цумкі, прадстаўнікі якой адмаўляюць магчымасць стварэння дасканалага гра­ мадства і лічаць, нп о любыя намаганні пабудаваць адвольна спраекгаваны грамадскі лад прыводзяць да катастрафічных наступстваў. Гіст. А. паходзіць ад сатыр. традыцыі Дж.Свіфта, Вальтэра, У.Ірвінга, С.Батлера, М.Е.Салтыкова-Шчадрына, Г.К.Чэстэртана, Г.Уэлса і інш. У раманах і публіцыст. творах Я.Замяціна («Мы»), О.Хакслі («Тэты цудоўны новы свет», «Малпа і сутнасць»), Дж.Оруэла («Ферма жывёл», «1984 год»), А.Кёстлера («Цемра ў поўдзень»), Л.М эмфарда («Міф аб машыне») і інш. утапічныя праекты ўяўляюцца як насілле над чалавечай прыродай, якое вядзе да таталітарызму. Да твораў-А. можна далучыць і раманы-папярэджанні Дж.Лондана, К.Чапека, А.Франса, Р.Брэдбери, А.Азімава, І.Яфрэмава і інш. Асаблівае пашырэнне 14. Бед. энц., т. 1.

А. набыла пасля Кастрычнщкай рэвалюцыі 1917 у Расіі, якая практычна пацвердзіла немагчымасць ажыцдяўлення сац. ідэалаў. Як і утопія, А. гал. чынам канструюецца з дапамогай метаду ідэалізацыі, але з адваротным знакам. Пры гэтым у ёй могуць выкарыстоўвацца прадказанні, у т.л. і навук. прагнозы. А. заснавана на абсалютызацыі аб’екгыўных негатыўных тзндэнцы й і ўяўляе са­ бой вобразатвор абсалютна недасканалага, дрэннага і суб’ектыўна непажаданага з пункту погляду безумоўных агульначалавечых каштоўнасцяў грамадскага ладу. А. ў пэўнай меры выконвае і функцыю рэгулятара дзейнасці і функцию папярэджання, перасцярогі ад утопіі. Створаны ÿ ёй вобраз грамадскага будучага можа выкарыстоўвацца ў якасці ідэалізаванага аб’екта ў сац. пазнанні. Літ.: Б е р д я е в Н. ...Смысл истории. Μ , 1990; Утопия и утопическое мышление. Антол. зарубеж. лит.: Пер. с англ., нем., фр. и др. М., 1991. Г.А.Антанюк.

АНТЫФАНІЬІЗМ, ідэйна-паліт. плынь і грамадскі pyx прадстаўнікоў грамадства, паліт. сіл розных светапоглядаў і ідэалогій, а таксама палітыка дэмакр. урадаў, накіраваная супраць фашызму. Узнік у Еўропе на пач. 1920-х г., каб процідзейнічаць уплыву фаш. арг-цый і партый на паліт. жыццё і дзярж. ўладу. Значнага размаху дасягнуў з устанаўленнем у 1930-я г. адкрытых фашысцкіх диктатур у Германіі, Італіі, Іспаніі, актывізацыяй фаш. сіл у шэрагу інш. еўрагі. краін. У 2-ю сусв. вайну А. з ’явіўся асновай антыгітлераўскай кааліцыі, вызв. барацьбы народаў свету супраць дзяржаў «восі» (Германія, Італія, Япо­ нія). Пасля ванны А. садзейнічаў пераадоленню рэшткаў фашызму ў грамадскім жыцці, нац. аднаўленню і адра джэнню . Захоўвае значэнне як сродак процідзеяння неафашызму. В.І.Боўш. АНТЫФАШ Ы СЦКАЕ ВЕЧА Н АРОДНАГА ВЫЗВАЛ Е́Н НЯ ЮГАСЛАВІІ. Заснавана ў 1942 як вышэйшы палітычны прадстаўнічы орган, які аб’ядноўваў усе патрыят. сілы Югаславіі для бараць­ бы супраць фаш. акупантаў. У ліст. 1943 пераўтворана ў вярх. заканад. орган краіны; выбраны Прэзідыум веча і створаны Нац. к-т вызвалення Югасла­ віі — часовы рэв. ўрад на чале з І.БрозЦіта. У жн. 1945 перайменавана ў Часо­ вую нар. скупшчыну, якая дзейнічала да выбараў ва Устаноўчую скупшчыну ў ліст. 1945. АНТЫФАШ ЬІСЦКАЯ

ЛІГА

НАРОД-

НАЙ СВАБОДЫ, палітычная арг-цыя ў Бірме (цяпер М ’янма) у 1944— 64. Створана ў ж н. 1944 як арг-цыя нац. фронту супраць яп. акупацыі краіны. Заснавальнікі — Камуніст., Нац. рэв. (з 1945 Сацыяліст.) партыі, Нац. армія і інш. Ліга ўзначальвала антыяпонскае паўстанне 1945, барацьбу за дзярж. незалежнасць Бірмы пасля вяртання ў краіну англічан (1945— 47). У 1948— 62 была кіруючай. Праграма Jliri прадугле-

АНТЫФАШЫСЦКІ

401

джвала пабудову марксісцкай мадэлі сацыялізму ў спалучэнні з будызмам. У канцы 2-й сусв. вайны Ліга налічвала больш за 200 тыс. чал. Яе старшынямі былі Аун Сан (1944— 47), У Ну (1947— 62). У 1958 Ліга падзялілася на 2 фракцыі, адна з якіх у 1960 стала Саюзнай партыяй, а другая захавала старую назву; абедзве распушчаны ў 1964. Пераемніцай Лігі стала створаная ў 1988 Нац. ліга за дэмакратыю на чале з Су Чжы, дачкой Аун Сана. АНТЫ ФАШ ЬІСЦКІ КАНГРЭС ДЗЕЯ ЧАЎ КУЛЬТУ́Р Ы 1936 у Л ь в о в е , кангрэс прадстаўнікоў інтэлігенцыі Польшчы, Зах. Украіны і Зах. Беларусі. Скліканы 16— 17.5.1936 з мэтай умацавання адзінага антыфаш. фронту. У ім удзельнічалі вядомыя дзеячы л-ры, мастацтва, навукі. У сваей рэзалюцыі кан­ грэс выказаў пратэст супраць нац. прыгнёту, паліт. бяспраўя гцзацоўных су­ праць праследаванняў дзеячаў куль­ туры, ліквідацыі рабоча-сял. друку, распальвання міжнац. варожасці, заклікаў інтэлігенцыю змаіацца за развіццё навукі і культуры народаў, прышечаных Полыпчай, акгывізаваць барацьбу супраць наступления фашызму, падрыхтоўкі новай сусв. вайны. АНТЫ ФАШ ЬІСЦКІ НАРОДНЫ Ф РО Н Т у З а х о д н я й Беларус і , масавы дэмакр.-вызв., антыфаш. народны рух. Развіўся на т е б е бараць­ бы супраць наступления сіл рэакцыі ў Польшчы і пагрозы вайны ÿ 2-й пал.

1930-х г. Ініцыятарам руху выступи́т КПЗБ, якая зыходзіла з распрацавакай КПП у вер. 1935 платформы дзеянняў, у аснове якой былі праграмныя ўстаноўкі VII Кангрэса Камінтэрна (1935). У канцы 1935— 36 паміж партыямі i арг-цыямі рознай паліт. арыентацыі (К П ЗБ, Бунд, Пааігей Цыён, Стронніцтво лю довэ) створаны адзінафрантавыя к-ты і камісіі ў Беластоку, Вільні, Гродне, Баранавічах, Брэсце, Лідзе, Вельску і інш . У 1936 дасягнута дамоўленасць паміж прадстаўнікамі КПЗБ і Бел. хрысціянскай дэмакратыі пра сумесную барацьбу за школу на роднай мове. На працягу 1936— 37 адбыўся ш эраг выступленняў працоўных Зах. Бела­ русі (гл. Баранавіцкі адзінафрантавы мітынг працоўных 1936, Гродзенскія адзінафрантавыя выступленні працоўных 1936 і інш .) у абарону дэмакр. і сац. заваёў, супраць нац. прыгнёту, пачаўся масавы збор дэкларацый за адкрыццё школ на роднай мове. На развіццё А н .ф . адмоўна паўплывалі ўзмоцненыя рэпрэсіі польскія улад і паліт. рэпрэсіі ў СССР, негіаслядоўнасць і ваганні ро­ зных паліт. си́г. Роспуск у жн. 1938 КПП і КПЗБ практична спыніў працэс складвання А.н.ф. ў Зах. Беларусі. У. Ф.Ладысеў.

АНТЫ ФАШ ЬІСЦКІ РУХ, зарадзіўся на пач. 1920-х г. са з ’яўленнем на паліт.

402

АНТЫФАШЫСЦКІЯ

арэне фашыту, актывізаваўся з усталяваннем фаш. рэжымаў y Германіі, Іспаніі і інш. краінах. Да пач. 2-й сусв. вайны прайшоў у сваім развіцці некалькі этапаў, уэбагаціўся нрактыкай барацьбы супраць спроб фаш. пераваротаў у Аўстрыі і Францыі (1934), Іспаніі (1936— 39). Тэарэт. асновы А.р. распрацаваны прадстаўнікамі камуністычных, сацыял-дэмакр., хры сц.-дэмакр. партый. Тэта дало магчымасць ужо ў канды 1920-х г. прыпынідь пагрозу фашызму, арганізаваўшы адзіны пралет. фронт, які ў далейшым стаў апорай шырокага дэмакр. фронту з удзелам пэўных слаёў буржуазій VII Кангрэс Камінтэрна (1935) выпрацаваў тактику адзінага Народнага фронту. Аднак сектанцтва, дагматычны падыход да развідця А.р. кіраўніцтва СССР і КПСС, якое абвінаваціла с.-д. партыі ў т.зв. сацыял-фашызме, і іх рэакцыя ў адказ, курс СССР на супрацоўнінтва з фаш. Германіяй у 1939— 41, рэпрэсіі ў адносінах да шэрагу кампартый (асабліва Полынчы і Германй) перашкодзілі рэалізацыі ідэй Нар. фронту. Найб. развіцця А.р. дасягнуў у час 2-й сусв. вай­ ны, калі асновай барацьбы супраць фашызму стала антыгітяераўская кааліцыя. Усюды разгарнуўся Pyx Супраціўлення, які стаў працягам А.р. даваен. перыяду. Значны ўклад у А.р. зрабілі і патрыёты Беларусі, якія ва ўмовах жорсткага акупац. рэжыму стварылі разгалінаваную сетку патрыят. і антыфаш. падполля, прынялі актыўны ўдзел у арганізацыі і развіцці партызанскага руху на Беларусі ў Вялікую Айчынную вайну (гл. таксама Антыфашысцкія арганізацыі на Беларусі, Патрыятычнае падполле на Беларусі ў Вялікую Айчынную вайну). Тэта дало магчымасць Беларусі стаць адной з членаў-заснавальніц Арганіза­ цыі А б’яднаных Нацый. Пасля ваен,паліт. разгрому асн. ачагоў фашызму (Германія, Італія, Японія) праблемы А.р. не былі зняты з парадку дня. У заканадаўстве шэрагу краін свету распра­ цаваны спец, законы, накіраваныя на забарону фашызму і ўмоў для яго дзейнасці, паколькі эканам., паліт., эти. і сац. ўмовы для адраджэння фаш. пагрозы захаваліся. А.А.Чалядзінскі.

АНГЫФАІІШСЦКІЯ АРГАНІЗАЦЫІ

4 гарадскія (Беластоцкая, Брэсцкая, Гродзенская, Слонімская), 27 раённых А.а., якія аб’ядноўвалі сотні груп, больш за 12 тыс. чал. Вакол іх групаваліся «сімпатыкі» (спачувальнікі), якія дапамагалі арганізоўваць барацьбу насельніцтва з акупантамі. А.а. ўзаемадзейнічалі з партызанамі, дастаўлялі ім зброю, боепрыпасы, адзенне, медика­ менты, прадукты, здабывалі для іх разведінфармацыю, накіроўвалі да партызанаў мясц. жыхароў, вызваленых ваеннапалонных. Пасля стварэння падп. парт, органаў дзейнасць А.а. на Белару­ сі ўскладнілася, парт, к-ты часам вымушалі арг-цыі да самароспуску. Кіраўнікамі антыфаш. падполля былі І.П .Урбановіч, А.С.Азончык, М.Е. Крыштафовіч, Д .К .Сукачоў, Я.М Афанасьеў, Б.І.Гардзейчык, А.М Д урэйка, І.І.Жышко, АФ .М анкевіч, Ф .З.М ісько, М А Н е сцярук, М.І.Паўлоўскі, М.М.Уладыка, М.Ф.Трында, В.В.Янушка і інш.

АНТЫФЕАДА́ЛЬНАЯ ВАЙНА 1648— 51 н а Б е л а р у с і . Народны антыфеад. рух на Беларусі супраць пануючага класа феадалаў у сярэдзіне 17 ст. пад уплывам паўстання на Украіне пад кіраўніцтвам Ъ.Хмялъніцкага перарос у А.В. У падтрымку гэтага руху Хмяльніцкі паслаў на Беларусь казацкія атрады (загоны, у іх было шмат беларусаў) на чале з Галавацкім, Гладкім, І.Галотай, А.Нябабай і інш. Найб. актыўныя ваен. дзеянні адбыліся на Пд і ПдУ Беларусі. Летам і восенню 1648 казакі і сяляне-паўстанцы авалодалі Бабруйскам, Брагінам, Гомелем, Кобрынам, Мазыром, Пінскам і інш. Восенню 1648 сфарміраваны шляхецкія апалчэнні, якімі камандаваў польны гетман ВКЛ Януш Радзівіл, павялічана колькасць наёмнікаў. Каб ізаляваць бел. землі ад пранікнення казакоў, Радзівіл, сабраўшы 12— 14 тыс. войска, накіраваў яго часткамі на чале з Мірскім, Валовічам і Я.Пацам да Пінска, Чачэрска і інш. гарадоў, захопленых паўстанцамі. У баі за П інск загінула больш за 3 тыс. жыхароў, горад быў спалены, больш за 1500 паўстанцаў загінула ў баі за Чэрыкаў. На пач. 1649 урадавыя войскі вызвалілі ад казакоў і наўстанцаў ДавыдГарадок, Тураў, Петрыкаў, Бабруйск і жорстка расправи́л ся з імі. У 1-й пал.

1649 войскі ВКЛ задушылі паўстанне. Летам 1649 на Беларусь зноў прыйшлі казацки́ атрады Р.Гаркушы, С.Падабайлы, М.Крычэўскага і інш., да якіх далучаліся мясц. сяляне і гараджане. У баях загінулі казацки́ атаманы Галота, М.Нябаба, Крычэўскі, Міхненка і інш. У ліп. адбылася Лоеўская бітва 1649. Ваен. дзеянні працягваліся да восені 1651. Пасля паражэння Б.Хмяльніцкага пад Берасцечкам і заключэння Белацаркоўскага дагавора 1651 казацки́ атрады выведзены з Беларусі і вайна скончылася.

на Беларусі ў Вялікую Айчынную в а й н у , падпольныя патрыятычныя арг-цыі, якія дзейнічалі пераважна ў зах. абласцях акупіраванай Беларусі. Узнікалі найчасцей па ініцыятыве і пад кіраўніцтвам б. членаў КПЗБ і КСМЗБ. Асновай A a . на Беларусі была ячэйка (група) з 3 — 5 чал. на чале з сакратаром; 5— 7 ячэек аб’ядноўваліся ў падраёны, 3— 4 падраёны — у падп. Літ: П о х и л е в и ч Д.Л. Крестьяне. Бе­ раённую арг-цыю, якой кіраваў камітэт. На тэр. Беларусі дзейнічалі 2 абласныя лоруссии и Литвы в XVI— XVIII вв. Львов, (Беластоцкая і Брэсцкая), 3 акруговыя 1957; Ш у л я к о в с к и й Е.Г. Участие бело­ (Баранавіцкая, Беластоцкая, Брэсцкая), русского народа в освободительной войне 1648— 1654 гг. / / Вопр. истории. 1954. Ne 5.

АНТЫФЕДЭРАЛІСТЫ

(англ. Antifede ralists), палітычная партыя ў ЗШ А ў 1787— 91. Створана пад кіраўніцтвам Т.Джэферсана ў перыяд распрацоўкі і прыняцця канстытуцыі 1787 у процшагу федэралістам Сац. база — фермеры, сельски́ прадпрымальнікі, rap. дробная бурж уази́, плантатары. А. кіравалі барацьбой за прыняцце «Біля аб правах», выступалі супраць, моцнай улады федэральнага ўрада — за прыярытэт правоў асобных пггатаў і грамадзян, дэмакратызацыю канстытуцыі; у знешняй палітыцы падтрымлівалі рэв. Францыю. Пасля 1791 на базе А. створана Д э ­ макр.-рэсп. партыя.

АНТЫФЕРАМАГНЕТЫЗМ

(ад анты... + ферамагнетызм), магнітаўпарадкаваны стан рэчыва, якому ў адсутнасць знешняга магн. поля адпавядае антыпаралельная арыентацыя магн. момантаў суседни́ атамаў (іонаў) і нулявая намагнічанасць рэчыва ў цзлым. Выяўлены ў канцы 1920-х г., тэарэтычна абгруптаваны Л.Н еелем (1932, Францыя) і Л.Д.Ландау (1933). Антыферамагн. структура — сісгэма ўстаўленых адна ÿ адну магн. падрашотак, у вузлах якіх знаходзяцца іоны аднаго віду з аднолькавымі па значэнні і напрамку маенітнымі момантамі. У знешнім магн. полі антыферамагнетыкі слаба намагнічваюцда. Пры т-рах лышэй за Иееля пункт (Tn ) антыферамагн. парадах разбураецца за кошт цешіавога руху атамаў (іонаў) і антыферамагнетык пераходзіць у парамагн. стан (фазавы переход 2-га роду), гаму пры T=T n тэмпературныя залежнасці магн. успрымалънасці, цеплаёмістасці і и ́ш . маюць анамаліі. На частотах, бли́к и́ да ўласнай частаты прэцэсіі магн. момантаў пад­ рашотак, назіраецца антыферамагнітны рэзананс. Літ:. П р е о б р а ж е н с к и й А А , Б и ш а р д Е.Г. Магнитные материалы и элеме­ нты. 3 изд. М., 1986. Р.М.Шахлевіч.

АНТЫФЕРАМАГНЕТЫК,

рэчыва, у якім усталяваўся антыферамагнітны па­ радах магнітных момантаў атамаў ці іонаў. Рэчыва становіцца А. ніжэй за пэўную т-ру (T n ; гл. Нееля пункт) і застаецца ім звычайна да Т =0 К. Да А адносяцца; цвёрды кісларод (а-мадыфікацыя пры T n <24 К),хром (T n = 310 К), шэраг рэдказямельных металаў, многія злучэнні, у састаў як и́ уваходзяць пераходныя металы (аксіды, фтарыды, суль­ фи́ды, галагеніды, карбанаты і інш.). А. перспектыўныя для выкарыстання ў прыладах запісу і апрацоўкі інфармацыі, стварэння акустычных ліній затрымкі, як магн. элементы ў магнітааптычных запамінальных прыладах.

АНТЫФЕРАМАГНІТНЫ ПУНКТ НЕ́­ ЕЛЯ, тое, што Нееля пункт. АНТЫФЕРАМАГНІТНЫ РЭЗАНАНС, рэзкае павелічэнне паглынання энергіі электрамагнітных хваляў, што праходзяць праз антыферамагнетык, пры пэўных (рэзанансных) значэннях ча­ статы і напружанасці прыкладзенага магн. поля; разнавіднасць элекгроннага магнітнага рэзанансу. Пры Ар. ўэбуджаюцца рззанансныя ўзаемна звязаныя ваганні векгараў намагніча-

насці мага, падрашотак антыферамагаетыка адносна ўзаемнага размяшчэння і адносна напрамку прыкладзенага поля. Частата гэтых ваганняў вызначаецца значэннем эфектыўных магн. палёў, што ўздзейнічаюць на мага, моманты падрашотак (поле абменнага ўзаемадзеяння падрашотак, поле мага, анізатрапіі, вонкавае статычнае мага. поле). А.р. дае магчымасць выявіць значэнні эфектыўных мага. палёў у антыферамагаетыках, іх структуру і інш. ўласцівасці.

важна хлорыстага кальцыю); т-ра за­ мярзання залежыць ад прыроды і канцэнтрацыі рэчываў і можа быць ад -10 да -75 °С. У тэхніцы выкарыстоўваюць 52,6 і 66%-ныя растворы этыленгліколю з т-рай замярзання -40 і -65 °С адпаведна.

АН ТЫ Ф РЫ К Ц ЬІЙ Н Ы Я М АТЭРЫ ЯЛ Ы (ад анты... + лац. frictio трэнне), АНТЫ ФЕРМЕ́Н ТЫ (ад анты... + фер­ матэрыялы для дэталяў машын, якія менты), спецыфічныя бялкі з групы працуюць ва ўмовах трэння слізгання антыметабалітаў, якія затрымліваюць (падшыпнікі, укладышы, утулкі і інш.). або блакіруюць дзеянне ферментаў праз А.М. маюць высокую ўстойлівасць да утварэнне з імі неактыўных комплексаў. зносу і карозіі, добрую прыработку, мінім. каэфіцыент трэння, вытрымліваНаяўнасць А. у органах і тканках ахоўвае іх ад разбуральнага ўздзеяння пэў- юць мех. нагрузи́ без змены ўласцівасных ферментаў (напр., сценкі страўніка цяў. Антыфрыкцыйныя ўласцівасці А.м. залежаць ад структурнага стану павері кішэчніка ад уздзеяння стрававальных хневых слаёў, мікратапаграфіі кантактуферментаў). Штучна сінтэзаваны лек. ючых паверхняў і ўмоў фрьпсцыйнага прэпараты, якія маюць уласцівасці А., ўзаемадзеяння. нагтр. эзерын, празерын, факурьгг (дыя Найб. пашыраныя Ам.: сплавы на аснове карб), трасілол і інш. каляровых металаў ( бабіты, бронза, латунь i інш.), чыгун, пластичныя масы, драўніна (у АНТЫФІДДНТЫ, гл. ў арт. Рэпеленты.

АН ТЫ Ф 0Н Н АЕ СПЯВАННЕ (ад грэч. antiphonos які гучыць у адказ), папераменнае выкананне песнапення 2 харамі д і салю́там і хорам. Вытокі Ac. ў найстаражытнейшых нар. -пе­ сенных формах выканання, у стараж.-грэч. трагедыі, дзе хор часта падзялялі на 2 паўхары, у кульце народаў Усходу. У хрысц. богаслужэнне Ac. ўведзена ў 1 ст. н.э., у зах. хрысц. царкве — у 4 ст. У праваслаўнай царкве, як правіла, чаргаваліся спевы 2 жаночых або мужчынскага і дзіцячага xapoÿ, у каталідкай царкве — спевы свяшчэнніка, цэ- А нты цы клон. Ізабары і прыэемныя лініі плыні паветра: а — Паўночнае паўшар’е; б — Паўднёлага хору і яго часткі. вае паўшар’е. Карані ўсходнеслав. А.с. ў карагодных песнях, якія суправаджаліся сыходным і разыходным рухам процілеглых радоў т.л. мадыфікаваная), кампазііы на аснове металаў, металакерамікі і палімераў. Асобная (напр., у песні «Проса» з формай руху трупа Ам. — самазмазвальныя матэрыялы; «сцяна на сцяну», пашыранай у розных яны змяшчаюцъ кампаненты (напр., графіт), меладычных варыянтах у беларусаў, якія выконваюць пры трэнні ролю змазвальрускіх і ўкраінцаў). На Беларусі подоб­ нага асяроддзя. Для надання матэрыялам ныя формы да нашага часу сустракаюц- антыфрыкцыйных уласцівасцяў іх паверхню ца ў Паазер'і і зах. раёнах (напр., у мадыфікуюць хіміка-тэрмічнай, лазернай, абрадзе «бараны», зафіксаваным у 1981 іонна-прамянёвай апрацоўкай, нанясеннем зносаўстойлівых пакрыццяў, паверхневау Докшыцкім р-не, 3 групы спявачак па пластычным дэфармаваннем. Ам. выкарычарзе выконваюць строфы песень роз­ стоўваюць ва ўмовах сухота трэння (у газах, ных каляндарных жанраў у тым парад­ лавегры, вакууме); для работы з малавязкімі ку, як яны размешчаны ў гадавым вадкасцямі без змазвальнага дзеяння (вада, крузе). Яны ўласцівыя вясельным і арган. растваральнікі), з вадкімі ці пластычжніўным песням. Своеасаблівую трак- нымі змазкамі. На Беларусі вывучэннем і тоўку набывае А.с. ў купальскай абрад- стварэннем Ам. займаюцца ін-ты механікі металапалімерных сістэм і фізіка-тэхнічны насці. Л.П.Касцюкавец. АН Беларусі, Беларускае НВА парашковай А.У.Белы. АНТЫФРАЗІС (грэч. antiphrasis) у л i - металургіі. / таратуры, стылістычная фігура, АНТЫХРЫ СТ, у хрысціянскай міфаужыванне слова ў процілеглым, звычай- логіі і тэалогіі праціўнік Ісуса Хрыста, на іранічным, значэнні. Часцей сустра- які павінен з ’явіцца у канцы гісторыі каецда ў сатыр. творах, напр. у байцы (гл. Эсхатологія) і ўзначаліць скрытую К.Крапівы «Мандат» пра асла гаворыц- татальную вайну супраць хрысціянства, ца: «Ну й розум. Вось дык галава!». але будзе пераможаны ў час 2-га прыАНТЫ ФРЫ З (ад анты... + лац. freeze шэсця Хрыста на Зямлю. Прароцтвы А. замярзаць), вадкасць з нізкай тэмпера- ёсць у старазапаветных кнігах Бібліі, турай замярзання, прызначаная для яго прыход сімвалічна апісаны і ў Н о­ ахаладжэння рухавікоў унутр. згарання, вым Запавеце. Увасабляе даўнюю варорадыёэлектроннай апаратуры, прамысл. жасць «анёлаў цемры» да хрысціянства, цеплаабменніхаў, якія працуюць пры поўнае адмаўленне хрысц. веры і манізкіх т-рах. Як А. выкарыстоўваюць ралі. А. уяўляецца магутным чалавекам, водныя растворы этыленгліколю, гліцэ- надзеленым дэманічнай сілай Д ’ябла, рыны, спіртоў (метылавага, этылавага і які прыходзіць у зманлівым абліччы ізапрапілавага), неарган. соляў (пера- Хрыста. Паводле апостала Паўла, у цар-

А Н ТЫ Ц Ы П А Ц Ы Я

403

стве А. лю дзі будуць самалюбівыя, зламоўныя, абыякавыя да любові і дабра, нахабныя, больш палюбяць раскошу, чым Бога. А. — увасабленне дэманічнага пачатку ў чалавеку і ірамадстве, с проба ўсталяваць бязбожную ўладу над зямлёй і космасам. М іфу пра А. прысвечаны фрэскі Л.Сіньярэлі, гравюры Л.Кранаха Старэйшага; аблічча А. апісаў Сімяон Полацкі ў творы «Жазло праўлення» (1667) і інш. У.М.Конан. АНТЫЦЕЛЫ, складаныя бялкі — імунаглабуліны, якія сінтэзую цца клеткамі лімфатычнай тканкі чалавека і цегшакроўных жывёл пад уплывам антыгенаў. Здольныя спецыфічна звязвацца з імі ў імунныя комплексы, игто забяспечваецца прасторавай узаемадапаўняльнасцю (камплементарнасцю) паверхняў малекул А. і ангыгена. Дзякуючы рэакцыям звязвання А. з антыгенамі адбываецца нейтралізацыя мікробных таксінаў, імабілізацыя і ўстараненне мікраарганізмаў, чужародных арганізму бялкоў і гіоліцукрылаў, а таксама ўласных клетак са змененай паверхневай мембранай. Адначасова яна ляжыць у аснове патагенетычнага механізма анафілаксіі, сываратачнай хваробы і аўтаімунных захворванняў. У лабараторнай практыцы рэакцыя выкарыстоўваецца для дыягностыкі хвароб, ідэнтыфікацыі мікраарганізмаў і асобных рэчываў. АНТЫЦЫКЛОН (ад анты... + цыклон), вобласць павышанага ціску ў атмасферы. Ц іск з максімумам у цэнтры дасягае 1025— 1070 мб на ўзр. м. У папярочніку ад соцень да 2— 3 тыс. км; ахоплівае трапасферу. Вятры накіраваны ад цэнтра да перыферыі А., пад уплывам вярчэння Зямлі адхіляюцца ў Паўн. паўшар’і па гадзіннікавай стрэлцы, у Паўд. паўшар’і — супраць. Перамяшчаюцца са скорасцю 30— 40 км/гадз з 3 на У, адхіляючыся да нізкіх шырот; некаторыя А. маларухомыя. У А пераважаюць сыходныя тою́ паветра, пры яю́х адбьшаецца адыябатычнае наі равап не, таму т-ра на некалью́ традусаў вышэй, чым у циклонах. Аднак у зімовых маларухомых А. над кантьшентамі ўмераных шырот адбываецца моцнае выстуджванне паветра. Для тэрыторый, занятых А , характерны яснае і сухое надвор’е, температурныя інверсіі, слабыя вятры. Узнікаюць А штодзённа, найб. у субтропіках (Азорскі анты­ цыклон) і над кантынентамі (Антарктычны антыцыклон, Азіяцкі антыцыклон і інш.). Па тер. Беларусі за год праходзіць 15— 16 А , якія вызначаюць надвор’е каля 150 дзён. І.Ю.Куляшова. а н т ы ц ы і і Ац ы я

(лац. anticipatio ад anticipo прадугпдваю), 1 ) у п с і х а л о г і і і ф і л а с о ф і і здольнасць у той ці іншай форме прадбачыць развіццё падзей, з ’яў, выніку дзейнасці; прадугадванне, загадзя складзенае ўяўленне пра ш то-небудзь. У п с і х а л о г і і мае 2 значэнні: чаканне арганізмам пэўнай сітуацыі, што выяўляецца ў нейкай позе

404

АНТЫЧАСЦІЦА

ці руху; уяўленне чалавекам выніку сваей дзейнасці да яе ажыццяўлення. У ф і л а с о ф i i ідэя А. сустракаецца ўжо ў вучэнні стоікаў і эпікурэйцаў аб пралепсісе — агульным паняцці, якое ўзнікае ў свядомасці яшчэ да ўспрымання канкрэтных адзінкавых рэчаў непаерэдна з логасу. Кант разумеў пад А. апрыёрнае (незалежнае ад вопыту) пазнанне прадметаў успрымання яшчэ да самога ўспрымання. 2 ) У л о г і ц ы — часовае прыняцце ў якасці даказанай пасылкі, якую мярхсуеіща абгрунтаваць пазней. 3) У э к а н о м і ц ы — вы­ плата грошай па даўгавым абавязацельстве раней за агавораны тэрмін. АНТЫЧАСЦІЦА, адна з аднолькавых па масе, часе жыцця, значэннях спіна і цотнасці элементарных часціц, якія ма­ юць роўныя па модулі, але процілеглыя

па знаку квантавьи лікі (зарады). Напр., электрон (е') і пазітрон (е+) адрозніваюцца знакам эл. і лептоннага зарадаў і спіральнасці (палярызацыі); нейтрон (η) і антынейтрон (η) — барыённага зараду і магн. моманту. У адпаведнасці з квантава-рэлятывісцкай пры-родай элементарных часціц кожнай з іх адпавядае свая А., акрамя сапраўды нейтральных (не маюць ніякіх зарадаў) фатона, π° -мезона, р° -мезона, η° -м е­ зона і )/д/-часціцы. Характэрная асаблівасць пары часціца — А. — здольнасць да анігіляцыі. Кожнаму працэсу эл.магн. і моцнага ўзаемадзеянняў адпавя­ дае аналагічны працэс, у якім усе часціцы заменены А., і наадварот. Эксперыментальна даказана існаванне А. для ўсіх вядомых часціц. Зарэгістраваны найпрасцейшыя пасля антыпратона антыядры (антыдэйтрон, антытытрытый, антителій). Прынцыпова магчыма існаванне антыатамаў, антымалекул і наогул антырэчыва з антыпратонамі,

Да арт. А кты чаас мастацтва. Амфара. 360 да н.э.

антынейтронамі і пазітронамі.

Да арт. А нты чнае мастацтва. Арка Ціта ў Р ы \ 81 н. э.

А .А .Б огуш .

АНТЫ́Ч НАЕ ВЕРШ АСКЛАДА́Н НЕ, віц метрычнага вершаскладання, заснаваны на раўнамерным чаргаванні доўгіх і кароткіх складоў у радках. Узнікла ў 8 ст. да н.э. ў Стараж. Грэцыі, у 3 ст. да н.э. перайшло ў Рым. Асн. рытмічная адзі-

Да а р т . А нты чнае мастацтва. Барацьба З еў са з г іг а н т а м і. Ф р а г м е н т ф р ы за Пергамскага алтара. Каля 180 да нл.

нка антычнага верша — cm a na з пэўным чаргаваннем доўгіх (-) і кароткіх (и ) складоў. Адзінка часу, неабходная для вымаўлення аднаго кароткага склада, наз. морай (у доўгім складзе былі 2 моры). Раўнамернае чаргаванне пэўных стоп стварала выраэны метрычны малюнак, або метр', паутарэнне той ці іншай колькасці аднолькавых стоп утварала памер вершаваны. Часам у вершаваных радках у строгай паслядоўнасці чаргаваліся розныя стопы (татшх вершы наз. лагаэдамі). Найб. важныя стопы: 3-морныя — ямб О_> -), харзй (- <_«), трибрахій (исл_0; 4-морныя — дактыль (- сл_/), амфібрахій (та-и), анапест (слр -), спандэй (- -); 5-морныя — бакхій (и - -), амфімакр (- и -), антыбакхій (- - w ) і 4 пеоны (- с л л л и - ела, и и - с/, сел а -), 6-морныя —т молас (- - -), харыямб (- cap -У, антыспаст, або ямбахарэй (и - - о ), і 2 іонікі (сд_> - - і - - сд_і); 7-морныя — 4 эпітрыты (и - - -, - w - -, - - u - , ------и).

Найб. пашыраныя вершаваныя памеры А.в. — гекзаметр і пентаметр. Античныя аўтары не ведалі рыфмы, аднак строга вытрымлівалі ў радках чаргаванне аднатыпных клау́зул. Асобныя радкі ядналіея ў строфы (алкеева страфа, сапфічная страфа, элегічны двуверш). А.в. зрабіла вял. ўплыў на ўсю еўрап. паэзію. У сілаба-танічным вершаскладанні захаваліея асн. прынцыпы метрычнай арганізацыі стапы, радка і страфы (толькі замест доўгіх складоў — націекныя, а замест кароткіх — ненаціекныя). У бел. еярэдневяковай паэзіі на лац. мове сістэмай А.в. карысталіея Я.Вісліцкі, І.Іяўлевіч, античным вершам напісана паэма М.Гусоўскага «Песня пра зубра». В.П.Рагоіша.

АНТЫ́ЧНАЕ МАСТА́ЦТВА

старажьпнагрэчаскае і старажытнарымскае ма­ стацтва (1-е тыс. да н.э. — 1-я пал. 1-га тыс. н.э.). Зарадзілася на Пд Балканскага п-ва, на астравах Эгейскага архіпелага і зах. узбярэжжы М.Аэіі. Найвышэйшы росквіт перажыло ў Грэ­ цыі Старажытнай. Падзяляецца на архаіку ( 7 — 6 ст. да н .э.), класіку (5— 4 ст. да н.э.), элінйм (канец 4— 1 ст. да н.э.), рымскае мастацтва (3 ст. да н.э. — 5 ст. н.э.). У эпоху элініэму яго ўплыў лашырыўся на тэрыторыі, што прылягалі да Міжземнага і Чорнага мораў, на Б. і Сярэдні Усход (амаль да Індыі), дзе склаліся мясц. школы элініетычнага м а ­ ст ацт ва. Градыцыі стараж.-грэч. і элі­ ніетычнага мастацтва атрымалі новае развіццё ў мастацгве Рыма Старажытнага. Лепшыя творы А.м., якія ў класічна ясных, узнёслых формах увасобілі высокія гуманіет. ідэалы, да нашага часу звязаны з уяўленнем аб мает, дасканаласці і недасягальным узоры, гарманічным харастве па законах прастаты, раўнавагі, меры. Я.Ф.Шунейка. АНТЬІЧНАСЦЬ (ад лац. antiquus старажытны), тэрмін, які абазначае старажытнаець, даўніну; пераважна ўжываецца ў дачыненні да грэка-рымскай даўніны і ўсёй сукупнасці яе праяў. Ахоплівае перыяд з 9 ст. да н.э. да 476

н.э. (падзенне Зах. Рым. імперыі). Тэрмін «A.» сфарміраваўся ў эпоху Адраджэння, калі разам з абуджэннем цікавасці да грэка-рымскай культуры ўзніклі панядці антычнае мастацтва, ант. л-ра, античная філасофія, ант. гісторыя і інш. У ант. грамадстве нарадзіліея агульначалавечыя каштоўнасці, якія пазней вызначаны як гуманізм, дэмакратыя, патрыятызм. Тыповай формай ант. дэмакратыі .сталі дзяржава-лол/с у грэкаў і цывітас (гарадская абшчына) у рымлян (адсюль паходжаннё слоў «цывільны», «цывілізацыя»), У А. расквітнелі розныя філас. сістэмы, развіваліся этыка, эстэтыка, гісторыя, тэатр, архітэктура і скуль­ птура, асновай - заканадаўства многіх краін стала антычнае права. Гумашст. ідэі ант. культуры паўтшывалі на развіццё культуры ўсіх еўрап. народаў, асаблівае месца ў навуцы заняла лац. мова. Больш падрабязныя і канкрэтныя звесткі npa А. гл. ў арт. І ’р эцыя Старажытная, Рим Старажытны, Рабаўладальніцкі лад, Элінізм і інш.

танняў (праблем быцдя, гнасеалогіі, дзярж. ладу) акцэнт у іх перамясціўся ў бок пошукаў канкрэтных прынцыпаў асабістых паводзін, якія дазволілі б да́сягнуць шчасця асобнаму чалавеку. Сац.-эканам. і паліт. супярэчнасці Рымскай імперыі на пач. н.э. садзейнічалі пашырэнню рэліг. вучэнняў, пад уплыў якіх трапіла і філасофія. Рэліг. скіраванасцю характарызаваліся школы неапіфагарэізму і неаплатанізму, хоць у цэлым яны не прытрымліваліся афіц. ідэалогіі хрысціянства. У пач. 6 ст. н.э. дэкрэтам імператара Юсцініяна філас. школа платанізму ў Афінах закрыта. А.ф. — адзін з важнейшых этапаў развіцця філасофіі і філас. культуры. Яе заслуга ва ўсеабдымным і сістэматычным абгрунтаванні філасофіі як навук. тэорыі, развіцці сістэмы паняццяў, у распрацоўцы ці пастаноўцы ўсіх асн. філас. праблем. Літ:. Антология мировой философии. Т. 1, ч. 1. М., 1969; А с м у с В.Ф. Античная фи-

«а н т э й »

405

АНТЬІЧНЫЯ ЛІТАРАТУРЫ, гл. раздзел Літаратура ÿ арт. Грэцыя Старажытная, Рым Стара́жытны. АНТЭЙ, у грэчаскай міфалогіі волат, уладар Лівіі, сын Посейдона і Геі. Быў непераможны, пакуль дакранаўся да зямлі, якая давала яму новыя сілы. Загінуў у паядынку з Гераклам, які адарваў À. ад зямлі і задушыў. Тэты сю жэт адлюстраваны на франтоне храма Геракла ў Фівах, у шматлікіх жывапісных творах Л.Кранаха Старэйшага, Г.Бальдунга (Грына), Я.Тынтарэта, Дж.Цьепала і інш. «АНТЭЙ», А н - 2 2 , транспартны (грузавы) саматёт. Створаны ў 1964 у КБ сав. авіяканструктара А.К.Антонава. Мае 4 турбавінтавыя рухавікі магугнасцю 11 МВт кожны. Узлётная маса 250

Літ:. Античная цивилизация. Μ., 1973; Ш т а е р м а н Е.М. Роль античного насле­ дия в европейской культуре / / История Европы. М., 1988. Т. 1. К.А.Равяка.

АНТЫЧНАЯ ФІЛАСОФІЯ, сукупнасць філасофскіх вучэнняў старажытнагрэчаскага і старажытнарымскага грамадстваў у 7 ст. да н.э. —- 6 ст. н.э. У сваім развіцці прайшла 4 перыяды: узнікненне і фарміраванне (канец 7— 6 ст. да н.э.), росквіт (5— 4 ст. да н.э.), пачатак заняпаду (3— 1 ст. да н.э.), заняпад (1— 5 ст. н.э.). Узнікла ў іанійскіх калоніях Да арт. А нты чнасць. Сход багоў. Размалёўка стаСтараж. Грэцыі ў выглядзе натурфіла- ражытнагрэчаскага келіха. Каля 510 да на. софіі і адлюстроўвала светапогляд прамыслова-гандлёвага класа. Адной з лософия. 2 изд. М., 1976; В е р н а н Ж.-П. першых філас. школ была мілецкая Происхождение древнегреческой мысли: (Фалес, Анаксімандр, Анаксмен), для Пер. с фр. М., 1988. Т.ІАдула. якой характэрны стыхійны матэрыялізм, наіўная дыялектыка, наяўнасць АНТЫЧНЫ ТЭА́Т Р, паняцце, якое аб’элеменгаў міфалогіі, антрапамарфізму і ядноўвае тэатр Грэциі Старажытнай і пантэізму. Са стараж.-грэч. філосафам краін Б. Усходу, што развіваўся пад яго Гераклітам звязваюць першыя спробы ўплывам, і тэатр Рыма Старажытнага. У выявіць адзіную аб’ектыўна-лагічную перыяд развіцця А.т. (6 ст. да н.э. — заканамернасць (дыялекгыку) у любым 4 — 5 ст. н.э.) у Еўропе ўпершыню ствосапраўднае тэатр. мастацтва, працэсе. У перыяд яе росквіту сфар- рана міраваліся Акадэмія Платона, Лікей узніклі першыя ўзоры пастаянных тэ­ Ары'стоцеля. Філасофія стала навукова атр. збудаванняў (тэатр у Эпідаўры), тэ­ арыентаванай дысцыплінай са строга атр. машын і дэкарацыйнага афармленакрэсленымі прадметамі, логіка-гнасеа- ня спектакляў. Вопыт і традыцыі А.т. лагічнымі прынцыпамі, катэгарыяль- маюць моцны ўплыў на тэорыю і пракным апаратам, мэтамі і задачамі. Усеба- тыку еўрап. т-ра новага часу. кова распрацаваны найважнейшыя часткі філасофіі — анталогія, гнасеалогія, вучэнне пра грамадства і дзяржаву, логіка, этыка, эстэтыка, псіхалогія, а таксама касмалогія, матэматыка і інш. прыродазнаўчыя дысцыпліны. У філа­ софіі аформіліся 2 асн. кірункі — матэрыялістычная лінія Дэмакрыта і ідэалістычная лінія Платона, дыялекгычны (Геракліт) і метафізічны (элеяты) падыходы ў тракгоўцы быцдя. Страта грэч. гарадамі самастойнасці негатыўна паўплывала на культуру і філасофію. У 3— 1 ст. да н.э. ў філасофіі прасочваюцца 3 гал. плыні — скептицизм, эпікурэізм і стаіцызм. 3 аіульнатэарэт. пы-

Геракл і Антэй. Скульптурная група А.Палаёла. Каля 1475.

т, скорасць 740 км/гадз, далёкасць палётаў 5— 11 тыс. км. Перавозіць іруз да

406

АНТЭЙ

80 т на адлегласць 5 тыс. км. На «А.» ўстаноўлена 15 сусв. рэкордаў. А Н Т З й , позназімовы сорт яблыні селекцыі Бел. НДІ пладаводства. Раянаваны ў Беларусі. Дрэва сярэднярослае, пладаносіць на 6— 7-ы год пасля пасадкі. Крона круглавата-конусападобная, рэдкая. Лісце яйцападобнае, маршчыністае, даволі вялікае. Сорт скараплодны, ураджайны. Плады сярэднія і вялікія, круглавата-канічныя, крыху пляскатыя, часам шырокарабрыстыя, захоўваюцца да сярэдзіны красавіка. Скурка светла-зялёная з цёмна-бардовым адценнем. Мякаць белая з зеленаватым адценнем, сакаўная, кісла-салодкая. Сорт сярэднеўстойлівы да паршы, зімаўстойлівы.

АНТЭКЛІЗА (ад анты... + грэч. kiLsis нахіл), вялікае скляпеннепадобнае падняцце паверхні крышт. фундамента ў

электрамагнітных хваляў, адзін з асн. элементаў ліній радыёсувязі. Перадавальная А. пераўтварае энергію эл,магн. ваганняў, засяроджаную ў выхадных вагальных ланцугах радыёперадатчыка, у энергію радыёхваляў. Прыёмная А. выконвае адваротнае пераўтварэнне энергіі радыёхваляў у энергію ВЧ-ваганняў і аддзяляе карысны сігнал ад перашкод. У большасці перадавальных А інтэнсіўнасць выпра­ мянення залежыць ад напрамку (накіраванасць выпрамянення), што павышае напружанасць эл.-магн. хвалі ў бок найб. выпрамянення (раўназначная эфекту, выкліканаму павышэннем выпрамяняльнай магутнасці); вызначаецца каэфідыентам накіраванага дзеяння (К Н Дз). Залежнасць напружанасці эл. поля ад напрамку назірання графічна адлюстроўваецца дыяграмай накіраванасці (ДН ). Звычайна Д Н мае многапялёсткавы характар (вынік інтэрфсрэнцыі выпрамянення ад асобных элемен-

люстраная антэна, вібратарная, шчылінная, лінзавая, антэнная рашотка і інш. В і б р а т а р н а я А — праваднік даўжынёй L = 0,5λ, дзе λ — даўж. хвалі; КНДз=1,64, для яго павелічэння звычайна выкарыстоўваюць многавібратарныя А (гл. Тэлевізійная антэна)', выкарысгоуваюць ва ўсіх дыялазонах радыёхваляў. Ш ч ы л і н н а я А — метал, экран з прамавугольнымі адгулінамі; выкарыстоўваюць у дыяпазоне ЗВЧ. Л і н з а в а я А складаецца з абпрамяняльніка (вібратарная, шчылінная або інш. А ) і дыэлектрычнай лінзы, якая факусіруе хвалю у́ вузкі прамень; КНДз да ІО4; выкарыстоўваецца ÿ радыёлакацыйных і вымяральных устаноўках. А н т э н н а я рашот­ ка — сістэма слабанакіраваных А , якія ў рэжыме перадачы далучаюцца да агульнага генератара праз сістэму размеркавання магу­ тнасці, у рэжыме прыёму — да агульнага прыёмніка; КНДз прыблізна роўны здабытку КНДз асобнага выпрамяняльніка і іх колькасці. Асаблівасць — магчымасць павароту ДН адносна самой рашоткі (эл. сканіраванне), што дасягаецца зменай рознасці фазаў паміж суседнімі выпрамяняльнікамі з дапамогай спец, фазавярчальнікаў па камандах ЭВМ. А.А.Юрцаў. А Н ТЗН УЛ Ы , першая пара рухомых членістых прыдаткаў галавы ў ракападобных. Зыходна простьм, у некаторых вышэйшых другасна разгалінаваныя на 2— 3. Звычайна з ’яўляюцца органамі дотыку і хемарэцэпцыі; у некаторых ніжэйшых ракаў ператвораны ў прыстасаванні для плавания (весланогія) або прымацавання да субстрату (вусаногія).

Самалёт «Антэй» (Ан-22).

таў А ); адрозніваюць гал. пялёстак і бакавыя. Чым большыя памеры А. ў параўнанні з даўжынёй хвалі, тым вузейшы гал. пялёстак, болыны яго КНДз і большая колькасць бакавых пялёсткаў. Асн. характарыстыкі А. (ДН, КНДз і ўваходнае супрадіўленне, што характарызуе ўзгадненне А. з лініяй перадачы) аднолькавыя ў рэжымах перадачы і прыёму. Паводле канструкцыі і прынцыпу работы А. бываюць: бягучай хвалі антэна, дыяпазонная антэна, рамочная антэна, хваляводна-рупарная антэна,

межах платформаў (ішіт); процілегласць сінеюизы. Мае круглаваты або выцягнуты контур, памеры ÿ папярочніку да некалькіх соцень кіламетрау́. Фарміруецца на працягу некалькіх геатэктанічных этапаў як зона павольнага падняцця зямной кары на фоне апускання сумежных структур. Таму на А магугнасць платформавага чахла памяншаецца ад перыферыі да цэнтра, месцамі на зямную паверхню выходзяць пароды фундамента. На Рускай пліце Усходне-Еўрапейскай платформы вядомы Беларуская антэкліза (у цэнтр. і паўд.зах. частках тэр. рэспублікі) і Воронежская антэкліза (зах. крыло — на У Беларусі). М.Н.Нагорны.

АНТЭМ ІС, род кветкавых раслін, гл. Пупок. АНТОНА (ад лац. antenna рэя), прыстасаванне для выпрамянення і прыёму

АНТЭНЫ , с я ж к і , в у с і к і , пар­ ныя шматчленістыя прыдаткі галавы членістаногіх (акрамя павукападобных). У насякомых А. розныя па форме (жгуцікападобныя, грабеньчатыя, пласціністыя, булавападобныя) і памерах; у ракападобных А. — другая за антэнуламі пара галаўных прыдаткаў. А. выконваюць функдыі органаў нюху, дотыку, смаку, слыху, успрымання т-ры, вільготнасці і нават святла (у тлі), зрэдку служаць для захопу здабычы, утрымлівання самкі (у самцоў весланогіх), пухіркоў паветра (у жукоў-серабранак), для руху (у галінаставусых) і інш. АН ТЭРЫ ДЫ Й (ад грэч. anthëros квітнеючы), мужчынскі орган палавога размнажэння (мужчынскі гаметафіт) споравых раслін (моха- і папарацепадобных, некаторых водарасцяў) і грыбоў (ааміцэтаў і аскаміцэтаў). У вышэйшых раслін — невял. авальнае або шарападобнае дельца з покрывам з аднаго або

некалькіх радоў бясплодных клетак. Унутры А. ўтвараюдца сперматагенныя А нтэна лінзавая і яе ды яграм ы накіраванасці клеткі, з іх потым узнікаюць мужчын(ДН). скія гаметы — сперматазоіды, або спермацыі. У грыбоў змесціва А. не падзелена на асобныя гаметы. АНТЭСТЭРЫ І, вясновае свята абудж эння прыроды ў Стараж. Афінах. Першы дзень наз. «днём адкрыцця бочак», другі дзень — «куфля», прысвя4 чД /Н /Я чалі богу вінаробства Дыянісу. Трэці суѳязі А нтэна вібратарная. дзень свята («гаршкі») прысвячалі ду-

шам памерлых і выстаўлялі ім пачастункі. АНТЭФІКС (лац. antefixum), від архітэкгурнага аздаблення з мармуру ці тэракоты ў форме пальметы або шчыта э рэльефным арнаментам, з выявай ф ан­ таст. жывёліны. Звычайна размяшчаліся па краях дахавага накрыцця ўздоўж падоўжнай сданы ант. храма. АНУБІС, у егіпецкай міфалогіі першапачаткова бог смерці, пазней апякун памерлых, некропаля, пахавальных абрадаў і бальзаміравання. Уяўляўся ў вобразе ляжачага шакала чорнай масці або чалавека з галавой шакала. Стараж. грэкі атаясамлівалі А. з Гермесам. АНУЙ, А н у й л ь (Anouilh) Жан (23.6.1910, г. Бардо, Францыя — 3.10.1987), французе KJ драматург. У цэнтры яго камерных п’ес «Гарнастай» (1934), «Падарожнік без багажу» (1937), «Дзікунка» (паст. 1938) трагічны канфлікт героя з жорсткасцю навакольнага свету. Аўтар лірыка-іранічных камедый «Вячэра ў Санлісе», «Леакадзія» (абедзве 1942), «мудрагеліетых п ’ес» «Падвал» (1961), «Арышт» (1975) і інш., паліт. фарса «Дзівак, ці Закаханы рэакцыянер» (паст. 1959). У антыфаш. трагедыі «Антыгона» (паст. 1943), гіет. драмах «Жаваранак» (1953), «Бекет, ці Гонар Божы» (1959) паказана гібель маральна бескампраміснага героя, які адстойвае сваю чалавечую годнаець. П ’есы А. вызначаюцца разнастайнасцю і навізной сюжэтаў, натуральнасцю д и ­ алога, эмацыянальнасцю і гумарам.

Te:. Le rendez-vous de Senlis; Leocadia.

Paris, 1973; Рус. nep. — Пьесы. T. 1—2. M.,

Узнікае пры цяжкіх захворваннях нырак, закупорцы камянямі абодвух мачаточнікаў, сцісканні іх суседнімі пухлінамі, шоку і падзенні сардэчнай дзейнасці. Вядзе да урэміі. Патрабуе неадкладнага лячэння. АНУ́Ф РЫ ЕУСЫ МАНАСТЫ́Р . Існаваў у канцы 14— 19 ст. каля в. Сялец Мсціслаўскага р-на Магілёўскай вобл. Заснаваны як праваслаўны мсціслаўскім князем Лугвенам-Сімяонам, сы­ нам вял. кн. ВКЛ Альгерда (паводле некат. звестак Юрыем, сынам Лугвена). У 1635 кароль Уладзіслаў IV перадаў манастыр грэка-каталіцкай царкве, яго настаяцелем быў архіепіекап смаленскі і северскі. Да 1809 манастыру належаў і фальварак. Усе манастырскія будынкі былі драўляныя, у апошняй трэці 18 ст. пабудаваны мураваныя царква св. Ануфрыя і жылы корпус. Б-ка А.м. мела 302 кнігі, у т.л. рукапіеныя. Манастыр зачынены пасля скасавання Брэсцкай уніі (1839). Захавалася царква —

407

помнік архітэкгуры барока. Мураваны 1-нефавы храм з паўцыркульнай апсідай і высокай 5-яруснай чацверыковай вежай-званіцай. Цяпер прыходскі праваслаўны храм. А.А.Ярашэвіч. АН УФ РЫ Й , полацкі князь у ВКЛ. У грамаце, выдадзенай ім каля 1399 мана­ стыру Іаана Прадцечы на валоданне

Ж А нуй.

бортнымі землямі на азёрах Сомніца, Ліена і рэках Ула і Нача, назваў сябе вял. князем — адзіны выпадак, калі по­ лацкі князь так тытулаваў сябе. Мяркуецца, што А. быў апошнім полацкім князем. М.І.Ермаловіч. АНУЧЫН Дзмітрый Мікалаевіч (27.8.1843, С.-Пецярбург — 4.6.1923), рускі антраполаг, географ, этнограф, археолаг. Акад. (1896), ганаровы чл. Расійскай АН (1898). Праф. (1884). У 1867 скончыў Маскоўскі ун-т і з 1885 узначальваў у ім кафедру геаграфіі. Па яго ініцыятыве ў 1879 пры ун-це створаны Музей антрапалогіі (з 1919 кафе­ дра антрапалогіі, з 1922 НДІ антрапа­ логіі). Асн. кірунак даследаванняў А — этнічная антрапалогія і антрапагенез, значная ч. прац прысвечана этнаграфіі, археалогіі, геамарфалогіі, гідралогіі і краязнаўству. Аўтар універсітэцкіх геагр. курсаў: «Гісторыя геаграфіі», «Агульная геаграфія» і інш. У 1890-я г. праводзіў геагр. экспедыцыі, вывучаў вытокі Зах. Дзвіны, Дняпра і інш. рэк. Удзельнічаў у рабоце Дзяржплана. Рэдагаваў часопісы «Этнографическое обозрение» (з 1889), «Землеведение» (засн. А. у 1894), «Русский антрополо­ гический журнал» (з 1900). У гонар А. названы: ледавік на в-ве Новая Зямля, rapa на Паўн. Урале, в-аў і праліў у Ма­ лой Курыльскай градзе. Те: Рельеф поверхности Европейской Рос­ сии в последовательном развитии о нем представлений. М., 1895; Труды экспедиции для исследования источников главнейших рек Европейской России. Выл. 61. М., 1897; К вопросу о белорусской территории / / Курс белорусоведения. М., 1918—20.

1969. АНУЛЯ́Ц ЫЯ, ануляванне (ад лац. annullo знішчаю), адмена, абвяшчэнне несапраўдным якога-н. акта, дагавора або правоў ці паўнамоцтваў. Гл. таксама Дэнансацыя. АНУПРЫ Е́Н КА Сяргей Пятровіч (н.

20.4.1954, г. Мінск), бел. філосаф. Канд. філас. н. (1985). Скончыў БДУ (1979). Працуе ў Ін-це філасофіі і права АН Беларусі. Распрацаваў цэласную тэарэтыка-метадалагічную канцэпцыю фарміравання эколагакаштоўнасных поглядаў чалавека ў сучасных умовах, праграму практичных мер па псіхарэабілітацыі насельніцгва, якое жыве на тэр. Беларусі, забруджанай радыенуклідамі. Даследуе праблемы экалагічнай адукацыі, нетрадыцыйных падыходаў у галіне псіхасац. развіцця чалавека. Те: Экология в системе образования и просвещения Белоруссии: проблемы и перс­ пективы. Мн., 1990; Социально-культурные аспекты экологических проблем в Беларуси. Мн., 1994. /

АНУРЫС, А н х у р , І н х а р , у егі­ пецкай міфалогіі бог палявання, вайны. Цэнтр культу А. — г. Тыніс, дзе ён лічыўся тварцом сусвету. У міфах найчасцей выступаў як сонечны змеяборац. АНУРЫЯ (ад он... + грэч. uroń мача), поўнае спыненне выдалення мачы.

АНФІЛАДА

АНФАС (франц. en face літар. у твар), тварам да таге, хто глядзіць; від твару, прадмета прама, спераду.

Царква Ануфрыеўскага манастыра.

АНФІЛАДА (франц. enfilade) у а р х і т э к т у р ы , шэраг паслядоўна прылеглых адно да аднаго памяшканняў, дзвярныя праёмы якіх размешчаны на

408

АНФІНСЕН

адной восі, што пры адчыненых дзвярах стварае скразную перспективу ўсіх інтэр’ераў, звязаных у адзіную арх,пластычную сістэму.

лыя паразітуюць у злучальных тканках, лічынкі (мікраанхацэркі) — у скуры. Для далейшата развіцця лічынкі павінны трапіць у мошак ці макрацоў. Праз 8— 18 сугак мікра­ анхацэркі дасягаюць стадыі інвазійных лічынак. Развіццё паразіта адбываецца 7— 8 мес. Жывёлы заражаюцца паблізу месцаў размнажэння.

Анфіладпая планіроўка ўзнікла ў Сгараж. АНХАЦЭРКОЗЫ , гельмінтозныя хваЕгіпце. Пашырана ў архітэктуры стыляў рэ- робы буйн. par. жывёлы, коней, вярнесансу, барока і класіцызму. У яе аспове — блюдаў, козаў, зрэдку чалавека, якія прынцші стварэння пышна аздобленых выклікаюіща нематодамі з роду анхаінтэр’ераў з эфектам бясконцасці, глыбокай цэрка. Пры А. назіраюцца пухліны з перспективы арх. прасторы (Гальшанскі па­

гноем, намулы, дэрматыты, кульгавасць і інш. Заражэнне адбываецца на эабаловыкарыстоўваецца ў буйных трамадзянскіх чанай пашы і каля вады. Лячэнне ра­ збудаваннях, пераважна музейных і выстава- створам Люголя, хірургічнае. чных ( Нацыянальны мастацкі музей Беларусі,

лац, Нясвіжскі поііацава-паркавы комплекс, Жыліцкі палац і інш.). У сучаснай архітэкгуры

Палац мастацгваў у Мінску і інш.). А. назы­ ваютъ таксама шэраг прасторава раскрытых АНХЕЛЬ (Angel), Ч у р у н - М е р у н адна да адной плошчаў, якія ўгвараюць (Chimin-M erdn), вадаспад у Венесуэле, сістэму арх. ансамбляў (праспекг Ф.Скарыны у вярхоўях р. Чурун (сістэма р. Карані), ў Мінску). А.М.Кулагін.

АНФІНСЕН (Anfinsen) Крысціян Бемер (н. 26.3.1916, г. М анесен, шт. П ен-

на Г'віянскім пласкагор’і. Самы высокі ў свеце: выш. падзення вады 1054 м (свабоднае падэенне 979 м). Адкрыты ў

Лнфілада ў Ж ы л іц к ім палацы. К іра ўскі раён Магілёўскай вобл.

АНХІМЮ К Вячаслаў Лявонцьевіч (н.

9.3.1915, г. Самарканд), вучоны ў галіне аўтаматычнага кіравання. Д -р тэхн. н.

(1975), праф. (1977). Скончыў Сярэднеазіяцкі індустр. ін-т (1939), з 1946 выкладаў у гэтым ін-це. 3 1960 у БПІ. На­ вук. працы па аптымізаваных сістэмах элекграмеханікі, электрапрыводах робатаў на мікрапрацэсарнай аснове. Распрацаваў матэм. апарат (функцыі кіра­ вання) для дыскрэтных элекграмех. сістэм. Те.: Теория автоматического управления. Μ., 1979.

АНХУЗА, род Пакрывец.

кветкавых

раслін,

гл.

АНЦАУ Міхаіл Васілевіч (12.10.1865, Смаленск — 21.7.1945), бел. кампазітар, харавы дырыжор і педагог. Скончыў Пецярбургскую кансерваторыю (1894, клас кампазіцыі М.Рымскага-Корсакава). 3 1896 жыў у Віцебску, выкладаў хар. спевы ў розных навуч. установах, рэдагаваў газ. «Витебские губернские ведомости» (1905— 12). Адзін з арганізатараў нар. кансерваторыі (1918, чытаў у ёй лекцыі па гісторыі музыкі), кіраўнік Дзярж. хору. Майстар харавога пісьма, аўтар апрацовак бел. нар. песень («А ў полі вярба», «Кума мая, кумачка» і інш.), прасякнугых тонкім лірызмам рамансаў на вершы рус. паэтаў. 3 інш. твораў: кантата «Да стогадовага юбілею Пушкіна», гімн «У памяць стагоддзя Айчыннай вайны 1812 года», харавы «Рэквіем» («Не плачце над прахам забітых байцоў»). Напісаў шэраг вучэбных дапаможнікаў, метадычных работ, у т л . «Нотная тэрміналогія. Даведачны слоўнік» (Віцебск, 1904). С.Г.Нісневіч. АНЦІМ ОНАЎ Леанід Сяргеевіч (н.

16.12.1934, в. Куляшы Сенненскага р-на Віцебскай вобл.), бел. графік, пе­ дагог. Скончыў Рыжскае вучылішча прыкладнога мастацгва (1955), мастацка-графічны ф-т Віцебскага пед. ін-та (1963); з 1964 выкладчык гэтага ін-та. Працуе ў розных графічных тэхніках, перавагу аддае манатыпіі, экслібрысу, гравюры. Кампазіцыі вылучаюцца складанай філас. трактоўкай вобраза, паэт. узнёсласцю, лірызмам, падкрэслена эксперым. характарам выяўленчай фор­ мы. Сярод работ: «Акно» (1974), «Квет-

Д а арт. А нхац эркозы : 1 — ф р а гм е н т цела анха цэркі; 2 — ін в а з ій н а я л ічынка.

сільванія, ЗШ А), амерыканскі біяхімік. Чл. Нац. АН ЗШ А (1963), Дацкага каралеўскага т-ва навук (1964). Скончыў Пенсільванскі ун-т (1939). У 1948— 50 і 1962·—63 выкладаў у Гарвардскім ун-це, у 1950— 62 і з 1963 у Нац. ін-це здароўя ў Бетэсдзе (каля Ваш ингтона). Навук. працы па біяхіміі бялкоў і ферментаў. Прапанаваў новую тракгоўку працэсу біял. эвалюцыі (1959). Нобелеўская прэмія 1972 (з С.Мурам і У.Х.Стайнам). Те.'. Молекулярные основы эволюции:

ка папараці» і «Мефістофель» (1978), «Дрэва жыцця» (1980), трыпціх «Зямля, М есяц, Сонца» (1986), «Ахвярапрынаш энне» (1991); цыклы работ «Успаміны пра вайну» (1976), «На купальскую ноч» (1978), «Твары і маскі» (1979), «Джаз» (1981), «Катастрофа» і «Людзі і птушкі» (1991). М.Л.Цыбульскі.

Пер. с англ. М., 1962.

АНХАЦЭ́Р КА (Onchocerca), род чарвей класа нематод. Выклікаюць анхацэркозы, Пашыраны ўсюды. Цела нітка- ці воласападобнае, даўж. ÿ самцоў да 30 см, у самак да 1 м. Палаваспе-

1935 венесуэльскім лётчыкам Д.Анхелем.

Вадаспад Анхель.

АНЦІПАЎ Васіль Рыгоравіч (н.

15.2.1924, в. Бокачы Палкінскага р-на Пскоўскай вобл., Расія), дэндролаг. Д-р біял. н. (1981), праф. (1983). Скончыў Леніградскую лесатэхн. акадэмію (1952). Працаваў у бат. садах Латвійскай і Беларускай АН, у Чарнавіцкім ун-це.

3 1977 праф. Бел. тэхнал. ун-та. Навук. працы па садова-паркавым і ландшафт­ ным мастацгве, праблемах экалогіі. Те.: Парки Белоруссии. Ми., 1974; Устой­ чивость древесных растений к промышлен­ ным газам. Мн., 1979; Определитель древес­ ных растений. Мн., 1994 (разам з І.В.Гуняжэнкам).

А Н Ц Ш ’ЕЎ Яфімка ( А н ц і п і н Яфрэмка), разьбяр па дрэве 2-й пал. 17 ст. Родам з Беларусі. Працаваў у Аружэйнай палаце Маскоўскага Крамля. Вучань Іпаліта, над кіраўніцтвам якога ўпрыгожваў (разам з Л.Ю р’евым і Д.Грыгор’евым) царскую карату «разнымі вутлавымі слупкамі» і гербамі; рабіў іканастасы, куфры, рызніцы, цацкі для царэвічаў і інш. «АНЦУЕЛЯ», бел. нар. танец, разнавіднасць кадрылі. Назва паходзіць, верагодна, ад адной з размоўных формаў жаночага імя Ганна — Анця, Анцінея. Бытаваў на Навагрудчыне (зафіксаваны на пач. 19 ст.). Танцавалі ў 2 або 4 пары па чарзе, потым усе разам. Асн. эле­ мент руху — галоп. Муз. памер 2/4. Тэмп хуткі. Л.КАлекаотовІч.

АНЦЫРАБЕ (Antsirabe), горад y цэн тральнай ч. Мадагаскара. 91 тыс. ж.

(1982). Ш ашэйная і чыг. сувязь з г. Антананарыву. Тэкст., харчасмакавая прам-сць. Цэментны з-д. Ювелірная вытв-сць. Цэнтр с.-г. раёна (рыс, агародніна, малочная жывёлагадоўля). Рэгіянальны універсітэцкі цэнтр. Бал'ьнеалагічны курорт. АНЧАР (Antiaris), род кветкавых раслін сям. тутавых. 6 відаў. Растуць у тропіках Азіі, Афрыкі і на трапічных а-вах. Найб. вядомы А. ядавіты (А. toxicaria), або упас-дрэва з в-ва Ява.

409

суточныя міграцыі. Корміцца нланктонам. Палавой спеласці дасягае на 2-м годзе жыцця. Жыве да 4 гадоў. Мае прамысл. значэнне.

АНЧЫКАЎ Рыгор Аляксандравіч (н.

27.1.1914, с. Верхнія Цімярсяны Цыльнінскага р-на Ульянаўскай вобл.), бел. кампазітар. Скончыў Бел. кансерваторыю (1955). 3 1939 у Сав. Арміі, з 1956 інструктар ЦК КПБ. У 1966— 72

Аднадомныя шматтадовазялёныя дрэвы або кусты. Лісце чаргаванае простае. Кветкі непрыкметаыя, аднаполыя, мужчынскія ÿ невялікіх шіоскіх галоўчатых суквеццях, жаночыя — адзіночныя беспялёсткавыя, з маленькай чашачкай. Плод складаны або зборны (суплоддзе) з мноствам дробных плодзікаў, якія шчыльна сядзяць і абгорнуты сакавітым калякветнікам. Усе віды А ядавітыя. У млеч­ ным соку А. ядавітага, які абарыгены выкарыстоўваюць для атручвання наканечнікаў

мает, кіраўнік Бел. філармоніі. Працуе пераважна ў галіне камернай і хар. му­ зыка́. Аўтар санаты для скрыпкі і фл., прэлюдый і варыяцый для фп., хароў на словы бел. паэтаў (А.Русака, М Алтухова), рамансаў, апрацовак чуваш, нар. песень. Дз.М.Жураўлёў.

АНЦЬІЛУС, ч а ш а ч к а , шароўк a (Ancylus), род прэснаводных лёгоч­ ных малюскаў класа бруханогіх з сям. катушак. 3— 4 віды. Найб. вядомы А. рачны (A. fluviatilis). Пашыраны ў рэках Еўропы, Паўн. Афрыкі, Эфіопіі і Пярэдняй Азіі. На Беларусі трапляецца рэдка ў прыбярэжнай зоне рэк і некаторых азёраў (Нарач, Дрывяты) сярод зараснікаў водных раслін. Цела ўкрыта шапачкападобнай з невысо-

а н ш л Аг

(ням. Anschlag), спецыяльная аб’ява, што ўсе білеты на спектакль (паказ, канцэрт) прададзены. Паняцце А. тоеснае паняццю «поўны збор».

кай верхавінкай ракавінай (даўж. 5, выш. 4 мм). Мантыйная поласць рэдукаваная, ніжні край мантыі мае лопасцепадобны выраст, які функцыянуе як другасная шчэлепа (для А характэрна вяртанне ад лёгачнага паветр. ды­ хания да воднага). Орган зроку каля асновы шчулальцаў. Кормідца водарасцямі, зялёнымі часткамі водных раслін. Удзельнічае ў біял. ачышчэнні вадаёмаў. Да роду А адносілі i А азёрнага (А lacustris), які зараз вылучаны ÿ асобны род Acroloxus.

АНШЛЮС

АНШ ЛІФ (ням. Anschliff), непразрысты кавалак мінералу, горнай пароды, руды, акамянеласці, вугалю або металу з адшліфаванай і адпаліраванай адной або некалькімі паверхнямі. Выкарыстоўваецца для вызначэння мінералаў, вывучэння структуры рудаў і інш. у адлюстраваным святле палярызацыйнага мікраскопа.

А нчар ядавіты.

АНЦЫО (Апсіо), кліматычны курорт у Італіі. Каля 55 км на Пд ад Рыма, на беразе Тырэнскага м. Вядомы з часоў Стараж. Рыма. Мяккі міжэемнаморскі клімат, шырокі пляж, працяглы перыяд марскіх купанняў. М узей тэрмаў, рэшткі рымскіх пабудоў.

стрэл, знаходзяцца ядавітыя гліказіды антыярын і антыязідзін. А Бенета (А bennettii) з в-ва Віты-Леву мае ÿ пладах кармінавую фарбу, у кары — лубяныя валокны; з валокнаў А мяшочнага (А saccodora) і А цэйлонскага (А сеуіопіса) вырабляюць мешкавіну. Сок і насенне розных відаў А. ўжываюць як ірвотны і слабіцельны сродак.

АНЦЬІПА (Анцыпа-Чыкунс к і ) Ільдафонс Дзяменцьевіч (1815 ?, в. Мілавань каля Гродна — 6.6.1863), удзельнік рэв. руху на Беларусі і ў Полынчы. Вучыўся ў Слонімскім павятовым вучьшішчы. Удзельнік паўстання 1830— 31. У эміграцыі (Ф ранция) чл. Польскага дэмакр. т-ва, выступаў у друку па пытаннях арганізацыі ўзбр. паўстання. У час паўстання 1848 камандаваў сял. атрадам на Пазнаншчыне. У 1859 вярнуўся ў Расію, жыў пад нагля дам паліцыі ў маёнтку брата на Быхаўшчыне. У час паўстання 1863— 64 узначаліў ітаўстанцкі атрад у Быхаўскім пав. 28.4.1863 яго атрад разбіты. А. расстраляны ў Магілёве. Г.В.Кісялёў.

АНЧОУС, е ў р а п е й с к і анч (Engraulis eucrasicholus), х а м с а , атр. селядцападобных. Жыве ў Атлантычнага ак. ад Паўночнага Біскайскага заліва.

оус рыба водах м. да

Даўж. да 20 см, маса да 19 г. Цела цыгаранадобнае, спінны плаўнік невялікі. Трымаецца чародамі. Робіць сезонныя і вертыкальныя

Аншлюс

(ням. Anschluß літар. далучэнне), патрабаванне аб’яднаць Аўстрыю з Германіяй у адзіную дзяржаву ў праграмах часткі аўстр. і герм, паліт. сіл пасля 1-й сусв. вайны. Рэалізаваны ў 1938— 45. Спробы А. былі ў 1918, 1931 і 1934. 12.11.1918 Часовы нац. сход Аўстрыі па ініцыятыве дэпутатаў ад сацыял-дэмакратаў О.Баўэра, В.Адлера, К.Рэнера і інш. самавольна абвясціў краіну састаўной часткай Герм. рэспублікі. Распачатая Баўэрам і яго паплечнікамі прапаганда А. не была падтрымана большасцю насельніцтва Аўстрыі. Баючыся ўзмацнення Германіі за кошт Аўстрыі, дзяржавы-пераможцы ў 1-й сусв. вайне забаранілі А. У сак. 1931 Германія і Аўстрыя падпісалі пагадненне аб мытным саюзе («халодны А »). Пратэсты ўрадаў Вялікабрытаніі, Францыі, Італіі, Чэхаславакіі і Міжнар. суд у Гаазе прымусілі Германію і Аўстрыю адмовіцца ад пагаднення. Пасля п р и ­ ходу да ўлады ў Германіі нац.-сацыялістаў (1933) і актывізацыі з іх боку

410

АНШ УЦ

руху за А. аўстр. Хрысціянска-сацыяльная і Сацыял-дэмакр. партыі выключылі патрабаванні А, ca сваіх праграм. У ліп. 1934 супраць намагаиня Гітлера прывесці да ўлады ÿ Вене мясц. нацыстаў і здзейсніць А. выступіў фаш. дыктатар Італіі Мусаліні. У канцы 1937 — пач. 1938 Гітлер, дамогшыся згоды Му­ саліні і не сустрэўшы пярэчанняў з боку Вялікабрытаніі і ЗШ А, забяспечыў знешнепаліт. падтрымку А. У лют. 1938 ён прымусіў пайсці ў адстаўку аўстр. ўрад К .Шушніга. Прызначаны яшчэ гэтым урадам на 13 сак. гоіебісцыт праходзіў пад кантролем уведзеных у Аўстрыю 12.3.1938 герм. войскаў, што адбілася на яго выніках — 99% насельніцтва прагаласавалі за А. На пач. крас. 1938 Вялікабрытанія, Франция, ЗШ А ліквідавалі свае дыпламат. місіі ў Вене, факгычна прызнаўшы А. У канцы

АНЬХО́Й , А н ь X у э й , правінцыя на У Кітая, у нізоўях рэк Янцзы і Хуанхэ. Пл. каля 140 тыс. км2. Нас. 56 млн. чал.

(1990). Адм. ц. — Х эф эй. Гал. парты: Уху, Юйцыкоў, Банбу. На Пн — нізінная тэр. Вял. Кітайскай раўніны. Зах. і паўд. часткі — сярэдневышынныя горы (макс. выш. болып за 1800 м). Клімат субтрапічны мусонны. Сярэднія т-ры студз. ад 0 да + 4 °С, ліп. 24— 28 °С, ападкаў 600— 1500 мм за год з летнім максімумам. Лясы хваёвыя і шыракалістыя. Бязлесная раўніна з урадлівымі карбанатнымі алювіяльнымі глебамі амаль цалкам распрацавана. Густая гідраграфічная сетка, аснову якой складае р. Хуанхэ з прытокамі, мноства дробных азёраў. Разбуральныя паводкі р. Хуанхэ ліквідаваны пры дапамозе пабудаваных вадасховішчаў. А. — адзін з асноўных с.-г. раёнаў краіны (рыс, чай, проса, тытунь, пшаніца, соя, батат, ку­ куруза, бавоўнік). Развіты свінагадоўля, развядзенне рыбы. Здабыча каменнага

III. 12.8.1788 у мяст. Аньяла (Паўд. Фінляндыя) яны склалі «Дэкларацыю аньяльскіх канфедэратаў», або «Умову фінскай арміі», дзе патрабавалі ад ка­ раля спыніць распачатую ім без згоды парламента вайну з Расіяй, уступіць з ёю ў перагаворы аб міры, вярнуцца да канстытуцыйнага праўлення; ч. афіцэраў дамаглася дзярж. адцзялення Фінляндыі ад Швецыі. Удзельнікі саюза ўступілі ў кантакт з рас. урадам. Не атрымаўшы надтрымкі ў Швецыі і Пецярбургу, Α χ . распаўся восенню 1788, яго ўдзельнікі арыштаваны і асуджаны. АНЬЯН, стараж. горад, рэшткі якога захаваліся недалёка ад сучаснага г. Аньян (правінцыя Хэнань, Кітай); апошняя сталіца дынастыі Шан-Інь. Заснаваны Лань Гэнам у 14 ст. да н.э., разбураны· ў 1027 да н.э. плямёнамі чжоў. Памеры горада каля 292 х 143 м, вонкавых умацаванняў, верагодна, не было. Раскопкамі выяўлены рэшткі палацаў, храмаў, магільныя скляпы іньскіх правіцеляў і знаці, шматлікія жытлы. Найб. цікавыя знаходкі ў царскіх пахаваннях, куды разам з царом хавалі яго світу з конямі, клалі пахавальныя прынашэнні. АНЭЛІНА, вёска ў Беларусь у Серкавіцкім с /с Талачынскага p-на Віцебскай вобл. Цэнтр каап. прадпрыемства «Радзіма». За 18 км на ГІнУ ад г. Талачын, 122 км ад Віцебска, 23 км ад чыг. ст. Талачын. 270 ж., 114 двароў (1995). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. АО́М АРЫ, горад у Японіі, на Пн в-ва Хонсю. Адм. ц. прэфектуры Аомары.

288 тыс. ж. (1990). Порт у аднайм. бухце (праліў Цугару). Падводным тунэлем і чыг. паромам злучаны з в-вам Хакайда. Лесапрамысл. і гандл. цэнтр. Дрэваапр., цэлюлозна-папяровая, рыбанерапр. прам-сць. Рамёствы (лакавыя і бамбукавыя вырабы).

Да арт. Аншлюс. Войскі Герм аніі ўступаюць у Вену. 1938.

2-й сусв. вайны, пасля таго як тэр. Аўстрыі была занята войскамі краін антыгітлераўскай кааліцыі, прымусовы А. ануляваны і адноўлена незалежная аўстр. дзяржава (1945). А́Н Ш УЦ (Anschiitz) Генрых (8.2.1785— 29.12.1865), аўстрыйскі акцёр. Адзін з заснавальнікаў сцэнічнага рэалізму ў аўстр. т-ры. Працаваў у т-рах Германіі (Нюрнберг, Лейпцыг і інш .), з 1821 у «Бургтэатры» (Вена). Акцёр моцнага тэмпераменту, высокай культуры сцэнічнага слова. 3 аднолькавым поспехам выконваў камедыйныя і трагедыйныя ролі: Лір, Фальстаф («Кароль Лір», «Генрых IV» У.Ш экспіра), Антон («Марыя Магдаліна» К .Ф .Гебеля) і інш.

вугалю (Хуайнанскі бас.), жал. руды (у Д а т у ) , медзі (у Тунгуаньшані), серы, фасфарытаў. Прадпрыемствы па перапрацоўцы с.-г. сыравіны. Металургічная, маш.-буд., хім., папяровая прамысловасць. АНЫ ПА́Н Ь, горад на ПнУ Кітая, у даліне р.Ляахэ, у правінцыі Ляанін. Каля 1,4 млн. ж. (1990). Трансп. вузел. Цэнтр здабычы жал. руды і чорнай металургіі (найбольшы ў краіне металургічны камбінат). Цяжкае машынабудаванне, нафтаперапр., хім., цэментны з-ды.

АО́Р ТА (грэч. aorte), у чалавека галоўная артэрыя вялікага круга кровазвароту, што выносіць кроў з левага жалудачка сэрца. Каля выхаду з яго А. наз. ўзыходнай (даўж. яе каля 6 см), потым утварае дуіу А., пераходзіць у сыходную А., праходзіць уздоўж пазваночніка праз грудную і брушную поласці. У млекакормячых жывёл і чалавека існуе левая дуга А., у птушак — правая. У рыб ад бруш ной А. адыходзяць шчэлепныя артэрыі. Яны падзяляюцца на капіляры, з якіх кроў цячэ ў 2 прадаўгаватыя ствалы — карані спінной А.; абедзве зліваюцца ў няпарную спінную А.

АО́Р ЫСТ (грэч. aoristos), простая дзеяслоўная форма, уласцівая многім ста­ раж. і некаторым сучасным індаеўрап. мовам. Абазначае адзінкавае мінулае дзеянне (стан) без паказу яго працягласці. У старабел. літ. мове А. ужываўся рэдка. Утвараўся ад асновы інфінітыву АНЬЯЛЬСКІ САЮЗ, палітычная гру- пры дапамозе суфіксаў -x-, -c-, -ш поўка афіцэраў шведскай арміі (113 («быхъ, бы, бы, быхомъ, бысте, быафіцэраў-дваран), якая выступіла ў 1788 ша» — «я, ты, ён быў; мы, вы, яны бысупраць абсалютызму караля Густава лі»), У сучаснай бел. мове не захаваўся,

але форма 2-й i 3-й асобы адз. л. А. дзеяслова «быти» ператварьшася ў нязменную часціцу «бы» («б») і служыдь сродкам перадачы мадальнасці («меў бы», «калі б»), АПА... (ад грэч. аро з, ад, без), першая састаўная частка складаных слоў, якая абазначае адмаўленне, страту, адсутнасць чаго-н., паходжанне з чаго-н., выдаленне, напр., апагамія, апаміксіс. АПА (Аро), дзеючы вулкан на в-ве Мівданао, у Азіі. Выш. 2954 м (самы высокі на Філіпінах). Складзены з андэзітаў, знаходзіцца ў сальфатарнай стадыі (гл. Салъфатары). Укрыты трапічнымі, мяшанымі лясамі, хмызнякамі; каньёны, вадаспады, тэрмальныя крыніцы. Над. парк М аўнт-Апа (пл.

72,9 тыс. га, засн. ў 1936). АПАБШСФЕ́Р А (ад апа... + біясфера), слаі атмосферы (вышэй за 60— 80 км), у якія ніколі, нават выпадкова, нату­ ральным шляхам не падымаюцца жывыя арганізмы і куцы біягенныя рэчывы заносяцца толькі ў вельмі невял. колькасці. Структурная частка мегабіясферы.

звязана з імёнамі М.Лынькова, Я.Брыля, В.Быкава, І.Мележа, Я.Скрытана, У.Караткевіча, АКулакоўскага, І.Шамякіна, АЧарнышэвіча, М.Стральцова, І.Пташнікава, В.Адамчыка, Б.Сачанкі, І.Чыгрынава і інш. Л і т Беларуская савецкая проза: Апавяданне і нарыс. Мн., 1971. С.А.Андраюк. АПАГАМІЯ (ад апа... + ...гамія), а л а г а м е т ы я , адна з формаў бясполага размнажэння (апаміксісу) у вышэйшых раслін. Пры А. зародак утвараецца з клетак зарастка (у папарацяў) або зародкавага мяшка (у кветкавых раслін). Трапляецца рэдка (напр., у трыпутніка ланцэталістага). АПАГЕ́Й (ад ana... + грэч. gë Зямля), 1) пункт арбіты Месяца ці штучнага спадарожніка Зямлі, найб. аддалены ад цэнтра Зямлі; процілеглы перигею). У астраноміі тэрмін «А.» адносіцца толькі да целаў, што рухаюцца па замкнёных арбітах вакол Зямлі. 2) У пераносным сэн се А. — найвышэйшая ступень, найб. ўздым, росквіт дзейнасці, твор­ часці, славы.

АПАВЯДА́Л ЬНЫ СКАЗ, камунікатыўна-сінтаксічная адзінка мовы, у якой рэчаісНаспь адлюстроўваецца ў выглядзе паведамлення. Асн. прызначэнне А.с. — несці інфармацыю (гэтым ён проціпастаўляецца пытальнаму сказу і пабуджалънаму сказу). А.с. ўласціва складаная сістэма сродкаў перадачы паведамляльнага значэння: інтанацыя, фразавы (лагічны) націск, парадак слоў, марфал. катэгорыі (асабліва катэгорыі часу і абвеснага ладу дзеяслова), службовыя словы і інш. Структурныя схемы А.с. разнастайныя: ад аднаслоўных сказаў да канструкцый самай складанай пабудовы. А.Я.Міхневіч. АПАВЯДАННЕ, невялікі празаічны (ча­ сам вершаваны) твор; жанр эпічнай л-ры (гл. Эпас). Звычайна ў яго аснове адна жыццёвая сітуацыя, падзея, эпізод, творам гэтага жанру характерны адна сюжэтная лінія, невял. колькасць дзейных асоб. Генетычна А. звязана з жанрамі вуснай паэт. творчасці: казкай, анекдотам, паданием і інш. Паводле характару адлюстравання рэчаіснасці і выяўлення асобы аўтара вылучаюць А. бытавое, сатыр., псіхал., лірычнае і г.д. Широка вядомы А: Дж.Бакачыо ў італьянскай л-ры, М.Сервантэса ў іспанскай, Гі дэ Мапасана, П.Мерымэ, Сгэндаля ÿ французскай, ОГенры, У.Фолкнера, Э.Хемінгуэя ў амерыканскай, С.Моэма ÿ англійскай, Р.Акутатавы ў ялонскай, АПушкіна, М.Гогаля, I.Тургенева, Л.Талстога, АЧэхава, М.Горкага, 1.Бабеля, М.Зошчанкі, М.Прышвіна, Ю.Нагібіна, В.Шукшына ў рускай. Першыя ўзоры бел. А стварылі АІІлуг («Кручаная баба», нал. 1849), Ф.Багушэвіч («Тралялёпачка», апубл. 1892). Напачатку А мела рысы жанравай замалёўкі, быт. жарту, анекдота (Ядвігін Ш.). Пастулова яно пазбаўлялася бытавізму, набивала моцнае сад. іучанне («Прысята над крывавымі разорамі» Цёткі). Я.Колас стварыў першыя ў бел. л-ры алегарычна-філас. А. («Казкі жыхщя»). У жанры А паспяхова працавалі Ц.Гартны, М.Зарэцкі, К.Чорны, З.Бядуля, П.Галавач, Э.Самуйлёнак. Сучаснае А

Аладкамер Траццякова.

ападкі

411

АГІАД КАМЕ́Р , прылада для вымярэння колькасці і інтэнсіўнасці ападкаў. Уяўляе сабой дажджамернае вядро прыёмнай плошчай 200 см3 з ахоўнай планкавай агароджай. Устанаўліваецца на выш. 2 м над зямлёй. Назіранні вядуцца 2 разы ў суткі і пасля ападкаў. Выкарыстоўваюцца таксама сумарны А. — цыліндр, у якім вада пакрываецца плёнкай тэхн. масла, каб пазбегнуць выпарэння, і А. з тэрмастатамі (цвёрдыя ападкі пераводзіць у вадкія). АПАДКІ АТМ АСФЕРНЫ Я. Выпадаюць з воблакаў (дождж, імжа, снег, крупы снежныя і ледзяныя, снежныя зерні, ледзяны дождж і град) або асядаюць на зямной паверхні ў выніку кандэнсацыі вадзяной пары ці замярзання пераахалоджаных кропляў вады (раса, шэрань, галалёд, іней). Адрозніваюць паводле характару выпадзення. Абложныя выпа­ даюць са слаіста-дажджавых і высокаслаістых воблакаў, звычайна звязаны э цёплым фронтам, працяглыя, ахопліваюць вял. плошчу. Ліўневыя выпадаюць з кучава-дажджавых воблакаў, прымеркаваны да халоднага фронту, непрацяглыя, з раптоўным пачаткам і канцом, зменлівай інтэнсіўнасці. Імжыстыя вы­ падаюць са слаістых і маламагутных слаіста-дажджавых воблакаў.

Aa. — адно са звёнаў кругавароту вады ў атмасферы. Колькасць ападкаў вымяраецца вышынёй слоя вады ў міліметрах, які ѵгварыўся на тарыз. паверхні пры адсутнасці вы­ парэння і інш. страт. Гадавая сума А а. на Зямлі ў сярэднім ИЗО мм (больш за 500 тыс. км3 вады). Размеркаванне ападкаў на Зямлі вельмі нераўнамернае, яно залежыць ад агульнай цыркуляцыі атмасферы і асаблівасцяў подсцільнай паверхні. Асаблівы ўплыў на размеркаванне Аа. мае рэльеф. Пэўная за-

412

АПАЗІЦЫЯ

нальнасць размеркавання парушаецца мясц факгарамі. Найболын вільготная на Зямлі экватарыяльная зона, дзе выпадае ад 3000 мм на Амазонскай нізіне ў Паўд. Амерыцы да 9655 мм на наветраных схілах масіву Камерун у Афрыцы. У тропіках выпадае ў сярэднім 1000—2000 мм за год (на суши болын, чым у моры). Максимальная колькасць Аа. назіраецца ў зоне трапічных мусонаў на плато Шылонг у Індыі, дзе на выш. 1300 м у Чэрапунджы выпадае 10 902 мм А.а. за год. Прыкладна столъкі ж (у асобныя гады) на наветраных схілах гор у зоне пасатаў на Гавайскіх а-вах. Мінімум Aa. у пустынях, дзе выпадае 50— 250 мм і менш (у некаторых пунктах на ся­ рэднім Ніле і ў пустыні Атакама ў Чылі Аа. не бьшае па некалькі гадоў). На тэр. Беларусі А.а. прыносяць цыклоны з Атлантычнага ак. і Міжземнага м., частка іх фарміруецца як мясцовыя ў выніку канвекцыі. За год выпадае ад 540 мм і менш (на Палессі) да 769 мм (на Навагрудскім уэвышшы). Максі-

поглядам, палітыцы. 2) Агульная назва партый, арг-цый, грамадскіх рухаў і аб’яднанняў, дзейнасць і погляды якіх проціпастаўлены поглядам болынасці або пануючай думцы. Існуе ў парламен­ тах, партыях. П а р л а м е н ц к а я А. складаецца з партый і паліт. груп, якія не маюць большасці месцаў у парламенце і не ўдзельнічаюць у фарміраванні ўрада. Па ш эраіу пытанняў вы­ ступав супраць палітыкі ўрада, з крыты кай яго дзеянняў. Можа фарміраваць ценявы кабінет міністраў на выпадак прыходу да ўлады. У н у т р ы п а р т ы й н а я А. — парт, групоўкі, якія па некаторых прынцыловых пытаннях палітыкі партыі выступаюць са сваім пунктам гледжання і праграмай дзеяння, супрацьстаяць прынятаму большасцю курсу партыі, яе кіраўніцтву. Можа разглядацца як аснова для ўтварэння новай партыі. А. — неабходная ўмова мірнага, здаровага развіцця грамадства. У бел. парламенце ўлершыню пра ства-

Г а д а в а я к о л ь к а с ц ь а п а д к а ў у мм

АТМАСФЕРНЫЯ АПАДКІ Ў БЕЛАРУСІ

( з а п ѳ р ы я д н а з і р а н н я ў 1 8 9 1 - 1 9 9 0 г г .)

мальная колькасць 1115 мм назіралася ў 1906 (Васілевічы), мінімальная 299 мм — у 1963 (Брагін). У сярэднім за год бывав ад 145 дзён з ападкамі (на ПдУ) да 195 дзён (на 3 і ўзвышшах Беларускай грады). Працягласць А.а. за год у сярэднім складае ад 1000— 1200 гадзін (на П д і 3 ) да 1300— 1500 гадз (на ПнУ рэспублікі). Максімальная працягласць за год 2034 гадз адзначана ў 1980 у Мінску. Літ.·. Ш в е р Ц.А Закономерности рас­ пределения количества осадков на континен­ тах. Л., 1984; Атмосфера: Справ. Л., 1991; Климатические характеристики земного ша­ ра. Л., 1977; Климат Минска. Мн., 1976. В.Р.Жумар. АПАЗІЦЫ Я (ад лац. oppositio проціпастаўленне, пярэчанне), 1) супраціўленне, нязгода, процідзеянне, проціпастаўленне адных поглядаў, палітыкі інш.

рэнне А. абвешчана ў 1990 на 1-й сесіі Вярх. Савета Беларусі, дзе ў А. да палітыкі ўрада выступілі Бел. нар. фронт «Адраджэньне», А б ’яднаная дэ-

макр. партыя Беларусі, Ьел. сац.-дэмакр. грамада і інш. Прадстаўнікі А. нрымаюцъ удзел y заканатворчым працэсе, прапануюць шляхі ўмацавання суверэнітэту, незалежнасці дзяржавы, паглыблення рыначных адносін, духоўнага адраджэння і кансалідацыі нацыі і інш. В.І. Семянкоў. АПАЗІЦЫЯ ў мовазнаўстве, фармальнае адрозненне моўных адзінак, якому адпавядае адрозненне ў семантыцы. Так, бел. словы «лес» і «лёс» адрозніваюцца гукамі [э] i [o], urro сігналізуе пра розніцу ў значэнні. У іраматыцы семантычнае адрозненне рэалізуецца ў супрацьпастаўленні формаў (напр.: 'цяперашні час’ і ’прошлы час’ — «будуе» і «будаваў»); наяўнасць А. — абавязковая ўмова існавання граматычнага значэння. У лексіцы А. семантычных кампанентаў рэалізуецца ў лексемах (напр.: «прыйсці» — ’пачаць знаходзіцца’ і «пайсці» — ’перастаць знаходзіцца’ ў пэўным месцы). Упершыню паняцце А. распрацавана М.С.Трубяцкім. А.А.Кожынава. АПАЗНАВАЛЬНЫЯ ЗНАКІ, адзнакі на транспартных сродках, ваен. тэхніцы і ўзбраенні. Вызначаюць іх дзярж. прыналежнасць, прызначэнне, дачыненне да аб’яднанняў, відаў і родаў войскаў і інш. Складаюцца з сімвалаў, літар, лічбаў, спец. знакаў і іх камбінацый. Аз. летальных апаратаў (ЛА) вызначаюцца Міжнар. арг-цыяй грамадз. авіяцыі (ІКАО). Звычайна складаюцца з пач. літар назвы дзяржавы і лічбавага знака, які прысвойваецца ЛА пры занясенні ў рэестр грамадз. паветр. суднаў дзяржавы. Наносяцца на крылы, бакавыя паверхні фюзеляжа, кіль. Ваен. самалёты і верталёты маюць Аз. ў выглядзе геам. фігур (кругоў, квадратаў, палос, зорак, крыжоў і інш.). Напр., Аз. ЛА Германіі — чорны крыж і выява дзярж. сцяга; Японіі — чырвоны круг; ЗША — белая пяціканцовая зорка. Аз. караблёў і суднаў (у т.л. ваен.) — выява дзярж. сцяга і бартавы нумар (вялікія караблі маюць таксама ўласную назву). Аз. ўзбраення і ваеннай тэхнікі, іх прыналежнасці да віду ўзбр. сіл, роду войскаў (службы) маюць болыпасць дзяржаў. Аз. прыналежнасці да аб’яднання, злучэння і інш. ўключаюць іх эмблемы і групу лічбаў, іншыя Аз. — спец. каляровыя знакі ў выглядзе палос, рысункаў, геам. фігур і г.д. На грамадз. трансп. сродках наносяцца міжнар. А а (гл. табл.).

Ba Узбр. Сілах Рэспублікі Беларусь А.З. — круг, падзелены гарызантальнай лініяй. У верхняй палове круга літары

М іж народны я апазн авал ьны я знакі на аўтамабілях Аргенціна

RA

ЗША

USA

Расія

ROS

Аўстрыя

А

Ізраіль

BG

Індыя

Румынія Турцыя

RO

Балгарыя

IL IND

Беларусь

BY

Іспанія

Украіна

UA SF

Бельгія

В

Італія

Е I

Бразілія

BR

Канада

CON

Венгрыя

Η GB

Кітай

Вялікабрытанія Германія Данія Егіпет

D DK

Латвія Нарвегія Партугалія

ET

Польшча

Фінляндыя Францыя

TR

F

TJ LR

Чэхія Швейцарыя

CZ сн

N P PL

Швецыя Югаславія

S YU

Японія

J

МА, знізу — выява дзярж. сцяга. На аўтамабілі, матацыклы, гірычэпы таксама наносяцда: чырвоны крыж — на ca-

нітарныя машыны; Т — на машыны трансп. групы; ВАІ — на аўтамабілі і матацыклы ваен. аўтаінспекцыі і інш.

АПАКРЫННЫЯ

413

АІІАКАЛІПСІС (грэч. apokalypsis літар. адкрыццё), 1) адна з кніг Новаго Запавета ( А д к р ы ц ц ё с в я т о г а І а а н а Б а г а с л о в а ) . Напісана ў 68 — пач. 69 н.э. Іаанам Багасловам. У ёй у форме бачанняў, пасланых Богам, апісаны бу­ дучи лёс свету і чалавецтва. Гал. ідэя А. — чаканне страшнага Божага суда, калі на грэшнае чалавецтва абрынуцца сусв. катастрофы. Рэлігійна арыентаваныя тлумачальнікі разглядаюць А. як прарочую кнігу пра апошнія часы свету і здарэнні, што павінны адбыцца напярэдадні 2-га прышэсця Хрыста на зямлю. Праз увесь яго тэкст праходзіць са­ кральная лічба 7 (7 цэркваў, 7 зорак у руцэ Бога, 7 анёлаў, што выліваюць на грэшнікаў 7 чашаў Божага гневу, і г.д.). Сямікратнае памнажэнне бедстваў і катастрофаў прызначана выклікаць у чытача свяшчэнны жах перад непазбежным сканчэннем свету. ІІасля Чарнобыльскай катастрофы шматлікія тлума­ чальнікі апакаліптычных прароцгваў, у т л . на Беларусі, гіачалі звязваць труб­ ныя гукі трэцяга анёла, што апавяшчае аб падзенні на зямлю вялікай зоркі пад назвай «палын» (па-ўкраінску «чарнобыль»), э біблейскім прадказаннем гэтай самай згубнай у гісторыі чалавецтва катастрофы — нац. трагедыі бел. на­ рода. Акрамя інтэрпрэтацыі А як страшнага суда і канца свету яго яшчэ тлумачаць як абяцанне тысячагадовага шчасця пасля такога суда. 2) У шырокім сэн се А — буйнамаштабнае бедства, пагроза пагібелі чалавецтва, куль­ туры, навакольнага асяроддзя. А. часта асацыіруецца з крызісам або канцом цывілізацыі, эканам. катастрофамі, ядз. А пазнавальн ы я знакі (эмблемы) на трубах гандлёвых суднаў: 1 — Вялікабрытаніі (кампанія «Рабін- вайной. зон энд Сан»); 2 — Галандыі («Конінклійке»); 3 — ЗШ А («Мобіл Ойл»); 4 — Італіі («Адрыятыка Сасьетэ»); 5 — Канады («Уэстэрн Канада Стымшып»); 6 — Турцыі («Дэнезчылык Банкасы>>); 7 — ФРГ («Ханза»); 8 — Японіі («Таё Каюн Сангуо»).

Літ:. Б а б о с о в Е.М. Катастрофы: социол. анализ. Мн., 1995. Я.М.Бабосаў.

АПАКРЫ ́Н НЫ Я 3 АЛО́З Ы (ад грэч. apokrino аддзяляю), залозы, у якіх пры ўгварэнні і выдзяленні сакрэту адрываю іщ а верхавінкавыя часткі залозістых клетак. Утвараюцца з эпітэліяльных зачаткаў, з якіх узнікаюць тлушчавыя за­ лозы і валасы. У большасці млекакормячых размешчаны ў абваласелай скуры і некаторых інш. месцах. У чалавека і вышэйшых лакалізаваны ў падпахавых упадзінах, вонкавым слыхавым канале, каля грудных саскоў, лабка, ануса, палавых органаў; разам з узбуйненымі тлушчавымі залозамі ўтвараюць пахучыя залозы. Спецыялізаваныя А з . — молочныя залозы. Канчатковае развіццё і пачатак сакраторнай дзейнасці А.з. у чалавека супадаюць з палавым выспяваннем. Існуе цесная сувязь паміж А з . і перыядамі палавога развіцця (менструахщя, цяжарнасць, клімактэрый); фізіялагічная дзейнасць згасае ў старэчы перыяд. Сакрэт А.з. мае рэчывы, што абумоўліваюць пах, спецыфічны роду, віду, індывідууму. У жывёл А пазнавал ьн ы я энакі авіяэскадрылляў. Тактычных знішчальных: 1 —2 — Вялікабрытаніі; 9 —12 — ЗША; знішчальных: 3 —4 — Вялікабрытаніі; 5 —8 — Францыі («Эльзас*, «Іль дэ Франс», «Нарман- з ’яўляецца сродкам абароны, пошуку, дыя —Нёман», «Ларэн»). пазначэння тэрыторыі, прываблівання

таліцкага духавенства не прывяла дзяржаву да ўнутр. сац. і нац.-вы зв. вайны. Таму ён заклікаў знаць да салідарнасці і асобін процілеглага полу, а таксама сумесных дзеянняў. Л іт .: Я р е м е н к о П .К . Украіінськйй ід энты ф ікац ы і асобін. А .С .Л е а н ц ю к . письменник-полемист Христофор Філалет i « А П А К Р Ы С ІС » , А п о к р ы с і с , його «Апокрисис». Львів, 1964. А .Ф .К о р ш у н а ў . «Апокрисис, албо о т п о ­ А П А ́Л (лац. opalus), мінерал падкласа ведь на к н и ж к и о съборе гідраксідаў, Б іО гп Н гО . Мае 1 — 3 4 % Б е р е с т е й с к о м ...», п о м н ік ста- вады, 65— 9 2 % SiCh. П ры м есі аксідаў раж. бел. пісьменства; твор ц а р к о ў н а - Al, Fe, M n, Mg i ін ш . Разнавіднасці: кап а л е м і ч н а й л і т а р а т у р ы . Апубл. ў 1597 у ш тоўны A., паўапал, гейзерыт, гідрафан В ільні на польск. мове, перавьщ. у 1598 і інш . Аморфны. Утварае нацечны я у Астрозе ў перакладзе н а старабел. агрэгаты — ааліты, скары нкі, н ы р кап амову. Аўтар (мяркуюць — валы нскі добныя масы. Бясколерны, белы, ж оўпратэстант М арцін Бранеўскі) п а дару- ты, буры, чы рвоны, зялёны. Д ля п аўч э н н і кн. К анстанціна Астрож скага в ы - празрыстых рознасцяў характэрна апаступіў у абарону н а ц .-р эліг. незалеж- лесцэнцыя. Б ляск ш кляны , радзей пернасці праваслаўных У к р а ін ы і Беларусі ламутравы, васковы. Ц в. 5— 6,5' вельмі пасля Б р э с ц к а й у н і і 1 5 9 6 і ў адказ на крохкі. Ш чы л ьн . 1,9 — 2,3 г/с м 3. Асадк н ігі яе апалагетаў Т І . С к а р г і і І . П а ц е я , схаваўшыся пад псеўданімам Х р ы ста - кавы, гідратэрмальны. Н а Беларусі трафор Філалет. Аўтар паказаў, што парк, пляецца ў выглядзе цэменту, ш карлупін саюз уніяцкіх і каталіцкіх епіскапаў дыятамей, у мелавых адкладах (сц яабумоўлены не праблемамі багаслоў- ж эн н і) і ін ш . Каляровыя (з ірызацыяй)

414

«АПАКРЫСІС»

скай ісц ін ы і маралі, а ім кненнем да гарантаваных матэрыяльных выгод, в ы сокіх дзярж. пасад, рэліг. пры вілеяў і паліт. правоў. У «А.» выкарыстаны ш ы рокі арсенал літ. і фалькл. мастацкіх сродкаў: анекдатычныя гісторыі, байкі, сатыр. бытавыя замалёўкі, трапны я пры казкі і прым аўкі, калары тны я э п ітэты і параўнанні. «А.» — яркая старонка анты уніяц кай п уб лід ы сты кі. Ё н адыграў значную ролю ў кансалідацы і ўкр. і бел. народаў у іх барацьбе за н а ц .культ. самабытнасць. Раскр ы ўш ы вос­ трую супярэчнасць паміж феад. вярхамі двух асн. веравызнанняў Р эчы П а с палітай, аўтар змагаўся за трады дыі і веру народа з п азіцы й мясц. знац і, якая баялася, каб паліты ка у н ія ц к а -к а -

А . — вырабныя камяні. Высакародны А . (вогненны ) — каш тоўны камень. 3 А . складаюцца дыятаміт, трэпел і апока — сыравіна для цэменту, напаўн я л ьн ікі і інш . А П А Л А Г Е ́Т Ы К А (ад грэч. apologëtikos абараняльны), 1) раздзел хрысц. багаслоўя, які пры дапамозе аргументаў, звернутых да розуму і свядомасці чалавека, адстойвае веравучэнне; у вузкім сэнсе — гад. багаслоўе, грунтоўная тэалогія. А сно вы А . закладзены ў 2 — 3 ст. Ю сцінам , Тацыянам , Арыгенам, Т э р туліянам і інш . для абароны хры сціянства ад іудзейства, «язычніцтва» (пад ім разумелася ант. філасофія), дзярж. улад, ерасяў. Наш ырана гал. чы нам у праваслаўі і каталіцызме. Змест А . — інтэрпрэтацыя сутнасці р э лігіі, абвяржэнне накіраваных супраць яе абвінавачванняў, абгрунтаванне перавагі той ц і інш . канф есіі. Апелю ю чы да розуму, А . ўсё ж лічы ц ь, што нават ла гічна абгрунтаваная сістэма догматаў павінна прым аіщ а на веру, бо апош няя ў тэалогіі вы ш эй шая за розум. 2) У пераносным сэнсе А. — прадузятая абарона, тэнд энцы йнае ўсхваленне чаго-небудзь, каго -неА .А .Ц іт а в е ц . будзь. А П А Л А Д О ́Р (Apollodöros) з Д а м а с к а , стараж ытнарымскі архітэктар і інж ынер пач. 2 ст. Пабудаваў грандыёзн ы ансамбль форума Траяна ў Рыме ( 1 1 1 — 114 ), б уды нкі бібліятэк і знакамітую калону Траяна, абвітую стужкай рэльефаў на тэму пах оду Траяна ў Д акію . А. пры пісваю ць аркі Траяна ў гарадах А нко на (пасля 115 ) і Беневента. Сярод работ, якія не захаваліся, — мост цераз Д унай каля г. Дробета (цяпер у іѴ м ы н іі), адэон, цы р к і тэрмы Траяна ў Рыме.

А п ал .

А П А л А ч С К А Е П Л А Т 0 , заходняе перадгорнае плато ў сістэме Паўд. А палачаў, у З Ш А (на П д наз. плато Камбе­ рленд). Даўж. каля 1500 км. В ы ш . ад 500 м на 3 да 1500 м на П н У , дзе А .п. набывае характар гор (Алеганы). С к л а дзена пераважна з вапнякоў. Глыбока расчлянёнае рэкамі сістэм ы Агайо. П аш ы р аны карставыя формы рэльефу (славутая М а м о н т о в а п я ч о р а ) . Буйны я радовіш чы каменнага вугалю. Ш ы р а калістыя лясы .

Вяліная Даліна горы Адырондан Грын-Маўнтынс Уайт-Маўнтынс горы Натсніл рака Мохан

А П А Л А ́Ч С К А Я С К Л А Д К А В А Я В О Б Л А С Ц Ь , зона палеазойскай складкавасці ўздоўж паўд.-ўсх. ускраіны П а у ́н о ч н а - А м е р и к а н с к о й п л а т ф о р м ы . Сф арм іравалася ў в ы н ік у праяўлення таконскай (сярэдні ардовік — сілур), акадскай (р анні — сярэдні дэвон) і алеганскай (карбон — ранняя перм) фазаў складкавасці. 3 канца палеазою і ў мезазоі падвяргалася моцнай эрозіі, у позн яй юры перакрывалася морам, на працягу мелавога перыяду і кайназойскай эры паўторна спадзіста прыўзнята. Складзена з магутных тоўшчаў вапнякоў, кварцавых пяскоў, гліністы х сланцаў, граўвакаў, з вулканічны х і вывергнутых парод. Больш ая частка А.с.в. прымеркавана да Апалачаў, другая

апушчана над прыбярэжныя раўніны і шэльф Аглантычнага ак., трэцяя выходзідь на паверхню ў гарах Уошыта на тэр. Арканзаса і Аклахомы і на невял. участках у Тэхасе (Маратон) і ў Мек сіцы. 3 ПнУ на П дЗ падзяляецца на 3 сегменты з рознай арагенічнай гісторыяй: Ньюфаўндленд-Квебекскі, Пенсільванска-Тэнесійскі і Уошыта-Маратонскі. У межах сегментаў вылучаны правінцыі: Апалачскае плато, правінцыя Далін і Хрыбтоў, правіндыя Блакітнага хрыбта, Підмант і інш. Амаль усе структурныя элементы А .с.в. паралельна выцягнуты па дузе, павернутай выпукласцю да цэнтра мацерыка. Г.У.Зінавенка. АПАЛАЧСКІ ВУГАЛЬНЫ БАСЕ́Й Н, на У ЗШ А, уздоўж паўд. схілаў Апалачаў, у Перадапалачскім перадавым прагіне; адзін з буйнейш их у свеце. Працяглаць болыд за 1200 км. Пл. каля 180 тыс. км2. Вугляносныя адклады пермі і карбону. Агульныя запасы да глыб. 900 м — 1600 млрд. т. Каля 300 вуглездабыўных раёнаў. Прамысл. распрацоўка з 1800. Вугалі ў асноўным бітумінозныя. Цеплыня зтарання 28,9—35,4 МДж/кг. Здабыча адкрытым і падземным спосабамі. Каля 65% вугалю выкарыстоўваецца эл. станцыямі, значная ч. каксавальнага вугалю экспаргуецца ў Канаду, Японію, Зах. Еўропу. АПАЛАЧЫ (Appalachian Mountains), горы на У ІІаўн. Амерыкі, у ЗШ А і Канадзе. Працягнуліся з ПдЗ на ПнУ на 2600 км; асн. хрыбты: Блу-Рыдж, УайтМаўнтынс, масіў Адырондак, ГрынМаўнтынс. Сярэдневышынныя. Пераважаюць выш. 1300— 1600 м, найб. 2037 м, г. Мітчэл (Блу-Рыдж). Падзяляюцца А. на Паўночныя і ГІаўднёвыя (мяжа па рэках Мохак і Гудзон). Паўночныя А. — хвалістае пласкагор’е выш. 400— 600 м, над якім узвышаюцца асобныя масівы і хрыбты, вяршыні згладжаны, ператвораны ледавіком у трогі. Паўднёвыя А. складаюцца з восевай зоны хр. Блу-Рыдж, з У да якога прымыкае плато Підмант, з 3 — Апалачскае пла­ то. Утварыліся А. ў перыяд каледонскай складкавасці і герцынскага арагенезу, амалоджаны неатэктанічнымі падняццямі. Паўночная і паўд.-ўсх. ч. А. складзена з крышт. парод, зах. і гіаўд.зах. — пераважна з асадкавых (пясчаиікі, даламіты, вапнякі). Карысныя выкапні: каменны вугаль (гл. Апалачскі вугальны басейн), нафта, прыродны газ, жал. руда, тытан, азбест. Клімат на Пн умераны, на Пд субтрагіічны, фарміруецца пад угшывам Атлантычнага ак. і асабліва Мексіканскага заліва. Сярэднія т-ры студз. вагаюцца ад -12 на Пн да 8 “С на Пд, ліп. адпаведна ад 18 да 26 °С. Ападкаў 1000— 1300 мм за год. Рэкі цякудь у глыбокіх далінах, найболыпыя — Канектыкут, Гудзон, Саскуэхана і Тэнесі. Расліннасць паўн. ч. — хвойныя і мяшаныя лясы (елка, піхта, туя, гемлока, клён, вяз, гікоры), на Пд ад 41° паўд. іи. ў ніжнім поясе горныя шыракалістыя лясы (каштан, дуб, клён і эндэмікі — цюльпаннае

дрэва, платан, магноліі), вышэй за 1000 м — мяшаныя і хвойныя лясы, затым субальпійскія луті. Жывёльны свет — пераважна эндэмікі: віргінскі алень і вірпнскі апосум, дрэвавы дзікабраз, мядзведзь барыбал, рысь, янот, скунс, вы­ дра. А. — раён турызму, лыжнага і воднага спорту, палявання. У А. нац. паркі Грэйт-Смокі-М аўнтынс (Тэнесі), Ш энандоа (Віргінія), Алалачская дарога ўздоўж хрыбта Блу-Рыдж. М.В.Лаўрыновіч. АПАЛЕСЦЭ́Н ЦЫ Я, 1) рассеяние святла калоіднай сістэмай. Інтэнсіўнасць рассеяния залежыць ад суадносін паміж памерамі часцінак і даўжынёй светлавой хвалі. А. назіраецца ў выглядзе ко­ нуса, які свеціцца на цёмным фоне, пры праходжанні святла праз калоідную сістэму, напр. табачны дым; крытычная А. — у аптычна аднародных асяроддзях ва ўмовах фазавых пераходаў (намутненне раствораў палімераў каля крытычных т-р змешвання). 2) У мінералогіі аптычны эфект, найб. выразны ў паўпразрыс-

АПАЛОГ

415

вых. Жывуць у кішэчніку земнаводных, радзей рыб і паўзуноў. Больш за 100 відаў. Найб. вядома A. ranarum. Д аў ж . д а 1 м м . Ц е л а л іс т а п а д о б н а е , п л о с к а е , н е с ім е т р ы ч н а е , у к р ы та е т ы с я ч а м і к а р о т к іх ж гу ц ік аў . С г р а в а в а л ь н а й с іс т э м ы н я м а , ж ы в я іш а ў с ёй п а в е р х н я й ц ел а . Я д зе р ад 2 д а н е к а л ь к іх с о ц е н ь . Р а з м н а ж а ю ц ц а б я с п о л ы м с п о с а б а м (д зя л е н н е м ) і п ал авы м — п ар н ы м іч іц п ё м а д н а я д р а в ы х м ік р а - і м а к р а г а м е т з

ГАпалінэр.

у т в а р э н н е м ц ы с т ы , ш т о т р а п л я е ў ва д у і п р а г л ы н а е ц ц а а п а л о н ік а м і. 3 ц ы с т ы в ы х о д з іц ь м а л е н ь к а я А ., я к а я в ы р а с т а в ў ш м а т ’я д зе р н у ю .

А палачы. Хрыбет Блу-Рыдж.

тай разнавіднасці мінералу апал. Выяўляецца як малочна-белае ці перламутравае святло, якое адлюстроўваецца ад апалу, месяцовага каменю і некоторых інш. мінералаў. АПАЛІНА-БАСІНА. вёска ў Беларусі, у Вензавецкім с /с Дзятлаўскага p-на Гродзенскай вобл. Цэнтр калгаса. За 3 км на 3 ад Дзятлава, 168 км ад Гродна, 16 км ад чыг. ст. Наваельня. 240 ж., 82 двары (1995). Аддз. сувязі. АПАЛІНЫ (Opalinatea), клас паразітычных гірасцейшых жывёл атр. эўглена-

АПАЛІНЭР (Apollinaire) Гіём (сапр. Вільгельм Апалінарый К а с т р а в і ц к і ; 26.8.1880, Рым — 9.11.1918), французскі паэт. Кастравіцкія паходзілі з Бе­ ларусі (з гэтага роду К .Каганец). Іх маёнтак Дарашковічы (каля Навагрудка) канфіскаваны пасля паўстання 1863— — 64. Дзед А. эмігрыраваў у Італію, там прайшло дзяцінства і ю нащ ва паэта. 3 1899 А. у Парыжы. Удзельнік 1-й сусв. вайны. Літ. дзейнасць пачаў у 1901. У многіх творах адчуваецца духоўная сувязь з Расіяй, Полыпчай, інш. слав, краінамі (верш «Адказ запарожскіх казакоў канстанцінопальскаму султану», раман «Жанчына ў крэсле», апавяданне «Сустрэча ў Празе»). Болыпасць твораў апублікавана пасмяротна. Пры жыцці выйшлі цыкл афарыстычных чатырохрадкоўяў «Бестыярый, ці Картэж Арфея» (1911), зб-к і «Алкаголь. Вершы 1898— 1913» (1913), «Каліграмы. Вершы Вайны і Міру» (1918). Творчасць А. не пазбаўлена фармаліст. эксперыментаў (паасобныя вершы; буфонная п’еса «Грудзі Тырэзія», 1918; раман «Жан­ чына», 1920), падхопленых дадаістамі і сюррэалістамі. На бел. мову творы А. перакладала Э.Агняцвет (зб. «Зямны акіян», 1973). Те.'. Р ус. п ер . — И з б р а н н а я л и р и к а . М ., 1985.

А паліна.

АНАЛОГ (грэч. apologos літар. апавя­ данне), у старажытнагрэчаскай і ўсх. л-ры кароткі павучальны апавядальны твор, пабудаваны на алегарычным паказе жывёл і раслін. Блізкі да байкі, аде вобразы ў А. менш канкрэтныя, большае месца займае дыдактычны элемент. Найб. вядомы збор А. — у стараж.-інд. кнізе на санскрыце «Панчатантра» (3— 4 ст.; у араб, і перс, перапрацоўках «Каліла і Дзімна», каля 750). А. ўключадіся

416

АПАЛОН

ў рэліг. і дыдактычныя аповесці («Гісторыя пра Варлаама і Іасафа»), Традыцыі гэтага жанру выкарыстаў Я.Колас у паэме «Сымон-музыка». А П А Л 0Н , Ф е б , у грэчаскай міфалогіі бог сонца, святла, мудрасці, апякун мастацтваў. Сьш Зеўса і Лети, брат-блізня Артэміды. У выяўл. мастацтве А. паказваўся прышжым юнаком з лукам і стрэламі ці з кіфарай у руках. Валодаў дарам прадбачання і надзяляў ім людзей. У гонар перамогі А. над драконам-пачварай Піфонам каля Дэльфаў пабудаваны Дэльфійскі храм, дзе адбываліся святкаванні ў гонар А. (П іфійскія гульні). Былі шматлікія свяділішчы А., найб. вядомыя ў Дэльфах і на в-ве Дэлас. М іф аб А. натхняў ант. скулыпараў, жывапісцаў А М антэнья, Рафаэля,

■«АПАЛО́Н», амерыканская праграма падрыхтоўкі і ажыццяўлення пілатуемых палётаў на Месяц, а таксама серия каем, караблёў для яе выканання. Асн. прызначэнне — дастаўка касманаўгаў на Месяц; здзейснены таксама беспілотныя палёты і палёты касманаўтаў ва­ кол Зямлі. У 1968— 75 запушчана 15 «А.» з экіпажамі, усяго 38 касманаўтаў. На «А.-11» здзейснена першая ў свеце насадка на М есяц ( Н.Армстранг, Э .Олдрын, 1969). Па праграме «А.» даследавалі М есяц і калямесяцавую прастору, на Зямлю дастаўлены ўзоры месяцавага грунту. Карабель «А» мае асн. блок (для дастаўкі 3 касманаўтаў на селенацэнтрычную арбіту і вяртання іх на Зямлю) і месяцавую кабіну (для дастаўкі 2 касманаўгаў на-паверхню М е­ сяца, забеспячэння іх знаходжання на ім і вяртання на селенацэнтрычную арбіту). Maca «А» да 47 т. Асн. блок уключае адсек экіпажа (спускальны апарат для пасадкі на ваду і на сушу) і рухальны адсек. Месяцавая кабіна

ГІаслядоўнік Лісіпа. Прадстаўнік натураліетычнага кірунку ў элінскім мастац­ тве. Аўтар скульптур «Бельведэрскі торс» і «Кулачны баец». АПАЛОН ІЮ. лічынкі бясхвостых земнаводных. Развіваюцца з яйца. Жывуць у вадзе. У адрозненне ад дарослых асобін маюць прыкметы, уласцівыя ры­ бам (2— 3 пары шчэлепаў, двухкамернае сэрца, доўгі хвост для перамяшчэння, органы прымацавання і бакавую лінію). Корм пераважна раслінны. Пасля 3— 4 месяцаў развіцця гетыя пры­ кметы знікаюць пры метаморфозе: сэр­ ца робіцца трохкамерным, дыхание лёгачным, хвост знікае, вырастаюць зад­ нія ногі і на сушу выходзіць маладое земнаводнае (напр., жабяня). Пажыва для рыб, птушак. «АПАЛО́Н » — «САЮЗ», эксперыментальны каем, палёт «Апалон» — «Саюз», гл. ЭПАС. АПАЛО́Н Ы (Pamassius), род дзённых матылёў сям. ларусніхаў, або кавалераў, атр. лускакрылых. Сустракаюцца пера­ важна ў горных раёнах Еўразіі, лакальна на раўнінах. На Беларусі трапляюцца А. чорны (Р. nmemosyne) i А. (Р. ароИо) — рэдкія віды, занесеныя ÿ Чырв. кнігу.

Размах белых крылаў да 9 см, пярэднія крылы з 2—5 чорнымі плямкамі, заднія з чырвонымі. А чорны па памерах меншы і без чырвоных плямак на крылах. Лёт у чэрв.— Касмічны карабель «Апалон»: 1 — рухавіковы жніўні. Вусені чорныя з 2 радамі чырвоных адсек; 2 — адсек экіпажа; 3 — пасадачная Ступень плямак, кормяцца ў крас.—маі ліецем чумесяцавай кабіны; 4 -т узлётная ступень месяца баткі, скочак і заечай капусты. Жывуць тру­ вай кабіны. пам! Кукалкі на Глебе. Зімуюць у абалонцы яйца. мае пасадачную (застаецца на Месяцы) і ўзлётную ступені. «А.» забяспечаны стыкова- АПАЛУБКА. часовая форма для ўкладкі чным прыстасаваннем для пераходу касма- бетоннай сумесі і арматуры пры вырабе наўтаў з адсека экіпажа ў месяцавую кабіну. бетонных і жалезабетонных маналітных Запуск і вывядзенне «А» на арбіту ШСЗ конструкции. Робіцца з дрэва, металу, ажыццяўляліся ракетамі-носьбітамі тыну «Са­ фанеры, жалезабетону, пластмасаў і турн». Мадыфікацыі «А.» выкарыстоўваліся інш. матэрыялаў. Бывав разборна-перадля дастаўкі экіпажаў на арбітальную стан- стаўная, аб’ёмна-блочная, слізгальнацьпо «Скайлэб» і стыкоўкі з караблём «Саюзрухомая і інш. Выбар тыпу А. вызнача19» на праграме ЭПАС.

АПАЛО́Н ІЙ (Apollönios) з А ф і н , старажытнагрэчаскі скульптар 1 ст. да н.э.

Да арт. А палон. Апалон Бельведэрскі. Скульпт. Леахар. 350 —330 да на. Рымская копія.

Джарджоне, кампазітараў І.С.Баха, ВА.М оцарта, І.Стравінскага і інш. АПАЛО́Н , малая планета. Дыяметр каля 1 км. Абарачаеіща вакол Сонца па эліптычнай арбіце э перыядам 1,81 г. Адлегласць ад Сонца ў перыгеліі 0,645, у афелй 2,327 а.а. Найменшая адле­ гласць ад Зямлі 15 млн. км. Адкрыта К.Рэйнмутам (Германія, 1932).

ецца характарам канструкцый (збудаванняў), геам. памерамі, тэхналогіяй выканання работ, кліматычнымі ўмовамі.

Найб. пашырана разборна-перастаўная А — дробнашчытавая (са шчыгоў масай да 70 κι), буйнашчытавая (да 500 кг) і блочная (ca шчьпоў, злучаных у прасторавыя блокі, часам з рабочай арматурай). Выкарыстоўваецца пры заліўцы фундаментаў, сцен, вырабе накрытія)1 і перакрыццяў, калон, бэлек і інш. Пры адмоўнай τ-ры шчыты ўцяпляюць ці падаграваюць. А б ' ё м н а - б л о ч н а я А — прасторавая канструкцыя са стальных шчытоў, каркаса, мацаванняў і прыстасаванняў для адрьшу шчьггоў ад бетону. Мантаж і дэмантаж блок-формаў вядуць падымальнымі механізмамі. Выкарыстоўваецца для бетанавання канструкцый, якія стаяць асобна. С л і з т а л ь н а - р у х о м а я А ствараецца пры буд-ве высокіх аб’ектаў (элеватараў, рэзервуараў, вежаў і інш ). Робіцца ca шчытоў, якія падымаюцца з дапамогай дамкратаў па паверхні збудаванняў, што бетануюцца. Ёсць таксама п а д ’ё м н а - п е р а с т а ў н а я А — ca шчытоў, крапежных і пад’ёмных прыстасаванняў (для буд-ва вежаў, градзірняў і інш. высокіх збудаванняў); г а р ы з а н т а л ь н а л е р а с о ў н а я — са шчытоў і

каркаса на цялежках ці палатах (для ўзвядзення скляпенняў-абалонак, калектараў, падпорных сценак і інш.); и я з д ы м ­ н а я — пліты. абалонкі, метал, сеткі і інш , якія пасля бетанавання канструкцыі (напр., плаціны) засзаюцца ў ёй як састаўная частка; г о р н а я А. — перасоўная, створкавая, секцыйная і інш., выкарыстоўваецца для мацавання горных выпрацовак; с т а ц ы я н а р н а я м е т а л і ч н а я А. — пры вырабе жалезабетонных канструкцый на з-дзе ці палігоне. Найб. эфектыўная А. шматразовага выкарыстання (інвентарная), збіраецца з уніфікаваных элемента^ і ўзбуйненых блокаў. Каб паверхня канструкцыі была гладкая, А. змазваюць ці пакрываюць пастай. Работы, звязаныя з вырабам, устаноўкай і разборкай А., наз. аналубнымі работамі. АПАЛУШКІ, п а л а н к і , невялікія начоукі для ачы сткі (правейвання) зе р ­ ня ў хатніх умовах н а Беларусі. АПАЛЧЭ́Н НЕ, 1) часовае ваенн ае ф арміраванне (пераваж на добраахвотнае) з цы вільнага насельніцтва для адпору ворагу ў надзвы чайны х умовах. Вядома са

лівала ўсіх землеўладальнікаў). Велічыня зямельнага надзелу вызначала памер вайсковай павіннасці (земскай службы). Ухвалу (пастанову) аб скліканні усеагу.іьнаіа А. мог прыняць толькі вольны сойм. Войскі А. мелі ўласную вял. харугву. Кіраваў А. найвышэйшы, з 17 ст. вял. гетман літоўскі. Нярэдка камандаванне прымаў кароль і вял. князь ВКЛ. А. з тэр. ўсёй дзяржавы склікалася ÿ 1528, 1567, 1654 і інш. гады. 3 17 ст. эфехтыўнасць такой формы арганізацыі войска знізілася, але інс гьггут А. існаваў да канца 18 ст.

2) Дзярж. А. — частка ўзбр. сіл Расійскай імперыі ў 1874— 1917 (прызначалася для папаўнення дзеючай арміі і дапаможнай службы ў ваен. час). Аналагічная катэгорыя ваеннаабавязаных у Венгрыі наз. гонвед, у АўстраВенгрыі і Германіі — ландвер і ланд­ штурм. АПАМІКСІС (ад ana... + грэч. mixis змяш энне), спосаб бясполага размнажэння раслін і жывёл; утварэнне зародка без апладнення. Бывае пастаянны, спадчынны, або выпадковы, няспад-

417

дз. нав. Беларусі (1955). Д -р фіз.-матэм. н. (1974), лраф. (1977). Скончыў БДУ (1954). 3 1955 у Ін-це фізікі АН Бела­ русі (з 1987 дырэктар). Навук. працы па оптыцы і лазернай фізіцы. Развіў тэорыю уздзеяння магутнага выпрамянення на спектральна-аптычныя характарыстыкі атамаў і малекул, устанавіў шэраг заканамернасцяў узаемадзеяння па-

П А А панасевіч.

токаў святла ў розных асяроддзях, генерацыі звышкароткіх светлавых імггульсаў, вымушанага камбінацыйнага рассеяния. Распрацаваў шэраг метадаў нелінейнай спектраскапіі і кіравання параметрам! лазерных патокаў. Дзярж. прэмія Беларусі 1978. Дзярж. прэмія СССР 1982. Те.·. Таблицы распределения энергии и фо­ тонов в спектре равновесного излучения. Мн., 1961 (разам з В.С.Айзенштатам); Ос­ новы теории взаимодействия света с веще­ ствами. Мн., 1977.

А палубка: а — разборна-перастаўная; б — гарызантальна перасоўная (1 — ш чы т; 2 — падтрымнае прыстасаванне; 3 — цялежка; 4 — ка­ ток).

Слізгальная апалубка (фрагмент): 1 — дамкратны стрыжань; 2 — гідраўлічны дамкрат; 3 дамкратная рама; 4 — рабочы насціл; 5 — кар­ кас рабочага насцілу; 6 — ш чыт апалубкі; 7 — унутраныя падвесныя рыштаванні; 8 — вонкавыя падвесныя рыштаванні: 9 — казырок па вонкавы м перыметры апалубкі.

старажытнасці. Пры феадалізме універсальная сістэма агульнай мабілізацыі доўгі час масавае народнае А. было асн. спосабам разгортвання войска, ядро якога складала княжацкая (каралеўская, ханская) дружына. А. наз. таксама сярэдневяковыя ваен. фарміраванні міліцыйнага тыпу (рыцарскае, дваранскае, гарадское А ). У Расіі вядомы масавыя А. ў 1611— 12, 1812, 1855— 56. Вял. ролю адыірала Народнае апалчэнне ў Вял. Айч. вайне 1941— 45. На тэр. Беларусі А наз. погоняй. У 13— 14 ст. адыгрывала важнейшую ролю ÿ абароне краіны. У сзалым сярэднявеччы масавую мабілізацыю сялян замяніла феад. А (ахоп-

АПАНЕНТ

АПАНА́С ЕНКА Аляксандр Рыгоравіч (н. 23.11.1911, Кіеў), украінскі і бел. балетмайстар. Заел. арт. Украіны (1951), заел. дз. мает. Беларусі (1961). Вучыўся ў балетных студыях у Клеве. У 1928— 59 і з 1971 працаваў на Украіне (саліст ба­ лета, балетмайстар). У 1959— 71 мает, кіраўнік і гал. балетмайстар Дзярж аўнага ансамбля танца Рэспублікі Беларусь. На аснове перапрацоўкі нац. харэаграфічных традиц ий стварыў ецэнічныя варыянты бел. танцаў «Лянок», «Бычкі», «Лявоніха», «Мяцеліца». Найб. значныя пастаноўкі: аднаактовы харэаграфічны спектакль «Беларуская партызанская», «Беларуская сюіта», «Белару­ ская рапсодыя», «Маладзёжная сюіта» і інш. Л.im.: Ч у р к о Ю.М. Белорусский сцени­ ческий танец. Мн., 1969. С. 86—94.

чынны. Яш можна выклікаць эксперыментальна — ф із.-хім. ўздзеяннямі (індуцыраваны А .) . Пры А . зародак можа ўтварацца з неаплодненай яйцаклеткі (партэнагенез), з клетак зарастка АПАНА́С ЕНКА Марыя Акімаўна (н. або зародкавага мяшка ( апогамія), з 16.3.1926, г. Днепрапятроўск), бел. танклетак спарафіта (апаспарыя), з сама- цоўшчыца. Заел. арт. Беларусі (1964). 3 тычных клетак семязавязі — нуцэлуса, 1945 працавала ў розных мает, калектыінтэгументаў (адвентыўная эмбрыянія). вах Украіны, у 1959— 68 салістка А. ў форме партэнагенезу вядомы ў Дзярж. ансамбля танца БССР. Выкончарвей, насякомых, рыб, паўзуноў. Роз­ вала адказныя сола ў пастаноўках каныя формы А . выяўлены амаль ва ўсіх лектьшу «Беларуская рапсодыя», «Бела­ групах расліннага свету. Выкарыстоўва- руская сюіта», «Лявоніха», «Мяцеліца», юць у селекцыі, напр. для спадчыннага «Чардаш» і інш. замацавання гетэрозісу. АПАНЕНТ [ад лац. opponens (oppo­ АІІАНАСЕВІЧ Павел Андрэевіч (н. n en ts) які пярэчыць], 1) праціўнік у 14.7.1929, в. Стараселле Докшыцкага спрэчцы, дыскусіі. 2) А́с оба, якой дарур-на Віцебскай вобл.), бел. фізік. Акад. чана публічная ацэнка дысертацыі, да(1984, чл.-кар. 1980) АН Беларусі. Заел. клада, напр. афіц. А.

418

АПАНЕЎРОЗ

АПАНЕЎРОЗ (ад ana... + неўроз), злучальнатканкавая шіасціна са шчыльных, б.ч. размешчаных паралельна калагенавых і эластычных валокнаў, з дапамогай якой фіксуюцца мышцы. Пры мацоўвае шырокія мышцы да касцей або да інш. тканак цела і абмяжоўвае іх. Напр., далонны А. абмяжоўвае рухомасць згінальнікаў пальцаў, А. вонкавай косай мышцы жывата — рухомасць сценкі брушной поласці і інш. АПАНСКІ Іосіф Казіміравіч (парт, псеўд. К р а ў ч ы н с к і , Міхайл a ў ; 18.7.1897, в. Сталярышкі Анікшчайскага p-на, Літва — 7.6.1927), савецкі дзярж. дзеяч. У 1919 чл. ЦВК Ліг.-Бел. ССР, Віленскага гаркома К П(б)ЛіБ, рэўтрыбунала, старшыня Мазырскага пав. рэўкома. 3 1920 нам. нач. асобага аддзела 16-й арміі. 3 1922 у ЧК Петраградскай ваен. акругі і Са­ мары. У 1923 нач. Вышэйшай паграншколы ў Маскве, ст. пам. гал. інспектара войскаў А б’яднанага дзярж. паліт. ўпраўлення (АДПУ). 3 1924 нам. паўнамоцнага прадстаўніка АДІІУ па Бел. ваен. акрузе і адначасова з 1926 нач. Бел. адцзялення Гал. таможнага ўпраўлення СССР. Удзельнічаў у ліквідацыі эсэраўскага падполля на Беларусі, у стварэнні сістэмы паліт. нагляду, падрыхтоўцы абвінавачванняў у «нацдэмаўшчыне» прадстаўнікоў бел. інтэлігенцыі. Канд. у чл. Ц К К П (б)Б і чл. ЦВК БССР у 1925— 27. Загінуў пры выкананні службовых абавязкаў. АПАГІЛЕКСІЯ (ад грэч. apoplgssö разбіваць ударам), кровазліццё, што хутка развіваецца, у які-небудзь орган, напр. мозг (гл. Інсульт). АПАРАТ (ад лац. apparatus абсталяванне), 1) прылада, тэхн. ўстройства, прыстасаванне. 2) Сукупнасць дзярж. устаноў, арг-цый, якія абслугоўваюць якую-н. галіну кіраўніцтва, гаспадаркі і інш. 3) Наменклатурныя супрацоўнікі вышэйшых органаў кіравання. 4) Заўвагі, паказальнікі і інш. дапаможны матэрыял да навук. працы, выдання. 5) Сукупнасць органаў чалавека, жывёл або раслін, якія выконваюць якую-н. функцыю ў арганізме, напр. стрававальны А., дыхальны А.

A11APÓBI4 Андрэй Фёдаравіч (н.

28.2.1922, в. ГІліса Смалявіцкага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне радыёэлекгронікі. Д-р тэхн. н. (1965), праф. (1966). Скончыў Ленинградскую ваенна-паветраную інж. акадэмію (1952). Працаваў у Харкаўскім вышэйшым ваен. вучылішчы (1956— 1973), з 1975 — у Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі. Навук. працы па статыстычнай тэорыі эл.-магн. сумяшчальнасці радыёсродкаў і канструяванні прылад для кантролю выбіральных уласцівасцяў радыёпрыёмнікаў. Те.\ Статистическая теория электромагнит­

ной совместимости радиоэлектронных средств. Мн., 1984; Проектирование радиоте­ хнических систем. Мн., 1988. АПАРТАМЕ́Н ТЫ (ад франц. appartement кватэра), група жылых і дапаможных пакояў, вылучаных у адзін комплекс для пражывання пэўнай асобы; уключалі прыхожую, спальню, гардэроб, кабінет або будуар , парадную залу і інш. Пашыраны з 16 ст. ў палацах Італіі і Францыі. На Беларусі А. былі ў магнацкіх рэзідэнцыях 17— 18 ст. У 19 — пач. 20 ст. А. ствараліся ў дамах секцыйнага і блакіраванага тыпаў. У наш час А. называюць і вял. багатае памяшканне. АПАРТУНІЗМ (франц. opportunisme ад лац. opportunus зручны), 1) адносіны асобы з грамадствам і дзяржавай, характэрнымі асаблівасцямі якіх з ’яўляюцца прыстасаванне і згода. У сав. гіст. навуцы тэрмінам «А.» пазначалася ідэалогія «прыстасавальніцтва, згодніитва»,

якая адлюстроўвала вузкакласавы дагматычны стыль мыслення. 2) У паліт. жыцці, рабочым і прафс. руху палітыка вырашэння праблем не праз антаганізмы, напружанасць і рэвалюцыю, а метадамі ішаунага пераходу грамадства з аднаго стану ў іншы. Такую канцэпцыю (заснавальнікі Э.Бернштэйн, К.Кауцкі, Л.Мартаў) крытыкавалі У.І.Ленін і наступныя пакаленні камуністаў. У 1950— 80-я г. ўнутры камуніст. руху развіта ў працах М.Джыласа, М.Нара, О.Шыка, Р.Гародзі, С.Карыльё. Гэтай канцэпцыі ў пэўнай ступені прытрымлівалася частка кіраўніцгва б. СССР на чале з М.С.Гарбачовым. Яе прыхільнікамі ў краінах Зах. Еўропы з ’яўляюцца с.-д. і сацыяліст. партыі, якія ўваходзяць у Сацыялістычны Інтэрнацыянал. Пет. практыка развіцця краін пацвердзіла жыццяздольнаець палітыкі А. і яе ролю ў трансфармацыі грамадска-эканам. адносін. А. А. Ч алядзінскі.

палітыка абвешчана ў 1948 урадам кіруючай Нацыяналіст. партыі. Абазначаў пазбаўленне чорнай і «каляровай» большасці насельніцгва ПАР паліт., с а ц эканам. і грамадзянскіх правоў, яе тэр. адасабленне і ізаляцыю (гл. Бант у станы). Як адна з крайніх формаў раси́з му А. у 1966 у шэрагу дакументаў AAH асуджаны і абвешчаны злачынствам супраць чалавещва. У 1973 ААН прыняла Міжнар. канвенцыю аб спыненні А. і иакаранні за яго (уступіла ў дзеянне ў 1976). Барацьба карэннага на­ сельніцтва і міжнар. супольніцгва су­ праць А. прымусіла ўлады ПАР з 1976 мадыфікаваць палітыку А., адмовіцца ад шэрагу яго асноватворных палажэнняў, расавай дыскрымінацыі і сегрэгацыі. Астатнія палажэнні А. ліквідаваны на пач. 1990-х г. урадам Ф. дэ Клерка. АПАРЫН Аляксандр Іванавіч (2.3.1894, г. Угліч, Расія — 21.4.1980), савецкі вучоны-біяхімік, грамадскі дзеяч. Акад. АН СССР (1946, чл.-кар. 1939), ганаровы чл. акадэмій навук Балгарыі, ГДР, Кубы, Іспаніі, Італіі. Герой Сац. Працы (1969). Скончыў Маскоўскі ун-т (1917).

3 1929 праф. гэтага ун-та. У 1935 з А .М .Бахам арганізаваў Ін-т біяхіміі АН СССР, з 1946 яго дырэктар. Навук. працы па біяхіміі раслін, праблеме ўзнікнення жыцця на Зямлі. Заснавальнік эвалюцыйнай біяхіміі, вучэння пра хім. эвалюцыю дабіялагічнага перыяду развіцця жыцця. Ленінская прэмія 1974. Залатыя медалі імя ГГМечнікава (1960) і М.ІЗ.Ламаносава (1979). Те.: Возникновение жизни на Земле. 3 изд. М., 1957; Жизнь, ее природа, происхождение и развитие. 2 изд. М., 1968. АИАРЫЯ (грэч. арогіа літар. бязвыхаднаець), тэрмін, які абазначае цяжкавырашальную цраблему, звычайна звязаную з супярэчнасцю паміж данымі вопыту і мысленным аналізам. Упершыню А. выкарыстаны ў стараж.-грэч. філасофіі. Найб. вядомыя апарыі Зянона з Элеі (выяўлялі супярэчнасці ў паняццях неперарыўнасці руху, часу і прасторы), С ократ а, Платона, Арыстоцеля і скепт ыкаў. АПАРЭЛЬ (ад франц. appareil уезд), 1) пакаты спуск у акопах і ўкрыццях для ўезду (выезду) ваен. тэхнікі. У крэпасцях А. рабілі для ўсцягвання гармат на ўзвышшы. 2) Пакаты насып (часам рухомая платформа) для пагрузкі тэхнікі (жывёлы) на чыг. транспарт або пераправачныя сродкі. 3) Прыстасаванне ў насавой частцы карабля для сходу асабовага складу і ваен. тэхнікі на бераг. 4) Нахіленая пліта для уезду (праезду) да ўзвьшіаных будынкаў і інш. (гл. таксама

АПАРТЭІД, а п а р т х е й д (на мове афрыкаанс apartheid раздзельнае пражыванне), грамадска-палітычная дак- П андус). трына, якая абгрунтоўвала і заканадаўча АПАСПАРЫ Я (ад ana... + спора), раззамацоўвала палітыку расавай дыскры- віццё гам ет аф іт а ў некаторых вышэй­ мінацыі і сегрэгацыі, што праводзілася шых раслін з вегетатьіўнай клеткі спарасісцкімі ўладамі Паўднёва-Афрьікан- р аф іт а без утварэння спораў (гаскай рэспублікі (ПАР) у дачыненні да плоіднай фазы развіцця). Напр., зарасткарэннага афр. насельніцгва і інш. эт- ка папараці з тканкі або ножкі нічньгх груп нееўрапейскага ці мяша- спарангія; развіццё зародкавага мяшка ў нага паходжання. Як афіц. дзярж. пакрытанасенных з клетак семязавязі

(нуцэлуса і інш.) без рэдукцыйнага дзялення (меёзу). Звычайна спалучаецца з рознымі формамі апам іксісу або з палавым працэсам.

АГ1АСР0ДКАВАННЕ, вызначэнне рэчы (паняцця) праз яе адносіны да інш. рэчы (паняцця); адна з асн. катэгорый у філасофіі Гегеля. Уласцівасці рэчаў раскрываюцца ў іх узаемадзеяннях з інш. рэчамі; толькі праз гэтыя рэальныя ўзаемадзеянні рэч можа быць вызначана як дадзеная канкрэтная рэч. Катэгорыя А. ў адзінстве з катэгорыяй непасрэднага адлюстроўвае факт усеагульнай узаемасувязі з ’яў, універсальнасці развіцця розных рэчаў і паняцдяў, што іх адлюстроўваюць. АПАСТАЗІЯ, гл. Адступніцтва. АПАСТОЛІКІ, апостальскія б р a т ы , сялянска-плебейская ерэтычная секта 13 — пач. 15 ст. ў Паўн. Італіі. Засн. ў 1260 у г. Парма рамеснікам Сегарэлі. Прапаведавалі вяртанне да сад. і маёмаснай роўнасці паводле вучэння раннехрысц. апосталаў (адсюль назва), выступалі супраць феад. дзяржавы і каталіцкай царквы. Секта асуджана як ерэтычная і забаронена II Усяленскім саборам (Ліён, 1274), Сега­ рэлі ў 1300 спалены. Яго пераемнік Дальчына ў 1304 узняў паўстанне, якое задушана ў 1307. А. прапаведавалі свае ідэі ў ГІаўн. Італіі, ІІаўд. Францыі, Іспаніі і Германіі да 15 ст. АПАСТЭРЫЁРЫ I АІІРЫ ЁРЫ (лад. а posteriori літар. з наступнага, a priori літар. з папярэдняга), апастэрыёры — веды, атрыманыя з вопыту, апрыёры — веды, якія папярэднічаюць вопыту і атрыманы да і неэалежна ад яго, першапачаткова ўласцівыя свядомасці. Супрацьпастаўленне A. і а. найболын адлюстравана ў рацыяналізм е новага часу (Дэкарт, Лейбніц), паводле якога існуюць усеагульныя і неабходныя ісціны, якія ў аснове адрозніваюцца ад выпадковых ісцін, набытых апастэрыёрным (вопытным) спосабам. Такое супрацьпастаўленне характэрна і для філасофіі Канта, які прызнаваў наяўнасць усеагульных і неабходных ісцін, лічыў крыніцай іх безумоўнасці (ападыкгычнасці) апрыёрнасць. Канг прызнаваў анрыёрнымі толькі спосаб арганізацыі ведаў, іх форму, якая напаўняецца апастэрыёрным зместам, робіць магчымым існаванне ўсеагульных і неабходных тэарэт. сцвярджэнняў. Літ:. К а н т И. Соч. Т. 3. М , 1964; 111 в ы р е в В.С. Теоретическое и эмпириче­ ское в научном познании. М., 1978.

В.II Оргіш. АПАТРАПЕЙ (ад грэч. apotropaios які адводзіць б яду), а м у л е т , аб яр э г , прадмет, выява або дзеянне, якім прыпісвалі магічную эдольнасць засцерагаць ад няшчасця і злога духу. А былі выявы жахлівых божастваў, звяроў і прадмегаў (егіпецкага Беза, Гарпагоны, льва, грыфона, фаласа, складзеных пальцаў і г.д.), якія насілі як нацельныя амулеты; архітэктурныя рэльефы ў выглядзе звярыных

мордаў і падобныя выявы на пасудзінах, зброі; нацельныя крыжыкі і ладанкі, што быццам аберагаюць вернікаў ад «нячыстай

АПАТЭЦЫЙ

419

сілы ».

Бел. нар. назва абярэ'г. 3 эпохі палеаліту як А. выкарыстоўвалі амулеты з зубоў, кіпцюроў і касцей жывёл. Розныя амулеты-А. былі ў эпоху язычнінтва і ранняга хрысціянства: у курганных могільніхах 9 — 13 ст. на Беларусі знойдзены амулеты-падвескі (лунніцы, кры­ жыкі), амулеты-змеевікі, змеегаловыя бранзалеты і інш. Апатрапейная сімволіка прысутнічала ў традыц. сямейнай і каляндарнай абраднасці. На Палессі А. было «завівала», якім накрывалі маладую ў найб. адказныя моманты вяселля; да вянца незалежна ад пары года надзявалі верхняе суконнае або футравае адзенне. Апатрапейная заклінальная м агія — неад’емная частка вясеннелетніх абрадаў: сцябанне лю дзей і жывёлы асвячонай вярбой з традыц. прыгаворамі, асвячэнне вуглоў новай хаты

А паты т.

свянцонай вадою; магічны круг вакол двара ў час падрыхтоўкі да веснавой сяўбы; трохразовы абход жывёлы з магічнымі прадметамі і заклінаннямі перад першым выганам у поле; юраўская раса, абрадавае печыва ў выглядзе крыжа і інш. Апатрапейны кірунак мелі такія формы калектыўнай абраднасці, як абворванне вёскі, хрэсны ход, тканне ручніка за дзень ці ноч, здабыванне «жывога» агню трэннем і інш. Адным з дзейсных А. здаўна лічьіўся чырвоны колер і арнаменг. А. лічыліся хлеб, вада, агонь, раса, зямля, вострыя металічныя предметы, чалавечыя валасы, бурштын, зерне, ільняное валакно і семя, мак, пахучыя расліны (цыбуля, часнок, мята, палын) і інш.

АПАТЫТ (ад грэч. apate падман), мінерал класа фасфатаў Cas[P04]3 (F,Cl, О Н )2. Колькасць фосфарнага ангідрыту Р2О5 — 41— 42,3%. Прымесі СО2, SO3, S1O2, Мп, рэдказямельных элементаў, U, Sr і інш. Крышталізуецца ÿ гексаганальнай сінганіі, утвараючы падоўжанапрызматычныя, ігольчастыя, радзей таблітчастыя крышталі. Агрэгаты зярністыя, зямлістыя і інш. Колер белы, блакітны, жоўты, фіялетавы, чорны. Бляск шкляны, тлусты. Цв. 5. Шчыльн. ад 2,95 да 3,8 г/см 3. Паходжанне магматычнае, гідратэрмальнае, пнеўматалітавае. Сумесь А. з кальцитам, гіпсам і інш. у выглядзе зямлістых утварэнняў або канкрэцый наз. фасфарыт ам. Сыравіна для вытв-сці ўгнаенняў, фосфарнай кіслаты і яе соляў; выкарыстоўваецца ў металургіі, керамічнай і п л о т ­ ной прам-сці. На Беларусі як акцэсорны мінерал трапляецца ва ўсіх адкладах. Сінтэтычны А. з прымессю рэдказя­ мельных элементаў выкарыстоўваюць у оптыцы. АПАТЫТАВЫЯ РУДЫ , прыродныя мінер. агрэгаты, у якіх ёсць апатыт у колькасцях і формах, што адпавядаюць умовам прамысл. перапрацоўкі. Па колькасці фосфарнага ангідрыту Р2О5 А.р. падзяляюцца на багатыя (больш за 18%), бедныя (5— 8%) і збедненыя (3— 5%). Па ўмовах утварэння вылучаюць эндагенныя (у масівах шчолачных магматычных парод), экзагенныя (радовішчы выветрывання) і метамарфізаваныя (пераўтвораныя) радовішчы. Найболыпае прамысл. значэнне маюць магматычныя радовішчы, звязаныя з масівамі нефелінавых сіенітаў (Р2О5 16—-19%). А.р. выкарыстоўваюцца для вьггв-сці мінер. угнаенняў, фосфарнай кіслаты, розных соляў, у металургіі, ке­ рамічнай, шкляной і хім. прам-сці. Найбольшыя запасы А.р. у Рас. Ф едэрацыі. Бразіліі, ПАР, Фінляндыі, Угандзе, Нарвегіі, Зімбабве, Канадзе, Іспаніі, Індыі. АПАТЬІТЫ, горад у Расіі, у Мурманскай вобл., за 185 км на Пд ад Мурман­ ска. Размешчаны на Кольскім п-ве паміж воз. Імандра і Хібінамі. Засн. ў 1935. 82,1 тыс. ж. (1994). Чыг. станцыя. Горназдабыўная прам-сць; вытв-сць буд. матэрыялаў. Кіраўская ДРЭС. Кольскі філіял Рас. АН.

