ГЛОГЕР
301
узлескаў, падлеску, замацавання яроў і адхонаў. Г .У .В ы н а е ў .
ГЛОГЕР (Gloger) Зыгмунт (3.11,1845, в. Камёнка Ломжынскага пав. Аўгустоўскай губ., Польшча — 15.8.1910), польскі археолаг, этнограф, гісторык, фалькларыст. Вучыўся ў Варшаўскім ун-це. Скончыў Кракаўскі ун-т (1870). 3 1870 y маёнтку Яжэва пад Тыкоцінам.
Будынак тэатра ткамі, укрьггымі калючкамі даўж. 0,5— 15 см. Лісце ад суцальнага да перыста-лопасцевага і перыста-рассечанага. Кветкі двухполыя, пераважна белыя або ружова-белыя (у садовых формаў іншы раз ружовыя або чырвоныя), y паўпарасонікавых або шчыткападобных суквеццях. Цвітуць y канцы мая — пачатку чэрвеня. Плады яблыкападобныя, чырв., амаль чорныя, жоўтыя або зеленаваіа-жоўгыя, выс-
1 Глог: 1 — аднапесціхавы; 2 — калючы.
пяваюць y вер.—кастрычніку. Дэкар., фітамеліярац., вітамінаносныя, харч., тэхн., меданосныя і лек. (экстракг з пладоў або настой з кветак выкарыстоўваюць пры сасудзістых захворваннях) расліны. Плады многіх відаў ядомыя, корм для птушак і звяроў. Размнажаюцца насеннем і атожьткамі. Выкарыстоўваюцца як дэкар. ў адзіночных і групавых пасадках, для стварэння жывых агароджаў,
Зрабіў шмат фалькл.-этнагр. і краязнаўчых экспедыцый па Польшчы, Беларусі, Літве. Асн. працы: «Вясельныя ўрачыстасці» (1869, пад псеўд. Прускі; змясціў бел. матэрыялы з Брэсцкага і Трокскага паветаў), «Кніга рэчаў польскіх» (1896), «Польскі год y жыцці, традыцыі і песні» (1900), «Гістарычная геаірафія зямель даўняй Польшчы» (1900, змеіячаны матэрыялы пра ВКЛ, Беларусь), «Драўлянае будаўніцтва і вырабы з дрэва ў даўняй Польшчы» (т. 1— 2, 1907— 09) і інш. Вьшаў зб. фальклору «Старадаўнія думы і песні», «573 кракавякі» (абодва ў 1877), «Гадавьм звычаі» (1882), «Песні люду» (1892) і інш. Пра жыццё, звычаі, абрады і вераванні бел. народа пісаў y арт. «Земляробчыя абрады» (1867), «Звычаі народа з ваколіц Тыкоціна і Бельска» (1868), «Забабоны і ўяўленні наднарвенскага люду пра птушак, паўзуноў і насякомых» (1877) і інш. Бел. матэрыялы і ў працах пра краязнаўчыя падарожжы (кн. «Далінамі рэк: Апісанні падарожжа ўздоўж Нёмана, Віслы, Буга і Бебжы», 1903; артыкулы «3-над Нёмана», 1872, «Падарожжа Нёманам», 1888, «На хвалях Буга», 1890; «У даліне Бебжы», 1892, і інш.). Даследаваў помнікі археалогіі каменнага і бронзавага вякоў на Гродзеншчыне, Брэстчыне. Сабраў y Яжэве багатую бібліятэку, вял. музейную калекцыю археал., этнагр., археаграфічных, нумізматычных і сфрагістычных матэрыялаў. Тут захоўваліся бел. матэрыялы са збораў М.Федароўскага, А.Кіркора, Я. і К.Тышкевічаў, А.Ельскага і інш. У яго «Старапольскай энцыклапедыі» (т. 1— 4, 1900— 03, 5-е выд. 1985) каля 1000 ілюстрацый, шматлікія бел. матэрыялы па гісторыі, геаграфіі, драўлянай і мураванай архітэктуры, кнігадрукаванні, матэрыяльнай і духоўнай культуры беларусаў, якія Г. збіраў і даследаваў усё жыццё. T e .\
Notatki archeologiczne Michala Fede-
302
ГЛОДАВА
rowskiego z okolic Stonima. Kurhany pod Wiszowem. Warszawa, 1882. Літ .'. С а л а м е в і ч Я. Міхал Федароўскі. Мн., 1972; F e d e r o w s k i М. Zygmunt Gloger. Warszawa, 1912; S y s k a H. Zygmunt Gloger. Warszawa, 1963; Zygmunt Gloger — badacz przeszlosci ziemi ojczystej. Warszawa, 1978; K o m o r o w s k a T. Gloger: Opowiesc biograficzna. Warszawa, 1985. І.У .С а л а м е в іч .
ГЛОДАВА, возера ў Пастаўскім р-не Відебскай вобл., y бас. р. Мядзелка, за 6 км на Пд ад г. Паставы. Пл. 0,35 км2, даўж. 1,6 км, найб. шыр. 450 м, найб. глыб. 6 м, даўж. берагавой лініі 4 км. Пл. вадазбору 13,6 км2. Схілы катлавіны выш. 2—4 м, на Пд і У да 10 м, парослыя хмызняком, y верхняй ч. разараньм. Берагі нізкія, месцамі высокія, пад хмызняком. Мелкаводдзе вузкае, пясчанае, дно пераважна глеістае. Зарастае. На Пд упадае ручай з воз. Доўжа, на П н выіхякае ручай y воз. Задзеўскае. ГЛОМА (Glomma), рака на Пд Нарвегіі, адна з самых вял. на Скандынаўскім п-ве. Даўж. 611 км, пл. бас. 41,8 тыс. км2. Пачынаецца з азёр на У Сёр-Трэндэлага, цячэ па даліне Эстэрдаль, перасякае мноства азёр, утварае вадаспады. Упадае ў праліў Скагерак. Сярэдні расход вады 440 м3/с. Лесасплаў. ГЭС. Суднаходства на асобных участках. ГЛОРЫ Я (ад лац. gloria упрыгажэнне, арэол), аптычная з ’ява ў атмасферы ў выглядзе каляровых кольцаў вакол ценю назіральніка (ці прадмета, што знаходзіцца каля яго), калі цень падае на воблака або слой туману. Часта назіраецца ў гарах (калі воблака знаходзідца ніжэй назіральніка) ці ў час палётаў над воблакамі. Абумоўлена дыфракцыяй святла на кроплях вады. Колеры ў Г.: унутры блакітны, звонку чырвоны. «ГЛОС ЗНАД HÉMHA» («Glos znad Niemna»), газета. Выдаецца ў Гродне з снеж. 1989 на польскай мове Саюзам палякаў y Беларусі (СПБ). У 1990—91 выходзіла нерэгулярна, друкавалася ў Польшчы пры садзейнічанні т-ва «Польская супольнасць». У 1992 выходзіла 2 разы на тыдзень, з 1993 штотыднёва. Асвятляе жыццё палякаў y Беларусі, дзейнасць СПБ, змяшчае матэрыялы па гісторыі, краязнаўстве, літ. творы. ГЛОСА (ад грэч. glossa мова, гаворка), 1) y антычнасці рэдкаўжывальнае, незразумелае слова ў пісьмовым помніку, якое патрабавала тлумачэння. 2) Тлумачэнне або пераклад незразумелага слова на палях ці паміж радкамі рукапісу, друкаванага выдання. Існавалі зборы Г. з адпаведньмі каментарыямі да іх (гл. Гласарый). У сярэднія вякі Г. выкарыстоўвалі пры тлумачэнні біблейскіх і юрьш. тэкстаў. У бел. пісьменства Г. ўвёў Ф.Скарына. Рыхтуючы да друку Біблію, «Псалтыр», «Апостал» і «Малую падарожную кніжыцу», ён імкнуўся зра-
біць іх зразумелымі для простых людзей, таму ў якасці Г. браў словы жывой нар. мовы («кнвоть — скрння», «Снонь — гора»). Скарьшінскую традыцыю прадоўжылі С. Будны ў «Катэхізісе», В.Цяпінскі ў «Евангеллі» і інш. 3) Цвёрдая форма верша ў ісп. паэзіі 14— 17 ст. — верш з некалькіх строф (звычайна 4 дзесяцірадкоўяў з эпіграфам, які складаецца з апошніх радкоў кожнай страфы і тлумачыцца наступнымі строфамі. У бел. паэзіі класічную форму Г. y аднайменным вершы выкарыстаў С.Кавалёў. ГЛОТАГЕНЕЗ (ад грэч. glôtta мова + ... генез), працэс станаўлення чалавечай натуральнай гукавой мовы. Праблема Г. звязана з паходжаннем мовы і вывучаецца комплексна як мовазнаўствам (пераважна параўнальна-гістарычным мовазнаўствам і гіст. тыпалогіяй), так і інш. навукамі аб чалавеку. Супастаўляючы прамовы асобных макрасем’яў, параўнальна-гістарычны метад дазваляе акрэсліць формы верагоднай зыходнай мовы Homo sapiens (сучаснага чалавека); гіст. тыпалогія дапамагае вьмвіць найб. верагодныя шляхі фарміравання асн. моўных катэгорый. Здольнасць падтрымліваць зносіны развівалася ў чалавека ў адпаведнасці з развіццём пэўных зон мозга: спачатку жэставыя зносіны (правае паўшар’е), потым аднаслоўныя абазначэнні прадметаў словамі (заднія зоны левага паўшар’я) і ўтварэнне звязных сказаў (скронева-лобныя зоны левага паўшар’я). Тэорыю Г. на працягу 20 ст. распрацоўвалі лінгвісты А.Трамбеці, Б.Разенкранц, антраполагі В.В.Бунак, Г.У.Хьюз, АЛіберман, палеанеўролаг В.І.Качаткова. У 1984 засн. Міжнар. т-ва па даследаванні Г. з цэнтрам y Парыжы. Л і т .: Я к у ш н н Б.В. Гнпотезы о пронсхожденнн языка. М., 1984. А .М .Р у д э н к а .
ГЛОТАХРАНАЛ0ГІЯ (ад грэч. glôtta мова + храналогія), галіна параўнальнагістарычнага мовазнаўства, якая займаенца выяўленнем хуткасці моўных змен, што служыць падставай для вызначэння часу аддзялення роднасных моў (гл. Роднасць моў) і ступені блізкасці паміж імі. Створана амер. лінгвістам М.Сводэшам y 1948— 52. Грунтуецца на дапушчэнні, шго ў мовах свету існуе універсальная ч. слоўніка (адлюстроўвае фундаментальныя паняцці), якая прыкладна ў аднолькавым тэмпе змяняецца ў розныя эпохі. Л іт :. С в о д е ш М. Лекснкостатнсгаческое датнрованне донстормческнх этннческнх контактов: Пер. с англ. / / Новое в лннгвнстаке. М., 1960. Вып. 1. А .М .Р у д э н к а .
ГЛОТКА, пярэдні аддзел стрававальнага тракту і дыхальных шляхоў чалавека і пазваночных жывёл, злучае поласць рота і носа з гартанню і страваводам. У ч а л а в е к а размешчана на ўзроўні 6 верхніх шыйных пазванкоў. У Г. адрозніваюць 3 аддзелы: насаглотку (злучаецца праз яўстахіеву трубу з барабаннай поласцю сярэдняга вуха), ротаглотку і гартанаглотку. Сценкі Г. маюць 4 абалонкі: слізістую, фіброзную, мышачную, вонкавую, злучальнатканкавую. Лімфоідная тканка слізістай абалонкі ўтварае глотачнае лімфаэпітэліяльнае
кольца з 6 міндалін. Асн. функцыя Г. — правядзенне стравы ў стрававод. У б е с п а з в а н о ч н ы х жывёл Г. — пярэдні аддзел кішкі, якім яны захопліваюць ежу. ГЛУБА, возера, гл. Глыба. ГЛУБЕЛЬКА, возера ў Мядзельскім р-не Мінскай вобл., y бас. р. Страча, за 35 км на П нЗ ад г. Мядзел, y межах ландшафтнага заказніка Блакітныя азёры. Пл. 0,09 км , даўж. 520 м, найб. шыр. 350 м, найб. глыб. 17 м., даўж. берагавой лініі каля 1,7 км. Пл. вадазбору 0,41 км2. Схілы катлавіны выш. 10— 20 м, на У да 35 м, пясчаныя і супясчаныя, параслі лесам. Берагі нізкія, забалочаныя, пад хмызняком, на У і ПнЗ зліваюцца са схіламі. У цэнтры возера востраў пл. 0,1 га. Дно сапрапелістае. Вызначаецца высокай празрыстасцю вады, маляўнічым наваколлем. У возеры расце меч-трава (занесена ў Чырв. кнігу Рэспублікі Беларусь). Упадае ручай з воз. Ячмянец, выцякае ручай y воз. Глубля. ГЛУБЛЯ, возера ў Мядзельскім р-не Мінскай вобл., y бас. р. Страча, за 35 км на П нЗ ад г. Мядзел, y межах ландшафгнага заказніка Блакіт нш азёры. Пл. 0,47 км2, даўж. 1,15 км, найб. шыр. 510 м, найб. глыб. 26,8 м, даўж. берагавой лініі 3,3 км. Пл. вадазбору 1,43 к м . Схілы катлавіны выш. да 35 м, пясчаныя, параслі лесам. Берагі зліваюцца са схіламі, на П нЗ і Пд забалочаныя. Мелкаводдзе вузкае, пясчанае, глыбей дно сапрапелістае. Вызначаецца высокай празрыстасцю вады, маляўнічым наваколлем. Зарастае. Упадае ручай з воз. Глубелька, выцякае ручай y р. Страча. ГЛЎЗСКІ Міхаіл Андрэевіч (н. 21.11.1918, Кіеў), рускі акцёр. Нар. арт. СССР (1983). Скончыў Шкоду кінаакцёра пры кінастудыі «Масфільм» (1940). У 1940— 46 y Цэнтр. т-ры Сав. Арміі, з 1946 y Тэатры-студыі кінаакцёра. 3 1939 здымаецца ў кіно. Вострахарактарны акцёр, майстар эпізода. Стварыў псіхалагічна глыбокія, унутранаканфліктныя характары ў фільмах: «У агні броду няма», «На вайне як на вайне», «Місія ў Кабуле», «Бег», «Прыйшоў саддат з фронту» (Дзярж. прэмія Расіі 1973), «Маналог», «Полымя» (Сярэбраны медаль імя А Даўжэнкі, 1975), «Апошняя ахвяра», «Спыніўся поезд», «Без сонца», «Паміраць не страшна» і інш. ГЛУСК, гар. пасёлак, цэнгр Глускага р-на Магілёўскай вобл., на р. Пціч. Вузел аўтадарог на Бабруйск, Старыя Дарогі, Любань, Акцябрскі. За 170 км ад Магілёва, 33 км ад чыг. ст. Ратміравічы, на лініі Бабруйск—Акцябрскі. 8,5 тыс. ж. (1995). У пісьмовых крыніцах упамінаецца з 2-й пал. 15 ст. як Стары Г. (пазнейшы Глуск Пагаралы); y 16— 19 ст. — вядомы як Г. Дубровіцкі. Належаў Гальшанскім, Хадкевічам, Палубінскім, Чартарыйскім, Радзівілам. У 16 ст. пабудаваны Г л у с к і з а м а к . У 18 ст. ў складзе Рэчыцкага пав. Мінскага ваяводства, з 1791 y Случарэцкім пав. Навагрудскага ваяводства. 3 1793 y Рас. імперыі, мястэчка ў Бабруйскім
культур, бульбы. Прадпрыемствы харч. (пладова-агародніннай, масласыраробнай), дрэваапр. (мэблевай) прам-сці; вытв-сць буд. матэрыялаў. Лясгас. Па тэр. раёна праходзяць аўтадарогі Слуцк— Бабруйск, Бабруйск-— Глуск— Любань, Глуск— Акцябрскі. У раёне 11 сярэдніх, 5 базавых, 3 пач., 2 муз., дзіцяча-юнацкая і санаторная школы. 14 дашкольных устаноў, 27 клубаў, 26 б-к, 3 бальніцы, 20 фельч.-ак. пунктаў, 2 амбулаторыі, паліклініка. П омнік архітэк4 сярэднія i 1 муз. школы, Дом куль- туры — Казьмадзям’янаўская царква туры, 2 б-кі, бальніца, аптэка, амбула(1814) y в. Гарадок. Выдаецца газ. «Раторыя, камбінат быт. абслугоўвання, дзіма». Г.С.Смалякоў. аддз. сувязі. Мемарыяльны комплекс ГЛУСКІ СКАРБ. Знойдзены ў г.п.Глуск землякам. Помнік двойчы Герою Сав. y 1960 y збане з чырв. медзі. Ухаваны ў Саюза С.Ф.Шутаву. Магілы ахвяр факанцы 1750-х г. Вядома 760 сярэбраных шызму. А .П .Г р ы ц к е в іч . і білонных манет 1587— 1733 Рэчы ПасГЛУСК ПАГАРЭЛЫ, назва в. Гарадок палітай, 1640— 1786 Прусіі, 1611— 54 Глускага р-на ў 16 — пач. 19 ст. Шведскай Прыбалтыкі. Асаблівую цікаГЛУСКІ ЗАМАК. Існаваў y 16— 18 ст. y васць маюць літ. шастак, выпушчаны ў Глуску Дубровіцкім (цяпер г.п. Глуск 1706 Гродзенскім манетным дваром, і Магілёўскай вобл.). Драўляны замак польскі шастак 1678(?) з кантрамаркай быў пабудаваны на ўзвышанай частцы правага берага р. Пціч, на месцы гарадзішча эпохі ранняга жал. веку і Кіеўскай Русі. На мяжы 16— 17 ст. пабудаваны новы 5-бастыённы замак, абнесены глыбокім і шырокім ровам. У Г.з. былі цэйхгаўз з ваен. рыштункам, гарнізонная казарма, студня, кухня, стайня, сажалкі. У 17 ст. пабудаваны касцёл. Тут знаходзіўся пастаянны гарнізон, меліся рамеснікі розных прафесій. У 16 ст. замак з’яўляўся важным стратэг. пункгам на шляху набегаў крымскіх татар. У нар.-вызв. вайну 1648— 51 y кастр. 1648 яго занялі бел. сяляне і ўкр. казакі. Моцна пацярпеў замак і ў час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67. Існаваў да канца 18 ст., пасля прыйшоў y заняпад. ГЛУСКІ РАЁН, на ПдЗ Магілёўскай вобл. Утвораны 17.7.1924. Пл. 1,3 тыс. к м . Нас. 22,6 тыс. чал. (1996), гарадскога 37%. Сярэдняя шчыльн. 17 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Глуск. 106 сельскіх нас. пунктаў, 9 сельсаветаў: Бярозаўскі, Завалочыдкі, Казловіцкі, Калаціцкі, Каткаўскі, Кіраўскі, Клятнянскі, y выглядзе вензеля аднаго з князёў ПаСлаўкавідкі, Хваставіцкі. тоцкіх. Часткова скарб захоўваецца ў Раён размешчаны ў межах Ц э н т р а л ь н а б я р э Магілёўскім абл. краязнаўчым і Бабруйз ін с к а й р а ў н ін ы і П р ы п я ц к а га П а л е с с я . Паверхня раўнінная. Пераважаюць выш. 140— 160 скім краязнаўчым музеях. м, найвыш. пункт 177,9 м (каля в. Горнае). ГЛУТАМІН, Б-р-амід-Б-глутамінавай Карысныя выкапні: торф, сапрапелі, буд. кіслаты, C5H10O3N2, заменная амінакіспяскі, цагельныя гліны. Сярэдняя т-ра студз. лата ў раслін, жывёл і мікраарганізмаў; -6,5°С, ліп. 18,1°С. Ападкаў 601 мм за год. Вегетацыйны перыяд 192 суг. Найб. р. Пціч амінакіслотны кампанент бялкоў і поліз прьгтокамі Зарудзеча, Ліса, Бежыца, Дапептыдаў. У свабодным стане ў значнай колька з Ольніцай; невял. азёры Выгада і Дзіколькасці ёсць y раслін, сардэчнай і кае. Пашыраны дзярнова-падзолістыя, тарфяшкілетных мышцах, мозгу. Важнейшае на-балотныя, дзярнова-падзолістыя забалочазлучэнне азоцістага абмену, з дапамогай ныя глебы. Лясы займаюць 53% тэр. раёна; якога пераносяцца амінагрупы (перапераважаюць хваёвыя, бярозавыя, чорнаальамінаванне). Пры ўтварэнні Г. з глутаховыя лясы. Асн. балотныя масівы — Даколька, Барбарова, Дзікае Балота і інш. мінавай к-ты ў раслін і многіх жывёл абясшкоджваецца таксічны аміяк. Адзін Агульная плошча с.-г. ўгоддзяў 50,5 з прадуктаў першаснага звязвання матыс. га, з іх асушаных 21 тыс. га. На 1.1.1996 y раёне 12 калгасаў, 3 саўгасы, лекулярнага азоту клубеньчыкавьімі бактэрыямі і свабодна жывучымі азот31 фермерская гаспадарка. Асн. галіны фіксатарамі. Дае пачатак біясінтэзу ш эсельскай гаспадаркі — малочна-мясная рагу амінакіслот (трыптафану, гістыдзіжывёлагадоўля, ільнаводства, рыбагану, гліцыну, аспарагіну, аланіну і інш.), доўля. Пасевы збожжавых і кармавых пав. У 1864 меў каля 3 тыс. ж.; y 1897 каля 5328 ж., 500 дамоў, нар. вучылішча,' касцёл, 2 царквы, 5 сінагог. У 1911 y Г. 6680 ж., 3 гарбарныя з-ды, драўнянастужкавая мануфактура, 22 крамы. 3 17.7.1924 цэнтр Г л у с к а г а р а ё н а , з 27.9.1938 — гар. пасёлак. У 1939 — 5125 ж. У Вял. Айч. вайну з 28.6.1941 акупіраваны ням.-фаш. захопнікамі, якія загубілі ў Г. каля 3 тыс. чал. Вызвалены 27.6.1944 y ходзе Б а б р у й с к а й а п е р а ц ы і 1944. У 1960 y Г. знойдзены Г л у с к і с к а р б . У 1962—66 y Бабруйскім р-не. У 1977 y Г. 6,4 тыс. ж. Прадпрыемствы харч., дрэваапр. прам-сці.
г л у т э л ін ы _______________ 303 пурынавых і пірымідзінавых асноў, гексозаміну, рыбафлавіну, фоліевай к-ты і інш.; можа ператварацца ў 1-кетаглутарат — прамежкавы прадукт цыкла лімоннай к-ты, які пастаўляе вуглярод на сінтэз глюкозы. ГЛУТАМІНАВАЯ КІСЛАТА, а - а м і наглутаравая кіслата, HOOCCH2CH 2C H N H 2COOH; важнейшая заменная амінакіслата. Уваходзідь y састаў практычна ўсіх прыродных бялкоў і інш. біялагічна актыўных рэчываў (глутатыёну, фоліевай к-ты, фасфатыдаў). У свабодным стане ёсць ва ўсіх тканках жывых арганізмаў, займае ключавое становішча ў азоцістым абмене. Сукупнасць абарачальных ферментатыўных рэакцый пераносу амінагруп y жывых арганізмаў (пераамінаванне) адбываецца ў сістэме Г.к. — глутаміна-кетаглутаравая к-та. Біясінтэз Г.к. — галоўны шлях асіміляцыі аміяку ў многіх арганізмаў. Г.к. ўдзельнічае ў біясінтэзе многіх заменных амінакіслот, пурынаў; y клетках ц.н.с. пераносіць іоны калію К+ і абясшкоджвае аміяк, выконвае функцыю медыятара. Вьпсарыстоўваецца як смакавая дабаўка да харч. прадуктаў і як лекавы сродак. ГЛУТАРАВАЯ КІСЛАТА, п р а п а н - 1 , 3-дыкарбонавая кіслата, Н О О С-(С Н 2)з-СООН, крыпггалічная двухасноўная к-та. Т-ра плаўлення 97,5°С, добра растваральная ў вадзе, спірце, бензоле. П а хім. уласцівасцях аналагічная інш. двухасноўным к-там. Утвараецца пры біял. распадзе лізіну ў печані жывёл і чалавека, ёсць y соку рэпы, буракоў, прамыўных водах сырой авечай шэрсці. Вытворнае Г.к. — а амінаглутаравая к-та (глутамінавая к-та) адыгрывае значную ролю ў азоцістым абмене, ужываецца як лекавы сродак. ГЛУТАТЫЁН, y-L- г л у т а м і л -LЦЫСТЭІНГЛІЦЫН, C10H17Ô6N3S, унутрыклетачны трыпептьш, складзены з астаткаў трох амінакіслот — глутамінавай, цыстэіну і гліцыну. Ёсць y высокіх канцэнтрацыях практычна ва ўсіх жывых клетках. Mae важнае значэнне для акісляльна-аднаўленчых рэакцый y сувязі са здольнасцю сульфгідрыльнай групы (-SH) цыстэіну акісляцца з утварэннем дысульфіднага мастка. Асн. функцыя Г. — захаванне SH-групы бялкоў y адноўленым стане. Выконвае спецыфічную ролю пры разбурэнні таксічнага перакісу вадароду, аднаўленні акісленай формы аскарбінавай к-ты. Служыць кафактарам асобных ферментаў, асабліва пратэінаў, адыгрывае пэўную ролю ў транспарце амінакіслот праз клетачныя мембраны. Г. атрымліваюць з дражджэй і сінтэтычна; выкарыстоўваюць пры біяхім. даследаваннях, кансерваванні крыві. ГЛУТЭЛІНЫ (ад лац. gluten клей), простыя бялкі насення злакаў і зялёных частак раслін. Раствараюцца ў разбаўле-
304
ГЛУХАНЕМАТА
ных к-тах і шчолачах, не раствараюцца ў нейтральных растваральніках. З ’яўляюцца запаснымі бяж ам і, якія разам з праламінамі назапашваюцца ў эндасперме насення. Найб. вывучаны глутэнін пшаніцы і ячменю, арызепін рысу і Г. кукурузы. Г. багатыя астаткамі глутамінавай к-ты і лізіну; добра засвойваюцца арганізмам чалавека і жывёл. ГЛУХАНЕМАТА, адсутнасць ці цяжкае парушэнне слыху і звязаная з гэтым адсутнасць мовы. Прычыны ўзнікнення Г. — прыроджаная ці набытая ў раннім дзяцінстве (1—2 гады) глухата. У сучаснай педагогіцы і медыцыне тэрмін Г. лічаць устарэлым. Заняткі з выкарыстаннем сурдапед. прыёмаў навучання дазваляюць навучыць глухога гаварыць. ГЛУХАТА, адсутнасць або недастатковасць слыху. Адрозніваюць прыроджаную, набытую, аднабаковую і двухбаковую Г. Прыроджаная бывае ад няправільнага развіцця і фарміравання вуха; можа быць ад перанесеных пры цяжарнасці вірусных хвароб, уздзеяння на арганізм цяжарнай жанчыны таксічных рэчываў. Прычыны набытай Г. — інфекц. хваробы (менінгіт, грып, сіфіліс, адзёр і інш.), запаленне унугр. вуха, атыт, доўгае ўздзеянне моцных гукаў і шумаў, парушэнне кровазвароту ўнутр. вуха, уздзеянне на арганізм таксічных рэчываў. Г. двухбаковая, прыроджаная або набытая ў раннім дзяцінстве, выклікае гл у х а н е м а т у . Лячэнне: хімія- і фізіятэрапія, хірургічнае. Пры няпоўнай Г. карыстаюцца слыхавымі апаратамі. П А .Ц ім а ш э н к а .
ГЛУХАЎ, горад на Украіне, цэнтр раёна ў Сумскай вобл., на р. Эсмань. 35,9 тыс. ж. (1992). Чыг. станцыя. Машынабудаванне і металаапр. (вытв-сць агрэгатных вузлоў, сродкаў выліч. тэхнікі, алектраапаратуры і інш.), лёгкая, харч. (плодакансервавая, сыраробная, камбікормавая, мясная) прам-сць.
(з 1908), Т л у ш с к і ш к л о з а в о д , смалярны з-д, млын, карчма. У 1917 — 581 ж., 96 двароў. 3 1924 y складзе 1-га Бабруйскага, з 1927 Бабруйскага р-наў. У 1931—60 цэнтр Рымавецкага с/с. 3 15.7.1935 рабочы пасёлак. У 1941—44 акупіравана ням.-фаш. войскамі, y 1942—43 дзейнічала падп. група (больш за 40 чал.). У 1970 y Г. 1943 жыхароў.
Шклозавод, прадпрыемствы харч. і лёгкай прам-сці. Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. У Г. пахаваны бел. пісьменнік А.Адамовіч. ГЛУШАК Тамара Сцяпанаўна (н. 3.1.1927, г. Луганск, Украіна), бел. мовазнавец-германіст. Д -р філал. н. (1991), праф. (1992). Скончыла 1-ы Маскоўскі пед. ін-т замежных моў (1954). 3 1961 y Арэнбургскім пед. інце, з 1965 y Мінскім лінгвістычным унце (у 1965— 77 заг. кафедры). Даследаванні ў галіне параўнальнай граматыкі германскіх моў, распрацоўвае праблемы функцьмнальнага плана ням. і часткова англ. моў. Аўтар працы: «Функцыянальная стылістыка нямецкай мовы» (1981), a таксама арт. «Стан і асноўныя напрамкі лінгвастылістычнай праблематыкі ў мовазнаўстве Беларусі» (1979), «Моўная намінацыя і грамадска-культурны працэс» (1991) і інш. ГЛУШАКОЎ Валерый Ігнатавіч (н. 1.9.1926, г. Бабруйск Магілёўскай вобл.), бел. спявак (лірычны тэнар). Нар. арт. Беларусі (1964). Скончыў Бел. кансерваторыю (1956, клас Я.Віцінга). У 1954— 56 саліст Бел. філармоніі, y 1956— 78 — Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Валодае гібкім голасам цёплага тэмбру, майстэрствам стварэння псіхалагічна выразных вобразаў, асабліва лірычнага плана. Сярод роляў y нац. операх: Андрэй, Супонька, Пётр («Калючая ружа», «Калі ападае лісце», «Зорка Венера» Ю .Семянякі), Уронак («Яснае світанне» А.Туранкова), Марцін
(«Міхась Падгорны» Я.Цікоцкага); y класічных — Уладзімір Ігаравіч («Князь Ігар» А.Барадзіна), Звездачот, Індыйскі госць («Залаты пеўнік» М.РымскагаКорсакава), Юродзівы («Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага), Ацдрэй («Запарожац за Дунаем» С.Гулак-Арцямоўскага), Фауст («Фауст» Ш Туно), Надзір («Шукальнікі жэмчугу» Ж .Бізэ), дэ Грые, Вертэр («Манон», «Вертэр» Ж.М аснэ), Герцаг, Альфрэд («Рыгалета», «Травіята» Дж.Вердзі), Энца («Джаконда»
В.І.Глушакоў
А.Панк’елі), Рудольф («Багема» Дж.Пучыні). Л і т З а г а р о д н і Г. Валерый Глушакоў / / Слова пра майстроў сцэны. Мн., 1967. А .Я .Р а к а в а .
ГЛУШАКОЎ Васіль Сяргеевіч (н. 27.7.1924, в. Дзерабуж Смаленскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне аўтамабілетрактарабудавання. Д -р тэхн. н. (1990), праф. (1992). Скончыў Бел. політэхн. ін-т (1957). 3 1957 на Мінскім трактарным з-дзе, з 1978 y Бел. аграрным тэхн. ун-це. Навук. працы па ўдасканаленні энергет. установак аўтатрактарнага тыпу і распрацоўцы аптымальных тэмпературных рэжымаў іх эксплуатацыі. Т в '.
Тракторы н автомобнлн. М., 1985 (у
сааўт.).
Упершыню ўпамінаецца ў гіст. дакументах y 1152. 3 1708 рэзідэнцыя ўкр. гетманаў, з 1772 — Маларасійскай калегіі. Шматлікія помнікі архітэктуры 17— 19 ст., y т.л. Гамалееўскі манастыр (засн. ў 1702), цэрквы Мікалаеўская (канец 17 ст.), Праабражэнская (1765) і інш.
ГЛУХАЯ КРАПІВА, кветкавая расліна, гл. ў арт. Яснотка. ГЛУХІ, вёска ў Быхаўскім р-не Магілёўскай вобл., каля р. Грэза, каля аўтадарогі Магілёў— Бабруйск. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 17 км на П нЗ ад Быхава, 40 км ад Магілёва. 443 ж., 214 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. ГЛУІПА, рабочы пасёлак y Бабруйскім р-не Магілёўскай вобл. На аўтадарозе Бабруйск—Слудк за 26 км ад Бабруйска. 1,7 тыс. ж. (1997). Паселішча ўзнікла ў сувязі з буд-вам шклозавода (засн. ў 1869) і развіццём дрэваапр. промыслаў. У пач. 20 ст. тут пражывала 240 чал., працавалі Г л у ш с к а я л е с а п іл ь н а я ф а б р ы к а
У.С.Глушакоў
В.Глушакоў y ролях Марціна (злева) і кавалера дэ Грые.
ГЛУШАКОЎ Ігар Валер’евіч (н. 29.12.1953, Мінск), бел. музыказнавец. Канд. мастацтвазнаўства (1989). Сын В.І.Глушакова. Скончыў Бел. кансерваторыю (1978). 3 1978 рэдактар муз. перадач Бел. тэлебачання, з 1981 супрацоўнік ІМ ЭФ АН Беларусі, з 1989 выкладае ў Бел. пед. ун-це (з 1991 заг. кафедры). Аўтар манаграфіі «Класічная драма на беларускай опернай сцэне» (1990), рэцэнзій, артыкулаў пра нац. опернае мастацтва, творчых партрэтаў дзеячаў бел. муз. культуры, адзін з аўтараў кн. «Музычны тэатр Беларусі, 1917— 1959» (1993). Н .А .Ю у ч а н к а . ГЛУШАКОЎ Уладзімір Сцяпанавіч (н. 7.4.1952, г.п. Давьід-Гарадок Брэсцкай вобл.), бел. пісьменнік. Вучыўся ў БДУ (1976—78). Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага ў Маскве (1982). Працаваў y час. «Нёман» (1979—88). 3 1991 y час. «Беларуская думка». Друкуецца з 1974. Піша на рус. і бел. мовах. Аўтар аповесці «Насенне» (1979), раманаў «Цвіценне каліны» (1987), «На кругі свае» (1990), «Расплата» (1993). Яго проза адметная грамадз. адказнасцю, публіцыстычнасцю, уменнем паказаць жыццё ў самых істотных праявах. Вядомы як публіцыст (кн. «Цёплае лісце таполяў», 1984). ГЛУШАНКОЎ Нічыпар Эмануілавіч (14.3.1902, в. Зубры Горацкага р-на Магілёўскай вобл. — 20.12.1959), генераллейтэнант авіядыі (1944). Скончыў пях. школу (1921), школу лётчыкаў (1929), курсы ўдасканалення камсаставу ВПС (1939). У Чырв. Арміі з 1921. Удзельнік вайны ў Іспаніі 1936— 39. У Вял. Айч. вайну на К рьмскім і Закаўказскім франтах: нам. камандуючага, камандуючы ВПС. Да 1954 камандуючы ВПС ваен. акругі, да 1958 y ваен.-навуч. установах. ГЛУШКАВІЦКАЕ РАДОВІШ ЧА БУДАЎНГЧАГА КАМЕНЮ, за 0,7 км на Пд— ПдЗ ад в. Глушкавічы Лельчыцкага р-на Гомельскай вобл. — адзіны пункт на Беларусі, дзе крышт. фундамент выходзіць на паверхню. Паклад належыць да верхняга архею — ніжняга пратэразою і прымеркаваны да паўн. ч. Украінскага крышталічнага шчыта. Карысныя выкапні: дробна-, сярэдне-. і буйназярністыя граніты і гранадыярыты, біятытавыя і біятытава-плагіяклазавыя гнейсы. Разведаньы запасы 10.3 млн. м3, перспектыўныя 5,6 млн. м . Ускрышныя пароды — пяскі, супескі, кара выветрывання і выветраныя крышт. пароды магутнасцю 1,4— 9 м. Карысная тоўшча і ўскрышныя пароды абводненьм. Граніты, гранадьмрыты і гнейсы прыдатныя на выраб друзу і як напаўняльнікі бетону. Радовішча распрацоўваецца друзавым з-дам (в. ГлушА .П .Ш ч у р а ў . кавічы). ГЛУШКАВІЧЫ, вёска ў Лельчыцкім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 50 км на ПдЗ ад Лельчыц, 257 км ад Гомеля, 110 км ад чыг. ст. Жыткавічы. 2367 ж., 715 двароў (1996). Друзавы з-д, кар’ер «Граніт» (гл. Глуш-
кавіцкае радовішча будаўнічага каменю). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, аддз. сувязі. Царква. Магіла ахвяр фашызму. ГЛУШ КО Валянцін Пятровіч (2.9.1908, г. Адэса, Украіна — 1989), савецкі вучоны; адзін з заснавальнікаў ракетнай тэхнікі і касманаўтыкі. Акад. AH СССР (1958, чл.-кар. 1953). Двойчы Герой Сац. Працы (1856, 1961). Сапраўдны чл. Міжнар. акадэміі астранаўтыкі (1976). Скончыў Ленінградскі ун-т (1929). 3
В.П Глушко.
В.М.Глушкоў.
1929 y Газадынамічнай лабараторыі і інш. установах AH СССР. Навук. працы па стварэнні вадкасных ракетных рухавікоў (ВРР) і касм. апаратаў. Канструктар першага ў свеце электратэрмічнага ракетнага рухавіка (1929— 33) і першых сав. ВРР (1930— 31). Кіраваў распрацоўкай ВРР, што выкарыстоўваліся на сав. ракетах-носьбітах. Ленінская прэмія 1957. Дзярж. прэмія СССР 1967, 1984. Залаты медаль імя К.Э.Цыялкоўскага AH СССР (1958). Тв:. Ракеты, нх устройство н прнмененне. М.; Л., 1935 (разам з Г.ЭЛангемакам); Путь к ракетной техннке: Нзбр. тр., 1924— 1946. М., 1977.
ГЛУШ КОЎ Віктар Міхайлавіч (24.8.1923, г. Растоў-на-Доне, Расія — 30.1.1982), украінскі вучоны ў галіне матэматыкі, кібернетыкі і выліч. тэхнікі. Акад. АН Украіны (1961), AH СССР (1964). Герой Сац. Працы (1969). Скончыў Новачаркаскі політэхн. ін-т і Растоўскі ун-т (1948). 3 1957 дырэкгар Выліч. цэнтра, з 1962 — Ін-та кібернетыкі АН Украіны, якому ў 1982 прысвоена імя Г.; віцэ-прэзідэнт АН Украіны (з 1962). Асн. навук. працы па алгебры, эканам. кібернетыцы, тэорыі аўтаматызаваных сістэм кіравання і сістэм штучнага інтэлекту. Н а аснове створанай ім тэорыі лакальна бікампактных груп рашыў абагульненую 5-ю праблему Гільберта. Пад яго кіраўнішгвам створаны першая ў СССР кіроўная ЭВМ «Днепр», серыя ЭВМ «Мір». Шматпрацэсарныя выліч. комплексы ЕС-2701, ЕС-1766 і інш. Ленінская прэмія 1964. Дзярж. прэмія СССР 1968, 1977. Дзярж. прэмія Украіны 1970. У 1982 y AH Ўкраіны засн. Прэмія імя Г. Тв:. Кнбернетлка, вычлсллтельная технлка, лнформатлка: Нзбр. тр. T. 1—3. Клев, 1990. М .І І .С а в ік .