АПАТЫЯ (ад грэч. apatheia абыякаАГІАТРЫДЫ (ад грэч. apatris пазбаўвасць), стан поўнай абыякавасці, пасіўлены бацькаўшчыны), асобы, якія не насці, страты (поўнай або частковай) маюць грамадзянства ніводнай краіны. інтарэсу да навакольнага, унутраных Іх прававое становішча ў асноўным рэпамкненняў, эмац. рэакцый. Можа гулюецца нац. законамі дзяржаў і быць адзнакай некаторых псіх. хвароб міжнар. пагадненнямі (канвенцыі аб (напр., шызафрэніі) або парушэння статусе А. 1954, аб скарачэнні безграмадзейнасці залозаў унутр. сакрэцыі. дзянства 1961 і інш .), якія прадугледжваюць устанаўленне для А. статуса АПАТЭ́Ц ЫЙ (ад грэч. apothëkion сховііншаземцаў і льготных умоў для набыц- шча), адкрытае пладовае цела некато­ ця імі грамадзянства краіны, дзе яны рых сумчатых грыбоў ( ды скам іцэт аў ) i дыскаміцэтных лішайнікаў. Звычайна жывуць.

420

АПАФЕГМАТЫ

мае сподка-, чаша-, дыскападобную i інш. формы, зрэдку мае выгляд шапачкі на ножцы (напр., у смаржкоў). Верхні гіменіяльны слой (гіменій) афарбаваны ў розныя кодеры і складаецца з парафізаў, сярод якіх знаходзяцца сумкі са спорамі. Гіменій звычайна падсцілае тонкі слой перашіеценых гіфаў (субгіменій, або гіпатэцый). У лішайнікаў у А. часта ўключаецца ганідыяльны слой водарасцяў. Асаблівасці будовы і колеру А. — важная сістэматычная прыкмета для вызначэння таксонаў у мікалогіі. АПАФЕГМА́Т Ы (ад грэч. apophthegma кароткае выказванне, выслоўе), старажытныя зборнікі свецкай апавядальнай літаратуры, у якіх змяшчаліся выказванні ці павучальныя гісторыі з жыцця пісьменнікаў, філосафаў і інш. вядомых людзей. Узніклі ў Стараж. Грэцыі (Плутарх). У эпоху Адраджэння пашырыліся ў Зах. Еўропе (Ф .Петрарка, Дж.Бакачыо), трапілі ў Польшчу (М .Рэй), а праз яе і на ўсх.-слав. землі. Далейшае развідцё А. прывяло да ўзнікнення зборнікаў фрашак, баек, эпіграм. На Беларусі вядомы з канца 16 — пач.

17 ст. 1х выкарыстоўвалі ў палемічных творах А.Мужылоўскі, І.Пацей, Хрыстафор Філалет. Найб. вядомыя і папулярныя былі «Апафегматы» (1599) Б.Буднага, пераклады якіх распаўсюджваліся ў рукапісах у Расіі і неаднаразова выдаваліся ў 18 ст. Кнігу дыдактычных двухрадкоўяў «Апафегматы» выдаў у 1854 І.Легатовіч. У.Г.Кароткі.

«Раскіданае гняздо», калі героі, ахопленыя духоўным парывам і высакароднай мэтай, ідуць на Вялікі сход, па Бацькаўшчыну. А. можа быць таксама самаст. часткай паказу свята, шэсця (звы­ чайна без тэксту) з выкарыстаннем выразных вобразаў, сюжэтаў, дэкарацыйнага афармлення, касцюмаў, бутафорыі. АПАФ ЕРМ Е́Н Т (ад ana... + фермент), а п а э н з і м , бялковая частка складаных (двух- і шматкампанентных) ферментаў. Вызначае выбіральныя дзеянні ферменту ў адносінах да субстрату і магчымасць рэгулявання яго актыўнасці. Для выяўлення каталітычнай актыўнасці А. неабходная наяўнасць небялковага кампанента — кафакгару (каферменту).

Sn

суадносінамі:

an=2rntg -, η

Sn=nrn2tg~. А. правільнай піраміды — η вышыня яе бакавой грані. А П А Ф Е 03 (ад грэч. apotheosis абагаўленне), 1) услаўленне, узвелічэнне падзеі, з ’явы, асобы; урачыстае завяршэнне падзеі. У стараж. егіпцян, потым у грэкаў і рымлян — абагаўленне правіцеляў за іх асаблівыя заслугі. А., які з цягам часу трансфармаваўся ў культ правіцеляў, браў пачатак у стараж. блізкаўсх. традыцыі прылічэння цароў да багоў або сыноў божых. Матывамі ўслаўлення духоўнай велічы народа, чалавека, выдатных гіст. ці грамадскіх падзей прасякнуты многія творы сусветнай л-ры і мастацгва, у т л . бел. пісьменнікаў, паэтаў і дзеячаў культуры.

2) Заключная ўрачыстая масавая сцэна святочнай канцэртнай праграмы, спек­ такля, поўная асаблівага ўздыму, ве­ лічы. Напр., усхвалявана, урачыста гучыдь заключная сцэна драмы Я. Ку палы

АПАФІТЫ [ад ana... + ..фіт(ы)\, абарыгенныя расліны, якія з прыродных лясных, лугавых, балотных і інш. згуртаванняў перайшлі на тэрыторыі, звязаныя з гасп. дзейнасцю чалавека (палі, падвор’і, месцы здабычы карысных выкапняў і інш .). У новых месцах А. — пустазелле. На Беларусі да А. належаць блюшчык плюшчападобны, крапіва двухдомная, купкоўка зборная, снітка звычайная, чальчак вербалісты і інш.

АПАХРАМА́Т [ад ana... + грэч. chroma (chrômatos) колер], складаны а б ’ектыў АПАФІЛП' (ад апа... + грэч. phyllon са значна зменш анай храматычнай абеліст), пародаўтваральны мінерал пад- рацыяй аптычнай сістэмы. Складаецца класа слаістых сілікатаў са спец, падабраных лінзаў і люстэркаў.

KCa4[Si40io]2F-8H20. Крышталізуецца ў Выкарыстоўваецца ў каляровай фататэтраганальнай сінганіі. Таблітчастыя, граф іі, кінематаграфіі, паліграфіі і тэлебачанні. АНА́Ч Ы, д э н е , племя паўночнаамерыканскіх індзейцаў. Разам з шіемем наваха складаюць паўд. групу атапаскаў. У мінулым А. — качавыя паляўнічыя. Жывуць у рэзервацыях штатаў Арызона, Новая Мексіка і Аклахома ў ЗША. Колькасць 21 тыс. чал. (без на­ ваха, 1987). Паводле рэлігіі хрысціяне.

АПАФЕМА п р а в і л ь н а г а мног а в у г о л ь н і к а , адрэзак перпенди­ куляра, апушчанага з цэнтра правільнага многавугольніка на любую з яго старой. А. правіл ьнага n-вугольніка роўная радыусу гп упісанай у яго акружнасці і звязана з яго стараной an і плошчай

4,5— 5. Шчыльн. 2,3—-2,4 г/см -’. Гідратэрмальны мінерал. Трапляецца ў міндалінах і друзах у базальтах, пустотах i трэшчынах у гранітах, вапняках, скар­ нах і інш.

Апафема: a — правільнага многавугольніка; б правільнай піраміды.

прызматычныя крышталі або зярністыя, ліставатьм і інш. агрэгаты, шчыльныя масы. Бясколерны, белы, бледна-жоўты, ружовы ці зялёны. Празрысты. Бляск шкляны да перламутравага. Цв.

Апафіліт.

АПВЕЛІНГ (ад англ, up наверх + well хлынуць), падыманне водаў з глыбіняў у верхнія слаі акіяна, мора. Выклікаецца ўстойлівымі вятрамі, што зганяюць паверхневыя воды ў адкрытае мора, на месца якіх падымаюцца воды слаёў, што ляжаць ніжэй, а таксама пасатнымі і ўсх. памежнымі цячэннямі ў Атлантычным, Ціхім і інш. акіянах. Асабліва актыўны ў прыбярэжных зонах, дзе вада падымаецца з глыбіняў 100— 300 м. Агульная пл. пастаяннага А. складае 1 млн. км2 пры сярэдняй вертыкальнай скорасці падняцця водаў 1 м/сут. 3 цыркуляцыяй акіянскіх водаў у працэсе А. звязваюць утварэнне некаторых радовішчаў карысных выкапняў (напр., фасфарытаў), размяшчэнне багатых прамысл. раёнаў акіяна. А́П ДАЙК (Updike) Джон (н. 18.3.1932, Шылінгтан, штат Пенсільванія, ЗШ А), амерыканскі пісьменнік. Скончыў Гарвардскі ун-т (1954). На пачатку літ. дзейнасці пісаў фельетоны, апавядайні, вершы, эсэ, пародыі: зб-к і вершаў «Драўляная курыца і іншыя ручныя стварэнні» (1958), апавяданняў «Тыя ж дзверы» (1959), «Галубінае пер’е» (1962). Вядучая тэма творчасці — по­ бит, псіхалогія, маральныя каштоўнасці радавога амерыканца (аповесць «Фер­ ма», 1965; раманы «Кірмаш у багадзельні», 1959; «Трус, уцякай», 1960; «Трус, які вьілечыўся», 1979; «Трус разбагацеў», 1981, і інш.). У рамане А. «Кентаўр» (1963) праблема смерці і бессмяротнасці перагоіятаецца з пошукамі сэнсу жыцця, пераадоленнем адчужэння, са сцверджаннем дабрыні; у раманах «М есяц адпачынку» (1975), «Давай

пажэнімся» (1976), «Іствікскія ведзьмы» (1984) і інш. імкненне перамагчы боязь смерці любоўю, сексуальным «адраджэннем»; раман-дыспут «Версія Роджарса» (1985) пра «навук. доказы быцця божага». Аўтар зб. апавяд. «Даверся мне» (1986). Те.: Рус. пер. — Кролик, беги; Кентавр; Ферма. Кишинев, 1984.

А. ўскладаеіша на апекуна (прызначаецца з ліку сваякоў падапечнага ці інш. грамадзян), пры злоўжыванні правамі апошні нясе маёмасную, у некаторых выпадках і крымінальную адказнасць.

АЛЕКА М ІЖ НАРОДНАЯ, сістэма кіра­ вання былымі залежнымі тэрыторыямі, якая ажыццяўлялася ад імя і пад кіраўніцтвам AAH. Створана ў 1945. АЛЕЙ КА Аляксандр Фёдаравіч (н. Апекавала тэрыторыі, на якія раней 13.2.1950, Мінск), бел. вучоны ў галіне распаўсюджвалася мандатная сістэма механікі трансп. сродкаў. Д -р тэхн. н., Лігі Нацый, а пасля 2-й сусветнай вайпраф. (1994). Сын Ф .А .Апейкі. Скончыў ны былі адарваны ад дзяржаў гітлераўБШ (1972). 3 1978 у Бел. політэхн. ака- скай кааліцыі і добраахвотна ўвайшлі ў дэміі. Навук. прады па камп’ютэрным сістэму апекі. Грунтавалася на праве мадэліраванні, сінтэзе сістэм кіравання нацый на самавызначэнне, была больш і аптымізацыі трансп. сродкаў. прагрэсіўная па сваіх мэтах і накірдвана Те.: Теория поворота гусеничных машин. на ліквідацыю каланіяльнай залежнасці. М , 1984 (разам з В.У.Гуськовым); Методы У сістэму А.м. было ўключана 11 тэрымоделирования систем с сосредоточенными торый. Кантрольныя функцыі за выкапараметрами / / Применение математических методов и ЭВМ: Вычислительные методы наннем дзяржавамі-апекунамі сваіх абапроектирования оптимальных конструкций. вязкаў ускладаліся на Совет па апецы ЛАН і Совет Бяспекі ААН. Прыняцце Мн., 1989. Ген. Асамблеяй ААН у 1960 Дэкларацыі АЛЕЙКА Фёдар Аляксандравіч (21.2.1908, М інск — 29.4.1970), бел. ву­ чоны ў галіне механікі тарфяных ма­ ш ин. Чл.-кар. АН Беларусі (1950), Акадэміі с.-г. навук Беларусі (1959— 1961), д-р тэхн. н. (1949), праф. (1950). Скончыў Маскоўскі тарфяны ін-т (1932). Працаваў у Маскве, у 1938— 41 і з 1949 у Ін-це торфу АН Беларусі, з 1949 адначасова ў БПІ. Навук. працы па п р и ­ кладной механіцы, раздіку тарфяных машын і с.-г. тэхнікі, па тэорыі пластычнасці, кантактавай трываласці. Стварыў матэм. тэорыю трэння, спрошчаную тэорыю дакладнасці механізмаў.

71s.: Колесный и гусеничный ход. Мн., 1960; Теория прочности. Мн., 1961; Торфя­ ные машины. Мн., 1968; Математическая те­ ория трения. Мн., 1971. АЛЕЙРОН (ад грэч. apeiron бязмежнае), тэрмін стараж.-грэч. філасофіі. Уведзены Анаксімандрам для абазначэння неакрэсленай, бязмежнай матэрыі, што знаходзіцца ў вечным руху. Усе рэчы і сусвет узніклі шляхам вылучэння з А. процілегласцяў (мокрае і сухое) і іх барацьбы. Важнае дасягненне ў параўнанні з уяўленнямі аб тоеснасці матэ­ рыі з канкрэтным рэчывам (вадой, паветрам). У піфагарэізме А. — бясформенны, неабмежаваны пачатак, разам з процілегласцю — «канцом» — аснова існага. АЛЕКА, форма аховы асабістых і маёмасных правоў і інтарэсаў недзеяздольных асоб. У Рэспубліды Беларусь устанаўліваецца над дзецьмі да 15 гадоў, якія не маюць бацькоў або бацькі не здольныя іх выхоўваць, над грамадзянамі, якія прызнаны судом недзеяздольнымі ÿ сувязі з іх псіхічнай хваробай ці разумовай непаўнацэннасдю. Парадак А. вызначаецца заканадаўствам. Органам! А. з ’яўляюцца выкан комы мясц. Саветаў дэпутатаў, якія выконваюць гэтыя функцыі праз аддзелы нар. асветы, аховы здароўя, сад. забеспячэння. Непасрэднае ажыццяўленне

Апельсін.

аб прадастаўленні незалежнасці каланіяльным краінам і народам садзейнічала таму, што ўсе падапечныя тэрыторыі да 1994 атрымалі незалежнасць. Такім чынам сістэма А.м. вычарпала свае функцыі. Л.В.Паўлава. АЛЕКС (ад лац. apex вяршыня) у а с т р а н о м і і , пункт нябеснай сф е­ ры, у напрамку да якога перамяшчаецца нябеснае цела ў сваім руху адносна навакольных зорак. Залежыць ад выбару зорак, адносна якіх вызначаецца рух. А. гадавога руху Зямлі вакол Сонца знаходзіцца ў ш юскасці экліптыкі пад вуглом, роўным амаль 90° да напрамку Зямля— Сонца, і перамяшчаецца, замыкаючы за год круг. А. руху Сонечнай сістэмы адносна бліжэйшых зорак знаходзщца ў сузор’і Геркулеса. Процілеглы А. пункт — антыапекс. А. наз. так­ сами пункт арбіты Ш СЗ, найб. аддалены на П н ад плоскасці зямнога экватара. АЛЕЛА, народны сход у стараж. Спарце. Фармальны вышэйшы орган улады, у якім удзельнічалі ўсе паўнапраўныя

АПАЛЬБЕРГ

421

грамадзяне, якія дасягнулі 30-гадовага ўзросту. А. склікалася штомесячна, выбірала назіральнікаў (эфораў) і членаў савета, прымала рашэнні аб абвяшчэнні вайны, заключэнні ці скасаванні міжнар. дагавораў; галасавалі крыкам. Ра­ ш энні А. адмяняліся, калі савет старэйшын герусія ці цар прызнавалі іх шкоднымі для дзяржавы.

Д ж А пдайк.

АПЕЛДОРН (Apeldoorn), горад у цэнтр. ч. Нідэрландаў. 145 тыс. ж. (1985). Пристань на Апелдорнскім канале. Чыг. вузел. Машынабудаванне, хім., папяровая, тэкст. прам-сць. Паблізу А. летняя каралеўская рэзідэнцыя; палацы 14 і 17 ст. АПЕЛЕС (ApeUés; каля 380— 300 да н.э.), старажытнагрэчаскі жывапісец. Працаваў у Э фесе, К осе, Александры!, быў прыдворным мастаком македонскіх цароў. Пісаў на драўляных дошках тэмперай. Выкарыстоўваў белую, чорную, жоўтую і чырвоную фарбы, віртуозна валодаў святлаценем. Выканаў партрэты Філіпа II і яго сына Аляксандра Македонскага, аўтапартрэт. Найб. вядомая карціна А. «Афрадыта Анадыямена». Работы А. не захаваліся. Я.Ф.Шунейка. А́П ЕЛЬ (Appel) Карл Юльянавіч (16.12.1857, Парыж — 1930), польскі і рускі мовазнавец. Выкладаў у гімназіях Варшавы. Працы па вывучэнні слав, моў: «Да славянскага народнага словаўтварэння» (1880), «Нататкі пра старажытнапольскую мову» (1880) і інш. У нарысе «Аб беларускай мове» (1880) разглядаў асн. фанетыка-граматычныя рысы бел. мовы. Паводле агульнамовазнаўчых поглядаў належаў да псіхал. кірунку ў лінгвістыцы. М.Г.Булахаў. АПЕЛЬБЕРГ Руф Эрнеставіч (псеўд. Аляксандраў, Дубровін, Карпаў, Хахракоў; 1860, г. Уладзімір, Расія — 1927 ?), нарадаволец. Вучыўся ў Маскоўскім ун-це. Уваходзіў у нарадавольніцкую групу М .П.Андрэева ў Маскве. 3 1881 у Вільні, удзельнічаў у заснаванні Віленскай цэнтр. групы, якая ўзначаліла Паўн.-Зах. арг-цыю «Народной волѣ. Вёў прапаганду сярод сялян, наладжваў сувязі з рэв. арг-цыямі Польшчы і Прыбалтыкі. У 1882 арыштаваны і са-

422

АПЕЛЬСІН

сланы ва Усх. Сібір. У 1924 жыў у Ка эані. АПЕЛЬСІН (Citrus sinensis), вечназялёнае дрэва сям. ругавых. Здаўна культывуедца ў трапічных і субтрапічных краінах (у Кітаі больш за 2 тыс. гадоў, на Чарнаморскім узбярэжжы Каўказа з 11 ст., на Пд Еўропы з 15 ст.). На Беларусі вырошчваюць у аранжарэях і як пакаёвую расліну. Вьші. 7— 12 м. Лісце авальнае, кветкі адзіночныя або сабраныя ў суквецці, белыя, пахучыя. Плод — шматгняздовая ягада розных памераў, формы і афарбоўкі скуркі (ад светла-жоўгай да чырвона-аранжавай), сакаўны, салодкі ці кісла-салодкі, масай 100—500 г. Багаты цукрамі. лімоннай к-той, вітамінамі С, трупы В, Р. У скурцы да 2% эфірнага алею, які выкарыстоўваецца ў парфюмернай i кандытарскай прам-сці. Меданос. Размнажаецца прышчэпкай на трыфаліяце, памяранцы, сеянцах мясц. сартоў. Цепла- і вільгацелюбівая расліна. АПЕЛЯЦЫ Я (ад лад. appellatio зварот, скарга), у праве многіх краін абскарджанне прыгавораў ці інш. суд. раш энняў па крымін. і цывільных справах, якія не набылі законнай сілы. Апеляцыйны суд нанава даследуе сабраныя доказы па справе і мае права або зацвердзіць раней прынятае раш энне, або вынесці новае. Заканадаўства Рэспублікі Беларусь не прадугледжвае А., а перагляд суд. рашэнняў (прыгавораў), якія не набылі законнай сілы, адбываецца ў касацыйным парадку (гл. Касацыя). 2) У пераносным сэн се — прось­ ба падтрымаць у чым-н. АПЕНДЫ КУЛЯРЫ І (Appendicularia), клас марскіх хордавых жывёл тыпу абалоннікаў. Каля 100 відаў. Жывуць ва ўсіх морах і акіянах у паверхневых слаях вады. Цела даўж. 0,3 мм — 2,5 см, з тулава і хваста, свеціцца. Маюцъ хорду, спінны нервовы цяж і мускульныя клеткі, сэрца. Знаходзяцца ў студзянісгым празрысгым «доміку», які могуцъ скідваць. Рухамі хваста праганяюць ваду праз фільтрацыйны апарат. У глотцы пара шчэлепных адгу'лін (стыгмы). Жывяхзда мікраарганізмамі. Гермафрадыты. Размнажэнне палавое. Яйцы трапляюць у ваду пасля разрыву сценкі цела, і А. гінуць. АПЕН ДЫ Ц Ы Т, запаленне чэрвепадобнага адростка (апендыкса) сляпой кішкі ў чалавека. Хварэюць лю дзі ўсіх узростаў. Асноўнай прычынай А. лічаць пераход мікраарганізмаў, пгго пастаянна прысутнічаюць у адростку, у стан хваробатворных (напр., пры затрымцы ў сляпой кішцы і апендыксе калавых масаў), запаўненне апендыкса дробнымі глістамі, закупорка яго прасвету іншароднымі целамі ці камячкамі цвёрдага калу і парушэнне такім чынам яго апаражнення. А. часам бывае пры паруш энні кровазвароту ў сценках апендык­ са пры раздражненні нерв, сістэмы. Спрыяюць развіццю А. вяласць кішэчніка, сістэматычнае ўжыванне ў ежу вял. колькасці мясных прадуктаў, пера-

грузка стрававальна-кішачнага тракту бялкамі. Асн. прыкметы в о с т р а г а А. — рэзкі або паступовы з хуткім на­ растанием боль унізе (справа) жывата, млявасць, ірвота, павышэнне т-ры (не заўсёды) да 37,5— 38,5 °С. Небяспечны амярцвеннем адростка (гангрэнозны А.), расплаўленнем і прабадзеннем яго сценак (прабадны, або перфарацыйны, А.) з пераходам запалення на брушыну і развіццём цяжкага перытаніту. Неабходна неадкладнае хірург. выдаленне апендыкса. Х р а н і ч н ы А. можа праяўляцца пастаяннымі або перыядычнымі болямі ў вобласці сляпой кішкі, запорамі, млявасцю. Небяспечны пера­ ходам у вострую форму. Рэкамендуецца хірург. лячэнне. АПЕНШ СКАЯ КУЛЬТУ́Р А, археалагічная культура плямёнаў бронзавага веку (2-я пал. 2-га тыс. да н.э.), што жылі ў Італіі. Назва ад Апенінскага п-ва. Насельніптва займалася пераважна жывёлагадоўляй на высакагорных

А пенды куляры я.

пашах, жыло ў пячорах і на ўмацаваных паселішчах. Прылады вырабляліся з косці, рогу і каменю; бронзавыя рэчы трапляюцца адносна рэдка. Харакгэрны групавыя пахаванні паводле абраду тру-

Тыповы ландшафт у Апенінах.

папалажэння. Кераміка — цемнаглянцавая, упрыгожаная стужачным арнаментам з белай інкрустацыяй. АП ЕШ НСКІ П АЎВ0СТРАЎ, паўво страў на П д Еўропы. Пл. 149 тыс. км2. Працягласць з П нЗ на ПдУ 1100 км, шыр. 130— 300 км. На Пн абме^аваны Паданскай нізінай, на У абмываецца Адрыятычным, на Пд — Іанічным, на 3 — Тырэнскім і Лігурыйскім морамі. Берагі парэзаны слаба, больш расчлянёныя ў паўд. ч. (п-вы Калабрыя, Саленціна, Гаргана). Большая ч. А.п. занята сярэдневышыннымі маладымі складкавымі гарамі Апенінамі. Уздоўж усх. і зах. ўзбярэжжаў невял. пал осы хвалістых раўнін. На ПдЗ раён стараж. і сучаснага вулканізму і землетрасенняў (Везувій, Флегрэйскія палі і інш.). Паўд. ч. А.п. займаюць Калабрыйскія горы. Карысныя выкапні: буры вугаль, ртуць, пірыты, баксіты, мармур, тэрмальныя крыніцы. Клімат субграпічны міжземнаморскі, з гарачым летам і дажджлівай зімой, у гарах — рысы ўмеранага і халоднага. Рэкі (асн. Тыбр, Арна) кароткія, летам моцна мялеюць. Для расліннасці гор характерна вышынная пояснасць, лісцевыя лясы і міжземнаморскія вечназялёныя хмызнякі (маквіс, гарыта); на нізінах — культ, ланд­ шафты: палі пшаніцы, вінаграднікі, алейныя і фруктовыя плантацыі (апельсіны, лімоны, міндаль, масліны і інш.). Жывёльны свет: воўк, серна, казуля, куніца, ласка, вавёрка; шмат паўзуноў i птушак. На А.п. дзяржавы: большая ч. Італіі, Сан-Марына і Ватикан. А.М.Баско.

АП ЕН ІН Ы , А п е н і н с к і я горы (Appennino), горная сістэма на Апенінскім п-ве ў Італіі. Працягласць каля 1200 км з П нЗ на ПдУ ад Альпаў да Месінскага праліва. Сярэдневышынныя горы (пераважныя выш. 1200— 1800 м), складаюцца з асобных, б.ч. паралельных хрыбтоў і ўзгорыстых перадгор’яў. Выш. да 2914 м (г. Корна). Адзіны не­ вял. ледавік у масіве Гран-Саса-д’Італія. Паводле геал. будовы і рэльефу падзяляюцца на Паўн. А. (Лігурыйскія і Таскана-Эміліянскія), Цэнтр. А. (УмбраМаркскія і Абруцкія) і Паўд. А. (Неапалітанскія і Луканскія). Пераважаюць параўнальна спадзістыя схілы, сталовыя горы, купалападобныя іраніта-гнейсавыя масівы. У Цэнтр. А. хрыбты скалістыя, са стромкімі схіламі, старажытналедавіковымі і карставымі формамі рэльефу. На У тал. ланцугі А. суправаджаюцца шырокай паласой узгорыстых перадгор’яў, за якой уздоўж берагоў Адрыятычнага м. ўзвышаюцца вапняковыя плато п-воў Гаргана і Саленціна. Зах. схіл А. больш стромкі, скідавы; на 3 ад Цэнтр. А. шырокая перадгорная паласа з асобнымі невысокімі хрыбтамі, вулканічнымі масівамі (у т.л. Везувій, Флегрэйскія палі), туфавымі плато. А. ўтварыліся ў выніку альпійскага арагенезу. Тэкганічныя працэсы працягваюцца, аб чым сведчаць землетрасенні і

вулканічная дзейнасць. Карысныя выкапні: буд. і вырабны камень, ртуць, буры вугаль і лігніт, бітумінозныя слан­ цы, баксіты, прыродны газ, нафта, тэрмальныя воды. Клімат субтрапічны міжземнаморскі, на ўсх. схілах і ў катлавінах з рысамі кантынентальнага. Ападкаў на зах. схілах 1000— 2000 мм за год (у Лігурыйскіх А. да 3000 мм), на ўсх. схілах і ў замкнутых катлавінах 600— 800 мм. Сярэдняя т-ра студэ. каля падножжа гор на Пн 0 “С, на Пд да 11 °С. Сярэдняя т-ра ліп. на Пн 24 °С, на Пд да· 28 °С. У гарах вышэй за 2000 м 180— 190 сут за год ляжыць снег. Рэкі мнагаводныя восенню і зімой, найб. Тыбр, Арна. Да выш. 300— 500 м на Пн і 600— 800 м на Пд на схілах гор палі, сады, вінаграднікі, аліўкавыя насаджэнні, месцамі rai каменнага i коркавага дубу, алепскай хвоі, пініі, вечназялёныя хмызнякі (маквіс, гарыга); Глебы пераважна карычневыя. Да выш. 900 м на Пн і 1000— 1200 м на Пд — мяшаныя лясы з дубу, хвоі, каштану і інш., хмызнякі, пусткі; глебы горныя буразёмы і перагнойна-карбанатныя. Вы­ шэй за 900 м на Пн, 1000— 1200 м на Пд — букавыя і хвойныя (піхта, хвоя) лясы на горных буразёмах і горных падзолістых Глебах. На найб. высокіх хрыбтах (вышэй за 2000— 2500 м) участкі субальпійскіх і алыіійскіх лугоў. Жывёльны свет збяднелы ў сувязі з дзейнасцю чалавека. Трапляюцца воўк, буры мядзведзь, сарна, лань, дзікабраз, шмат паўзуноў і птушак (беркут і інш .). Земляробства ў горных далінах і катлаві­ нах, каля падножжа гор. Рэкі выкарыстоўваюцца для арашэння і выпрацоўкі электраэнергіі. Турызм. А.М.Баско. АПЕНЬКА (Armillaria), род базідыяльных грыбоў парадку агарыкальных. Каля 12 відаў. Касмапаліты. На Беларусі трапляюцца А. сапраўдная, або восеньская (А. mellea), А. марнеючая (А. tabescens) і А. скараспелая, або ранняя (А. praecox). Факультатыўныя паразіты (на старых або аслабленых дрэвах), часцей існуюць як сапратрофы. Растуць групамі на пнях, ствалах, каля дрэў у хвойных і лісцевых лясах. Ядомыя (спажываюцца смажаныя, вараныя, салёныя, сушаныя і марынаваныя). Шапка ў маладых А выпуклая, пазней плоская, гладкая або лускаватая, сухая, зрэдку слізістая, дыям. да 12 см, жоўга-бурая або жаўтавата-карычневая. Пласцінкі жоўта-белыя, бураватыя. Ножка з добра выяўленым кольцам, рэдка без яго. А часта наз. грыбы інш. родаў, напр. ядомая А летняя (Kuełmeromyces mutabilis), а таксама ядавітыя А несапраўдная серна-жоўтая (Nematoloma fasciculare) i A несапраўдная цагельна-чырвоная (N. sublateritiura). В.С.Гапіенка. АПЕРАНД (англ, operand) у в ы л i чальнай т э х н і ц ы , частка машыннай каманды, што вызначае аб’екг, над якім выконваецца аперацыя ў працэсе выканання зададзенай праграмы; аргумент аперацыі. Напр., А. арыфм. аперацый звычайна з ’яўляюцца лікі: пры складанні — складнікі, пры множанні — сумножнікі.

АПЕРА́Т АР (ад лац. operator які дзейнічае), 1 ) у м а т э м а т ы ц ы — адпаведнасць паміж элементамі двух мностваў X і Y (кожнаму элементу х з X адпавядае пэўны элемент у з Y). Раўназначныя паняцці: адлюстраванне, пераўтварэнне, функцыя, функцыянал. Важны клас А. — лінейныя А. ў лінейнай алгебры і функцыяналъным аналізе. Дыферэнцыяльнымі і інтэгральнымі А. карыстаюцца ў матэм. фізіцы, тэорыі дыферэнцыяльных і інгэгральных ураўненняў і інш. Напр., А. дыферэнцаван. , d f(x ) ня А i (X) = ; штэгральны Г*3

А f (X) = j К (X, х') f (х') d X' ;

зруху

а

A f(x)=f(x+a). Д а логікавых А. адносяцца кан’юнкцыя, ды з’юнкцыя, імпліхацыя, адмаўленне, квантары агульнасці і існавання. 2) У в ы л і ч а л ь н а й т э х ­ н і ц ы — прадпісанне на мове праграмавання закончанага дзеяння ў пра-

/

2

А пенькі: 1 — летняя; 2 — восеньская.

граме, напр. прысваенне лікавага значэння пераменнай велічыні, перадача кіравання, выклік падпраграмы, цыкл.

2) У т э х н і ц ы — спецыяліст, які кіруе з пульта абсталяваннем, напр. ЭВМ , радыёлакацыйнай станцыяй. М.П. Савік. АІІЕРАТАРСКАЕ МАСТА́Ц ТВА, від творчасці ў кінематаграфіі і на тэлебачанні, майстэрства сродкамі кіназдымкі рэалізаваць ідэі літаратурнага сцэнарыя і творчай задумы рэжысёра. Узнікла і развілося са станаўленнем кінамастацтва. Першыя здымкі ажыццявілі ў Францыі ў 1895 браты Люм 'ер. 3 развіццём кінематографа фарміраваліся і выяўл. сродкі А.М.: кампазіцыя кадра, прасторы, асвятленне, ракурс, прыёмы дынамічнай эдымкі, аптычны малюнак кадра, святлотанальнае і колеравае вырашэнне эпізодаў. Значныя ра­ боты з'явіліся ÿ Італіі, ЗША, Германіі, Швецыі, Даніі. У 1920-я г. фарміравалася сав. школа Ам. (Э Ц ісэ, АГалаўня, A Маскеін, Д.Дэмуцкі і інш.). У 1920—30-я г. ў стварэнні цэласнага вьшўл. вобраза фільма вызначыліся франц. аператары ЖПерыналь, Р.Матэ, Б.Каўфман, амер. ДжАрналд, Б.Рэйналдс, Х.Расан; у распрацоўцы і выкарыстанні ко-

АПЕРАТАРЫ

423

леру ў кіно — амер. аператар Р.Рэнахен, G a B . аператар Ф.Правораў. У 19 30-я г. са з ’яўленнем гуку к ін а аператары асвойвалі новыя маст.-творчы я тэхналогіі і формы выяўл. арганізац ы і матэрыялу. П авялічы лася ўвага да псіхал. гіартрэтных характарыстык персанажаў. У 1940— 60-я г. стылістыка майстроў зах. кінематографа выявілася ў творчай практы цы н е а р эа л ізм у. Апера­ тары франц. «новай хвалі» выкарыстоўвалі здым кі рухомай камерай у нату­ ральным асяроддзі, імправізаваную кампазіцыю кадра. Н а аснове новай тэхнікі, матэрыялаў і тэхналогій 1960—90-х г. паш ырылася фарміраванне ін д ы від. стыляў у А.м . Сярод найб. вядомых майстроў: Г.Толанд, Х .Уэкслер , Л .К о ­ вач, Д ж .Тэйлар (З Ш А ), Ю .Стрындберг, С .Н ю к в іст (Ш вецы я), Э .Р ы ш ар , Н .А л ь мендрас, П .Г л е н (Ф р анцы я), В.Старара, Т .Д э л і Колі, Дж .Ратуна, П . дэ Санты с, Л.Таволі (Італія), Дж .О лкат, Д ж .А н сварт, Д .С ло кам (Вялікабрытанія), Л.Ахвледзіяні, А .Б ул ін с к і, К .К ы д ы р а ліеў, П.Лебешаў, Р.М асальскі, М .М у саеў, В.Нікалаеў, Л .П ааташ вілі, М .П іл іхіна, Г.Рэрберг, Ю .С ілар т, С .Ур усеўскі, Х .Ф ай зіеў, В .Ю саў ( С С С Р ) . Н а Беларусі перш ыя маст. ф ільм ы ў 1920— 30-я г. здым алі аператары Д .Ш лю глейт («Лясная быль»), М .К а эло ўскі («Хвоі гамоняць»), Н .Н ав ум аўСтраж («Ж анчы на»), А .К альцаты («П ерш ы ўзвод»), Б.Рабаў («Д войчы н а роджаны»). Сталы м А.м . вызначаю цца лепш ы я ф ільм ы канца 1940— 50-х г., якія знялі А .Б у л ін с к і («Дзеці парты зана»), А Г ін ц б у р г («К а н стан ц ін Заслонаў»), Г.Удавянкоў («М іко лка-пар авоз»), У .А к у л іч («Га д зін н ік спы н іўся апоўначы»), А А ўд зееў і І.П ік м а н («Д зяўчы нка шукае бацьку»). В ы кар ы станне з сярэдзіны 1950-х г. ш ырокіх і шырокафарматных экранаў павялічы ла выяўл. м агчым асці А.м . У 1960— 80-я г. А.М. бел. майстроў вызначалі паэт. светаадчуванне (А З а б ало ц кі — «Праз могілкі», «А льпійская балада»), псіхалагізм і выразнасць кам пазіцы і (Ю .М а рухін — «М агіла льва», «Паводка»), тонкае адчуванне прыроды (Дз.Зайцаў — «Рудабельская рэспубліка», «Лю дзі на балоце»), дакладнае адчуван­ не колеру (Э.Садры еў — «Ж ыццё і смерць двараніна Чартапханава», «Хлеб пахне порахам»), дынамізм і лірызм (Т.Л о гінава — «В яно к санетаў», «Дзікае паляванне караля Стаха»), завершанасць кам пазіцы йны х раш энняў (Ю .Я лхо ў — «Раскіданае гняздо», «Ф р анка — жонка Хама»). Г .В .Р а т н ік а ў . АПЕРА́Т АРЫ ў к в а н т а в а й ме­ х а н і ц ы , матэматычныя аперацыі, якія выконваю цца над хвалевай ф ункцыяй, што апісвае стан сістэм ы. С л у жаць для супастаўлення з зададзенай хвалевай ф у н кц ы я й (вектарам с р н у ) Ψ ін ш . ф у н к ц ы і Ψ ' : 9" = L Ψ , дзе L — А.,

424

АПЕРАТЫЎНАЕ

якому адпавядце фіз. велічуня L. Напр., А. множання х Ψ = х , дэе х — А. каар-

л

9ψ

дынаты; дыферэнцавання Рх Ψ = -ill — , дзе Рх — А. праекцыі імпульсу на вось X. Над A. можна вьп^онващ. алг. дзеянні,лнапр., здабытак L = Li L2 азначае, што Ц = Ψ", калі Li Ψ = Ψ' i L2 tp' = Ψ". Яўны выгляд А. вызначаецца ўласцівасцямі пераўтварэнняў той сіметрыі, з якой звязана матэм. фармулёўка адпаведнага закону захаванн# (гл. Нётэр тэарэма). Уласців^сці A. L вызначаюцца ўраўненнем L Ψ = Ln Фц ; яго раш энні Ψη (уласныя функцыі) апісваюць квантавыя станы, у якіх фіз. велічыня L прымае значэнні Ln (уласныя значэнш А.). Набор такіх значэнняў (спектр) выяўляе ўсе значэнні фіз. велічыні L, якія можна вызначыць экспериментальна, бывае неперарыўным (напр., А. каардынат, імпульсу), дыскрэтным (А. праек­ цыі моманту імпульсу на каардынатную вось) і змешаным (А. энергіі ў залежнасці ад характару сіл, што дзейнічаюць у сістэме; дыскрэтныя ўласныя зна­ чэнні А. наз. ўэроўнямі энергіі). У квантавай механіцы карыстаюцца пераважна лінейнымі аператарамі і эрмітавымі аператарамі. А.А.Богуш.

ялістаў (арганізацыя, каардынацыя, кантроль, матывацыя і інш.). Літ:. С т р а ж е в В.И. Оперативное управление предприятием, проблемы учета и анализа. М л, 1973; С а л а м а т и н Н.А, Ф е л ь AB., Ш и ш к и н а Е.Л. Операти­ вное управление производством. М., 1993.

11.1. Стражаў.

тэхніка-эканам. задач і задач кіравання ў канцы 1940-х г. У кожнай задачи Ад. фармальна апісана мпоства магчымых рашэнняў і вызначанай мэтавай функцыі, значэнні якой характарызуюць меру дасягнення мэты пры кожным магчымым рашэнні. Задачи А д. бываюць статычныя і дынамічныя, дэтэрмінаваныя і АПЕРАТЫ́У НАЕ МАЙСТЭРСТВА, са- стахастычныя. У статичных задачах мэтавая функцыя яўна не залежыць ад часу, у дыстаўная частка ваеннага майстэрства, намічных — час мае істотнае значэнне, у дэякая ахоплівае пытанні тэорыі і прак- тэрмінаваных — выбар канкрэтнага рашэння тыкі падрыхтоўкі і правядзення сама- прыводзіць да пэўнага значэння мэтавай стойных і сумесных аперацый і баявых функцыі, у стахастычных — гал. ролю дзеянняў аператыўных аб’яднанняў ро­ адыгрывае фактар выпадковасці. Пры ра­ зных відаў узбр. сіл. Даследуе і распра- шэнні статичных дэтэрмінаваных задач карыстаюшіа метадамі лінейнага і нелінейцоўвае арганізацыю ўзаемадзеяння, усе- нага праграмавання, дынамічных дзгэрмінабаковага забеспячэння войскаў (сіл) і ваных — дынамічнага праграмавання, ста­ кіраванне імі і інш. Гл. ў арт. Ваеннае хастычных — тэорыі імавернасцяў, матэм. майстэрства. статыстыкі, тэорыі масавага абслугоўвання, стат. тэорыі прыняцця рашэнняў. Задачы, у АПЕРАТЬІЎНА-ЭКАНАМІЧНЫ АНА́­ якіх сутыкаюцца інтарэсы двух і больш баЛИЗ, гл. Аператыўны аналіз. коў, рашаюцца метадамі тэорыі гульняў. Калі АПЕРАТЬІЎНАЯ СУ́В ЯЗЬ у к і р а - дакладнае рашэнне задачы немагчыма, кары­ стаюцца метадам стат. выпрабаванняў (гл. в а н н і , хуткая перадача і прыём дзе- Монтэ-Карла метад). Для рашэння складалавой інфармацыі, звязанай з працоў- ных задач распрацаваны пакеты праграм для най дзейнасцю прадпрыемстваў, уста- ЭВМ. Гл. таксама Аптыміэацыі задачы і ме­ М.А.Лепяшынскі. ноў і інш. Забяспечваецца сродкамі тоды. аргтэхнікі. Бывае бездакументальная АПЕРАЦЫ́Й НАЕ ЗЛГЧА́Н НЕ, метад (тэлефонная, радЫёсувязь і інш .) і даку- аналізу матэматычнага, які дае магчыментальная (тэлегр., фотатэлегр. сувязь, масць зводзіць раш энне складаных ма­ факс, пнеўмапошта і інш.). тэм. задач да больш простых. У аснову АПЕРАТЬІЎНЫ АНАЛІЗ, сістэма хуткага даследавання кароткатэрміновых вынікаў вытв.-гасп. дзейнасці і сац. развііцдя з мэтай іх рэгулявання ў аператыўным цыкле кіравання. Накіраваны на выяўленне і вымярэнне карот­ катэрміновых прычынна-выніковых сувязяў, якія абумоўліваюць змены адпаведных аб’ектаў аператыўнага кіра­ вання. Ажыццяўляецца на аснове звестак аператыўнага ўліку, як правіла, за дэкаду, тыдзень, суткі, змену і больш кароткія адрэзкі часу. У адрозненне ад інш. відаў сац.-эканам, аналізу А.а. мае харакгэрныя рысы: выкарыстоўваецца толькі ў аператыўным кіраванні; дае інфармацыю для кіраўніцкіх рашэнняў па ўздзеянні на кароткатэрміновыя прычыны, што выклікаюць адхіленні ад зададзеных параметраў; выкарыстоўвае індуктыўны метад даследавання; дасле­ дуе адхіленні толькі ў пэўных (вузкіх) межах. Адрозніваюць: аператыўны тэхн. аналіз (даследуе кароткатэрміновыя прычынна-выніковыя сувяэі, якія ўплываюць на фарміраванне і змену на­ туральных паказчыкаў гасп. дзейнасці; штомесячны аналіз уборкі збожжа, вы­ пуску прадукцыі і г.д.), аператыўны эканам. аналіз (тыя ж сувязі, паказчыкі, але ў вартасным — грашовым выражэнні: штомесячны аналіз сабекошту прадукцыі і інш.); аператыўны аналіз асобных бакоў сац. сферы дзейнасці (напр., аналіз аварийных сітуацый). В.І. Стражаў.

АПЕРАТЫ́У НАЕ КІРАВА́Н НЕ, сістэма кіравання вытворчымі, садыяльнымі і інш. аб’ектамі для аператыўнага забеспячэння іх функцыянавання ў адпаведнасці з пастаўленай мэтай. А б’екты А.к. — розныя бакі вытв. і сац. працэсаў: напр., работа зборачнага цэха, пастаўка сыравіны, збыт прадукцыі, выраш энне жыллёва-бытавых праблем і інш. Яго сутнасць — мэтавае накіраванне працэсу прычынна-выніковых сувяэяў і ўзаемадзеянне элементаў у аб’екце кіра­ вання. A .K . ўключае: аператыўнае планаванне (распрацоўка аператыўных планаў, праграм, нормаў, нарматываў з давядзеннем заданняў да выканаўцаў), аператыўны ўлік (адлюстраванне вынікаў вытв. ці сац. працэсаў), аператыўны аналіз (своечасовае выяўленне і вымярэнне фактараў, якія выклікаюць адхіленні ад планавых заданняў, гл. АналЬ гаспадарчай дзейнасці), аператыўнае рэгуляванне (выпрацоўка кіраўніцкіх рашэнняў і арганізацыя іх выканання для ліквідацыі прычын адхілення працэсу ад запланавых параметраў). Пракгычна А .к пачынаецца з аператыўнага планавання, затым на працягу кароткага часу (дэкады, тыдня, сутак, змены і інш.) фіксуюцца вынікі вытв. працэсу, на аснове якіх выяўляюцца прычыны збояў і адхілення ад планавых заданняў і прымаецца раш энне па рэгуляванні а п е р А́ц ы й ДАСл Е́д а в Ан н е , метад вьггв. ці сац. працэсаў у адпаведнасці з распрацоўкі колькасна абгрунтаваных планам. У сістэму А.к. ўваходзяць рэкамендацый па прыняцці аптымальных рашэнняў па арганізацыі і кіра­ функцыі, якія выконваюць дапаможную ванні дзеяннямі (аперацыямі). Навуролю ці стымулююць дзейнасць спецы- кова аформілася для рашэння тэхн.,

закладзена замена па пэўных правілах зададзеных функцый (арыгіналаў) l(t) інш. функцыямі (вобразамі) камплекснай пераменнай F(s); пры гэтым аперацыя дыферэнцавання пераходзіць у аперацыю множання на S, інгэгравання — дзялення на s, дыферэнцыяльныя і інтэгральныя ўраўненні — у алг. ўраўненні і інш. Англ, вучоны О.Хевісайд нрапанаваў у 1892 фармальныя правілы карыстання операторам p=d/dt і некаторымі функцыямі гэтага аператара, з дапамогай чаго вырашыў шэраг задач электрадынамікі. Абгрунтаванне Ал. праводзіцца на аснове штэгральнага Лапласа пераўтварэння. Аперацыі знаходжання вобразаў па арыгіналах (і наадварот) забяспечаны спец, табліцамі. Найбольш агульныя вынікі Ал. атрыманы на аснове тэорыі абагульненых функцый. Далейшае развіццё ідэі Ал. атрымалі ÿ функцыянальным злічэнні аператараў, сімвалічным злічэнні псеўдадыферэнцыялъных аператараў. Распрацаваны абагульненні Ал. на аснове пераўгварэнняў Фур’е і Меліна; для інш. дыферэнцыяльных аператараў. Літ.·. Д и т к и н В.А., П р у д н и к о в АП. Интегральные преобразования и опера­ ционное исчисление. 2 изд. М., 1974. А.БАнтаневіч. АПЕРАЦЫ Й ПАЯ СІСТЭМА, комплекс праграм на ЭВМ , якія забяспечваюць усе працэсы пры выкананні лю бой праграмы карыстальніка. Пастаянна знаходзіцца ў памяці машыны, звязвае ўсе яе вузлы ў адзінае цэлае, забяспечвае эфектыўнае выкарыстанне выліч. сістэмы і шырокі набор паслуг. Складанасць і структура А.с. залежаць ад функцый і характарыстык працэсараў, сістэмы камандаў, спосабу размяшчэння праграм у памяці, прыстасаванняў уводу-вываду інфармацыі, метадаў до­ ступу да выліч. сістэмы і інш. Тэарэт. аснову распрацоўкі А.с. складаюць гра-

ф а ў т эо р ы я , м а с а в а га а б сл уго ўва н н я т э-

і ін ш . А паратны я сродкі і матэм. забеспячэнне ствараю цца для пэўнай А х ., якая сю іадаецца са стартавай пр аграмы (запуск Э В М і яе сам акантроль; кантролеры знеш ніх пры стасаванняў), ды спетчара (устанаўлівае чарш васдь вы канання праграм ), рэдактара (работа са структурны м ! аб’ектам і), адм іністра тара (у л ік часу работы працэсара і в ы кары станне пам яці) і ін ш . М .П .С а в ік . оры я

А П Е Р А ́Ц Ы Я (ад лац. operaüo дзеянне), 1) закончанае дзеянне або ш эраг дзеянняў, накіраваны х на дасягненне п эўн ай м эты (напр ., а п е р а ц ы я в о е н н а я ) ·, асобная закончаная частка тэхнал. гірацэсу, якая выконваецца на адным рабочым месцы (напр ., а п е р а ц ы я в ы т в о р ч а я ) . 2) Асобнае дзеянне сярод м ногіх ін ш ы х ; вы кан ан не я к о й -н . ф ін ., крэды тнай, прам ы сл., гандл., страхавой або ін ш . задач, напр., банкаўская А ., паш товая А . 3) У вы л іч. тэх н іц ы вы кананне лічбавай вы ліч. м аш ынай яко га -н . дзеяння з зы ходны м і велічы ням і, напр ., арыфм. А. А П Е Р А ́Ц Ы Я В А Е ́Н Н А Я . сукупн асц ь узгодненых і ўзаемазвязаных па мэце, месцы і часе баявых дзеянняў войскаў аднаго або розных відаў паводле адзінай задумы і плана. Паводле маш табу б ы ваю ць стратэгічны я, ф рантавыя (ф лоту, акругі П П А , трупы арм ій), арм ейскія (ф латы ліі, корпуса, эскадры ); у залеж н асц і ад с іл і сродкаў — агульнавайско выя (агульнаф лоцкія), паветраны я, п р о ціпаветраны я, паветрана-дэсатггны я, с у месныя і сам астойныя; па харакгары баявых дзеянняў — наступальны я і абарончы я. Першыя элементы А.в. як формы вядзення баявых дзеянняў выявіліся ў войнах канца 18 — пач. 19 ст., калі значка павялічылася рухомасць войскаў, баявыя дзеянні сталі весціся на шырокіх франтах адначасова на некалькіх напрамках, на вял. глыбіню і ўзнікла неабходнасць больш апсрагыунай каардынацыі тэтах дзеянняў. На тэр. Беларусі прыкметы А в. выявіліся, напр., у дзеяннях рус. войскаў сунраць франц. у 1812, калі цэнтр., паўд. і паўн. групоўкам была пастаўлена за­ дача аб’яднацца на р. Бярэзіна з мэтай акружэння і разгрому рэшткаў арміі Напалеона I. Буйнейшыя А в. 2-й сусв. вайны: дзеянні войскаў гітлераўскай Германіі супраць Польшчы (1939) і Францыі (1940); сав. войскаў у аперацыі пад Масквой, Сталінградам і на Курскай дузе, Беларускай, Берлінскай і ін ів.; саюзнікаў — Н о р м а н д с к а я д э с а н т н а я а п е р а ­ цы я (1944) і інш. Н а сучасны м этапе характар А .в. зм яніўся: павялічы ліся глы б ін я і ш ы рыня наступления і абароны, пабольш алі заданы і тэм пы наступления, больш сціслы м стаў час вядзення бая­ вых дзеянняў. А П Е Р А ́Ц Ы Я В Ы Т В 0 Р Ч А Я , адасобленая і закончаная частка (элем ент) вы тв. працэсу. Вы конваецца адным ц і групай рабочых на адным р а б о ч ы м м е с ц ы пры нязм енны м прадмеце працы . А сн . разліховая адзінка для вы зн ачэн н я п р а д укцы йнасці працы , тэхн. нарм іравання, загрузкі і вы кары стання абсталявання. Змест А .в. залеж ыць ад прадукцы і, якая вырабляецца, матэрыялаў і тэхнал.

метадаў вы творчасці. А дрозніваю ць апе­ р ацы і ручны я, м еханізаваны я, м аш ы н н ы я, аўтаматызаваныя і ін ш . П ад зяляю цца на тэхнал. (асно ўны я), дапам ож ны я і абслуговыя. Т э х н а л а г і ч н а я аперацьи накіравана на змену якасната стану, формы, памераў ці становішча ÿ прасторы прадмета працы з мэ­ тай атрымання прадуктаў працы. Д а п а м о ж н ы я аперацыі — выраб на ўласныя патрэбы прадпрыемства аснасткі, інструменту, рамонт абсталявання, будынкаў і інш. Абслуговыя аперацыі забяспечваюцъ асн. і дапаможныя вытв. працэсы матэрыяламі, паўфабрыкатамі, энергіяй, транспартам, кантрольнымі, лабараторна-вьшрабавальнымі і доследнымі работамі. Шырока выкарыстоўваецца метад сумяшчэння А в ., што спрыяе росту прадукцыйнасці працы; з сукупнасці іх фарміруюцца тэхнал цыклы. Р .М .Ш а х л е в іч . А П Е Р А ́Ц Ы Я Х ІР У Р П Ч Н А Я , асноўны метад л ячэн н я х і р у р г і ч н ы х х в о р о б , пры якім паталагічны я а ча гі ліквід ую цца, лакалізую цца або даследую цца з д апамогай спец, х і р у р г і ч н ы х і н с т р у м е н т а ў . М ожа суправадж ацца нанясеннем ран, зн ачн ы м і аб’ёмамі рассячэння ткан ак з крывацёкам , я к і спы н яю ц ь ш тучна (пры рэзекцы і страўніка ц і к іш эч н ік а , аперацыях на лёгкіх, сэрцы і ін ш . у н у траных органах), або аш чадны м унутраны м ум яш аннем і н язн ачн ы м і кровастратам і (пры б і я п с і і , м і к р а х і р у р г і і , лазе­ рным л я ч э н н і, упр аўленні вы віхаў с у ставаў, састаўленні касцявы х абломкаў i ін ш .). А .х. з нанясеннем раны і рассячэннем ткан ак бываю ць: р а д и ­ к а л ь н ы я , к а л і паталаг. ачаг (язва, пухліна, орган) выдаляецца поўнасцю або часткова; п а л і я т ы ў н ы я , я кія аблягчаю ць стан хворага; ды я г н а с т ы ч н ы я — для вы святлення пр ы чы н ы захворвання, кал і яе н елы а ўстанавіць дакладна ін ш . метадамі. П а м янш энне страт кр ы ві пры А .х. дасягаецца перавязкай (лігір аваннем ) рассечаных сасудаў або каагуляваннем з д апамогай электранаж оў, лазерных, плазм авых скальпеляў і ін ш . Характар п атало гіі вызначае м эту А .х .: ускры ццё паталаг. ачага (гн а й н іко ў, абсцэсаў), частковае (р эзе к ц ы я ) або поўнае (э к с т ы р п а ц ы я ) выдаленне п ухлін і п а ш кодж аных тканак, частковую або п о ўную а м п у т а ц ы ю органаў (н апр ., кан е чнасцяў), т р а н с п л а н т а ц и ю органаў і тка ­ нак, аднаўленне іх ф ун кц ы й ( п л а с т и ч ­ ныя

а п е р а ц ы і,

касм ет ы чны я

а п е р а ц ы і).

Раны пры А .Х., як лравіла, заш ываю ць, склейваю ць, радзей пакідаю ць адкры ты м і. Сучасн ая х і р у р г і я скіравана на распрацоўку найб. аш чадж альных для арганізм а А .х. на аснове вы кары стання найноўш ы х тэхн. дасягненняў. Д а іх н а -

Да арт. Аперон. Асн о ў н ы я структуры і п р а ц э с ы , я к ія ўдзельнічаюць у рэ­ гу л я ц ы і біясінтэзу бялкоў —ферм ентау п а в о д л е гіп о т э зы Ж акоба—Мано. Лічбы п аказваю ць паслядоўнасць працэсаў.

АПЕРОН

425

леж аць А .х . эн д аскапічн ы я, тэлеэндаск а п іч н ы я , м ікр ахір ур гічны я. Э н д а с к а п і ч н ы я аперацыі робяцъ з выкарыстаннем спец, валаконнай тэхнікі (эндаскопаў), што дазваляе бачыць «на вока» структуры стрававальнага тракту, поласцевыя ўтварэнні. Некаторыя маюць прыстасаванні для выдалення палінаў страўніка, кішэчніка, камянёў 3 мачавога пузыра і жоўцевывадных пратокаў, каб узяць кавалачак тканкі на мікраскапічнае даследаванне. Аперацыі т э л е э н д а с к а п і ч н ы я базіруюцца на эндаскапічнай тэхніхты, дзе адлюстраванне выводзіцца на тэлеэкран, што дазваляе бачыць орган у 10—20 разоў павялічаны. Тэлевізійная камера праз праколы ÿ тканках уводзіцца ў орган. Пад яе кантролем уводзяць хірург. інструменты. М і к р а х і р у р г і ч ­ н ы я аперацыі праводзяцца пад кантролем спец, двух-, трохакулярных аперацыйных мікраскопаў на дробных сасудах, пры рэплантацыі канечнасцяў, іх сегментаў, самых складаных аперацыях у хірургіі вока, пераса дцы складаных скурна-падскурна-мышачных ласкутоў у пласгачнай хірургіі пры лячэнні дэфектаў тканкі, астэаміэліту, пры стварэнні органаў (лячэнне транссексуалізму) і інш. Аперацыі п а д к а н т р о л е м т э л е в і зійных к а м п ’ ю т э р а ў робяхц> на дробных структурах (жоўцевывадных шляхах, матачных трубах і інш . органах), якія ÿ naвялічаным выглядзе перадаюіща на тэлевізійную ўстаноўку. На Беларусі такі метад выкарысгалі І.М .Грьпнын і В.М.Стасевіч (1994). І .М .Г р ы ш ы н . А П Е Р О Н (ад лац. орегате працаваць, дзейнічаць), участак генеты чнага м атэры ялу з аднаго, двух і больш счэ п л е ны х с т р у к т у р н ы х г е н а ў , я кія кадзірую ць б ялкі (ф ерм енты), игго аж ы ццяўляю ць паслядоўныя этапы б ія сін тэзу я ко га -н . метабаліту. У А . эўкарыёт уваходзіць, як правіла, адзін структурны ген. Р эгул ятарш ля элементы А . складаю ць таксам а п р а м а т а р (участак м алекулы Д Н К , з якім спе ц ы ф ічн а звязваецца фермент Р Н К -палім ер аза, ш то аж ыццяўляе т ран скри п ци ю А .) і аператар (участак Д Н К , я к і нясе ф ункцы ю «ўклю чэння» або «вы клю чэння» струк­ турных генаў і рэіулю е ф ун кц ы ян ал ьную акгы ўнасць А .). К а н ц эп ц ы я А . р аспрацавана ф ранц. вучо ны м і Ф .Ж акобам і Ж .М ано (19 6 1) для тлум ачэння механізм у р эгуляцы і сін тэзу бялку ў б актэры яльны х клетках. Рэгулятарная функцыя А адбываецца на стадыі транскрыпцыі і забяспечвае каардынаЦьію еінт. працэсаў і адпаведныя рэакцыі клеткі на ўплыў навакольнага асяроддзя. Кантралюе дзейнасць А г е н - р э г у л я т а р , які можа знаходзіцца ў розных участ­ ках храмасомы Яго прадукт — бялок-рэгулятар — пастаянна сінтэзуеода ÿ клетцы ÿ не-

426

АПЕРТУРА

вял. колькасці і здольны ўзаемадзейнічаць з двума рознымі субсгратамі, з аператарам і эфектарам (нізкамалекулярным рэчывам). У рэпрэсібельных сістэмах комплекс бялку-рэгулягара з эфектарам набывае роднасць з аператарам і далучаецпа да яго, у вьшіку адбываецца выключэнне генаў, якія кіруюдца гэгым аператарам. У індуцыбельных сістэмах эфекгар, які далучаеіща да бялку-рэгулятара, вызваляе аператар ад гэтага бялку. Такім чи­ нам, залускаюцца ÿ работу гены, падпарадкаваныя дадзенаму аператару. АПЕРТУ́Р А (ад лац. apertura адтуліна), дзейная адтуліна аптычнай сістэмы, якая вызначаецца памерамі лінзаў або дыяфрагмамі. Раздзялялъная здольнасцъ агпычнай прылады прапарцыянальная А. Вуглавая А. — вугал а паміж крайнімі прамянямі канічнага светлавога пучка, які ўваходзіць у аптычную сістэму. Лікавая А. вызначаецца як η sin(<x/2), дзе η — паказчык пераламлення асяродцзя, у якім знаходзіцца прадмет.

працэсе (ад прасцейшага ўспрымання да найскладанейшых відаў дзейнасці). Адрозніваюць у с т о й л і в у ю А. — залежнасць успрымання ад асаблівасцяў асобы (светапогляду, перакананняў, адукаванасці і інш.) і ч а с о в у ю А., у якой звязваюцца сітуацыйна розныя формы псіхічнага стану (эмоцыі, устаноўкі і г.д.). Літ.: Л е й б н и ц Г.В. Новые опыты о че­ ловеческом разуме. М.; Л., 1936; В у н д т В. Очерки психологии. М., 1912; Гр и м а к Л.П. Резервы человеческой психики. 2 изд. М„ 1989. АПЕРЫТЬІЎ (франц. aperitif), спіртны напітак, прызначаны для ўзбуджэння апетыту. Ужываецца перад ежай. Як А. выкарыстоўваюць звычайна вермут, херас, моцныя спіртныя напіткі, разбаўленыя фруктовым сокам, тонікам, мінер. вадою і інш. АПЕРЫ ЯДЫ ́Ч Н Ы П РА Ц Э́С , працэс пераходу дынамічнай сістэмы ў стан устойлівай раўнавагі, пры якім выха-

АП ЕРЦ Э П Ц Ы Я (ад лац. ad да + percepüo успрыманне), залежнасць успрымання ад мінулага вопыту, псіхічнага стану і індывідуальных асаблівасцяў чалавека. Тэрмін уведзены ням. філосафам ГЛ ейбніцам, які тракгаваў A. як выразнае (усвядомленае) успры­ манне душ ой пэўнага зместу. І.Кант ра­ зам з «эмпірычнай» А. увёў паняцце «трансцэндэнтальнай» А., якая дазваляе сінтэзаваць шматлікія ўспрыманні на аснове спрадвечнага, нязменнага «адзінства свядомасці» як умовы ўсялякага вохшту і пазнання. У́ заснаванай B. Вунтам псіхалогіі А. (канец 19 — пач.

20 ст.) — успрыманне, якое патрабуе напружання волі і ад якога залежаць усе формы псіхічнай дзейнасці чала­ века. Сучасная псіхалогія трактуе А. як дная велічыня, што харакгарызуе такі вынік жыццёвага вопыту індывіда, які пераход, набліжаецца да ўстойлівага адлюстроўваецца ў кожным псіхічным значэння (крывая 1) або мае адзін

Да а рт. Аперэта. Сцэна са спектакля «Паўлінка» Ю.Семян я к і Д зя р ж . тэатра муз. кам еды і Бела­ русі. 1973.

экстрэмум (крывая 2). Напр., да А.п. набліжаюцца ваганні вагальнай сістэмы пры павелічэнні страт энергіі ў іх да крытычнага значэння (у эл. вагальнага контура крытычнае супраціўленне R = Æ 7 C , дзе L i C — індукгыўнасць і ёмістасць контура адпаведна). АПЕРЭТА (італьян. operetta літар. ма­ ленькая опера), адзін з відаў муз. тэа­ тра, у якім спалучаюцца вакальная і інструментальная музыка, танец, балет, элементы эстраднага мастацгва; твор для гэтага тэатра. У 17 — 1-й пал. 19 ст. — невял., звычайна камічная опера з размоўнымі дыялогамі. На Беларусі гэга былі «Апалон-заканадаўца, або Рэфармаваны Парнас» Р.Вардоцкага на лібр. М.Цяцерскага (паст. 1789) і «Агатка, або Прыезд пана» Я.Д.Голанда на лібр. М.Радзівіла (паст. 1784), якія вызначаліея дэмакр. характарам, адлюстроўвалі перадавыя ідэі свайго часу. У еярэдзіне 19 ст. тэрмінам «А.» часта вызначаў свае п’есы В.І.Дунін-МарПІнкевіч, задумваючы іх як лібрэта невял. опер. У супрацоўніцгве з ім С.Манюшка стварыў свае А «Рэкруцкі набор» (1841), «Спаборніцтва музыкаў», «Чарадзейная вада», «Ідылія» (1852). У 1861 паст. А. «Канкурэнты» Ф.Міладоўскага (лібр. М.Лапіцкага i У.Сыракомлі). Сучасная А. — від тэатра, які займае прамежкавае становішча паміж операй і драмой. Аснову муз. драматургіі складаюць звычайна куплетная песня і танец, а таксама традыц. оперныя формы (арыя, ансамбль, хор, уверцюра), якія часцей маюць песенна-танц. характар і больш простыя, чым у оперы. У́ адрозненне ад вадэвіля і інш. віцаў муз. камедыі з развітым драм, тэкстам, музыка ў A. нясе асн. сэнсавую нагрузку. Як самаст. від муз. тэатра А, сфарміравалася ў 1850-я г. ў Францыі. Яе вытокі — камічная опера, франц. вадэвіль, аўстрыйскія і ням. зінш ш ілі і інш. Вылучаюць некалькі нац.-гіет. разнавіднасцяў А. з устойлівымі жанрава-стылявымі прыкметамі: парыжская (1850— 70-я г., заснавальнік — Ж Афенбах; Ф.Эрвэ, Ш .Лекок, Р.Планкет), венская (Ф .Зупэ, К.М ілёкер, І.Штраус-сын, К.Цэлер), неавенская (1900— 1920-я г., Ф.Легар, I.Кальман). У пач. 1920-х г, у ЗШ А зацвердзіўся новы від муз. т-ра — мюзікл, які ў некат. сваіх разнавіднасцях набліжаецца да А. (творы Ф.Лоу, Дж.Гершвіна, Р.Роджэрса, Л.Бернста­ йна і інш .). У Расіі пачатак А. пакладзены ў 1920-я г. І.Дунаеўскім і М.Стрэльнікавым, еярод майстроў Ю .М ілюцін, БАляксандраў, К.Лістоў, B. Салаўёў-Сядой, А.Фельцман, В.Ба­ снер і інш. Н а Беларусі з 1-й пал. 20 ст. развіваліея блізкія да А. формы муз.-камедыйнага тэатра («Каваль-ваявода» Е.Міровіча з муз. У.Тэраўскага і Л.Маркевіча, 1925; «Простыя сэрцы» С.Заяіцкага, C. Розанава і М.Міцкевіча з муз. В.Сакалова-Фядотава, 1929; «Кок-сагыз» М.Чуркіна, 1939; «Цудоўная дудка» В.Вольскага з муз. М.Шчаглова, 1939), а таксама «Кухня святасці» («Мільён Антоніяў») Я.Цікоцкага (1931) і «Зарэч-

ны барок» С.Палонскага і М.Іванова (1940), якія вызначаліся сучасніхамі як «першыя сав. аперэты». У 1970-я г. з ’явіліся творы, найб. адпаведныя жанру A.: «Паўлінка» Ю .Семянякі са шматпланавай муз. драматургіяй, скразнымі муз. тэмамі, разгорнутымі сольнымі нумарамі, ансамблямі, харамі і «Несцерка» Р.Суруса, якія дзякуючы зместу, народнасці муз. мовы і ўдалым масавым сцэнам сталі сапраўднымі А. буйной формы. Шэраг бел. твораў, блізкіх да жанру А., класіфікуюць як «гераічная муз. камедыя» («Дзяніс Давыдаў» А.Мдывані, 1985), «муз. камедыя» («Мільянерка» Я.Глебава, 1987), мюзікл («Джулія», 1991, і «Шклянка вады», 1994, У.Кандрусевіча). Сярод артыстаў А: Г.Шнайдэр (Францыя), АЖырардзі (Аўстрыя), Г.Марышка і ХХонці (Венгрыя), Р.Ярон, Т.Шмыга (Расія), М.Вадзяной (Украіна); у бел. т-ры Н.Гайда, В.Мазур, Р.Харык, АРанцанц, З.Вяржбіцкая, Г.Казлоў і інш. Літ.: В л а д и м и р с к а я А Звездные часы оперетты. 2 изд. Л., 1991; Т р а у б е р г Л. Жак Оффенбах и другие. М., 1987; Музычны тэатр Беларусі, 1917— 1959. Мн., 1993. Б. С. Смольскі, Н.А.Юўчанка.

пладовых дрэў), лісця і пладоў пры няправільным карыстанні ядахімікатамі, пашкоджанні грыбковымі і бактэрыяльнымі хваробамі. АЛІЕВА ДАРОГА (лац. via Арріа), пер­ шая брукаваная дарога (працягласць каля 350 км), пракладзеная ў 312 да н.э. паміж Рымам і Капуяй. Пабудавана ў стратэг. мэтах пры цэнзару Алію Клаўдзію (адсюль назва), у 244 да н.э. прадоўжана да БрундЫзія. Вымашчана квадратнымі камянямі, уздоўж дарогі (каля Рыма) захаваліся помнікі стараж. некропаля язычніцкіх і раннехрысц. часоў. А́Ш С, у егіпецкай міфалогіі бог урадлівасці. Цэнтр культу А. — г. М емфіс, дзе ён лічыўся душ ой бога М емфіса Птаха і бога сонца Ра. Жывым увасабленнем А. быў чорны бык з белымі меткамі на лбе, якога трымалі ў асобным памяшканні, памерлага баль-

апіян

427

шэчым з сям. апістархідаў. Пашыраны ў Еўропе і Азіі. Ачагі А. на Беларусі пераважна ў бас. рэк Дняпро, Прыпяць, Нёман, Зах. Буг, Браслаўскіх азёраў. Характарызуецца пашкоджаннем печані, жоўцевага пузыра, падстраўнікавай залозы, алеріічнымі рэакцыямі. Заражэнне адбываецца пры спажыванні сырой, недастаткова праваранай і прасоленай рыбы. Развіццё ўзбуджальніка адбываецца з удзелам прамежкаваіа (малюск бітынія) і дадатковага (рыба) гаспадароў. Лячэнне тэрапеўтычнае. / АПІТА, рака ў Беларусі, у Іўеўскім р-не Гродзенскай вобл., правы прыток Гаўі (бас. Немана). Даўж. 23 км. Ад вытоку на працягу 5 км каналізаваная. На рацэ каля вёсак Кузьмічы і Ліпнішкі сажалкі.

t

АПЕТЫТ (ад лац. appetitus жаданне), эмацыянальнае выяўленне і адчуванне патрэбы чалавека ў ежы ўвогуле або ў асобных яе відах. У адрозненне ад пачуцдя голоду звязаны з прыемнымі эмоцыямі і ўяўленнямі. Адбітак на яго (стымулявальны ўплыў або прыгнечанн е) могуць накладваць нац. традыцыі, індывід. прывычкі і прыхільнасці, выгляд, пах, кампаненты, смакавыя якасці і спосабы падачы ежы. Фізіял. аснову А. складае ўмеранае ўзбуджэнне пэўных аддзелаў ц.н.с., што суправаджаецца слінацячэннем, выдзяленнем «запаляльнага» стрававальнага соку, узмацненнем перыстальтыкі стрававальнакішачнага тракту. У аснове расстройстваў А. могуць ляжаць паруш энні рэжыму і ўмоў харчавання, рэзкія змены яго звыклага рацыёну, а таксама ўкладу жыцця, фіз. і нерв, ператамленне, захворванні і інш. фактары. У асобных выпадках яны могуць выклікаць поўную адсутнасць А. (анарэксія) ці неадольнае жаданне есці (булімія), што сведчыць пра неабходнасць мед. абследавання. АГІЁК, пашкоджанне тканак арганізма, якое выклікаецца высокай т-рай (тэрмічны А.), хім. сродкамі (хімічны А ), алектрычным токам (электрычны А.), сонечнымі і рэнтгенаўскімі прамянямі (сонечны і радыяцыйны А.). У чалавека і жывёл адрозніваюць 4 ступені А.: 1- я — пачырваненне скуры, ацёк; 2- я — узнікненне пухіроў; 3-я — амярцвенне скуры на ўсю таўшчыню; 4-я — амярцвенне падскурнай тлушчавай клятчаткі, мышцаў і касцей (абвугліванне). Лячэнне залежыць ад памераў апечанай паверхні, агульнага стану ар­ ганізма і г.д., уключае барацьбу з ш о­ кам, хірург. апрацоўку апечаных месцаў, тэрапеўтычныя метады. У раслін бываюць А. карм (напр., сонечны А.

A n ie . Бронза. 7 ст. да н.э.

заміравалі і хавалі ў спец, склепе Серапеўме. АІІІСТАРХІДЫ (Opisthorchiadae), сямейства гельмінтаў класа смактуноў; паразіты рыб, паўзуноў, птушак, млекакормячых і чалавека. У сусв. фауне 29 родаў, больш за 100 відаў. На Беларусі 4 віды. Найб. пашыраны апіетарх кашэчы (Opistorchis felineus) — узбуджальнік апіетархоэу. Даўж. каля 1 см. Развіваюцца ÿ прамежкавых (малюскі), дадатковых (карпавыя рыбы) і канчатковых гаспадароў (рыбаедныя жывёлы і чалавек). АШ СТАРХОЗ, гельмінтозная прыроднаачаговая хвароба жывёл і чалавека; выклікаецца трэматодай апіетархам ка-

Да а рт. А п іс т а р х іды. А піетарх каш э­ чы (павялічаны).

АЛ ІЯ (Apia), горад, сталіца Заходняга Самоа, на паўн. беразе в-ва Уполу. 42 тыс. ж. (1992). Порт на Ціхім ак. Экспарт копры, бананаў, какава-зярнят. Міжнар. аэрапорт. Ун-т. ! АПІЯН (Appianos; каля 100, Александрыя — каля 170 н.э.), ііеторык Ста­ раж. Рыма. Грэк па паходжанні. Пры Адрыяне рым. грамадзянін, адвакат фіеку ў Рыме, пазней — імператарскі пракуратар у Егіпце. Напісаў на грэч. мове «Гісторыю Рыма» ў 24 кнігах (ад заснавання горада да пач. 2 ст.), дзе праслаўляў магутнаець Рым. дзяржавы і

428

АПІЯСАМОЗ

тых налічэнняў без выліку падаткаў i інш. утрыманняў у адпаведнасці з заканадаўствам.

даказваў справядлівасць захопу ёю чужых тэрыторый. Унутр. гісторыю Рыма паказваў праз вял. войны, праз гісто­ рыю асобных абласцей. Захаваліся 6— 9-я і 11— 17-я кнігі, 1S— 24-я невядомыя, інш. дайшлі ў фрагментах. Те: Рус. пер. — Гражданские войны. Л., 1935.

АПЛІКАТУРА, спосаб размяшчэння і парадак чаргавання гіальцаў пры ігры на муз. шетруменце, а таксама яго абазначэнне ў нотах. Залежыць. ад спецыфікі канструкцыі інструмента і прыёмаў ігры на ім, ад індывід. асаблівасцяў будовы рук выканаўцы. Зручная А. — дзейсны сродак выразнасці выкакання твора. І.Дз.Назіна.

АПІЯСАМ ОЗ, г л о с а т а л ё з , інвазійная хвароба моладзі рыб, якую выклікаюць умоўна-патагенныя інфузорыі з роду Apiosoma. Узбуджальнік — часцей А. piscicola, пашыраная ў штуч­ ных сажалках, у т.л. і на Беларусі. Інфузорыі выклікаюць на скуры і шчэлепах моладзі рыб некрозы і моцнае слізевыдзяленне. Ш чэлепы бледныя. У зімавальных сажалках хворая моладзь худнее і гіне. Хвароба ўскладняецца паразітаваннем інш. інфузорый. Лечаць брыльянтавай зеленню. Прафілактыка: стварэнне нармальных гідрахім. умоў і падтрыманне чысціні вадаёмаў. АПЛАДНЕ́Н НЕ, с і н г а м і я , працэс зліцця мужчынскай і жаночай палавых клетак (гамет); аснова палавога размнажэння ў раслін, жывёл і чалавека. У выніку А. ўтвараецца зігота, якая дае пачатак новаму арганізму. Пры гэтым аднаўляецца ды ш оідны набор храмасом, характерны для саматычных кле­ так арганізма, і забяспечваецца перадача спадчынных прыкмет ад бацькоў да нашчадкаў. Адрозніваюць А. вонкавае, калі палавыя клеткі зліваюцца na-за арганізмам, і ўнутранае, якое адбываецца ўнутры палавых органаў індывіда (перакрыжаванае A і самаапладненне). У ж ы в ё л і ч а л а в е к а А папярэднічае асемяненне. У жывёл з унутраным А (пераважна наземныя жывёлы) ёсць спец. прыдаткавыя палавыя органы для переносу спермы з цела самцоў у цела самак. У большасці жывёл, што жывуць у вадзе (ігласкурыя, малюскі, некаторыя рыбы і земнавод­ ныя), назіраецца вонкавае А: у навакольным асяроддзі адкладаюцца яйцаклеткі і сперма, дзе і зліваюцца. У шэрагу р а с л і н (бактэрыі, сіне-зялёныя водарасці) Пановы палавы працэс, у т.л. А , адсутнічае. У ніжэйшых раслін назіраюцца розныя віды палавога працэсу: ізагамія, анізагамія, аагамія, кан’югацыя і інш. Вышэйгпым раслінам уласціва аагамія. У голанасенньпі і пакрытанасенных раслін А папярэднічае апшенне. У пакрытанасенных ажыццяўляецца т.зв. двойное ап/шдненне. АПЛАЗІЯ, гл. ў арт. Загоны развіцця. АП ЛА́ТА ПРА́Ц Ы , узнагароджанне ў грашовай ці натуральнай форме, якое выплачваецца работніку за працу, выкананую ў справаздачны перыяд. Уключае: заработную плату; выплаты і дапамогі з фондаў сац. страхавання (пенсіённага, занятасці, сац. абароны насельніцтва і інш.); сац. дапамогі, што выплачваюцца непасрэдна прадпрыемствамі і арг-цыямі (даплаты да пенсій, выплаты ў сувязі з вытв. траўмай ці гібеллю на вытв-сці); дапамогі па беспрацоўі; пеней ваеннаслужачым. Узровень А.п. вызначаеіща па суме ўсіх гэ-

АШ ПКА́Ц Ы Я (ад лац. applicatio прыкладванне), у м а с т а ц т в е спосаб стварэння дэкору (арнаменту, малюнкаў) і театр, дэкарацый, аздаблення адзення, прадметаў побыту і інш. нашываннем ці наклейваннем рознакаляровых кавалачкаў матэрыялаў (тканіны, паперы, саломы, скуры) інш. ко­ леру ці фактуры; твор, выкананы такім спосабам. Пашырана ў многіх народаў свету: украінцаў, чэхаў (А. саф ’янам i

вершаваны тэкст вядомага выслоўя (прымаўкі, радка з несні, верша і інш.). На выкарыстанні нар. прымавак заснаваны верш П.Панчанкі «Простыя іеціны», радкоў з нар. песні «Дробненъкі дожджык дый накра­ пав» — аднайменны верш Р.Барадуліна. Своеасаблівы від А — уключэнне ў верша­ ваны тэкст назваў тдораў або кніг вядомага пісьмениіка, мастака: «То не плач яго Бацдароўны, / / А зажынкавы спеў ля гаю, / / Што каліеьці было безназоўным, / / і імя і спадчыну мае» (С.Ліхадзіеўскі. «Светлай памяці Янкі Купалы»). Я.М.Сахута (мастацгва), В.П.Рагойша (літаратура). АПЛГГ (ад грэч. haploos просты), жыльная магматычная горная парода. Раўнамерна- і дробназярніетая, бедная слю­ дой і інш. каляровымі мінераламі. Адрозніваюць гранітныя (найб. пашыраныя), дыярытавыя, сіенітавыя і інш. Шчыльн. 2500— 2700 кг/м'1. Сярэдні хім. састаў (% па масе) Граниных А : SiCh 75, АІ2О3 13,4, К2О 4,8, N a2Û 3,54, CaO 1,13 і інш. Выкарыстоўваецца ў шкляной прам-сці, як сыравіна на друз. АПЛОМ Б (франц. aplomb літар. раўнавага) у х а р э а г р а ф і і , упэўненая, свабодная манера выканання; умение захоўваць у раўнавазе ўсе часткі цела. Тэрмін «А.» ідзе ад прыёмаў віртуознай тэхнікі танца 18 ст. — «рабіць А.» значыла заставацца ў раўнавазе на паўпальцах некалькі такгаў; у 1-й трэці 19 ст. — устойлівасць на кончыках пальцаў. АПЛЬІШНА, ссоўванне (аплыванне) уніз па схіле слоя Глебы або рыхлых па­ род ад пераўвільгатнення. Паходжаннем А. блізкія да апоўзняў, толькі меншых памераў (шыр. да некалькіх метраў, глыб, да 1 м). Фарміруюцца ва ўмовах празмернага ўвільгатнення пры насычэнні глебаў і грунтоў талымі, дажджавымі або грунтавымі водамі да гразепадобнага стану. Трапляюцца ў раёнах шматгадовай мерзлаты, на незадзернаваных насыпах. У Беларусі лашыраны на лёсападобных пародах схілаў Мінскага, Навагрудскага і Аршанскага ўзвышшаў.

Да арт. А ністархоз. Цыкл развіцця апіетарха кашэчага.

сукном скураной вопраткі), палякаў (А. папяровых выцінанак), манголаў (А.сукном, лямцам і скураю юртаў, дываноў, сумак), народаў Д . Усходу (А. футрам і рыбінай скурай дываноў і адзення) i інш. Здаўна вядомая на Беларусі. А. аздаблялі побытавыя рэчы, адзенне; аднатоннымі ці паліхромнымі кавалачкамі саломы, наклеенымі ў выглядзе геам. і стылізаваных раслінных узораў, упрыгожвалі драўляныя куфэркі, сальніцы, рамкі; А. саломкай па чорным палатне аздаблялі насценныя дываны. 3 канца 19 ст. А. з кавалачкаў фабрычных тканін аздаблялі адзенне (Брэстчына), часам канцы ручнікоў (Случчына). У наш час у тэхніцы А. саломай аздабляюць сувенірныя куфэркі, каробкі, пано і інш. У л і т а р а т у р ы А — уплятанне ÿ

А П Н О Э (ад а... + ірэч. ρηοβ дыхание), часовае спы ненне дыхальных рухаў у чалавека і жывёл. Настав пасля фарсіраванага дыхания пры недахопе ў крыві вуглякіелага газу, моцнага павыш эння артэрыяльнага крывянога ціеку або раздражненнямі скуры (наир., халоднай вадой), у нованароджаных — адразу пасля нараджэння ад лішку кіелароду ў крыві. Адрозніваецца ад асфіксіі, якая ўзнікае пры кіелародным галаданні і лішку вуглякіелага газу. А П 0В Е С Ц Б , празаічны (часам верша­ ваны) твор; жанр эпічнай л-ры (гл. Эпас), пераходны паміж апавяданнем і романам. Ад апавядання адрозніваецца больш шырокім ахопам рэчаіснасці, больш складаным сюжэтам, шматгранным раскрыццём харакгараў. У цэнтры класічнай А., як правіла, адна сюжэтная лінія, адзін герой. Сучасная А. ахо­ пам і канцэнтрацыяй жыццёвага ма-

тэрыялу, па многіх фармальных рысах набліжаецца да рамана. Як назва жанру л-ры бьггуе з часоў Кіеўскай Русі. Тады А называлі самыя розныя na форме творы гіст., ваен. і рэліг. зместу (гл. Аповесць старажытнаруская), часта яна мела форму хронікі ці летапісу. 3 гвораў стараж. бел. л-ры да жанру тагачаснай А. можна аднесці «Дыярыуш» АФіліповіча (1646), Баркулабаўскі летапіс, перакладныя творы — «Аповесць пра Трышчана», «Аповесць Баву», «Трок», «Ааександрыю».

пра

У сучасным разуменні А. пачала складвацца ў рус. л-ры ў 19 ст. Тыло­ вая, «чыстая» форма А, — тэта пераважна твор біягр. харакгару, мает, хронікі: дылогія С.Аксакава, « З а т е ю з Мёртваго дому» Ф.Дастаеўскага, «Стэп» А.ЧѢхава, трылогіі Л.Талстога, М.Горкага і інш. Пачынальнікі сучаснай бел. А. (і ра­ мана) — Ц.Гартны («Бацькава воля», 1-я ч. «Сокаў цаліны», 1916), М.Гарэдкі (драматызаваная А. «Антон», 1919; дакумент. А. «На імперыяліетычнай ван­ не», 1926), Я.Колас («У палескай глушы», 1921— 22). Пра сталасць жанру А. ў бел. л-ры сведчыць ахоп самых розных аспектаў жыцця, філас. асэнсаванне гіеторыі і сучаснасці, пільная ўвага да чалавека, мает, вытлумачэнне яго псіхалогіі рэальнай складанасцю ўзаемаадносін харакгару і абставін, асобы і грамадства: «Апошняя сустрэча» Я .Брыля, «Агонь і снеі», «Гандлярка і паэт» І.Шамякіна, «Тартак», «Найдорф» І.Пташнікава, «Сотнікаў», «Абеліск», «Знак бяды», «Сцюжа» В.Быкава, «Хатынская аповесць», «Карнікі» А.Адамовіча, «Суд у Слабадзе» В.Казько, «Зона маўчання» С.Грахоўскага, «Пад сузор’ем еярпа і молата» Б.Сачанкі, «Сны імператара» У Арлова і інш. Літ:. Беларуская савецкая проза: Раман і аповесць, Мн., 1971. П.К.Дэюбайла. «АПО́В ЕСЦЬ М Ш У́Л Ы Х ГАДО́У », «Повесть временных лет», помнік усх.-слав. летапісання, першы агульнарус. летапіены звод. Складзены на пач. 12 ст., віцаць, манахам КіеваПячэрскага манастыра Нестаром на аснове больш ранніх крыніц. Збераглася ў розных летапіеных зводах (Л аўрэнцьеўскі летапіс, Іпацьеўскі летапіс, Радзівілаўскі летапіс і інш.), у скарочанай рэдакцыі — у шматлікіх гіст. зборніках і хранаграфічных кампіляцыях. Асн. змест твора — паліт. гіегорыя ўсх. славян, Кіеўскай дзяржавы, пададзеная на шырокім міжнар. ф оне ў сувязі з гіеторыяй суседніх краін і народаў. Ba ўступнай, недатаванай частцы, напісанай у форме гіст. аповесиі пра далёкае мінулае Расіі, гаворыцца пра паходжанне славян, рассяленне ўсх,слав. плямёнаў, іх норавы і звычаі, пра ўзнікненне Кіева, першых кіеўскіх князёў. На аснове фальклорнай традыцыі апіеваюцца падзеі 9— 10 ст. (у т л . па­ дание пра запраш энне варагаў на Русь, якое лягло ў аснову т.зв. нарманскай тэорыі), намаляваны вобразы стараж.рус. князёў Алега, Ігара, Святаслава, княгіні Вольгі. У датаванай частцы ле­

тапісу храналагічна ў пагадовай форме выкладзена гіеторыя Русі ад першай звесткі, пазначанай 852, і да 1110 уключна, адлюстравана эпоха барацьбы ўсх. славян за сваю свабоду і незалежнаець. Значнае месца займаюць звесткі па гіеторыі рус. царквы, пра хрышчэнне Русі. Крыніцамі для зводу паслужылі папярэднія кіеўскія і візант. летапіеы, хронікі, жыціі і дакумент. матэрыялы, Біблія. Складальнік летапісу быў аўтарам шырокага кругагляду і вял. пісьменніцкага таленту. Багатая па змесце і арыгінальная па форме «А.м.г.» — каштоўная крыніца пазнання жыцця продкаў рус., бел. і ўкр. народаў. Л е­ тапіс змяшчае унікальныя звесткі з гіеторыі бел. зямель, асабліва Полацкага княства. Толькі ў «Аповесці...» расказваецца пра полацкага кн. 10 ст. Рагвалода і яго дачку Рагнеду. Выкладзена падрабязная гісторыя жыцця і дзейнасці кн. У.сяслава Брачыславіча. У летапісе прыведзены самыя раннія звесткі пра

АПОВЕСЦЬ

429

Літ:. Ш а х м а т о в AA. Разыскания о древнейших русских летописных сводах. Спб., 1908; Я г о ж . Повесть временных лет. Т. 1. Пт., 1916; Л и х а ч е в Д.С. Русские ле­ тописи и их культурно-историческое значе­ ние. М.; Л., 1947. В.А.Чамярьщкі.

«АПО́В ЕСЦЬ П РА АТЫЛУ — КАРАЛЯ́ УГО́Р СКАГА», гл. «Гісторыя пра Ат ш у». «АПОВЕСЦЬ П РА БАВУ», помнік бел. перакладной л-ры, сярэдневяковы рыцарскі раман. Узнік у Францыі. Бел. пераклад зроблены ў 2-й пал. 16 ст. з сербскаго тэксту і паслужыў крыніцай шэрагу рус. спісаў. Збярогся ў т. зв. Пазнанскім зборніку. Мае займальны лю боўна-авашурны сюжэт. Асн. змест — незвычайныя прыгоды сына цара Гвідона і царыцы Мілітрысы (у бел. рэд. — Мератрысы) у яго змаганні за

Да арт. А плікац ы я. Пано «Птушка». 1973.

Да арт. А плікац ы я, Дываны. Аплікацыя па тканіне. Веска Рухава Старадарожскага раёна Мінскай вобл. 1980.

Полацк, Віцебск, Мінск, Typaÿ, Шнек, Бярзсце, Друцк і інш. бел. гарады. У скарочаным выглядзе (запіеы пра падзеі 854— 1074) «А.м.г.» увайшла ў Беларуска-літоўскі летапіс 1446. Публ: Полное собрание русских летопи­ сей. T. 1—2. Μ., 1962.

Да арт. А плікац ы я. Куфэркі. 1990-я г.

бацькаўскую спадчыну і царэўну Дружнену. У імя кахання Бава праходзіць выпрабаванні, здзяйсняе волатаўскія подзвігі, пасля шчасліва вяртаецца на радзіму і карае смерцю падступную маці і яе палюбоўніка Дадона, забойцаў свайго бацькі. «А. пра Б.» нагадвае твор нар. гераічнага эпасу, у якім выкарыс-

на Падолле і асудзіць палітыку польск. феадалаў, якія пасля смерці Вітаўта захапілі Зах. Падолле. ГІадзеі і факты, выганы прыёмы гіпербалізацыі: Бава вало- кладзеныя ў творы, у асноўным адпавядае надзвычайнай сілаю, героем высту­ даюць гіст. сапраўднасці. Напісана на пав напаўчалавек-напаўсабака Палкан і старабел. мове дзелавым стылем без паінш. Драматична напружаны сюжэт, значэння дат, вылучаецца публіцыстычбагацце казачнага элемента спрыялі па~ насдю, сведкім характарам зместу. В.А. Чамярыцкі. пулярнасці рамана, які бытаваў ва ўсх. славян да 20 ст., пранік у фальклор, «АПО́В ЕСЦЬ ПРА СКАНДЭРБЕ́Г А», стаўшы нар. казкаю. В.А.Чамярыцкі. помнік бел. перакладной л-ры дач. 17 «АІЮ ВЕСЦЬ П РА ВАРЛААМА I ст. Матэрыялам для аповесці паслужыла нац.-вызв. барацьба алб. народа і а с Аф а », гл. «Гісторыя пра Варлаама і пад кіраўніцгвам Г.Кастрыёці, празваІасафа». нага Скандэрбегам, супраць тур. наш э«АПО́В ЕСЦЬ ПРА Ж Ы И М О ́Н Т А I сця ў 15 ст. Бел. пераклад зроблены з раздз. «Пра Скандэрбега Македона, ал­ БАРБА́Р У РАДЗІВІЛ», гісторыка-літа- банскаго князя» працы польск. гісторатурны твор, складзены ў сярэдзіне 16 рыка М .Бельскаго «Хроніка ўсяго ст., напэўна, у Вільні і змешчаны ў ка- свету» (1551). У параўнанні з польск. нцы «Хронікі Вялікага княства Літ оў- крыніцай аповесць дэмакратызавана: скага і Жамойцкага» пад 1545— 48 (Па- Скандэрбег у барацьбе з туркамі апіразнанскі спіс). У аповесці апісана гісто- ецца не на феадалаў, а на народ, гуман­ рыя кахання і шлюбу вял. князя ВКЛ і на ставіцца да мірнага тур. населькараля Польшчы Жыгімонта II Аўгуста ніцтва. У творы падкрэслена агульнаеўі прыгажуні Барбары Радзівіл, якія, іду- рап. значэнне барацьбы Скандэрбега. чы насустрач сваім пачуццям, патаемна Публ:. Повесть о Скандербеге. М.; Л., 1957.

430______________АПОВЕСЦЬ

«А повесц ь пра Трышчана» (ф раг· мент). 16 ст.

павянчаліся ў Вільні. Невядомы аўтар з сатырычным адценнем намаляваў усеагульнае грамадскае асуджэнне ў ВКЛ і Польшчы шлюбу караля з жанчынайудавою некаралеўскага роду. Аднак каханне перамагло, Жыгімонт Аўгуст не

«АПО́В ЕСЦЬ П РА ТАУДА́ЛА», «Книга о Таудале-рыцеры», помнік бел. перакладной л-ры 16 ст., твор царк.-рэліг. характеру. Арыгінал аповесці ўзнік у 12 ст. на лац. мове ў Ірландыі. Бел. пераклад з чэшскай кры-

адмовіўся ад Барбары і застаўся верны сваей абранніцы.

ніцы. У аповесці выкарыстаны папулярны матыў тагачаснай л-ры — дзівоснае перавыхаванне героя-грэшніка. У аснове сюжэта незвычайнае падарожжа па замагільным свеце душы рыцара Таўдала, які ад моцнага перапою часова страціў прьпомнасць. Уражаны страшнымі пакутамі грэшнікаў у пекле, герой каецца ў грахах і вырашае жыць правед­ на, па хрысц. запаветах. Твор цікавы як сведчанне духоўных запатрабаванняў таге кола бел. чытачоў эпохі Адраджэння, у асяроддзі якіх былі яшчэ жывыя сярэдневяковыя ўяўленні і густы·. В.А. Чамярыцкі.

«АПО́В ЕСЦЬ ПРА М ЕРКУ́Р Ы Я СМАЛЕНСКАГА», гл. «Слова пра Меркурыя Смоленскаго». «АПО́В ЕСЦЬ ПРА ПАДО́Л ЛЕ», пом­ нік бел.-літ. летапісання 1-й пал. 15 ст. Узнікла каля 1432— 35, найб. верагодна, у Вільні ў асяроддзі пануючых колаў ВКЛ. Змешчана ў Беларуска-літоўскім летапісе 1446 у канцы «Летапісца вялікіх князёў літоўскіх»; у 16 ст. ўключана ў «Хроніку Вялікага княства Літоўскага i Жамойцкага» і Хроніку Быхаўца. Асн. змест — гісторыя Падольскай зямлі 2-й пал. 14 — 1-й трэці 15 ст. і яе далучэння да ВКЛ. Створана як паліт. дакумент з мэтаю абгрунтаваць гіст. правы ВКЛ

«АПО́В ЕСЦЬ ПРА ТРОХ КАРАЛЁЎ», помнік бел. перакладной л-ры апакрыфічнага характару. Арыгінал напісаны ў 14 ст. ням. манахам Іаганам з Гільдэс-

гейма на лац. мове. На бел. мову перакладзены ў 2-й пал. 15 ст. У аснове аповесці евангельскі эпізод пра пакланенне немаўляці Ісусу Хрысту трох усх. цароў-язычнікаў, якія пасля сталі шчырымі хрысціянамі. У творы апісваецца іх незвычайнае падарожжа ў «святую зямлю», прырода зямель Б. Усходу, побыт, звычаі, веравызнаўчыя і этнічныя асаблівасці розных народаў, у т л . грэкаў, сірыйцаў, армянаў, грузінаў. У апо­ весці много фантастычнага, авантурнапрыгодніцкага. Яна каштоўная як свед­ чанне духоўных запатрабаванняў пэўных слаёў бел. чытачоў 15— 16 ст., адна з крыніц іх уяўленняў пра краіны Б.Усходу. Пераклад даволі прафесійны, мова без царкоўнаславянізмаў. В.А. Чамярыцкі. «АПО́В ЕСЦЬ П РА ТРО́Ю », гл. «Троя». «АПО́В ЕСЦЬ ПРА ТРЫШЧА́Н А», помнік бел. перакладной л-ры. Папулярны рыцарскі раман. Перакладзены на бел. мову ў 2-й пал. 16 ст. з сербскай крыніцы (апошняя з італьян. арыгінала). Бел. пераклад збярогся ў Пазнанскім рукапісным зборніку. У аснове твора — паэт. кельцкая легенда пра ўзнёслае каханне рыцара Трыстана і каралевы Ізольды (у бел. рэдакцыі — Трышчана і Іжоты), што ў шматлікіх літ. апрацоўках на працягу стагоддзяў бытавала сярод народаў Еўропы. «А. пра Т.» — класічны ўзор жанру рыцар­ скаго рамана, пабудаванага на авантурна-прыгодніцкай фабуле і любоўнай інтрызе. Тал. герой — ідэальны рыцар, які служыць прыгожай даме і праводзіць свой час у няспынных прыгодах і рыцарскіх турнірах. У барацьбе за прышжую Іжоту, дачку ірландскага ка­ раля, якую герой здабывае ў паядынках з рознымі сапернікамі свайму дзядзьку, каралю Марку, Трышчан выходзіць пераможцам. Аднаш ён не можа пераадолець — сваіх пачуццяў да Іжоты. Ка­ ханне прыносіць героям вял. пакуты: Іжота належыць каралю Марку, сеньёру Трышчана, і становіцца яго жонкай. У зах.-еўрап. версіях легенды зроблена спроба знайсці выйсце: гол. герой жэніцца на другой Ізолвдзе. Аднак такі ўчынак прыносіць новыя пакуты закаханым. Усёпаглынальная любоўная страсць паскарае заўчасную смерць гол. іерояў. Фінал твора гучыць як гімн вял. каханню. У бел.-сербскай «А. пра Т.» падзеі заключнай часткі выкладзены інакш: Трыстан не жэніцца з другой жанчынаю, а застаецца верны сваей каханай да канца, дзеянне ў творы не даведзена да трагічнага фіналу. У бел. апрацоўцы асн. ўвага сканцэнтравана на апісанні незвычайных прыгод, паядынкаў і рыцарскаго гераізму Трыш­ чана; аптыміст. канец лепш стасуецца з агульнай ідэйна-маст. канцэпцыяй апо­ весці, у якой, насуперак аскетычным прынцыпам хрысціянства, апяваюцца пачуцці і перажыванні чалавека, яго зямныя радасці і страсці, паэтызуецца пераможная сіла кахання. «А. пра

T.» — унікальны слав, варыянт літаратурнай апрацоўкі славутай легенды, ка­ н т о н ы помнік бел. літ. мовы 16 ст. Перакладзена на сербскахарвацкую (Бялград, 1966), англ. (Лідс, 1977; НьюЙорк, 1988), італьян. (Фларэнцыя, 1983) мовы. Публ:. Легенда о Тристане и Изольде. М., 1976. В. А. Чамярыцкі.

АПОВЕСЦЬ СТАРАЖЫТНАРУ́С КАЯ, жанр старажытнарускай л-ры, які аб’ядноўвае апавядальныя творы розных відаў (воінская, жыційная, бытавая, сатырычная аповесці, сказание, гісторыя, слова, павучанне). Вядома з 11 ст. Наиачатку тэта бьиіі перакладныя (нераважна з грэч.) творы — «Псторыя Іудзейскай вайны» Іосіфа Флавія, прыгодніцка-фантастычная «Александрыя» пра Аляксандра Македонскага, гераічнае «Дзяугеніева дзяянне», навучальныя «Жыціе Аляксея, чалавека Божага», «История пра Варла­ ама і Іасафа», апакрыфічныя «Пра стварэнне Адама», «Хаджэнне Багародзщы па пакутах». Амалъ адначасова ўзніклі і арыгінальныя, пераважна гістарычныя, аповесці. Для кожнай жанравай разнавіднасці існавала свая літ,эстэтычная рэгламентацыя. У 11— 13 ст. пераважаў стылъ манум. гістарызму, якому ўласцівыя значнасцъ тэм і праблем (веліч радзімы, сэнс чалавечага жыцця), ахоп падзей у буйных гіст. маштабах і вял. прасторах. На пач. 12 ст. ўзніклі агіяграфічныя аповесці «Сказание аб Барысе і Глебе», «Жыціе Ефрасінні Полацкай» і інш. (гл. Жыціе). Асаблівую папулярнасць набылі воінскія аповесці пра гераічную барацьбу за незалежнасць роднай зямлі («Слова пра паход Ігараў»), Блізкія да іх і царк. біяграфіі вядомых гіст. асоб («Аповесць пра жъщцё Аляксандра Heÿскага»), А с. перыяду Кіеўскай Русі належыцъ да кулыурнай спадчыны рус., бел. і ўкр. народаў. У далейшым яна развівалася ў межах рускай літаратуры.

А.с. шырока бытавалі на Беларусі, а многія з іх у 15— 17 ст. перакладаліся на бел. мову, перапрацоўваліся, уваходзілі ў буйныя творы інш. жанраў. Так, у 15— 16 ст. з ’явіліся бел. апрацоўка апокрыфа «Хаджэнне Багародзщы па пакутах» — «Аб дванаццаці пакутах», бел. рэдакцыя «Сказания пра Мамаева пабоішча» — «Мамаева пабоішча»; «Аповесць пра разбурэнне Батыем Разані» была ўключана ў Беларускалітоўскі летапіс 1446.

якое запаўняедца фармовачнай сумессю для атрымання ліцейнай формы. А. бываюць: прамавугольныя, круглыя і фа­ сонныя; суцэльналітыя і зварныя; руч­ ныя, кранавыя і камбінаваныя (з руч­ ным і кранавым пад’ёмам). Вырабляюцца са сталі, чыгуну, алюмініевых і інш. сплаваў. 3 А. фармовачную сумесь выбіваюць на вібрацыйных машынах. АПОКАЎ Яўген Уладзіміравіч (1.2.1869, в. Шамраеўка Сквірскага p-на Кіеўскай вобл. — 1.9.1938), украінскі гідролаг, гідрагеолаг; адзін з заснавальнікаў гідралогіі. Акад. АН Украіны (1929). Правадз. чл. УАСГНІЛ (1935). Праф.

(1917). Скончыў Пецярбургскі тэхнал. ін-т (1892). У канцы 19 — пач. 20 ст. працаваў на Беларусі ў складзе Заходняй экспедыцыі па асушэнні балотаў Палесся.

3 1913 узначаліў работы па вывучэнні балотаў Палесся, інжынер-дцратэхнік М інскай губ. Займаўся гідрагеал. вышуканнямі для водазабеспячэння Мінска. Выказаў меркаванне пра сувязь геал. структур П д Беларусі з Дняпроўскай упадзінай на Украіне і інш. 3 1926 дырэктар НДІ воднай гаспадаркі Украіны.

431

нь и з Бібліяй, жыціямі святых, легендамі пра рай, пеюіа, канец свету. Забараняліся царквой як некананічныя. У дахрысц. і раннехрысц. часы А. лічылі кнігамі вял. мудрасці, глыбокі і патаемны сэн с якіх быў даступны не кожнаму.

3 пашырэннем ерасяў А. сталі называць творы з ерэтычным ухілам. Царк. цэнзура складала індэксы «фальшивых» кніг, якія падлягалі зніш чэнню . У перыяд Кіеўскай Русі на ўсх.-слав. землях шырокую вядомасць набылі А. пра стварэнне Богам Адама, пра цара Саламона, «Хаджэнне Багародзщы па паку­ тах» (у бел. апрацоўцы 15— 16 ст. — «Аб дванаццаці пакутах»), «Страцімптушка», апакрыфічныя евангеллі Іакава, Фамы, Нікадзіма. У А. адлюстраваліся нар. ўяўленні эпохі феадалізму пра светаўладкаванне, пошукі праўды і дабра. А. паўшіывалі на некаторыя жан­ ры бел. фальклору (казкі, духоўныя вершы). Матывы А. выкарыстоўваў М. Багдановіч («Апокрыф», «Страцім-лебедзь»). Л.Л.Кароткая. АПОЛАК, піламатэрыял, атрыманы з бакавой часткі бервяна. Калі пукаты бок А. не прапілаваны ці прапілаваны менш як на 7 2 даўжыні, А. наз. гарбельным, прапьтаваны болып як на 7 2 — дашчаным. А. ідуць на выраб буд. рынггаванняў, апалубкі, мацавання горных выпрацовак і г.д.

А пока ў ліцейнай вытворчасці: а — круглая; б — прама-

вугольная.

Літ:. История белорусской дооктябрьской литературы. Мн., 1977; История русской ли­ тературы X—XVII веков. М., 1980; Старин­ ная русская повесть: Статьи и исслед. М.; Л., 1941. Л.Л.Кароткая.

АПОКА, лёгкая, цвёрдая, танкапорыстая крамяністая асадкавая горная па­ рода, складзеная з аморфнаго крэменязёму (апалу да 98%) з прымесямі гліністых часцінак, шкілетных ч. арганізмаў (дьитамей, радыялярый і інш.) і пяску. Колер ад шэрагу розных адценняў да амаль чорнага. Трапляецца пераважна сярод мелавых і ніжнепалеагена-

АПОЛЬСКАЕ

Аполак: а — гар-

бельны ; -д аш ч аны .

б

вых адкладаў. Выкарыстоўваецца ў будаўніхггве (для цеплаізаляцыі). Чыстыя гатункі А. — моцныя адсарбенты.

Те: Режим речного стока в бассейне Вер­ хнего Днепра [до г. Киева]... Ч. 1—2. Спб., 1904— 13; Режим грунтовых вод в районе По лесья. Спб., 1914; Праблема Вялікага Дняпра і асушэнне Палесся. Мн., 1935.

АПО́К А ў л і ц е й н а й вытворч а с ц і , прыстасаванне ў выглядзе жорсткай рамы (адкрытай скрынкі),

АГЮ КРЫФЫ (ад грэч. apokryphos таемны, запаветны), мастацкія аповесці ў сярэдневяковых л-рах, сюжэтна звяза-

АПОЛЕ (Opole), горад на Пд Польшчы. Адм. ц. Апольскага ваяводства. 130 тыс. ж. (1993). М аш.-буд., металаапр.. лёгкая (швейная, трыкат., мэблевая), харч., буд. матэрыялаў (шкляная, 2 цэментныя з-ды), паліграф. прам-сць. Порт на р. Одра, вузел чыгунак і аўтадарог. 2 ВНУ, 2 тэатры, музей, заапарк. Упершыню згадваецца каля 1000 як слав, паселішча. 3 1202 рэзідэнцыя Ііястау. Перад 1254 атрьшаў гарадскія правы. 3 1532 А (ням. Опельн) у складзе Аўстрыі, з 1740 — Прусіі, пасля 1871 — Германіі. 3 1945 зноў у Польшчы. Захаваліся кафедральны сабор 15 ст., францысканскі (засн. ў 1287) і дамініканскі (засн. ў 1295) кляштары, камяніцы 15— 18 ст., вежа (1300) б. замка Пястаў і інш.

АІІОЛЛІ, узвышаныя слабахвалістыя раўніны (звычайна зандравыя) з ураддівымі цемнаколернымі карбанатнымі і шэрымі ляснымі глебамі на Пд тайгі і ў зонах мяшаньгх і шыракалістых лясоў Усх.-Еўрапейскай раўніны. Амаль цалкам узараны і густа заселены (напр., Уладзімірскае А. ў Рас. Федэрацыі). На Прыкарпацкай Украіне А. — ландшаф­ ты лясістай пагорыстасці. АІЮ ЛЬСКАЕ ВАЯВО́Д СТВА (Woje­ wództwo Opolskie), на Пд Польшчы. Пл.

8,5 тыс. км2, нас. 1023 тыс. чал., гарадскога каля 52% (1987). Адм. ц. — г. Аполе. Найб. гарады: Кендзежын-Козля, Аполе, Бжэг, Ныса, Крапкавіцы і інш. Размешчана ў Ніжнім Ш лёнску, на Апольскай раўніне, Глубчыцкім плато, на Пд заходзяць Судэты (выш. да 889

432

АПОРНАЕ

м), на У — частка Шлёнскага уз в. (выш. да 400 м). Клімат умераны кантынеитш[ьны. Сярэдняя т-ра студз.

-1,5 °С, ліп. 18,6 °С, ападкаў 650 мм за год. Гал. рака — Одра з прытокамі. Прам-сць: горназдабыўная, электратэхн., хім., лёгкая, харчовая. Вырошчваюць ячмень, кармйвыя культуры, цукр. буракі, бульбу, рапс. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней. Турызм.

складанні тапаграфічных картаў, інж. пошуках, у буд-ве і г.д., дзе неабходны дакладныя разлікі на мясцовасці. А. В. Соломка.

А П 0Р Н Ы ГАРЫ ЗО́Н Г, гл. Маркіроуни горизонт.

АП О́Р НЫ ПУНКТ, 1) у в а е н н а й с п р а в е — найбольш умацаваная і насычаная агнявымі сродкамі частка абарончага раёна (участка, пазіцыі), прыстасаваная для працяглай кругавой абароны ўзвода або роты. Ствараецца на ўчасгках мясцовасці, зручных для АПОРНАЕ СВЩ РАВА́Н НЕ, праходка назірання і вядзення эфекгыўнага аш ю глыбокіх свідравін з мэтай вывучэння па праціўніку. А.п. мае акопы, траншэі, геал. будовы пэўнай тэрыторыі і вызна- укрыцці, загароды, хады зносін, пазіцыі чэння напрамку пошукава-разведваль- для агнявых сродкаў штатных (узвода, ных работ. Выконваеіща з адборам кер­ роты) і прыдадзеных падраздзяленняў. ну да глыб, ад некалькіх дзесяткаў мет- Прамежкі паміж А п . прыкрываюцца раў да некалькіх кіламетраў (у найб. інж. збудаваннямі і агнём з усіх відаў спрыяльных структурных і страты- зброі. 2) У г е а д э з і і і тапаграфічных умовах). Адрозніваецца дэта- г р а ф i і — замацаваны на мясцовасці лёвым паслойным вывучэннем геал. ра- пункт у адзінай сістэме каардынат з зрэзу комплексам метадаў: геафіз., літолага-петраграфічных, геахім., гідрагеал., палеанталагічных, геахраналагічных і інш. Да А.С. таксама належьщь евідраванне звышглыбокіх свідравін (да 10— 15 км) для вывучэння будовы зямной кары і верхняй мантыі Зямлі. На Беларусі планамерна праводзіхща з 1960-х г. з мэтай вывучэння стрататыпаў геал. падраздзяленкяў, тэктанічных структур і адкладаў, перспекгыўных на карысныя выкапні (нафта, солі, жал. руды, ал­ мазы і інш.). АІЮ РНАЯ ГЕАДЭЗІЧНАЯ СЕ́ТКА, сістэма замацаваных на мясцовасці арыенціраў, якія служаць апорнымі пункгамі пры здымках і геад. вымярэннях. Вылучаюць А.г.с. планавую і вышыннуто. Планавая складаецца пераважна метадамі грыянгуляцыі і паліганаметрыі, узаемнае размяшчэнне яе пунктаў вызначаецца прамавугольнымі каардынатамі (X і У); вышынная — метадам геам. нівеліравання. Выкарыстоўваецца пры вывучэнні формы Зямлі,

С хем ы an o p a ÿ плоскіх стры ж нёвы х сістэм: а — ш арн ірн ая рухомая; б — ш арнірная нерухомая; в — заш ч эм л ен ая рухомая; г — заш чэм леная не­ рухомая. С трэлкам і паказаны апорн ы я рэахцыі.

планавым размяшчэннем і вышынеи, якая выкарыстоўваецца ў час правядзення геад. і тапаір. здымак (гл. Апорная геадэзічная сетка). АПОРТА (Oporto), горад у Партугаліі, гл. Порту. АПОРТЫ , маёмасць, што паступіла акцыянернаму таварыству ў лік аплаты акций. Могуць быць тавары, гандл. і прамысл. прадпрыемствы на поўную суму ірашовага капіталу. Часта заснавальнікі акц. т-ваў як А. перадаюць гэтым т-вам свае тавары і прадпрыемствы па завышанай цане, каб атрымаць акцый больш, чым каштуе здадзеная маё­ масць.

А П 0Р Ы , I) канструкцыі (части́ збудаванняў), якія прымаюць наірузку ад адных элемептаў (дэталяў) і перадаюць яе на інш. элементы ці асновы збудаванняў. У будынках А. бэлек і фермаў служаць калони, нясучыя сцены, верт. стой и ́, арак і рам — пераважна фундаменты, мастоў — б ы и ́ і ўстоі (крайнія А.). Спец, слупы і мачты, замацаваныя на фундаменце ці непасрэдна ў грунце, з'яўляюцца апорамі ліній электраперадачи і кантактавай сети ́. На А кантактавай сети́ замацоўваюць правады і нясучыя тросы гарадскога электратранспарту, правады паветр. ліній элекгрыфікаваных чыгунак. Гэтыя А падзяляюцца на падтрымныя (прамежкавыя, пераходныя), ан­ керныя (прымаюць нацяжэнне правадоў), фіксавалыіыя (падтрьшліваюць правады ÿ пэўным становішчы адносна токаздымаль ніка) і фідэрныя (сілкавальных ліній). Бываюць саманясучыя, з адняжкамі, кансольныя і інш. Робяцца з жалезабетону, сталі, драўніны (часовыя).

2)Убудаўнічай механіцы пры разліку канструкцый разглядаюцца не сапраўдныя А. збудаванняў, а іх разліковыя схемы. У найб. пашыраных стрыжнёвих сістэмах адрозніваюць А. шарнірныя, зашчэмленыя, рухомыя і нерухомыя. АІЮ РЫ ЛІНІЙ ЭЛЕКТР АПЕРАДАЧЫ, канструкцыі (збудаванні) для падвешвання правадоў і маланкаахоўных гросаў гіаветр. ліній электраперадачй. Бываюць прамежкавыя (пераважна на прамых участках трасы Л ЭП ) і анкер­ ныя (у пачатку і канцы прамых участкаў ЛЭП, на паваротах, пры пераходах праз водныя і інш. перашкоды). Анкерныя А л .э . прымаюць нацяжэнне правадоў і тросаў, маюць больш жорсткую і трывалую канструкцыю. У залежнасці ад колькасці падвешаных правадоў (ланцугоў) А.л.э. падзяляюцца на адна- і многаланцуговыя; ад канструк­ цыі — на аднастоечныя, A-, П- i АП-падобныя, свабоднастаячыя, з адцяжкамі. Робяцца з жалезабетону і металу, пераважна ca сталі (у асн. для ЛЭП напружаннем 220 кВ і болей), а таксама з дрэва (да ПО кВ у лясных мясцовасцях). АПО́С ТАЛ Даніла Паўлавіч (14.12.1654— 28.1.1734), апошні выбарны гетман Левабярэжнай Украіны ў 1727— 34. Ваенны .дзеяч, удзельнік паходаў супраць Турцыі і Крыма, Паўн. вайны 1700— 21. У 1708 прымкнуў да \.М азепи, аднак у хути́м часе пакінуў яго. У 1722 удзельнічаў у П ерсщ си́м паходзе рус. войскаў. Садзейнічаў росту буйнога феад. землеўладання на Украіне, праводзіў палітыку запрыгоньвання левабярэжнага сялянства і части́ казацтва. Пасля смерці А. выбары гетмана на Украіне забаронены. АП 0СТАЛЫ (грэч. apostolos пасланец), у часы ранняга хрысціянства вандроўныя прапаведш и́, арганізатары і духоўныя настаўнікі хрысц. абшчын. У Н о­ вым запавеце 12 А. — першыя пасляд oўн iи ́, вучні Хрыста.

АІІОСТРАФ (грэч. apostrophe«), надрадковы значок у выглядзе коскі. Указвае на пропуск галосных пры скарачэнні слоў (англ, don’t замест do not), адцзяляе артыклі і часціцы ў іншамоўных словах (франц. d’Arc) і інш. У бел. графіку ўведзены ў 1920-я г. Выконвае раздзяляльную функцыю перад галоснымі «е», «ё», «ю», «я», «і» пасля прыставак, якія канчаюцца на зычны, і ў сярэдзіне слоў пасля губных «б», «в», «м», «п», «ф», заднеязычных «г», «к», «X», шыпячых «дж», «ж», «ч», «ш», зуб­ ных «д», <пг» і альвеалярнага «р». У фанет. транскрыпцыі абазначае змякчэнне зычных. А.М.Булыка.

следаванне сартавых пасеваў і пладоваягадных насаджэнняў для вызначэння сапраўднасці сорту, сартавых якасцяў і ўраджайнасці, праверкі выканання правілаў насенняводства. А. палявых куль­ тур праводзіцца ў полі праз агляд, адбор і аналіз апрабацыйнага матэрыялу. Для кожнай культуры прадугледжана мето­ дик а А., напр., фаза развіцця раслін у момант А., плошча (у га) для адбору снапа, колькасць сцяблоў у снапе і г.д. Палявой А. падлягаюць усе сартавыя насенныя пасевы. Астатнія сартавыя пасевы рэгіетруюць на аснове сартавых дакументаў. Вынікі аналізу запіеваюць у акт А.

АПОСУМ Ы (Didelphidae), сямейства млекакормячых атр. сумчатых. 12 родаў, 84 віды. Пашыраны ў Амерыцы і на М. Антыльскіх а-вах. Самая стараж. група сумчатых. У Паўн. Амерыцы вядомы з ніжняга мелу, у Еўропе — з эацэну да міяцэну. Жывуць на зямлі і дрэвах у ля­ сах, стэпах, пустынях, гарах да 4 тыс. м, зрэдку паўводныя — вадзяны А. Звычайныя А. — лабараторныя жывёлы. Паўночны А. акліматызаваны ў Каліфорніі.

АПРАКСІИ Фёдар Мацвеевіч (1661— 10.11.1728), расійскі ген.-адмірал (1708), адзін са стваральнікаў рас. флоту. 3 1682 стольнік Пятра I, у 1693— 96 дзвінскі ваявода і губернатар Архан­ гельска. 3 1700 гал. начальнік Адміралцейскага прыказа і азоўскі губернатар.

АПРАМЯНЕННЕ

433

У час Паўн. вайны 1700— 21 атрымаў на моры шэраг перамог над шведамі. У 1712— 23 кіраваў Эстляндыяй, Інгерманландыяй і Карэліяй. 3 1718 прэзідэнт Адміралцействаў-калегіі. У час Перс, паходаў (1722— 23) камандаваў Каспійскай флатыліяй, у 1723— 26 — Балт. флотам. АП РАМ ЯН Е́Н Н Е АРГАШ ЗМА, прыроднае або штучнае ўздзеянне выпрамяненняў на жывы арганізм. У натураль­ ных умовах жывыя істоты апраменьваюцца інфрачырвоным (цегшавое апрамяненне), бачным і ультрафіялетавым сонечным святлом, а таксама каем, прамянямі і іанізоўным выпрамяненнем зямнога паходжання (гл. Фон радыеактыўны). Пры штучным А.а. часцей скарыстоўваюць іанізавальныя, ультра-

Даўж. цела 7— 50 см. Хвост (4— 55 см) звычайна хапальны, голы на канцы. Морда выцягнутая і тавостраная. Канечнасці ўкарочаныя, пяціпальцыя; заднія крыху даўжэйшыя за пярэднія. Вялікі палец на задніх ла­ пах вял. памераў, проціпастаўлены іншым. Есць сумка. Саскоў ад 5 да 27. За год 1— 3 прышюды па 4— 11 (зрэдку да 25) дзіцянят. Усёедныя. Аб’екты промыслу.

АІЮ ЎЗЕНЬ, адрыў і слізготнае зруш энне масы горнай пароды ўніз па схіле пад дзеяннем сілы цяжару. Найчасцей узнікаюць на горных схілах рачных далін, высокіх берагах мораў, азёраў, вадасховішчаў, складзеных з нахільных пластоў водатрывалых (гліністых) парод, якія чаргуюцца з ваданоснымі пародамі. Утвараюцца ў рыхлых адкладах і шчыльных пародах у выніку павелічэння стромкасці або падмывання асновы схілу, пераўвільгатнення грунтоў талымі і дажджавымі водамі, сейсмічных штуршкоў, нерацыянальнай гасп. дзейнасці чалавека. Буйныя А. маюць працягласць уздоўж схілу на дзесяткі і сотні метраў і захоўваюць ва ўнутр. ч. пэўную маналітнасць (пры таўшч. 10— 20 м і больш); невялікія называюцца аплывінамі. Пры А. ўтвараюцца невял. формы рэльефу — тэрасы і ўзгоркі, а таксама спецыфічныя ф ор­ мы расліннасці (напр., «п’яны» лес). А. прычыняюць вял. шкоду нас. пунктам, с.-г. угоддзям, прамысл. прадпрыемствам, гасп. інфраструктуры і інш. На Беларусі яны адзначаюцца каля стромкіх схілаў рачных далін, глыбокіх яроў. Каб прадухіліць А., умацоўваюць берагі, схілы, праводзяць дрэнажныя работы, лесапасадкі і інш. АПРАБАЦЫЯ (лац. approbatio), 1) афіцыйнае ўхваленне, зацвярджэнне, вынесенае на падставе выпрабавання, праверкі, шырокага абмеркавання. 2)У с е л ь с к а й г а с п а д а р ц ы — аб15. Бел. эн ц ., т . 1.

А поры ліній электраперадачы: а — д р аў л ян ая свабоднастаяч ая П -падобная; б — ж алезабетонная аднастоечная з адцяж камі; в — м е ­ та л іч н ая двухланцуговая.

Апоўзень: 1 — пачатковае становіш ча схілу; 2 — непаруш аны схіл; 3 — апоўзневы блок; 4 — паверхня слізгання; 5 — пляцоўка апоўзневай тэра­ сы ; б — с ц я н а зр ы в у апоўзня; 7 — н ап о р н ы апоўзневы вал; 8 — урэз ракі.

фіялетавыя, ультравысокачастотныя выпрамяненні. Адрозніваюць А.а. татальнае (усяго цела) і лакальнае (частковае), вострае (за кароткі прамежак часу) і хранічнае, або пралангаванае (працяглае), аднаразовае і фракцыянаванае (сумарная доза паступае часткамі, з рознымі прамежкамі часу), вонкавае і ўну-

434

АПРАСНЕННЕ

транае (ад радыеактыўных рэчываў, што трапілі ў арганізм). Па даных Навук. к-та ААН па дзеянні атамнай радыяцыі (НКДАР ААН; 1988) сярэднія дозавыя нагрузкі насельніцтва Зямлі ў пераліку на гадавыя эфекгыўныя эквівалентныя дозы апрамянення складаюць у мілізівертах (мЗв): ад натуральных крыніц радыяцыі зямнога паходжання пры ўнутр. апрамяненні 1,325, пры вонкавым 0,35; касмічнага паходжання 0,3 і 0,015 адпаведна; ад крыніц, якія выкарыстоўваюцца ў медыцыне, 0,4; ад радыеактыўных ападкаў 0,02; ад атам­ най энергетыкі 0,001. На тэр., што пацярпелі ад буйных радыяц. катастроф (напр., Кыштымская 1957, Расія; Чарнобыльская 1986, і інш .), пасляаварыйныя дозавыя нагрузкі на арганізм значна адрозніваюцца ад сярэдніх. Напр., праз 5 гадоў пасля Чарнобыльскай ка­ тастрофы на Гомельшчыне гадавая эфектыўная эквівалентная доза апрамя­ нення складала (мЗв): у Брагіне 2,5,

скаць малекулы вады, але затрымліваць гідратызаваныя іоны раствораных у вадзе соляў. АПРАСНЯЛЬШ К, тэхнічная сістэма для апраснення вады. Дыстыляцыйныя А. — найб. пашыраныя, бываюць аднаі многаступеньчатыя. У апошніх награванне і выпарэнне вады ў 1-й ступені робіцца парай, якая паступае з парагенератара, а кожная наступная ступень абаграваецца «другаснай» парай, што ўтвараецца ў папярэдняй ступені. Кандэнсат пары, якая абагравае 1-ю сту­ пень, вяртаецца ў кацёл, а кандэнсат, што ўтвараецца ў астатніх ступенях, падаецца спажыўцам. У многаступеньчатых А. з імгненным закіпаннем салёная вада паслядоўна паступае ў камеры з паніжаным ціскам, дзе часткова выпараецца; кандэнсат збіраеіща ў паддоне. Існуюць таксама А., у якіх выкарыстоўваюць метады электролізу, гіперфільтрацыі, вымарожвання. АІІРАЎДАННЕ, прызнанне судом падсуднага невінаватым у прад’яўленым яму абвінавачанні. Агіраўдалыш прыгавор выносіцца ў выпадках, калі не ўста-

А прасненне вады ў многаступеньчаты м ды сты ляцы йны м апрасняльніку э ім ­ г н е н н ы м за к іп а н ­ нем: І —ІѴ, N — ка­ м еры вы парэння; 1 — падагравальнік; 2 — канд эн сатар эжэктара; 3 — паравыя эжэктары; 4 — кандэнсатары ; 5 — пырскаўлоўнікі; 6 — паддоны д л я збору кан д эн сату; 7 — помпы.

Ветцы 3,1, Буда-Кашалёве 1,3, Карме 2. У «Каталог дозаў апрамянення насельніщ ва Рэспублікі Беларусь» (1992) за­ несена 3326 нас. пункгаў, дзе шчыльнасць забруджвання цэзіем-137 скла­ дала 15— 40 Ki/к м 2 і сумарныя гадавыя эквівалентныя дозы да 2 — 3 мЗв. Гл. таксама Біялагічнае дзеянне іанізавалъных выпрамяненняў.

ноўлены факт злачынства, у дзеяннях падсуднага адсутнічае склад злачынства або не даказаны яго ўдзел у злачынстве. Пры А. суд павінен неадкладна вызваліць падсуднага з-пад варты, калі ён быў да гэтага арыштаваны. І.І.Пацяружа. АПРАЎКА 1) прыстасаванне, якое выкарыстоўваецца для мацавання на ім пустацелых вырабаў ці інструментаў пры апрацоўцы на металарээных стан­ ках; від аснасткі тэхналагічнай. Бывае суцэльная — у выглядзе метал, стрыжня канічнай, цыліндрычнай ці камбінаванай формы, і распускальная — у вы­ глядзе пустацелага цыліндра з конус­ ным стрыжнем унутры. А. надае інструменту, дэталям і загатоўкам неабходнае становішча, папярэджвае магчымае працісканне сценак вырабаў, памянш энне дыяметра адтулін і інш. 2) Інструмент (цыліндрычны стрыжань), які ўстаўляецца ў поласць вырабаў пры коўцы, раскачванні кальцавых паковак, пракатцы трубаў з патанчэннем сценак, выпраўленні змятых трубаў і інш. АПРАЦОЎКА ў м у з ы ц ы , у шырокім сэн се — змяненне арыгінальнага нотнага тэксту муз. твора з пэўнай мэтай: прыстасаванне яго для выканання інш. складам выканаўцаў (аранжыроўка), прывядзенне ў адпаведнасць з тэхн. узроўнем пэўнага кантынгенту выканаўцаў (аблегчанае пералажэнне або, наадварот, віртуозная транскрыпцыя), стварэнне акордавага суправаджэння да аднагалосай мелодыі (гарманізацыя), мадэрнізацыя твора. А. называюць так­ сама далучэнне інстр. суправаджэння да нар. песні або яе харавое выкладайне. А нар. мелодый займаліся з канца 18 ст. многія вядомыя кампазітары (I.Гайдн, Л.Бет­ ховен, 1.Брамс, М.Балакіраў, М.Рымскі-Корсакаў, П.Чайкоўскі, АЛадаў і інш.). Падобныя А. паступова вылучыліся ў самаст. муз. жанр, які атрымаў вял. развіццё ў многіх нац. кампазітарскіх школах, у т.л. ў беларускай. С.Г.Нісневіч.

АПРАЦОЎКА ГЛЕ́Б Ы, прыёмы мех. ўздзеяння на глебу, якія павышаюць яе ўрадлівасць і ствараюць лепшыя ўмовы для росту і развіцця раслін. СуКупнасць паслядоўных прыёмаў уздзеяння скла­ даюць сістэму А г. Адрозніваюць сістэмы асн. і перадпасяўной апрацоўкі, а таксама зямель, схільных да эрозіі. Ва ўмовах Беларусі найб. выкарыстоўваюцца дыскаванне, ворыва, культывацыя, баранаванне, выраўноўванне, прыкочванне, міжрадковая апрацоўка. Пры Схема аднаступеньчатага дыстыляцыйнага апрас- А.г. ствараецца рыхлы дробнакамякан яльніка: 1 — корпус выпарной камеры; 2 — ваты ворны слой, паляпшаюцца водны, пырскаўлоўнік; 3 - кандэнсатар; 4 - помпа; паветраны і цеплавы рэжымы глебы, 5 — награвальны элемент. знішчаюцца пустазелле, шкоднікі, узбуджальнікі хвароб раслін, загортваюцца ў Глебу ўгнаенні, дзярніна, іржышча і інш. раслінныя рэшткі, ствараюцца найлепшыя ўмовы для сяўбы і прарастання насення. Гл. таксама Агратэхніка.

АПРАСНЕ́Н НЕ В АДЫ, апрацоўка марской вады ці вады моцнамінералізаванай крыніцы з мэтай зніж эння канцэнтрацыі раствораных соляў да ступені (звычайна да 1 г/л), пры якой вада ста­ новища прыдатнай на піццё ці гасп. мэты. Робіцца ў апраснялъніках. Пры А.В. выпарэннем салёную ваду награваюць, па́ру кандэнсуюць. Пры Ав. вымарожваннем выкарыстоўваюць уласцівасць салёнай вады пры замярзанні ўтвараць крышталі прэснага лёду, паміж якімі знаходзяцца крышталі салёнага лёду. Пры раставанні ў вадкі стан спачатку пераходзяць крышталі са­ лёнага лёду, што і дазваляе аддзяліцъ салёную ваду ад прэснай. Пры электролізным спосабе катыёны і аніёны раствораных у вадзе соляў пад дзеяннем пастаяннага эл. поля выдаляюцца праз спец, мембраны, якія не прапускаАПРАЦОЎКА ДРАЎН Ш Ы , сукупнасць юць прэснай вады. Гілерфільтрацыйны метад тэхнал. працэсаў, звязаных з наданнем заснаваны на ўласцівасці мембран, зробленых з ацэтылцэлюлоэы ці паліамідных смолаў, Распускальная апраўка: 1 — конусны стрыжань; драўніне і вырабам формы, памераў і пры ціску, вышэйшьш за асматычны, праву ■ 2 — гайкі. ўласцівасцяў. Для А.д. выкарыстоўва-

юць лесапілъныя рамы, круглапільныя станкі, дрэварэзальны інструмент, дрэваапрацоўчыя станкі і інш. Асн. спосабы А.д.: рэзанне (дзяўбанне, луш чэнне, пілаванне, свідраванне, стругание, фрэзераванне, шліфаванне), гнуццё, прасаванне, расколванне (гл. Столяр­ ныя работы, Цяслярныя работы). Ад. ўключае таксама сушку і вымочванне для выдалення раслінных сокаў, насычэнне драўніны сінт. смоламі, аміякам (мадыфікацыя драўніны), антыпірэнамі, антысептычнымі сродкамі (кансёрваванне), аддзелку вырабаў, иры якой ствараюцца дэкаратыўнаахоўныя пакрьщці з лакафарбавых ці плёначных матэрыялаў. Аддзелка ўключае падрыхгоўху паверхні (фарбаванне, грунтаванне, шпакляванне, шліфаванне), нанясенне тэксзурнага малюнка, лакафарбавых матэрыялаў (у распыляльных камерах, рэзервуарах, пры дапамозе лаканаліўных машын), высушваннв пакрыццяў (у сушильных ці апрамяняльных камерах), аздабленне (машынамі для выраўноўвання і паліравання), пакрыццё плёначнымі матэрыяламі (многаапсрацыйнымі агрэгатамі). Спец, віды Ад. — разьба па дрэве, вьшальванне, інкрустацыя. Гл. таксама Дрэваапрацорчая прамысловасць. Л і т П р о з о р о в с к и й Н.И. Техноло­ гия отделки столярных изделий. 5 изд. М., 1991; А м а л и ц к и й В.В., Л ю б ч е н к о B. И. Справочник молодого станочника по деревообработке. 2 изд. М., 1978. АП РАДО́ ЎКА МЕТА́Л ЛУ ЦІСКАМ , сукупнасць тэхнал. працэсаў, у выніку якіх адбываецца пластычная дэфармацыя загатовак без парушэння іх суцэльнасці пад уздзеяннем прыкладзеных вонкавых сіл. Асн. віды А м .ц .: пракат­ ка, прасаванне, валачэнне, корка, штампоўка, гібка; абсталяванне: прокатныя станы, прэсы, валачылъныя станы, м о­ лоты, гібачныя машыны. Апрацоўваюць ціскам большасць металаў i сплаваў, за выключэннем крохкіх (напр., чыгуноў), пераважна ў гарачым стане (пры т-ры больш высокай, чым т-ра рэкрышталізацыі). Пасля халоднай апрацоўкі (робіцца звычайна пры пакаёвай т-ры) пластычныя ўласцівасці металаў узнаўляюць адпалам. Часам выкарыстоўваюць і цёплую апрацоўку (пры прамежкавых т-рах). Ам.ц. дае магчымасць павысіць трываласць, зменшыць шурпатасць паверхні (напр., абкаткай ролікамі) вырабаў, паменшыць расход металу, лягчэй механізуецца і аўтаматызуецца. Тэорыя Ам.ц. займаецца вызначэннем наматанняў, што абумоўліваюць пластычнае дэ-

па рамонце прамысл. вырабаў, цеплаэлектрастанцыі, тэкстыльная, мясная, цукр. прам-сць і інш. Доля А.п. ва ўсёй прамысл. прадукцыі адлюстроўвае сту­ пень індустр. развідця краін і прагрэсіўнасць галіновай структуры прам-сці. У структуры прам-сці Беларусі пераважае А.п. АПРАЦОЎЧЫ Ц ЭН ТР, многааперацыйны станок з лікавым праграмным кіраваннем. Аснашчаны інструментальным магазінам вял. ёмістасці і прыстасаваннямі для аўгам. змены інструменту. Дае магчымасць весці комплексную мех. апрацоўку вял. колькасці паверхняў загатоўкі рознымі спосабамі — тачэннем, фрэзераваннем, свідраваннем і інш. Кіраванне працэсамі апрацоўкі за­ гатовак ажыццяўляецца па зададзенай праграме. Высокая прадукцыйнасць спалучаецца з магчымасцю рознаварыянтнай і хуткай пераналадкі. АП РО Ш ЧАН Н Е ў мовазнаўс т в е , марфалагічны працэс; знікненне межаў паміж марфемамі, у выніку чаго з дзялімай асновы атрымліваецца недзялімая. Напр., бел. «воблака» <*оЬ=ѵ1акъ<*оЬ=ѵо1къ. А. — частая з ’ява пры запазычанні: бел. «варштат» < польск. warsztat < ням. Werkstatt ням.

Werk ’праца’ + Stätte ’месца’. 3 А. звязаны працэс дээтымалагізацыі і страты сувязі паміж роднаснымі словамі (бел. «трава — атрута», рус. «нож — заноза») і фузійны тып далучэння марфем (гл. Фузія). Тэрмін прапанаваны В.АБагародзіцкім. А.А.Кожынава. А П РО ́Ш Ы (франц. approches), у ваеннай справе — глыбокія, вузкія зігзагападобныя равы, размешчаныя паміж траншэямі. Ствараліся пры атацы крэпасцяў і ўмацаваных пазіцый для збліж эння з праціўнікам, а таксама для сувязі паміж траншэямі. Упершыню выкарыстаны англічанамі пры аблозе Руана (1418), французамі пры аблозе Мялюна (1420). 3 пач. 20 ст. тэрмін не ўжываецца, у сучаснай фартыфікацыі заменены на хады зносін. АП РЫ ЁРЫ , гл. Апастэрыёры і апрыёры.

АПРЬІЛАЎ Васіл Еўстаціеў (21.7.1789, г. Габрава — 2.10.1847), балгарскі графармаванне; разлікам памераў і формаў зага­ мадска-паліт. дзеяч, асветнік, педагог і товак; вывучае заканамернасці пластычнага пісьменнік. Адукацыю атрымаў у Расіі, цячэння металаў, уплыў Ам.ц. на мех. і фіз. Германіі і Венскім ун-це. У 1835 заснаўласцівасці металаў. Звязана з дасягненнямі ваў у Габраве першую свецкую школу. фізікі металаў і пластычнасці тэорыі. Засна- Аўтар прац «Балгарскія кніжкі, ці вана рус. вучоным Дз.К.Чарновым, развіга і Якому славянскаму илемю ўласна налевыкладзена ў працах рус. і бел. вучоных жыць кірылаўская азбука» (1841), C. І.Губкіна, АІ.Цэлікава, АП.Чакмарова, Г.М.Паўлава, В.П.Севярдэнкі, В.С.Смірнова, «Думкі пра цяперашняе балгарскае наВ.М.Чачына, АВ.Сцепаненкі і інш. На Бела- вучанне» (1847) і інш. Творчасць А. русі работы ў галіне Ам.ц. вядуцца ў Фіз,- спрыяла адраджэнню нац. свядомасці тэхн. ін-це АН, Бел. політэхн. акадэміі і інш. балгараў, іх самабытнай культуры і традыцый. АПРАЦОЎЧАЯ ПРАМЫ СЛО́В АСЦЬ, уключае галіны вытв-сці па перапра- АП РЫ ЧН ІН А, а п р ы ш н і н а , 1) у цоўцы прамысл. і с.-г. сыравіны. Да яе 14— 15 ст. асобнае ўдзельнае ўладанне адносяцца прадпрыемствы па вытв-сці жанчын з велікакняжацкай сям’і. 2) чорных і каляровых металаў, пракату, Назва ўласнага ўдзелу Івана IV у 1565— хім. і нафтахім. прадуктаў, машын і 72 з асобнай тэрыторыяй, войскам і абсталявання, вырабаў дрэваапр. і цэ- дзярж. апаратам. 3) Сістэма надзвычайлюлозна-папяровай прам-сці, цэменту і ных ваенна-адм., сац.-эканам. меінш. буд. матэрыялаў, прадпрыемствы рапрыемстваў Івана ГѴ у 1565— 72 для

АПТАЦЫЯ

435

ўмацавання самадзярж. улады, ліквідацыі феад. раздробленасці, барацьбы з непакорнымі феадаламі. Мэтай А. абвяшчалася выкараненне «крамолы». Ажыццяўлялася апрычнікамі, якія мелі неабмежаваныя правы і ўладу, былі непадсудныя органам улады і суда. Суправаджалася жорсткімі расправамі з баярска-княжацкай апазіцыяй, масавымі смяротнымі пакараннямі часта невінаватых лю дзей, зямельнымі канфіскацыямі і інш. Асабліва жорсткія рэпрэсіі чынілі А.Д. Басманаў, А.І.Вяземскі, Р.Л.Скуратаў-Бельскі і інш. У выніку А. выкаранены феад. сепаратизм, умацаваны самадзярж. дэспатызм і яго сац. апора — служылыя людзі, дваране і сярэднія землеўладальнікі; узмоцнена прыгонніцтва, збяднела значная частка насельнііггва, асабліва пасадскія людзі. У 1572 А. адменена, частка канфіскаваных земляў вернута іх б. уладальнікам. Літ:. К о б р и н В.Б. Власть и собствен­ ность в средневековой России (XV—XVI вв.). Μ., 1985. С. 136— 160; К л ю ч е в с к и й В О. Русская история: Поли, курс лекций. Μ., 1993. Кн. 1. С. 483— 495; С о л о в ь е в С.М. Соч. Μ., 1989. Кн. 3, т. 5—6. С. 506— 547. АПРЫ Ш КІ, удзельнікі нар.-вызв. руху ў зах. раёнах Украіны (Галіччына, Букавіна, Закарпацце) у 16— 1-й пал. 19 ст. Выступалі супраць феад. прыгнёту з боку польск. і ўкр. шляхты, аўстр., венг. і малд. памешчыкаў. Найб. вядомыя выступленні А. у 1730— 40 пад кіраўніцтвам К.Доубуша. АПРЭТАВА́Н НЕ (ад франц. apprêter апрацоўваць), апрацоўка тэкстыльных вырабаў з мэтай надання ім калянасці, незмінальнасці, гідрафобнасці, негаручасці і інш. Ажыццяўляецца прамочваннем ці паверхневай апрацоўкай вырабу спец, рэчывамі (апрэтамі). Для на­ дання калянасці карыстаюцца водарастваральнымі эфірамі цэлюлозы (карбаксіметылцэлюлозай), крухмалам; незмінальнасці — аміна-фармальдэгіднымі смоламі; гідрафобнасці — крэмнійарган. вадкасцямі; пругкасці — сінт. латэксамі. Гл. таксама Тэкстыльна-дапаможныя рэчывы. АІІСІДА, а б с і д а [ад грэч. hapsis (hapsidos) скляпенне], канструкцыйна самастойная частка культавага збудавання; выступ будынка (прамавугольны, шматвугольны, паўкруглы ў плане), які перакрыты паўкупалам ці самкнутым скляпеннем. Упершыню з ’явілася ў стараж.-рымскіх базіліках, адкуль перайшла ў хрысціянскія храмы. У А. размяшчаюцца алтар, клір, месца для вышэйшых духоўных і свецкіх асоб, культавыя рэліквіі і г.д. У каталіцкіх храмах дапаўнялася прэсбітэрыем. АПТАЦЫЯ (ад лац. optatio жаданне), y міжнародным праве выбар асобай грамадзянства паводле закону або міжнар. дагавора. Адбываецца пры пераходзе

436

АПТОВЫ

тэрыторыі ад адной дзяржавы да дру­ гой, пры вырашэнні пытанняў пра асоб з двайным грамадзянствам (біпатрыдаў), пры абмене насельніцгвам. Д зеці пры А. звычайна прымаюць грамадзянства бацькоў. Міжнар. права не мае адзінай агульнапрызнанай рэгламентацыі А. Паводле заканадаўства Рэспублікі Беларусь і яе пагадненняў з інш. краінамі А. праводзіцца на добраахвотных пачатках з улікам інтарэсаў бакоў. Так адбывалася А. на аснове бел.-польск. пагадненняў пасля вызвалення тэр. Беларусі і Полынчы ад ням. фашыстаў. АПТО́В Ы ГА́Н ДАЛЬ, a п т о в ы п р о д а ж , 1 ) гандаль партыямі тавараў вытв. прыэначэння і асабістага ўжытку паміж прадпрыемствамі і гандл. арг-цыямі. Адрозніваюць гандл. абарот па ма-

а п т ы м Ал ь н а е KIPABÀHHE, раздзел матэматыкі, які вывучае кіраванне сістэмамі, тэхн. аб’екгамі і інш., што забяспечвае найлепшае (аптымальнае) працяканне працэсаў у пэўным, папярэдне вызначаным кірунку. Дае магчымасць рэалізаваць мэту кіравання за найменшы магчымы час або з найбольшым эканам. эфектам. Першыя задачи Ак. пастаўлены ў пач.

1950-х г. пры вывучэнні дынамікі лятальных апаратаў і працэсаў аўтам. рэгулявання. Пытанні аптымізацыі аб'ектаў кіравання разглядаюцца ў тэорыі А к ., якая грунтуецца на некласічных варыяцыйных задачах (гл. Варыяцыйнае злічзнне) адшукання экстрэмумаў функцыяналаў па рашэннях ураўненняў, што апісваюць аб’екты кіравання, і кіраванняў, дзе рэалізуецца экстрэмум; пры гэтым абмежаванні параметраў кіравання выражаюцца нястрогімі няроўнасцямі (могуць нрымаць і гранічныя значэнні). Задачы рашаюцца рознымі метадамі, найбольш агульныя — прынцып максімуму і метад дынамічнага праграмавання. Асновы матэм. тэорыі А.к. закладзены работамі сав. матэматыка Л.С.ГІантрагіна і амер. матэматыка Р.Белмана. На Беларусі даследаванні па праблемах А.к. пачаліся ў 1966 пад кіраўніцгвам Я.АБарбаш ына і вядуцца ў БДУ і Ін-це матэматыкі АН Беларусі. Літ.·. Математическая теория оптимальных процессов. 4 изд. М., 1983; Г а б а с о в Р., К и р и л л о в а Ф.М. Качественная теория оптимальных процессов. М., 1971. Р.Габасаў, Ф.М.Кірылава.

верт. і гарызантальныя; з акулярам або з праекцыйным экранам. Цана дзялення да 0,2 мкм, межы вымярэнняў да 500 мм. А. забяспечваецца зменнымі прыстасаваннямі для вымярэнняў сярэдняга дыяметра разьбы, даўжыняў канцавых мер, спец, галоўкай для вымярэнняў адтулін дыяметрам ад 1 да 13,5 мм, праекц. насадкай для акулярных трубак і інш. АПТЫ М ІЗАЦЫ І ЗАДА́Ч Ы I МЕТАДЫ , раздзел матэматыкі, у якім вывучаюцца ўласцівасці розных класаў за­ дач, што грунтуюцца на выбары сярод некаторага мноства найлепшага з дазволеных рашэнняў (аптымізацыйныя за­ дачы). Кожная задача ўключае фармальнае апісанне мноства рашэнняў і крьггэрыяў аптымальнасці. У залежнасці ад інфармаванасці асобы, што прымае рашэнне, задачы бываюць дэтэрмінаваныя (адзіны інфарм. стан), нявызначаныя (мноства інфарм. станаў; звычайна разглядаюцца ў гульняў тэо­ рыі) і стахастычныя (кожны з мноства інфарм. станаў мае пэўную імавернасаь); у залежнасці ад уласцівасцяў мноства рашэнняў і крытэрыяў апты­ мальнасці выбару — аднакрьгтэрыяльныя (патрабаванні мінімізацыі або максімізацыі адной мэтавай функцыі) і многакрытэрыяльныя (некалькіх мэтавых функций). Могуць быць зададзены і спецыфічныя суадносіны перавагі адных рашэнняў перад інш. магчымымі. Матэм. асновай распрацоўкі лікавых метадаў аптымізацыі з ’яўляюцца матэм. аналіз, лінейная алгебра, тэорыя імавернасцяў і інш. Для рашэнняў аптымізацыйных задач распрацаваны шэраг пакетаў праграм. Літ:. Г а б а с о в Р., К и р и л л о в а Ф.М. Методы оптимизации. 2 изд. Мн., 1981; В а с и л ь е в Ф.П. Численные методы ре­

АИТЫМА́Л ЬНАЯ СІСТЭМ А ў т э х ­ н і ц ы , сістэма, для якой пэўны крытэрый прымае найб. (ці найменшае) значэнне з мноства магчымых. Вынік працэсу аптымізацыі. Крытэрыем аптымальнасці можа быцъ хуткадзеянне, дакладнасць, затраты энергіі або матэрыялу і інш . Прыклады А.с. — сістэмы аўтам. кіравання самалётаў і караблёў, агггымальныя канструкцыі ў буд-ве і шения экстремальных задач. 2 изд. М., 1988; машынабудаванні (аптьшальны профіль К а р м а н о в В.Г. Математическое про­ крыла самалёта, аптымальная аэрады- граммирование. 3 изд. М., 1986. В.С.Танаеў. намічная форма кузава аўтамабіля), АПТЫМ 13А́Ц ЫЯ (ад лац. Optimus найаптымальныя тэхнал. працэсы (награЛпсіда Троіцкага касцёла ў г.п. Ружаны Пружан- ванне металу ў печах з мінім. акаліна- лепшы), 1) працэс выбару найлепшага варыянта з некалькіх магчымых. 2) скага раёна Брэсцкай вобл. ўтварэннем). Прывядзенне пэўнай сістэмы ў найлепАПТЫМ А́Т Ы (ад лац. optimates знат­ шы (аптымальны) стан. 3) У т э х н і ­ тэрыяльна-тэхнічным забеспячэнні, з а ­ ныя), ідэйна-палітычная плынь у Ста- ц ы — працэс паляпшэння характери­ купках сельскагаспадарчых прадуктаў і раж. Рыме ў канцы 2— 1 ст. да н. э. стик тэхн. сістэмы, канструкцыі, тэх­ рэалізацыі тавараў нар. ўжытку. 2) У Абапіраючыся на сенат, А. абаранялі нал. працэсу лраз пошук параметраў, арыстакратыі (набілітэта), пры якіх дасягаецца найб. (ці наймен­ рыначнай эканоміды — продаж тавараў інтарэсы (паслуг) партыямі ці вял. колькасцю выступалі за захаванне алігархічнай шае) значэнне крытэрыю аптымаль­ рэспублікі. Су- насці. Калі крытэрыяў некалькі, А. бутым, хто набывае іх з мэтай перапро- (арыстакратычнай) працьстаялі популярам, якія адстойвалі дзе многакрытэрыяльнай. дажу або на ўласныя патрэбы. У працэсе нраектавання тыповай з ’яўляецінтарэсы плебеяў. АПТРО́Н , прылада, якая складаецца з ца сітуацыя нявызначанасці, калі ёсць мно­ АП ТЫ М ЕТР (ад грэч. optos бачны + крыніцы святла (святловыпрамяняльны ства магчымых варыянтаў тэхн. рашэння. А дыёд), аптычна спалучанай з прыём- ...метр), оптыкамеханічная прылада для знімае гэтую нявызначанасць звужэннем дапушчальных рашэнняў і выбарам найлепшага нікам святла (фотарэзістар, фотадыёд, найб. дакладных вымярэнняў лінейных фотатранзістар і інш .). Элементы А. памераў дэталяў. 3 дапамогай А. вызна- (аптымальнага). Для ажыццяўлення А тэхн. задач з дапамогай метадаў аперацый даследазмешчаны ў агульным корпусе, чаюць памер у межах шкалы (абс. ме- еанняў фармулюецца як матэм. задача А , электрычна ізаляваны. У А. выконваец- тады вымярэння) ці параўноўваюць якая ўключае крытэрый аптымальнасці, ма­ ца прамое і адваротнае элекгронна- лінейны памер з канцавой мерай даў- тэм. мадэль аб’екта, а таксама абмежаванні аптычнае пераўтварэнне. Выкарыстоў- жыні або з эталонам (адносны метад). на магчымыя значэнні параметраў. А — неваецца для сувязі паміж асобнымі вуз- Пераўтваральны элемент А. — рычаж- ад’емная частка працэсу праектавання тэхн. ламі электронных прылад, напр. у на-ангычнае прыстасаванне: рычажная сістэм, дасягаецца пры аўтаматызацыі прае­ выліч. і вымяральнай тэхніцы і аўтама- перадача — рухомае люстэрка і пераў- ктавання на аснове камп’ютэрных сістэм і інфарм. тэхналогій. Вынік А — канкрэтная тыцы. тваральнік — аўтакаліматар. Бываюць аптымальная сістэма.