ГЛУШНАНКА
305
ГЛУШ КОЎСКІ Адам Паўлавіч (1793, С.-Пецярбург — паміж 1868 і 1870), рускі артыст балета, балетмайстар, першы тэарэтык і гісторык рус. харэаграфіі. Скончыў Пецярбургскую балетную школу (1809), вучыўся ў I .Вальберха і Ш .Дзідло. У 1808— 11 танцаваў на пецярбургскай сцэне, y 1812— 31 y Вял. т-ры ў Маскве. Спачатку выступаў y віртуозным рэпертуары, пазней выконваў пантамімныя і характарныя ролі. У 1812— 39 кіраўнік балетнай школы і гал. балетмайстар Вял. т-ра. Паставіў болып за 39 арыг. спектакляў. Прапагандаваў нац. фальклор, даў узоры тэатралізацыі рус. нар. танцаў. Ставіў і шматакгавыя балеты-меладрамы ў стылі «рамана жахаў». Увасобіў 14 балетаў Дзідло. Упершыню стварыў спектаклі на тэмы рус. л-ры, y т.л. «Руслан і Людміла, або Звяржэнне Чарнамора...» Ф.Ш ольца паводле А.Пушкіна (1821, выканаў таксама партыю Руслана) і інш. Аўтар літ. прац, y якіх шмат кашт. звестак і разважанняў пра балет 1-й пал. 19 ст. («Успаміны балетмайстра», 1940). ГЛУШ НЕВІЧ Міхал (1797, М інск — 1862), бел. астраном. Магістр філасофіі. Скончыў Віленскі ун-т. Ў 1819—48 працаваў y Віленскай астранамічнай абсерваторыі. Вёў назіранні планет, Месяца, зацьменняў зорак Месяцам. У 1824 з геадэзістам \.\.Ходзькам праводзіў градусныя вымярэнні на тэр. Беларусі. Вынікі яго даследаванняў ў 1838—46 публікаваліся ў выданнях абсерваторыі, a некат. працы — y час. «Astronomische Nachrichten» («Веснік астраноміі»). ГЛЎШСКАЯ ЛЕСАПІЛЬНАЯ ФАБРЫКА. Дзейнічала ў 1908— 13 y маёнтку Глуша Бабруйскага пав. (цяпер рабочы пасёлак y Бабруйскім р-не). Мела паравы рухавік (30 к.с.). У 1908 працавала 50 чал., выраблена дошак на 120 тыс. руб., клёпак і гонты на 9 тыс. руб. 20 рабочых y 1910 вырабілі прадукцыі на 130 тыс. руб. ГЛЎШ СКІ ШКЛОЗАВОД, а к ц ы я н е р н а е а б ’ я д н а н н е «Ш к л о Г л у ш а » . Дзейнічае з 1896 (у маёнтку Глуша Бабруйскага павета — зараз г. п. Глуша Бабруйскага р-на Магілёўскай вобл.). 3 1920 шклозавод «Камінтэрн», з 1995 акц. аб’яднанне «Шкло-Глуша». У час Вял. Айч. вайны разбураны. Адноўлены ў 1945. Выпускае бутэлькі для малака, алею, каньяку, пепсі-колы і інш. ГЛУШЧАНКА Георгій Сямёнавіч (5.5.1922, г. Растоў-на-Доне, Расія — 22.9.1994), бел. музыказнавец. Засл. работнік вышэйшай школы Беларусі (1983). Д -р мастацтвазнаўства (1985). Праф. (1980). Скончыў Муз.-пед. ін-т імя Гнесіных y Маскве (гіст.-тэарэт. ф-т, 1953) і Горкаўскую кансерваторыю (клас скрыпкі, 1954). 3 1957 выкладаў y Бел. кансерваторыі (з 1992 Бел. акадэмія музыкі). Навук. працы па гісторыі
306
ГЛУШЧАНКА
рус. і бел. музыкі, муз. крытыкі і эстэтыкі. Удзельнічаў y стварэнні падручнікаў па гісторыі бел. музыкі і бел. муз. л-ры. Рэдактар шматлікіх выданняў па пытаннях нац. муз. мастацтва. Тв.\ Н.Д.Кашклн л русская опера. Мн., 1960; В.Ф.Одоевсклй л русская народная песня. Мн., 1966; Гісторьш беларускай савецкай музыкі. Мн., 1971 (у сааўт.); Беларуская сімфанічная музыка 50—60-х г. (разам з К.Сцепанцэвіч) / / Музыка нашых дзён. Мн., 1974; Нсторня белорусской музыкн. М., 1976 ( y сааўг.); Белорусская советская музыкальная ллтература. 2 лзд. Мн., 1981 (разам з К.І.Сцепанцэвіч); Очеркл по лсторлл русской музыкальной крлтлкя конца XIX — начала XX в. Мн., 1983. Р .М .А л а д а в а .
ГЛУШЧАНКА Людміла Фёдараўна (н. 14.2.1945, в. Сяргееўка, Прыморскі край, Расія), бел. вучоны ў галіне масаперадачы. Д-р тэхн. н. (1992), праф. (1993). Жонка М.А.Глушчанкі. Скончыла Кузбаскі політэхн. ін-т (1971). 3 1978 y Магілёўскім тэхнал. ін-це, з 1980 y Гродзенскім с.-г. ін-це. Навук. даследаванні па распрацоўцы і канструяванні абсталявання для інтэнсіфікацыі тэхнал. працэсаў харч. вытворчасцей. ГЛУШЧАНКА Мікалай Аляксеевіч (н. 21.8.1937, г. Джанкой, Украіна), бел. вучоны ў галіне электратэхналогіі. Д-р тэхн. н. (1988), праф. (1991). Скончыў Севастопальскі прыборабудаўнічы ін-т (1977). 3 1978 y Магілёўскім тэхнал. інце, з 1980 y Гродзенскім с.-г. ін-це. Навук. даследаванні па распрадоўцы і канструяванні абсталявання для атрымання электраактываванага паветра і электрааэрацыі раствораў y працэсах біятэхналогіі. ГЛУШ Ы ЦЕЛЬ, прыстасаванне для зніжэння шуму рухавікоў, вентылятараў, машын, a таксама збудаванняў, куды шум пранікае праз паветра- і газаправоды. Бываюць актыўныя, рэактыўныя і інтэрферэш ы йныя. Акгыўны Г. — трубаправод з гукаізаляцыйнымі матэрыяламі ўсярэдзіне. Рэакгыўны мае ўнутр. перагародкі з адтулінамі ці рэзкія звужэнні і расшырэнні трубаправода; ставіцца на аўтамабілях, матацыклах. У інгэрферэнцыйных Г. струмень газу накіроўваецца па 2 трубах рознай даўжыні, каб гукавыя хвалі розніліся па фазе і пры накладанні гасілі адна адну. ГЛУШ ЭЦ (Tetrao urogallus), птушка сям. цецеруковых атр. курападобных. 2 падвіды. Пашыраны ў лясах Еўразіі. На Беларусі нешматлікі аселы від. Водзіцца ў хваёвых і мяшаных сухадольных лясах, радзей — на мохавых балотах Бел. Паазер’я, Прыпяцкага Палесся, y Белавежскай пушчы. Нар. назва на Палессі когут. У Бярэзінскім і Дарвінскім запаведніках вывучаецца вальернае ўтрыманне і развядзенне ў няволі. Самы буйны з баравой дзічыны. Даўж. самцоў да 110 см, маса да 6,5 кг, самкі ўдвая меншыя. У самцоў верх галавы, шыя, спіна шэрыя з цёмным малюнкам, крылы карычнева-бурыя, валлё чорнае з метал. бляскам, брушка цёмнае з буйнымі белымі плямамі.
Mae доўгае пер’е на падбародку і гарляку. Самка стракатая: буравата-рыжая з чорнымі пярэсцінкамі. Палігам. Вясной Г. збіраюцца на шлюбныя гульні, самцы пяюць, б’ю ш а паміж сабой (такуюць). У час спеваў («скіркання») Г. нічога не чуе (адсюль назва). Гняздуецца на зямлі. Нясе 5— 10 (зрэдку да 12) яец. Корміцца ігліцай хвоі, елкі, ягадамі, кветкамі, пупышкамі, насякомымі. Капггоўны прамысл. від. Колькасць скарачаецца, y шэрагу месцаў, y т.л. на Беларусі, пад аховай.
ГЛУШ ЭЦ, яшчарка, гл. Жаўтапузік. ГЛУШ ЭЦ, возера ў Гомельскім р-не, y пойме р. Сож, за 20 км на Пд ад Гомеля. Пл. 0,48 км , даўж. 4,77 км, найб. шыр. 150 м, даўж. берагавой лініі 9,7 км. Старьічнае. Схілы катлавіны выш. 5—6 м, параслі лесам і хмызняком, на П н участкамі разараныя. Упадае р. Случ-Мільча, выцякае ручай y р. Сож. ГЛУШ ЭЦ, возера ў Лоеўскім р-не Гомельскай вобл., y бас. р. Дняпро, за 25 км на Пн ад г.п. Лоеў. Старычнае. Пл. 0,32 к м .
2 Глушэц: 1 — самец y час такавання; 2 — самка.
ГЛЫБА, Г л y б а, возера ў Расонскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дрыса, за 32 км на ПнУ ад г.п. Расоны. Пл. 1,52 км , даўж. 3,46 км, найб. шыр. 800 м, найб. глыб. 10,7 м, даўж. берагавой лініі 9 км. Пл. вадазбору 33,2 к м . Схілы катлавіны выш. 13— 14 м, пад лесам і хмызняком. Берагі пясчаныя, да ўрэзу вады расце хмызняк, на П н — лес. Пойма 5— 10 м, вакол заліваў пашыраецца да 250 м, забалочаная. Ва ўсх. ч. возера востраў пл. 0,7 га. Дно пясчанае,
глыбей 2—3 м глеістае. Зарастае. Злучана пратокай з воз. Дрысы. ГЛЬІБАВЫЯ ГОРЫ , с к і д a в ы я г о р ы, падняшіі зямной кары, абмежаваныя тэктанічнымі разломамі. Узнікаюць звычайна ў складкавых зонах, якія мелі раней горны рэльеф, але з цягам часу страцілі пластычнасць і былі выраўнаваны дэнудацыяй. Пры наступных узыходных рухах падымаюцца ў выглядзе горстаў, разбітых скідамі на асобныя глыбы (адроджаныя горы). Для Г.г. характэрны масіўныя абрысы, стромкія схілы і параўнальна слабая расчлянёнасць. ГЛЫБАКАВОДНАЯ ЎПАДЗІНА, устарэлая назва жолаба акіянічнага. ГЛЫБАКАВОДНЫ ЖОЛАБ, гл. Жолаб акіянічны. ГЛЬІБАЎ, археалагічныя помнікі (гарадзішча мілаградскай кулыпуры, 2 курганньм могільнікі дрыгавічоў) каля в. Глыбаў Рэчыцкага р-на Гомельскай вобл. На гарадзішчы выяўлены рэшткі 2 жытлаў і 2 гасп. ямы, фрагменты ляпной керамікі, прасліцы, каменная сякера, крамянёвы адшчэп, верхні камень ад зерняцёркі і інш. На могільніках 12 — пач. 13 ст. пахавальны абрад — трупа* палажэнне ў яме пад насыпам. Знойдзены фрагменты ганчарнага посуду, бронзавыя ўпрыгожанні, шкляныя пацеркі, бронзавы крыжык з выемчатай эмаллю. ГЛЬІБАЎ, вёска ў Рэчыцкім р-не Гомельскай вобл., на р. Дняпро. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 21 км на ПнЗ ад горада і чыг. ст. Рэчыца, 70 км ад Гомеля. 206 ж., 92 двары (1996). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Курган Славы на ўшанаванне памяці землякоў, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі комплекс археал. помнікаў Глыбаў. ГЛЫБАЧАНСКІЯ ВАЛУНЬІ, помнік прыроды рэсп. значэння y Беларусі (з 1988), за 5 км на ПдЗ ад в. Глыбачка Ушацкага р-на Віцебскай вобл. 3 валуны шаравата-ружовага парфірападобнага граніту. Найбуйнейшы камень даўж. 4 м, шыр. 2,6 м, выш. над паверхняй зямлі 1,8 м, y абводзе 12 м. Другі валун ляжыць за 30 м на Пн (даўж. 2,3 м, шыр. 2,3 м, выш. над паверхняй зямлі 0,7 м). Трэці камень знаходзіцца за 1 км на ПдЗ ад вёскі, формаю нагадвае вял. прас (даўж. 3,3 м, шыр. 1,4 м, выш. 1,6 м). Г.в. прынесены ледавіком каля 18—20 тыс. гадоў назад з раёна г. Выбарг. В. Ф.Вінакураў. ГЛЬІБАЧКА, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Нежлеўка, за 18 км на ПдЗ ад г. Полацк. Пл. 0,29 км , даўж. 880 м, найб. шыр. 450 м, даўж. берагавой лініі 2,1 км. Пл. вадазбору 7,5 км2. Схілы катлавіны выш. да 5 м, пад лесам і хмызняком, на 3 участкамі разараныя. Выцякае ручай y р. Нежлеўка. ГЛЬІБАЧКА, вёска ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., на паўн.-ўсх. беразе воз. Глыбачка. Цэнтр сельсавета і саўгаса.
За 40 км на ПнУ ад Ушач, 85 км ад Віцебска, 37 км ад чыг. ст. Полацк. 827 ж., 336 двароў. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Каля вёскі помнікі прыроды Гльібачанскія валуны. ГЛЫ БШ НАЯ ПСІХАЛОГІЯ (ням. Tiefenpsychologie), абагульненая назва шэрагу кірункаў замежнай псіхалогіі 19— 20 ст. Вывучае т. зв. глыбінныя падсвядомыя псіхічныя працэсы асобы, яе схільнасці і тэндэнцыі, якія супрацьпастаўляюцца працэсам, што адбываюцца на «паверхні» свядомасці. Г.п. не мае дакладных меж, ахоплівае розныя плыні і школы (псіхааналіз 3 .Фрэйда, «аналітычная псіхалогія» К.Г.Юнга, «індывідуальная псіхалогія» К.Адлера, эгапсіхалогія, неафрэйдызм і інш.). У трактоўцы матываў паводзін чалавека Г.п. адводзіць актыўную дынамічную ролю бессвядомым матывацыям, якія вывучаюцца спецыфічнымі метадамі (прыёмы псіхааналізу, метады свабодных асацыяцьій, псіхадрамы, пражэктыўныя тэсты). Узнікла для патрэб псіхатэрапіі, стымулявала развіццё новай галіны медыцыны, якая разглядае значэнне псіхал. фактараў y саматычных захворваннях (т. зв. псіхасаматыка). Г Л Ы БШ Н Ы РАЗЛОМ, разнавіднасць разрыўнога парушэння зямной кары. Уяўляе сабой працяглую на сотні і тысячы кіламетраў адносна вузкую (ад некалькіх сотняў метраў да дзесяткаў кіламетраў) і глыбокую зону рухомага сучлянення буйных блокаў, якое пранікае ў падысподнюю частку верхняй мантыі Зямлі. Паводле сейсмічных паказчыкаў адрозніваюць рааломы: звышглыбінныя (да 400—700 км), глыбокія (да 100—300 км) і ўласна зямной кары. Працягласць іх развіцця розная — да сотняў мільёнаў і больш за мільярд гадоў. Г.р. адметныя радамі разнастайных расколін, зон крышэння, рассланцавання і дробнай прыразломнай складкавасцю. Маюць верт., гарыз. і нахіленьм асновы. Г.р. падзяляюць зямную кару на асобныя буйныя блокі або глыбы, часта з’яўляюцца граніцамі асноўных тэкганічных алементаў літасферы. 3 Г.р. звязаны моцныя землетрасенні, павялічаныя цеплавьм патокі з зямных нетраў. Яны з’яўляюцца шляхамі пранікнення ў зямную кару магматычных руданосных і гідратэрмальных раствораў.
ГЛ Ы БІН Я М Е Р, прылада для вымярэння глыбіні адтулін, пазоў, вышыні ўступаў і інш. y дэталях машын. Падзяляюцца на штангенглыбінямеры (мяжа вымярэння да 500, памер адліку 0,05 і 0,1 мм), мікраметрычныя (мяжа вымярэння да 150, цана дзялення 0,01 мм; гл. таксама Мікрометр) і індыкатарныя (адпаведна да 100 і 0,01 мм). ГЛЫБОКАЕ, горад, цэнтр Глыбоцкага р-на Віцебскай вобл., чыг. ст. на лініі Крулеўшчына— Варапае ва, на аўтадарозе Полацк— Вільня. За 200 км ад Віцебска. У межах горада азёры Кагальнае і Вялікае. 18,5 тыс. ж. (1997). Упершыню ўпамінаецца ў Метрыцы ВКЛ y 1414. У розны час належала Зяновічам, Корсакам, Радзівілам, Вітгенштэйнам. 3 16 ст. мястэчка. Тут быў пабудаваны Г л ы б о ц к і з а м а к . У ходзе войнаў Лівонскай (1558—83) і Расіі з Рэччу Паспалітай (1654—67) Г. займалі рус. войскі. У канцы 16— 18 ст. заснаваны кальвінскі збор, касцёл св. Міхаіла, царква Тройцы, Ільінская капліца, сінагога. 3 1793 y
Глыбінямеры: a — штангенглыбінямер (1 — ноніус, 2 — мікраметрычны механізм, 3 — штанга, 4 — рамка з асновай); б — індыкаіарны (1 — індыкатар, 2 — аснова, 3 — вымяральны стрыжань). Рас. імперыі, y складзе Дзісенскага пав. У 1897 y Г. 5564 ж. 3 1921 y Польшчы, цэнтр Дзісенскага пав. Віленскага ваяв. 9,7 тыс. ж. (1939). 3 1939 y БССР, з 15.1.1940 горад, цэнтр Глыбоцкага р-на. У Вял. Айч. вайну з 2.7.1941 да 3.7.1944 акупіравана ням.-фаш. за-
307
хопнікамі, якія знішчылі ў Г. і раёне 10 133 чал., стварылі Б е р а з в е ц к і л а г е р см е р ц і. 7,3 тыс. ж. y 1959, 11,9 тыс. ж. y 1970.
Прадпрыемствы харч. (Глыбоцкі малочнакансервавы камбінат, мясакамбінат, Глыбоцкі кансервавы завод, камбікормавы завод і інш.), мясц. прам-сці. Помнікі архітэктуры: Тлыбоцкі касцёл і кляштар кармелітаў, Глыбоцкі Троіцкі касцёл, Ільінская капліца, Мемарыяльная калона (абедзве — канец 18 ст.). Магілы сав. і італьян. ваеннапалонных, брацкая магіла сав. воінаў і партызан, магілы ахвяр фашызму. ГЛЫБОКАЕ BÔ3EPA, y Талачынскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Бярозаўка, за 22 км на У ад г. Талачын. Пл. 0,44 км2, даўж. 950 м, найб. шыр. 700 м, даўж. берагавой лініі 2,5 км. Пл. вадазбору 6,1 км2. Схілы катлавіны выш. 7— 10 м, разараныя. Берагі на 3 і ПнЗ забалочаныя, пад хмызняком. ГЛЫБОКАЕ BÔ3EPA, y Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Палата, за 47 км на ПнУ ад г. Полацк, y межах гідралагічнага заказніка Глыбокае-Чарбамысла. Пл. 0,42 км2, даўж. 1,11 км, найб. шыр. 800 м, найб. глыб. 11,5 м, даўж. берагавой лініі каля 3,4 км. Пл. вадазбору 1,94 км2. Схілы катлавіны выш. 15— 17 м, на Пн да 2 м, пад хваёвым лесам. Берагі месцамі зліваюцца са схіламі, пясчаныя, на Пн тарфяньм. Мелкаводдзе вузкае. Дно пясчанае, з глыб. 5,5 м сапрапелістае. Расце палушнік азёрны — рэдкі ахоўны від раслін, занесены ў Чырв. кнііу Беларусі. ГЛЫБОКАЕ BÔ3EPA, ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ушача, за 7 км на ПдЗ ад г.п. Ушачы. Пл. 0,37 км2, даўж. 1,34 км, найб. шыр. 400 м, найб. глыб. 8,6 м, даўж. берагавой лініі каля з , 4 км. Пл. вадазбору 2,3 км2. Схілы катлавіны выш. 6— 15 м, на Пд да 5 м, разараныя, на ПнУ пад лесам. Берагі пясчаныя, на ПнУ і ПдЗ сплавінньм. Дно каля берагоў стромкае, пясчанае, глыбей за 2 м сапрапелістае. Зарастае. Упадаюць 4 ручаі, выцякае ручай y р. Ушача. ГЛЫБОКАЕ ВОЗЕРА, y Расонскім р-не Відебскай вобл., y бас. р. Свольна (правы прыток р. Дрыса), за 28 км на ГТнЗ ад г.п. Расоны. Пл. 0,34 км2, даўж. 1 км, найб. шыр. 500 м, даўж. берагавой ліціі каля 2,6 км. Пл. вадазбору 13,3 км2. Схілы катлавіны стромкія, выш. 15 м, на ПнЗ да 25 м. Праз возера цячэ р. Нячэрская (левы прыток р. Свольна).
На Беларусі найб. выразныя Г. р.: Полацкі, Выжаўска-Мінскі, Стахоўска-Магілёўскі, Крычаўскі, Чачэрскі. Яны маюць вялікую працягласць і глыбіню, выцягнуты з ПдЗ на ПнУ, паралельныя адзін аднаму. Паміж імі размешчаны менш магутныя разломы зямной кары. У выніку тэр. разбіта на магутныя блокі, дзе верт. перамяшчэнне ўнутранай паверхні рухома-хвалевае. Характар паверхневых верт. зрухаў зямной паверхні вывучаецца з дапамогай геадэзічных назіранняў на геадынамічным палігоне. А А .С а л а м о н а ў .
ГЛЫ БШ НЫ Я ГО РН Ы Я ПАРОДЫ, абісальныя пароды, плутан і ч н ы я п а р о д ы , горныя пароды, якія ўтварыліся на вял. глыбінях; гл. Магматычныя горнш пароды.
ГЛЫБОКАЕ
Від на горад Глыбокас
ГЛЫБОКАЕ BÔ3EPA, y Гарадоцкім р-не Відебскай вобл., y бас. р. Храпаўлянка, за 6 км на ПдЗ ад г. Гарадок. Пл. 0,21 км2, даўж. 980 м, найб. шыр. 250 м, даўж. берагавой дініі каля 2,2 км. Пл. вадазбору 10,5 км2. Схілы катлавіны выш. 7 м, пад хмызняком. Берагі зліваюцца са схіламі. Злучана ручаём з Пярвішчанскім возерам.
308
ГЛЫБОКАЕ
ГЛЫ Б0К А Е BÔ3EPA, y Бешанковідкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Зах. Дзвіна, за 27 км на ПнУ ад г.п. Бешанковічы. Пл. 0,18 км2, даўж. 960 м, найб. шыр. 270 м, найб. глыб. 9 м, даўж. берагавой лініі 2,23 км. Пл. вадазбору 2,7 км2. Схілы катлавіны выш. да 15 м, пад хмызняком, на П нЗ разараньм. Берагі супадаюць са схіламі, на Пн і Пд месцамі нізкія, забалочаньм. Дно пясчанае, глыбей за 3— 3,5 м глеістае. Зарастае. ГЛЫБОКАЕ-ЧАРБАМЫСЛА, гідралагічны заказнік y Полацкім р-не Віцебскай вобл. Размешчаны на ПнУ Полацкай нізіны. Створаны ў 1979 як азёрны заказнік рэсп. значэння для аховы Глыбокага возера, воз. Чарбамысла і прылеглых прыродных комплексаў. Пл. 516 га (1996). Вадазборная плошча на 95% пад лесам. Пераважае хвоя, трапляюцца невял. ельнікі з дамешкам бярозы, па берагах воз. Глыбокае — вольха. У азёрах растуць рэдкія ахоўныя віды — палушнік азёрны, лабелія Дортмана. ГЛЫ БОКАРЫ ХЛІЦЕЛЬ-ПЛАСКАРЭЗ, прылада для глыбокага рыхлення глебы без яе перамешвання. Гл. Пласкарэзглыбокарыхліцель. ГЛЫ БО К І ДРУК, від друку, пры якім друкавальньм элементы друкарскай формы паглыблены адносна прабельных і запаўняюцца фарбаю. У працэсе друкавання фарба бесперапынна паступае на паверхню друкарскай формы, спец. стальной пласцінкай (ракелем) вьшаляецца з прабельных элементаў, a з паглыбленняў пад ціскам друкарскага вала перадаецца на паперу. Чым глыбей друкавальныя алементы, тым больш фарбы пераносіцца на паперу і больш цёмнымі насычанымі робяцца пэўныя часткі адбітка. Для адбіткаў Г.д. ўласцівыя высокая яркасць, насычанасць і мяккасць тонавых пераходаў. Формы для Г.д. робяць фотамех.
4
Схема глыбокага друку: 1 — падрыхтаваная друкарская форма; 2 — форма пасля нанясення фарбы; 3 — выдаленне фарбы з паверхні формы ракелем; 4 — атрыманне адбітка на паперы.
спосабам і на электрагравіравальных апаратах, друкаванне выконваецца на ратацыйных д р у к а р с к іх м а ш ы н а х . Г.д. выкарыстоўваюць для друкавання ілюстраваных адна- і шматфарбавых часопісаў, рэкламнай і этыкетачнаўпаковачнай выяўленчай прадукцыі. Вядомы з 15 ст. Папярэднікам сучаснага спосабу вырабу формаў Г.д. з’яўляецца геліяіравюра. Л іт .: П о л я н с к н й Н.Н. Технолошя полнграфнческого пронзводства. Ч. 2. М., 1982.
ГЛЫ БОЦКАЕ, вёска ў Гомельскім р-не. Цэнтр сельсавета і калектыўна-далявой гаспадаркі. За 52 км на ПдУ ад Гомеля, 30 км ад чыг. ст. Церахоўка. 860 ж., 390 двароў (1996). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Помнікі архітэктуры — царква Раства Багародзіцы (1881) і будынак царкоўнапрыходскай школы (канец 19 ст.). ГЛЫ БО Ц КІ 3ÂMAK Існаваў y 16— 18 ст. y мяст. Глыбокае. Пазначаны на карце М. Струбіча «Тэатр вайны за Лівонію» (1589). Апісанні Г.з. таго часу не-
танова для падрыхтоўкі новых членаў ордэна). Касцёл — 3-нефавая 4-вежавая базіліка з трансептам і прамавугольнай y плане алтарнай апсідай. Гал. фасад багата аздоблены ордэрнай пластыкай (вязкамі пілястраў, раскрапоўкамі, глыбокімі нішамі і інш.) і завершаны 2 скразнымі 4-яруснымі чацверыковымі вежамі і фігурным франтонам паміж імі. Інтэр’ер аздоблены пілястрамі, антаблементам з каванай агароджай над ім, лепкай y тэхніцы стука і інш. Зберагліся разньм з пазалотай дзверы 17 ст. 3 ПнЗ да касцёла прылягаў трохпавярховы прамавугольны ў плане будынак кляштара з унутр. дваром (збераглося ўсх. крыло). На восі касцёла размешчана трохпралётная брама ў стылі позняга барока. Пры кляштары ў 1830 былі бясплатны конвікт для вучняў (пансіён), муз. капэла (12 інструментаў), б-ка (2621 том, 1655 гравюр, збор планаў і картаў), шпіталь, аптэка, гасп. пабудовы. У 1842 канфіскаваныя ў казну ўладанні кляштара складалі больш за 760 валок зямлі, 11 фальваркаў і 67 вёсак, каля 800 дымоў, гадавы прыбытак быў 12 785 руб. серабром. У 1862 кляштар скасаваны (манахі выехалі ў Камянец-Падольскі), яго будынкі аддадзены Палаце дзярж. маёмасці. Касцёл y 1872— 78 перароблены ў царкву Раства Багародзіцы, дзейнічае. Т .В .Г а б р у с ь , А А .Я р а ш э е іч .
Глыбоцкі касцёл і кляіігтар кармелітаў.
вядомыя. У вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 пад сценамі замка 30.6.1654 адбыўся бой паміж атрадам войска ВКЛ і рус. войскам. 2.8.1654 Г.з. спалены. Пасля аднаўлення 7.1.1659 (паводле інш. звестак y 1660) атрад войска ВКЛ узяў штурмам Г.з. і спаліў яго. Пазней замак адноўлены і існаваў да канца 18 ст. У час Паўн. вайны 1700— 21 Г.з. моцна пацярпеў ад вял. пажару (1700). Паступова замчышча забудавана, вул. Замкавая існавала ў 19 ст. ГЛ Ы БО Ц КІ КАСЦЁЛ I КЛЯШ ТАР КАРМЕЛІТАЎ, помнік архітэктуры ранняга барока. Размешчаны ў старым цэнтры г. Глыбокае Відебскай вобл., на паўн. беразе воз. Вялікае. Засн. ў 1639 мсціслаўскім ваяводам Іосіфам Корсакам, які запісаў кляштару сваю частку Глыбокага, 27 фальваркаў і вёсак. Кляштар спалены ў ходзе вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67. Мураваны касцёл Ушэсця Маці Божай пабудаваны ў 2-й пал. 17 ст. прыёрам Тышкевічам, перабудаваны ў 1735 паводле праекта арх. I.Глаўбіца (зменены гал. фасад і інтэр’ер), першы ўзор віленскага барока на Беларусі. У 1727 y кляштар пераведзены з Вільні кананічны навіцыят (ус-
ГЛ Ы БО Ц К І МАЛОЧНАКАНСЕРВАВЫ КАМБІНАТ Дзейнічае з 1971 y г. Глыбокае на аснове сыравінных зон Глыбоцкага і Шаркаўшчынскага р-наў Віцебскай вобл. Прадукцыя: згушчаныя малако і вяршкі, масла розных найменняў, разнастайныя цэльна- і кісламалочныя вырабы, сухія малочныя сумесі, сыры. Рэалізуецца на Беларусі і ў краінах СНД. ГЛЫ БО Ц КІ РАЁН, на ПдЗ Віцебскай вобл. Утвораны 15.1.1940. Пл. 1,8 тыс. км2. Нас. 50,6 тыс. чал. (1997), гарадскога 42%. Сярэдняя шчыльн. 28 чал. на 1 км2. Цэнтр :— г. Глыбокае, г.п. Падсвілле, 538 сельскіх нас. пунктаў. Падзяляецца на Падсвільскі пасялковы Савет і 12 сельсаветаў: Абрубскі, Азярэцкі, Галубідкі, Залескі, Зябкаўскі, Карабоўскі, Ломашаўскі, Пліскі, Празароцкі, Псуеўскі, Удзелаўскі, Узрэцкі. Паверхня пераважна раўнінная, выш. 160— 170 м (агульны нахіл тэр. з Пд на Пн); y цэнтр. ч. і на Пд узвышаная — з ПдЗ на ПнУ цягнуцца С в я н ц я н с к ія гр а д ы . На Пн і ПнЗ Д з іс е н с к а я н із ін а , на ПнУ заходзіць В е р х н е б я р э з ін с к а я н ізін а . Найвыш. пункт 226,4 м (каля в. Кавалі). Карысныя выкапні: торф, пясчана-жвіровы матэрыял, легкаплаўкія гліны. Сярэдняя т-ра студз. -7,1°С, ліп. 17,6°С. Ападкаў 599 мм за год. Вегетацыйны перыяд 184 сут. Па тэр. раёна часткова праходзіць воіападзел паміж рэкамі Балтыйскага і Чорнага мораў (рэкі Зах. Дзвіна і Дняпро). Асн. рэкі Бярозаўка з Дабрылаўкай, Мнюта, Авута, Шоша з Чысцянкай. У раёне 57 азёр агульнай пл. 33,9 км2 (2% тэр. раёна), найб. азёры: Шо, ГІліса, Доўгае (самае глыбокае на Беларусі, глыб. 53,6 м), Царкавішча. Глебы: дзярнова-падзолістыя, дзярнова-падзолістыя забалочаныя, дзярновыя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя, тарфяна-балотныя. Лясы займа-
юць 24% тэр., пераважаюць хваёвыя, яловыя, бярозавыя. Пад балотамі 26,4 тыс. га, асн. балотныя масівы — Асовіны, Скураты, Кур’янава, Барысаўка. На тэр. раёна заказнікі рэсп. значэння: гідралагічныя Б е л а е і Д о ў г а е , ландшафтна-геал.-геамарфалагічныя — лагчынныя катлавіны азёр Доўгае і Псуя, Аўцкая ледавіковая лагчына і Сетаўская сешча. Заказнікі мясц. значэння ландшафтныя: Пліскі камавы масіў і Малінаўшчынскія пагоркі. Дзярж. геал. і геамарфалагічныя помнікі прыроды: Вялікі камень Бортніцкі, Вялікі камень Пліскі (2), Вялікі камень Пліскі (3), Вялікі камень Старынаўскі, Габрусёў камень Шунеўскі, Галубінскае пінга, Горкінскі оз, Камень з рыбкамі Багушэвіцкі, Мосарскі камоід, Чортаў камень Вялецкі. Помнікі прыроды мясц. значэння: Вялікі камень Давідкаўскі, Вялікі камень Пліскі з ррупай валуноў, Гарвацкі кам, Дэндралагічны сад (1,5 км ад г. Глыбокае), Зябкінскі пагорак, Кавалёўская гара, Камень Галубіцкі, Камень Прошкаўскі, Камень Прыпернаўскі, Мядзведкаўскі оз.
царква св. Параскевы (1880) y в. Пліса, касцёл Маці Божай (1907) і Петрапаўлаўская царква (1909) y в. Празарокі, касцёл Іаана (канец 19 ст.) y в. Прошкава, касцёл францысканцаў (1740) y в. Удзела, царква Параскевы (1887) y в. Чарневічы. Выдаецца газ. «Веснік Глыбоччыны». Т .С .С м а л я к о ў . ГЛ Ы БО Ц К І Т РО ІЦ К І КАСЦЁЛ, помнік архітэктуры 18— пач. 20 ст. Размешчаны ў старым цэнтры г. Глыбокае Віцебскай вобл. Пабудаваны ў 1764— 82 y стылі позняга барока. Мураваны 1-нефавы храм з выцягнутай паўкруглай апсідай і 2-вежавым фасадам, аздобленым ордэрнай пластыкай (вязкамі пілястраў, крапаванымі карнізамі і інш.). У 1902— 08 (арх. Ю.Заро) прыбудаваны трансепт, бакавыя нефы і сакрысціі, што надало касцёлу аб’ёмна-прасторавую Агульная плошча с.-г. угоддзяў 96,6 кампазіцыю 3-нефавай крыжовай базітыс. га, з іх асушаных 27,3 тыс. га. Н а лікі. 2-ярусныя вежы павялічаны на 2 1.1.1996 y раёне 21 калгас, 6 саўгасаў, 56 ярусы, якія, як і цэнтр. фігурны франфермерскіх гаспадарак, птушкафабры- тон, маюць выцягнутыя верт. прапорка. Асн. галіны сельскай гаспадаркі — малочна-мясная жывёлагадоўля і льнаводства. Вырошчваюць збожжавыя і кармавьм культуры, бульбу. Прадпрыемствы харч. і лёгкай прам-сці, першаснай перапрацоўкі лёну; вытв-сць буд. матэрыялаў. П а тэр. раёна праходзяць чыгункі Маладзечна— Полацк, Крулеўшчына— Варапаева, аўтадарогі П олацк— Вільня (Літва), Докш ы цы — Глыбокае— Шаркаўшчына, Глыбокае— Дзісна і інш. У раёне 21 сярэдняя, 18 базавых і 5 пач. школ, школа мастацтваў, 29 дашкольных устаноў, 45 клубаў, 65 б-к, 5 бальніц, 26 фельч.-ак. пунктаў, 7 амбулаторый, паліклініка. Помнікі архітэктуры: сядзібны дом (2-я пал. 19 ст.) y в. Азерцы, царква Іаана Прадцечы (канец 19 ст.) y в. Бабруйшчына, Міхайлаўская царква (1916) y в. Верхняе, царква (18 ст.) y в. Вялец, касцёл (19 ст.) y в. Дзеркаўшчына, Мікалаеўская царква (пач. 20 ст.) y в. Забор’е, касцёл Багародзіцы Міласцівай (1910) y в. Задарожжа, сядзіба (19 ст.) і Свята-Пакроўская царква (1760) y в. Залессе, Успенская царква (1748) са званідай (1774) y в. Кавалі, каменны крыж на «галодным могільніку» (18 ст.) y в. Кішы, царква (18 ст., да 1866 касцёл) y Глыбоцкі Tpoimd касцёл. в. Мамаі, касцёл Ганны (1792) y в. Mocap, царква Ушэсця (1863) y в. Парэчча, цыі. Дэкар. аэдабленне стылізавана пад першапачатковае. Тры драўляныя разньм алтары і амбон выкананы ў пач. 20 ст. У касцёле знаходзіцца абклад абраза «Маці Боская Адзігітрыя» 18 ст., захавалася каваная рашотка амбона. Над бабінцам хоры з арганам y стылі неаготыКІ.
С .Г .Б а гл а с а ў .
ГЛЫ БОЧЫ НА, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Вядзеціца, за 21 км на ПнУ ад г. Полацк. Пл. 0,37 км , даўж. 1,5 км, найб. шыр. 700 м, найб. глыб. 6,8 м, даўж. берагавой лініі 4 км. Пл. вадазбору 6,2 км . Схілы катлавіны выш. 5— 8 м, на У да 10 м, пясчаныя, параслі лесам. Берагі на У участкамі супадаюць са схіламі, на ПцУ і ПдЗ сплавінньм. Мелкаводцзе вузкае,
глюк______________ 309 стромкае. Дно ў паўн. ч. да глыб. 4— 5 м пясчанае, y цэнтр. і паўд. — сапрапелістае. Зарастае слаба. Упадае ручай з воз. Бярэзінак, выцякае ручай y воз. Вядзета. ГЛЫ БОЧЫ НА, возера ў Расонскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дрыса, за 14 км на ПдУ ад г.п. Расоны. Пл. 0,22 км , даўж. 900 м, найб. шыр. 320 м,
найб. глыб. 4,5 м, даўж. берагавой лініі каля 3 км. Пл. вадазбору 1 км2. Схілы катлавіны выш. 2— 4 м, пясчаныя. Берагі выш. да 0,5 м, забалочаныя, тарфяністыя, да ўрэзу вады расце лес і хмызняк. Дно плоскае, сапрапелістае, каля ўсх. берага пясчанае. Шыр. паласы надводнай расліннасці 15— 30 м. Упадае меліярац. канава, выцякае ручай y воз. Сямёненкі. ГЛЫ БОШ ЧЫ НА, возера ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Друйка, за 17 км на ПнУ ад г. Браслаў. Пл. 0,21 км , даўж. 800 м, найб. шыр. 450 м, найб. глыб. 18,1 м, даўж. берагавой лініі каля 2 км. Пл. вадазбору 1,25 к м . Схілы катлавіны выш. да 15 м, пад хмызняком, y верхняй ч. разараныя. Берагі выш. 0,3— 0,5 м, месцамі сплавінныя. Выцякае ручай y воз. Опліса. ГЛЭІПАЎ (Glasçhow) Шэддан Лі (н. 5.12.1932, Нью-Йорк), амерыканскі фізік-тэарэтык. Чл. Нац. АН ЗША. Бацькі Г. паходзяць з Беларусі. Скончыў Корнелскі (1954) і Гарвардскі (1955) ун-ты. 3 1966 праф. Гарвардскага ун-та. Навук. працы па фізіцы высокіх энергій і тэорыі элементарных часціц. Выказаў гіпотэзу пра існаванне новага квантавага ліку — чароўнасці (1964). Мадыфікаваў тэорыю слабага і электрамагнітнага ўзаемадзеяння Вайнберга— Салама і ўключыў y разгляд зачараваныя кваркі (1970). Прапанаваў тэорыю, якая аб’ядноўвае слабыя, эл.-магн. і моцныя ўзаемадзеянні (гл. «Вялікае а б’яднанне»), Нобелеўская прэмія 1979. ГЛЮ К (Gluck) Крыстаф Вілібальд (2.7.1714, Эрасбах, цяпер y межах г. Берхінг, Германія — 15.11.1787), нямецкі кампазітар; адзін з буйнейшых прадстаўнікоў муз. класіцызму, рэфарматар оперы 18 ст. Найб. важныя перыяды творчасці звязаны з Венай і Парыжам. Разумеючы неабходнасць рэфармаваць абцяжараную ўмоўнасцямі, далёкую ад рэальнасці традыц. італьян.