Л і т Б а т и щ е в Д.И. Методы оптималь­ ного проектирования. М., 1984. А.Ф.Апейка.

кар, камфора, вінная кіслата і інш.; гл. Аптычная ізамерыя) або выклікана

АПТЫ М ІЗМ I П ЕС ІМ ІЗМ , процілеглыя і адначасова ўзаемазвязаныя ф ор­ мы ўспрымання свету, тэндэнцы й і заканамернасцяў яго развііщя. Залежаць ад перавагі спрыяльных, стваральных і жыццесцвярджальных, або, наадварот, неспрыяльных і разбуральных пачаткаў. Абазначаюць веру ці нявер’е ў буцучае, у здольнасць чалавецтва арганізаваць свае жыцдё на аснове ідэалаў дабра, справядлівасці і г.д. Надаюць пэўную афарбоўку розным ідэйна-паліт. плыням, ідэалогіям, філас. вучэнням, праграмам практычнага дзеяння. Аптымізм станови́щ а пануючым настроем у эпоху грамадскага ўздыму і пераходу да н о­ ваго, больш высокаго ў параўнанні з ранейшым якаснага стану. Калі пераход заканчваедда і ў грамадстве ўзнікаюць новыя праблемы і цяжкасці, супярэчнасці абвастраюцца, уздым перарываец-

спецыфічнай арыентацыяй малекул (іонаў) у элементарных ячэйках крышталёў (кварц, кінавар і інш .). Крышталі такіх рэчываў не маюць пунктаў, восяў і плоскасцяў сіметрыі, заўсёды існуюць у 2 люстраных формах — правай і левай (гл. Энантыямарфізм). Ш т у ч н а я А.а. выяўляецца ў выніку вонкавых уздзеянняў, напр., магн. поля (гл. Фарадэя эфект). А.а. вымяраецца з дапамогай палярыметраў, цукрамераў, спектрапалярыметраў і інш. На аснове А.а. ў малекулярнай фізіцы і хіміі распрацаваны метады даследавання прасторавай структуры малекул, палімераў, крышталёў, унутры- і міжмалекулярных узаемадзеянняў. АПТЬІЧНАЯ ВОСЬ, 1) напрамак у аптычна анізатропных крышталях, уздоўж якога святло праходзіць без падвойнага праменепераламлення. 2) Пра-

ца спадамі і крызісамі, узмацненнем рэгрэсіўных тэндэнцы й у грамадскім жыіщі, аптымізм, як правіла, саступае месца песімізму. Крыніцай песімістычных настрояў і змрочных глабальных прагнозаў на будучыню служыць і заснаваная на драпежніцкіх адносінах да прыроды «цывілізацыя спажывання» (экалагічны песімізм). А. і п. здольныя адыгрываць актыўную канструктыўную ролю ў пошуках адказаў на пытанні, што ўзнікаюць перад грамадствам.

АПТЫЧНАЯ

437

касць палярызацыі святла, што праходзіць праз рэчыва; від прасторавай ізамерыі. Звязана з існаваннем рэчыва ў дзвюх формах (лева- і прававярчальнай), якія наз. аптычнымі ізамерамі або аптычнымі антыподамі і ўзнікаюць у выніку асіметрыі (хіральнасці) малекулы. Аптычныя ізамеры адносяцца адзін да аднаго як несіметрычны прадмет і яго люстраны адбітак; маюць ідэнтычныя фіз. і хім. ўласцівасці, акрамя аптычнай актыўнасці. Адзін ізамер верціць плоскасць палярызацыі святла ўлева [1- ці (-)-форма), другі — управа [d- ui (+)■-форма]. Дзве формы аднаго і таго ж рэчыва маюць люстрана процілеглыя канфігурацыі. Для вызначэння генетычнай сувязі рэчываў выкарыстоўваюць знакі L i D, якія сведчаць аб роднасці канфігурацыі аптычна актыўнага рэчыва з L- ці D -гліцэрынавым альдэгідам або адпаведна з L- ці D -глюкозай. Люстэрка

I

Літ.. М е ч н и к о в И.И. Эподы опти­ мизма. М., 1988; Ж и б у л ь ИЯ. Экологи­ ческие потребности: сущность, динамика, перспективы. Мн., 1991. В.І.Боўш.

АПТЫМІСТЬІЧНАЯ ПЯЧО́Р А, карставая ги́хсавая пячора на Украіне, на 3 Падольскага узвышша, у міжрэччы рэк Серэт і Збруч. Гарызантальная, месцамі шматпавярховая, з буйнымі гротамі (Зялёны, Перакрыжаванне, Геолагаў і інш.). Па агульнай працягласці падземных хадоў і галерэй (157 км) займае 1-е месца ў Еўропе і 3-е ў свеце. У зах. ч. — азёры. Карнізы, друзы, гіпсавыя кветкі, сталактыты, нацёкі. Трапляецца пячорны жэмчуг. Адкрыта ў 1966. Помни́с прыроды. Спелеатурызм. АПТЬІЧНАГА СТАНКАБУДАВА́Н НЯ I ВА́К УУМНАЙ ТЭХНІКІ Н ДІ М і н і стэрства пра м ыс л о ва сці Р э с п у б л і к і Б е л а р у с ь . Засн. ў 1987 у М інску на базе Мінскага філіяла Усесаюзнага н.-д. тэхнал. ін-та аптычнага прыладабудавання (з 1972). Асн. кірунак даследаванняў — распрацоўка абсталявання і вакуумнай тэхнікі для вытв-сці аптычных дэталяў дыяметрам ад 1 да 1600 мм, мед. абсталявання, абсталявання для лікёра-гарэлачнай вытв-сці, апрацоўкі шкурак пушных звяроў. АПТЬІЧНАЯ АКТЬІЎНАСЦЬ, здоль­ насць актыўнага асяроддзя выклікаць вярчэнне гоюскасці палярызацыі святла, што праз яго праходзіць. Н а т у ­ р а л ь н а я А.а. абумоўлена несіметрычнай будовай малекул рэчываў (цу-

Схема аптыметра з п раекц ы й ны м а д л ік а м : 1 — лямпа; 2 — пласціна ca шкалой і індэксам; 3 — эк­ ран; 4 — праектавальныя люстэркі; 5 — рухомае люстэрка; 6 — нерухом ае л ю стэрка; 7 — вымяральны стрыжань.

мая, на якой размешчаны цэнтры ўсіх пераламляльных і адбівальных паверхняў, што ўтвараюць алтычную сістэму (лінзавую, люстраную або люстраналінзавую). 3) Вось сіметрыі пералам­ ляльных паверхняў лінзы або адбівальнай паверхні люстэрка; праходзіць праз цэнтры крывізны паверхняў перпендыкулярна да к . АПТЫЧНАЯ ІЗАМ ЕРЫ Я, э н а н т ы я м е р ы я, з ’ява, абумоўленая здольнасцю рэчыва вярцець у розныя бакі плос-

А п т ы ч н ая ізам еры я: 1 — малочнай кіслаты, малекулы з асіметры чны м атамам вугляроду; 2 — асіметрычных малекул: а) замяшчальных аленаў; б) спіранаў.

Аптычныя антыподы (ізамеры), узятыя ÿ эквімалекулярнай колькасці, утвараюць ап­ тычна неактыўны рацэмат.

A i. маюць природныя амінакіслоты, вугляводы, алкалоіды. Фізіял. і бцгхім. дзеянне аптычных ізамераў рознае: бялкі, сінтэзаваныя з прававярчальных кіслот (прыродныя бялкі — левавярчальныя) не засвойваюхща арганізмам; левы нікацін больш ядавіты, чым правы. У б и ́т , працэсах існуе феномен перавагі левай формы А.І., які ўплывае на ўяўленні аб шляхах зараджэння і эвалюцыі жыцця на Зямлі. АПТЫЧНАЯ ЛАКА́Ц ЫЯ, выяўленне аддаленых аб’екгаў, вызначэнне іх месцазнаходжання, геам. памераў і скорасці руху з дапамогай эл.-мага. хваляў аптычнага дыяпазону (ІО14— 1015 Гц). Бывав пасіўная (пры ўласным выпрамяненні аб’екта) і актыўная (лазерная;

438

АПТЫЧНАЯ

пры адбідці ад паверхні аб’екта выпрамянення лакацыйнай станцыі). Крыніца эл.-м аш . выпрамянення для зандзіравання — лазер. А л . адрозніваецда высокай раздзяляльнай здольнасцю (да доляў метра), высокай дакладнасцю ў вызначэнні вуглавых каардынатаў (да адзінак вуглавых секундаў) і скорасці аб’екга. Выкарыстоўваецца ў паветр. і каем, навігацыі, ваен. справе (навядзенне ракет, снарадаў), астраноміі (А.л. планет), для даследавання стану атмасферы, дакладнага картаграфавання па­ верхні Зямлі, Месяца і інш. Літ: Лазерная локация. Μ., 1984. Я.В.Алішаў.

АПТЫ́Ч НАЯ ПРЫЛАДА вымяр а л ь н а я , прылада, прынцып дзеяння якой заснаваны на выкарыстанні эл.-магн. хваляў аптычнага дыяпазону.

3 дапамогай А.п. вымяраюць лінейныя і

водле прынцьшу дзеяння А п . бываюць з аптечным візіраваннем і мех. (электронным або інш. неаптычным) адлікам перамяшчэння пунктаў кантакту з аб’ектам вымярэння (праектары, інсгр. мікраскопы, праекцыйныя на­ сади), аптечным візіраваннем і аптечным адлікам перамяшчэння (вымяральныя мікра­ скопы, інтэрферэнцыйныя кампаратары), з мех. кантактам з аб’ектам вымярэння і ап­ течным адлікам перамяшчэння (аптыметры, кантакгныя інтэрферометры, аптечныя даўжынямеры). Выкарыстоўваюцца ÿ маши­ на- і прыладабудаванні, геадэзіі і інш.

АПТЫ́Ч НАЯ США, фізічная велічыня, якая характарызуе пераламляльную здольнасць аптычнай сістэмы. Абазначаецца D. А.с. лінзы D = n /F , дзе η — паказчык пераламлення асяроддзя, у якім знаходзіцца лінза, F — фокусная адлегласць. А.с. збіральных аптычных сістэм дадатная, рассейвальных — адмоўная. Для сістэмы з дзвюх лінзаў D = = D i + D î - d D iD 2, дзе d — адлег­ ласць паміж заднім гал. фокусам першай лінзы і пярэднім гал. фокусам дру­ гой. Адзінка А.с. дыяптрыя.

стварэння інтэгральных і інтэлектуальных сетак сувязі. Для мадуляцыі лазернага выпрамянення ўздзейнічаюць на працэс яго генерацыі або выкарыстоўваюць мадулятар свягла. На выхадзе перадатчыка фарміруецца вузкі маларазбежны прамень свягла; трапляючы на ўваход прыёмніка, ён накіроўваецца на фотадэтэкгар, дзе апгечнае выпрамяненне пераўгвараецца ÿ эл. сігнал, які ўзмацняецца і апрацоўваецца звычайнымі радыётэхн. метадамі. Адрозніваюць А с. з адкрытымі лініямі (для перадачы сігналаў праз атмасферу Зямлі ці каем, прастору) і з закрытымі святлаводнымі каналамі (валаконна-аптычныя лініі сувязі; выкарыстоўваюцца ў наземных і падводных умовах). Літ:. А л и ш е в Я. В. Многоканальные системы передачи оптического диапазона. Мн., 1986; Волоконно-оптические системы передачи. М., 1992. Я.В.Алішаў.

АПТЫ́Ч НАЯ Ш ЧЬШ ЬНАСЦЬ, мера непразрыстасці слоя рэчыва для светлавых прамянёў. Характарызуе аслабленне аптычнага выпрамянення ў слаях рэчываў (фарбавальнікаў, святлафільтраў, раствораў і інш.). Для неадбівальнага слоя D = lg Іо/І = kxL, дзе І0, I — інтэнсіўнасць святла, што ўпала на слой і выйшла з яго адпаведна, kx — каэфіцыент паглынання асяроддзя для вы­ прамянення з даўж. хвалі λ, L — таўшчыня слоя рэчыва. A u i. звязана з каэфіцыентам прапускання τ: D = lg 1/τ. Вымяраецца з дапамогай дэнсітометраў, мікрафатометраў, спектрасенсітометраў і інш. Выкарыстоўваецца ў фатаграфіі, астрафотаметрыі, пры аптычным гуказапісе, пры спекгральнай аэрафотаздымцы і інш. АПТЬІЧНЫ аптычны.

ВІДАРЬІС,

гл.

Відарыс

АПТЫ́Ч НЫ ДАЛЬНАМЕ́Р , дальномер з візуальнай наводкай. Дзеянне заснавана на законах геам. оптыкі. Бываюць з пастаянным і пераменным паралактычным вуглом. Канструкцыйна могуіц> вырабляцца ў выглядзе самаст. прылад і насадак на зрокавыя трубы тэадалітаў.

Л п т ы ч н а я с у вязь: ч асткі з я м н о й п а в ер х н і (2 CC); усёй Зямлі (3 CC); НС — нізкалятаючы спадарожнік (200 к м над Зямлёй); CC — сінхронны спадарожнік (36 —40 тыс. км над Зямлёй).

А с н о ў н ы я стады і вы раб у аптычнага дыска (арыгінала) і копіі з пастаяннай (несціральнай) сігналаграмай: а — зыходная дыскавая падложка; б — пасля нанясення на падложку слоя фотарэзісту 1; в — экспанаванне вярчальнага дыска факусіраваным лазерным выпрамяненнем 2; г — пасля праяўлення экспанаванага фотарэзісту; д — АПТЫЧНЫ ДЫ СК, носьбіт інфармапасля металізацыі слоем серабра 3; е — пасля цыі ў выглядзе дыска, прызначаны для вырабу перш ага арыгінала металічнага дыска (звычайна нікелевага); ж — зыходная падложка высакаякаснага запісу і ўзнаўлення дыска-копіі са ш там пам 4, вы рабленым з ме­ гуку, відарыса, тэксту і інш. з дапамо­ талічнага дыска-арыгінала; з — пасля штампоўкі гай лазернага выпрамянення. Аснова і наступнага пакрыцця падложкі дыска-копіі сло­ ем металу 5 (звычайна алюмінію); і — пасля на­ А.д. — празрысты матэрыял (шкло, нясення ахоўнага слоя 6 на металічны слой (га- пластмаса і інш .),'н а які наносіцца ра­ товы дыск-копія). боты слой, дзе пры лічбавым аптычным

АПТЫЧНАЯ СУВЯЗЬ, перадача інфарвуглавыя памеры, некаторыя фіз. мацыі з дапамогай эл.-магн. хваляў велічыні, параўноўваюць форму вырабу аптычнага дыяпазону (ІО14— 10 5 Гц). ці стан апрацаваных паверхняў з этало­ Першая лінія аптычнага тэлеграфа панам. Адрозніваюць рабочыя (для прак­ будавана ў 1794 паміж Парыжам і Лілем тичных вымярэнняў) і ўзорныя, па якіх (225 км). Стварэнне лазераў, святлодыёдаў, фотапрыёмнікаў, валаконна-аптычвывяраюць рабочыя А.п. Асноўчая частка А п. — аптечная сістэма ных кабеляў з надзвычай малымі страз лінзаў, люстэркаў, прызмаў і інш., прызна- тамі дало магчымасць стварыць А.с., чаных для ўтварэння відарысаў прадметаў на якая мае перавагу над інш. відамі сувязі сятчатцы вока, экране і інш. або перадачы па колькасці каналаў (вял. прапускная светлавой энергіі. Для іх разліку карыстаюцца здольнасць), ахове ад перашкод, далёформулам! геам. опгыкі. Канструкцыя пры- касці і хуткасці перадачы, па эканоміі лады абумоўлена метадам вымярэнняў. Па- металу (мет і, алюмінію), па рэальнасці

запісе ўтвараюцца мікраскапічныя паглыбленні (піты), што ў сукупндсці складаюць кальцавыя або спіральныя дарожкі. У параўнанні з традыц. спосабамі запісу і ўзнаўлення інфармацыі (мех., мага.) А д . маюць больш высо­ кую шчыльнасць запісу (да ІО8 біт/см 2), большую даўгавечнасць носьбіта з-за адсутнасці мех. кантакту паміж ім і счытвальным прыстасаваннем, меншы час доступу да інфармацыі (да 0,1 с). Рабочы слой А . д . д л я а д н а р а з о вага запісу і шматразовага ўзнаўлення — лёгкаплаўкая плёнка таўшч. да 0,03 мкм. Пад уздзеяннем лазер­ нага выпрамянення ў працэсе запісу адбываецца лакальнае расплаўленне або выпарэнне

рабочага слоя. 3 такіх дыскаў з больш тоўстай плёнкай (да 0,15 мкм) робяць метал, матрыцу для стварэння дыскаў-копій (уласна Ад.) метадам прасавання або лідця пад ціскам. Напр., на дыск дыяметрам 356 мм можна запісаць ТВ-праграму працягласцю да 2 гадэ або стварыць пастаянную вонкавую памяць для ЭВМ аб’ёмам да 4 Гбайт, лічбавыя апгычныя грампласцінкі дыяметрам 120 мм (кампакт-дыскі) маюць працягласць гучання да 1 гадз. Кампакт-дыскі для пастаяннай вонкавай памяці ЭВМ змяшчаюць да 500 Мбайт інфармацыі. У р э в е р с і ў н ы х Ад., дзе шматразова (да 107 цыклаў) ажыццяўляецца запіс — узнаўленне — сціранне інфармацыі, рабочы слой з паўнравадніковых або магнітааптычных матэрыялаў. Маюць дыяметр да 305 мм, аб’ём памяці да 2 Гбайт. Могуць замяняць стацыянарныя накапляльнікі ЭВМ вінчэсгэрскага тылу.

АПТЫ́ЧНЫ

ЗА́Ш С, сістэма запісу i ўзнаўлення інфармацыі, заснаваная на выкарыстанні аптычнага выпрамянення. Пры запісе аптычнае выпрамяненне, мадудяванае сігааламі інфармацыі, што запісваецца, уздзейнічае на аптычны носьбіт даных (фотаплёнку, аптычны дыск, фотахромны матэрыял, ферамага. плёнку і інш.) і стварае ў ім устойлівыя лакальныя змены фіз. уласцівасцяў (каэф. адбіцця ці паглынання, колеру, намагнічанасці і г.д.), адпаведныя зыходнаму с іт а л у . Пры ўзнаўленні адбываецца адваротны працэс: счытвальны прамень пры ўзаемадзеянні з носьбігам мадулюецца па інтэнсіўнасці і потым з яго вылучаюцца сігналы інфармацыі. Па спосабе запісу адрозніваюць сістэмы фатаграфічнага запісу, галаграфічнага (гл. Голографія), сістэмы з запісам на аптычных дысках і інш. Існуюць аналагавы А.з., пры якім фіксуюць усе значэнні ўваходнага сігналу ў пэўным дыяпазоне частот, і лічбавы, пры якім уваходныя сігналы падлягаюць квантаванню (дыскрэтызацыі), а затым пераўтвараюцца ў двайковыя лічбы для запісу на носьбіце (у выглядзе кода).

АПТЫ́ЧНЫ КВА́НТАВЫ ГЕНЕРАТАР, тое, што лазер.

АПТЫ́ЧНЫ КВА́НТАВЫ ЎЗМАЦНЯЛЬНІК, узмацняльнік электрамагнітных хваляў аптычнага дыяпазону спектра, дзеянне якога заснавана на вымушаным выпрамяненні ўзбуджаных атамаў, малекул або іонаў. Першасная эл.-магн. хваля пры распаўсюджванні ў актыўным асяроддзі стымулюе вымушанае выпрамяненне, тоеснае з ёй па частаце, фазе, напрамку распаўсюджвання і характары палярызацыі. Для павелічэння каэфіцыента ўзмацнення актыўнае асяроддзе змяшчаюць у аб’ёмны рэзанатар. А.к.ў. мае малы ўзровень шумаў і высокую адчувальнасць. Выкарыстоўваецца ў выхадных каскадах магутных лазераў, сістэмах аптычнай і далёкай касм. сувязі, радыёастраноміі і ІНШ. В.В.Валяўка.

АПТЫ́ЧНЫ РЭЗАНА́ТАР,

сістэма люстраных адбівальных паверхняў, у якой узбуджаюцца і падтрымліваюцца стаячыя ці бягучыя электрамагнітныя хвалі

аптычнага дыяпазону. У адрозненне ад аб'ёмнага рэзанатара аптычны з ’яўляецца адкрытым (няма бакавых сценак). А.р. — адзін з важнейшых элементаў лазера. Асн. характарыстыка А.р. — дыхтоўнасць (вызначае страты светлавой энергіі і характарызуе рэзанансныя ўласцівасці). Прасцейшы Ар. — інтэрферометр Фа­ бры—Перо, які складаецца з 2 плоскіх строга паралельных люстэркаў, што знаходзяцца на адлегласці L, значна болынай за даўжыню хвалі λ. Калі паміж люстэркамі ўздоўж восі рэзанатара распаўсюджваецца плоская светлавая хваля, то ў выніку адбіцця ад люстэркаў і інтэрферэнцыі адбітых хваляў утвараецца стаячая хваля. Умова рэзанансу: L = q-/./2. дзе q — падоўжны індэкс ваганняў (колькасць паўхваляў, што ўкладаюцца ўздоўж юсі Ар.). У лазерная́ тэхніцы выкарыстоўваюцца канфакальныя рэзанатары, утвораныя сферычнымі люстэркамі, якія разнесены на адлегласць, роўную радыусу іх крывізны, а таксама кальцавыя Ар., што складаюцца з 3 і болей плоскіх або сферычных люстэркаў. У Ар. ca сферычнымі люстэркамі ўзбуджаюцца

Схема ап ты ч нага рэзанатара.

АПТЭРЫ ЁЗ

439

выкарыстоўваць іх як мясцовыя прыкметы надвор’я. М.А.Голъберг.

АПТЭКА (ад грэч. apothëkë склад, кладоўка), медыцынская ўстанова, дзе рыхтуюць, захоўваюць і адпускаюць лякарствы, предметы санітарыі, гігіены і інш. тавары мед. прызначэння. Папярэднічалі А. лабараторыі для прыгатавання лекаў у краінах стараж. свету (Кітай, Егіпет, Рым). Як установы з дзярж. рэгламентацыяй дзейнасці А. ўзніклі ў Багдадзе ў 8 ст., у Расіі — у 16 ст. (падпарадкоўваліся Аптэкарскаму приказу). На Беларусі першыя А. з ’явіліся ў Пінску (1561), Брэсце (1566). У 16— 18 ст. іх было больш за 30, у 1-й пал. 19 ст. — каля 70 прыватных і 15 казённых, у 1913 — 297. На пач. 1994 дзейнічалі каля 1200 А., пачала фарміравацца сет­ ка А. недзярж. формаў уласнасці. Пераважная іх большасць — дзярж. гасп.разліковыя А. (у зах. краінах пераважаюць прыватна-прадпрымальніцкія); існуюць А. самастойныя (у т.л. цэнтр., раённыя), пры лячэбна-прафілакт. установах, бальнічных стацыянарах і г.д. Асн функцыя А — забеспячэнне насельніцтва лек сродкамі і мед. таварамі — спалучаецца з вытв. (выраб, прыгатаванне і расфасоўка лекаў непасрэдна ÿ А , арганічацыя нарыхтовак і закупак лек. сыравіны ў насельніцтва), інфарм.-асветнай (звесгкі аб наяўнасці прэпаратаў і іх заменнікаў, пашырэнне ведаў па санітарыі, гігіене, фармацыі, умовах захоўвання лекаў і інш.), фін. і гасп. дзейнасцю. Усім А устанаўліваецца адзіны парадак захоўвання і рэалізацыі лек. сродкаў, даюдзіцца пералік прэпаратаў, на атрыманне якіх патрэбны спец. дазвол (напр. наркатычныя сродкі). Заканадаўствам Беларусі прадугледжаны льготныя формы абслугоўвання не­ каторых катэгорый насельніцгва. Л.П.Ражкіна.

AIГГЭ́ КАРСКАЯ ВАГА́,

сістэма мер (адзінак) масы для ўзважвання лекаў. Асн. адзінка — аптэкарскі фунт, які падзяляўся на 12 унцый, унцыя — на 8 Віды аптычны х рэзанатараў: 1 — плоскі лінейдрахмаў, драхма — на 3 скрупулы, ны; 2 — сферычны лінейны; 3 — плоскі кальцаскрупул на 20 гранаў. У 19 і пач. 20 ст. вы; 4 — сферычны кальцавы. на Беларусі карысталіся А.в.: 1 рус. аптэкарскі фунт = 358,323 г, 1 унцыя = = 29,860 г, 1 драхма = 3,732 г, 1 скру­ таксама незалежныя бягучыя насустрач адна пул = 1,244 г, 1 гран = 62,209 г. У англ, адной хвалі. Літ.\ А н а н ь е в Ю. А Оптические резо­ сістэме мер гэтыя адзінкі маюць інш. наторы и проблема расходимости лазерного значэнні. излучения. Μ., 1979. В.В.Валяўка. АПТЭРЫГОТЫ (Apteiygota), гл. БясАПТЫ́ЧНЫЯ З’Я́ВЫ Ў АТМАСФЕ́- крылыя насякомыя. РЫ, светлавыя з ’явы, звязаныя з прахо- АПТЭРЫЁЗ (ад а... + грэч. pteron пяро джаннем у зямной атмасферы прамянёў + ...оз), хвароба птушак, якая харакСонца і інш. свяціл або штучных кры- тарызуецца затрымкай або поўным ніц святла. Выкліканы пераламленнем прыпыненнем росту пер’я. Часцей су(міражы, мігаценне зорак і інш .), рассе­ стракаецца ў маладняку вадаплаўнай янием, адбіццём, інтэрферэнцыяй і ды- птушкі пры антысанітарным утрыманні, фракцыяй святла на малекулах паветра адсутнасці водных выгулаў, недахопе ў і слаях рознай шчыльнасці (блакітны рацыёне амінакіслот (цысціну, лізіну, Пры А. прыпыняецца колер неба, золак, змярканне), аэразо- метыяніну). лях — кроплях вады, крышталях лёду функцыя хвастцовай залозы, намакае (гола, вянцы, вясёлка, глорыя). Назі- покрыўнае пер’е, зніжаецца імуннаранні за А.з. ў а. вядуцца на метэастан- біял. рэакгыўнасць арганізма, у выніку цыях. Па гэтых з ’явах можна меркаваць ўзнікаюць дэрматозы скуры і прастудаб стане некаторых слаёў агшасферы і ныя захворванні.

440

АПУКА

АПУ́КА,

бел. нар. гульня. Гуляюць 2 каманды. Кожная выбірае вядучага. На шіяцоўцы паміж камандамі праводзяць 2 лініі на адлегласці 30— 40 м. Удзельнікі каманды «горада» па чарзе бітай кідаюць апуку (мяч памерам з тэнісны) у бок праціўніка (у «поле»). Калі гульцы «палявой» каманды зловяць мяч з лёту, каманды мяняюцца месцамі. Калі мяч не злоўлены, «палявыя» гульцы падхопліваюць яго і ад сваей лініі кідаюць у гульца «гарадской» каманды, які ў гэты час павінен дабегчы да чужой лініі і вярнуцца да сваіх; калі мяч пападзе ў гульца, каманды таксама мяняюцца месцамі. Лакальныя назвы перагон, салавей, ілкі, лавец і інш.

пер. — «Метаморфозы» (и другие сочине­ ния): Пер. с лат. М., 1988.

АПУЛЕ́Й САТУРШН Луцый (Lucius Apuleius Satuminus; ? — 100 да н.э.), рымскі паліт. дзеяч, папуляр. Нар. трыбун. У 104 — квестар, кіраваў у Остыі ўвозам хлеба. У 101 выступіў з выкрыццём сенатараў, падкупленых пасламі цара Пантыйскай дзяржавы Мітрыдата VI Еўпатара. Правёў праз нар. сход за­ коны аб надзяленні зямлёй ветэранаў Мария і вывядзенні калоній у правінцыі. Забіты прыхільнікамі аптыматаў. АПУ́ЛЫ

(Puglia), вобдасць на ПдУ Італіі. Пл. 19,4 тыс. км2, нас. 4,1 млн. чал. (1990). Уключае правінцыі: Бары, Брындызі, Лечэ, Таранта, Фоджа. Адм. ц. — г. Бары. Буйныя гарады: Брын­ АПУНЦЫЯ (Opuntia), род кветкавых дызі, Таранта, Фоджа. Адгор’і Апенін раслін сям. какгусавых. Каля 300 відаў. на 3 (1151 м, г. Даўнія); масіў Гаргана Пашыраны ад стэпавай зоны Канады да (да 1056 м) і плато Л е-М урджэ акайма- Паўд. Аргенціны (за выключэннем вільготных трапічных абласцей). На Бе­ ларусі асобныя віды вырошчваюць у пакаёвай культуры і аранжарэях. Найб. дэкар. А. белаватая (О. leucotricha) і дробнаваласістая (О. microdasys). У пакоях цвітуць рэдка. Размнажэнне чаранкамі. Сукулентныя шматтадовыя расліны. Сцябло падзелена на членікі, з калючкамі або без іх, паводле формы членікаў бывае шараладобнае, цыліндрычнае і плоскае (найб. пашырана). Лісце невялікае, шылападобнае, сакаўное, рана ападае. Кветкі адзіночныя, двухполыя. Плады ягадападобныя, мяхаць сцябла і лісця ў большасці відаў ядомыя; іх выкарыстоўваюць у харч, і спіртавой прам-сці, медыцыне, як корм, фарбавальны сродак, з валокнаў вырабляюць паперу. Расліны прыдатныя Беларуская народная на живыя агароджы, сідэрат і паліва. іульня апука.

АПУКОВА, воэера ў Беларусі, у Гарадоцкім р-н е Віцебскай вобл., у бас. р. Обаль. За 34 км на П нЗ ад г. Гарадок. Пл. 0,28 км2, даўж. 1 км, найб. шыр.

0,35 км. Пл. вадазбору 4,25 км2. Берагі нізкія, паўд.-ўсх. забалочаныя. Схілы катлавіны выш. да 25 м, зарослыя хмызняком. Востраў пл. 0,7 га.

АПУРЫМАК

(Аригішас; у ніжнім цячэнні Э н е , Т а м б а ) , рака ў Перу, левы прыток р. Укаялі (сістэма Ама­ зоны ́) . Даўж. 1250 км, пл. бас. каля 125 тыс. км7 . Пачынаецца на ўсх. схіле Зах. Кардыльеры (на ПнЗ ад воз. Тытыкака), цячэ на П нЗ у глыбоы́х і вузкіх далінах, якія расчляняюць Анды. Паўнаводная летам (снеж. — ·. дюты). Сярэдні расход вады 2,9 тыс. м3/с . Вельмі парожыстая. Н а А. горад Пуэрта-Прада. t

АПУРЭ (Apure), рака ў Венесуэле, левы прыток р. Арынока. Даўж. 1580 км, пл. бас. 147 тыс. км2. Пачынаецца з Кардыльеры-дэ-Мерыда, цячэ з 3 на У па раўнінах Льянас-Арынока, упадае ў Арынока некалькімі рукавамі. Паўнаводная ў перыяд дажджоў (з мая да лістапада). Бурныя паводы́. Сярэдні

АПУЛЕ́Й (Apuleius)

Луцый (каля 125, г. Мадаўра, Паўн. Аф рика — каля 180), старажытнарымскі пісьменнік, аратар. Адукацыю атрымаў у Карфагене і Афінах. 3 яго літ. спадчыны дайшла невял. частка: авантурна-алегарычны раман «Метамарфозы» («Залаты асёл») у 11 кнігах з устаўнымі навеламі (у т л . казка пра Амура і П сіхею, кн. 4 —6 ), у якім рэаліст. і сатыр. малюнкі з жыцця рымскай правінцыі 2 ст. н.э. спалучаюцца з эротыкай, фантастыкай і містыкай, — адзін з першых псіхал. раманаў у еўрап. л-ры; «Апалогія, ці Слова ў абарону супраць абвінавачання ў магіі»; зб. урыўкаў з рытарычных прамоў А. «Фларыды»; навукова-філас. трактаты і інш. На бел. мову «Метамарфозы» пераклаў П.Бітэль. Те.: Бел. пер. — Метамарфозы, ці Залаты асёл / / Лонг. Пастушыная гісторыя пра Дафніса і Хлою...: Раманы. Мн., 1991; Рус.

ваны вузкай прыбярэжнай нізінай каля Адрыятычнага м., паўд. ч. п-ва Саленціна раўнінная. Клімат міжземнаморскі, ападкаў 400— 500 мм за год. Аснова эканомікі — сельская гаспадарка. Вырошчваюць вінаград, масліны, садавіну, лён, тытунь, збожжа, бавоўнік, цукр. буракі, агародніну. Авечкагадоўля. Рыбалоўства. Перапрацоўка с.-г. прадукцыі — вінаробчая, мукамольная, тытунёвая прам-сць, выраб аліўкавага алею. Нафтаперапрацоўка, нафтахім., металургічная, с.-г. машынабудаванне, суднабудаванне, швейная, тэкст., гумавая прам-сць. Здабыча баксітаў, прыроднага газу, каменнай солі. Транспарт чыг., аўтамаб., марскі.

расход вады каля 2 тыс. мѴс. Суднаходная на 600 км, у перыяд дажджоў — на ўсім працягу. На А. гарады Брусуаль, Сан-Ф ернанда-да-Апурэ.

АПУСКНЬІ КАЛО́ДЗЕЖ,

Ілю страц ы я М .С елеш чука да рам ана А пулея «Залаты асёл». Мінск. 1991.

полая замкнёная звычайна жалезабетонная канструкцыя, якая апускаецца ў грунт ад уласнай вагі і агароджвае грунтавую выпрацоўку. Бывае круглай (дыяметрам да 80 м), эліптычнай ці прамавугольнай у плане формы. Грунт унутры А.к. распрацоўваецца пераважна грэйферам, таксама экскаватарам, гідраэлеватарам. У малазвязных грунтах і пясках апус-

канне калодзежа паскараюць вібраўста- век) на месцы Каспійскаго м. і прылегноўкамі, у гліністых — напампоўван- лых нізін. Займала меншую плошчу, нем паміж сценкамі калодзежа і грун­ чым папярэдняе Акчагылъскае мора. Натам гліністай суспенэіі. Выкарыстоўва- мнажаліся пяскі, гліны, мергелі, вапюцца А.К. пры збудаванні глыбокіх някі. Адносяць да эаплейстацэну (каля масіўных фундаментаў (70 м і болей), 1,65— 0,8 млн. г. назад). падземных памяшканняў, рэзервуараў і АПШЭРОНСКІ ПАЎВ0СТРАЎ, на зах інш. Калі А.К. прызначаецда пад ф ун­ беразе Каспійскаго м., у Азербайджане. дамент, то запаўняецца бетонам ці за- Даўж. да 60 км, шыр. да 30 км. Усх. муроўваецца, калі пад памяшканне канцавая частка п-ва — Шахава каса. (напр., помпавую станцыю) — робіцца Хвалістая раўніна (выш. да 165 м) з граднішча. зевымі сопкамі і бяссцёкавымі катлавіАПУСТЬІНЬВАННЕ, страта мясцова- намі, эапоўненымі саланчакамі і салёсцю суцэльнай расліннасці пры не- нымі азёрамі, месцамі ўчасткі рухомых магчымасці яе ўэнаўлення без удзелу пяскоў. Радовішчы нафты і газу (гл. чалавека. Адбываецца ў выніку пр ир од­ Бакінскі нафтагазаносны раён). Мінер. ных эмен, часцей у выніку антропоген­ крыніцы. Пустынны клімат змякчаецца наго ўздзеяння на прыроду: высечка ля- ўплывам мора. Расліннасць паўпустынсоў у сумежных з пустынямі рэгіёнах і ная. Вінаграднікі і бахчавыя культуры празмерны выпас жывёлы. Назіраецца ў на паліўных землях. Кліматычныя і засуішіівых (не абавязкова гарачых) бальнеалагічныя курорты. На паўд. абласцях. ўзбярэжжы паўвострава г. Баку. Адрозніваюць 2 формы А: дэзертыфікацыю — пашырэнне арэала пустыні — і дэзертызацыю — лаглыбленне працэсаў А на месцы. Агульная плошча пустыняў і паўпустыняў свету складае каля 43% усёй сушы, плошча антрапагенных — каля 6,7%. Мяркуюць, што працэс А ідзе са скорасцю 7—24 км2 у гадзіну. Пад пагрозай А. знаходзіцца яшчэ 30 млн. км2 — 19% сушы. / АІІУХЦІН Аляксей Мікалаевіч (27.11.1840, г. Болхаў Арлоўскай вобл. — 29.7.1893), рускі паэт, празаік. Аўтар цыклаў вергааў «Вясковыя нарысы» (1859), «Вясеннія песні» (1860), паэмы «Год у манастыры» (1855), зб. вершаў (1886). Асн. матывы лірыкі — сум, расчараванне, незадаволенасць жыдцём. Многія вершы пакладзены на музыку П.Чайкоўскім і інш. кампазітарамі. У празаічных творах, напісаных у форме лістоў, дзённікаў («Архіў графіні Д**», 1890; «Дзённік Паўліка Доль­ скаго», 1891: усе апубл. пасмяротна), намаляваў побыт пецярбургскага гра- А пунцыя 5' пакаёвай культуры. мадства 1880-х г. Те:. Соч.: Стихотворения; Проза. М., 1985. Апускны ка-

АПЦЫЁН

[ням. Option ад лац. optio (optionis) выбар], 1) у міжнародным праве выбар асобай грамадзянства (гл. Аптацыя). 2) У аўтарскім праве А. выкарыстоўваецца пры заключэнні дагавораў пра выданне твораў аўтара адной дзяржавы ў інш. дзяржаве. Выд-ва пасля пагаднення пра А. з замежным аўтарам вывучае твор і вырашае пытанне пра магчымасць яго выдання. Канчатковы адкаэ выд-ва дае ва ўстаноўлены тэрмін, да заканчэння якога аўтар не можа заключыць дагавор з інш. выд-вамі аб выданні твора на той жа мове. Ніякіх плацяжоў пагадненне пра А. не прадугледжвае. 3) Агаворка ў дагаворы марской перавозкі аб праве замены аднаго грузу або аднаго порта назначэння іншым. 4) Прывілей на біржах, які даецца пры выплаце пэўнай прэміі на атрыманне тавару па раней устаноўленай цане на працягу пэўнага тэрміну.

АПШЭРОНСКАЕ МО́РА,

л о д зе ж : 1 — цапкам запоўнены бе­ тонам (калодзеж-апора); 2 — часткова запоўнены бетонам (калодзеж — заглыбленае збудаванне).

саленаватаводны басейн, які існаваў на пачатку Выманне грунту з апускнога к а л о д зе ж а грэйфеантрапагенавага перыяду (у апшэронскі рам.

АПЫРСКВАЛЬНІК

441

АПЫЛЕННЕ,

перанос пылку на рыль­ ца песціка (у пакрытанасенных) або на семязавязь (у голанасенных) раслін. Папярэднічае апладненню. Адрозніваюць 2 біял. тыпы А.: самаапыленне (перанос пылку ў межах адной кветкі — аўтагамія або з інш. кветак той жа расліны — гейтанагамія) і перакрыжаванае (пера­ нос пылку з кветак інш. раслін). Сама­ апыленне менш пашырана, трапляецца ў некаторых дзікарослых (напр., дзьмухавец, ястрабок) і культурных (ячмень, пшаніца, горох, фасоля) раслін; у нека­ торых відаў адбываецца ў нераскрытых кветках (клейстогамія). Перакрыжава­ нае А. больш прагрэсіўнае (аб’ядноўваюцца розныя геномы, у выніку ўтвараецца гетэразіготнае, больш жыцця-

Навясны універсальны апы рсквальнік ОН-400.

П р ы н ц ы п о в ая схем а апы рсквальніка ОПШ 15М: Б1, Б2 — бакі асноўны і дадатковы; П — помпа; РЦ — рэіулятар ціску напорнай магістралі; М Н — манометр; ΚΙ, К2 — калектары напорны і зліўны; Ф1, Ф2, ФЗ — фільтры; В1, В2, ВЗ — вентылі; У М — узроўнямеры; K M l , КМ2 — кра­ ны; P — рухавік мяшалкі; Э1, Э2 — эжэктары; СЦ, СПР1, СПР2, СК1, СК2 — цэнтральная, прамежкавыя і крайнія секцыі штангі; PB — распыляльнік; ВП — выканаўчае прыстасаванне; Д С — датчык скорасці; РМ — расходамер; БК — блок кіравання.

здольнае патомства). Пылок можа пераносіцца ветрам ( анемафілія), вадой (гідрафілія), насякомымі (энтамафілія), птушкамі (арнітафілія) і інш. У селекцыі і раслінаводстве ш ирока выкарыстоўваюць штучнае А.

АПЫЛЕ́ННЕ НАСЯКОМЫМІ,

гл. Эн­

тамафілія.

АПЫРСКВАЛЬНІК, машына для апырсквання раслін растворамі, суспен-

442

АПЫ ТАННЕ

зіям і ц і эм ульсіям і ядахім ікатаў. В ы карыстоўваю ць для барадьбы з п уста зеллем, ш ко д нікам і і хваробамі, пры д эф аліяц ы і і д эзін се кц ы і пам яш канняў. Бы ваю ць сам алётныя, трактарны я (пры чапны я і навясны я) і ранцавы я; гідраўлічны я і венты лятарны я. У гідраўлічных А. рабочая вадкасць распыльваецца фарсункамі за кошт лішкавага ціску ў гідрасістэмах. У вентылятарных вад­ касць распыльваецца, акрамя фарсунак, паветраным патокам ад вентылягара. На Беларусі асвойваецца вытв-сць гідраўлічных А (ОПШ-15М) з дадатковым абсталяваннем для прыгатавання раствораў пестыцыдаў непасрэдна ў А Л.Я. Сцяпук.

А П Ы Т А Н Н Е , метад збору пачатковай інф арм ацы і для сацы ялагічны х, э к а нам ., псіхал. і ін ш . даследаванняў ад пэўнай сук уп н а сц і лю дзей (р эспанд энтаў). М эта А . — атрым анне інф арм ацы і пра аб’екты ўны я (падзеі, працэсы ) або суб’екты ўны я (м еркаванні, погляды , настроі) з ’явы. Я к метад сацы яльнага даследавання ўзн ікла ў 19 ст. У п е р ш ы ню праведзена ў 1824 у З Ш А . Адрозніваю ць А . пісьм овы я ( а н к е т а в а н н е ) і вусны я ( і н т э р в ’ю ), экспертны я і масавыя, вочны я і завочны я (паш товыя, тэлеф о нны я), аднаразовыя і ш м атразовыя, выбарачныя і суц эльны я ( р э ф е р э н д у м ы ) і ін ш . К ансты туц ы я Р эсп уб л ік і Беларусь прадугледжвае в ы кары станне А ў форме рэферэндумаў для вы раш эння найваж нейш ы х пьгганняў дзярж. і грамадскага ж ы цця. М аса­ выя А . разам з пазнавальнай вы ко нваю ць ф ункцы ю дэм акраты зацы і грамадства. Тэр м ін «А́.» абазначае таксам а элементы збору лю бой інф арм ацы і, носьбітам якой з ’яўляецца чалавек ( А пацы ентаў у мед. установе, студэнтаў на экзамене і ін ш .). С .А .Я ц к е віч . А П Я К У Н , гл. ў арт.

А п ека.

А П Я Р А ́З В А Л Ь Н Ы Л ІШ А Й а п я р а звальны г е р п е с , вострая ін ф е к цы йная хвароба з паш кодж аннем нерв, сістэм ы і скуры ; узнікае ад віруса ветрано й воспы . Бывав ў выглядзе спарады чны х адзінкавы х выпадкаў пераваж на вясной і восенню ў дарослых (дзеці да 10 гадоў хварэю ць рэдка). П ры км еты захворвання: ліхам анка, боль, пачуццё паколвання, свербу ў вобласці адчувальных нерваў (пераваж на м іж рэберны х і трайчастага на твары ). П оты м узн ікаю ць ружовыя плям ы (3— 5 см і болей), на якіх праз 1— 2 сут з ’яўляю цца дробныя ш м атлікія пухіры . Праз 6— 8 сут на месцы пухіроў утвараю цца скар ы н ачкі, я кія праз 3 ты д н і адпадаю ць, застаецца пігм ентацы я. Бы ваю ць а ты пічн ы я формы А д .: абартыўная (без в ы сы п кі), генералізаваная (ш м атлікія пухіры на целе), булёзная (злііщ ё дроб­ ны х пухіроў), гем арагічная (кр ы вян істы я пухір ы ), гангрэнозная (н а й больш цяж кая — на месцы пухіроў узн ікае некроз тк а н к і, потым рубцы ). У

некаторых выпадках пры А д . паш ко дж ваю цца нервы (н апр ., нервы твару), галаўны мозг і яго абалонкі — м ен ін гаэнцэф аліт. Л ячэн н е : тэрапеўты чнае і ф ізіятэрапеўты чнае.

ная. Народы А часам шкодзяць пладовым дрэвам. Легка прыручаюцца і могуць «гаварьщь». Некаторыя ахоўваюцца. Трохкаляровы А вымер на Кубе ў 1880-я г.

А П Я Р Э ́Н Н Е с а м а л ё т а , аэрады нам ічн ы я паверхні, пры значаны я для за б еспячэння ўсто й лівасц і і кір о ўнасці самалёта. Бывае вертыкальнае (нерухомы к іл ь з рухомым рулём напрам ку) і гарызантальнае (нерухом ы ц і рухомы с т а б і л і з а т а р з рухомым рулём вы ш ы н і або рухомы стабілізатар без руля). А сн . ты п ы А : аднакілевае з н іж н ім разм яш чэннем гарыз. апяр эння (звы чайнае), Т - і Ѵ -пад о бнае, двухкілевае. Звы чайна А разм яш чаю ць на хваставой частцы ф ю зеля ж а. Ё сц ь таксам а самалёты то л ькі з верт. апярэннем на канцах кры ла, з гары з. на пярэдняй частцы фю зеляжа і ін ш .

д а п а м о г і.

А Р А ́,

гл.

А м ериканская

а д м ін іс т р а ц ы я

АРА́ Г Е Х Е Ц Ы К . А р а П р ы г о ж ы , у арм янскім эпасе бог, я к і памірае і ўваскрасае, сы н А р а м а , цар армянскай дзяржавы. Паводле м іф аў, адмовіўся стаць мужам ц і каханкам б агін і каханн я, цары цы А с ір ы і Ш ам ірам , за што тая пайш ла вайной на Арм енію . А Г . загін уў у баі, але па загадзе Ш ам ірам аралезы (духі) аж ы вілі яго. Імем А .Г . назв. Арарацкая раўніна, rapa Ц ахкеван к (другая яе назва Ара). А Р А Б А А Ф Р Ы К А Н С К І м іж н а р о д Н Ы Б А Н К (A rab -A frican International Bank; А А М Б ), м іж народная ф інансавая акцы янерная кам ерцыйная ўстанова. Засн. ў 1964 я к А р аб а-А ф ры канскі банк. А кцы янер ы А А М Б : Е гіп е т, А л ж ыр, Ір ак, Іард анія, К увейт, Катар, а таксам а 2 кам ерцы йны я б ан кі — Саю з арабскіх і ф ранц. банкаў (Ф р анцы я) і А р аб а-А ф р ы канскі б анк (М аўры танія). М есца знаходж ання — К аір . А А М Б мае на мэце стаць м агутны м ф ін . ін -т а м на Б . Усходзе і ў П аўн . А ф р ы цы , здольным пац я сн іц ь пазіхщ і б анкаўскіх устаноў зах. краін.

Апярэнке самалета: a — звычайнае; б — Т-падобнае; в —двухкілевае; 1 — стабілізатар; 2 — руль вышыні; 3 — кіль; 4 — руль напрамку.

А Р (ад лац. area плош ча), пазасістэм ная адзінка пло ш чы ў м етры чнай сістэм е мер. Роўны пло ш чы квадрата са старано й 10 м. А базначаецца ар. 1 ар = 100 м2. Н а Беларусі н аз. соткай.

А Р А Б А -ІЗ Р А ІЛ Ь С К А Я В А Й Н А 1948— 49, П а л е с ц і н с к а я в а й н а , вайна пам іж араб, кр аінам і (Іард анія, Е г і­ пет, Ірак, С ір ы я , Л ів ан ) і Ізраілем у маі 1948 — студз. 1949. Звязана з вы раш эннем палесцінскага п ы тан н я. Рэзалю цыя Ген. Асам блеі А А Н ад 2 9 .11.19 4 7 прадугледжвала стварэнне на тэр. П алесц ін ы араб. ( 1 1 ,1 ты с. км2) і яўр. (14 ты с. км 2) дзяржаў. В ялікабр ы танія 14.5.1948 адм овілася ад мандата н а П ал е сц ін у, а Ізр аіль абвясціў сваю незалеж насць.

15.5.1948 сем араб, кр аін (у т д . Саудаўская Аравія і Й ем ен, хоць яны не ваявалі) абвясцілі Ізраілю вайну. У ходзе баявых дзеянняў араб, часц і (30 ты с. чал.) заваявалі ш эраг населеных п у н к таў Ізраіля і н аб лізіліся да Іерусалім а і Т э л ь -А в ів а . П а рэкам ендацы і Савета Б яспе кі А А Н 11 чэрв. пад пісана перам ір ’е. Ізр аіль пасля закупак зброі і баявой т э х н ік і за мяжой, пры бы цця новых ім ігрантаў павялічы ў армію з 67 да 120 ты с. чал. 15.10 .19 4 8 ён аднавіў ваен. д зеянні і на працягу 2 месяцаў перанёс баі на тэр. Е гіп та і Л іван а. Пад націскам В ялікаб р ы тан іі кароль Е гіп та Ф ар ук пагадзіўся на перам ір’е. 7.1.19 4 9 баявыя дзеянні спы н е н ы , у л ю т.—л іп .

1949 заклю чана перам ір’е. У вы н іку вайны Ізраіль заняў дадаткова 6 ,7 ты с. км2 араб, зямель і зах. ч . Іерусалім а. Г э ты я зем лі вы м уш аны б ы лі п ак ін уц ь 900 ты с. арабаў. Зах. бераг р. Іардан і ўсх. ч. Іерусалім а засталіся пад уладай Іар д аніі, а сектар Газа — Е гіп та .

А Р А , агульная назва 2 родаў (Ага і Anadorhynchus) клінахвосты х папугаяў атр. папугаепадобны х. 18 відаў. Ж ы вуць у лясах П аўн . і П аўд. А м еры кі. Я к д экар. п ту ш к і завезены ў м но гія кр аіны свету. Н айб. вядомыя А ́. чы рвоны (Ara m acao), A . б лакітн ы (А іа ararau na), A . гіяц ы н тавы (Anadorhynchus h ia cin th iА Р А ́Б А Л А Ц Ш А А М Е Р Ы К А ́Н С Ы nus).

(A rab -L atin A m erican Bank; Гіяцынтавы A даўж. да 1 м. Ярка афарба- Б А Н К ваныя птушкі з доўгім хвастом. Дзюба мод­ А Р Л А Б А Н К ), м іж народная ф ін . ар га н і-

зацыя. Створаны ў 1977. Члены — 25 банкаў, фін. кампаній і міжнар. фін. ін-таў. Штаб-кватэра ў Ліме (Перу). Мэта: пашырэнне і паглыбленне сулрацоўніцтва арабскіх і лацінаамерыканскіх краін у галіне эканомікі і фінансаў; фінансаванне праектаў эканам. развіцця краін Лац. Амерыкі. АРАБА́Ц КАЯ СТРЭЛКА, вузкая і доўгая пясчаная каса ва ўсх. ч. Крымскага п-ва. Цягаецца амаль паралельна паўн.ўсх. берагу і аддзяляе зал. Сіваш ад Азоўскага мора. Даўж. 113 км, шыр. ад 270 м да 8 км. На Пн аддзяляецца ад мацерыка вузкім Генічаскім пралівам. Назва паходзідь ад стараж. ўмацавання Арабат. АРАБЕЙ Лідзія Львоўна (н. 27.6.1925, в. Нізок Уэдзенскага р-на Мінскай вобл.), бел. пісьменніца. Канд. філал. н. (1958). Скончыла БДУ (1951). Працавала ў рэдакцыях час. «Вожык», «Полымя», газ. «Чырвоная змена», выд-ве «Беларусь». Друкуецца з 1946. Аўтар манаграфій «Цётка (Алаіза Пашкевіч)» (1956) і «Хвядос Шынклер» (1959), твораў для дзяцей (зб. апавяданняў «Калібры», 1960, аповесць «Сіні бор», 1972; зб. апавяданняў і казак «Ісці ў разведку», 1989). Пра жыццё і творчасць Цёткі аповесці «На струнах буры» (1966) i «Стану песняй» (1977). Актуальныя праблемы сучаснасці ў аповесцях «Мера часу» (1962), «Экзамен» (1963), «Ваўчкі» (1972). Айч. вайна — гал. тэма аповесцяў «На другой зіме вайны» (1966) і «Сярод ночы» (1968), раманаў «Іскры ў папялішчы» (1969), «Сузор’е Вялікай Мядзведзіцы» (1980), зб. прозы «Мне трэба ехаць» (1974).

/ АРАБЕСЮ, складаны, насычаны орна­ мент, заснаваны на мудрагелістым перапляценні геам. і стылізаваных раслінных матываў; часам уключае і надпісы. Развіўся ў пластычных мастацгвах арабскіх краін. У эпоху Адраджэння ў Еўропе А. наз. любы арнамент, які складаўся з пераплеценых ліній, стужак ці галінак. У бел. мастащве А захаваліся ў аздобе драўляных царскіх варот Благавешчанскай царквы Супрасльскага манастыра (16 ст.), у гравіраваным дэкоры шклянога посуду мануфак­ тур Урэчча і Налібакаў (18 ст.), каваных алтарных перагародак (Троіцкі касцёл у Ружанах Пружанскага р-на, 18 ст.), ка­ ваных дзвярах бернардзінскага касцёла ў Гродне (17 ст.) і інш. А. былі ўпрыгожаны шпалеры, што аздаблялі сцены тар. палаца Радзівілаў у Нясвіжы ў 18 ст., дываны Гродзенскай ткацкай ману­ фактуры. М.М.Яніцкая.

АРАБ IСТЫКА

443

АРАБІЗМ , слова, запазычанае з дыялектаў арабскіх народаў і літаратурнай арабскай мовы. Невялікі пласт А. вядомы ў старабел. мове 16— 17 ст., куцы яны трапілі пераважна праз пасрэдніцтва цюркскіх моў у выніку ваен. і эканам. зносін славян з цюркамі: «атлас» (шаўковая тканіна), «мула» (у форме «молла»), «кайданы», «каран», «султан» і інш. Некаторыя А. ўвайшлі ў мовы многіх народаў свету: «алкаголь», «іслам», «мумія», «халіф» і інш. У наш час А. трапляюцца пераважна ў перакладах з арабскай мовы. А.І.Жураўскі. АРАБІ-ПАША, У р а б і - п а ш а Ах­ мед (1839— 21.9.1911), адзін з кіраўнікоў нац.-вызв. руху ў Егіпце ў 1879— 82. Палкоўнік. У вер. 1881 узначаліў паў-

Те.: Выбр. творы. Т. 1—2. Мн., 1985; Халодны май. Мн., 1993.

АРАБЕЙКА Іван Сяргеевіч (н.

26.3.1942, в. Хмелева Жабінкаўскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. паэт. Скончыў БП1 (1964), Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1983). 3 1975 працуе ў Брэсцкім аддз. Гандлёва-прамысл. палаты Бе­ ларусь Вершы А. (зб-кі «Услед за сонцам», 1972; «Асенні ранак», 1978) вызначаюцца навізной рабочай тэматыкі, адлюстроўваюць працоўныя будні. У

Арабеска.

станне каірскага гарнізона, у выніку якога створаны егіп. нац. ўрад. Ваенны міністр. У час англа-егіпецкай вайны 1882 кіраваў егіп. арміяй супраць англ, інтэрвенцыі. Пасля паражэння (снеж.

1882) прыгавораны да пакарання смерцю (заменена пажыццёвай ссылкай на в-аў Цэйлон). У 1901 памілаваны.

паэме «Сцяна» (1975) уславіў подзвіг абаронцаў Брэсцкай крэпасці. АРАБЕСК (франц. arabesque ад італьян. arabesco арабскі), адна з асноўных позаў класічнага танца. Цела абапіраецца на прамую нагу, другая паднята і выцягнута назад; адна рука выцягнута ўперад, другая адведзена ўбок ці назад, корпус нахілены ўперад. У сучасным балеце сустракаюцца шматлікія формы А. пры розных становішчах апорнай нагі, рук, галавы, корпуса. АРАБЕ́С КА жанр інструментальнай музыкі (гал. чынам для фп.); муз. п’еса звычайна вытанчанага характару, з ба­ гета арнаментаваным меладычным малюнкам і ўзорыстай фактурай. А. пісалі Р.Шуман (першы ўзор), АЛ ядаў, К .Дэбю сі і інш.

АРАБІСТЫКА, комплекс гуманітарных навук, што вывучаюць гісторыю, мову, літаратуру і культуру араб, краін і народаў. Ba ўсх. краінах А. зарадзілася ў -8 ст., у Зах. Еўропе ў 16 ст. ў перыяд актывізацыі гандл. і дылламат. адносін з Усходам і пранікнення ў гэтыя рэгіёны місіянераў Ватыкана. У 17— 18 ст. цэнтрамі А. сталі Рым, Парыж, Лейдэн.

1

(сіне-жоўты).

Ням. арабіст 18 ст. І.Я.Рэйске выстулаў за вывучэнне гісторыі і культуры Усходу не толькі з тэалагічнымі мэтамі, a і як часткі сусв. гісторыі і культуры. Праблемы грамадска-эканам. развіцця араб, краін сталі дасле-

444

АРАБЛІНСКІ

даваць у новы час (франц. вучоныя Ж.Саважэ, Э.Леві-Правансаль, К.Каэн, ням. К.Бекер, англ. Д.Дэнет, Б.Льюіс, Г.АР.Пб, ізраільскія A-Поляк, Д.Айялон і інш.), а сац,эканам. і паліг. гісторыю — у найноўшы час: К.А.Наліна, Э.Росі (Італія), Г.Камлфмеер (Германія), Ч.Адамс, Дж.Хейварг-Дэн, Ш.Ісаві (ЗША), АХаўрані, С.Лонгрыг (Вялікабрыганія), Ж.Берк (Францыя) і інш. У 1930-я г. працы па сярэдневяковай гісторыі арабаў апублікавалі Ф.Хіді (ЗША), К.Брокельман (Германія), араб, гісторыкі Рашыд аль Бараві, Абдарахман ар-Рафі, Мухамед Сабры, Джавад Ілі, Ібрахім Абдо, Р.Хуры, аш-Шафіі, Каміл Айлд і інш. Новыя тэндэнцыі ÿ А. адлюстраваны ў 2-м выд. «Энцыклапедыі ісламу» (т. 1—3. Лейдэн; Парыж, 1954—69). У Расіі А. зарадзілася ў 19 ст. У яе развіцці актыўны ўдзел прымалі і беларусы. Бел. вучоны М .К .Баброўскі пасля падарожжа ў Зах. Еўропу (1817— 22) зрабіў даклад пра араб, мовы і л-ры (надрукаваны ў час. «Вестник Евро­ пы»). Выпускнік Віленскага ун-та В.І.Сянкоўскі, здзейсніўшы ў 1819— 21 навук. падарожжа ў Турцыю, Сірыю, Егіпет, прывёз цікавыя знаходкі, потым 25 гадоў загадваў кафедрай А. ў Пецярбургскім ун-це. Сав. школу А. ўзначальваў акад. І.Ю .Крачкаўскі. На Украіне ўсходазнаўствам і А. займаўся акад. А Я .Крымскі (па бацьку з роду бел. татараў, што аселі ў Мсціславе, па маці — з дробнай шляхты з-пад М інска). Бел. праф. У.ГЕДзямідчык быў з 1954 арганізатарам А. ў Душанбінскім ун-це (Таджыкістан), дзе да 1987 узначальваў кафедру араб, філалогіі. На Беларусі пытанні вывучэння арабскіх краін распрацоўвае У.С.Кошалеў. Праблемы А. даследуюць у ін-тах Расійскай АН, Ін-це ўсходазнаўства ў Маскве, Ін-це Афрыкі і інш. навук. і н.-д. установах Расіі, Вялікабрытаніі, Францыі, Германіі, у т л . ва ун-тах Лейдэна, Парыжа, Оксфарда, Кембрыджа, Прагі, Рыма, Каіра, Багдада і інш. Літ.·. К р а ч к о в с к и й И.Ю. Очерки по истории русской арабистики. М.; Л., 1950; К а в е р и н В.А О.И.Сенковский (Барон Брамбеус): Жизнь и деятельность / / Собр. соч. М., 1966. Т. 6. А.Я. Супрун.

нафтавымі манаполіямі ЗШ А для эксплуатацыі нафтавых радовішчаў Саудаўскай Аравіі (на ўмовах канцэсіі). У 1973 урад Саудаўскай Аравіі набыў 25%-ную долю ў здабычы нафты, у 1980 стаў адзіным уладальнікам АРАМКА. Здабывае каля 245 млн. т нафты за год (1983), а таксама прыродны газ. Нафта ў асноўным экспартуецца, пераважна ў краіны Зах. Еўропы, у ЗШ А, Японію.

(Іран, Пакістан, Афганістан і інш.). Выпрацавана ў 4— 6 ст. для арабской мовы на базе арамейскаго пісьма. Да канца 1920-х г. Α.Π. выкарыстоўвалі носьбіты многіх хцоркскіх моў (туркі, узбекі і інш .). Ім карысталіся бел. татары для напісання т. зв. кітабаў. 3 7— 8 ст. н. э., калі быў напісаны Каран, А п . мала змянілася. Мае кансанантны харакгар.

28 літар перадаюць зычныя; 3 з іх ужыі для доўгіх галосных, кароткія АРА́БСКАЕ ШСЬМО́, алфавітная сіс- ваюць галосныя перадаюцца дыякрытычнымі тэма пісьма. Пашыраная ў арабамоўных знакамі. Кожная літара А.п. мае 4 краінах, а таксама сярод шэрагу інш. абрысы: на пачатку, у сярэдзіне, на мусульманскіх (ісламскіх) народаў канцы слова і пры ізаляваным ужыванні. Для прыстасавання А.п. ў асобных мовах выкарыстоўваліся дадатковыя знакі. Так, для перадачы бел. гукаў «дз’ (дзь)» і «ц’ (ць)» ужываліся звычайна літары «даль» і «сад» з трыма падрадковымі дыякрытычнымі кропкамі, для абазначэння гука «с» — розныя знакі: «сад» — для цвёрдага «с», а «са», «сін» або «шын» — для мяккага «с’ (сь)». Накірунак А.п. гарызантальны, справа налева. Развітая каліграфія дала высокамастацкія ўзоры арнаментальнага пісьма арабскай вяззю. А.Я.Супрун.

АРА́БСКАЯ КУЛЬТУРА,

АРАБЛІНСКІ (сапр. Х а л а ф а ў ) Гу­ сейн Мамед аглы (сакавік 1881, Баку — 20.3.1919), аэербайджанскі акдёр, рэжысёр. Адзін з заснавальнікаў азерб. прафесійнага т-ра. Сцэн. дзейнасць пачаў у 1905 у першых азерб. прафесійных тру­ пах. Акцёр трагічнага плана, моцнага тэмпераменту, высокай культуры. Сярод роляў: Гяве («Кдваль Гяве» Ш .Салі), Франц Моор («Разбойнікі» Ф.Шылера), Атэла («Атэла» У.Ш экспіра). Ставіў п’есы класічнага і нац. рэпертуару. Першы азерб. акцёр кіно («У царстве нафты і мільёнаў», 1916). АРАБСКА-АМЕРЫКА́НСКАЯ́ НА́ФТАВАЯ КАМПАНІЯ (англ. Arabian-Ameriсап Oil Company; АРАМ КА), заснавана ў 1933 у штаце Дэлавэр буйнейшымі

Арабскае пісьмо.

сярэдневяковая культура, якая склалася ў Арабскій халіфаце ў 7— 10 ст. у працэсе культ, ўзаемадзеяння арабаў і заваяваных імі народаў. У навук. л-ры гэты тэрмін ужываецца і для абазначэння культуры ўласна араб, народаў і ў дачыненні да сярэдневяковай арабамоўнай культуры іншых народаў, што ўваходзілі ў Халіфат. Фарміраванне ўласна А к . адносіцца да перыяду ўзнікнення ісламу (7 ст.) і стварэння Халіфата, які ў выніку араб­ скіх заваяванняў ператварыўся ў велізарную дзяржаву. Заснаваная арабамі дзярж.-паліт. супольнасць, дапоўненая рэліг., а ў большасці раёнаў і моўнай супольнасцю, стварыла ўмовы для ўзнікнення агульных формаў культ, жыцця. У 8— 9 ст. на араб, мову перакладзена шмат навук. і літ. помнікаў старажытнасці (сірыйскіх, сярэднеперс., індыйскіх), якія ў перакладах і апрацоўках увайшлі ў араб, пісьменства і спрыялі пераймальнай сувязі з культурай эліністычнага свету, а праз яе — з ант. і стараж.-ўсх. цывілізацыямі. Гал. цэнтрамі фарміравання А.к. ў канцы 7 — сярэдзіне 8 ст. адначасова з Дамаскам, сталіцай Амеядаў, былі Мекка і Медына ў Аравіі, Куфа і Басра ў Іраку. Адсюль А.к. распаўсюдзілася і далей развіта ў правінцыях Амеядскага халіфата, на велізарнай тэр. ад П ірэнеяў да р. Інд. 3 утварэннем Абасідаў халіфата (750) цэнтр А.к. з Сірыі перамясціўся ў Ірак, у заснаваны ў 762 г. Багдад. У 9 — 10 ст. А.к. дасягнула найвышэйшага росквіту. Яе здабыткі ўзбагацілі сусв. культуру; найб. значнымі яны былі ў філасофіі, м едици не, матэматыцн, астраноміі, геаграфіі, філалогіі, гісторыі, хіміі, мінералогіі, у сферы матэрыяльнай куль­ туры і мастацтва (архпэкгура, мает, рамёствы). Распад халіфата Абасідаў і

ўтварэнне на яго тэр. самаст. дзяржаў прывялі да змянш эння ролі А к . ў свеце. Але ў мусульм. Іспаніі, якая аддзялілася ад Халіфата яшчэ ў 8 ст., пачала развівацца самастойная, т. зв. араба-ісп. культура. Ba ўсх. правінцыях Халіфата з канца 9 ст. фарміруецца асяродцзе іранскага культ, і н ац .адр адж эн ня. Перс, мова выцясняе арабскую, якая застаецца ў асн. мовай Карана, тэалогіі, філасофіі, некаторых прыродазнаўчых навук. Ц эш ры А.к. перамясціліся ў Егіпет, Іспанію. Да канца 10 ст. Багдад саступіў першынство Каіру. У Паўн. Афрыцы пры Фатымідах (10— 12 ст.) і Айюбідах (12— 13 ст.) працягвалася развіццё лепшых традыцый А.к. Значэнне А.к. 8— 10 ст. у гісторыі сусв. культуры абумоўлена адкрыццём яе стваральнікамі новых сродкаў навук., рэліг.-філас. і мает, пазнання свету і чалавека. Хоць навук і эстэт. традыцыі А к . не перарываліея, у творчасці яе дзеячаў з 2-й пал. 13 ст. запанаваў эпігонскі кірунак, назіраецца яе адставанне ад тэмпаў культ, прагрэсу ў інш. іфаінах мусульм. Усходу і Еўропы. Бліскучы росквіт перажыла араба-ісп. цывілізацыя ў 10— 15 ст. У яе цэнтрах (Кордава, Андалусія, Севілья, Малага, Гранада) найб. поспехі дасягнуты ў астраноміі, матэматыцы, хіміі, медыцыне, філасофіі. Літ. творы гэтага перыяду — лепшыя помнікі А .к Сусв. вядомаець набылі ісп.-маўрытанскае дойлідства і прыкладное мастацгва (гл. Маўрытанскі ет ш ь). У 16 ст., калі араб, краіны ператварыліея ў правінцыі Асманскай імперыі, А к . прыйшлі ў заняпад. Дакладныя і прыродазнаўчыя навукі. Матэматычныя і астр, веды арабаў фарміраваліея пад уплывам стараж.-грэч. навукі і ў сувязі з развіццём яе ў народаў Сярэдняй Азіі, Закаўказзя, Індыі, Персіі і Егіпта. Навук. працы Эўкліда, Архімеда, Пталамея сталі вядомыя ў Зах. Еўропе дзякуючы арабскім перакладам. Уяўленне аб шарападобнасці Зямлі дало магчымаець арабскім вучоным правесці вымярэнні дугі зямнога мерыдыяна (827). Яны ўнеслі папраўкі i дапаўненні ў астр, табліцы, далі назвы многім зоркам (напр., Альдэбаран, Міцар, Працыён і інш .). Выкарыстоўваючы індыйскія лічбы (дзесяць матэм. знакаў), арабскія вучоныя пачалі праводзіць вылічэнні з вял. лікамі. У 10 ст. гэтыя лічбы сталі вядомыя ў Еўропе і атрымалі назву арабскіх. Арабскія матэматыкі ўвялі паняцце «алгебра» (М .Харэзмі), трыганаметрычнш функцыі, устанавілі залежнасці паміж імі, зрабілі шэраг адкрыццяў у геаметрыі і астра­ номіі. У Багдадзе, Самаркандзе і Дамас­ ку існавалі астр, абсерваторыі. Значны ўклад арабаў і ў развіццё медыцыны. Ібн аль-Байтар апісаў болыц за 2600 лекавых прэпаратаў, лекавых і інш. раслін. «Канон медыцыны» Ібн Сіны (Авіцэна) стаў настольнай кнігай зах,еўрапейскіх медыкаў. Ш эраг адкрыццяў

у фармакалагічнай хіміі зрабіў алхімік Джабір Ібн Хайян (8 ст.). Геаграфія. Араб, геагр. л-ра не мела сабе роўных па змястоўнасці і разнастайнасці жанраў. У ёй захавалася апісанне ўсяго мусульм. Усходу, краін Еўропы, Паўн. і Цэнтр. Афрыкі, узбярэжжа Усх. Афрыкі і Азіі (да Карэйскага п-ва), Малайскага архіпелага. Працы араб, географаў і падарожнікаў — найважнейшыя, часам унікальныя сведчанні аб народах сярэдніх вякоў. Геаірафічны светапогляд даісламскіх арабаў адлюстраваны ў стараж. паэзіі і Ка­ ране. Арабская навук. геаграфія ўзнікла

Да арт. А рабская культура. Старажытныя вароты Багдада.

на мяжы 8— 9 ст., калі з'явіліея пераклады і апрацоўкі астранома-геагр. прац ант. аўтараў, асабліва Пталамея. Вучоныя (Батані, Харэзмі і асабліва Біруні) выкарыстоўвалі разліковыя правілы і табліцы сферычнай астраноміі. Іх карты паўтаралі карты Пталамея або нагадвалі стараж.-іранскія. У 9 ст. імі створана апісальная геаграфія (Ібн Хардадбех, Кудама ібн Джафара, альЯкубі), якая развівалася і ў 10— 14 ст. (запіекі Ібн Фадлана і Абу Дулафа, дыярыушы Абу Хаміда аль-Гарнаці, Ібн Джубайра і Ібн Батуты, апісанні падарожжа ў Расію Макарыя Антыяхійскага і інш.). Росквіт араб, геагр. л-ры прыпадае на 10 ст., калі ў працах вучоных класічнай школы (аль-Істахры, Ібн Хаукаля, аль-М укадасі), прысвечаных апісанню гандл. шляхоў і мусульм. свету, змяшчаўся багаты геагр. і гіет.-культ. матэрыял. У 11— 14 ст. узніклі жанры геагр. слоўнікаў (аль-Казвіні, Якута, аль-Бакры) і касмаграфіі (працы альКазвіні, аль-Дзімашкі, Абу-ль-Фіды). У Еўропе найб. вядомыя былі працы альІдрысы (1100— 65 ці 61), творы якога з 70 картамі (пазначана і р. Прыпяць) — лепшы геагр. трактат еярэднявечча. У далейшым развіццё геаграфіі ішло па шляху стварэння шматлікіх кампіляцый (творы аль-Макрызі). Геаграфічныя раздзелы ў творах ан-Нувайры, альУмары, аль-Калькашандзі, Ібн Маджыда (лоцман Васка-да-Гамы, 15 ст.) і аль-Мехры (16 ст.) абагульнілі тэорыю і практику мараплавання. Філасофія. Працяглы час араб, філасофія была звязана з тлумачэннем

АРАБСКАЯ

445

іеламу. На рубяжы 7— 8 ст. у яе асяродцзі вяліея дыскусіі пра сутнасць і атрыбуты Бога, абсалютную прадвызначанаець свету, свабоду чалавека ў ім, лаходжанне Карана і інш ., што прывяло да ўзнікнення мусульм. рацыяналіет. тэалогіі — калама. У яе межах вылучылася школа мутазілітаў (засн. Васіль Ібн Ата, тэарэтыкі аль-Алаф, анНазан, аль-Джахіз), прадстаўнікі якой арыентаваліея на традыцыі Арыстоцеля і неаплатонікаў, сцвярджалі прыярытэт веры над розумам, спрадвечнасць Ка­ рана, праводзілі ідэі монатэізму. Рэакцыяй на мутазілізм стала ханбаліцкая школа (засн. Ахмад Ібн Ханбала) прыхільнікаў суніцкага традыцыяналізму, якія заклікалі арыентавацца на лад жыцця прарока Мухамеда і яго «правед­ ных продкаў», выступалі супраць новаўвядзенняў у веравучэнні і праве. На пач. 10 ст. прадстаўнікі новага кірунку каламу — ашарызму (засн. Абу-Хасан, алъ-Ашары) зрабілі спробу кампраміеу з вучэннем традыцыяналістаў-дагматыкаў. Жаданне навукова абгрунтаваць ісламскую тэалогію абумовіла зацікаўленасць да ант. філас. спадчыны. А сновай араб, філасофіі стаў «неаплатанізаваны» арыстоцелізм — усх. перыпатэтызм (гл. Перыпатэтычная школа). Ідэі ўсх. перыпатэтызму развіты ў творах Фарабі і Ібн Сіны. Тайнае рэліг.-філас. т-ва «Братоў чысціні і шчырасці» (2-я пал. 10 ст.) імкнулася спалучыць іслам з эліністычнай філасофіяй. Другой формай апазіцыі артадоксам і прыхільнікам рацыяналізму стаў містыка-аскетычны кірунак у ісламе — суфізм. Злучыць ісламскі традыцыяналізм з суфійскімі ідэаламі імкнуліся абу-Хамід аль-Газалі (1058— 1111) і Ібн аль-Арабі (1163— 1240). У гэты ж перыяд распрацоўвалася і рэліг.-філас. сістэма шыізму. У 12 ст. цэнтр араб, філасофіі перамясціўся ў мусульм. Іспанію і Паўн. Афрыку. Заснавальнік зах.-араб. філасофіі — сарагоскі філосаф Ібн Бадж (каля 1070— 1138). Яго рацыяналістычную лінію прадаўжаў Ібн Туфайль (1110— 85). Вяршыні зах.-араб. філасофія дасягнула ў вучэнні Ібн Рушда, які лічыў, што бессмяротны толькі агульны чалавечы розум у яго гіст. развіцці. Заснавальнікам філасофіі гісторыі і арыгінальнай сацыялагічнай тэорыі быў Ібн Хальдун. Араб, філасофія паўплывала на еўрап. філасофію і сусв. духоўную культуру. Гістарычная навука. Арабская гістарыяграфія як самаст. дысцыгшіна вы­ лучылася на мяжы 8 — 9 ст. Першыя запіеы гіст. зместу адносяцца да канца 7 ст. Матэрыялам для ранніх помнікаў гіст. л-ры на араб, мове служылі гіет,генеалагічныя паданні араб, плямёнаў, напаўлегендарныя паведамленні пра даісламскія дзяржавы ў Паўд. Аравіі і пра арабскія княствы ў Сірыі і Іраку, а таксама рэліг.-гіет. паданні пра ўзнікненне і пашырэнне іеламу. Значную

446

АРАБСКАЯ

ролю адыгралі астр, веды (устанаўленне храналогіі сусв. гісторыі), іранскія гіст.эпічныя і іудзейска-хрысд. паданні. Ідэю дыдактычнай каштоўнасці гісто­ рыі, прынятую большасцю мусульм. гісторыкаў, найб. дакладна сфармуляваў Ібн Міскавайх. Спробу выкладаць гіст. падзеі ў іх прычыннай сувязі зрабіў Ібн Хальдун, распрацаваўшы арыгінальнае вучэнне пра агульныя законы развіхщя грамадства. Найбуйнейшы прадстаўнік ранняга перыяду араб, гістарыяграфіі — Мухамед-аз-Зухры (п. у 741 ці 742). Першы вялікі гіст. твор на араб, мове (гісторыя стараж. прарокаў і жыіщяпіс Мухамеда) стварыў Ібн Ісхак (каля 704— 768 ці 767). Значныя працы пакінулі аль-Вакідзі (747— 823), Ібн Сад (п. 845) і інш. Гісторыкі 8— 9 ст. прысвячалі свае творы араб, заваёвам, грамадз. войнам у Халіфаце 7 — пач. 8 ст.

аль-М асудзі (п. у 956 ці 957), Хамзы аль-Ісфахані (п. у 2-й пал. 10 ст.) і інш. Гісторыкі 9— 10 ст. вылучаліся энцыклапедычнасцю ведаў (Якубі і М асудзі).

3 2 -й пал. 10 ст. ў гістарыяграфіі пераважалі дынастыйныя і мясц. хронікі. У гіст. энцыклапедыі йеменскага гісторыка аль-Хамдані (п. у 2 -й пал. 10 ст.) сабраны звесткі па генеалогіі, гісторыі, археалогіі, геаграфіі і л-ры Паўд. Аравіі. У 12— 13 ст. дынастыйная гісторыя найб. развіта ў Сірыі, дзе створана ўсеаг. .гісторыя Абу-ль-Ф іда (1273— 1331). У 15— 16 ст. вядучае месца занялі егіп. гісторыкі (працы па гісторыі м а­ млюка)/, гіст. энцыклапедыі і ўсеагульныя хронікі), асабліва плеяда гісторыкаў-палігістараў (аль-Макрыдзі, 1364— 1442), якія пакінулі шматтомныя· працы па паліт., сац.-эканам. і культ, гісторыі Егіпта. Значнае месца займала біягр. л-ра: біяір. слоўнікі Якута, Ібн Халікана, зборы біяграфій дзеячаў навукі і

Да арт. А рабская культура. Мінарэт аль-Мальвія мячэці Мутавакіля ÿ Самары (Ірак). 9 ст. (злева); мазаіка мячэці Кубат ас-Сахра ў Іерусаліме. 7 ст.

Цэнтрам араб, гістарыяхрафіі доўгі час быў Ірак. Найб. значныя працы па ўсеагульнай гісторыі пакінулі аль-Белазуры (каля 820 — каля 892), Абу Ханіфы адДынаверы (п. каля 895), аль-Якубі атТабары (832 ці 839— 923, аўтар шматтомнай «Гісторыі прарокаў і цароў»),

інш . Гіст. творы на араб, мове напісаны і ў інш. краінах мусульм. Усходу. Літаратура. Вытокі араб, л-ры ў вуснай нар. паэзіі вандроўных араб, гоіямёнаў. У дакласавым грамадстве склаліся паэтычныя жанры: ганьбаванне ворага (хіджа), пахвальба (фахр), песня пометы

(cap), жалобнае галашэнне ці элегія (рыса), элементы любоўнай і апісальнай лірыкі (насіб і васф). Росквіт даісламскай (бедуінскай) паэзіі — 5— 7 ст. У запісах 8— 10 ст. (анталогія «Кніга песень» Абу-лъ-Фараджа аль-Ісфахані і інш.) дайшлі врршы каля 125 паэтаў, еярод якіх абаронцы інтарэсаў сваіх плямёнаў (Амр ібн Кульсум, аль-Харыс ібн Хіліза), выразнікі ідэалаў патрыярхальнай даўніны (Тарафа, Лабід ібн Рабія), песняры воінскай доблесці (Антара ібн Ш адад) або ўцех (Імру-ульКайс — стваральнік класічнай касыды), богашукальнікі (Умейя ібн Абі-сСальт), прыдворныя панегірысты (Набіга, Зухайр, Аша). Першы помнік араб, пісьменства і прозы — Каран. Увядзенне іеламу прыпыніла развіццё паэзіі. але з канца 7 ст. яна адраджаецца ў Сірыі і Іраку. У арыстакратычным асяроддзі вял. гарадоў Халіфата ўзнікла любоўная лірыка (Амар ібн Абі Рабія). Сярод бедуінаў Аравіі вылучаліся пе­ сняры ідэальнай любові. П азней складаюцца рамант. аповесці пра пары закаханых (Джаміл і Бусайна, Меджнун і Лейла і інш.). Пры Абасідах араб, л-ра зазнала моцны ўплыў культуры народаў Пярэдняй Азіі, асабліва персаў. Пачынальнік «новага стылю» — паэт Башар ібн Бурд, тэарэтык — Ібн аль-Мутаз. Вылучаюхща геданіетычная і вальнадумная лірыка Абу Нуваса і аскетычныя вершы Абу-ль-Атахія. У 9 ст. ў творчасці іх пераемнікаў, багдадскіх паэтаў, на першы план выступіла паліт. сатыра; у 10 ст. — грамадз. і філас. лірыка панегірыста апъ-Мутанабі і сірыйскага паэта алъ-Маары. Касыдную традыцыю падтрымлівалі паэты 9 ст. Абу Тамам і аль-Бухтуры. У прозе 8— 9 ст. вядучае месца займалі алъ-Джахіз і Ібн Кутайба. Празаікі 10 ст. — ат-Таўхідзі і атТанухі, стваральнік жанру авантурнай навелы (макамы) — Бадзі аз-Заман аль-Хамадані. 3 8 ст. развіваецца араб, л-ра Магрыба, якая дасягаула найвышэйшага росквіту ў 11— 12 ст. у гарадах араба-мусульм. Іспаніі. У 11 ст. ў творчасці севільскіх паэтаў (Ібн Зайдун, аль-Мутамід ібн Абад, Ібн Хамдзіс і інш .) сцвердзіўся ідэал асвечанага рыцара; у андалузскай паэзіі пашырыліея новыя, страфічныя формы араб, вер­ ша — мувашах, заджал (Ібн Кузман). Пасля мангольскага нашэеця (13 ст.) цэнтр араб, л-ры перамяшчаецца ў Егіпет і Сірыю. У 13— 15 ст. і пазней з ’яўляюцца нар. творы ў жанры cipa — цыклы вусных апавяданняў на гераічныя і любоўныя тэмы, своеасаблівыя рыцарскія раманы. Кн. казак «Тысяча і адна ноч» канчаткова склалася ў Егіпце (14— 15 ст.). Мастацтва. Арабская а р х і т э к т у р а ўвабрала ў сябе традыцыі Рыма, Візантыі, сасанідскага Ірана. Араб, архітэктары стварылі новыя тыпы і комплексы будынкаў: мячэці з мінарэтамі, маўэалеі-«дзюрбэ», медрэсэ, караван-сараі, палаіда правіцеляў і інш., пашырылі купальныя канструкцыі і

арнаментыку. Сярод выдатных арх. помнікаў мячэці Амеядаў у Дамаску (гл. Амеядаў мячэцъ) і Кубат ас-Сахра ў Іерусаліме (687— 691), палацавыя ком­ плексы ў Мшаце, Кусейр-Амра (абодва 8 ст., Іарданія). У перыяд праўлення Абасідаў у Самары пабудавана мячэць Мутавакіля (9 ст.) з конусным спіральным мінарэтам аль-Мальвія. Сярод вы­ датных помнікаў араб, дойлідства ў Каіры мячэці Ібн Тулуна (876— 879), альАзхар (969— 972), ансамблі султанаў Калауна (1284— 85) і Хасана (1356— 63). Своеасаблівая, т. зв маўрытанская, архітэктура склалася ў Іспаніі (Вял. мя­ чэць у Кордаве, 8— 9 ст.; палацавы комплекс Альгамбра ў Гранадзе, 13— 14 ст.). В ы я ў л е н ч а е м а с т а ц т в а развівалася пераважна ў насценных размалёўках, арх. пластыцы, разьбе, мініяцюры (Егіпет 10— 11 ст., багдадская школа мініяцюры 13— 14 ст.). Дэкар.прыкладное мастацтва вызначалася д экаратыўнасцю. Складанымі арнаментальнымі кампазіцыямі ўпрыгожвалі кнігі («Макамем» аль-Харыры, 11 ст.). Арабы стварылі і распаўсюдзілі арабескі і эпіграфічны арнамент — каліграфічна выкананыя надпісы. Шырока вядомыя вырабы мает, рамёстваў: кераміка і шкло Сірыі, Ірака, Егіпта, дамаская зброя, маўрытанская кераміка, мает, бронза (ліццё і чаканка), разьба па дрэве і камені, дэкар. шаўковыя і пар­ човыя тканіны. У м у з ы ц ы развіваліея старадаўнія песенныя жанры хіда (караванныя песні), хіджа (сатыр. песня) і інш. Існавалі араб, прафес. спевакі-паэты (шаіры). Сярод традыц. інструментаў мізхар, кісара, барбат (тыпы лютні), джанк (арфа), касаба (тып флейты), кус (літаўра). 3 7 ст. развівалася класічная араб, музыка (пераважна вакальная), муз. навука (трактаты аль-Кіндзі, аль-Фарабі, Ібн Сіны, Сафі ад-Дзіна, аль-Ісфахані). Літ:. История философии. T. 1. Μ., 1957. С. 222—236; История философии в кратком изложении: Пер. с чеш. М., 1991. С. 342— 349; Основы религиоведения. М., 1994. С.

222—232; В е й м а р н Б., К а п т е р е в а Т., П о д о л ь с к и й А Искусство арабских народов. М., 1960; Е о л я н И. Очерки араб­ ской музыки. М., 1977. С.Ф.Дубянецкі (філасофія).

447

чала складвацца ў 4— 6 ст. у даісламскай паэзіі і ў 7 ст. ў мове Карана. Росквіту дасягнула ў эпоху арабскага халіфата (9— 11 ст.). 3 6 ст. А.м. карыстаецца арабскім пісьмом.

АРАБЫ

Літ:. Ю ш м а н о в Н.В. Грамматика ли­ тературного арабского языка. 3 изд. М., 1985. В.У.Мартынаў.

АРАБСКІЯ ЗАВАЯВАННІ, ваенныя паходы арабаў у 30-я г. 7 — пач. 9 ст., у ходзе якіх створана феад.-тэакратычная дзяржава — Арабскі халіфат. На працягу 7 ст. заваяваны Сірыя, Палесціна, Месапатамія, Егіпет, амаль уся Паўн. Афрыка, Іран; на пач. 8 ст. — Закаўказзе і міжрэчча Амудар’і і Сырдар’і ў Сярэдняй Азіі; у 712 — Сінд (тэр. ў ніжнім цячэнні Інда), у 711— 714 — б. ч. Пірэнейскага п-ва, пазней — Сіцылія, Мальта, Крыт. На заваяваных тэрыторыях распаўсюджваўся іелам, адбывалася арабізацыя мясц. насельніцтва (акрамя Ірана і Сярэдняй Азіі). У выніку ўзаемадзеяння арабаў з заваяванымі народамі ўзнікла еярэдневяковая арабская культура. 3 1-й чвэрці 9 ст. пачаўся паліт. распад халіфата на адасобленыя часткі. Барацьбу за вызваленне ад араб, экспансіі карэннае насельніцгва Пірэнейскага п-ва вяло некалькі стагоддзяў (гл. Рэканкіста).

АРА́Б СКАЯ ПАРОДА в е р х а в ы х к о н е й . Выведзена арабамі ў 4 — 8 ст. на Аравійскім п-ве шматвяковым адборам. Выкарыстоўвалася ў розных краінах свету пры стварэнні і ўдасканаленні арлоўскай рысістай, чыстакроўнай верхавой, тракененскай і інш. парод. А.п. гадуюць у Індыі, Пакістане, Егіпце, Турцыі, ЗШ А, Канадзе, краінах Еўропы. Н а Беларусі перспектыўная ў спорце, турызме. Коні невялікія (выш. ў карку жарабцоў 151, кабыл 148 см), вельмі прыгожыя і грацыёзныя. Маюць высокую пладавітасць, непераборлівыя, трывалыя. Масць шэрая, шядая, рыжая. Рэзвасць на 1000 м — 1 мін

АРАБСКІ ХАЛІФАТ, гл. ў арт. Халіфат.

У. С. Кошалеу.

АРАБСКІЯ ЛІЧБЫ , назва дзесяці матэм. знакаў: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, з дапамогай якіх па дзесятковай сістэме лічэння запіеваюцца любыя лікі. Узніклі ў Індыі (не пазней як у 5 ст.), у Еўропе вядомыя з 10— 13 ст. з араб, крыніц (адкуль і назва).

Жарабец

арабская пароды.

8 с; 1600 м — 1 мін 48,8 с; 2700 м — 2 мін 41 с.

АРА́Б СКАЯ РЭСПУБЛІКА ЕГІПЕТ, гл. Егіпет.

АРАБСКІ B A I Ю ́Г НЫ Ф О Н Д (Arab Monetary Fund; АВФ ). Засн. ў 1976. Члены - — 21 краіна араб, рэгіёна. Штаб-кватэра ў г. Абу-Дабі (Аб’яднаныя Арабскія Эміраты). Мэты: выраўноўванне плацежных балансаў краінАРА́Б СКАЯ ЛІГА, гл. Л іга арабскіх удзельніц; садзейнічанне стабілізацыі дзяржаў. курсаў валют; развіццё эканам. інтэграцыі; стварэнне арабскага фін. рынку і АРА́Б СКАЯ М ОВА, адна з семіцкіх моў. ўкараненне арабскага дынара ва ўзаемаАфіц. мова ўсіх араб, краін. Адна з афіц. і рабочих моў AAH. Мае 5 груп разліках араб, краін. Павінен таксама дыялектаў (іракская, сірыйская, аравій­ крэдытаваць краіны-ўдзельніцы. ская, еііпецкая, магрыбская). Фанетыка багатая сістэмай зычных (28 фанем). АРА́Б СКІ Ф О Н Д ЭКАНАМІЧНАГА I Носьбітамі лексічнага значэння ў слове САЦЫЯЛЬНАГА РАЗВІЦ Ц Я (Arab з ’яўляюцца 3 зычныя, з якіх складаецца Fund for Economicand Social Develop­ корань. 3 галосныя ў розных камбіна- ment; АФ ЭСР), міжнародная фінанцыях афармляюць граматычную хара- сава-крэдытная арг-цыя. Засн. ў 1968. ктарыстыку слова: час, лад, трыванне i Члены — 21 краіна Блізкага Усходу і інш. Назоўнік і прыметнік адрозніва- Паўн. Афрыкі. Штаб-кватэра ў Кувейюцца ў залежнасці ад іх пазіцыі ў сказе. це. Мэта: садзейнічаць эканам. і сац. Дзеяслоў багаты формамі. У ролі служ- прагрэсу арабскіх краін, даючы ім крэбовых слоў — назоўнікі. Літ. А.м. па- дыты.

АРАБЫ (саманазва аль-араб), група народаў, асн. насельніцгва араб, краін Зах. Азіі і Паўн. Афрыкі. Жывуць таксама ў Іране, Турцыі, Ізраілі, Самалі, Эфіопіі і інш., значныя групы А .-эм ігрантаў жывуць у Паўд. і Паўн. Амерыцы, Францыі і інш. Агульная колькаець больш за 175 млн. чал. (1987). Гавораць на арабской мове. Большасць вернікаў — мусульмане-суніты, частка — шыіты, абадзіты, друзы, ёець і хрысціяне. Гл. таксама Алжирскія арабы, Егіпецкія арабы, Іракскія арабы, Йеменскія арабы, Ліванскія арабы, Лівійскія арабы, Мараканскія арабы, Судан­ скія арабы. Мяркуецца, што семіцкія плямёны, якія далі пачатак араб, народам, аўтахтонныя жыхары Аравійскага п-ва. У 1-м тыс. да н.э. ўзніклі першыя араб, дзяржавы Пальміра, Набатэя і Ліх’ян (на Пн Аравіі), у 5—6 ст. н. э. — Гасан і Лахм (на Пд Аравіі), Кінда (Цэнтр. Аравія). У тэты час пачаўся працэс фарміравання араб, народа. Тагачасныя А знаходзіліея на стадыі разлажэння племяннога ладу, хоць патрыярхальна-радавыя адносіны і племянныя сувязі захоўваліся яшчэ вельмі доўга. 3 1-й пал. 7 ст. ўзмацнілася пранікненне А у суседнія краіны. У выніку арабскіх заваяванняў утварыўся велізарны Арабскі халіфат (гл. Халіфат), які ахопліваў тэр. ад Індыі да Атлантычнага ак. і ад Сярэд­ няй Азіі да Цэнтр. Афрыкі. Заваяванае на­ сельніцтва, асабліва ў Паўн. Афрьщы, прыняло мову, рэлігію (іелам), элементы матэр. і духоўнай культуры А і было хугка арабізавана. Разам з тгым і А многае ўзялі з куль­ туры заваяваных народаў. У выніку склалася своеасаблівая арабская культура, якая зрабіла вял. ўплыў на сусв. культуру. Сгвораны сілай

448

ΑΡΑΒΑ

зброі Арабскі халіфат y 9— 10 ст. распаўся на Багдадскі (гл. Абасідаў халіфат), Каірскі (гл. Фатымідаў халіфат), Кардоўскі халіфат, а пазней на болъш дробныя халіфаты, эміраты, княствы. У 16 ст. араб, краіны Пярэдняй Азіі (акрамя значнай ч. Аравійскага п-ва) і Паўн. Афрыкі (за выключэннем Марока) увайшлі ў Асманскую імперыю. 3 19 ст. араб, землі — арэна барацьбы паміж калан, дзяржавамі, а ч. тэр. Марока эахоплена Партугаліяй яшчэ ў 15— 16 ст. Вызваленчая барацьба А., якая не спынялася і ÿ 19 — 20 ст., прынесла араб, краінам дзярж. незалежнасцв.

ΑΡΑΒΑ (раней А р э в а ), веска на Беларусі, у Круглянскім пасялковым Савеце Круглянскага р-на Магілёўскай вобл. За 11 км на Пн ад Круглага. 73 ж., 41 двор (1995). Узнікла не пазней як у 1-й трэці 16 ст. на землях Друцкага княства як маёнтак князёў Друцкіх-Горскіх. Упершыню згадваецца ў дакументах Метрыкі ВКЛ у 1541 і 1544. У Лівонскую вайну 1558— 83 спалена рус. вой­

Ф АРЫ ТАН 0СН АЯ П РА ВШ Ц Ы Я , на Аравійскім п-ве, на Пн Афрыкі, адна з найбуйнейшых у свеце. Пл. больш за 9 млн. км2. Вылучаюцца 8 бас. з запасамі фасфарытаў 75 млрд. т, найболыныя за­ пасы ў Марока, Зах. Сахары, Егіпце, Тунісе. Прамысл. распрацоўка з пач. 20 ст. Здабыча адкрытым і падземным спосабамі, абагачэнне. Экспарт пераважна ў краіны Зах. Еўропы. Буйнейшыя краіны-экспарцёры Марока, Іарданія, Туніс, Ізраіль, Сенегал, Сірыя, Алжыр. АРАВІЙСКАЕ M ÓPA, паўзамкнёнае мора Індыйскага ак. паміж паўастравамі Індастан на У і Аравійскій на 3 LАбмывае берагі Самалі, Джыбуці, Йемена, Амана, ААЭ, Саудаўскай Аравіі, Кувей­ та, Ірака, Ірана, Ііакістана, Індыі. Пл.

4832 тыс. км2. Сярэдняя глыб. 2734 м, найб. 5803 м. Берагі высокія, скалістыя, месцамі нізінныя дэльтавыя, парэзаныя залівамі і бухтамі. Найб. залівы: Адэнскі на 3 (злучаецца Ба-б-эль-М андэбскім

парты: Бамбей (Індыя), Карачы (Пакістан), Адэн (Й емен). З.А.Андрыеўская. АРАВІЙСКАЯ КАТЛАВША, падводная катлавіна на ПнЗ Індыйскага ак. паміж Аравійска-Індыйскім хрыбтом і паўн. часткай Цэнтр. Індыйскага хрыбта. Даўж. 2500 км, шыр. да 1500 км. Пераважная глыб. 4000 м, найб. — 5803 м (упадзіна на Пд). Значная частка А.к. — конус вынасу р. Інд; у зах. частцы — падводная rapa МДУ (глыб, над ёй — 2758 м). Грунт — фарамініферавы глей і чырв. гліна. АРАВІЙСКАЯ ПУСТЫ НЯ, на ПнУ Афрыкі (частка Сахары), у Егіпце, па­ між далінай р.Ніл і Чырвоным морам. На Пд (22° паўн. ш.) злучаецца з Нубійскай пустыняй. У рэльефе пераважаюць друзаватыя, пясчанікавыя і вапняковыя плато выш. да 500 м, якія паступова ўздымаюцца з 3 на У. Уздоўж Чырвонага м. цягнецца крышт. хр. Этбай (выш. да 2184 м, Ш аіб-эль-Банат). Карысныя выкапні: нафта, волава, фасфарыты, буд. камень. Клімат трапічны пустынны, гарачы. Сярэдняя т-ра студз. 15 °С, ліп. 30 °С, ападкаў да 100 мм за год. Дажджы не выпадаюць многія гады. Характэрны сухія рэчышчы (вадзі). Падземны сцёк, які захоўваецца круглы год, падтрымлівае ў далінах разрэджаную ксерафітавую і злакава-хмызняковую расліннасць; трапляюцца асобныя дрэвы (акацыі, тамарыскі, фінікавая пальма і інш.). Жывёльны свет: шматлікія грызуны, антылопы, гіены, шакалы, паўзуны. Насельніцтва рэдкае. Качавая жывёлагадоўля (козы, авечкі, вярблюды). У аазісах — земляробства. М.В.Лаўрыновіч. АРАВІЙСКІ АРТЭЗІЯНСКІ БАСЕ́Й Н, размешчаны на аднайм. паўвостраве, займае б. ч. тэр. Саудаўскай Аравіі. Пл. каля 1500 тыс. км2. Прымеркаваны да Аравійскай пліты з дакембрыйскім фундаментам. Асн. ваданосныя ком­ плексы звязаны з палеазойскімі, мезазойскімі, палеагенавымі і неагенавымі адкладамі. Дэбіты свідравін 0,1— 79 л /с і больш (у аазісе Эль-Хаса 227 л /с), крыніц 0,5— 528 л /с (некаторыя фантануюць). Мінералізацыя вады 1— 5,5 г/л. Рэсурсы падземных водаў папаўняюцца пераважна ад інфільтрацыі атм. ападкаў і кандэнсацыі вільгаці. Воды басейна выкарыстоўваюць на забеспячэнне нас. пункгаў, прамысловасці, на арашэнне.

пралівам з Чырвоным м.), Аманскі на ПнЗ (злучаецца Армузскім пралівам з П ерсідскім залівам), Кач і Камбейскі на мльш, у пач. 20 ст. паселішча ў Круглянскай ПнУ. Найб. a-вы: Сакотра і Лакадыўвол. Магілёўскага пав., складалася з маёнткаў скія. У А.М. ўпадае р. Інд. Рэльеф дна Вялікая А і Малая А У складзе калгаса выраўнаваны, агульны нахіл з П н на «Свабода». Пач. школа, клуб, магазін. Каля Пд; на 3 падводны хр. Мары. Клімат вёскі куртанны могільнік. скам) (1566). Пасля 1772 у Шклоўскім пав. Магілёўскай губ. У 1835 заснавана вінакурня, у канцы 19 ст. — кардонная мануфактура,

АРАВАКІ, група індзейскіх плямёнаў (гуахіра, кампа, мачычэнга, баніва, уласна А. і інш .) у Паўд. Амерыцы. 400 тыс. чал. (1987). Гавораць на аравакскіх мовах. АРАВІЙСКА-АФРЫКАНСКАЯ

ФАС-

АРАВІЙСКІ П АЎВ0СТРАЎ, А р а в і я (ад стараж.-яўр. араба пустыня), на ПдЗ Азіі, самы вялікі на зямным шары. Пл. каля 2730 тыс. км2. Працягласць з ПнЗ на ПдУ 2700 км. Абмываецца на 3 Чыр­ воным м., на Пд Адэнскім залівам і Аравійскім м., на У Аманскім і П ер­ трапічны мусонны. Частыя тайфуны. сідскім залівамі. Мяжу на Пн звычайна Сярэдняя т-ра вады на паверхні зімой праводзяць па 30° паўн. шыраты. Па22— 27 °С летам 23— 28 °С. Салёнасць верхня А.п. — плато з узвышанымі зах.

35,8— 3 6 ,5 7 оо. Прылівы паўсутачныя і паўд. ўскраінамі (пераважныя выш. (да 5,1 м). Фауна: дзюгонь, лятучыя 1000— 2000 м), размешчанае на Ара­ рыбы, тунец, меч-рыба, паўд. селядзец, війскім шчыце. Найб. высокія горныя рыфавыя рыбы, паруснікі і інш. Гал. вобласці на ПдЗ — горы Хіджаз і Й е-

менскія (выш. 3600 м, г. Э н-Н абіШаіб) і на ПдУ Асманскія горы (выш.

3353 м, г. Ш аме). Уздоўж зах. берага нізіна Тыхама, уздоўж усх. — Эль-Хаса. На Пн пясчаныя пустыні Вял. Нефуд, М. Нефуд, на Пд пустыня Руб-ЭльХалі. Фундамент А.п. складзены са ста­ ра*. крышт. парод (архейскія сланцы i граніты) i укрыты на П н і У мезазойскімі, палеагенавымі і неагенавымі вапнякамі і пясчанікамі. Карысныя выкапні: буйныя радовішчы нафты (гл. Персідскага заліва нафтагазаносны басейн), золата, жал. і поліметалічныя руды, кухонная соль, буд. матэрыялы. Клімат на Пн субтрапічны, на Пд трапічны, сухі. Сярэднія т-ры студз. ад 7 °С на Пн да 24 °С на Пд, ліп. адпаведна 25 і 30 °С (самы цёплы — чэрв., максімум да 55 ЬС). Ападкаў на раўнінах каля 100 мм, у гарах Й емена 500 мм за год (індыйскі мусон). Малы сцёк, рэдкая сетка рэк і азёраў, сухія рэчышчы — вадзі. Вял. роля належыць падземным водам і карстовым крыніцам. Пастаянныя вадасцёкі на Пд і П дЗ — рэкі Масіла, Тыбан і інш. Большая ч. тэрыторыі — зона пустыняў і паўпустыняў. На прымітыўных шэразёмах жорсткая падушкападобная паўхмыэняковая расліннасць (вярблюджая калючка, палын, салянкі, ахіла), шматгадовыя травы (арыстыда, астрагал), пашыраны перакаці-поле, іерыхонская ружа, лішайнік манна; па схілах гор лістападобныя лясы з дробным лісцем (акацыі, мімозы, друр-джуп, трашіяюцца кактусападобныя малачаі); на ПдУ — саван­ ны. У рэдкіх аазісах — фінікавая паль­ ма, садавіна, бавоўнік. Жывёльны свет: антылопы, газелі, дзікі кот, шакалы, гіены, ліс фянёк, бабуіны, гамадрылы, сабакападобныя малпы; з птушак — арлы, ястрабы, сокалы, на ўзбярэжжах — фламінга, пеліканы, чаплі; паўзуны — рагатая гадзюка, гюрза, кобра, хамелеоны. На тэр. А.п. дзяржавы Саудаўская Аравія, Й емен, Аман, А б’яднаныя Арабскія Эміраты, Кувейт, частка Ірака і Іарданіі. М.В.Лаўрыновіч.

нагор’я, у Арменіі. Выш. 4090 м. Патухлы вулкан, кратэр якога стаў ледавіковым дыркам. Складзены з лаваў і туфаў. Ёсць невял. ледавікі. Н а схілах стэпы з нагорнымі ксерафітамі. Горныя пашы. П а паўд. схіле Бюраканская астрафіз. абсерваторьш; рэшткі сярэдневяковай крэпасці Анберд. АРАГЕ́Н (ад грэч. oroś rapa + genos паходжанне), геалагічны тэрмін, уведзены аўстр. геолагам Л .Коберам (1921) для азначэння заключнай стадыі развіцця тэкганічна рухомых зон зям ной ка­ ры — геасінкліналяў', складкавае горнае ўтварэнне, што ўзнікае на месцы геасінклінальнай сістэмы на позніх стадыях яе эвалюцыі. АРАГЕНЕ́З у Арамарфоз.

б і я л о г i і , тое, што

АРАГЕНЕ́З (ад грэч. oroś rapa + ...генез) у г е а л о г і і , тое, што Гораўтварэнне.

APATÓ (Arago) Дамінік Франсуа (26.2.1786— 2.10.1853), французскі

А р а в ій с к і паўвостраў. Падушкавыя формы раслін у камяністай пустыні.

АРАВІЙСКІ Ш ЧЫ Т, гл. Нубійска-Аравійскі шчыт. АРАГАШТ [ад назвы гіст. вобл. Арагон у Іспаніі), мінерал класа карбанатаў, Са[СОз]. Крышталізуецца ў рамбічнай сінганіі. Крышталі ііольчастыя, агрэгаты валакністыя, слупкаватыя, каралападобньи («жалезныя кветкі») і інш. Бясколерны, белы, шэры, сіні, фіялетавы да чорнага. Празрысты да паўпразрыстага. Бляск шкдяны. Цв. 3,5— 4. Шчыльн. каля 3,0 г/см 3. Разнавіднасць: канхіт — частка перламутравага слоя ракавін малюскаў і жэмчугу. Паходжанне гідратэрмальнае і гіпергеннае. Адкладваецца гарачымі крыніцамі і гейзерамі, у міндалінах базальтаў і інш. Афарбаваныя, прасвечвальныя разнавіднасці А. (мармуровы онікс) — вырабныя камяні. АРАГА́Ц (арм.), А л а г ё з (цюрк.), найвышэйшая вяршыня Армянскага

А р а г а н іт .

астраном, фізік і паліт. дзеяч. Чл. Парыжскай АН (1809). Скончыў Політэхн. школу ў Парыжы, дзе ў 1809— 31 праф., з 1830 неадменны сакратар Парыжскай АН і дырэкгар Парыжскай астр, абсерваторыі. Пасля Лют. рэвалюцыі 1848 у складзе Часовага ўрада. Навук. працы па астраноміі,

АРАГОН

449

оптыцы, эл.-магнетызму, метэаралогіі, фіз. геаграфіі. Ініцыятар даследаванняў, якія прывялі да адіфыцця Нептуна, атрымання першых фатаграфій Сонца. АРАГО́Н (Aragon), аўтаномная вобласць на ПнУ Іспаніі, на мяжы з Францыяй. Пл. 47,7 тыс. км2, нас. 1,2 млн. чал.

(1991). Адм. ц. — г. Сарагоса. Буйныя гарады Уэска і Тэруэль. Уключае правінцыі Сарагоса, Тэруэль і Уэска. Займае Арагонскую раўніну ў бас. р. Эбра. Акаймавана П ірэнейскімі (пік Анета, 3404 м), Іберыйскімі, Кантабрыйскімі і Каталонскімі гарамі. Клімат міжземнаморскі, засушлівы. Сярэднія т-ры студз.

4 — 8 °С, ліп. 20— 24 °С. Ападкаў 350 мм за год. Эканоміка агр.-прамысловая. Земляробства пераважна арашальнае ў даліне р. Эбра. Вырошчваюць пшаніцу, ячмень, кукурузу, цукр. буракі, шафран, садавіну, агародніну, вінаград, міндаль, масліны, на паліўных землях — рыс, тытунь, траву альфа. Гадуюць авечак, козаў. Здабыча бурага вугалю, жал. руды. На горных рэках некалькі ГЭС, працуюць ЦЭС на бурым вугалі. Прамысловасць: чорная і каляровая металургія, маш.-буд. (трансп. і с.-г. машыны), металаапр., электратэхн., хім., цэментная, шкляная, папяровая, тэкст., харч., гарбарна-абутковая. Чыг. і аўтамаб. транспарт, нафта- і газаправоды', у Сарагосе міжнар. аэрапорт. У 9 ст. ÿ ходае Рзканкісты засн. графства А На пач. 11 ст. тэр. А далучана да каралеўства Навара, у 1035 самастойнае каралеўства, якое на аснове асабістай уніі аб’ядналася ў 1137 з Барселонскім графствам. У 1164 графы Барселоны сталі каралямі і ўключылі ÿ А. усе землі Каталоніі. У 13— 15 ст. А адваяваў у маўраў Балеарскія a-вы, Валенсію, Сіцылію, Сардзінію, Неапалітанскае каралеўства. У 1479 каралеўства А з Касгыліяй аб’ядналіся ÿ адзіную дзяржаву — Іспанію. У 1978 А атрымаў аўганомію. Ф.С.Фешчанка. АРАГО́Н (Aragon) Луі (3.10.1897, Па­ ры * — 24.12.1982), французскі пісьменнік, паліт. дзеяч. Чл. Г’анкураўскай акадэміі. Ганаровы д-р Маскоўскага і Пражскага ун-таў (1966). 3 1915 вучыўся на мед. ф -це ў Парыжы. Удзельнік 1-й сусв. вайны, грамадзянскай вайны ў Іспаніі 1936— 39, у 2-ю сусв. вайну — франц. Руху Супраціўлення. Раннія творы напісаны ў духу дадаізму (зб. вершаў «Феерверк», 1920; раман «Анісе, ці Панарама», 1921) і сюррэалізму (раман «Парыжскі селянін», 1926). На пачатку 1930-х г. перайшоў на пазіцыі рэалізму: зб-кі вершаў «Ура, Урал!» (1934), «Нож у сэрца» (1941), «Вочы Эльзы» (1942), цыкл раманаў «Рэальны свет» (1934— 51), раман-эпапея «Камуністы» (т.

1— 6, 1949— 51, апошняя рэд. 1967— 68), гіст. раман «Перадвелікодны тыдзень» (1958). Эпічны размах у спалучэнні з лірычнасцю і філас. роздумам характэрныя для раманаў «Пагібель усур’ёз» (1965), «Бланш, ці Забыццё» (1967), «Тэатр-раман» (1974). Апавяданні роз-

450

АРАГОНСКАЯ

ных гадоў склалі зб. «Салгаць — праўду сказаць» (1980). У кн. «Савецкія літаратуры» (1955) А. уключыў раздзел пра бел. л-ру. Пераклаў на франц. мову вершы «А хто там ідзе?», «Я не паэта», урыўкі з паэмы «Над ракою Арэсай» Я.Купалы, верш П.Броўкі. Творы А. на бел. мову перакладалі Э.Агняцвет, Р.Барадулін, З.Колас, С.Ліхадзіеўскі, Н.М ацяш. Те: Choix de poèmes. Moscou, 1959; Бел. пер. — Базельскія званы. Мн., 1937; Рус. пер. — Собр. соч. T. 1— 11. М., 1957—61; Поэзия. М., 1980. Літ: Б а л а ш о в а Т.В. Творчество Ара­ гона. М., 1964.

АРАГОНСКАЯ РАЎНІНА, міжгорная раўніна на П нУ Шрэнейскага п-ва, у Іспаніі, паміж Пірэнеямі, Іберыйскімі i ІСаталонскімі гарамі. Даўж. каля ЗОО км,

Бананал (даўж. больш за 300 км, шыр.

75 км). У нізоўі — парогі. Паўнаводная ў перыяд дажджоў (з ліст. да сакавіка). Сярэдні расход вады каля 8,5 тыс. m j / c . Суднаходная (у сярэднім цячэнні) на працягу 1300 км. АРА́Д (Arad), горад на 3 Румыніі. Адм. ц. жудэца Арад. 191 тыс. ж. (1989). На р. Мурэш. Трансп. вузел. Машынабудаванне (вагона- і станкабудаванне), хім. (вытв-сць азотных угнаенняў), дрэваапр., тэкст., швейная, гарбарна-абутковая, харч, прам-сць· У час рэвалюцыі 1848— 49 у А. часова знаходзіўся ўрад Л.Кошута.

нальныя хрыбты з вострымі і стромкімі схіламі, падзеленыя эразійна-тэкганічнымі далінамі на Пн, пераходзяць на П д у нізкагорныя ланцугі пакатых узвышшаў выш. 150— 200 м. Складзены са сланцаў, кварцытаў, пясчанікаў, па перыферыі — з асадкавых парод. Карысныя выкапні: волава, вальфрам, свінец, золата, серабро, каштоўныя камяні. Наветраныя зах. схілы ўкрыты вільготнымі трапічнымі вечназялёнымі лясамі, падветраныя ўсх. — мусоннымі лістападнымі, на выш. 1000 м і больш — вечназялёнымі дубовымі і хваёвымі лясамі.

АРА́К1 Садао (26.5.1877— 2.11.1966), АРА́Д ЗЯ (Oradea), горад на П нЗ японскі дзярж. і паліт. дзеяч, генерал Румыніі. Адм. ц. жудэца Біхар. На Ся- (1933). У 1931— 34 ваен. міністр, у рэднедунайскай нізіне, у даліне р. Кры- 1938— 39 міністр асветы. Адзін з ш ул-Рэпедэ, 214 тыс. ж. (1986). Чыг. гал. кіраўнікоў і ідэолагаў яп. імпевузел. Машынабудаванне (у т.л. станка­ рыял. агрэсіі і фашызацыі краіны ў будаванне), хім.-фармацэўтычная, мэ- 1920— 40-я г. У 1948 прыгавораны блевая, тэкст., швейная, гарбарна-абут- Міжнар. ваен. трибуналам у Токіо да пажыццёвага турэмнага зняволення. Вызвалены ў 1955. АРАКІШВШІ ( А р а к ч ы е ў ) Дзмітрый Ігнатавіч (23.2.1873, Уладзікаўказ — 13.8.1953), грузінскі кампазітар, музыказнавец. Нар. арт. Грузіі (1929). Акад. АН Грузіі (1950). Скончыў Маскоўскае муз.-драм, вучылішча (1901), археал. ін-т (1917). Адзін з арганізатараў нар. кансерваторыі ў Маскве (1906). Праф. і дырэкгар Тбіліскай кансервато­ рыі (з 1921). Адзін з заснавальнікаў груз. нац. муз. школы і фалькларыстыкі, стваральнік жанру груз, класіч-

БАракчэеў.

Х леб.

1969.

шыр. да 120 км. Паверхня — узгорыстая раўніна выш. да 250 м, паблізу гор да 500— 700 м. 3 П нЗ на ПдУ па А р . цячэ р. Эбра. Клімат субтрапічны кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз.

8 °С, ліп. 24 °С. Ападкаў 300— 500 мм за год. Пераважае сухі стэп (расліннасць тыпу гарыга), месцамі паўпустыня. Даліна р. Эбра шчыльна заселена. На А р . — г. Сарагоса. АРАГРАФІЯ (ад грэч. oroś rapa + ...гра­ фы), раздзел геамарфалогіі, які вывучае ўзаемнае размяшчэнне хрыбтоў, узвышшаў, рачных далін, катлавін і інш. формаў рэльефу, займаецца таксама іх класіфікацыяй па знеш ніх прыкметах (памеры, вышыня, напрамак) незалежна ад паходжання. АРАГУАЯ (Araguaia, Araguaya), рака ў Бразіліі, левы прыток р. Такантынс (сістэма р. Амазонка). Даўж. · 2630 км, пл. бас. каля 370 тыс. км2. Пачынаецца на паўд.-зах. ускраіне Бразільскага пласкагор’я, цячэ па ім з Пд на П н, у сярэднім цячэнні разгаліноўваецца на 2 рукавы, утварае самы буйны рачны в-аў

нага раманса. Сярод твораў: адна з першых груз, опер «Паданне пра Шата Руставелі» (1919), 3 сімфоніі, хары і інш. Сабраў і апублікаваў больш за 500 груз. нар. песень і інстр. мелодый. Аўтар прац аб груз, музыцы. Дзярж. прэмія СССР 1950.

АРА́К С, рака ў Закаўказзі (вярхоўі ў Турцыі, ніжняе цячэнне ў Азербай­ джане); правы прыток Куры. На значАРАДУ́Р -СЮ Р-ГЛАН (Oradour-sur- ным працягу па А. праходзіць мяжа АрGlane), пасёлак у Францыі ў дэпарта- меніі і Азербайджана з Турцыяй і Іраменце Верхняя В ’ена. У 2-ю сусв. вайну нам. Даўж. 1072 км, пл. бас. 102 тыс.

10.6.1944 поўнасцю знішчаны гітлераў- км2. Пачынаецца на схілах хрыбта Бінгёль, у вярхоўях цячэ ў вузкай глыцамі разам з яго жыхарамі (каля 1 тыс. бокай даліне, у сярэднім цячэнні (на чал.). Руіны А .-с.-Г. захаваны як гіст. Арарацкай раўніне) даліна расшыраецсведчанне фаш. варварства, пасля вай- ца, рака падзяляецца на рукавы, нізоўі ны недалёка ад А -с .-Г . пабудаваны на Кура-Араксінскай нізіне. Жыўленне новы пасёлак. мяшанае. Разводдзе з сак. да чэрв., даАРАКАЖУ (Aracajù), горад на У Бра- жджавыя паводкі ў л іс т .— снежні. Ся­ зіліі. Адм. ц. штата Сержыпі. Засн. ў рэдні расход вады 285 м3/с . Штогод вы1855. 418 тыс. ж. (1990). Міжнар. аэра- носіць 16 млн. т наносаў. Выкарыстоўпорт, чыг. станцыя. Цукр., тэкст., гар- ваецца на арашэнне. На А. азерб.барная прам-сць. Порт у вусці р. Сер­ іранскі гідратэхн. комплекс. жыпі (вываз цукру, бавоўны, драўніны, АРАКЧЭЕЎ Аляксей Андрэевіч сырых скур). Ун-т.

(4.10.1769— 3.5.1834), расійскі дзярж. і АБАКАНСКІЯ ГО́Р Ы , Р а к X а й н , ваенны дзеяч. Генерал (1807), граф, даА р а к а н - Й о м а , горы на 3 п-ва вераная асоба пры дварах Паўла I і Індакітай, у М ’янме. Працягласць каля Аляксандра I. 3 1808 ваен. міністр, з 800 км. Выш. да 3053 м (г. Вікторыя). 1810 старшыня ваен. дэпартамента Сярэдневышынныя складкава-глыба- Дзярж. савета. Ролю вышэйшай дзярж. выя горы, утвораныя ў альпійскую установы набыла ўласная яго імпераскладкавасць. Паралельныя мерыдыя- тарскай вялікасці канцылярыя, якой у

ковая, харч., паліграф. прам-сць. Вытворчасць гліназёму, буд. матэрыялаў.

1812— 25 кіраваў A. 3 1815 меў вызначальны ўплыў на Аляксандра I. Праводэіў рэакц. палітыку паліцэйскага дэспатызму і грубай ваен. сілы (гл. Аракчэеўшчына).

больш за 3 тыс. га, у т.л. 964 га пад ле­ сам, 6 га — вадаёмы. Засн. ў 1960 з мэтай аховы і вывучэння прыродных комплексаў тугайных лясоў (туранга, лох, тамарыск) і чарацяных зараснікаў, а таксама для аднаўлення папуляцыі бу-

АРАКЧЭЕЎ Барыс Уладзіміравіч (н.

19.4.1926, в. Турбанава Брэйтаўскага харскага аленя. Пашыраны індыйскі p-на Яраслаўскай вобл.), бел. жыва- пласціністазубы пацук, заяц-пясчанік, пісец, педагог. Скончыў Бел. тэатр.- дзік, шакал, у паўд. пустыннай частцы маст. ін-т (1959). 3 1971 выкладае ў Бел. в-ва — сярэднеазіяцкая чарапаха, шэры акадэміі мастаіггваў. ГІрацуе ў станко­ варан, туранская гюрза, стэпавая агама, вым жывапісе. Яго творчасці ўласцівы з птушак — чаплі, крыжанка, шэрая жыццесцвярджальнасць, экспрэсіўная гусь, змеяед, чорны грыф, валасянкі, жывапісна-пластычная мова, кампазі- звычайны ляляк і інш. цыйная завершанасць. Асн. работы: АРАЛСО́Р , бяссцёкавае горка-салёнае «Этапы вялікага шляху» (1959), серыя возера ў Казахстане, на Прыкаспійскай «Брэсцкая крэпасць» (1961— 70), «Хлеб» нізіне. Пл. 101 км2. Паклады салянос(1969), «Гродзенскія гусары каля П о- най гразі — хакі. Здабыча солі. лацка» (1995) і інш. Аўтар пейзажных (цюрк. кампазіцый: «Сакавік» (1964), «На АРА́Л ЬСКАЕ М О́Р А, А р а л сплаве» (1973), «Стары млын у Манька- арал — востраў), бяссцёкавае салёнае вічах» (1981), «Народныя песні» (1982), возера-мора ў Туранскай нізіне, на тэр. «Зямля заслаўская» (1985), «Ф.Ска- Казахстана і Узбекістана. Чацвёртае ў рына» (1990), «3 думкай аб родных нівах. М.Багдановіч» (1991), «Вечар у Жыровічах» (1993). Адзін з аўтараў дыярамы «Мінскі кацёл» (1971, Бел. дзярж. музей гісторыі Вял. Айч. вайны). Г.А. Фатыхава. АРАКЧЭЕЎШ ЧЫНА, палііычны рэжым у Расіі ў 1815— 25 (назва ад прозвішча А.А.Аракчэева). Установлены для ўмацавання абсалютызму ва ўмовах пашырэння грамадскага руху пасля вай­ ны 1812. У дзяржаве панавалі самавольства, паліцэйскі дэспатызм і дэспатычны парадак у арміі, жорстка каралася любая праява незадаволенасці. Для прадухілення рэв. руху ў гарадах размяшчаліся вайсковыя каманды. Узмацнілася памешчыцкая эксплуатацыя сялян, жорстка душыліся выступленій сялян, у Т.Л. ў Брэсцкім і Пружанскім пав., Мазырскім старостве. Узмацнілася рэакцыя ў галіне асветы і культуры: праследаваліся прагрэс, матэрыяліст. дум­ ка, прагрэс. навукоўцы, забаронена дзейнасць масонаў (1822), пачаліся ганенні на т-вы філаматаў і філарэтаў (1823). Метады А. захаваліся і ў перыяд царавання Мікалая I. Слова «А.» стала свеце возера па велічыні. Пл. 40 тыс. сінонімам самавольства і паліцэйскіх км2 (у т.л. т. зв. Вялікага м. 37 тыс. км2). Пераважныя глыб. 20— 25 м, метадаў кіравання. найб. 61 м. Паўн. бераг у асн. стромкі, АРАЛІЯ (Aralia), род кветкавых раслін зах. — высокі (да 250 м), абрывісты, сям. араліевых. 35 відаў. Пашыраны ў паўд. і ўсх. берагі нізінныя. Болып як Паўн. паўшар’і. Н а Беларусі ў Цэнтр.

300 а-воў (найб. Кокарал, Барсакельбат. садзе АН інтрадукавана А. мань­ мес, Адраджэння). Упадаюць рэкі Амучжурская, або чортава дрэва (A. mandдар’я і Сырдар’я. Т-ра вады на паверхні shuiica), разводзіцца ў садах і парках. Невялікія дрэвы або кусты і высокія травы летам 26— 30 °С, зімой ад -2 да + 2 °С. Сцябло густа ўкрытае юстрымі калючкамі. Ледастаў 4 — 5 мес, у суровыя зімы мора Лісце няпарнаперыстае, на доўгіх чаранках. цалкам замярзае. 3 1960-х г. узровень Кветкі дробныя, жоўга-белыя, сабраныя ў А.м. інтэнсіўна паніжаецца з-за ўзмоцмяцёлчатыя суквецці. Плод — ягадападобная ненага расходу водаў Амудар’і і Сыркасцянка. Дэкар., харч, расліна. У каранях дар’і на ірыгацыю. У 1980-я г. рачны ёсць эфірны алей, смолы, саланіны, вітаміны сцёк складаў некалькі кубічных кіламеС, В, Ві; настой з іх ужываецца як танізоўны траў у год (пры 65 юѵг/год да 1960-х г.), сродак (сурагат жэньшэню). воды Сырдар’і, у асобныя гады і Аму­ АРА́Л -ПАЙГАМБА́Р , запаведнік ва Уз- дар’і, не даходзяць да мора. Узровень бекістане. Размешчаны на аднайм. пяс- А.м. да 1987 панізіўся амаль на 13 м, чаным востраве (даўж. каля 8 км, шыр. акватория скарацілася на 1/3. Адбылося каля 5 км) у рэчышчы Амудар’і каля г. адцзяленне меншай паўн.-ўсх. часткі Тэрмез у Сурхандар’інскай вобл. Пл. А.м. (Малое м.) пл. 3 тыс. км2. Салё-

АРАМАТЫЗАЦЫЯ

451

насць павялічылася з 10°/оо да 27— 30°/оо, воды моцна эабруджаны с.-г. хімікатамі. На сухіх абшарах б. марскога дна ўзнікла пустыня Аралкум пл. 2,6 млн. га. Уздоўж марскога ўзбярэжжа працяшуліся ўзгоркі соды і сульфату магнію, якія разносяцца вятрамі і забруджваюць вял. плошчы. Рыбны промысел і марскія трансп. перавозкі спынены. Адбываюцца разбурэнне сацыяльна-эканам. структуры гасп. комплексу Прыаралля, збядненне пры­ родных рэсурсаў, пагаршаюцца ўмовы жыцця і здароўя насельніцтва. А.м. ператварылася ў зону экалагічнага бедства. В.П.Кісель.

APÀM, у армянскій эпасе — герой, продак армян, які абараняў межы арм. зямель, уступаў у барацьбу з Мідыяй, Асірыяй і Кападокіяй. Іншыя народы яго імем называюць краіну армян: ір экі — Армен, іранцы і сірыйцы — Армені.

I

АРАМАЗД, у армянскай міфалогіі вярхоўнае бажаство, тварэц неба і зямлі, бог урадлівасці. Яго эпітэт — «ары» (мужны). Гал. свяцілішча А. было ў культавым цэнтры стараж. Арменіі Ані (сучасны Камах на тэр. Турцыі). АРАМАРФО́З (ад грэч. аіго падымаю + morphosis узор, форма), а н а г е н е з , арагенез, м о р ф а ф із і я л а гічны прагрэс, эвалюцыйнае пераўтварэнне марфалагічнай струк­ туры і функцый арганізма, у выніку якога ён падымаецца на прынцыпова новую, больш прагрэсіўную ступень развіцця; адзін з асн. кірункаў біял. прагрэсу. Тэрмін увёў рус. вучоны А.М .Северцаў (1920). А. садзейнічае высокай жыццяздольнасці арганізма, павышэнню ўзроўню абмену рэчываў, развівае больш акгыўныя спосабы барацьбы за існаванне і інш. Маічымасці А. рэалізуюцца ÿ працэсе развіцця ідыяадаптацый і інш. больш вузкіх прыстасаванняў, на базе якіх могуць фарміравацца новыя А. Напр., лёгкія для кісцяпёрых рыб (продкаў наземных пазваночных) былі ідыяадаптацыяй, што давала ім магчымасць існаваць у вадаёмах з паніжанай колькасцю растворанага кіслароду. Для іх патомкаў (наземных пазваночных) А. стала ўдасканаленне лёгачнага дыхания. Якасны скачок А. адбыўся пры пераходзе ад рэптыліяпадобных да млекакормячых: чатырохкамернае сэрца, унутрывантробны тып развіцця, узнікненне пёравага, валасянога покрыва і інш. АРАМ АТЫ ЗА́Д Ы Я, 1) у н а ф т а Xі м i і — перапрацоўка нафты, нафтапрадуктаў для павелічэння ў іх колькасці араматычных вуглевадародаў (бензолу і яго гамолагаў). Адбываецца за кошт ператварэння ацыклічных вуглевадародаў у цыклічныя, ізамерызацыі і дэгідрыравання нафтэнаў у роз­ ных працэсах перапрацоўкі нафты і яе

452

АРАМАТЫ ЧНЫ Я

фракций (крэкінг, рыформінг, піроліз). Выкарыстоўваецца ў вытв-сці высокаактанавага паліва і чыстых араматыч-

тронаў. У параўнанні з ненасычанымі злучэннямі яны больш устойлівыя, удзельнічаюць пераважна ў рэакцыях замяшчэння і захоўваюць араматычную сістэму сувязяў. У шырокім сэнсе да Аз. адносяць таксама гетэрацыклічныя электронныя аналагі бензолу (пірыдзін, пірол, фуран, тыяфен), небензоідныя злучэнні тылу азуленаў, баразолу, ферацэну і інш. Асн. крыніца А.з. — прадук­ ты каксавання каменнага вуталю, перапрацоўкі нафты (гл. Араматызацыя). Аз. — пра­ дукты прамысл. арган. сінтэзу (палімеры, фарбавальнікі, лекавыя сродкі, выбуховыя рэчывы).

ных вуглевадародаў. 2) У х а р ч о в а й прамысловасці — увядзенне араматычных рэчываў у харч, прадукты і напіткі для павелічэння іх духмянасці і паляпшэння смаку. Праводзіцца з дапамогай натуральных (атрыманыя з эфіраалейных культур) і сінт. (духмяныя АРАМЕІ, а р а м е й ц ы , качавыя семіцкія гшямёны, выхадцы з Аравіі. харч, эсенцы і) рэчываў. Упершыню ўпамінаюцца ў сярэдзіне АРАМАТЫ́Ч НЫЯ ЗЛ УЧЭН Н І, цык3-га тыс. да н. э. У 14 ст. да н. э. трапілі лічныя арган. злучэнні, атамы якіх ў Сірыйскую пустыню і на сярэдні Еўствараюць адзіную спалучаную (арафрат, на мяжы 12— 11 ст. да н. э. засяматычную) сістэму сувязяў. Назва ад лялі амаль усю П ярэднюю Азію. У асопрыемнага паху першых адкрытых такіх бных месцах (на У ад р. Іардан і інш.)' злучэнняў. А. сталі весці аселае жыццё. Арамей­ У вузкім сэнсе да А.З. адносяць толькі бен­ зольныя злучэнні: араматычныя вуглевада- ская мова да пач. н. э. стала асн. гутарроды (арэны), напр. бензол, талуол, стырол, ковай мовай у П ярэдняй Азіі. Патомкі бі-, тры- і поліцыклічныя злучэнні, пабудава- А. — сучасныя асірыйцы. ныя з бензольных ядраў, напр. нафталін, антрацэн, і іх вытворныя (галагензмяшчальныя, АРАМЕЙСКАЕ IIIC b M Ó , складовае аміны, нітразлучэнні, фенолы і інш.). Фіз. і пісьмо кансанантнага тыпу. Узнікла на хім. асаблівасці А.з. звязаны з існаваннем у іх пач. 1-га тыс. да н. э. на аснове замкнёнай электроннай абалонкі з π-элек фінікійскага пісьма\ фармальна —

Араматычныя злучэнні: 1 -

бензол; 2 - талу ол; 3 — стырол; 4 — наф галін; 5 — антрацэн.

Арангутан.

спрошчаная (курсіўная) яго форма. Алфавіт складаецца з 22 знакаў, кожны абазначае склад — «зычны + галосны (або нулявы галосны)», — да якога потым дадаюцца т. зв. maties lectionis (знакі для абазначэння доўгіх і канцавых галосных). Кірунак пісьма — справа налева. Першыя пісьмовыя пом нікі А.п. датуюцца 9 — 8 ст. да н. э. У сярэдзіне 1-га тыс. да н. э. было пашырана ў Пярэдняй Азіі (дзелавое пісьмо Асірыі і Персіі), у 4 ст. н. э. знікла. Аснова болыпасці пісьмовых сістэм П я­ рэдняй і Цэнтр. Азіі. А-А.Кожынава. АРАМЕ́Й СКАЯ М О́В А, адна з семіцкіх моў. У 14— 11 ст. да н. э. арамеі сяліліся ў Сірыі і Месапатаміі, адкуль А. м. распаўсюдзілася на ўвесь Б. Усход. Стараж. пісьмовыя помнікі датуюцца 9— 8 ст. да

н. э. У 7— 4 ст. да н. э. А.м. — міжнародная мова Б. і Сярэдняга Усходу. На ёй напісаны асобныя часткі Бібліі і Талмуда. Складалася са шматлікіх дыялектаў, у т л . стараарамейскіх пальмірскага і набатэйскага, мандэйскага (мовы рэліг. кніг мандэйцаў 3— 8 ст.), эдэскага, на аснове якога ўзнікла сірыйская, а пазней новасірыйская (асірыйская) мова. Пасля арабскіх заваяванняў паступова выцясняецца араб­ ской мовай. Некаторыя дыялеклы А.м. ўжываюцца толькі ў асобных рэгіёнах Сірыі, Паўн. Месапатаміі, Ірака і Ірана. Л.М.Ляшчова. АРАМКА, гл. Арабска-Амерыканская нафтавая кампанія. АРАН, арабская назва тэр. Албаніі К аўказскай. У пісьмовых крыніцах гэта назва сустракаецца з 6 ст., у 9— 10 ст. так называлася пераважна стэпавая зона міжрэчча Куры і Аракса (сучасны Мільскі стэп) з гарадамі Барда, Ганджа і Байлакан. АРАН, горад на ПнЗ Алжыра.· Адм. ц. вілаі Аран. 590 тыс. ж. (1987). Буйны трансп. і гандл. цэнтр. Порт на Міжземным м. (гандаль віном, збожжам, воўнай, агароднінай, травой альфа). Харч., харчасмакавая (у т л . тытунёвая), тэкст., абутковая, металаапр., хім., металургічная, цэментная прам-сць. Рамёствы. Ун-т. Музей ісламскага мастацтва. Крэпасць Санта-Крус (16 ст.), мячэць (18 ст.). Засн. каля 903. М есца вы­ садка́ саюзнага войска ў 2-ю сусв. вайну; былая франц. ваен.-марская база. АРАНГУТАН (Pongo), род чалавекападобных малпаў сям. пангідаў атр. прыматаў. Адзіны від — А. звычайны (Р. pygmaeus). Жыве ў забалочаных трапічных лясах а-воў Суматра і Калімантан. Рост самцоў да 1,5 м, маса да 200 кг, самкі значка меншыя. Склад цела масіўны. Заднія канечнасці кароткія, пярэднія доўітя з размахам да 2,25 м. Вельмі развітаЯ мускулатура. Цела ўкрытае рэдкімі валасамі чырвонакарычневага колеру, на плячах даўж. валасоў да 40 см. Жывуць на дрэвах, дэе будуюць гнёзды. Кормяцца пладамі (найчасцей дурыяну), птушанятамі, яйкамі. Нараджаюць 1 дзіцяня масай 1,5—2 кг, якое маці корміць малаком да 3—4 гадоў. Жывуць да 30 гадоў. Колькасць невялікая. Ахоўваецца. АРА́Н ЖАВАЯ (Oranje, Orange), рака на Пд Афрыкі, у Лесота, ПАР і Намібц. Даўж. 1860 км, пл. бас. 1020 тыс. км2. Пачынаецца ў масіве М онт-а-Сурс (Драконавы горы) у Лесота пад назвай Сінку на выш. больш за 3000 м. Перасякае засушлівую вобласць Высока́ Велд, плато Кап, дзе цячэ ў цясніне. У верхнім і сярэднім цячэнні парогі і вадаспады (Аўграбіс і інш.). Апошнія 100 км цячэ па раўніне, упадае ў Атлантычны ак., утварае бар (пясчаны падводны вал). Тал. прытокі — Каледан і Вааль. Паўнаводная з ліст. да сакавіка. У ме­ жах Высокаго Велда часам амаль перасыхае. Сярэдні расход вады 800 м3/с . Гадавы сцёк каля 15 км3 (моцна мяняецца па гадах). Выкарыстоўваецца на

водаэабеспячэнне і арашэнне (пабудаваны арашальныя сістэмы). ГЭС. На А. буйныя гарады: Алівал-Норт, Прыска, Алінгтон (ПАР). З.Я.Андрыеўская. АРА́Н ЖАВАЯ П РАВІН ЦЫ Я, А р а н жавая Рэспубліка (англ.

Orange Free State), правінцыя ў дэнтр. ч. Паўд.-Афрыканскай Рэспублікі. Мяжуе з прав. Капская, Трансвааль і На­ таль, на ПдУ — з Лесота. Пл. 129,2 тыс. км2, нас. 1,8 млн. чал. (1985). Насельніцтва — банту і сута. Адм. ц. — г. Блумфантэйн. А.п. займае ч. ўнутраных плато — на 3 Плато Кап, якое на У пераходзіць у Высока́ Велд і Драконавы горы (выш. да 2300 м). Клімат субтрапічны, ападкаў 250—900 мм за год. Бываюць замаразка́ а́ засуха́. Рака Аранжавая з прытокамі Вааль і Каледан упадае ў Атлантычны а к , на ёй ГЭС і вадасховішчы. Здабываюць золата, уранавыя руды і алмазы. Развіты маш.-буд., металаапр., металургічная (каляровыя металы), ха́м., гарбарна-абутковая, харч, прам-сць. У сельскай гаспадарцы пераважае пашавая жывёлагадоўля (буйн. par. ж'ывёла, авечкі). Земляробства на багатых Глебах (кукуруза, пшаніца, агародніна, тытунь, цытрусавыя). Транспарт чыг. і аўтамабільны. Першыя сем’і афрыканераў (бураў) на тэр. Ап. з’явіліся ў 1830-я г. Пераадолеўшы супраціўленне карэнных жыхароў — плямёнаў басуга, яны заснавалі ў 1837 самаст, дзяржаву. У 1854 буры абвясцілі стварэнне Аранжавай Свабоднай дзяржавы. У саюзе з Транс­ ваалем яна ўдзельнічала ÿ англа-бурскай войне 1899—1902. 3 1900 — брыт. калонія, у 1907 атрымала самакіраванне. 3 1910 разам з трыма інш. калоніямі ў складзе Паўд.-Афрыканскага Саюза (з 1961 ПАР).

гічная культура плямёнаў канца верхняга палеаліту, яка́я 12— 10 тыс. г. таму назад насяляла́ ўзбярэжныя раёны Марока, Алжыра і Туніса. Назва ад стаянкі каля г. Аран (Алжыр). Для А.к. характэрны крамянёвыя пласца́ны з прытупленым краем а́ прылады з адшчэпаў, сустракаюхща касцяныя шылы, долаты, каменныя падвеска́, прасвідраваныя ракавіны і інш. вырабы. АРА́Н ЧЫ ЦЫ , веска ў Беларусі, у Ліноўскім с /с Пружанскага р-на Брэсцкай вобл. За 12 км на П д ад Пружан, 75 км ад Брэста. Чыг. станцыя на лініі М інск— Брэст. 939 ж., 369 двароў (1995). Птушкафабрыка, збожжапрыёмнае прадпрыемства, міжраённая гандл. база, Пружанскае райаграпрамзабеспячэнне, сярэдняя школа, б-ка, клуб. Помнік архітэктуры 20 ст. — Крыжаўзвіжанская царква. АРАНШТА́М Лазар Навумавіч (21.6.1896, г. Рамны Сумскай вобл., Украіна — 1939), дзеяч рэв. руху ў Зах. Беларусі. У грамадз. вайну камісар дывізіі, інспекцыі артылерыі Чырв. Арміі.

3 1924 на падп. рабоце ў Зах. Беларусі: сакратар ЦК КПЗБ, чл. Ц К К П П . 3

АРАТ

453

базальтаў. На сха́лах каля 30 ледавікоў. Лічыцца месцам прычальвання Ноевага каўчэга. АРАРА́Ц КАЯ РАЎНІНА, на Каўказе, па сярэднім цячэнні р. Араке, паміж гарамі Арарат на Пд і Арагац на Пн. Б. ч. раўніны знаходзіцца ў Арменіі, меншая — у Турцыі. Даўж. 90 км, выш.

850— 1000 м. Раён паліўнога земляроб­ ства (вінаград і інш. культуры). Неўзараныя ўчасткі захавалі ландшафты пераважна салянкавай паўпустыні. На Пн раўніны гарады Ерэван, Актэмберан, Эчміядзін. АРА́С КАЯ У́Н 1Я 1579, пагадненне пра аб’яднанне валонскіх правінцый на Пд Нідэрландаў (Эно, Артуа, Дуэ), заключанае па а́на́цыятыве рэакц. каталіцкага дваранства. У вышку на пэўных умовах аднаўлялася ісп. панаванне над правінцыямі. Накіравана фактычна супраць нац.-выз. вайны з Іспаніяй у ходзе ІІідэрландскай буржуазной рэвалюцыі 16 ст. У́ адказ сем рэв. правінцый на

АРА́Н ЖАВАЯ СВАБО́Д НАЯ Д ЗЯ РЖА́­ ВА гл. ÿ арт. Аранжавая правінцыя. АРАНЖАРЭЯ (франц. orangerie), зашклёнае памяшканне для вырошчвання і зімоўкі паўд. раслін (цытрусавых, кветкавых, вечназялёных, пладова-ягадных і інш .). А. добра асвятляюцца, маюць неабходны рэжым тэмпературы, вільготнасці і ўмовы для догляду раслін. Бываюць 1- і 2-схільныя, блочньш, ан­ гарныя. АРАНЖЫ РОУКА (франц. arranger літар. прыводза́ц ь у парадак), 1) пералаж энне муз. твора для інш. складу выканаўцаў або для выканання на іншым, чым прадугледжана арыгіналам, інструменце (інструментах). Існуюць пералаж энні опер, сімф оній, камерных ансамбляў для фартэпіяна, радзей вакальных а́ інстр. твораў для аркестра. 2) Палегчанае пералажэнне муз. твора для выка­ нання на тым самым інструменце. 3) У джазавай музыцы А , як правіла, эле­ мент імправізацыі. Пад А. для аркестра разумеюць апрацоўку муз. тэматызму, зафіксаваную ў нотным тэксце. Для не­ вял. ансамбляў характэрна «вусная» А., без нотнага запа́су, заснаваная на імгненнай каардынацыі намаганняў асобных выканаўцаў. І.Дз. Назіна. АРА́Н СКАЯ маўрская

КУЛЬТУ́Р А, іб е рак у л ь т у р а , археала-

Аранжарэя батанічн а га к о м п л е к с у ў Сан-Антоніо (ЗІІ1А). А р х . Э. А м б а ш .

1988.

1928 у СССР. 3 1929 чл. РВС і нач. Палітупраўлення БВА. 3 1933 нач. Палітупраўлення і нам. камандуючага Асобай Далёкаўсх. арміяй. Чл. ЦК у 1929— 33 і чл. Бюро Ц К К П (б)Б у 1930— 33. Чл. Цэнтр. рэвіз. каміеіі ВК П (б) у 1930— 37. Чл. Ц ВК БССР у 1924, 1929— 34, чл. Ц ВК СССР у 1929— 31. Рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны ў 1956. АРАН БЕСТ АД (Oranjenstad), горад, адм. ц. Аруба (архіпелаг М Антыльскіх а-воў). 20 тыс. ж. (1988). Гавань. М іжнар. аэрапорт Куін Беатрыкс. Ачыстка нафты. Суднарамонтнае прадпрыем­ ства. Турызм.

APAPÄT [тур. (Вііуіік) А |гі D a |i, арм.

Macic], самы высока́ вулкан Армянскаго нагор’я на У Турцыі каля мяжы з Арменіяй і Іранам. Два злучаныя асновамі конусы — Вялікі А. (выш. 5165 м) а́ Малы А. (выш. 3925 м). Складзены з

Да арт. Арарат. Тара Вялікі Арарат.

Пн Нідэрландаў заключила́ Утрэхцкую унію. Аформлена 6 студз. ў Apace (прав. Артуа); пазней да А.у. далучыліея прав. Ліль, Аршы і інш.

APÀT з С і к і ё н а (Aratos Sikyönios; 271— 213 да н. э.), дзяржаўны дзеяч Стараж. Грэцыі. Прыйшоў да ўлады ў 251, скінуўшы тырана г. Сікіён. Дамог-

454

АРАТАЛТ

ся ўключэння города ў Ахейскі саюз. 3 245 болып як 17 разоў выбіраўся стратэгам (кіраўніком) саюза, які пры ім дасягнуў росквіту і стаў незалежны ад Македоніі. У 224 уступіў у саюз з Антыгонам III Дасанам супраць Спарты. У 221 саюзнікі перамаглі спартанцаў, але Ахейскі саюз зноў трапіў у залежнасць ад Македоніі. Аўтар запісак (не захаваліся), якія былі выкарыстаны ў працах Палібія і Плутарха. АРАТА́ЛТ, у старажытнаарабскай міфалогіі адно з галоўных божастваў. Герадот лічыць A. і багіню Алат адзінымі багамі, якіх шанавалі арабы, атаясамліваючы А. з Дыянісам. АРА́ТАРСКАЯ П Р 0 3 А , помнікі красамоўства, a таксама літаратурныя творы, напісаныя ў прамоўніцкім стылі. Найб. росквіту дасягнула ў Грэцыі (5—4 ст. да н. э.) і Рыме (1 ст. да н. э.), дзе выпрацавана тэорыя аратарскага мастацтва — рыторыка. Узоры класічнага красамоўства — прамовы Цыцэрона, буйнейшага тэарэтыка і практыка А.п. У перыяд сярэднявечча мела пераважна царкоўна-рэліг. характер. Эпоха Адраджэння садзейнічала развідцю свецкай А.п. На Беларусі першыя выдатныя прадстаўнікі дарк. красамоўства Іларыён і Кірыла Тураўскі. Жанравую сувязь з А.П. мае *Слова пра паход Ігараў». У 16— 17 ст. y перыяд рэліг. палемікі бытавалі «слова», прамова, казанне, пропаведзь. Развіццю А.п. садзейнічалі і арацыі. Выдатным прамоўцам быў грамадска-паліт. дзеяч і дыпламат Л. Сапега (прамова на Варшаўскім сейме 1588). Сярод прадстаўнікоў бел. дарк. красамоўства вылучаліся Л.Карповіч, М.Сматрыцкі і Сімяон Поладкі. У 17— 18 ст. на Беларусі з'явіліся гумарыстычна-парадыйныя і сатыр. творы, складзеныя ў прамоўнідкім стылі («Прамова Мялешкі», «Прамова русіна», Жыровіцкія арацыі і інш .). У стылі прамоў напісаны публіцыст. маналогі, «словы» да чытачоў К.Каліноўскага ў газ. «Мужыцкая праўда». У А.п. 20 ст. пакінуў след сваімі палкімі прамовамі ў польскім сейме Б.Тарашкевіч, які выступаў у абарону над. і сац. правоў працоўных Зах. Беларусі. Ц есна звязаныя з надзённымі праблемамі ірамадскага жыцця творы А.п. — каштоўная крыніца ведаў пра культ, і гіст. мінулае краіны. В.А. Чамярыцкі. АРАТОРЫЯ (італьян. oratorio ад лад. ого гавару, малю), буйная шматчасткавая кампазіцыя для спевакоў-салістаў (часам чытальніка), хору і сімф. аркестра пераважна эпіка-драм. харакгару, прызначаная для канцэртнага выканання. Мае агульныя рысы з операй (сю жэт, наяўнасць арый, рэчытатываў, ансамбляў, хароў), адрозніваецца ад яе адсутнасцю акцёрскай ігры, дэкарацый (як выключэнне бываюць сцэнічныя

А.), перавагай апавядальнасці над драм, дзеяннем. У параўнанні з кантатой мае болыдыя памеры, ярка выражаную сюжэтную аснову. Зарадзілася на мяжы 16— 17 ст. ÿ Італіі. Напачатку А пісалі на біблейскія, евангель­ скія або ант. сюжэты. Росквіт жанру ÿ 18 ст. звязаны з творчасцю Г.Ф.Гендэля, які стварыў класічны тып манум. героіка-эпічнай А , і І.С.Баха, чые пасіёны (страсці) насычаны глыбокім філас. зместам. Пад ушгывам асаблівасцяў розных над. культур А мадыфікавалася. Адбывалася яе сімфанізацыя (кампазітары венскай класічнай школы) або лірызацыя (кампазітары-рамантыкі). У 20 ст. адрадзілася цікавасдь да А , якая інтэнсіўна збліжаецца з операй, кантатай, сімфоніяй. У бел. музыцы першыя А. створаны ў 1930-я г. (блізкая да А. вак.-сімф. паэма «Над ракою Арэсай» М Аладава, незакончаная А «Вызваленне» Я.Цікоцкага). У 1960-я г. напісаны А. «Песня пра Кубу» С К артэса, «Званы» Я.Глебава, «Мы — беларусы» К.Цесакова, першая камерная А. «П есні Хірасімы» (для чытальніка, салістаў — баритона

Большасць бел. А. ярка публіцыстычныя, налоўненыя грамадз. пафасам. Для іх харак­ терны апора на бел. паэзію, приёмы развіцця, інтанацыйныя і ладавыя асаблівасці бел. муз. фальклору, уввдзенне над. інструментаў. У шэрагу А выкарыстаны новыя сродкі выразнасці, у т.л. прыёмы моўнай дэкламацыі з фіксаванымі гукавышыннай лініяй і рытмам, санорныя эфекты, элементы алеаторыкі, серыйнай технікі, падпарадкаваныя маст. мэтам. Л іт .: Р о з е н о в Э.К. Очерк истории оратории / / Розенов Э.К. Статьи о музыке: Избр. М., 1982; К у л е ш о в а Г.Г. Белорус­ ская кантата и оратория. Мн., 1987.