310
ГЛЮКАГОН
оперу, ён пачаў гэтую працу ў оперы «Арфей і Эўрыдыка» (1762). Найб. паслядоўна рэфарматарскія прынцыпы ўвасоблены ў «Альцэсце» (1767) і «Парысе і Алене» (1770). У вядомых гісторыка-легендарных сюжэтах акцэнтаваў этычны пачатак. Імкнучыся да прастаты і натуральнай выразнасці ў оперы, да больш цеснага аліцця музыкі з драмай і паэт. словам, гал. элементам муз.драм. дзеяння ён зрабіў рэчытатыў, узмацніў функцыі аркестра, аднавіў значэнне хору і балетных нумароў, стварыў оперу з яснай структурай. Найважнейшыя палажэнні рэформы сфармуляваў y прадмове да партытуры «Альцэсты». У Парыжы ён напісаў свае лепшыя творы: «Іфігенія ў Аўлідзе» (1774), «Арміда» (1777), «Іфігенія ў Таўрыдзе» (1779), новыя рэд. «Арфея і Эўрыдыкі» (1774) і «Альцэсты» (1776), пастаноўка якіх за-
вяршыла яго оперную рэформу. Напісаў таксама 5 балетаў, y т.л. «Дон Жуан» (1761), «Аляксандр» і «Семіраміда» (абодва 1765), оды і песні на словы Ф.Г.Клопштака. На творчасць Г., прадстаўніка асветнідкага класіцызму, паўплывала ідэалогія «трэцяга саслоўя». Яго рэформа зрабіла вял. ўплыў на муз. т-р 19—20 ст. (Л.Бетховен, Г.Берліёз, Р.Вагаер, Л.Керубіні, Э.М еполь і інш.). Л іт .: Р ы ц a р е в С.А. Крнстоф Вшілнбальд Глюк. М., 1987; Р о л л а н Р. Глюк: По поводу «Альцесты» / / Роллан Р. Музыкально-нстормческое наследне: Пер. с фр. М., 1988. Вып. 3; Querelle des Gluckistes et de Piccinnistes. Genève, 1984.
ГЛЮКАГОН, бялковы гармон, які выпрацоўвае падстраўнікавая залоза (а клеткі астраўкоў Лангерганса). Г. — адналанцужковы поліпептыд з 29 амінакіслотных астаткаў. Мал. маса каля 4000. Атрыманы ў 1956 амер. біяхімікам В. Бромерам y крышт. выглядзе. Стымулюе распад глікагену печані праз ак-
тывацыю ферменту фасфарылазы і ў выніку павялічвае канцэнтрацыю цукру ў крыві. З ’яўляецца фізіял. антаганістам інсуліну, a таксама стымулятарам яго сакрэцыі. Вядомы т. зв. кішэчны Г. (вылучаны з слізістай абалонкі дванадцаціперснай кішкі) з болыпай мал. масай, y якога, я к лічыцца, амаль няма глікагеналітычнага дзеяння, але ёсць выразны інсулінстымулявальны эфект. ГЛЮКАЗАМІН, C éH nO sN , амінацукар, вытворнае глюкозы, y малекуле якой гідраксільная група другога атама вугляроду замешчана амінагрупай (-N H 2). У выглядзе N-au3Tbui-D-nmKaзаміну вельмі пашыраны ў прыродзе: уваходзіць y састаў алігацукрыдаў малака, групаспецыфічных поліцукрыдаў чалавека, жьшёл і бактэрый, гліказамінагліканаў (гіялуронавай к-ты, гепарынсульфату), гепарыну, кератансульфату, хіціну, які ўтварае вонкавы шкілет членістаногіх і клетачныя сценкі грыбоў. ГЛЮ КАЗУРЬМ (ад глюкоза... + грэч. uron мача), павышаная наяўнасць глюкозы ў мачы. Бывае пры парушэнні зваротнага ўсысання глюкозы з першаснай мачы ў нырачных канальцах, залішнім ўжыванні вугляводаў, нырачным дыябеце, узмацненні гліколізу і гліканеагенезу пасля мех., хім. ці таксічнага раздражнення ц.н.с., траўмах, інфекц. хваробах, пухлінах мозга і інш. ГЛЮ КАКАРТЫКОІДЫ, лекавыя прэпараты гармонаў кары наднырачнікаў. У мед. практыцы выкарыстоўваюць натуральны гідракартызон, прэднізалон, дэксаметазон, трыамцыналон, сінафлан, флуметазону півалат. Г. ўздзейнічаюць на вугляводны, тлушчавы і бялковы абмен. Маюць процізапаленчае, проціалергічнае і дэсенсібілізуючае дзеянне; выкарыстоўваюцца пры калагенозах, рэўматызме, запаленчых хваробах скуры, алергіі, пры лячэнні вострых лейкозаў, шокавым стане, перасадцы органаў і тканак, пры вострай і хранічнай недастатковасці наднырачнікаў. Пры працяглым ужыванні Г. y арганізме развіваецца адмоўны азоцісты баланс, запавольваецца загойванне ран, язваў і інш.; y дзяцей затрымліваецца развіццё і спыняецца рост. Некаторыя Г. і іх сінт. вытворньм маюць уласцівасці мінералакартыкоідаў, выклікаюць затрымку натрыю ў тканках, гіпакаліямію. А .С .З а х а р э ў с к і. ГЛЮКАНЕАГЕНЕЗ, біяхімічны працэс утварэння глюкозы з невугляводных папярэднікаў. Агульным цэнтр. шляхам Г. ў жывых арганізмах з’яўляецца біясінтэз глюкозы з піравінаграднай к-ты (пірувату). Рэалізуецца шляхам абарачэння болынасці стадый гліколізу, a неабарачальньм яго стадыі заменены «абходнымі» рэакцьммі. Г. пачынаецца карбаксіліраваннем пірувату ў мітахондрыях з ўтварэннем шчаўева-воцатнай к-ты, шго потым аднаўляецца ў яблычную к-ту, a затым пераўтвараецца ў шчаўева-воцатную к-ту, якая пасля дэкарбаксіліравання дае фосфаенолпіруват. У абарачальньк рэакцыях гліколізу фос-
фаенолпіруват пераўтвараецца ў фруктоза-1, 6-дыфасфат. Працэс Г. завяршаецца неабарачальнымі «абходнымі» рэакцыямі гідролізу фруктоза-1,6-дыфасфату да фруктоза-6-фасфату, глюкоза-6-фасфату і глюкозы. У чалавека і жывёл Г. адбываецца пераважна ў печані і ў меншай ступені ў нырках і слізістай абалонцы кішэчніка, асабліва актыўна ідзе пры галаданні ў перыяд аднаўлення пасля інтэнсіўнай мышачнай працы. Рэгуляцыя Г. ажыццяўляецца ўнутрыклетачнымі (суадносінамі субстратаў і прамежкавых прадуктаў Г., адэназінфосфарных к-т і г.д.) і ўнутрыхлетачнымі механізмамі (даступнасцю субстратаў, гармонамі і інш.). ГЛЮКОЗА, в і н а г р а д н ы ц у к а р , СбНігОб, монацухрыд з групы гексоз. Самы пашыраны ў прыродзе вуглявод; трапляецца ў свабодным стане (у мёдзе, пладах, кветках і інш. органах раслін, y тканках жьюёл і чалавека), уваходзідь y састаў алігацукрыдаў, полінукрыдаў, 6
D-
гл ю к о з а
гліказідаў, глікапратэідаў, глікаліпідаў, антацьюнаў і інш. У біял. аб’ектах існуе ў адной з шматлікіх хіральных формаў (стэрэаізамераў) y выглядзе двух анамераў a - і p-D -Г. Выконвае ролю папярэдніка ў сінтэзе іншых цукроў (D -фруктозы, D -манозы і цукрозы), некат. буд. блокаў нуклеінавых к-т і ліпідаў. У жывых клетках Г. служыць гал. крынідай энергіі. У выніку паслядоўнага шэраху рэакцый акіслення Г. ператвараецца ў розныя вытворныя цукроў з меншай даўжынёй ланцуга (гліколіз, браджэнне, пептозафасфатны шлях) і ў канчатковым выніку распадаецца да СО2 i Н 2О (аэробнае дыханне). Вызваленая энергія назапашваецца ў форме адэназінтрыфасфату. Распад Г. можа ісці і па інш. (другасным) шляху з утварэннем D -глюкуронавай к-ты, якая садзейнічае абясшкоджванню некат. чужародных рэчываў y арганізме, i, L-acкарбінавай к-ты (вітаміну С). У жывёльных клетках Г. ўтвараецца з пірувату шляхам абарачэння гліколізу (глкжанеагенез), y фотасінтэзуючых клетках — з СО2 i Н 2О (у цыкле Крэбса). Прэпарат Г. выкарыстоўваецца ў харч. прам-сці, медыцыне, ветэрынарыі і інш. ГЛЮКОЗАФАСФАТЫ, злучэнні глюкозы з адным або двума астаткамі артафосфарнай к-ты. З ’яўляюцца прамежкавымі прадуктамі вугляводнага абмену. ГЛЮ КСБУРГІ (ням. Glücksburg, дац. Glücksborg), Ш л е з в і г - Г о л ь ш т э й н Сёнерборг-Глюксбургі, дацкая, нарв. і грэч. каралеўскія дынастыі. У
Дaн iі правілі Г.: Крысціян IX [1863— 1906], Фрэдэрык VIII [1906— 12], Крысціян X [1912— 47], Фрэдэрык IX [1947— 72], Маргрэтэ II з 1972; y Н а р в е г і і : Хокан VII [1905— 57], Улаф V [1957— 1991], Харальд V [з 1991]; y Г р э ц ы і : Георг I, Канстанцін I [1913— 17, 1920— 22], Аляксандр [1917— 20], Георг II, Канстанцін II [1964—74], ГЛЮКУРОНАВАЯ КІСЛАТА, СОН(СНОН)4СООН, аднаасноўная гексуронавая к-та, якая ўтвараецца з D-глюкозы пры акісленні яе першаснай гідраксільнай групы. D -Г.к. пашырана ў жывёльных і раслінных арганізмах: уваходзіць y склад кіслых мукаполіцукрыдаў, некаторых бактэрыяльных поліцукрыдаў, трытэрпенавых сапанінаў, геміцэлюлоз, камедзей. Свабодная D -Г.к. ў невялікай колькасці ёсць y крыві і мачы жывёл. У выглядзе парных злучэнняў Г.к. (глюкуранідаў) з мачой выдаляюцца некаторыя прадукты абмену рэчываў, y т.л. ядавітыя (фенол, крэзол) і многія лек. рэчывы. Г.к. з ’яўляецца папярэднікам пры біясінтэзе аскарбінавай к-ты. ГЛЮ ОНЫ (ад англ. glue клей), электрычна нейтральныя часціцы з нулявой масай спакою і спінам 1, якія характарызуюцца спецыфічным квантавым лікам — кблеравым зарадам (колерам). Г. з’яўляюцца пераносчыкамі моцнага ўзаемадзеяння паміж кваркамі і «склейваюць» іх y адроны. ГЛЯБОВІЧЫ , ваенньм і дзяржаўныя дзеячы ВКЛ герба «Ляліва». Некат. даследчыкі выводзяць род ад Гедзіміна або ад маршалка літоўскага Манвіда. Найб. верагодна, што Г. паходзяць ад баяр Смаленскай ці Полацкай зямлі. Валодалі г. Дуброўна, Заслаўе, маёнткамі ў Мазырскім, Ігуменскім, Аршанскім, Навагрудскім пав., на Смаленшчыне, Віцебшчыне, y Польшчы. Першы дакладна вядомы прадстаўнік роду — смаленскі ваявода Глеб (15 ст.), які меў сыноў Станіслава, Пятра і Юрыя. Найб. вядомыя прадстаўнікі po ny: Станіслаў Глебавіч (?— 1513), намеснік мерацкі (1492), віцебскі (1495), браслаўскі (1501), полацкі (1502), маршалак дворскі (1492— 1511), ваявода полацкі (1505). Удзельнічаў y пасольствах y Маскву ў 1492, 1499, 1503, 1504, 1511. П ё т р Г л е б а в і ч (?—пасля 1522), намеснік навагрудскі (1502), крэўскі (1511— 22). Ю р ы й Г л е б a в і ч (?— пасля 1520), намеснік смаленскі (1492—99), староста жамойцкі (1494), намеснік аршанскі і аболецкі (1500—01), віцебскі (1503— 08), смаленскі (1508— 14), староста мерацкі (1514), ваўкавыскі (1520). У 1506 y складзе пасольства ў Маскву. М ікaлaй Ю р ’ е в і ч (?— 1514), сын Юрыя Глебавіча, староста драгічынскі і слонімскі. У бітве на Вядрошы 1500 разам з К.Астрожскім трапіў y палон да рускіх, вярнуўся ў 1511. У вайну Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ 1512— 22 y 1513 узна-
чальваў абарону Смаленска. Я н Ю р ’ е в і ч (?— 23.4.1549), сын Юрыя Глебавіча, маршалак гаспадарскі (1516— 42), дзяржаўца мсціслаўскі (1527), ваявода віцебскі (1528), полацкі (1532), віленскі (1542), староста бабруйскі (1542), кандлер ВКЛ (1546). Быў прыхільнікам каралевы Боны і саюзу з Польшчай, пазней далучыўся да прыхільнікаў самастойнасці ВКЛ. Я н Я н a в і ч (1544— 90), сьш Яна Ю р’евіча, дзяржаўца упіцкі (1584), кашталян мінскі (1572), староста анікштынскі (1575), радашковіцкі (1576), падскарбі земскі і пісар ВКЛ (1580), кашталян трокскі (1585), ваявода трокскі (1586), староста упіцкі (1587). У Лівонскую вайну 1558— 83 вызначыўся пры абароне Полацка ад войска Івана IV, трапіў y палон. Вярнуўшыся ўдзельнічаў y штурме Полацка, аблозе Пскова. Дзеяч Рэфармацыі. М і к а л а й Я н а в і ч (?— 18.11.1632), сын Яна Янавіча, староста анікштынскі, падстолі ВКЛ (1605), ваявода смаленскі (1611), кашталян віленскі (1621). Удзельнік вайны Рэчы Паспалітай са Ш вецыяй 1600—29, паходу на Маскву. Ю р ы й М і к а л а е в і ч (Ежы Кароль; — 18.4.1669), сын Мікалая Янавіча, староста анікштынскі, падстолі ВКЛ (1639), стольнік ВКЛ (1643), ваявода смаленскі (1643), староста жамойцкі (1653), ваявода віленскі (1668). Удзельнік перагавораў з Б. Хмяльніцкім і з Расіяй y 1659—66. Апошні мужчынскі прадстаўнік роду. Ю.А.Заяц. ГЛЯДАВІЧЫ, вёска ў Мастоўскім р-не Гродзенскай вобл., на р. Нёман. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 39 км на П нЗ ад Мастоў, 36 км ад Гродна, 16 км ад чыг. ст. Чарлёна. 353 ж., 118 двароў (1996). Базавая школа, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік археалогіі — гарадзішча (11— 14 ст.). ГЛЯДЗЕНАЎСКАЕ КОСЦІШ ЧА, ахвярнае месца (4 ст. да н.э. — 10 ст. н.э.) паблізу стараж. гарадзішча каля в. Глядзенава Пермскай вобл., Расія. Г.к. — узгорак з мноствам дробных касцей і чарапамі ахвярных жывёл. Знойдзена шмат вотыўных дароў (у асн. медных); фігуркі вершнікаў, людзей, птушак, жывёл, пчол, пацеркі і інш. ГЛЯК, ганчарны выраб; гліняная пасудзіна для захоўвання і транспарціроўкі вадкіх рэчываў — алею, квасу, вады і інш. Часам y ім заварвалі чай, настойвалі зёлкі. Шарападобная, радзей крыху падоўжаная пасудзіна з кароткім вузкім горлам з літком або без яго, з 1— 2 ручкамі. Памеры ад цацачных (0,1 л) да вялікіх (8— 10 л). Рабілі Г. чорна-задымленыя, паліваныя, зрэдку гартаваныя, упрыгожвалі глянцаваным і лінейнахвалістым контррэльефным арнаментам, ангобнай размалёўкай. ГЛЯКОЎСКІ Станіслаў (1896, г.п. Поразава Свіслацкага р-на Гродзенскай вобл. — 1943), бел. грамадскі і культурны дзеяч, публідыст. Д -р тэалогіі. Скончыў Віленскую каталіцкую духоў-
ГЛЯЦЫЯЛОГІЯ
311
ную семінарыю, Грыгарыянскі ун-т y Рыме. Быў ксяндзом y прыходах Гродзеншчыны і Беласточчыны, выкладаў y Віленскіх бел. гімназіі і настаўніцкай семінарыі. Пасля высылкі польск. ўладамі з Вільні А.Станкевіча ўзначальваў бел. каталіцкую парафію. Арганізатар і вьшавец бел. дзіцячага час. «Пралескі». Аўтар шэрагу артыкулаў па бел. гісторыі, філасофіі, этыцы ў перыяд. друку, якія падпісваў уласным прозвішчам і псеўданімамі (Стасіла, Стасюк з-пад Нёмна і інш). Расстраляны ням.-фаш. захопнікамі разам з групай бел. каталіцкіх святароў. А.С.Ліс. ГЛЯХОЎКА, рака, гл. Пляхоўка. ГЛЯЦЫ ЯДЫ СЛАКАЦЫ І (ад лац. glacies лёд + дыслакацыя), л е д a в і к о в ы я д ы с л а к а ц ы і , парушэнні залягання горных парод, якія складаюць ложа ледавіка, пад ціскам лёду.
Глякі
Пашыраны ў раёнах сучаснага і старажытна-мацерыковага зледзянення. Звычайна ўзнікакшь там, дзе рухомы ледавік сустракае перашкоду. Пераважаюць каляпаверхневыя дэфармацыі, звязаныя з актыўнымі ледавікамі (складкі, складкава-лускаватыя структуры, насовы і інш.) або з дэградуючым (мёртвым) лёдам (прасадкі, апоўзні, тэрмакарст і інш.). Г. вывучае гляцыятэктоніка. На тэр. Беларусі найб. выразныя і магутньш складкава-лускаватыя (скібавыя) Г. — Бярозаўская, Грандзіцкая, Пескаўская, Поразаўская, Салігорская і інш. Г Л Я Ц Ы Я Л 0ГІЯ (ад лац. glacies лёд + ..логія), навука, якая вывучае гляцыясферу: прыродныя льды на паверхні Зямлі, y атмасферы, гідрасферы і літасферы, рэжым і дынаміку іх развіцця, узаемадзеянне з навакольным асяроддзем, месца лёду ў эвалюцыі Зямлі. Разам з геакрыялогіяй аб’ядноўваецца ў крыялогію Зямлі. Як самаст. галіна навукі пачала фарміравацца ў канцы 18 — пач. 19 ст. Вял. ўклад
312
ГЛЯЦЫЯТЭКТОНІКА
зрабілі рус. вучоньм П.А.Крапоткін, У.І.Вярнадскі, АЛ.Ваейкаў, С.В.Калеснік, М.У.Тронаў, П.А.Шумскі і інш. Падзяляецца на некалькі раздзелаў, аб’ектамі вывучэння якіх з’яўляюцца ледавікі, снег, лавіны, ільды вадаёмаў і вадацёкаў і інш. ВЬізначае ролю льдоў і снегавога покрыва ў эвалюцыі прыроднага асяроддзя, ацэнцы і рэгуляванні водных рэсурсаў, распрацоўвае шляхі іігтучнага уздзеяння на снегавое покрыва і розныя віды льдоў. А .К .К а р а б а н а ў .
ГЛЯЦЫ ЯТЭКТОНІКА (ад лац. glacies лёд + тэктоніка), л е д а в і к о в а я т э к т о н і к а , вывучае геал. струкгуры і працэсы, якія абумоўлены дзейнасцю ледавікоў. Аб’ектамі Г. з’яўляюцца гляцыядыслакацыі. Ідэі аб сувязі некаторых прыпаверхневых структур y зямной кары са зледзяненнямі ўзніклі са станаўленнем y канцы 19 ст. ледавіковай тэорыі і звязаны з даследаваннямі ням. геолага В.Пенка, рус. вучоных А.А.Інастранцава, А.Э.Гедройца і інш.; пазней пытаннямі Г. займаліся М.І.Крыгер, Ю.А.Лаўрушын, бел. вучоны Г.І.Гарэцкі і інш. Г. сфарміравалася на стыку чацвярцічнай геалогіі, геатэктонікі, геамарфалогіі і гляцыялогіі.