А.У.Валадковіч. АР АГРО Н. электравакуумная прылада, у якой кінетычная энергія электронаў пераўтвараецца ў энергію звышвысокачастотнага поля адкрытага рэзанатара. Тэорыя распрацавана сав. фізікам Ф.С.Русіным (1966). Выкарыстоўваецца як высокастабільны генератар эл.-мага. ваганняў міліметровага і субміліметровага дыяпазонаў з нізкім узроўнем шумаў. А́с н. параметры: даўж. хвалі 0,1— 100 мм, выхадная магутнасць да 10 Вт, перестройка частаты да 30%. АРА́Т Ы, жывёлаводы ў Манголіі і раёнах пасялення манголаў у Кітаі; працоўныя ўвогуле, народ. А. наз. сяляне ў Рэспубліцы Тыва (Расійская Федэрацыя). АРА́УХА (Araujo) Лойпа (н. 27.5.1941, Гавана), кубінская артыстка балета. Пасля заканчэння школы пры трупе «Ба­ лет Аліей Алонса» (1956) артыстка трупы, з 1966 i 1978 вядучая салістка Над. балета Кубы, у 1974— 77 — Марсельскага балета пад кіраўніптвам Р.Пці. Сярод партий: Адэта — Адылія («Лебядэінае возера» П.Чайкоўскага), Жызэль («Жызэль» А.Адана), Вівета («Арлезіянка» на муз. Ж .Бізэ) і інш. Лаўрэат міжнар. конкурсаў балета ў Ва­ рне (1965), Маскве (1965), Парыжы (1970).

Араўкарыя даўгалістая: галінка з мікрастробілам (м уж чы некая ш ы ш ка) і жаночая ш ы ш ка (спра­ ва).

АРАУКА́Н Ы (саманазва м а п у ч а ), індзейскі народ у Чылі (750 тыс. чал.; 1987) і на 3 Аргенцікы (50 тыс. чал.). Гавораць на араўканскай мове. Прытрымліваюхща традыц. вераванняў.

і сапрана і 2 фп.) Дз.Смольскага. 3 АРАУКА́Р ЫЯ (Araucaria), род голана1970-х г. бел. А. вылучаюцца разнастайсенных раслін сям. араўкарыевых. Каля насцю тэматыкі і жанравымі разнавід18 відаў. Пашыраны ў Паўд. Амерьщы, насцямі. Сярод найб. значных А. «Мая Аўстраліі, на астравах Ціхага ак. Найб. Радзіма» Смольскага, «Свяці, зара» Глевядомыя А. высокая, чылійская і бава, «Зямля Беларусі» У.Дарохіна (сл. П.Броўкі), «Памяці паэта» Картэса і бразильская (культывуюцца як дэкар. на «Паэт» Смольскага на вершы Я .Ку- Чарнаморскім уэбярэжжы Каўказа і палы, «Памяць Хатыні» В.Войціка, «Ха­ Крыма). На Беларусі А. высокую вытынь» Цесакова, «Ванька-Устанька» (сл. рошчваюць у пакоях і аранжарэях. Хвойныя, пераважна двухдомныя дрэвы, Я.Еўтушэнкі) і «Вольнасць» паводле кн. А.Радзішчава «Падарожжа з Пецярбурга зпычайиа з плоскай парасонападобнай кро­ пай, выш. да 60—75 м і дыям. ствала да 2,5 ў Маскву» А.Мдывані. У 1980 — пач. м. Галінкі кальчакаватыя, гарызантальна рас1990-х г. створаны А. «Бітва за Бела­ пасцёртыя. Кара тоўстая, баразнаватая, русь» А.Багатырова, «Думкі рускія» смалістая. Лісце размешчана спіральна, плоA . Бандарэнкі, «Лісткі з календара» (сл. скае, скурыстае, ад ланцэта- да шырокаяйцаМ.Танка) А.Залётнева, «Сказ пра Ігара» падобнага. часам іголкападобнае, даўж. 4—10 і «Іканастас» Л.Ш лег, «Куранты» см. МікрастроЬілы («мужчынскія шышкі») B. Капыцько, «Зорка паэта» Э.Н аско, цыліндрычныя, буйныя — даўж. да 20—25 см і дыям. да 4—5 см. Жаночыя шышкі «Беларускае вяселле» Цесакова, «Пар- авальныя, дыям. 7—35 см. Насенне арэхапатызанскія песні» У.Алоўнікава і інш. добнае, з крыльчатай лускавінкай, у некато-

рых відаў ядомае. Драўніна выкарыстоўваецца ў буд-ве, на выраб мэблі, муз. інструментаў, паперы і інш., смала — як лекавы сродак.

ці зеленавата-жоўтага колеру, t засты­ вания ад 3 да -5 °С, шчыльн. 0,91 — 0,92 103 кг/м3, не раствараецца ў вадзе; невысыхальны. Мае 13— 23% насычаных кіслот (C u — С24), 39— 70% алеінавай i 13— 38% лінолевай кіслот. Выкарыстоўваецца як самастойны харч, прадукт і ў вытв-сці маянэзаў, маргарыну, мыла, мед. мазяў.

АРАФАТ Ясір (н. 4.8.1929, г. Іерусалім), лідэр нац.-вызв. руху Палесціны, старшьшя (з 1969) Выканкома Арганізацыі вызвалення Палесціны (АВП ). Скончыў Каірскі ун-т (1955). Адзін з заснавальнікаў (1956) і кіраўнікоў (з 1965) АРА́ХНА, у грэчаскай міфалогіі лідыйпалесцінскай арг-цыі аль Фатах, вярх. ская дзяўчына-рукадзельніца, мастацгалоўнакаманд. ўзбр. сіламі Патвам якой захапляліся німфы р. Палесцінскага руху супраціўлення (з 1970). ктола. На спаборніцтва ў ткацтве яна У сак. 1989 прызначаны Выканкомам выклікала Афіну, але тая ператварыла А. АВП прэзіцэнтам Дзяржавы Палесціна, ў павука, які няспынна тчэ сваю павуабвешчанай на сесіі Над. савета Палес­ ціну. Тэты сюжэт выкарыстаны ў карціны (парламент у выгнанні) у ліст. цінах П.Рубенса, Я.Тынтарэта, П.Вера1988 у г. Алжыр. У 1993 падпісаў незе і інш. ізраільска-палесцінскае пагадненне аб узаемапрызнанні АВП і Ізраіля і аўта- АРАХНАІДЫТ_(ад грэч. arachne павук, номіі Палесціны. Нобелеўская прэмія павуціна + eides падобны + ...іт), запаленне мяккіх мазгавых абалонак (пераміру (1994, з I .Рабінам і Ш .Перасам). важна павуціннай) галаўнога або АРАФУ́Р СКАЕ М ОРА (англ. Arafura спіннога мозга чалавека. Узнікае як Sea), у Індыйскім ак., ламіж Аўстраліяй, Новай Гвінеяй і а-вамі Танімбар і Кай (Інданезія). Пл. 1017 тыс. км2. Сярэдняя глыб, каля 200 м, найб. 3680 м. Утварае вялікі зал. Карпентарыя. У паўн. частцы А.м. — a-вы Ару і інш. Клімат субэкватарыяльны. Сярэдняя т-ра вады ад 25 да 28 °С. Салёнасць 34— 35°/оо. Прылівы паўсутачныя, выш.

2,5— 7,5 м. Здабыча жэмчугу, лоўля крабаў. Порт Дарвін (Аўстралія). АРАХІДОНАВАЯ КІСЛАТА, в і т а м і н FCH 3(CH 2)4 (С Н = С Н С Н 2 )4 (СН 2)2 с о -ОН, ненасычаная вышэйшая кіслата. Прысутнічае ў раслінных алеях, у складзе ліпідаў жывёльных тканак (у ф осфаліпідах наднырачнікаў каля 20% ад тлустых к-т). Бясколерная, масляністая вадкасць; малекулярная маса 304,46; ton 49,5 °С; лёгка акісляецца кіслародам паветра. Належыць да незаменных карбонавых тлустых к-т. Разам з гома-у-ліналенавай к-той з ’яўляецца першаснай крыніцай простагландзінаў. АРАХІС (Arachis), род кветкавых раслін сям. бабовых. Каля 30 відаў у тропіках Паўд. Амерыкі. Як харч. і алейная расліна пашырана ў трапічным, субтрапічным і менш ва ўмераным паясах. Культывуецца А культурны, або земляны (кітайскі) арэх (A. hypogaea). На Беларусі ёсць у калекцыі Цэнтр. бат. сада АН, вырошчваецца аматарамі. Аднагадовая травяністая расліна выш. 25— 75 см. Сцябло прамастойнае або распасцёртае па зямлі. Лісце няпарнаперыстае. Кветкі жоўта-аранжавыя, верхнія бясплодныя, ніжнія пладаносныя, клейстагамныя. Пасля апладнення кветаножка з завяззю пачынае расці, апускаецца да зямлі і заглыбляецца ў Глебу, дзе выспявае плод — цыліндрычны або коканападобны струк з сеткаватай паверхняй i 1—7 зярнятамі, багатымі бялком (да 22%), алеем (да 42%), вугляводамі (да 13%) і вітамінам Bi; мае ў сабе алкалоід арахін. Зярняты выкарыстоўваюцца на алей, кандытарскія вырабы, спажывазсцца свежыя і падсмажаныя. 3 макухі робяць халву. Надзем­ ная маса — корм для жывёлы і сідэрат. АРА́Х IСАВЫ АЛЕ́Й , алей з землянога арэха (арахісу). Вадкасць бясколерная

Арахіс культурны.

ускладненне інфекц. хвароб (грып, вос­ трыя рэспіраторныя, пнеўманія, адзёр і інш .), ачагоў факальнай інфекцыі, пры інтаксікацыі, чэрапнамазгавых траўмах. Прыкметы А. галаўнога мозга (цэрэбральны А.): галаўны боль з млоснасцю, ірвотай, галавакружэнне, сутаргі, зніж энне памяці, хуткая стамляльнасць, вегетатыўныя расстройствы, аднабаковае зніж энне слыху з парэзам мімічнай мускулатуры на тым жа баку, хутка нрагрэсіруючае зніж энне зроку (да слепаты); выяўляюцца лёгкія або сярэдне выражаныя ачаговыя прыкметы пашкоджання галаўнога мозга. Пры А. спіннога мозга (спінальным А ) пашкоджваюіща нерв, карэньчыкі, інш. раз рэчывы спіннога мозга. Узнікаюць апяразвальныя болі ў вобласці тулава, якія аддаюць у адну ці абедзве нагі, слабасць

455

АРАХОЎСКІ

у нагах. Лячэнне ўключае санацыю ачагоў факальнай інфекцыі, процізапаленчыя, дэсенсібілізоўныя, рассысальныя, агульнаўмацавальныя, седатыўныя сродкі; пры паказаннях зніжаюць унутрычарапны ціск; у некаторых выпадках робяць хірург. аперацыі. Пры своечасовым лячэнні А. праходзіць.

Г.Г.Шанько.

Я А раф ат.

АРАХНАЛО́П Я (ад грэч. arachne павук + ...логія), раздзел заалогіі, які вывучае павукападобных. Вылучылася ў самастойную дысцыпліну ў сувязі з вял. пашырэннем павукападобных у свеце, стратамі, якія яны наносяць сельскай гаспадарцы, а таксама з небяспечнасцю для здароўя чалавека і жывёл ядавітых павукападобных, розных відаў кляшчоў — узбуджальнікаў і пераносчыкаў хвароб. Распрацоўка тэарэт. асноў А звязана з імёнамі рус. вучоных М А Х а ладкоўскага, Я.М.Паўлоўскага, А А Б я лыніцкага-Бірулі, У.М.Беклямішава. На Беларусі развіваецца з 1920-х г.; найб. ўвага аддаецца вывучэнню кляшчоў (гл. Акарологія). Навукова-даследчая работа вядзецца ў ін-тах АН Беларусі (заалогіі, лесу), НДІ эксперым. ветэрынарыі, эпідэміялогіі і мікрабіялогіі, ВНУ. Вывучаюцца відавы склад, экалогія і ўплыў антрапагенных фактараў на згуртаванне павукападобных. Распрацоўваюцца практычныя мерапрыемствы па ахове чалавека, жывёл і раслін ад шкодных павукападобных і выкарыстанні карысных відаў. І.У.Рачкоўская. t

_

АРАХНОЗЫ [ад грэч. arachne павук +. ...оз(ы)], хваробы жывёл і чалавека, якія выклікаюцца ядавітымі і паразітычнымі павукападобнымі (пераважна кляшчамі). 3 ядавітых павукоў асабліва небяспечныя тарантул, каракурт; сярод А , якія выклікаюцца кляшчамі (акарозаў), шырока вядомы короста, многія дэрматозы. Асабліва цяжка хварэюць маладыя і знясіленыя жывёлы. АРАХОЎСКІ Мікола (Мікалай Аляксандравіч; н. 3.7.1950, в. Сялец Бярозаўскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. пісьменнік. Вучыўся ў М інскім мает, вучылішчы (1966— 68), Бел. тэатр.-маст. ін -ц е (1974— 76). 3 1977 паралізаваны. Друкуецца з 1979. Дэбютавау п’есамі для лялечнага тэатра, адна з іх («Калі

456

A P A L ib ll _____ ^

Рошчванне с.-г. культур ва ўмовах штучнага арашэння\ адэін з відаў інтэн-

сіўнага земляробства. Пашырана ў задракон прачнуўся», 1982) прысвечана сушлівых зонах. Шырока выкарыстоўпраблемам экалогіі. У драме «Машэка» ваецца таксама ў зон е дастатковага (1988) праз самабытнае раскрыццё ха- ўвільгатнення, дзе ёсць дэфіцыт вільгаці ракгарау і псіхалогіі ўладара, раба і не- з-за нераўнамернага выпадания атм. залежнага чалавека паставіў актуальную ападкаў у асобныя перыяды вегетацыі. праблему пра згубны ўплыў улады на Пры А з . прадукцыйнасць зямлі ў 1,5— асобу. Д зеянне твора афарбавана з о ­ 3 разы вышэйшая, ураджаі найб. сталением фантаст, прывідаў, часам пера- більныя. У А.з. выкарыстоўваюць меходзіць у сферу ірэальнага. У драме тады паверхневага арашэння (паліванне абсурду «Ку-ку» (1992, 1-я прэмія на па барознах), дажджавання, падглебаРэсп. конкурсе драматурги 1992) пера- вага ўвільгатнення, кропельнага і плецена рэальнае і ўяўнае, звычайнае і імпульснага арашэння (у асн. для агасвет фантазій. Аўтар апавяданняў, ка­ роднінных культур). Ba ўмовах Беларусі зак, артыкулаў. І.У.Саламевіч. выкарыстоўваюць пераважна пры вырошчванні агароднінных культур, а та­ АРАЦЫІ (ад лад. ого гавару), празаічны ксама на культурнай пашы і сенажацях. жанр у літаратуры Беларусі 17— 18 ст.; АРАША́ Л ЬНАЯ СІСТЭМА, зямельная своеасаблівыя тэатралізаваныя паказыпрамовы ў школьным тэатры. 3 А. вы- тэрыторыя з комплексам размешчаных ступалі шкаляры ў час розных святаў на ей гідратэхн. збудаванняў, прызнача(Каляды. Вялікдзень), на т. зв. школь- ных для арашэння. Уключае крыніцу вады, водазабор, водаправодную і водаразмеркавальную сетку, прыстасаванні для пераводу вады з праточнага стану ў глебавыя вільгацезапасы, прылады і

С х ем а а р а ш а л ь н а й сіс т э м ы з д а ж д ж а ­ ваннем: 1 — вадаём (рака); 2 — водаза­ бор (помпавая станц ы я); 3 — водаправод ная сетка (падзем н ы нап орны трубаправод); 4 — водаразмеркавальная сетка (н а п о р н ы я трубаправоды); S — дажджавальныя маш ыны к р у га в о га дзеян ня; б — даж ­ джавальны я маш ыны ф ран тальн ага дзеяння; 7 — гідранты д л я д а л у ч эн н я даж дж авальнай ма­ ш ины ; 8 — стацыянарныя дажджаваль­ ныя апарагы.

ных сейміках, дзе парадзіраваліся шляхецкія павятовыя сеймікі, і ў сувязі з заканчэннем навуч. года, каб прадэманстраваць поспехі ў красамоўстве. Прамоўцы гаварылі на польск. і бел. мовах. Тэатралізаваныя А. наладжваліся ў Жыровіцкай базыльянскай школе (Слонімскі р-н Гродзенскай вобл.) і школь­ ным т-ры пры ёй (1751— 56 і 1761), Забельскім дамініканскім калегіуме (в. Валынцы, Верхнядзвінскі р -н Віцебскай вобл.; 1780-я г.). Лепшыя А. распаўсюджваліся ў рукапісных зборніках, садзейнічалі развіццю аратарскай прозы на Беларусі. Лim.: М а л ь д з і с АЛ. Таямніцы старажытных сховішчаў. Мн., 1974. А.І.Мальдзіс. АРАША́Л ЬНАЕ ЗЕМ ЛЯРОБСТВА, вы-

абсталяванне для кіравання арашэннем, дапаможныя збудаванні. Адрозніваюць Ас.: самацёчныя (арашальныя землі ніжэй за ўзровень вады ў вадаёме) і з мех. водападыманнем (арашальны масіў вышэй за ўзровень вады); адкрытыя (каналы і латкі), закрытыя (напорныя і безнапорныя трубаправоды) і камбінаваныя; з паверхневым паліваннем (вада размяркоўваецца па паверхні поля напускам, па палосах, па баро­ знах), з дажджаваннем (вада распырскваецда над полем у выгладзе дажджу) і ўнугрыглебавыя (вада падаецца па поласцях у падворыўным гарызонде). Выкарыстоўваюцца таксама сістэмы дробнадысперснага (аэразольнага) увільтатнення, якія дробна распыляюць ваду ў прыземным слоі паветра, і сістэмы падглебавага ўвільгатнення, якія рэгулююць узро-

вень трунтавых водаў з мэтай увільтатнення кораненаселената слоя капілярнай вільгаццю. На Беларусі найбольш пашыраны сістэмы падглебавага ўвільтатнення і сістэмы з даж­ джаваннем. А.П.Ліхацэвіч. АРАШОНКАВА Ганна Уладзіміраўна (н. 21.11.1928, б. маёнтак Альба, Нясвіжскі р-н Мінскай вобл.), бел. мовазнавец. Канд. філал. н. (1959). Скончыла БДУ (1953). 3 1956 у Ін-це мовазнаўства АН Беларусі. Даследуе сучасную бел. мову і культуру мовы, лексікаірафію, дыялекгалогію. Сааўтар прац «Дыялекгалагічны атлас беларускай мовы» (1963) і «Лінгвістычная геаграфія і групоўка беларускіх гаворак» (кн. 1— 2, 1968— 69; Дзярж. прэмія СССР 1971), «Агульнаславянскі лінгвістычны атлас» (вып. 1, 1988); «Беларуская граматыка» (ч. 1, 1985); «Слоўнік беларускай мовы» (1987), «Слоўнік цяжкасцей беларускай мовы» (1987) і «Кароткі слоўнік беларускай мовы» (1994, абодва з В.ГГЛемцюговай); «Руска-беларускі слоўнік сельскагаспадарчай тэрміналогіі» (1994) і інш. АРАШ ^Н Н Е, і р ы г а ц ы я , падвядзенне вады на палі пры недахопе віль­ гаці, павелічэнне яе запасаў у Глебе; адзін з відаў меліярацыі. Ажыццяўляецца праз арашалъныя сістэмы. Аснову А. складаюць гідратэхн. приёмы нармаванага паступлення вады ў глебу. Рэгулюе таксама т-ру паверхневага слоя Глебы, прыземнага слоя паветра, станоўча ўздзейнічае на мікрабіял. працэсы ў Глебе, рост і развіццё раслін, ураджай, пажыўныя якасці харч, культур. Дае магчымасць далучьщь да с.-г. абароту дадатковыя плошчы, больш прадукцыйна выкарыстоўваць угоддзі. У зоне пустыняў і паўпустыняў земляробства існуе толькі на арашальных землях у ааэісах. Амаль усе пасевы пад бавоўнікам і большасць пасеваў рысу размешчаны на арашоных землях. Ад­ розніваюць А. рэгулярнае (самацёчнае ці з мех. водападыманнем помлавымі станцыямі) і перыядычнае з падачай вады 1 раз у год ці толькі ў час моцнай засухі. Паводле спосабу падачы вады вылучаюць А. паверхневае (затапленнем глебы), дажджаванне, унутрыглебавае (з дапамогаю падземных трубаў), аэразольнае (палягшіае мікраклімат у пры­ земным слоі паветра). А вядома з часоў неаліту. Да пач. 19 ст. сусветная плошча арашоных зямель складала 8 млн. га, да 20 ст. — 48 млн. та. У Pacii ÿ 1913 плошча А каля 4 млн. га. Вял. плошчы (больш за 265 млн. га, 1990) арашоных зя­ мель у Індыі, Пакістане, Кігаі, ЗША, Мексіды, Іране, Японіі, Егіпце, Іраку, Узбекістане, Італіі, Балгарыі, Францыі і інш. На Беларусі арашаюіц> пераважна па­ севы шматгадовых траў, культурную пашу і ўчасткі пад агародніннымі культурамі; прадугледжваецца А. палёў у час засухі (пл. 67,8 тыс. га; 1994). Арашальныя сістэмы складаюць 6,3 тыс. км па­ дземных трубаправодаў, каля 2,5 тыс. шт. дажджавальных машын і ўстановак, 545 электрыфікаваных помпавых стан-

цый, больш за 300 вадасховішчаў і са- сквы. У 1936— 50 дырэктар Ін-та фізіяжалак. Б.Я.Кухараў. логіі, з 1950 Ін-та эвалюц. фізіялогіі АН / СССР. У 1942— 46 віцэ-прэзідэнт АН АРБА (цюрк.), павозка, 2-калёсная вы­ СССР. Навук. працы па адаптацыйнасокая ў Сярэдняй Азіі, 4-калёсная доўтрафічнай ролі сімпатычнай нерв, гая на Каўказе і Пд Украіны. сістэмы. Адзін са стваральнікаў сав. АРБАВІРУСЫ, група РНК-змяшчаль- школы фізіёлагаў. Дзярж. прэмія СССР ных вірусаў пазваночных жывёл і чала- 1941. Прэмія імя І.П.Паўлава АН СССР века, якія пераносяцца членістаногімі (1937). Прысуджалася прэмія АН СССР крывасмокамі (кляшчы, камары, ма- яго імя. Те: Избр. труды. Т. 1—5. М.; Л., 1961—68. скіты, макрацы). Вядома больш за 300 Літ:. Л е й б с о н Л.Г. Л.А.Орбели. Л., А., з якіх патагенныя для чалавека каля 80. Выклікаюць арбавірусныя хваробы. 1973. На Беларусі вядомы зах. кляшчовы энцэфаліт, ліхаманка Зах. Ніла. АРБАЛЙТ (франц. arbalète), старажытная ручная зброя ў выглядзе стальнога або драўлянага лука з драўляным ложам-прыкладам і механізмам для нацягвання цецівы. Пушчаныя з А. драўляныя стрэлы з жал. наканечнікамі ляцелі на адлегласць 300— 400 крокаў і прабівалі рыцарскія латы. У краінах Еўропы вядомы з 11 ст. (ёсць звесткі, што ў Еўропу А. прынеслі крыжаносцы, якія запазычылі яго ў сарацынаў). На Русі наз. самастрэлам. На Беларусі выкарыстоўваўся ў 12— 16 ст.

АРБЕЛЯН Канстанцін Агапаронавіч (н.

29.7.1928, г. Армавір Краснадарскага краю), армянскі кампазітар, дырыжор. Нар. арт. СССР (1979). Скончыў Ерэванскую кансерваторыю (1961). 3 1956 мает, кіраўнік Дзярж. эстраднаго аркестра Арменіі. Музыцы А. ўласцівыя яр­ кая вобразнаець, экспрэсія, дынамічнаець, драматызм. Сярод твораў: ба­ лет «Бессмяротнасць» (1969), 2 сімф оніі (1961, 1967); сімф. паэма «Зангезур»,

АРБАЛІТ (ад лац. arbor дрэва + ..літ ), лёгкі бетон, сумесь арган. запаўняльнікаў (драблёных адыходаў дрэваапрацоўкі, чароту, кастрыцы, канапель і інш.), вяжучага (звычайна партландцэменту) і вады. Сярэдняя (па аб’ёме) шчыльнасць 400— 700 кг/м . 3 А. робяць сценавыя блокі, панэлі, ішіты і да т. п. для малапавярховага будаўніцтва. АРБАРЫ ЦЫ ДЫ [ад лац. arbor дрэва + ...цыд(ы)], хімічныя рэчывы, якія знішчаюць дрэвавую расліннасць і хмызнякі. А. з ’яўляюцца эфіры і солі паліхлорзмяшчальных фенаксівоцатнай і амінапікалінавай кіслот. Выкарыстоўваюць А. для зніш чэння дрэвавай расліннасці на пашах, сенажацях (апырскваюць парасткі, глебу, свежыя пні ці наносяць на кару дрэў), а таксама для хім. падсушвання дрэў на корані. Таксічныя для жывёл і чалавека рэ­ чывы. АРБЕЛІ Іосіф Абгаравіч (20.3.1887, Кутаісі — 2.2.1961), сав. гісторык-усходазнавец. Акад. АН СССР (1935) і АН Арм. ССР (1943). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1911). У 1914— 31 дацэнт, праф. Пецярбургскага ун-та. 3 1920 хавальнік фондаў, у 1934— 51 дырэктар Эрмітажа. Першы прэзідэнт АН Арм. ССР (1943— 47). Асн. даследаванні па каўказазнаўстве, гісторыі сярэдневяковай культуры Б. Усходу. АРБЕЛІ Лявон Абгаравіч (7.7.1882, Ерэван — 9.12.1958), савецкі фізіёлаг. Акад. АН СССР (1935, чл.-кар. 1932). Акад. АН Арм. ССР (1943). Акад. АМ Н СССР (1944). Ген.-палкоўнік мед. слу­ жбы. Герой Сац. Працы (1945). Скончыў Ваенна-мед. акадэмію ў Пецярбургу (1904). Вучань і супрацоўнік I.П .Паўлава. Працаваў у н.-д. і вышэйшых навуч. установах Пецярбурга, Ма-

Да арт. Арашэнне. Будаўніцтва канала ў пустыні.

АРБІТА

457

«Святочная уверцюра» для сімф. аркестра; струнны квартэт; творы для эстр.сімф. аркестра; музыка да драм, спектакляў і кінафільмаў. У песнях А. над. мелас арганічна спалучаецца са сродкамі джаза. А́Р БЕНС ГУСМА́Н (Arbenz Guzman) Хакоба (14.9.1913— 27.1.1971), дзярж. i паліт. дзеяч Гватэмалы. У 1945— 50 мініетр абароны, у 1951— 54 прэзідэнт. Урал А. Г. праводзіў палітыку абароны нац. інтарэсаў кратны, ажыццявіў шэраг прагрэс. сац.-эканам. рэформаў. Скінуты ў выніку ўзбр. інтэрвенцыі ЗШ А. У 1957 эмігрыраваў. А́Р БЕР (Arber) Агнес (1879— 22.3.1960), англійскі батанік. Чл. Каралеўскага т-ва (з 1946). Скончыла Лонданскі і Кембрыджскі ун-ты. Навук. працы па гісторыі батанікі 15— 17 ст., палеабатаніцы голанасенных і марфалогіі пакрытанасенных. Распрацавала тэорыю філома, паводле якой асн. органам вышэйшых раслін з ’яўляецца парастак. Те: Water plants.

Cambrige, 1920; Monocotyledons.

Cambrige, 1925; The Gramineae. Cambrige, 1934; Herbals. Cambrige, 1938; The natural philosophy of plant form.

Cambrige, 1950. А́Р БЕР (Arber) Вернер (н. 3.6.1929, г. Грэнхен, Швейцарыя), швейцарскі ге­ нетик. Скончыў політэхн. школу ў Цюрыху. 3 1953 у Ж энеўскім ун-це. Праф. Базельскаго ун-та. Навук. працы па вывучэнні структуры і функцыянавання віруснага геному. Сфармуляваў прынцып штамаспецыфічнай рэстрыкцыі i мадыфікацыі Д Н К . Адкрыў (1962) новы клас ферментаў, якія спецыфічна ўзаемадзейнічаюць з Д Н К і дзеянне якіх накіравана супраць чужароднай ДНК. Нобелеўская прэмія па фізіялогіі і медыцыне 1978 (разам з Д.Натансам і Г.Смітам). Літ: Лауреаты Нобелевской премии 1978 г. / / Природа. 1979. № 1. АРБІНІ (Oibini) Маўра (?— 1614), далмацінскі гіеторык, родапачынальнік паўднёваслав. гіет. навукі. У кн. «Славянскае царства» (1601, на італьян. мове) спрабаваў даць гіеторыю ўсіх слав, народаў, паказаць іх адзінства; прапанаваў тэорыю скандынаўскага паходжання славян, памылкова далучаў да славян многія неслав. народы. У сваім творы змясціў пераклад сербскай хронікі 12 ст. АРБІТА ў а с т р а н о м i і , траектория руху нябеснага цела ў каем, прасторы. У найлрасцейшым выпадку прыцягненне двух целаў, адно з іх рухаецца адносна другого паводле Кеплера законау па кеплеравай (няўзбуранай) А., што мае форму эліпса, у фокусе якога знаходзіцца цэнтр. цела S. А цела ляжыцъ у нязменнай плоскасці, што праходзіць праз пачатак каардынат (цела S). Лінія SN перасячэння плоскасці А з асн. каардынатаай плоскасцю (плоскасцю эклі-

цалкам збіраецца на Зямлі і выводзіцца на арбіту ракетай-носьбітам (маса і габарыты А с. абмежаваны энергет. магчымасцямі ра­ кеты); зборка ажыццяўляецца на арбіце з птыкі) наз. лініяй вучлоў. Няўзбураную A элементаў, якія дастаўляюцца ракетамівызначаюць элементы: і — нахіл А. да шіо- носьбітамі ці транспартнымі караблямі, што скасці экліптыкі і Ω — даўгата ўзыходнага дае магчымасць ствараць Ас. неабходнай вузла (становішча A ў прасторы); а — вял. масы, аб’ёму і канфігурацыі, у працэсе экспаўвось і е — эксцэнтрысітэт (памеры і фо­ плуатацыі мяняць яе прызначэнне і спецырма A); w — вуглавая адлегласцъ перыцэнтра ялізацыю. Найб. важная праблема пры сгваП ад узыходнага вузла (становішча А ÿ яе рэнні А с. — стыкоўка на арбіце. Канструкплоскасці); Т — момант праходжання цела цыі Ас. прадугледжваюць вырашэнне прапраз перыцэнтр. Адхіленні рэальнай А ад ке- блем пераадольвання працяглага ўздзеяння плеравай наз. ўзбурэннямі (гл. Узбурэнні ня- бязважкасці на арганізм чалавека, аховы ад бесных целаў). Для вызначэння элементаў уз- радыяцыі і мікраметэарытаў, забеспячэння бурэнняў А. неабходны сістэматычныя на- надзейнасці і дастатковага рэсурсу працы зіранні (астраметрыя, радыёлакацыя, аптыч- бартавых сістэм і інш. ная лакацыя).

458

«АРБІТА»

«АРБІТА», сістэма спадарожнікавай сувязі і яе наземных радыёстанцый, створаная ў былым СССР. Эксплуатуецца з 1965 на базе Ш С З «Маланка», з 1980-х г. выкарыстоўваюцца таксама Ш СЗ «Вясёлка» і «Гарызонт»; мае прыёмнаперадавальныя і прыёмныя радыёстанцыі. Ажыццяўляе рэтрансляцыю праграм тэлебачання, тэлеф., тэлеграф. і фотатэлеграф. сувязь. Тыповая прыёмная станцыя мае антэну з парабалічным адбівальнікам дыяметрам 12 м, якая пры данамозе паваротнай сістэмы суправаджае спадарожнік сувязі з высокай дакладиасцю (да некалькіх вуглавых мінут). Радыёсігналы выпрамяняюцца перадавальнай станцыяй у напрамку спадарожніка, прымаюцца ім, узмацняюцца і перадаюцца на Зямлю. Прынятыя і ўзмоцненыя (да 10 млн. разоў) прыёмнай станцыяй сігналы перадаюцца ў эфір. Працягласць сеансаў радыёсувязі праз адзін ШСЗ «Маланка» 6— 10 гадз за супа́. Пры выкарыстанні 3 і болей ШСЗ, рух якіх сінхранізаваны, дасягаецца кругласутачная радыёсувязь. АРБІТАЛЬНАЯ СТАНЦЫЯ, касмічны апарат, які працяглы час функцыянуе на арбіде штучнага спадарожніка Зямлі або інш. планеты ці яе спадарожніка. Можа дзейнічаць у пілатуемым (з э и ́пажам касманаўгаў) і аўтам. рэжымах. Першая ў свеце эксперым. А.с. створана 16.1.1969 на арбіце стыкоўкай караблёў «Саюз-4» і «Саюз-5»; доўгачасовая сав. А.с. «Салют» выведзена на арбіту 19.4.1971; у ЗШ А А.с. «Скайлэб» запушчана 14.5.1973; з 20.2.1986 дзейнічае Α χ . «Мір».

Ac. дастаўляецца на арбіту 2 спосабамі:

А.С. выкарыстоўваюцца для даследавання каляземнай (каляпланетнай) каем, прасторы і Зямлі (планеты) з арбіты штучнага спадарожніка; правядзення метэаралагічных і астр, назіранняў, медыка-біял. і тэхн. эксперыментаў, ваеннай разведи ́ і інш., могуць служыць базай для зб о ́р и ́ і запуску цяжкіх міжпланетных каем, караблёў. АРБІТАЛЬНЫ M ÓM AHT, момант імпульсу мікрачасціцы пры яе руху ў сілавым сферычна сіметрычным полі. Паводле квантовой механікі А.м. квантаваны: яго модуль L і праекцыя Lz на адвольную вось маюць дыскрэтныя значэнні — L2 = й21(1+1), Lz = mH, дзе й = = 1і/(2П), h — Планка настоянная, 1 = 0,1,2, ... — арбітальны квантавы лік, m = 1,1 - 1, ..., -1 — магаітны кван­ тавы лік. Класіфікацыя станаў мікрачасціц па значэнні 1 адыгрывае важную ролю ў тэорыі атама і атамнага ядра, у тэорыі сутыкненняў.

АРБІТР (лац. arbiter), 1) паерэднік, член трацейскага суда, арбітража. 2) Эліптычная арбіта планеты Р у прасторы: 5 — Спартыўны суддзя, я и ́ сочыць за выкаСонца; П — перыгелій; N — узыходны вузел. наннем правілаў гульняў, спаборніцВось S X накіравана ÿ пункт веснавога раўнатваў, ацэньвае іх вынисі і прымае радзенсгва. ш энні ў спрэчных выпадках. АРБІТРАЖ (франц. arbitrage), спосаб разгляду спрэчных спраў, пры якім зацікаўленыя баи́ звяртаюцца да арбітраў (гл. Трацейскі суд). У б. СССР існаваў у 1931— 91. Вырашаў сп р эч и ́ паміж дзярж., кааператыўнымі і грамадсюмі арг-цыямі. На Беларусі функцыі А. перайшлі да створаных у 1991 гаснадарчых судоў. С п рэч и́ паміж дзяржавамі вырашае арбітраж міжнародны. АРБІТРАЖ М ІЖ Н А Р 0Д Н Ы , міжна­ родны орган па мірным вырашэнні спрэчак паміж дзяржавамі. Прадугледжаны многімі міжнародна-прававымі акгамі, у т.л. Статутам AAH. Парадак фарміравання А.м. і яго працэдура рэгулююцца Гаагскай канвенцыяй аб мір­ ным вырашэнні міжнар. сутыкненняў 1907 і Узорнымі правілаш арбітражнага працэсу 1958. Ствараецца для разгляду адной або некалькіх спраў ці на пастаПрыёмная талевізійная станцыя сістэмы «Арбі- яннай аснове. Арбітраў выбіраюць самі та». дзяржавы — удзельніцы сп р эч и ́ ў складзе 1 прадстаўніка ад кожнай з іх і прадстаўнікоў ад трэціх дзяржаў. Пастаянны міжнар. арбітражны орган — Пастаянная палата трацейскага суда, заснаваная ў Гаазе ў 1899. Бакамі ў арбітражным працэсе звычайна выступаюць дзяржавы, але могуць быць міжнар. арг-цыі або прыватныя фірмы, карпарацыі.

А рбітальн ая стан­ цыя « С к а й л эб » у палёце.

АРБУЗАЎ Аляксандр Ермінінгельдавіч (11.9.1877, с. Арбузава-Баран Казанскай губ. — 21.1.1968), савец и ́ хімік-арганік. Акад. АН СССР (1942, чл.-кар. 1932). Герой Сац. Працы (1957). Скончыў Каза н с и ́ ун-т (1900). У 1911— 30 праф. гэтага ун-та, у 1930— 63 — Казанскага хім.-тэхнал. ін-та. У 1946— 65 старшыня прэзідыума Казанскага філіяла АН

СССР. Заснавальнік хіміі фосфараарган. злучэнняў, універсальнага метаду сінтэзу гэтых злучэнняў (перагрупоўка А ); адкрыў фізіял. актыўнасць фосфаразмяшчальных злучэнняў (сярод іх лекавыя сродкі і інсектыцыды), рэакцыі ўтварэння свабодных радыкалаў трыарылметылавага шэрагу, вынайшаў эта­ лонны радыкал дывінілпікрылгідразіл. Вывучаў природныя крыніцы арган. злучэнняў, распрацаваў новы метад падсочкі хваёвых дрэў, тэорыю выцякання жывіцы і тэхніку яе збору, прапанаваў шэраг лабараторных прылад. Аўтар работ па гісторыіі хіміі. Літ:. Академик А.Е. Арбузов: [Сб. воспо­ минаний]. 2 иэд. Казань, 1985. АРБУЗАЎ Аляксей Мікалаевіч (26.5.1908, Масква — 20.4.1986), рускі драматург. Скончыў тэатр. школу ў Ленінградзе. Працаваў у тэатрах Л енінграда і Масквы. Аўтар п ’ес «Далёкая дарога» (1935), «Таня» (1938), «Горад на світанні» (1941), «Іркуцкая гісторыя» (1959), «Казкі старога Арбата» (1970), «Старамодная камедыя» (1975), «Пераможніда» (1983) і інш. У творах тонка спалучае псіхалагізм з лірызмам, жыццёвую дакладнасць з рамантычнай узнёсласцю, вастрыню сюжэтных калізій з вольнай кампазіцыяй п ’есы. Дзярж. прэмія СССР 1980. АРВАД, стараж. горад-дзяржава ў Паўн. Фінікіі. Упершыню ўпамінаецца ў егіп. крыніцах пач. 15 ст. да н.э. 3 8 ст. да н. э. пад уладай Асірыі. Н а пач. 7 ст. да н. э. — Вавілоніі. Пры Ахеменідах меў аўтаномію. У 332 да н. э. перайшоў на бок Аляксандра Македонскаго. 3 5 ст. да н.э. ў А. чаканілі манету. АРГАЗМ (ад грэч. oigao гарэць страсцю), вышэйшая ступень сладастраснага пачуцця, якое ўзнікае ў момант завяршэння палавога акта або пры іншых формах палавой разрадкі (мастурбацыі, петынгу, эратычным фантазіраванні і да т.п.). У аснове A ляжыць безумоўны рэфлекс, які падмацоўвае сукупнасць сексуальных рэакцый, фарміруючы цэласны акт паводзін; у гэтым — біял. роля А У самак большасці відаў жывёл (акрамя некаторых млекакормячых) А адсушічае і не з’яўляецца абавязковым для апладнення. У сексалогіі A разумеюць як вынік складанага ўзаемадзеяння шэ­ рагу сгруктурна-функцыянальных сістэм на розных узроўнях. Жаночы A (адрозніваюць клітарыяльны і клітарыяльна-вагінальны) больш разнастайны і працяглы ў параўнанні з мужчынскім, у пэўнай меры звязаны са стымуляцыяй эрагенных зон і характарам сексуальнай гульні. У адрозненне ад здаровых мужчын, у якіх заканчэнне палавога акта ў норме звычайна завяршаецца наступлением А., у многіх здаровых жанчын поўнае абудж энне сексуальнасці настае праз некалькі месяцаў або гадоў пасля пачатку рэгулярнага палавога жыцця. У далейшым А. бывае не пры кожным палавым акце; значная частка жанчын пакутуе на анаргазмію, якая паддаецца карэкцыі, некаторыя — на фрыгіднасцъ. Вон-

кавыя праяўленні А. ў абодвух палоў абумоўліваюцца тыпам палавой канстытуцыі, тэмпераменту, агульным і пала­ вым выхаваннем. АРГАЛІ, Архар.

млекакормячая

жывёла,

гл.

АРГАН (ад грэч. organon прылада, інструмент), клавішна-духавы муз. інструмент. Складаецца з мноства трубаў (металічных i драўЛяных, лабіяльных і язычковых, адкрытых і закрытых) розных памераў і формаў, кожная з якіх дае гук пэўнай вьшіыні і тэмбру, паветранагаягальнага механизма (мяхі,

Арган у зале Беларускай філармоніі.

Арган Праабражэнскага касцёла ў в. Новая М ы ш Баранавіцкага раёна Брэсцкай вобл. 1762.

паветраправоды), анарата кіравання — ка­ федры, дзе размешчаны клавіягуры для рук (2—7 мануалаў) і ног (1—2 педалі), дапаможныя прыстасаванні (кнопкі, рычагі, рэгістравыя ручкі); сістэма перадачы (трактура) — электрамеханічная (пры ёй кафедра можа перамяшчацца на эстрадзе). Грухш трубаў аднаго тэмбру, але рознай выншні гучання ўгвараюць рэгістры. 3-за вял. памераў, шырокага гукавога дыяпазону, багацця тэмбраў і іх спалучэнняў А наз. «каралём інструментаў». Вадзяны А (гідраўлас) вядомы з 3 ст. да н. э. 3 4 ст. ў Візантыі выкарыстоў-

А РГА Н АГЕН ЕЗ

459

ваўся як свецкі інструмент, з 8 ст. паявіўся ў Зах. Еўропе, дзе ўведзены ў каталідкія храмы. Росквіт арганнага мастацтва (16— 18 ст.) звязаны з развіццём арганабудаўніцгва (сярод вядомых майстроў А. Шнітгер, сем ’і Каспарыні, Зільберманаў), узнікненнем арганных школ у Італіі, Францыі, Іспаніі, Нідэрландах, Германіі, дзейнасідо кампазітараў і выканаўцаў (A. і Дж.Габрыелі, Дж.Фрэскабальдзі, Ф .Куперэн, І.Пахельбель, І.С.Бах). У 19— 20 ст. для А. пісалі Ф.Ліст, М.Рэгер, П.Хіндэміт, А М есіян , у Расіі С.Танееў, Ф. і А.Гедыке, Р.Ш чадрын і інш. На Беларусі паяўленне А , дакументальна засведчанае ў пач. 16 ст., абумоўлена распаўсюджаннем каталіцкага веравызнання, буд-вам касцёлаў, правядзеннем службаў. Захаваліся А., багата дэкарыраваныя ў барочным і класіцыстычным стылях у касцёлах езуітаў і францысканцаў у Гродне, у в. Новая Мыш Баранавіцкага р-на. Мясц. музыканты атрымлівалі адукацыю ў Варшаве, Вільні, М інску (у 1871— 97 існавала Мінскае вучшішча арганістаў). У 2-й пал. 20 ст. А. і выканальніцтва на ім сталі прыкметнай з ’явай свецкай муз. культуры рэспублікі. А. ўстаноўлены ў Бел. філармоніі (1963), у зале камернай музыкі Бел. філармоніі ў Троіцкім Залатагорскім касцёле (1983), у Полацкім Сафійскім саборы (1985). Сярод бел. арганістаў А.Янчанка, К.Шараў. Му­ зыку для А. пішуць бел. кампазітары АЗалётнеў, А.Навахрост, Л.Ш лег і інш. , І.Дз.Пазіна. АРГАН (ваен.), шматствольная артыл. гармата 16— 18 ст. ў Еўропе, у т л . на Беларусі; прататып шматствольнай артылерыі. Меў ад 6 да 50 і больш ствалоў (ружжаў, марцірак, малакаліберных пушак), якія замацоўваліся ў некалькі радоў на асобным вале або рамах, звычайна на калёсным лафеце. Страляў адначасова з усіх ствалоў аднаго раду. Выраблялі А. ў многіх гарадах Беларусі: Быхаве, Нясвіжы, Полацку, Слуцку і інш. У Расіі такія гарматы наз. сарокамі. АРГАНАГЕНЕЗ (ад грэч. organon пры­ лада, інструмент + ...генез), утварэнне зачаткаў органаў і іх дыферэнцыроўка ў акта- або філагенез шматклетачных арганізмаў. Амаль ва ўсіх жывёл зародак мае 3 зародкавыя лісткі: эктадэрму, мезадэрму і энтадэрму. У пазваночных з эктадэрмы ўзнікаюць зачаткі ц.н.с., органаў пачуццяў, покрываў, з мезадэрмы — шкілета, мускулатуры, крывяноснай сістэмы, палавых органаў і органаў выдзялення, з эктадэрмы — кішачная трубка, з якой потьш утвараюцца зачаткі печані, падстраўнікавай залозы, органаў дыхания. Антагенетычны А. да пэўнай ступені ўзнаўляе філагенетычны. У раслін А — гэта фарміраванне і развідцё асн. органаў (кораня, сцябла, лісця, кветак) у працэсе онтогенезу з мерыстэмы.

460

АРГАНАГЕННЫЯ

АРГАНАГЕННЫЯ Г 0Р Н Ы Я НАРО́­ ДЫ . б і я г е н н ы я п а р о д ы , б i я л i т ы, асадкавыя горныя пароды, сюіадзеныя з рэшткаў жывёльных i раслінных арганізмаў або прадуктаў іх жыццядэейнасці. Паводле рэчыўнага саставу падзяляюцда на карбанатныя (вапнякі), крамяністыя (дыятаміт, радыялярыт і інш .), фасфатныя (ракушачнік, касцяныя брэкчыі, гуана), вугляродзістыя (выкапнёвыя вугалі, гаручыя сланцы, нафты, цвёрдыя бітумы) пароды (гл. таксама Арганагенныя пабудовы). На тэр. Беларусі да А.г.п. нале-, жаць нафта, бурыя вугалі, гаручыя сланцы, торф, мелавыя пароды і інш. Літ:. Л о г в и н е н к о Н.В. Петрография осадочных пород с основами методики ис­ следования. 3 изд. М., 1984; Неотектоника и полезные ископаемые Белорусского Полесья. Мн., 1984. АРГАНАГЕ́Н НЫЯ ПАБУДО́В Ы , адасобленыя масіўныя карбанатныя целы, утвораныя з рэшткаў шкілетаў марскіх арганізмаў і карбанатных адкладаў. Вылучаюць А.п. простыя ( біястромы, біягермы) і складаныя (біястромныя, біягермавыя і рыфавыя масівы). Узніклі на месцах пражывання каланіяльных і адзінкавых рыфастваральных арганізмаў. Іх рэшткі мацаваліся карбанатам кальцыю і ўтваралі каркас, у якім наэапашваліся карбанатныя асадкі з рэіігткаў рыфалюбаў. У адкладах Беларусь трапляюцца пераважна простыя Α,π. з рэшткаў водарасцяў, каралаў, страматапораў, імшанак, радзей чарвей. Вядомы ў адкладах Аршанскай упадзіны (верхні пратэразой, сярэдні дэвон), паўн. раёнаў Беларусь (ардовік), Брэсцкай упа­ дзіны (сілур, ніжні дэвон), Прыпяцкага ыраііну (верхні дэвон, карбон). Да верхнедэвонскіх А.п. Прыпяцкага прагіну прымеркаваны радовішчы нафты і газу. АРГАНАГЕ́Н Ы, хім. элементы, неабходныя для жыццядзейнасці жывых арганізмаў. Вядома каля 20 элементаў. Сав. вучоны Б.Б.Палынаў (1968) вылучыў А. а б с а л ю т н ы я (кісларод, вадарод, вуглярод, азот, марганец, калій, сера), без якіх немагчыма існаванне арганізмаў і з якіх пераважна пабудаваны арган. рэчывы — бялкі, тлушчы, вугляводы, ферменты, гормоны, вітаміны і прадукты іх пераўтварэнняў, i А. спецыяльныя (крэмній, натрый, калъцый, жалеза, фтор, магній, стронцый, бор, цынк, медзь, бром, ёд), неабходныя мноіім, але не ўсім арганьзмам. АРГАНАЛО́ГГЯ, навуковая дысцыпліна, якая вывучае муз. інструменты — іх канструкцыю, форму, матэрыял, спосабы вырабу і рэьсанструкцыі, акустычна-тэмбравыя якасці, выьсанальнщкія магчымасці, грамадскае і мает, выкарыстанне, адлюстраванне ў літ. і выяўл. помніках. Тэрмін «А.» прапанаваны Н. Бесарабавым у 1941 для вылучэння навук. і тэхн. аспектаў даследавання муз.

інструментаў з больш шырокага вывучэння музыкі. Сучасная А. (паводле славацкага даследчыка О.Эльшака) уключае субдысцыпліны: сістэматычную (тэарэтычную) А., тэхнічную А. (эргалогію і тэхналогію), арганаакустыку, арганасацыялогію і гіеторыю інструментаў, палеаарганалогію (ацэнка археал. адкрыццяў і інш. доказаў іенавання старадаўніх інструментаў), арганаіканаграфію (выяўл. крыніцы) і этнаарганалогію (вывучэнне традыц. муз. інструментаў розных народаў). 3 пач. 20 ст. ў А. выяўляецца тэндэнцыя да інтэграцыі і адзінства сістэматычнага, гіст. і

Да арт. А рганаўты . Ге­ ракл і арганаўтьі. Размалёўка кратэра з г. Арвіета. Каля 450 да н.э.

антрапалагічнага аспекгаў, пераважна ў працах К.Закса (Германія; 1910— 30-я г.) і Э.М . ф он Хорнбастэля (Аўстрыя), якія распрацавалі сучасную класіфікацыю муз. інструментаў. Развіццю А садзейнічаюць міжнар. інструментазнаўчыя арганізацыі, спецыяльзаваныя музеі (Брусель, Стакгольм, Парыж), арганалагічныя школы (у Германіі, Швецыі), даследаванні і публікацыі арганолагаў (Эльшак, Ю.Страйнар, І.Мачак, Я.Станшэўскі, І.Мацыеўскі). На Бела­ русь распрацоўьсай праблем этнаарганалогіі ў кантэксце нар. культуры і сувязі муз. інструмента і музыкі займаехща І.Назіна. Літ.: Н а з и н а И.Д. Белоруссию народ­ ные музыкальные инструменты: Самозвучаьььие, ударные, духовые. Мн., 1979; Я е ж. Белорусские народные музыкальные инстру­ менты: Струнные. Мн., 1982; B e s s a r a b о f f N. Ancient European musical instru­ ments. Boston. 1941; N e t t l B. Theory and method in ethnomusicology. New York, 1964; E 1 s c h e k O. Instrumenty muzyczne jako przedmiot badań historycznych i antropologicz­ nych (przyczynek do koncepcji instrumentologii) Ц Muzyka. 1974. № 1, І.Дз.Назіна. АРГА́Н А-М Ш ЕРА́Л ЬНЫ Я ЎГНАЕНH I, гумінавыя ўгнаенні, угнаенні з арган. рэчываў і звязаных з імі хімічна ці адсарбцыйна мінер. злучэнняў. Атрымліваюць апрацоўкай гумінавых кіслот ці матэрыялаў, у якіх яны ёсць (торф, буры вугаль, сланец, глей, перагной), аміякам, аміячнай вадой, аміячнымі растворамі фасфатаў, ф осфарнай к-той, калійнымі солямі. Маюць розны састаў і назву: гумафос, гумафоска, торфа-аміячныя ўгнаенні, гуматы натрыю, амонію і інш. Найб.

пашыраны торфа-мьнеральныя і торфааміячна-мінер. ўгнаенні. АРІАНАТЭРАІПЯ, лячэнне прэпаратамі, атрыманымі з залоз унутранай сакрэцыі або інш. органаў і тканак жывёл. Часцей мае замяшчальны характар — уводзяцца рэчывы, якіх не хапае ў арганізме хворага і якія выпрацоўваюцца або назапашваюцца ў адпаведных органах. Да А. належыць і перасадка органаў (касцявы мозг, ныркі, печань, сэрца), калі яны не выконваюць сваіх функцый (гл. Трансплантацыя). Да арганапрэпаратаў адносяьща прэпараты ііпоф іза (пітуітрын, пралактын, АКТГ), шчытападобнай залозы (тырэаідзін), парашчытападобных залозаў (паратгармон), падстраўнікавай залозы (інсулін, ліпакаін), кары паднырачнікаў (картызон), вілачкавай залозы (тымазін), жаночых (фалікулін, сінестрол, прагестэрон) і мужчынскіх (метыландрастэндыёл) палавых органаў. Прэпараты ўводзяіщ а ўнутрымышачна або ўнутрывенна. Выцяжка з селязёнкі (спленін) стымулюе імунітэт. Пры нізкай страўнікавай саісрэцыі ў хворых на гастрыт, пры язвавай хваробе як замяшчальны выкарыстоўваюць страўнікавы сок сабак, свіней (натуральны сок, сугаст). У гематалагічнай практыцы выкарыстоўваешьа натуральная кроў, плазма крыві, сус­ пензія эрытрацыгаў, трамбацытаў. Яны выконваюць замяшчальную функцыю і стымулююць імунітэт. Л.Р.Кажарская. АРГАНАЎТЫ, у грэчаскай міфалогіі re­ pot паходу па залатое руно, якое ахоўваў дракон. Больш за 50 А. пад кіраўніцтвам Ясона накіраваліея на караблі «Арго» ў Калхіду. 3 дапамогай чараўніцы Медэі захапілі руно і прывезлі яго ў Грэхщю. Паход А. — часты сюжэт у творах ант. і пасляант. мастацгва (рэльеф у Дэльфах, кратэр еярэдзіны 5 ст. да н.э.); ён выкарыстаны ў эпасах Апалонія Радосісага і В.Флака, драм, трылогіі Ф.Грыльпарцэра, оперы Л.Керубіні і інш. АРГАН Е́Л Ы, спецыялізаваныя струк­ туры цьггаплазмы аднаклетачнай жывёлы, аналагічныя аднаму з органаў шматклетачнай, пгго выконваюць пэўныя функцыі: рухальныя, скарачальныя, рэцэпторныя, стрававальныя, сакраторныя і экстраторныя, нападу і абароны. а р г а н і з а в Ан а я

зл а ч ь ін н а с ц ь , форма злачыннай дзейнасці аб’яднанняў злачынцаў. Вызначаецца высокай самаарганізацыяй, прафесіяналізмам, іерархічнай сістэмай узаемаадносін, манапалізаьдаяй розных сфераў злачыннай дзейнасці з мэтай здабычы максімальных даходаў і выкарыстання легальных шляхоў для «адмывання» злачынна здабытых сродьсаў, нейтралізацыяй і ьсарумпіраваннем дзярж. органаў, пашырэннем злачынных сувязяў за межы краіны· Гл. таксама Мафія, Рэкет.

АРГАН 13АВАНЫ НАБОР РАБОЧЫХ, планавае міжгаліновае і тэрытарыяль-

нае пераразмеркаванне працоўных рэсурсаў у б. СССР і інш. краінах сацыяліст. арыентацыі для забеспячэння патрэб нар. гаспадаркі ў рабочай сіле і для працаўладкавання грамадзян. Ажыццяўляўся спец, дзярж. органам. Рабочыя арганізаванага набору мелі льготы, накіроўваліся пераважна на новабудоўлі. 3 Беларусі да 1941 па А.н.р. накіравана 1 млн. 629 тыс. чал. (пераважна сельскага насельніщва) на лесанарыхтоўкі, у рыбную прам-сць, у Данбас, на будоўлі Масквы, Ленінграда і інш. За 1944—-76 А.н.р. склаў 588,4 тыс. чал., найб. інтэнсіўны ён быў у 1950— 53. У

агулънай тэорыі сістэмы, кібернетыкі, сінергетыкі, канцэпцыі глабальнага эвалюцыянізму і інш. Вызначальныя рысы А. — уларадкаванасць, функцыянальнасць, іерархічнасць. У п а р а д к а в а н асц ь уключае парадак (разнастайнасць устойлівых сувязяў у патоку змен), кампазіцыю элементаў (від ўладкаванасді) і функцыянальную залежнасць (змена элемента вядзе да змены інш. элементаў ці ўсёй сістэмы ў цэлым і, наадварот, змена сістэмы вядзе да змены яе структурных элементаў). Функцыянальнасць характарызуе адносіны сістэмы з навакольным

461

асяроддзем, дасягненне за кошт А. прыстасавальнага (функдыянальнага) эфекту. Сутнасць і е р а р х і ч н а с ц і ў тым, што кожная А. мае розныя ўзроўні (сістэмы і падсістэмы, ступені, формы, структуры, тыпы і г.д.), разу­ мение якіх спрыяе выяўленню генетычнай сувязі паміж імі: у нежывой прыродзе — ад субклетачнага да Метагалактыкі, у жывой прыродзе — ад субкле­ тачнага да біясфернага (і ноасфернага), у грамадстве — ад чалавека да соцыума.

2) А б’яднанне лю дзей для сумеснай рэалізацыі пэўнай праграмы ці мэты на аснове вызначаных правілаў дзеяння. 3) Сукупнасць працэсаў ці дзеянняў, якія вядуць да ўтварэння і ўдасканальвання ўзаемасувязяў паміж часткамі цэлага. Літ.: Б о г д а н о в А А Текстология: Все­ общая организационная наука. Кн. 1—2. М., 1989; П р и г о ж и н И., С т е н г е р с И. Порядок из хаоса: Пер. с англ. М., 1986. Г.І.Шчарбіцкі. АРГАНІЗАЦЫЯ АБ’ЯДНАНЫ Х НА́ Ц Ы Й (United Nations; AAH), міжнародная арганізацыя, створаная для падтрымання міру, бяспекі і развіцця супрацоўніцтва паміж усімі краінамі. Арганізац. і структурныя асновы ААН закладваліся ÿ час 2-й сусв. вайны вадучымі дзяржавамі антыгітлераўскай кааліцыі.

1.1.1942 у Вашынгтоне 26 краін падпісалі Дэкларацыю Аб'яцнаных Нацый (назву «Аб’яднаныя Нацыі» прапанавау́ прэзідэнт ЗША́ Ф.Рузвельт). У Дэкларацыі, нрьшятай

Да арт. А р ган іэа цыя А б я д н а н ы х Н ации. К ір а ў н ік д э л е га ц ы і БССР К .В .К іся л ё ў падпісвае С т а т у т A A H . Сан-Францыска.

26.6.1945.

1956— 66 з БССР на асваенне цалшных зямель накіравана больш з5 48 тыс. сем’яў (каля 179 тыс. чал.). У 1961— 71 штогодні набор зменшыўся больш як у 5 разоў. 3 фарміраваннем рыначнай эканомікі забеспячэнне нар. гаспадаркі рабочай сілай адбываецца праз рынак працы. АРГАНІЗАЦЬІЙНАЯ СТРУКТУРА ў э к а н о м і ц ы , сукупнасць устойлі­ вых і лагічных суадносін узроўняў кіравання і функцыянальных сфераў суб’екта гаспадарання, прызначаных забяспечыць эфектыўнае дасягненне мэты. Аптымальная А с . — найважнейшая ўмова арганізацыі вытворчасці. АРГАНІЗАЦЬІЙНАЯ Аргтэхніка.

АРГАНІЗАЦЫЯ

ТЭХНІКА,

гл.

АРГАН13А́Ц ЫЯ (франц. organisation ад позналац. oiganizo надаю зграбны выгляд, упарадкоўваю), 1) ступень і характар упа́р адкаванасщ элементаў сістэмы, яе адэкватнасць функциям, што выконвае гэта сістэма. Паняцце «А » азначае сістэмны аб’ект, упарадкаванасць, мэтанакіраваную дзейнасць кібернетычных сістэм, сац. сістэму як сродак дасягнення мэты. Сама канцэпцыя А., такім чынам, уключае агульнафіласофскі, сістэ­ мны, кібернетычны і сацыялагічны падыходы. Стварыць агульнае вучэнне аб А. спрабаваў АА.Багданаў (1913), які выказаў ідэю Ізамарфізму розных арганізацыйных структур, блізкую да

Будынак Сакратары* А р га н іза ц ы і

у н^йорку. ацыи

462

АРГАНІЗАЦЫЯ

30.10.1943 на Маскоўскай нарадзе міністраў замежных спраў, ад імя ўрадаў заяўлена пра неабходнасць «заснавання ў найкарацейшы тэрмін агульнай міжнароднай арганізацыі для падтрымання міру і бяспекі, заснаванай на прынцыпе суверэннай роўнасці ўсіх міралюбіных дзяржаў». На Думбартан-Окс канферэнцыі 1944 прадстаўнікі Вялікабрытаніі, ЗША, Кітая і СССР распрадавалі прапановы па статуце такой apr-цыі. На Крымской канферэнцыі 1945 кіраўнікі Вялікабрыганіі, ЗША і СССР дамовіліся на ўстаноўчую канферэнцыю ў Сан-Францыска ў якасці першапачатковых дзяржаў — заснавальніц ААН запрасідь Беларускую ССР і Украінскую ССР, ацэньваючы ўклад народаў гэтых рэспублік у перамогу над фашызмам. Сан-Францыская канферэнцыя 1945 прыняла Статут AAH. Урачыстае яго падпісанне адбылося 26.6.1945 прадстаўнікамі 50 даяржаў, у т.л. і БССР. Гэтыя краіны, а таксама не прадстаўленая на канферэнцыі Польшча (падпісала Статут некалькі назней), сталі першапачатковымі дзяржавамі — членамі ААН. Афіц. датай угварэння ААН лічыцца 24.10.1945, калі яе Статут набыў сілу пасля здачы ратыфікацыйных грамат Вялікабрытаніяй, ЗІДА, Кітаем, СССР, Францыяй і болынасцю інш. краін, якія яго падпісалі (БССР ратыфікавала Статут 30.8.1945). 24 кастр. адзначаецца штогод як Дзень ААН. Паводле Статута мэты ААН: падтрымліваць міжнар. мір і бяспеку, выкарыстоўваючы эфектыўныя калект. захады супраць агрэсіі ці інш. парушэнняў міру; праводзіць мірнымі сродкамі адпаведна з прынцыпамі справядлівасці і міжнар. права ўрэгуляванне або выраш энне міжнар. спрэчак ці сітуацый, што могуць прывесці да парушэння міру; развіваць дружалюбныя адносіны паміж нацыямі на аснове павагі п р и н ­ ц и пу раўнапраўя і самавызначэння народаў і рабіць адпаведныя захады на ўмацаванне ўсеагульнага міру; ажыццяўляць міжнар. супрацоўніцтва ў выраш энні праблем эканам., сац., культ харакгару, заахвочваць і ўмацоўваць павагу да правоў чалавека і асн. свабод для ўсіх, незалежна ад расы, полу, мовы і рэлігіі. У сваёй дзейнасці ААН кіруецца прынцыпамі суверэннай роўнасці ўсіх яе членаў, добрасумленнага выканання імі прынятых на сябе ў адпаведнасці са Статутам абавязацельстваў, вырашэння міжнар. спрэчак мірнымі сродкамі, неўмяшання ў справы, якія па сутнасці ўваходзяць ва ўнутр. камлетэнцыю лю бой дзяржавы. ААН забяспечвае ў апаведнасці з яе прынцыпамі дзейнасць дзяржаў, якія не з ’яўляюцца членамі арг-цыі. Паводле Статута прыём у члены ААН адкрыты для ўсіх міралюбівых дзяржаў, якія бяруць на сябе абавязкі, абумоўленыя Статутам, могуць і жадаюць іх выконваць. Прыём праводзіцца Генеральной Асамблеяй ААН па рэкамендацыі Совета Бяспекі ААН. Статут прадугледжвае прыпыненне ажыццяўлення правоў і прывілеяў дзяр­ жавы — члена ААН або выключэнне з ААН за парушэнне прынцыпаў Статута.

Колькасны рост Арганізацыі Аб'яднаных Нацый Год уступлення

Колькасць дзяржаў-членаў А А Н (на год)

Дзяржавы — члены А А Н (у дужках дата прыняцця дзяржавы)

1

2

3

1945

51

Аргенціна, Беларусь, Бразілія, Вялікабрытанія, Гаіці, Дамініканская Рэспубліка, Данія, Егіпет, ЗШ А , Іран, Кітай (Рэзалюцыяй Ген. Асамблеі ад 25.10.1971 прадстаўнікі ўрада КН Р прызнаны законнымі прадстаўнікамі Кітая ў АА Н , а прадстаўнікі Чан Кайшы пазбаўлены гэтых паўнамоцтваў), Куба, Ліван, Люксембург, Нікарагуа, Новая Зеландыя, Парагвай, Полынча, Расійская Федэрацыя (да 24.12.1991 — СССР), Сальвадор, Саудаўская Аравія, Сірыя, Турцыя, Украіна, Філіпіны, Францыя, Чылі, Чэхаславакія, Югаславія (усе 24 кастр.), Грэцыя (25 кастр.), Індыя (30 кастр.), Перу (31 кастр.), Аўстралія (1 ліст.), Коста-Рыка, Ліберыя (2 ліст.), Калумбія (5 ліст.), Мексіка, Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка (7 ліст.), Канада (9 ліст.), Панама, Эфіопія (13 ліст.), Балівія (14 ліст.), Венесуэла (15 ліст.), Гватемала (21 ліст.), Нарвегія (27 ліст.), Нідэрланды (10 снеж.), Гандурас (17 снеж.), Уругвай (18 снеж.), Ірак, Эквадор (21 снеж.), Бельгія (27 снеж.)

1946

55

Афганістан, Ісландыя, Швецыя (19 ліст.), Тайланд (16 снеж.)

1947

57

Йемен, Пакістан (30 вер.)

1948

58

М 'янм а (19 крас.)

1949

59

Ізраіль (11 мая)

1950

60

Інданезія (28 вер.)

1955

76

Албанія, Аўстрыя, Балгарыя, Венгрыя, Іарданія, Ірландыя, Іспанія, Італін, Камбоджа, Лаоская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка, Лівійская Арабская Джамахірыя, Непал, Партугалія, Ш ры-Ланка, Румынія, Фшляндыя (усе 14 снеж.)

1956

80

Марока, Судан, Туніс (усе 12 ліст.), Японія (18 снеж.)

1957

82

Гана (8 сак.), Малайзія (17 вер.)

1958

83

Гвінея (12 снеж.)

1960

100

Бенін, Буркіна-Фасо, Габон, Заір, Камерун, Кіпр, Конга, Кот-д'Івуар, Ма­ дагаскар, Нігер, Самалі, Тога, Цэнтральнаафрыканская Рэспубліка, Чад (усе 20 вер.), Малі, Сенегал (28 вер.), Нігерыя (7 кастр.)

1961

104

Манголія, Маўрытанія, Сьера-Леоне (усе 27 кастр.), Аб'яднаная Рэспубліка Танзанія (14 снеж.)

1962

110

Бурундзі, Руанда, Трынідад і Табага, Ямайка (усе 18 вер.), Алжы р (8 кастр.), Уганда (25 кастр.)

1963

112

Кувейт (14 мая), Кенія (16 снеж.)

1964

115

Замбія, Малаві, Мальта (усе 1 снеж.)

1965

118

Гамбія, Мальдыўскія Асгравы, Сінгапур (усе 21 вер.)

1966

122

Гаяна (20 вер.), Батсвана, Лесота (17 кастр.), Барбадас (9 снеж.)

1967

123

Дэмакратычны Йемен (14 снеж.)

1968

126

Маўрыкій (24 крас.), Свазіленд (24 вер.), Экватарыяльная Гвінея (12 ліст.)

1970

127

Фіджы (13 ліст.)

1971

132

Бахрэйн, Бутан, Катар (усе 21 вер.), Аман (7 кастр.), Аб'яднаныя Арабскія Эміраты (9 снеж.)

1973

135

Багамскія Астравы, Германская Дэмакратычная Рэспубліка, Федэратыўная Рэспубліка Германіі (усе 18 вер.)

Дзяржавы — заснавальніцы А А Н

Новыя дзяржавы — члены А А Н

1974

138

Бангладэш, Гвінея-Бісау, Грэнада (усе 17 вер.)

1975

144

Каба-Вердэ, Мазамбік, Сан-Таме і Прынсіпі (усе 16 вер.), Папуа —Но­ вая Гвінея (10 кастр.), Каморскія Астравы (12 ліст.), Сурынам (4 снеж.) Сейшэльскія Астравы (21 вер.), Ангола (1 снеж.), Самоа (15 снеж.)

1976

147

1977

149

В'етнам, Джыбуці (20 вер.)

1978

151

Саламонавы Астравы (19 вер.), Дамініка (18 снеж.)

1979

152

І98р

• 154

Сент-Люсія (18 вер.)

1981

157

Вануату (15 вер.), Беліз (25 вер.), А нты іуа і Барбуда (11 ліст.)

1983

158

Сент-Кітс і Невіс (23 вер.)

1984

159

Бруней (21 вер.)

1990

159

Намібія (23 крас.), Лихтенштейн (18 вер.)

22.5.1990 Йемен і Дэмакратычны Йемен аб'ядналіся ў адну дзяржаву пад назвай Йемен (Рэспубліка Йемен). 3.10.1990 ГДР і ФРГ аб'ядналіся ў адну дзяржаву — Германію (ФРГ)

1991

166

Карэйская Народна-Дэмакратычная Рэспубліка, Латвія, Літва, Маршалавы Астравы, Мікранезія, Рэспубліка Карэя, Эстонія (усе 17 вер.)

Зімбабве (25 жн.), Сент-Вінсент і Грэнадзіны (16 вер.)

Продолжение 1

3

2

1992

179

Азербайджан, Арменія, Казахстан, Кыргызстан, Рэспубліка Малдова, Сан-Марына, Таджыкістан, Туркменістан, Узбекістан (усе 2 сак.), Боснія Герцагавіна, Славенія, Харватыя (усе 22 мая), Грузія (31 ліп.)

1993

184

СлаВакія, Чэшская Рэспубліка (19 студз., Чэха-Славакія як дзяржава спыніла сваё існаванне), былая Югаслаўская Рэспубліка Македонія (8 крас.), Манака, Эрытрэя (28 мая), Андора (28 ліп.)

1994

185

Палау (16 снеж.)

АРГАНІЗАЦЫЯ

463

На 1.4.1995 членамі AAH з ’яўляліся 185 дзяржаў свету. Гал. органы арг-цыі: Генеральная Асамблея, Савет Бяспекі, Эканамічны і сацыяльны савет ААН (ЭКАСОС), Са­ вет па апецы ААН, Міжнародны суд AAH і Сакратарыят AAH. У Ген. Асамблеі прадстаўлены ўсе члены ААН. Яна можа абмяркоўваць любыя пытанні ў межах Статута або якія адносяцца да

Сістэма Арганізацыі Аб’яднаных Ннный ГЕНЕРАЛЬНАЯ АСАМБЛЕЯ САВЕТ БЯСПЕКІ ЭКАНАМІЧНЫ I САЦЫЯЛЬНЫ CARFT

САКРАТАРЫЯТ МІЖНАРОДНЫ СУД САВЕТ ПА АПЕЦЫ Спецыялізаваныя ўстановы і іншыя аўтаномныя арганізацыі сістэмы МАГАТЭ Міжнароднае агенцтва па атамнай энергіі МАЛ Міжнародная арганізацыя працы ФАО Харчовая і сельскагаспадарчая арганізацыя Аб'яднаных Нацый ЮНЕСКА Арганізацыя Аб’яднаных Нацый па питан­ иях адукацыі, навукі і культуры СААЗ Сусветная арганізацыя аховы здароўя Трупа Сусветнага банка МБРР Міжнародны банк рэкансгрукцыі і развіцця (Сусветны банк) МАР Міжнародная асацыяцыя развіцця МФК Міжнародная фінансавая карпарацыя МВФ Міжнародны валюты фонд ІКАО Міжнародная арганізацыя грамадзянскай авіяцыі СПС Сусветны паштовы саюз МСЭ Міжнародны саюз электрасувязі СМА Сусветная метэаралагічная арганізацыя ІМО Міжнародная марская арганізацыя САІУ Сусветная арганізацыя інтэлектуальнай уласнасці МФСР Міжнародны фонд сельскагаспадарчага развіцця ЮН1ДО Арганізацыя Аб’яднаных Нацый па прамысловым развіцці ГАТТ Генеральнае пагадненне па тарыфах і гандлі Праграмы і органы ААН (прадстаўнічы пералік) БАДАР Блізкаўсходняе агенцтва ААН для дапамогі палесцінскім бежанцам і арганізацыі работ МВНІПЖ Міжнародны вучэбны і навукова-даследчы інстытут па палягппэнні становішча жанчын

ЦААННП Цэнтр ААН па населеных пунктах (Хабігат) ЮНКТАД Канферэнцыя ААН па гандлі і развіцці ПКНСААН Міжнародная праграма ААН па кантролі над наркатычнымі сродкамі ПРААН Праграма развіцця Арганізацыі Аб’яднаных Нацый ЮНЕП Праграма ААН па навакольным асяроддзі ЮНФПА Фонд ААН у галіне народанасельнівдва УВКБ Упраўленне Вярхоўнага камісара ААН па справах бежанцаў ЮНІСЕФ Дзіцячы фонд ААН ЮНІФЕМ Фонд ААН для развіцця ў інтарэсах жан­ чын ЮНІТАР Вучэбны і навукова-даследчы інстытут ААН УААН Універсітэт ААН схс Сусвегаы харчовы савет СХП Сусветая харчовая праграма ЦМГ Цэнтр па міжнародным гандлі ЮНКТАД/ГАТГ Аперацыі па падгрыманні міру (на 1995) ОНВУП Орган ААН па назіранні за выкананнем умоў перамір’я на Блізкім Усходзе Існуе з чэрвеня 1948 ГВНААНІП Трупа ваенных назіральнікаў ААН у Індыі і Пакистане Існуе са студзеня 1949 УСААНК Узброеныя сілы ААН па падгрыманні міру на Кіпры Існуюць з сакавіка 1964 СААННР Сілы Арганізацыі Аб’дцнаных Нацый па назіранні за раз’яднаннем (Галанскія Вышыні) Існуюць з чэрвеня 1974 ЧСААНЛ Часовыя сілы ААН у Ліване і, Існуюць з сакавіка 1978 ІКМААНН Ірака-кувейцкая місія ААН па назіранні Існуе з красавіка 1991 КМААНА II Кантрольная місія ААН у Анголе II Існуе з чэрвеня 1991 МНААНС Місія назіральнікаў ААН у Сальвадоры

Існуе з ліпеня 1991 МААНРЗС Місія ААН па правддзенні рэферэндуму ÿ Заходняй Сахары Існуе з верасня 1991 СААНАБЮ Сілы ААН па ахове ÿ былой Югаславіі Існуюць з сакавіка 1992 ЮНОМОЗ Аперацыя ААН у Мазамбіку Існуе са снежня 1992 ЮНОСОМ II Аперацыя ААН у Самалі II Існуе з мая 1993 МААНАДГ Місія ААН па аказанні дапамогі Грузіі Існуе з жніўня 1993 МНААНЛ Місія назіральнікаў ААН у Ліберыі Існуе з верасня 1993 МААНГ Місія ААН у Гаіці Існуе з верасня 1993 МААНДР Місія ААН па аказанні дапамогі Руандзе Існуе з кастрычніка 1993 МААННТ Місія ААН па назіранні ў Таджыкістане Існуе са снежня 1994 ініііыя камітэты, камісіі, спецыяльныя і звязаныя з імі органы

Галоўныя і іншыя сесійныя камітэты Пастаянныя камітэты і спецыяльныя ор­ ганы Іншыя дапаможныя і звязаныя з імі ор­ ганы Ваенна-штабны камітэт ФУНКЦЫЯНАЛЬНЫЯ КАМІСІІ Камісія сацыяльнага развіцця Камісія па папярэджанні злачыннасці і крымінальным правасудцзі Камісія па правах чалавека Камісія па наркатычных сродках Камісія па навуковым і тэхнічным развіцці Камісія па ўстойлівым развіцці Камісія па становішчы жанчын Камісія па народанасяленні Сгатыстычная камісія РЭГІЯНАЛЬНЫЯ КАМІСІІ Эканамічная камісія для Афрыкі (ЭКА) Еўрапейская эканамічная камісія (ЕЭК) Эканамічная камісія для Лацінскай Амерыкі і Карыбскага басейна (ЭКЛАК) Эканамічная і сацыяльная камісія для Азіі і Ціхага акіяна (ЭСКАЦА) Эканамічная і сацыяльная камісія для За­ ходняй Азіі (ЭСКЗА) СЕСІЙНЫЯ I ПАСТАЯННЫЯ КАМІТЭТЫ ЭКСПЕРТНЫЯ, СПЕЦЫЯЛЬНЫЯ I ЗВЯЗАНЫЯ 3 ІМІ ОРГАНЫ

464

АРГАНІЗАЦЫЯ

паўнамоцтваў і фунхцый любога з органаў ААН, даваць рэкамендацыі Савету Бяспекі і яго членам па любым з такіх пьгганняў, за выключэннем тых, на якія распаўсюджваюцца паўнамоцгвы Савета Бяспекі; нызначае мэты і кіруе даейнасцю ў галіне развіцця, склікае сусв. канферэнцыі, абвяшчае міжнар. гады і г.д. Паводле Статута ААН на Савет Бяспекі ўскладзена тал. адказнасць за падгрыманне міру і бяспекі. Ён складаецца з 5 пастаянных (Вялікабрытанія, ЗША, Кітай, Расія і Франция) і 10 непасгаяшшх (выбіраюцца Ген. Асамблеяй на 2 гады) членаў. Дзейнічае паводле принципу аднагалосся. Рашэнні Савета Бяспекі абавязковыя для ÿcix членаў ААН. У выключную кампетэнцыю Савета Бяспекі ўваходзіць вырашэнне пытанняў стварэння і функцыянавання ўзброеных сіл ААН. Эканам. і сац. савет каардынуе пад эгідай Ген. Асамблеі дзейнасцъ ААН у галіне эканам. і сац. супрацоўніцгва. Складаецца з 54 чал., якія выбіраюцца Ген. Асамблеяй. За­ дача Савета па апецы — назіранне за кіраўніцгвам падапечнымі тэрыторыямі, якія ўключаны ў сістэму апекі. Міжнар. суд — гал. суд. орган ААН. Яго члены выбіраюцца Ген. Асамблеяй і Саветам Бяспекі. Сакратарыяг абслугоўвае інш. органы ААН, выконвае праграмы і ажыццяўляе принятую імі палітыку. Узначальвае Сакратарыят Генералъны сакратар ААН (з 1.1.1993 Буграс БутрасГалі). Існуе вял. колькасць розных органаў ААН: спец, камітэты, камісіі, канфе­ рэнцыі і інш. Асобна вылучаюцца спецыялізаваныя уст анови ААН, якія дзейнічаюць аўтаномна, маюць свае ўстановы і членства. Штаб-кватэра ААН размешчана ў Нью-Йорку. У ш эрагу гарадоў свету дзейнічаюць інфарм. цэнтры і розныя службы арг-цыі. У Вене і Ж эневе размешчаны Адцзяленні ААН. Афіц. мовы ААН — англ., ісп., кіт., рус., франц.; араб, мова дабаўлена як афіц. мова Ген. Асамблеі, Савета Бяспекі і ЭКАСОС. Мае сваю эмблему і сцяг. У Мінску дзейнічае Прадстаўніцтва ААН у Рэспубліцы Беларусь. В.М.Іваноў, Г.К.Кісялёў. АРГАНІЗАЦЫЯ

АБ'ЯДНА́Н Ы Х

НА

Ц Ы Й ПА П РА М Ы С Л О ВЫ М РА ЗВІЦ ­ Ц І (United Nations Industrial Develop­ ment Organization; Ю НЩ О), міжурадавая арг-цыя ў сістэме ААН. Створана ў 1966. Паводле статута (приняты ў 1979 у Вене) ЮНЩО аўтаномная спецыялізаваная ўстанова (з 1986). Чл. арганізацыі з ’яўляюцца 147 дзяржаў (1990). Асн. мзты і віды дзейнасці: дапамога краінам, інто развіваюЦца, у правадзенні і паскарэнні індустрыялізацыі, распрацоўка і каардынацыя з гэтай нагоды мерапрыемстваў ААН; садзейнічанне ва ўмацаванні супрацоўніцгаа паміж індустрыяльна развігымі краіиамі і тымі, што стаяць на шляху развіц­ ця; правядзенне адпаведных кансультацый і перагавораў, падгрымка інвестыцыйных працэсаў, перадача тэхналогій і г.д. Аказвае тэхн. дапамогу, распрацоўвае праграмы падрыхгоўкі кадраў для прам-сці, выступае як цэнтр па зборы, сістэматызацыі і распаўсюджванні прамысл. інфармацыі. Асн. органы — Ген. канферэнцыя,

Савет па прамысл. развіцці і К-т па праграме і бю джэце. Ш таб-кватэра арг-цыі ў Вене. АРГАНІЗАЦЫ Я ЦЫЙ

АБ’ЯДНАНЫ Х

НА́-

ПА ПЫ ТА́Н НЯХ АДУКАЦЫ І,

НАВУКІ I КУЛЬТУРЫ (United Nations Educational Scientific and Cultural Organisation; Ю НЕСКА), спецыялізаваная міжурадавая ўстанова ААН, якая садзейнічае ўмацаванню міру і міжнар. бяспекі праз развіццё супрацоўніцтва паміж дзяржавамі ÿ галіне адукацыі, навукі і культуры. Створана на Л онданскай устаноўчай канферэнцыі ў ліст.

1945, афіцыйна дзейнічае з 4.11.1946 (з дня ўступлення ў сілу Статута Ю НЕСКА). На пач. 1995 членства ў Ю НЕСКА мела 171 дзяржава, у т л . Рэспубліка Беларусь (з 1954, разам з СССР і Украінай). Кіруючыя органы Ю НЕСКА: Генеральная канферэнцыя, Выканаўчы савет і Сакратарыят, які ўзначальваецца Генеральным дырэкта-

Э м бл ем а

Арганізацыі абя́д наных нацый па пытаннях адука­ цыі, навукі і культуры (Ю Н ЕС К А ).

рам. Ген. канферэнцыя — вышэйшы орган, які вызначае стратэгію дзейнасці Ю НЕСКА, — склікаецца на чарговыя сесіі раз у 2 гады; у ёй прымаюць удзел прадстаўнікі ўсіх дзяржаў — членаў Ю НЕСКА. На канферэнцыі зацвярджаецца праграма і бюджэт арг-цыі, фарміруедца Выканаўчы савет, прызначаецца Ген. дырэктар (тэрмінам на 6 гадоў), прымаюцца канвенцыі і рэкамен­ дацыі, новыя члены арг-цыі. Паміж сесіямі арг-цыяй кіруе Выканаўчы са­ вет, які складаецца з 51 прадстаўніка. У склад Сакратарыята ўваходзяць сектары: адукацыі, прыродазнаўчых навук, грамадскіх навук, камунікацый, супрацоўніцгва, знеш ніх зносін. Сектары ўзначальваюць намеснікі Ген. дырэктара. Штаб-кватэра Ю НЕСКА ў Парыжы. Дзейнасць Ю Н ЕСКА ажыццяўляецца паводле сярэднетэрміновых і кароткатэрміновых (2-гадовых) планаў, у якіх

распаўсюджвання стат. даных, садзейнічання дзяржавам у правядзенні рэстаўрацыйных работ, стварэння навуч. устаноў, іх абсталявання, накіравання экспертаў, кансультацый, дапамогі ў распрацоўцы навук. і- навуч. праграм. Важная форма дзейнасці Ю НЕСКА па пашырэнні нац. і міжнар. супрацоўніцтва і ўзаемаразумення — распрацоўка міжнар. канвенцый, дэкларацый, рэкамендацый (напр., Усеагульная канвенцыя аб аўтарскім праве 1952, Канвенцыя аб ахове сусветнай культурнай і прыроднай спадчыны 1972, Рэкамендацыя аб развіцці адукацыі дарослых 1978 і інш .). Для кіравання асобнымі праграмамі Ген. канферэнцыя можа ствараць дапаможныя к-ты і камісіі. Так, для кі­ равання праграмай «Ю НЕСКА — Чарнобыль» створаны спец, камітэт. У рэалізацыі праграм Ю НЕСКА удзельнічаюць нац. камісіі, якія выконваюць кансультатыўныя функцыі пры дэлегацыі сваей краіны на Ген. канферэнцыі або пры сваім урадзе. У Рэспубліцы Бела­ русь нац. камісгя па справах Ю НЕСКА створана ў 1956. Узначальвае яе, як правіла, міністр замежных спраў. Ю Н ЕСКА выпускав 26 перыяд. выданняў на розных мовах. Найб. папулярны сярод іх штомесячнік «Курьер Ю НЕСКО».

Him.: Я з ы к о в и ч Л.В. Деятельность Бе­ лорусской ССР в ЮНЕСКО. Мн., 1986. Л.В.Паўлава. АРГАНІЗАЦЫЯ

АЗШ ЦКА-ЦІХААКІ-

ЙНСКАТА ЭКАНАМІЧНАГА СУПРАЦ 0Ў Н ІЦ Т В А (Asia-Pacific Economic Cooperation Conference; АЦ ЭС), аб’яднанне краін Азіяцка-Ціхаакіянскага рэгіёна. Створана ў 1989. Уваходзяць (1995): Аўстралія, Бруней, З Ш А Інданезія, Канада, Кітай, Малайзія, Мексіка, Новая Зеландыя, Папуа-Новая Гвінея, Паўд. Карэя, Сінгапур, Сянган (Ганконг), Тайвань, Тайланд, Філіпіны, Чылі, Японія. Асн. мэты; лібералізацыя гандлю, інвестыцый, руху капіталаў і тэхналогій. Вышэйшы орган — Канфе­ рэнцыя кіраўнікоў урадаў. Ш таб-ква­ тэра ў Сінгапуры. Дз.В.Панамароў. АРГАНІЗАЦЫЯ

AM ЕРЫ КАН СК1Х

ДЗЯРЖ АЎ (Organization o f American States; ААД), рэгіянальная арг-цыя дзяржаў Паўн., Цэнтр. і Паўд. Амерыкі. Створана ў 1948 на 9 -й Міжамер. кан­ ферэнцыі ў Багаце (Калумбія). Увахо­ сфармуляваны агульныя кірункі дзей­ дзяць 35 дзяржаў (акрамя Кубы; 1991). насці, распрацаваныя на аснове аналізу Асн. м э т ы — падтрымка міру ў зах. актуальных праблем. Праграмныя га- паўшар’і, забеспячэнне калект. бяспекі ліны дзейнасці Ю Н ЕСК А ў 1994— 95: і мірнага вырашэння праблем; спрыянадукацыя і будучыня; навука ў інтарэсах не эканам., сац. і культ, супрацоўпрагрэсу і навакольнае асяроддзе; куль­ ніцтву; каардынацыя дзейнасці розных тура — мінулае, сучаснае і будучае; ка- міжамер. арг-цый. У 1959 створаны мунікацыя — інфармацыя і інфарма- Міжамер. банк развіцця. Вышэйшыя тыка на службе чалавецгва; сац. і гу- органы ААД — міжамер. канферэнцыя маніт. развіццё навукі — уклад у раз­ (збіраецца кожныя 5 гадоў), ген. асавіццё міру, правоў чалавека і мблея міністраў замежных спраў, пастадэмакратыі. Праграмы ажыццяўляюцца янны савет (кожная дзяржава прадстаўў форме канферэнцыі, нарады, сімпо- лена паслом), ген. сакратарыяг (зназіума, міжнар. кампаніі, збору, аналізу і ходзіцца ў Вашынгтоне).

АРГАНІЗЛЦЫЯ

АФРЫКАНСКАГА

АДЗІНСТВА (Organization o f African Unity; AAA), рэгіянальная міжурадавая арг-цыя незалежных дзяржаў Афры и́. Засн. ў 1963 у Адыс-Абебе (Эфіопія). Уваходзіць 51 дзяржава (1991). Мэты — барацьба супраць каланіялізму ва ўсіх яго формах і праявах, рацыянальнае выкарыстанне рэсурсаў кантынента, развіццё супрацоўніцтва і каардынацыя дзеянняў у палітыцы, эканоміцы, абароне, навуцы, культуры і інш. Створаны Афр. банк развідця, Ін-т эканам. шіанавання. 2-я Асамблея ААА (Кіпр, чэрв. 1964) абвясціла Афрыку бязатамнай эонай. Вышэйшы орган — штогадовая Асамблея кіраўнікоў дзяржаў і ўрадаў, выканаўчы орган — Савет Міністраў, пастаянны адм. орган — Сакратарыят, дзейнічаюць пастаянныя камісіі, сакратарыят афр. групы дзяржаў пры ААН. Штаб-кватэра ў Адыс-Абебе. а р г а н і з Ац ы я

б е л а р ў с к а -а м е -

РЫКАНСКАЙ М ОЛАДЗІ ў ЗШ А (АБАМ). Створана 30.12.1951 аб’яднаннем арг-цый бел. моладзі ў Кліўлендзе і Нью-Йорку. Д а 1967 наз. Згуртаванне бел. моладзі ў Амерыцы. Мае аддзяленні ў Дэтройце, Кліўлендзе, Л ос-А нджэлесе, Нью-Брансвіку, Саўт-Рыверы.

3 1960 член Еўрап. ін-та (ін-та выхавання моладзі еўрап. бежаннаў). Пры арг-цыі існуе (з 1977) ф онд падтрымкі студэнтаў імя Любачкі. АБАМ займаецца культ.-асв., грамадска-арганізац. і інфарм.-выдавецкай дзейнасцю. Выда­ вала часопісы «Віці» (1952— 57, разам з Бел.-амер. студэнцкім аб’яднаннем), «Беларуская моладзь» (1959— 80, на бел. і англ, мовах), выйшаў «Беларуси́ песенны зборнік» М.Куліковіча (Кліўленд, 1960). Пры АБАМ у 1956— 93 дзейнічаў танц. ансамбль «Васілёк». А.С.Ляднёва. АРГАШЗ.А́Ц ЫЯ ВАРШ АЎСКАТА ДАГАВ0РУ , гл. ў арт. Варшаўскі дагавор 1955. а р г а н і з Ац ы я

ВЫ ЗВАЛЕ́Н НЯ

па-

ЛЕСЦІНЫ (АВП ), галоўная арг-цыя палесцінскага нац.-выз. руху. Створана ў 1964. Уключае большасць арг-цый Палесцінскага руху супраціўлення i грамадска-паліт. аб’яднанняў, я и ́я актыўна змагаюцца за правы араб, народа Палесціны. Мае ўзбр. сілы, прадстаўніцгвы больш як у 100 краінах, чл. Лігі араб, краін, Арг-цыі «Ісламская канферэнцыя», з 1974 — адзіны закон­ ны прадстаўнік араб, народа Палесціны ў ААН. Вышэйшы орган — Нац. савет Палесціны (Н С П , склікаецца раз у год, лічыцца палесцінскім парламентам у выгнанні), я и ́ ў 1988 прыняў раш энне пра стварэнне Дзяржавы Палесціна на тэр. зах. берага р. Іардан і сектара Газа. Паліт. і арганізац. гіраўніцгва АВП ажыццяўляе яе Выканком (надзелены НСП ' паўнамоцтвамі часовага па­ лесцінскага ўрада); з 1969 старшыня Выканкома АВП Я Арафат. Гал. ін16. Бел. эн ц ., т . 1.

фарм. агенщ ва АВП выдае штотыднёвік «Філастын ас-Саура» («Рэвалюцыйная Палесціна»).

АРГАНІЗАЦЫЯ__________ 465

Палітыка АВП доўгі час будавалася на ўзбр. барацьбе супраць Ізраіля за вызваленне акупіраваных ім тэрыторый і непрыняцці рэзалюцыі Ген. Асамблеі ААН ад 29.11.1947 пра стварэнне на тэр. Палесціны яўр. і араб, дзяржаў. 3 канца 1980 — пач. 1990-х г. стала на шлях перагавораў і пошуку мірнага ўрэгулявання палесцінскай праблемы: прызнала рэзалюцыі Ген. Асамблеі ААН ад 29.11.1947 i Савета Бяспеи́ ад 22.11.1967 і 22.10.1973; паводле Вашынгтонскай дэкларацыі 1993 прадугледжана часовае палесцінскае самакіраванне на тэр. зах. берага р. Іардан сектара Газа. АВП і Ізраіль заявілі пра ўзаемнае прызнанне.

ганізацыя працы. Асн. патрабаванні да вытв. структуры: прастата, ш уткасць і эканамічнасць, я и ́я дасягаюцца змянш эннем колькасці вытв. падраздзяленняў, іх узбуйненнем, пераходам на бясцэхавую структуру и́р авання, укараненнем найноўшых тэхн1И ́ і тэхналогій, спецыялізацыяй і канцэнтрацыяй вы­ творчасці. Эфектыўнасць А.в. заключаецца ў змянш энні выдаткаў вытв-сці, павышэнні прадукцыйнасці працы. Абагульняльны паказчык эфекгыўнасці А.в. — павелічэнне прыбытку ад рэалізаванай прадукцыі ў разліку на 1 руб. сродкаў, укладзеных у работу прадпры­ емства. Г.Я.Кажэкін.

а р г а н і з Ац ы я

вы тв0 рчасщ , аптымальнае спалучэнне рабочай сілы, сродкаў і прадметаў працы ў працэсе вытв-сці тавараў (паслуг) на аснове падзелу працы, абавязкаў і пэўнай іерархічнай структуры з мэтай дасягнення максімальнай сац.-эканам. эфектыўнасці. Ахоплівае асн., дапаможную і абслуговую вытв-сць, а таксама кіраванне вытворчасцю як гарманічна ўвязаныя звёны адзінага працэсу вырабу прадукцыі. А.В. павінна забяспечыць: бесперапыннасць (выкарыстанне сродкаў працы з мінімальнымі стратамі часу, няспынны рух прадметаў працы праз усе стадыі вытв-сці), прапарцыянальнасць (узаемная адпаведнасць сумежных участкаў, што дазваляе больш поўна выкарыстаць іх вьггв. магутнасці), рытмічнасць (раўнамерны выпуск прадукцыі і выкананне аднолькавага аб’ёму работ у роўныя ад р эзи ́ часу). Найважнейшыя формы А, в.: камбінаванне, канцэнтрацыя, спецыялізацыя. Важнейшыя метады А.в.: непаточны, паточны, аўтаматызаваны; адзінкавы серыйны і масавы тылы вытв-сці. Кожнае прадпрыемства канкрэтызуе А .в. з улікам асаблівасцяў сваей галіны, віду прадукцыі (паслуг), ступені падзелу працы. Існуюць і агульныя, характэрныя для ўсіх прадпрыемстваў стадыі А.В.; т э х н і ч н а й падрыхтоўкі в ы т в о р ч а с ц і (праектаванне, вытв-сць новых відаў прадукцыі і арганізацыя для гэтых мэтаў канструктарскай, тэхнал. і арганізацыйна-эканам. мадрыхтоўкі вытв-сці); с т в а р э н н е рацыянальнай вытворчай структуры і арганізацыя асноўных вытворчых прац э с а ў (склад і структура вытв. падраздзяленняў, рэгламент іх работы, забеспячэнне бесперабойнасці вытв. пра­ цэсу); т э х н і ч н а е абслугоўванне в ы т в о р ч а с ц і (кваліфікаванае абслугоўванне найперш асн. вытв-сці, каб забяспечыць рытмічны выпуск прадукцыі высокай якасці); функцыянальная дзейнасць прадпрыемства (аператыўная, кваліфікаваная і ўзаемазладжаная ра­ бота спецыялістаў усіх службаў); рацыянальная арганіза­ цыя кіравання вытворча­ с ц ю . На ўсіх стадыях А.в. найважнейшае значэнне мае рацыянальная ар-

АРГАНІЗАЦЫЯ

ДАГАВОРУ

ПАЎ-

ДНЁВА-УСХО́Д НЯЙ А́З Н (South-East Asia Treaty Organization; CEATO), ваенна-паліт. рэгіянальная арганізацыя ў Паўц.-Усх. Азіі ў 1954— 77. Створана ў вер. 1954 у Маніле паводле Паўд.-Азіяцкага дагавору аб калект. абароне. Уваходзілі Аўстралія, Вялікабрытанія, ЗШ А, Новая Зеландыя, П аи́с тан (выйшаў у 1973), Тайланд, Філіпіны, Францыя (з 1965 абмежавала, з 1974 спыніла ўдзел у арг-цыі). Ш таб-кватэра знаходзілася ў Бангкоку. У 1975 Тайланд i Філіпіны выказаліся за роспуск блока. У чэрв. 1977 дзейнасць арг-цыі спынена. АРГАНІЗАЦЫЯ

ІСЛАМСКАЯ

КАН­

Ф ЕРЭН Ц Ы Я, А р г а н і з а ц ы я Ісл а м с к і к а н г р э с (АІК), міждзяржаўная паліт.-рэлііійная арг-цыя. Ство­ рана ў 1971 у Рабаце (М арока). А б’ядноўвае 45 мусульм. краін (1991) на ідэі панісламізму. Мэты — умацаванне салідарнасці мусульм. краін, развіццё эканам., с а ц , культ, і навук. супрацоўніцтва паміж імі. Найвыш. орган — канферэнцыя гіраўнікоў дзяржаў і ўрадаў краін-удзельніц (збіраецца кожныя 3 гады). Ш таб-кватэра ў Джыдзе (Саудаўская Аравія). АРГАНІЗАЦЫЯ КРАІН— ЭКС ІІАРЦ ЁРАЎ НАФТЫ (Organisation o f Petroleum Exporting Countries; О П Э К ). Засн. ў 1960. Члены — 13 краін: А б’яднаныя Арабскія Эміраты, Алжыр, Венесуэла, Габон, Інданезія, Ірак, Іран, Катар, Ку­ вейт, Лівія, Нігерыя, Саудаўская Ара­ вія, Эквадор. Мэты: каардынацыя і уніфікацыя нафтавай п ал ды и ́ краінудзельніц; забеспячэнне стабільнасці цэн на міжнар. нафтавых рынках для атрымання ўстойлівых даходаў краін — чл. АП Э К , эфектыўных і рэгулярных паставак нафты краінам-спажыўцам. Кантралюе каля 85% сусв. аб’ёму гандлю нафтай, устанаўлівае афіц. цану на сырую нафту, што ў многім вызначае Сусв. ўзровень цэнаў на нафту. Ш табкватэра ў Вене. АРГАНІЗАЦЫЯ

М ІЖ НАРОДНАЙ

ГРАМ АДЗЯ́Н СКАЙ

АВІЯЦ Ы І

(Inter-

466__________ АРГАН13АЦЫЯ national Civil Aviation Organization; IKAO), спецыялізаваная ўстанова AAH па супрацоўнідтве дзяржаў у галіне грамадзянскай авіяцыі. Засн. ў 1944 на аснове Чыкагскай канвенцыі аб міжнар. грамадэ. авіяцыі. Членамі яе з ’яўляюцца каля 150 краін. Гал. мэты: распрацоўка і уніфікаванне тэхн. правілаў, якія рэгулююць міжнар. палёты і эксплуатацию паветр. суднаў, аэрадромаў, аэранавігацыйных сродкаў; тэхн. дапамога ў арганізацыі грамадз. авіяцыі і кіраванні ёю. Штаб-кватэра ў Манрэалі. АРГАНІЗАЦЫЯ ПА БЯСПЕЦЫ I СУ-

падпісанага 4.4.1949 у Вашынгтоне па лініі р. Нарва— П скоў— Віцебск— Паўн.-Атлантычнага дагавору. Перша- Орша—сярэдняе цячэнне р. Дняпро — пачатковыя ўдзельнікі: Бельгія, Вяліка- рэкі Сож і Малочная. Падраздзяленні брытанія, Данія, ЗШ А, Ісландыя, Італія, Канада, Люксембург, Нарвеіія, «А.Т.» існавалі ў Мінску, Віцебску, ГоНідэрланды, Партугалія, Францыя; паз- мелі, Слуцку і ў інш. нас. пунктах. ней далучыліся Грэцыя і Турцыя (1952), АРГАНІЗАЦЫЯ ЎКРАІНСКІХ НАЦЫФРГ (1955), Іспанія (1982). Асн. мэты ЯНАЛІСТАЎ (АУН), украінская паліт. арг-цыі — гарантаванне бяспекі, сваарганізацыя. Створана ў 1929 Я.Канабоды і міру краінам-удзельніцам. На пачатку існавання палітыка НАТО вальцам. У сваей праграме абвяшчала фарміравалася ÿ атмасферы «халоднай вай- непрымірымыя адносіны да камунізму. ны» і гонкі ўзбраенняў, выкліканых узбр і Паставіла сябе над інш. ўкр. партыямі і паліт. процістаяннем ЗША і СССР, НАТО і рухамі, пачаўшы з імі барацьбу. Імкнуарг-цыі краін Варшаўскага дагавору 1955. Па- лася пры дапамозе ўсенар. паўстання сля распаду сацыяліст. сістэмы, СССР і спы- аб’яднаць усе ўкр. землі ва Укр. Саманення дзейнасці Варшаўскага дагавору (1991) палітыка НАТО істотна змянілася. У 1991 стойную Саборную Дзяржаву (УССД). принята Рымская дэкларацыя аб міры і су- У 1940 з-за ўнутр. рознагалоссяў распапрацоўніцгве. Дзеля большай бяспекі ў Еў- лася на АУН (м) — мельнікаўцаў і АУН ропе створаны Савет Паўн.-Атлантычнага су- (б) — бандэраўцаў (паводле прозвішчаў працоўніцтва. У вер. 1994 На сесіі Савета кіраўнікоў — А.Мельніка і С.Бандэры). НАТО принята праграма «Партнёрства дзеля На пач. 2-й сусв. вайны выступіла суміру», адкрытая для далучэння ÿcix краін Усх. праць Польшчы, потым супраць СССР Еўропы (Беларусь далучылася ў 1994). на баку Германіі. Пасля адмовы гітлеВышэйшыя органы НАТО — сесія раўскіх уладаў прызнаць Акт аднаўленСавета НАТО і К-т ваеннага план зван­ ня Украінскай Дзяржавы (30.6.1941) ия, якія збіраюцца 2 разы на год. Паміж АУН (б) перайшла ў апазіцыю да акусесіямі Савет працуе як Пастаякны Са­ пац. рэжыму, разгарнула супраць яго вет НАТО ў складзе пастаянных прад- прапаганду. На гэта фашысты адказалі стаўнікоў дзяржаў-удзельніц. Бягучую арыштамі і расстрэламіі бандэраўцаў. работу і падрыхтоўку сесш вядзе М іж­ Мельнікаўцы стаялі на змоўніцкіх нар. сакратарыят на чале з Ген. сакра- пазіцыях да фашыстаў. Вясной 1943 таром НАТО. У ваен арганізацыі НАТО АУН (б) абвясціла стратэгію «двухфранвышзйшы орган — К-т ьаен. гшанаван- тавой» барацьбы супраць Берліна і Маня, выханаўчы — Ваенны к-т, якому сквы — «Украінская паўстанцкая ар­ падначалены Вярх. штаб аб’яднаных мія» («УПА») пачала на Валыні і бел.узбр. сіл НАТО. Ш таб-кватэра арг-цыі ўкр. Палессі дзеянні супраць гітлераўцаў і сав. партызанаў. 3 1944 гал. сілы ў Бруселі (да 1967 была ў Парыжы). АУН разгарнулі антысав. барацьбу, якая АРГАНІЗАЦЫЯ П РАЦЫ , стварэнне ахапіла пераважна зах. вобласці Украіаптымальнай сістэмы працоўнай дзей­ ны і працягвалася да сярэдзіны 1950-х насці людзей. Сутнасць А.п. ў межах г. Пасля вайны асн. кадры абедзвюх чаасобнага прац. калектыву — у рацыя- стак АУН былі ў эміграцыі. 3 абвяшнальным вьпсарыстанні рабочай сілы. чэннем дзярж. суверэнітэту Украіны ў Уключае: падбор і прафес. падрыхтоўку 1991 АУН перанесла сваю дзейнасць на кадраў; аптымальную расстайоўку ра- радзіму і скіравала яе на пабудову дэботнікаў у адпаведнасці з падзелам і ка- макр., паліт. і эканам. незалежнай укр. аперацыяй працы і вытв. задачамі; ар- дзяржавы. А.В.Кенцій. ганізацыю рабочых месцаў; нарміраванне, дысцыпліну і стымуляванне працы. АРГАНІЗАЦЫЯ ЦЭНТРАЛЬНААМЕДля эфектыўнага выкарыстання рабо­ РЫКАНСКІХ ДЗЯРЖ АЎ (Organization чай сілы ў вытв. працэсе ўводзіцца на- o f Central American States; АЦАД), вуковая арганізацыя працы. Грамадская рэгіянальная арг-цыя дзяржаў Цэнтр. А.п. звязана з многімі фактарамі ў краі- Амерыкі. Створана ў 1951. А б’ядноўвае не: умовамі занятасці насельніцгва, па­ Гандурас, Гватэмалу, Коста-Рыку, Нідзелам і кааперацыяй працы, размерка- карагуа, Сальвадор. Статут прадугледжваннем яе вынікаў паміж членамі гра- вае магчымасць далучэння Панамы. мадства і інш. Паводле Хартыі 1965 мэта арг-цыі — «АРГАНІЗАЦЫЯ TÓTA», паўваенная узаемадапамога, эканам., сац. і паліт. спецыялізаваная арг-цыя ў фаш. Гер- супрацоўніцгва ў Цэнтр. Амерыцы. Вы­ маніі ў 1938— 45 (назва ад прозвішча яе шэйшыя органы — нарады кіраўнікоў заснавальніка — нацыста інжынера краін-удзельніц і міністраў замежных Ф.Тота). У 2-ю сусв. вайну займалася спраў. Ш таб-кватэра ў С ан-Сальва­ буд-вам і рамонтам шашэйных дарог, доры. мастоў, аэрадромаў, умацаванняў i іншых ваен. аб’ектаў, у т л . на акупіра- АРГАНІЗАЦЫ Я ЦЭНТРАЛЬНАГА ДА-

П РА Ц 0Ў Н ІЦ Т В Е Ў Е Ў Р 0П Е (АБСЕ), міжнар. арг-цыя. Склалася да сярэдзіны 1990-х г. у выніку дзейнасці Нарады па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе (Н БСЕ). На пач. 1970-х г. СССР і яго партнёры па Арг-цыі Варшаўскага дагавору (гл. Варшаўскі дагавор 1955) ініцыіравалі скліканне нарады еўрап. дзяржаў для абмеркавання захадаў, якія забяспечылі б калект. бяспеку ў Еўропе. Ва ўмовах паляпшэння адносін паміж СССР, ЗШ А і краінамі Зах. Еўропы ў г. Хельсінкі адбыліся папярэднія шматбаковыя кансультацыі (ліст. 1972 — чэрв.

1973) і пасяджэнні міністраў замежных спраў 33 еўрап. дзяржаў (акрамя Албаніі), ЗШ А і Канады (ліп. 1973). 2-і этап перагавораў аб скліканні НБСЕ прайшоў у вер. 1973 — ліп. 1975 у Ж эневе. 30.7.1975 у Хельсінкі на ўзроўні кіраўнікоў урадаў 35 дзяржаў пачалася нарада, 1.8.1975 падпісаны Заключны акт Нарады па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе. У 1977— 94 адбыўся шэраг сустрэч прадстаўнікоў дзяржаў — удзельніц НБСЕ. У 1991 удзельнікамі НБСЕ сталі Албанія, Эстонія, Латвія, Літва, у 1992 — Беларусь і інш. краіпы. На сустрэчы ў Будапеште (5— 6.12.1994) кіраўнікі дзяржаў і ўрадаў 52 краін (без Югаславіі), прынялі рашэнне аб пераўтварэнні НБСЕ у АБСЕ, падпісалі мемаравдумы аб гарантыі бяспекі Уіфаіны, Беларусі і Казахстана, пры­ нялі паліт. дэкларацыю «Да сапраўднага партнёрства ў новую эпоху», якая вызначае ролю, месца і заданы АБСЕ ў пабудове будучай Еўропы. Органамі АБСЕ (э 1990) з ’яўляюцца: сустрэчы кіраўнікоў дзяржаў і ўрадаў (адбываюцца кожныя 2 гады); Савет міністраў за­ межных спраў (засядае не менш як 1 раз на год); Сакратарыят з рэзідэнцыяй у Празе; Цэнгр па прадухіленні канфліктаў (Вена); бюро «За свабодныя выбары» (Варшава, ажыццяўляе назіранне за выбарамі); Парламенцкі сход АБСЕ; Камітэт вышэйшых дзярж. слу- ванай Беларусі. Летам 1941 падраздзя- Г А В 0Р У (The Central Treaty Organiza­ жачых (у ліку абавязкаў падрыхтоўка ленні «А.Т.» рухаліся за наступаючымі tion; CEHTO), ваеннапалітычная apraпасяджэнняў). ням. войскамі, аднаўлялі разбураныя нізацыя на Б. i Сярэднім Усходзе ў камунікацыі, выкарыстоўваючы працу 1955— 79, да сак. 1959 наз. Арг-цыя Да­ АРГАНІЗАЦЫЯ ПАЎНОЧНААТЛАНваеннапалонных і цывільнага насель- гавору Блізкага Усходу. Дагавор аб яе ТЬГЧНАГА ДАГАВОРУ (North Atlantic ніцтва. У 1943— 44 арг-цыя ўдзель- стварэнні падпісаны ў 1955 у Багдадзе Treaty Organization; НАТО), ваенна- нічала ў стварэнні герм, стратэгічнага (Багдадскі пакт). Уваходзілі Ірак (выйпаліт. арганізацыя, створаная на аснове абарончага рубяжа — «Усходняга вала» шаў у 1958), Іран, Пакістан, Турцыя i

В ялікабр ы танія, y 1959 дадучы ліся З Ш А , П асля выхаду з С Е Н Т О Ірана і П акістан а (1979) па ін іц ы яты в е Т ур ц ы і а р г-ц ы я сп ы н іл а сваю дзейнасць. А Р Г А Н ІЗ А Ц Ы Я Э К А Н А М ІЧ Н А Г А С У П Р А Ц 0 Ў Н ІЦ Т В А I Р А З В ІЦ Ц Я (Orga­ nization for Econom ic Cooperation and Developm ent; А Э С Р ), міждзяржаўная а р г-ц ы я. Створана ў 1961 у П ары ж ы . Уваходзяць 18 еўрап. кр аін, a таксама З Ш А , Канада, А ўстралія, Н овая Зеланды я, Я п о н ія , Тур ц ы я (1994). А сн . мэты а р г-ц ы і — ім кненне да эканам . росту, павы ш эння ўзроўню ж ы цця і занятасці насельніцтва, падтрым анне ф ін . стаб ід ьн асц і праз лібералізацы ю м іж нар. гандлю і руху капіталу, праз каарды нацы ю эканам . дапам огі м енш развіты м краінам . Кож ная кр аіна-ўд зельніца прадстаўлена пастаяннай дэлегацы яй у Савеце А Э С Р . Ш таб-кватэра ў П а ­ рыж ы. А Р Г А Н ІЦ Ы З М , вучэнне, ш то растлумачвае прир о дны я і сац. з ’явы (пр ацэсы ) па ан ало гіі з б іял. будовай арганізм а. У яго аснову пакладзены п р ы н ц ы п б іял. цаласнасц і, я к і раскрывав найваж нейш ы я асаб лівасці развіцця ж ывога (арганізм я к цэласная сістэм а, развіццё да ўсё болы п складанай арган ізац ы і, іерархічная ўпарадкаванасць, адносная ўстойлівасць і сам арэгуляцы я). Тэр м ін «А.» уведзены ў 19 18 англ, ф ізіёлагам Д ж .С.Х о лд эйнам , я к і разам ca сваім і паслядоўнікам і (Дж .Вудж эр, Г.Ш аксе ль, Д .В .Х ар ы с і ін ш .) гал. ўвагу канцэнтраваў на праблеме арган. цэласн асц і. П азней аўстр. біёлаг Л . ф он Берталанф і ў сваёй тэо р ы і эквівалентны х сістэм (19 3 0 -я г.) дапоўніў ка н ц эігцы ю А . палаж эннем пра арганізм ы я к вы сокаарганізаваны я адкрытыя с іс т э м ы , ш то знаходзяцца ў стане д ы н ам ічн ай раўнавагі з асяроддзем. Ід э і А . атрым алі развіццё ў агульнай тэо р ы і сістэм , у кібернеты цы , тэо ры і інф ар м ац ы і і ін ш . Г.І.Шчарбіцкі. А Р Г А Н ІЧ Н А Е

В Ы В Е Т Р Ы В А Н Н Е , гл.

Б ія л а гіч н а е в ы в е т р ы в а н н е .

А Р Г А Ш Ч Н А Е Ш К Л О , гл.

Ш кло

а р га -

н іч н а е .

А Р Г А Н ІЧ Н А Я А Р Х ІТ Э К Т У Р А , творчы кірунак, у аснове якога ляж ы ць п р ы н ц ы п падпарадкавання формы ар хітэктурнага твора яго зместу. У з н ік л а ў 1 -й пал. 20 ст. я к рэакцы я супр аць а к а д э м і з м у , р а ц ы я н а л і з м у і э к л е к т ы к і . Ід э і А .а. закладзены ў 18 9 0 -я г. амер. арх. Л . С а л і в е н а м , развіты ў тэо р ы і і практы цы буд-ва яго вучнем Ф Л . Р а й т а м . К а н ц эп ц ы і А .а. зыходзяць з цеснай сувязі архітэктуры з прыродай, грунтую цца на бесперапы ннасці арх. прасторы, н а п р а е к іа в а н н і «з сярэдзіны — да навако льнага асяроддзя», рацы янальны м в ы кары станні якасцяў буд. м атэрыялаў, увядзенні элементаў нар. творчасці; сама ф ункцы я будынка не абм яж оўвалася тэхнал. і ф ізіял. ф актарам і, а ў кл ю чала і эстэты чны , таму арх. твор уяўляў сабой цэласны арганізм .

Пад уздзеяннем ідэй А.а. склаліся рэгіянальныя арх. школы ў сканд. краінах (творчасць А Аалта і інш.); y 3IIIÀ прьшцыпы Аа. выкарыстоўвала т. зв. каліфарнійская школа на чале з Р. Нейтрай. У 1940-я г. тэорыя падхоплена ў Італіі арх. Б.Дзэві; у 1945 у Рыме створана трупа АРАО (Associazione per Architettura Organica, Асацыяцыя арганічнай архітэктуры), якая падкрэслівала гуманіст. кірунак асн. налажэнняў А а. Диапазон А а. быў абмежаваны гал. чынам буд-вам асабнякоў, вілаў, загарадных атэляў; у 1960-я г. Аа. расгварылася сярод рацыяналістычных кірункаў архітэктуры. Принципы формаўгварэння, выпрацаваныя А а., выкарыстоўваюцца ÿ бел. архітэктуры. Літ:. Р а й т Ф.Л. Будущее архитектуры: Пер. з англ. М., 1960; Z e v i В. Towards an organic architecture. London, 1950.

А Р Г А Н ІЧ Н А Я Б У Д 0 В А К А П ІТ А Л У , адносіны пам іж вартасцю п о с т о я н н а г о к а п і т а л у і вартасцю п е р е м е н н о г о к а п і ­ т а л у , катэгорыя м арксісцкай п а л ітэк а н о м іі. Адлюстроўвае тэхн. склад к а п і­ талу: колькасны я адно сіны сродкаў в ы тв -сц і да рабочай сіл ы . Ч ы м болыи

АРГАНІЧНАЯ

467

аб жыццёвай сіле (vis vitalis), якая быццам бы стварае арган. рэчывы толькі ў жывых арганізмах. Тэрмін «Αχ.» ўведзены Ё. Берцэліусам (1827). Сінтэз мачавіны (Ф.Вёлер; 1828), аніліну (М.М.Зінін; 1842), воцатнай кіслаты (А Кольбе; 1845), рэчываў тылу тлушчаў (П.Бертло; 1854), цукрыстага рэчыва (АМ.Бутлераў; 1861) паказаў магчымасць штучнага атрымання арган. рэчываў. 3 2-й чвэрці 19 ст. пачалі развівацца тэарэт. ўяўленні А х., у т.л. тэорыя радыкалаў (Ю.Лібіх, Вёлер, Э.Франкленд, Р.Бунзен), тэорыя тыпаў (Ж.Дзюма, Ш.Жэрар і О.Ларан), паняцце пра валентнасць хім. элементаў, чатырохвалентнасць вугляроду і здольнасць яго атамаў ствараць складаныя малекулы. Абгрунтаваная ў 1861 Бутлеравым хімічнай будовы тэорыя прапанавала існаванне сувязі паміж будовай і ўласцівасцямі арган. злучэнняў, растлумачыла з ’яву прасторавай ізамерыі арган. злучэнняў. А Кекуле ў 1865 створана тэорыя будовы араматычных злучэнняў (на прыкладзе бен­ золу); у 1874 Я.Вант-Гоф і Ж.Ле Бель заклалі

Да арт. А рганічная архітэктура. Д ом над вадаспадам. Арх. Ф.Л. Райт. 1937.

м аш ы н, абсталявання, м атэрыялаў і ін ш . сродкаў в ы тв -сц і прыпадае на аднаго рабочага, ты м А б .к . і яго тэхн. будова вы ш эйш ы я. 3 развіццём вьгтворчасц і, паскарэннем тэм паў навуковатэхн. прагрэсу гэты п аказчы к п а вялічваецца. Тэта азначае, ш то доля ж ывой працы зм янш аецца, а доля м ін у лай працы расце, у в ы н ік у пр ад укцы й насць працы павы ш аецца. А Р Г А Н ІЧ Н А Я Х ІМ ІЯ , гал ін а х і м і і , якая вывучае зл уч эн н і вугляроду з ін ш . эл е ментамі ( а р г а н і ч н ы я з л у ч э н н і ) і іх ператвар энні. Займаецца сінтэзам і вы зн ачэнне́м структуры арган. злучэнняў, вы вучэннем сувязі хім . будовы рэчы ваў з рэакц. здольнасцю і ф із. ўласцівасцям і, практ. вы кары станнем . П ад зяляецца на стэрэахім ію , хім ію вы сокам алекулярны х злучэнняў, природны х р э чы ваў (анты біёты каў, вітам інаў, гарм онаў і ін ш .), металаарган., ф торарган., ком ­ плексны х злучэн н яў, ф арбавальнікаў. Ц есна звязана з б іяхім іяй , м едыцынай, б іяло гіяй, арган. геахім іяй, м алекулярнай б іяло гіяй і ін ш . гал ін ам і навук. З ’явілася ў пач. 19 ст. ў выніку абагульнення ведаў пра ўласцівасці рэчываў жывёльнага і расліннага паходжання і ўяўленняў тага часу

асновы стэрэахіміі, вылучылі аптычную ізамерыю і геаметрычную ізамерыю арган. рэчываў. Развіццё Α χ. ў пач. 20 ст. звязана з дасягненнямі квантавай фізікі і электронных тэорый хім. сувязі. Вызначаны тылы хім. су­ вязі; Г.Льюіс, В.Косель, К.Інгалд, Л.Полінг распрацавалі і дапоўнілі ўяўленнямі кванта­ вай хіміі і квантава-хімічнымі разлікамі элек­ тронную тэорыю будовы арган. злучэнняў, прадказалі і растлумачылі іх рэакцыйную здольнасць. У 2-й пал. 20 ст. пачалося станаўленне фізічнай А х., у якой абагульнены ўяўленні па механизмах рэакцый і сувязі паміж струкгурай арган. злучэнняў і іх рэакц. здольнасцю; шырокае выкарыстанне ў даследаваннях храматаграфіі, рэнтгенаскапіі, масспекграскапіі, метадаў ЭПР, ЯМР, ІЧ- і УФспекграскапіі. Сінтэзаваны новыя класы крэмнійарган. злучэнняў (полісілаксаны), поліаміды (нейлон), фторпалімеры (тэфлон), цэнавыя злучэнні лераходных металаў (ферацэн), фізіялагічна актыўныя злучэнні, лекавыя прэпараты, атругныя рэчывы, сродкі аховы раслін, антыпірэны. Метады А х. разам з фіз. метадамі даследавання выкарыстоўваюцца ў вызначэнні будовы нуклеінавых кіслотаў, бялкоў, складаных прыродных злучэнняў, з дапамогай матэм. мадэлявання ажыццяўляецца мэтанакіраваны сінтэз арган. рэчываў з зададзенымі ўласцівасцямі. Магчымасці А х. дазволілі сінтэзаваць хларафіл, вітамін Вы (Р.Вудварт), полінуклеатьщы (АТод), распрацаваць аўгаматызаваны сінтэз

468

АРГАНІЧНАЯ

дзены рас. ўладамі пасля задуш эння паўстання 1830— 31 у Каралеўстве Польскім замест скасаванай канстытуцыі 1815. Выдадзены 26.2.1832 у Пецярбургу царом Мікалаем I. Паводле ста­ тута тэр. Каралеўства ўключалася ў склад Рас. імперыі, скасоўваліся асобны акт каранацыі цара ў Варшаве, сейм і частка ўрадавых каміеій, польск. армія, але захоўваліся аўтаномныя польскія ўстановы (намесніцтва, адм. і дзярж. саветы і інш.), польск. мова ва ўстановах і ў школах і інш. Дэклараваныя стату­ там элементы польск. аўтаноміі па меры ўвядзення ў Каралеўстве адм. нормаў Рас. імерыі былі ліквідаваны (напр., Дзярж. савет у 1841).

дны і паветраны рэжым, змяншаюць шкоднае ўздзеянне кіслотнасці на расліны, акгывуюць жыццядзейнасць азотфіксавальных бактэрый. Перапрэлы гной (пры вільготнасці 75%) мае (у %): азоту (N ) 0,5, фосфару (Р2О5) 0,25, ка­ лію (К 2О) 0,6, кальцию (СаО) 0,7; курыны памёт (пры вільготнасці 56%) 2,2; 1,8; 1,1; 2,4 адпаведна. Калій і натрый у А у . больш засваялышя, чым у мине­ ральных угнаеннях. Праз А.ў. ажыццяўляецца кругаварот пажыўных рэчываў: Глеба — расліны — жывёла — расліны — глеба.

ферментаў. Сучаснае дасягненне Ах. ў геннай інжынерыі — сінтэз акгыўнага гена (Х-Каран; 1976). Выкарыстанне дасягненняў А.Х. прывяло да стварэння тэхналогій вьггв-сці сінт. каўчукаў, пластичных масаў, сінт. валокнаў, фарбавальнікаў, кінафотаматэрыялаў, атругных рэчьшаў, сродкаў аховы раслін, духмяных рэчываў, лек. прэпаратаў. На Беларусі даследаванні па А.х. пачаліся ў 1924 у БДУ і вядуцца ў ін-тах фізіка-арган. і біяарган. хіміі АН, БДУ, Бел. тэхнал. ун-це, c.-г., мед. і інш. НДІ. Сінтэзаваны і вывучаны ператваАРГАНО́В ДЫ (ад грэч. organon прырэнні металаарган., поліхлорарган., пелада, інструмент + eidbs від), пастаянраксідных злучэнняў, ахдаклічных і геныя спецыялізаваныя цытаплазматычтэрацыклічных злучэнняў, стэроідаў, АРГАШ ЧНЫ Я ЗЛ УЧЭН Н І, вуглевада- ныя структуры жывёльнай ці расліннай гетэрастэроідаў, простагландзінаў, ну- родныя злучэнні і іх вытворныя. Падзя- клеткі, пгго выконваюць пэўную функклеатыдаў, тэрпеноідаў. Буйнейшыя ляюцца на ацыклічныя злучэнні, кар- цыю. Да іх адносяцца мітахондрыі, прадпрыемствы: ВА «Палімір» (г. Нава- бацыклічныя (гл. Аліцыклічныя злучэнні, комплекс Гольджы, рыбасомы, эндаполацк), ВА «Азот» (г. Гродна), Араматычныя злучэнні) і гетэрацык- плазматычная сетка, клетачны цэнтр, лічныя злучэнні. Уласцівасці А.з. вызна- мікратрубачкі, філаменты, лізасомы і М аіілёўскі камбінат сінт. валокнаў. Літ: Н е с м е я н о в АН ., Н е с м е я ­ чаюцца прыродай замяшчальнікаў у ву- інш., у раслінных клетках — шіастыды. н о в Н.А Начала органической химии. Кн. Спецыяльныя А. — цытаплазматычныя 1—2. 2 изд. М., 1974; Н е й л а н д О.Я. Ор­ структуры, што выконваюць спецыганическая химия. М., 1990. К.Л.Майсяйчук. фічную функцыю пэўнага тылу клетак АРГАНІЧНАЯ Ш КО́Л А ў с а ц ы я (міяфібрылы, тонафібрылы, базафільнае л о г i і , кірунак у зах. сацыялогіі ў канрэчыва нейрона). Іх часта наз. арганецы 19 — пач. 20 ст., звязаны са спроламі. бамі тэарэт. абгрунтаваць сутнасць і АРГАС, А р г у с , у грэчаскай міфалогіі развііщё грамадства на аснове аналоги з велікан, сын Геі. Цела А. пакрыта мнопрыродай жывога арганізма. Абапіраюствам вачэй (паводле інш. міфаў, 100 ці чыся на дасягненні біялогіі (клетачнай 4 вокі), прычым спалі адначасова толькі будовы арганізмаў і эвалюцыйнай тэо2. Гера даручыла А пільнаваць каханку рыі Дарвіна), імкнулася, каб сацыялогія Зеўса Іо, якую ператварыла ў карову. заняла прамежкавае месца памЬк пры­ Паводле загаду Зеўса А. быў забіты Гер­ родай чалавека і чалавечым грамадмесам. ствам. Асобныя прынцыпы такой тэорыі вядомы яшчэ ў сац.-філас. канцэп- Аргентыт. АРГАС (Argos), горад у Грэцыі на п-ве Пелапанес. Засн. ў пач. 2-га тыс. да н.э. цыях Платона, Арыстоцеля, Гобеа, У 15— 14 ст. да н.э. адзін з цэнтраў М антэск’е і інш. У поглядах Кона і Спенсера ідэя біял. рэдукцыянізму на- гляродным ланцугу ці цыкле, функцыя- ахейскага аб’яднання. Пасля захопу яго была больш выразны сацыялагічны ха- нальных груп і наяўнасцю кратных су- ў 12— 11 ст. да н.э. дарыйцамі гал. сапернік Спарты. Дасягнуў росквіту ў час вязяў. рактар. Класічныя прадстаўнікі школы Аз., якія адрозніваюцца колькасцю CHj- праўлення тырана Ф едона (7 ст. да А. Ш эфле (Германія), Р. Вормс і груп, утвараюць гамалагічныя шэрагі, напр. н.э.), які перцш ў Грэцыі пачаў чаА.Эспінас (Ф ранция), П Л іліенф ельд каніць еярэбраную манету. У час грэка(Расія) сцвярджалі, пгго грамадства і метан (GH«), этан (СгНб), прапан (СзШ) і інш.; злучэнні э аднолькавым лікам атамаў персідскіх войнаў 500— 449 да н.э. эаёець арганізм, атаясамліваючы чалавека вугляроду, але з рознымі функцыян. грухоўваў нейтралггэт. У 4 ст. да н.э. трапіў з клеткай, сац. інстытуты з яго органамі памі — генетычныя шэрагі, напр. этан у залежнаець ад Македоніі. У 229 да (напр., урад з галаўным мозгам, трансп. (СгНб), этылхларыд (С2Н5СІ), этанол н.э. ўвайшоў у Ахейскі c a m . 3 146 да зносіны з кровазваротам, сувязь з нерв, (С2Н5ОН), ацэтальдэгід (СНзСНО), воцатная н.э. пад упадай Рыма. У 297 і 395 н.э. сістэмай і г.д.). Сац. канфлікты яны к-та (СНзСООН) і інш. Паводле характару разбураны готамі. У ант. часы з мастацзводзілі да хвароб, а іх прафілактыку і элементаў, якія ўгвараюць сувязь з атамам кай школы А. выйшлі грэч. скульптары лячэнне звязвалі з «сацыяльнай гігіе- вугляроду, адрозніваюць галаген-, кісларод-, cepa- і азотзмяшчальныя выгворныя вуглева- Агелад, Паліклет, Палімед. Археал. раснай». Падобныя аналогіі стваралі бач- дародаў, шэраг элементаарганічных злучэнняў, копкі вядуцца з 1902. наець тэарэт. вырашэння сац. праблем, у т.л. металаарганічных зпучэнняў. Аз. даслеАРГАТЫЗМ (франц. argotisma), умоўале не давалі адказаў на шматлікія пы- дуюцца арганічнай хіміяй. нае або штучнае слова, якое выкарыстанні, з якімі сутыкаліся і навукоўцы, і АРГАНІЧНЫЯ ЎГНАЕННІ, угнаенні, у тоўваецца ў мове замест агульнавядопракгыкі (палітыкі, эканаміеты, якіх ёсць пажыўныя для раслін хім. эле­ мага. А. маюць вузкаспец. характар і кіраўнікі і г.д.). Таму да пач. 20 ст. ідэі менты пераважна ў форме арган. злуА.ш. саступілі месца больш строгій тэа­ знаходзяцца па-за межамі літ. мовы: чэнняў расліннага ці жывёльнага пахорэт. канцэпцыям, якія арыентуюцца на напр., «філон» — гультай, «стукач» — джання. Да А.у. адносяцца гной, гной­ вывучэнне ірамадства як больш склададаносчык, «хіляць» — іеці, «хвост» — ная жыжка і птушыны памёт, таксама акадэмічная запазычанаець і інш. най і самаст. сістэмы. Літ:. В о р м с Р. Биологические прин­ кампосты (сумесі на аснове гною з тор­ Эмацыянальна-экспрэсіўная афарбоўка, фам, фасфатнай мукой), торф, глей (саципы в социальной эволюции: Пер. с фр. выразнае адценне зніжанасці або грубаКиев, 1912; История социологии. Мн., 1993. прапель), зялёныя ўгнаенні, сцёкавыя ватасці, уласцівае А., дазваляе карысЕ.М.Елсукоў. воды і інш. адходы прам-сці і камутацца імі ў мает, творах для стварэння АРГАШ ЧНЫ СТАТУ́Т КАРАЛЕ́У ́С ТВА нальнай гаспадаркі. Забяспечваюць ра- каларыту адпаведнага сац. асяроддзя, сліны азотам, фосфарам, каліем, неабПО́Л ЬСКАГА 1832 ( « О р г а н и ч е ­ ходнымі мікраэлементамі, паляпшаюць вобраза ці своеасаблівага камічнага ский с т а т у т » ) , прававы акт, уве- фіз. і фіз.-хім. ўласцівасці Глебы, яе во­ эфекту.

1.Л. Бурак.

АРГЕДАС (Arguedas) Хасе Марыя (18.1.1911, г. Андаўайлас, Перу — 2.12.1969), перуанскі пісьменнік, прадстаўнік т. зв. індыянісцкага кірунку ў л-ры Лац. Амерыкі. Аўтар зб. апавяданняў «Вада» (1935), аповесці «Свята Явар» (1941), раманаў «Брыльянты і крамяні» (1954), «Глыбокія рэкі» (1958), «Кроў усіх расаў» (1964), «Ліса ўнізе, ліса ўверсе» (1971), у якіх адлюстраваў жыдцё індзейцаў і метьісаў. Імкнуўся вырашыць праблему пераадолення іспана-індзейскага культурнага дуалізму ў працэсе фарміравання 'нац. культуры, карані якой бачыў у стараж. традициях карэннага насельніцтва.

Te: Los nos profundos. La Habana, 1965. АРГЕЗІ [Arghezi; canp. I o h T з а д а p э с к у (Teodorescu)] Тудор (21.5.1880, г. Бухарэст — 14.7.1967), румынскі пісьменнік. Акадэмік Румынскай АН (з 1955). За антыўрадавыя памфлеты ў 1930-я г. зняволены, за выступленні супраць фашызму ÿ 1943 кінуты ў канцлагер. Аўтар зб-каў лірыкі «Патрэбныя слбвы» (1927), «Сем песень з закрытым ротам» (1939), «Новыя вершы» (1963), «Ноч» (1967), раманаў «Вочы Божай маці» (1934), «Могілкі Дабравешчання» (1936) і інш. Пісаў таксама сатыр. прозу, нарысы, эсэ, апавяданні для дзяцей. Паэт-гуманіст, схільны да філас. абагульненняў. Рэфарматар рум. верша. На бел. мову вершы А. перакладалі А.Бачыла і П.Прыходзька. Те: Рус. пер. — Избранное. М., 1984.

1853 (са зменамі). Кіраўнік дзяржавы і ўрада — прэзідэнт, які выбіраецца на 6 гадоў. Вышэйшы заканадаўчы орган — Нац. кангрэс, які складаецца з сената (46 чал.) і палаты дэпутатаў (254 чл.). Прырода. Тэр. А. выцягнута з Пн на Пд на 3700 км (ад 22° да 55° паўд. ш.), з 3 на У да 1577 км. Берагі слаба парэзаны залівамі Ла-Плата, Эль-Рынкон, Сан-Матыяс, Сан-Хорхе, Баія-Грандэ і інш. У рэльефе вылучаюцца раўніны і нізіны: на П н і У Гран-Чака, Пампа, Аргенцінскае Міжрэчча; у цэнтр. ч. Лаплацкая нізіна; на П д Патагонскае пласкагор’е (да 2000 м) з плоскімі столападобнымі паверхнямі — мясетамі; на 3 Анды з найвыш. пунктам Паўд. Амерыкі гарой Аканкагуа (6960 м), на П нЗ заходзіць ч. высакагорнага плато Пуна з шматлікімі вулканамі, на ПнУ — Бразільскае пласкагор’е. Клімат раўніннай ч. трапічны і субтрапічны, на Пд — умераны. Сярэднія т-ры самага цёплага месяца (студз.) на

АРГЕНЦІНА

469

выя, азёры Наўэль-Уапі, Буэнас-Айрэс, В’едма, Лага-Архенціна, Фаньена (на Вогненнай Зямлі). Каля 20% тэр. А. пад вечназялёнымі і лістападнымі лясамі, пераважна ў тарах. На Гран-Чака сухое рэдкалессе на чырвоных Глебах, ва Усх. Пампе лугавыя стэпы на чарназёмах (разараныя), у Патагоніі паўпустыні. У фауне шмат відаў, якія невядомы ў краінах Старога Свету: браняносцы, скунсы, магеланаў сабака, памласкі кот і інш. Шмат птушак і паўзуноў. Найб. нац. паркі: Ігуасу, Лос-Гласьярэс, Ланін, Л ос-Алерсес, Наўэль-Уапі і інш. Насельніцтва. Больш за 90% насель­ ніцтва — аргенцінцы, нашчадкі эмігрантаў з Іспаніі, Італіі, Францыі і інш краін Еўропы. Жывуць таксама італьянцы, украінцы, беларусы, іспанцы, палякі, немцы, яўрэі і інш. Карэнных жыхароў — індзейцаў — засталося каля

АРГЕНТЫТ (ад лац. argentum серабро), с я р э б р а н ы б л я с к , мінерал класа сульфідаў, кубічная паліморфная мадыфікацыя Ag2S. Прымесі медзі, свінцу, жалеза і інш. Утварае масіўныя агрэгаты, плёнкі, пражылкі, украпанні. Колер свінцова-шэры да чорнага. Бляск металічны. Цв. 2 — 2,5. Шчыльн. 7,3 г/см 3. Трапляецца ў нізкатэмпературных гідратэрмальных радовішчах сярэбраных рудаў. У прыродзе рэдкі, назва «А.» часта выкарыстоўваецца да псеўдамарфозаў акантыту па аргентыце. АРГЕНЦ1НА (Argentina), А р г е( н ц і н с к а я Р э с п у б л і к а (Republiса Argentina), дзяржава ў Паўд. Амерыцы. Абмываецца водамі Атлантычнага ак. Займае паўд.-ўсх. ч. мацерыка, усх. палову в-ва Вогненная Зямля і суседнія з ёй астравы. Мяжуе на 3 з Чылі, на П н з Балівіяй і Парагваем, на ПнУ з Бразіліяй і Уругваем. Падзяляецца на 22 правінцыі, адну федэральную (сталічную) акругу і нац. тэрыторыю Вог­ ненная Зямля; Фалклендскія, або Мальвінскія, а-вы — спрэчная з Вялікабпытаніяй тэрыторыя. Пл. 2,8 млн. км2 (8-я па велічыні краіна свету), нас. 33,9 млн. чал. (1994). Сталіца — г. Буэнас-Айрэс. Афід. мова іспанская, пашыраны італьян., ням., французская, англ. Нац. святы — гадавіна Майскай рэвалюцыі (25 мая), Дзень незалежнасці (9 ліп.). Дгяржаѵны лад. А. — федэратыўная рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1 6 а . Б е л . э н ц ., т . 1.

Герб і сцяг А р ген ц ін ы .

Пн 28 °С, на Пд 10 °С, самага халоднага (ліп.) адпаведна 18 6С і 1 °С. У та­ рах клімат умерана халодны. Ападкаў за год ад 100— 300 мм у Патагоніі да 1400— 1600 мм на ПнУ, на ўсх. схілах Андаў да 5000 мм. Рачная сетка найб. развітая ў нізіннай і вільготнай паўн,ÿcx. ч. краіны. Буйныя паўнаводныя і суднаходныя ў нізоўях рэкі Парана (з прытокам Парагвай) і Уругвай зліваюцца ў агульнае вусце — эстуарый ЛаПлата. Да іх басейна належаць рэкі Пількамайо, Рыо-Бермеха, Рыо-Салада. Рэкі Патагоніі (Рыо-Каларада, Ры о-Н егра, Чубут з Рыо-Чыко і інш .) багатыя гідраэнергарэсурсамі. Каля падножжа Андаў шматлікія, пераважна ледавіко-

100 тыс. чал.; кечуа, тупі-гуарані і інш. Жывуць каля мяжы з Балівіяй і Пара­ гваем, араўканы, тэхуэльча (патагон­ цы) — у Патагоніі. Метысаў, што гавораць на мове кечуа, каля 200 тыс. чал. Большасць вернікаў — католікі. Сярэдняя шчыльн. насельніцгва 12,1 чал. на 1 км2 (1994І Большасць сканцэнтра-

470

АРГЕНЦІНА

вана ў Пампе, менш населеная тэр. на Пд А. Гар. насельніцтва 86%, трэцяя частка яго ў Вял. Буэнас-Айрэсе. Іншыя вял. гарады: Кордава, М ендоса, Расарыо, Ла-Плата, Марон, М ар-дэльІІлата, Тукуман, Санта-Фэ. Ахова здароўя. Сярэдняя працягласць жыцця ў мужчын 66, у жанчын 73 гады. Узровень нараджальнасці 21 на 1 тыс. чал. Дзіцячая смяротнасць 25,6 дзяцей на 1 тыс. нованароджаных (1994). Псторыя. Тэр. А заселена чалавекам у 8— 7-м тыс. да н.э. Напярэдадні еўрал. заваявання яе насялялі шматліхія індзейскія плямёны, якія знаходзіліся на розных ступенях першабьггнага ладу. На ПнЗ жылі дыягіты (кальчакі), η π ό вялі аселы лад жыцця, займаліся земляробствам, будавалі ірыгацыйныя сістэмы, ведалі ткацтва, апрацоўвалі золата і серабро. На ПнУ і ў цэнтры А жылі паляўнічыя плямёны. Пазней сюды прыйшлі гуарані, чыёй мовай да гэтага часу карыстаеіцха сельскае насельніцгва А На тэр. сучасных правінцый Буэнас-Айрэс і Мендоса жылі плямёны пампа; з Паўн. Пататоніі сюды прыходзілі для менавага гандлю качавыя пля­ мёны араўканаў. У 16 ст. тэр. А каланізавалі іспанцы. Новыя землі яны назвалі Ла-Плата і ўключылі іх у віцэ-каралеўства Перу. У 1536 канкістадор Педра Мендоса заснаваў пасёлак Пуэрта Санта Марыя дэ Буэнас-Айрэс — будучую сталіду краіны. У 1617 на тэр. А і Уру­ гвая ўтворана губернатарства Ла-Плата. У 1776 б.ч. А , Парагвая і Верхняга Перу аб’яднаны ў віцэ-каралеўства Рыа-дэ-ла-Плата. Аселыя на гэтых землях ісп. каланісгы (пераважна андалузцы і баскі) асімілявалі мясц. індзейскае насельніігтва, утварыўшы паўд амер. тыл метысаў. Нашчадкаў ісп. каланістаў і дзяцей ад змешаных шлюбаў са светлай скурай сталі называць крэоламі. Ісл. заваяванне перапыніла самаст. развіццё індзейскіх плямёнаў. Жорсткая іх эксплуатация ў рудніках, адцясненне V больш халодныя раёны і перадгор’і Андаў рэзка зменншлі колькасць мясц. насельніцтва. У абарону яго выступіла каталіцкая царква. У 1610 ордэн езуітаў стварыў для індзейцаў А , Парагвая і Уругвая 30 пасяленняў-рэдукцый, дзе яны займаліся земляробствам, знаёміліся з еўран. культурай. У 17 ст. ў сувязі з недахопам рабо­ чих рук іспанцы пачалі завозіць неграў-рабоў з Афрыкі. Палітыка каланізатараў неаднойчы выклікала нар. хваляванні (1580, 1630, 1657, 1712, 1720, 1770). Шматлікія абмежаванні, якімі метранолія тармазіла сац.-эканам. раз­ віццё Ла-Платы, выклікалі супраціўленне крэолаў. Вайна паўн.-амер. калоній за незалежнасць, франц. рэвалюцыя канца 18 ст., буйныя паўстанні індзейцаў Перу і Чылі стымулявалі вызв. барацьбу і ў А Крызіс ісп. ка­ лан. сістэмы спрабавала выкарыстаць Вялікабрытанія. Аднак 2 яе інтэрвенцыі ў 1806—07 пацярпелі паражэнне. У выніку антыісп. паўстання 1810 у Буэнас-Айрэсе скінугы віцэ-кароль і ўлада перайшла да Патрыят. т-ва, якое сфарміравала часовы ўрад Ла-Платы. Гэта паўстанне стала састаўной ч. Вайны за незалежнасць іспанскіх колоній у Лмерыцы 1810—26. 9.7.1816 Нац. кангрэс у Тухумане абвясціў незалежнасць Аб’яднаных правінцый Ла-Платы, у 1826 яны пераўгвораны ў Федэратыўную Рэспубліку А Першым прэзідэнтам А стаў Б. Рывадавія. У 1829 у А ўстаноўлены дыктатарскі рэжым ХМ.Росаса, які ў выніку нар. руху ў 1858 быў скінуты. Канстытуцыя 1853 паскорыла працэс аб’яднання краіны. Прагрэсіўна-лібераль-

ныя ўрады Д. Сарам'ента (1868—74), Н.Авельянеды (1874—80) правялі шэраг рэформаў. Паступова А. стала буйным экспарцёрам збожжа. Да пач. 20 ст. ў асн. склалася аргенцінская нацыя. Выразнікам патрабаванняў далейшых пераўгварэнняў стала партия Грамадз. радыкальны саюз (ГРС), створаная ў 1891. У 1916 яна нерамагла на прэзідэнцкіх выбарах і яе ўрады, што кіравалі краінай да 1930, ажыццявілі шэраг рэформаў, нацыяналізавалі нафтавую прам-сць, умацавалі дзярж. сектар, увялі 8-гадзінны рабочы дзень.

3 1930 да 1946 краінай правілі ваен. рэжымы. На прэзідэнцкіх выбарах 1946 нерамог лідэр хустысіялісцкага руху (гл. Хустысіялізм) Х.й.11ерон, які правёў новыя рэформы. У вы­ ніку ваен. перавароту ў вер. 1955 Перон скінугы, і да 1983 А правілі пераважна ўрады ваенных. Гады праўлення апошняга ваен. рэжыму пазначаны абвастрэннем унутр. і знешняга становішча, што найб. вьивілася ў ан-

А р гснц іна . Статак авечак у Патагоніі. Правінцыя Санта-Крус.

А р ген ціна . Пейзаж аргенцінскай Пуны.

Аргенціна. Нацыянальны парк НаўэлыУапі.

гла-аргенцінскім канфлікце 1982 за Фалклендскія (Мальвінскія) a-вы. У выніку выбараў 1983 прэзідэнтам A craÿ Р. Альфансін ад napгыі ГРС. Патаршэнне эканам. сітуацыі ў краіне вылілася ў сац. хваляванні. На выбарах 1989 перамог кандидат ад Хустысіялісцкай нартыі К. Менем. Ен аднавіў дыпламат. адносіны з Вялікабрытаніяй, умацаваў сувязі з дзяржавамі ЕЭС; А выйшла з Руху недалучэння і арыентуецца на пазіцыю ЗША і інш. развітых краін. У 1991 ладпісана пагадненне з Бразіліяй, Парагваем і Уругваем пра ўтварэнне паўд.-амер. агульнага рынку. На выбарах у 1995 прэзідэнтам краіны зноў выбраны К.Менем. А — адна з краін-заснавальніц ААН, чл. Арг-цыі амер. дзяржаў, Лацінаамерыканскай асацыяцыі інтэграцыі і інш. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены 6.11.1992. Палітычныя партыі і прафсаюзы. Хустысіялісцкая партыя, Грамадз. рады­ кальны саюз, Саюз дэмакр. цэнтра, Хрысц.-дэмакр. партыя. Адзіны праф. цэнтр краіны — Усеагульная канфедэрацыя працы. Гаспадарка. А. — адна з найб. разві­ тых у эканам. адносінах краін Лац. Амерыкі. Валодае разнастайнымі прыродна-эканам. рэсурсамі, урадлівымі землямі, энерганосьбітамі (нафта, газ, гідраэнергія, найб. ў Лац. Амерыцы за­ пасы уранавых рудаў) і інш. Валавы ўнутр. прадукг (ВУП ) складае 112 млрд, дол. (1992), 3,4 тыс. дол. на душу на­ сельніцтва, што нрыкладна ўдвая перавышае сярэдні ўзровень па рэгіёне. Прамысловасць. Аснова эканомікі — высокаразвітая апрацоўчая прам-сць, дае каля 24% ВУП і амаль цалкам забяспечвае патрэбы краіны. Каля 50% кошту прамысл. прадукцыі дае чорная металургія (выплаўка чыгуну і сталі, пераважна на прывазной сыравіне), каляровая металургія (выплаўка свінцу, цынку, алюмінію), маш.-буд. (аўта-, трактара-, судна- і станкабудаванне, с.-г. машыны), нафтаперапр., нафтахім. і хім. прам-сць. Развіта вытворчасць трубаў, электратэхн., цэлюлозна-папяровая, цэментная прам-сць. У А. раней, чым у інш. краінах Лац. Амерыкі, узніклі галіны, звязаныя з высокімі тэхналогіямі (электронная, атамная). Удзельная вага традыц. галін прам-сці — харчасмакавай (тытунёвая, вытв-сць парагвайскага чаю матэ) і тэкстыльнай — знізілася. Вельмі разві­ та харч, прам-сць (мясная, цукровая, маслабойная, кансервавая, мукамольная, вінаробчая і інш.). ЗначнаЯ гарбарна-абутковая прам-сщ>. У горназдабыўной прам-сці вылучаецца здабыча наф ­ ты і прыроднага газу, поліметалічных, уранавых, жалезных, марганцавых, мед­ ных, берыліевых і вальфрамавых рудаў, а таксама вугалю. У 1992 выпрацавана 51,4 млрд. кВт.гадз электраэнергіі (каля 48% на ЦЭС, 46% на ГЭС, 5% на АЭС). Буйныя прамысл. цэнтры; Буэ­ нас-Айрэс (каля паловы прамысл. пра­ дукцыі), Кордава, Ла-Плата, Расарыо, Санта-Фэ, М ендоса, Баія-Бланка, Саратэ і інш. Сельская г а с п а д а р к а . Ра­ зам з рыбалоўствам дае 15% ВУП і за-

бяспечвае краіну харч, прадукгамі i болыпай ч. сыравіны. С п е ц ы я л іза цыя — таварная вы тв-сц ь мяса і збожжа. Каля 7 5 % зямельнага фонду належ ыць буйным латыф ундыям (больш за 1000 га). П лош ча с .-г. угодцзяў каля 180 млн. га, з іх 20 % — ворныя землі. А сн . галіна — жывёлагадоўля: буйн. par. ж ы вёла мяснога кірунку і мяса-воўнавая авечкагадоўля. Раэвіта птушкагадоўля. Земляробства канцэнтруецца ў Пам пе. А сн . с . - г . культуры: п ш аніца, кукуруза, ячмень, авёс, сланечнік. Вырош чваю ць лён, жыта, цукр. трыснёг, цукр. буракі, сою, рыс, чай, бавоўнік, лю цэрну, бульбу, тытунь, арахіс, вінаград, аліўкавыя i тунгавыя дрэвы, цытрусавыя. Вакол вял. гарадоў — агародніцгва, садаводства, малочйая жывёлагадоўля і свінагадоўля. Т р а н с п а р т . У знеш ніх перавозках гал. роля належ ыць марскому транспарту, ва ўнутраных — аўтамабільнаму. Найб. марскія парты: Б уэнасАйрэс, Л а-П лата, Расарыо, В а ія -Б л а н ­ ка, С а н -Н ік а л а с, Камадора-Рывадавія, С а н та -Ф э, М ар-д э л ь-Плата. Даўж. аўтадарог 575 тыс. км, 55 ты с. км асфальтаваныя, чы гунак 37 ты с. км. У А . 10 міжнар. аэрапортаў, найбольш ы ў Б у э­ нас-Айрэсе. Каля 8 0 % экспарту складае с.-г. прадукцыя: мяса, мясапрадукты, воўна, скуры, збожжа, м аслічны я, малочны я прадукты, дубільны экстракт з кебрача, чай. Э ксп ар гую ць таксама абсталяванне, вальфрам. Імпарт: маш ы ны , прамысл. абсталяванне, сы равіна, нафтапрадукты, паліва. Гандл. партнёры: З Ш А , Бразілія, Балівія, Гер­ манія, Італія, Я п о нія , Нідэрланды і інш . Беларусь у 1993 экспартавала ў А. грузавыя аўтамабілі, трактары, з А. прывозіла с .-г. прадукты. Грашовая адзінка — песа. Узброеныя сілы А. ўклю чаю ць рэгулярныя ўзбр. сілы і ваенізаваныя ф арміраванні. Рэгулярныя ўзбр. с ілы н а л іч ваюць 83 ты с. чал. (19 91) і складаюцца з сухап. войскаў, В П С і В М С . Вярх. галоўнакамандуючы — прэзідэнт. Сухап. войскі (45 ты с. чал.) зведзены ў 4 ар­ мейскія корпусы, маюць на ўзбраенні та н кі і ін ш . бранятэхніку, артылерыю, ракеты і ін ш . У складзе В П С (13 тыс. чал.) 10 авіяц. брыгад (143 баявыя, 164 дапаможныя самалёты, 45 верталётаў). В М С (25 тыс. чал.) уклю чаю ць флот, авіяцыю В М С і падраздзяленне мэр­ ской пяхоты (3 тыс. чал.); 36 баявых караблёў (1 авіяносец, 6 эсм інцаў, 7 ф рэгатаў, 4 падводныя лодкі, 12 патруль­ ных караблёў i 6 тральш чыкаў), 67 катэраў, 38 дапаможных суднаў, 33 самалёты і 24 верталёты марской авіяцы і. Кам плектую цца ўзбр. с ілы паводле закону аб усеагульнай воінскай п ав ін насді, п р ы зы ўны ўзрост — 18 гадоў, тэрмін абавязковай ваен. службы ў сухапутных войсках і В П С — 1 год, у В М С — 14 месяцаў. А ф іцэр скія кадры рыхтуюць у акадэміях, ваен. в у ч ы ліш чах, а таксама за мяжой. Ваенізава­ ныя фарміраванні складаюнца з ж ан-

дармерыі (ваен. паліды я, 13 ты с. чал.) і берагавой аховы (9 тыс. чал.). Агульная колькасць рэзерву — 377 ты с. чал.

(1987). Асвета, навуковыя ўстановы. Паводле закону аб адукацыі 1976 сістэма адукац ы і ў А. ўключае ўстановы даш кольнага выхавання для дзяцей 3— 5 гадоў, абавязковую (пачатковую) ш колу (7 гадоў навучання) для дзяцей 6— 12 гадоў, с я рэднюю (5— 7 гадоў навучання) з двума цыклам і: 3-гадовым базавым (8— 10 кл.) і 2— 4-гадовым агульнаадук. або спец. навучаннем (у залеж насці ад ты п у сярэдняй навуч. установы ці В Н У ). У 1989/90 навуч. г. даш кольныя дзіцячыя ўстановы (існую ць пры пач. школах)

АРГЕНЦІНА

47 1

М унда, Радыё дэль Плата, Радыё Н а сьёналь. 14 дзярж. тэлестанцый, 28 прыватных тэлеканалаў. Літаратура. Л іт. по м н ікі карэннага індзейскага насельніцтва А . не захаваліся. Творы калан, перыяду (пач. 16 — пач. 19 ст.) — гіст. хро нікі Р. Д ы яса дэ Гусмана, М . дэль Барка Сенты неры (л -р ы Л а -П л а т ы ). У гады нац.-вызв. руху (18 10 — 16) панаваў рэв.-патрыят. класіцы зм (X . К рус Варэла, Б. дэ М а н тэагуда). П асл я абвяш чэння незалежна сц і А . ідэйна-м аст. кірункам у л -р ы

Аргенціна. Горад Кордава.

наведвала 720 ты с. дзяцей, у пач. ш ко ­ лах займаліся 4,9 млн. вучняў, працавалі 252 ты с. настаўнікаў, у сярэдніх — каля 2 млн. вучняў і 262 ты с. в ы кладчыкаў. В ы ш эй ш ую адукацыю ў А. даюць у асно ўны м у н -т ы (больш за 50), а таксама ін -т ы і в ы ш эй ш ы я каледжы. К аля паловы пры ватны х В Н У кантралю е каталіцкая царква. У 1989/90 навуч. г. ў В Н У займалася каля 903 ты с. студэнтаў, працавала каля 70 ты с. в ы кладчыкаў. Н ай бо лы ны я у н -ты : у Буэнас-А йрэсе (з 18 21), Кордаве (з 16 13), Л а -П л а ц е (з 1884), С а н т а -Ф э (з 1919), Мароне (з 1960) і ін ш . Н айболы ны я б -к і: Н ац. б -ка (з 1810), б -к а у н -та ў Б уэнас-А йр эсе, Н ац . кангрэса (з 1859). М узеі: прыродазнаўчых навук (з 1823), Н ац. гістар ы чны (з 1889), Н ац. музей прыгож ы х мастацтваў (з 1895), ш коль­ н ы ім я Сарм ’ента (з 1910, усе ў БуэнасАйрэсе), п р ы р од азнаўча-іістар ы чны ў Мендосе (з 1 9 1 1 ) і ін ш . Н авуковыя даследаванні вядуцца ў галіновых акадэ­ міях навук, Н Д І пр ы ун-тах і ін-тах, у навук. т-вах. Д рук, радыё, тэлебачанне. У А . выходзіць 227 перыяд. выданняў агульным тыражом 2,75 млн. экз. (1990). Н ай буй нейш ы я газетныя выданні: «Clarin» («Гарніст», з 1945), «Cronica» («Хроніка», з 1963). А генцтвы друку: Тэленатысіёса Ам ерыкана (з 1945), Д зы стрыбуідора А р генціна дэ Н аты скас (прыватнае інфарм. агенцтва, з 1964), Д ы яры ас і Н аты сіяс (з 1982). Д зейнічаю ць 37 дзярж., 3 пры ватны я і 72 мясц. радыёстанцыі. Галоўны я: Радыё Э л ь

стаў рамантызм (Х .М . Гуцьерэс, Э .Э ч ы верыя, Х .М арм аль). М аст.-ф ілас. твор «Ф акунда» (1845) Д .Ф .С а р м ’ента л іч ы ц ца шэдэўрам арг. рамант. ш колы. Гіст. раман «Ам алія» (1855) Х.М арм аля — перш ы нац. раман. Да канца 18 ст. склаліся трады цы і фальклору гауча (жыхароў П ам пы ). Н а іх аснове развіваецца ўласнаарг. «л-ра гауча» (ГА скасубі, Э . дэль Кам па, Р. Аблігада). Яе вярш ы ня — эп ічная паэма X . Эрнандаса «М арцін Ф ’ера» (ч. 1 — 2, 1872—-79), адметная рысамі кастумбрызму (апісанне побыту і нораваў). Ім кненне да рэаліст. адлюстравання рэчаіснасці характэрна для твораў прадстаўнікоў кастум брысцкай л -р ы (2 -я пал. 19 ст.) Л .В.Лопеса, Л .Кане, Э.В ільд э, К .Г ід а -і-С п а н а . 3 пач. 20 ст. ўзм ацніліся п азіц ы і рэалізму [Х.М артэль, Э.Камбасерас, Ф .М о ча (Х .С А л ьв а р эс ), Р .Х .П ай р а , Ф .С а н ч э с , Б Л ін ч , М .Гальвес], мадэрнізму і по стмадэрнізму (Л.Лугонес, Э Л а эр та , Б.Ф ернандэс М арэна, Э.Кары ега, А .С то р ні, Э . Банче, Р .А А р ы ета , Э .М а р цінес Эстрада і інш .). В я л ікі ўплы ў на развіццё літ. ж ыцця 1920-х г. зрабілі літ. аб’яд нанні «Фларыда» (адстойвала « ч ы стае» мастащ ва: Х Л . Б о р х е с , Э.М альеа, Л.М ары чаль) і «Баэда» (выступала за «мастащ ва для ж ы цця»: А .Ю н ке , Р А р льт, Р.Гансалес Туньён). У апо ш нія дзесяцігоддзі ўклад у развіццё арг. і сусв. л -р ы зрабілі Х.Картасар, Х .Л .Бор­ хес, Э.Сабата і інш . Архітэктура. У калан, перыяд архітэктура развівалася ў гарадах, што ўзн ік л і

472

АРГЕНЦІНА

на шляхах пранікнення ў краіну іспандаў. Выраслі гарады Буэнас-Айрэс, Кордава, Санта-Фэ і інш. з прамавугольнай сеткай вуліц, на гал. плошчы якіх узводзіліся сабор, ратуша, палац губернатара, арсенал. Архітэктура 17 ст. вызначалася прастатой і манументальнасцю (арх. Х.Краус, А.Бланкі, Х.Б.ПрыМалі). Найб. характэрны помнік гэтага перыяду царква Кампанья ў Кордаве (праект інж. Ф Л емера, 1649— 90). 3 18 ст. панавалі барока і класіцызм (царква Сан-Ігнасіо ў правінцыі М ісьёнес), у канцы 19 — пач. 20 ст. — эклекгызм і стылізацыя. У 1920-я г. склаліся рацыяналістычныя тэндэнцы і (арх. А.Вірасора, В.Акоста, Х.Віванка, А.Банет, А.Вільямс). 3 1940— 50-х г. архітэктары звяртаюцца да арган. архітэктуры, развітых прасторавых і струк­ турных кампазіцый, выкарыстання н о­ вых канструкцый і матэрыялаў (А.Агасціні, Х.Сальсон, К.Тэст, А.Гайда, Э.Лестан, Э А мбаш і інш.). Выяўленчае мастацтва. Да каланізацыі А. ў 16 ст. было развіта мастацтва карэннага насельніцгва — індзейцаў (ткацгва, кераміка, культавая скульп­ тура з каменю, дрэва і гліны, ювелірныя вырабы). У каланіяльны перыяд выяўл. мастацтва ў асн. было рэлігійнае (разнымі дэкар. скулыггурамі ўпрыгожвалі алтары-рэтабла, кафедры); развіваўся і свецкі жывапіс (гал. чынам партрэт). Пасля вызвалення А. ад ісп. панавання (1816) пад уздзеяннем заходнееўрап. мастацтва сталі развівацца жывапіс, скульптура, графіка (літографжанрыст К.Марэль, пейзажист П .П уэйрэдон, скульптар Л.Карэа Маралес, жывапісец-рэаліст Э.Сіворы). На пач. 20 ст. распаўсюдзіўся імпрэсіянізм (жывапісцы Х.Бутлер, П.Куіда, М.Мальяра, П .Сонса Брыяна, Ф.Фадэр, скульптары Р.Іруртыя і інш.). У 1929 Р.Сольдзі стварыў «авангардысцкую школу» (Э.Петаруці, Р.Форнер), якая садзейнічала развіццю авангардных плыняў (Х.Ле Парк, A .Берні, М.Мінухін, Э.М айк-Інтайр, Р.М аксіо). Вострыя сац. праблемы, жыццё народа адлюстроўваюць жывапісцы Х .К .Кастаньіна, Л.Э.Спілімберга, Б.Кінкуэла Марцін, графікі А.Р.Віга, А.Брыес, разьбяры А.Сібеліна, С.Фітула.

Музыка. У нар. музыцы А. пераважае А. — Буэнас-Айрэс, дзе дзейнічаюць: крэольскі фальклор. Музыка індзейцаў- оперны т-р «Калон» (1908); аркестры абарыгенаў захавалася толькі на ПдЗ філарманічны, Нац. сімфанічны, Нац. краіны. Сярод песень і танцаў індзей- радыё; Нац. і Муніцыпальная кансервацаў — араві, уайна, карнаваліта; муз. торыі; Лац.-амер. цэнтр муз. даследаінструменты — кена, пінкілья, сіку і ванняў «Тарквата ды Тэлья» і інш. Тэатр. Першы т-р у Буэнас-Айрэсе інш. Крэольскі муз. фальклор (песні — яраві, трыстэ, тона, эсціла, танцы — адкрыты ў 1783. У 1880-я г. ўзнік жанр самакуэка, байлесіта, куанда і інш., ма- рамант. меладрамы, т.зв. «тэатр гауча», стацгва нар. паэтаў-спевакоў — паядо- гал. герой якога — селянін-пастух (га­ раў) дасягауў росквіту ў 19 ст. Прафес. уча), ахвяра сац. несправядлівасці. На муз. школа складваецца з канца 19 ст. пач. 20 ст. вял. значэнне для развіцця пад утшывам еўрапейскіх, пераважна нац. т-ра мела рэаліст. творчасць драма­ ггальянскіх, жанраў і стыляў. Яе засна- турга Ф. Санчаса. У 1920-я г. ў процівагу вальнік К .В І Л Ы Ш С . У канцы 19 ст. э’явіў- камерцыйным узніклі «незалежныя» ся жанр оперы (А.Беруці). У 1929 ар- т-ры, якія вывучалі вопыт еўрап. т-ра, ганізавана «Трупа музычнага абнаўленставілі п ’есы нац. драматургаў А.Кусані, ня». Працуюць кампазітары браты Х.М. А.Драгуна, К.Гарастыса, творы класічі Х.З.Кастра, Х.Ф іш эр, Х.П ас, А .Хіна- най і тагачаснай драматурііі. Цэнтр тэ­ стэра, Ф .Кропфль і інш. М уз. цэнтр атр. жыцця А. — Буэнас-Айрэс, дзе працуюць незалежныя («Эль-Пуэбла», «Новы тэатр», «Ла Маскара») і камерцыйныя т-ры (Нац. т-р камедыі, «Архенціна» і інш .), Нац. ін-т вывучэння т-ра. Сярод рэжысёраў і акцёраў: А.Баэра, П.Аскіні, М.Села, Л.Сандрыні, Ф.Петроне. Кіно. Упершыню кіназдымкі ў А. адбыліся ў 1897. У 1908 зняты першы мает, фільм «Расстрэл у Дарэга» (рэж. М.Гальа). Фільм «Танга смерці» (1917, рэж. Х.А.Ферэйра) паклаў пачатак серыі карцін, сюжэтна звязаных з папулярным у краіне танцам танга. У 1940— Да арт. Аргендіна. Руіны царквы Сан-Ігнасіо ў 50-я г. найб. поспех мелі муз. камедыі з правінцыі Місьёнес. 18 ст. удзелам Л.Торэс, лепшая з якіх — «Узрост кахання» (1953, рэж. Х.Сарасэн і). У 1950-я г. ў кіно прыйшло новае пакаленне рэжысёраў: Р.Куін, Л.Муруа, Л.Фавіа, Х.М арцінес Суарэс, творчасць якіх атрымала назву «новае аргенцінскае кіно». У 1956 заснавана Школа дакумент. кіно пад кіраўніцтвам Ф.Біры. Вядомыя рэжысёры: Л.Нільсен, Ф .Э.Саланас, Д.Ліпшыц, Л.Пуэнца. Беларусь· ў Аргенціне. Бел. дыяспара ў А. склалася з некалькіх значных эміграц. хваляў з Беларусь Гэтаму спрыялі і адпаведныя законы А.: яе ўрад даваў усім эміірантам роўныя правы, вызваляў іх ад падаткаў і г.д. Прадстаўнікамі 1-й эміграц. хвалі з Беларусі (канец 19 ст. — 1914, каля 300— 400 тыс. чал.) былі еяляне пераважна з Гродзенскай і Віленскай, з 1905 — Мінскай і інш. усх. губерняў (асн. іх ч. пазней вярнулася на Бацькаўшчыну). У час 2-й хвалі Да арт. А ргенціна. Э. П е т а р у ц і . Квінтэт. эміграцыі ў 1921— 39 з Зах. Беларусі 1927. каля 40 тыс. чал. перасяліліся ў правін­ цыі М асіёнес, М эндэра, Сан-Жуан, каля 60 тыс. — у Буэнас-Айрэс і яго ваколіцы. У 1934 у Буэнас-Айрэсе скла­ лася першае бел. культ.-асв. т-ва «Грамада», у 1935 — «Культура», у 1937 — «Т-ва бібліятэкі імя Івана Луцэвіча», у 1938 — Беларускае культурнае таварыства «Белавежа», у 1939 — «Док Суд», Бел. культ, т-ва ў г. Берысо. У 1939 яны аб’ядналіся ў Федэрацыю бел. арг-цый Да арт. Аргенціна. у А., дзейнасцю якой кіравала ўправа Спартыўная зала-бана чале з М.Мярэчкам, У.Гайлевічам і сейн у Буэнас-Айрэ­ Я.Пятрушакам; выдавала газ. «Эхо», з се. Арх. Э. Лестан.

1988.

1940 — «Белорусский иллюстрирован-

ный календарь». У пач. 2-й сусв. вайны пры Федэрацыі створаны Бел. дэмакр. к-т, які праводзіў збор дабрачынных ахвяраванняў; у 1943 з аналаіічнымі мэтамі ўтвораны Славянскі саюз А. У час 3-й хвалі ваен.-паліт. эміграцыі ў 1946— 53 бел. дыяспара павялічьиася прыкладна на 1— 1,5 тыс. чал. Яе прадстаўнікі заснавалі альтэрнатыўнае даваен. т-ва Згуртаванне беларусаў А. (ЗБА; 1948— 57, старшыня К.Мярляк), якое ў 1948 увайшло ў Антыкамуніст. славянскую лігу. ЗБА актыўна высту­ пала супраць намаганняў пасольства СССР у А. прадстаўляць інтарэсы Бела­ русь У 1949— 54 у А. працавала прадстаўнінтва ўрада БНР на чале з Мерляком. 3 1960-х г. арг-цыі бел. эміграцыі пастутюва страчваюць сваю нац. адметнасць: Федэрацыя бел. арг-цый далучылася да Славянскаго саюза А , замест ранейшых бел. т-ваў склаўся ш эраг клубаў. У сувязі з рэпатрыяцыяй прыхільнікаў бел. нац. ідэі з ліку прац. эміграцыі (каля 15 тыс. чал.), выездам прадстаўнікоў ваенна-паліт. эміграцыі ў ЗШ А бел. нац. змястоўнасць ў грамадска-культ. жыцці суайчыннікаў амаль знікае. Паступова ліквідуецца і адна з найбуйнейшых арг-цый «Белорусский очаг» (з 1951, налічвала 15— 18 тыс. пераважна сав. грамадзян).

3 1984 дзейнічае «Федэрацыя сав. грамадзян Аргенціны» (больш за 2 тыс. чал.), куды ўвайшлі прадстаўнікі бел. дыяспары. У сучаснай бел. дыяспары А. каля 150 тыс. прадстаўнікоў бел. эміграцыі ро­ зных пакаленняў.

адкладаў платформаў. На Беларусі вядомы ў адкладах верхняга пратэразою, дэвону і інш. Выкарыстоўваецца як сыравіна для вытв-сці цэменту, керамзіту, радзей буд. керамікі і вогнетрывалых Матэрыялаў. А РГІН Ш , L-a м і н а -δ-г у а н і д з і н а в а л я р ’янавая кіслата, C6H 14O2N 4, арганічнае рэчыва з групы амінакіслот. У арганізме прысутнічае ў свабодным стане і ў складзе бялкоў, асабліва пратамінаў (да 85%) і гістонаў. У значнай колькасці ёсць у раслінах (асабліва ў рэзервовых і зародкавых ор­ ганах). Мае ўласцівасці шчолачаў, утва­ рае бясколерныя крышталі, растваральныя ў вадзе. Садзейнічае назапашванню і пераносу азоту. Для дарослых млекакормячых не з ’яўляецца незаменнай, а ў маладых яе біясінтэз недастатковы.

маўлення, якая выкарыстоўваецца вузкай сацыяльнай групай лю дзей з мэтай моўнага адасаблення, адна з формаў існавання мовы. У шырокім сэнсе А. — любыя разнавіднасці прафесійнага нелітаратурнага маўлення (А. лётчыкаў, паляўнічых і інш .). Нярэдка пад А. разумеюць маўленне дэкласаваных і крымінальных элементаў. Да А. адносяць тайныя мовы. Тэрмін «жаргон» таксама абазначае сац. разнавіднасць маўлення. Аднак у адрозненне ад А. жаргоны выкарыстоўваюцца больш шырокімі сац. і ўзроставымі групамі насельніцгва. Літ :. Ж и р м у н с к и й В. Национальный язык и социальные диалекты. Л., 1936. Н .Б .М ячкоўская.

АРГСУВЯЗЬ, пашыраная назва сукупнасці сродкаў аператыўнай сувязі, якія павышаюць эфектыўнасць адм.-кіраўнічай працы. Ш эраг сродкаў А. належаць да аргтэхнікі.

АРГЕНЦШ СКАЯ КАТЛАВІНА, над­ водная катлавіна на ПдЗ Атлантычнага ак., паміж мацерыковым схілам Паўд. Амерыкі, Сярэдзінна-Атлантычным хрыбтом і паўн. часткай Паўд.-Антыльскага хрыбта. Пераважная глыб. 5000— 5500 м, найб. — 6681 м (у вузкім жо-

АРГЕНЦІНЦЫ , нацыя, асн. насельніцтва Аргенціны (26,64 млн. чал.). Нашчадкі іспанцаў і перасяленцаў з інш. іфаін Еўропы. Агульная колькасць 26,91 млн. чал. (1987). Гавораць на аргенцінскім дыялекце іспанскай мовы. Вернікі пераважна католікі.

473

АРГОН (лац. Argon), А , хімічны эле­ мент VIII групы перыяд. сістэмы эле­ м е н т у , ат. н. 18, ат. м. 39,948; інертны газ. Атмасферны А. складаецца з трох стабільных ізатопаў: 6Ar (0,337%), fflAr (0,063%), i 40Ar (99,6%). У атмасферы 1 6 1 0 12 т А., у зямной кары 0,1 6 5 1 0 ζ τ, у вадзе 0,75-ІО12 т. Адкрыты ў 1894. Газ без колеру і паху, малекула аднаатамная, пры звычайных умовах хімічна інертны, ticin -185,9 °С. Атрымліваюць раздзяленнем газаў пры глыбокім ахаладжэнні паветра. Выкарыстоўваецца ў металургічных (аргонадугавая зварка алюмініевых і алюмамагніевых сплаваў) і хім. працэсах (пры атрыманні звышчыстых рэчываў), для запаўнення эл. лямпаў і газаразрадных трубак, вызначэння ўзросту мінералаў.

Jlim .: П и м е н о в а P.A Аргентина. Μ., 1987; Культура Аргентины. М., 1977; Arte argentino contemporaneo: ICatalogo). Madrid, 1976. Π .Ι.Рогач (природа, гаспадарка), Н .Р .К ош алева (гісторыя), X. -К . П ап ок (літаратура), А .А .Г арахавік (музыка), Л .М .З а й ц а в а (кіно), Т А .П а п о ў ск а я (беларусы у Аргенціне).

лабе на Пд). Гругл — глабігерынавы глей і чырвоная гліна.

АРГТЭХНІКА

А р гтэхн іка : электронная пішучая машынка і інш ы я прылады аргтэхнікі (уверсе); пераносны персанальны камп’ютор тыпу «блакнот».

Удзельнічае ва ўтварэнні мачавіны і артціну (арніцінавы цыкл), крэаціну аргінінфасфату і інш. АРГІШ Ц І I (1-я пал. 8 ст. да н.э.), цар Урарту. У час яго праўлення Урарту ператварылася ў магутную дзяржаву Б. У сходу. Пакінуў некалькі дзесяткаў клінапісных надпісаў пра перамогі над Асірыяй і будаўніцгва гарадоў Аргішціхінілі і інш.

АРГІЛІТ (ад грэч. argillos гліна + ..jiim ), асадкавая горная парода, што ўтварылася ў выніку ўшчыльнення, абязводжвання і цэментацыі глінаў, ад якіх адрозніваецца каменепадобнасцю і няздольнасцю размакаць у вадзе. Цемна- АРГІШ ЦІХІНІЛІ, горад, пабудаваны колерная (да чорнага) парода, у асн. каля 776 да н.э. ў час праўлення цара гідраслюдэістага ці мяшанага саставу. Урарту Аргішці I. У 4 ст. да н.э. на яго Утварае масіўныя пласты, мікра- месцы пабудаваны г. Армавір — сталіца слаістыя разнавіднасці. А характэрны Стараж. Арменіі. для складкавых абласцей і старажытных АРГО (франц. argot), разнавіднасць

АРГТЭХНІКА, а р г а н і з а ц ы й н а я т э X н і к а , тэхн. сродкі для аўтаматызацыі і механізацыі інжынерна-тэхн., навук.-даследчай, кіраўнічай і прадпрымальніцкай працы. Развіццё і ўдасканаленне А. абумоўлена навук.-тэхн. прагрэсам, ускладненнем працэсаў кіравання і сістэм дыспетчарызацыі, павелічэннем аб’ёму апрацоўваемай інфармацыі. Эфекгыўнасць сродкаў А. і зручнасць іх выкарыстання вызначаюцца комплексным падыходам да іх стварэння, рацыяналізацыяй (у т л . спецыял ізаваным абсталяваннем) рабочага месца і службовага памяшкання, выкананнем патрабаванняў эрганомікі.

Да А адносяць вш іч алъны я маш ыны (у т.л. м ікракаяькулят ары , персональныя Э В М ), капіравалъна-размнажальную тэхніку (пішучыя машьшкі і апараты аператыўнай паліграфіі і р эп раграф іі, м ікраф ільм авання) , сродкі захоўвання і аўтам. пошуку дакументаў (картатэкі, спец, шафы, інфармацыйна-пошухавыя сіс­ тэмы і прыстасаванні), ч арц ёж н а-кан ст рукт арскую т эхніку, сродкі апрацоўкі дакументаў (нумаратары, штэмпелявальныя і адрасавальныя машыны і інш.), сродкі запісу і ўзнаўлення мовы, прагляду слайдаў і мікрафільмаў (ды кт аф оны , м агніт аф оны , ды яскопы ), апаратуру адм.-вытв. сувязі (гл. А пе-

474

АРГУЛЁз

Да сродкаў малой A. адносянь таксама канц. прыналежнасці.

р а т ы ўна я с увязь, Д ы сп е т ч а р с к а я сувязь).

АРІАЛЁЗ, інвазійная хвароба рыб, якую выклікаюць крывасосныя рачкіаргулюсы (з роду Argulus). Пашкоджваюцца скура, плаўнікі, шчэлепы моладзі карпа, сазана, стронгі, амураў, судакоў, ляшчоў і інш. Дарослыя рыбы хварэюць рэдка. Лічынкі рачкоў праколваюць хабатком скуру і сасуды цела рыб, сакрэты іх ядавітых залоз таксічна ўздзейнічаюць на арганізм рыб. Прычыняе значныя страты рыбагадоўлі. АРГУМЕ́Н Т (лац. argumentum), 1) суджэнне (або іх сукупнасць), што прыводзіцца ў пацвярджэнне праўдзівасці інш. суджэння, канцэпцыі, тэорыі. 2) У логіцы — пасылка доказу (інакш — падстава або довад доказу); часам А. называюць увесь доказ цалкам. Лагічныя довады для абгрунтавання якога-н. палажэння называюць аргументацыяй. Азначае таксама працэс лагічнага доказу ісціннасці якога-н. па­ лажэння (суджэння) пры да́п амозе А. (аксіём, азначэнняў і выказванняў аб фактах). Аргументацыя ажыццяўляецца ў адпаведнасці з правіламі пабудовы доказаў (правілы катэгарычнага сілагізму, умоўна-раздзяляльнага, умоўнага сіла­ гізму і інш.). У ёй можа быць выкарыстана адвольная, але канечная колькасць А. Спосаб сувязі А. паміж сабой ці з тэзісам (палажэннем, якое аргументуецца) наз. дэманстрацыяй, формай доказу або формай аргуменгацыі.

заны з каардынатамі х і у формулай жах Масквы, 1791— 98); па яго праектах tg φ = у/X. створаны інтэр’еры. «АРГУМЕ́Н ТЫ И ФА́К ТЫ», штотыднёвы інф. бюлетэнь. Выдаецца з 1978 у Маскве на рус. мове. Асвятляе пытанні грамадска-паліт., эканам., культ, і міжнар. жыцця Расіі. Выдав дадаткі, у т.л. з 1993 інфармацыйна-рэкламны дадатак «А Ф на Беларусі».

АРГУНОВЫ , рускія жывапісцы-партрэтысты. Прыгонныя графаў Шарамецевых. Іван Пятровіч А (1729— 1802), адзін з пачынальнікаў камернага партрэта ў Расіі. Аўтар парад­ ных партрэтаў, у якіх шырока выкарыстаны прыёмы барока (графіні Талстой, Б.П. і А.П. Шарамецевых, усе 1768; не- А́Р ГУСЫ, агульная назва 2 блізкіх ровядомай сялянкі, 1784). Яш вучнямі даў птушак сям. фазанавых атр. курапабылі АЛ асенка, К.Галавачэўскі, І.Са- добных. 2 віды: А. чубаты (Rheinartia блуноў. М і к а л а й І в а н а в і ч А. ocellata) жыве ў горных лясах Лаоса, (1771 — пасля 1829), сын і вучань В’етнама і Малакі, занесены ў Чырв. І.ПАргунова. У 1816 атрымаў вольную. кнігу МСАП; А. вялікі (Aigusianus argus) 3 1818 акад. Пецярбургскай AM. На- насяляе сухія лясы паўд. ч. Бірмы, Ма­ лакі, Суматры і Калімантана, скрытныя птушкі.

Даўж. самца А. вялікага 1,7—2 м (з іх 1,2 м сярэднія рулявыя пёры хваста), самкі — 0,75 м. Афарбоўка рыжавата-шэрая, у самца падоўжаныя другарадныя пёры з буйнымі плямамі ÿ вочкі. Самка нясе 2 яйцы, наседжвае 25 сут. Добра пераносіць няволю, размнажаецца. АРДА, 1) у цюркскіх і мангольскіх народаў першапачатковая ваенна-адм. арг-цыя або аб’яднанне некалькіх плямёнаў, лагер качэўнікаў; у сярэдневяковых цюрка-манг. феад. дзяржавах сталіца, стаўка хана. Адсюль назва дзяржаў, а таксама саюзаў качавых плямёнаў (напр., Золотая Арда, Крымская

У .К .Л ука ш э віч.

А ). 2) Устарэлы тэрмін, які абазначае першапачатковую форму ірамадскай арганізацыі чалавецтва — першабытны статак. 3) У пераносным сэнсе А — шматлікае неарганізаванае зборышча людзей, натоўп.

АРГУМЕ́Н Т у м а т э м а т ы ц ы , 1) незалежная пераменная, што стаіць пад знакам функцыі і абумоўлівае яе значэнне. А. функцыі f (х) ёсць х. А. функцыі можа быць якой-н. функцыяй іншай пераменнай, нанр. А. трыганаметрычнай функцыі cos (ах + b) ёсць ax+b. 2) A комплекснаго ліку z = x + iy — вугал φ паміж дадатным напрамкам восі абсцыс і радыус-вектарам пункта з кардынатамі x і у, які з ’яўляецца выявай камплекснага ліку на плоскасці ХОУ. Вызначаецца з дакладнасцю да 2π і звя-

Узбуджальнік аргулёзу.

АРГУ́Н Ь, рака ў Расійскай Федэрацыі i Кітаі, правая састаўляючая р. Амур. Па А. праходзіць ч. граніцы Расіі з Кітаем. Даўж. 1620 км, пл. бас. 164 тыс. км2. Пачынаецца ў тарах В.Хінгана, у Кітаі, пад назван Хайлар. Цячэ пераважна ў шырокай даліне, бліжэй да вусця даліна звужаецца. Жыўленне пераважна дажджавое. Сярэдні расход вады 340 м3/сек. Ледастаў з канца ліст. да пач. мая. У бас. А 1,8 тыс. азёраў агульнай пл. 50,9 км2. Нерэгулярнае суднаходства ад с. Алочы (428 км). 3 2-й пал. 17 ст. па А ішлі гандл. шляхі з Сібіры ў гарады Усх. Кігая.

АРДА́Ш АУ Павел Мікалаевіч (4.12.1865 — пасля 1923), расійскі гісторык. Скончыў Маскоўскі ун-т (1889). Праф. Юр’еўскага (з 1901), Кіеўскага (з пісаў шэраг партрэтаў, у т л . прыгоннай 1903) і Сімферопальскага (з 1921) акгрысы ГІ.І.Кавалёвай-Жамчуговай ун-таў. 3 1923 выкладаў у Віцебскім пед. ін-це. Гал. лраца «Правінцыяльная (1802). Л іт :. Ш а р а н д а к Н.П. Иван Аргунов: адміністрацыя ў Францыі ў апошнюю пару старога парадку 1774— 89. Пра[Альбом]. Л., 1977. вінцыяльныя інтэнданты» (т. 1— 3, АРГУНОВЫ, рускія архітэктары. Пры­ 1900— 06) змяшчае нявыдадзеную адм. гонныя графаў Шарамецевых. Ф ё д а р перапіску, якая асвятляе парадкі ў С я м ё н а в і ч А. (каля 1732 — каля Францыі напярэдадні рэвалюцыі канца 1768). Прадстаўнік рус. барока. Дваюра- 18 ст. дны брат жыванісца І.П.Аргунова. АРДАШ НЯ, на Беларусі ў 18 — 1-й Удзельнічаў у буд-ве палаца Ш араме- пал. 19 ст. прадпрыемства па вытв-сці цева ў Пецярбургу (1750— 55). Па яго ардашу (вышэйшага гатунку поташу), праектах пабудаваны кухонны флігель які выкарыстоўвалі ў вырабе шкла, (1775), павільён «Грот» (1755— 75), маг- мыла, сукна, фарбаў, фарфору, пры чыма, аранжарэя (1761— 64) у Кускове апрацоўцы скур, адбельванні тканін і (Масква). П а в е л І в а н а в і ч (каля інш. На А. было 6 — 9 медных і жал. ка1768— 1806). Прадстаўнік класіцызму. тлоў, кадкі для драўнянага попелу, з Сын жывапісца І.П Аргунова. Удзель- якога выраблялі ардаш; працавалі 9— 10 нічаў у буд-ве драўлянага палаца-тэатра чал. У 1740— 80 А. найб. пашыраны ў Шарамецевых у Астанкіне (цяпер у ме­ Крычаўскім, Прапойскім, Чачэрскім

Да арт. Аргуновы . І.П. А р г у н о ў . Партрэт невядомай сялянкі. 1784.

староствах, Быхаўскім, К о пы скім , Л ю бавідкім графствах, Гродзенскай эка номіі. А Р Д А Ш Ы , вёска ў Беларусі, у См ар гонскім р-не Гродзенскай вобл. Ц энтр сельсавета і калгаса. За 35 км на П д ад Смаргоні, 224 ад Гродна, 14 км ад чыг. ст. Багданаў. 263 ж., 99 двароў (1994). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі, камбінат быт. абслугоўвання. А Р Д А Ш Ы Р I, А р т а ш ы р Папак а н (каля 180 — 22.9.239 або 241), заснавальнік і перш ы цар [224— 241] д ы насты і С а с а н і д а ў у Іране. С луж ы ў у правіцеля парф янскай крэпасці ў Ф а р ­ се. Каля 200 стаў правіцелем гэтай крэ­ пасці, падпарадкаваў гарады Ф арс, К ер­ ман і Гей (сучасны г. Ісфахан). 28.5.224 пры падтрымцы знаці і жрацоў разбіў войскі парф янскага цара Артабана V , пасля чаго Парф янскае царства перастала існаваць. Ствары ў С а с а н і д а ў д з я р ж а в у . У в ы н іку барацьбы А . з Рымам за М есапатамію і Арменію, войнаў на У с ходзе значна паш ы ры ў тэр. дзяржавы.

віку адбылося максімальнае паш ырэнне мора на ўскраіны платформаў, дзе намнажаліся асадкі магутнасцю да 500 м (вапнякі, гл ін ы , пяскі). Ва ўнутр. частках геасінклінальны х паясоў, занятьи глыбакаводнымі морамі, на тэр. П аўн. А м ерыкі, н а 3 Паўд. А м ерыкі, у Еўразіі і на П д У А ўстраліі ўтварыліся адклады магутнасцю да 10 км (абломкавыя, вулка н ічн ы я, крам яністыя, карбанатныя). У канцы ардовіку пачалася к а л е д о н с к а я с к л а д к а в а с ц ъ . Клім ат на тэр. сучасны х ГІаўн. Ам ерыкі, Грэнланды і, П аў н . Е ў ропы, б. ч. А з іі і Аўстраліі бы ў гарачы і сухі, астатняя ч. сучаснай суш ы адпавядала прыпалярным абласцям, дзе зн о й дзены сляды ардовікскага мацерыковага зледзянення. Тэр. Беларусі ў ардовіку была суш ай, якую абмывала мора на кр айній П дЗ у Брэсцкай упадзіне (дзе намножылася да 40 м асадкаў) і на П н З у межах П ры б алты йскай м онакліналі (магутнасць асадкаў да 150 м). Н ам н ажаліся карбанатныя і гліністы я паро-

А Р Д Ж А Н ІК ІД З Е Рыгор К анстанцінавіч ( С я р г о ; 24.10.1886, с. Гарэша, Гру­ зія — 18.2.1937), пар ты йны і дзяржаўны дзеяч С С С Р . За рэв. дзейнасць н еаднаразова быў арыш таваны царскім урадам. У 19 17 член выканком а Петраградскага Савета і Петраградскага к -та Р С Д Р П (б ), адзін з кіраўніко ў Кастр. ўзбр. паўстання. Наведваў Беларусь як прадстаўнік Ц К Р С Д Р П (б ) у 19 17 і як чл. Рэўваенсавета 16 -й арміі Зах. ф рон­ ту ў 1919. 3 1920 старш ы ня Каўказскага бюро Ц К і сакратар Закаўказскага крайкома Р К П (б ). 3 1926 старш ы ня Ц К В К П (б ), нарком Рабоча-сялянскай ін спекцы і, нам. стар ш ы ні С Н К і Савета П р ацы і Абароны С С С Р . 3 1930 стар­ ш ы ня В С Н Г , з 1932 нарком цяж кай п р ам -сц і С С С Р . 3 1930 чл. ІІалітбюро Ц К В К П (б ). С к о н ч ы ў ж ыццё самагубствам. А ́Р Д Ж У Н А , герой стараж .-інды йскага эпасу «Махабхарата», ідэалы іы воін, у якога сіла і мужнасць спалучаліся з вы сакароднасцю і велікадуш насцю. Н екалькі гадоў в ы гнання А. праводзіць на небе і дапамагае багам у бітве з нябес- Аргус чубаты: 1 — самец; 2 — самка. н ы м і дэманамі. А Р Д О ́В IК С К А Я С ІС Т Э М А ( П Е Р Ь ІЯ Д ), а р д о в і к , другая сістэм а п а л е о ­ з о й с к о й э р а т э м ы ( г р у п ы ) , якая адпавядае другому перыяду палеазойскай эры геал. гісторы і Зям лі. Падсцілаецца кембрыйскай, перакрываецца сілуры йскай сістэмамі. Пачалася каля 500 млн. гадоў назад, доўжылася каля 65 млн. гадоў. Тэр м ін А .с. (п.) уведзены англ, геолагам Ч.Лапуарсам у 1879. Адклады А х . (п.) вядомы на ўсіх кантынентах, удзельнічаю ць у будове платформавага чахла больш асці платформаў П аўн. паўшар’я, выходзяць на паверхню на ўсіх мацерыках П аўн. паўш ар’я (на ўскраінах стараж. платформы Г а н д в а н а ), паш ы раны ў складкавых сістэмах Апалачаў, Урала, Алтая, Са яна ў і інш . У сярэдзіне ардо-

ды — в апнякі з праслоямі мергелю, аалітамі і глаўканітам, гл ін ы і гліністы я вапнякі. У арганічны м свеце А .с. (п.) прадстаўлены амаль усе ты п ы і больш асць класаў марскіх беспазваночных жывёл, сярод раслін паш ы раны бактэры і і водарасці. З ’явіліся перш ыя п р ы м іты ўны я пазваночныя; беспазваночны я і расліны в ы й ш лі н а суш у. Найб. важныя для расчлянення адкладаў групы ардовікскай ф ауны : грапталіты, канадонты, трылабіты, брахіяподы і к а ланіяльны я каралы. К ары сны я вы капні: нафта і газ (у П аўн. Ам еры цы ), гаручыя сланцы (П рыбалты ка), фасфарыты, руды жалеза, марганцу, медзі, свінцу, цы нку, кобальту, ёсць золата, рэдказя-

АРДЫНАЦКІ

475

мельныя металы, хрызатыл-азбест, графіт. Стр аты граф ічны падзел А .с. (п.) у кож ным рэгіёне асобны. Найб. п а ш ы ­ раны — на 3 аддзелы і 6 ярусаў. Да ніж няга адцзела адносяць трэмадокскі і арэнігскі ярусы, да сярэдняга — л а н вірнскі, ландэйльскі і карадокскі, верхні ўключае аш гільскі ярус. Тэты па­ дзел пакладзены ў аснову рэгіянальнай стратыграф ічнай схемы ардовікскіх адкладаў Беларусі (19 81), у яко й на падставе характерных комплексаў брахіяподаў і ім ш анак вылучаны больш дроб­ ны я адзінкі — рэгіянальны я гарызонты. Літ:. Р о п о т В.Ф., П у ш к и н В.И. Ор­ довик Белоруссии. Мн., 1987; Н и к и т и н И.Ф. Ордовик / / Стратиграфия и палеонто­ логия древнейшего фанерозоя. М., 1984. А. С.Мохнач, У.І.Пушкін.

А Р Д У Б А Д Ы Мамед Са ід (24.3.1872, г. Ардубад, Азербайджан — 1.5.1950), азербайджанскі пісьм еннік. Заел. дз. мает. Азербайджана (1938). Друкаваўся з 1903. У зб-ках вершаў «Бесклапотнасць» (1906), «Б ацькаўш чы на і воля» (1907) заклік да свабоды, кр ы ты ка н евуцтва і фанатызму, ідэалізацыя гіет. мінулага, іеламу спалучаецца з асветніцкім і ідэямі. Заснавальнік гіет. рамана ў азерб. л -р ы : «Таўрыз Тум ан ­ ны » (19 33— 48), «Горад-змагар» (1938), «П ад польны Баку» (1940). Раман «М еч i пяро» (ч. 1 — 2, 1946— 48) прысвечаны азерб. паэту 12 ст. Н ізам і. Аўтар лібрэта опер. А Р Д У Э Н -М А Н С А Р (Hardouin-M ansart; уласнае А р д у э н ) Ж уль (16.4.1646, П ар ы ж — 11.5.170 8 ), ф ранцузскі архітэктар. Вучань Ф .Мансара. Кіраваў перабудовай каралеўскага палаца ў Версалі (1678— 89), стварыў (з Ш .Л еб рэнам) ш эраг інтэр ’ераў, у т.л. Люстраную галерэю з заламі М іру і В айны (1678— 86), пабудаваў замак К л а н ы ́ (1676— 83), палац В я л ікі Тр ы ано н (1687). Аўтар планіро ўкі і забудовы Вандамскай пл.

(1685— 170 1), пл. Перамогі (1685— 86), Сабора інвалідаў (1680— 1706, усе ў П а рыж ы). У творчасці А .-М . архітэктура франц. класіцызм у дасягнула в ы ш эй шага росквіту. А Р Д Ы Н А ́Р А Ц (ад ням. Ordonnanz веставы), у рускай арміі — ваеннаслуж ачы афіцэр, унтэр-аф іцэр, радавы, пры значаны ў распараджэнне камандуючага (камандзіра) або штаба для вы канання іх даручэнняў. А. вылучаліея та ксама ў распараджэнне ганаровых асоб, якія пры б ы лі ў войскі, і ў ганаровыя варты. У канцы 19 ст. пры пяхотных палках б ы лі каманды конны х А . У Сав. А рм іі А. (звычайна з радавых) вылуча­ ліея ў распараджэнне страявых кам андзіраў толькі ў ваен. час. А Р Д Ы Н А Ц К І С У Д , гірыватнаўласніцкі суд у а р д ы н а ц ы я х Рэчы П аспалітай у 16— 18 ст. Склад суда вызначаў уладальнік ардынацыі (ардынат), звы чайна ў яго ўваходзілі староста (намеснік)

476

АРДЫНАЦЫЯ

ардынацыі, падстароста, пісар. А.с. мог наз. замкавым або гродскім судом. А б’ядноўваў функцыі дзярж. гродскага суда и́ земскага суда, разглядаў маёмасныя, крымінальныя і грамадзянскія справы. Падсуднымі A c . былі залежныя ад уладальніка ардынацыі шляхта, мяшчане, ваеннаслужачыя, татарскае і яўрэйскае насельніщва і інш. Суд вёўся паводле нормаў агульнадзярж. права, мог выносіць і смяротныя присуди. На Беларусі А.с. дзейнічалі ў Нясвіжы (сесіі таксама ў Міры), Клецку, Давыд-Гарадку. АРДЫ НАЦЫ Я (польск. ordynacja ад лац. ordinatio упарадкаванне), 1) у сярэдневяковай Польшчы збор прававых нормаў, якімі кіраваліся ўстановы, арг-цыі, суды. 2) Збор прававых нормаў, якія рэгулявалі спадчыннае права на нерухомую маёмасць пэўных ма­

са зменай мясц. балансу цяпла і вільгаці і да т.п.). «АРДЫ НАЦЫ Я» 1638, «А р д ы н а цыя войска За п а р о ж ск а га рэестравага», пастанова сойма Рэчы Паспалітай пра абмежаванне правоў казацтва пасля сялянска-казацкага паўстання 1637— 38 на Украіне. «А.» абмяжоўвала прывілеі рэестравых казакоў, скасоўвала пасаду гетмана, адмяняла выбарнасць есаулаў і палкоўнікаў; замест гетмана соймам назначаўся камісар, які ажыццяўляў вайсковую і судовую ўладу. У рэестры (на дзярж. службе) было пакінута 6 палкоў па 1 тыс. чал., астатнія пераводзіліся ў паспалітых казакоў (сялян). «А.» страціла значэнне пасля вызв. вайны на Украи́не 1648— 54. «АРДЫ НА́Ц Ы Я КАРАЛЕЎСКІХ П У ШЧАЎ У ЛЯСШ ЦТВАХ БЫ ЛОГА ВЯ ЛІКАГА КНЯ́С ТВА ЛІТОЎСКАГА», «Ординация королевских

Витебска (1654), кіраваў штурмам Дрысы (1655). Ваявода Друі (1654), Кокнеса (1656— 61). Заснаваў на Зах. Дзвіне суднаверф. У 1658 у Валіесары заключыў на 3 гады перамір’е са Швецыяй, паводле якога за Расіяй заставаліся заваяваныя ў Ли́вони́и́ земли́. Прыхи́льни́к саюзу з Рэччу Паспалітай для барацьбы супраць Швецыи́. Падпісаў Андросаўскае перамір’е 1667. У 1671 пастрыгся ў манахи́. У 1679 вёў перагаворы з Рэччу Паспалітай, тсаб прадоўжыць Андросаўскае перамір’е. Ініцыятар стварэння паштовай сувязі паміж Масквою, Рыгай і Вільняй. Літ :. «Око всей великой России»: Об исто­ рии рус. дипломатия, службы XVI—XVII ве­ ков. М„ 1989. С. 108— 146. АРДЬІНСКІ ВЬІХАД, даніна з рус. земляў Золотой Ардзе ў час мангола-татарскага панавання 13— 15 ст. Збіраўся з усяго насельніщва, акрамя духавенства. Велічыня пабораў была не паста янная, а залежала ад «запросаў» хана. Напачатку А.в. збіралі баскаки́, адкупшчыкі-мусульмане. Нар. паўстанні ў рус. княствах (1257, 1259, 1262, 1289) су­ праць баскакаў прымусілі ханаў перадаць збор дани́ны рус. князям. Дани́на ішла ў Залатую Арду праз вял. князя уладзімірскага. Пасля Кулікоўскай бітвы 1380 А.в. плацілі нерэгулярна, з 1470-х г. перасталі плаціць зусім. АРДЫ НШ ЧЫ НА, дзярж. падатак у ВКЛ у 15— 16 ст., які ішоў на выплату даніны крымскаму хану. Накладвалася на воласць, горад ці мястэчка, спаганялася з мяшчан і сялян. У гады спагнання А. з падаткаплацельшчыкаў, як пра­ ви́ла, не збіраўся дзярж. падатак на патрэбы войска — сярэбшчына. У адрозненне ад грашовай сярэбшчыны А пераважна сплачвалася пушни́най. П-А.Лойка.

г н а т а х родаў у Рэчы Паспалітай, а так­ сама адпаведнае зямельнае ўладанне. Асн. прынцыпы А. — непадзельнасць і неадчужальнасць зямельнага ўладання, якое пасля смерці ўладальніка (ардыната) пераходзіла да старэйшага нашчадка старэйшай мужчынскай лініі (жанчыны за нашчадкаў не лічыліся). Першыя А. (Нясвіжская і Клецкая на Беларусі, Алыцкая на Украи́не) заснаваны Радзівіламі ў 1586, зацверджаны соймам у 1589. Уласныя А. стварыли́ ма­ гнаты Замойскія (зацверджана ў 1589), Мышкоўскія (1601), Астрожскія (1609), Сулкоўскія (18 ст.). А. працягвалі існаваць у Рас. и́мперии́ і Польск. рэспубліцы; скасаваны сеймам у 1939.

АРДЫ Ш ЭВА, возера ў Беларуси́, у Сенненскім р -н е Ви́ц ебскай вобл., у бас. ρ. Лучоса. За 46 км на У ад г. Сянно. Пл.

0,52 км2. Даўж. 1,22 км, найб. шыр. 0,74 км, найб. глыб. 2,4 м. Пл. вадазбору каля 6 км2. Даўж. берагавой ли́ни́и́ 3,2 км. Бераги́ ни́зки́я, сплави́нныя. Д но выслана сапрапелем, каля берагоў пясчанае. Схи́лы катлави́ны да 3 м пад лесам. За­ растав да глыб. 1 м. Упадае ручай, выцякаюць рэки́ Зелянуха и́ Ардышэўка, ручай у воз. Дзеви́н скае.

пущ в лесничествах бы в­ шего Великого княжества Литовского», воліс каралеўскіх лясных масіваў ВКЛ 1636— 40. Выдадзены Віленскай археагр. камісіяй паралельна на польскай і рус. мовах (Ви́льня, 1871). Ардынацыя (упарадкаванне) мела на мэце ўстанаўленне межаў каралеўскіх пушчаў, вызначэнне правоў шляхты і мясц. насельніщ ва на карысАРДЕНСКАЯ АИЕРА́Ц Ы Я 1944— 45, танне імі, арганізацыю ки́равання лясконтрнаступление ням. арми́й у раёне ной гаспадаркай і вызначэнне статуса Ардэнаў (Бельги́я) 16.12.1944— 28.1.1945 асоб, якія выконвалі спец, абавязкі ў з мэтай разграми́ць амер.-англ. войски́ и́ створаных ляснщтвах. Адзначаны насе­ дасягнуць пералому ў 2-й сусв. вайне на леньи! пуігкты на тэр. лясніцтваѵ, пекарысць Германи́и́. 16 снеж. ням. 6-я ралічаны сяляне, и́х павіннасці, кольтанк, арми́я СС и́ 5-я танк, арми́я, аб’якасць зямлі ў гаспадарках; часам дакуднаныя ў групу арми́й «Б» (фельдмар­ медгы шляхты на права валодання і ў э к а л о г i і , метад шал В.М одэль) пачали́ наступление ў карыстання лясамі; апісаны азёры, раёне «Зігфрыда лініЫ. 4 амер. дыви́зи́и́, аналізу эка- і геасістэм. Заключаецца ў рэчки́, лугі. В.Ф.Голубеў. размеркаванні відаў або згуртаванняў якія абараняли́ся на фронце працяглажывых арганізмаў па меры змены АРДЬШ -Н АШ ЧОКІН Афанаси́й Лаў- сцю ў 115 км, панесли́ вял. страты и́ ададнаго або некалькіх карэлявальных рэнцьевіч (каля 1605, П скоў — 1680), ступи́ли́. Да канца снеж. ням. войски́ фактараў (напр., змена відавога складу расійскі дзярж. і ваенны дзеяч, дыпла- пашырыли́ прарыў да 90 км и́ прасунурасліннасці і мноства асобін кожнага з мат. У час вайны Расіі з Рэччу Пас­ ли́ся да 100 км углыб. Саюзнае камандавідаў з павелічэннем засалення глебаў палітай 1654— 67 удзельнічаў у штурме ванне пераки́нула да месца прарыву

АРДЫнАцЫЯ

буйныя сілы войскаў і авіядыі. У вы­ супраць меркантылізму, за свабоду ганшку паспяховага контрудару 3-й амер. длю. Навук. погляды А. блізкія да ідэй арміі наступление герм, войскаў было фізіякратаў. Гал. твор «Роздум аб мінупрыпынена, аднак становішча са- лым і цяперашнім кіраванні Францыі» юзнікаў заставалася напружаным. 12 (каля 1737, выд. 1764). студз. па іх просьбе сав. войскі пачалі АРЖАХОЎСКІ Ігар Вацлававіч (н. (на 8 дзён раней запланаванага тэрміну) 11.5.1933, М інск), бел. гісторык. Д -р Вісла-Одэрскую операцию 1945. Ням. ка- гіст. н. (1976), праф. (1980). Скончыў мандаванне вымушана было адмовідца Горкаўскі ун-т (1961). 3 1963 працаваў у ад наступления на захадзе і перакінуць гэтым ун-це. 3 1976 заг. кафедры pac. i 7 дывізій на сав.-герм, фронт. Да канда слав, гісторыі БДУ. Даследуе ўнутр. студз. саюзнікі аднавілі становішча на палітыку і развіццё грамадска-паліт. Зах. ф ронде. Іх страты ў гэтай аперацыі думкі ў Расіі 19 ст. Адзін з аўтараў вусклалі каля 77 тыс. чал., страты ням. чэбных дапаможнікаў для вучняў 7, 8, войскаў — каля 93 тыс. чал.

10-х класаў па сусв. гісторыі. АРДЭН Ы (Ardennes), узвышша, зах. працяг Рэйнскіх Сланцавых гор на ГІд Белый, часткова ў Францыі і Люксем­ бургу. Працягласць 160 км. Выш. каля 400 м, найб. — 694 м (г. Батрандж). Платопадобная паверхня, расчлянёная на асобныя масшы глыбокімі далінамі рэк сістэмы Мааса. Складзены з крышт. і гліністых сланцаў, пясчанікаў i вапнякоў, скамечаных у складкі ў герцынскі арагенез. Радовішчы каменнага вугалю, жал. руды, мінер. крыніцы. Клімат умераны марскі. Шмат тарфяных балотаў. Букавыя і дубова-бярозавыя лясы, пасадкі елкі. АР’ЕРГАРД (ад франц. arrière задні, тылавы + garde варта), мотастралковая (танкавая) часць (падраздзяленне), прызначана для прыкрыцця войскаў у час іх адыходу або маршу ад фронту ў тыл. Ідзе следам за гал. сіламі. Задача А. затрымаць наступаючыя сілы праціўніка, выйграць час, неабходны для адрыву гал. сіл, і забяспечыць ім планамерны адыход на новыя рубяжы. Склад, заданы і аддаленасць А. ад гал. сіл залежыць ад памеру калоны і баявых абставін. Звычайна асн. сілы А. ўзмацняюцца ці падтрымліваюцда інш. спец, падраздзялендямі і авіяцыяй. АРЖАНІЦА, рака ў Беларусі, у Глыбоцкім р-н е Віцебскай вобл., левы пры­ ток р. Бярозаўка (бас. Зах. Дзвіны). Даўж. 35 км. Пл. вадазбору 130 км2. Пачынаецца за 2 км на ПнУ ад в. Крулеўшчына, цячэ ÿ межах Свянцянскіх град. Даліна трапецападобная, шыр.

0,4— 1 км, ніж эй воз. Чачалёўскае (праз якое працякае) 2 — 2,5 км. Рэчышча шыр. 12— 16 м, на працягу 19 км ка­ нал ізаванае. АРЖАННІКАВА Таццяна Пятроўна (н.

20.11.1964, Віцебск), бел. спартсменка (спарт. гімнастыка). Чэмпіёнка свету 1978 у камандным першынстве ў складзе каманды СССР, неаднаразовы пераможца і прызёр міжнар. і ўсесаюзных спаборнідтваў. А Р Ж А Н С 0Н (d’Aigenson) Рэне Луі (18.10.1694— 26.1.1757), французскі вучоны-эканаміст. Быў міністрам замежных спраў пры Людовіку XV. Пасля вы­ ходу ў адстаўку крытыкаваў урад, патрабаваў абмежавання яго ўлады, ліквідацыі саслоўных прывілеяў і неўмяшання дзяржавы ў гасп. дзейнасць. Выступаў

АРЗАМАС, горад у Расіі, раённы цэнтр у Ніжагародскай вобл., на р.Цёша (прыток Акт). Узнік у 1578 як горадкрэпасць. 111,3 тыс. ж. (1994). Вузел чыг. ліній і аўтадарог. Машынабудаванне (вытв-сць рухавікоў, запчастак да аўтамабіляў, прылад, абсталявання для камунальнай гаспадаркі і інш .), лёгкая,

А р к і: 1 — паўцыркульная; 2 — з замковым каменем; 3 — спічастая; 4 — трохлопасцевая.

ί

И И■g

*Ь к· 1 ш

А р к і брамы Кальварыйскага касцёла ў Мінску.

харч, прам-сць. У А. была першая ў Расіі правінцыяльная школа жывапісу (1802—62). «АРЗАМАС», літаратурны гурток у П ецярбургу ў 1815— 18. Удзельнікі В.Жукоўскі, К.Бацюшкаў, П.Вяземскі, В.Пушкін, А.Пушкін, А Т ургенеў і інш. «Арзамасцы» былі прыхільнікамі моў-

АРКА

477

най рэформы М.Карамзіна (выступалі за набліжэнне паэт. мовы да народнай), імкнуліся да стварэння новых мает, формаў у л-ры, адмаўлялі састарэлыя каноны класіцызму. Выступалі з крытыкай дзейнасці прыхільнікаў «Гуртка аматараў рускага слова». АРЗАМА́С АУ Іван Цімафеевіч (8.8.1922, с. В. Кулікі Ракшынскага р-н а Тамбоўскай вобл., Расія — 23.12.1990), бел. вучоны ў галіне паразіталогіі. Д -р біял. н.

(1972). Скончыў Казанскі ун-т (1952). У 1952— 54 навук. супрацоўнік заказніка «Белавежская Пушча», з 1958 у Ін-це заалогіі АН Беларусі (у 1981— 85 нам. дырэктара). Навук. працы па компле­ ксным даследаванні паразіталагічнай сітуацыі ў природных ландшафтах, біялогіі і экалоій эктапаразітаў — пераносчыкаў трансмісіўных інфекцый, небяспечных для чалавека і с.-г. жывёл. Те.: Иксодовые клеши. Мн., 1961; Гамаю­ ные клещи фауны Белоруссии. Мн., 1968; Структура паразитоценозов грызунов геоботанических подзон Белоруссии. Мн., 1983 (разам з І.В.Меркушавай, І.В.Чыкілеўскай). АРЗНІ, кліматабальнеалагічны курорт у Арменіі. У цясніне р. Раздан на выш 1300 м, паблізу Ерэвана. Засн. ў 1925. Клімат умерана цёплы з гарачым летам і цёплай восенню. Субтэрмальныя мінер. воды, прыдатныя на ванны, араш энні, кішэчныя прамыванні, піццё. Санаторыі спецылізаваныя на лячэнні хвароб сардэчна-сасудзістай сістэмы, а таксама спадарожных хвароб страўніка, кішэчніка, печані, жоўцевага пузыра, гінекалагічнай сферы. Завод па разліву мінер. вады «Арзні». Паблізу арх. ком­ плексы Эчміядзіна, Гегарда, крэпасці Гарні, воз. Севан. Ар к а (ад лад. arcus дуга, выгін), у архітэктуры крывалінейнае перакрыцце праёма ў сцяне ці прасторы паміж 2 апорамі (слупамі, калонамі, пілонамі і г.д.). Каменныя А ўпершыню з'явіліея ÿ архі­ тэктуры Стараж. Усходу. Пашыраны ÿ ант. Рыме, важны арх.-канструкцыйны і дэкар. элемент у архітэктуры рэнесансу, барока, класіцызму. Робяць А з каменю, жалезабетону, металу, цэглы, дрэва. Паводле формы крывой адрозніваюць А: паўкруглыя, ці паўцыркульныя (найб. пашыраны від), спічастыя (характерны для стылю готыкі), падковападобныя (пашыраны ÿ архітэктуры араб, краін), кілепадобныя (у выглядзе какошніка), шматлопасцевыя, паўзучыя (з апорамі рознай вышыні) і інш. У сучасНым буд-ве А выкарысгоунаюць як нясучыя элементы пралётных збудаванняў, мастоў, пуцеправодаў. Гл. таксама Аркада, Аркатура, Аркбутан. ÀPKA ТРЫУМ ФА́Л ЬНАЯ. т р ы у м ф а л ь н а я б р а м а , пастаяннае або часовае манументальнае афармленне праезду (звычайна арачнае) або збудаванне ў гонар ваеннай перамогі, гіетарычнай падзеі ці асобы. Брамы з адным ці трыма арачнымі пралётамі звычайна маюць насычаны арх.пластычны дэкор: аздоблены скульпту-

478

АРКАДА

рай, памятнымі надпісамі. Узніклі ў Стараж. Рыме, дзе прызначаліся для цырымоніі ўезду пераможЦы: аркі Ціта (81), Септымія Севера (203), Канстандіна (315). Накшталт іх пабудаваны аркі ў Парыжы на пл. Карузель (1806, арх. Ш .Персье і П .Ф антэн) і пл. Шарля дэ Голя (1837, арх. Ж.Ф.Ш альгрэн). У Расіі А.Т. будавалі ў гонар ваен. перамог (Трыумфальныя вароты ў Маскве, 1834, В.Бавэ; Неўскія трыумфальныя вароты ў С.-Пецярбургу, 1833, арх. В.Стасаў). АРКА́Д А (франц. arcade), шэраг аднолькавых па велічыні і абрысах арак, якія апіраюцца на слупы або калоны і ствараюць разам з імі рьпмічны пасляцоўны рад. Бываюць канструкцыйныя (успрымаюць нагрузку верхніх частак будынкаў) і дэкар. (стаяць асобна або ўтвараюць «сляпыя» А .). А. з ’явіліся ў архітэктуры Стараж. Рыма. Н а Беларусі пашырыдіся з 16 ст. ў архітэктуры рэнесансу, барока, класіцызму ў адкрытых галерэях гандл. радоў (у Шнеку, Нясвіжы), палацаў (у г.п. Ружаны Пружанскага р-на), гасп. будынкаў (лямус брыгіцкага кляштара ў Гродне), а таксама як дэкар. элемент — аркатура.

фіванскі палкаводзец Эпамінонд пасля перамогі над спартанцамі заснаваў у А. г. Мегалопаліс і стварыў саюз гарадоў, у які ўвайшлі таксама Мантынея, Тэгея, Архамен (з 250 да н.э. належалі Ахей­ скому союзу). У 146 да н.э. А. адышла да Рыма. У ант. л-ры і пастаралях 16— 18 ст. А. апісвалася як шчаслівая райская краіна пастухоў. АРКА́Д ЫЯ, веска ў Беларусі, у Гершонскім с /с Брэсцкага р-на. Цэнтр калгаса «Прыбужжа». За 6 км на Пд ад Брэста, 7 км ад чыг. ст. Гершоны, каля аўтадарогі Брэсг— Ковель. 665 ж., 224 двары (1995). Афанасьеўская капліца — пом ніх архітэкгуры 19— 20 ст. АРКАНАДА (Arconada) Сесар Муньёс (5.12.1898, Астудыльё — 10.3.1964), іспанскі ітісьменнік. Удзельнік грамадзянскай вайны ў Іспаніі 1936— 39. 3 1939 жыў у СССР. Выдаў зб-кі сюррэаліетычных вершаў «Смага» (1921), «Горад» (1928). У раманах «Турбіна» (1930), «Беднякі супраць багацеяў» (1933), «Падзел зямлі» (1934) карціны жыцця

АРКАДЗІЯ, клімата-бальнеагразевы ку­ рорт на ўзбярэжжы Чорнага м., у межах г. Адэса. Засн. ў 1921. Клімат тыповы для прыморскай стэпавай зоны, спрыяльны для паветраных і сонечных ваннаў, начнога сну на беразе мора, аэраіонатэрапіі. Дадатковьм лек. фактары — ліманная гразь, марскія купанні з чэрвеня да жніўня, штучныя мінер. ванны на аснове марской вады. Пераважная спецыялізацыя санаторных устаноў (больш за 20) — лячэнне органаў дыхания, нерв., сардэчна-сасудзістых і гінекалагічных хвароб. Пансіянаты, дамы адпачынку, турбазы, паркі. АРКА́Д ЗЬЕУ (сапр. Ц і в у н ч ы к ) Аркадзь Станіслававіч (13.11.1897, в. Журбілавічы Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. — 27.2.1969), бел. акцёр, рэжысёр. Заел. арт. Беларусі (1961). Скончыў тэатр. студыю ў Омску (1921). Арганізатар, гал. рэжысёр і вядучы ак­ цёр Бабруйскага вандроўнага беларускага драматычнага тэатра (з 1956), рэжысёр Бабруйскага муз.-драм, т-ра і Магілёўскага абл. т-ра муз. камедыі (1963— 66). Найб. значныя пастаноўкі: «Раскіданае гняздо» Я.Купалы (1957, выканаў таксама ролю Лявона Зябліка), «Вясёлка» М.Заруднага (1958), «Апошні прыпынак» Э.М .Рэмарка (1961), «Вяселле ў Малінаўцы» Б.Аляксандрава (1962). Л im.: В а в у л а Г. Аркадзь Аркадзьеў / / Майстры беларускай сцэны. Мн., 1978. Кн. 3. АРКА́Д ЫЯ (Arkadia), гіет. вобласць у цэнтральнай гарыстай ч. Пелапанеса ў Грэцыі. У канцы 2-га тыс. да н.э. насельніцгва А. — ахейцы, якіх выцеснілі сюды дарыйцы. 3 550-х г. да н.э. пад гегемоніяй Спарты. У 371 да н.э.

А ркада Ружанскага палаца.

іспанскай вёскі 1920— 30-х г. Тэме грамадз. вайны ў Іспаніі прысвяціў раман «Рака Таха» (1938). Аўтар паэмы «Далорэс» (1949), трагедыі «Мануэла Санчэс» (1949). Те.: Рус. пер. — Река Тахо. М., 1941; Ис­ пания непобедима: Сб. рассказов. М., 1943. АРКА́Н ЗАС (Arkansas), рака ў ЗША, правы прыток М ісісіпі. Даўж. 2410 км, пл. бас. 416 тыс. км2. Пачынаецца ў Скалістых гарах, цячэ па вузкіх глыбокіх цяснінах (Ройял-Гордж, ГрандКаньён і інш .), затым з 3 на У па Вялікіх і на ПдУ па Цэнтр. раўнінах. Мае няўстойлівае рэчышча ў перыяды паводак. Паўнаводная вясною ад раставання снягоў і летам ад дажджоў; ха­ рактерны летнія ліўневыя паводкі. Ваганні ўзроўню дасягаюць 8— 10 м (каля г. Літл-Рок). Сярэднегадавы расход вады каля 1,8 тыс. м3/с . Суднаходная на 1 тыс. км ад вусця. У сістэме А. буй­ ныя вадасховішчы. Выкарыстоўваецца на арашэнне. На А. гарады Уічыта, Тал­ са, Літл-Рок. АРКА́Н ЗАС (Arcansas), штат на Пд ЗШ А. Уваходзіць у групу штатаў Паўд.Зах. Цэнтра. Пл. 137,8 тыс. км2, нас.

2424 тыс. чал. (1993). А́д м. ц. — г. ЛітлРок. Буйныя гарады: Форт-Сміт, Блайтвіл, Феетвіл. Тар. насельніцтва каля 50%. На ПнЗ плато Азарк (823 м), на ПдЗ горы Уашыта, на У і ПдУ урадлівая даліна Місісіпі і Берагавыя Раўніны. Клімат субтрапічны, вільготны. Сярэдняя т-ра (у г. Літл-Рок) студз.

6 °С, ліп. 28 °С, ападкаў 1250 мм за год. Гал. рэкі М ісісіпі з прытокамі Арканзас і Уайт-Рывер. Больш як палавіна тэрыторыі пад лесам (хвоя, белы дуб, кіпарыс, каменнае дрэва). Аснова эканомікі — апрацоўчая прам-сць, земляробства, турызм, лясная гаспадарка. Прамысловасць: хім., лесаапр., папяровая, элекгратэхн., маш.-буд., нафтаперапр., металургічная (выплаўка алюмінію і сталі), швейная і інш. Здабыча буд. пяскоў і каменю, баксітаў, нафты і газу. Вырошчваюць сою, рыс, бавоўнік, пшаніцу, кукурузу, агародніну, вінаград, садавіну. Гадуюць свіней і птушак. Адкорм буйн. par. жывёлы, вырошчванне бройлераў. Транспарт: рачны (на М ісісіпі і Арканзасе), чыг., аўтамаб., ёець газа- і нафтаправоды. Турызм. Ку­ рорты на плато Азарк. М.С.Вайтовіч. АР КАР, млекакормячая жывёла, гл. Ар­ хар. АРКАТА́Г, Пржавальскага х р ы б е т , на 3 Кітая, у цэнтр. ч. Куньлуня. Даўж. каля 650 км. Выш. да 7723 м (г. Улугмузтаг). Складзены пераважна з гранітаў, гнейсаў, пясчанікаў. Выраўнаваныя вяршыні, каменныя восыпы, галечнікава-друзавыя пустыні, азёрныя ўпадзіны, рачныя даліны. Не­ вял. ледавікі. Адкрыты рускім падарожнікам М.М.ІТржавальскім (1884). г АРКАТУРА (ням. Arkatur), рытмічны рад дэкаратыўных несапраўдных арак на фасадах будынкаў або на сценах уну-

тры памяшканняў. Выконвае ролю фрыза, зрэдку дапоўненага кансолямі, паўкалонкамі, лапаткамі. Узнікла ў раманскай архітэктуры 10— 13 ст. Пашырылася ў збудаваннях стыляў готыкі і рэнесансу, y якіх выкарыстоўваліся спічастыя і круглыя аркі ў аздабленні сцен, вежаў, франтонаў, у несапраўднай готыцы і псеўдарускім стылі. АРКАШ OH (Arcachon), кліматычны ку­ рорт на беразе Біскайскага заліва ў Францыі. На ПдЗ ад г. Бардо. Узнік у 19 ст. Мяккі марскі клімат без рэзкіх ваганняў т-ры, пляж даўж. каля 6 км, дзюны, хвойнікі. Шматлікія санаторыі і гасцініцы. Буйнейшы ў Еўропе цэнтр па здабычы вустрыц. АРКБУТАН (франц. arcboutant), вонкавая паўарка. Перадае гарыз. распор сцяны гал. нефа базілікальнага храма на апорныя слупы — контрфорсы, што дае магчымасць аблегчыць канструкцыю сцен, павялічыць пралёт гал. нефа і паменшыць сячэнне слупоў, робіць інтэр’ер больш прасторным. А. ўзніклі ў архітэктуры готыкі.

дома пра існаванне «касцельнай му­ зыка́» ў 18 — 1-й пал. 19 ст. ў Гродне, Слоніме, Мінску, Пінску, Нясва́жы, Будславе і інш. У канцы 19 — пач. 20 ст. прыкметную ролю ў грамадскакульт. жыцці адыгрывалі сімф. і духа­ выя А., у т л . ў М інску (гл. Мінскі гарадскі оркестр), Віцебску, Слуцку, Гро­ дне. У 1919— 21 створаны сімф. А. ў Мінску, Віцебску, Гомелі, Магілёве на базе нар. кансерваторый, муз. школ, пазней муз. тэхнікумаў і драм, т-раў. Прафесійныя А. ў Беларусі (1995): Дзяржаўны акадэмічны сімфанічны оркестр Рэспублікі Беларусь, Сімфанічны оркестр Беларускага тэлебачання і радыё, сімфанічныя А. Дзярж. т-ра оперы і балета 1 Дзярж. т-ра муз. камедыі, Дзяржаўны камерны оркестр Рэспублікі Беларусь, Дзяржаўны оркестр сімфанічнай і эст ра­ дной музыкі Рэспублікі Беларусь, Дзяржаўны акадэмічны народны оркестр Рэс­ публікі Беларусь, Ваенны оркестр Міністэрства абароны Рэспублікі Беларусь, мінскі духавы аркестр «Няміга» і інш. Літ.: Б а р с о в а И.А. Книга об оркестре.

2 изд. М., 1978. ІДз.Назіна.

АРКТАГЕЯ

479

рускі аркестр). У 1930-я г. на яго ўзор арганізаваны аркестры ў Арменіі, Казахстане, Узбекістане і інш. У 1930 пачаў сваю дзейнасць Дзяржаўны ака­ дэмічны народны аркестр Рэспублікі Бе­ ларусь імя І.І.Жыновіча. Прафесіяналізацыя А.н.і. абумовіла ўдасканаленне і ўтварэнне сем ’яў тых інструментаў, якія склалі аснову іх пэўных нац. разнавіднасцяў (напр., бел. цымбалаў), пабудову аркестраў на ўзор сімфанічнага (падзел інструментаў на групы). І.Дз. Наина. АРКЕСТРОЎКА, гл. ў арт. Інструментоўка. АРКНЕЙСКІЯ АСТР A libi (Orkney Islands), архіпелаг у Атлантычным ак. каля паўн. ўзбярэжжа Шатландыі; тэр. Вялікабрытаніі. Каля 70 а-воў, самы вялікі — в-аў М эйнлэцд. Пл. каля 1000 км2. Выш. да 477 м. Фіёрды, азёры. Лугі, верасоўнікі. Авечкагадоўля. Рыба-

АРКЕБУЗА (франц. arquebuse), адзін з першапачатковых узораў зах.-еўрап. ручной агнястрэльнай зброі. З ’явілася у 1-й трэці 15 ст. Зараджалася з дула каменнымі і свінцовымі кулямі. Парахавы зарад падпальваўся ад рукі праз запаль­ ную адтуліну ў ствале, пазней — пры дапамозе кнотавага замка. У 16 ст. А. заменена мушкетам. АРКЕ́С ТР (ад грэч. orchestra пляцоўка перад сцэнай у стараж.-грэч. тэатры), калектыў інструменталістаў для сумеснага выканання створанай для яго музыкі. А. бываюць мяшаныя, якія ўключаюць інструменты розных груп (сімфанічны, эстрадны) і аднародныя (струнны, духавы, ударных інструментаў). Паводле функцыі вылучаюць А. оперныя, ваенныя, эстрадныя і інш. Вышэйшы тып — сімфанічны ор­ кестр — малы і вялікі. Рухомасцю складу адрозніваецца камерны оркестр, які не заўсёды можна дакладна адмежаваць ад камернага ансамбля. Асаблівы тып — оркестр народных інструментаў. Вял. інстр. ансамблі вядомы ў антычнасці, сярэднявеччы, у эпоху Адраджэння (літ. крыніцы 16 ст. сведчаць, што падобныя ансамблі існавалі і на Беларусі), аднак іх вызначалі спарадычнасць дзеяння і нестабільнасць складу. Рэгулярныя А паявіліся на мяжы 16— 17 ст. з узнікненнем оперы, араторыі, кантаты, у якіх на А ўскладалася функция сунраваджэння вак. партый. Тыпы А , іх нрызначэнне гістарычна мяняліся ў залежнасці ад развіцця муз. інсгрумсніаѴ і выканальніцгва, эвалюцыі арк. мысленна кампазітараў, ідэйна-стыліст. тэндэнцый. Звесткі пра А. на Беларусі сягаюць у 16 ст. («літоўская капэла»), У 18 ст. вя­ домы розныя тыпы А.: т. зв. «янычар­ ская музыка» (Шклоў, Нясвіж, Гродна), рагавая музыка (Нясвіж, Ш клоў), «хатняя музыка» (Горы-Горкі, Гродна, Ня­ свіж), духавыя, а таксама малыя сімф. А. раннекласічнага складу — капэлы (гл. Прыгонныя оркестры і капэлы). Вя-

А р ка тур а на фасадзе царквы С анты-М ары я э Даната ў Венецыі. 12 ст.

АРКЕ́С ТР НАРО́Д НЫ Х ІН СТРУМ ЕН ТАЎ, тып аркестра, нацыянальна спецыфічны паводле складу муз. інструментаў, харакіару гучання і спалучэння традыцый нар. інсгрументалізму і сімф. культуры. Першы А.н.і. створаны ў 1896 ВАндрэевы м (Веліка-

лоўства. Ткацтва. Нафтавы тэрмінал Паўночнага мора. Гал. парты Керкуол, Флота. АРКО́З Ы (франц. arcose), а р к о з а в ы я п я с ч а н і к і , абломкавыя грубазярніетыя горныя пароды пераважна з палявых шпатаў, кварцу, слюды і цэментавальнага (глініетага, карбанатнага) рэчыва. Колер ружовы ці чырвоны. Утвараюцца на перыферыі шчытоў і выступаў крышт. фундамента ў выніку разбурэння гранітаў, гнейсаў і блізкіх да іх па складзе горных парод. Сыравіна для атрымання друзу. АРКО́Н А (Arkona), рэлігійны цэнтр балтыйскіх славян 10— 12 ст. на паўн. мысе в-ва Руген (слав. Руяна) у паўд. частцы Балтыйскага м. (Германія). 3 3 была ўмацавана валам вышынёй 10— 13 м. А. кіраваў вярх. жрэц бога Святавіта. У 1169 дацкі кароль Вальдэмар I разбурыў А. і вывез яе скарбы ў Данію. Раскопкамі ўскрыты рэшткі квадратнага ў плане храма (20 х 20 м), апісанага еярэдневяковым дацкім аўтарам Саксонам Граматыкам, плошча сходаў, шэраг жытлаў уздоўж вала. Унутры храма выяўлены фундаменты 4 драўляных слуноў свяцілішча і каменны падмурак драўлянай статуі чатырохгаловага бога.

А р кб ута н.

АРКТАГЕ́Я , фауніетычнае царства сушы; займае Паўн. Амерыку, ГІаўн. Афрыку і Еўразію (за выключэннем Індастана і Індакітая). Уключае адзіную

4 8 0 ________ АРКТАТРАЦІЧНАЯ

Паўн. Амерыкі. Вылучана О.Геерам па знаходках у Грэнландыі, на Ш піцбергене і інш. У Еўропе існавала да сярэдзіны міяцэну. Склалася на аснове трапічнай флоры мелавога перыяду ва ўмовах масавага пашырэння пакрыганасенных, развіцця лістападнай расліннасці. У Аф. былі пальмы сабаль, хлебнае дрэва, эўкаліггг, фікус, камфарны лаўр, гіачней гінкга, магнолія, платан, каштан, грэцкі арэх, бук, дуб, вяз, вярба, таполя, арэшнік і інш. Па меры пахаладання адбыва-

вобласць — Галарктычную, якую часам падзяляюць на Палеаркгыку і Неарктыку. АРКТАТРАЦІЧНАЯ ФЛОРА, існавала ад пач. палеагену да сярэдзіны неагену на сушы ў межах сучасных аркгычных ускраін і ўмераных шыротаў Еўразіі і

Да арт. А р к ти к а. Арктычны ланд­ шафт.

АРКТУ́Р , а В а л а п а с а , зорка нулявой зорнай велічыні (-0,1 візуальнай зорнай велічыні). Самая яркая зорка Паўночнага паўшар’я неба. Свяцільнасць у 80 разоў большая за сонечную. Адлегласць ад Сонца 10 пс. Мае вялікі ўласны pyx (2,3" за год). АР КТ Ы КА. паўночная палярная во­ бласць Зямлі, якая ўключае паўн. ўскраіны Еўразіі і Паўн. Амерыкі (акрамя паўд. часткі Грэнландыі і п-ва Лабрадор), амаль увесь Паўн. Ледавіты акіян з астравамі (акрамя Усх. і Паўд. Нарвежскага мора) і прылеглыя часткі Атлантычнага і Ціхага акіянаў. Паўд. мяжа на сушы суадносіцца з паўд. мяжой зоны тундры (ізатэрма 10 °С самага цёплага месяца — ліп. ці жніўня). Пл.

П еры -Ай ленД

П а н гн ір та н г I

лася замяшчэнне раслін менш цеплалюбнымі, фарміравалася сучасная зональная расліннасцъ. Аф. паслужыла асновай для фарміравання сучаснай флоры Еўразіі і Паўн. Амерыкі.

Ю л ія н в х а б о

Ф арм ль/ Ф о р т-Н о р м а н

^ айтхаре і

6 0 5 0 /’ Го дхаўн

\\!

\

А н г м а г с а л ік 0

точны магнітны полюс

/

ХД оўсан

А к л а в ік

е&ай*с

F»

А н кар ы д )

Ф эр банкс.

в.Прынс-Пашс ■Гунб'брн

\*У *бІл м.Морыс-Дшэсеп

Λ

Т о р с ха ў н

'

β Св.Лаўрэні .ОНА]

О Л д а в ід з в н н » -

Чуноцні^-аў Шэтлан8снія ---------(ЬрыіT—

·*

Урангеля

Паўночны полюс

Барандбурі

Поўмочна-УсходМяя· Зямля /

Т р о н хе й м

-£562 М а р ка ва

■ 165°

\м.Норднін

!

- я р э д н е к а л ы м ск

Э вДнск /Ч П айана

,J 9 p 0 \ .Чэлюснін Т А ЛІН \ Іа н к Т 'П е ц я р б )

Налгуеў

Верхаянск .Вайгач

Лічбамі на нарцѳ

1 Э стонія ОСЛА

пазначаны:

2 Латвія

3 Бел арусь

Н а р ’я н - М а а / д й в » \ 7

Вар кута

(д з ін к а -------

Сталіцы дзнржаў

чТ® 1 Н а р ы л ь с»

С алехард

О

Варкута Іншыя насѳленыя пункты

/ѵг/ѵ

πλλλ .

Мѳжы плывучых ільдоў у перыяд найбольшага і наймѳншага распаўсюджання

I

ѳ.Сахалін 06 ІІк а л а е ў с к н а -А м у р ы

ЗАХОДнУ - СІБІРСНАЯ А

Р ДУШНА

400

0

Маштаб 1:40 0 0 0 0 0 0 400 800

1200 км

27 млн. км2 (часам мяжой А. лічаць лінію Паўн. падярнага круга, тады пл. А. 21 млн. км2). У Паўн. Амерыцы найб. плошчы займаюць невысокія (выш. 400— 700 м) узгоркавыя пласкагор’і (Аркгычнае плато і інш.). Самыя высокія горы на У Грэнландыі (3700 м, г. Гунб’ёрн), Бафінавай Зямлі і в-ве Элсміра. У рэльефе сушы Еўразіі пераважаюць раўніны. Месцамі участкі гор (горы Быранга на п-ве Таймыр). М но­ гія астравы укрыты ледавікамі; пл. ледавікоў А. 2 млн. км2. Карысныя выкапні: каменны і буры вугаль, лігніт, каменная соль, руды каляровых металаў. У мацерыковай ч. многа рэк, якія замярзаюць на 8— 10 месяцаў, невял. азёры (воз. Таймыр). У Паўн. Ледавітым ак. вылучаюдь шэльф (глыб. 200— 300 м), заняты ўскраіннымі морамі (Бафіна, Бофарта, Чукоцкім, Усх.Сібірскім, Лапцевых, Карскім, Барандавым, Грэнландскім) і а-вамі мацерыковага паходжання (Канадскі Арктычны Архіпелаг, Новасібірскія a-вы, Паўн. Зямля, Новая Зямля, Зямля Франца-Іосіфа, архіпелаг Шпицберген і інш.), і дно — глыбакаводную частку, абмежаваную з Пд краем шэльфа Еўразіі і Паўн. Амерыкі. Пл. каля 5,3 млн. км , найб. глыб. 5527 м (упадзіна Літке). Падводныя хр. Ламаносава, Гакеля і Мендзялеева падзяляюць дно на падводныя катлавіны Канадскую, Макарава, Амундсена, Нансена і інш. Працяглая палярная ноч, нізкія значэнні радыяц. балансу (пры адмоўных сярэдніх т-рах студз. ад -30 да -34 °С, ліп. каля 0 °С ), фарміраванне Арктычнага антициклону, інтэнсіўная цыкланічная дзейнасць спрыяюць існаванню дрэйфуючага ледавіковага покрыва шматгадовых (пакавых) ільдоў. Ледавітасцъ марскіх акваторый А. каля 11 млн. км2 зімой і каля 8 млн. км2 летам. Цыркуляцыя водаў і льдоў вызначаецца водаабменам з Атлантычным і Ціхім акіянамі. Салёнасць 30— 32%о· Скорасць дрэйфу лёду і пастаянных цячэнняў 2— 4 км за суткі. Панаванне арктычных паветраных масаў, арктычнага клімату, наяўнасць шматгадовай мерзлаты абумовілі існаванне ландшафтаў ледзяных пустыняў, хмызняковай тундры (карлікавая бяроза, вярба, багун) і арктычных пустыняў зоны на прымітыўных арктычных Глебах. Жывёльны свет: белы мядзведзь, пясец, паўн. алень, аўцабык; з птушак — белая сава, тундравая курапатка, рагаты жаваранак, «птушыныя кірмашы» (гагі, ryci, казаркі, тундравы лебедзь). У водах А. 70 відаў фітапланктону і каля 80 розных формаў зоапланктону. У морах — маржы і цюлені. Прамысловыя рыбы; селядзец, траска, пікша, марскі акунь і інш. У 1937 у раёне полюса была арганізавана першая сав. дрэйфуючая ст. «Паўночны по­ люс» пад кіраўніцтвам І.Дз.Папаніна. Вялікая роля ў асваенні А належыць Паўн. марскому шляху. У сучасным міжнар. праве замацаваиы падзел А на 5 сектараў у адпаведнасці з

паўн. гранідамі Расіі, ЗША (Аляска), Канады, Даніі (Грэнландыя) і Нарвегіі, бакавыя межы — мерыдыяны, вяршьшя — Паўн. по­ люс. Усе землі і астравы ÿ межах кожнага сектара ўваходзяць у склад тэр. прылеглых дзяржау́. Літ.: А р и к а й н е н ЛИ. Сквозь льды Арктики. М., 1982; Я г о ж. Во льдах Севе­ роамериканской Арктики. Л., 1989.

В.Ю.Панасюк. АРКТЬІЧНАЕ ПАВЕ́Т РА, паветраныя масы, якія фарміруюцца над Арктыкай.

а ркты чны

481

года. Адрозніваюць марское Α . Π . , што ў Еўропу прыходзіць праз незамярзаючыя Нарвежскае і ч. Баранцава м., і кантынентальнае, якое праходзіць над Карскім і ўсх. ч. Баранцавага мора. А п . ў атмасферы над Беларуссю бывав ў сярэднім 40— 70 суг за год, з ім звязаны веснавыя і асеннія замаразкі. АРКТЫЧНАЯ НІ31НА, на Пн Аляскі, у ЗШ А. Даўж. каля 1000 км, шыр. да 150 км. Выш. каля 200 м. Складзена з марскіх алювіяльных адкладаў. Паверхня плоская, слаба расчлянёная далінамі. Характэрны поліганальныя грунты, маразабойнатрэшчынаватая шматгадовая мерзлата, гідралакаліты (узгоркі-пінга). Шматлікія лагунныя і тэрмакарставыя азёры і непраходныя балоты. Клімат субарктычны. Расліннасць мохавалішайнікавая, па далінах рэк вярбовыя хмызнякі і асакова-разнатраўныя луіі. Радовішчы нафты і прыроднага газу (зал. Прадха). Рэдкія паселішчы эскім осаў.

Да арт. А р к т и к а. Белая сава.

АРКТЫЧНЫ АНТЫ ЦЫ КЛОН, вобласць павышанага атм. ціску над Арктыкай. У цэнтры А.а. ціск перавышае 1020 мб. Болыд выразны зімой, калі ў час палярнай ночы халоднае паветра ўшчыльняецца над укрытай лёдам і снегам паверхняй. Пераважае ўстойлівае бязвоблачнае сухое надвор’е. Пад уплывам цыкланічнай дзейнасці ў Атлантычным сектары Арктыкі А.а. перамяшчаецца ў бок Аляскі. Летнія ўмовы аслабляюць антыцыклон. На выш. 3— 4 км саступае месца каляпалярнай дэпрэсіі (вобласці нізкага ціску). Вятры з А.а. накіраваны ў нізкія шыроты, дзе пад уплывам вярчэння Зямлі набываюць П нЗ напрамак. АРКТЬІЧНЫ КЛІМАТ, клімат палярных раёнаў Паўн. паўшар’я (Арктыкі). Адметны доўгай марознай зімой (сярэдняя т-ра студз. ад -2 °С да -25 °С) з па­ лярнай ноччу, кароткім халодным летам (сярэднямесячная т-ра ліп. ад -1 °С да 3— 10 °С), 100— 400 мм ападкаў за год. Надвор’е вызначаецца Арктычным антициклонам у цэнтр. частцы Арктыкі і цыклонамі Арктычнага фронту на перыферыі. Характарызуецца адмоўным радыяц. балансам зімой і вял. прытокам сонечнай радыяцыі летам. Паўд. мяжа зоны А.к. прыкладна супадае з ізатэрмай самага цёплага месяца 10 °С.

Да арт. А ркты ка. Статак маржоў у Чукоцкім мо­ ры.

Характарызуюцца нізкімі т-рамі (да -55 ... -60 °С), малой колькасцю вільгаці і значнай празрыстасцю. Пранікае далёка на Пд (да Сярэдняй Азіі, Міжземнамор’я і паўд. раёнаў ЗШ А) і прыносіцъ рэзкія пахаладанні ў любую пару

АРКТЬІЧНЫ П 0 Я С , самы паўночны геаграфічны пояс Зямлі, які ўключае большую частку Арктыкі. Мяжу А.п. звычайна праводзяць па ізатэрме 5 °С самага цёплага месяца (ліп. ці жніўня). Характарызуецца працяглай палярнай ноччу (145 сутак), малым радыяцыйным балансам, фарміраваннем ва ўнутр. раёнах арктычнага антициклону, панаваннем арктычнага паветра, арктыч­ ным кліматам. Пераважаюць ландшаф-

482

а рк т ы ч н ы

ты ледзяных пустыняў пустыняў зоны (на суніы) травяністай расліннасцю ных арктычных Глебах.

і арктычных з разрэджанай на прымітыўЗ.Я.Андрыеўская.

АРКТЫ́Ч НЫ Ф РОНТ, лінія падзелу паміж арктычным паветрам і паветрам умераных шырот (полярным паветрам), паўд. мяжа арктычнай паветранай масы. Фарміруецца ў Арктыцы на П н ад Еўропы і Паўн. Амерыкі паміж 60° і 75° паўн. ш. У залежнасці ад напрамку руху А.ф. на адным з участкаў можа быць цёплым, на другім халодным, з ім звязана інтэнсіўная цыкланічная дзейнасць. На тэр. Беларусі прыходзіць з ПнЗ (з Атлантычнага сектара Арктыкі), радзей — з П н і ПнУ. На клімат Бела­ русі найб. уплываюць халодныя ўчасткі А.ф., якія выклікаюць ападкі, паўн. вятры, паніжэнне т-ры паветра, зімой — мяцеліцы. За год пад ушіывам халоднага А.ф. ў сярэднім бывав 21— 24 дні.

выдавец. Скончыў Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1987). Уваходзіў у літ. аб’яднанне «Тутэйшыя». Стваральнік Т-ва вольных літаратараў (1993). Заснаваў выдавецкую суполку «Полацкае ляда», выдав літ. альманах «Ксэракс беларускі», серыю «Паэзія новай генерацыі». У яго вершах (зб-кі «Вяртанне», 1988; «Тайніца», 1991, з П.Бурдыкам; «Крылы ператворацца ў карэнні», 1993; «Развітанне з Танталам», 1994) інтэлектуальная заглыбленасць, псіхалагізм, матывы міфалогіі. АРЛА́Н -БЕЛАХВО́С Т (Haliaeetus albicilla), птушка сямейства ястрабіных атр. сокалападобных. Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. Афрыцы. На Беларусі надзвычай рэдкі гнездавальны від, вядома каля 20 пар, якія гняздуюцца, з іх палова ў Віцебскай вобл. Трапляецца спарадычна. Жыве каля вял. азёраў, у далінах рэк, на вял. балотах. Занесены ў Чырв. кнігу Беларусі. Даўж . цела 0 ,8 — 1 м , маса да 6,5 к г, раз-

АРКТЬІЧНЫХ ПУСТЬШ ЯЎ ЗО́Н А, самая паўночная прыродная зона сушы ў межах арктычнага пояса. Ахоплівае б.ч. Грэнландыі і а-воў Паўн. Ледавітага ак. Клімат арктычны. Пераважаюць ландшафты ледзяных і халодных камяністых пустыняў з вельмі разрэджа­ най лішайнікавай і нізкарослай тра­ вяністай расліннасцю (каменяломнік, снежны казялец, палярны мак і інш.). Жывёльны свет: белы мадзведзь, пясцы, лемінгі, мускусны бык. На прыбярэжных скалах птушыныя кірмашы (кайры, чысцікі, гагары і інш.). З.Я.Андрыеўская.

У с т а р а ж ы т а а с ц і б ы ў гал . г о р а д а м (наз. Ц э н а б у м ) к е л ь ц к а г а п л е м я к а р н у т а ў . У 1 ст. д а н .э . р а з б у р а н ы Д э з а р а м , а д н о ў л е н ы ÿ 3 ст. р ы м . ім п е р а т а р а м А ў р э л ія н а м (а д с ю л ь н азв а А ў р э л ія н у м , А ) . У 6 — 7 ст. и эн Т р А р л еан с к а га к а р а л е ў с т в а . У 12 ст. б у й н ы ган да, ц э н т р з ч а с т к о в ы м с а м а к ір а в а н н е м . У 1309 з а с н . у н -т . У Стогадовую войну 1337—1453 А п а с л я 7 - м е с я ч н а й а б л о г і а н г л іч а н у м а і 1429 в ы з в а л е н ы ф р а н ц . в о й с к а м і н а ч а л е з Жаннай д’Арк. У п е р ы я д р э л іг ій н ы х в о й н а ў 16 ст. а д зін з ц э н т р а ў гу ген о т аў . У 1560 у А с к л ік а н ы Г ен . ш т а т ы . У 1870 я го д в о й ч ы зай м а л і п р у с к ія в о й с к і. Г о р а д за х а в а ў а б л іч ч а 18 с т ., ё с ц ь п о м н ік і а р х іт эк т у р ы 10— 18 сг. (г а т ы ч н ы с а б о р С е н т - К р у а , з 13 ст.; ц ар к в а С е н т -Э в е р т ; р э н е с а н с а в а я ц а р к в а Н о т р -Д а м д э - Р э к у ў р а н с , 1 5 1 3 — 19; к л а с іц ы с г ы ч н ы я , 6 ар о ч н ы я з б у д а в а н н і і ін ш .).

АРЛЕАНВІЛЬ (Orléansville), былая на­ зва алжырскага г. Э ш -Ш эл іф . АРЛЕАНІСТЫ, манархічная групоўка ў Францыі ў 19 ст. Узвяла на трон у 1830 Луі Філіпа Арлеанскаіа. У перыяд яго праўлення [1830— 48] панавалі ў Фран­ цыі, у перыяд Другой рэспублікі [1848— 52] уваходзілі ў «партыю парадку», палітыка якой садзейнічала ўстанаўленню Другой імперыі. Пасля ўдзелу ў падрыхтоўцы няўдалага манарх. перавароту ў 1870-я г., а затым у буланжызме (канец 1880-х г.) сышлі з паліт. арэны. АРЛЕА́Н СКАЯ д ’Арк.

ДЗЕ́В А,

гл.

Жанна

АРЛЕАНСКІ Д О М , гл. ў арт. Бурбоны. АРЛЕАНЭ́ (Orléanais), гістарычная правінцыя ў Францыі. Уключае дэпартамент Луара, часткова Луар і Ш эр, Эр і Луар, Йена, Э сон. Пл. 17,7 тыс. км2. Нас. каля 1,1 млн. чал. (1982). Гал. го­ рад Арлеан.

АРКУШ (польскае arkusz), 1) стандарт­ ны кавалак паперы, кардону, фанеры і інш. 2) Адзінка вымярэння ў паліграфіі і выдавецкай справе. Адрозніваюць А. аўтарскі, улікова-выдавецкі, папяровы друкаваны і ўмоўна-друкаваны. А ў т а р с к і м А . вымяраюць аб’ём л іт. твора (рукапіснага і надрукаванага). У бел. палігр аф іі роўны 40 ты с. друкаваных знакаў (з прагаламі паміж словам і), ц і 700 вершаваным радкам, ц і 3 ты с. см 2 надрукаванага ілю страцыйнага м атэрыялу. У л і к о в а - в ы ­ д а в е ц к і А . — аб’ём друкаванага твора, колькасцю знакаў роўны аўгарскам у, але акрамя аўгарскага гэк сту ўклю чае ты тул , рэдакцыйную прадмову, зм ест, рэклам у, калонтьггулы і ін ш . тэкставы і граф ічны м атэры ял. Служ ыць для выдавецкага планавання, вызначэння кош ту вьщ ання і ін ш . П а п а ­ ровым А . вызначаюць колькасць выкарыстанай на выданне нанеры. Д р у к а ­ в а н ы А . паказвае аб'ём (плош чу) выдання і раўняецца палове папяровага пры стандартны х фарматах. У м о ў н ы дру­ каваны А . — адзінка ўл іку выдавецкай прадукцы і: папяровы А фармату 60 х 90 см, надрукаваны з аднаго боку. Аб'ём вы данняў, надрукаваных на паперы ін ш . фарматаў, для параўнання паказчы каў пералічваюць ва ўмоўныя друкаваныя аркуш ы.

кавая (вытв-сць вінаў), тэкст., фармацэўтычная прам-сць. Ун-т. Музеі (у т.л. Жанны д ’А рк).

А рлан-белахвост.

мах крылаў да 2,5 м. Апярэнне цёмна-бурае. Х во ст у дарослых белы (адсю ль назва), кар о ткі, клінападобны . Дзюба і лапы ж оўтыя. Прылятае ÿ са к .— красавіку. Гн ёзд а м асіўн ы я, на верхавінах вы сокіх (15— 25 м ) дрэў. Утварае пастаянны я пары. Н ясе звычайна 2 (радзей 1, 3) белыя яйцы . П туш аняты выля-

АРЛЕЙКА, возера ў Беларусі, у Гарадоцкім р-н е Віцебскай вобл., у бас. р. Лужаснянка. За 24 км на У ад г. Гарадок. Пл. 0,41 км2, даўж. 1,01 км, найб. шыр. 0,75 км, найб. глыб. 2,9 м. Пл. вадазбору каля 24 км2. Даўж. берагавой лініі 4 км. Берагі пясчаныя, зараслі хмызняком. Д н о выслана сапрапелем, уздоўж берагоў пяском. Схілы катлавіны выш. 2— 4 м, разараныя. Упадае ручай з воз. Плаў, сцёк у воз. Вымна. Гнездаванне рэдкай птушкі — гогаля звычайнага.

АРЛЕКІН (італьян. Arlecchino), традыцыйны персанаж італьянскай камедыі дэль артэ\ слуга-прастак, нязграбны таю ць у канцы чэрв. — пач. ж ніўня. Здабыча цяльпук, які сваімі недарэчнымі пан а Беларусі забаронена з 1978. Ахоўваецца ÿ водзінамі заблытваў інтрыгу камедыі. У ш эрагу кр аін . сярэдзіне 17 ст. ў Францыі — вобраз АРЛЕАН (Orléans), горад у цэнтр. част- хітрага, дасціпнага плеткара, які актыўцы Францыі, на р. Луара. Адм. ц. дэ- на ўдзельнічаў у развіцці дзеяння. Дапартамента Луара і гал. горад гіст. во- лейшая змена маскі А. адбывалася па-за бласці Арлеанэ. 105,5 тыс. ж. (1982). камедыяй дэль артэ. У 18 — пач. 19 ст. АРКУШ Алесь (сапр. К о з і к Аля- Буйны трансп. вузел. С.-г., эл.-тэхн. ў Францыі А — вытанчаны любоўнік, ксандр Барысавіч; н. 28.5.1960, г. Ж о- машынабудаванне. Харч, цэнтр га- шчаслівы сапернік персанажа нар. т-ра дзіна Мінскай вобл.), бел. пісьменнік, роднінна-садавіннага рэгіёна, харчасма- П ’еро.

АРЛЕНЕЎ (сапр. A р л о ў ) Павел Мікалаевіч (6.3.1869, Масква — 31.8.1932), рускі акцёр. Нар. арт. Рэспублікі (1926). Сцэн. дзейнасць пачаў’ у 1886. Выступаў як акдёр-гастралёр у ро­ зных гарадах Расіі, Беларусі і інш. У творчасді дамінаваў герой, душэўна неўладкаваны, сумленны, які імкнецца, але не можа спалучыць свае ідэалы з рэальнымі ўмовамі быцця. Лепшыя ролі: цар Фёдар Іаанавіч (аднайм. п ’еса А.К.Талстога), Раскольнікаў і Дзмітрый Карамазаў («Злачынства і кара», «Браты Карамазавы» паводле Ф.Дастаеўскага), Освальд («Здані» Г.Ібсена).

Нора («Нора» Г.Ібсена), Патрык К эм п­ бэл («Мілы лгун» Дж.Кілці). Дзярж. прэміі СССР 1941, 1950.

АРЛЕЯ, возера ў Беларусі, у Полацкім p-не Віцебскай'вобл., у бас. р. Сосніца. За 43 км на ІІнУ ад Полацка. Пл. 0,65 км2, даўж. 2,33 км, найб. шыр. 0,43 км, найб. глыб. 2,7 м. Пл. вадазбору 12,3 к м . Даўж. берагавой лініі 6,2 км. Берагі нізкія, на 3 сплавінныя. Д но шіоскае, выслана сапрапелем, каля ўсх. берага — апясчаненым глеем. Схілы катлавіны выш. 2 м, на П нЗ — да 15 м, парослыя хмызняком і разараныя. Упадаюць 3 ручаі, выдякае р. Дражбітка.

АРЛО́В 1Ч Валянцін Антонавіч (н.

2.1.1947, в. Краснае Маладзечанскага р-на Мінскай вобл.), бел. фізік. Д-р фізіка-матэм. н. (1990), праф. (1992). Скончыў БДУ (1969). 3 1969 у Ін-це фізікі АН Беларусі. Распрацаваў новыя метады кагерэнтнай спектраскапіі камбінацыйнага рассеяния святла, да-

АРЛО́В А Таццяна Дзмітрыеўна (н.

28.7.1935, Масква), бел. тэатразнавец. Канд. мастадгвазнаўства (1969). Скон­ чыла БДУ (1959). Выкладчык БДУ (з 1972). Даследуе пытанні сучаснага бел. тэатр. мастацтва. Аўтар манаграфіі «Ты і я» (1969) пра надзённыя праблемы т-ра, эцюдаў пра акцёраў «Купалаўцы» (1985), праблемных артыкулаў, творчых партрэтаў майстроў бел. тэатра, радыёцыкла пра гісторыю і сённяш ні дзень бел. тэатра.

АРЛО́В А Любоў Пятроўна (11.2.1902, г. Звянігарад — 26.1.1975), руская актры­ са. Нар. арт. СССР (1950). Вучылася ў кансерваторыі (1919— 22), тэатр. тэхнікуме (1922— 25) у Маскве. У 1926— 33 артыстка муз. т-ра імя У.І.Неміровіча-Данчанкі. 3 1955 у т-ры імя Массавета. Здымалася ў кіно: Анюта .(«Вясёлыя хлопцы»), Марыён Дыксан («Цырк»), Дуня («Волга-Вол­ га»), прафесар Нікіціна і актрыса Ш а­ трова («Вясна»); сярод роляў у тэатры:

тэматычнай карціны, пейзажа, партрэта. Творам уласцівы эмацыянальная выразнасць, экспрэсіўнасць, імпрэсіяністычная сакавітасць фарбаў: «Разбураны горад» (I960), «Пейзаж у Лескавічах», «Лучоса», «Каток у Віцебску», аўтапартрэт (усе 1970), «Раніца ў Дуброўне», «Стары замак», партрэты мастакоў А.Салаўёва і А.Мемуса (усе

Г А А р лова.

1980), «Зіма ў Здраўнёве» (1985), «Плошча Гіерамогі» (1990), «Рыга», «Стары Подацк», «Старая Беліца» (усе 1993). МЛ.Цыбульскі.

АРЛІ, А р л і т (Arlit), буйны уранаварудны раён на Пд Сахары ў Нігеры. Радовішчы уранзмяшчальных пясчанікаў, якія залягаюць на глыб. 40— 50 м у каменнавугальных, юрскіх і мелавых кантынентальных адкладах чахла Афрыканскай платформы. Агульныя за­ пасы урану ацэньваюцца ў 250 тыс. т (1978). Сярэдняя колькасць металу ў рудзе 0,2— 0,4%. Радовішчы распрацоўваюцца з 1970 адкрытым і надземным спосабамі. Цэнтр — г. Арліт. АРЛО́В А Галіна Аляксандраўна (н.

30.11.1928, Віцебск), бел. актрыса. Нар. арт. Беларусі (1991). У 1948 скончыла студыю пры т-ры імя Я.Коласа, у якім і працавала. 3 1959 у т-ры імя Я.Купалы. Выканаўца харакгарных і драм, роляў: Маланка («Машэка» В.Вольскага), Ягадка («Амністыя» М.Матукоўскага), Кудрыцкая («Брама неўміручасці» К.Крапівы), Грыпіна («Ажаніцца — не журыдца» Далецкіх і М.Чарота), Зуйчыха («Страсці па Аўдзею» І.Бутрамеева), Алена («Жаніцьба Бялугіна» А.Астроўскага), Нэлі («Прыніжаныя і зняважаныя» паводле Ф.Дастаеўскага). Дзярж. прэмія Беларусі 1989 (за ролі ў радыёспектаклях «Хамуціус» паводле А. Куля шова і «Рыбакова хата» паводле Я .К о­ ласа).

483

АРЛОЎ

АРЛОЎ Аляксандр Іванавіч (30.8.1873, С.-Пецярбург — 10.10.1948), рус. і ўкр. дырыжор. Нар. арт. Расіі (1945). ГІраф.

(1927). 3 1912 сімф. і оперны дырыжор, у т.л. аркестра С.Кусявіцкага, Кіеўскай укр. оперы (1925— 29). 3 1930 дырыжор Вял. сімф. аркестра Усесаюзнага радыё. Муз. кіраўнік пастановак многіх опер, у т л . «Турандот» Дж. Пучыні і «Каралі Мадонны» Э.Вольфа-Ферары.

Да арт. А р л е кін . П. С е з а н .

1888.

П еро і Арлекін.

следаваў уплыў квантавых шумаў на нелінейна-аптычныя працэсы, стварыў высокаэфектыўныя цвердацельныя і газавыя лазеры. АРЛО́В Ш Ы , веска ÿ Беларусі, у Дубровенскім р -н е Віцебскай вобл., на р. Дняпро. Цэнтр Валяўкоўскага с /с і саўгаса «Арловічы». За 36 км ад Дуброўна, 143 км ад Віцебска, 44 км ад чыг. ст. Асінаўка. 352 ж., 128 двароў (1995). Ся­ рэдняя школа, клуб, б-ка, камбінат.быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Парк пейзажнага тыпу 19— 20 ст. — помнік садова-паркавага мастадтва. АРЛОЎ Алег Рыгоравіч (18.7.1934, в. Старасакольніхі Новасакольніцкага p-на Пскоўскай вобл. — 22.4.1995), бел. жывапісец, педагог. Скончыў Бел. тэ­ атр.-маст. ін-т (1966). 3 1966 выкладаў у Віцебскім пед. ін-це. Працаваў у жанры

АРЛЙЎ Аляксандр Мікалаевіч (1908, Віцебск — 1942), бел. скулытгар. Скончыў Віцебскі маст. тэхнікум (1929). Чл. Віцебскага філіяла А б’яднання моладзі Асацыяцыі мастакоў рэвалюцыі (1928— 30). Удзельнічаў у скулытг. афармленні Дома ўрада (1933), Акруговага Дома афіцэраў (1935), Палаца піянераў (1936; усе ў М інску), бел. павільёна на Усесаюзнай с.-г. выстаўцы ў Маскве (1939). Загінуў у фаш. канцлагеры. АРЛОЎ Аляксей Рыгоравіч (5.10.1737, с. Любліна Цвярской вобл. — 5.1.1808), расійскі дзярж. і ваенны дзеяч. Ген.-анш эф (1769), граф (1762). Брат Р.Р.Арлова. Адзін з гал. удзельнікаў дварцовага перавароту 1762, у выніку якога прастол заняла Кацярына И. У званні сяржанта атрымаў чын ген.-маёра (1762), аказваў вял. ўплыў на дзярж. справы. 3 1769 камандаваў рас. эскадрай у М іжземным моры. За перамогі над турэцкім флотам каля Наварына і ў Чэсменскім баі 1770 атрымаў тытул Чэсменскага. 3 1775 у адстаўцы. У маёнтках А. выведзена арлоўская рысістая па­ рода верхавых коней. АРЛЙЎ Георгій Міхайлавіч (8.4.1901, Курск — 16.4.1985), рускі архітэкгар. Нар. арх. СССР (1970), правадз. член

484

а рлоў

AM СССР (з 1979). Вучыўся ў Маскоўскім вышэйшым тэхн. вучылішчы (1921— 26). Праф. Маскоўскага арх. ін-та (з 1969); 1-ы сакратар праўлення Саюза архітэктараў СССР (1963— 81). Адзін з аўгараў праекта Днепрагэса (1927— 32) і яго аднаўлення ў 1944— 50, гал. архітэкгар Кахоўскай (1951— 55), Крамянчугскай (1955) і Брацкай

А Р Л 0Ў Іван Аляксеевіч (10.11.1902, г. Віцебск — 2.9.1980), ваен. дзеяч, ген.лейтэнант (1944). У Чырв. Арміі з 1922. Скончыў Ваенна-паліт. акадэмію (1936), быў нач. палітаддзела акадэміі, нач. аддзела Палітутіраўлення РСЧА, нач. Вышэйшых курсаў палітсаставу. У Вял. Айч. вайну з 1941 ваенком знішчальнага авіякорпуса, чл. Ваен. савета П П А краіны, Зах., Паўн., Цэнтр. франтоў ППА. Удзельнік абароны М асквы, Сталінграда, Ленінграда. Д а 1953 у цэнтр. апараце М ін-ва абароны СССР.

тар заснавання Вольнага эканам. т-ва (1765) і яго першы прэзідэнт. 3 1775 у адстаўцы.

АРЛОЎ Сяргей Міхайлавіч (14.9.1911, С.-Пецярбург — 18.11.1971), рускі скульптар. Нар. мастак РСФСР (1968). Чл.-кар. AM СССР (1954). Скончыў Валагодскі мает, тэхнікум (1925). Аўтар кампазіцый з фарфору на героіка-эпічныя тэмы, матывы рас. гіеторыі і нар. казак. Асн. творы ў галіне манум. скульптуры: «Маці» (1943), «Аляксандр Неўскі» (1943—4 4 ), «Казка пра рыбака і рыбку» (1944; усе тры Дзярж. прэмія А Р Л 0Ў Леў Мікалаевіч (н. 2.1.1940, Ва- СССР 1946), помнік Юрыю Далгару­ ронеж), бел. фізік. Д -р фізіка-матэм. н. каму ў Маскве (1954, разам з АА нтро(1987), праф. (1989). Скончыў БДУ павым і інш.), Афанасію Нікіціну ў г.

(1961). 3 1965 у Ін-це фізікі АН Бела­ Цвер (1955). русі. Навук. працы па ф и . элекгроніцы, лазернай фізіцы і лазерным прыладабу- АРЛОЎ Сяргей Сяргеевіч (22.8.1921, в. даванні. ГІравёў даследаванні ме- Мегра Валагодскай вобл. — 7.10.1977), ханізмаў і цеплавых рэжымаў генерацыі рускі паэт. Скончыў Літ. ін-т імя Горрозных тыпаў лазераў, эфекту паляры- кага (1954). У 1941— 44 ваяваў на фронце. Першыя кнігі вершаў «Трэцяя хуткаець» (1946) і «Паход працягваецца» (1948) прысвяціў Айч. вайне. У зб-ках ДзААрлоў. УААрлоў. вершаў «Памяць сэрца» (1960), «Адданаець» (1973), «Кастры» (1978), паэмах «Песня Ленінграду» (1957), «Слова пра (1960— 67) ГЭС. Дзярж. прэмія СССР Цыялкоўскага» (1962), «На вастрыі 1951, Дзярж. прэмія Расіі 1969. страды барвовай» (1980) і інш. філас. і лірычныя разважанні пра час, лёс пакаАРЛОЎ Дзмітрый Аляксеевіч (26.9.1903, лення, будучыню роднай зямлі. СвоеМасква — 18.6.1969), акдёр, рэжысёр. асаблівасць яго вершаў у непасрэднасці, Нар. арт. Беларусі (1940). Праф. (1961). пранікнёнасці паэт. інтанацый. Скончыў Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва ў Те.: Собр. соч. Т. 1—3. М„ 1979—80. Маскве (1925). У 1936— 51 акцёр і С.П. Чубакоў. рэжысёр Дзярж. рус. драм, т-ра Бела­ русі. У 1948— 69 выкладаў у Бел. тэатр.АРЛОЎ Уладзімір Аляксеевіч (н. мает, ін-це. Акцёр шырокага творчага 25.8.1953, г. Полацк), бел. пісьменнік. диапазону, дасканалага прафес. майСкончыў БДУ (1975). 3 1988 у выд-ве стэрства: Хлестакоў («Рэвізор» М.Го«Мастацкая літаратура». 3 1989 віцэгаля), цар Фёдар Іаанавіч (аднайм. прэзідэнт Бел. ПЭН-клуба. Друкуецца з п’еса А.К.Талстога), Мальволіо («Два1976. Дэбютаваў вершамі. У прозе раснаццатая ноч» У.Ш экспіра), Чайка працоўвае гіет. тэматыку: «Добры дзень, («Што пасееш, тое і пажнеш» В.Палесмая Шыпшына» (1986, Прэмія кага). Пастаноўкі А. вызначаліея тэатр. Ленінскага камсамола Беларусі 1986), культурай, раскрыццём аўтарскай за«Дзень, калі ўпала страда» (1988), думы твора: «Дзядзя Ваня» А.Чэхава «Асветніца з роду Усяслава: Ефрасіння (1949), «Шалёныя грошы» А.АстроўсПолацкая» (1989), «Рандэву на манеўрах», «Ефрасіння Полацкая», «Прысуд кага (1961) і інш. Здымаўся ў кіно («Гадзіннік спыніўся апоўначы», «Весвыканаў невядомы: Ігаат Грынявіцкі» (усе 1992), «Міласць князя Гераніма» навыя навальніцы» і інш.).

(1993), «Пяць мужчын у леснічоўцы», Літ.: В і ш к а р о ў Б. Акцёр, рэжысёр, педагог (Дз.А.Арлоў) / / Майстры беларускай САрлоў, А.Антропаў, М .Штам. Помнік Юрыю «Таямніцы полацкай гіеторыі» (абедзве 1994). Героі яго твораў — патрыёты ецэны. Мн., 1960; Б у р ь я н Б., Л и - Далгарукаму ў Маскве. 1954. роднай зямлі, славутыя людзі Беларусі, сневский И. На театральных пере­ якія памнажалі яе славу і гонар, не крёстках. Мн., 1967. зацыйна-частотнай неўзаемнасці ў шкадавалі свайго жыцця дзеля шчасця Бацькаўшчыны. Аўтар зб. вершаў у АРЛОЎ Дзмітрый Мікалаевіч кальцавых лазерах. Те.: Тепловые эфекты в газовых лазерах. прозе «Там, за дзвярыма» (1991), кн.

(20.5.1892, г. Спаек-Разанскі, Расія — 19.12.1955), рускі акцёр. Нар. арт. Расіі T. 1. Активные среды газоразрядных лазеров. літ.-публіцыст. артыкулаў і эсэ «Совер­ Мн., 1992. ш енно секретно», або Адзін у трох іпас(1943). Скончыў тэатр. школу П.І.Ільіна (1918, Харкаў). У 1922— 44 у Ма- А Р Л 0Ў Рыгор Рыгоравіч (17.10.1734 — тасях» (1992), «М ой радавод да пятага скоўскім т-ры Рэвалюцыі, з 1944 у 24.4.1783), расійскі дзярж. і ваен. дзеяч. калена» (1993). Перакладае з рус., укр., І.У.Саламевіч. МХАТ. Вострахарактарны акцёр. Яго Граф (1762). Брат К.Ѵ.Арлова. Удзельнік фінскай моў. мастацтва адметнае шчырасцю, мяккім Сямігадовай войны 1756— 63, дварцовага АРЛОЎ Юрый Аляксандравіч іумарам і гратэскавай сатырычнасцю. перавароту 1762, у выніку якога прастол (12.6.1893, с.Тамышава Наваспаскага Сярод роляў: Ю саў («Даходнае месца» заняла Кацярына II. У 1763— 75 ген,р-на Ульянаўскай вобл., Расія — ААстроўскага), Глоба («Рускія людзі» фельдцэйхмайстар рус. арміі. У 1771 2.10.1966), сав. палеантолаг і гіетолаг. К.Сіманава), Трыстан («Сабака на кіраваў задуш эннем «чумнага бунту» ў Акад. АН СССР (1960; чл.-кар. 1953). сене» Л опэ д э Вэгі). Дзярж. прэмія Маскве. У 1772 узначальваў рус. дэлегаСкончыў Петраградскі ун-т (1917). СССР 1947. цыю на перагаворах з Турцыяй. Ініцыя- Праф. Ленінградскага (1933— 41), Ma-

скоўскага (з 1939) ун-таў; адначасова з 1932 у Палеакгалагічным ін-це АН СССР (э 1945 дырэкгар). Навук. працы па параўнальнай марфалогіі і палеанеўралогіі выкапнёвых пазваночнш , нейрагісталогіі сучасных беспазваночных. Рэдакгар «Палеонтологического жур­ нала» (1959— 66) і гад. рэдакіар 15-томнай працы «Асновы палеанталогіі». Ленінская прэмія 1967. АРЛОЎСКАЯ ВО́Б ЛАСЦЬ, у складзе Расіі. Утворана 27.9.1937. Пл. 24,7 тыс. км2. Нас. 911,6 тыс. чал. (1994), гарадскога 62%. Цэнтр — г. Арол. Найб. гарады: Болхаў, Ліўны, Мцэнск. Природа. Вобласць размешчана ў цэнтр. частцы Усх.-Еўрапейскай раўніны, у межах Сярэднярускага ўзвышша. Паверхня — узгоркавая раўніна (пераважныя выш. 220— 250 м, найб.

278 м), парэзаная далінамі рэк, ярамі і лагчынамі. Карысныя вы кати́: жал. руда, буд. матэрыялы (вапнякі, гліны, пяскі, мергелі, мел), буры вугаль, ф асфарыты. Клімат умерана кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. -9°С , ліп.

18 °С, ападкаў 570— 580 мм за год. Рэкі: Ака (з прытокамі Зуша, Неруч, Ц он і інш.), на ПдУ р. Сасна (з прытокамі Цім, Кшэнь), на П дЗ — Наўля і Няруса (прытокі Дзясны). Пераважаюць вышчалачаныя чарназёмы, на П нЗ ш эрыя лясныя і дзярнова-падэолістыя Глебы. Мяшаныя лясы (бяроза, дуб, асіна, клён, ясень, хвоя і елка) з хмызнякамі займаюць каля 8% плошчы. Стэп узараны, захаваліся невял. ўчасткі. Па далінах рэк заліўныя лугі. Гаспадарка. Асноўны я галіны вы тв-сці: машынабудаванне (тэхнал. абсталяванне для т э к с т ., гарбарна-абупсовай, ш кляной, харч, прам -сці, аўгагрэйдэры , аўтапагрузчы хі, цэнтрабежныя помпы, прылады, вы ліч. маш ыны, гад зін н ікі, радыёдэталі і ін ш .), металургія (вы гв-сць стальнога п р а к а іу ), хім . (пластм асы , гум аватэхн. вырабы), м ікр аб іял., лё­ гкая (абутковая, ш вейная і тр ы к ат.), харч, (цукровая, м ясная, масла- і сыраробная, крухм ала-патачная, спіртава-гарэлачная і ін ш .) прам-сць. Вы тв-сць буд. матэрыялаў (ц эгла, ш кло і ін ш .). Пасевы збожжавых: тп а н іц ы , ж ы га, aÿca і ячменю. Вырошчваюць грэчку,

цукр. буракі, кан оплі, зернебабовыя і кармавыя культуры . Развіты бульбаводства, агародніцгва, садоўніцгва. М алочна-мясная жывёлагадоўля, мяса-сальнае свінаводсгва, мяса-воўнавая авечкагадоўля, лтуш кагадоўля. Племянная конегадоўля (арлоўскія р ы сакі). П а тэр . вобласці праходзяць чы гункі М асква— К у р ск , Бранск— Арол— Л іп ец к, аўгадарогі М асква— Арол— Сімферопаль, Арол— Бранск— См аленск; нафтаправод «Дружба».

П.Г.Рогач. АРЛОЎСКАЯ РЫСІСТАЯ ПАРОДА лёгказапражных коней. Выведзена ў канцы 18 — пач. 20 ст. А.Р.Арловым і В.К.Ш ышкіным на Хрэнаўскім конным з-дзе Варонежскай губ. скрыжаваннем верхавой арабскай з запражнымі пародамі (туркменскай, дацкай, галандскай і інш.). Стымулявала развіццё конегадоўлі ў Расіі. Выкарыстоўваюць для паляпшэння пароднасці мясц. коней, у спорце, туризме. На Беларусі перспектыўная ў вывядзенні прыгожых прагулачных коней. К о н і буйныя (вы ш . ў карку 160— 162 см ),

Жарабец арлсўскай рысістай пароды. гарманічнага целаскладу, трывалы я. М асць ш эрая, вараная, гнядая. М аю ць высокую ры сістасць: рэкорд у конны х забегах на 1600 МЛГарбукоў. м — 1 м ін 59,7 се к

АРЛОЎСКІ (Orłowski) Аляксандр Восіпавіч (9.3.1777, Варшава —

Маштаб 1:4 5 0 0 0 0 0 о/Жыздраі'

Древнье!

/ Лударау́ск) (/

Еленою

АтрадзіЦкі

S оШаблыкіна '1 2 7 8 '

г·

А п^павасіль

'ДЗалегашч Хаі

_

КоомыѴ

»Канышэўка 3feo

485

13.3.1832), польскі і рускі жывапісец і графік. Прадстаўнік рамантызму. Акад. Пецярбуріскай AM (з 1809). Каля 1793— 1802 вучыўся і працаваў у Вар­ шаве ў Я.П.Норбліна. 3 1802 у Пецярбуріу. Аўтар жанравых («Сцэна ў карчме», 1795— 96) і батальных («Бітва пад Рацлавіцамі», 1798 або каля 1801) твораў, партрэтаў герояў вайны 1812 (М.І.Платава, ДДавы дава), «Аўтапартрэта», пейзажаў, малюнкаў. А. — адзін з заснавальнікаў шаржа («Ш Л.Дзідро», каля 1810) і паліт. карыкатуры («Французскі эмігрант Дзю -Селон», 1806) у рус. графіцы. Адзін з першых пачаў працаваць у тэхніцы літаграфіі («Рамізніцкая біржа», 1820).

Літ.: А ц а р к и н а 1777— 1832. М „ 1971.

Э .Н . А О .О р ло вскн й ,

АРЛОЎСКІ (сапр. С м і р н о ў ) Барыс Іванавіч (1796, с. Сталбецкае Пакроўскага p-на Арлоўскай вобл.

— 28.12.1837), рускі скульптар. Прадстаўнік класіцызму. Вучыўся ў скулытт. майстэрнях С.Кампіёні ў Маскве (з 1809) і П.Трыскорні ў Пецярбуріу (з 1816), у Пецярбургскай AM (1822), з 1836 яе прафесар. Пенсіянер AM у Рыме (1823— 28). У творах А. («Парыс», 1824, помнікі М.І.Кутузаву і М.Б.Барклаю -дэ-Толі ў Пецярбургу, 1828— 37) велічная строгасць класіцыстычных формаў, часам не пазбаўленая рысаў патэтыкі, спалучаецца з рамант. прыўзнятасцю.

АРЛОЎСКАЯ ВОБЛАСЦЬ

КАѴТУ Ж С КА

АРЛОЎСКІ

А-Арлоўскі. Рамізніцкая біржа.

1820.

АРЛ 0Ў С К І Восіп Данілавіч (?, Віцебшчьша — 1926), бел. пісьменнік. Выдаў зб. вершаваных апавяданняў і вершаваных драм, абразкоў «Беларускія народ­ ныя апавяданні» (Полацк, 1908). Сюжэты іх заснаваны пераважна на мясц. паданнях, былічках, незвычайных гісторыях, розных здарэннях. Асуджаў бытавыя і маральныя заганы ў жыцці сялян, сац. несправядлівасць, грамадскія пе-

486

АРЛОЎСКІ

раўтварэнні і тэхн. прагрэс, ідэалізаваў прыгонныя парадкі, веру ў бога і дара. Літ.: В а ш к ο П. Загадкі Восіпа Арлоўскага / / Першацвет. 1995. № 10. АРЛОЎСКІ Канстанцін Іванавіч (15.12.1913, г. Быхаў — 22.7.1944), Ге­ рой Сав. Саюза (1945). У Чырв. Арміі з 1934. Скончыў Бабруйскае танк.

арміі, з 1918 у Аршанскай і Бабруйскай надзвычайнай камісіях (ЧК), камандзір атрада на Бабруйшчыне, на падп. рабоце ў Коўне. У 1922— 25 камандзір партыз. атрада ў Зах. Беларусі. У 1930— 36 у органах ДП У — НКУС Беларусі. Удзельнік нац.-вызв. вайны ў Іспаніі 1936-—39. У 1940— 42 у Кітаі. У 1942— 43 камандзір спец, атрада НКДБ СССР «Сокалы». 3 1944 старшыня калгаса «Рассвет» на радзіме. Дэп. Вярх. Савета БССР у 1947— 51, Вярх. Савета СССР з 1950. Імя А. прысвоена калгасу «Рас­ свет», у в. Мышкавічы ўстаноўлены бюст А. Літ.: Р а ж к о ў I. Чалавек з легенды. Мн., 1976. АРЛОЎСКІ Уладзімір Данатавіч (1.2.1842, Кіеў — 19.2.1914), украінскі жывапісец-пейзажыст. У 1861— 68 вучыўся ў Пецярбургскай AM, з 1874 яе акадэмік, з 1878 прафесар. Удасканальваў майстэрства ў Францыі, Германіі,

ІСПАрлоўскі.

скай гімназіі. Аўтар прац па гісторыі нас. пунктаў Гродзеншчыны, нар. адукацыі, правасл. царквы. Вывучаў ролю беларусаў у гісторыі ВКЛ. У дакладзе на 9-м археал. з ’ездзе (Вільня, 1893) даказаў тоеснасць летапіснага Городень і сучаснага Гродна. Рабіў захады для ар­ хеал. даследавання на Замкавай тары. У кн. «Гродзенская даўніна» (ч. 1, 1910) даследаваў гісторыю Гродна ад часоў заснавання да пач. 20 ст. А.П.Госцеў. АРЛЫ (Aquila), род птушак атр. сокалападобных. 9 відаў. Пашыраны ў Еўразіі, Афрыцы і Паўн. Амерыцы. Насяляюць гарыстыя, стэпавыя, пустынныя і лясныя мясцовасці. Ёсць рэдкія А., напр. стэпавы (А. чарах) і вельмі рэдкія, напр. іспанскі падвід А-магільніка (А. heliaca adalbeiti), які ўключаны ў Чырв. кнігу М САП. На Беларусі 5 відаў: падворлікі (вялікі і малы), беркут, аролкарлік, арол-магільнік. Найб. пашыраны малы падворлік. Іншыя трапляюцца абмежавана і ў невял. колькасці. Зане­ сены ў Чырв. кнігу Беларусі. Даўж. цела да 1 м, размах крылаў да 2,4 м. Апярэнне звычайна бурае. Хвост даволі кароткі. Ногі апераны да пальцаў. Гняздуюцца на зямлі, скалах ці дрэвах. Нясуць 1—3 яйцы. Кормяцца звярамі малой і сярэдняй велічыні, птушкамі, рэптыліямі, амфібіямі, зрэдку мярцвячынай. Здабычу высочваюць у палёце або падпільноўваюць, седзячы на ўзвышаным месцы. Знішчаюць шкоднікаў лясной і сельскай гаспадаркі. А часам наз. і прадсгаўнікоў інін. родаў драпежных птушак.

вучылішча (1939). Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайну на фронде з чэрв. 1941. Вызначыўся ў ліп.

1944 пры вызваленні Латвіі: танк, батальён пад яго камандаваннем двойчы прарываў умацаванні ворага, за 8 дзён наступления прайшоў каля 300 км, знішчыў 12 танкаў, 8 танкетак, каля 50 гармат. Загінуў у баі. АРЛ 0ЎСК І Кірыла Пракопавіч (30.1.1895, в. Мышкавічы Кіраўскага p-на Магілёўскай вобл. — 13.1.1968), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў партыз. руху на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, гасп. дзеяч. Герой Сав. Саюза (1943), Герой Сад. Прады (1958). Скончыў Камуніст. ун-т меншасцяў Захаду імя Мархлеўскага ў Маскве (1930). 3 1915 у

*

2 А рлы : 1 — стапавы; 2 — іспанскі магільнік.

Швейцарыі, Італіі. Пісаў рамант. пейзажы з эфектамі асвятлення: «Крымскі пейзаж» (1868), «У стэпе» (1874), «Сенакос», «На моры перад навальніцай» (абедзве 1878), «Зацішша» (1890) і інш. А РЛ 0Ў С К І Яўстафій Філарэтавіч (26.4.1863, в. Славенск Валожынскага р-на Мінскай вобл. — 15.12.1913), іісторык, краязнавед і педагог. Скончыў Пецярбургскі гісторыка-філал. ін-т Б.АрлоУскі. Помнік М.І. Кутузаву У Санкг-Пецяр(1885), выкладаў гісторыю ў Гродзенбургу. 1837.

АРЛЯК (Pteridium), род папарацяў сям. ппалепісавых. 8 відаў. Пашыраны пераважна ў трапічных і субграпічных абласцях, з іх А. звычайны (Р. aquilinum) расце амаль па ўсім свеце, А. крымскі (P. tauricum) — у горным по­ ясе Крыма і Каўказа. На Беларусі ўсюды ў хвойных і мяшаных лясах, на ўзлесках, высечках і гарах расце А. звы­ чайны. Шматгадовая споравая расліна выш. да 2 м з доўгім паўзучым разгалінаваным карэнішчам. Лісце адзіночнае, двойчы-, іройчы непарнаперысгае, скурыстае, размешчана на доўгім моцным чаранку ў адной плоскасці. Сорусы ўкрыты індузіем, над загорнугым краем ліста. Споры тэтраэдрычныя, шарападобныя. Маладое лісце ядомае. Багатыя крухмалам (да 45%) карэнішчы маюць у сабе арлякадубільную і сінільную к-ты, выкарыстоўваюцца на корм свінням (для буйн. par. жывёлы і коней атругаыя); лек. сродак ад глістоў, кашлю, залатухі, рахіту ў дзяцей і інш. АРЛЯНКА, рака ў Беларусі, у Магілёўскім р-не, левы прыток р. Друць (бас. Дняпра). Даўж. 24 км. Пл. вадазбору каля 106 км . Пачынаецца каля в. Бярозаўка, вусце за 1,5 км на П дЗ ад в. Малое Запаточча. Цячэ па Цэнтральнабярэзінскай раўніне. Рэчышча каналізаванае (17,4 км) ад в. Стары Сінін амаль да вусця.

APM ABÎP, сталіца і рэліг. цэнтр стараж.-арм. Айрарацкага царства ў 4 — 2 ст. да н.э. Заснаваны на месцы г. Аргішціхінілі. Пасля перанясення ста-

ліды ў г. Арташат прыйшоў y заняпад, але існаваў да 5 ст. н.э. Яго руіны каля с. Армавір у Арменіі. АРМАВІР, горад y Расіі, у Краснадарскім краі, на р. Кубань. Засн. ў 1839 лад назвай Армянскі аул. 178,7 тыс. ж.

(1994). Вузел чыг. ліній і аўтадарог. Машынабудаванне і металаапрацоўка (эл.-тэхн., нафтавае машынабудаванне, гірыладабудаванне і інш .), харч. (мясакансервавая, малочная, алейна-тлушчавая), хім., дрэваапр., лёгкая прам-сць. Вытв-сць буд. матэрыялаў. АРМАГЕДОН (грэч.

Armagedon), паводле Бібліі месца збору сіл Сатаны для вырашальнай бітвы з Богам; у ш и ­ рокій сэнсе — сімвал спрадвечнага процістаяння і апошняй бітвы Дабра са Злом. Такая ідэя выказана ў Старым эапавеце, але тэрмін A. і канкрэтызаваны сюжэт належыць Адкрыццю св. Іаана Багаслова (Апакаліпсіс), паводле якога гэты паядынак павінен скончыцца перамогай Хрыста і Страшным судом, на якім канчаткова будзе вызначаны лёс усіх уваскрэслых: выратаваныя пойдуць у «нябесны Іерусалім», а недараваныя — у пекла. Ідэя А. ў рознай інтэрпрэтацыі падаецца некаторымі пратэстанцкімі канфесіямі (адвентыстамі, сведкамі Іеговы, Царквой уніфікацыі і інш.). Яна десна звязана з хрысц, вучэннямі эсхаталогіі, прадвызначэння, хіліязму, а таксама з ’яўляедца падставай для апалогіі ці абвяржэння канцэпцыі новай сусв. вайны, катастрофы і г.д. А.А.Цітавец.

валасці канструкцый. А . жалезабетонных канструкцый услрымае пераважна расцягвальныя намаганні і стварае папярэдняе напружанне. Падзяляецца на рабочую (разліковую), мантажную і размеркавальную (канструкцыйную). А. павінна быць трывалая, пластычная, вязкая, добра зварвацца. Найб. пашырана А стальная стрыжнёвая (гарачакачаная, умацаваная тэрмічна і выцягваннем) і драцяная (арматурны дрот, пасмы, канаты, тканыя і зварныя сеткі). Дыям. сірыжнёвай А. 6—90 мм, драцяной 3—8 мм. Для паляпшэння счаплення А з бетонам ей надаюць перыядычны профіль. У якасці А жалезабетонных канструкцый выкарыстоўваюць таксама шкловалакно і вырабы з ято, шклапластыкі і інш. А . т р у б а п р а в о д н а я рэгулюе цячэнне вадкасці, паліва, газу, пары па трубах. Падзяляецца на запо­ рную, рэгулявальную, вадазборную і засцерагальную (вентылі, краны, засаўкі, клапаны, рэгулятары ціску, кандэнсатаадводчыкі i інш.). А . электратэхнічная — шчыткі, патроны, выключальніхі, штэпсель-

АРМАТУРНЫЯ

487

ныя разеткі і вілкі, некаторыя дэталі эл. ма­ шин, дэталі і прыстасаванні для мацавання ізалятараў і правадоў і інш. А . с в я т л о т э х н і ч н а я — часткі асвятляльных прыстасаванняў, прызначаныя для размеркавання светлавога патоку і аховы вачэй ад яркіх прамянёў, для падводу эл. току, прымацавання і аховы лямпаў ад пашкоджанняў і інш. А . п я ч н а я (металургічных пячэй) — сукупнасць метал, частак, якія павялічваюць трываласць печы і ахалоджваюцъ яе вонкавую паверхню. АРМ АТУРНЫ Я РА Б 0Т Ы , комплекс работ па вырабе, укладцы ў форму ці ўстаноўцы на месца бетанавання (мантаж) арматурных элементаў жалезабе­ тонных канструкцый. Уключаюць нарыхтоўку арматурных стрыжняў, выраб ар­ матурных сетак ці каркасаў, іх зборку i ўстаноўку ў форму ці апалубку. Стрыжні робяць з арматурнай сталі на

АРМАДА (ад ісп. armada флот, эскад­ ра), устарэлая назва вялікай колькасці сабраных у адным раёне караблёў, самалётаў або танкаў, якія дзейнічаюць адначасова і ўэгоднена. Гл., напр., «Непераможная армада». АРМАКАМЕН НЫ Я КАНСТРУКЦЫІ, часткі будынкаў ці збудаванняў (сцены, калоны, слупы, прасценкі, перамычкі і інш.), мураваныя з каменю або цэглы і ўзмоцненыя арматурой. Для арміравання выкарыстоўваюць стальныя сеткі, якія ўкладваюцца ў гарыз. швы для павелічэння нясучай здольнасці А.к. пры сцісканні; стрыжні і дрот — укладваюцца ўнутры каменных элементаў i супрацьстаяць у асн. расцягванню. Выкарыстоўваюць таксама ўзмацненне каменнай муроўкі ж .-б. элементамі (ком­ плексныя канструкцыі).

А р л я к звычайны.

Арматура жалезабетонных канструкцый: 1 i 2 — арматура перыядычнага профілю; 3 — дрот перыядычнага профілю; 4 — сямідротавая пасма; 5 — двухрадны канат.

АРМАТА, 1) старажытная назва артыл. гарматы, якая з ’явілася на Русі ў 2-й пал. 14 ст. 2) Назва на Беларусі, Украіне, у Літве і Полыдчы ў 15— 17 ст. разнастайнай зброі і засцерагальнага ўзбраення. 3) Назва артылерыі бел. гарадоў і замкаў у 15— 17 ст. АРМАТУРА (ад лад. armatura узбраенне, амуніцыя), дапаможныя, звычайна стандартныя прылады, прыстасаванні і Да арт. Арматурныя работы. Тэхналагічная схема вырабу шырокіх арматурных сетак на аўгамадэталі, неабходныя для забеспячэння тызаванай^ паточнай лініі: 1 — стыкавая зварка стрыжняў; 2 — праўка стрыжняў; 3 — зварка сетак;

4 — падоўжная рэзка сетак; 5 — папярочная рэзка сетак; 6 — пакетаванне сетак; 7 — змотванне сетак

нармальнай работы абсталявання і тры- у рулон; 8 — транспартаванне кантэйнера з пакетам сетак.

488

АРМАЦЭМЕНТАВЫЯ

спец, стан ках, сеткі i к ар к асы — н а стан ках з гіб а ч н а й б э л ь к а й . П л о с к ія с е т к і і к а р к а с ы ш ы р. да 1 м вы раб ляю ц ь кан тактн ай звар к ай н а з в а р а ч іш х м а ш ы н а х і а ў т а м а т ы з а в а н ы х п а ­ т о ч н ы х л ін ія х , п р а с т о р а в ы я к а р к а с ы зб ір а ю ц ь у а сн . н а га р ы з. і вер т. к а н д у к т а р а х -м а н іп у л я тар ах . А р м а т у р у д л я п а п я р э д н е н а п р у ж а н ы х к ан стр у вд ы й да ўкладкі ў ф о р м у расц ягваю ц ь гідраўл. д а м к р а т а м і ц і п а д а ў ж а ю ц ь н а г р а в а н н е м д а 300— 450 °С . А р м а т у р у д л я м а н а л іт н ы х

к а н с т р у к ц ы й (н а п р ., п л а ц ін ) з в а р в а ю ц ь з c e т а к , к а р к а с а ў і ін ш . э л е м е н т а ў , у с т а ў л я ю ц ь у ф о р м ы аб о а п а л у б к у к р а н а м і, м а н іп у л я т а р а м і і д а т .п .

АРМ АЦЭМ Е́Н ТАВЫ Я КАНСТРУКЦ Ы І, танкасценныя будаўнічыя канструкцыі з дробназярністага бетону, арміраванага частымі тканымі ці зварнымі сеткамі з тонкага дроту. А.к. лё­ гкія, трывалыя, воданепранікальныя, адрозніваюцца дисперсны м размеркаваннем трэшчын і замаруджаным іх раскрыццём. Выкарыстоўваюцца як апорныя і агараджальныя канструкцыі будынкаў і збудаванняу, пры буд-ве рэзервуараў, вадаводаў, невял. суднаў, водаахоўных элементаў метрапалітэна і г.д. А д р о зн ів а ю ц ь А к . з д и с п е р с н ы м а р м ір а в а н н е м (д а 4 т о н к іх с е т а к з д р о т у д ы я м . 0 ,7 — 1 м м н а 1 с м т а ў ш ч ы н і к а н с т р у к ц ы і) i к а м б ін а в а н ы м (2 т о н к ія с е т к і i 1 к а р к а с н а я з д р о т у д ы я м . 3— 4 м м ). Іх р о б я ц ь п е р а в а ж н а ў в ы г л я д з е т о н к іх (1 0 — 30 м м ) н р а с т о р а в ы х к а н с т р у к ц ы й ск л ад к аватага і хвалепадобн ага н р о ф іл я ў н р а л ё т а м д а 75 м . К а н с т р у к ц ы і п р а л ё т а м д а 18 м с к л а д а ю ц ц а з а д н а г о э л е м е н т а , б о л ь ш з а 18 м — з н е к а л ь к іх . А к . в ы р а б л я ю ц ца ў спец, м атриц ах ц і н ап ы рскван нем бет о н н а й с у м есі.

АРМ ЕЙСКІЯ КАМ1ТЭТЫ, гл. Салдацкія камітэты. АРМ ЕНІЯ, Р э с п у б л і к а А рме­ н і я . Размешчана ў паўд. частцы Закаўказзя. Мяжуе на П н з Грузіяй, на У і ПдЗ з Азербайджанам, на Пд з Іранам, на 3 з Турцыяй. Пл. 29,3 тыс. км2. Нас.

3677 тыс. чал. (1992). Дзярж. мова — армянская. Сталіца — г. Ерэван. Нац. свята — Д зень незалежнасці (28 мая). Дзяржаўны лад. А. — дэмакр. рэспу­ бліка. Дзейнічае канстытуцыя 1978. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт. Вышэйшы заканадаўчы орган — Вярх. Савет, вышэйшы выканаўчы і распара-

дчы орган — Савет Міністраў, які ўзначальвае прэм’ер-міністр. Прырода. А. эаймае паўн.-ўсх. ч. Ар­ мянскаго нагор’я, акаймаванага паўн. і ўсх. хрыбтамі М.Каўказа. Н а Пн па мяжы з Грузіяй цягнецца Самхецкі хр.

(2548 м, г. Лалвар), на П д ад яго — Ларыйскае плато (выш. да 1400 м), уздоўж паўд. мяжы якога праходзіць Базумскі хр. Паміж Базумскім і паралельным яму Памбакскім хр. ляжыць Памбакская катлавіна, на П нЗ — Джава-

бных камянёў (агат, біруза, яшма, абсідыян). Шмат мінер. крыніц. Клімат субтрапічны кантынентальны, сухі; асаблівасці абумоўлены горным рэльефам, блізкасцю Чорнага і Каспійскаго мораў, уплывам засушлівага Іранскага і Малаазіяцкага нагор’яў. На раўнінах сярэдняя т-ра студз. -5 °С, ліп. 25 °С,

ападкаў каля 400 мм за год. На горных плато і схілах гор (да 1400 м) сярэдняя т-ра студз. ад -4 °С да -6 °С, ліп. ад 18 °С да 20 °С, ападкаў каля 500 мм за год. У сярэднягор’і клімат умераны, ся­ рэдняя т-ра студз. ад -2 °С да -8°С, ліп.

18 °С, ападкаў 600— 800 мм за год. У Да арт. А р м а тур ­ ны я работы . Арвысакагор’ях сярэдняя т-ра студз. ад матурны станок-9 °С да -14 °С, ліп. ад 10 °С да 15 °С, а ў там ат: 1 — магутнае снежнае покрыва. Рэкі А. бу­ п р ы ё м н а е прыстасаванне; 2 — рны», парожыстыя, багатыя гідраэнерправш ьны бара­ гарэсурсамі, буйнейшая пагранічная р. бан; 3 — меха­ низм п ад а ч ы і Араке. Па тэр. А. цякуць прытокі рэк рэзкі; 4 — пульт Араке (Раздан, Арпа, Варатан і інш.) i кіравання. Куры (Дэбед з Памбакам і Дзарагетам). Каля 100 горных азёраў, самае вялікае — Севан, для папаўнення якога прабіты горны 48-кіламетровы тунэль р. Арпа — Севан. Глебы Арарацкай раўніны і прылеглых перадгор’яў (да 1200 м) шэразёмныя і светла-бурыя, у б паніжэннях саланчакі і сланцы. У паўд. раёнах да выш. 1800 1 ў паўн. да 800 м — каштанавыя Глебы, вышэй — гор­ ныя лугавыя, лясныя, лугава-тарфяныя; на вулканічных плато — горныя чарназёмы. У перадгор’ях калючыя хмызнякі, падушкападобныя астрагалы і аканталімоны, ксерафільныя зараснікі. На паўн.-ўсх. (да выш. 2000 м) і паўд.-ўсх. (да выш. 2400 м) схілах лісцевыя лясы (усх. бук, дуб, граб). У стзпавым поясе (да 2100— 2200 м) пераважае кавыльная Ариацэментавыя канструкцыі: а — панэль хвалепадобнага профілю: б — зборна-маналітная і ціпчаковая расліннасць, вышэй — абалонка з армацэментавы х элементаў (крыты ксерафітнае рэдкалессе, субальпійскія і рынак «Камароўскі* ў Мінску). альпійскі лугі. На вяршынях (Арагац, Капутджух) фірнавыя палі і ледавікі. хецкі хрыбет. На 3 узвышаеіща вулканічны масіў Арагац (выш. да 4090 Жывёльны свет у перадгор’ях: паўэуны м). Хрыбты Гегамскі на 3, Вардэнскі на (гюрза, каўказская гадзюка), грызуны, Пд і Шахдагскі на ПнУ і У акружаюць скарпіёны, у трысняговых зарасніках — тэктанічную ўпадзіну, у якой зна- дзік, чаротавы кот, шакал; у тарах — ходзіцца высакагорнае воз. Севан. На безааравы казёл, сірыйскі мядзведзь, ПдУ А. самы высокі ў Закаўказзі Занге- рысь, вавёрка і інш. Акліматызаваны зурскі хр. (выш. 3904 м, г. Капутджух), янотападобны сабака, нутрыя, плямісты на ПнУ ад яго вулканічнае Карабахскае усурыйскі алень. Запаведнікі: Дылінагор’е (выш. 2000— 3000 м). У паўд.- жанскі, Карагельсю-Сіўліцкі (на мяжы зах. частцы А. акумулятыўная Арарац- з Азербайджанам), Хасроўскі, Эрэнійская раўніна (выш. 800— 1000 м). Каля кі, Шыкахохскі. Нац. парк Севан.

7 3 плошчы А. укрыта андэзітабазальНассльніцтва. Асноўнае насельніцтамі, туфамі, пемзамі, перлітамі і інш. тва — армяне (93,3%; 1992); жывуць тапрадуктамі вывяржэння вулканаў. Для ксама рускія, курды, украінцы, белаасобных раёнаў А. характэрна русы, грузіны, грэкі, асірыйцы і інш. У сейсмічнасць. Працягваюцца тораўтва- сувязі з арм.-азерб. канфлікгам бсльральныя працэсы, адбываюцца земле- шасць азербайджанцаў выехала, а ў А. трасенні (апош няе катастрафічнае ў перасялілася значная колькасць армян з снеж.

1988). Карысныя выканні: Азербайджана. Большасць вернікаў нарадовішчы медна-малібдэнавых, медна- лежыць да Армянский апостольской калчаданавых, залатых, жал. і поліме- царквы. Сярэдняя шчыльнасць 115 чал. талічных рудаў, нефелінавых сіенігаў, на 1 км2. Натуральны прырост — 15 каменнай солі, буд. матэрыялаў (туфы чал. на 1000 жыхароў. Гар. насельніцтва розных адценняў і якасцяў, базальты, складае 68% (1989). 50% сельскаго на­ граніты, мармур, пемза, вапнякі, во- сельніцтва жыве ў горным поясе 1500— гнетрывалыя гліны). Выяўлены пра- 2000 м. Найб. гарады (1995): Ерэван мысл. паклады паўкаштоўных і выра- (1248 тыс. ж.), Гюмры (211 тыс. ж.), Ba-

надзор (173 тыс. ж.), Эчміядзін (65 тыс. ж.), Раздан (64 тыс. ж.), Абавян (62 тыс.ж.). Гаспадарка. П р а м ы с л о в а с ц ь . Асноу́н ыя галіны: машынабудаванне і металаапрацоўка, каляровая металургія, хім., нафтахім., лёгкая, харчасмакавая прам-сць, вытв-сць буд. матэрыялаў. Энергетычная база — І’Э С Севана-Разданскага каскада, ГРЭС у Раздане, ТЭЦ у Ерэване, АЭС у Мецаморы і шш. У машынабудаванні развіты ал.-тэхн., электронная, радыётэхн. прам-сць, прылада- і станкабудаванне, вытв-сць быт. тэхнікі (Ерэван, Гюмры, Ванадзор і інш.). Каляровая металургія ўключае вытв-сць медзі, алюмінію, канцэнтратаў малібдэну, свінцу, цынку. Выпуск пракату. Прадпрыемствы хім. і нафтахім. прам-сці вырабляюць сінт. каўчук, аўтамаб. шыны. сінтэтычныя смолы, пластмасы, серную кіслату, хім. валокны і інш. (Ерэван, Ванадзор, Алаверды). 3 галін лёгкай прам-сці вылучаюцца тэкст. і гарбарна-абутковая. Важнейший іаліпы харчасмакавай гірам-сці — плодакансервавая, эфіраалейная, віна-каньячная, тытунёвая, разліў мінер. водаў. У прам-сці буд. матэрыялаў гал. роля належыць вытв-сці сценавых блокаў з натуральнага Ка­ меню, у т л . на базе распрацоўкі радовішчаў каляровых туфаў, перлітаў, ваішякоў, граніту і мармуру, вытв-сць цэменгу, шыферу, зборных жалезабетонных канструкцый і вырабаў. С е л ь с к а я г а с п а д а р к а . Плошча с.-г. угоддзяў складае 1,3 млн. га, з іх ворыва 0,5 млн. га, пашы 1,6 млн. га. Земляробства сканцэнтравана пераважна на Арараігкай раўніне, Шыракскім плато і ÿ раёне воз. Севан. 305 тыс. га с.-г. угоддзяў арашаецца. Гал. галіны раслінаводства — вінаградарства і пладаводства. Вырошчаваюць збожжавыя (пшаніца, ячмень), тэхн. тытунь, цукр. буракі і гароднінна-бахчавыя культуры. Жьівёлагадоўля малочна-мяснога і мяса-воўнавага кірунку (буйн. par. жывёла, коза- і авечкагадоўля). Птушкагадоўля. Асноўныя віды транспарту — чыгуначны (эксплуатацыйная даўж. 870 км) і аўтамабільны (даўж. 7,6 тыс. км, у т л . 7,3 з цвёрдым пакрыццём). Ёсць газаправодны транспарт, развіты авіяцыйны. Увозіць А. энерганосьбіты (прыродны газ), машыны, продукты харчавання. Экспартуе трансп. абсталяванне, каляровыя металы, быт. тэхніку, вырабы харчасмакавай прам-сці. Каля 80% знешнегандлёвага абароту прыпадае на Расію і Беларусь. Грашовая адзінка — драм. Псторыя. Т эр . А н а л е ж ы ц ь д а н а й б . с т а р а ж ц э н т р а ў сусв. ц ы в іл із а ц ы і. А р х е ал . з н а ходкі сведчац ь п р а засялен н е А р м ян скага н а г о р ’я п е р ш а б ы т н ы м ч а л а в е к а м у 1 -й п ал . ч а ц в я р ц іч н а г а п е р ы я д у (С а т а н і-Д а р ). У н е а л іц е т у т п а ч а л о с я з е м л я р о б с т в а . К у л ь т у р а б р о н за в а г а в е к у (3 — 2 -е т ы с . д а н .э .) п р а д с т аў л е н а 'п а с е л іш ч а м і Ш э н т а в іт , Ш р з ш б л у р , Э л а р , Л ч а ш э н , Т а га в а р а н іс т . У к а н ц ы 2 — п ач . 1 -га т ы с . д а н .э . н а А р м я н с к ім н а г о р ’і ў зн ік а ю ц ь п л е м я н н ы я с а ю зы . п а ч ы н а е ц ц а

17. Бед. энц., т. 1.