На тэр. Беларусі гляцыятэктанічныя структуры (гляцыядыслакацыі) выражаны разнастайнымі формамі. Звесткі пра Г. выкладзены ў працах ЭЛ.Ляўкова. Вывучэнне такіх структур і працэсаў, што іх абумовілі, неабходна пры геал. карціраванні чацвярцічных адкладаў, інж.-геал. даследаваннях, пошуках і разведцы радовішчаў карысных выкапняў і інш. Л іт :.
1980.
Л е в к о в Э.А.Гляцнотектонлка. Мн., А .К .К а р а б а н а ў .
ГМІНА (ад польск. gmina воласць), нізавая адм.-тэр. адзінка ў Польшчы ў 1809— 1954 і з 1973, y т.л. ў Зах. Беларусі ў 1921— 39. Захопленыя Польшчай y 1920 землі Беларусі таксама былі падзелены на Г. Сярэдняя плошча Г. і колькасць населеных пунктаў y ёй y кожным ваяводстве былі розныя. Існавалі сельскія і гарадскія Г. Сельскай Г. кіравалі войт, гмінныя рада і ўправа (апошняя складалася з войта і лаўнікаў). Фактычна ўсімі справамі Г. распараджаўся войт. У гарадах Польшчы і Зах. Беларусі існавалі гарадскія Г. Органамі кіравання іх былі бургамістр (у вял. гарадах наз. прэзідэнт), магістрат і гар. савет. У Полыдчы падзел на Г. ліквідаваны ў 1954 і замест іх утвораны грамады. Адноўлены Г. ў 1973. Я .А .Ю х о . ГМЬІРА Барыс Раманавіч (5.8.1903, г. Лебядзін, Украіна — 1.8.1969), украінскі спявак (бас). Нар. арт. СССР (1951). Скончыў харкаўскія інж.-буд. ін-т (1935), кансерваторыю (1939). 3 1936 саліст Харкаўскага, з 1939 — Кіеўскага т-раў оперы і балета. Валодаў голасам мяккага аксамітнага тэмбру, вял. дыяпазону. Першы выканаўда партый Крываноса («Багдан Хмяльнідкі» К.Данькевіча), Ціхана Несцерава («Зара над Дзвіной» Ю.Мейтуса), Рушчака («Мілана» Г.Майбарады). Сярод інш. партый: Сусанін («Іван Сусанін»
М.Глінкі), Мефістофель («Фауст» Ш.Гуно), Барыс Гадуноў (аднайм. onepa М.Мусаргскага), Млынар («Русалка» АДаргамыжскага), Грэмін («Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Тарас Бульба (аднайм. опера М.Лысенкі). Канцэртны рэпертуар уключаў творы укр., рус. і замежных кампазітараў, нар. песні. Лаўрэат Усесаюзнага конкурсу музыкантаўвыканаўцаў (1939). Здымаўся ў кіно. Дзярж. прэмія СССР 1952. ГМЫРАК Лявон (сапр. Б a б р о в і ч Мечыслаў; 18.4.1891, в. П араф’янава Докшыцкага р-на Відебскай вобл. — 13.7.1915), бел. крытык, публіцыст і празаіх. Вучыўся ў 1-й Віленскай гімназіі. Скончыў прыватную тэхнічна-прамысл. школу ў Варшаве (1912). Працаваў y Вільні, фальварках Віленскай губ. У 1914 прызваны ў армію, загінуў на фронце. Супрацоўнічаў з газ. «Наша ніва». Аўтар апавядання «Васілёва вяселле» (1913), нарыса па гісторыі нац.культ. руху «Беларускае нацыянальнае адраджэнне» (1914), артыкулаў па гісторыі бел. культуры, актуальных праблемах сац.-паліт. жыдця, арт. «Тарас Шаўчэнка» (1914) і інш. Выступаў за культурна-нац. аўтаномію Беларусі ў саюзе з дэмакр. сіламі Расіі. Тв:. Творы: Проза. Крытыка. Публіцыстыка. Мн., 1992. Л і т Гa р э ц к i М. Лявон Гмырак (1891— 1915) //Гарэцкі М. Творы. Мн., 1990; А л е к с а н д р о в і ч С.Х. Пуцявіны роднага слова. Мн., 1971. С. 217—219. У .М .К о н а н .
ГНАЕВІКІ (Laparosticti), група жукоў сям. пласцініставусых. Уюпочае падсям. гнаевічкі (Aphodiinae), сапр. гнаевікі, або геатрупы (Geotrupinae), гнаевікі (Соргіпае) і інш. Больш за 6 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя палярных абласцей. На Беларусі часцей трапляюцца прадстаўнікі падсям. геатрупаў і гнаевічкоў; гнаявік веснавы (Geotrupes vernalis) занесены ў Чырв. кнігу. Цела (даўж. 3—70 мм) бурае або чорнае, іншы раз з метал. бляскам. Яйцы адкладваюць y памёт жывёл. Жукі і лічынкі большасці Г. кормяцца гноем, нямногія трупамі, расліннаедныя. Некат. жукі назапашваюць памёт y выглядзе шарыкаў і закопваюць іх y норкі. Карысныя як «санітары» і глебаўтваральнікі; некаторыя — прамежкавыя гаспадары паразітычных чарвей.
ГНАЙНІЧКОВЫ Я ХВАРОБЫ СКУРЫ , гл. Піядэрмія. ГНАСЕАЛОГЫ (ад грэч. gnôsis веды + ..логія), вучэнне аб пазнанні; раздзел філасофіі, які вывучае суадносіны суб’екта і аб’екга ў працэсе пазнавальнай дзейнасці, магчымасці і межы пазнання свету чалавекам, шляхі і сродкі дасягнення ісціны. Г. даследуе: месца і ролю ведаў y адносінах чалавека да сусвету, y развідці індывід. чалавека (асобы) і ў эвалюцыі грамадства, яго трансфармацыі; асаблівасці пазнання як спецыялізаванай дзейнасці і шляхі яго ўваходжання ў інш. віды дзейнасці; суадносіны пачуццёвага і рацыянальнага ў працэсе пазнання, перадумовы і крытэрыі сапраўднасці ведаў, суадносіны паміж ісціннасцю і памылковасцю апошніх. Гісторыя Г. фактычна пачынаецца з пытання аб тым, што такое веды, чым яны забяспечваюцца (пачуццямі ці розумам). Платон сцвярджаў, што сапраўдныя веды маюць агульнаабавязковы характар, г. зн. не залежаць ад індывід. асаблівасцей суб’екга. Арыстоцель абгрунтоўваў тэзіс пра адзінства ведаў і прадмета пазнання, пра лагічную структуру пазнавальнага працэсу. У 17— 18 ст. Ф .Бэкан, Р.Дэкарт, Г.Лейбніц, Д.Дзідро і інш. раскрылі вял. ролю навук. метадаў, своеасаблівасць спалучэння пачуццёвых і рацыянальных момантаў y пазнавальным працэсе, суадносіны з рэчаіснасцю. Прадстаўнікі ням. класічнай філасофіі 19 ст. (І.Кант, Г.Гегель і інш.) абгрунтавалі неабходнасць пераадолення разрыву паміж гнасеалагічнай і анталагічнай праблематыкай, дыялектычнае адзінства эмпірычнага і рацыянальнага ў працэсе пазнання, наяўнасць узаемапераходаў гэтых катэгорый, узаемасувязь тэарэт. і практычнага розуму. Марксісцкая Г. асабліва падкрэслівала дзейсную прыроду пазнання, ролю пракгыкі як асновы і крытэрыю сапраўднасці ведаў, значэнне пазнання ў перабудове навакольнага асяродцзя, перш за ўсё сац. рэчаіснасці. Філас. фенаменалогія (Э.Гусерль і інш.) лічыць, што найб. фундаментальнай характарыстыкай пазнавальнага працэсу з’яў-
Гнаевікі: геатрупы (1 — гнаявік звычайны; 5 — гнаявік веснавы); гнаевічкі (2 — афодый рыючы; 3 — афодый чырванакрылы); гнаевіхі (4 — скарабей свяшчэнны; 6 — копр месяцовы; 7 — калаед-бык; 8 — гнаявіх Шрэбера).
ляецца інтэнцыяльнасць—скіраванасць свядомасці на прадмет пазнання. У сярэдзіне і канцы 20 ст. прадстаўнікі аналітычнай філасофіі (Б.Расел, Дж.Мур, Р.Карнап, Л.Вітгенштэйн, К.Попер і інш.) прааналізавалі месца і ролю знакава-сімвалічных сродкаў навук. мыслення, спосабы верыфікацыі навук. ведаў. У апошнія дзесяцігоддзі Г. надае ўсё большае значэнне распрацоўцы агульнаметадалагічных праблем развіцця навукі, яе сац. прыроды. Даследаванні праведзеныя ў Беларусі (Я.Бабосаў, Г.Несвятайлаў, В.Русецкая і інш.) паказалі, што перспектывы развіцця Г. шмат y чым абумоўлены сац. сітуацыяй, назапашваннем ведаў. Л іт .: Ндеалы м нормы научного нсследовання. Мн., 1981; Гносеологая в снстеме фнлософского ммровоззренмя. М., 1983; Познавательные действня в современной науке. Мн., 1987; П y г a ч Г.В. Познавательная актнвность человека. М., 1985. Я .М .Б а б о с а ў .
ГНАСТЫ ЦЫ ЗМ (ад грэч. gnôstikos пазнавальны), агульная назва рэліг.-філас. вучэнняў, якія спалучаюць тэалогію ранняга хрысціянства, элементы стараж.-ўсх. рэлігій, ідэі філасофіі (неаплатанізм, неапіфагарэізм) і інш. Узнік y 1 ст. ва ўсх. ч. Рымскай імперыі, росквіт прыпадае на 2 ст. Найб. значныя прадстаўнікі — Васілід, Гераклеан, Карпакрат Александрыйскі, Валянцін. Вылучаюць х р ы с ц і я н с к і Г. (1 — 3 ст.), вядомы па творах раннехрысціянскіх ерасеографаў і па творах з г. НагХамады; я з ы ч н і ц к і Г. той жа эпохі; м а н д э і з м (2— 3 ст., ад арамейскага манда-гносіс) — самаст. развіццё Г. на семіцка-вавілонскай глебе (захаваўся да нашых дзён y Іраку). Чалавек паводле Г. — асн. цэнтр сусв. працэсу. Ён, хоць і з ’яўляецца стварэннем цёмных сіл свету, па сваёй субстанцыі не належыць яму. Гэта яго боская субстанцыя часта прымае форму самаст. іпастасі «Першачалавека», або «Антропаса». Душа чалавека іншародная целу і па сваёй сутнасці належыць надкасм. сферы (Васілід). Разам з дуалізмам душы і цела ў Г. існуе і трыхатамічнае раздзяленне чалавека на «духоўнае», «душэўнае» і «цялеснае». 3 Г. звязана ўзнікненне маніхейства. ГНАЦЮК Дзмітрый Міхайлавіч (н. 28.3.1925, с. Навасёлка Чарнавіцкай вобл., Украіна), украінскі спявак (барытон), рэжысёр. Нар. арт. СССР (I960). Герой Сац. Працы (1985). Скончыў кіеўскія кансерваторыю (1951), ін-т тэатр. мастацтва (1975). 3 1982 выкладае ў Кіеўскай кансерваторыі (праф. з 1987). 3 1951 саліст, з 1988 гал. рэжысёр Кіеўскага т-ра оперы і балета. Сярод партый: Астап, Мікола, Эней («Тарас Бульба», «Наталка Палтаўка», «Энеіда» М Лысенкі), Максім («Арсенал» Г.Майбарады), Яўген Анегін («Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Фігара («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні). Паставіў спектаклі: «Князь Ігар» А.Барадзіна (1974), «Ціхі Дон» І.Дзяржынскага (1977), «Запарожац за Дунаем» С.Гулак-Арцямоўскага (1980) і інш. Здымаўся ў кіно. Прэмія Ленінскага камсамола 1967. Дзярж. прэ-
мія Грузіі 1972. Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Шаўчэнкі 1973. Дзярж. прэмія СССР 1977. ГНАЦЮК Уладзімір Міхайлавіч (9.5.1871, в. Веляснёў Цярнопальскай вобл., Украіна — 6.10.1926), украінскі фалькларыст, этнограф. Акад. АН Украіны (1924), чл.-кар. ГІецярбургскай АН (1902). Скончыў Львоўскі ун-т (1898). 3 1898 — сакратар Навуковага т-ва імя Шаўчэнкі. Адзін з рэдактараў «Літературно-наукового вістннка», «Етнографічного збірняка» і інш. Выступаў з публікацыямі па мовазнаўстве, дыялекталогіі, літаратуразнаўстве, гісторыі матэрыяльнай культуры. Прыхільнік параўнальна-гіст. метаду ў фалькларыстыцы. Пачынальнік сістэматызаванага выдання фалькл. і этнагр. матэрыялаў, y т л . фалькл. зб-каў «Галіцка-рускія анекдоты» (1899), «Галіцка-рускія народныя легенды» (т. 1— 2, 1902— 03), «Каламыйкі» (т. 1— 3, 1905— 07), «Калядкі і шчадроўкі» (т. 1—2, 1914), «Украінскія народныя байкі» (т. 1—2, 1916) і інш. Аўтар даследавання «Этнаграфічныя матэрыялы з Угорскай Русі» (т. 1— 6, 1897— 1911), рэцэнзій на працы С.Малевіча, М.Я.Нікіфароўскага, М .Ф едароўскага, М.В.Доўнар-Запольскага, прысвечаных бел. фальклору і этнаграфіі, на кнігу Я.Ф.Карскага «Беларусы» (1905). Т в.: Внбрані статті про народну творчість. Кнів, 1966. В .А .Ч а б а н е н к а .
ГНАЯВІК,
чарнільны грыб, б л а г у ш к а (Coprinus), род шапкавых базідыяльных грыбоў сям. гнаевіковых. Каля 200 відаў. Пашыраны па ўсім зямным шары. Сапратрофы. Растуць на ўгноенай глебе, гнілой драўніне, раслінных рэштках y лясах, садах, парках, агародах, на пашы. Пладаносяць y ліп.— кастрычніку. На Беларусі 15 відаў, найб. вядомыя Г. белы (С. comatus), Г. чарнільны, ці шэры (С. atramentarica), Г. шэры (С. cinereus), Г. дамавы (С. domesticus). Г. белы і чарнільны ядомыя ў маладым узросце; чарнільны мае проціалкагольнае рэчыва. Шапка дыяметрам 1— 14 см, яйцападобная, званочкавая, y старых грыбоў шыроказваночкавая ці распасцёртая, з узнятым уверх краем, белая, шэрая, жаўтаватая, часам з камякамі, пры адміранні расплываецца ў чар-
ГНЕЗНА
313
нільна-чорную вадкасць. Пласцінкі свабодныя, белыя, потым чарнеюць. Споры эліпсоідныя, чорныя. Эфемеры — пладовыя целы існуюць некалькі гадзін ці дзён.
ГНЕДЗІЧ Мікалай Іванавіч (13.2.1784, г. Палтава, Украіна — 15.2.1833), расійскі паэт, перакладчык. Скончыў Харкаўскі калегіум (1800), вучыўся ў Маскоўскім універсітэцкім пансіёне (1800— 02). Чл.-кар. Пецябр. АН з 1826. Уваходзіў y т-ва «Бяседа амашараў рускага слова», зблізіўся з Вольным таварыствам аматараў расійскай смавеснасці; падтрымліваў сувязі з дзекабрыстамі. Вольналюбівыя матывы ў вершах «Інтэрнат» (1804), «Перуанец да іспанца» (1805). Аўтар аповесці «Морыц, альбо Ахвяра помсты» (1802), паэмы «Нараджэнне Гамера» (1817), ідыліі «Рыбакі» (1822) і інш. У 1829 апублікаваў поўны пераклад «Іліяды» Гамера, над якім працаваў больш за 20 гадоў. Перакладаў таксама творы Ф.Ш ылера, Вальтэра, У.Ш экспіра. Te:.
Стнхотворення. Поэмы. М., 1984.
ГНЕЗДАВАННЕ
п т y ш a к, перыяд размнажэння птушак. Суправаджаецца шэрагам паслядоўных жыццёвых з’яў: такаванне, утварэнне пар (спароўванне) і заняцце гнездавога ўчастка, пабудова гнёздаў, нясенне і наседжванне яец, выкормліванне і выхаванне птушанят. Пералётныя птушкі для Г. вяртаюцца на радзіму, аселыя перамяшчаюцца ў гнездавыя біятопы. У розных відаў птушак тэрміны гнездавання розныя, y аднаго і таго ж віду могуць вар’іравадь y залежнасці ад кліматычных і кармавых умоў. Адрозніваюць Г. монацыклічнае (1 раз за год, напр., y буслападобных, жураўлепадобных) і поліцыклічнае (некалькі разоў на год, напр., y голуба шызага, вераб’ёў). 3 перыядам Г. звязаны змены ў арганізме птушак (назапашванне энергет. запасаў, змяненне функцыі гіпофіза, павелічэнне памераў і актывізацьш функцыі палавых залоз; y некаторых лінька і з ’яўленне т. зв. шлюбнага ўбору) і змены ў іх паводзінах (займанне гнездавых участкаў, такаванне, напр., y глушца, турухтана, цецерука; шлюбныя палёты ў вяхіра, клінтуха, болыпасці пеўчых лясных птушак; спяванне, напр., y аўсянкавых, шпака і інш.). За пачатак Г. ўмоўна прымаецца спароўванне (або ўтварэнне пар), за канец — час, калі птушаняты пачынаюць лётаць і весці самастойнае жыццё. Л іт :. Жнзнь жмвотных. Т. 6. Птнцы. 2 нзд., М., 1986; Ф р о й д e М. Жнвотные строят: Пер. с нем. М., 1986; Н н к н ф о р о в М.Е., Ямннскнй Б.В., Ш к л я р о в Л.П. Птацы Белорусснн. Мн., 1989.
ГНЕЗНА (Gniezno), горад на 3 Поль-
Гнаявік чарнільны.
шчы, y Пазнанскім ваяводстве. Каля 100 тыс. ж. (1994). Прам-сць: гарбарнаабутковая, харч., маш.-буд., швейная. Тэатр. Музей Пачаткаў Польскай дзяржавы. Арх. помнікі: гатычныя касцёлы — Дзевы Марыі (каля 1342— 1415; ад дараманскага касцёла 10 ст. і раман-
314
ГНЕЗНА
скага касцёла 11 ст. захаваліся керамічныя гшіткі падлогі, «Гнезненскія дзверы», бронза, каля 1170), св. Яна (14 ст., фрэскі 1340— 60), касцёл і кляштар францысканцаў (13 ст., перабудаваны ў 17— 18 от.), Г. ўзнікла ў канцы 8 ст. У 10 ст. сталіца стараж. польскай дзяржавы П я с т а ў , значны рамесніцкі цэнтр, вёў гандаль з араб. Усходам, падтрымліваў гандп. сувязі з Кіевам. 3 1000 сталіца архіепіскапства, месца каранацыі (да 14 ст.) польск. каралёў. Гар. правы атрымала да 1243. 3 1793— 1918 y складзе Прусіі (у 1807— 15 уваходзіла ў Варшаўскае герцагства). Адзін з гал. цэнтраў велікапольскага паўстання 1918— 19. Л іт :. Dzieje Yniezna. Warszawa, 1965.
ГНЕЗНА, вёска ў Ваўкавыскім р-не Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 9 км на ПдЗ ад горада і чыг. ст. Ваўкавыск, 92 км ад Гродна. 509 ж., 183 двары (1996). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, адцз. сувязі. У 1866— 67 дзейнічала Гнезнаўская суконная мануфактура, Помнікі архітэктуры — Гнезнаўскі касцёл Міхаіла Архангела (16— 19 ст.), сядзіба (2-я пал. 19 ст.). ГНЕЗНАЎСКАЯ СУКОННАЯ МАНУФАКТУРА. Дзейнічала ў 1866—67 y маёнтку Гнезна Ваўкавыскага пав. (цяпер вёска ў Ваўкавыскім р-не Гродзенскай вобл.). У 1867 працавалі 62 чал., выраблена сукнаў на 60,1 тыс. руб. ГНЕЗНАЎСКІ КАСЦЁЛ МІХАЫА АРХАНГЕЛА, помнік архітэктуры позняй готыкі з элементамі рэнесансу. Пабудавананы каля 1524 y в. Гнезна Ваўкавыскага ^р-на Гродзенскай вобл. ўладальнікамі 'маёнтка Я. i А. Шамятовічамі на месцы драўлянага храма. 3 2-й пал. 16 ст. да 1643 быў заняты пратэстантамі (касцёл быў пераабсталяваны ў кальвін-
Гнезнаўскі касцёл Міхаіла Лрхангела.
скі збор). Значна пацярпеў ад пажару 1838 (згарэла ўсё драўлянае абсталяванне), адбудаваны ў 1844 уладальнікам маёнтка Г.Тарасевічам. У 1931— 32 рэстаўрыраваны арх. Т.Плюцынскім. Мураваны 1-нефавы 1-вежавы храм з трохграннай алтарнай апсідай. Гал. фасад аэдоблены плоскімі нішамі і аркамі рознага абрысу. Уваход аформлены арачным парталам. Сцены ўмацаваны гранёнымі контрфорсамі, завершанымі ступеньчатымі кансолямі. У касцёле абразы і скулытгура 17— 18 ст. На тэрыторыі яго захаваліся надмагільныя помніА .А .Я р а ш э віч . кі 19 — 1-й пал. 20 С Т . ГНЕЙЗЕНАЎ (Gneisenau) Аўгуст Вільгельм Антон (27.10.1760, Шыльдаў, каля г. Торгаў, Германія — 23.8.1831), прускі палкаводзец. Генерал-фельдмаршал (1825). Граф фон Нейдгарт (1814). Скончыў Эрфурцкі ун-т. Служыў y арміях Аўстрыі (1778—80), ням. княства Ансбах (1780—— 86) і Прусіі (з 1786). У 1807 камендант крэпасці Кольберг (цяпер г. Калобжэг, Польшча), кіраваў яе абаронай ад франц. войск да заключэння Тыльзіцкага міру 1807. Пасля параж эння Прусіі працаваў y камісіі па рэарганізацыі прускай арміі. 3 1813 генерал-кватэрмайстар, нач. штаба Сілезскай арміі ген. Г.Блюхера. Здзейснены паводле задумы Г. манеўр прускай арміі садзейнічаў перамозе каля Ватэрлоо (1815). 3 1818'губернатар Берліна і член Дзярж. савета Прусіі. ГНЕЙС (ням. Gneis), горная парода з сланцаватай тэкстурай, утвораная пры метамарфізме магматычных (ортагнейсы) або асадкавых (парагнейсы) парод, паводле саставу блізкая да гранітаў. Складаецца з палявых шпатаў, кварцу і цемнаколерных мінералаў (біятыт, рагавая падманка, піраксен). Прымесі — гранаты, кардыерыт, стаўраліт, дыстэн і інш. Колер шэры да цёмнага, светларужовы. Ш чыльн. 2500— 2900 кг/м 3. Пашыраныя пароды найб. стараж. участкаў зямной кары. Н а Беларусі разам з інш. пародамі складаюць дакембрыйскі крьшгг. фуш амент. Прыдатныя на выраб друзу, тратуарных пліт, як аблідовачны камень. ГНЁЗДАВА, комплекс археал. помнікаў канца 9— 10 ст. каля аднайменнай вёскі, за 13— 15 км ад Смаленска, на беразе Дняпра; гандлёва-рамесніцкі цэнтр на шляху з «варагаў y грэкі». Складаецца з 8 курганных могільнікаў і вял. паселішча з гарадзішчам y цэнтры. У могільніках каля 2000 курганоў. Даследавана больш за 1100 пахаванняў і каля 6000 м2 паселішча. Пахавальны абрад да сярэдзіны 10 ст. трупаспаленне, пазней трупапалажэнне. Найб. росквіту дасягнула ў сярэдзіне 10 ст. Насельніцгва рознаэтнічнае: скандынавы, славяне, балты, асн. яго масу складалі рамеснікі і члены іх сем’яў, дружыннікі, гандляры. Раскопкамі выяўлена шмат рэчаў са Скандынавіі, Візантыі, краін Усходу, знойдзены 4 грашова-рэчавыя скарбы сярэдзіны 10 ст. 3 канца 10 ст. пачаўся заняпад паселішча. А .В .І о ў .
ГНЁЗДЫ ж ы в ё л, пабудовы, створаныя жывёламі для вывядзення патомства, радзей і для ўкрыцця. Г. для размнажэння ёсць y розных груп жывёл. У беспазваночных: y васьміногаў ямка ў грунце, абложаная валам з камянёў, ракавінак; y павукоў коканы з павуціны; y жукоў-трубкакрутаў трубачкі з лісця; y адзіночных восаў, мядзведак ячэйкі з глебы; y яблыневай молі, вусеняў баярышніцы, залатагузкі — з лісця і павуціны і інш. Г. пазваночных: y ласося ямка ў галечным грунце, y бычкоў-падкаменшчыкаў з каменьчыкаў; y колюшкі трохіголкавай шарападобнае з водарасцей; y весланогай жабы скручанае трубачкай лісце. Асабліва разнастайныя Г. ў птушак: y курыных і кулікоў простыя ямкі з бедным подсцілам; y дразда, сарокі, берасцянкі чашападобныя з моцнымі краямі; y крапіўніка, пеначак, сініцы-рэмеза, ткачыкаў закрытыя, шарападобныя, авальныя або колбападобныя з лятком пасярэдзіне або збоку. Г.
Скарб з Гнёздава. 950-я г.
птушак размяшчаюцца ў самых розных месцах, будаўнічы матэрыял вельмі разнастайны. У млекакормячых Г. робяць пераважна грызуны і насякомаедныя (мыш-малютка, соні, вавёркі, бабры, андатры і інш.). Болыпасць жывёл размяшчае Г. адзіночна. Каланіяльныя, складаныя, шматкамернью Г. ў восаў, пчол, мурашак, тэрмітаў і інш. У многіх відаў Г. служаць і для ўкрыцця (вераб’і, крапіўнікі, соні, вавёркі, авдатры, палёўкі і інш.). Гл. таксама Гнездаванне. ГНІВА, У т о н ь к а , К а л і н а ў к а , рака ў Веткаўскім р-не Гомельскай вобл., левы прыток р. Сож (бас. Дняпра). Даўж. каля 15 км. Пачынаецца за 3 км на ПдЗ ад в. Залужжа. Ад вытоку на працягу 3 км рэчышча каналізаванае. На берагах ракі забалочаны лес, прывусцевы ўчастак на забалочанай пойме Сажа сярод шматлікіх старычных азёр. ГНІДАШ , Г н е д a ш Кузьма Савельевіч (30.11.1914, в. Салагубаўка Сумскай вобл., Украіна — 19.6.1944), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Кіеўскае ваен. танк. вучылішча (1940). У Чырв. Арміі з 1936. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайну камандзір аператыўна-дыверсійнага цэнтра разведадцзела штаба 1-га Бел. фрон-
ту. Групы пад яго камандаваннем y тыле ворага ў 1943— 44 вялі разведку і дыверсійную работу ў раёне Слуцка, Баранавіч, Кобрына, Мінска, Асіповіч, Пінска, Лунінца, Брэста, на тэр. Кіеўскай і Чарнігаўскай абл. Каля Слоніма частка групы была акружана карным атрадам, цяжка паранены маёр Г. і радыстка К.Т.Давідзюк, каб не трапіць y палон, падарвалі сябе гранатай. Г Н ІЕ Н Н Е , разлажэнне азотзмяшчальных арган. злучэнняў (пераважна бялкоў) мікраарганізмамі; адыгрывае значную ролю ў кругавароце рэчываў y прыродзе. Г. — складаны шматступеньчаты біяхім. прадэс, які залежыць ад хім. прыроды субстрату, наяўнасці кіслароду і складу мікрафлоры. На розных этапах Г. дамінуюць спецыфічныя групы мікраарганізмаў (аэробныя, факультатыўна анаэробныя, аблігатна анаэробныя бактэрыі і некат. віды грыбоў). Пры ўдзеле пратэалітычных ферментаў мікраарганізмы расшчапляюць бялкі да амінакіс-
лот. Дэзамінаванне і дэкарбаксіліраванне амінакіслот прыводзіць да ўтварэння аміяку, серавадароду, вуглякіслага газу, арган. к-т, амінаў і інш. злучэнняў, y т.л. атрутных рэчываў (кадаверын, путрэсцін) і з непрыемным пахам (індол, скатол, меркаптаны). Г. адбываецца ў глебе, вадзе, y страўнікава-кішачным тракце жывёл і чалавека (прадукты Г. абясшкоджваюцца печанню і часткова выдаляюцца ныркамі). Гл. таксама Аманіфікацыя. ГН ІЛ А М ЁДА Ў Уладзімір Васілевіч (н. 26.12.1937, в. Кругель Камянецкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. крытык і літ.-знавец. Чл.-кар. АН Беларусі (1994), д-р філал. н. (1987). Скончыў Брэсцкі пед. ін-т (1959). Настаўнічаў. 3 1965 y Ін-це л-ры АН Беларусі (з 1976 нам. дырэктара, адначасова з 1977 заг. сектара тэорыі л-рьі), y 1969—76 y апараце Ц К К П Б. Гал. тэма яго навук. прац — сучасная бел. паэзія. Аўтар творчых партрэтаў І.Мележа («Іван Мележ», 1984),
315
ГНІЛЯКЕВІЧ
В.Зуёнка («Праўда зерня: Творчы партрэт Васіля Зуёнка», 1992), П.Броўкі, К.Кірэенкі, А.Куляшова, Е.Лось і інш. За дапаможнік для настаўнікаў «Янка Купала: Новы погляд» (1995) Літ. прэмія імя У.Калесніка 1996. Тв:. Лірычны летапіс часу. Мн., 1967; Традыцыі і наватарства. Мн., 1972; Упоравень з векам. Мн., 1976; Як само жыццё. Мн., 1980; Сучасная беларуская паэзія. Мн., 1983; Ля
К.С.Гнідаш
У.В.Гніламёдаў.
аднаго вогнішча. Мн., 1984; Пафас жыццесцвярджэння. Мн., 1985; Класікі і сучаснікі. Мн., 1987. Літ .'. Ю р е в н ч В. Нсследуется современная поэзня / / Неман. 1974. №1; М і ш ч а н ч у к М. Гаворку трэба прадоўжыць //Полымя. 1977. №4; С е м а ш к е в і ч Р. Паэзія ў полі зроку навукі / / Семашкевіч Р. Выпрабаванне любоўю. Мн., 1982. І .У .С а л а м е в іч .
Цімафей Ерамеевіч (14.5.1901, с. Гусава Растоўскай вобл., Расія — 13.11.1970), вучоны ў галіне хірургіі. Д-р мед. н. (1941), праф. (1943). Скончыў мед. ф -т Растоўскага ун-та (1925). 3 1930 y хірург. клініцы мед. ін-та ў Растове, з 1941 гал. хірург эвакуацыйных шпіталяў y Кіславодску. 3 1945 y Днепрапятроўскім, з 1960 y Мінскім мед. ін-тах. Навук. працы па лячэнні трафічных язваў, ваенна-палявой хірургіі, пластыцы сасудаў, перасадцы залоз унутр. сакрэцыі на сасудах, па аднаўленчай хірургіі. Тв.: Пластнка свободным кожным лоскуГН ІЛ А РЫ БА Ў
том. Мн., 1968 (разам з АЛ.Катом). ГН ІЛ ІЦ А , рака ў Жыткавіцкім р-не Гомельскай вобл., левы прыток р. Скрыпіда (бас. Прыпяці). Даўж. 26 км. Пл. вадазбору 285 к м . Пачынаецца ад водаразмеркавальніка каля зліцця каналаў Страявы і Жыткавіцкі. Цячэ па цэнтр. ч. Прыпяцкага Палесся. Рэчышча ад вытоку на працягу 11,6 км каналізаванае. Г Н Ы О Е ВО ЗЕРА , адна з назваў воз. Сасыкколь. Г Н ІЛ О Е М О РА , адна з назваў заліва Сіваш.
Міхаіл Паўлавіч (6.2.1887, в. Асташына Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. — 11.8.1945), дзяржаўны дзеяч БССР. У 1907— 14 працаваў на з-дах Пецярбурга. За ўдзел y рэв. руху быў зняволены. 3 1914 y арГ Н ІЛ Я К Е В ІЧ
Гнёзды: 1 — асы амафілы; 2 — павука-серабранкі; 3 — пчалы-лістарэза; 4 — шэршня звычайнага; 5 — колюшкі трохіголкавай; 6 — чарацянкі дроздападобнай; 7 — сініцы-рэмеза; 8 — ткачыка-бая; 9 — паганкі малой; 10 — мышы-малюткі; 11 — івалгі; 12 — бабра.
316
ГНОЗІЯ
міі. Удзельнік Кастр. рэвалюцыі 1917, адзін з арганізатараў Чырв. гвардыі ў Петраградзе. Удзельнічаў y баях супраць Каледзіна. 3 1919 на парт. і прафс. рабоце ў БССР. 3 мая 1929 нарком працы БССР, y сак. 1931 — вер. 1933 сакратар ЦВК БССР. 3 1933 на парт. і прафс. рабоце ў РСФСР. Чл. ЦК КП(б)Б y 1924— 27, 1930— 32, чл. Ц КК КП(б)Б y 1927— 30, 1932— 33 і яе П рэзідыума ў 1929— 30, 1932— 33. Чл. ЦВК БССР y 1922— 33 і яго Прэзідыума ў 1931— 33. ...ГНОЗІЯ (ад грэч. gnosis веды, навучанне), другая састаўная частка складаных слоў, якая па значэнні адпавядае слову «веды», напр., фармакагнозія, астрагнозія. ГНОЙ, 1) y с е л ь с к а й гаспад a р ц ы арганічнае ўгнаенне з цвёр-
ГНОЙНІЦА, рака, гл. Плясна. ГНОМАН (грэч. gnomon), старажытны астранамічны інструмент, які складаецца з верт. стрыжня, пастаўленага на гарыз. пляцоўку. Па даўжыні і напрамку ценю стрыжня можна вызначыць вышыню і азімут Сонца, напрамак паўдзённай лініі і інш. астранамічныя даныя. Выкарыстоўваецца ў выглядзе сонечных гадзіннікаў. ГНОТАБІЁТЫ (ад грэч. gnôtos вядомы + біёта), жывёлы, вырашчаныя ва ўмовах поўнай стэрыльнасці, свабодныя ад мікраарганізмаў, вірусаў і макрапаразітаў. Ідэю пра магчымасць жыцця без мікробаў выказаў Л.Пастэр (1885). У канцы 1940-х г. амер. і яп. вучоньм распрацавалі дыеты і апаратуру, стварылі штучньм ўмовы для развіцця і размнажэння безмікробных жывёл. Выкарыстанне Г. (марскіх свінак, мышэй, трусоў, парасят, цялят, авечак і інш.) y розных галінах эксперым. біялогіі і ме-
/ Гноман.
Гну: 1 — белахвосты; 2 — блакітны.
дых і вадкіх выдзяленняў жывёл з подсцілам або без яго. Mae азот, фосфар, калій, м.ікраэлементы, якія павышаюць біял. актыўнасць глебы. Выкарыстоўваюць Г. цвёрды (на саламяным і тарфяным подсціле), паўвадкі і вадкі. Асабліва эфектыўны на дзярнова-падзолістых пясчаных і супясчаных глебах, дзе з’яўляецца крыніцай пажыўных рэчываў і меліяравальным сродкам, паляпшае аграхім. і фіз. ўласцівасці глеб на некалькі гадоў.
дыцьшы прывяло да фарміравання ў 1960-я г. самаст. навук. кірунку — гнатабіялогіі.
Хім. састаў і ўласцівасці Г. залежаць ад віду жывёл, якасці кармоў і подсцілу, спосабаў яго прыгатавання і захоўвання. У сярэднім ад спажываных кармоў y Г. пераходзяць каля 40% арган. рэчыва, 50—70% азоту, 80% фосфару, да 90% калію. Конскі і авечы Г. мае больш пажыўных рэчываў, чым свіны і буйн. par. жывёлы. Г. зберагаюць y гнаясховішчах. Выкарыстоўваюць ў чыстым выглядзе, як тарфагнойныя кампосты разам з мінер. ўгнаеннямі.
2) У м е д ы ц ы н е адзін з відаў запаленчага выпату (эксудату), непрыемная на пах густая вадкасць жоўтага або шэрага колеру, якая ўтвараецца ў тканках арганізма пры іх запаленні.
ГНОТАБІЯЛОГІЯ (ад грэч. gnôtos вядомы + біялогія), раздзел эксперым. біялогіі і медыцыны, які займаецца атрыманнем і вырошчваннем y стэрыльных умовах гнотабіётаў — жывёл, свабодных ад мікраарганізмаў, гельмінтаў і членістаногіх, a таксама стэрыльных жывёл, спецыяльна заражоных пэўнымі відамі мікраарганізмаў. Сфарміравалася ў 1960-я г. Вывучае ўзаемаадносіньі паміж макра- і мікраарганізмамі, што мае значэнне для вырашэння праблем трансплантацыі органаў, імуналогіі, генетыкі, мікрабіялогіі, марфалогіі, фізіялогіі, радыебіялогіі, касм. біялогіі і медьвдыны, хірургіі, анкалогіі і інш. Развіццё Г. прывяло да меркавання, што нармальнае жьшцё чалавека і вышэйшых жывёл магчыма толькі пры наяўнасці ў іх мікрафлоры. Л іт :. Ч а х а в а О.В. Гнотобнологня. М., 1972; Гнотобвологня в хярургвн. М., 1982; Теоретяческне в практяческне основы гнотобнологнн. М., 1983. А .С .Л е а н ц ю к .
ГНУ (Connochaetes), род каровіных антылоп атр. парнакапытных. 2 віды: Г. белахвосты (С. gnou, захаваўся пераважна ў нац. парках, занесены ў Чырв. кнігу МСАП) і Г. блакітны (С. taurinus). Пашыраны ва Усх., Паўд. і Паўд.-Зах. Афрыцы ў травяністых і кустовых стэпах на раўнінах. Трымаюцца статкамі. Даўж. цела 170—240 см, хваста 80— 100 см, выш. ў карку 90— 145 см, маса 160—270 кг. Целасклад моцны. Ногі тонкія, шыя кароткая. Галава вялікая, морда шырокая. Вочы маленькія. Рогі ў абодвух полаў, дугападобна загнутыя ўверх. На канцы хваста і пярэдняй ч. цела доўгія валасы. Афарбоўка ад жоўтабура-шэрай да цёмна-бурай. Нараджаюць 1, радзей 2 дзіцянят. Кормяцца пераважна травяністымі раслінамі. Акліматызаваныя ў запаведніку А с к а н ія -Н о в а .
ГНУТКІ ВАЛ, вал, які мае малую жорсткасць на вьпін і вялікую на кручэнне. Бываюць драцяныя (найб. пашыраны) і шарнірныя. Драцяныя складаюцца з уласна вала, звітага з некалькіх слаёў дроту і змешчанага ў ахоўную абалонку
2
(браню), і наканечнікаў для далучэння да прывода і рабочага органа. Выкарыстоўваюцца ў ручных механізаваных інструментах і прыладах (напр., y бормашынах). Шарнірныя складаюцца з шарнірна-злучаных кароткіх звёнаў, змешчаных y абалонку. Выкарыстоўваюцца ў многакарпусных паравых турбінах, некаторых станках і інш. ГНЮ С, сукупнасць відаў крывасосных двухкрылых насякомых з розных сямействаў. Каля 900 відаў. Трапляецца ўсюды, акрамя Арктыкі і А нтарктш ы, звычайныя ў тундры і лясах. Да Г. адносяцца к а м а р ы , м о ш к і, м а к р а ц ы , сл я пн і, крывасосныя мухі. Відавы склад і колькасць Г. залежаць ад ландшафтна-геагр. і кліматычных умоў, сезона, часу сутак. Раі Г. ўтвараюць толькі самкі. Развіццё м а с к іт ы ,
Драцяны гнуткі вал: 1 — канцавая арматура; 2 — браня; 3 — слой навіўкі; 4 — стрыжань.