п р а ц э с у т в а р э н н я д зя р ж а в ы . Н а а с н о в е б у й ­ н ы х с аю за ў у р у а т р ы , н а ір ы , д а й а н і ÿ 9 ст. д а н .э . с к л а л а с я р а б а ў л а д а л ь н іц к а я д з я р ж а в а Урарту. Н а й б . з н а ч н ы я п о м н ік і г э т а г а п е р ы ­ яд у н а т э р . А : В ан (Т у ш п а ), Э р э б у н і, Т а й ш э б а ін і, Армавір. А с л а б л е н а я ў н у тр . с у п я р э ч н а с ц я м і і н а ц іс к а м с к іф а ў у 6 ст. д а н .э . У р ар ту р а с п а л а с я , я с т э р . ў к л ю ч а н а ў с т а р а ж .п е р с ід с к у ю Ахеменідаў дзяржаву. А р м . н а р о д н а с ц ь у а сн . с к л а л а с я ў 2 -й п а л . 1 -га т ы с . д а н .э . ÿ в ы н ік у з м я ш а н н я а б а р ы г е н н ы х гш я м ё н а ў А р м я н с к а г а н а г о р ’я (хаі, а р м е н ы ), я к ія а т р ы м а л і ў с п а д ч ь ш у в ы с о к у ю ку л ь т у р у У р ар -

АРМЕНІЯ

489

гу. П а с л я р а з г р о м у д зя р ж а в ы А х е м е н ід а ў А л я к с а н д р М а к е д о н с к і ў к л ю ч ы ў ар м . зеМлі у́ с в а ю ім л е р ы ю . У к а н ц ы 4 ст. д а н .э . ад я е ад д з я л іл іс я с а м а с т о й н ы я ар м . ц а р с т в ы ў Арменіі Малой і А й р а р а ц к а й д а л ін е . У к а н ц ы 3 ст. д а н .э . П а ў н .-З а х . А (С а ф е н а ) і П аўд. А, т р а п іл і п а д п а н а в а н н е Селеўкідаў. К а л я 2 2 0 д а н .э . А й р а р а ц к а е ц а р с т в а і П аў д . А а б ’я д н а л іс я ÿ н е з а л е ж н у ю д з я р ж а в у — Арменію Вянікую. У 189 д а н .э . п р а в іц е л і В я л . А і С а ф е т ы а б в я с ц іл і н е з а л е ж н а с ц ь . 3 г э т а г а ч асу ту т у с т а л я в а л а с я д ы н а с т ы я А р т а ш э с ід а ў [189 д а н .э . —- 1 ст. н .э .] , н а й б . в я д о м ы м п р а д с т а ў н ік о м я к о й б ы ў Тыгран II. У га д ы я го п р а у ́л е н н я з а в я р ш ы л а с я а б ’я д н а н н е асн . ар м . з я м е л ь . А . с т а л а в я л . д з я р ж а в а й э л ін іс т ы ч н а га свету . У я е г а р а д а х А р м а в ір , Арташат, Т ы г р а н а к е р т , А р ш а м а ш а т , Е р в а н д а ш а т , В агар ш а п а т б ы л і р а зв іт ы р а м ё с т в ы і га н д ал ь . 3 1 ст. д а н . э А с т а л а а р э н а й б а р а ц ь б ы п а м іж Р ы м а м і П а р ф я н с к ім ц а р с т в а м і п р ы й ш л а ÿ з а н я п а д . У 387 В ял. А п а д з е л е н а п а м іж І р а н а м і В із а н т ы й с к а й ім н е р ы я й ; б.ч. я е а п ы н у л а с я ÿ в а с а л ь н а й за л е ж н а с ц і а д С ас а н ід ск аг а І р а н а , а л е з а д а в а л а с а м а к ір а в а н н е н а ч а л е з н а м е с н ік а м (м а р з п а н а м ) . У 301 А п р и н я л а х р ы с ц ія н с т в а . П а ч а л і с к л а д в а ц ц а ф еад. а д н о с ін ы . А р м . н а р о д в ё ў у п ар т у ю б а р а ц ь б у суп р а ц ь ір а н с к а г а п а н а в а н н я за а д н а у ́л е н п е н е за л е ж н а с щ . Б у й н ы я п а ў с т а н н і ад б ы л іс я ў 4 5 0 — 451 (п а д к ір а ў н іц т в а м В а р д а н а М а м ік а н я н а , з а к о н ч ы л а с я Аварайрскай бітвай 451), 4 8 1 — 4 84, 5 7 1 — 5 7 2 і ш ш . У 2 тй п а л . 7 ст. А за в а я в а н а А р а б с к ій х а л іф а та м . С ац . рух у 9 — 11 ст. п р а х о д з іў п а д р э л іг. с ц я г а м (гл.

Паулікіяне, ГІандракійцы).

У х о д зе п р а ц я г л а й б а р а ц ь б ы а р м . н а р о д а з а р а б а м і (п а ў ст а н н і 703, 7 48— 750, 7 74— 775, 850— 855) у к а н ц ы 9 ст. ў т в а р ы л а с я а р м . ц а р с т в а Лагратыдаў, у

ГРУЗІЯ

^ [о р э л а ў н а

г. Л а я в а р . 25 4 3

Алавврд^г·’

СцепакаваіГ

7

iВАНАДЗОР

Шамхор

ГЯНДЖА Апаран Дашкѳсан

Маралік1

г.Гямы ш 372 4 Д ы гор

•

М у р Ą if t

іАбавян *· Актзмбвра?

»ЧМІЯДЗІ

Έ РЭ ВА Η

I

*iapTy»iJ,ун.ль. Λ а п а -Г а т

П ернавуг

В а р д э и іс

*Р;

*f. Η

40°------.Арташат ®В*ды s. Арарат

Джэрмук ИЕхегнадзор

. 5 /65 г в я л . Арарат 3925. г. Малы Арарат J;

М ы яды н

Шахбуэ

Дагубаязіт

Б азѳрган

Нахічэвань' " А -рак с'

Каджаран

)М е р г е н

АРМЕНІЯ Маштаб 1:2 50 0 0 0 0

Н ю ваді

490

АРМЕНІЯ

я к о е ў в а й ш л і Анійскае царства і з а л е ж н ы я ад я го В а н а н д с к а е , В а с п у р а к а н с к а е , С ю н ік с к а е і Т а ш ы р -Д з а р а г е ц к а е ц а р с т в ы . П а ч а ў с я ўзд ы м э к а н о м ік і і к у л ь т у р ы ; ц э н т р а м і р а м я с т в а і га н д л ю с тал і га р а д ы А н і, К а р с , Д з в ін , Х л ат , М а н а з к е р т і ін ш . У 11 ст. А. з а в а я в а н а В іза н т ы я й , п о т ы м с е л ь д ж у к а м і, а ÿ 13 сг. т а т а р а м а н го л а м і. У в ы н ік у л ік в ід а ц ы і д зя р ж а ў н а с ц і г а р а д ы А. п р ы й ш л і ÿ з а н я п а д , м н о г ія р а зб у р а н ы , з н а ч н а я ч а с т к а н а с е л ь н іц г в а зн іш ч а н а . В ял. с п у с т а н іэ н н і п р ы н е с л і А . п ах о д ы Тахтамыша і Цімура. У з м а ц н іл а с я э м іг р а ц ы я а р м я н у ін ш . к р а ін ы . Н а П д У М . А зіі ў гв ар ы л ас я а р м . К іл ік ій с к а е ц а р с т в а (1 0 8 0 — 1375). Н а п ач . 15 ст. А . з а х о п л е н а в а н д р о ў н ы м і ту р к м . п л я м ё н а м і. У 16— 18 ст. я н а с т а л а а р э н а й б а -

р а ц ь б ы п а м іж Т у р ц ы я й і Ір а н а м , г а с п а д а р к а к р а ін ы р у й н а в а л а с я , я е ж ы х а р ы з н іш ч а л іс я і в ы с я л я л іс я . У 1639 к р а ін а п а д з е л е н а ; У сх. А. а д ы ш л а Ір а н у , Зах . — Т у р ц ы і. С ац . і н а ц ,р э л іг. п р ы г н ё т в ы к л ік а ў п а ў с т а н н і а р м я н (н а й б у й н е й ш а е ÿ 1722— 28 у К а р а б а х у і С ю н ік у ). 3 ц я г а м ч а с у ÿ п ал іт . п л ы н я х с тал а в ы с п я в а ц ь а р ы е н т а ц ы я н а Р асію . У в ы н ік у р у с .-ір а н . в а й н ы 1826— 28 п а в о д л е Туркманчайскага дагавора 1828 У сх. А д а л у ч а н а д а Р а с . ім п е р ы і. Б о л ь ш з а 40 ты с. а р м я н п е р а с я л іл іс я з Ір а н а ў З а к а ў к а з з е . П а с л я р у с .-т у р . в а й н ы 1828— 29 з п а д п а р а д к а в а н ы х Т у р ц ы і а р м . з я м е л ь в а У сх. А п е р а с я л іл а с я 90 ты с. а р м я н . Зах. а р м я н е , ш т о за с т а в а л іс я п а д у л ад а й Т у р ц ы і, н е а д н а р а з о в а п аў с т а в а л і (З е й т у н с к а е п а ў с т а н н е 1862, в ы зв . р у х 1870— 8 0 -х г.). Т ур. ў л ад ы а р га н із о ў в а л і (1 8 9 5 , 1896, 1908) м а с ав у ю р а зн ю а р м . м ір н а г а н а с е л ь н іц г в а . У 1 -ю су св . в а й н у тур. ў р а д п р а в ё ў г е н а ц ы д ар м .

н а с е л ь н іц г в а — з н іш ч ы ў к а л я 1,5 м л н . ар м ян і к а л я 2 м л н . в ы с е л іў у п у с т ы н і М ес а п а т ам іі, д з е б о л ы п а с ц ь іх за гін у л а . У п а м я ц ь аб гэтай т р а ге д ы і 24 к р а с , л іч ы ц ц а д н ё м н ац . ж алобы . В ы с е л е н ы я з Т у р ц ы і а р м я н е а се л і п ер а в а ж н а ў к р а ін а х Б . У сх о д у , Е ў р о п ы і А м е р ы к і. У ход з е б а р а ц ь б ы с у п р а ц ь р у с. ц а р ы з м у і султан с к а т а д э с п а т ы з м у ÿ А ў з н ік л і р о з н ы я гр а м а д с к а -п а л іт . п л ы н і і п а р т ы і, н а й б . у п лы во в ай б ы л а п а р т и я « Д а ш н а к ц у ц ю н » (гл. *Дашнакі»). У ч ас р э в а л ю ц ы і 1 9 0 5 — 07 у Р асіі ў А п р а к а ц іл а с я х в а л я за б а с то в ак . П а с л я Л ю т. р э в а ­ л ю ц ы і 1917 Ч а с о в ы ў р ад с т в а р ы ў у З а к а ў к а ззі А с о б ы З а к а ў к а зс к і к а м іт э т . У в о с т р а й п ал іт. б а р а ц ь б е з б а л ь ш а в ік а м і ў л іст. 1917 д а ў лады п р ы й ш л і д а ш н а к і. 2 8 .5 .1 9 1 8 у р а д д а ш н а к а ў а б ’я в іў н е з а л е ж н а с ц ь А У в ер . 1918 Т у р ц ы я а к у п ір а в а л а зн а ч н у ю ч. т э р . А. П аво д л е Б а т у м с к а га д а г а в о р а 1918 п а м іж Т у р ц ы я й і Г р у зіяй т э р ., п а д у л а д н а я ў р аду д а ш н а к а ў ,

Да арт. Арменія. Шыкахохскі запавед-

нік.

Да арт. А рменія. Горны пейзаж каля Ерэвана. а б м я ж о ў в а л а с я т о л ь к і Э р ы в а н с к ім і Э ч м ія д з ін с к ім п ав етам і. П а с л я п а р а ж э н н я гер м , б л о к у ÿ 1 -й сусв. в а й н е (л іст. 1918) у З а к а ў к а з з е ў сту п іл і а н г л а -а м е р . в о й с к і. У в ер . 1920 п а м іж Т у р ц ы я й і А п а ч а л а с я в а й н а , я к а я п р ы н е с л а н о в ы я п а к у т ы ар м . н а р о д у (у а к у п ір а в а н ы х т у р к а м і р а ё н а х за г ін у л а к а л я 198 ты с. ч а л .). У л іст. 1920 у А а д б ы л о с я ў збр. п а ў с г а н н е , п а д т р ы м а н а е Ч ы р в . А р м іяй .

2 9 .1 1 .1 9 2 0 у К а р а в а н с а р а і ў т в о р а н ы Р э ў к о м сав. А , я к і а б в я с ц іў А. сав . с а ц ы я л іс т . р э с п у б л ік а й . 2 .1 2 .1 9 2 0 у р а д д а ш н а к а ў к а п іт у л я ваў. 3 0 .1 2.1922 А р а за м з А з е р б а й д ж а н а м і Г р у зіяй у с к л а д зе Закаўказскай Федэрацыі ( З С Ф С Р ) у в а й ш л а ÿ С С С Р , з 5 .1 2 .1 9 3 6 — я к с а ю з н а я р э с п у б л ік а (А р м я н с к а я С С Р ). У 1922 п р и н я т а п ер ш ая К ан с гы ту ц ы я А рм. С С Р . Ц я ж а р н я в ы р а ш а н ы х н ац . п р а б л е м п р ы в ё ў д а а б в а с т р э н н я а д н о с ін з с у с е д з я м і — у 1988 з - з а тэ р . п р ы н а л е ж н а с ц і Нагорнага Карабаха п а м іж А і А з е й р б а й д ж а н а м у з н ік к а н ф л ік т , я к і п а з н е й н а б ы ў узбр. х а р ак та р . С а ц .- э к а н ам . с т а н о в іш ч а а б в а с т р ы л а с я п а с л я з е м л е ­ т р я с е н и я ў сн еж . 1988. Н а д а п а м о г у ар м . н а ­ р о д у п р ы й ш л і м н о г ія к р а ін ы , у т .л . Б ел ар у сь. Н а р э ф е р э н д у м е ў в ер . 1991 за н е з а л е ж н а с ц ь А в ы к а з а л а с я 99% я е н а с е л ь н іц г в а . 25.9 .1 9 9 1 В ярх. С ав ет А п р ы н я ў « Д э к л а р а ц ы ю аб н е з а л е ж н а с ц і А р м ен іі» . У к а с т р . 1991 п р э з ід э н т а м к р а ін ы в ы б р а н ы Л .Т э р -П е т р а с я н . 3 1991 А — ч л е н С Н Д . У п р о ц ів а г у р а ш э н н ю В ярх. С ав ет а А зе р б а й д ж а н а а б с к а с а в а н н і стату са Н а г о р н а -К а р а б а х с к а й аўт. в о б л а с ц і А п р ы зн ал а акт аб вяш ч эн н я н езал еж н асц і Н а го ­ р н а г а К ар а б а х а . П а м іж к р а ін а м і п а ч а л а с я н е а б ’я ў л е н а я в а й н а . 3 1992 в я д у ц ц а п ер а г а в о р ы п а ў р э гу л я в а н н і а з е р б .-а р м . к а н ф л ік г у . П а с р э д н ік а м і ў г э т ы м п р а ц э с е в ы ст у п а ю ц ь Б а л т ы й с к і С ав ет , А р га н іза ц ы я п а б я с п е ц ы і с у п р а ц о ў н іц гв е ў Е ў р о л е (А Б С Е ), д зе й н іч а е М ін с к а я гр у п а А Б С Е п а Н а г о р н ы м К ар аб ах у . А . — ч л е н б у й н ы х м іж н а р . а р г -ц ы й : А А Н , А Б С Е і ін ш . Д ы п л а м а т . а д н о с ін ы

з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў 1993. Палітычныя партыі. Арм. агульнанац. рух, Ліберальна-дэмакр. партыя, Рэсп. партыя, Хрысціянска-дэмакр. партыя, «Дашнакцуцюн», Партыя нац. адраджэння, Саюз канстытуцыйнага права, Нацыяналістычная партыя А., Камуніст. партыя A. і інш. Ахова здароўя. У пач. 1992 на 10 тыс. ж. было 87 бальнічных ложкаў, 136 амбулаторна-паліклінічных устаноў, 40 урачоў. Узровень нараджальнасці 21 на 1 тыс. чал. Дзіцячая смяротнасць 18 дзяцей на 1 тыс. нованароджаных (1994). Асвета, навуковыя ўстановы. У А. ажыцдяўляецца ўсеагульнае абавязковае сярэдняе навучанне. Створана сістэма вышэйшай і сярэдняй спец, адукацыі. У 1991 у А. былі 1283 дашкольныя дзідячыя ўстановы (143 тыс. дзяцей). У 1991/92 навуч. г. працавалі 1374 дзённыя агульнаадук. школы (592 тыс. вучняў, 54 тыс. настаўнікаў), 69 сярэдніх спец. навуч. устаноў (40,6 тыс. навучэндаў), 14 ВНУ (66,1 тыс. студэнтаў, больш за 5,3 тыс. выкладчыкаў). Найбольшыя ВНУ: Ерэванскі ун-т (з 1920); ін-ты — політэхн., пед., мед., c .-г., нар. гаспадаркі, маст.-тэатральны, кансерваторыя і інш. На 1.1.1990 у А. 1,4 тыс. масавых б-к (21,8 млн. адзінак захавання), самыя вялікія б-кі: Дзяржаўная імя Мяснікяна, навук. б-ка АН Арменіі; 50 музеяў, у тл . гісторыі Арменіі, прыродазнаўства, геалагічны, карцінная галерэя; 1,3 тыс. клубных устаноў. Навук. даследаванні вядуцца ў навук. установах, н.-д. ін-тах Акадэміі навук Арменіі (у яе складзе 43 акад., 59 чл.-кар., 1989), праблемных лабараторыях і канструкгарскіх бюро пры мін-вах і ВНУ. Друк, радыё, тэлебачанне. Найбуйнейшыя газеты: «Екір» («Краіна»), «Азг» («Надыя»), «Голос Армении», «Республика Армения», «Эпоха». Нац. інфарм. агенцтва Армянпрэс (з 1920). Радыёвяшчанне з 1926 на арм., рус., азерб. і курдскай мовах. Ерэванскі радыёцэнтр перадае спец, праграму для армян, што жывуць за межамі краіны. 3 1956 працуе Ерэванскі тэлецэнтр. Літаратура. Найстаражытныя помнікі арм. культуры захоўваюць звесткі пра жыццё і барацьбу арм. плямёнаў дагіст. перыяду. Паданні і легенды («Нарадж энне Ваагна», «Гайк і Бел», «Ара Цудоўны і Шамірам», «Тыгран і Аждаан» i інш.) расказваюць пра барацьбу армян за незалежнасць і дзяржаўнасць, паказваюць зараджэнне этнічнай самасвядомасці, пошукі ў філас. асэнсаванні жыцця прыроды і Сусвету. Помнікам сусв. культуры з ’яўляецца гераічны эпас 9 ст. « Сасунцы Давід». Арм. пісьменства пачыналася з клінапісных надпісаў (1-е тыс. да н.э.). У перыяд росквіту ÿ А эліністычнай культуры існавалі летапісы, кнігі малітваў, паэт. і дра­ матург. творы. Помнікі язычніцкай л-ры не захаваліся, яны знішчаны пасля прыняцця хрысціянства. Развіццю арыгіналънай і перакладной л-ры (жыційнай, царк., гіст., філас.)

садзейнічалі вучоны-асветнік Месроп Маштоц, гісторыкі Агатангелос, Карун, Паўстас Бузанд, Егішэ, Maÿcec Харэнацы і інш. У часы арабскага нашэсця і візант. экспансіі (7—9 ст.) пераважала царк. л-ра, асабліва ду­ ховы я песні (шараканы), царк.-паліт. публіцыстыка, развіваліся гістарыяграфія (Maÿ­ cec Каланкатаўцы, Себеос, Іаан Маміканян і ін ш ), паэзія (Камітас, Даўтак Кертох). Аднаўленне дзяржаўнасці А (886) спрыяла адраджэнню л-ры. У паэзію пранікаюць свецкія матывы (Грыгор Нарэкацы). 3 пісьменнікаў 12 ст. вылучаюіща Нерсес Шнаралі і Мхітар Гош, з прадстаўнікоў гуманіст. паэзіі — Фрык, Канстанцін Ерзнкацы (13 ст.), Наапет Кучак, Вардан Айгекцы і інш. Пасля нашэсця мангола-татараў (14 ст.) і падзелу А паміж Турцыяй і Персіяй настаў змрочны перыяд у культуры краіны. Некаторы яе ўздым

Да арт. А рменія. Цясніна ракі Раздан.

Межы царства тыдаў у 1001г

анійскіх Б агр а-

Дзяржавы, васальныя ў анійскіх Багратыдаў

491

АРМЕНІЯ

адбыўся толькі на пач. 17 ст. Адраджэнне стараж. арм. цывілізацыі, традыцый мовы і л-ры былі тал. мэтай літ. руху «абнаўлення». Важную ролю ÿ ім адыгрывалі культ, цэнтры арм. калоній у Венецыі, Мадрыдзе, Калькуце, Канстанцінопалі і інш. Развіваюцца публіцыстыка (Аўсеп Эмін, Шаамір Шааміран, Maÿ­ cec Баграмян), паэзія (Наташ Аўнатан, Петрас Капанцы, Багдасар Дпір, Саят-Нава і інш.). У 18 ст. ÿ арм. л-ры зараджаецца класіцызм (АВанандэці, П.Мінасян, АБагратуні, Э.Гюрмюіян), у 1830— 40-я г. адбываўся пераход да рамантызму. Уздым асветніцгва стварыў перадумовы для абнаўлення формы і зместу л-ры. Стараж. арм. мова (грабар) са-

Да арт. Арменія. Астрафізічная абсерваторыя каля Ерэвана.

Асноўныя рабны і цэнтры руху паўлікіян і тандракійцаў Сталіцы Цэнтры васальных дзяржаў

А р м е н ія

сатыра (А Паранян), навеліетыка (Р.Захраб). Бджні, Ахтамар (дойлід Мануэл), буй­ У 1880—-90-я г. вядучым кірункам становища ныя манастырскія комплексы (Татэў, крьгтычны рэалізм, выступав «другое Санаін, Ахпат, Гегард), гасцініцы, тра­ пакаленне» ковай арм. паэзіі (Х.Іаанісян, пезныя, кнігасховішчы. караван-сараі, с т у п ас м е с ц а н а р . л іт. м о в е (а ш х а р аб ар у ). П р а д с та ў н ік і н о в а г а л іт. руху — А -А л а м д а - А.Туманян, К.Ісаакян). На пач. 20 ст. побач з маеты. Вялікі размах набыло горадабурэалізмам іенуе мадэрніецкі кірунак з эле­ р а н , М .Т а г ія д з я н , Х.Абавян, Г .А л іш ан і ін ш . даўніцгва ў г. Ані (кафедральны сабор, У 2 -й п ал . 19 ст. р а з в ів а ю іщ а г р а м а д с к а я д у ­ ментам! натуралізму, сімвалізму, неараманты- 989— 1001, і храм Гагіка, дойлід Трдат), зму. Эстэт. і філас. канцэпцыя адлюстраванм к а і л -р а . У ф а р м ір а в а н н і н а ц . ід э а л о гіі в а ж ­ у 11— 14 ст. — у Кілікійскім царстве н а я р о л я н а л е ж а л а п е р ы я д . в ы д а н н я м « Ю сі- ня рэчаіснасці выявится ÿ гіет.-філас. драмах (Л.Шант), прозе (Э.Ацян, Ерухан, В.Папа- (крэпасці, парты, палацы, манастыры, с ап ай л » (« П а ў н о ч н а е ззян н е» ), «М егу» (« П ч ал а » ), « М егу А й а с т ан і» (« П ч а л а А р - зян), паэзіі (Сіяманта, В.Тэр'ян, Д.Варужан). храмы, школы, шпіталі). 3 часу манм е н іі» ), « М ш ак » (« П р а ц а ў н іх » ), «М урч» У 1920-я г. ўзнік шэраг літ. груповак і гола-татарскага нашэеця буд-ва заня(« М о л ат») і ін ш . Л - р а в ы з н а ч а е ц ц а ж а н р а в а й арг-цый. У 1927 створаны Саюз пралетарскіх пала і толькі пад еярэдзіну 17 ст. аднапісьменнікаў, у 1934 — СП Арменіі. Сац. і вілася (манастырскія комплексы Мунгі, і сты лёвай р азн астай н асц ю , ш м атгран н асц ю ах о н у с а ц .-б ы т а в ы х і н а ц . п р а б л е м . У п а э з іі ідэалаг. перамены ÿ жыцці, паказ новага і Хор-Вірак і інш.). Нар. жыллё — глхавяд у ч ае м есца зай м ае г р а м а д з. л ір ы к а старога грамадства — галоу́ныя тэмы твортун (прамавугольнае ў плане ca сту( М .П е ш ы к т а ш л я н , Р .П а т к а н я н , М .Налбан- часці Е.Чарэнца, Д.Дэмірчана, С.Зарана, дзян, и.Дуран), р а з в ів а ю ц ц а гіс т .-р а м а н т . Н.Зарана, Г.Маары і інш. У л-ры 1950-х г. пеньчатым драўляным шатром) — буС.Капуцікян, давалася да 20 ст. Пасля далучэтшя да д р а м а (Д у р а н , П е ш ы к т а ш л я н ), с а ц .-б ы т а в а я (КШыраз, А. Сагіян, Т.Эмін, к а м е д ы я (Г. Сундукян). В я д у ч ы ж а н р л -р ы Р.Аванесян, ХДаштэнц, С.Хандзадзян і інш.) Рас. імперыі, асабліва ў канцы 19 — 1870— 9 0 -х г. п р о за . Н а з м е н у с ін к р э т ы ч н а м у падзеі 2-й сусв. вайны, змены ÿ грамадскім і пач, 20 ст., у гарадах будавалі 2— 3-паты ну « н а ц ы я н а л ь н а г а р а м а н а » п р ы х о д зіц ь сац. жыцці. вярховыя шматкватэрныя дамы часцей м а и а л а гіч и ы р а м а н : г іс т а р ы ч н ы (Ц э р э н ц , У 1960— 70-я г. пашыраецца тэматыч- галерэйнага тылу, будынкі грамадскага Г Мурацан, Ραφί), с а ц ы я л ь н ы (П .П р а ш а н , ны і жанравы дыяпазон л-ры, скіравапрызначэння. 3 1930-х г. пачалася ком­ Г .А га ян , Ц .К а м с а р а к а н , А Ш ы р в а н з а д э ) , п а най на абнаўленне выяўл. сродкаў, плексная забудова жылых кварталаў, л іг ы ч н ы (Р а ф і), п с іх а л а г іч н ы (М у р а ц а н , Н а р паглыбленне сац.-псіхал. аналізу З’яў і распрацоўваліся аб’ёмна-планіровачныя Д о с ) і ін ш . Д а с я п іе н н е м м а е т, п р о з ы с тал і працэсаў, расце цікаваець да гіет. лесу кампазіцыі паўд. тылу жылля (арх. арм. народа і яго этнічнай самабытнасці К .Алабян, Г.Кочар, М.Мазманян і інш.). (Г.Матэвасян, А.Айвазян, В.Петрасян, У творчасці А. Таманяна спалучаліся суР.Даваян, А.Грыгаран і інш .). У 1980-я часныя і традыц. арх. формы (Дом г. ў л-ру прыйшлі В.Мугнецян, Л.Хеурада, 1926— 41; тэатр оперы і балета, чаян, В.Акапян і інш. Асобнае месца ў 1926— 53; абодва ў Ерэване). Выкарысучаснай арм. л-ры займае л-ра т.зв. станне ў буд-ве ружовага і белага туфу спюрка, створаная армянамі, што жынадае своеасаблівы каларыт гарадам і вуць у іншых краінах свету (А.Ашакян, пасёлкам А. У 1960— 80-я г. пошукі Амстэг, Г.Шахнур, М.Ішхан, За́храт, архпэкгараў накіраваны на стварэнне А.Карапенц). новых арх. формаў і сродкаў мает, выАрхітзктура. Найб. старажытныя па- разнасці на аснове сучасных канструкселішчы на тэр. А. адносяцца да энеа- цый, буд. і адцзелачных матэрьіялаў. У літу. Высокай культурай адметныя збу- Ерэване пабудаваны драмтэатр імя даванні дзяржавы Урарту (9— 6 ст. да Г.Сундукяна (1966, арх. РАлавердзян), н.э.). 3 перыяду элінізму (канец 1-га стадыён «Раздан» (1967— 72, арх. тыс. да н.э.) захаваліея рэшткі гарадоў К.Акапян, Г.М уш эщ г), Дом моладзі Арташата, Тыгранакерта, крэпаець (1979, арх. С.Хачыкян, А.Гарханян, Гарні. У раннефеад. перыяд узніклі не­ Г.Пагасян, М.Закаран), музей сучаснага вял. замкі-крэпасці (Ані, 5 ст; Амберд, мастацтва А. (1985, арх. Д.Тарасян, 7— 13 ст.), палацы (у Дзвіне, 4— 5 ст.; Г.Адамян), спарт.-канцэртны комплекс Звартноцы, 7 ст.), хрысціяискія храмы (1987, арх. Акапян, Мушэгян, Пагасян, (Эчміядзінскі сабор, 4 — 19 ст.; Ерэруй- Хачыкян; Дзярж. прэмія СССР 1987), ская, Тэкорская баэілікі, 5 ст.; цэрквы ў аэрапорт «Звартноц» (каля Ерэвана, Мастары, Рыпсімэ, Аручы, 7 ст.). Збу- 1982, арх. Тарханян, Хачыкян, Л.Чаркедаванням 5— 7 ст. характэрны кампа- зян, Ж .Ш эхлян); мемарыял у памяць ктная кампазіцыя, гармонія прапорцый, ахвяр генацыду армян 1915 (1965, арх. лаканічнаець дэкору. У часы новага С.Калашан, Тарханян), манумент «Да­ Да арт. Арменія. Манумент «Давід Сасунскі* ў ўздыму дойлідства (пачынаючы э 9 ст.) від Сасунскі» (1959, скульптар Е.КаЕрэване. пабудаваны крэпасці і замкі (Тыгніс, чар), помнікі Е.Чарэнцу (1985, арх. Тарасян, скульптар М.Нікагасян), М .Сар’яну (1986, арх. Тарханян, скуль­ птар Л.Такмаджан); Ерэванскі метрапалітэн (1981). Арх.-праектныя ін-ты распрацоўваюць планы забудовы нас. месцаў, што пацярпелі ад землетрасення ў снеж. 1988. Архітэктараў у А. рыхтуе буд. ф-т Ерэванскага політэхн. ін-та. У 1933 засн. Саюз архітэктараў А. Выяўленчас мастацтва. На тэр. А. энойдзены наскальныя выявы 6-га тыс. да н.э., энеалітычная чарнаглянцавая кераміка з геам. узорам, мает, вырабы з металу і чырвонагліняная кераміка з чорнай размалёўкай (2-е тыс. да н.э.), вялізныя каменныя рыбы (вішапы). Д а арт. А рменія. Рэшткі насценных размалёвак, ювеК аф едральн ы са­ лірныя вырабы адкрыты ва урарцкіх б о р у А н і. А рх. Трдат. 989-1001. крэпасцях Эрэбуні і Тэйш эбаіні. Ад

492

эпохі элінізму захаваліся сярэбраныя чашы і рш он ы . Мазаікай і размалёўкай упрыгожаны сярэдневяковыя храмы ў Арусы, Таліне, Лмбаце (7 ст.), Татаеве на Ахтамары (10 ст.), Ахтале і Ані (12— 13 ст.). Ранняя сярэдневяковая скульп­ тура прадстаўлена стэламі 4— 5 ст. з разнымі выявамі. 3 9 ст. вядомы стэлы з выявамі крыжа ў арнаментальным абрамленні. 3 10 ст. асн. відам выяўл. мастацтва стала кніжная мініяцюра (Т.Рослін, С.П ідак). У сярэдзіне 17 ст. з ’явіўся станковы партрэт (А.Мркуз, М.Заграбян, Б.Салтанаў, сем ’і Богушаў, М анасе), адзначаны ўплывам прыёмаў зах.-еўрап. рэаліст. жывапісу. Асобнае месца займаюць 6 пакаленняў мастакоў Аўнатанянаў (канец 17— 19 ст.), у творчасці якіх фарміраваўся сведкі рэаліст. кірунак. У 19 ст. арм. жывапіс узбагаціўся гіст. і быт. жанрамі (А.Аўнатанян, С.Н ерсісян, Т.Башынджагян, В .Сурэнянц). За межамі Ä. працавалі скульптары А.Тэр-М ерукян, A .Гюрджан, графік Э.Ш аін. У фарміраванні арм. мает, школы ў 1920-я г. вял. ролю адыірала творчасць М .Сар'яна, С.Агадж ац ш а , Е.Татэвасяна, Г.Гюрджана, Ф .Т эрлемезяш і інш. Тэматычныя карціны стваралі С.Аракелян, А.Каджан, А.Бажбеук-Мелікян, нацюрморты — Г.Грыгаран. Развівалася манум. і станковая скульптура (А. Сарксян, С.Сцепанян, А.Урарту), станковая і кніжная графіка (Каджаан, Т.Хачванкян), тэатр.-дэкарац. мастацтва (Г.Якулаў, М.Арутчан, Сар’ян і інш.). У 1940— 50-я г. наглядалася развіццё сюжэтнай карціны, пей­ зажа, нацюрморта (М 4śegnH, М .Аслама­ зян, М.Зардаран, Л.Бажбеук-М елікян, С.МуруШ н^ ~ Т.Ханджан, ВА йвазян), скульптуры (Е.Качар, Н .Нікагасян, С.Багдасаран, Т.Чубаран і інш.). Сучасныя жывапісцы і графікі імкнуцца да аналіт. вывучэння аб’екта, асэнсавання гісторыі і нар. паданняў (АА капян, Р.Адалян, М.Петрасян, А.Укапян, А.Хачыкян, Р.Хачатран, Г. і Р.Элебікяны і інш.). У галіне тэатр. жывапісу працуюць А.Мірзаян, САрутчан; у д экар.-прыкладным мастацтве — керамісты П.Сіманян, Р.Ш вердзян, А.Бдзеян і інш. Мастакоў у А. рыхтуюць Мастацка-тэатр. ін-т і маст. вучылішча імя Ф.Тэрмелезяна ў Ерэване. У 1932 засн. Саюз мастакоў А. Музыка. У 2-м тыс. да н.э. на тэр. А ва ўзаемадзеянні з муз. культурамі Пярэдняй і М.Азіі фарміравалася своеасаблівая муз.-паэт. традыцыя, у аснове якой строгая манадыйнасць (з элем ен­ там! поліфаніі) і складаная сістэма метрарытму. Сярод жанраў сял. фальклору стараж. абрадавыя, працоўныя, гульнёвыя, лірычныя, эпічныя, каляндарныя і пахавальныя песні, песні вандроўнікаў (пандухтаў). Фарміраванне арм. эпасу (6— 4 ст. да н.э.) звязана э творчасцю спевакоў-казачнікаў (віпасанаў) i прафес. паэтаў, спевакоў і акцёраў (гусанаў); гзтая традыцыя прадоўжана ў творчасці ашугаў (Саят-Нава, 18 ст.; Шырын, Джывані, 19— 20 ст.). Сярод

муз. інструментаў: струнна-смычковыя — кемані, кеманча; струнна-плектарныя — саз, тар, уд; струнна-шчыпковыя — кнар, тавіг, канон, пандырн; духавыя — срынг, дудук, зурна; удар­ ныя — даол тмбук, нагара; струннаўдарныя — сантур (разнавіднасць цымбалаў) і інш. Прафес. муз. культура А. напачатку была звязана з царк. пеўчай традыцыяй; з 4 ст. н.э. пашыраны псал­ мы, духоўныя гімны і шараканы, пазней — стэгі, зартугі, з 10 ст. — гандзы, духоўныя і свецкія тагі — разгорнутыя вакальна-інстр. лірыка-эпічныя кампазіцыі (Грыгор Нарэкацы, 10 ст.; Нерш Шнаралі, 12 ст.; Хачатур Кечарэцы, 14 ст.). Значны ўклад у арм. му­ зыку сярзднявечча зрабілі музыканты i тэарэтыкі Саак Партэў, Давід Керакан (5— 6 ст.), Камітас, Ананій ІПыракацы, Барыг Чон (7 ст.), Сцепанос Сюнецы 2-і (8 ст.), Акоп Хрымецы (15 ст.). Да 15 ст. асновай натацыі арм. прафес. музыкі былі своеасаблівыя неўмы (хазы),

АРМЕНІЯ

493

песень (Х.Кара-Мурза, Н.Дмгранян), V' стварэнне муз. нар. і прафес. калекгываў, асваенне жанраў оперы, аперэты, камерна-інстр. музыкі, раманса (ТЛТу- ’ хаджан, Г.Еранян, Г.Карганаў). Асновы арм. нац. муз. стылю залажыў Камітас. На пач. 20 ст. напісаны творы, якія сталі нац. муз. класікай — сімф. карціна «Тры пальмы» (1905), сюіты «Крымскія эскізы» (1903, 1912) А .Спендыярава, опера «Ануш» (1912) А. Тыграняна, камерна-інстр. творы А Тэр-Гевандзяна, С.Бархударана, вак. творы Р.Малікяна і інш. У 1933 створаны Саюз кампазітараў А. Кампазітарскую школу ўзначаліў А. Хачатур ан. Сімф. музыка прадстаўлена творамі Ха- _ чатурана, А.Сцепаняна, Г.Егщзарана, у оперным і балетным жанрах працавалі Спендыяраў (опера «Алмаст», 1928), Хачатуран (балеты «Гаянэ», 1942;

Да арт. А рменія. Рэльеф на фасадзе царквы Кры­ жа на востраве Ахтамар. 915 —921.

Да арт. А рменія. Палац моладзі ў Ерэване. 1979.

Да арт. А рменія. Званіда Эчміядзінскага кафедральнага сабора. 1653 —58.

якія ў 19 ст. заменены новай натацыяй. У 19 ст. пачалося актыўнае развіццё муз. адукацыі, збіранне і апрацоўка нар.

«Спартак», 1956), Б.Баласанян, Егіязаран, Сцепанян, у жанры аперэты — А.Айвазян, А.Далуханян, В.Катаян і інш. У 1960— 80-я г. вылучыліся С.Агаджанян, А.Аруцюнян, С .Бабаджанян, З.Аганесян, Р.Саркісян і інш ТІярод выканауцаў: дырыжоры М.Таўрызіян, К.Арбелян: спевакі Т.Гаспаран, Н.Аванісян, \\Л ісіцы ян. З.Далуханава: піяністы Ю Айрапецян, С.Навасардзян; скрыпачы І.Налбандзян, РАгаранян, А.Габрыэлян, Э.Тэтэвасян; віяланчэлісты М.Абрамян, С.Асламазян, ГАдамян, Г.Таталян і інш. У А. працуюць (1995): Т-р оперы і балета імя Спенды­ ярава, Т-р муз. камедыі, Дзіцячы муз. т-р, Хар. капэла, Дэярж. сімф. аркестр, сімф. аркестр. Дзяржтэлерадыё, Ан­ самбль нар. інструментаў, Ерэванскі камерны аркестр, струнны квартэт імя Камітаса; эстрадны аркестр, хор Харавога т-ва Арменіі, Ансамбль нар. песні і танца, Ансамбль нар. танца, Камерны хор Дзяржтэлерадыё; кансерваторыя (1923), Цэнтр. муз. школа, 5 муз. вучылішчаў, больш за 100 муз. школ i інш.

494

АРМЕНІЯ

Тэатр. Зараджэнне тэатр. мастацтва ў А звязана з нар. святамі, стараж. культамі, рытуальнымі абрадамі. Пачаткам прафес. т-ра лічыцца 53 да н.э., калі ў сталіды А. Арташаце была паказана трагедыя Еўрыпіда «Вакханкі» (т-р створаны царом Артаваздам II). У ста­ раж. т -pax A. ставілі трагедыі грэч. і арм. драматургаў (выконвалі акцёры дзайнарку-гусаны і вохбергу-гусаны), камедыі і бытавыя драмы (катака-гусаны і катакергані), была пашырана пантаміма (актрысы-пантамімісткі вардзакі). У сярэднія вякі спектаклі паказвалі ў амфітэатрах (на ўзор антычных). Існаваў і сатыр. вулічны т-р іусанаўмімосаў, цахрацу. На аснове літургічнай драмы створаны хрысц. містэрыяльны т-р. 3 1668 да сярэдзіны 19 ст. існаваў школьны т-р (царкоўны і свецкі). У 17— 18 ст. у арм. калоніях узнік новы арм. т-р. У 1836 Г.Ш эрмазанян стварыў у Тыфлісе «Ш эрмазанян тэатр». У 1810 у Канстанцінопалі (культ, цэнтры зах. армян) адбыліся першыя арм. спек­ таклі. У 1846— 66 тут існаваў прафес. т-р «Армян татрон», у 1850-я г. дзейнічалі аматарскія арм. трупы. У 1856 М.Пешыкташлян заснаваў арм. над. т-р. Пастаянныя прафес. т-ры існавалі ў Канстанцінопалі (1861), Ты­ флісе (1863, пад кіраўніцгвам Г.Чмшкяна), Эрывані (1873). Сцвярдж энне рэалізму ў арм. т-ры звязана з драматургіяй Г.Сундукяна і А П араняна, пазней — А Ш ы рванзадэ, дзейнасцю акцёра і рэжысёра Чмшкяна, трагіка П А дамяна. На пач. 20 ст. арм. нар. т-ры існавалі ў Тыфлісе, Баку, Эрывані. У 1921 створаны 1-ы Дзярж. т-р Арменіі ў Ерэване (з 1937 імя Сундукяна). У 1920— 30-я г. ўзніхлі дзярж. арм. т-ры ў інш. гарадах. У іх рэпертуары творы арм. драматурги, рус. і зах.еўрап. класікі; асаблівае месца займалі п’есы У.Ш экспіра. Вядомыя дзеячы тэ­ атр. мастащ ва А.: акцёры АА вецісян, Г.Джанібекян, В.Гулазян, Д.Малян, Р.Нерсесян, В.Папазян, В.Вагаршан, Т.Сар’ян; рэжысёры ВА дж эм ян, А.Бурджалян. У арм. т-рах пастаўлены бел. п’есы: «Хто смяецца апошнім» К.Крапівы, «Канстанцін Заслонаў» А.Маўзона, «Галоўная стаўка» К.Губарэвіча, «Лявоніха на арбіце» А.Макаёнка. Кіно. Першыя хранікальныя кіназдымкі ў А зроблены ў 1907. У 1923 створана кінастудыя «Дзяржкіно» (з 1957 «Арменфільм» імя А Б ек-Н азарава). Першы дакумент. фільм — «Савецкая Арменія» (1924). Станаўленне мает, кіно звязана з дзейнасцю рэж. Бек-Назарава, які паставіў першы арм. мает, фільм «Намус» (1925). Найб. значныя фільмы нямога кіно: «Зарэ», «Злы дух», «Дом на вулкане», «Кікос», «Гікор». У 1930-я г. зняты фільмы «Пэпо», «Каро», «Зангезаур», «Храбры Назар», «Давід-Бек», першыя муль-

тыплікацыйныя фільмы. Вытворчасць фільмаў павялічьшася ў 1950-я г. У 1959 у Ерэване створана студыя хранікальных, дакумент. і навук.-папулярных фільмаў. У развіцці кінамастацтва А. значную ролю адыгралі рэжысёры БекНазараў, П.Бархударан, А.Марцірасян, А.АЙ-Арцян, С.Кеворкаў, Э.Карамян, С.Параджанаў, акцёры ХАбрамян, АДжыгарханян, Г.Тонунц, М.Мкртчан і інш. У 1958 заснаваны Саюз кінематаграфістаў А.

Aim.: А б е г я н М. История древнеар­ мянской литературы. Ереван, 1975; Н а л б а н д я н В., С а р и н я н С, А г а б а б я н С. Армянская литература. М., 1976; Т о к а р с к и й Н.М. По страницам истории армянской архитектуры. Ереван, 1973; М н а ц а к я н СХ, О г а н е с я н К.Л., С а и н я н А А Очерки по истории архите­ ктуры Древней и Средневековой Армении. Ереван, 1978; Г р и г о р я н А. Современная архитектура Армении. Ереван, 1983; Д у р ­ ново Л.А Очерки изобразительного искусства Средневековой Армении. М., 1979; Очерки по истории армянского изобрази-

схілах Цэнтр. Кардыльеры (на выш. больш за 1500 м). Засн. ў 1889. 187 тыс. ж. (1985). Канцавы пункт Ціхаакіянскай чыгункі. Цэнтр раёна па вырошчванні і перапрацоўцы кавы. Ун-т. АРМ ЕНІЯ ВЯЛІКАЯ, старажытная дзяржава армян, якая займала большую частку Армянскага нагор’я. Пачала складвацца ў 6 ст. да н.э., п а з н е й — са­ трапія Ахеменідаў. У канцы 4 — 3 ст. да н.э. самастойнае царства. У 3— 2 ст. да н.э. заваявана Арташэсам I і абвешчана незалежнай дзяржавай. Пры Тыгране II [95— 56 да н.э.] самая вял. дзяржава элініетычнага Усходу. У вайне з Рымам страціла амаль усе заваяванні, у 114 абвешчана рымскай правінцыяй. Па­ зней царская ўлада ў А.В. адноўлена. На пач. 4 ст. н.э. пры Аршакідах уведзена хрысціянства як афіц. ралігія. Феад. раздробленасць, барацьба паміж Іранам і Рымам за панаванне на Усходзе аслабілі A B . У 387 падзелена паміж іранскімі Сасанідамі і Візантыяй. АРМ ЕНІЯ МАЛАЯ, гіетарычная воблаець у вярхоўях рэк Еўфрат, Лікус, Галіс. 3 яе тэр. звязана фарміраванне арм. народа і стараж.-арм. мовы. Уваходзіла ў дзяржаву Ахеменідаў. Пры Аляксандру М акедонскім пад уладай македанян, з 322 да н.э. самаст. царства са сталіцай у г. Ані-Камах. 3 канца 2 ст. да н.э. належала Пантыйскай дзяржаве, пазней Рымскай імперыі. АРМЕН 0П У Л (Armenopulos) Канстан­ цін (1310 — 80 ці 1383), візантыйскі юрыст, складальнік практычнага дапаможніка па рымскім праве «Настаўленне да законаў, або Шасцікніжжа» (5 кніг пра розныя пытанні цывільнага права і адна пра злачынствы і пакаранні). Некаторыя палажэнні «Ш ас­ цікніжжа» мелі сілу закону (у Грэцыі) або былі крыніцай мясцовага права (у Бесарабіі).

А рм еры я звычайная.

тельного искусства. Ереван, 1979; Музыка со­ ветской Армении: Сб. ст. [М., I960]; Музы­ кальная культура Армянской ССР: Сб. ст. М., 1985. В.К.Міхеева (прырода, гаспадарка), І.Ф.Раманоўскі (гіеторыя з 1918), С.Сарынян (літаратура), А.М.Гарахавік (музыка). АРМ ЕНІЯ (Armenia), горад у Калумбіі. Адм. ц. дэпартамента Кіндыо, на зах.

АРМ ЕРЫ Я (Агшегіа), род кветкавых раслін сям. свінчаткавых. Каля 50 відаў. Пашырана ў арктычнай і ўмеранай зо ­ нах Паўн. паўшар’я. На Беларусі пераважна ў зах. раёнах трапляецца А. звы­ чайная, або прадаўгаватая (А vulgaris). Расце на заліўных і сухадольных лугах, схілах і ўзгорках на пясчанай т е б е . Шматгадовая травяністая расліна з прамастойнай бязлістай кветкавай стрэлкай выш.

15—50 см. Лісце вузкалінейнае, у разетцы. Кветкі ружовыя або белыя ў шарападобнай галоўцы. Плод — сухі аднанасенны мяшочак. Мае антыбактэрыяльныя ўласцівасці, дыурэтычны сродак; шэраг відаў вырошчваюць як дэкар. (напр., А прыморская, бліскучая, альпійская, дзірваністая, японская, сібірская і інш.). АРМ ІЛЯРНАЯ СФЕРА (ад лац. armilla бранзалет, кольца), старадаўні астранамічны інструмент для вызначэння экватарыяльных або экліптычных каардынатаў нябесных свяціл. Вядомы з 3 ст. да н.э., выкарыстоўваўся да канца 16 ст. Складаецца з некалькіх метал, кольцаў з дзяленнямі, якія маюць дыёптры і

могуць паварочвацца вакол свайго цэнтр. пункта. З'яўляецца мадэллю нябеснай сферы з яе найважнейшымі пунктамі і кругамі: полюсамі і воссю свету, мерыдыянам, гарызонтам, нябесным экватарам і экліптыкай. АРМ ІН ІЙ , А р м і и (Arminius; каля 16 да н.э. — каля 21 н.э.), правадыр германскага племя херускаў. У маладосці камандаваў герм, атрадам у рым. войс­ ку, атрымаў рым. грамадэянства і зван­ ие конніка. У 7 н.э. вярнуўся на радзіму і ўзначаліў паўстанне герм, плямёнаў супрацъ рымлян, у 9 н.э. разбіў рым. армію Вара у Тэўтабургскім лесе (тэр. на ПнЗ Германіі паміж далінамі рэк Везер і Э мс). Імкнуўся стварыць саюз герм, плямёнаў, але забіты ў выніку змовы радавой знаці херускаў. АРМІРАВАНАЕ Ш КЛО, ліставое сілікатнае шкло, y якое пры фармаванні запрасавана зварная метал, сетка. Выкарыстоўваецца для шклення светлавых праёмаў і пакрыцдяў будынкаў і збудаванняў, святлопрапускальных перагародак, агароджы лесвічных клетак, шахтаў ліфтаў і г.д. Вырабляецца неперарыўным пракатам. Ад удару ці ўздзеяння высокай т-ры не рассыпаецда на асколкі. Дапускае разрэзку і адломку без растрэсквання. Сетка робіцца з дроту дыяметрам 0,35— 0,45 мм. Святлопрапусканне 65% і болей. АРМІРАВАННЕ (ад лад. агшаге умацоўваць, забяспечваць), умацаванне матэрыялу ці канструкцыі інш. матэрыялам. Выкарыстоўваецца пры вырабе жалезабетонных і каменных канструкцый (гл. Армакаменныя канструкцыі, Армацэментавыя канструкцыі, Жалезабетонныя канструкцыі), вырабаў са шкла (гл. Арміраванае шкло), пластмасаў, керамікі, гіпсу і г.д. (гл. Арміраваныя м атэрыялы). Пашыраны кампазіцыйныя матэрыялы, арміраваныя высокатрывалымі валокнамі. АРМ ІРАВАНЫ Я М АТЭРЫ ЯЛЫ , ма­ тэрыялы, узмоцненыя іншымі, больш трывалымі матэрыяламі. Найб. пашыраныя А.М.: жалезабетон (узмоцнены ар­ матурой), матэрыялы на аснове металаў, керамікі, пластычных масаў, шкла (гл. Арміраванае шкло), арміраваныя ніткі, валакністыя кампазіцыйныя м а­ тэрыялы. 3 буд. матэрыялаў арміраваннем атрымліваюць арміраваныя буд. канструкцыі (гл. Армакаменныя кан­ струкцыі, Армацэментавыя канструкцыі, Жалезабетонныя канструкцыі). Металічныя Ам. бываюцъ: гарачатрывалыя (напр., нікель, хром, кобальт і іх сплавы, арміраваныя тугаплаўкімі валокнамі вальфраму, малібдэну, карбідаў, аксідаў і нпрыдаў); нізкатэмпературныя канструкцыйныя (алюміній, магній, титан і іх сплавы, арміра­ ваныя высокатрывалымі валокнамі сталі, бору, берылію, карбіду і двухаксіду крэмнію); са спец. фіз. ўласцівасцямі (электракантактныя матэрыялы на аснове серабра і м'едзі, арміраваныя валокнамі вальфраму). 3 метал. Ам. робяпь пасудзіны ціску, абалонкі, элементы самалётаў і суднаў, дэталі машин і

прылад. Керамічныя Ам. — матэрыялы на аснове аксідаў, нітрыдаў, барыдаў і інш. тугаплаўкіх злучэнняў, арміраваныя валокнамі вальфраму, малібдэну, сталі і ніобію, а таксама ніткападобнымі крышталямі аксідаў і карбідаў. Выкарыстоўваюцца як вогнетрывалыя і канструкцыйныя матэрыялы. Армірава­ ныя пластыкі (шклапластыкі, тэксталіт, вуглепласты, азбапластыкі, гетынакс, метала- і борапластыкі і інш.) маюць у сабе ў якасці ўмацавальнага нанаўняльніка валакністыя ма­ тэрыялы — сечаныя валокны, жгуты, тканіны, нанеру, драўляную шпону. Армірава­ ныя ніткі складаюцца з асяродкавых (карка­ сных) нітак (надаюць трываласцъ), абвітых інш. матэрыяламі (для вонкавага эфекту, гіграскапічнасці, паветрапранікальнасці і інш.).

А р м ія (франц. année ад лац. armare узбройваць), 1) ваенны орган дзяржавы, прызначаны праводзіць яе палітыку сродкамі ўзбр. насілля. Узнікла разам з дзяржавай. Кожная сац эканам. фармацыя мела адпаведныя формы арганізацыі. Вядомы А: масавая, наёмная, міліцыйная, пастаянная, рэгулярная. Паста-

А рм ілярная сфера.

янныя ўзбр. атрады разам з апалчэннем складалі аснову будаўніцтва першых рабаўладальнішсіх дзяржау́ Тады з ’явіліся амаль усе формы арганізацыі А , якая складалася з лёгкай, сярэдняй і цяжкай пяхоты, конніцы, калясніц баявых і інш. У феад. эпоху фарміраваліся і выкарыстоўваліся таксама вярбовачныя і наёмныя войскі, у ВКЛ у 14— 18 ст. аснову А складала апалчэнне — т.зв. паспалітае рушэнне, ядром якога была княжацкая дружына, вярбовачныя і наёмныя атрады і інш. Пазней узнікла кадровая армія сучаснага тылу.

2) Сукупнасць узброеных ein дзяр­ жавы. 3) Аператыўнае аб’яднанне пэўнага віду ўзбр. сіл. Складаецца з некалькіх злучэнняў і часцей розных родаў войскаў, у т л . спец, войскаў. Выконвае аператыўныя заданы ў ходзе баявых дзеянняў. Бываюць А. агульнавайсковыя, танкавыя і інш. Кожная А. мае свой нумар або найменне. Звычайна А. ў час вайны ўваходэіць у склад фронту (групы А , армейскай групы), але можа дзейнічаць і самастойна. 4) Від узбр. сіл (побач з ракетнымі вой-

а р м ія

495

скамі, войскамі ППА, ВПС, ВМФ). Гл. Сухопутныя войскі. 5) Частка ўзбр. сіл дзяржавы, спец, падрыхтаваная для раптоўнага нападу на тэрыторыю якой-н. краіны ў пачатку або ў ходзе вайны (А. нападу) або першаснай абароны гра­ ницы дзяржавы ад ратггоўнага нападу агрэсара, каб забяспечыць ваенную мабілізацыю і разгортванне гал. сіл (А. прыкрыцця). 6) У пераносным сэнсе — вял. колькаець людзей, аб’яднаных якой-н. агульнай справай, прыкметай (напр., працоўная А. і інш.). «Ар м і я вы ратаван ня» (англ.

Salvation Army), міжнародная рэлігійнафілантрапічная арг-цыя. Засн. ў 1865 у Лондане англ, прапаведнікам-метадыстам У.Бутсам, да 1878 наз. Хрысціянска́я міеія. Дзейнасць арг-цыі пабудавана паводле ваен. прынцыпу (кіраўнік мае звание генерала). У рабоце спалучае пропаведзь Евангелля і практичную сац. службу, накіраваную на аблягчэнне становішча тых, хто церпіць нястачу і мае патрэбу ў дапамозе (арганиацыя грамадскіх сталовак, начлежак, бальніц, школ і г.д.). Дзейнічае ў 96 краінах, налічвае больш за 14 тыс. карпусоўпрыходаў (1994). Штаб-кватэра ў Л он­ дане. АРМ ІЯ КРАЁВА (AK; Armia Krajowa літар. армія краіны), падпольная ваен. арганізацыя, якая дзейнічала ў 1942— 45 на акупіраванай фаш. Германіяй тэр. Польшчы і частцы тэр. б. СССР (Украіна, Беларусь, Літва). Падпарадкоўвалася польск. эмігранцкаму ўраду ў Л он­ дане. Камандуючыя АК: генералы С.Равецкі, Т.Камароўскі, ІГАкуліцкі. Налічвала 250— 300 тыс. чал. У паліт. адносінах будавалася на аснове «надлартыйнасці», тэорыі «двух ворагаў» — Германіі і СССР. Зыходзячы з гэтага абмяжоўвалася арганізатарскай работай, фарміраваннем шырокай сеткі падп. арг-цый, стварэннем штабоў і інш. органаў, якія пасля краху акупац. рэжыму павінны былі забяспечыць прыход да ўлады эмігранцкага ўрада, аднаўленне граніц даваен. Польшчы. Пасля раз­ рыву адносін паміж СССР і польск. эмігранцкім урадам (крас. 1943) узмацніліея тэндэнцыі канфрантацыі АК з сав. партыз. атрадамі. На тэр. Беларусі іенавалі Навагрудская, Палеская і Віленская акругі АК. 3 1942 арганізоўваліея партыз. атрады. У 1944 дзейнічалі злучэнні «Наднёманскае», «Поўнач», «Усход», «Захад» («Шчучынскае»), «Стоўбцы». Ажыццяўляючы аперацыю «Бура» (распрацавана ў кастр. 1943; прадугледжвала захоп тэр. Зах. Украіны, Зах. Беларусі і Віленшчыны ў момант адступлення ням.-фаш. войскаў), спрабавала авалодаць Вільнюсам і перашкодзіць аднаўленню сав. улады ў Вільнюсе, Львове, інш. гарадах. Адначасова асобныя падраздзяленні А К узаема-

і ўстойлівасць да карозіі. Выкарыстоўваехща ў электрамашынабудаванні і лабараторнай тэхніцы, а таксама як шыхдзейнічалі з сав. партызанамі, часцямі та пры вытв-сці некаторых легіраваных Чырв. Арміі, Гвардыі Людовай, уступалі сталяў і сплаваў. ў Войска Польскае. Эмігранцкі ўрад і АРМ РЭСТЛ ІН Г (англ, arm-wrestling ад кіраўніцтва АК узнялі 1 жн. Варшаускае arm рука + wrestling барацьба), від паўстанне 1944, якое было жорстка за- спорту, спаборніцгва ў сіле рук двух душана гітлераўцамі. А К распушчана спартсменаў. Рукаборац, абапёршыся 9.1Л945 эмігранцкім урадам. А.МЛітвін. локцем на стол і абхапіўшы кісць вертикальна пастаўленай рукі праціўАРМІЯ ЛЮ ДОВА (АЛ; Armia Ludowa ніка, імкнецца паваліць яе. Вольная ру­ літар. народная армія), узброеныя пар­ кой ён трымаецца за спец, выступ стала. Як від спорту А. аформіўся ў пач.

1960-х г. у ЗШ А. Развіваецца больш як у 70 краінах свету. Н а Беларусі з 1990, першы чэмпіянат адбыўся ў 1991, праводзіцца міжиар. турнір па А. «Белавежскі зубр». Існуе федэрацыя А. Бел. спартсменка А.Кандратава — чэмпіёнка свету па А. (1995).

496

а р м ія

А́Р М СТРАН Г (Armstrong) Генры Эду­ ард (6.5.1848, Лондан — 13.7.1937), анН А рм странг.

А́Р МКА-ЖАЛЕ́З А (ARM СО — скарочаная назва амер. фірмы American Rolling Mill Corporation), назва тэхнічна чыстага (каля 99,85%) жалеза. Мае вы­ сокую пластычнасць, магн. пранікальнасць, павышаную электраправоднасць

АРМ У́З СЮ ПРАЛІЎ, Х а р м у з с к і п р а л і ў , паміж Аравійскім п-вам i мацерыковай часткай Азіі. Злучае Персідскі і Аманскі залівы. Даўж. 150 км, найменшая шыр. 55,6 км. Глыб, ад 71 м да 219 м, на фарватэры 27,5 м. Шмат невял. скал і астравоў (Кешм, Армуз, Ларак і інш .). Транспартная магістраль па перавозе нафты. Порт — Бэндэр-А бас (Іран). АРМЯ́Н А-ГРЫГАРЫЯ́Н СКАЯ

тыз. і падл, фарміраванні Польскай ра­ бочай партыі (П П Р) у 2-ю сусв. вайну. Створана дэкрэтам Краевой Рады Нарадовай (К РН ) ад 1ЛЛ944 замест Гвардыі Людовай. У гал. камандаванне АЛ уваходзілі галаўком ген. М.Жымерскі («Роля»), нач. штаба, чл. Ц К П П Р Ф.Юзвяк, прадстаўнік КРН Я.Чахоўскі. Мела 6 тэр. акруг (аб'ядноўвалі 23 раёны). Армія складалася з 16 партыз. брыгад (у т.л. некалькі фарміраванняў з Беларусі і Украіны) і 20 асобных батальёнаў і атрадаў (летам 1944 налічвала каля 60 тыс. чал.). Гал. задачы — барацьба супраць ням. акупантаў і падрыхтоўка да захопу ўлады ў пасляваен. Польшчы. Праводзіла дыверсіі на прамысл. аб’ектах і чыгунцы, тэрарыст. акты супраць ням. акупац. адміністрацыі і жандармерыі. Вясной і летам 1944 атрады АЛ разам э сав. дыверсійна-разведвальнымі групамі вялі жорсткія баі з намного большымі сіламі гітлераўцаў у Парчэўскіх і Яноўскіх лясах, Сольскай пушчы. На польска-бел. паграніччы супрацоўнічала з сав. партызанамі, якія дзейнічалі на Беларусі. Вясной 1944 для каардынацыі дзеянняў АЛ з войскамі Чырв. Арміі сав. камандаванне стварыла пры Ваен. савеце 1-га Бел. фронту Польскі партыз. штаб (адзін з кіраўнікоў С.В.Прытыцкі). Атрады АЛ дапамагалі наступаючым сав. войскам, вызвалілі некалькі польск. гарадоў. Ка­ мандаванне Чырв. Арміі передавала АЛ кантроль над вызваленымі польск. тэрыторыямі. 21.7.1944 дэкрэтам КРН АЛ аб’яднана з Польскай арміяй у СССР у адзінае Войска Польскае. Л.В.Лойка.

А́Р М СТРАНГ (Armstrong) Ніл (н.

5.8.1930, г. Уапаканета, штат Аіайо, ЗШ А), касманаўт ЗШ А. Першы чалавек, які ступіў на паверхню Месяца. Скончыў ваенна-марское вучылішча лётчыкаў (1949), ун-т П ерд’ю ў г. Лафеет (1955). 3 1962 у групе касманаўтаў НАСА́. Як камандзір карабля здзейсніў каем, палёты: 16.3.1966 з Д .Скотам на караблі «Джэміні-8», 16— 24.7.1969 з М .Колінзам і Э.Олдрынам на М есяц на караблі «Апалон-11». На паверхні Ме­ сяца (21.7.1969) правёў 21 гадз 36 мін 21 с, у космасе 8,6 сут. Імем А. названы кратэр на Месяцы.

ЦАР-

КВА, гл. Армянская апостольская царκβα. АРМ ЯНЕ (самаиазва х а й ), нацыя, асн. насельніцгва Арменіі (2,7 млн. чал.). Усяго ў краінах СНД 4,1 млн, чал. (1979). Жывуць таксама ў ЗША, Францыі, Іране і інш. Агульная колькасць 54 млн. чал. (1987). Гавораць на армянской мове. Сярод вернікаў пераважаюць хрысціяне-манафісіты.

ЛАрмстранг.

глійскі хімік-арганік. Скончыў Л ейпцыгскі ун-т (1870). 3 1871 праф. Лонданскага ун-та, у 1884— 1913 — Цэнтральнага тэхн. каледжа. У 1893— 95 прэзідэнт Лонданскага хім. т-ва. Распрацаваў (1888) хіноідную тэорыю колернасці, прапанаваў першую рацыянальную наменклатуру аргон, злучэнняў (прынята ў Жэневе; 1892), даследаваў ферменты, тэрпены, камфару, эаймаўся крышталяграфіяй. А́Р М СТРАНГ (Armstrong) Луі Даніэл (4.7.1900, г. Новы Арлеан — 6.7.1971), амерыканскі трубач і спявак. Арганізатар і ўдзельнік першых негрыцянскіх джаз-бандаў у Новым Арлеане. У 1947 засн. секстэт «Усе зоркі Луі Армстранга», гастраліраваў з ім і як саліст-трубач у краінах Амерыкі, Еўропы, Афрыкі. Стварыў уласны стыль выканання, для якога характэрны імправізацыйная свабода, разнастайкасць тэмбравых фарбаў і рытмаформул. Аўтар блюзаў і джазавых песень. Літ.: К о л л и е р Дж.Л. Луи Армстронг: Америк, гений: Пер. с англ. М., 1987.

АРМЯНСКАЕ НАГОР’Е, у Турцыі (пераважна), Іране, Арменіі, займае паўд. частку Грузіі і зах. частку Азербай­ джана. Пл. 400 тыс. км . Сярэдняя выш. 1700 м, найб. 5165 м (г. Вял. Ара­ рат). Паверхня — спалучэнне лававатуфавых пласкагор’яў і плато выш.

1500— 3000 м з міжгорнымі ўпадзінамі і далінамі. Шэраг хрыбгоў (Арсіянскі, Агрыдаг, Джавахецкі, Вардэнінскі) утвораны ланцугамі вулканаў. Найб. ўпадзіны: Арарацкая, Эрзурумская, Мушская і інш.; дно некаторых упадзін за­ нята азёрамі Ван, Севан, Урмія (Рэзайе). Вулканічныя конусы (Сюпхан — 4434 м, Арагац — 4090 м і інш.) і лававае покрыва ўтварыліся ў неагене і антрапагене. Невулканічныя хрыбты: Зангезурскі, Паландзёкен, Бінгёль, Аладаг, Карадаг, Машудаг, Карабахскі і інш. Карысныя выкапні: нафта, мыш’як, медзь, храміты, жал. руда, поліметалічныя руды, каменны вугаль, камен­ ная соль; мінеральньи і тэрмальныя крыніцы. Клімат субтрапічны кантынентальны. Сярэднія т-ры студз. ад -3 да -15 °С, ліп. ад 15 да 20 °С (у катлавінах 25 °С). Гадавая колькаець ападкаў на зах. схілах 1000 мм і больш, у катлавінах 500— 700 мм, на У 300— 500 мм. 3 А н . пачынаюцца рэкі Еўфрат, Тыгр, Кура, Араке. Расліннасць стэпавая і паўпустынная на шэразёмах, светла-каштанавых, бурых і шэра-карычневых

Глебах. П а схілах гор — хм ы знякі з маквісу, лясы з хвоі і дубу, ф істаш кавы я i арчовыя рэдкалессі. Н а м енш ув іл ьго тнены х схілах зар асн ікі калю чых пад уш кападобных хмызнякоў. Н а вы ш . 4000 м горны стэп, вы ш эй — а л ьпій скія л угі, на вярш ынях вечны я с н я гі і ледав ік і. Ж ы вёльны свет: ш м ат гры зуноў, паўзуны , траш іяю цца казуля, безааравы казёл, муф лон, мядэведзь, барс, паласатая гіена. Аазіснае земляробства. А Р М Я ́Н С К А Е Ш С Ь М О ́, алф авітная ёістэма, створаная каля 406 арм. е п іск а пам М есропам М аш тоцам. У зн ік н е н н е А п . было вы клікана распаўсю дж аннем хры сціянства (принята армянам і ў 301) і неабходнасцю мецъ богаслужэбную л -р у на арм. мОве. А .п . мае ф анем аты чн ы характар. Перш апачаткова алф авіт складаўся з 36 знакаў (кож ны абазначаў асобную фанем у), у 12 ст. дапоўнена 2 новы м і літарам і. У такім складзе в ы карыстоўваецца для перадачы сучаснай арм. мовы. Д а пераходу на арабскія лічб ы літар ы м елі і лічбавае значэнне. К ір ун ак пісьм а злева направа, літар ны я

н ы я ры сы з м овам і К аўказа. У ёй больш за 50 ды ялектаў. Ф ан еты ка б агатая зы чн ы м і — 30 ф анем ; 6 галосны х. Сам ая развітая і багатая грам аты чная катэгоры я — дзеяслоў. Гісторыя літ. мовы падзяляецца на 3 перыяды: стара*.-арм. мова вядома з часу стварэння а р м я н с к а г о п іс ь м а (5 ст.), вусны яе варыянт выйшаў з ужытку ÿ 11 ст., пісьмоваліт. (грабар) існавала да ханца 19 ст.; сярэдні пе.рыяд — 12— 16 ст.; з 17 ст. фарміруецца новая літ. А м . Сучасная літ. мова мае 2 варыянты: усх. (дзярж. мова) і зах. мова (сродак зносін армян за мяжой). А Р М Я ́Н С К І ТА ЎР, У с Xо д н і Т а ў р , усходняя частка гор Таўр, у Т ур ц ы і. П рацягласць каля 600 км . В ы ш . да 3090 м (г. Н урухак). У клю чае хрыбты А хы р, Э н гізе к , М алацця, Э р га н і, Н ур хак, Х ачр эш . Склад зены з м етам арф ічны х вы вергнуты х і асадкавых п а ­ род (в ап н я к і, п я с ч а н ік і). Р азвіты карст. Горы прарээаны ц я сн ін ам і р. Д ж эйхан, Еўф рат, Т ы гр . Н а паўн . сухіх схілах і ў н іж н ім поясе — п аўп усты н і, вы ш эй —

АРНАМЕНТ

497

А ́Р Н А (A rno), рака ў Іт а л іі. Даўж . 248 км , п л . бас. 8,5 ты с. км 2. П ачы наецца ў Т а с к а н а -Э м іл ія н с к іх А п е н ін ах , да г. Ф лар эн цы я ц ячэ па вуэкай даліне, п о ты м на ўэгоркавай раўніне, упадае ў Л ігур ы йскае м. В еснавы я і а се н н е -зім о выя паводкі. М о цны я навад ненні. С я ­ р эд н і расход вады 138 м3/с . Суднаходная ў н іж н ім ц я ч э н н і. Н а А . — гарады Ф л ар эн ц ы я, П іза . А ́Р Н А Л Ь Д С А Н (Am oldson) Клас (27.10 .18 4 4 , г. Гёгэбарг — 20 .2.19 16 ), грам адскі дзеяч Ш в е ц ы і, п уб ліцы ст. У 18 8 1— 87 дэпутат швед, парламента. В ы ступаў за н е й ір а л ітэт Ш в е ц ы і і аб’яд нанне сканд. к р аін . А д эін з засн авальн ікаў Ш вед, саю за м іру і арбітражу (18 8 3). У д зе льн ічаў у вы р аш эн н і нарв. к а н ф л ікту (18 9 5— 1905) я к п р ы х іл ь н ік аддзялення Н ар в е гіі ад Ш в е ц ы і. Н о бе-

зн а к і запісваліся асобна. У я ка сц і вы то каў А .п . разглядаецца гр э ч .-в іза н ты й скае, сір ы йскае і арамейскае пісьм о, аднак адназначнага р аш эн н я гэтае спрэчнае пы тан не не знайш ло. А.А.Кожынавв.

А Р М Я ́Н С К А Я А П О ́С Т А Л Ь С К А Я Ц А Р ­ ЕВА. Армяна - гры гарыянс к а я ц а р к в а , адна са старадаўніх хры сц. цэркваў. Х р ы сц іян ств а ў А р м ен іі пачало распаўсю дж вацца ў перш ы я стагоддзі н .э ., у 301 набыло статус дзярж. р э л ігіі. А д ім я перш ага каталікоса Гр ы гора П антэва А .а .ц . часам наз. гр ы гар ы ян скай. Д а 6 ст. царк. іерархі А р м еніі падпарадкоўваліся візан ты йскай царкве, ш то абум овіла падабенства А .а.ц . з пр аваслаўем у дагм аты цы і культавай абраднасці. Але А .а .ц . пры тры м ліваецца м о наф ізіцтва (в учэн н я аб вы клю чна бож ай, а не падвойнай, богачалавечай с у тн а сц і Х р ы ста), якое яш чэ на халкідо нскім сусв. саборы (4 5 1) было пры энана ераты чны м . У 506 на Д зв ін ск ім царк. саборы А а .ц . ка н ча ткова адмежнвалася ад візанты йскай і стала аўтакеф альнай. Ц аркву ўзн ачальвае «вярхоўны патр ы яр х-каталіко с усіх армян», я к і паж ы ццёва выбіраецца саборам е п іскапаў у Э чм іяд зін е (гіст. цэнтр А .а .ц . каля Ерэвана). А .а .ц . мае зам еж ныя іерархічны я прастолы : патры ярш ы я ў Іерусалім е і Стам буле і каталіко скі ў К іл ік іі, я к ія пры знаю ць сваю залеж насць ад Э чм іяд зін а; епархіяльны я ўпр аўле н н і ў З Ш А , П аўд. Ам ерыцы, Зах. Еўропе, Б . і Сярэд нім Усходзе, на Д .Усходзе. А .А .Ц іт а в е ц . А Р М Я ́Н С К А Я М О В А , сам астойнае адгалінаванне і н д а е ў р а п е й с к і х м о ў . М ова а р м я н ·, дзярж . мова А р м е н і і . П аш ы рана таксама сярод армян Азербайджана, Гр узіі, С ір ы і, Ір ана, Л іван а, Тур ц ы і, З Ш А , некат. кр аін Зах. Еўр о пы , А м еры кі. У ле ксіц ы і ф анеты цы ёсцъ агуль-

Ручнік з арнаментам. Мінская фабрыка мастацкіх вырабаў «Мастра*. 1990-я г.

леўская п р эм ія Ф .Б а е р а м ).

м іру

(1908,

разам

з

А Р Н А М Е Н Т (ад лац. om am entum уп р ы гож анне), узор з ры тм ічна ўпарадкаван ы х элементаў для аздаблення твораў А рмянскае нісьмо. вы яўл. і дэкар .-пры клад нога мастацтва, прадметаў побы ту, арх. збудаванняў і горны стэп . Н а паўд., больш вільго тны х ін ш . У залеж насці ад твора, яго формы, схілах — зар асн ікі т и п у м аквісу, вы ­ м атэрыялаў, спосабу вы кан ан н я можа ш эй — дубовыя паркавы я л я сы , рэдка- бы ць м аляваны , разьбяны , вы ш ы ваны , плецены , інкруставаны , лессе з ф іста ш н іку і вдлоўцу, горны тка н ы , стэп і а л ьп ій ск ія л у гі. П а Б ітл іск ім і набіваны , гравіраваны і ін ш . Паводле П азардж ы кскім праходах пракладзены характару бывае геам етры чны , р аслін н ы ч ы іу н к і і ш аш а. (п а л ъ м е т а , а к а н т ), тэр аталагічны

АРНАМЕНТ

стылю. Н а Беларусі А. вядомы з часоў палеалпу, асабліва разнастайны ў эпоху неаліту. Тагачаснаму А. на вырабах з (стылізаваныя малюнкі звяроў, пту- косці, дрэва, гліны надавалася сэнсавае шак), камбінацыі геам. і раслінных і магічнае значэнне. Специфичныя матываў ( арабескі). У якасці матываў А. рысы набыў у працэсе фарміраванкя выкарыстоўваюць розныя знакі і бел. народнасці ў 13— 16 ст., развіваўся эмблемы (гербы). Вядомы ўсім народам ва ўзаемадзеянні з культурай інш. наросвету, вобразна адлюстроўвае іх нац. даў. Адметнасцю вызначаюцца разьбяасаблівасці, характар пануючага маст. ныя па ляўкасе арнаментальныя фоны

498

бел. абразоў 16— 18 ст. Шырокую вядомасць набыла беларуская рэзь, А. на слуцкіх поясах, кафлі, вырабах урэцканалібоцкага шкла і інш. Нац. рысы А найб. ярка ўвасобіліся ў нар. дэкар.прыкладным мастацтве. У вышыўцы і ткацтве пераважае геам. (пераважна рамбічны) чырвона-чорны А на белым ф оне палатна; у разьбяным дэкоры на предметах побыту — зубчыкі, крыжыкі,

Да арт. Арнамент. 1. Вязание. 1920. Магілёўская вобл. 2. Вышыўка. 18 ст. 3. Тканіна. 1920. Гродзенская вобл. 4, Тканіна. 1950. Гомельская вобл. 5. Тканіна. Канец 19 ст. Мінская вобл. 6. Посцілка. 1900. Піншчына. 7. Фрагмент ручніка. 1934. Талачынскі р-н, Відебская вобл. 8. Вышыўка. 1920. Брэсцкая вобл.

шматпраменныя разеткі; у аздабленні нар. жылля — геам. салярны, стылізаваны раслінны і зааморфны. У цяперашні час А. страціў свае сімвалічнае значэнне і выконвае чыста дэкар. ролю. Лепшыя узоры бел. А., узбагачаныя сучас най рэчаіснасцю, выкарыстоўваюцца ў лёгкай і мает, прам-сці, архітэктуры, дэкар.-прыкладным мастацтве, маст. творчасці.

вышыні і рухомасці пеўчых галасоў і інш. Багаццем А. вызначаюцца дэямесцвенныя спевы ў старарус. пеўчым мастащ ве, франц. клавесінная музыка 17— 18 ст. («галантны стыль»), італьян. оперы 18 ст. Для сучаснай прафес. музыкі мала характэрная, за выключэннем твораў, заснаваных на стылізацыі. Вылучаюць с у р а з м е р н у ю А . (перыяд. паўтор меладычных груп, перава-

АРНЕМ

499

палотнішча, якое набыло абрыс віяланчэлі. На Беларусі захаваліся А. 17— 19 ст., пашытыя з парчовых і шаўковых тканін, атласу, аксаміту адпаведнага канкрэтнай літургіі колеру (зялёнага, фіялетавага, белага, чырвонага, сіняга) і аздобленыя аплікацыяй або гафтам, тасьмой і карункамі з залатымі ці сярэбранымі ніткамі, часта жэмчугам і каштоўнымі камянямі. Выяўлены А., зробленыя са слуцкіх паясоў (у касцёлах вёсак Чарнаўчыцы Брэсцкага і Новая Мыш Баранавіцкага, г.п. Ружаны Пружанскага, г. Косава Івацэвіцкага р-наў). Калекцыі А. 17— 18 ст. зберагаюцца ў Нац. музеі Беларусі і Нац. маст. музеі Беларусі; значная калекцыя А. 18— 19 ст. — у М узеі стараж.-бел. культуры ІМ ЭФ АН Беларусі. М.М.Яніцкая. А́Р НЕМ (Arnhem), горад на У Нідэрландаў. Адм. ц. правінцыі Гелдэрланд. Засн. на месцы рым. паселішча. 128 тыс. ж.; з прыгарадамі 293 тыс. (1985). Порт на правым беразе Рэйна. Машынабудаванне, хім., фармацэўтычная, саляная, скураная прам-сць, вытв-сць штучных тканін. Нідэрландскі музей пад адкрытым небам (нар. архітэктура, дэкар. мастацгва), сафары-парк. Паблізу а ., у Агэрло — музей КролерМюлер з калекцыяй карцін В. ван Гога. Арх. помнікі 14— 18 ст.

Да арт. Арнамент. Франтыспіс Карана Аргун-шаха. Егілст. 1368—88.

Літ.: С о к о л о в а Т. Орнамент —почерк эпохи: [Альбом]. Л., (1972); Беларуси народны арнамент: [Альбом]. Мн., 1955; Peesch R. Ornamentik der Volkskunst in Europa.

Leipzig, 1981 Я.М.Сахута. АРНАМЕ́Н ТЫКА. спосабы ўпрыгожвання вакальнай і інструментальнай ме-

Да арт. Арнамент. Маёлікавая абліцоўка сцен у палацы Таш-Хаўлі ў Хіве. 1830-я г.

жае ў інстр. музыцы) і н е с у р а э мерную ў характары rubato (акцэнтаванне асобных гукаў мелодыі, павышэнне экспрэсіі; пераважае ў вак. музыды). З.Я.Мажэйка.

А́Р НЕМ Л ЕН Д (Am hem Land), паўвостраў на П н Аўстраліі. Абмываецца Тыморскім і Арафурскім морамі, зал. Карпентарыя. Даўж. каля 320 км. Шыр. да 460 км. Паверхня — паката-ўзгорыстае плато (выш. ад 180 м на П н да 400 м на П д), складзенае з пясчанікаў і расчлянёнае рэкамі на астанцовыя масівы. На Пн акаймаваны шырокай раўнінай, якая крута абрываецца да мора. Берагі

Д а а р т. Арнамент. В о р са в ы ды ван «Мараза». Шырванская труп а. П ач.

19 ст.

лодыі; сукупнасць гукаў, якія аплятаюць асн. лінію мелодыі. Вытокамі звязана з мастацтвам імправізацыі, пашырана ў аўтэнтычным фальклоры. Адрозніваюць мелізмы і свабодную А. — апяванне гукаў асн. мелодыі рознымі фігурацыямі, фіярытурамі, пасажамі. Маст. функцыі і выразныя магчымасці А. ў значнай ступені залежаць ад асаблівасцяў муз. інструментаў,

AP HAT (лац. omatus), верхняе літургічнае адзенне рымска-каталіцкага духавенства. Складаецца э 2 палотнішчаў, закругленых унізе і змацаваных плечавымі швамі. А́л ранаецца паверх інш. адзення. Да эпохі барока А. мелі выгляд палярыны; яе перад аздабляўся вертыкальна нашытым пасам, тыльны бок — нашытым крыжам. Барочны А. меў фігурныя краі пярэдняга

Арнат. Баранавіцкі раён Брэсцкай вобл. 19 ст.

моцна парэзаныя. Радовішча уранарадыевых (Рам-Джанглі), жал. рудаў, баксітаў. Клімат субэкватарыяльны. Сярэдняя т-ра паветра на працягу года каля 25°С, ападкаў ад 500 мм (зімой) да

500

АРНІКА

2000 мм (летам) за год. У далінах рэк вільготныя субэкватарыяльныя лясы (пальмы, фікусы), на наветраных схілах гор і на вяршынях масіваў эўкаліптавыя лясы і саванны. Жывёльны свет: мядзведзь каала, кенгуру, вамбаты, кусты; з птушак — казуары, папугаі, лірахвосты. На П нЗ — порт Дарвін. АРНІКА, род кветкавых раслін, гл. К упалънік. АРНІТА... [ад грэч. om is (om ithos) птушка], першая састауная частка складаных слоу́, якая абазначае: «які адносіхща да птушак», напр., арніталогія, арнітафауна. АРНІТАЛАГІЧНЫ 3AKÀ3HIK, біялагічны заказнік, асн. мэтай утварэння якога з ’яўляецца ахова, захаванне і аднаўленне асобных відаў птушак, іх

К.Лінея. Даследаванні вучоных англ. Т.Гекслі, рус. М .АМ ензбіра і ням. М.Фюрбрынтера, Г.Гадова і Э.Зеленкі ў канцы 19 ст. паслужылі асновай сучаснай класіфікацыі птушак і вызначылі іх важнейшыя філагенетычныя сувязі.

На тэр. Беларусі першыя арніталагічныя звесткі належаць да сярэдзіны 18 — пач. 19 ст. (Г.Ржанчынскі, Э .Э йхвальд), у 2-й пал. 19 ст. звязаны з працамі К.Тызенгаўза, В.Тачаноўскага. А. Пэўным укладам У развіццё з ’яўляюцца даследаванні ням. арнітолагаў А.Рэйханава, О.Цэдлітца, Х.Захтлебена і інш. у час 1-й сусв. вайны. А сно­ вай сістэматычнага развіцця А. сталі да­ следаванні У.М.Ш нітнікава і яго першая грунтоўная зводка «Птушкі Мінскай губерні» (1913). Далейшае развіццё А звязана з дзейнасцю А Ш тама, У.В.Стачынскага, С.В.Кірыкава, Я.Даманеўскага, І.М.Сяржаніна, А.У.Ф ядзюшына, М .С.Долбіка і інш. Н .-д. работа вядзецца ў Ін-це заалогіі АН Беларусі, у

Ильичев В.Д., К а р т а ш е в Н.Н., Шилов И. А Общая орнитология. М., 1982. М.Я.Нікіфараў.

АРНІТАФАУНА (ад арніта... + фауна), а в і ф а у н а , гістарычна сфарміраваная сукупнасць відаў ігтушак пэўнай мясцовасці, краіны або геал. перыяду. Сусветная А. аб'ядноўвае каля 8,6 тыс. відаў. На Беларусі 18 атр., каля 300 відаў і падвідаў. Найб. пашыраны вераб’інападобныя — 92 віды. Сучасныя рысы набыла ў пасляледавіковы перыяд. Эндэмікі адсутнічаюць. Мяшаная, паходзіць ад еўрапейскага (птушкі шыракалістых лясоў), сібірскага (птушкі цемнахвойных лясоў) і міжземнаморскага (нгушкі хмызнякоў і адкрытых прастораў) тыпаў фаун. Найб. колькасць відаў (81) гняздуецца ў лясах, 52 віды — прыбярэжна-водныя. 224 віды гняздуюцца, 66 — мігранты або выпадкова залётныя, 9 трапляюцца толькі зімой. Паляўнічыя віды: цецярук, слонка, бакас, дупель, глушэц, рабчык, крыжанка, чыркі, шэрая курапатка і інш. У Чырв. кнізе Беларусі 75 відаў. АРНІТАХАРЬІЯ (ад арніта... + choreo іду, пашыраюся), распаўсюджванне насення і пладоў раслін, спораў грыбоў з дапамогай птушак; прыватны выпадак зоахарыі. Птушкі разносяць насенне і плады ў лапках, дзюбах або зашчочных мяшках (напр., жалуды і арэхі разно­ сяць сойкі, кедроўкі і інш .) — сінарнітахарыя. Назапашваючы корм, птушкі хаваюць яго каля пнёў, пад мох і ў інш. месцы. Часам насенне не траціць усходжасці, калі праходзіць праз стрававальны тракт птушак (напр., аўсянкі, малінаўкі, дразды, амялушкі і інш. так пераносяць насенне рабіны, вішні, малін, каліны, чарніц, чаромхі і інш. раслін) — эндаарнітахарыя. А адбываецца таксама пры выпадковым пераносе птушкамі пладоў, насення і спораў, якія прыліпаюць Да пер’я, дзюбы і лапак — эпізоахарыя.

Арнем. Р ы н к а в а я плошча.

унікальных згуртаванняў і асяроддзя пражывання. Н а Беларусі 2 А.з. мясц. значэння: Дьгмаўшчына ў Віцебскім і Езярышчанскі ў Гарадоцкім р-нах Віцебскай вобл. АРН ІТАЛ О ПЯ (ад арніта... + ..логія), раздзел заалогіі, які вывучае птушак, іх біялогію, геагр. паш ырэнне, шляхі міграцый, экалогію і гасп. значэнне. Даныя А. ляжаць у аснове развіцця сістэматыкі, біягеаграфіі, папуляцыйнай біялогіі, выкарыстоўваюцца ў біёніцы, паразіталогіі, эпідэміялогіі. Першы твор з апісаннем птушак вядомы з 4 ст. да н.э. («Гісторыя жывёл» Арыстоцеля). У 2-й пал. 16 — пач. 17 ст. з ’явіліся працы натуралістаў франц. П.Белона, швейц. К.Геснера і італьян. У.Алъдравандзі, якія абатульнілі звесткі па А таго часу. У 1713 апублікавана класіфікацыя птушак, распрацаваная англ, біёлагам Дж. Рэем, у 1735 — навук. наменклатура птушак швед, вучонага

APH ITÓ 3 (ад арніта... + ...оЗ), п с і т а к о з , вострая інфекцыйная хвароба дзікіх і свойскіх птушак, млекакормячых жывёл і чалавека. Узбуджальнік — хламідыя Chlamidia psittaci. У птушак суправаджаецца пашкоджаннем парэнхіматозных органаў, кішэчніка, паветраносных мяшкоў, ц.н.с. Крыніца інфекцыі — хворыя і перахварэлыя птушкі, асабліва ўспрымальны да яе маладняк. У мэтах прафілактыкі ўводзяць каранцін на птушкаферМах, робяць дэзінфекцыю . Жывёлы і чалавек заражаюцца ад птушак і праз інфіцыраваныя яйцы. Характэрныя прыкметы: слабасць, санлівасць, панос, адсутнасць алетыту, дрыжыкі, выдзяленні з носа, цяжкае дыхание, кан’юнктывіт, паралічы, эапаленне лёгкіх. Лячэнне тэрапеўтычнае.

запаведніках, ВНУ. Праведзена біяцэналагічнае вывучэнне найб. важных у гасп. адносінах птушак (курыных, драпежных, галянастых, вадаплаўных); удакладнены склад фауны, стан і дынаміка насельніцгва птушак розных біятопаў у залежнасці ад уздзеяння на іх асн. антрапагенных фактараў, высветлена відавая разнастайнасць, эколага-фізіял. асаблівасці, феналогія размнажэння і інш. пытанні біялогіі найб. пашыраных відаў. Даследуюхща рэдкія відЫ птушак, абгрунтавана ўключэнне ў Чырв. кнігу Рэспублікі Беларусь відаў, якія патрабуюць асаблівай аховы, многія даныя А. выкарыстоўваюцца для распрацоўкі нац. сістэмы ахоўных тэрыторый. Літ.: Ф е д ю ш и н AB., Д о л б и к М.С. Птицы Белоруссии. Мн., 1967; Н и ­ а — γ-д ы а м і н а в а л я кифоров М.Е., Я м и н с к и й Б.В., А РН ІЦ ІН , Шкляр о в Л.П. Птицы Белоруссии: р ’ я н а в а я к і с л а т а , C5H 12O2N 2, Справ.-определитель гнезд и яиц. Мн., 1989; арганічнае рэчыва з групы амінакіслот.

Белыя крышталі, добра раствараюцца ў вадзе і спірце, дрэнна — y эфіры. Атрымліваецца пры гніенні бялкоў і гідролізе аргініну. У свабодным стане ёсць у тканках млекакормячых і ў раслінах, уваходзіць у некаторыя антыбіётыкі (граміцыдзін С і інш.). А — каталізатар пры сінтэзе мачавіны ў арганізме праз арніцінавы цыкл, прымае ўдзел ва ўтварэнні поліамінаў, здольны ператварацца ў пралін. АРНІЦШ АВЫ ЦЫ КЛ, ц ы к л ма­ чавіны, цыкл КрэбсаХ е н з е л е й т а , цыклічны ферментатыўны працэс утварэння мачавіны з вуглякіслага газу, аміяку і аспарагінавай к-ты ў арганізме чалавека, некаторых пазваночных жывёл, раслін і мікраарганізмаў. Асн. рэакцыі А.Ц. ў млекакор­ мячых вывучаны англ, біяхімікамі X. Крэбсам і К. Хензелейтам (1932 і інш.), адсюль другая назва. Спачатку да арніціну далучаецца карбамілфасфат (макраэргічны прадукт кандэнсацыі аміяку і вуглякіслага газу) з утварэннем цытруліну, да якога затым далучаецца амінагрупа аспарагінавай к-ты, з утварэннем аргініну. Апошні гідралітычна распадаецца на мачавіну і арніцін, які зноў уключаецца ў цыкл ператварэнняў. На біясінтэз адной молекулы мачавіны ў цыкле расходуюцца 2 молекулы АТФ. Біял. значэнне А.ц. заключаецца ў вывядзенні з арганізма таксічнага для тканак аміяку. АРНО́Л ЬД Фёдар Карлавіч (17.12.1819, С.-Пецярбург — 7.3.1902), рускі лесавод. Скончыў Лясны ін-т у Пецярбургу. Праф. Ляснога (з 1857) і Земляробчага (з 1866) ін-таў у Пецярбургу. У 1876— 83 дырэктар Пятроўскай земляробчай і лясной акадэміі. Навук. працы па гісторыі лесаводства, лясной таксацыі, аўтар падручніка лесаводства, спец, курсаў па лесаводстве. Те.: Русский лес. T. 1—3. 2 изд. Спб., 1893—99.

АРН О́Л ЬД БРЭШ Ы ЯН СК І, А р н а льда Брэшыянскі (лац.

Amoldus de Вгіхіа, італьян. Amaldo da Brescia; каля 1100, г. Брэша, Італія — 18.6.1155), італьянскі паліт. і царкоўны рэфарматар. Вучань U .Абеляра. У 1137 узначаліў барацьбу жыхароў Брэшы супраць епіскапа — сеньёра города. Раш эннем Усяленскага сабора 1139 выдвараны з Італіі. За крытыку духавенства выгнаны з Францыі, Цюрыха. Вярнуўшьіся ў Рым (1145), удзельнічаў у кіраванні Рымскай рэспублікай (1143— 55), створанай у выніку антыпапскага паўстання, выступіў як ідэолаг барацьбы рымлян за захаванне р эспублікі, пазбаўленне духавенства ўласнасці і свецкай улады. Паводле распараджэння папы пакараны смерцю. АРНО́Л ЬФА Д Ы КА́М ЕЮ (Amolfo di Cambio, каля 1245 — да 1310), іта­ льянскі скульптар і архітэктар. Прадстаўнік Протарэнесансу. У скульптуры (грабніца кардынала дэ Брэй у царкве

Сан-Даменіка ў Арвіета, каля 1282) звярнуўся да ант. спадчыны, дабіўся манумент. пластычнасці вобразаў; у архітэктуры (пачатыя ў канцы 13 ст. цэрквы Санта-Крочэ і Палаца Векэё ў Фларэнцыі) выступіў як прадстаўнік італьян. готыкі. Літ.: R o m a n i n i A M . Arnolfo di Cambio e lo «Stil novo» del gotico italiano. 2 ed.

Firenze, 1980. Я.Ф.Шунейка.

«AP Н У В 0» (франц. art nduveau літар. новае мастадава), пашыраная ÿ нскаторых еўрап. краінах і ЗШ А назва стылю мадэрн.

501

АРОЛ

АРОЛ М. (сапр. П я т э л ь с к і Сцяпан Язэпавіч; каля 1890, мяст. Гарадок Беластоцкага пав. — канец 1917 ці пач.

1918), бел. паэт, перакладчык, публіцыст, фалькларыст. Скончыў царк. настаўніцкае вучылішча ў Ялоўцы (1909, Беласточчына). Настаўнічаў на Беласточчыне, Гродзеншчыне, Ковеншчыне. 3 1914 на фронце. Узнаг. Ге-

APÓJI (лац. Aquila), экватарыяльнае сузор’е. Найб. яркія зоркі 0,8 (Альтаір), 2,7 і 3,0 візуальнай зорнай велічыні. На тэр. Беларусі бачны вясной, летам і ўвосень.

APÓJI, горад у Расіі, цэнтр Арлоўскай вобл., на р. Ака. Засн. ў 1566. 342,6 тыс. ж. (1994). Чыг. вузел. МашынабудаванМАрол.

Лрніціііавы цыкл.

не (дарожныя машыны, пагрузчыкі, тэкст. машыны, станкабудаванне, прыладабудаванне; вытв-сць выліч. тэхнікі i інш .), металургія (вытв-сць сталі), лё­ гкая (трыкат., абутковая, швейная), харч, прам-сць. Вытв-сць буд. матэрыялаў (шкло́, цэгла). П.І.Рогач.

оргіеўскім крыжам. 3 1909 друкаваўся ў «Нашай ніве». У паэзіі А — матывы паняволення роднага краю і народа, роздум над рэнегацгвам ч асти́ бел. інтэлігенцыі. Вершы адметныя лірызмам, паяднаннем рэальнага і абагульнена-сімвалічнага, філасафічнасцю. У іх прыкметны ўплыў вобразаў, матываў, паэтыкі Я.Купалы і Я.Коласа. Даследчык і прапагандыст бел. нар. песні. Лічыў яе крытэрыем высокаго паэт. майстэрства. Перакладаў на бел. мову В.Бялінскага, дастасоўваючы думкі рус. крытыка да патрэб самасцвярджэння нацыі, гал. праблем маладой бел. л-ры.

3 укр. л-ры пераклаў байкі Л.Глібава. Тв.: Лірнік Мн., 1991. Літ.: Л о й к а A A Гісторыя беларускай літаратуры. Дакастр. перыяд. 2 выд. Мн., 1989. Ч. 2. С. 459—561; С а л а м е в і ч Я.М. Арол — нашаніўскі паэт, перакладчык, публіцыст / / Бел. мова і лігаратура ў школе.

1988. № 6. І.У.Саламевіч.

«АРО́Л » («Adler»), кодавая назва карнай аперацыі, праведзенай ням. фашыстамі на акупіраванай Беларусі ў Вял. Айч. вайну 20.7.— 10.8.1942 сунраць партызанаў і цывільнага насельніцтва Клічаўскай партыз. зоны. Праводзілася сіламі баявой групы групенфюрэра СС БахЗелеўскі, часцей ахоўных дывізій, артдывізіёнаў, камандаў тайнай палявой паліцыі і СД, зондэркамандаў пад агульным камандаваннем ген.-м.

АРОЛ-КАРЛІК (Hieraaetus pennalus), птушка сямейства ястрабіных атр. сокалападобных. Пашыраны ў Паўд. Еўропе, Пярэдняй і Сярэдняй Азіі, Паўн.Зах. Афрыцы. На Беларусі сустракаецца рэдка ў паўд. раёнах, занесены ў Чырв. кнігу. Невялікі даўгахвосты арол, даўж. 46—60 см, масай 500—900 г. Размах крылаў каля 1,2 м. Апярэнне зверху бурае, знізу белаватае з вузкімі цёмнычі стракацінамі Прылятае ў красавіку. Гнёзда на галінах дубоў і елак на выш. 8—22 м. Нясе 1—3 яйцы. Кормііпіа дробнымі птушкамі і грызунамі. Здабычу высочвае ў палёце або падпільноўвае ў засадзе.

Рыхерта. Ім процістаялі 11 партыз. атрадаў, больш за 2 тыс. партызанаў, падпарадкаваных 208-му партыз. атраду імя Сталіна (У.І.Нічыпаровіч), у зоне знаходзілася некалькі тысяч жанчын, старых, дзяцей. У выніку аперацыі было загублена больш за 1,5 тыс. чал., спалена 31 веска, захоплены больш за 3 тыс. галоў жывёлы і інш. маёмасць.

А РО Л -М А П Л ЬН ІК (Aquila heliaca), птушка сямейства ястрабіных атр. сокалападобных. Пашыраны ў Паўд. Еўропе, Азіі, П аўн.-Зах. Афрыцы. На Бе­ ларусі вельмі рэдкі выпадкова залётны від. Жыве ў старых лісцевых і мяшаных лясах, якія чаргуюцца з адкрытымі мясцінамі. Занесены ў Чырв. кнігу СССР.

502

Ар о н

Вял. арол, даўж. цела 72—84 см, размах крылаў каля 2 м, маса 2,5— 3 кг. Самкі большыя за самцоў. Дарослыя птушкі цёмна-бурай афарбоўкі, галава вохрысгая або белаватая, на плячах белыя плямы. Дзюба масіўная, моцная. Гнёзда з тоўстых галін на верхавінах высокіх дрэў. Нясе 2 (радзей 3) белыя яйцы. Корміцца пераважна дробнымі млекакормячымі, птушкамі, мярцвячынай. Карысны для сельскай і лясной гаспадаркі (знішчае шкодных грызуноў).

Распрацоўваў т.зв. критичную філасофію гісторыі. Лічыў, што прагрэс навукі і тэхнікі ў 20 ст. параджае пэўныя ідэалы і адначасова робідь немагчымым іх здзяйсненне, што вядзе да масавага песімізму. Драма цывілізацыі, паводле А., складаецца з супярэчнасці спосабаў існавання і ідэалаў дэмакр. і індустр. грамадства; дисгармонія гэтнх 2 тэндэнц нй сучаснай цнвілізацні робіць яе нестабільнай. Асн. працн: «Уводзінн ў філасофію гісторні» (1938), «Этапн сацнялагічнай думкі» (1967), «Расчараванне ў прагрэсе» (1969), «Прамова ў абарону Еўропн, што дэградэіруе» (1977) і інш. Аўтар «Мемуараў» (1983).

АРОН (Aron) Рэймон (14.3.1905, Па­ р и ж — 17.10.1983), французскі філосаф, сацыёлаг. Праф. Кёльнскаго (з APÓHHIK, аройнік, арум 1930), у 1956— 68 праф. у Сарбоне, з (Arum), род кветкавнх раслін сям.

1970 — у Калеж д э Франс, потым ароідннх. Каля 15 відаў. Пашыраны ў Берлінскага ун-таў. Паліт. аглядальнік Еўропе, Малой і Пярэдняй Азіі. 6 відаў газет «Le Figaro» («Фігаро», з 1947), трапляюцца ў лясах на Пд Еўрап. ч. б.

«L’Express» («Экспрэс», з 1977). Адзін з СССР, на Каўказе і ў Сярэдняй Азіі. На аўтараў тэорый «адзінага індустрыяль- Беларусі асобныя відн ў калекцні нага грамадства» і «дэідэалагізацыі». Цэнтр. бат. сада АН.

актриса. Заел. арт. Беларусі (1938). Скончила Бел. драм, студню ў Маскве (1926, яўр. секция). Працавала ў Дзярж. яўр. т-p u БССР (да 1949). У 1950— 56 у Т -рн драмы і камедыі при Белдзяржэстрадзе. У 1970— 90 мает, кіраўнік Мінскага нар. т-ра мімікі і жэсту Бел. рэсп. т-ва глухіх. Мастацтва А. вызначалася разнастайнасцю фарбаў у абмалёўцы характараў, глыбокім пранікненнем у псіхалогію персанажаў. 3 лепшых роляў: Вера Паўлаўна («Пяюць жаваранкі» К.Крапівы), Антаніна Цімафееўна («Выбачайце, калі ласка!» АМ акаёнка), Голда («Тэўе-малочнік» паводле Ш олам-Алейхема), Лаўрэнсія («Фуэнтэ Авехуна» Лопэ д э Вэгі), Мірандаліна («Карчмарка» К.Гальдоні). АРОСКА (Orozco) Хасе Клементэ (23.11.1883, г. Сапатлан, Мексіка — 7.9.1949), мексіканскі жызапісец. Адзін з заснавальнікаў нац. школы манум. жывапісу. У 1908— 14 вучыўся ў AM у Мехіка. Удзельнік мексіканскай рэвалюцыі 1910— 17. У 1917— 19 і 1927— 34 жыў у ЗШ А. Аўтар серыі акварэляў «Мексіка ў рэвалюцыі» (1913— 17), карцін, кніжных ілюстрацый, манум. размалёвак: ф рэскі ў Нац. падрыхтоўчай школе ў М ехіка (1922— 27), «Праметэй» у Памона-коледжы ў Клермонце ў Каліфорніі, ЗШ А (1930), капэлы ў Піядалаяры, шпіталі Каваньяса ў Гвада­ лахары (абодва 1938— 39) і інш. Літ.: К о с т е н е в и ч 1969.

А Х К . Ороско. Л.,

АРОТАВАЯ И СЛ АТА (ад грэч. oros малодзіва), в і т a м і н Віз, 2 , 4 - д ы оксіпірамідзін-6-карбонав а я к і с л а т а . Прысугнічае ў тканках жывёл, раслін і мікраарганізмах; стымулюе рост. Папярэднік лірымідзінавых асноў, неабходных для біясінтэзу нуклеінавых кіслот, сінтэзуецца з аспарагінавай кіслаты і карбамілфасфату. Вылучана ў 1905 з каровінага малака, выяўлена ў малацэ інш. жывёл і жаночым, шмат у дражджах і печані. Каліевую соль А.к. выкарыстоўваюць у м едици не. Арол-карлік.

Лроннік альпійскі.

Шматгадовыя аднадомныя травяністыя расліны выш. 25— 30 см з шара- або яйцападобным клубнем. Лісце суцэльнае, сэрца- або коп’епадобнае, бліскучае, на доўгіх чаранках. Аднаполыя кветкі ў катахах, укрытых пакрывалам белага, зеленаватага або цёмна-фіялетавага колеру. Плод — ярка-чырвоная ягада. Дэкар. і лекавыя расліны. Свежыя расліны агругаыя (ёсць рэчывы сапаніна-глюказіднага харакгару). Высушаныя клубні А плямістага (A maculatum) і інш. відаў маюць да 25% крухмалу, нрцдатныя ў ежу. Арол-магільнік.

АРОНЧЫ К Юдзіф (19.12.1908, М інск —

Самойлаўна 3.6.1993), бел.

АРОЧКА Мікола (Мікалай Мікалаевіч; н. 10.12.1930, в. Вецявічы Слонімскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. паэт, літ,знавец, критик, празаік, перакладчык. Д -р філал. н. (1981). Скончыў БДУ (1956). 3 1966 у Ін-це л-ры АН Бела­ русі. Друкуецца з 1949. Першы зб. паэзіі «Не ўсе лугі пакошаны...» (1958). У паэзіі А. спалучаюцца лірызм, задушэўнасць інтанацый, роздум пра мінулае Бацькаўшчыны, трагізм вайны, што апаліла маленства паэта, складаныя праблемы сучаснасці (зб. «Ветраломная паласа», 1962; «Крылатае семя», 1967; «Кветкі бяссмертніка», 1972; «Матчына жыта», 1978; «Падземныя замкі», 1986). Адрадзіў ў сучаснай бел. л-ры жанр драм. паэмы («Курганне», 1980; «Крэва», 1982; «Шляхі і краты», 1984; «Судны дзень Скарыны», 1991). Аўтар аповесці «Хай расце маладая таполя» (1963), зб. вершаў для дзяцей «У

птушынай вёсцы» (1964). Даследуе сучасную бел. паэзію , жанр паэмы, літ. ўзаемасувязі (кн. «Валянцін Таўлай», 1969; «Сучасная беларуская паэзія», 1976; «Беларуская савецкая паэма», 1979; «Максім Танк», 1984; «Пад высокай зоркай: П аэзія М.Ю .Лермангава ў творчым лёсе Аркадзя Куляшова»,1990). Те.: Колас на ржышчы: Выбр. Мн., 1980; Памяць зярнятаў: Выбр. Мн., 1991. І.У. Саламевіч. АРПА, У с х о д н і А р п а ч а й , рака ў Арменіі і Нахічэванскай Рэспубліцы, левы прыток Аракса. Даўж. 128 км, пл. бас. 2630 км2. Пачынаецца на схілах Зангезурскага хрыбта, у сярэдняй ч. дячэ па міжгорнай катлавіне. Сярэдні расход вады 11,5 м 3/ с (каля г.п. Ехенадзор, Арменія). Выкарыстоўваецца на араш энне, таму летам воды А. не даходзяць да р. Араке. Для перакіду водаў А ў воз. Севан пабудаваны тунэль (48,6 км). У вярхоўях А. курорт Джэрмук.

пасаў. Узніклі ў 16 ст. Д а канца 19 ст. займаліся таксама вырабам, рамонтам і зборкай узбраення і боепрыпасаў. У Расіі гал. А. былі ў Маскве, Пецярбургу, у Англіі — у Вуліджы, у Францыі — у Ліёне, у Германіі — у М юнхене, у Італіі — у Турыне, у ЗШ А — у СпрЫнгфілдзе. У 20 ст., калі вытв-ець зброі была вылучана ў самастойную галіну прам-сці, А сталі выконваць функцыі базаў і складоў рознага прызначэння. У Францыі і ЗІІІА А. наз. некаторыя суднабуд. заводы. На Беларусі А (цэйхгаузы) будавалі ў вял. замках, абарончых вузлах гарадоў, сядзібнапалацавых комплексах. У мураваных або драўляных 1- або 2-павярховых будынках вылучаліея памяшканпі, дзе захоўваліся гарматы, ручныя стрэльбы, халодная зброя, за­ пасы пораху, ядраў, куль і ішп. У 17— 18 ст. А іенавалі у́ Слуцку, Крычаве, Бабруйску і інш. гарадах, у 19 ст. — у Бабруйскай і Брэсцкай крэпасцях.

АРСЕН, А р с е н Адзелашвілі (? — 1843), удзельнік сялянскага руху ў Грузіі ў 1-й пал. 19 ст. Адабраныя ў багацеяў каштоўнасці і маёмаець ён раздаваў беднякам, за што набыў павагу прыгаечанага народа. Яму прысвечана груз. нар. паэма «Песня пра Арсена» (створана ў 1840-я г., апубл. ў 1872). Яго вобраз як нар. героя ўвасоблены ў творчасці многіх пісьменнікаў, адлюстраваны ў драматургіі і кіно. АРСЕНАЛ (франц. arsenal), установа для захоўвання ваеннай зброі і боепры-

503

АРСЕНІДЫ , хімічныя злучэнні металаў з мыш’яком. Вядомыя для ўсіх металаў (і паўметалаў), акрамя сурмы, вісмуту, свінцу і талію. Крышт. рэчывы з метал, бляскам, маюць высокія т-ры плаўлення ( напр., для А. серабра t™ 1740 °С). А галію (GaAs) і індыю (InAs) — паўправадніковыя матэрыялы, якія вы-

АРСЕНАПІРЬІТ (ад лац. aisenicum + пірыт), м ы ш ' я к о в ы калчадан,

АРПАДЫ , А р п а д а в і ч ы , княжацка-каралеўская дынастыя ў Венірыі [889— 1301]. Правілі ў перыяд фарміравання феад. адносін і пачатку феад. раздробленасці. Заснавальнік дынастыі Арпад (Aipad) [889— 907]. Найб. вядомыя прадстаўнікі: Іштван [997— 1038, з 1000 першы кароль Венг. каралеўства Іштван I Святы], каралі Ласла I Святы [1077— 95], Бела IV [1235— 70].

APC Н О́В А (лац. ars nova літар. новае мастацтва), прагрэсіўны кірунак у французский і італьянскай музыцы 14 ст.; процілеглы тэрміну а р с а н т ы к в а (лац. are antiqua старое маста­ цтва), які мае на ўвазе муз. мастацтва да пач. 14 ст. Тэрмін узнік каля 1320 у выніку дыскусіі паміж прадстаўнікамі новага мастацтва (Іаан д э Мурыс, Філіп д э Вітры) і старога (Якаб Льежскі) і адлюстраваў пералом, што адбыўся ў франц. музыцы таго часу. У сучасным музыказнаўстве тэрмін «А.н.» часта выкарыстоўваюць у значэнні шырокай гісторыка-стылявой катэгорыі, якая характарызуе зах.-еўрап. музыку 14 ст. як новы этап у развіцці муз. мастацтва на шляху ад еярэднявечча да Адраджэння. Гал. рысы: адмаўленне ад выкарыстання выключна жанраў царк. музыкі і зварот да свецкіх вак.-інстр. камерных жанраў (ронда, балада, вірэле ў Францыі, балаты, мадрыгалы, качы ў Італіі), збліж энне з бытавой песеннасцю , выкарыстанне розных муз. інструментаў.

АРСЕНКА

М-Арочха.

А.Дз.Арсенк».

карыстоўваюцца ў лазерах, выпрамніках і інш. Гл. таксама Мыш 'яку злучэнні.

ХАроска. Мужчына з агню. Фрэска на купале капэлы ў г. Піядалаяра. 1938 —39.

мінерал класа сульфідаў FeAsS. Прымесі кобальту, нікелю, золата і інш. Крышталізуецца ў манакліннай або трыкліннай сінганіі. Утварае прызматычныя крышталі, зросткі, зярніетыя і інш. агрэгаты. Колер алавяна-белы. Бляск металічны. Цв, 5,6— 6 г/см3. Шчыльн.

5,9— 6,3 г/см3. Тыповы мінерал гідратэрмальных (у т л . часта залатаносных), радзей пегматытавых і кантактава-метасаматычных радовішчаў. Руда мыш’яку, іншы раз кобальту і золата. АРСЕНАТЫ, солі ортамыш’яковай кіелаты H3ASO4. А. шчолачных металаў і аміяку раствараюцца ў вадзе. Атрымліваюць растварэннем аксіду мыш’яку (AS2O5) у шчолачах. А. цяжкіх металаў атрымліваюць узаемадзеяннем расвораў іх соляў з А. шчолачных металаў. Выкарыстоўваюць як інсектыцыды, антысептыкі для прамочвання драўніны, кампаненты люмінафораў, п ’еза- і сегнетаэлектрыкі. Водарастваральныя А — моцныя яды.

АРСЕНІЙ (С т а р а ц ; 7 — 1681), разьбяр па дрэве; майстар беларускай рэзі. Манах Куцеінскага Богаяўленскага манастыра (пад Оршай). Пасля 1655 працаваў у майстэрні Іверскага манастыра на Валдаі; магчыма, удзельнічаў у стварэнні разных дзвярэй сабора гэтага ма­ настыра. П азней выконваў работы для Васкрасенскага сабора Новаіерусалімскага манастыра (г. Істра Маскоўскай вобл.). У 1667 узначальваў майстэрню разьбяроў у Аружэйнай палаце Крамдя. Кіраваў работай па аздабленні драўлянай разьбой палаца ў Каломенскім (зараз у межах Масквы). Стварыў «іарданскую сень» на 4 калонах для Суздаля (1668, цяпер — у саборы Раства Багародзіцы ў Суздалі). Літ.: А б е ц е д а р с к и й Л.С. Белорусы в Москве XVII в.: Из истории рус.-бел. свя­ зей. Мн., 1957. АРСЕНІК, тое, што мыш'як. АРСЕНІТЫ , солі мыш ’яковіетых кіелот HA sO î i H 3ASO3. А. шчолачных металаў і амонію раствараюцца ў вадзе, астатнія — у к-тах. Выкарыстоўваюць як інсектыцыды напр. парижскую зелень Си(СНзСОО)2 · 3C u (A s 02)2, кампане­ нты неабрастальных фарбаў для суднаў, піш енты для мает, фарбаў. Водараства­ ральныя А. — моцныя яды. АРСЕНКА Арсен Дзіянісавіч (15.3.1903, г.п. Новая Вадалага Харкаўскай вобл. — 30.8.1945), бел. і ўкр. спявак (барытон). Нар. арт. Беларусі (1944). Скончыў Харкаўскі муз.-драм. тэхнікум (1928). 3 1928 у оперных т-рах Украіны, з 1936 у Вял. т-ры СССР. 3 1937 саліст Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Творчасць А. вьшучалася высокай вак. культурай, арыгінальнасцю ў муз. і

504

АРСЕННЕВА

сцэн. трактоўцы вобразаў. Першы вы­ кан аў гал. тхартыі ў операх «У путчах Палесся» А.Багатырова (Кузьміч), « Кветка шчаеця» А.Туранкова (Андрэй). Найб. значная работа — вобраз Фігара («Севільскі цырульніх» Дж. Расіні). Інш. партыі: Змітрок, Апанас («Міхась Падгорны» і «Алеся* Я.Цікоцкага), Эскамільё («Кармэн» Ж .Бізэ), Рыгалета, Ж эрмон («Рыгалета», «Травіята» Дж. Вердзі), Ялецкі, Анегін («Пікавая дама» і «Яўген Анегін» П.Чайкоўскага). Выступаў як камерны спявак. Літ.: С м о л ь с к і Б. Арсен Арсенка / / Слова пра майсгроў сцэны. Мн., 1967. АРСЕ́Н НЕВА Наталля Адяксееўна (н.

20.9.1903, г. Баку), бел. паэтэса. 3 роду Арсениевых, па генеалогіі звяэаных з М Лермантавым. Дзядінства і юнацтва правяла ў Вільні. Скончыла Віленскую Першую бел. гімназію (1921). Вучылася ў Віленскім ун-ц е (1921— 22). Жыла з сям ’ёй у Слоніме, затым у Польшчы. У 1939— 40 супрацоўніда іаз. «Вілейская праўда» (з 1940 «Сялянская газета»). Як жонка інтэрніраванага польск. афідэра Ф.Кушаля адбывала з дзедьм і ссылку ў Казахстане (1940— 41). У час Айч. ван­ ны працавала ў «Беларускай газэце», якая выдавалася ÿ акупіраваным нямецка-фашысцкімі захопнікамі Мінску пад кантролем герм, акупац. улад. 3 1944 у Германіі. 3 1949 жыве ў ЗШ А. Друкуецца з 1920. У творчасці А пераважае пейзажная лірыка. Ей уласцівы лірызм, эмац. выразнасць, сінтэз жывапісных і муз. слоўна-выяўл. сродкаў. Праблематыка творчасці паглыбляецца асэнсаваннем драмы беларусаў-эмігрантаў. У лірыцы амер. перыяду дамінуюцъ матывы насталыіі па Беларусі. У 1940-я г. напісала лібрэта да опер М.Шчаглова «Лясное возера», «Усяслаў Чарадзей». Пераклала на бел. мову драму Г.Гаўпгмана «Патанулы звон», камедыю Г.Клейста «Раэбіты збан», урыўкі з трагедыі У. Ш эксnipa «Рамэо і Джульета» і паэмы А.М іцкевіча «Дзяды», вершы Міцкевіча і Гётэ, лібрэта опер В.А.М оцарта «Вяселле Фігара», «Чарадзейная флейта», К .М .Вебера «Вольны стралок», Ж .Біээ «Кармэн», часткова оперы П.Чайкоўскага «Яўген Анегін», аперэты І.Штрауса «Цыганскі барон». Те.: Пад сінім небам: Вершы (1921— 1925 г.). Вільня, 1927 (факс. выд. Мн., 1991); Сягоння: Вершы, 1941— 1943. Мн., 1944; Між берагамі: Выбар паэзіі, 1920— 1970. НьюЙорк; Таронта, 1979; У кн.: Туга па Радзіме: Паэлія бел. эміграцыі. Мн., 1992. Літ.: С а ч а н к а Б. Сияцца сны аб Бе­ ларусі... Мн., 1990. С. 43— 48; М і ш ч а н ч у к М . «Між берагамі» / / Культура беларускага замежжа. Мн., 1993. Ч. 1; Т а р а ­ с ю к Л . Праз акіян забыцця / / ЛіМ. 1993. ? лют. ; Я е ж . Пад небам паэзіі / / Полымя.

1995. №6; С я м ё н а в а А. Лёс — і над лёсам Ц Голас Радзімы. 1993. 30 верас.; К а ­ л е с н і к У. Наталля Арсениева / / ЛіМ.

1994. 9 снеж. Л.КТароаок.

АРСЕНЬЕЎ Віктар Васілевіч (н.

26.12.1950, Брэст), бел. архітэкгар. Скончыў Брэсцкі інж.-буд. ін-т (1972). Працаваў у ін-це «Брэстграмадзянпраект» (1972— 86), з 1986 гал. архітэкгар Пецярбургскага праектнага ін-та №3. Асн. работы ў Брэсце: будынак рэдакцыі і выдавецгва газ. «Заря» (1980), забудова мікрараёна У сход 3 (1986), аэравакзал (1986; Дзярж. прэмія Беларусі 1988) і інш. АРСЕНБЕЎ Канстанцін Іванавіч (23.10.1789, в. Міроханава Кастрамской губ. — 11.12.1865), рускі географ, статыстык. Акад. Пецярбургскай АН (1836). Праф. Пецярбургскага ун-та (1819— 21). У 1828— 35 выкладаў гісторыю і статыстыку будучаму рас. імператару Аляксавдру II. Адзін з заснавальнікаў Рус. геагр. т-ва. Навук. працы па статыстыцы, эканам. раянаванні Расіі і геаграфіі. Те.: Н а ч е р та н и е стат и ст и к и Р о с с и й с к о го государства. Ч . 1. О с о с т о я н и и н а р о д а С н б ., 1818. Ч . 2. О с о с т о я н и и п р ав и тел ьств а. С п б ., 1819; К р а т к а я в с е о б щ а я ге о гр а ф и я . С п б ., 1818; С т ати сти ч е ск и е о ч е р к и Р о с с и и . С п б ., 1848.

АРСЕНЬЕЎ Уладзімір Клаўдзіевіч (10.9.1872, С.-Пецярбург — 4.9.1930), пісьменнік, даследчык Д. Усходу, этно­ граф. У 1902— 03 і 1906— 12 як афіцэртапограф ажыццявіў шэраг экспедыцый па П д Прымор’я і Сіхатэ-Аліні. Падарожнічаў па Камчатцьі (1913), правабярэжжы Амура (1926), па маршруце Сав. Гавань — Хабараўск (1927). Працаваў у ВНУ Д. Усходу. Апісаў прыроду і побыт жыхароў даследаваных ім мясцін. Те.: Б ел. пер. — У н егр ах У суры й скага краю . М н ., 1929; Д эрсу У за л а М н ., 1935; П а У су р ы й скам у краю : (П адарож ж а ÿ горн ую во б ласць С іхатэ-А лінь у 1902— 1906 гг.). М н ., 1952.

АРСЛАН КУЛАЎ Ташпулат (1882— 10.5.1962), узбекскі майстар разьбы па ганчы. Нар. мастак Узбекістана (1944). Удзельнічаў у афармлениі будынкаў у Ташкенце (адзін з афарміцеляў інтэр'ераў Вял. т-ра оперы і балета імя АНаваі, 1947— 48; Дзярж. прэмія СССР, 1948). АРСУКІСДЗЕ (Арсакісдзе), грузінскі дойлід 10 — пач. 11 ст. Будаўнік аднаго з самых вялікіх груз, сярэдневяковых храмаў — Светы-Цхавелі ў Мцхета (1010— 29). ΑΡΤΑ... (ад грэч. orthos прамы, правільны), першая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае паняццям «прамы», «правільны», напр., артаклаз, артадантыя. АРТАБАЛЕЎСКІ Іван Іванавіч (9.10.1905, Масква — 21.9.1977), савецкі вучоны ў галіне тэорыі машын і механізмаў. Акад. АН СССР (1946). Ге­ рой Сац. Працы (1969). Заел. дз. нав. і тэхн. РСФ СР (1945). Скончыў Маскоўскую с.-г. акадэмію імя КА.Ц іміразева (1926). 3 1927 выкладаў у ВНУ Масквы, у 1932— 49 праф. Маскоўскага ун-та, з 1037 у Ін-це машыназнаўства А́Н СССР. Распрацаваў класіфікацыю прасторавых механізмаў і вызначыў метады

іх кінематычнага аналізу. Вывучаў праблемы тэарэт. і эксперым. мегадаў даследавання дынамікі рабочих машын, стварыў новыя метады выпрабавання машын-аўтаматаў. Прэмія імя П.П.Чабышова АН СССР (1946), еярэбраны медаль Чэхаславацкай АН (1966), міжнар. залаты медаль імя Дж.Уата Ін-та інжынераў-механікаў (Англія, 1967). Літ.: И.И.Артоболевский: [Биобиблиотр.].

2 изд. М., 1975. АРТАВА́З Д II (? — 31 да н.э.), цар Ар­ меніи Вялікай у 56— 34 да н.э., сын Тыграна II. Пашырыў тэр. краіны, далучыў да яе Сафену і Арменію Малую. Вёў барацьбу з Рымам за незалежнаець. А́д нак пазней быў вымушаны зн оў падпарадкавацца Рыму. У 37 да н .э. адмовіўся ўдзельнічаць у паходэе рымлян супраць Парфіі. Захоплены рымлянамі і пакараны смерцю. Вядомы як драматург i ііеторык. АРТАГАН А́Л ЬП АЕ ПЕРАЎТВАРЭННЕ, лінейнае лераўтварэнне эўклідавай просторы, якое захоўвае нязменным скалярны здабытак адвольных векгараў 3 гэтай прасторы; (Ах, Ау) = (х, у). Захоўвае даўжыні вектараў і вуглы паміж імі, пераводзіць артанармоўны базіс у артанармоўны (гл. Артаганальная сістэма), у якім А п . адпавядае артага­ нальная матрыца з дэтэрмінантам роўным +1 (уласнае А .п.) або -1 (няўласнае Α.Π.). Напр., паварот вакол восі ў трохмернай эўклідавай прасторы — уласнае Α.Π., здабытак павароту вакол восі і адбіцця ў перпендыкулярнай гоюскасці — няўласнае. В.АЛіпніцкі. АРТАГАНА́Л ЬНАСЦЬ (ад арта... + грэч. gonią вугал), абагульненне паняцця перпендыкулярнасці на розныя аб’екты матэматыкі. Так, перпендыкулярнасць дзвюх прамых абагульняецца на А. ліній (вугал паміж крывымі роўны вуглу паміж датычнымі ў пункце перасячэння), А. траекторый (перасячэнне імі пад прамым вуглом зададзенай сям’і ліній, напр., сям’я радыяльных прамых перасякае пад прамым вуглом акружнасць) і А. вектараў (роўнасць нулю іх скалярнага здабытку) — на лю­ бую вектарную прастору, дзе вызначана паняцце скалярнага здабытку ca звычайнымі ўласцівасцямі і інш. Гл. таксама Артаганальная сістэма. ВА-Ліпніцкі. АРТАГАНА́Л ЬНАЯ ПРАЕ́К Ц Ы Я, гл. ў арт. Проекция. АРТАГАНА́Л ЬНАЯ СІСТЭМА, 1) мноства {хп} ненулявых векгараў у эўклідавай (гільбертавай) прасторы, для якіх скалярны здабытак (xn, Хт) = 0 пры η ф ф т . Калі модуль кожнага векгара роўны 1, то сістэма {χη} наз. артанармоўнай. Поу́п ую А.с. наз. артаганальным базісам. Адпаведна вызначаецца і артанармоўны базіс. 2) Сістэма каардынатаў, у якой каардынатныя лініі (або паверхні) перасякаюцца пад прамым вуглом. Звычайна карыстаюцца дэкартавымі, палярнымі, эліптычнымі,

бграпічных (напр., цытрусавых). Ёсць каштоўныя: А. лакавыя даюцъ ізаляцыйны маардынатаў. 3) Сістэма мнагаскладаў тэрыял шэлак, кермесы — чырв. фарбу {Рп(х)|, η = 0, 1, 2, якія на адрэзку кармін. Некаторыя ахоўваюцца.

сферычнымі, цыліндрычнымі А.с. ка-

[a, b] з вагой g(x) задавальняюць умовам артаганальнасці J

Pn(x)Pm(x)g(x)dx

a

= 0 / п * т / , пры гэтым ступень кожнага мнагасклада Рп(х) супадае з яго індэксам п. Выкарыстоўваюцца ў задачах матэм. фізікі, тэорыі выяўленняў груп, вылічальнай матэматыкі і інш. 4) Сістэма функцый {φη}, η = ł , 2..., якія на адрэзку [а, Ь] э вагой р(х) эадавальняюць умовам артаганальнасді: f(pn(x)<pm(x)p(x)dx =

0 пры п * т , дзе

Jс

* — знак камплекснай спалучанасці. Напр., сістэма трыганаметр. функцый V î, cos ηπχ, sin ηπχ (η = 1, 2, ...) — А.с. на адрэзку [-1,1] з вагой 1. Выкарыстоўваецца для рашэння задач, напр., спекгральнага аналізу ў тэорыі ваганняў, акустыкі, радыёфізікі, отпиѵАВ.А.Ліпнщкі. АРТАДАНТЬІЯ [ад apma... + грэч. odus (odontos) зуб], раздзел стаматалогіі, які вывучае дыягностыку, лячэнне, прафілактыку анамалій развіцця і дэфармацый зубоў, зубных радоў і сківіц у дзяцей і дарослых. Функцыянальныя расстройствы зубна-сківічнай сістэмы парушаюць дзейнасць і выклікаюць захворванні органаў стрававання і дыхан­ ия. Касметычныя недахопы і дэфекты мовы фарміруюць у дзяцей маўклівасць, замкнёнасць, што можа прывесці да адставання ў развіцці псіхікі. Лячэнне пачынаюць з ранняга ўзросту; адвучаюць дзіця ад шкодных звычак (ссанне пальца, языка, цацкі). Пры выражаных анамаліях зубна-сківічнай сістэмы выкарыстоўваюць артадантычныя апараты. Лячэнне ад некалькіх месяцаў да года і больш. А.С.Арцюшкевіч. АРТАДОКСІЯ (ад грэч. orthodoxia правільная думка), цвёрдая паслядоўнасць, прыхільнасць да градыцый, асноў якога-небудзь вучэння, светапогляду, якая цалкам выключав нават нязначныя адхіленні. А. ў рэлігіі — прававер’е, няўхільнае прытрымліванне традыцыйнага вучэння царквы. АРТАЗІДЫ (Ortheziidae), ч а р в я ц ы , група найб. прымітыўных хобатных насякомых атр. раўнакрылых. Больш за 1,6 тыс. відаў. Жывуць пераважна ў тропіках і субтропіках. На Беларусі кашаніль польская занесена ў Чырв. кнігу.

APTAKJIÀ3 (ад арта... + грэч. klasis трэшчына), мінерал з трупы палявых шпатаў, К[А1БізО&]. Прымесі натрыю, радзей барыю, жалеза, кальцыю і інш. Крышталыуецца ў манакліннай сінганіі. Крышталі прызматычныя (характэрны двайнікі), агрэгаты зярністыя. Бясколерны, белы, шэры, ружовы, чырванаваты і інш. Бляск шкляны. Цв. 5—6,5. Шчыльн. каля 2,6 г/см 3. Празрыстыя крышталі А , найб. чыстыя паводле саставу, наз. адулярам. Паходжанне магматычнае, часткова метамарфічнае; пародаўтваральны мінерал гранітаў, сіенітаў, гнейсаў і інш. Н а Беларусі пашыраны ў аігтрапагенных адкладах розных генетычных тыпаў. Выкарыстоўваецца ў шкляной і керамічнай прам-сці.

505

цар [404— 358 да н.э.]. 3 дынастыі Ахеменідаў. На пач. праўлення вёў барацьбу за трон з малодшым братам Кірам, правіцелем М А зіі. Нягледзячы на поспехі ў знеш няй палітыцы (разграміў спартанскі флот каля Кніда ў 394 да н.э., эаключыў Анталкідаў мір 387 да н.э.), праўленне А. II — перыяд аслаблення Ахеменідаў дзяржавы. АРТАКСЕРКС III О х , персідскі цар [358— 338 да н.э.]. 3 дынастыі Ахеменідаў, сын Артаксеркса II. Стаў да­ ром пасля зніш чэння старэйшых братоў. Імкнуўся аднавіць цэласнасць і магутнасць Ахеменідаў дзяржавы, жорстка душыў паўстанні ў М.Азіі, Фінікіі, на Кіпры. У 341 да н.э. зноў далучыў да сваёй дзяржавы Егіпет. Забіты сваім прыбліжаным еўнухам Багоем. АРТАМОНАВА ( В а р о н і н а ) Інга Рыгораўна (29.8.1936, Масква — 4.1.1966), расійская спартсменка (канькабежны спорт). Заел, майстар спорту СССР (1962). Чатырохразовая чэмпіёнка свету (1957— 58, 1962, 1965), еярэбраны прызёр чэмпіянатаў свету (1963, 1964), неаднаразовая рэкардсменка свету, чэмпіёнка СССР у мнагаборстве (1956, 1958, 1962— 64), шматразовая чэмпіёнка СССР (1956— 59, 1961— 65) на розных дыстанцыях.

Да арт. А р тазіды. К а ш а н іл ь п о л ь ск ая : 1 — самец; 2 — сам­ ка.

АРТАКСЕ́Р КС I Д аўгар укі , персідскі цар [465— 424 да н.э.]. 3 дынастыі Ахеменідаў. Уступіў на трон пасля забойства ў выніку прыдворнай змовы яго бацькі — Ксеркса I. На пач. царавання задушыў паўстанне егіпцян, якое падтрымлівалі Афіны. У 454 да н.э. персы знішчылі флот афінян у дэльце Ніла. У 449 да н.э. заключыў Каліеў мір, якім завершаны грэка-персідскія войны і зафіксаваны разгром персаў. АРТАКСЕ́Р КС II М н е м о н , персідскі

Даўж. ад некалькіх мм да 1 см. На целе ÿ маладых і дарослых спінны шчыт з воска- і смолападобных рэчываў сакрэгу скурных залоз. Галава звычайна з добра развітымі вусікамі і вачамі. Ногі адна- або двухчленікавыя з кігацором на канцы. Лічынкі («бадзяжкі»), выходзячы з-пад матчынага шчытка або яйцавага мяшка распаўзаюшіа ў розных напрамках ці пераносяцца ветрам. Жывуць на раслінах, кормяцца іх сокам. Рэзка выяўлены палавы дымарфізм. Самка бяскрылая, лічынкападобная, самцы крылатыя. Мноіія з мучніетых А — шкоднікі раслін, асабліва су-

АРТАПЕДЫЯ

А ртак лаз.

APTАЛІЯ, А р с а н і я , А р т а , адзін з трох раннефеадальных цэнтраў Стараж. Русі 8— 9 ст. Упамінаецца разам з Куявіяй (Кіеўская зямля) і Славіяй (наўгародскія, ці ільменскія, славяне) араб, і перс, географамі. Адны з даследчыкаў атаясамліваюць А. з тэр. антаў, другія — з Тмутараканню, трэція — з гарадамі Разань ці Чарнігаў. Ёсць меркаванне, што А. мае дачыненне да тэр. Беларусі і, магчыма, знаходзілася недзе на рацэ Рша (сучасная Аршыца, прыток Дняпра), на скрыжаванні падняпроўскіх ганда, шляхоў; арабскае напісанне Арсанія атаясамлівалі з Аршаніяй (ад Орша, Рша). АРТАПЕДЫЯ [ад арта... + грэч. pais (paidos) дзіця], галіна медыцыны, якая вывучае прадухіленне, распазнаванне і лячэнне захворванняў, дэфармацый і вынікаў нашкоджанняў апорна-рухальнай сістэмы. Разам з траўматалогіяй складае адзіную ўрачэбную спецыяльнаець. Заснавалънік навук. А. — франц. ўрач Н.Аццры (N.Andië), які ÿ 1741 увёў гэты тэрмін. Класічныя апісанні пашкоджанняў і захворванняў органаў апоры і руху і рэкамендацыі ла іх лячэнні трапляліся яшчэ ў працах Гіпахрата і Ібн-Сіны. У пач. 16 ст. франц. ўрач АП арэ распрацаваў метады ампутацыі канечнасцяў і прапанаваў апараты для выкарыстання іх пры артапедычных захворваннях. Прагрэсу A ў Расіі садзейнічалі працы Я.В.Мухіна (1806) пра асновы лячэння лераломаў і вывіхаў, М.І.Пірагова (1840), які раслрацаваў вучэнле аб працэсах рэгенерацыі пасля аперацыі ахілавага сухажылля, увёў не-

506

АРТАШ АТ

рухомую гіпсавую павязку і інш. Працы М.П.Нікольскага (1870), М.Ф.Руднева (1880) садзейнічалі прагрэсу касцёва-пластычнай хірургіі, працы В.І.Разумоўскага, М.І.Сгудэнцкага, В.М.Шаўкуненкі (канец 19 — пач. 20 сг.) — развіццю артапедычных аперацый пры артрадэзіі, асгзаміі. касалапасці. Пад юраунштвам заснавальніка сістэмы артапедычнай дапамогі ў краінах б. СССР М.М.Прыёрава створаны Лячэбна-пратэзны ін-т (1921), метадычны цэнтр na A і траўматалогіі.

В Л ртм ане.

На Беларусі асобныя пытанні А. пачалі вывучаць у 19 — пач. 20 ст. У ліку першых у Еўропе К.І.Гібенталь выкарыстаў гіпс для фіксацыі зламанай канечнасці (1812). Сістэматычныя даследаванні па А. вядуцца з 1930-х г. у Бел. НДІ траўматалогіі і артапедыі, Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў, на адпаведных кафедрах мед. ін-таў. Развіццю А. садзейнічалі працы М.Н.Ш апіры, Б.Н.Цыпкіна, ВА.М аркса, Р.Х.М інінай, І.Р.Варановіча, А.С.Крука, А.У.Руцкага, С.С.Навумовіча, АА .Г убко, АМ .Сакалоўскага і інш. Асн. кірункі даследаванняў: прафілактыка і лячэнне артапедычных захворванняў і траўмаў, распрацоўка метадаў і сродкаў мед. рэабілітацыі хворых і інвалідаў з прычыны ўскладненых пашкоджанняў касцей і суставаў, хірургічнага лячэння пухлін, ліквідацыі вынікаў дэгенератыўна-дыстрафічных працэсаў у касцях і суставах, эндапратэзаванне, удакладненне пытанняў дыягностыкі. Літ.: М а р к с В. О. Ортопедическая диа­ гностика. 2 изд. Мн., 1978; Травматология и ортопедия. 3 изд. М., 1990; В о л к о в М.В. Болезни костей у. детей. 2 изд. М., 1985.

АРТАША́Т , горад, у 2 ст. да н.э. — сярэдзіне 5 ст. н.э. сталіца стараж. Арменіі Вялікай. Заснаваны каля 176 да н.э. Арташэсам I, які сталіцу дзяржавы з Армавіра перанёс у пабудаваны ім А. У 58 і 163 н.э. разбураны рымлянамі, у 364— 68 — іранцамі. Прыйшоў у заняпад у сувязі з пераносам сталіцы Арменіі ў Дзвін. Знаходзіўся паблізу сучаснага арм. г. Арташат. АРТАШ ЭС I, А р т а к с і й (? — 160 да н.э.), цар Арменіі Вялікай [189— 160 да н.э.]. У 190 узначаліў паўстанне ар­ мян супраць Селеўкідаў, абвясціў незалежнасць дзяржавы і стаў заснавальнікам дынастыі Арташэсідаў. Умацаваў і пашырыў свае ўладанні, сталіцу

з Армавіра перанёс ў пабудаваны ім г. Арташат. Правёў рэформу, якая ўмацавала прыватную ўласнасць на зямлю. А́Р ТМАНЕ (Artmane) Вія (сапр. Аліда Фрыцаўна; н. 21.8.1929, г. Тукулес, Ла­ твія), латышская акгрыса. Нар. арт. СССР (1969). Скончыла студыю пры Латышскім маст. т-ры імя Я.Райніса (Рыга), працуе ў гетым т-ры. 3 1956 здымаецца ў кіно. Драматычная актрыса. Мастацгва А. адметнае лірызмам, шчырасцю, стрыманасцю, якія спалучаюцца з унутр. напоўненасцю і эмацыянальнасцю. Сярод тэатр. роляў: Афелія, Джульета («Гамлет», «Рамэо і Джульета» У.Ш экспіра), Лаймдота («Агонь і ноч» Райніса). 3 лепшых ра­ бот у кіно: Соня («Родная кроў»), 0 н а («Ніхто не хацеў паміраць»), Крысціна («Эдгар і Крысціна»), Джулія Ламбэрт («Тэатр» паводле С .М оэма, тэлевіз.). Пра А. зняты дакументальны фільм «Размовы з каралевай». Дзярж. прэмія Латвіі 1980.

або прыўзнягае, разгалінаванае, густа ўкрыгае ліецем. Лісце яйцападобна- або лінейна-ланцэтнае, з простай жылкай. Каробачка на кароткай ножцы, з 8— 16 прадаўгаватымі палоскамі, радзей без іх. Вечка конусападобнае з дзюбкай. Перыстом двайны.

АРТРАДЬІРЫ , членіеташыйн ы я (Arthrodira, або Coccostei), падклас вымерлых марскіх і прэснаводных храстковых рыб кл. пласцінаскурых. 11 атрадаў. Выяўлены ў адкладах позняга· сілуру — позняга дэвону ўсіх мацерыкоў, на Беларусі — у А́р шанскай упадзіне ў лагунна-марскіх адкладах еярэдняга дэвону. Тыловыя прадстаўнікі А.

— плаурдастэусы. Даўж. да 6 м. Форма цела і памеры разнастайныя. Шкілет храстковы. Галава і пярэдняя ч. тулава ўкрытыя касцявым панцырам, які ўгвораны касцямі вонкавага плечавога пояса. Сківіцы ÿ выглядзе касцявых пласцін з рэжучымі краямі і біўнепадобнымі выступамі. Грудныя плаўнікі пад касцявымі шыпамі. Хвост звычайна голы. Прыдонныя драпежнікі.

АРТРАПЛА́С ТЫКА (ад грэч. arthron сустаў + пластыка), аперацыі па аднаўленні функцый сустава пры анкілозах, артрозах, няправільным зрастанні ўнутрысустаўных пераломаў. Асн. этапы: раз’яднанне сустаўных канцоў, мадэляванне новых сустаўных паверхняў і размяшчэнне паміж імі пракладак са скуры або фасцый хворага. Выкарыстоўваюць таксама каўпачкі з храсткоў або плодных абалонак, кансерваваныя канцы касцявых суставаў, штучныя метал, або пластмасавыя суставы ці галоўкі суставаў. Пасля А. патрабуецца працяглае функцыянальнае лячэнне, фізіятэрапія, масаж. АРТРАСІЮ Р Ы , дыяспоры вегетатыўнага размнажэння грыбоў, тое, што аідыі. А р т о т р ы х у м Л а е л я : а — в ы в ад к о вы я ц ел ьц ы ; б — ліст; в — верхняя частка сц ябл а з каробачкай.

АРТО (Artôt) Маргерыт Ж азефін Дэзірэ (21.7.1835, Парыж — 3.4.1907), фран­ цузская спявачка (мецца-сапрана і сапрана). Выконвала партыі драм, і каларатурнага сапрана, у іх ліку Віялета («Травіята» Дж.Вердзі), Маргарита («Фауст» Ш .Гуно), Ф ідэс («Прарок» Дж.М еербера). Выступала ў многіх краінах, у т л . ў Расіі. П.І.Чайкоўскі прысвяціў А. «Рамане» f-m oll для фп. і 6 рамансаў для голасу і фп. АРТОТРЫХУМ (Orthotrichum), род брыевых імхоў сям. артотрыхавых. Каля 200 відаў. Пашыраны пераважна ва ўмераных шыротах. На Беларусі 15 відаў, з іх А. прыгожы (О. speciosum) трапляецца часта, А. Лаеля (О. Іауеііі) занесены ў Чырв. кнігу. Растуць на кары дрэў, камянях, мураваных і бетон­ ных збудаваннях. Ксераморфныя расліны, вытрымліваюць працяглае высы­ хание. Падушачкі ад цёмна-зялёных да карычневых. Сцябло 0,5—7 см даўж., прамастойнае

APTPÓ3 (ад грэч. arthron сустаў + ...оз), хранічная дыстрафічна-дэгенератыўная хвароба суставаў чалавека. Абумоўлена парушэннем жыўлення эпіфізарных канцоў касцей. Прычыны ўзнікнення A — хваробы абмену рэчываў, інтаксікацыі, інфекцыі, траўмы, трафанеўрозы. Прыкметы: боль, хруст, абмежаваная гнуткасць, дэфармацыя, змены ў сучлененых паверхнях суставаў. Лячэн­ не медыкаментознае, фізіятэрапеўтычнае, у цяжкіх выпадках хірургічнае. АРТРЬІТ (ад грэч. arthron сустаў + ...іт), зборная назва запаленчых і запаленча-дыстрафічных, a ў шырокім сэнсе і інш. хвароб суставаў. Адрозніваюць А. першасныя (напр., спандылаартрыт) і другасныя або спадарожныя (пасля рэўматызму), вострыя і хранічныя, лакалізаваныя ў адным суставе і множныя (поліартрыт). Выклікаюцца інфекцыяй пры туберкулёзе, бруцэлёзе, парушэннямі абмену рэчываў і жыўлення суставаў, траўмамі і інш. Прыкметы: боль у суставах, пачырваненне скуры над імі, абмежаваная гауткасць, змена формы суставаў, прыпухласць. Лячэнне меды-

каментознае, санаторна-курортнае, пры цяжкіх ускяадненнях хірургічнае. / «АРТ-СЕСІЯ», мастацкая акцыя, якая ўключае правядзенне конкурсу-выставы візуальных мастацтваў творчай моладзі і фестывальную харэаграфічную праграму. Праводзіхща з 1992 штогод у Віцебску. У выстаўцы ўдзельнічаюдь студэнты маст. спецыяльнасцяў ВНУ Віцебска (факультэты мастацкаграфічны, педагогікі і методыкі пач. навучання, музыкі і выяўл. мастацтва пед. ін-та, маст. канструявання вырабаў лёгкай прам-сці тэхнал. ін-та) і вучні маст. аддзяленняў вучылішчаў. Экспазідыя выстаўкі ўюіючае раздзелы: жывапіс, графіка, дызайн, скулыпура, дэкар.-прыкладное мастащва, мадалі адзення. МЛ.Цыбульскі. АРТУА (Artois), гістарычная вобласць на П н Францыі, асн. частка дэпартамента П а-дэ-К але. Пл. каля 4 тыс. км2. Нас. 1 млн. чал. (1982). 3 2-й пал.

9 ст. да 1180 тэр. А. належала Фландрыі; у сярэднія вякі частка аўстр. i ісп. Нідэрландаў. Адышла да Францыі ў 1659. Гал. горад — Арас. АРТУКІ, вёска ў Беларусі, у Рэчыцкім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 27 км на П д ад Рэчыцы, 77 км ад Гомеля, 25 км ад чыг. ст. Рэчыца. 2007 ж., 789 двароў (1994). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызанаў. АРТЬІГАС (Artigas) Хасе Хервасіо (19.6.1764, М антэвідэо — 23.9.1850), уругвайскі ваенны і паліт. дзеяч, нац. герой Уругвая. Служыў у ісп. калан, войсках. У 1811— 14 узначальваў нар. паўстанне Усх. берага (сучасны Уруг­ вай) супраць ісп. панавання. Выступаў за незалежнасць Уругвая, супраць далучэння яго да Аргенціны. У 1816— 20 вёў барацьбу супраць браз. агрэсіі. У 1820 пацярпеў паражэнне ад партуг.-браз. войскаў і інтэрніраваны ў Парагваі.

намі. Распрацаваны амер. інжынерамі А.Розам і Х.Ямсам (1939). Прыкладна ў 20 разоў больш адчувальны за іканаскоп\ характарыстыка «святло— сігнал» лінейная ва ўсім дыяпазоне ўстойлівай работы. Выкарыстоўваецца ў тэлевізійных перадавальных камерах. Гл. таксама Суперартыкон.

АРТЫЛЕРЫЯ

АРТЫКУЛ (ад лац. articulus артыкул, раздзел), 1) невялікі (бывав і значны памерам) навуковы, публіцыстычны або літ.-крьггычны твор у газеце, часопісе, зборніку, кнізе. 2) У праве — асобная самаст. частка нарматыўнага акта, у якой найчасцей змешчана адна юрыд. норма, адно абавязковае правіла. На Беларусі падзел нарматыўных акгаў на паасобныя А. пракгыкаваўся ca старажытнасці, але тэрмін «А.» стаў ужывахща ва «Уставе на валокі» 1557, а л о ­ т а м і ў Статутах 1566 і 1588. 3 часам і асобныя законы пачалі называць А. 3) У бухгалтарскім уліку і фін. планах — раздзел, які змяшчае назвы крыніц прыбыгку і мэтавага прызначэння фінансавых затрат.

АРТЫ КУЛЯЦЫ Я (ад лад. articulo расчляняю), 1) у м о в а з н а ў с т в е — работа органаў мовы (губ, языка, мяккага паднябення, галасавых звязак), з дапамогай якіх утвараюцца гукі мовы. Сукупнасць А. складае артыкуляцыйную базу мовы. Правільнае (без акцэнту) вымаўленне слоў чужой мовы патрабуе засваення яе артыкуляцыйнай базы. Паводле ступені выразнасці маўлення ацэньваюць якасць вымаўлення асобных людзей (пры адборы дыктараў, чытальнікаў, акцёраў і інш.) i каналаў сувязі.

АРТЫКУЛ ВО ІНСКІ, першы вайсковакрымінальны і вайскова-працэсуальны кодэкс Расіі. Распрацаваны ў перыяд стварэння Пятром I рэгулярнай арміі. Выдадзены ў 1715. Нормы А.в. выкарыстоўваліся ў агульнацывільных судах. Дзейнічаў да выдання ў 1839 вайсковакрымінальнага статута. П а в о д л е А в . н ай б . ц я ж к ім і з л а ч ы н с г в а м і л іч ы л іс я э д р ад а, за м а х н а в о ін с к іх нач а л ь н ік а ў , н е в ы к а н а н н е за га д у , д з е я н н і с у пращ > д зя р ж а в ы , а р м іі і ін ш . А ́в . п р а д у г л е дж ваў м еры пакарання: б іц ц ё б із у н а м і, ш п іц р у т э н а м і, к л е й м а в а н н е ж а л е з а м , В ы с ы л ­ к у н а к а т ар гу , п а к а р а н н е с м е р ц ю і ін ш . А в . зм я ш ч а ў т а к с а м а а р т и к у л ы а б в а р т а ў н іч а й а х о в е , у я го б ы л а ў н е с е н а в о ін с к а я п р ы с я г а і ін ш . У 18— 19 ст. а р т и к у л а м н а з ы в а л і, а к р а м я т а го , п а р а г р а ф с т ат у т а , а т а к с а м а р у ж эй н ы я нры ём ы .

АРТЬІКУЛЫ ВА Й С К 0В Ы Я (г е т м а н с к і я ) , вайсковыя законы, пастановы і распараджэнні, якія дзейнічалі ў ВКЛ у 16— 18 ст. Зацвярджаліся соймам або асабіста гетманамі.

АРТЬІКЛЬ (франц. article), службовае Былі першымі дысцыгшінарнымі і баяслова, якое выкарыстоўваецца ў гер- вымі статутамі арміі, а таксама манскіх, раманскіх і інш. мовах як зборнікамі вайскова-крымінальнага адзнака назоўніка. Выконвае розныя права. У артыкулах і інш. юрыд. актах функцыі: вызначае катэгорыю пэўнасці пра вайск. службу вызначаўся парадак (у англ, the; the city) i няпэўнасці (у камплектавання, размяшчэння, забесангл, а; а village), катэгорыі роду (у цям. пячэння і падпарадкавання арміі. Пер­ м.р. der, ж.р. die, н.р. das), ліку [у шая спроба кадыфікаваць нормы вайск. франц. адз.л. le, la (un, une) — мн. les, права Беларусі зроблена пры складанні (des)], склону (у ням. у назоўнікаў Статута Вялікага княства Літоўскага мужчынскага роду Н.скл. der, Р.скл. 1529. У 1754 у Нясвіжы зроблена перdes, Д.скл. dem, М.скл. den). Бываюць шае сістэматызаванае выданне актаў па прэпазіцыйныя (перад словамі, да якіх вайск. праве Беларусі. адносяцца; у герм, і раманскіх мовах) і постпазіцыйныя (пасля гэтых слоў; у АРТЬІКУЛЫ КАН Ф ЕДЭ р Ац Ы І (The articles of Confederation), першая некаторых слав, мовах). канстытуцыя ЗШ А. Принята ў ліст. А РТЫ К 0Н (ад грэч. orthos прамы + 1777, дзейнічала ў 1781— 89. Замацавала еіісбп выява),, перадавальная тэле- заваяванні, дасягнутыя ў час Вайны за візійная трубка з назапашваннем зараду незалежнасць у Пауночнай Амерыцы і счытваннем відарыса павольнымі (ка- 1775— 83, і вызначыла рэсп. форму эфіцыент другаснай эмісіі < 1) электро- дзярж. ўпарадкавання б. англ, калоній у

507

Паўн. Амерыцы, абвясціўшы ўтварэнне канфедэрацыі і вечны саюз штатаў. АРТЫКУЛЯЦЬШ НАЯ БАЗА М ОВЫ . гл. ў арт. Артикуляция.

У бел. а р т ы к у л я ц ы й н а й б а зе п е р а в а ж а ю ц ь А з в ы с о к ім с т а н о в іш ч а м я з ы к а , а п у с к а н н е м д а н іж н іх зу б о ў к о н ч ы к а я з ы к а п р ы в ы м а ў л е н н і м я к к іх зы ч н ы х « д з’», « ц ’» ( д з е к а н н е -ц е к а н н е ) , а т а к с а м а « з’», « с ’», « н ’», « л ’», ад чаго я н ы р о б я ц ц а м я к ч э й ш ы я з а , н а п р ., а д п а в е д н ы я рус. гукі. С п е ц ы ф іч н а бел . а саб л ів асц і: г у б н а -г у б н а я А п р ы в ы м а ў л е н н і «в» п а с л я га л о с н ы х і п е р а д «у», «о»; п р а ц я ж н а е в ы м а ў л е н н е «т»; н а я ў н а с ц ь з н а ч н а й к о л ь к а с ц і з м ы ч н а - ш ч ы л ін н а й А («дж », «дз», «ч», «ц», « ц ’*, « дз’»). А су се д н іх гу к а ў н а к л а д в а ю ц ц а і п р ы с т а с о ў в а ю ц ц а а д н а д а а д н о й (акамадацыя).

2) У м у з ы ц ы — спосаб выканання паслядоўнасці гукаў голасам або на муз. інструменце. Вызначаецца злітнасцю або расчлянёнасцю. Асн. віды А — легата і стаката. Іх разнавіднасці адрозніваюцца ступенню выразнасці і характарам выканання. Існуюць блізкія паміж сабою партамента і глісанда (лёгкае слізганне ад аднаго гуку да другога) і інш. Тэхнічна А звязана з рознымі прыёмамі руху рукі, націску пальцаў, вядзення смычка або плектра, у спевах — са спосабам карыстання галасавым апаратам. А.І.Падлужны (м о в а зн аў с т в а ). АРТЫЛЕРЫЯ (франц. artillerie), 1) род войскаў, прызначаны для абслугоўвання і баявога выкарыстання артьш. ўзбраення. Ва ўсіх арміях свету выконвае баявыя задачи ў інтарэсах інш. родаў войскаў. У сучасн ы х сухап утны х во й сках п ад зяляе ц ц а н а А в а й с к о в у ю (п а л я в у ю ) — а р м е й ­ с к у ю , к а р п у с н у ю , п а л к а в у ю і д а т .п . і р э з е р в у Г ал. к а м а н д а в а н н я , н а н а з е м н у ю (б ы в а е п у ­ т а н н а я , г а ў б іч н а я , р э а к г ы ў н а я , п р о ц іт а н к а в а я , г о р н а я і м ін а м ё т ы ) і зе н іт н у ю . З а л е ж н а а д с п о с а б у а р г а н із а ц ы і ў з а е м а д з е я н н я з ін ш . р о д а м і в о й с к а ў а д р о з н ів а ю ц ь А п р ы д а д зе н у ю (н а ч а с в ы к а н а н н я б а я в о й за д а н ы п е р а д а е ц ц а ў р а с п а р а д ж э н н е к а м а н д з ір а з л у ч э н н я , ч а с ц і) і А п а д т р ы м к і ( з а с т а е ц ц а ў п а д н а ч а л е н н і ст. а р ты л . к а м а н д з ір а , а л е в ы к о н в а е а г н я в ы я з а ­ даны , пастаўлены я агульн авайск. кам а н д з ір а м ). А ў В П С — а в ія ц . п у ш к і н а с а м а л ё та х і в е р т а л ё т а х . У В М Ф п а д з я л я е ц ц а н а к а р а б е л ь н у ю (у т .л . з е н іт н у ю ) і бер агаву ю .

Ва Узбр. Сілах Рэспублікі Беларусь А. складаецца са злучэнняў, часцей і падраздзяленняў уласнаствольных артыл.

стрэлыіая зброя: у Кітаі ў 11 ст., у Еўропе першыя ўзоры яе з’явіліся ÿ Італіі, Францыі, Германіі, А нгліі, на Беларусі — у 14 ст. Войскі ВКЛ упершыню сутыкнуліся з новай сістэм, процітанкавых кіроўных ракет, а зброяй у 1341, калі ў час аблогі крыжацкага таксама падраздзяленняў артыл. ра- замка Баербург «вогненнай стралой» быў зазведкі і спец. падраздзяленняў, што ўва- біты вял. князь Гедзімін. У 1382 войскі ВКЛ ходзяць у склад артыл. злучэнняў і час- ужо мелі ўласныя б о м б а р д ы , пры дапамозе якіх штурмавалі ордэнскі замах Георгенбург. цей. Артыл. злучэнні і часці, што не на- Першыя гарматы рабілі з дрэва (Ютай, Галежаць да вайсковай А., з ’яўляюцца ландыя), пшым з жалеза ў вытлядзе каванай рэзервам Гал. камандавання і прызна- метал, трубы, якая мацавалася да масіўнай чаны для ўзмацнення дзеянняў агульна- драўлянай калодкі. Ядры напачатку былі вайск. падраздзяленняў, а таксама для драўляныя і каменныя, пазней алавяныя і стварэння артыл. рэзерваў. 2) Від зброі бронзавыя. У 14 ст. з’явіліся гарматы з бро­ або сукупнасць прадметаў артыл. ўзбра- нзы (на Беларусі іх выраблялі майстэрні ÿ Полацку, Віцебску, Навагрудку і інш .). У ення, уключаючы сродкі наземнай і па- 1384 кідальныя балісты, зробленыя на Бела­ ветр. разведкі, сувязі, назірання, кіра- русі, выкарыстоўваліся сунраць войскаў вання агнём, цягі, транспарту і інш. 3) Лівонскага ордэна. Каля 1540 у Вільні заснаНавука, якая вывучае асновы будовы ваны гарматны ліцейны двор — людвісарня, матэрыяльнай часткі агнястрэльнай у 1597 — майстэрня па вытв-сці куль і ядраў зброі, яе ўласцівасці і спосабы выкары- Б а р а н ь с к а я к у л ь т . У 16— 17 ст. гарматы ста­ стання ў баі. Асн. раздзелы: унутраная і ви́л на колы, у іх з’явіўся перадок з зараднай знешняя балістыка, асновы будовы ма­ скрыняй. Ядры былі жалезныя, чыгунныя і нават шкляныя. Напачатку А на Беларусі тэрыяльнай часткі боепрыпасаў, выбу- абслугоўвалі наёмныя пушкары з Германіі, ховыя сродкі і порахі, тэхналогія артыл. Чэхіі, Галандыі (у іх вучыліся бел. майстры), вытв-сці, тактика, тэорыя стральбы, з сярэдзіны 16 ст. абыходзіліся без и ́. Вядомы імёны майстроў Сцяпана і Пятра з Нясви́ка гісторыя А. Самы ранні этап развіцця А — сце- (канец 16 — пач. 17 ст.), К.Ганусава з Бы набігная і кідальная зброя краін Сгараж. У с- хава (2-я пал. 16 ст.) і інш . У 1-й пал. 17 ст. ходу (Егіпет, Індыя, Ютай і ін ш ), Грэцыі і выпушчаны падручнікі па артыл. справе на Рыму. 3 вынаходствам пораху ўзнікла агня- лац. і польскай мовах: італьянца Андрэя

508

АРТЫЛЕРЫЯ

дэль’-Аква, іспанца Дыега Уфана, ураджэнца Беларусі К. С ем я н о віч а . У 18 ст. артыл. гар­ маты выраблялі ў Слуцку, Быхаве, Нясви́кы, Гродне, Жлобіне, Вішневе. Пасля далучэння Беларусі да Рас. імперыі выраб гармат спынены, эпізадычна для асобных магнатаў рабіліся невял. гарматы-салютоўхі. 3 сярэ­ дзіны 19 ст. ÿ болыпасці краін пачаўся пераход да наразной А У пач. 20 ст. артылерысты ўпершыню вялі стральбу з закрытьи агнявых пазіцый, быў створаны і выкарыстаны мінамёт (1904—05). У перыяд 1-й сусв. вайны з’явілася А сутіраваджэння, зенігная, процітанкавая, былі ўдасканалены мінамёты.

2-я сусв. вайна выклікала ўсебаковае развііщё зенітнай, проціганкавай, рэактыўнай і самаходнай А , выкарыстоўвапася А вялікай і асаблівай магутнасці. Узніклі новыя формы баявых дзеянняў А , павялічылася яе шчыльнасць на ўчастках прарыву (да 200—300 гар­ мат на 1 км фронту). Вопыт баявога выкарыстання А даў бататы матэрыял для развіцця артыл. навукі. Удасканаленне А працягваецца. Л іт .: П е р е д е л ь с к и й Г.Е ., Т о к ­ м а к о в А И ., Х о р о ш и л о в Г.Т. Ар­ тиллерия в бою и операции. М ., 1980; Оте­ чественная артиллерия, 600 лет. М ., 1986; N o w a k Т . Polska technika wojenna X V I— X V III w. Warszawa, 1970. М .Р .П л а х о т н ы , В .А .Ю ш к е е іч .

Да арт. А рты леры я. Ручная кідальная зброя даагнястрэльнай эпохі: 1, 2 — нервабалістычныя баявыя гарматы; 3, 4 — барабалістычныя гарматы (я — гіганцкіх памераў, б — з процівагай); 5 — акрабаліста (таксабаліста).

Да арт. А рты леры я. Гарматы 11 — пач. 20 ст.: 1 — старажытная кітайская драўляная гармата 11 ст.; 2 — марціра 14 ст.; 3 — доўгая французская серпанціна 15 ст.; 4 — гафуніца 1542; 5 — трохфунтовая палявая пушка 1700; 6 — бронзавая марціра Чохава 1606; 7 — «сакрэтная гаўбіца1» Шувалава 1754; 8 — руская шасцідзюймовая аблогавая гармата 1877; 9 — 122-мм палявая скарастрэльная гаўбіца ўзору 1910; 10 — 76-мм зенітная пушка ўзору 1915.

510

АРТЫМОВІЧ

АРТЫ М О ВІЧ Н адзея Еўдакімаўна (н.

18.2.1946, в. Аўгустова Беластоцкага ваяв., Польшча), бел. паэтэса. Скончыла Варшаўскі ун-т (1982). 3 1970 друкуецца ў беластоцкай газ. «Ніва». П ершы зб. вершаў «У сне, у болю слова» (Беласток, 1979) выйшаў у пер. на польскую мову. У паэзіі пераважаюць інтымная лірыка, грамадска-патрыят. матывы, праблемы адаптацыі селяніна ў горадэе. Ей характэрна ўскладненасць формы, метафарычнасць (зб. «Роздумы», Беласток, 1981; «Сезон у белых пейзажах», Беласток, 1990; «3 неспакойных дароі», М н., 1993; «Дзверы», Беласток, 1994, з А.Разанавым). Літ.: Надзея Артымовіч / / Крыніца. 1994. № 12. /.У. Саламевіч. АРТЬГГ (ад грэч. orthos прамы, правільны), а л а н і т , рэдказямельны міне-

рал класа сілікатаў, аналаг эпідоту, Ce2Fe2A1 0 (0 H )[Si04] [S12O7]. Крышта-

cardunculus), і сапраўдны, або калючы (С. scolymus). Як харч., кармавыя і дэкар. расліны вырошчваюць у Паўд. Еў-

лізуецца ў манакліннай сінганіі. Крышталі прызматычныя, таблітчастыя, ропе, на Пд Расіі, на Украіне. На Белаагрэгаты зярністыя. Колер чорны, буры. русі А сапраўдны ёсць у калекцыі Бляск смалісты. Цв. 5— 6,5. Шчыльн.

3,3— 4,2 г/см . Радыеактыўны. У прыродзе трапляецца рэдка. Акцэсорны мінерал гранітаў, гнейсаў, Грани́н ых пегматытаў. Часта метаміктны. На Беларусі як акцэсорны мінерал выяўлены ў пародах крышт. фундамента. Сыравіна для атрымання рэдкаэямельных элементаў (цэзію , ітрыю і інш .). Выкарыстоўваецца для вызначэння абсалютнага ўзросту парод свіндовым метадам. АРТЫ Ш О ́К (Cynara), род кветкавых раслін сям. астравых. Каля 12 відаў. Пашыраны ў М іжземнамор’і і на Канарскіх а-вах. У культуры 2 блізкія віды — А. кардон, або іспанскі (С.

Цэнтр. бат. сада АН. Размнажаюць Haсеннем і атожылкамі. У сярэдняй паласе вырошчваюць як аднагадовую культуру расадным метадам. Шматтадовыя травяністыя расліны. Сцябло галінастае, прамое, выш. 0,5—1 м. Лісце буйное, лоласцевае або лерыстарассечанае. Трубчастыя фіялетаныя, сінія або белыя кветкі сабраны ÿ буйны кошык дыям. да 10 см. Сакавггыя нераскрытыя кошыкі з мясістым кветаложам (маюць да 3% бялку, 7— 15% вугляводаў, 3— 11 мг% вітаміну С, 0,4 мг% караціну, вітаміны Bi i B2, правітамін А, цукар, інулін), ачышчаныя чаранкі, галоўныя жылкі лісця і карані спажываюць вараныя і кансерваваныя (далікатэсная страва). У насенні каля 30% тлушчу, прыдатнае на корм птушкам. Сгымулявальны і дыўрэтычны лек. сродак; ужываюцъ лры дыябеце, атэраскле-

Да арт. А рты леры я. I. Гарматы 16 —17 ст. з Нясвіжскага замка: 1, 2, 3 — з фііурнымі аздабленнямі, 4 — з серыі Германа Мольтфелкца. II. Гарматы корпуса артылерыі ВКЛ канца 18 ст.: 1 — адна—трохфунтовая палявая гармата, зробленая на аўстрыйскі ўзор, 2 — двух —васьміфунтовая гаўбіца, зробленая на ўзор французскай гаўбіды сістэмы Грыбаваля (лафет пахазаны ў разрэзе). III. Адна з гармат польска-беларуска-літоўскіх паўсгганцаў 1863—64 (паводле Баляслава Галэцкага).

р о зе , х вар о б ах п е ч а н і; п л а д ы опіум у.

— п р о ц ія д д з е

АРТЭГА СААВЕДРА (Ortega Saavedra) Даніэль (н. 11.11.1945, г. Ла-Лібертад, Нікарагуа), дзяржаўны, палітычны і ваенны дзеяч Нікарагуа. П рэзідэнт Рэс-

511

публікі Нікарагуа ў 1985— 90. 3 1962 удзельнік барацьбы супраць дыкгатуры Самосы, з 1965 чл. Нац. кіраўнідгва

АРТЭГА

Сандзінісцкага фронту нац. вызвалення (СФ Н В), у 1966—67 камандуючы Цэнтр. фронтам партыз. атрадаў. У

1975— 79 адзін з кіраўнікоў узбр. сіл СФНВ. У 1981— 85 каардынатар Кіруючага савета ўрада Нац. адраджэння.

Артылерыя Гармать. перыяду 1-й і 2-й сусветных войнаў: 1 - 155-мм палявая пушка (Франдыя); 2 — 76-мм палявая скарастрэльная пушка ўзору 1902 (Расія); 3 — 210-мм аблогавая гаўбіца Крупа (Германія); 4 — 305-мм марціра (Аўстрыя); 5 — 105-мм гаўбіца (ЗША); б — шасціствольны мінамёг ^ і е р м а ^ ) ^ — W5-MM легкая гаўбіца (Германія); 8 — баявая машына рэактыўнай артылерыі БМ-13 (СССР); 9 — 76-мм самаходная артылерыйская

Да арт. А рты леры я. Сучасная артылерыя: 1 — 139,7-мм пушка МК-3 (Вялікабрытанія); 2 — баявая машына рэактыўнай артылерыі БМ-24 (Расія); 3 — 90-мм самарушная процітапкавая пушка (ФРГ); 4 — устаноўка рэактыўных кіроўных процітанкавьіх снарадаў 55-II (Францыя); 5 — 122-мм самаходная гаўбіца (Расія); 6 — 203-мм самаходная гаубіца М 1101 Е2 (ЗША); 7 — 105-мм горная гаўбіца ўзору 1956 (Італія); 8 — 122-мм гаўбіца Д-30 (Беларусь).

А Р ТЭ М ІД А

АРТЭЗІЙНСКІ БАСЕ́Й Н (ад Artesium — лац. назвы франц. правінцыі Ар­ туа), басейн напорных падземных водаў (гл. Артэзіянскія воды), прымеркаваны да адмоўных геал. структур. Адрозніваюць платформавыя А.б. (у сінеклізах, мульдах і інш.) і міжгорныя А.б. (у міжгорных прагінах). Утвараюцца шіаставымі водамі платформаваіа чахла і трэшчынава-жыльнымі водамі крышт. фундамента. У А.б. вылучаюць вобласці жыўлення, напору і разгрузкі падзе­ мных водаў. Пл. ад дзесяткаў да мільёнаў квадратных кіламетраў. Самыя вял. А б.: Заходне-CifjipcKi, Маскоўскі (зах. ч. на тэр. Беларусі), Прыбалтыйскі, В. Аўстралійскі, Парыжскі і інш. АРТЭ31ЯНСКІ КАЛО́Д ЗЕЖ, калодзеж або свідравіна, з якіх атрымліваюць ар­ тэзіянскія воды. А.к. звычайна замацоўваюць трубамі, выкарыстоўваюць пом­ пы, у зоне ваданоснага пласта абсталёўваюць фільтрамі. Многія нас. пункты Беларусі бяруць ваду з А.к. Водазабеспячэнне Мінска часткова грунтуецца на сістэмах артэзіянскіх свідравін глыб, у некалькі дзесяткаў метраў. часам больш за 100 м (дэбіт 50— 100 м3/гадз).

513

пенскім дом е музей, да канца жыцця займаўся гісторыка-геагр. даследаваннямі. Л.Р.Казлоў. АРТЭМІДА, у грэчаскай міфалогіі багіня, дачка Зеўса і Леты, сястра-блЬніда Апалона. Спачатку А . — апякунка жы-

А рты ш ок сапраўдны.

АРТЭЗІЯНСКІЯ ВО́Д Ы , напорныя ішаставыя падземныя воды, якія залягаюць паміж водатрывалымі слаямі. Прымеркаваны да адмоўных геаструктур — сінкліналяў, мульдаў, прагінаў, упадзін. Напор узнікае пры гідраўлічнай ізаляванасці ваданосных гарызонтаў ад перавышэння вобласці жыўлення над вобласцю разгрузкі. Пры залішнім гідрастатычным ціску выліваюцца на паверхню зямлі або фантануюць пры ўскрыцці. Ba ўмовах актыўнага водаабмену А в . прэсныя, за­ стойных — салёныя ці расолы (гл. Мінеральныя воды). А.в. звычайна звязаны з артэзіянскімі басейнамі. На Бела­ русі ўскрыты амаль на ўсёй тэр. на глыб, ад некалькіх дзесяткаў метраў да некалькіх кіламетраў, належаць да Аршанскага гідрагеалагічнага басейна, Брэсцкага гідрагеалагічнага басейна, Прыпяцкага гідрагеалагічнага басейна i Беларускага гідрагеалагічнага масіву. А в . з ’яўляюцца асн. крынідай пітнога водазабеспячэння. А.В:Кудзельскі.

Схема будовы артэзіянскага басейна: 1 — ваданосны гарызонт; 2 — водатрывалыя слаі; 3 — узровень грунтавььх водаў; 4 — свідравіны (а — без фантанавання, б — з фантанаваннем); аб і вг — вобласці жыўлення; бе — вобласць распаўсюджвання напорных водаў.

Да а р т. А ртэміда. А р т эм ід а В ерсал ьская. Скульпт. Леахар. Канец 4 ст. да н.э. Рымская копія.

Артэзіянскі басейн Вобласць

іобласць кыўленні

ж ыўлення

П’езаметрычны ўзровень

АРТЭЛІЙ (Ortelius, Oertel) Абрахам (4.4.1527, Антверпен — 28.6.1598), фламандскі картограф і вьщавец, адзін з заснавальнікаў картаграфічнай навукі. Каля 1547 заснаваў уласную фірму. Выдаў зб. «Агляд шара зямнога» («Theatrum orbis terrarum». Антверпен, 1570), які фактычиа стаў першым геагр. атласам, змяшчаў 53 карты асобных краін з дэталёвымі апісаннямі (у т.л. бел. зямель), бібліяір, даведкі на 87 картографаў. «Агляд...» неаднаразова дапаўняўся і перавыдаваўся ў 17 — пач.

18 ст. У 1592 адкрыў у сваім антвер-

Фарміраванне артэзіянскіх вода? у артазіянскім басейне; 1 - гліністыя пароды; 2 - ваданосныя пяскі; 3 — вапнякі; ф — месца (крыніца, свідравіна) выхаду вады на паверхню.

514

АРТЭМІЯ

вёл і палявання, багіня месяца, пазней — заступніца шлюбу і дзетанараджэння. Яе ўяўлялі прыгажуняй у доўгім адзенні з паўмесяцам на галаве, з факелам ці э лукам і стрэламі ў руках. Лічылі, што нарадзілася А. на в-ве Д элас. Найб. вядомыя свяцілішчы А. на п-ве Атыка і ў г. Э ф ес. У Э ф есе быў храм А , прылічаны грэкамі да аднаго з 7 дзівосаў свету (спалены ў 356 да н.э. Герастратам). У рым. міфалогіі вядома як Дыяна. М іф пра A натхніў ант. скульптараў Праксіцеля, Леахара, ірэч. вазапісцаў, пазней — Тыцыяна, П .П.Рубенса, Рэмбранта, пісьменнікаў Дж.Бакачыо, Г.Гейнэ і інш. АРТЭМ ІЯ (Artemia salina), ракападобнае атрада шчэлепаногіх. Пашырана ў салёных азёрах і лужынах паўпустыняў, пустыняў і марскіх ліманаў, эдольная жыць пры салёнасці вады ад 40 да 230% о і болей. Даўж. 0,8— 1 см. У залежнасці ад салёнасці вады зменьваецца даўж. галінак вілачкі на канцы брушка (павялічваецца пры апрасненні). Жывіцца мікраскапічнымі водарасцямі і бакгэрыямі. Размнажаецца 3 разы за сезон, плоднасць да 70 яец або наўплісаў. Разводзяць і ныкарыстоўваюць на корм ры­ бам.

што падаецца да органа. Унутраная абалонка ўтворана эндатэліем і злучальнай тканкай, мае ўнутраную эластычную мембрану, што робіцъ сценкі болын трывалымі. Асобныя ствалы адной або некалькіх суседніх А часта злучаюцца паміж сабой і ўгвараюць анасто­ мозы (болын дробныя А ). А , што не маюць анастамозаў, наз. канцавымі. Ю.Г.Шанъко. АРТЭРЫ ІТ, запаленне сценкі артэрыі. П а характеры запаленчага працэсу адрозніваюць спецыфічныя і неспецыфічныя А., па яго лакалізацыі на сценцы артэрый — энда-, меза- і перыартэрыіты; пашкоджанне ўсёй сценкі — панартэрыіт. Можа быць самастойным захворваннем (калі пашко­ джанне артэрый вядучае ў паталагічным працэсе, мае сістэмны, генералізаваны характар) і другасным (развіваецца на ф оне інш. хвароб; паталагічны працэс у сасудах ізаляваны, пашкоджаны асо­ бныя групы артэрый). Другасныя А

АРТЭРЫ ЯЛЬН Ы ЦІСК, ціск крыві ўнутры аорты і буйных артэрый. Узнікае ад нашятальнай дзейнасці сэрца, супраціўлення сасудаў і абумоўлены гідрастатычнымі сіламі. Найб. супраціўленне цёку крыві ў аорце і артэрыях. А.Ц. у перыяд скарачэння (сісталы) жалудачкаў сэрца наз. сісталічным, у час расслабления (дыясталы) — дыясталічным. Вымяраецца ў мм рт. сл. Макс. ўзроўню (верхні) дасягае ў пе­ рыяд скарачэння (сісталы), мінім. (ніжні) — у час расслабления (дыя­ сталы). Велічыня А ц . залежыць ад віду жывёл, стану сэрца і сасудаў, колькасці крыві, узросту, індывід. асаблівасцяў арганізма і інш. У буйных артэрыях чалавека сісталічны ціск у норме складае НО— 130, а дыясталічны — 60— 80 мм рт. сл. 3 узростам А.ц. крыху павышаецца. Існуюць 2 метады вымярэння А.ц.: прамы (крывавы) і ўскосны (бяскроўны) з дапамогай спец, прыладаў. АРТЭФАКТ (ад лац. artefactum штучна зробленае), стараж. рэч, якая зроблена ці мае сляды карыстання чалавекам. Элемент археалагічнай культуры, частка матэрыяльнай культуры пэўнага этапу, бо адлюстроўвае гісторыю яе развіцця. Сярод А вылучаюць культурнавызначальныя, этнавыэначальныя («кіраваль-

АРТЭРЫ І (грэч. arteria), крывяносныя сасуды, па якіх кроў рухаецца ад сэрца ва ўсе органы і часткі цела. Да А належыць аорта і ўсе яе разгалінаванні, у т л . самыя дробныя — артэрыёлы. А. нясуць кроў, багатую кіслародам (толькі лёгачныя накіроўваюць вянозную кроў ад сэрца ў лёгкія). Сценкі А маюць 3 абалонкі. Вонкавая злучальнатканкавая абалонка надае А трываласць і эластычнасць, што дае магчымасць ім вытрымліваць унутраны ціск, расшырацца і звужацца; багатая сасудамі і нервамъ Сярэдняя абалонка складаецца з эластичных валокнаў і гладкія мышачных клетак, скарачэнне або расслабление якіх рэгулюе дыяметр прасвету А і, адпаведна, колькасць крыві,

могуць быць пры дыфузных хваробах злучальнай тканкі, сепсісе, інфекц. эндакардыце, інш. інфекц. захворваннях, некаторых злаякасных пухлінах, ужыванні лекавых сродкаў. Ускладненні пры А : анеўрызмы (пры яэвава-некратычных працэсах у сценках артэ­ рый), трамбозы і эмбаліі, склераэаванне і аблітэрацыя сасудаў. М. Ф. Сорока.

ныя») і «датавальныя» рэчы, імпартныя, выпадковыя, запазычаныя і інш.

А р тэ м ія : саленаводная

форма.

Аружэйная палата.

1848 - 51.

АРУ́Б А (Aruba), уладанне Нідэрландаў на аднайм. востраве ў архіпелагу М. Антыльскіх а-воў у паўд. частцы Карыбскага м. Пл. 193 км2, нас. 65 тыс. чал.

(1993). Адм. ц. — г. Араньестад. У складзе насельніцгва пераважаюць негры і мулаты, жывуць таксама іспанцы, галандцы, кітайцы і інш. Афіц. мова нідэрландская, пашыраны мовы мясц. крэолаў (пап’ямента), ісп. і англійская. Пануючая рэлігія — каталіцызм. Нац. свята — Дзень сцяга Арубы (18 сак.). В у л к а н іч н ы в о с т р а ў вь ш і. 188 м , а к р у ж ан ы р ы ф а м і, р э л ь е ф у зго р ы сты . К л ім а т с у б э к в а тары яльны , сярэдн ям есячны я т -р ы 26— 28 °С, а п а д к а ў 500—600 м з а го д. П р а ц у ю ц ь п р а д п р ы е м с т в ы п а а ч ы с т ц ы н а ф т ы , в ы р аб е ц ы г а р з т , с л ір т н ы х (р о м ) і б еэал к а го л ь н ы х н а п іт к а ў , с у д н а в е р ф . С е л ь с к а я г а с п а д а р к а р а з в іт а с л а б а з - з а м а л о й у р а д л ів а с ц і г л е б а ў і н е д а х о п у п р э с н а й в ад ы . В ы р о ш ч в а ю ц ь а л о э, я к о е вы кары стоўваю ць у касм еты чн ы х і ф ар м а ц э ў г ы ч н ы х в ы р аб ах . Н я з н а ч н а я ж ы в ёл а га д о ў л я. Р а зв іт а р ы б а л о ў с тв а . Т у р ы зм . А сн . ч а ­ стка п р а д у к га ў харчавання ім п ар ту ец ц а. Д аў ж . а ў га д а р о г к а л я 380 к м . Гал. п о р т — А р а н ь е с т а д , п о б а ч м іж н а р . а эр а п о р т . Г а н д л ё в ы я п а р т н ё р ы — В ен е су э л а , З Ш А Н ід э р л а н д ы , В я л ік а б р ы т а н ія . Ц е с н ы я э к а н а м . су в я зі з ф е д э р а ц ы я й Н ід э р л а н д с к іх А н т ы л ь ск іх а-во ў . Т р а ш о в а я а д з ін к а — а р у б с к і гу л ь д эн (ф л а р ы н ).

Задоўга да адкрыцця еўрапейцамі в-аў А. насялялі індзейцы, якія ўпрыгожылі пячоры малюнкамі, што па старажытнасці не саступаюць дагістарычным малюнкам у пячорах Альтаміры (Іспанія) і Ласко (Францыя). У 1499 Іспанія аб’явіла востраў сваім уладаннем. У 1634 захоплены галандцамі. Да пач. 19 ст. востраў неаднаразова мяняў дзярж. прыналежнасць, з 1816 уладанне Н ідэрландаў. Да 1863 быў буйным цэнтрам гандлю рабамі ў Вест-Індыі. Да 1986 А. ўваходзіла ў склад федэрацыі Н ідэрландскіх Антыльскіх а-воў. 3 1.1.1986 мае статус тэр. Нідэрландаў з унутр. самакіраваннем. Асн. паліт. партыі — Выбарчы рух народа і Народная партыя А ; Федэрацыя прафсаюзаў в-ва A. і інш. АРУВІМІ (Aruwimi), рака ў Афрыцы, у Заіры, правы прыток р. Конга. Даўж. каля 1300 км, пл. бас. 116 тыс. км2. Пачынаецца ў Сініх тарах пад назвай Ітуры (на 3 ад воз. Мабуту-Сесе-Сека), цячэ на плато, потым спускаеіща ва ўпадзіну Конга. У верхнім і сярэднім дячэнні парой і вадаспады. Паводкі (сак.— р с т р .). Сярэдні расход вады 2 тыс. м3/с . Суднаходная на працягу 60 км ад вусця.

Крамля ў б. патрыяршых палатах на вул. Разіна. У А.п. прадстаўлена дэкар.прыкладное мастацтва Расіі, Візантыі, Зах. Еўропы і шэрагу краін П ярэдняй Азіі 5 — пач. 20 ст., захоўваюцца рэдкія калекцыі старадаўняй маст. зброі (13— 18 ст.), калекцыі залатога і сярэбранага посуду, тканін і адзення (14— 19 ст.), дары паслоў, рэчы царскага і княжацкага ўжытку, ювелірныя вырабы і інш. Літ.: П и с а р с к а я Л. , Марты­ н о в а М . Оружейная палата. 6 изд. Μ., 1987. А́Р УМ , Ароннік.

кветкавых

раслін,

гл.

АРУНА, у ведыйскай і індуіецкай міфалогіі бажаство світання. Уяўлялася ў выглядзе Сонца на Усходзе. Паводле эпасу «Махабхарата» яго маці Вініта разбівае ў нецярплівасці знесенае ёю

515

(1933), «Атэла» У.Ш экспіра (1940), «Пікавая дама» П.І.Чайкоўскага (1956) і інш. АРУЦ Ю НЯН Аляксандр Рыгоравіч (н.

23.9.1920, Ерэван), армянскі кампазітар. Нар. арт. СССР (1970). Скончыў Ерэванскую кансерваторыю (1941), з 1962 выкладае ў ёй (з 1977 праф.). 3 1954 кіраўнік Армянскай філармоніі. Сярод твораў: опера «Саят-Нава» (1969); «Кантата аб Радзіме» (1948), «Паданне аб армянскім народзе» (1961); сімфонія (1957); 5 канцэртаў з аркестрам для ро­ зных інструментаў; камерна-інстр. і вак. творы (у т л . для хору а капэла); музыка да драм, спектакляў і кінафільмаў. Дзярж. прэмія СССР 1949, Дзярж. прэмія Арменіі 1970, 1986. Літ.: Е о л я н И. Александр Арутюнян. Μ., 1962. АРФА (ням. Harfe), струнна-шчыпковы музычны інструмент. Мае выгляд высокага трохвугольніка, бакамі якога з’яўляюцца рэзанансная расшыраная ўнізе скрынка, калонка з рычагамі ме­ ханизма перастройкі і дугападобная рама ўверсе з калкамі ί дыскамі педальнага механізма. Унугры трохвугольніка вертикальна нацягнугы 44—47 струнаў рознай даўжыні і настройкі (дыяпазон Сі—g4). Асн. строй А дыятанічны (Ces-dur). 3 дапамогай 7 педаляў (вынайдзены ÿ 1801 С.Эрарам) яна механічна перастройваецца ва ÿce танальнасці. Гучанне мяккае, пяшчотнае, камернае. А — стараж. струнны інструмент, вядомы многім народам свету (найб. раннія выявы датуюцца 5-м тыс. да н.э.). 3 17 ст. выкарыстоўваецца як аркестравы, з 18 ст. — як ансамблевы і сольны інструмент. На Беларусі А і яе выявы сустракаюцца ў літ. помніках і размалёўках каталіцкіх храмаў 16— 19 ст. У Бел. акадэміі музыкі іенуе клас А І.Дз.Назіна.

АРУЖЭ́Й НАЯ ПАЛА́ТА ў М а с к в е , 1) дзярж. ўстанова на тэр. Маскоўскага Крамля ў будынку, пабудаваным у 1851 арх. К.А Тонам. Упершыню ўпамінаецца ў 1547 як сховішча зброі, у 1640 пры ёй створана іканапісная, у 1683 — жывапісная майстэрні, уваходзіла палата разьбяных і сталярскіх спраў; у 1700 у А п . ўліліся Залатая і Сярэбраная па­ латы. У ёй праводзіліся зан яла́ па мает. рамястве, іканапіее і жывапіее, працавалі жывапіецы І.А Б езм ін, С.Ф.Ушакоў, І.Уладзіміраў, гравёр А Ф .Зубаў i інш. У 2-й пал. 17 ст. еярод майстроў палаты былі выхадцы з Беларусі: Хрыстафор Абросімаў, Пётр Абросімаў, Восіл Андрэеў, Іван Андрэеў, Арсеній, Сцяпан Іванаў (Палубес), Фёдар Мікулаеў, Максім Сямёнаў, Восіп Якаўлеў і інш. Бел. майстры выраблялі кафлю, зброю , аздаблялі яе арнаментальнымі ўзорамі, працавалі па серабры, рабілі па-мастацку аформленыя сталы, шафы, троны, крэслы, вырэзвалі іканастасы, чаканілі рэльефы на раках, упрыгожвалі разьбой карэты і інш. Бел. майстры ўпершыню прынеслі ў Рус. дзяржаву ажурна-аб’ёмную т.зв. флемскую разьбу, узбагацілі тэхніку вырабу шматкаляровай паліванай кафлі, наладзілі выраб буйных маёлікавых арх. дэталяў, стваралі рэльефныя выявы, блізкія да рэальных памераў чалавека. Бел. майстры ўпрыгожвалі арх. помнікі Масквы, Каломенскага, Ізмайлава, Разані і інш. У 1711 жывапісная школа закрыта, а май­ стры пераведзены ў Пецярбург. У 1720 А п . аб’яднана з інш. царскімі майстэрнямі Крамля, з 1726 стала сховішчам каштоўных прадметаў. 2) Старэйшы рас. музей, створаны ў 1806. 3 1960 у складзе Дзярж. музея Маскоўскага

род

АРФАГРАФІЧНЫ

АРФАГРАФІЧНЫ С Л 0Ў Н ІК , алфавітны даведнік, які падае правільнае напісанне рэестравых слоў і іх формаў у адпаведнасці з іенуючымі правапіенымі яйка^ у якім знаходзіўся напаўразвіты нормамі. Яго лічаць «слоўнікам А. Ён праклінае маці за сваю вы- слоўнікаў», паколыа́ ўсе інш. даведнікі родліваець і прадракае ёй рабства. арыентуюцца на яго і толькі ў ім поруч А́Р УНТА ПУСТЫ ́Н Я (Arunta), гл. з рэестравай лексікай падаеіща ў сістэматызаваным выглядзе афіцыйна узако­ Сімпсана пустыня. нены звод арфаграфічных правілаў. А.с. АРУРА (Огиго), горад у Балівіі, у Андах. лю бой мовы падзяляюць на а г у л ь (напр., «Слоўнік беларускай Адм. ц. дэпартамента Арура. Засн. ў н ы я пач. 17 ст. 184 тыс. ж. (1986). Трансп. мовы: Арфаграфія. Арфаэпія. Акцэнтуавузел. Адзін з цэнтраў горназдабыўной цыя. Словазмяненне», 1987) і а с п е ­ слоўнікі. Сярод аспектных (волава, вальфрам, медзь, сурма) к т н ы я прам-сці. Каляровая металургія. Харч., вылучаюць: спецыяльныя (напр., рус. «Арфаграфічны марскі слоўнік» Р.Э.Патэкст., абутковая прам-сці. Ун-т. рэцкай, 1974); школьныя (бел. «АрфаАРУТЧАН Міхаіл (М ікаэл) Аветавіч графічны слоўнік: Для пачатковых кла(29.7.1897, г. Шуша, Нагорны Кара­ саў», 5-е выд., 1987; «Арфаграфічны бах — 20.6.1961), армянскі тэатральны слоўнік: Для сярэдняй школы» М .П.Ломастак і графік. Нар. мастак Арменіі бана і М .Р.Судніка, 6-е выд., 1990); вуз(1958). Вучыўся ў Саратаве (1920— 23), кааспектныя, якія засяроджваюць увагу у Парыжы (у акадэміі Каларосі, 1924— на правільным напісанні слоў пэўных 25). Адзін з заснавальнікаў арм. разрадаў (бел. «Асобна, разам, праз М.Р.Прыгодзіча, 1994; рус. тэатральна-дэкарацыйнага мастацтва. дэфіс» Аформіў больш як 100 спектакляў, у «Вялікая ці малая?» Д.Э.Разенталя, 3-е В.К.Шчэрбін. т.л. «Жаніцьба Фігара» П .А Бамарш э выд., 1987, і інш .). Арфа.

516

АРФАГРАФІЯ

мовы на пач. 20 ст. (працы Я.Ф.Карскага). Першая спроба нармалізаваць А зроблена ў «Граматыцы для беларускіх школ» Б.АТарашкевіча (1918). Пастановай СНК БССР ад 23.8.1933 «Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу» праведзена ўдакладненне бел. А , значная роля была адведзена марфалаг. прынцыпу. Пасля шырокай дыскусіі ў 1929—57 СМ БССР зацвердзіў лраекг Арфаграфічнай камісіі «Аб удакладненні і часгковых зменах існуючага беларускага правапісу» (11.5.1957). На яго аснове выдадзены «Пра­ вілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі» (1959). Аднак і яны не ахопліваюць усіх спрэчных і няясных выпадкаў, таму праца па ўдасканаленні правілаў бел. А працягваецца. Літ.: Сучасная беларуская літаратурная мова: Лексікалогія. Фразеалогія. Лексікаграфія. Фразеаграфія. Фанетыка. Арфаэпія. Гра­ фика. Арфаграфія. 2 выд. Мн., 1984; Белару­ ская мова: Цяжкія пытанні фанетыкі, арфаграфіі, граматыкі. Мн., 1987; К а м а р о ÿ с к і Я.М. Сучасная беларуская арфаграфія. Мн., 1985. П.П.ІІІуба.

АРФАГРАФІЯ (ад грэч. orthos прави­ льны + ...графія), п р а в a п і с , сістэма правілаў, якія вызначаюць аднолькавыя спосабы перадачы маўлення на пісьме. Асн. заданы бел. А. — рзгламентадыя графічнага ўэнаўлення іукавога складу слова; злітнага, паўзлітнага (дэфіснага) і раздзельнага напісання; пераносу слоў, a таксама правілы афаршіення абрэвіятур, умоўных скарачэнняў. У перадачы гукавога складу слова адрозніваюць 2 асн. прынцыпы: фанетычны (захаванне асаблівасцяў вымаўлення) і марфалагічны (захаванне нязменнымі асобных марфал. частак слова); сустракаюхща таксама правапісныя нормы, замацаваныя традыцыяй. Сучасная бел. А рацыянальна спалучае фанет. і мар­ фал. прынцыпы. АРФ АЭП ІЯ (ад грэч. orthos правільны Бел. А фарміравалася на працягу доўгага + epos маўленне), сукупнасць вымаўчасу. Ужо ў ранніх помніках бел. пісьменства ленчых нормаў, уласцівых літаратурнай мове, якія забяспечваюць аднастайнасць гукавога афармлення вуснай мовы. 2) Раздзел мовазнаўства, які вывучае нормы вымаўлення. Непарыўна звязана з фанетычнай сістэмай мовы, бо ўключае і харакгарыстыку вымаўлення асобных гукаў (арфафанію, напр. дзеканне, цеканне, неаглушэнне «й» і г.д.) і іх вымаўленне ў залежнасці ад пазіцыі ў слове. Такія, напр., выразныя асаблівасці бел. фанетыкі, як недысімілятыўнае акание («вада», «маладзік», «чалавек»), прыстаўныя галосныя («ільняны», «аўторак», «імгла») і зычныя («вока», «завочнік»), мяккія А рфвсдсаніт. свісцячыя «з» і «с» перад наступнымі мяккімі («бязлесіца», «з зімы», «пес­ 14— 15 ст. адлюстраваны найб. характерныя ня»), мяккія афрыкаты «дз» і «ц» асаблівасці бел. фанетыкі. 3 19 ст., калі жы- («Дзвіна», «дзверы», «цвёрды»), губнавая нар. таворка стала асновай бел. ліг. мовы, губны «в(ў)» («траўка», «жоўты»), падоўскладваюица і эамацоўваюцца найважнсйшыя жаныя зычныя («збожжа», «галлё», «нарысы бел. А. (наир., псравага аддаецца фанст. прыіщыпу). Станаўленню арфаірафічных сенне») замацаваліся як арфаэпічныя нормаў садаейнічала навук. распрацоўка бел. нормы. Да А часта адносяць таксама правілы пастаноўкі націску і інтанацыйныя правілы. Літ.: Я н к о ÿ с к і Ф.М. Беларускае лігаратурнае вымаўленне. 4 выд. Мн., 1976; Бела­ руская граматыка. Ч. 1. Мн., 1985; Фанетыка беларускай літаратурнай мовы. Мн., 1989.

удзельнічаў у паходзе арганаўтаў, лічыўся заснавальнікам арфічных культаў. Калі раптоўна памерла яго жонка Эўрыдыка, А. адправіўся за ёю ÿ цар­ ства мёртвых. М іф пра А — часты сюжэт у выяўл. мастацгве (ант. вазы, фрэскі, карціны П.Рубенса, Я.Тынтарэта), л-ры (Авідзій, Вергілій), музыцы (К.Глюк, Ф.Ліст, І.Стравінскі) і інш. АРХАЗАЎРЫ (Archosauria), самы вялікі падклас выкапнёвых паўзуноў. 5 атр.: тэкадонты (зыходная група А ) , кракадзілы, дыназаўры яшчара- і птушкатазавыя, птэразаўры (лятучыя яшчары). Знойдзены ў адкладах верхняй пярмі на ўсіх кантынентах. Насялялі сушу, прэсныя і марскія воды, паветра. Даўж. да 35 м, маса да 50 т. Пярэднія канечнасці карацейшыя і слабейшыя за заднія. Чзрал з дзвюма скроневымі ўпадзінамі. У многіх скурны панцыр. Драпежнікі і раслінаедныя. У сучаснай фауне прадстаўлены толькі кракадзіламі. Ад А паходэяць птушкі.

APXÀ13M (ад грэч. archaios старадаўні, старажытны), устарэлая назва сучаснай рэаліі, што абазначаецца новым словам: напр., «раць» — войска, «рамёны» — плечы. Архаічнымі могуць быць і ф о­ рмы слоў. Адрозніваюцца А : уласналексічныя («каморнік» — землямер), лексіка-семантычныя («жывот» — жыццё), лексіка-фанетычныя («кроніка» — хроніка), лексіка-акцэнталагічныя («рапбрт» — pdnapr), лексікасловаўтваральныя («лгар» — лгун), лексіка-марфалагічныя («паэта» — паэт). Выкарыстоўваюцца ÿ мове як стылістычны сродак.

1.Л. Бурак. ΑΡΧΑΪΚΑ (ад грэч. archaïkos старадаўні, старажытны), ранні этап у гіст. развіцці якой-небудзь э'явы. У мастацгвазнаўстве тэрмін выкарыстоўваецца гал. чынам для вызначэння ранняга перыяду

АРФ ВЕДСАШ Т (ад прозвішча швед, хіміка Арфведсана), мінерал, манаклінны шчолачны амфібол NaN a2Fe24+Fe3+Sig022(OH)2. Натрый можа замяшчацца кальцыем. Утварае прызматычныя крышталі, прамянёвашаставатыя агрэгаты, зерні. Колер цёмна-зялёны да чорнага. Паўпразрысты. Бляск ш кляіш . Цв. 5,5— 6. Шчыльн.

3,4— 3,5 г/см 3. Пародаўтваральны міне­ рал. Пашыраны ÿ масівах нефелінавых сіенітаў і іх пегматитах, некаторых шчолачных гранітах, метасаматытах і карбанатытах.

Арфей, які іграе на ліры. Мазаіка. 3 ст.

АРФ ЕЙ , у грэчаскай міфалогіі фракійскі спявак, сын музы Каліопы. г Цудоўнымі спевамі і ігрой на кіфары ён зачароўваў багоў і лю дзей, утаймоўваў Да арт. АрхазаУры: птуш катазавы дыназаўр дзікія сілы прыроды. Паводле міфаў, А. ігуанадонт.

развідця архітэкгуры і выяўл. мастацтва Старажытнай Грэцыі (7— 6 ст. да н.э.), калі выпрацоўваліся найважнейшыя арх.-маст. прыёмы, традыцыйныя для грэч. класікі. А р х ігэ к т у р а р а зв ш а л а с я н а а с н о в е с т о е ч н а б э л е ч н а й х а н с т р у к ц ы й н а й с іс т э м ы , в ы я ў л . м а с та ц гв а — в о б р а з а ў ант. м іф ал о г іі. Н а й в а ж ней ш ы м і дасягн ен н ям і м астац гва п еры яд у А бы ла вы працоўка прап арцы ян альны х к ан о н а ў і д э к а р . ф о р м а ў арх. ордэра (у т.л . д а р ы ч н а га і іа н іч н а г а ), а сн . т ы п а ж у м а н у м . ск у л ь п ту р ы , ч о р н а - і ч ы р в о н а ф ііу р н а г а с т ы л я ў ваэапісу; з ’я в іл іс я і н о в ы я т ы п ы м ан у м . с к у л ь п ту р ы — статуі ю н а к о ў -а т л е т а ў (к у р а с ) і д зя ў ч а т (к о р а ). У б о л ь ш ш ы р о к ім э н а ч э н н і А ́ — м а с т а ц г в а с тар аж . гіст. э п о х , я к о е в ы з н а ч а е ц ц а п р ы м іт ы в із м а м ф о р м а ў . У м а с т а ц гв а зн а ў ст в е т э р м ін «А.» в ы к а р ы с т о ў в а е ц ц а ў д а ч ы н е н н і д а т в о р а ў , у я к іх ё с ц ь р э т р а с л е к т ы ў н ы я ф о р м ы с т а р а ж ы гн а с ц і (п е р а в а ж н а а ш ы ч н а с ц і).

На Беларусі зварот да формаў А. найб. выявіўся ў поэнім класідызме ў інтэр’еры палацаў (Жыліцкі палацавапаркавы ансамбль) і пры трактоўцы ма­ лых арх. формаў у палацава-паркавым мастацтве (сфінксы на варотах Новага замка ў Гродне, фантан Нараўлянскага сядзібна-паркавага ансамбля і мемарыяльнай архітэктуры (каішіца-пахавальня сядзібы ў в. Маліноўшчына Маладзечанскага p-на). А.М.Кулагін. АРХАЛАКСІС (ад грэч. arche пачатак + allaxis змена), адзін са спосабаў эвалюцыі, пры якім змена першапачатковай закладкі органа адбываецца на ранняй стадыі эмбрыягенезу і мяняе ўвесь далейшы ход яго раэвіцця. Тэрмін увёў рус. вучоны А.М.Северцаў (1910) у сваёй тэорыі філэмбрыягенезу. Иры А. адбываецда адносна буйная скачкападобная змена будовы органаў і ўзнікаюць новыя органы, якіх не было ў продкаў. На тыле А., напр., развіваецца закладка валасоў у зародкаў мпекакормячых (інакш, чым плакоідная луска ў рыб або рагавая ў паўзуноў).

з в ы М іх а й л а -А р х а н г е л ь с к а г а м а н а с ш р а ) , п а ­ сл а — А рхангельск. П е р ш ы м а р с к і п о р т Р а с іі. У 1693 П ё т р I з а к л а ў н а в - в е С а л а м б а л в е р ф і з а с н . а д м ір а л ц е й с т в а . У 1 7 0 1 — 05 у К а р а б е л ь н ы м в у с ц і п а б у д а в а н а Н а в а д з в ін с к а я к р э п а с ц ь . 3 1708 ц э н т р А р х а н г е л а г а р о д с к а й губ. У 1771 з а с н . м а р а х о д н а е в у ч ы л іш ч а . 3 х а н ц а 19 ст. б у й н ы л е с а п р а м ы с л . і л е с а э к с п а р т н ы п у н к т Р а с іі. 3 1898 з в я з а н ы ч ы г у н к а й з М а с к в о й . 3 1929 ц э н т р П а ў н . к р а ю , з 1936 — П а ў н о ч н а й , з 1937 — А р х а н г е л ь с к а й в о б л . У ц а р с к ія і сав . ч а с ы м е с ц а п ал іт . с с ы л к і.

АРХА́Н ГЕЛЬСКАЕ, сядзібны ансамбль 18— 19 ст. за 20 км ад Масквы, з 1918 музей-сядзіба. 3 1703 належала князям Галіцыным, у 1810— 1917 — князям Юсупавым. Пабудавана ÿ стылі класіцызму. На тэр. А. палац (1780-я г., арх. д э Герн, перабудаваны ў 1811— 28), у якім захаваліся аддзелка, мэбля, кераміка і інш. вырабы прыгонных майстроў, а таксама карціны (А.Ван Дэйка, Дж.Б.Цьепала, Ф .Бушэ, П.Ратары) і скульптура (Э.М .Ф альканэ, І.П.Віталі),

Да арт. А рхаіка. Фрагмент вазапісу. Майстар Эк­ секій. 6 ст. да Н.Э.

АРХА́Н ГЕЛЫ (грэч. archangelos), паводле хрысдіянскіх вераванняў — старшыя анёлы. Артадаксальная хрысц. традыцыя называв 3 А.: Міхаіла — нябеснага архістратыга (военачальніка), анёла-апёкуна ўсіх хрысдіян; Гаўрыіла — божага пасланніка, які прынёс добрую вестку Марыі (гл. Благавешчаннё)\ Рафаіла — анёла-лекара. АРХА́Н ГЕЛЬСК, ш рад у Расіі, цэнтр Архангельскай вобл., у вусці р. Паўн. Дзвіна. 415,7 тыс. ж. (1994). Марскі і рачны порт. Чыг. вузел. Аэрапорт. Буй­ ны цэнтр лесаапр., лесахім. (цэлюло- Да^ арт. А рхаіка. Капліца-пахавальня у в. Маліноўшчына Маладзечанскага раёна Мінскай вобл. зна-папяровая, гідролізная) прам-сці. 2-я пал. 19 ст. Машынабудаванне (абсталяванне для лясной і дрэваапр. прам-сці, суднабудаванне і суднарамонт), харч, (мяса-мало- парк (18 ст.) з тэрасамі, шматлікімі бючная, перапрацоўка марскіх водарасцяў) стамі, статуямі і паркавымі збудаванпрам-сць; вытв-сць буд. матэрыялаў. нямі (у т л . тэатр., 1817— 18, э дэкаМастацкія промыслы (разьба па дрэве і рацыямі П.Ганзага). косці). Пачатковы пункт многіх паляВОБЛАСЦЬ, у рных экспедыцый, адна з асн. баз АРХА́Н ГЕЛЬСКАЯ складзе Р а сіі Утворана 23.9.1937. Пл. Паўн. марскога шляху. З а с н . ÿ 1584 п а в о д л е за г а д у Ів а н а ГѴ. Н а з . 587,4 тыс. км2. Насельніцгва 1547,4 тыс. Н о в а х а л м а г о р ы , з 1613 А р х а н г е л ь с к ! (а д н а - чал. (1994), rap. 76%. Цэнтр — г. Архан-

517

АРХАНГЕЛЬСКАЯ

гельск. Уключае Ненецкую аўтаномную округу і астравы Паўн. Ледавітага ак. (Калгуеў, Вайгач, Новая Зямля, Зямля Ф ранца-Іосіфа, Салавецкія і інш.). Найб. гарады: Котлас, Северадзвінск, Навадзвінск, Анега. Прырода. Размешчана на П н Усх.-Еўрапейскай раўніны. У паўн.-зах. частцы тэр. цягнецца горны краж Ветраны Пояс (выш. да 344 м), на ПнУ — Ціманскі краж (выш. да 303 м), Канін Камень (да 242 м) і хр. П ай-Х ой (выш. да 467 м). Цэнтральная ч. парэзана далінамі рэк, асобныя платопадобныя ўчасткі выш. 150— 270 м (Канош скае і Няндомскае ўзвышшы, Беламорска-Кулойскае плато і інш .). Н а У ад Ціманскага кража — вялізная забалочаная Пячорская

нізіна

б.ч.

якой

занята

А рхангельскае. Палац. Паўночны фасад.

Вяліказямельскай і Малазямельскай тундрамі з шэрагам марэнных градаў выш. да 250— 275 м. Карысныя вы­ к ат и ́: медзь, баксіты, алмазы, свінцовацынкавыя руды, вапнякі, даламіты, гліны, кварцавыя пяскі, нафта, прыродны газ, вял. запасы торфу. Клімат на П н субаркгычны, на П д умерана каитынентальны. Сярэднія т-ры студэ. ад -12 да -18 °С, ліп. ад 8 да 16 °С. Ападкаў 300— 500 мм за год. На Пн шматгадовая мерзлата. Гад. рэкі: Паўн. Дзвіна (з прытокамі Вычэгда, Пінега і Вага), Пячора, Анега, М язень. Густая сетка азёраў (каля 2,5 тыс.), найб. Лана, Кенвозера, Кожвозера. Рэзка выяўлена шыротная занальнасць глебаварасліннага покрыва. Н а ПнУ зона тун­ дры (арктычная, мохава-лішайнікавая і хмызняковая) на тундрава-глеевых і тундрава-балотных Глебах. Зона лесатундры занята рэдкалессем на тарфянаглеевых і слабападзолістых Глебах. Лясы займаюць 7 2 тэр. А .В., пераважае тайга з елкі і хвоі, на У трагшяюцца піхта і лістоўніца. У А .В . П інежскі запаведнік. Гаспадарка. А.в. — буйны раён лесанарыхтоўкі, лесапілавання, лесаэкспарту, цэлюлозна-папяровай вытв-сці. Развіты машынабудаванне (суднабудаванне, суднарамонт, дарожныя машыны, абсталяванне для лясной прам-сці), лё­ гкая, харч, прам-сць. Вытв-сць буд. ма-

АРХАНГЕЛЬСК!

518

тэры ялаў. Гал. га л ін ы сельскай га сп а д аркі — м алочная ж ывёлагадоўля (в ы сокапрадукцы йная халмагорская буйн. par. ж ы вёла). Н а П н — аленегадоўля, зверагадоўля, п уш н ы і м арскі пром ы ­ сел. П асевы ж ы та, бульбы, агародніны . М арскі і рачны транспарт (водная трансп. сістэм а — П аўн . Д зв ін а з п р ы то кам і), суднаходныя таксам а Вы чагда, П ячора, М язень. П ар ты : А рхангельск, А н ега, М язень, Н ар ’я н -М а р . Ч ы г. л ін іі Волагда-А рхангельск, К а н аш — К о ­ тлас— М ікул ь. Касмадром П лясецк. Ц эн тр ы нар. пром ы слаў: Каргапаль, Со львы чагод ск, Х алм аш р ы . Курорты: С о львы чаш д ск, С алан іха, Беламор’е і ін ш . Н а Салавецкіх а-вах гіст.-а р х . i пры родны м узей-запавед нік з С а л а в е ц к ім м а н а с т ы р о м .

П .І .Р о г а ч .

А Р Х А Н Г Е Л Ь С К ! А ляксандр А ндрэевіч (23.10 .18 4 6 , с. Старое Тэзіка в а П е н зе н 660° (

48°

ЯЛ .ЎН 01Ш Ы '

ДЕД.А.ВѴТЫ л іа я н і.Руаольф агр а-вы Белая Зямля

- *Λ *«βΐΜ (^ ν

скай вобл. — 16 .11.19 2 4 ), р ускі харавы ды рыж ор. Заел. арт. Р эсп уб л ік і (19 2 1). П рацаваў рэгенгам хароў у П ензе і П е цярбургу. У п е р ш ы н ю ўвёў у царк. спевы ж аночы я галасы (замест галасоў хлопчы каў). У 1880 арганізаваў м яш аны хор, з якім канцэртаваў па Р а сіі. Аўтар хар. твораў, у т л . духоўны х, апрацовак нар. песень. Вы даў серыю «Рэпертуар канцэртаў А А А р х а н ге л ьск а га » (18 9 3—

А Р Х А ́Н Г Е Л Ь С К ! А ляксандр Сям ёнавіч теалогіі, страты граф іі, тэкго н іц ы , петра(24 .7.18 54 , г. П енза — 24.4.19 26 ), р ускі гр аф іі асадкавых пародаў, палеагеагр аф іі і ін ш . П рэм ія ім я У .І.Л е н ін а літаратуразнавец. Ч л .-к а р . П ецярбур- (1928). Те.: Избр. труды. Т. 1—2. М., 1952—54. гскай А Н (1904). С к о н ч ы ў К а за н скі Літ.: Г о р д е е в Д.И. АД.Архангельу н -т (18 76 ), праф . гэтага у н -та (18 8 2— ский, 1879—1940. М., 1981.

1908). А сн . працы па стараж .-рус. л -р ы , л -р ы 19 ст. і тэатры 17 — 18 ст. У кн. А Р Х А ́Н Г Е Л Ь С К ! Ц Э Л Ю Л О ́З Н А -П А «Н ары сы з гіето ры і заходнярускай л іта П Я Р О ́В Ы К А М Б ІН А Т , у г. Н аваратуры X V I—X V II стст.» (1888) п ісаў д звін ск А рхангельскай вобл. Расійскай пра бел. л -р у . Даследаваў барацьбу з к а - Ф едэрацы і, адзін з найболы дых у Е ў таліцы зм ам на бел. і ўкр. землях, гіе то - ропе. П ерш ая чарга (сульф іт-цэлю ло рыю царк. брацтваў на Беларусі (у зн ы з-д і папяровая ф -к а ) пачала В іл ь н і, Гродне, М агілёве, Брэсце, дзейнічаць у 1940, другая (сульф ат-цэМ ін ск у, О рш ы , П ін с к у і ін ш .), славян - лкш озны з-д і кардонная ф -к а ) — у скае кнігадрукаванне (ад Ш .Ф іё л я i 19 72, трэцяя (з-д беленай сульфатнай Ф .С к ар ы н ы , ca спісам бел. к н іг 14— 16 цэлю лозы ) — у 1975. 3 1994 холдынг. ст.), творы палем ічнай л -р ы А сн . прадукцы я (1995): цэлю лоза, та («А по кры сіс» Хрыстаф ора Ф ілалета, рны кардон, папера. В ы пускав таксама «Трэнас» М .См атры цкага і ін ш .), зах.- эты лавы ́ спір т, кармавыя дрожджы, рус. прапаведнікаў І.Галятоўскага, Л .Б а - др аўняна-валакністы я п л іты , сш ы ткі, тавары. Занята рановіча і ін ш ., «Л ексіс» Л .З іза н ія , папярова-белавыя «Л ексіко н» П .Б яр ы нд ы , «Грам атыку» бешьш за 10 ты с. працаўнікоў (1990). М агутнасці р азлічан ы на перапрацоўку М .См атры цкага і ін ш . І .У .С а л а м е в іч .

4,5 м лн. м1 драўніны за год. Частка прадукцы і экспартуецца ў Беларусь. АРХАНГЕЛЬСКАЯ

BUbJ

Маштаб 1:13 0 0 0 000

Я.М.Селіцкая. А Р Х А Н Т Р А П Ы (ад грэч. archaios стараж ытны + anlhröpos чалавек), адна са стад ий эвалю цы і чалавека; вы капнёвы я лю дзі, я кія ў раннім плейстацэне п р ы й ш л і на змену чалавеку ўмеламу (H om o h ab ilis). У с іх А . аб’чдноўваю ць у адзін від — чалавек прамахадзячы (H om o erectus). Ш м атлікія знаходкі яго рэцггкаў даю ць магчым асць датаваць

перыяд існ аван н я гэтага віду тэрм інам ад 1,6 м лн. да 360 ты с. гадоў назад, калі А . б ы л і ад зін ы м і прадстаўнікам і роду чалавечага, я к ія ў часе адносна мала м яняліся. У пар аўн ан н і са сваім п ап я рэднікам (чалавекам умелым ) А . характары зую цца павелічэннем памераў цела, буйны м абліччам і зубам і. Ад сучасны х лю дзей адрозніваліся больш пр ы м іты ўн ай будовай чэрапа (нізкае скляпенне са сплю ш чваннем п аты лічн ага аддзела, вы ступание с к ів іц ), адсутнасцю падбародачнага вы ­ ступу н іж н я й с к ів іц ы , моцна развіты м і надброўямі. Н айб. стараж . касцявы я р эш ткі (1,6 м лн. гадоў) А . знойдзены ў А ф р ы цы (К е н ія ). Ш м а тл ікія , але менш стараж ы тны я (ад 900 да 500— 400 ты с. гадоў назад) р эш ткі А . вы яўлены на Б. Усходзе і ў К іт а і ( с і н а н т р а п ы ), на в-ве Ява (яв а н ск і п ітэкан тр ап, мадж акерскі чалавек; гл. П і т э к а н т р а п ы ) , на тэр. Е ў ропы стая н кі А . у Гер м ан іі (г е й д э л ь бер гск і ч а л а век ), В е н гр ы і (паселіш ча Верцеш сёлёш ), Ч э х іі (П рж эзлеціцэ), А Р Х А ́Н Г Е Л Ь С К ! А ндрэй Д зм ітры евіч Г р эц ы і (П етралона) і ін ш . Болыы за 100 (8 .12.18 79 , г. Разань — 16.6.1940), стаянак А . без касцявы х рэш ткаў адр ускі геолаг. Акад. А Н С С С Р (19 29, ч л .- кры та на тэр. С яр эд н яй А з іі, Каўказа, кар. 19 25). П раф . (19 18 ). С к о н чы ў М а - П ры азоўя, Закарпацця, А лтая, М алдовы ско ўскі у н -т (1904). Выкладаў у М а - і ін ш . П а меры асваення новы х ж ы ццёско ўскім у н -ц е , Горнай акад эм іі, М еж а- вых арэалаў у в ы н ік у пры стасавання да вым і Геолагаразведачным ін -т а х . новы х умоў асяроддзя адбываліся Д аследчы к геал. будовы Еўр ап. часткі зм ены м орф атыпаў А . (узн ікн е н н е расаС С С Р , Казахстана, Сярэд няй А з іі і ін ш . вых адрозненняў). А . вы раблялі камен­ К іраваў вы вучзннем К урскай м агнітнай н ы я пры лады аш эльскага ты п у. Д алейанам аліі. Н авук. працы п а рэгіянальнай ш ая эвалю цы я А . пры вяла да ў зн ік н е н -

ня палеантрапаў і чалавека раэумнага (H om o sapiens). Л.І.Цягака.

1864— 1915 існавала графічная камісія.

Віленская археа-

АРХА́Р, г о р н ы баран, ар галі, аркар, качкар (Ovis ammon), млекакормячая жывёла роду горных бараноў атр. парнакапытных. Каля 25 падвідаў. Пашыраны на а-вах Міжземнага м., у Пярэдняй, Сярэдняй, Цэнтр., Паўн.-Усх. і часткова Паўн. Азіі. Жыве статкамі на спадзістых схілах і высокіх горных плато. Даўж. цела 1,1—2 м, выш. ÿ карку 0,65— 1,25 м, маса ад 25 да 230 кг. Рогі масіўныя, выгнутыя, даўж да 1,9 м, масай да 30 кг. Корміцца травой. Ягнята (1—2) нараджаюцца вясной. Капггоўная лрамысл. жывёла, здабываецца дзеля мяса і скуры. Выкарыстоўваецца для гібрьщызацыі са свойскімі наро­ дам! авечак (выведзены танкарунныя па­ роды — горны мерынос і архарамерынос). Ахоўваецца.

АРХЕАГРАФІЧНАЯ Э К С П ЕДЬЩ Ы Я, экспедыцыя, якая накіроўваецца для выяўлення і збору гіст. крыніц. Адну з першых экспедыцый у 1809 арганізавала Рас. АН у гарады паўн. Расіі і на Украіну. У час экспедыцый 1817— 18 (М .П .Румянцаў) і 1820 (П.М .Строеў) абследаваны архівы Масквы, б-кі манастыроў М аскоўскай, Наўгародскай i Разанскай губ. (выяўлены Ізборнік Святаслава 1073, С удзебнік 1497 і інш .). У 1829— 34 А.э. на чале са Строевым даследавала каля 200 архіваў і б-к Паўн. Расіі, сабрала каля 3 тыс. актаў, летапісаў і інш. дакументаў 14— 17 ст. (многія з іх выдала Археаграфічная камісія). Ш эраг крыніц, у т л . 14 ст., выявіла ў 1852— 54 А .э. М.В.Калачова, якая працавала ў Цэнтр. Расіі. На Бела­ АРХА́Р АУЦЫ, 1) мянушка рас. русі ў 19 — пач. 20 ст. экспедыцыі арпаліцэйскіх, ад прозвішча маскоўскага ганізоўвалі ВіленСкія археал. і археа­ обер-паліцмайстра М.П.Архарава (1742— 1814). 2) У пераносным сэн се — адчайныя, вёрткія, валацугі, буяны. АРХАТ, у будыйскай міфалогіі хінаяны чалавек, які дасяш уў найвышэйшага ўзроўню духоўнага развіцця, т.зв. нірваны. У міфалогіі махаяны стан А. лічыцца не канчатковай мяжой у развіцці асобы, і таму А. павінны праця-

гваць шлях удасканалення як бадхісатвы (той, хто вырашыў стаць будай). АРХЕ́ АФШ СКАЯ, афінская марская дзяржава, саюз старажытнагрэчаскіх псшісаў, гл. Дэлоскі саюз. АРХЕА... (ад грэч. archaios старажытны, старадаўні), першая састаўная частка складаных слоў, якая па значэнні адпавядае слову «старажытны», «які адносідца да старажытнасці», напр., ар­ хеологія, археаптэрыкс. АРХЕАГРАФІЧНАЯ KAM ICI Я, навуковая ўстанова, створаная ў 1834 у Пецярбургу пры М ін-ве нар. асветы для выдання матэрыялаў археаграфічных экспедыцый. Створана як часовая, з 1837 пастаянная ўстанова для збору, апісання і выдання гіст. дакументаў. Выдавала зборнікі дакументаў па гісторыі Расіі, Беларусі, Літвы, Украіны, Каўказа 14— 18 ст., у т л . Поўны збор рускіх летапісаў, Акты гістарычныя, А́кты Заходняй Расіі, Акты Паўднёвай і Заходняй Расіі. 3 1872 выходіла «Руская гістарычная бібліятэка», у 1862— 1929 — «Летапіс заняткаў Археаграфічнай камісіі». У рабоце А.к. ўдзельнічалі І.СА нацэвіч, І.І.Грыгаровіч, М.І.Кастамараў, П.М .Строеў, М.І.Сямеўскі, А А .Ш ахматаў і інш . 3 1922 А.к. ў складзе Акадэміі навук, у 1926 аб’яднана з Пастаяннай гіст. камісіяй АН СССР у Пастаянную гіст.-археаграфічную камісію, якая ў 1931 рэарганізавана ў Гіст.-археаграфічны ін-т. У 1956 пры аддзяленні гіст. навук АН СССР створана А.к., якая каардынавала археаграфічную дзейнасць ва ўстановах АН , выдавала «Археографический ежегодник». У

графічная камісіі, навуч. а круга. Іх праводзілі М .К.Баброўскі, І.І.Грыгаровіч, А.І.Мілавідаў і інш. Матэрыялы, сабраныя на Беларусі, захоўваюцца таксама ў рас. б-ках (А́Н , Маскоўскага ун-та i інш .). У 1970— 80-я г. гіст. крыніцы збіралі Нац. б-ка Беларусі, Цэнтр. на­ вук. б-ка імя Я.Коласа А́Н Беларусі, Рэсп. музей гісторыі рэлігіі, Веткаўскі музей нар. творчасці і інш. АРХЕАГРАФІЧНЫ

ЗБО РН ІК

ДАКУ-

МЕНТАЎ («А р х е о г р а ф и ч е с кий сборни к документов, относящихся к истории Северо-Западной Руси, издаваемый при У п ра в л е­ нии Виленского учебного о к р у г а » ) , серыйнае выданне дакументаў па гісторыі Беларусі і Літвы

АРХЕАГРАФІЯ

519

15— 19 ст. Выйшла 14 т. (Вільня, 1867—-1904). Матэрыялы выяўлены ÿ архівах, бібліятэках, манастырскіх і прыватных зборах. Асн. ірупы дакументаў зборніка: сац.-эканам. (інвентары, прывілеі, фундушы, цэхавыя статуты, судовыя справы), матэрыялы, у якіх асвятляюцца паліт. і культ, адносіны, войны (дыпламатычная перапіска, пасольскія дыярыушы), гісторыя правасл. царквы, брацтваў, манастыроў. Складальнікі зборніка імкнуліся даказаць прыналежнасць бел. і ўкр. народаў да адзінай рускай народнасці. Т.Я.Гапенчанка.

АРХЕАГРАФІЯ (ад археа... + ...графія), навука, якая распрацоўвае тэорыю і ме­ тодику публікацыі дакументаў; у больш шырокім сэнсе — навук. дысцыпліна, якая займаецца пытаннямі, звязанымі з увядзеннем у навук. ўжытак пісьмовых крыніц на стадыі іх пошуку і збору (палявая А.), уліку і апісання (камеральная А.), публікацыі (эдыцыйная, або выдавецкая, А.). Цесна звязана з крыніцазнаўствам, палеаграфіяй, дыпламатыкай, архівазнаўствам і інш. У Еўропе ўзнікла ў 16 ст. (крытычнае вы­ данне «Жалобнай кнігі аб пагібелі Брыганіі» храніста б ст. Пльдаса, «Вялікіх французскіх хронік* і інш. у Францыі). У Германіі ÿ сярэдзіне 16 ст. Мацей Власіч падрыхтаваў класічную працу па царк. гісторыі — «Магдэбургскія цэнтурыі». У 17 ст. м аўры ст ы далі пачатак дыпламатыцы, палеаграфіі, выданню крыніц па гісторыі царквы сярэдневяковай Францыі. 3 1630 разгарнулася археагр. дэейнасць баландыст аў. У 1819 у Германіі ство­ рана Т-ва па вывучэнні ранняй ням. гісторыі, якое заснавала серыйнае вьщанне «Momimenta germaniae historica». Распачата серыйныя выданні ÿ Францыі, Італіі, Англіі, Венгры! і інш. У Польшчы А пачалася нублікацыяй Пісторыюса «Polonicae historiae corpus» (Базель, 1582. T. 1—3). А займаліся бібліяіэкі Дзялынскіх, ардьшацыя Красінскіх, заклад Асалінскіх, Кракаўская AM і інш. У Расіі арганізаваныя пошукі і публікацыі крыніц вядуцца з 18 ст. М.Навікоў распрацаваў правілы публікацыі дакументаў. Расійская АН у 1760-я г. выдала Радзівілаўскі летапіс (І.Баркоў) і 1-ю частку Ніканаўскага, «Рус­ скую правду» (1767). У 19 ст. створаны Т-ва гісторыі і сгаражыгнасцяў Расійскіх пры Маскоўскім ун-це (1804), Камісія друкавання дзярж. грамат і дагавораў (1811), Археагр. экспедыцыя АН (1829—34), Археагр. камісія (1834), Рускае гіст. таварыства. Значны ўклад у абагульненне вопыту выдання дакументаў зрабіў А .С .Л а п а -Д а н іл еўск і. У СССР А зай­ маліся гісторыка-археагр. камісія (пазней Пет.-археагр. ін-т, які ў 1936 уліўся ў Ін-т гісторыі АН СССР), археагр. камісія пры Ад­ дзяленні гіст. навук А́Н СССР. Значная ра­ бота вялася ў рэспубліках. Ажыўленне архе­ агр. дзейнасці ў 20 ст. ў краінах Еўропы і ЗША звязана з удасканаленнем публікацыйнай тэхнікі. Высокій тэхн. узроўнем вызначаюцца серыйныя вьвданні «Класікі гісторыі ся­ рэдневяковай Францыі» («Les classiques de l’histoire de Fiance en moyen âge», з 1923), «Збор арыгінальных крыніц па старажытнай гісторыі Германіі» («Corpus der altdeutschen OriginalurJcunden», з 1929), «Сярэдневяковыя расікі» («Medieval Classics», з 1950) у Англіі і інш. Гіст. крыніцы публікуюць гіст. т-вы,

520

АРХЕАЛАГІЧНАЕ

нац. архівы, АН, мін-вы замежных спраў, ун-ты і інш. ўстановы розных краін. На Беларусі камеральная А. пачалася са складання вопісаў манастырскіх бібліятэк і архіваў (Слуцкага Троіцкага ÿ 1494, Пінскага Ляшчынскага ў 1588,

Супрасльскага, Жыровіцкага і інш.). Яна ўдасканальвалася пры вопісах у 16— 19 ст. дакументаў Метрыкі Вялікага княства Літоўскага, інш. дзярж., царкоўных і прыватных архіваў. Выданне зб-ка «Suada Latina» («Пераканальная лаціна, альбо Збор рыторыкі, лістоў, статыстыкі, палітыкі, надпісаў, панегірыкаў, паэтыкі і гісторыі»), складзе-

Эксиазіцыя археа­ лагічн ага музея «Бярэсце»,

Да арт. Археалагіч кы я помнікі. Умацаванае паселішча бронзавага веку Дун Энгус. Астравы Аран, графства Голуэй, Ірландыя.

Д а а р т. А р х е ал а гіч н ы я помнікі. Гарадзішча Індура ў Гродзенскім р-не.

АРХЕАЛАГІЧНАЕ ДАТАВА́Н НЕ, устанаўленне ўзросту археалагічнага по­ мніка. Выкарыстоўваюць 2 сістэмы А.Д. — адносную і абсалютную храналогію. Пры адноснай храналогіі вызначаецца, якая з 2 рэчаў, культур або які з 2 культурных гарызонтаў, гшастоў больш старажытны. Стратыграфічныя назіранні за шэрагам помнікаў даюць магчымасць стварыць храналагічную шкалу для старажытнасцяў — вызначыць парадах іх змянення з цягам часу. Абсалютная храналогія — устанаўленне ўзросту помніка ў звычайиых вымярэннях нашага летазлічэння. Яна магчымая пры наяўнасці рэчаў з надпісамі, да­ там!, прозвішчамі асоб, упамінаннем вядомых гіст. падзей і інш. Датаванне помнікаў дапісьмовых эпох праводзіцца з дапамогай метадаў прыродазнаўчых навук. Археалагічны помнік можа датавацца: па геал. пласце; па гадавых пла­ стах драўніны, знойдзенай на помніку (дэндрахраналагічны метад); па ступені назапашвання фтору або знікнення бялку-калагену ў выкапнёвых касцях стараж. жывёл. Ш ирока выкарыстоўваюць радыевугляродны, палеа- і геамагнітны, тэрмалюмінесцэнтны і інш. аналізы. АРХЕАЛАГІЧНАЯ КУЛЬТУРА, гіст агульнасць археалагічных помнікаў, што існавалі на акрэсленай тэрыторыі, прыкладна ў адзін час, аднастайныя па сваей матэрыяльнай культуры, але істотна адрозніваюцца ад адначасовых помнікаў суседніх абласцей. А.к. — аб’ектыўна існуючая рэальнасць, якая адлюстроўвае ў рэштках матэрыяльнай культуры генезіс развіхщя і гіст. лёс этнасу, якому яна належала. Звычайна А.К. даюць назву па найб. характэрнай прыкмеце (иітрыхаванай керамікі куль­ тура, шароподобных амфар культура), абрадзе пахавання (адзінкавых пахаванняў культуры), ад найб. значнага ці найб. даследаванага помніка ( банцараўская культура, калочынская культура, мілаградская культура) або мясцовасці, дзе пашыраны старажытнасці гэтай культуры (верхнедняпроўская культура, нёманская культура і інш.). Адрозненні А.к. павінны існаваць у такіх памерах і разнастайнасцях, якія немагчыма растлумачыць ні надабенствам умоў існавання, экалогіі і гасп.-культурнага тыпу, н і аднолькавым узроўнем грамадска-эканам. развіцця. У раннім жалезным веку адпаведнасць А.к. пэўнаму этнасу парушаецца. Пад уплывам прыродных працэсаў і чалавечай дзейнасці яна можа ўзбагачацда або збядняцца. Разам з тым А.к. — навук. паняхще, з дапамогай яко га даследуецца гіст. працэс. Л іт .: К л е й н Л.С. Археологическая ти­ пология. Л., 1991; З а г о р у л ь с к и й Э.М. Археология Белоруссии. Мн., 1965; Археалогія і нумізматыка Беларусі: Энцыкл. Мн., 1993. У.Ф.Ісаенка.

нага сакратаром пінскага дыстрыкта ордэна марыянаў Я.Д.Астроўскім (т. 1— 2, Люблін, 1745— 47), стала палаткам эдыцыйнай А. У 19— 20 ст. выдаваліся шматтомныя зб-кі дакументаў: Акты Заходняй Расіі, Археаграфічны зборнік до­ кумента}Акты Віленскай камісіі, «Лсторыка-юрыдычныя матэрыялы»; асобныя выданні гіст. крыніц. Бел. летапісы выдаваліся ў Поўным зборы рускіх летапісаў і асобна. Са стварэннем Ін-та бел. культуры бел. А. стала на шлях самаст. развіцця. Арганізаваная ў 1925 Археагр. камісія Інбелкульта (старшыня М Доўнар-Запольскі) падрыхтавала да выдання «Беларускі архіў». Археагр. ра­ боту праводзяць К-т па архівах і справаводстве, ін-ты гісторыі і л-ры АН Бе­ АРХЕАЛАГІЧНАЯ РАЗВЕДКА, від і ме­ ларуси Беларуская Энцыклапедыя і тал навукова-даследчай дзейнасці па ІНШ. М .В .Н іка л а еу (археаграфія Беларусі) вывучэнні археалагічных помнікаў на

аснове выяўленых знаходак. Праводзідца паводле дазволу (адкрытага ліста). Пры А.р. на Беларусі асаблівая ўвага звяртаецца на абследаванне берагоў старыц і тарфяных масіваў, якія ў мінулым былі вадаёмамі. Асаблівы шіён дае абследаванне зямель, якія разворваюцца, дзе лёгка прасочваюцца стараж. могільнікі і жытлы. Выкарыстоўваюць таксама авіяразведку, якая дае магчымасць выявіць малапрыкметныя з зямлі помнікі, з дапамогай электрапошуку атрымліваюць даныя пра рэшткі ста­ раж. збудаванняў пад зямлёй. Знойдзеныя археал. помнікі наносяць на карту, апісваюць, робяць чарцяжы, ф отаздымкі. Па сабраных знаходках вызначаюць папярэдняе датаванне помніка, яго прыналежнасць да пэўнай археалагічнай культуры. АРХЕАЛАГІЧНЫ М УЗЕ́Й «БЯРЭСЦЕ». Заснаваны ў 1972, адкрыты 2.3.1982 на тэр. Валынскага ўмацавання Брэсцкай крэпасці як філіял Брэсцкага абласнога краязнаўчага музея ў спецыяльна пабудаваным будынку. 14 экспазіцыйных залаў, пл. экспазіцыі 2400 м2, больш за 40 тыс. экспанатаў (1995). Знаёміць з паліт., эканам. і культ, развіццём Бярэсця ў 11— 14 ст. Аснову экспазіцыі складаюць болыи за 30 драўляных жылых і гасп. пабудоў, рэшткі

раздзел палявой археалогіі. Праводзяцца толькі з дазволу адпаведных дзярж. устаноў спецыялістамі-археолагамі дзеля далейшага даследавання і гіст. вывадаў. Ажыццяўляюцца пасля археа­ лагічнай разведкі. Культурны пласт помнікаў выбіраецца гарыз. пластамі таўшчынёй ад 5 да 20 см і перабіраецца рукамі (або прамываецца вадой), каб выявіць усе, нават дробныя рэчы. Па-

Да арт. Археалагічны я помнікі. Курганы каля в. Высачаны Лёзненската р-на Віцебскай вобл..

маставых, частаколы і інш. збудаванні, выяўленыя ў выніку археал. раскопак Берасцейскага гарадэішча, якія дзякуючы кансервавальным якасцям магутнага культ, пласта добра захаваліся на выш. да 12 вянкоў. Сярод экспанатаў прылады працы, прадметы побыту, упрыгожанні, а таксама рэдкія знаходкі — самшытавы грэбень з выразанымі кірылічнымі літарамі, касцяныя мастыхін, пісала, шахматная фігурка і інш. АРХЕАЛАПЧНЫЯ П ОМ Н ІКІ, стараж. прадметы, збудаванні, пахаванні, што захаваліся на зямной паверхні, пад зя­ млёй або пад вадой і з ’яўляюцца аб’ектам археал. даследаванняў. Да А.п. адносядца: выкапнёвыя прылады працы, зброя, уттрыгожанні, паселішчы (стаянкі, селішчы, гарадзішчы), рэнггкі жытлаў, гідратэхн. збудаванняў, майстэрні, горныя выпрацоўкі, пячоры, стараж. ўмацаваныя лініі (абарончыя

А рхеалагічны я раскопкі Віцебскага Верхия га замка.

1978.

валы, равы), дарогі, пабудовы на па́лях, малюнкі і надпісы, высечаныя на асобных камянях і скалах, стараж. арх. помнікі, пахаванні, надмагільныя i культавыя збудаванні (каменныя бабы, следавікі, ідалы, свяцілішчы і інш.). А п . — рэчавыя гіст. крыніцы, па якіх можна аднавіць мінулае чалавечага грамадства. На Беларусі выяўлена каля 900 стаянак каменнага і бронзавага вякоў, каля 1500 гарадзішчаў і селішчаў ранняга жал. веку і інш. АРХЕАЛАПЧНЫЯ РАСКОПКІ, даследаванне археапагічных помнікаў пры дапамозе раскопвання культурнага пласта ў адпаведнасці з прынятай методыкай; 18. Бел. энц., т. 1.

Да арт. А рхеалогія. Раскоп на пасе­ лішчы Бароўка ў Быхаўскім р-не Магілёўскай вобл.

АРХЕАЛОГІЯ

521

сля даследаванняў раскоп закопваецца, участак рэкультывуецца, некат. тылы помнікаў (гарадзішчы, курганы) звычайна ўзнаўляюцца. АРХЕАЛО́П Я (ад археа... + ..логія), галіна гістарычнай навукі, якая вывучае

522

АРХЕАЛОГІЯ

Як навука А. аформілася ў 19 — пач. 20 ст. (да гэтага яна вывучала антычнасць і мела мастацгвазнаўчы кірунак). У краінах Зах. Еўропы цікавасць да нац. гісторыі, у т.л. да А ́, станаўленне чалавека і гісторыю чала- асабліва ўзмацнілася пасля Вял. франц. рэвавечага грамадства па матэрыяльных рэ- люцыі 1789—93, якая спрыяла абуджэнню штках жыцця і дзейнасці людэей — рэ- нац. самасвядомасці. 3 павелічэннем кольчавых (археал.) помніках. Даследуе ў касці археал, матэрыялаў пачаліся спробы іх У 1836 дацкі археолаг комплексе стараж. помнікі (стаянкі, па- класіфікацыі. К.Ю.Томсен падзяліў помнікі першабыгнай селішчы, могільнікі, свяцілішчы, майэпохі на каменны, бронзавы, жал. вякі, стэрні і інш.), рэчы і іх катэгорыі (пры- ДжЛебак падзяліў каменны век на палеаліт і лады працы, предметы побыту, матэры- неаліт. Тэту класіфікацыю паглыбіў Е.Я.Ворялы духоўнай культуры), выяўленыя ў са, які вызначыў храналогію бронзавага веку час археалагічных раскопак; узнаўляе паводле абрадаў пахавання. 3 гэтага часу А́ сац.-эканам. гісторыю эпох, што неда- станови́щ а навук. дысцыплінай. 3 2-й пал. 19 статкова або эусім не адлюстраваны ў ст. ва ўсіх краінах свету праводзіліся археал. пісьмовых крыніцах, даследуе шэраг даследаванні; распрацаваны храналагічная і перыядычная сістэмы, навук. метады раско­ пытанняў, якія вывучаюцца і суме- пак; адбываліся археал. з’еэды і кангрэсы. У жнымі навукамі — этнаграфіяй, антра- 1869—83 франц. археолаг Г. дэ Мартылье папалогіяй, палеанталогіяй і інш.; цесна дзяліў палеаліт на перыяды: шэльскі, звязаны з дапаможнымі гіст. дыс- ашэльскі, мусцьерскі, салютрэйскі, мацыплінамі — нумізматыкай, сфрагісты- дленскі. У Еўропе адкрыты эгейскія цывілізаГрэцыі (Г.Шліман, кай, эпіграфікай. А. падзяляецца па эп о­ цыі дагамераўскай АЭванс), на Усходзе — шумерская і вавілонхах (каменны век, бронзавы век, жалезны ская культуры. Шведскі археолаг АМантэліус век, сярэднявечча), часам па крыніцах, размеркаваў стараж. рэчы па тылах, якія пакультурна-гіст. абласцях, этнічных пры- зней звязаў у эвалюц. рады, і, такім чынам, кметах (скіфскі перыяд, антычныя стаў заснавальнікам параўнальна-тыпа-

Да арт. А р х с а л о гія . Пантыкапей, рэшткі збудавання 2 ст. да Н.Э.

дзяржавы, славянская А.). Паводле храналаг. і тэр. падзелу своеасаблівых рыс помнікаў вылучаюцца т.зв. археалагічныя культуры. Важным пытаннем з ’яўляецца класіфікацыя і датаванне здабытых пры раскопках рэчаў. У А. выкарыстоўваюць спецыфічныя метады даследавання: параўнальна-тыпалагічны метад (вызначэнне культ, прыналежнасці і храналогіі рэчаў шляхам параўнання з аналагічнымі, але ўжо вядомымі), стратыграфія (умовы залягання культ, пласта археал. помнікаў адносна геал. напластаванняў і інш. пластоў), статыстычны (улік масавых энаходак аднолькавага прызначэння), а таксама розныя метады археалагічнага датавання. Важны метад даследавання археал. помнікаў — картаграфаванне. Асобная галіна А. — падводная археалогія — вывучае стараж. і .сярэдневяковыя помнікі, што апынуліся пад вадой (у азёрах, рэках, морах). Археал. матэрыялы дапаўняюцца пісьмовымі крыніцамі.

Э нц ы клапеды я «А р х е а л о гія і нум ізм аты ка Бела р у с і». Вокладка.

лагічнага метаду. У пач. 20 ст. чэшскі архео­ лаг Л.Шдэрле надрукаваў збор славянски старажытнасцяў і даказаў агульныя рысы культуры славян. Дзякуючы даследаванням А.С.Уварава, Д.Я.Самаквасава, Л.К.Іваноўскага, У.І.Сізова, ААСпіцына ўзнікла славяна-руская А На Беларусі археал. раскопкі пачаліся ў канцы 18 — пач. 19 ст., археал. пом­ нікі даследавалі Т.Нарбут, З.Я.ДаленгаХадакоўскі, К.П. і Я.П.Тышкевічы, А.Г.К.Кіркор, Е.Р.Раманаў, У.З.Завітневіч, В.АШ укевіч, М .Ф .Кусцінскі, М.М.Турбін, Г.Х.Татур, Л.Ю.ЛазарэвічШапялевіч, З.Глогер, М.В.Фурсаў, С.Ю.Чалоўскі і інш. На актывюацыю археал. даследаванняў паўплываў 9-ы археал. з ’езд у Вільні (1893). У 1925 пры Інбелкульце створана гісторыка-археал. камісія, у 1927 адкрыта кафедра археалогіі (з 1929 археал. камісія ў Ін-це гісторыі Бел. АН, з 1932 секция археалогіі). У даваенны час археал. даследаванні праводзілі А М .Л яўданскі, К.М.Палікарповіч, С.А.Дубінскі, A. Дз.Каваленя, І.АСербаў, С.С.Шутаў i інш. У 1930-я г. многія археолагі рэпрэсіраваны і загінулі (Ляўданскі, Дубінскі, Каваленя і інш.). У Зах. Бела­ русі археал. раскопкі праводзілі У.Галубовіч, Г.Цэгак-Галубовіч, З.Шміт, З.Дурчэўскі і інш. У 1944 у Ін-це гісто­ рыі АН Беларусі створаны сектар археа­ логіі, з 1980 — аддзел археалогіі з сектарамі, у 1986 сектары пераўтвораны ў аддзелы. У 1973 створана кафедра археалогіі, этнаграфіі і дапаможных гіст. дысцыплін у БДУ. Бел. археолагі выявілі каля 1300 помнікаў каменнага і бронзавага вякоў, вызначылі іх прыналежнасць да археал. культур (У Д з.Б удзько, У.Ф.Ісаенка, М.М.Чарняўскі, У.П.Ксяндзоў, А.Г.Калечыц, Э.М .Зайкоўскі, В.Ф.Капыцін і інш.), праводзілі мэтанакіраванае вывучэнне помнікаў, культур і этнічных утварэнняў жал. веку (А.Р.Мітрафанаў, Л.Д.Побаль, К.П.Ш ут, В.І.Шадыра, В.С.Вяргей, М .ІЛ аш анкоў і інш.). Даследаванні бел. археолагаў дапамаглі ўзнавіць працэс фарміравання ўсх.-слав. племянных аб’яднанняў (дрыгавічоў, крывічоў, радзімічаў), гісторыю стараж. гарадоў (В.Р.Тарасенка, Г.В.Штыхаў, Э.М.Загарульскі, П.Ф.Лысенка, Я.Г.Звяруга, М.А.Ткачоў, З.С.Пазняк, Т.С.Бубенька, B. М Д яўко, Л.У.Калядзінскі, В.Е.Собаль, Ю .А.Заяц і інш .), матэрыяльную культуру сельскага насельніцгва (Л.У.Дучыц, Я.Р.Рыер, У.Ў.Багамольнікаў, Т.М.Каробушкіна і інш.). У апошняе дзесяцігоддзе акгыўна вывучаліся познасярэдневяковыя помнікі 14— 18 ст. (А.А.Трусаў, А.К.Краўцэвіч, В.У.Шаблюк, І.М.Чарняўскі і інш.). Ар­ хеал. даследаванні на Беларусі пра­ водзілі супрацоўнікі Ін-таў археалогіі i гісторыі матэрыяльнай культуры Расійскай АН (Л.ВАляксееў, І.ІА рцёменка, Ф Д.Гурэвіч, Н.М.Гурына, Ю.У.Кухарэнка, В.М.Мельнікоўская, П А.Рапапорт, Г.Ф.Салаўёва, Э А .С ы мановіч, В.В.Сядоў, П.М.Траццякоў). Л іт .: Очерки по археологии Белоруссии.

ванні арх. помнікаў. У 1930—40-я г. вылучыЧ. 1—2. М н., 1970—72; К а х а н о ў с к і Г . A . Археалогія i гістарычнае краязнаўства лася ÿ асобную галіну археалогіі. У пасляБеларусі ў X V I—X IX стст. М н., 1984; Бело­ ваен. гады распрацавана методыка археал. русская археология: Достижения археологов вывучэння арх. аб’ектаў, праводзіцца сумесза годы Советской власти. М н., 1987; В я р - нае іх даследаванне аб’яднанымі экспедыцыге й В . С . Археалагічная навука ÿ БССР, ямі археолагаў, архітэктараў-рэстаўратараў, 1919— 1941 гг. М н., 1992; Археалогія і гісторыкаў архітэктуры і мастацгвазнаўцаў. нумізматыка Беларусі: Энцыкл. М н., 1993. На Беларусі першыя археал. даследа­ Г.В.Штыхаў. ванні арх. помніка зроблены невяд. ар«АРХЕАЛОГІЯ I НУМ ІЗМ АТЫ КА БЕ­ хеолагам у 1790-я г. ў Полацку, у выніку якіх раскапаны падмуркі храмаЛАРУСІ», аднатомная галіновая энцы- трыконха Белъчыцкага Барысаглебскага клапедыя. Падрыхтавана і выдадзена манастыра 12 ст. У 1-й пал. 19 ст. правыд-вам «Беларуская Энцыклапедыя» ў водзілася візуальнае мастацгвазнаўчае і 1993. У сістэматызаваным выглядзе і гіст. архіўнае вывучэнне помнікаў алфавитным парадку ў ёй падаюцца архітэкгуры. Рус. і польск. даследчыкі звесткі па гісторыі бел. археал. і абследавалі шмат помнікаў, зрабілі іх нумізматычнай навукі. А б’екты апісан- пач. абмеры, вывучалі буд. матэрыялы і ня — выяўленыя на працягу апошніх сістэмы муровак, сабралі вял. факга250 гадоў археолагамі розных краін лагічны матэрыял па гісторыі бел. помнікі матэрыяльнай культуры далёкіх архітэктуры і спрабавалі яго крьггычна продкаў беларусаў, усе манеты і боны, асэнсаваць. Часам даследаванні спалушто хадзілі на тэр. Беларусі. Уключае чаліся з рамонтна-рэстаўрацыйнымі рааглядныя нарысы па бел. археалогіі і ботамі. А п .а . актывізавалася ў канцы нумізматыцы і болыи за 2,3 тыс. энцы- 1920— 1-й пал. 1930-х г. (працы ГХозеклапедычных артыкулаў; спіс л-ры рава, М.Ш чакаціхіна). Н а высокім на­ (1756 назваў) на бел., рус., англ., поль­ вук. узроўні праведзены раскопкі поский, ням., італьян., літ., чэшскай, швед, і інш. мовах. Артикулы ілюстраваны здымкамі, картамі, планамі, схе­ мам!. В.К.Шчэрбін. А РХЕА Л 0П Я М УЗЬІЧНАЯ, галіна музычна-гістарычнай навукі, якая распрацоўвае праблемы музычнай куль­ туры старажытнага свету на аснове ар­ хеал. матэрыялаў; частка агульнай археалогіі. Сярод археал. матэрыялаў муз. інструменты (або іх фрагменты) з каменю, косці, гліны, металу, помнікі стара*, выяўл. мастащва з муз. сю ж этамі (наскальныя малюнкі, фрэскі, ка­ менная і гліняная скульптура). Пачынальнік А.м. — ням. музыказнавец і этнограф К.Закс (1930—-40-я г.). Наконт зместу, межаў і магчымасцяў А.м. існуюць розныя погляды. Адны даследчыкі (Я.Браўда, Расія) абмяжоўваюць яе вывучэннем аб’екгаў муз. матэрыяльнай культуры (муз. інструментаў), іншыя (Закс, рус. музыказнавец М .Ф індэйзен) пашыраюць яе і на даследаванні рэлікгавых узораў нар. музыкі, помнікаў нотнага пісьма стара*, эпох. На Беларусі даследаванні па А.м. вядуцца ў межах агульнай археалогіі. Літ,: С а д о к о в Р. Археологические источники в изучении музыкальной культуры древнего мира / / Народные музыкальные ин­ струменты и инструментальная музыка: Сб. статей и материалов. М ., 1987. Ч. 1; Археало­ гія і нумізматыка Беларусі: Энцыкл. М н., 1993. С. 93—94, 446. ІДз.Назіна. АРХЕАЛ0ГІЯ П 0М Н ІК А Ў АРХІТЭГ КТУРЫ, галіна археалогіі, якая вызначае месцазнаходжанне рэшткаў загінулых або значна пераробленых помнікаў архітэкгуры, вывучае іх, аднаўляе планы і, па магчымасці, рэканструюе фасады і асн. аб’ёмы помнікаў у цэлым. Да 19 ст. манум. архітэктуру вывучалі гісторыкі архітэктуры і мастацтвазнаўцы, ар­ хеал. даследаванні мелі дапаможны характар. У 1820—40-я г. ў Зах. Еўропе, у канцы 19 — пач. 20 ст. ў Расіі пачаліся навук. даследа­

АРХ ЕАПТ ЭРЫ КС ABАЯ

523

М.Малеўскай. У апош ні час шырока вывучаецца культавая і грамадзянская архітэкгура эпохі Адраджэння і барока (раскопкі І.Чарняўскага, З.Пазняка, АК уш нярэвіча і інш.). Л і т .: М и х а й л о в с к и й Е.В. Реста­ врация памятников архитектуры. Μ ., 1971; Р а п п о п о р т П .А О методике археологи­ ческих раскопок памятников древнерусского зодчества / / Краткие сообщения И н-га ар­ хеологии АН С С С Р . М ., 1973. Выл. 135; Трусов О .А Памятники монументаль­ ного зодчества Белоруссии X I—X V II вв.: Архиг.-археол. анализ. М н., 1988. А .А .Т р у с а ў . АРХЕАЛОГІЯ ЦАРКОЎНАЯ, багаслоўская дысцыпліна, якая займаецца пошукам і вывучэннем рэчаў і помнікаў, звязаных з гісторыяй хрысціянскай царквы. Прадметам А ц . з ’яўляецца таксама аднаўленне і апісанне геагр., побытавага і інш. фону, на якім адбываліся біблейскія падзеі. Выкладаецца ў духоўных навуч. установах пад назвай «Царкоўная археалогія ў сувязі з гісто­ рыяй хрысціянскага мастацгва». Трэба адрозніваць А.ц. ад т.зв. «Археалогіі біблейскай», мэта якой на аснове ар­ хеал. раскопак на тэр. стара*. Палесціны, Месапатаміі, Егіпта, Міжземнамор’я даказаць міфалагічны характар біблейскіх сказанняў, асобных тэкстаў і сюжэтаў Старо га і Новага Запаветаў. АРХЕАМАГНЕТЫЗМ , гл. Палеамагнетызм.

Да арг. А рхеалогія поинікаУ архітэктуры. Муроўка Гродзенскай Барысаглебскай царквы. 12 ст.

лацкіх арх. помнікаў 12 ст., што дазволіла вылучыць іх у самастойную Полацкую школу дойлідства. У пасляваенны перыяд раскопкі М.Вароніна, М.Каргера, П.Рапапорта, В.Булкіна далі магчымасць па-новаму ўбачыць і растлумачыць складаныя працзсы станаўлення і развіцця архітэкгуры зах. зямель Стара*. Русі. 3 канца 1960-х г. пачаліся раскопкі помнікаў 13— 18 ст., вынікі іх надрукаваны ў працах М.Ткачова і

Археаптэрыкс.

АРХЕАПТЭ́Р Ы КС, археорніс, першаптушка (Archaeopteryx), самы стара*, вымерлы род птушак падкл. яшчарахвостых птушак. 1 від — A.lithographica. Назва дадзена па адбітку пяра, знойдзеным у 1860 у верхняюрскіх (цітонскіх) літаграфічных слан­ цах Золенгофена (Баварыя, Германія). У 1861 там знайш лі і першы няпоўны яго шкілет з адбіткамі пер’я. Вядома 5 шкілетаў; 1 экз. (берлінскі) апісаны пад назвай археорніс, але ён ідэнтычны з А Памерамі з голуба, меў дзюбу з канічнымі зубамі, 3 свабодныя пальцы на крыл ах, доўгі хвост з 20 пазванкамі. Мяркуюць, што А. пералятаў з дрэва на дрэва, пры гэтым вы карыстоўваў пальцы крылаў, або бегаў па зямлі і зрэдку пералягаў на невял. адлегласці. Марфалогія А пацвярджае філагенетычныя сувязі паўзуноў і птушак. Мярхуюць, што А — ирамы лродак птушак, які паходзіць ад тэраподных дыназаўраў ц і ад псеўдазухій. АРХЕАПТЭ́Р ЫКСАВАЯ ФЛО́Р А, існавала ў познім дэвоне. Змяніла ксілафітавую флору. Вылучана па знаходках у Еўразіі, Паўн. Амерыцы, Аўстраліі. Н а Беларусі прадстаўнікі А ф . выяўлены на ПдУ, у Прыпяцкай упадзіне ў адкладах позняга фамену (азёрска-хаванскія слаі). Складалася з папарацепадобных, дзеразовых і членістасцябловых, у канцы дэвону з ’явіліся прымітыўныя голанасенныя (птэрыдаспермы) расліны. Развіваліся сумчатыя грыбы і нематафіты. Складам і разна-

524

АРХЕАЦЫЯТЫ

стайнасцю відаў А.ф. блізкая да раннекаменнавугальнай. АРХЕАЦЫ Я́Т Ы (Archaeocyatha), тыл вымерлых прымітыўных беспаэваночных жывёл. Больш за 1 тыс. відаў. Жылі ва ўсіх морах ранняга кембрыю на глыб, да 100 м. Даўж. 1— 10 см (рэдка 40— 150 см), дыям.

1— 10 см (рэдка 40—80 см). Вапнавы пори­ сты шкілет меў форму кубка або рога (грэч. kyathos кубак, адсюль назва). Адзіночныя, радэей каланіяльныя формы. Вялі прымацаваны спосаб жыцця, зрэдку стваралі першыя стараж. рыфы. Рэшткі A з’яўляюцца вызначальнымі выкапнямі для кембрыйскіх адкладаў. АРХЕБАКТЭРЫІ, мікраарганізмы пракарыётнага тылу. Адкрыты ў 1970-я г. Ад ш и п и пракарыётаў адрозніваюцца хім. будовай макрамалекул, напр. нуклеатыднымі паслядоўнасцямі 16S рыбасамальнай РНК, саставам мембран­ ных ліпідаў, клетачных сценак і інш ., і здольнасцю ажыццяўляць унікальныя біяхім. працэсы. Поруч з эўкарыётамі і эўбактэрыямі (сапраўдныя бактэрыі) складаюць адзін з кірункаў клетачнай эвалюцыі. Уключаюць бактэрыі, якія існуюць у экстрэмальных умовах: метанаўтваральныя А., экстрэмальныя галафілы (існуюць пры высокіх канцэнтрацыях хларыду натрыю), А. без клета­ чнай сценкі, А., што аднаўляюць сульфаты, і экстрэмальныя тэрмафілы, якія метабалізуюць малекулярную серу. Хемалітатрофныя віды А перспектыўныя для выкарыстання ў біягідраметалургіі, а таксама для абяссервання некандыдыйнага каменнага вугалю; метанаўтваральныя А. могуць быль карысныя як прадуцэнты вітаміну В u i метану. Л.М.Каніч. АРХЕГОШ Й (ад грэч. arche пачатак + gone нараджэнне), жаночы орган палавога размнажэння ў моха- і папарацепадобных, некаторых голанасенных раслін, водарасцяў і грыбоў. Па наяўнасці А. яны вылучаюіща ў асобную групу раслін — археганіятаў. У імхоў мае выгляд колбы: у пашыранай бруш ной частцы знаходзіцца яйдаклетка, над ёй брушная канальцавая клетка, у вуз кай — шэраг дробных шыйных канальцавых клетак, якія расплываюлда ў слізь, раскрываюдь шыйку А і садзейнічаюдь пранікненню да яйцаклеткі сперматазоідаў. АРХЕЙ (ад грэч. archaios старажытны), архейская э р а і т р у п а , са­ мая стараж. эра ў геал. гісторыі Зямлі і адпаведная група парод докембрию. Пачалася пасля завярпіэння фарміравання Зямлі і доўжылася да 2,5 млрд, гадоў назад (прадягласдь каля 2 млрд, гадоў). Назву ўвёў амер. геолаг Дж. Дана ў 1872. У А. ўгварылася складана пабудаваная і лералрадаваная магматычнымі і метамарфічнымі працэсамі тоўшча го­

рных парод, сабраная ў складкі і перарваная інтрузіямі. Пароды А. ўваходзяць у склад крышт. фундамента старадаўніх платформаў, выходзяць на паверхню Зямлі на іх шчытах (Баптыйскі шчыт, Украінскі шчыт, Канадскі, Бразільскі і інш.) і ў сярэдзінных масівах геасінклінальных паясоў. Сярод метамарфічных парод А пашыраны ш ейсы, крышт. сланцы, амфібаліты, кварцыты, у т л . жалезістыя, мармуры і слабаметамарфізаваныя зялёнасланцавыя пароды; сярод магматычных — граніты, гранадыярыты, дыярыты, габра, каматыіты і інш. У пародах А трапляюцца рэшткі аднаклетачных водарасцяў (узрост каля 3 млрд, гадоў). Тыповымі рэгіянальнымі стратыграфічнымі падраздзяленнямі А. для Усходне-Еўрапейскай платформы прыняты саамскі (беламорскі) і лопскі

літаратура- і мастацтвазнаўствам, тэорыяй міфалогіі, фалькларыстыкай і інш. Паводле тэорыі Юнга пра калект. неўсвядомленае, мадэлі чалавечага вопыту пэўным чынам генетычна закадзіраз ваны і пераходзяць да наступных пакаленняў. Тоесныя архетыпныя матывы і вобразы (сімвал сусветнага дрэва ці міф пра патоп) сустракаюцца ў няроднасных культурах і сферах мастацтва, што тлумачыцца іх універсальным і пастаянным пачаткам у чалавечай прыродзе. Маючы виток у далагічным мысленні, А. выклікае аналагічныя пачуцці і асацыяцыі і ў аўтара твора, і ў спажыўца незалежна ад разбежкі ў часе. А. ляжыць у аснове сімволікі творчасці, ро­ зных рытуалаў,· сноў і інш.

I. М.Дубянецкая. АРХІ... (ад грэч. archi... старшы, галоўкомплексы. Н а Беларусі вылучаюць ны), прыстаўка, якая абазначае найвыступень чаго-н., напр., шчучынскую і кулажынскую серыі. Па­ ш эйшую роды А залягаюць на рознай глыбіні: архіепіскап, архіпастыр.

80— 160 м на Беларускай антэклізе, да АРХІВАЗНАЎСТВА, комплексная дысцыпліна, якая вывучае гісторыю, арганізацыю, тэорыю і практыку работы архіваў у галіне ўліку, апісання, вы­ карыстання, забеспячэння захаванасці дакументаў, навук. арганізацыі працы i эканомікі архіўнай справы. Практычнае А як набор правілаў па захаванні, уліку і выкарыстанні дакументаў існуе з глыбокай старажытнасці. У 16— 18 ст. у краінах Зах. Еўропы склалася «навука пра архівы», якая вызначала іх месца ў дзярж. апараце, класіфікацыю доку­ мента)!, іх апісанне і выкарыстанне для практ. мэтаў; з канца 18 ст. распрацоўваліся цыганні камплектавання, захаванасці з мэтаю навук. выкарыстання дакументаў і экспертызы. Да канца 19 ст. А аформілася ў самаст. навук. дысцыпліну, з’явіліся нац. школы А 3 пач. 20 ст. ÿ А ўвайшлі паняцці фондавага принципу класіфікацыі дакументаў, кампле­ ктавання архіваў кінафотафонадакументаў i інш.; з сярэдзіны 20 ст. выкарыстоўваюцца аўтаматызаваныя сістэмы пошуку документ, інфармацыі. У б. СССР вынікі распрацовак друкавалі ÿ час. «Советские архивы», «Трудах Архегоній: 1 — імху; 2 — па-

Всесоюзного научно-исследовательского ин­ ститута документоведения и архивного дела» і інш. На Беларусі распрацоўка пытанняў А 6000 м у Прыпяцкім прагіне. 3 А звязаны радовішчы храмітаў і жалеза, ме­ вядзецца ў Бел. н.-д. цэнгры дакументади а-нікелевых і медиа- калчаданавых знаўства, археаграфіі і архіўнай справы, рудаў, марганцу, золата, карунду, гра- дзярж. архівах. Як спец. гіст. дысцыфіту і інш., на Беларусі — ільменіт-ма- пліна А. выкладаецца на гіст. ф-тах унігнетытавыя руды Навасёлкаўскага радо- версітэтаў. Літ.: Вопросы архивоведения и источни­ вішча. І.В.Пайдзенкаў. коведения в БССР. Мн., 1971. АРХЕОРНІС, вымерлая птушка, тое, АРХ1ВАРЫУС, супрацоўнік apxiea, хашто археаптэрыкс. вальнік архіўных дакументаў. АРХЕТЬІП (ад грэч. arche пачатак + typos вобраз), агульначалавечы перша- чіАРХгівНОЕ ДЕ́Л О», часопіс цэнвобраз, персанаж, ш то паслядоўна паў- тральных архіўных устаноў СССР і тараецца ў міфах, літаратуры і індывіду- РСФСР. Выдаваўся ў 1923—41 (акрамя альным мысленні; спосаб сувязі вобра- 1934) у Маскве на рус. мове. У ім друзаў, што пераходзяць з пакалення ў каваліся пастановы і інструкцыі па арпакаленне; цэнтр. паняцце аналітычнай хіўнай справе, дакумент. матэрыялы, псіхалогіі. Ідэю А. ў аб’екгыўна-ідэаліст. водгукі на сав. і замежныя кнігі па арформе можна знайсці ў творах Платона, хіўнай справе, інфармацыя пра выданні Аўгусціна, схаластаў. Як навук. тэрмін цэнтр. архіваў, стан замежных архіваў, «А.» уведзены ш вейд. псіхолагам абмяркоўваліся метадычныя пытанні. К .Г .Юнгам і адагггаваны філасофіяй, Выйшла 58 нумароў. параці; 3 — два архегоніі хвоі.

APXIBÔJIbT (італьян. archivolto), архітэктурна-дэкаратыўная дэталь абрамлення арачнага праёма; вылучае дугу аркі з плоскасці сцяны. А. з ’явіліся з развіццём арачных канструкцый у Стараж. Рыме і Візантыі; на Беларусі нашыраны ў архітэктуры стыляў готыкі, рэнесансу, барока, класіцызму. Выконваюць А. з клінавых камянёў, тынку, стука. Мае прафіляваную паверхню з выкарыстаннем розных па малюнку абломаў архітэктурных або арнаментаваную разьбой, рустам, лепкай. А , які самастойна выступав на плоскасці сцяны і не звязаны з праёмам, называецца «сляпой» аркай. АРХІДАМ II (Archidamos; ? — 427 ці 426 да н.э.), цар Спарты [469 ці 476 — 426 да н.э.]. На чале спартанскага вой­ ска задушыў паўстанне ілотаў 464— 458 ці 455 (гл. Месенскія войны). На пач. П елат нескай войны кіраваў паходамі ÿ Атыку (у 431, 430 і 428) і Платэі (429). Па яго імю гэты перыяд вайны наз. Архідамавай вайной.

правасл. царквы. У А. пасвячаюць настаяцеляў вял. мужчынскіх манастыроў, рэктараў духоўных семінарый, кіраўнікоў духоўных місій. АРХІМЕД (Archimedes; каля 287, Сіракузы — 212 да н.э.), старажытнагрэчаскі вучоны; адзін з заснавальнікаў матэматыкі і механікі. Распрацаваў матэм. метады вызначэння плошчаў паверхняў і аб’ёмаў розных фігур і целаў, на аснове якіх створаны дыферэнцыяльнае і інтэгральнае злічэнні. Вызначыў суму бесканечнай геам. прагрэсіі з назоўнікам 7 4 (першы прыклад бесканечнага шэрагу ў матэматыцы); даследаваў уласцівасці архімедавай спіралі, стварыў тэорыю паўправільных выпу­ клых мнагаграннікаў (целы А.); пабудаваў злічэнне, якое дазваляла запісваць і называць даволі вял. лікі; з вял. дакладнасцю вызначыў лік π і межы яго . Л 0, . ,1 памылкт: 3— < π < 3 -; дау вызначэнне

назіраць рух планет, фазы Месяца, зацьменні Сонца і Месяца, і інш. А. быў блізкі да сіракузскага цара Гіерона II, у час вайны супраць Рыма кіраваў абаронай Сіракузаў і быў забіты рымлянамі. Л іт .: Голин Г.М ., Ф и л он о в и ч С.Р. Классики физической науки (с древнейших времен до начала X X в.). М., 1989.

АРХІМІЩА АКСІЁМА, зводзіцца да таго, што пры паўтарэнні дастатковай колькасці разоў меншага з двух зададзеных адрэзкаў можна атрымаць адрэзак, большы за большы з іх (сфармулявана Архімедам). Адносіцца таксама да плошчаў, аб’ёмаў, лікаў і інш. У агульным выпадку, калі А і В — два значэнні адной і той жа велічыні і А < В, можна заўсёды знайсці такі цэлы лік т, што Ат > В; на гэтым заснаваны працэс паслядоўнага дзялення ў арыфметыцы і геаметрыі. У 19 ст. выявимся існаванне т.зв. неархімедавых велічынь, у дачыненні да якіх А.а. не выконваецца (напр., вектары, для якіх паняцце няроўнасці страчвае сэнс).

А рхівольт аркі галоўнага партала Мінскага паштамта.

АРХІЛОХ (Archilochos), старажытнагрэ- цэнтра цяжару цела; сфармуляваў часкі паэт-лірык 2-й пал. 7 ст. да н.э. Архімеда аксіёму. А. заклаў асновы Нарадзіўся на в-ве Парос. Вёў ван- гідрастатыкі і сфармуляваў яе асн. паладроўніцкае жыццё, быў воінам-на- ж энні (гл. Архімеда закон). Вынайшаў ёмнікам. Браў за ўзор паэзію Гамера, сістэму рычагоў, блокаў, паліспастаў і аде супрацьпастаўляў эпічнаму ідэалу вінтоў для падымання цяжкіх прадмевобраз індывідуалізаванага чалавека. У таў, машыну для абваднення палёў яго сатыр. ямбах, элегіях, эпіграмах, (архімедаў вінт), ваенную кідальную гімнах (захаваліся ва ўрыўках) — ро- машыну, прыладу для вызначэння баздум пра зменлівасць лёсу, гонар, до- чнага (вуглавога) дыяметра Сонца, мех. блесць, пасмяротную славу. Творчасць мадэль нябеснай сферы, якая дазваляла А. адметная разнастайнасцю жанраў і рытмаў (упершыню выкарыстаў ямб). На радзіме ў гонар А. было пабудавана свяцілішча (уцалелі рэшткі з надпісамі — біяірафічныя звесткі пра А. і ўрыўкі з яго верйіаў). Т е .: Рус. пер. — у кн.: Эллинские поэты. М ., 1963. АРХІМАНДРЬІТ (ад грэч. archimand­ rites), вышэйшы духоўны сан у манахаў

525

Архімед.

АРХІЕГІІСКАП (ад архі... + епіскап), духоўная асоба вышэйшай ступені хрысціянскай царк. іерархіі. Титул уведзены ў Рымскай імперыі ў 4 ст. 3 заснаваннем патрыярхатаў прысвойваўся патрыярхам і мітрапалітам аўтакефальных епархій. Першы на Русі тытул А. атрымаў епіскап наўгародскі ў 1165. На Беларусі першым А. стаў у пач. 16 ст. епіскап Полацкай епархіі. У 1994 на Бе­ ларусі 2 А. (праваслаўнай і рымска-каталіцкай царквы). АРХІКАРП (ад архі... + грэч. karpos плод), жаночы палавы орган у многіх сумчатых грыбоў (аскаміцэтаў). Складаецца з 2 частак: ніжняй, акругла-ўспушанай (аскагон), у якой адна ці некалькі буйных, часта мнагаядзерных клетак, і верхняй больш -менш выцягнутай цыліндрычнай (трыхагіна), праз якую мужчынскія палавыя клеткі пранікаюць у аскагон. Пасля гэтага з А. вырастаюць гіфы, на канцах якіх утвараюцца сумкі (аскі) са спорамі.

АРХІМЕДАВА

А р х іи е д а в а сп іраль: 1 — φ < 0; 2 - <р> 0.

АРХІМЕДА 3AKÓH, асноўны закон гідрастатыкі і аэрастатыкі, паводле якога на кожнае цела, апушчанае ў вадкасць (газ), дзейнічае выштурхная сіла, накіраваная ўверх, роўная па модулі вазе выціснутай гэтым целам вадкасці (газу) і прыкладзеная да цэнтра цяжару апушчанай у вадкасць (газ) часткі цела. Адкрыты ў 3 ст. да н.э. Архімедам. А.З. — аснова тэорыі і пракгыкі пла­ вания целаў. 3 яго ўлікам будуюцца аэрастаты, дырыжаблі, падводныя лодкі і інш. АРХІМЕДА ЦЕ́Л Ы , тое, што naynpàвільныя мнагаграннікі. АРХІМЕДАВА СШ РА́Л Ь, крывая, якую апісвае пункт пры руху з пастаяннай скорасцю па прамой, што раўнамерна паварочваецца ў плоскасці вакол аднаго са сваіх пунктаў. Названа ў гонар Архі­ меда. Калі пункт О лічыць полюсам, а прамую з выбраным на ёй напрамкам за палярную вось, то ўраўненне А.с. ў палярных каардынатах: ρ=αφ, дзе а = = ν/ω (V — лінейная, со — вуглавая скорасці). А х . мае 2 галіны: суцэльную ( φ > 0 ) і штрыхавую ( φ < 0 ).

526______________ АРХІМ ЕДАЎ А Р Х ІМ Е Д А Ў В ІН Т , водападымальная м аш ы на, вынайдзеная А р х і м е д а м y 3 ст. да н .э. У яўляе сабой вал з вінтавой п а верхняй, установлены ў нахіленай трубе, н іж н і канец яко й апуш чаны ў ваду. П р ы в яр чэн н і (напр ., ад ветравога кола ц і ін ш . рухавіка) вінтавая паверхня вала перамяш чае ваду ўверх па трубе (на вы іны ню да 3— 4 м).

І.К А р хіп а в а .

А Р Х ІП А В А Ір ы н а К а н стан ц ін аўн а (н .

2 .12 .19 2 5 , М асква), руская спявачка (м ецца-сапрана). Н ар. арт. СССР (1966). Герой С а ц . П р ацы (1984). С к о н чы ла М аскоўскую кансерваторыю (19 53), з 1976 выкладае ў ёй (з 1982 праф .). 3 1954 салістка Свярдлоўскага т-р а оперы і балета, у 1956— 88 — Вял. т -р а Р а сіі. Вядомая прадстаўніца рус. ш колы бельканта. Сярод парты й: К ар­ м эн («Карм эн» Ж .Б ізэ, спявала з М . дэль М онака), А м неры с («Аіда» Дж . Вердзі), М арфа («Х аванш чы на» М .М усаргскага), Л ю баш а («Ц арская нявеста» М .Р ы м скага-К о р сакава). С пявала ў М іл ан скім т -р ы «Л а Скала» і ін ш . С тар ш ы ня цэнтр . праўлення Усерас. муз. т -в а (з 1986). Л е н ін ск ая прэм ія 1978. Літ.: П о п о в И .Е. Творческий портрет. Μ ., 1981.

И.Архипова:

Выкарыстанне архімедавага вінта для перамяіпчэння вады: 1 — труба; 2 — архімедаў вінт; 3 — ветравы рухавік.

А Р Х ІП А С Т Ы Р , агульная назва для свяш чэннаслуж ы целяў вы ш эйш ай (тр эцяй ) ступ е н і х р ы сц іян скай царк. іе рархіі: е п і с к а п а ў , а р х і е п і с к а п а ў , м і т р а п а л і т а ў , э к з а р х а ў , п а т р ы я р х а ў . В ы кар ы стоўваецца н ар о ўн і з назвам і «архірэй», «іерарх». А Р Х ІІІА Ў Абрам Я ф ім авіч (другое п р о звіш ча С п і р ы к а ў ; 27.8 .18 6 2, в. Я го рава Р азанскай вобл. — 25.9.1930), р ускі ж ы вапісец. Правадз. чл. П е ц яр бургскай A M (19 16 ). Н ар. м астак Р э с щ б л ік і (19 27 ). У 1884— 86 вучы ўся ў П ецярбургскай A M . П ер асо ўн ік (з 18 9 1), чл. Саю за рус. м астакоў (з 1904), А сац ы яц ы і м астакоў Р а сіі (з 1924). 3 1894 выкладаў у навуч. установах М асквы . Аўтар кар ц ін : «П а этапах» (18 93), «П рачка» (18 9 0 -я г.), партрэтаў (пераваж на сялян ; «М аладая сялян ка ў чы рво ны м », 19 25), пейзаж аў «П а рацэ А цэ» (1890), «Лёд прайш оў» (18 95) і ін ш . А Р Х Ш Е Л А ́Г (італьян . arcipelago), зн а чн ая група астравоў, я к ія разм еш чаны

б ы лі ÿ Эгейскае м ., у баях у Х ія ск ім праліве (24 .6 .1770 ) і Ч эсм енскай бухце (26 .6 .1770) разграм ілі тур. ф лот адм. Х а сан -б ея і б лакіравалі праліў Дарданелы (да 17 7 3 ). 2 - я экспедыцыя (1806— 07) адбылася ў час р ус.-тур . вай­ н ы 1806— 12 . Рас. эскадра і грэч. ф латы лія пад агульны м камандаваннем віцэ-ад м . Д з.М .С я н я в ін а блакіравалі Дарданелы і ў бітвах каля іх, в-ва Л е м нас і А ф о нскага п -в а (1807) разграм ілі тур. ф лот. У ходзе 3 - й экспедыц ы і (18 27 ) аб’яднаны я бры т., рас. і ф ранц. эскадры пад агульны м каманда­ ваннем б ританскаго віцэ-ад м . К о д р ы нгтана перам аглі т у р .-е гіп . ф лот у Н а вары нскай бухце (8 .10 .18 27 ). Э к сп е д ы ц ы і паско р ы лі заканчэнне рус.-тур . войнаў, сад зейнічалі н а ц .-в ы зв . барацьбе грэч. народа супр аць тур. панавання. А Р Х ІП Е Н К А (Archipenko) Аляксандр П ар ф ір ’евіч (30.5.188 7, К іе ў — 25.2.19 6 4 ), скульптор. В учы ўся ў К іе ўскім маст. в учы л іш чы (19 0 2— 05). Ж ы ў у П ар ы ж ы , Б ерліне, з 19 23 — у З Ш А . Вы кладаў у студиях, ун -тах i ін -т а х м астацгваў З Ш А . Знаходзіўся пад

уплы вам кубізм у («М едрана», 19 14 ), канструкты віэм у, абстрактнаго мастацтва. П ерш ы выкарыстаў кам б інацы і разнародных матэрыялаў (ш кло, метал, дрэва, цэлулоід і ін ш .). У 19 15 — 20 распрацаваў сты ль, заснаваны на трохмернай скульптуры і рэльефе з рамай, ф о­ нам і ін ш . элементамі ж ы вапісу («Э сп а ньёла», 19 16 , і ін ш .); стварыў ш эраг «горсаў» з металу і каменю («Торс», 19 14 ). У 1920— 30 стварыў рэаліст. скульптуры («Д ы яна», «М аладая ж анчы на», партрэты Т .Ш а ўч э н к і, I .Ф ранко, Т.Уайлд эра і ін ш .). У 1924— 27 распрацаваў і запатэнтаваў механізм для стварэння іл ю зіі руху намаляваных аб’ектаў, я кія назваў «архитектура»; у 19 40-я г. пачаў серыю т.зв. «святломадулятараў» — плексігласавы х паўпразрыстых скульптур, асветленых знутры ; э к с перыментаваў у галіне «гукавой скуль­ птуры ». У 1960-я г. стварыў бронзавыя скульптуры «Ц ары ца Саўская», «Цар ААрхіпяў. Маладая сялянка ў чырвоным. 1925. Салам он», серыю літагр аф ій «Ж ывыя Нацыянальны мастацкі музей Беларусі. формы». Ли́я .: С е в е р » х и и Д.Я., Л е й к и н д паб лізу адзін ад аднаго і звы чайна раз- О.Л. Художники русской эмиграции (1917— глядаю цца я к адно цэлае. Астравы 1941): Биогр. словарь. Спб., 1994. С. 41—44. аднаго А найчасцей маю ць аднолькавае паходж анне (мацерыковае, вулканічнае, А Р Х ІП Е Н К А Валерый Іванавіч (н. каралавае) і падобную геал. будову (гл., 29 .1.19 4 2, пас. Ферш ам пенуаз Ч э н а пр ., Канадек і А р кты чн ы архіпелаг, ляб інскай вобл., Р асія), ф ізік . Д -р Гавайскія a-в ы , М арш алавы а -в ы ). ф ізіка-м атэм . н. (1993). С ко н чы ў Б Д У (1964). 3 1965 у Ін -ц е ф із ік і, з 1993 у А Р Х ІП Е Л А ІС К ІЯ Э К С П Е Д Ь ІЦ Ы І Ін -ц е малекулярнай і ат. ф із ік і А Н Бе­ Р У ́С К А Г А Ф Л О ́Т У , тры паходы рас. ларусі. Н авук. працы па ф ізіц ы газавага Балт. ф лоту ÿ М іж зем кае мора і яго б а- разряду і ўзаемадзеяння э л .-м а т . хваявы я д зе ян н і ў раёне Гр эчаскага архіпе- ляў з плазм ай, апты чны м прыладабудав ан н і. лага ў 2 -й пал. 18 — п ач. 19 ст. 1 - я Т е .: Экспериментальное исследование ме­ экспедыцы я (176 9 — 74) праведзена ў час р ус.-тур . вайны 1768— 74 ханизма абсолютной параметрической неу­ стойчивости неоднородной плазмы (у сааўт.) для н ан ясен н я ўдару па пры м орскіх / / Журн. эксперим. и теор. физики. 1987. Т. пунктах і адцягнення ча сты тур. с іл з 93, выл. 10. дунайскага і кры м скага напрам каў. 2 Фёдар Ф ёдаравіч (н. рас. эскадры на чале з адм. Р А .С п ір ы - А Р Х ІП Е Н К А давым і контр-адм . Э льф ін сто н ам п р ы - 3 0 .10 .19 2 1, в. А ўсім авічы Бабруйскага

р-на), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Адэскую ваен. школу пілотаў (1939), Ваен.-паветр. акадэмію (1951), Маскоўскі інж.-эканам. ін-т (1967). У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на Паўд.Зах., Зах., Бранскім, Сталінградскім, Варонежскім, 2-м і 1-м Укр. франтах, лётчык-энішчальнік. Удзельнік баёў пад Сталінградам, на Курский дузе, вызвалення Украіны, Малдовы, Польшчы, Прагі, штурму Берліна. Зрабіў 467 баявых вылетаў, правёў 102 паветр. баі, збіў 44 варожыя самалёты. Да 1959 у Сав. Арміі. АРХІРЭЙ (ад архі... + грэч. hiereus святар), агульная назва духоўных асоб вышэйшай ступені правасл. царк. іерархіі (епіскап, архіепіскап, мітрапаліт, патрыярх). Могуць быць епархіяльнымі (якія правяць) і вікарнымі (іх памочнікамі). Сінонім тэрміна «А.» — архіпастыр. АРХІРЭЙСКІЯ Ш КО́Л Ы , е п а р х і ялъныя школы, ніжэйшыя агульнаадукацыйныя саслоўныя (пераважна для дзяцей святароў) навуч. ўстановы. Існавалі ў Pacii ÿ 1721— 37. Выкладаліся: чытанне, граматыка, рэлігія, у некаторых шкалах — таксама арыфметыка, лац., грэч., славянская, стараж.-яўрэйская мовы. 3 1737 паступова пераўтвораны ў духоўныя семінарыі. Г.В.Сегяток.

Узнік з фарміраваннем стоечна-бэлечнай канструкцыі ÿ архітэкгуры Стараж. Грэцыі; выконваў ролю канструкцыйнага нясучага элемента, на які клалі бэлькі перакрыцця. 3 развіццём ант. ордэрнай сістэмы з ’явіліся варыянты А: у выглядзе гладкай бэлькі ў дарычным і тасканскім, з 3 невял. гарыз. ўступамі (фасцыямі) у іанічным і карынфскім ордэрах. Найб. пашыраны ÿ архітэкгуры класіцызму. АРХІТЭКТОНІКА (ад грэч. architektonike будаўнічае мастацгва), мастацкае выяўленне заканамернасцяў будовы, уласцівых канструкцыйнай сістэме будынка, круглай скульптуры, аб’ёмным творам дэкар. мастацтва; у шырокім сэнсе — будова маст. твора (карціны, сімфоніі, кінафільма, рамана і г.д.), якая абумоўлівае суадносіны яго гал. і другарадных элементаў. У а р х і т э к т у р ы выяўляецца ў суразмернасці, супадпарадкаванасці, прапарцыянальнасці, маштабнасці, рытмічнасці ўсіх элементаў будынкаў і збудаванняў. Садзейнічае цаласнаму эстэг. ўспрыманню арх. твора, у якім арганічна спалучаюцца яго лагічная функцыян. -канструкцыйная аснова, кампазіцыя, дэкор і інш. Кожны арх. стыль

АРХ1Т (ад грэч. orchis яечка), запаленне яечка. Адзначаецца ў чалавека і млекакор мячых, часта спалучаецца з эпідыдымітамі. Неспецыфічныя А. выклікаюцца бакгэрыямі, вірусамі, часцей маюць другаснае паходжанне, спецыфічныя — узбуджальнікі туберкулёзу, бруцэлёзу, сіфілісу, актынамікозу. Ганарэйныя, трыхаманозныя, хламідыёзныя, мікаплазмавыя А. перадаюцца палавым шляхам. Прычынай А. могуць быдь перакруты яечка і гідатыдаў, яго траўматычныя пашкоджанні. Пры вострых А. павышаная балючасць пры хадзе, дотыку адзення, змена паходкі. А. могуць прывесці да атрафіі аднаго або абодвух яечак, што тоіць у сабе бясплоддзе i зніжэнне патэнцыі. Лечаць востры А. ў стацыянары, хірург. ускрыццём гаайнікоў або выдаленнем яечка. Хранічныя А. трэба дыферэнцыраваць ад злаякасных пухлін. Палавыя здольнасці, як правіла, захоўваюцца. «АРХИТЕКТУ́Р А

И

АРХІТЭКТОНІКА

надае своеасаблівасць Λ пэўнай эпохі. У ант. архітэктуры Сгараж. Грэцыі і Рыма найб. дасканалая і гарманічная была А. класічнага арх. ордэра, заснаванага на маст. пералрацоўцы стоечна-бэлечнай сістэмы. У готыцы і ў эпоху Адраджэння маст. выразнасць будынкаў грунтавалася на A. арачных канструкцый. У архітэиуры барока А найчасцей грунтава­ лася на апасродкаваным выяўленні з дапамогай ордэрных элементаў дэкору дынамікі канструкцый. У эпоху класіцызму А. базіравалася на выразных гарманічных пралорцыях, сіметрыі, ураўнаважанасці аб’ёмаў, выкарыстанні класічных ордэрных кампазіцый. Дасканаласць А. нар. драўлянага дойлідства ў непаруншым адзінстве шматвяковага развіцця яе арх. формы і функцыян.-канструкцыйнага зместу. У л і т а р а т у р ы — агульная будова літ. твора. якая выяўляецца ў спалучэнні яго частак і элементаў, у сродках гарманічнага афармлення і струкгурнай арганізацыі твора як адзінага маст. цэлага. Своеасаблівасць А. залежыць ад ідэйнай задумы твора, жанравых законаў, індывід. аўгарскага стылю. Падзел твора на часткі і раздзелы мае творчы, змяс-

А Л рхіленка. Медрана. 1914.

СТРОИ́Т ЕЛЬ­

СТВО БЕЛАРУСИ», навукова-тэхнічны часопіс. Выходзіць з 1970 у М інску на рус. мове раз у 2 месяцы; да 1991 наз. «Строительство и архитектура Белорус­ сии». Публікуе матэрыялы па архітэк­ туры, праектаванні, эканоміцы, арг-цыі і тэхналогіі буд-ва, буд. матэрыялах, арх. спадчыне. АРХІТ РА́У́ (ад арxi... + лац. trabs бэлька), бэлька, якая абапіраецца на капітэлі калон і пілястраў, слупы, інш. апоры і нясе фрыз і карніз; ніжняя частКЯ антаблемента.

А А рхіленка. Торс. Мармур. 1914.

527

АрхітраУ.

528

АРХІТЭКТУРА

тоўны характер, a паслвдоўнасць іх чаргавання, узаемасувязі вызначаюцца яго ўнутр. будовай — к а м п а з іц ы я й . Некаторыя вял. эпічныя творы складаюцца з «кніг» («Сустрэнемся на барыкадах» П.Пестрака — з 2, «М інскі напрамак» І.Мележа — з 3). Твор з некалькіх самастойных кніг, аб’яднаных сюжэтнай пераемнасцю, набывае форму дылогіі, трылогіі і г.д. У паэзіі A выяўляецца ў сістэме строф, якія ў буйным творы злучаюцца ў раздзелы ці часткі. Цвёрдая страфа (санет, трыялет, рандо і інні.) складае закончаны твор. У драматурги змест падзяляецца на дзеі (акты), апошнія — на карціны (з'явы). А .М .К у л а г ін , А .М .П я т к е в іч . АРХІТЭКТУРА (лац. architecture ад грэч. architektem будаўнік), д о й л і д с т в а , мастацгва праектавання і б удаўніцтва буды нкаў, збудаванняў і іх ком плексаў, а таксам а сістэм а буды нкаў і збудаванняў, я кія ф арм ірую ць прасторавае асяроддзе для ж ы цдя і дзейнасці

П р ы ствар энні м атэры яльнага асяроддзя ж ы цця і дзейнасці лю дзей А . зы ходзіць з патрабаванняў кар ы снасці, тры валасці і пры гаж осці. А д зін з асн. яе кры тэры яў — мэтазгоднасць. А . мае спе ц ы ф ічн ы я сродкі в ы яўлення ід эй н а-м аст. зместу, гал, з іх — ф арм іраванне прасторы і а р х і т э к т о н і к а . Д ля гар м анізацы і прасторавых формаў вы кары стоўваю ць кам п азіц ы й н а-во бразныя пры ём ы і сродкі: с і м е т р ы ю і а р х іт э к т у р а ).

а с ім е т р ы ю ,

конт раст

і

н ю ан с,

ры т м ,

п р а п о р ц ы і,

м аш табнасць, вы лучэнне гал. ў кам пазіцы і, суразм ернасць частак і цэлага і г.д. М аст. вы разнасць твораў А . павы ш аецца падборам ф актуры , колеру, дэкар. элем ентаў, вы яўленнем формы з дапам огай святлаценю і ін ш . А собны буды нак, нават дасканалай маст. фор­ м ы, успры м аецца сам па сабе, а разам з ін ш . аб’екгам і і ландш аф там стварае пэўную арх.-прасторавую сістэм у, в ы ш эйш ай ступенню яко й з ’яўляецца арх. ансамбль.Н айбольш ы маст. эф ект дася-

гаецца ў в ы н ік у сін тэзу А . э ін ш . відамі мастацтва (ж ы вапіе, скульптура, дэкар.прыкладное м астацтва, маст. канструяванне; гл. С і н т э з м а с т а ц т в а ў ) . С у к у п наець ф ун кц ы я н ., канструкцы йны х і маст. ры саў, уласцівы х А . пэўнага на­ рода ў вы значаны гіет. перыяд, складае яе с т ы л ъ . Н ац . характер А . выяўляецца ў яе асаблівасцях пэўнага народа або рэгіёна і звязаны з іх гіет. развіццём, экано м ікай, культурай, этн іч н ы м і і маст. трады цы ям і. Н айб. яскравы нац. харакгар м аю ць п о м н ікі н а р о д н а г о д о й л і д с т в а . М ясц. трады цы і А . часцей сінтэзую цца з трады цы ям і, агульны м і для м ногіх кр аін і народаў. У гэтым вы яўляецца ўзаем аўплы ў і ўзаемадзеянне мастацтва розных народаў, кож ны з якіх робіць свой уклад ў сусветную А , А зарадзілася, калі чалавск пачаў сам будаваць жыллё. Найб. раннія жылыя збудаванні на тэр. Беларусі адносяцца да часоў палеаліту (стаянкі каля вёсак Бердыж Чачэрскага і Юравічы Калінкавіцкага р-наў Го-

Да арт. А р х іт э кт о ­ н іка . Н ервю рнае скляпенне інтэр'ера сабора >’ г. Эксетэр ( В я л ік а б р ы т а н ія ).

1300 - 99.

лю дзей. А . адначасова з ’яўляецца і галін о й м атэры яльнай культуры і маст. творчасці. Ствараецца ў адпаведнасці з патрабаванням і і м агчы м асцям і грамадства, якое вызначае ф ун кц ы ян . пр ы зн ачэн н е і маст. лад А . Паводле ф ун кц ы ян . пр ы зн ачэн н я падзяляецца на ж ылую А . (гл. Ж ы л л ё ) , п р о м ы с л о в у ю а р х і т э к т у р у , А . грамадскіх буды нкаў і збудаванняў (гл. Г р о м а д с к і я б у д ы н к і ) , садова-паркавую (гл. С а д о в а - п а р к а в а е м а с т а ц т в а ) . У асобны я га л ін ы вы лучаю ць планіро ўку і забудову rap. і сельскіх населеньи м есцаў (гл. Г о р а д а б у д а ў н і ц т в а , С е л ь с к а я

Да арт. А р хітэ ктур а . Храм Геры ÿ Пестуме. Іта· лія. 5 сг. да нл.

Да арт. А р х ітэ кту р а . Спаса-Ефрасіннеўская царква ў Полацку. 1152 —61 (уверсе); Дзмітрыеўскі сабор ва Уладзіміры. 1194—97.

мельскай вобл.). Пазней з’явіліся селішчы з наземнымі жытламі. Ад часоў бронз, і жал. вякоў у А нгліі, Францыі, Арменіі і інш. краінах захаваліся культавыя мегалітычныя збудаванні — дальмены, менгіры, кромлехі (сусветна вядомы кромлех у Стоўнхенджы, Вялікабрытанія) і абарончыя збудаванні. У рабаўладальн іцкіх дзяржавах, дзе ў руках маёмных класаў канцэнтраваліся сродкі і бясплатная рабочая сіла, былі дасягненні навукі і тэхнікі, ствараліся буйныя ірыгацыйныя сістэмы, абарончыя і культавыя забудаванні, манум. палацы і храмы (піраміды ў Гізе, храмы ў Луксоры і Карнаку ў Егіпце, зікураты Асірыі і Вавілоніі, Вялікая Кітайская сцяна, пячорныя храмы і ступы ў Індыі, храмы і палацы інкаў і ацтзкаў). У эпоху росквіту эгейскага мастацтва і гарадоў-дзяржаў (полісаў) Стараж. Грэцыі развівалася сістэма рэгулярнай планіроўкі гарадоў, узніклі разнастайныя тыпы жылых, культавых і грамадскіх будьшкаў, грамадска-рэліг. цэнтры — акропалі (Афінскі акрополь), склалася сістэма арх. ордэра. Прасякнугая гуманіст. духам А. Сга­ раж. Грэцыі значна лаўплывала на далейшае развіццс сусветнага дойлідства. У Стараж. Рыме вял. значэнне набылі збудаванні, якія

сведчылі аб магутнасці дзяржавы (форумы, амфітэатры, тэрмы, базілікі, палацы, аркі трыумфальныя), з’явіліся скляпеністыя перакрыцці, новыя буд. матэрыялы (Рымскі Калізей, Рымскі Пантэон). У эпоху сярэднявечча асн. тыпамі былі культавыя збудаванні (хрысц. цэрквы і манастыры ў Еўропе, мячэці і медрэсэ, маўзалеі ва ўсх. краінах), а таксама крапасныя і абарончыя замкі, крамлі. У В ізантыі створаны буйныя купальныя збуда­ ванні (Канстанцінопальскі Сафійскі сабор). В ізантыйская А зрабіла вял. ўплыў на дой­ лідства Балгарыі, Сербіі, Македоніі, Грузіі, Арменіі і Сгараж. Русі. На землях Кіеўскай Русі ÿ 10— 12 ст. будаваліся гарады, абарон­ чыя ўмацаванні з магутнымі валамі і вежамі (Залатыя вароты ў Кіеве), храмы (Кіеўскі Сафійскі сабор, Наўгародскі Сафійскі сабор Уладзімірскі Дзмітрыеўскі сабор), на бел. зем­ лях — Полацкі Сафійскі сабор, Полоцкая Спаса-Ефрасіннеўская царква, Віцебская Благавешчанская царква), княжацкія палацы. У 12— 14 ст. на землях б. Стараж. Русі склаліся школы дойлідства: кіеўская, чарнігаўская, уладзіміра-суздальская, пскоўская, наўгародская, гродзенская, полацкая (гл. асобныя арт.). У 14— 16 ст. фарміруецца руская,

АРХІТЭКТУРА

529

готыкі са своеасаблівай канструкцыйнай сістэмай — нервюрнымі скляпеннямі, стральчатымі аркамі, аркбутанамі і г.д. (саборы ў Парыжы, Рэймсе, Ам’ене, Шартры ÿ Францыі, Кёльне, Марбургу ў Германіі, у Празе, Кракаве і інш.). Важны этап гісторыі А ÿ краінах Зах. і Цэнтр. Еўропы звязаны з эпохай Адраджэння, калі пашырылася буд-ва свецкіх будынкаў, ансамбляў, гарадскіх цэнтраў. На змену ананімнаму рамесніку-дойліду прыйпюў адукаваны спецыяліст-архітэктар, які ў сваіх праектах звяртаецца да ант. спадчыны і абапіраецца на дасягненні сучаснай яму куль­ туры (Ф.Брунелескі, Д.Брамантэ, Мікелоца; тэорьпо А развівалі Л.Б.Альберці, Віньёла, АПаладыо і інш ). На Беларусі стылъ эпохі Адраджэння выявіўся ў культавых (Заслаўская Cnaca-Праабражэнская царква) і замкава-палацавых (Мірскі замкава-паркавы комплекс, ратуша і замкавая брама ў Нясвіжы) пабудовах. У канцы 16 ст. ўзнік стылъ барока са складанай сістэмай аб’ёму і прасторы.

Да арт. Архітэктура. Сабор Нотр-Дам у Ш а р т р ы (Ф ранцыя). 1194 —1260.

украінская, беларуская А У 17— 18 ст. высокага ўзроўню дасягнула рус., бел. і ўкр. драўлянае дойлідства ( Кіжы, Повамаскоўскі Троіцкі сабор, Рубельская Міхайлаўская цар­ ква). Значны ўклад у развіццё А сярэднявечча зрабілі народы араб. Усходу і Сярэдняй А зіі (гл. ў арт. Арабская культура), Паўд.-Усх. Азіі (храмавы комплекс Ангкор у Камбоджы, маўзалей Тадж-Махал у Агры, Індыя). У Зах. і Цэнтр. Еўропе ў канцы 10 ст. склаўся раманскі стыль — манастырскія комплексы з замкнутым] дварамі-клуатрамі, масіўныя храмы базілікальнага тыпу з некалькімі манументальнымі вежамі (саборы ў Мілане, Ворм­ се, Іл і і інш .). У 12 ст. ў Францыі, а полым у краінах Зах. і Цэнтр. Еўропы пашырылася А

Да арт. Архітэктура. Сабор у Іл і (Вялікабрыта­ нія). 12 сг. (уверсе); палацца Ручэлаі ў Фларэнц ы і (арх. Л .БАльберці і Б.Раселіна). 1446 —51.

Да арт. А рхітэкту­ ра. П алац В е р хн і Бельведэр у Вене. Арх. Л.Гільдэбрант.

1722.

пластычнасцю і сакавітай дэкаратыўнасцю. Ён стаў пануючым у Італіі (арх. Л.Берніні, Ф.Бараміні), Германіі, Аўстрыі, Чэхіі, Іспаніі, Партугаліі, пашырыўся ÿ Расіі, a ў краінах Лацінскай Амерыкі набыў нац. маст. ўвасабленне. Першы помнік барока на Беларусі — Нясвіжскі касцёл езуітаў. Маст. сістэма позняга бел. барока мае назву віленскае барока. У 2-й пал. 17 ст. ў Францыі пачала складвацца А класіцызму, якая была гал. кірункам і ў 18 ст. пасля кароткачасовай успышкі дэкар. і вычварнага стылю ракако. Сярод франц. архітэктараў класіцызму вылучаліся Л.Лево, Ж.Ардуэн-Мансар, А.Ленотр, К.Перо, Ж АГабрыэль, К.Н.Леду. У Францыі класіцызм перыяду напалеонаўскай імперыі прый-

530

АРХІТЭКТУРА

шоў да халоднай параднасці ампіру. У Расіі ён адцясніў барока і праз абавязковыя «узор­ ныя праекты» пашырыўся на звычайную забудову гарадоў. Росквіт рус. класщызму на пач. 19 ст. адзначаны стварэннем манум. ансамбляў у Пецярбургу, Маскве і правінцыяльных гарадах. Яго прадстаўнікі — В.Бажэнаў, М.Казакоў, І.Сгароў, Дж-Кварэнгі, АЗахараў, АВараніхін, Ж.Тама дэ Тамон, К.Росі, В.Бавэ, ДжЖылярдзі, АГрыгор’еў. На Беларусі канца 18 — 1-й пал. 19 ст. ў ліку помнікаў сталага класіцызму ў жыллёвай грамадз. і культавай А Гомельскі, Сноўскі (Нясвіжскі р-н), Жылідкі (Кіраўскі р-н), Радзівілімонтаўскі (в. Чырвоная Зорка Клецкага р-на) палацы, Магілёўекі Іосіфаўскі со­ бор, Гомельскі Петрапаўлаўскі сабор, Слаўгарадская царква Раства Багародзіцы. У сярэдаіне 19 ст. класіцызм прыйшоў у заняпад. Пачалі ўзнікаць новыя тыпы збудаванняў; за­ водскія цэхі, шматпавярховыя фабрычныя будынкі, вакзалы, универсальныя магазіны,

высгавачныя павільёны, доходныя дамы, будьщкі з металу і шкла («Хрустальны палац» у Лондане), вышынныя інж.-тэхн. збудаванні з метал, каркасам (Эйфелева вежа ў Парыжы). Трупа архітэкгараў т.зв. чыкагскай школы ў ЗША стварыла спецыфічную форму вышыннага канторскага будынка — небаскроб. Аднак наватарскія канструкпыі часта тубляліся ў дэкар. формах, якія ўзнаўлялі сгалі розных эпох (гл. Эклектизм). У А Беларусі канца 19 — пач. 20 ст. ўпор рабіўся на вонкавую дэкаратыўнасць фасадаў, развіваліся рэтраспекгыўныя плыні: неакласіцызм (будынкі духоўнага ведамсіва і т-ва с.-г. страхавання ў Мінску, рэальнага вучылішча ў Гродне); неараманскі стыль (касцёл Сымона і Алены ў Мінску, касцёл у в. Воўчкавічы Мінскага p-на); несапраўдная готыка; неарускі стыль (Пазямельна-сялянскі банк у Віцебску, капліца ў в. Лясная Слаўгарадскага р-на Магілёўскай вобл.). Супярэчнасць паміж традыц. A і новай тэхнікай спрабавалі вырашыць архітэктары сгылю мадэрн, які ўзнік у 1890-я г. Выкарыстоўваючы новыя буд. і маст. магчымасці, яны аддавалі перавагу пластычнай форме, якая набывала жы-

Да арт. Архітэктура. Мікалаеўская царква ў в. Кажан-Гарадок Луншецкага раёна Брэсцкай вобл.

1818.

Да арт. Архітэктура. Алімпійскі спартыўны ком­ плекс у Токіо. Арх. К. Танга. 1960 —64.

вапісна-дэкар. трактоўку (АГаўдзі ў Іспаніі, У.Макінтош у Вялікабрыганіі, В.Арта ў Белый, Й.Ольбрых, Й.Гофман у Аўстрыі, Ф.Шэхтэль у Расіі). На пач. 20 ст. шэраг архітэктараў спалучалі тэхн. дасягненні з нац.

Да арт. Архітэктура. Царква Саірада Фамілія ў Да арт. Архітэктура. Капала Нотр-Дам-дэю-О у Раншане (Францыя). Арх. Ле Карбюзье. 1950 —53. Барселоне. Арх. А Гаўдзі. 1884 —1926.

традыцыямі і класічнымі прынцыпамі кампазіцыі (АПерэ ÿ Францыі, О.Вагнер і АЛоз у Аўсгрыі, П.Берэнс у Германіі, ХП.Берлаге у́ Нідэрландах). У А складваецца рацыяналізм, тал. прынцып якога — максімальная мэтазгоднасць і накладная адпаведнасць будынка яго прызначэнню. Рацыяналісты (Ле Карбюзье ў Францыі, прадстаўнікі арх. аб’яднання вБаўгаўз» у Германіі) шукалі выразнасці ў лаканізме формаў і іх кантрастах. У 1930-я г. рацыяналізм, пашыраны ÿ А ўсіх развітых краінах, атрымаў назву функцыяналізм. Імкненню функцыяналістаў да універсальнасці формаў проціпастаўлялася т.зв. арганічная архітэктура, заснавальнікам якой быў Ф.Л.Райт. У пасляваенны час своеасаблівасцю нац. школ вылучаліся Фінляндыя (ААалта), Японія (КТанге), Бразілія (О.Німеер). У ЗША арх. Л.Міс ван дэр Роэ стварыў канцэпцыю «універсальнай* А , заснаванай на рытмічнай яснасці, прастаце геам. формаў і вял. унутраных прастораў. У процілегласць ёй развіўся кірунак бруталізму, які спалучаў функцыянальнасць пабудоў з нзумыснай масіўнасцю і грубай фактурай аголеных паверхняў (Л.Кан і інш. ў ЗША). Усё большыя магчымасці буд. тэхнікі, якія дазваляюць ствараць складаныя прасторавыя формы зборных жалезабетонных абалонак і вантавых пакрыццяў, набылі маст. асэнсаванне ÿ збудаваннях П.Л.Нерві ў Італіі, Ф.Кандэлы У Мексіцы і інш. У 1970—80-я г. ÿ ЗИТА і Зах. Еўропе пашырыўся постмадэрнізм, які абвясціў вяртанне да рознастылёвых гісг. арх. формаў мінулых эпох (П’яцца д ’Італія У Нью-Арлеане). У А былога СССР таксама прасочваюцца пэўныя стылявыя змены. Рысы А 1920 — пач. 30-х г. выявился ў пошуках новых формаў маст. выразнасці і рацыянальнага выкарыстання збудаванняў — лаканічнасць і прастата арх.-маст. вырашэння фасадаў (будьшак Дзяржпрома ў Харкаве, Дом урада Рэспублікі Беларусь і інш ). Узніклі новыя тыпы грамадскіх будынкаў — палацы куль­ туры, рабочыя клубы, фабрыкі-кухні, т.зв. дамы-камуны, у праектаванні якіх удзельнічалі трупоўкі «канструктывістаў» (брага Весніны, М.Гінзбург, І.Леанідаў), «функцыяналістаў» (К.Мельнікаў, М.Ладоўскі) і інш. Дойліды старэйшага пакалення імкнуліся захаваць класічныя арх. традыцыі (АШчусеў, І.Жалтоўскі, І.Фамін). 3 пачаткам пяцігодак сав. А перайшла да масавага стварэння буйных прамысл. комплексаў, жылых масіваў і цэлых гарадоў. 3 2-й пал. 1930-х г. у А грамадскіх будынкаў узніклі тэндэнцыі да захаплення параднасцю, заснаваныя на выкарыстанні класічнай спадчыны, што при­ вяло да часовага адыходу ад наватарскіх прыёмаў. Дасягненнем гэтага перыяду была рэалізацыя шырокіх горадабудаўнічых ідэй (ген. планы рэканструкцыі Масквы, Ленінірада, Мінска, Гомеля, Віцебска і інш.). У паслява­ енны́ час паралельна з вырашэннем грандыёзных задач па аднаўленні і рэканструкцыі разбураных гарадоў, ствараліся новыя ансамблі гарадскіх цэнтраў. Удасканальваліся віды і тыпы збудаванняў, шырока ўкараняўся метад гапавога праектавання. Разам з тым назіраўся і зварот да класічнай арх. спад­ чыны, імкненне да трыумфальнасці, што адбівалася на вырашэнні функцыян., тэхн. і эканам. аспектаў і тэмпе буд-ва. 3 укараненнем індустр. метадаУ буд-ва пашыралася колькасць тыпавых праектаў жылых дамоў з павялічаным наборам тылаў кватэр. Імкненне да угылітарнасці і эканоміі прывяло да мана-

тоннай аднастайнасці А 3 1970-х г. пачынаюць ствараіща новыя жылыя равны, дзе ÿ буд-ве выкарыстаны больш эстэтычна выразныя формы і планіровачныя прынцыпы, у т.л. Зялёны Луг і Усход у Мінску. Перадавыя тэхн. прыёмы давалі магчымасць стварыць грамадскія збудаванні са свабодным аб'ёмнапланіровачным вырашэннем (Палац з ’ездаў у Маскве, палацы мастацгваў і культуры у́ Ал­ маты, Ташкенце, Ерэване, Кіеве, Рэсп. інфармацыйна-культурны цэнтр, павільён міжнародных выставак і Палац спорту ÿ Мінску, аэравакзал ÿ Брэсце і інш.). Важную ролю у́ фарміраванні горадабуд. структур адыгрываюць мемарыяльныя збудаванні і ком­ плексы, якія арганічна ўваходзяць у ансамблі населеньи пунктаў і ландшафтаў. Гл. таксама раздзелы «Архігэктура» ÿ арт. пра Беларусь і інш. краіны і вял. гарДцы. Літ.: Всеобщая история архитектуры. Т.

1— 12. 2 изд. М., 1970— 75; В и т р у в и й . Десять книг об архитектуре: Пер. с лат. М., 1936; Б у р о в А К . Об архитектуре. М., 1960; В и о л л е л е Д ю к . Беседы об архи­ тектуре: Пер. с фр. T. 1— 2. М., 1937— 38; Г р о п и у с В. Границы архитектуры: Пер. с англ. М., 1971; Мастера архитектуры об архи-

тектуре. М., 1972; Б э н э м Р. Взгляд на со­ временную архитектуру: Эпоха мастеров: Пер. с англ. М., 1980; Г и д и о н 3. Про­ странство, время, архитектура: Пер. с нем. 3 изд. М., 1984; Л е К о р б ю з ь е . Архитек­ тура XX в.: Пер. с фр. 2 изд. М., 1977; Н и м е й е р О. Архитектура и общество: Пер. с португ., англ, и фр. М., 1975; Р а й т Ф.Л. Будущее архитектуры: Пер. с англ. М., 1960; Архітэктура Беларусі: Энцыкл. давед. Мн., 1993; Encyclopeadia of modem architecture.

London, 1963; History of world architecture.

Vol. 1— 14. New York, 1972—80; K r a j e w ­ ski К. Mala encyklopedia architektury i wnjtrz. Wroclaw etc., 1974; B r o n i e w s k i TTHistoria architektury dla wszystkich. 2 wyd.

Wroclaw etc., 1980; B e n e v o l o L. Histoire de rarchitecture moderne. [Vol.] 1—2. Paris, 1979— 80; P e v s n e r N. , F l e m i n g J., H o n o u r H., Encyklopedia architektury. War­ szawa, 1992. А.А.Воінаў.

«АРХІТЭКТУРА БЕЛАРУ́СЬ, аднатомны энцыклапедычны даведніх. Падрыхтаваны і выдадзены выд-вам «Беларускал' Энцыклапедыя» ў 1993. Уключае больш за 1200 артыкулаў пра помнікі

АРХІТЭКТУРА

531

стараж. і сучаснага дойлідства, мемарыяльныя збудаванні, адметныя дасягненні горадабудаўнічага мастацгва, архітэктуру жылых і грамадскіх будынкаў, прамысл. і сельскую, палацавую і сядзібна-паркавую, замкавае і абарончае буд-ва, культавае дойлідства, населеныя пункты Беларусі; біягр. артыкулы; слоўнік арх. тэрмінаў. Артикулы ілюстраваны здымкамі, чарцяжамі, малюнкамі, картамі. В.К.Шчэрбін.

АРХ1ТЭКТУ́РА МАЛЬІХ Ф0РМАЎ, малыя архітэктурныя форм ы, розныя па характары і прызначэнні тыпы збудаванняў ці інш. аб’ектаў, якія дапаўняюць і дэталізуюць арх,будаўнічую ці садова-паркавую кампазіцыю і з ’яўляюцца элементам афармлення і добраўпарадкавання (м е­

Да арт. Архітэктура. П'яцца д'Італія У Нью-Арлеане. Фантан. Арх. Ч. Мур. 1976.

да арт. А р х іт эк ^ ф а . ГалоУны корпус архітектурна-будаўнічага факультэта БПА у Мінску. Арх. І.Есьман, Ь.Анікін. І7о2« _____1

Энцыклапедыя «Архітэктура БеХарусі». Вокладка.

Да арт. А рхітэкту­ ра. Павільён міжна­ родных выставак у Мінску. Арх. Л.Маскалевіч і інш. 1989.

532

АРХІТЭКТУРНАЯ

лаваногіх малюскаў. Каля 10 відаў. Узніклі прыкладна ў познім мезазоі, росквіту дасягнулі ў неагене. Самыя вял. беспазваночныя жывёлы. Найб. вямарыяльныя стэлы, абеліскі, надмагіллі, домы А — «даўгарукі спрут». фантаны, каскады, басейны, паркавыя Даўж. ca шчунальцамі дасягае 19 м, маса да павільёны, пандусы, балюстрады, ага- 1 т і болей. Жывуць нераважна ў трапічных роджы, пергалы, вазы, дэкар. і прыда- морах і акіянах. Цела верацёнападобнае. На рожная скульптура і інш.). Ім належыць галаве 8 «рук» і 2 шчупальцы. Яйцы адклаважная роля ў фарміраванні аблічча на­ дваюць на дно ці ў тоўшчу вады. Драпежнікі. селеньи пунктаў, трансп. магістраляў, Аб’екгы промыслу. Мяса смачнае. Выкарыстоўваюцца таксама ў фармацэўіычнай зон адпачынку. прам-сці. У адрозненне ад частак будынкаў і арх. дэталяў творы Ам.ф. адносна самастойныя. Ім АРХІЎ (лац. archivum), 1) установа або належыць важнае месца ў камлазіцыі садова- яе аддзел, што захоўвае дакументы і арпаркавых ансамбляў, добраўпарадкаванні жы- ганізуе іх выкарыстанне. 2) Сукупнасць лых труп, тэр. школьных і дашкольных уста- дакументаў, якія з ’явіліся ў выніку ноў, дзіцячых пляцовак і гарадкоў; яны — неад'емная часгка сучасных населеных мес- дзейнасці ўстаноў, прадпрыемстваў і цаў (электрасвяцільні, кіёскі, павільёны, прыватных асоб. Як збор крыніц А. гандл. аўтаматы, тэлефонныя будкі, стэнды служыць для навук. даследаванняў, для афіш і рэклама). практ. патрэб гаспадаркі і дзярж. кіраАРХІТЭКТУРНАЯ АКУСТЫКА. гл. вання. Існуюць з глыбокай сгаражыгнасці, іх з'яўАкустыка архітэктурная. ленне падрыхтавана вынаходствам пісьменАРХІТЭКТУРНЫЯ М УЗЕІ. Вывуча- ства. У Месапатаміі і М.Азіі археолагі раскаюць, збіраюць, экспануюць, прапагандуюць і папулярызуюць помнікі нар. дойлідства, прадметы побыту, творы д э ­ кар. -прыкладнога мастацгва і інш., якія характарызуюць матэрыяльную і духоўную культуру народаў і краін. Ам. часта маюць форму т.зв. паркаў-музеяў або музеяў пад адкрытым небам, дзе сабраны звезеныя з розных рэгіёнаў помнікі нар. драўлянага дойлідства [навукова-даследчы Ам. імя АВ.Шчусева ў Маскве (1964), «Скансен» у Сгакгольме, Латвійскі этнагр. музей пад адкрьпым небам, Музей нар. побьпу Літвы, Дзярж музей нар. архітэктуры Украіны, Львоўскі музей нар. дойлідства і побьпу, Музей нар. дойлідства і побыту Грузіі і інш.]. На Беларусі з 1970 дзейнічае Беларускі дзяржаўны музей народной архітэктуры і по­ быту. АРХІТЭКТУРНЫ Я Ч А С 0П ІС Ы . Змя шчаюць матэрыялы па архітэктуры, бу- Да арт. Архітэктура малых форма?. Скульпту­ даўніцгве, абсталяванні будынкаў, до- ра ў Алімпійскім парку Сеула. 1988. браўпарадкаванні населенай тэрыторыі. На Беларусі з 1970 выдаецца час. «Архи­ палі ў палацах правіцеляў, іх намеснікаў, да­ тектура и строительство Беларуси» (4 мах прыватных асоб і храмах архівасховішчы нумары ў год). Матэрыялы па архігэк- адм.-гасп. дакументаў, напісаных на гліняных туры публікуюцца ў час. «Весці АН Бе­ таблічках. Знойдзены дыпламат. сховішчы стараж.-егш. фараонаў. Уласна А , прыстасаларусі» (серыя гуманітарньп навук), ваныя для захоўвання актаў, былі ў Сгараж. «Мастащва» і інш. У Расіі першы А.ч. Грэцыі і Рыме. У 12— 13 ст. у Францыі, «Архитектурный вестник» выдаваўся ў Іспаніі, Англіі і інш. краінах узніклі т.зв. ка1859— 61 у Пецярбургу, у 1872— 1917 — ронныя А пры дварах правіцеляў. Значную ч. час. «Зодчий» Пецярб. т-ва архітэкгараў гіст. крыніц у тэты час захоўвалі царк. Уста­ з дадаткам «Неделя строителя». У нови. 3 16 ст. многія дзярж. ўстановы імкнуСССР выдавалася болыи як 20 А.Ч., у ліся мець уласныя А У выніку каланізацыі еўрапейцамі зямель і інш. кантынентаў т.л. «Современная архитектура» (1926— 30), «Архитектура СССР» (1933— 91), «Архитектура и строительство Москвы» і інш. Найб. вядомыя замежныя Ач., якія ишрока асвятляюць пытанні сучаснай архітэк­ туры, «Journal of the Royal institute of British architects* («Часопіс Каралеўскага ін-та Брыт. архітэкгараў», Лондан, з 1893); «Baumeister* («Будаўнік», Мюнхен, з 1902); «Werk» («Праца», Цюрых, Швейцария, з 1914); «L’architecture d’aujourd’hui» («Сучасная архітэктура», Парыж, з 1930), «L’architecture française» («Французская архітэктура», Па­ рыж, з 1940) і інш. АРХІТЭУЦЫС (Architeuthis), род гіганцкіх кальмараў атр. дзесяціногіх га-

узніклі буйныя каланіяльныя А. (напр., Гал. А Індый у Іспаніі). 3 19 ст. матэрыялы многіх А сталі даступныя даследчыкам, пачало складвацца міжнар. архіўнае супрацоўніцтва. У 1950 на 1-м Міжнар. кангрэсе архіваў зацверджаны статут Міжнар. савета архіваў. 3 ім сунрацоўнічаюць архівісты амаль 120 краін (1994), выдаецца міжнар. час.

«Archivum». Найб. архіўныя ўстановы свету: франц. Нац. А (Archives Nationales; у Парыжы, з 1794), у Англіі Дзярж публічны А (Public Record Office; у Лондане, з 1838), у ЗША Нац. A (Nationales Archives; у Вашин­ гтоне, з 1934); у ФРГ Федэральны А (Bundesarchiv; у г. Кобленц, з 1952); у Польшчы А новых актаў (Archiwum Akt Nowych; з 1930) i Гал. А стараж. актаў (Archiwum Główne Akt Dawnych; з 1867; абодва ў Вар­ шаве), Дзярж А. Расійскай Федэрацыі (б. Цэнтр. дзярж. А. Кастр. рэвалюцыі, вышэйшых органаў дзярж. улады і органаў дзярж кіравання СССР, Масква), Рас. дзярж гіст. А (б. Цэнтр. дзярж. гіст. А СССР, С.-Пецярбург) і інш. На Беларусі першыя А. ўтвараліся ў княжацкіх замках, манастырах, цэрквах. Пры канцылярыі вял. князёў ВКЛ існаваў А. — Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Свае А. мелі гаспадарскія i гарадскія адміністрацыі, магнаты (Радзівілы, Сапегі, Хадкевічы), шляхта, некаторыя заможныя мяшчане. 3 2-й пал. 19 ст. дакументы ВКЛ зберагаліся ў Віленскім цэнтральным архіве старажытных акт аў і Віцебскім цэнтральным архіве старажытных актаў. У Мінску з 1872 існаваў А. скасаваньи судовых месцаў Мінскай губ. 4.8.1922 створаны Цэнтр. А. Беларусі (заг. З.Х.Жылуновіч), які кіраваў архіўнай справай у БССР. Праведзены Усебеларускія канферэнцыі архіўных работнікаў (Мінск, 1924, 1927), 1-ы з ’езд даследчыкаў бел. археалогіі і археаграфіі (М інск, 1926). У 1938— 60 архіўныя ўстановы ўваходзілі ў сістэму НКУС (МУС) БССР. Навуковае і арганізац.-метадычнае кіраўніцгва А ажыццяўляла Гал. архіўнае ўпраўленне пры СМ БССР, пераўтворанае ў 1992 у Камітэт па архівах і справаводстве. У 1994 прыняты закон «Аб нацыянальным архіўным фондзе і архівах у

Рэспубліцы Беларусь». На Беларусі 6 цэнтр. дзярж. А. (1995): Нац. архіў Рэспублікі Беларусь, Нац. ііст. архівы Рэспублікі Беларусь у М інску і Гродне, Бел. дзярж. А. кінафотафонадакументаў, Бел. дзярж. архіў-музей л-ры і мастацгва, Бел. дзярж. А. навукова-тэхн. дакументацыі. Абласныя А. і іх філіялы захоўваюць дакументы мясц. устаноў, арг-цый, прадпрыемстваў, калгасаў i інш. (гл. адпаведныя арт., напр., Дзяржаўны архіў Брэсцкай вобласці). Існуюць таксама архівы АН Беларусі, КДБ Рэспублікі Беларусь. Рукапісы і гіст. даку­ менты захоўваюцца таксама ў бібліятэках, музеях і навук. установах. Буйныя комплексы дакументаў па гісторыі Бе­ ларусі знаходзяцца ў А. Польшчы, Расіі, Літвы, Украіны, Германіі, Швецыі, ЗШ А і інш. Літ.: Архивное дело в БССР (1918— 1968): Да арт. Архітэктура малых форма?. Аркада га- Сб. законодательных и руководящих доку­ ментов. Мн., 1972; Дакументы па гісторыі лоўнага ўвахода стадыёна «Дынама» ў Мінску.

Беларусі, якія зберагаюцца ў цэнтральных дзяржаўных архівах СССР. Мн., 1990. А.М.Міхальчанка (архівы Беларусі).

ст. Выдадзены ў 1887— 1910 у Львове ў 7 тамах. Дакументы ўзяты з архіва Сангушкаў у мяст. Славуга (цяпер Хмяльніцкая вобл. Украіны), а таксама з кніг Метрыкі ВКЛ, архіваў Львова, Пецярбурга, Нясвіжа. У зборніку змеш чаны дакументы вярх. улады Польшчы і ВКЛ (каралеўскія і велікакняжацкія лісты, інструкцыі, прывілеі, у т.л. на

«АРХІЎ ГІСТАРЬІЧНАЙ КАМІСІІ» («Archiwum Komisyi Historycznej»), серыйнае выданне дакументальных матэрыялаў 15— 19 ст. Выходзіла ў 1878— 1949 у Кракаве пад апекаю Гіст. камісіі Польскай АН. Выдадзена 16 тамоў. Пераважаюць матэрыялы крынідазнаўчага бел. маёнткі, мястэчкі, гарады, замкі, характару, першакрыніцы па гісторыі на падатковыя льготы, заснаванне тарправа, царквы, грамадска-паліт., дыпла- гоў і кірмашоў, магдэбургскія прывілеі), мат. адносін, агляды бібліятэк і архіваў. дакументы пра асобныя соймавыя Сярод найб. значных публікацый — справы, пасольствы, прыватнаправавыя матэрыялы па гісторыі вайны Расіі з акты пра сац.-эканам. і сямейна-бытаРэччу Паспалітай 1654— 67, дакументы выя адносіны Сангушкаў, Хадкевічаў, Пастаяннай Рады, інвентары зямельных Заслаўскіх, Радзівілаў і інш. Большасць уладанняў, апісанні рукапісаў і даку- дакументаў на бел. і ўкр. мовах. ментаў у архівах і бібліятэках Рыма, Пецярбурга, Будапешта, «Рэвізія Пола- «АРХГЎ ПА ГІСТОРЫ І ЛІТАРАТУРЫ цкага ваяводства 1552», матэрыялы па I АСВЕТЫ Ў П О́Л ЬШ ЧЫ » («Archiwum гісторыі праекгаў царк. уніі канца 15 — do dziejów literatury i oświaty w Polsce»), пач. 16 ст. і інш. Дакументы ў асн. на серыйнае гісторыка-літаратурнае i польск. і лац. мовах. Г.Я.Галенчанка. крынідазнаўчае выданне. Выходзіла ў «АРХІЎ ДО ́М У РАДЗІВІЛАЎ» («Archi­ wum domu Radziwiłłów»), зборнік ricтарычных дакументаў, што захоўваліся ў канцы 19 ст. ў нясвіжскім архіве Радзівілаў. Выдадзены ў 1885 у Кракаве. Складаецца з 3 комплексаў перапіскі за 1571— 1633 на лац. і польскай мовах: сямейная і прыватная карэспандэнцыя М.К.Радзівіла Сіроткі; перапіска канц­ лера ВКЛ, гетмана вял. кароннага Я.Замойскага і канцлера ВКЛ, гетмана вял. літ. Л.Сапегі з Радзівіламі. Зборнік асвятляе ўнутр. і знеш ню ю палітыку кіруючых колаў ВКЛ, дае эвесткі пра Люблінскую унію 1569, Інфлянцкую вайну 1558— 82, рокаш Зебжыдоўскага, Брэсцкую унію 1596, рэфармацыю на Беларусі і ў Літве, падрыхтоўку Статута ВКЛ 1588, паўстанне С.Налівайкі 1595— 96. Змешчаны «Адманіторыум» (1603) — маральна-павучальнае і гасп.дзелавое настаўленне спадкаемцам Радзівіла Сіроткі. Г.Я.Галенчанка. «АРХІЎ ДО ́М У САПЕГАЎ» («Archiwum domu Sapiehów»), зборнік дакументаў з радавога архіва Сапегаў у Красічыне (каля Перамышля) за 1575— 1606. Вы­ дадзены ў 1892 у Львове. Змешчана 625 лістоў (на польск. мове), з іх 279 належалі канцлеру ВКЛ Л.Сапегу. Уключаны таксама эпісталярныя помнікі з нясвіжскага архіва Радзівілаў, бібліятэк Варшавы, Кракава, Пецярбурга. Лісты прысвечаны дзярж.-паліт., адм., гасп. і сямейна-бытавым справам. Ёсць звесткі пра адносіны ВКЛ з Маек, дзяржавай, крымскімі татарамі, запарожскімі казакамі, Польшчай, Англіяй, рымскімі папамі, пра Брэсцкую унію 1596, правасл. брацтвы, палемічнае кнігадрукаванне, паўстанне С.Налівайкі 1595—-96 і інш. Г.Я.Галенчанка. «АРХІЎ

КНЯЗЁЎ

Л Ю БА РГ0ВІЧ А Ў -

САНГУ́Ш КАУ́ У СЛАВУ́Ц Е» («Archi­ wum książąt Lubartowiczów Sanguszków w Sławucie»), зборнік дакументаў па гісто­ рыі Беларусі, Украіны і Літвы 13— 16

арх іў

533

ты, што паступалі ў Кіеўскую камісію ад приватных асоб, манастыроў і р о­ зных устаноў. Уключаны матэрыялы па гісторыі правасл. царквы 14— 18 ст., пратаколы і пастановы шляхецкіх соймікаў за 1569— 1726, звесткі пра барацьбу ўкр. казаптва з польск. шляхтай у 1500— 1768, акты аб паходжанні шля­ хецкіх родаў, пра гарады, дакументы аб эканам. і юрыд. становішчы ўкр. еялян 1498— 1799, перапіеы яўр. насельніцгва і інш. «АРХІЎ РУ́С КАЙ РЭВА Л Ю ́Ц Ы Ь («Архив русской револю ­ ц и и » ) , зборнік дакументаў па гісто­ рыі рэв. падзей 1917 і грамадз. вайны 1918— 22 у Расіі. Выдадзены ў 1922— 37 у Берліне ў 22 тамах адным з былых кіраўнікоў рас. канстытуцыйна-дэмакр. партыі І.У.І есенам. У зборніку надрукаваны ўспаміны, дзённікі (у т л . старшыні Дзярж. думы М.У.Радзянкі, кіраўніка справамі Часовага ўрада У Д з.Н абокава, данскога атамана ген. П .М .К ра­ снова, вайск. атамана Кубанскаго каза­ цкаго войска ген.-лейт.. А.П.Ф ілімонава), якія асвятлялі гол. чынам «парадкі і падзеі ўнутры сав. Расіі; арганізацыю, прасоўванне і паражэнне добраахвотніцкіх армій, адносіны да замежных атрадаў і міеій, парадкі ў часова аднятых у бальшавікоў абласцях; ролю і побит рус. эміграцыі ў Еўропе i інш. частках свету; замежнае ўмяшанне, адносіны прадстаўнікоў грамадскай думкі Еўропы і інш. частак свету, адно­ сіны дзярж. дзеячаў». У пач. 1990-х г. «Архіў...» перавыдадзены ў Расіі. Публ.: Архив русской революции. Т. 1—22. М., 1991—93.

А рхітэуцыс у бойцы з кашалотам.

Кракаве з 1878 да пач. 2-й сусв. вайны. Сярод матэрыялаў (пераважна на польск. мове) дакументы па гісторыі філас. ф-та Кракаўскага ун-та 16 ст., дзе вучылася шмат выхадцаў з Беларусі, бібліягр. агляд І.Кажанеўскага дакументаў па гісторыі Польшчы, Беларусі, Літвы, Украіны (т. 11, 1910), крыніцы па гісторыі Беларусі, у т.л. карэспандэнцыі Сапегаў, Радзівілаў, Хадкевічаў, Пацаў, Тышкевічаў, падарожныя нататкі М.Радзівіла Сіроткі «Падарожжа ў Святую зямлю» (т. 15, 1925). Асвятляецца гісторыя культ, сувязяў Беларусі і Літвы з Польшчай, Італіяй, Рускай і інш. дзяржавамі. Г.Я.Галенчанка. «АРХІЎ ПАЎДНЁВА-ЗАХОДНЯЙ РА­ СІІ» ( « А р х и в Ю г о - З а п а д н о й России, издаваемый вре­ менной Комиссией для разбора древних актов...»), зборнік дакументаў і літ. помшкаў Правабярэжнай і Зах. Украіны 14-—18 ст. Выдадзены ў Кіеве на рус. мове ў 35 т. (ч. 1— 8, 1859— 1914). Асн. крыніца выдання — Кіеўскі цэнтр. архіў, дакумен-

«АРХІЎ Ф Ю Р СЛАВІШ Э ФІЛАЛАГЬ («Archiw fur slavische Philologie», «Архіў славянскай філалогіі»), адзін з першых славістычных часопісаў. Выдаваўся ў 1876— 1929 у Берліне на ням. мове. Выйшлі 42 тамы. Заснавальнік і першы рэдактар В.Ягіч. Узняў славістыку да ўзроўню міжнар. навукі. Знаёміў вучоных Зах. Еўропы са слав, культурамі, ў т.л. беларускай. Змясціў болып за 20 публікацый па беларусістыцы, у тл . «Беларускі Codex miscellaneus з бібліятэкі графа Рачынскага ў Познані» (т. 9), «Сляды кувады на Беларусі» Ягіча (т.

9), «Польска-рускія інтэрмедыі XVII ст.» А.Брукнера (т. 13), «Новыя славян­ скія зборнікі казак» І.Паліўкі (т. 19). На сторонках часопіса рэцэнзаваліея амаль усе значныя выданні па бел. фальклоры канца 19 — пач. 20 ст., многія даследаванні па бел. мове. Публікацыі абуджалі цікаваець да культуры бел. народа, спрыялі развіццю даследаванняў па бел. праблематыцы. У.Л. Сакалоўскі. «АРХІЎ Я́Н А ЗАМО́Й СКАГА» («Archi­ wum Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana wielkiego koronnego»), зборнік дакументаў за 1553— 84 канцлера Поль­ шчы і вял. кароннага гетмана Я.Замой-

534

АРХІЎНЫЯ

скага. Выдадзены ў 1904— 13 у Варшаве ÿ 3 тамах. Пісьмовыя крыніцы выяўлены выдаўцом В.Сабескім y б-цы ардынацыі Замойскіх. Змешчана перапіска Я.Замойскага з Радзівіламі, Алелькавічамі, Валовічамі, Кішкамі і інш. магнатамі, уплывовымі паліт. і дзярж. дзеячамі ВКЛ. Адлюстраваны ваенна-паліт. і царк.-рэліг. адносіны Полыпчы з ВКЛ, Расіяй, Турцыяй, Валахіяй і інш, дзяржавамі, сямейна-бытавыя справы магнатаў. Г.Я.Галенчанка.

значаў арэапаг. 3 487— 486 да н.э. А. выбіралі па жэрабю. 3 7 ст. да н.э. ўлада належала 9 А.: эпанім кіраваў выканаўчай уладай, басілей выконваў рэліг. функцыі, палемарх быў военачальнікам, 6 фесмафетаў займаліся суд. справамі. Усе разам складалі калегію А У 5 ст. да н.э. пасада А. страціла паліт. значэнне. АРЦЕМ ’ЕЎ Аляксандр Сяргеевіч (н.

5.7.1928, в. Залацькова Вярэйскага р-на Маскоўскай вобл.), бел. вучоны-эканаміст. Д -р эканам. н. (1979), праф.

(1980). Скончыў Маскоўскі ін-т нар. гаспадаркі (1953). У 1953— 58 у мін-вах гандлю і дзярж. кантролю БССР. 3 1961 у Ін-це эканомікі АН Беларусі, з 1962 у Бел. дзярж. эканам. ун-це. Навук. працы па сац.-эканам. праблемах грамадскага харчавання.

АРХГЎНЫЯ KAMÎC1I, Губерн­ скія вучоныя архіўныя к а м i c i i , губернскія ўстановы ла зборы гіст. крыніц у Расіі ў 1884— 1918. Створаны па ініцыятыве дырэкгара АРЦ Е́М ’ЕУ Эдуард Мікалаевіч (н. імператарскага Археал. ін-та М .В.Кала­ 30.11.1937, г. Новасібірск), рускі камчова. Дзейнічалі ў 41 іу б . Рас. імперыі, пазітар. Заел. дз. мает. Расіі (1985). на Беларусі — Віцебская вучоная архіў- Скончыў Маскоўскую кансерваторыю ная камісія. Паводле «Палажэння» ад 13.4.1884 іх задачай было захаванне дакументаў і стварэнне з іх калекцый для гіст. архіваў. У рабоце камісій удзельнічалі вучоныя (у т л . У.І.Пічэта), пісьменнікі (М.Горкі, У.Г.Караленка). Камісіі арганізоўвалі б-кі, музеі, збіралі этнагр. матэрыял, праводзілі археал. раскопкі, выдавалі зборнікі «Труды», «Известия», «Действия»; усяго выйшла каля 900 ввданняў. Д а 1912 А.к. падпарадкоўваліся Археал. ін-ту, пасля — Русхаму гіст. т-ву. Літ.: С а м о ш е н к о В.Н. История архи­ вного дела в дореволюционной России. М., 1989. С. 135— 138; М а к а р и х и н В.П. Гу­ бернские учёные архивные комиссии России. Нижний Новгород, 1991. _ У.Я.Калаткоў. ...АРХІЯ (ад грэч. arche улада, вяршэнарт. Архона-енісейскія надпісы. Мужчынская ства), частка складаных слоў, якая аба- Да надмагільная статуя з рунічным надпісам 10 ст. значае форму ўлады, кіравання, напр., алігархія, манархія.

(1960). У творчасці ш ирока выкарыА РХ О Н А -Е Ш С Е ́Й С И Я Н ДДШ СЫ , стоўвае серыйную тэхніку, алеаторыку, пісьмовыя помнікі цюркамоўных наро- электронную музыку. Сярод твораў: даў 7— 11 ст. Адіфыты ў канцы 17 — араторыя «Я забіты пад Ржэвам» на сл. пач. 18 ст. ў вярхоўях Енісея і на р. Ар- А.Твардоўскага (1963), кантата «Рытуал» хон (Манголія). Дэшыфраваны і прачы- (1980), сімфонія «Пілігрымы» (1985); таны ў канцы 19 ст. Зроблены т.зв. электронная музыка — «Мазаіка Венерунічным пісьмом на скалах, камянях, цыі», «Варыяцыі на адзін тэмбр», «Сем збудаваннях, асобных рэчах (эпітафіі, варот у свет Саторый»; вак.-інстр. цыкл гіст.-біягр. тэксты, памятныя надпісы), захаваліся тэксты на паперы (юрыд. дакументы, рэліг. тэксты). Вядомы 7 груп А -е .н .: ленска-прыбайкальская (плямёны курыкан), енісейская (Кыріызскі каганат), мангольская (Усх.-цюркскі каганат), алтайская (Зах.-цюркскі кага­ нат), усх.-туркестанская (Уйіурскі кага­ нат у М аніоліі), сярэднеазіяцкая (Уй­ гурская дзяржава ва Усх. Туркестане) і ўсх.-еўрап. (хазары і печанегі). t

___

АРХОНТ, а р X а н т (грэч. arch on), вышэйшая службовая асоба ў стараж.грэч. полісах. У Афінах гэтая пасада з ’явідася ў 11 ст. да н.э., калі замест басілея (цара) тут пачалі правіць пажыццёвыя А. 3 8 ст. да н .э. іх улада скарацілася да 10 гадоў, з 7 ст. да н.э. — да 1 года. Каццыдатаў у А. вы-

П.САрцёмаУ. Вазы. 1973.

«Цяпло зямлі»; музыка да кінафільмаў (больш за 80). Дзярж. прэмія Расіі імя братоў Васільевых 1988. АРЦ ЕМ ІЙ, Т р о і ц к і (? — пач.

1570-х г.), рускі царк. дзеяч і публіцыст, адзін з ідэолагаў несцяжацеляў. Прыняўшы манаства, жыў у Пскоўскім Пячэрскім манастыры, потым у заволжскай пустыні, быў ігуменам Троіцкага манастыра. Асуджаў царк. землеўладанне, абраднаець, прывілеі духавенства, прапаведаваў маральнае самаўдасканаленне. За свае погляди адлучаны ад царквы і сасланы ÿ Салавецкі манастыр (1553). Каля 1554— 55 уцёк на Беларусь, жыў у Віцебску, потым у князя Юрыя Алелькі. Перакладаў рэліг. кнігі на царкоўнаслав. мову, выкладаў багаслоўе пры двары князя. Захавалася 14 яго пасланняў. Быў знаёмы і вёў палеміку з С .Будным, сярод яго карэспандэнтаў Іван ГѴ, Андрэй Курбскі. АРЦЁМ (сапр. А р ц е м ’ е ў Аляк­ сандр Радзівонавіч; 1842, с. Столпава Разанскай вобл. — 29.5.1914), рускі акцёр. Скончыў Маскоўскае вучылішча жывапіеу, скульптуры і дойлідства (1878). Працаваў настаўнікам малявання і чыстапісання. 3 1880-х г. іграў у аматарскіх спектаклях, з 1888 — у Т-ве мастацтва і л-ры, з 1898 — у Маскоўскім мает, т-ры (М ХТ). Найб. поўна талент А раскрыўся ў п ’есах А.Чэхава. Сярод інш. роляў: Пярчыхін («Мяшчане» М.Горкага), Кузаўкін («Нахлебнік» І.Тургенева). АРЦЁМАЎ Павел Якаўлевіч (20.10.1907, С.-Пецярбург — 25.3.1994), бел. вучоны ў галіне механікі. Канд. тэхн. н. (1949), праф. (1971). Скончыў Архангельскі лесатэхн. ін-т (1932), дзе і працаваў. 3 1945 у Бел. лесатэхн. ін-це. У 1961— 83 у Бел. тэхнал. ін-це. Навук. працы па супраціўленні матэрыялаў, тэорыі трываласці матэрыялаў і канструкцый. Те.: Таблицы для расчёта на прочность и жёсткость балок и стержней. Мн., 1959; Справочное пособие по сопротивлению мате­ риалов. 3 изд. Мн., 1970 (разам з М.М.Рудзіцыным, М.І.Любошыцам). АРЦЁМАЎ Пётр Сяргеевіч (н. 4.7.1941, в. Воткіна Хвастовіцкага р-на Калужскай вобл.), бел. мастак дэкаратыўнапрыкладнога мастацтва. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1969). Працуе гал. ма­ стаком Барысаўскага хрусталёвага з-да. У галіне маст. шкла распрацаваў асартымент масавых вырабаў з бясколернага хрусталю, каляровага і бясколернага шкла (пітны прыбор «Дзьмухавец», сталовыя сервізы, вазы «Кольцы» і інш.). Літ.: Беларускае мастацкае шкло: (Аль­ бом]. Мн., 1978. М.М.Яніцкая. АРЦЁМ ЕНКА Іван Іванавіч (15.9.1924, с. Гаўрылаўка Новаваранцоўскага р-на Херсонскай вобл. — 27.4.1989), украінскі археолаг. Чл.-кар. АН УССР (1982), д-р гіст. н. (1978). Скончыў Днепрапятроўскі ун-т (1948). 3 1948 навук. супрацоўнік Гіст. музея ў Днепрапятроўску. У 1958— 72 у Ін-це археалогіі АН

СССР, з 1973 дырэктар. 3 1978 у Ін-це археалогіі АН Украіны. Вывучаў гісторыю насельнінтва Усх. Еўропы эпохі неаліту, меднага і бронзавага вякоў. Даследаваў на Беларусі (у Верхнім Падняпроўі) помнікі сярэднедняпроўскай культуры. Дзярж. прэмія Украіны 1980. Те.: Племена Верхнего и Среднего Поднепровья в эпоху бронзы. М„ 1967.

работы: «Трубач» (1969), «Араты», «Змена» (абедзве 1980). Распрацоўвае гіет. вобразы Ефрасінні Полацкай, Ф.Скарыны, К.Каліноўскага, княгіні Вольгі. Адзін з аўтараў Кургана славы Савецкай Арміі — вызваліцелъніцы Бела­ русі і мемарыяльнага комплексу (уваход) Брэсцкай крэпасці-героя.

АРЦЫХОЎСКЗ

535

Те.: Надпочечные железы. Мн., 1977; Ги­ стофизиология органов кроветворения и им­ мунитета: Учеб, пособие. Мн., 1988 (разам з Н.АЖарыкавай, В.Л.Жарыкавай); Даведнік напісання дыягназаў асноўных захворванняў АРЦІШ ЭЎСКАЯ Н элі Іванаўна (н. унутраных органаў на беларускай, рускай і 13.9.1934, Гомель), бел. кардыёлаг і рэў- лацінскай мовах. Мн., 1994 (у сааўг.).

АРЦ ЁМ ЕН КА Кацярына Гаўрылаўна матолаг. Д -р мед. н. (1983), праф. (н. 10.10.1925, с. Пяскі-Радзькаўскія Ба- (1985). Скончыла М інскі мед. ін-т роўскаіа р-н а Харкаўскай вобл.), бел. (1958), з 1963 у гэтым ін-це. Навук. майстар шіяцення мастацкіх вырабаў з працы па дыягностыцы і лячэнні рэўсаломы. Заел, работнік культуры Бела­ матызму, парокаў сэрца ў цяжарных русі (1980). Заснавальніда промыслу са- жанчьш, рэабілітацыі хворых на розныя ломапляцення на Магілёўскай ф-цы формы ішэмічнай хваробы сэрца. мает, вырабаў. У творчасці этнагр. і Те.: Практические навыки терапевта: быт. сюжэты («Вяселле», «Беларускія Практич. пособие. Мн., 1993 (у саау́т ); Дадзяўчаты», «Хлеб-соль Магілёўшчыны», веднік напісання дыягназаў асноўных захвор«Тройка», «Конь-агонь»), анімаліетыч- ванняў унутраных органаў на беларускай, ная тэматыка (цукерніцы, каўшы, хлеб- расійскай і лацінскай мовах. Мн., 1994 (у сааўт.). ніцы і інш. ў выглядзе жывёл і птушак). Лепшыя работы захоўваюцца ў Нац. АРЦІІШ ІЎСКІ Аляксандр Аляксандрамает, музеі Беларусі, Нац. музеі гіеторыі і культуры Беларусі і інш. Я.М. Caxyma. АРЦЁМ ЕНКА Сцяпан Елізаравіч (14.8.1913, с. Малінаўка Іванаўскага р-на Адэскай вобл. — 5.5.1977), удзельнік баёў на Беларусі ў Айч. вайну. Двойчы Герой Сав. Саюза (люты, май 1945). Н а ф ронце са жн. 1941. Камандзір батальёна маёр А. вызначыўся ў 1944 пры вызваленні Укр. і Бел. Палесся, у 1945 у час прарыву абароны ворага на зах. беразе Віслы і пры фарсіраванні р. Одэр. А РЦ ЁМ ’ЕЎ Валянцін Міхайлавіч (н.

15.5.1934, г. Масква), вучоны ÿ галіне радыёэлектронікі. Чл.-кар. АН Беларусі (1989), д -р тэхн. н. (1974), праф. (1976). Заел. дз. нав. і тэхн. Беларусі (1977). Скончыў М інскае вышэйшае інж. радыётэхн. вучылішча (1956), дзе і праК А рцёменка. Конь-агонь. цаваў. 3 1987 дырэктар, з 1993 заг. лабараторыі Ін-та прикладной фізікі АН віч (н. 30.11.1933, г. Горкі Магілёўскай Беларусі. Навук. працы ў галіне аўтам. вобл.), бел. гіетолаг і эмбрыёлаг. Д -р кіравання. Распрацаваў тэорыю дымед. н. (1986), праф. (1988). Скончыў намічных сістэм з выпадкова зменнай М інскі мед. ін-т (1958). 3 1960 у гэтым струкгурай. ін-це. Навук. працы па эмбрыялогіі, Те.: Оптимизация динамических систем случайной структуры. М., 1980 (разам з станаўленні эндакрыннай сістэмы ва 1.Я.Казаковым); Основы автоматического ўмовах нормы і пры стрэсавых сітуауправления. М., 1986; Локационные системы цыях. Увёў у практыку даследавання роботов: Справ, пособие. Мя., 1988; Анализ эмбрыялагічішх эндакрынных залоз часистем случайной структуры. Мн., 1993. лавека гіетахім. метады, электронную А РЦ ЁМ ’ЕЎ Савін, ювелір 17 ст. з Помікраскапію, колькасны аналіз. лацка. Працаваў у Сярэбранай палаце Маскоўскага Крамля. 3 1661 разам з інш. майстрамі рабіў «уеялякія суды i царкоўныя кадзілы».

АРЦЫБАШ АЎ Міхаіл Пягровіч (5.11.1878, Ахтырскі р-н Сумскай вобл.,

Л.А А рцымовіч.

Украіна — 3.3.1927), рускі пісьменнік. Раннія творы («Бунт», «Канакрад», «Смех»; усе 1901) прасякнуты духам лібералізму. У творах перыяду рэвалюцыі 1905— 07 спроба развянчаць ідэю сац. і маральнай адказнасці мастацтва (апавяданні «Крывавая пляма», «На б е ­ лым снезе», аповесці «Чалавечая хваля» і інш.). Рэчаіснасць у іх спалучалася з натураліетычным апісаннем жахаў і самазабойстваў. У гады рэакцыі прымкнуў да ўпадніцкага кірунку ў л-ры. У аповесидх «Мільёны» (1908), «Рабочы Шавыроў» (1909), раманах «Санін» (1907), <йія апошняй рысы» (1910— 11) амаралізм, сексуальная разбэшчанаець, сац. песімізм, адмаўленне грамадскіх ідэалаў. Пасля Кастр. рэвалюцыі эмігрыраваў за мяжу. АРЦ Ы М О ВІЧ Леў Акдрэевіч (25.2.1909, Масква — 1.3.1973), сав. фізік. Акад. АН СССР (1953, чл.-кар. з 1946), праф. (1947). Герой Сац. Працы (1969). Скончыў БДУ (1928). 3 1930 у фізіка-тэхн. ін-це, з 1944 у Ін-це атамнай энергіі, з 1957 акад.-сакратар Аддз. агульнай фізікі і астраноміі АН СССР. Навук. працы ў галіне атамнай і ядз. фізікі, электроннай оптыкі, фізікі плазмы. Даказаў выкананне закону захавання імпульсу пры анігіляцыі элек­ трона і пазітрона, распрацаваў эл.-магн. метад раздзялення ізатопаў, упершыню атрымаў тэрмаядз. рэакцыю ва ўстойлівай квазіетацыянарнай плазме (у сааўт.). Ленінская прэмія 1958. Дзярж. прэміі СССР 1953, 1971.

АРЦ ІМ О ВІЧ Анатоль Яфімавіч (н.

26.9.1940, в. Куранец Вілейскага р-на Мінскай вобл.), бел. скульптар. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1966). Выкладчык AM Беларусі (з 1966). Асн. творы ў галіне манум. скульптуры: ме-

Те.: Избр. труды. М., 1978. Літ.: Академик Л.А.Арцимович: (Сб. ста­ тей). М., 1975.

марыяльны комплекс «Слава» ў г. Ал­ маты (1975, у сааўт.), рэльеф «Салідарнасць» на фасадзе Бел. цэнтра моды ў Мінску (1979), манум. кампазіцыя «Рагнеда» (1992) у Заслаўі, Дзярж. герб Бе­ ларусі на Доме ўрада (1994). Станковыя

АРЦЫХОЎСКІ Уладзімір Мартынавіч (8.7.1876, Жытомір, Украіна — 13.6.1931), батанік. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1900). Праф. Данскога політэхн. ін-та (1907— 22). 3 1922 у Лясным НДІ драўніны ў Маскве. На-

А-Арцімовіч. Рагнеда. 1992. Заслаўе.

536

АРЧАКОВА

лагічных формаў (у асобных ініцыялах — выявы чалавека). За рэліг. абалонкай праглядаецца жывая нар. вук. працы па стэрылізоўным дзеянні аснова, шло збліжае іх з размалёўкамі ядаў на насенне, экалогіі пустынных Спаса-Ефрасіннеўскага манастыра ў раслін, марфалогіі і біялогіі ніжэйшых Полацку. Зберагаецца ў Цэнтр. навук. арганізмаў, пігментах, пошуку хлара- бібліятэцы АН Украіны. філу на інш. планетах, заснавальнік АРША́Н СКАЕ ПАТРЫЯТЬІЧНАЕ фіэіялогіі драўнінных парод. РаспрацаПАДПО́Л ЛЕ ў В я л і к у ю А й ч ы н ваў метад аэрапонікі (1910). ную в а й н у . Дзейнічала з ліп. 1941 АРЧАКО́В А Людміла Іванаўна (н. да чэрв. 1944 у г. Орша і Аршанскім 8.9.1936, М інск), бел. эмбрыёлаг і гісто- р-не Віцебскай вобл. А б’ядноўвала лаг. Д -р біял. н. (1993). Скончыла больш за 800 падпольшчыкаў. Мела М інскі мед. ін-т (1959). 3 1959 у Ін-це каля 80 груп, у т л . на чыг. вузле фізіялогіі АН Беларусі. Навук. працы па (К.У.Грачыха, М .П.Кузьмін, Е.М .Ш амструктуры і хім. прыродзе цэнтр. і шурава), ільнокамбінаце (І.К .П етрачэнперыферычных кампанентаў вегетатыўнай нерв, сістэмы, рэцэпторных апаратах сімпатычных гангліяў. АРЧЫЛ II (1647 — 27.2.1713), цар Імерэтыі і Кахетыі, пісьменнік і гісторык. Пасля працяглай і беспаспяховай барацьбы супраць П ерсіі і Турцыі і з феад. міжусобіцамі ў 1699 пакінуў сваю краіну і перабраўся ў Расію, дзе заснаваў груз, калонію (у с. Усіхсвяцкім, пад Масквою). Стваральнік першай груз, друкарні. Аўтар паэт. зб. «Арчыліяні», гіст. паэмы «Спрэчка Тэймураза з Руставелі». АРЧЫ М БОЛЬДА (Arcimboldo) Джузепе (1527, Мілан — 11.7.1593), італьянскі мастак. Жыў у Вене, Празе, Мілане. Майстар фрэсак, жывапісец, тэатр. дэкаратар, графік. У маньерыстычным кірунку вынайшаў свой алегарычны стыль адлюстравання, звязаны з парадаксальнай фантазіяй. Выканаў серыі партрэтаў, складзеных з раслін, прадметаў, сімвалаў і г.д. Сярод вядомых ра­ бот: «Лета», «Зіма» (1569), «Флора» (1589), «Партрэт Рудольфа II» (1590) i інш. Творчасць мастака — унікальны прыклад позняга маньерызму. Я. Ф.Шунейка. АРШ АКІДЫ (Аршакуні) ар­ м я н с к і я , царская дынастыя ў Арменіі ў 62—-428. Роднасная Аршакідам ларфянскім. Заснавальнік Тырыдат I (з 62, афіцыйна ў 66— 80). Пры Хасрове I Вялікім [217— 238] улада А. стала спадчынная. 3 часу царавання Тырыдата III Вялікага [287— 332] хрысціянства стала (каля 301) дзярж. рэлігіяй Арменіі. А. змагаліся за незалежнасць дзяржавы, але беспаспяхова. Пасля падз^лу Арменіі Вялікай у 387 паміж Іранам і Рымам А. трапілі да іх у залежнасць. У 428 дынастыя А. спынілася. АРШ А́Н СКАЕ ЕВА́Н ГЕЛЛЕ, бел. рукапісны помнік канца 12 — пач. 13 ст. Выяўлена ў Оршы ў 1812. Верагодна, створана на Полаччыне. Зберагліся 142 аркушы (без пачатку і канца), пісаныя ўставам на высакаякасным пергаменце. У А.е. змешчаны 2 мініяцюры э выявамі евангелістаў Лукі і Мацвея (найб. ран­ нія ва ўсх.-слав. рукапісах), 2 застаўкі і 310 ініцыялаў з варыяцыямі старавізантыйскіх і першапачатковых тэрата-

Дж-Арчымбольда. Зіма. 1569.

ка), у друкарні (А.П.Нікалаеў), лагеры ваеннапалонных (В.А.Марчак), вёеках Вял. Сяло, Высокае, Дзевіна, Шыбекі, пас. Юрцава і інш. 3 ліст. 1941 на чыг. вузле пачала дзейнічаць група К .С .Заслонава. Патрыёты груп Дз.М .Бохана, братоў А., Б., I. ■ і К.І.Бяляўскіх, Ф.Я.Коўтуна, З.М .Ш эвень узрывалі эталоны ворага з жывой сілай, тэхнікай, боепрыпасамі і гаручым; на ст. Самалюбаўка на 7 дзён спынілі рух паяздоў. Падпольшчыкі вялі растлумачальную работу сярод варожых фарміраванняў; у час падрыхтоўкі Бел. аперацыі 1944 перадалі сав. камандаванню больш за 200 картаў, схем і інш. звестак аб умацаваннях праціўніка. Л.В.Аржаева. АРША́Н СКАЕ ПАЎСТАННЕ 1918. Адбылося 5— 6 жн., найбуйнейшае ў ланцугу леваэсэраўскіх мяцяжоў 1918. Повадам паслужыла адпраўка чырвонаармейцаў на Усх. фронт. Кіраўнікі паўстання — мясц. эсэры Буевіч, Петражыцкі, Іваноў. Болынасць чырвонаармейцаў Невельскага, Аршанскага пяхотнага, 1-га Бел. коннага палкоў, артдывізіёна былі з мясц. сялян, якія лічылі найпершай задачай барацьбу з ням. акупантамі. Да іх далучыліся чырвонаармейцы Стайкаўскага і Сенненскага палкоў. Паўстанцы выступілі су­ праць улады Саветаў, Брэсцкага міру 1918. Аршанскі Савет рабочых, чырвонаармейскіх і сял. дэпутатаў быў ліквідаваны, як орган улады створаны рэўком. Паўстанне задушылі чырвонаармейскія часці з Віцебска пад кіраўніцтвам G-. Крылова і Смаленска пад камандаваннем Я.Адамовіча, конніца, 2 браневікі, атрад чэкістаў на чале з нам. старшыні Ч К Зах. вобл. Я.Кромбергам. Н.І. Стужынская. АРШАНСКАЕ ПРАВА, своеасаблівы юрыдычны статут rap. саслоўя, які ў адпаведнасці з нормамі магдэбургскага права сфарміраваўся ў г. Орша на працягу 14— 17 ст. Органы самакіравання Оршы зацверджаны вял. князем у 16 ст. У 1620 горад атрымаў прывілей на поўнае магдэбургскае права, на падставе якога аршанцы ў сак. 1621 склалі удасны статут з 23 раздзелаў. Статут рэгуляваў дзейнасць rap. рады, яе судовыя функцыі, маёмасныя і асабістыя адносіны жыхароў горада. А.п. аспрэчвала юрыд. аўтарытэт магдэбургскага права, адхіляла тыя яго нормы, якія не адпавядалі ўмовам жыцця бел. горада 17 ст., а таксама ўстарэлыя нормы вечавога права. Патрэбныя нормы былі ўзяты ca Статута ВКЛ 1588, статутаў Вільні і Кракава, пастаноў соймаў і вопыту тагачаснага гар. жыцця. З.Ю.Капыскі.

АРШ А́Н СКАЕ ЎЗВЬІШ Ш А, фізіка-геаграфічны раён ва ўсх. ч. Беларускай грады на ПдУ Віцебскай і ПнУ Мінскай абласцей. Уваходзіць у Беларуска-Валдайскую правінцыю. Мяжуе з Чашніцкай раўнінай і Лучоскай нізінай на Пн, Верхнебярэзінскай ніз. на ПнЗ, Да арт. А рш анскае евангслле. Евангеліст Лука. М інскім узв. на 3, ЦэнтральнабярэМініяцюра. 13 ст. зінскай, Аршанска-Магілёўскай і Гора-

цка-Мсціслаўскай раўнінамі на Пд і ПдУ. Выцягнута з 3 на У на 110 км, з Пн на Пд на 10— 60 км. Абс. вышыні ад 150 м над узр. м. (урэз вады ў р. Дняпро) да 265 м (каля в. Янова С енненскага р-на), пераважаюць 200— 250 м. Над суседнімі раўнінамі і нізінамі ўзнімаецца на 100— 127 м. Пл. каля 2,5 тыс. км2. А.ў. — краявое акумулятыўнае ўзвышша лёдападзельнага тыпу сож скага ледавіка, да якога на Пн прымыкаюць невял. краявыя грады паазерскага зледзянення У г е а ст р у к т у р н ы х а д н о с ін а х п р ы м е р к а в а н а д а Аршанскай упадзіны. У б у д о в е ў з в ы ш ш а п е ­ р а в а ж а ю ц ь л е д а в ік о в ы я а д к л а д ы т р о х -ч а т ы р о х з л е д з я н е н н я ў , м іж л е д а в ік о в ы я а д к л а д ы м е н ш р а зв іты . М а г у т н а с ц ь т о ў ш ч ы а н т р а п а г е н ав ай с іс т э м ы 6 0 — 80 м , н а л а к а л ь н ы х п а д н я ц ц я х л о ж а я н а п а м я н ш а е ц ц а д а 18 м , у л е д ав ік о в ы х л а г ч ы н а х п а в я л іч в а е ц ц а д а 200 м. К а р ы с н ы я в ы к а п н і: д э в о н с к ія д а л а м іт ы і д а л а м іт ы з а в а н ы я в а п н я к і, а н т р а п а г е н а в ы я ц а г л я н а - ч а р а п іч н ы я і к е р а м іч н ы я гл ін ы , п я с ч а н а - ж в ір о в ы м а т э р ы я л , т о р ф . В я л ік ія з а п а с ы п р э с н ы х і м ін е р . в о д аў у Лршанскім гідрагеалагічным баеейне, я к і а х о п л ів а е ў се г а р ы з о н т ы а с а д к а в а г а чахл а і ч а с т к у к р ы ш т . ф у н д а м е н т а .

У рэльефе А. ў. вылучаюцца 2 няроўньм часткі. Меншая, паўн.-ўсх., характарызуецца градава-ўзгорыстым канцова-марэнным і камавым рэльефам Аршанскага стадыяла паазерскага зледзя­ нення. Утварае выгнутую на Пд дугу, вышыня асобных узгоркаў 10— 12 м, паміж імі шматлікія лагчыны сцёку та­ лых ледавіковых водаў, тэрмакарставыя западзіны. Рэльеф асн. часткі А. ў. (лёдападзельнага масіву Ашмянскага ст а­ дыяла перадапошняга зледзянення) узгорыста-ўвалісты і спадзіста-хвалісты, перапрацаваны дэнудацыяй, з перарывістым покрывам лёсападобных парод магугнасцю 0,5— 7 м. Месцамі да схілаў прымыкаюць флювіякамы, камавыя масівы і озы. На водападзелах суфазійныя западзіны (да 2 м), у прырэчных частках, асабліва на правабярэжжы Дняпра, глыбокія лагчыны і разгалінаваныя яры да 15— 20 м глыбіні. У Мацвеевым Рове (каля г.п. Копысь) агаленне адкладаў александрыйскага міжледавікоўя. Адметная рыса А.ў. — скразньш даліны, найб. выразная паміж вярхоўямі рэк Друць і Усвейка. Т-ра студз. -7,8 °С, ліп. 18 °С, ападкаў 630 мм за год. Па А.у. праходзіць частка водападзелу паміж бас. Балтыйскага і Чорнага мораў, тут пачынаюцца рэкі Усвейка і Абалянка (бас. Зах. Дзвіны), Бобр, Друць і Адроў (бас. Дняпра). Есць н е­ вял. зарослыя азёры ў западзінах. Глебы дзярнова-падзолістыя сугліністыя, радзей супясчаныя на лёсападобных па­ родах, у паніжэннях — тарфяна-балотныя нізінньм, у далінах — поймавыя дзярнова-балотныя. Лясы мяшана-шыракалістыя, захаваліся на ўзгорыстых i забалочаных участках (каля 20% тэрыторыі). Пераважаюць ельнікі, субары, драбналістыя лясы. Лугі б.ч. сухадольныя. Месцамі нізінныя балоты. Пад ворывам каля 50% тэрыторыі. М.Я. Камароускі.

АРШ А́Н СКА- МАГЫЁЎСКАЯ РАЎНІНА, фізіка-геаграфічны раён УсходнеБеларускай правінцыі. Займае тэрыторыю на ПнЗ Магілёўскай і невял. ч. на Пд Віцебскай абл. Мяжуе з Цэнтральнабярэзінскай раўнінай на 3, Аршанскім узв. на Пн, Горацка-Мсціслаўскай раўнінай на ПнУ і Чачэрскай раўнінай на Пд. Працягнулася з П нЗ на ПдУ больш як на 200 км, з 3 на У ад 50 да 120 км. Вышыні 150— 200 м, найвыш. пункт 224 м над узр. м. каля в. Палыкавічы Шклоўскага р-на, найніжэйшы — 131 м у даліне р. Сож у Чэрыкаўскім р-не (абодва ў Магілёўскай вобл.). Адносныя перавышэнні

А р ш а н с к а е ў зв ы ш ш а ў Т а л а ч ы н с к ім р а ё н е .

над суседнімі раўнінамі на 3 і Пд 40— 50 м. Пл. каля 11,5 тыс. км2. У т э к т а н іч н ы х а д н о с ін а х р Д ўнін а п р ы м е р ­ к а в а н а д а Аршанскай упадзіны. М а г у т н а с ц ь а н т р а п а г е н а в ы х а д к л а д аў у с я р э д н ім 5 0 — 80 м , у л а г ч ы н а х л е д а в ік о в а г а в ы в о р в а н н я і р а з ­ м ы в у д а 200 м. У бу д о в е а н т р а п а г е н а в а г а п о к р ы в а ў д зе л ь н іч а ю ц ь п е р а в а ж н а а д к л а д ы б я р э з ін с к а г а , д н я п р о ў с к а г а з с о ж с к ім з л е д з я нен няў, а л е к с а н д р ы й с к а г а і м у р а в ін с к а га м іж л е д а в ік о ў я ў , г а л а ц э н у . А н м ет н а я р о л я ў ф а р м ір а в а н н і с у ч а с н а й п а в е р х н і н а л е ж ы ц ь л ё с а п а д о б н ы м а д к л а д а м м а г у т н а с ц ю д а 10— 12 м , я к ія н а м н о ж ы л іс я ў ч а с а д с т у п а н н я а п о ш н я г а , паазерскага зледзянення. Я н ы п е ракры ваю ц ь больш стараж ы тны я м ар эн н ы я і ф л ю в ія г л я ц ы я л ь н ы я а д к л а д ы . К а р ы с н ы я в ы ­ к а п н і: л е г к а п л а ў к ія гл ін ы , с іл ік а т н ы я буд. п я с к і, п я с ч а н а -ж в ір о в ы м а т э р ы я л , ц э м е н т н ы я м ел і м е р ге л ь , ф а с ф а р ы т ы , т о р ф , п а д з е м н ы я во д ы .

Асн. рысы сучаснага рэльефу сфарміраваліся ў перыяд адступання сожскага ледавіка. Пераважае флювіягляцыяльная раўніна з хвалістай і спадзіста-хвалістай паверхняй, а таксама спадзіста-хвалістая і дробнаўвалістая марэнная раўніна. Водападзельныя ўчасткі ў познім плейстацэне і ў галацэне набылі платопадобны выгляд, прыдалінныя схілы былі парэзаны эрозіяй, якой садзейнічалі лёсападобныя пароды. Часта трапляюцца суфазійныя западзіны, калдобіны, прамывіны. Найдаўжэйшыя і найглыбейшыя маладыя яры і старыя спадзістыя яры і лагчыны прымеркаваны да схілаў рачных далін і дасягаюць даўж. 2 — 3 км, глыб. 20— 30 м. Рачная сетка належыць да бас. Д ня­ пра. Найб. рэкі Дняпро (ад Оршы да

АРШАНСКАЯ

537

Магілёва), Проня з Басяй і Растой, Сож з Волчасам, Лабжанкай і Сянной. На Пд цякуць правыя прытокі Беседзі — Жадунька з Крупняй, Дзяражня. Т-ры студз. ад -7,5 да -8,2 °С, ліп. 17,8— 18,5 °С. Ападкаў 600— 645 мм за год. Глебы дзярнова-падзолістыя (найб. урадлівыя дзярнова-палева-падзолістыя). Глебаўтваральныя пароды — лё­ сападобныя суглінкі і супескі, радзей трапляюцца марэнныя суглінкі, супескі і пяскі. Пад лесам 20— 30% тэр., пера­ важаюць хвоя і бяроза, значная доля елкі і дуба (раўніна ў падзоне дубовацемнахвойных лясоў). Пад с.-г. ўгоддзямі 50— 70% тэр. (пад ворнымі землямі 35— 45%). У межах А.-М .р. Чэрыкаўскі паляўнічы заказнік. Н.К.Кліцунова, І.Э.Паўлоўская. АРШ А́Н СКАЯ АКРУ́Г А, адм.-тэр. адзінка на Беларусі ў 1924— 30. Утворана 17.7.1924. Цэнтр — г. Орша. Пл. акругі 7,9, у 1927 11,7 тыс. км2; нас.

423,3 у 1924, 572,3 тыс. чал. у 1927. Уключала: 10 раёнаў — Аршанскі, Багушэўскі, Горацкі, Дрыбінскі, Дубровенскі, Копыскі, Коханаўскі, Круглянскі, Ляднянскі, Талачынскі; 3 гарады — Горкі, Дуброўна, Орша; 5 мястэчак — Копысь, Коханава, Ляды, Смаляны, Талачын; 108 сельсаветаў. У 1927 у склад акругі ўвайшлі ca скасаваных Барысаўскай акругі Крупскі і Чарэйскі, з Калінінскай — Мсціслаўскі і Расненскі р-ны. Акруговая газ. «Камуністычны шлях». Скасавана 26.7.1930. АРШ А́Н СКАЯ БГТВА 1514, адбылася 8.9.1514 пад Оршай (Віцебская вобл.) паміж войскамі ВКЛ і Маскоўскай дзяржавы. Неўзабаве пасля капітуляцыі Смаленска перад рус. войскамі (жн. 1514) вял. кн. маскоўскі Васіль III паслаў 80тысячнае войска з коннікаў, дваран і «дзяцей баярскіх» на чале з кн. М.І.Булгакавым-Голіцам і І.А.Чалядніным у напрамку Оршы і Друцка. Паводле польскіх гісторыкаў, кароль польскі і вял. князь ВКЛ Жыгімонт I Стары сабраў апалчэнне ВКЛ пад камандаваннем вял. гетмана ВКЛ кн. К.І.Астрожскага (16 тыс. коннікаў), 14 тыс. польскіх коннікаў, 3 тыс. наёмнай пяхоты, атрады паноў з Малой Польшчы і шляхціцаў-добраахвотнікаў з Вял. Полыдчы (2500 коннікаў). Паводле звестак рускага гісторыка М.К.Любаўскага, польскіх коннікаў бьию 4 тыс., а частка польскіх салдатаў засталася ў Бярэсці і Барысаве. Жыгімонт застаўся ў Барысаве з 4-тысячным войскам, а асн. сілы (больш за 30 тыс. чал.) на чале з Астрожскім пайшлі пад Оршу. Атрадамі войска камандавалі Ю.Радзівіл, Я.Свярчоўскі і інш. Папярэднія баі адбыліся 27.8.1514 на р. Бярэзіна, пазней на р. Друць. Перад бітвай рус. войска пераправілася на левы бераг Дняпра і стала паміж Оршай і Дуброўнам на

АРШАНСКАЯ

538

р. Крапіўна. Частка конніцы князя Астрожскага без страт пераправілася цераз Дняпро. Вышэй па цячэнні па наплаўным мосце раку перайшлі пяхота, конніца і артылерьм. Астрожскі павёў вой­ ска ў атаку на палкі Булгакава-Голіцы. Чаляднін у бой не ўступіў, a калі ўдар абрынуўся на яго палкі, то ад бою ўхіліўся Булгакаў-Голіца. Пад выглядам адступлення Астрожскі ўцягнуў праціўніка ў пагоню і вывеў яго пад агонь

сваіх замаскіраваных гармат. Пасля гэтага ён зноў нанёс удар па палках Бул­ гакава-Голіцы, якія былі разбіты і часткова трапілі ў палон. Былі разгромлены і палкі Чалядніна. У рус. войску пачалася паніка. Многія з уцекачоў загінулі ў Дняпры і Крапіўне. Паводле летапісаў і звестак рускіх гісторыкаў, рус. войска страціла 40 тыс. чал. У палон трапілі Булгакаў-Голіца, Чаляднін і яшчэ 8 ваявод, 17 інш. военачальнікаў, 2 тыс. «дзяцей баярскіх» і больш за 2 тыс. воінаў. Пераможцам раздалі 20 тыс. трафейных коней і палавіну абозу. А.б. — адна з буйнейш их бітваў на тэр. Еўро-

пы ў пач. 16 ст. Перамога ў ёй дала магчымасць вярнуць Дуброўну, Мсціслаў і Крычаў. Смаленск узяць не Удалося, аднак пасля бітвы да 1518 не адбывалася ўварванняў маек, войскаў на Беларусь. Пра бітву была складзена бел. песня, якая праслаўляла кн. Астрожскага, на тэму А.б. ў 1520— 30-я г. напісана батальная карціна (аўтар невядомы, зберагаецца ў Нац. музеі ў Вар­ шаве) — першая ва Усх. Еўропе. Літ.: Г р ы ц к е в іч А., Т р у с а ў А. Бітва пад Оршай / / Мастацгва Беларусі. 1990. № 8; Военная энциклопедия. Пг., 1914. Т. 17. С.

186— 187; Г р ы ц к е в і ч А. Бітва пад Оршай 8 верасня 1514 г. / / Спадчына. 1992. № 6; З и ­ м и н A A. Россия на пороге нового времени. М., 1972. С. 166— 167; Zarys dziejów wojsko­ wości polskiej do roku 1864. Warszawa, 1965 T. 1. S. 333—336. S t r y j k o w s k i M. Kronika Pol­ ska, Litewska, Żntódzka i wszystkiej Rusi. War­ szawa, 1846. T. 2. S. 378—384, А.П .Грыцкевіч. АРШ А́Н СКАЯ БІТВА 1564, адбылася пад Оршай у канцы студз. ці пач. лют. паміж авангардам войска Маек, дзяржавы на чале з ваяводам П.Сярэбраным і атрадам войска ВКЛ на чале з Ф.Кмітам-Чарнабыльскім і Ю.Осцікавічам у ходзе Інфлянцкай вайны 1558— 82. Групоўка рус. войска (паводле М.Стрыйкоўскага, 50 тыс. чал.) паспеш на адступіла: яе камандаванне палічыла, што ў бой уступілі асн. сілы ВКЛ, якія нанеслі паражэнне другой групоўцы рус. войск у Ульскай бітве 1564. У выніку гэтай бітвы і бітвы на Уле на 1-м этапе вайны была адноўлена ваен. раўнавага паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай. АРШ А́Н СКАЯ ЖАНОЧАЯ ГІМНАЗІЯ Існавала ў Оршы ў 1903— 18. Тэрмін навучання 7 гадоў; мела падрыхтоўчы клас. У 1911 было 439 выхаванак. Выкладаліся рус. мова і л-ра, матэматыка, прыродазнаўства, маляванне, чыстапісанне, гісторыя, геаграфія, рукадзелле, ням. і франц. мовы. У 1918 рэарганізавана ў школы 1-й (1— 3-і

АРШАНСКАЯ БІТВА 1514 г. Разгром палкоў левай

Разгром палка правай рукі і

вялікага, a таксама адпор

затрыманне наступления пал­

ступлення палка тылавой

ка левай рукі

ты

' . " ( iu Ä

r· '

Т)

кВільня J

Сйаленс«

м8я«

Н а в а га р о д а к

«то

Беларусна-літоўскае і польскае войска польская конніца

беларуска-літоўская конніца

7 7? \

/ °

М аскоўскав коннаѳ войска пяхота

/7 полк правай рукі

j] полк лѳвай рукі

В вялікі полк

полк тылавой варты

класы) і 2-й (4— 7-ы класы) ступені з навучаннем асоб абодвух полаў. А.Ф.Самусік. АР ША́Н СКАЯ

ЖАНО́Ч АЯ

НАСТАЎ-

НІЦКАЯ СЕМ ІНАРЫ Я. Існавала ў Оршы ў 1911— 19. Рыхтавала настаўнід пач. нар. вучылішчаў. Тэрмін навучання 4 гады. Мела падрыхтоўчы клас і ўзорнае пач. вучылішча, у якім семінарысткі праходзілі практику. Навучалася 113 выхаванак (1914). Выкладаліся: Закон Божы, рус. мова і л-ра, царк.слав. мова, педагогіка, псіхалогія, матэматыка, гісторыя, геаграфія, прыродазнаўства, фізіка, графічныя мастащвы (чыстапісанне, маляванне, чарчэнне), методыка навуч. прадметаў, ручная праца, рукадзелле, спевы, музыка, сель­ ская гаспадарка, фізічныя пракгыкаванні і інш. У ліп. 1917 семінарыя рэарганізавана ў сярэднюю пед. навуч. ўстанову для асоб абодвух полаў. 3 1918 ры­ хтавала выкладчыкаў для 1-Й ступені адзінай прац. школы. У 1919 пераўтворана ў 3-гадовыя пед. курсы.

ПдЗ на ПнУ на 250 км, у шырыню на 120— 210 км. Абмежавана на 3 Беларускай, на У Варонежскай антэклізамі, на Пд Жлобінскай, на Пн і ПнЗ Веліжскай і Латвійскай седлавінамі. Фарміраванне пачалося ў сярэднім рыфеі, скончылаея ў раннім вендзе. Адасоблена толькі па паверхні фундамента і адкладах рыфею і ніжняга венду. Паверхня фундамента найб. апушчана ў цэнтры А.у. — да -1,6 км у Віцебскай, да -1,4 км y Магілёўскай мульдах, якія падзелены Цэнтральна-Аршанскім гор­ стам; на П дЗ вылучаецца Чэрвеньскі структурны заліў. Платформавы чахол

АР ША́Н СКАЯ IЛ b l Н СКАЯ ЦАРКВА́, помнік архггэкгуры псеўдарускага стылю. Пабудавана ў 1880 у Оршы на месцы царквы 1460 на левым беразе Днялра. Храм крыжова-купальнай кампазідыі з 5граннай апсідай і шатровай званіцай. Фасады дэкарыраваны філёнгамі, раскрапоўкамі, карнізамі, какошнікамі. Цэнтр. частка асн. аб’ёму завершала купалам. Тэр. царквы абнесена каменнай агароджай з брамай, вуглавымі вежамі і контрфорсамі. АРША́Н СКАЯ К А Н Ф ЕРЗН Ц Ы Я СЯЛЯН 1906. Адбылася ў снеж. 1906 у адной з вёсак Аршанскага пав. Склікана Магілёўскім акр. к-там РСДРП сумесна з аршанскімі арг-цыямі РСДРП і эсэраў дзеля згуртавання сялян на антыўрадавай і антыпамешчыцкай платформе напярэдадні выбараў у II Дзярж. думу. Канферэнцыя з рэв.-дэмакр. пазіцый ацаніла значэнне Дзярж. думы як органа, які дапаможа народу згуртавацца на далейшую барацьбу, падтрымала план сумесных дзеянняў левых сіл на валасных, павятовых і губернскіх выбарчых сходах. Сведчыла пра свядомыя адносіны перадавога сялянства да паліт. жыцця. З.В.Шыбека. АРША́Н СКАЯ ПЕНЬКАТРАПА́Л ЬНАЯ

А рш анская Ільінская царква.

уключае адклады сярэднерыфейскага (да 450 м магутнасцю), верхнерыфейска-ніжнявендскага (да 900 м), верхнявендскага (да 280 м), сярэднедэвонсканіжнекаменнавугальнага (да 200 м) і юрска-антрапагенавага (да 190 м) комплексаў. Разломы расчляняюць у асн. рыфейскія і ніжнявендскія адклады. 3 А.у. звязаны Аршанскі гідрагеалагічны басейн. Літ.: А й з б е р г Р.Е., Г а р е ц к й й Р.Г., К л и м о в и ч И.В. Тектоника Оршан­ ской впадины. Мн., 1985. Р.Я.Айзберг. АРШ АНСКІ Эдуард Львовіч (25.8.1899, г. Невель Пскоўскай вобл. — 6.7.1974), бел. кінарэжысёр. Скончыў Дзярж. ін-т кінематаграфіі ў Маскве (1931). У 1931— 41 рэжысёр кінастудыі «Савецкая Беларусь», дзе паставіў маст. фільмы «Баям насустрач» (1932), «Двойчы на-

МАНУФАКТУ́Р А. Дзейнічала ў 1880— 81 у г. Орша. Працавала 75 чал., апрацавана 15 тыс. пудоў (240 т) пянькі на 16,5 тыс. руб. АРША́Н СКАЯ П РАВШ Ц Ы Я, адм.-тэр адзінка ў 1772— 77 у Магілёўскай губ. Цэнтр — г. Орша. Узначальвалася ваяводам. Пл. 954 690 дзес., падатковага насельніцтва 205 530 чал. (1774). У 1773 падзялялася на Аршанскі, Дубровенскі і Сенненскі пав., уключала 6 старостваў. АРША́Н СКАЯ ЎПАДЗІНА, адмоўная геаструктура Усх.-Еўрапейскай плат­ формы на ПнУ Беларусі і сумежнай тэр. Расійскай Федэрацыі. Выцягнута з

А рш анскі замак. Малюнак з карты.

АРШАНСКІ

539

роджаны» (1934), «Новая Радзіма» (1935), «Салавей» (1937). 3 1950 на Ленінградскай студыі кінахронікі. АРШ АНСКІ ГІДРАГЕАЛАГІЧНЫ БА­ СЕЙН, на ПнУ Беларусі, прымеркаваны да Аршанскай упадзіны. Зах. частка Маскоўскага гідрагеалагічнага мегабасейна. Зона актыўнага воДаабмену (150— 300 м) ахоплівае ваданосныя комплексы ў адкладах антрапагену, мелу, юры і верхняга дэвону. Воды прэсныя, гідракарбанатныя, мінералізацыя 0,1— 0,4 г/л, напорныя, за выключэннем верхніх гарызонтаў. Рэсурсы складаюць 16,6 млн. м3/сут. Дэбіт свідравін 0,5— 20,0 л /с, максімальны больш за 50 л /с. У зону запаволенага водаабмену ўваходзяць сярэднедэвонскі (пярнусканараўскі) і верхнепратэразойскі вада­ носныя комплексы. Пярнуска-нараўскі мае мінер. воды (мінералізацыя 2— 20 г/л) сульфатнаго, сульфатна-хларыднага і хларыднага саставу. Глыбей у верхнепратэразойскіх адкладах (верхнепратэ­ разойскі ваданосны комплекс) воды расольныя і расолы хларыдна-натрыевага саставу з макс, канцэнграцыяй соляў 100— 175 г/л. У гэтых водах значная колькасць брому, ёду, фтору і інш. Дэбіт свідравін у межах 0,2— 20 л /с. Прэсныя воды выкарыстоўваюцца на гасп. водазабеспячэнне, мінер. і расо­ лы — як бальнеалагічныя ў санаториях («Лётцы», «Прыцняпроўскі»). М.Г.Ясавееў. АРШ АНСКІ ЕЗУ Щ К І КАЛЕГІУМ Дзейнічаў у 1612— 1820 у Оршы. Заснаваны па фуцдацыі караля Рэчы Паспалітай Жыіімонта III Вазы, які разам з канцлерам ВКЛ Л.Сапегам і ксяндзом Лаўрэнціем у 1609 распрацаваў план яго стварэння, а ў 1610— 11 падараваў аршанскім езуітам 210 валок зямлі з прыгоннымі сялянамі в. Князі, Крыніцы, Цянкі, Чабаданы, Чално, Чэрніца;' у 1616 — маёнтак Фашчаўка (больш за 2 тыс. сялян). Кароль надзяліў езуітаў манаполіяй на адукацыю шляхетнай моладзі ў горадэе і Аршанскім пав. У калегіуме выкладаліся рыторыка, логіка, філасофія. У 1634 адкрыты 2 бурсы: музычная і для шляхетнай моладзі са збяднелых сем’яў. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай (1654— 67) калегіум на 9 гадоў прыпыніў дзейнасць. Пажар 1680 знішчыў усе пабудовы, праз 3 гады адбудаваны. У калегіуме быў створаны «Аршанскі кодэкс». Літ.: Д е м ь я н о в и ч А. Иезу́иты в За­ падной России в 1569— 1772 гг. Спб., 1872; М и т р о ш е н к о И.Я. Иезуиты в восто­ чной части Белоруссии с 1579 по 1772 год / / Полоцко-Витебская старина. Витебск, 1912. Выл. 2. Т.Б.Блінова. АРШ АНСКІ ЗАМАК. Існаваў у 14— 17 ст. у сутоках Дняпра і Аршыцы на ме­ сцы гарадзішча 11 ст. (сучасны г. Орша). Мураваны 5-вежавы замак будаваўся з 1398 па 1407, не закончаны, у 15

540

АРШАНСКІ

ст. дабудаваны з дрэва. Меў патаемны ход да Дняпра. Пасля 1620 замак цалкам дабудаваны з каменю. На яго ўзбраенні былі гарматы, у цэйхгаузе захоўваліся 33 гакаўніды, 20 аркебузаў, 3 невял. жалезныя гарматы, інш. ваен. рыштунак. Замак неаднаразова зведаў аблогі і захопы рус. войскамі (1500, 1507, 1519, 1562— 64, 1654). У снеж.

1654 войска Радзівіла авалодала замкам і ўгрымлівала яго да 11.5.1655. П азней рус. войскі занялі яго і ўтрымлівалі да канца вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67. У канцы 17 ст. замак заняпаў і страціў свае абарончыя функцыі. АР Ш А́Н СЫ

Ш СТРУМ ЕНТА́Л ЬНЫ

ЗАВОД. Уведзены ў дзеянне ў 1973— 75 у Оршы як з-д па вытв-сці нармалізаванага інструменту для аўтам. ліній. 3 1974 інструментальны з-д . Асн. прадукцыя (1995): металарэзны інструменг (разцы, зенкеры, раскрути́, метчыи́, свярдзёли́, пілы), тавары шырокага ўжытку. Пры з-дзе ПТВ металістаў. АР Ш А́Н СЫ

КАМЫ НА́Г

ЖАЛЕЗАБЕТО́Н НЫХ

ЗБО РНЫ Х

ВЬІРАБАЎ

I

КАН СТРУКЦ Ы Й . Пабудаваны ў 1968— 69. Асн. прадукцыя (1995): зборны жалезабетон (пустотны насціл, палі, рыгелі, ішіты дарожныя, аэрадромныя, перакрыцці, апорныя асвятляльныя і цэнтрыфугаваныя калоны). Вытв. магутнасць 184 м3 жалезабетонных вырабаў за год (1994).

АРШ АН СЫ КЛЯ́Ш ТАР ДАМ ІНІКАНЦАЎ. Існаваў у 1653— 1832 у Оршы. Заснаваў кн. Геранім Д р уци́- С акалш си́ і аддаў кляштару фальварак Воскава. У 1816— 19 пабудаваны касцёл св. Іосіфа. Пры кляштары быў шпіталь на 10 хво­ рых. Пасля закрыцця кляштара касцёл стаў парафіяльным, пасля Вял. Айч. вайны ў ім размяшчаўся Д ом культуры, з 1990 дзейнічае. А.А.Ярашэвіч. АРШ А́Н СЫ КЛЯ́Ш ТАР ТРЫ Ш ТА́РЫЯЎ. Існаваў у 1714— 1832 у Оршы. Засн. Адамам і Уладзіславам Саковічамі. Мураваныя буды ни ́ касцёла і 2павярховага жылога корпуса пастаўлены ў 18 ст. У 1836 касцёл пераабсталяваны ў праваслаўны Васкрасенси́ caбор, у 1920-я г. закрыты, у 1950-я г. знесены́. Захаваўся жылы корпус. А.А.Ярашэвіч. АРШ А́Н СЫ

КЛЯ́Ш ТАР

Ф РА Н Ц Ы -

С к Ан ЦАЎ. Існаваў у 1680— 1832 у Оршы. Засн. рэчыцкім стольнікам Вой-

калегіуме ў канцы 17 ст. (да 1693). Уключае 4 польскія барочныя драмы з бел. інтэрмедыямі, якія ставіліся ў школьных тэатрах у Полацку («Духоўнае прычасце святых Барыса і Глеба»), Оршы («Слаўная дапамога для Раміравай перамогі, учыненая анёльскімі палкамі»), Навагрудку («Містычнае прыча­ сце ў жалю нявінных Караля і Фрыдэрыка»), Віцебску («Містычнае вяселле прычасця Генсерыка і Трызімунда»). У інтэрмедыях адна або дзве асобы гавораць на бел. мове. Захоўваецца ў бібліятэцы імя Асалінскіх у Вроцлаве (Польшча). АРШ А́Н СЫ

КУЦЕІНСКІ

БОГАЯЎ-

Л Е́Н С Ы МАНАСТЬІР, помнік архітэктуры барока. Заснаваны ў 1623 як праваслаўны муж чы нси́ манастыр. Размешчаны на паўн.-зах. ускраіне Оршы ў сутоках Дняпра і К уцеш и ́. Складаўся з галоўнага Богаяўленскага сабора, Святадухаўскай царквы, званіцы, манастырскіх і гасп. пабудоў. Быў абнесены агароджай з бутавага каменю і цэглы. Драўляны Богаяўленсй сабор па­ будаваны ў 1623— 35; згарэў у 1888. У 1630 бел. асветнік і кнігадрукар Спірыдон Собаль заснаваў пры манастыры Куцеінскую друкарню. Захаваліся Святадухаўская царква (узведзена ў 1-й пал.

17 ст.), манастырси́ будынак, частка сцяны. Т.В.Габрусь. АРШ А́Н СЫ КУЦЕІНСКІ УСПЕ́Н СЫ

МАНАСТЫР. Існаваў у 17— 20 ст. За­ снаваны як жаночы манастыр у 1631 Багданам Сцянкевічам на паўд.-зах. ускраіне Оршы. У комплекс уваходзіла АРШ А́Н СЫ КЛЯШ ТАР БЕРН АР- А рш анскі К у ц е ін с к і Б огаяўл ен скі м анасты р. некальи́ драўляных цэркваў, жылыя і гасп. пабудовы. Гал. драўляны сабор Святадухаўская царква. 3 малюнка Д. Струкава. ДЗІН Ц АЎ . Існаваў у 1636— 1832 у 19 ст. згарэў у 1635. Пабудаваны мураваны Оршы. Засн. Андрэем і Крысцінай У сп ен си ́ сабор (1655) меў рысы стылю Млоцкімі, якія выдзелілі пад кляштар цехам Станіславам К атоўсйм . Мура- барока. Крыжова-купальны 3-апсідны пляц і 6 маргоў зямлі. Мураваныя ваны касцёл з бакавой вежай-званіцай храм. Асн. неф і крылы трансепта былі буды ни ́ касцёла і 2-павярховага жылога асвячоны 10.8.1768. Тады ж пабудаваны накрыты ўзаемна перпендыкулярнымі корпуса пастаўлены ў 2-й пал. 18 ст. на жылы корпус, у якім пасля закрыцця 2-схільнымі дахамі з трохвугольнымі ахвяраванні жыхароў. Касцёл, пашко- кляштара размяшчаліся інвалідная ка- франтонамі на тарцах. Сяродкрыжжа джаны паводкай 1760, пазней заняты манда, потым арьшгтанци́ дом, у ўвенчана 8-гранным глухім барабанам i пад ваенны склад, у 1817— 19 адраман1920— 30-я г. рамеснае вучылішча. Кас­ масіўным грушападобным купалам з гатаваны і вернуты духавенству. Пасля цёл знесены ў 1970-я г. АА.Ярашэвіч. лоўкай. Сцены ўпрыгожаны прафілявазакрыцця кляпггара жылы корпус за­ нымі карнізамі, пілястрамі на вуглах. «АРШ А́ Н СЫ К 0Д Э К С », рукапісны няты пад шпіталь. Касцёл не ўцалеў. А.А.Ярашэвіч. зборнік, створаны ў А рш анси́м езущ и ́м Высокія вокны з паўцыркульнымі арачнымі завяршэннямі. Франтоны завершаны галоўкамі і аздоблены патройнымі плоскімі арачнымі нішамі. У 1658 куцеінскія манахіні пераведзены ў новаадчынены Уваскрасенси́ манастыр у Смаленску. Ёсць звести ́, што з Куцейна былі і першыя насельніцы Новадзявочага манастыра ў Маскве. У 1842 манастыр прылічаны да 1-га класа. Зачынены ў 1918, буды н и ́ не захава­ ліся. Т.В.Габрусь, А.А.Ярашэвіч. АРШ А́Н СЫ ЛЬНОКАМ БШ А́Т . Пабу­ даваны ў 1928— 37 (1-я чарга) у Оршы. У 1963 уведзена 2-я, у 1972 — 3-я ча­ рга. У 1973 у склад камбіната ўвайшла Аршанская льнопрадзільная ф -ка «ДняА р ш а н с к і К уц еін ­ про» (пастаўляе пражу дывановым скі Успенскі мана­ прадпрыемствам Беларусі). 3 1975 — стыр. Агульны выгляд. Малюнак 19 ст. ВА «Арш анси́ льнокамбінат», з 1990 —

арэнднае вытворча-гандд. прадпрыемства. Асн. прадукдыя (1995): бытавыя (дэкаратыўныя, бялізнавыя, сукеначнакасцюмныя, кашульныя, на сурвэткі, абрусы, пакрывалы, ручнікі), тэхн. і та­ рныя тканіны. У 1994 выраблена 41 тыс. м2 ільняных тканін (макс, выпуск 215 тыс. м2 быў у 1989). Пры камбінаце тэхнікум і ПТВ тэкстылылчыкаў.

1 інш. маладых пісьменнікаў, хроніку літ. жыцця Аршанскай акругі і маладнякоўскіх арг-цый рэспублікі. АРШ АНСКІ

М АНАСТЫ Р

БАЗЫ -

ЛЬЯН, помнік архітэктуры позняга барока. Пабудаваны ў 2-й пал. 18 ст. з цэглы ў цэнтры Оршы на правым беразе р. Аршыца. У 1842 пераўтвораны ў пра­ «АРШАНСКІ МАЛДЦНЯК», літарату- вам . мужчынскі Пакроўскі манастыр і рна-мастацкі часопіс, які ў 1925— 28 духоўнае вучылішча. Складаўся з аб’ядвыдавала Аршанская філія «М алад- наных у адзіны асіметрычны арх. ком­ няка». Выйшла 7 нумароў. Змяшчаў ве- плекс касцёла Апекі Маці Божай (3-нершы, лірычныя абразкі і апавяданні фавая крыжова-купальная 2-вежавая A. Вечара, М.Ганчарыка (вершы базіліка; знішчаны ў 1967) і жылога падпісваў псеўд. Я.Сявец), Ю.Гаўрука, корпуса. Жылы корпус — 2-павярховы B. Каваля, Т.Кляшторнага, М .Нікано- Г-падобны ў плане будынак з вальмавіча, В.Сташэўскага, У.Прыбыткоўскага вым дахам. Фасады падзелены прамаву-

О

541

АРШАНСКІ

гольнымі вокнамі і плоскімі нішамі, вязкамі пілястраў у прасценках, руставанымі лапаткамі, міжпаверхавымі цягамі. Абодва паверхі маюць галерэйную сістэму планіроўкі. А.М.Кулагін. АРШ АНСКІ

МЯСАКАНСЕ́Р ВАВЫ

КАМБІНАТ. Пабудаваны ў 1928— 30. У 1935 уведзены ў дзеянне кансервавы цэх. У Вял. Айч. вайну разбураны, пасля вайны адноўлены і рэканструяваны. Асн. прадукцыя (1995): мяса, каўбасныя вырабы, кансервы мясныя, тлушч харч. і тэхн., мясныя паўфабрыкаты, сухія кармы, субпрадукты.

Ін ш ы я н а с е л е н и я п у н к т ы п а ты лу

МАГІ ЛЁ Ў К рупкі Б а б ін іч ы

п а с ѳ л іш ч а

Г арады М я с т э 'ч к і В ёскі

па п р ы н алѳ ж н асц і Q

Д зяр ж а ў н ая ўласнасць

О

Ш ляхѳц кая ўласн асц ь

О

У л асн асц ь п р авасл аў най царквы

• ф ·

У л а с н а с ц ь н а т а л іц к а й ц а р к в ы G / /

З а м к і ў н асѳ л ѳ н ы х пун ктах

' *

М ЕЖ Ы —

·—

· — ------- ------

Рэчы

П а с п а л іт а й

К

о

С

" 'V

А б а к у н о в іч ы

т

В

ваявод стваў паветаў Л ІЧ Б А М І НА К А Р Ц Е ПАЗНА ЧА Н Ы ВЕСКІ: С учасны я

г р а н іц ы

Б ѳларусі

А -2 :

ІШ в ік о в а ,

2 .Ю р ц а в а ,

3 .М аш нова,

4 .Г а с ц Ін Іч ы ,

5 - З а г а р а д д з е . б . Б а г р ы н а в а , 7 . Д ы м а в а · А -3 : в . Н у ц ѳ і н а , Э .Ч а м а д а н ы ;

Б -2 : Ю .Ц в ір н а в а , ІІ. З а б а л а ц ц в . 1 2 .П а л у й -

н а в і ч ы : Б - 3 : І З . А ў д а н ш а в і ч ы , І 4 . Б р ы л е в І ч ы , 1 5 .Б а р а д з і н іч ы ,

I Аўтар карты М.Ф.Спірыдонаў

16 . П я т р о в іч ы , 17 . Б ы с т р ы й

542

АРШАНСКІ

А Р Ш А Н С К І Н А С Т А Ў Н ІЦ К І ІН С Т Ы Т У Т ім я Я н к і К у п а л ы . Існаваў у 1936— 55 у О рш ы . Ім я Я .К у п а л ы п р и ­ своена ў 19 4 1. Рыхтаваў н астаўнікаў 5— 7 -х класаў для 7-гадовы х і сярэдніх агульнаадук. ш кол. Тэр м ін навучання 2 гады. М еў аддзяленні: ф із.-м атэм ., гіст. (да 19 5 1), бел. і рус. мовы і л -р ы , з 1944 падрыхтоўчае і завочнае. П рацавалі ка­ федры: бел. і рус. мовы, бел. і рус. л -р ы , педагогію і п сіх ал о гіі, ф із ік і і м атэм аты кі, м ар ксізм у-ленінізм у. У А й ч. вайну зн іш ча н ы навуч. корпус, ін тэр нат, абсталяванне, біб ліятэка. А д навіў работу ў 1944. Закры ты ў сувязі з узб уйненнем пед. В Н У . Ѳ О РШ А

Ц энтры

п аветаў

О Б асея

Ц энтры

буйны х

АРШАНСКІ ПАВЕТ на пачатак XVI ст

валасцѳй

О СялвЦ Вѳсні · — —

В .Л .П а с е в іч .

АРШАНСКІ ПАВЕТ у 2-й палове XIX ст.

\ %

зям ѳль і ваяводстваў

J

I

0 1 I-

\ %

^Мікуліна

/

Дэеш 1

Ы Рамыр}, N

ц

/ I

,

Б еларусі

^БабінавЫы

В /

,

ская о к р уга .

А Р Ш А Н С К І Р А Ё Н , на П д У Віцебскай вобл. Беларѵсі. Утво раны 17.7.19 24 . П л.

1,7 ты с. к м . Н ас. 44,8 ты с. чал. (1995), сярэдняя ш чы льн . 26,4 чал ./км 2, гарадскога 1 2 % . Ц эн тр — г. О р ш а \ г. Баранъ,

— паветаў і н нястваў > н С у ч а с н ы я г р а н іц ы

7

1796— 1802 у Беларускай губ., павялічан ы за ко ш т паўд. ча стк і скасаванага Баб ін авіцкага пав., поты м зноў у М агілёўскай губ. з аднаўленнем межаў 1777. У 1840 да А п . далучаны паўторна скасаваны Б а б ін ав ід кі пав., у 1861 — частка скасаванага К апы скага пав., частка А п . на левы м беразе Д няпр а ўклю чана ў новаўтвораны Го р ацкі пав. 3 крас. 1919 у Гом ельскай, з л іст . 1920 у Віцебскай губ. Р С Ф С Р . У сак. 1924 усх. частка А п . ўклю чана ў См аленскую губ., рэш та перададзена Б С С Р , дзе 17.7.19 24 А .п. скасаваны і замест яго ўтворана А р ш а н -

~ Г 7~

Мѳжы — —

А Р Ш А Н С К І П А В Е Т , адм .-тэр. адзінка на Беларусі ў 16 — 20 ст. П апяр эднікам павета было Арш анскае (Рош скае) н а м есніщ ва, утворанае ў 1392 вял. князем В К Л Вітаўтам . Верагодна, яно ўваходзіла ў Відебскую зямлю і падзялялася на ш эраг валасцей. У 15 — пач. 16 ст. значная іх частка падаравана буйны м феадалам (Д р уц к ім -П уц яц ічам , Д р уц кім -Б а б іча м , А д зінцэвічам , Га л ы и а н скім і ін ш .). Н азва А .п . (ц і Арш анскае староства) уж ывалася з 16 ст. П асля ўклю чэн н я См аленскай зям лі ў М а скоўскую дзяржаву А п . стаў п а гр ан ічн ы м і неаднойчы бы ў тэатрам ваен. дзеянняў. Паводле адм. рэформы В К Л 156 5— 66 у А п . увай ш лі Л ук о мскае і Д руцкае княствы , Барысаўскае і М агілёўскае староствы, частка А боледкага пав., Л ю баш анская і ўсх. частка

^

^

" о ....... \

Ч, *

Бабіі (Х^ялѳц

оМежава

’ДБОЛЫІЫ ОСмальняны /

)

O M auiH oęa

Рэпуха Д Р У Ц К А е\

Галоўчын Ом А А ўтар

нарт

Водва Г 1 лО е

ў

і С |к

А

Е

В Л .Н а с ѳ в іч

С в ісл ац ка й валасцей і ін ш . А .п . уваходзіў у В і ц е б с к а е в а я в о д с т в а . Сц ягам А .п . была харугва зялёнага колеру з вы явай «П аго н і». У кан ц ы 16 — 1 -й пал. 17 ст. н а тэр. павета сф арм іравалася ла ты ф ун ды я С апе гаў (частка Л уком скага і Д р уц кага княстваў, А рш анскае і М агілёўскае староствы і ін ш .). Б уй н ы м і зем леўлад альн ікам і б ы лі к н . Гало ўчьш скія, Д р уц кія , Л уко м скія, С а н гу ш к і, Р ад зів ілы , Х ад ке вічы і ін ш . С ам ы я вял. га рады ў 16 — 17 ст. М агілёў, О рш а, Бары саў. У в ы н ік у 1 -г а падзелу Р эчы П а с п ал ітай (17 7 2 ) б .ч. павета (да р. Д руць) адыш ла да Рас. ім п е р ы і, дзе была ўтворана А р ш анская пр авін ц ы я, астатняя частка (з цэнтрам у Х ало пенічах) праіснавала да 2 -га падзелу Р эчы П а с палітай (17 9 3). У складзе Рас. ім пер ы і А .п . з 1773 — ад зін з трох паветаў А р ш а н с к а й п р а в і н ц ы і , з 17 7 7 непасрэдна ў М агілёўскай губ ., п авялічан ы за кош т скасаванага Д убровенскага пав. У

г.п . А рэхаўка і К о п ы сь. 261 сельскі нас. п ун к т. 18 сельсаветаў: Браздзетчы нскі, В еравайш анскі, В ы со каўскі, Дубраўскі, Задроўеўскі, Зуб аўскі, К л ю каўскі, К р ап ів е н с к і, К уд аеўскі, Л іп к а ў с к і, М ал а ты н ск і, М еж аўскі, П ан ізо ўскі, П ер ш ам айскі, П іш ча л а ў ск і, С м алянскі, С та й к аўскі, Я ка ўл е віц кі. Размешчаны ў межах Аршанскага ўзвышша і Аршанска-Магілёўскай раўніны. Паўночная ч. занята Лучоскай нізінай. Паверхня пераважна ўзгорыстая і платопадобная. Пераважаюць выш. 180— 220 м, найвыш. пункт 237,5 м (на ПнЗ ад в. Сгайкі). Карысныя выкапні: торф, даламіт, пясчана-жвіровы матэрыял, буд. пяскі, легкаплаўкія гліны. Сярэдняя т-ра сгудз. -7,8 °С, лін. 18 °С. Ападкаў 627 мм за год. Вегетацыйны перыад 184 дні. Рэкі: Дняпро з прыгокамі Аршыца і Адроў (справа), Крапівенка і Лешча (злева). Гушчыня нату­ ральней рачной сеткі 0,43 км/кхС Азёры: Вял. Арэхаўскае, Дзевінскае, Перавалачна, Кузьміно, Карэсіна. Пад лясамі 23% тэр.’ раёна, пераважаюцъ хваёвыя і яловыя, трапляюцца бярозавыя, асінавыя і альховыя.

А гу л ьн ая п л . б а л о т аў 4,2 т ы с . га. Г л е б ы с .-г. у г о д д з я ў д з я р н о в а -п а д з о л іс т ы я (6 7 ,7 % ), д з я р н о в а -п а д з о л іс т ы я з а б а л о ч а н ы я (2 3 ,3 % ), д з я р н о в ы я і д з я р н о в а -к а р б а н а т н ы я з а б а л о ч а н ы я (3 % ), т а р ф я н а -б а л о т н ы я (3 % ), пойм авы я (2 ,5 % ); п ав о д л е м ех. с к л а д у — с у гл ін іст ы я (8 4 ,9 % ), с у п я с ч а н ы я (1 1 ,4 % ), т а р ф я н ы я (3 % ), п я с ч а н ы я (0,7% ).

Пад с.-г. ўгоддзямі 107 тыс. га, з іх асушаных 11,7 тыс. га. На 1.1.1995 у А.р. 23 калгасы і 10 саўгасаў. Развіты льнаводства, малочна-мясная жывёлагадоўля, свінаводства і птушкагадоўля. Вырошчваюць збожжавыя і кармавыя культуры, бульбу, агародніну. Прадпрыемствы па вытв-сці буд. матэрыялаў (кафля, цэгла, жалезабетонныя вырабы), металаапрацоўцы (лёпсае машынабудаванне, станкабудаванне), лёгкай (тэкст., швейная), харч, прам-сці. БелДРЭС. Здабыча торфу. Па тэр. раёна праходзяць чыіункі ад Оршы на Мінск, Магілёў, Крычаў, Віцебск, Лепель. Найб. значныя аўтадарогі Брэст— Масква і Магілёў— Віцебск. Магістральны газаправод Таржок— М інск— Івацэвічы і нафтаправод на Наваполацк (адгалінаванне ад нафтаправода «Дружба»). У раёне Смалянскі саўгас-тэхнікум, Высокаўскае СПТУ, 26 сярэднеагульнаадук., 7 базавых, И пач. школ, 2 муз. школы,

дзіцяча-юнацкая спарт. школа, 4 клуб­ ныя i 58 бібліятэчных устаноў, 6 бальніц, 28 фельч.-ак. пунктаў. Купалаўскі мемарыяльны запаведнік «Ляўкі». Архітэктурныя помнікі ў в. Смаляны: касцёл дамініканцаў (18 ст.), руіны за­ мка (17 ст.), Спаса-Праабражэнская і Аляксееўская цэрквы (18 ст.). Помнікі прыроды — Высокаўскі і Межаўскі паркі. Выдаецда «Аршанская газета». С.І.Сідор.

АРШАНСКІ СТАДЫЯЛ

(ад г. Орша), максімальны стадыял апошняга паазерскага зледзянення на Беларусь Адбыўся 17,7— 17 тыс. г. назад у час найб. раз­ вития ледавіковага покрыва, границы якога супадалі з паўд. мяжой Беларускага П аазер’я. Кліматычныя ўмовы былі самыя суровыя за ўсё зледзяненне. У краявой зоне сфарміраваліся маран­ ныя, водна-ледавіковыя, лёсападобныя і інш. адклады. Канцавыя марэнныя ўзвышшы (складзены пераважна з пясчана-жвіровага матэрыялу) цягнуцца ад Оршы на 3 да воз. Сялява, гарадоў Ле­ пель, Докшыцы і воз. Нарач. На рэках бас. Дняпра і Немана ўтварыліся другія надпоймавыя тэрасы. Сфарміраваліся асн. рысы сучаснага рэльефу паўд. Па­ азер’я. На Пд ад мяжы Ах. намнажа-

А рш ы н

543

ліся покрыўныя лёсападобныя адклады (на Аршанска-Магілёўскай раўніне, Навагрудскім узв. і Мазырскай градэе). М.Я.Ктароўскі.

АРШАНСКІ

СТАНКАБУДАЎНІЧЫ

ЗАВОД. Засн. ў 1900 у Оршы як слясарныя майстэрні. 3 1915 мех. і жалезаліцейныя майстэрні, з 1928 чыгуна- і медналіцейны з-д (выпускаў вентылятары і запчасткі да с.-г. машын). 3 1960 спецыялізуецца на выпуску плоскашліфавальных станкоў. Асвоіў вытвсць высокапрадукцыйных плоскашліфавальных станкоў высокай дакладнасці для хуткага іпліфавання і станкоў для эл.-хім. шліфавання. Прадукцыя адзначана залатымі медалямі на міжнар. выстаўках. / АРШЫН (цюрк.), старажытная мера (адзінка) даўжыні. Карысталіся ў Афганістане, Балгарыі, Іране, Расіі (з 16 ст.), Турцыі («аршым»). Значэнне А. ў 16— 18 ст. мянялася. На Беларусі ў 19 — пач. 20 ст. карысталіся рускім А. = 28 цалям = 16 вяршкам = 0,7112 м.

асноўныя скарачэнні,

принятыя ў БелЭн

АГУЛЬНЫЯ СКАРАЧЭННІ A A H — А р г а н іза ц ы я А б ’я д н а н ы х Н а ц ы й абл . — а б л а с н ы абс. — а б с а л ю т н ы абх. — а б х а зс к і авіяц . — а в ія ц ы й н ы агр. — а г р а р и и агу л ьн аад у к . — а г у л ь н а а д у к а ц ы й н ы адб. — а д б іт а к адцз. — а д ц з я л е н н е адцз. — ад д зе л (у б іб л ія г р а ф іі) а д ц з -н е — а д а з я л е н н е (у б іб л ія г р а ф іі) адж . — а д ж ар с к і адз. л. — а д зін о ч н ы л іх (г р ам .) адм . — а д м ін іс т р а ц ы й н ы ; а д м ір а л (л р ы ім ю ) а д м .-га с п . — а д м ін іс т р а ц ы й н а -г а с п а д а р ч ы а д м .-т э р . — а д м ін іс т р а ц ы й н а -т э р ь г г а р ы я л ь н ы адм . ц. — а д м ін іс т р а ц ы й н ы ц э н т р аднайм . — а д н а й м е ш ш А Д П У — А б ’я д н а н а е д з я р ж а ў н а е п а л іт ы ч н а е ўпраўленн е ад у кац . — а д у к а ц ы й н ы азб. — а зб е с та в ы азе р б . — а зе р б а й д ж а н с к і айч. — айч ы н ны А йч . в а й н а — А й ч ы н н а я в а й н а ак . — а к ія н ак ад . — а к а д э м іч н ы ; а к а д э м ік (п р ы ім ю ) а к р . — а к р у т о в ы ; а к р у га (п р ы н а з в е ) акупац. — аку п ац ы й н ы акц. — акц ы ян ер н ы ал б. — а л б а н с к і алг. — а л ге б р аіч н ы алж . — а л ж ы р с к і ал ім п . — а л ім п ій с к і ал ю м . — а л ю м ін іев ы A M — А к а д э м ія м а с т а ц гв а ў ам ер . — а м е р ы к а н с к і А М Н — А к а д э м ія м е д ы ц ы н с к іх н а в у к А М Р Р — А сац ы яц ы я м астакоў р эвал ю ц ы й н а й Р асіі А Н -— А к а д э м ія н а в у к ан ал іт. — а н а л іт ы ч н ы ан ат. — а н а т а м іч н ы англ. — а н г л ій с к і ант. — а н т и ч н ы а н т а га н . — а н т а г а н іс г ы ч н ы а н т р а п а л . — а н т р а п а л а г іч н ы а н т ы р э л іг . — а н т ы р э л іг ій н ы ап ав я д . — а п а в я д а л ь н ы ; а п а в я д а н н е (п р ы н а ­ зв е) ап азіц . — а п а з іц ы й н ы А П К — аграпрам ы словы к о м п л ек с А П Н — А к а д э м ія п ед а га гіч н ы х н а в у к an p . — а п р а ц о ў к а (м у з.) ап ты м іст. — а ш ы м іс т ы ч н ы ап у б л . — а п у б л ік а в а н ы араб. — а р а б с к і арг. — а р г е н ц ін с к і ар га н . — а р т ан іч н ы а р га н ізац . — а р г а н із а ц ы й н ы а р г -ц ы я — а р г а н із а ц ы я арк. — аркестравы ар м . — а р м я н с к і арт. — а р т ы к у л (п р ы н а з в е ); а р т ы с т (п р ы ім ю ); у б іб л ія г р аф іі а р ты л . — а р т ы л е р ы й с к і арх. — а р х іт э к гу р н ы ; а р х іт э к т а р (п р ы ім ю ) ар х еагр . — а р х е а гр а ф іч н ы ар х еал . — а р х еа л а гіч н ы

ары ф м . — ары ф м еты ч ны асв . — а с в е т н ы А С Е А Н — а ф іц ы й н а я н а з в а А с а ц ы я ц ы і э к а н а м іч н а г а і к у л ь т у р н аг а с у п р а ц о ў н іц г в а к р а ін П а ў д н ё в а -У с х о д н я й А зіі А С К — а ў т а м а т ы ч н а я с іс т э м а к ір а в а н н я аск ет . — а с к е т и ч н ы асн . — а сн о ў н ы астр . — а с т р а н а м іч н ы ат. м. — а т а м н а я м а с а ат. н . — а т а м н ы н у м а р атл. — а т л а н т ы ч н ы атм . — а т м а с ф е р н ы атр. — а т р а д (у б ія л о гіі) А Т С — аўтам аты ч н ая тэ л е ф о н н ая стан ц ы я а тэіст. — а т эіс т ы ч н ы аўт. — а ў т а н о м н ы а ў таб іягр . — а ў г а б ія г р а ф іч н ы аўтам . — а ў т а м а т ы ч н ы аў там аб . — а ў т а м а б іл ь н ы аўстр. — а ў с т р ы й с к і аў стр ал . — а ў с т р а л ій с к і а ф г. — а ф г а н с к і а ф іц . — а ф іц ы й н ы аф р. — аф р ы к ан ск і А Э С — атам н ая электрастан цы я б.

— б ы л ы (п р ы н а з в е ) Б. У сх о д — Б л із к і У сход б а к т э р ы я л . — б а к т э р ы я л а г іч н ы б ал г. — б а л га р с к і б а л ет м . — б а л е т м а й с г а р (п р ы ім ю ) балк. — б алканскі бал т. — б а л т ы й с к і Б А Н — Б е л а р у с к а я а к а д э м ія н а в у к бас. — б а с е й н бат. — б а т а н іч н ы б а ш к . — б а ш к ір с к і Б В А — Б е л а р у с к а я в а е н н а я а к р у га Б .г. — б е з го д у (у б іб л ія г р а ф іі) Б Д А — Б е л а р у с и д з я р ж а ў н ы а р х іў Б Д А М Л іМ — Б е л а р у с и д з я р ж а ў н ы а р х іў -м у з е й л іт а р а т у р ы і м а с т а ц т в а Б Д Г А — Б е л а р у с и д з я р ж а ў н ы г іс т а р ы ч н ы архіў Б Д У — Б е л а р у с и д з я р ж а ў н ы у н ів е р с іт э т бел. — б е л а р у с к і б ел агв. — б е л а г в а р д зе й с к і б е л ы . — б е л ь гій с к і б іб л ія гр . — б іб л ія г р а ф іч н ы б іягр . — б ія г р а ф іч н ы б іял . — б ія л а гіч н ы б - к а — б іб л ія т э к а Б Н Р — Б е л а р у с к а я Н а р о д н а я Р э с п у б л ік а Б Н Ф — Б еларускі н ар о д н ы ф р о н т Б .м . — б е з м е с ц а (у б іб л ія г р а ф іі) Б П А — Б е л а р у с к а я п о л іт э х н іч н а я а к а д э м ія Б П І — Б е л а р у с к і п о л іг э х н іч н ы ін с т ы гу т б р аз. — б р а зіл ь с к і б р о н з. — б р о н з а в ы б р ы т. — б р ы т а н с к і Б С Г — Б е л а р у с к а я с а ц ы я л іс т ы ч н а я г р а м а д а Б С Г А — Б ел ар у ская сельскагасп адарчая а к а ­ д э м ія Б С Д П — Б е л а р у с к а я с а ц ы я л -д э м а к р а т ы ч н а я парти я Б С Р Г — Б е л а р у с к а я с я л я н с к а - р а б о т н іц к а я гр а м а д а Б С С Р — Б еларуская С С Р буд. — б у д аў н іч ы б у д -в а — б у д а ў н іц т в а

б у й н . p a r. ж ы в ё л а — б у й н а я р а га тая ж ы в ёл а бур. — б у р а ц к і бурж . — б у р ж у а зн ы б . ч. — б о л ь ш а я ч а с т к а Б ІІІП Р — Б еларускі ш таб ларты зан скага руху бы т. — б ы т а в ы В. — В я л ік і (у н азв е ) в. — в е с к а (п р ы н а з в е ) В А — в ы т в о р ч а е а б ’я д н а н н е В А Г — в а е н н а -а п е р а т ы ў н а я тр у п а вад асх . — в а д а с х о в іш ч а ваен. — ваен н ы вай ск. — вай ск о вы вак. — вакал ън ы в -а ў — в о с т р а ў в а я в . — в а я в о д с т в а (п р ы н а з в е ) В Д Н Г — В ы стаўка дасягн ен н яў н ародн ай га с п а д а р к і в егетац . — в е г е т а ц ы й н ы в е н г. — в е н г е р с к і вер. — в ер асен ь в е р а с. — в е р а с е н ь (у б іб л ія г р а ф іі) верт. — в е р т и к ал ь н ы в ет. — в е т э р ы н а р н ы в ’е тн . — в ’е т н а м с к і в іза н т . — в із а н т ы й с к і В К Л — В я л ік а е к н я с т в а Л іт о ў с к а е В К П ( б ) — У с е с а ю з н а я К а м у н іс т ы ч н а я п а р т ы я (б а л ь ш а в ік о ў ) В Л К С М — У с е с а ю з н ы Л е н ін с к і К а м у н іс т ы ч н ы с а ю з м о л а д зі В М С — в а е н н а - м а р с к ія сіл ы В М Ф — в а е н н а -м а р с к і ф л о т В Н У — в ы ш э й ш а я н а в у ч а л ь н а я ў с т ан о в а в о б л . — в о б л а с ц ь (п р ы н а з в е ) в о з. — в о з е р а (п р ы н а з в е ) в о л . — в о л а с ц ь (п р ы н а з в е ) В П С — в а е н н а - п а в е т р а н ы я с іл ы В Р К — в а е н н а - р э в а л ю ц ы й н ы к а м іт э т В С Н Г — В ы ш э й ш ы с а в е т н а р о д н а й га с п а ­ даркі вуч. — в у ч ы л іш ч а (п р ы н а з в е ) В Ц В К — У с е р а с ій с к і Ц э н т р а л ь н ы В ы к а н а ў ч ы к а м іт э т В Ц С П С — У с е с а ю з н ы Ц э н т р а л ь н ы С ав ет П р а ф е с ій н ы х С а ю за ў ВЧ — вы со к ая частата, вы сокачастотны В Ч К — У с е р а с ій с к а я н а д з в ы ч а й н а я к а м іс ія п а б а р а ц ь б е з к о н т р р э в а л ю ц ы я й і саб ат а ж ам вы бр. — вы бран ы вы д. — вьщ ан н е в ы д -в а — вьщ авец тва в ы зв . — в ы з в а л е н ч ы в ы л іч . — в ы л іч а л ь н ы в ь т . — вы пуск вьггв. — в ы т в о р ч ы в ы т в -с ц ь — вы тво р ч а с ц ь вы ш . — в ы ш ы н я вы яўл. — вы яўлен чы в я л . — в я л ік і В я л . А й ч . в а й н а — В я л ік а я А й ч ы н н а я в а й н а В я л . к н . Л іт. — В я л ік а е к н я с т в а Л іто ў с к а е вярх. — вярхоўн ы В яр х . С а в е т — В я р х о ў н ы С а в е т г. — го р а д ; т а р а (п р ы н а з в а х ); гад ы газ. — г а з е т а (п р ы н а з в е ) тал. — га л о ў н ы га н д л . — га н д л ё в ы

rap. — гарадскі гарыз. — гарызантальны гасп. — гаспадарчы гв. , гвардз. — гвардзейскі гг. — гады (у бібліяграфіі) ГДК — гранічна дапушчальная канцэнтрацыя геагр. — геаграфічны геад. — геадэзічны геал. — геалагічны геам. — геаметрычны геафіз. — геафізічны геахім. — геахімічны ген. — генеральны; генерал (пры імю) ген.-лейт. — генерал-лейтэнант (пры імю) ген.-м. — генерал-маёр (пры імю) ген.-палк. — генерал-палкоўнік (пры імю) генет. — генетычны герм. — германскі Герой Сав. Саюза — Герой Савецкага Саюза Герой Сац. Працы — Герой Сацыялістычнай Працы гідрамеліярац. — гідрамеліярацыйны гідраўл. — гідраўлічны гіст. — гістарычны гл. — глядзі глыб. — глыбіня г.н. невяд. — год нараджэння невадомы горназдаб. — горназдабыўны г.п. — гарадскі пасёлак; пасёлак гарадскога тыпу гр. — група (хім.) грамадз. — грамадзянскі грамат. — граматычны груз. — грузінскі грэч. — грэчаскі губ. — губерня (пры назве), губернскі гуманіст. — гуманістычны гуманіт. — гуманітарны ГЭС — гідраэлекграстанцыя Д. Усход — Далёкі Усход давед. — даведнік (у бібліяграфіі) дат. — Дагестан скі дакумент. — дакументальны дарэв. — дарэвалюцыйны даўж. — даўжыня дац. — дацэнт дзес. — дзесяціна дзярж. — дзяржаўны докл. — доклады (у бібліяграфіі) дол. — долар д-р — доктар д-р н. — доктар навук драм. — драматичны драматург. — драматургічны дрэваалр. — дрэваапрацоўчы ДРЭС — дзяржаўная раённая электрастанцыя дыв. — дывізія дыпламат. — дыпламатычны дыялект. — дыялектычны дэкар. — дэкаратыўны дэмакр. — дэмакратычны дэп. — дэпугат дэп. Вярх. Савета — дэпугат Вярхоўнага Савета егіп. — егілецкі ЕС — Еўрапейскае супольніцтва еўрап. — еўрапейскі ж. — жыхар жал. — жалезны жан. — жаночы жн. — жнівень ж.р. — жаночы род (грам.) жыл. — жыллёвы 3 — захад (напрамак свету) заал. — заалагічны заг. — загадчык заканад. — заканадаўчы зап. — запіскі (у бібліяграфіі) здсл. — заслужаны засл. арт. — заслужаны артыст засл. дз. культ. — заслужаны дзеяч культуры заел. дз. мает. — заслужаны дзеяч мастацтва

засл. дз. нав. — заслужаны дзеяч навукі засл. дз. нав. і тэхн. — заслужаны дзеяч на­ вукі і тэхнікі засл. работнік культ. — заслужаны работнік культуры засн. — заснаваны зах. — заходні зах.-бел. — заходи ебеларускі зах. д. — заходняя даўгата зб. — зборнік (пры назве); збор (у біблія­ графіі) зб-кі — зборнікі (пры назве) ЗВЧ — звышвысокая частата, звышвысокачастотны з-д — завод і г.д. — і гэтак далей избр. произв. — избранные произведения і пад. — і падобныя ідэалаг. — ідэалагічны ідэаліет. — ідэаліетычны іл. — ілюстрацыя ільноапр. — ільноапрацоўчы імперыял. — імперыяліетычны імправіз. — імправізаваны ІМЭФ — Інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору інд. — індыйскі інданез. — інданезійскі індустр. — індустрыяльны індывід. — індывідуальны інж. — інжьшерны; інжьшер (пры імю) інстр. — інструментальны ін-т — інстытут інтэрнац. — інтэрнацыянальны інфарм. — інфармацыйны інфекц. — інфекцыйны інш. — іншыя ірл. — ірландскі ісп. — іспанскі італ. — італьянскі (у бібліяграфіі) італьян. — італьянскі каап. — кааператыўны каб. -балк. — кабардзіна-балкарскі кав. — кавалерыйскі каз. — казахскі калан. — каланіяльны калг. — калгасны ; калгас (пры назве) калект. — калектыўны калм. — калмыцкі каманд. — камандуючы камб. — камбіи аваны кам. -вуг. — каменнавугальны камед. — камедыйны камуніет. — камуніетычны кан. — канадскі канд. — кандыдат канстр. — канструкцыйны кантыне нт. — кантынентальны канф. — канферэнцыя (у бібліяграфіі) канфер. — канферэнцыя капіталіет. — капіталіетычны кар. — карэйскі каракалп. — каракалпаке кі каем. — касмічны кастр. — кастрычнік; кастрычніцкі кат. — каталог каўк. — каўказскі каэф. — каэфіцыент КБ — канструктарскае бюро КДБ — Камітэт дзяржаўнай бяспекі КЗаП — Кодэкс законаў аб працы кірг. — кіргізскі кіт. — кітайскі КК — Крымінальны кодэкс ккдз — каэфіцыент карыснага дзеяння кл. — клас кн. — кніга (пры назве); князь (пры імю) К° — кампанія контррэв. — контррэвалюцыйны КПБ — Камуністычная партыя Беларусі КП(б)Б — Камуністычная партыя (балыиавікоў) Беларусі КП ЗБ — Камуністычная партыя Заходняй Беларусі

545 КПК — Крымінальна-працэсуальны кодэкс КПСС — Камуністычная партыя Савецкага Саюза кр. — крыніцы (у бібліяграфіі) крас. — красавік; красавіцкі крымін. — крымінальны крышт. — крышталічны к-т — камітэт к-та — кіелата культ. — культурны культ.-асв. — культурна-асветны Л. — Ленінград (у бібліяграфіі) лат. — латыш скі латв. — латвійскі лац. — лацінскі лац.-амер. — лацінаамерыканскі лек. — лекавы лесаапр. — лесаалрацоўчы лесапрам. — лесапрамысловы ЛіБ — Літва і Беларусь ЛіМ — «Літаратура і мастацтва» ліп. — ліпень ліет. — ліетапад; лістападаўскі ліетап. — ліетапад (у бібліяграфіі) літ. — літаратурны; літаратура (у біблія­ графіі); літоўскі літар. — літаральна літ.-знавец — літаратуразнавец літ.-знаўства — літаратуразнаўства л-ра — літаратура ЛЭП — лінія электраперадачы лют. — люты (у бібліяграфіі) Лют. рэв. — Лютаўская рэвалюцыя м. — мыс; мора М. — Малы (пры назве); Масква (у біблія­ графіі) магн. — магнітны макед. — македонскі макс. — максімальны малд. — малдаўскі манапал. — манапаліетычны манарх. — манархічны манг. — мангольскі манум. — манументальны марфал. — марфалагічны мает. — мастацкі; мастак (пры імю) мат.-тэхн. — матэрыяльна-тэхнічны мат.-тэхн. забесп. — матэрыяльна-тэхнічнае забеспячэнне матэм. — матэматычны маш.-буд. — машынабудаўнічы матэрыяліет. — матэрыяліетычны мед. — медыцынскі мекс. — мексіканскі меліярац. — меліярацыйны метал. — металічны металаапр. — металаапрацоўчы метафіз. — метафізічны мех. — механічны механіет. — механіетычны МЖС — машынна-жывёлагадоўчая станцыя МЗС — Міністэрства замежных спраў міжнар. — міжнародны мікрабіял. — мікрабіялагічны мілітар. — мілітарыецкі мін. — мінорны; мініетр (пры імю) мін-ва — міністэрства мінер. — мінеральны мінім. — мінімальны М.; Л. — Масква — Ленінград (у біблія­ графіі) млн. — мільён млрд. — мільярд ММС — машынна-меліярацыйная станцыя Мн. — Мінск (у бібліяграфіі) мн. л. — множны лік (грам.) м. р. — мужчынскі род (грам.) МСАП — Міжнародны саюз аховы прыроды МТС — машынна-тракгарная станцыя муз. — музычны

патрыяг. — патрыятычны паўд. — паўднёвы паўд. ш. — паўднёвая шырата паўн. — паўночны паўн. ш. — паўночная шырата МУС — Міністэрства ўнуграных cnpaÿ паўн.-асец. — паўночнаасецінскі мусульм. — мусульмански п-аў — паўвосграў мяса-мал. — мяса-малочны пач. — пачатак; пачатковы мяст. — мястэчка (лры назве) пашыр. — пангырана мясц. — мясцовы паэт. — паэтычны н. — нарадзіўся Пд — поўдзень н. р. — ніякі род (грам.) ПдЗ — паўднёвы захад н.ст. — новы стылъ ПдУ — паўднёвы ўсход н.э. — наша эра пед. — педагагічны навук. — навуковы пер. — пераклад, перакладчык навуч. — навучальны перс. — персідскі надрук. — надрукавана перыяд. — перыядычны найб. — найболыны, найболын лецярб. — пецярбургскі найважн. — найважнейшы пл. — плошча найвыш. — найвышэйшы плем. — племянны наз. — называецца ПМК — перасоўная механізаваная калона нам. — намесніх Пн — поўнач нал. — напісана ПнЗ — паўночны захад напр. — напрыклад ПнУ — паўночны ўсход нар. — народны НАРБ — Нацыянальны архіў Рэспублікі Бе­ полігэхн. — лолггэхнічны Подн. собр. соч. — Полное собрание сочи­ ларусь нений (у бібліяграфіі) нар. гасп. — народная гаспадарка ППА — проціпаветраная абарона нар. -гасп. — народнагаспадарчы ППХА — проціпаветраная і проціхімічная нарв. — нарвежскі ахова нас. — насельніцтва НАСА — Нацыянальнае кіраўніотва па аэра- пр. — працы (у бібліяграфіі) наўгыцы і даследаванні касмічнай прасторы прав. — правінцьтя правадз. (чл.) — правадзейны (член) (ЗША) правасл. — праваслаўны наст. — наступны НАТО — афіцыйная назва ваенна-палігы- пратрэс. — праірэсіўны чнага саюза, створаната на аснове Паўноч- прадукц. — прадукцыйны пралет. — пралетарскі наатлантычнага пакта прамысл. — прамысловы нафтапераг. — нафгаперагонны прам-сць — прамысловасць нафтаперапр. — нафтаперапрацоўчы нац. — нацыянальны праф. — прафесар нац.-вызв. — нацыянальна-вызваленчы прафес. — прафесійны прафілакт. — прафілактычны нацыяналіст. — нацыяналістычны прафс. — прафсаюзны нач. — начальнік НВА — навукова-вытворчае аб’яднанне прац. — працоўны прыбл. — прыблізна н.-д. — навухова-даследчы НДІ — навукова-даследчы інстытут псеўд. — псеўданім псіхал. — псіхалагічны нерв. — нервовы ПСРЛ — Поўны збор рускіх летапісаў нерж. — нержавейны ПТВ — прафесійна-тэхнічнае вучьшішча нідэрл. — нідэрландскі НКДБ — Народны камісарыяг дзяржаўнай ггубл. — публікацыя (у бібліяграфіі) пях. — пяхотны бяспекі НКУС — Народны камісарыяг унутраных р. — рака (пры назве) р.п. — рабочы пасёлак спраў р. ц. — раённы цэнтр новазел. — новазеландскі развед. — разведвальны НЧ — нізкая частата, нізкачастотны раздз. — раздзел ням. — нямецкі рамант. — рамантычны ням.-фаш. — нямецка-фашысцкі рас. — расійскі отд. — отдел (у бібліяграфіі) р-н — раён (пры назве) отд-нне — отделение (у бібліяграфіі) PB С — рэўваенсавет π. — памёр РСДРП — Расійская сацыял-дэмакратычная Пб. — Пецярбург (у бібліяграфіі) рабочая партыя Пт. — Петраград (у бібліяграфіі) РСЧА — Рабоча-сялянская Чырвоная Армія pH — вадародны паказчык РТС — рамонтна-тэхнічная станцыя пав. — павет (пры назве); павятовы руб. — рубель паветр. — паветраны рум. — румынскі пагран. — пагранічны рус. — рускі лад каманд. — лад камандаваннем рым. — рымскі падатр. — падатрад рыс. — рысунак падл. — падпольны падсям. — падсямейства рэакц. — рэакцыйны пал. — палавіна рэаліст. — рэалістычны рэв. — рэвалюцыйны паліграф. — паліграфічны палінез. — палінезійскі рэвіз. — рэвізійны рэд. — рэдактар (пры імю); рэдакцыя; рэдакпаліт. — палітычны цыйны палк. — палкоўнік (пры імю) рэж. — рэжысёр (пры імю) лам. — памочнік лараўн. — параўнанне; параўнай рэліг. — рэлігійны рэсп. — рэспубліканскі парт. — партыйны с. — старонка; сяло (пры назве) партуг. — партугальскі партыз. — партызанскі сав. — савецкі Сав. Армія — Савецкая Армія пас. — пасёлак (пры назве) сак. — сакавік пасаж. — пасажырскі самадз. — самадзейны паст. — пастаноўка; пастанова самаст. — самастойны паталаг. — паталагічны

546

сан. — санітарны санскр. — санскрыцкі сапр. — сапраўдны; сапраўды сатыр. — сатырычны сац. — сацыяльны сацыяліст. — сацыялісгычны сб. ст. — сборник статей (у бібліяграфіі) с. в. — светлавое выпрамяненне св. — святы с.-г. — сельскагаспадарчы с.-д. — сацыял-дэмакратычны СЕАТО — афіцыйная назва ваеннага блока, створанага на аснове дагавору пра калекгыўную абарону ў Паўднёва-Усходняй Азіі СЕНТО — афіцыйная назва ваеннага блока, створанага на аснове «Багдадскага пакта» СІ —- Міжнародная сісгэма адзінак сіб. — сібірскі сім. — сіметрычны сімф. — сімфанічны; сімфонія (пры назве) сінт. — сінтэтычны сінтакс. — сінтаксічны сістэм. — сістэматычны сканд. — скандьшаўскі СКБ — спецыяльнае канструктарскае бюро скл. — скланенне; скліканне склад. — складальнік (у бібліяграфіі) скульпт. — скулыпурны; скульптура; скульгггар (пры імю) слав. — славянскі СМ — Савет Міністраў снеж. — снежанъ; снежаньскі СНК — Савет Народных Камісараў Собр. соч. — Собрание сочинений (у біблія­ графіі) сост. — составитель (у бібліяграфіі) Соч. — Сочинения (у бібліяграфіі) спарт. — спартыўны Спб. — Санкт-Пецярбург (у бібліяграфіі) спец. — спецыялыгы СССР — Саюз Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік с/с — сельсавет (пры назве) с. ст. — стары стылъ сг. — сгагоддзе; стагоддзі; станцыя (пры наз­ ве) Сгараж. — Сгаражытны (у назвах: Сгаражытны Рым, Сгаражытная Русь і пад.) стараж. — старажытны сгараслав. — стараславянскі статыст. — статыстычны стр. — струнны стралк. — стралковы стратэг. — стратэгічны сгудз. — студзень суд — судовы сусв. — сусветны сухап. — сухапутны СФП — Сусветная Федэрацыя прафсаюзаў сх. — схема схаласт. — схаластычны сял. — сялянскі сям. — сямейства (у біялогіі) сцэн. — сцэнічны т. — том t, т-ра — тэмпература trin — тэмпература кіпення tui — тэмпература плаўлення табл. — табліца тадж. — таджыкскі танк. — танкавы танц. — танцевальны тапагр. — тапаграфічны ТАСС — Тэлеграфнае агенцтва Савецкага Саюза тат. — татарскі ТБМ — Таварыства беларускай мовы ТБШ — Таварыства беларускай школы тв. — творы т-ва — таварыства т. зв. — так званы тр. — труды (у бібліяграфіі) т-р — тэатр

традыц. — традыцыйны ΤΡΑΜ — тэатр рабочай моладзі трансп. — транспартны трыкат. — трыкатажны туб. — туберкулёзны тув. — тувінскі тур. — турэцкі туркм. — туркменскі т. ч. — такім чынам тыс. (ж.) — тысяча (жыхароў); тысячагоддзе (пры лічбе) тэарэт. — тэарэтычны тэатр. — тэатральны тэкст. — тэксгыльны тэлегр. — тэлеграфны тэлеф. — тэлефонны тэр. — тэрыторыя; тэрытарыяльны тэрапеўт. — тэрапеўтычны тэрарыст. — тэрарыстычны тэхн. — тэхнічны тэхнал. — тэхналагічны У — усход УАСГНІЛ — Усесаюзная акадэмія сельскагаспадарчых навук імя У.І. Леніна УВЧ — ультравысокія частоты удз. в. — удзельная вага удм. — удмурцкі узб. — узбекскі узбр. — узброены узв. — узвышша (пры назве) узнаг. — узнагароджаны узр. м. — узровень мора укл. — уключна; уклейка уклад. — укладальнік (у бібліяірафіі) УКП — Усеагульная канфедэрацыя працы укр. — украінскі УКХ — ультракароткія хвалі унутр. — унутраны ун-т — універсітэт ураўн. — ураўненне усерас. — усерасійскі усх. — усходні усх. д. — усходняя даўгата у т. л. — у тым ліку у. X. — ударная хваля фабр. — фабрычны фабр.-зав. — фабрычна-заводскі факс. выд. — факсімільнае выданне бібліяграфіі) фалькл. — фальклорны фанет. — фанетычны

(у

фантаст. — фантастычны фармаліст. — фармалістычны фатагр. — фатаграфічны фаш. — фашысцкі феад. — феадальны фельч.-ак. — фельчарска-акушэрскі фіз. — фізічны фіз.-матэм. — фізіка-матэматычны фіз.-хім. — фізіка-хімічны фізіял. — фізіялагічны філал. — філалагічны філас. — філасофскі фін. — фінансавы; фінскі фінл. — фінляндскі ф-ка — фабрыка ф-ла — формула флам. — фламандскі фп. — фартэпіяна фр. — французскі (у бібліяграфіі) франц. — французскі ФРГ — Федэратыўная Рэспубліка Германія ф. ст. — фунт стэрлінгаў ф-т — факультет функцыян. — функцыянальны хар. — харавы харч. — харчовы хім. — хімічны хірург. — хірургічны хім.-тэрм. — хіміка-тэрмічны хр. — хрыбет (пры назве) хранік. — хранікальны хрысц. — хрысціянскі царк. — царкоўны ЦБ — Цэнтральнае бюро цв. — цвёрдасць ЦВК — Цэнтральны выканаўчы камітэт ЦК — Цэнтральны камітэт ЦКК — Цэнтральная кантрольная камісія ц. н. с. — цэнтральная нервовая сістэма ЦО — Цэнтральны орган цукр. — цукровы ІТІТТПР — Цэнтральны штаб партызанскага руху цэм. — цэментавы цэнтр. — цэнтральны ЦЭС — цеплаэлектрастанцыя ЦЭЦ — цешіаэлектрацэнтраль цюрк. — цюркскі ч. — частка чал. — чалавек (пры лічбе) час. — часопіс (пры назве) часоп. — часопіс (у бібліяграфіі)

547 ЧК — надзвычайная камісія чл. — член чл.-кар. — член-карэс пандэнт чув. — чувашскі чыг. — чыгунка (пры назве); чыгуначны чыг.-ліц. — чыгуналіцейны чыг.-плав. — чыгунаплавільны чыг. ст. — чыгуначная станцыя чырв. — чырвоны Чырв. Армія — Чырвоная Армія чэрв. — чэрвень; чэрвеньскі чэч.-інг. — чэчэна-інгушскі чэш. — чэшскі шатл. — шатландскі швед. — шведскі швейц. — швейцарскі шматнац. — шматнацыянальны ШСЗ — штучны спадарожнік Зямлі шт. — штука шчыльн. — шчыльнасць шыр. — шырыня эвалюц. — эвалюцыйны ЭВМ — электронная вылічальная машына эканам. — эканамічны экз. — экзэмпляр эксперым. — экспериментальны эл. — электрычны эл.-магн. — элекграмагнітны энергет. — энергетычны энцыкл. — энцыклапедыя, энцыклапедычны (у бібліяграфіі) эпідэміял. — эпідэміялагічны эре — элекграрухальная сіла эст. — эстонскі эстр. — эстрадны эстэт. — эстэтычны этн. — этнічны этнагр. — этнаграфічны югасл. — югаслаўскі ЮНЕСКА — установа ААН па пытаннях асветы, навукі і культуры юрыд. — юрыдычны ядз. — ядзерны як. — якуцкі які-н. — які-небудзь яп. — японскі яўр. — яўрэйскі

СКАРОЧАНЫЯ АБАЗНАЧЭННІ A — ампер а.а. — астранамічная адзінка а.а.м. — атамная адэінка масы аб/мін — абарот за мінугу аб/с — абарот за секунду Б — бел Бк — бекерэль В — вольт Вб — вебер Вт — ват г. — год г — грам та — гектар гадз — гадзіна Гн — генры ...° — градус вутлавы °С — градус Цэльсія °R — градус Рэамюра “F — градус Фарэнгейта Гр — трэй Гц — герц Дж — джоўль Зв — зіверт К — кельвін кар — карат кВ — кілавольт кВт — кілават кг — кілаграм

АДЗІНАК ФІЗІЧНЫХ ВЕЛІЧЫНЯЎ кГц — кілагерц кДж — кіладжоўль Ki — кюры Кл — кулон км — кіламетр км2 — квадратны кіламетр км3 — кубічны кіламетр км/гадз — кіламетр за гадзіну км /с — кіламетр за секунду К.С. — конская сіла кэВ — кілаэлекгронвольт л — літр лк — люке лм — люмен м — метр м2 — квадратны метр м3 — кубічны метр мА — міліампер мВ — мілівольт мВт — міліват мт — міліграм м/гадз — метр за гадзіну МГц — мегагерц м ін — мінута -— мінута вуглавая мкА — мікраампер мкВ — мікравольт мкФ — мікрафарад

мм — міліметр мм2 — квадратны міліметр мм3 — кубічны міліметр мм рт. сл. — міліметр ргугнага слупа м /с — метр за секунду МэВ — мегаэлектронвольт Н — ньютан Ом — ом Па — паскаль пк — парсек Р — рэнтген с — секунда ...” — секунда вуглавая св. год — светлавы год см — сантиметр см2 — квадратны сантиметр см3 — кубічны сантиметр ст. — стагоддзе сут — суткі т — тона Тл — тэсла тыдз — тыдзень Ф — фарад ц — цэнтнер ц/га — цэнтнер на гектар (з гектара) эВ — электронвольт

А С Н О У Н Ы Я

НАСЕЛЕНЬЮ

ПУННТЫ

МІНСК

больш за 1 0 0 0 0 0 0 жыхароў

TYHIC

ад 5 0 0 ООО да 1 ООО 0 0 0 жыхароў

©

БАТУМІ

ад 100 ООО да 5 0 0 0 0 0 жыхароў

0

Дурэс

ад 5 0 ООО да 100 0 0 0 жыхароў

Θ

Зея

ад 10 ООО да 5 0 0 0 0 жыхароў

®

У Μ О У Н Ы Я

А Б А З Н А Ч Э Н Н І

-------------- —

а) о

Азарычы П арэчча

мѳнш за 10 0 0 0 жыхароў (а-гарадскія, б-сѳльснія)

0

К А Р Т А Х

Сухія рэчышчы Парогі і вадаспады

■

б)

НА

s

r

-

Наналы меліярацыйныя

=

Вечны снег і ледавікі Лававыя палі Пяскі

■Os

ο

Наралавыя рыфы

Ό

Д зею чы я вулканы

À Падкрэсліваннем назваў вылучаны:

Адзнакі вышынь над узроўнем мора

3353

сталіцы дзяржаў

Адзнакі глыбінь

2340

цэнтры ўладанняў

Марскія цячэнні

сталіцы рэспублік, цэнтры нраёў, абласцѳй і

а) цёплыя

б) халодныя

іншых адміністрацыйных адзінан Заўвагі —

цэнтры раёнаў Бѳларусі, аўтаномных анруг-

1. Адміністрацыйныя адзінкі аднаймѳнныя з назвамі іх цэнтраў на нартах не падпісаны.

2.Умоу́ныя абазначэнні, змѳшчаныя ў легендах асобных нартаў, у тэту табліцу не ўнлючаны.

ГРАНІЦЫ (МЕЖЫ) СНАРАЧЭННІ, ПРЫНЯТЫЯ НА НАРТАХ дзяржаўныя — 1— 1 — 1— 1—

палярных уладанняў Расіі

____

рэспублік, краёў, абласцѳй і іншых

...

АКР.

акруга

м.

мыс

αρχ.

архіпелаг

Him.

ніжні

α -вы .

астравы

Н ІЗ .

нізіна

am.

атол

Н ов.

новы

AA

аўтаномная акруга

ПАВ.

павет

AB

аўтаномная воблаець

nap.

парог

адміністрацыйных адзінак раёнаў Бѳларусі, аўтаномных акруг

бая.

балота

n-aÿ

паўвостраў

бас.

басейн

пд. ш.

паўднёвая шырата

бух.

бухта

Паўд.

паўднёвы

eden.

вадаспад

пн. ш.

паўночная шырата

eôcx.

вадасховішча

Паўн.

паўночны

ВАЯВ.

ваяводства

пер.

перавал

В ерх.

вѳрхні

прая.

праліў

ВО БЛ.

воблаець

пр.

праход

воз.

возѳра

Р -н

раён рэспубліка

Дэмаркацыйная лінія паміж Індыяй і Паністанам

_____

у Нашміры, паміж ИНДР і Рэспублікай Нарэя

ШЛЯХІ ЗНОСІН Чыгункі Аўтамабільныя дарогі, перавалы

--------- X --------

Парты

1

ІНШЫЯ ЎМОЎНЫЯ АБАЗНАЧЭННІ

в.

востраў

РЭСП.

влн.

вулкан

Се.

святы

В ял.

вялікі

спрэчн.

спрэчная

гав.

гавань

С т ар.

стары

г.

тара

Сярэд.

сярэдні

ГУБ.

губѳрня

ТЗР.

тэрыторыя

зая.

заліў

УЗВ.

узвышша

Зах.

заходні

УП АДЗ

упадзіна

з. д.

заходняя даўгата

Усх.

усходні

кан.

канал

УД·

усходняя даўгата

Н р.

красны

ХР.

хрыбет

лей.

лѳдавін

Ц ЭН ТР.

цэнтральны

л\м.

ліман

Чырѳ.

чырвоны

М ал.

малы

шэлъф.

шэльфавы

Азёры прэсныя

Л

о щ

Азёры салёныя

а

Азёры часовыя

- Щ

:

|і|1і11| і | р і н | 1||1 | | | 1|

Балоты Саланчакі Рэкі пастаянныя Рэкі, якія пѳрасыхаюць

j

СУПРАЦОЎНІКІ ВЫДАВЕЦТВА «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫ КЛАПЕДЫ Я», ЯКІЯ ПРЫ М АЛІ ЎДЗЕЛ У ПАДРЫ ХТОЎЦЫ I ВЫ ДАННІ 1-га ТОМА БЕЛАРУСКАЙ ЭНЦ Ы КЛАП ВДЫ І

Галоўная рэдакдыя

Кантрольна-метадычная рэдакцыя

Галоўны рэдактар — Г.П.Пашкоў (з 1996), Б.І.Сачанка (да 5.7.1995); намеснік галоўнага рэдактара — адказны сакратар кандыдат біялагічных навук Я.В.Малашэвіч (з 21.8.1995 да 20.2.1996 в. a. галоўнага рэдактара); намеснікі галоўнага рэдактара доктар гістарычных навук П.Ц.Петрыкаў, С.П .Самуэль, кандыдат гістарычных навук І.П.Хаўратовіч; на­ меснік адказнага сакратара М.М.Курловіч.

Заг. рэдакцыі — Л.В.Календа; вядучы навуковы рэдактар В.В.Гетаў; навуковьм рэдактары Р.Р.Блашко, І.У.Косціна, H . К.Мазоўка, І.А.Маліноўская, М .А.М аўзон, Т.І.Нішт, М.В.Пятроўская, Л.А.Суднік.

Рэдакцыя літаратурнага кантролю Заг. рэдакцыі — Т.М.Бутэвіч; вядучы навуковы рэдактар Е.П.Фешчанка; навуковьм рэдактары В.М.Башак, Г.М .М а­ лей, Т.П.Панчанка, А.А.Федасеева (з 24.8.1995).

Навукова-галіновыя і кантрольныя рэдакцыі Рэдакцыя гісторыі Беларусі Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук В.У.Скалабан (да 14.10.1995), кандыдат гістарычных навук Л.У.Языковіч (в.а. заг. рэдакцыі з 15.10.1995); вядучы навуковы рэдак­ тар А.В.Скараход; навуковыя рэдактары М.І.Аўсяная, В.М.Барадула́на, Ю .В.Бажэнаў, В.В.Гусева, кандыдат гіста­ рычных навук А.В.Іоў, А.А.Мяснікоў, кандьщат гістарычных навук В.С.Пазднякоў; рэдактар Н.А.Дзянісава.

Рэдакцыя мастацка-тэхнічнага афармлення выданняў Заг. рэдакцыі — А.М.Хількевіч; вядучы навуковы рэдак­ тар А.У.Плюшч; навуковьм рэдактары Н.В.Барай, В.У.Мінько; рэдактар В.М.Вераценнікава.

Трупа картаграфіі Г.Р.Шыкунова, Т.У.Кавалеўская.

Трупа тэхнічных рэдактараў Рэдакцыя ўсеагульнай гісторыі з групай гісторыка-дакументальных хронік «Памяць» Заг: рэдакцыі — Г.К.Кісялёў; вядучы навуковы рэдактар З.І.Каршакова; навуковьм рэдактары Л .М Драбовіч, У.Я.Калаткоў, І.В.Камароў, Ф .I.Ка́таева, Н.І.Снытко, Н.В.Шаўрук.

М.І.Грыневіч, Н.М.Ш эвель.

Рэдакцыя фотаздымак і фотаілюстрацый Заг. рэдакцыі — Г.М.Бажанкоў; фотакарэспандэнты А.П.Дрыбас, В.У.Харчанка; фатографы С.А.Жукавень, I. У.Каваленка.

Рэдакцыя філасофіі, эканомікі і права Заг. рэдакцыі — кандьщат філасофскіх навук С .Ф Д убянецкі; вядучыя навуковыя рэдактары Г.А.Маслыка, канды­ дат эканамічных навук У.А.Салановіч; навуковьы рэдактары Т.М.Грынько, В.В.Краснова; рэдактар М.У.Маркевіч.

Рэдакцыя літаратуры, мовы, фальклору і этнаграфіі

Рэдакцыя камп’ютэрнай падрыхтоўкі рукапісау Заг. рэдакцыі — С.А.Макаёнак; інжьшеры Г.А.Гурбо, І.М.Кузьмянкова; аператары С.А.Быткоўская, І.У.Грыцэль, А.У.Гурыновіч, Н.М.Зубкевіч.

Вытворчы аддзел

Заг. рэдакцыі — ІД.Сіпакоў; вядучы навуковы рэдактар кандьщат філалагічных навук І.У.Саламевіч; навуковыя рэдакгары І.С.Александровіч, А.А.Грачанікава, Г.І.Дайлідава, Т.Я.Жэбіт, Т.А.Меляшкевіч.

Заг. аддзела — Т.Р.Рыбакова; інжынеры Т.М.Грыцышын, А.М.Красавіна.

Рэдакцыя мастацтва і архітэктуры

Друкар-элекграфатограф Я.М.Кузьміна.

Заг. рэдакцыі — А.А.Дьшейка; навуковыя рэдактары Л.І.Паўловіч, Л.А.Сівалобчык, Г.А.Фатыхава; рэдактар Л.У.Кучынская.

Рэдакцыя біялогіі, медыцыны і сельскай гаспадаркі

Участак размнажальнай тэхнікі Ф.А.Юркевіч;

пераплётчыца

В.І.Багдановіч, Л.С.Зіза, Г.Дз.Навіцкая, А.В.Семенчукова, Л.В.Суцягіна.

З.К.Надумовіч,

Карэктарская

Заг. рэдакцыі — А.К.Фядосаў; навуковыя рэдактары кандьщаты біялагічных навук Г.У.Вынаеў, Л.В.Кірыленка, Навуковая бібліятэка A. Г.Купцова, навуковьм рэдактары Т.І.Малашэвіч, В.А.ПаЗаг. — Р.В.Ахрэмчык, бібліятэкар-бібліёграф Г.А.Краўзняк, Л.М.Шастакова. чанка.

Рэдакцыя геаграфічных навук

Машынапісиае бюро

Заг. рэдакцыі — кандьщат гістарычных навук В.П.Кісель; Г.Л.Анісімава, А.І.Барнёва, Т.Л.Барысоўская, К.А.Малюнавуковьм рэдактары І.Я.Афнагель, С.А.Крукава, кевіч, Т.М.Саленік.

B. М.Круцько, кандьщат геолага-мінералагічных навук Т.В.Якубоўская; рэдактары С.А.Гарбачова, А.А.Трухан.

Агульная рэдакцыя

Рэдакцыя фізіка-матэматычных і тэхнічных навук Заг. рэдакцыі — кандьщат фізіка-матэматычных навук А.І.Болсун; вядучы навуковы рэдактар У.М.Сацута; навуко­ вьм рэдактары П.С.Габец, Н.П.Ракіцкая, кандьщат хімічных навук Л.М.Скрыпнічэнка, Л.М.Ш ахлевіч, В.А.Юшкевіч.

Л.С.Журава, Т.А.Кароткіна, Т.Ф.Піліповіч, В.М.Пачэпка.

Аддзел эканамічнага аналізу і бухгалтарскага ўліку Л.В.Сіпакова, М.А.Макаранка, Т .ІЛ ук ’янава, А.А.Клкзева, Н.Ю .Пыркіна, А.С.Бельская.

БЕЛ А РУС КА Я

ЭН Ц Ы КЛ А П ЕД Ы Я

ТОМ 1 А — АРШЫН , У томе змешчаны 1104 ілюстрацыі, у т.л. 100 партрэтаў, 59 картаў Мастацкае афармленне Э.Э.Жакевіча, А.М.Хількевіча Мастацкія рэдактары: В.У.Мінько, А.У.Шюшч Тэхнічныя рэдактары: М.І.Грыневіч, Н.М.Шэвель Карэктары: В.І.Багдановіч, Л.С.Зіза, Г.Дз.Навіцкая, З.К.Надумовіч, А.В.Семенчукова, Л.В.Суцягіна Падпісана да друку 25.3.96. Фармат 84x108 '/іб· Гарнітура Таймс. Папера афсетная. Ум. друк. арк. 57,96. Ум. фарб.-адб. 232,7. Ул.-выд. арк. 97,14. Тыраж 10 000 экз. Заказ 839. Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя» імя Петруся Броўкі Дзяржаўнага камітэта Рэспублікі Беларусь па друку. Ліцэнзія ЛВ № 10. Рэспубліка Бе­ ларусь. 220072, г. М інск, вул. Ф.Скарыны, 15а. Надрукавана з арыгінал-макета на Мінскай фабрыцы каляровага друку. Рэспубліка Беларусь. 220115, г. М інск, вул. Каржанеўскага, 20.

Б 43

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. T. 1: А — .Аршын / Рэдкал.: Г.П.Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1996. — 552 с.: іл.

ISBN 985-11-0036-6 (T. 1) ISB N 985-11-0035-8 0304760000— 002 Б ---------------------------- 1— 95 Μ 3 18(03)— 96

ББК 92(4Беи)