і масавае размнажэнне Г. звязана з забалочанымі, слаба асвоенымі чалавекам тэрыторыямі, найчасцей y поймах буйных'рэк. Насякомыя праколваюць хабатком скуру і крывяносны сасуд жывёл або чалавека, уводзяць рэчывы, якія выклікаюць сверб, пякоту, запаленчыя працэсы, павышэнне т-ры. Многія віды Г. — пераносчыкі ўзбуджальнікаў небяспечных хвароб (сібірскай язвы, сапу, малярыі і інш.).
«ГНЯВАШ», «Г н е ў к а», « З а г н е в a н ы», бел. нар. танец. Муз. памер 3/8. Тэмп павольны. Выканаўцы (дзяўчына і хлопец) y тэатралізаванай форме паказваюць сварку і прымірэнне закаханых, часта ў суправаджэнні песні («Дзяўчына мая заручоная, чаго так ходзіш засмучоная...»). Больш пашыраны ў зах. абласцях Беларусі. На Магілёўшчыне бытаваў варыянт «Г.», які выконвалі толькі мужчыны. Л іт .: Народные песнн местечка Селец Пружанского уезда Полесского воеводства (Западная Белоруссня) / Сост. Н.К.Здановяч. М , 1931. Ю .М .Ч у р к о .
1
ГО БІ (ад манг. гов бязводнае месца), пустынная і паўпустынная вобласць y Цэнтр. Азіі, на тэр. Манголіі і Кітая. Акаймавана на Пн гарамі Мангольскага Алтая і Хангая, на Пд — Наньшанем і Алтынтагам. Працягнулася амаль на 2 тыс. км, пл. больш за 2 млн. км2. Падзяляецца на Заалтайскую Г., Мангольскую Г., Алашаньскую Г., Гашунскую Г. і Джунгарскую Г. У рэльефе пераважаюць камяністыя, гліністыя, месцамі пясчаныя раўніны выш. 900— 1200 м, трапляюцца асобньм кароткія горныя масівы выш. да 1800 м і ўчасткі драбнасопачніку. Клімат рэзка кантынентальны з самай вял. на Зямлі амплітудай вагання т-р (каля 85 °С; летам да 45 °С, зімой каля 40 °С). Ападкаў 70— 200 мм за год. Пастаянных вадатокаў няма; y паніжэннях дробныя бяссцёкавыя азёры. Глебы шэрыя і бурыя, месцамі саланчакі і такыры. Расліннасць бедная, разрэджаная, пераважаюць злакі, палын, салянкі, зараснікі саксаулу;
ГОБІ
317
на 3 ёсць аазісы з таполі. Жывёльны свет: дзікі вярблюд, асёл-кулан, конь Пржэвальскага, некалькі відаў антылоп; ёсць паўзуны, рэптыліі. У флоры і фауне шмат эндэмічных відаў. Вял. Габійскі запаведнік (Манголія). Пашавая жывёлагадоўля (вярблюды, авечкі, коні). Ачаговае земляробства па далінах рэк. З .Я .А н д р ы е ў с к а я . ГОБІ Хрыстафор Якаўлевіч (24.4.1847, С.-Пецярбург — 24.12.1919), рускі батанік; заснавальнік школы батанікаўкрыптагамістаў. Праф. (1885). Скончыў Пецярбугскі ун-т (1871) і выкладаў y ім. Навук. працы па эколага-геагр. і сістэматыка-антагенетычным вывучэнні ніжэйшых арганізмаў (амёбападобных, водарасцей, грыбоў) і пакрытанасенных раслін. Выявіў уздзеянне рэльефу мясцовасці на геагр. пашырэнне раслін,
2
Гняздоўка запоўненая: 1 — вонкавы выгляд пладовага цела; 2 — пладовае цела ў разрэзе.
ГНЯЗДОЎКА (Nidularia), род базідыяльных грыбоў-гастэраміцэтаў сям. гняздоўкавых. Вядома каля 30 відаў, пашыраных па ўсім зямным шары. На Беларусі — Г. запоўненая (N. farcta). Сапратроф. Расце групамі ў лясах, парках, садах на адмерлай драўніне, зрэдку на глебе. Пладаносідь y ліп. — кастрычніку. Пладовыя целы дыяметрам 0,5—0,7 см, няроўнашарападобныя, прыплясканыя, сядзячыя, з шырокай асновай, унутры з круглаватымі цельцамі (у іх развіваюцца базідыі са спорамі), адкрываюцца 'зверху шчылінай. Абалонка таўстасценная, часта лямцаватая, звонку напачатку белаватая, потым карычневая, унугры гладкая, бліскучая. Споры кароткаэліпсоідныя, гладкія, бясколерныя.
Гняздоўнік звычайны.
ГНЯЗДОЎНІК (Neottia), род кветкавых раслін сям. ятрышнікавых. Каля 10 відаў. Пашыраны пераважна ва ўмераных абласцях Еўропы і Азіі. На Беларусі зрэдку трапляецца Г. звычайны, або сапраўдны (N. nidus-avis). Расце ў цяністых хвойных і мяшаных лясах. Сапратроф. Цвіце ў маі—чэрвені.
Ц.Гобі ў ролі Скарпія.
даследаваў флору Белага м. і сумежных з ім раёнаў Паўд. Ледавітага ак. Распрацаваў адну з філагенетычных сістэм расліннага свету (1916).
Шматгадовыя жаўтавата-бурыя травяністыя расліны з тоўстым голым узыходным сцяблом выш. да 50 см. Карэнішча кароткае, з мясістымі каранямі, якія ўтвараюць шчыльнае спляценне накшталт птушынага гнязда (адсюль назва). Лісце сядзячае, лускападобнае, без хларафілу. Кветкі жаўтавата-бурыя, з адтапыранай двухраздзельнай верхняй губой, з мядовым пахам, сабраныя ў шматкветную доўгую іронку. Плод — шматнасенная каробачка. Лек. (проціглісны сродак) расліны. Г .У .В ы н а е ў .
Пустыня Гобі.
ГОБІ (Gobbi) Ціта (24.10.1913, г. Басана-дэль-Грапа, Італія — 5.3.1984), італьянскі спявак (барытон). Скончыў юрыд. ф-т Падуанскага ун-та. 3 1938 саліст оперных т-раў Італіі (з 1942 — «Ла Скала»), з 1947 — інш. еўрап. і амер. т-раў. Голас рэдкай прыгажосці, майстэрства бельканта і акцёрскае дараванне здабылі яму славу аднаго з лепшых спевакоў свайго часу. Стварыў
318
ГОБС
рознахарактарныя муз.-сцэнічныя вобразы. Сярод лепшых партый: Рыгалета, Яга, маркіз ды Поза, Ж эрмон, Макбет, Рэната («Рыгалета», «Атэла», «Дон Карлас», «Травіята», «Макбет», «Баль-маскарад» Дж. Вердзі), Скарпія, Джані Скікі («Тоска», «Джані Скікі» Дж.Пучыні), Фігара («Вяселле Фігара» В.А.Моцарта), Воцэк («Воцэк» А.Берга). 1-я прэмія Міжнар. конкурсу вакалістаў (Вена, 1936). Аўтар шэрагу кніг, y т.л. «Свет італьянскай оперы» (з І.Кук, пер. з англ., М., 1989). Здымаўся ў муз. кінафільмах. Л іт :. Л а у р н - В о л ь п н Дж. Вокальные параллелм: Пер. с нтал. Л., 1972.
ГОБС (Hobbes) Томас (5.4.1588, г. Малмсберы, Вялікабрытанія — 14.12.1579), англійскі філосаф-матэрыяліст. Скончыўніы Оксфардскі ун-т (1608), працаваў гувернёрам y арыстак-
ратычнай сям’і У.Кавендыша (пазней герцага Дэваншырскага), з якой быў звязаны да канца жыцця. На фарміраванне светапогляду Г. значна паўплывалі Ф .Бэкан, Г.Галілей, П.Гасендзі, РД экарт, з якімі ён быў асабіста знаёмы. Прырода ў вучэнні Г. — сукупнасць аб’ектыўна існуючых фіз. цел, што розняцца велічынёй, фігурай, размяшчэннем y прасторы і рухам, які ўяўляецца як чыста мех. перамяшчэнне матэрыяльнага аб’екта і атаясамліваецца з усімі інш. формамі руху. Пачуццёвьм якасці ён разглядаў не як уласцівасці саміх рэчаў, a як формы іх успрымання. У сац. філасофіі зыходзіў з пастулага аб антыграмадскай, ці эгаістычнай, агрэсіўнай прыродзе чалавека. Таму ў грамадстве і дзяржаве Г. бачыў перш за ўсё сродак пазнання прычын грамадз. войнаў і іх пераадолення, забеспячэння ўсеагульнага міру і бяспекі. Г. абгрунтоўваў дагаворную тэорыю ўзнікнення дзяржавы з дадзярж. формаў існавання людзей, калі індывіды жылі раз’яднана ў стане пастаяннай «вайны ўсіх супраць усіх». У сваім этычным вучэнні развіваў ідэі пра супадзенне грамадз. абавязкаў і маральнага доўгу, прыродных законаў маралі і грамадз. дабрачыннасцей. Асн. працы: філас. трылогія «Асновы філасофіі» — «Пра грамадзяніна» (1642), «Пра цела» (1655), «Пра чалавека» (1658); «Левіяфан, або Матэрыя, форма і ўлада дзяржавы царкоўнай і грамадзянскай» (1651).
Тв:. Рус. пер. — Нзбр. пронзведення. Т. 1—2. М„ 1964. В .І .Б о ў ш .
ГОБСАН (Hobson) Джон Аткінсан, гл. Хобсан Джон Аткінсан. ГОВАР Генадзь Антонавіч (н. 13.4.1938, г. Слаўгарад Магілёўскай вобл.), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1991), праф. (1994). Скончыў Карагандзінскі політэхн. ін-т (I960). 3 1966 y Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў АН Беларусі. Навук. працы па структурных і магн. фазавых пераўтварэннях y цвёрдым целе, распрацоўцы новых магн. матэрыялаў. 7в.: Нсследованне статнкм н дкнамнкн решеткн прн фазовых переходах в сплавах MnAsi-xPx / / Снстемы особых температурных точек твердых тел. М., 1986.
ГОВАРАВА Любоў Анатолеўна (н. 30.4.1954, с. Брухава Калужскай вобл., Расія), бел. спартсменка (скарасное падводнае плаванне). Майстар спорту міжнар. класа (1975). Скончыла Бел. ін-т фіз. культуры (1975). Чэмпіёнка свету ў камандным і бронзавы прызёр y асабістым пяршьшствах (1976). Рэкардсменка свету ў эстафеце 4x100, 4x200 м (1976).
зор» М.Гогаля), Алег Баян («Клоп» У.Маякоўскага), Мантанелі («Авадзень» паводле ЭД.Войніч), тата Карла («Прыгоды Бураціна» паводле А.Талстога), Тарталья («Зялёная птушка» К.Гоцы). ГОВАРД-ПЛАН (Howard Plan), сістэма арганізацыі навуч.-выхаваўчай работы, заснаваная на прынцыпе індывідуальнага навучання. Упершыню выкарыстана ў 1920 y Говардскай жаночай сярэдняй школе ў Лондане (адсюль і назва). Паводле Г.п. расклад заняткаў і выбар навуч. курсаў прыстасаваны да «індывідуальных запытаў» вучняў пры захаванні абавязковага мінімуму навуч. прадметаў. 3-за празмернай івдывідуалізацыі навучання, арганізацыйнай складанасці і высокай платы вял. пашырэння не атрымала. ГОГ (Gogh) Вінсент Вілем ван (30.3.1853, Грот-Зюндэрт, каля г. Брэда, Нідэрланды — 29.7.1890), галавдскі
ГОВАРАЎ Леанід Аляксандравіч (22.2.1897, в. Бутыркі Кіраўскай вобл., Расія — 19.3.1955), савецкі ваенны дзеяч. Маршал Сав. Саюза (1944), Герой Сав. Саюза (1945). Правадз. чл. Акадэміі артыл. навук (1946). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1933), Акадэмію Генштаба (1938). У арміі з 1916. Удзельнік грамадз., сав.-ф іш . вайны 1939—40. У Вял. Айч. вайну з ліп. 1941 на фронце: нач. артылерыі Зах. напрамку і Рэзервовага фронту, каманд. 5-й арміяй y Маскоўскай бітве, з чэрв. 1942 каманд. Ленінградскім фронтам, з кастр. 1944 адначасова каардынаваў дзеянні Ленінградскага, 2-га і 3-га Прыбалт. франтоў, y студз.— сак. 1945 адначасова каманд. 2- м Прыбалг. фронтам. Пасля вайны каманд. войскамі Ленінградскай ваен. акругі, гал. інспекгар сухап. войск. У В. ван Гог. Сланечнікі. 1888. 1948— 52 каманд., y 1954— 55 галоўнакаманд. Войскамі ППА — нам. міністра абароны СССР. Аўтар зб. артыкулаў «У баях за горад Леніна» (1945). ГОВАР-БАНДАРЭНКА Уладзімір Міхайлавіч (21.6.1914, г. Рагачоў Гомельскай вобл. — 31.8.1988), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1961). Скончыў Бел. студыю пры Цэнтр. тэатр. вучылішчы ў Ленінградзе (1937). Працаваў y Бел. т-ры юнага гледача БС С Р (1937— 41), Мінскім гар. т-ры (1942—4 4 ), абл. драм. т-рах Гродзенскім (1944— 46) і Брэсцкім (1946— 49), Бел. рэсп. т-ры юнага гледача (1955— 78). Створаныя ім вобразы вызначаліся псіхал. дакладнасцю. Сярод роляў: Янук, Язэп Шыдлоўскі («Папараць-кветка», «Над хвалямі Серабранкі» І.Козела), Максім Кутас («Чаму ж мне не пець, чаму ж не гудзець» паводле Я.Купалы і М.Чарота), Гусляр («За лясамі дрымучымі» А.Вольскага і П.М акаля), пан Бараноўскі, Канцлер («Несцерка», «Цудоўная дудка» В.Вольскага), Гараднічы («Рэві-
В. ван Гог. Партрэт доктара Гашэ. 1890.
жывапісец, адзін з пачынальнікаў постімпрэсіянізму. 3 1869 служыў камісіянерам маст. гандл. фірмы ў Гаазе, Бруселі, Лондане, Парыжы; з 1878 — прапаведнікам. Звярнуўшыся да мастацтва, наведваў AM y Бруселі (1880— 81) і Антверпене (1885— 86), прыватную студыю ў Парыжы (1886—88); адначасова вывучаў жывапіс імпржіянізму і японскую гравюру. Раннія творы, прасякнутыя спагадай да цяжкага жыцдя простых людзей Галандыі, напісаны ў змрочнай, стрыманай гаме («Едакі бульбы», «Сялянка», абедзве 1885). Пазней яго палітра стала больш светлай, з ’явіўся характэрны для Г. дынамічны мазок. У 1888 Г. пераехаў y Арль, дзе маляваў партрэты і пранізаныя стрыманым жыццялюбствам пейзажы. Жывапісная сістэма гэтых твораў пабудавана на спалучэннях яркіх колераў, выразным рытме малюнка і смелых, свабодных рашэннях («Начное кафэ», «Чырвоныя вінаграднікі ў Арлі», «Сланечнікі», «Спальня ван
логіі «Магог» — плямёны, «Гог» — імя іх правадыра. Г. i М. быццам бы з ’явяцца ў незлічонай колькасці, але іх знішчыць агонь з нябёсаў. ГОГАЛЕВА Алена Мікалаеўна (7.4.1900, Масква — 13.11.1993), руская актрыса. Нар. арт. С СС Р (1949), Герой Сац. Працы (1974). Вучылася ў Муз.-драм. вучылішчы Маскоўскага філарманічнага т-ва. 3 1918 y Малым т-ры. Стварала выразныя па знешнім малюнку драм. і трагедыйныя вобразы моцных, валявых, энергічных жанчын. Сярод роляў: Соф ’я («Гора ад розуму» А.Грыбаедава), Надзея Манахава («Варвары» М.Горкага), княжна Плавуціна-Плавунцова («Халопы» П.Гнедзіча), Панова («Любоў Яравая» К.Транёва), лэдзі Мільфард («Каварства і каханне» Ф.Ш ылера), герцагіня Мальбара («Ш клянка вады» Э.Скрыба), місіс Краўлі («Кірмаш пыхлівасці» паводле У.Тэкерэя).
ГОГАЛЬ (Bucephala clangula), птушка сям. качыных атр. гусепадобных. Пашыраны на вадаёмах лясной і часткова лесастэпавай зон Еўразіі і Паўн. Амерыкі. Селіцца пераважна на таежных рэках і азёрах па поймах вял. рэк з лясістымі берагамі. Па тэр. Беларусі праходзіць паўд. мяжа арэала віду; гняздуецца ў паўн. ч. рэгулярна, y паўд. раёнах рэдка. Занесены ў Чырв. кнігу Беларусі. Нар. назвы вогаліда, гагаліца, вогаль.
ГОГАЛЬ
319
якая адбілася на яго светаадчуванні і прадвызначыла наступныя душэўныя зрывы. 3 1848 y Расіі. Першы твор — паэма-ідылія «Ганц КІохельгартэн» (1829). Літ. вядомасць прынесла кн. аповесцей «Вечары на хутары ля Дзіканькі» (ч. 1—2, 1831— 32), y якой створаны паэт. вобраз Украіны, яскравыя малюнкі нар. жыцця і побыту, шырока вьжарыстаны ўкр. фальклор. Зб-кі «Міргарад» і «Арабескі» (абодва 1835) засведчылі станаўленне пісьменніка на пазіцыях рэалізму і народнасці. У аповесці «Тарас Бульба» (1835, новая рэд. 1842) y эпічна-былінным стылі ўславіў барацьбу ўкр. народа за нац. вызваленне ў 17 ст. Я к глыбокі рэаліст і бязлітасны сатырык выступіў y т.зв. «пецярбургскіх аповесцях» («Нос», «Партрэт», «Неўскі праспект», «Запіскі вар’ята» і інш., 1835— 42), y «Аповесці пра тое, як
Даўж. цела да 50 см, маса да 1,4 кг. Галава вялікая, шыя кароткая, тонкая. Самец белы з чорнай спінай і чорнай з зялёным адценнем галавой, на крыле вял. белае «люстэрка», каля дзюбы — круглаватая белая пляма. Самка драбнейшая, шэрая, з карычневай галавой і белым ашыйнікам. Гняздуецца ў дуплах высока над зямлёй. Займае і штучныя гнёзды — дуплянкі. Нясе 5— 18 (часцей 8—9) яец. Добра лятае, плавае і нырае. Корміцца воднымі жывёламі, насеннем раслін. Аб’ект палявання. М.В.Гогаль. Мастак Ф.Молер. 1841.
В. ван Гог Аўтапартрэт з люлькай. 1888—89.
Гога ў Арлі», усе 1888; Аўтапартрэт з люлькай, 1888— 89). Творчасць двух апоіяніх гадоў адметная абвостранай экспрэсіяй каляровых спалучэнняў, рэзкімі зменамі настрою ад змрочнага візіянерства («Дарога з кіпарысамі і зоркамі», 1890) да трапяткога пачуцця прасвятдення і прымірэння («Пейзаж y Аверы пасля дажджу», 1890). Напружаная праца ў апошнія гады жыцця суправаджалася прыступамі хваробы, якая прьшяла Г. ў шпіталь для псіхічнахворых, дзе ён скончыў самагубствам. Тв:. Рус. пер. — Пнсьма. Л.; М., 1966. П е р р ю ш о А. Жязнь Ван Гога: Пер. с фр. М., 1973; Д м н т р н е в а Н.А. В.Ван Гог: Человек н художннк. М., 1982; С т о y н Н. Жажда жязнн: Повесть о В.Ван Гоге: Пер. с англ. М., 1992. Л іт
ГОГ I МАГОГ, y іудзейскай, хрысціянскай і мусульманскай (Йаджудж і Маджудж) міфалогіях 2 дзікія народы, нашэсце якіх павінна папярэднічаць «страшнаму суду». У біблейскай міфа-
/
2
Гогаль: 1 — самец; 2 — самка.
ГОГАЛЬ Мікалай Васілевіч (1.4.1809, с. Вялікія Сарочынцы Палтаўскай вобл., Украіна — 4.3.1852), рускі пісьменнік, пачынальнік крытьгчнага рэалізму ў рус. л-ры. Скончыў Нежынскую гімназію вышэйшых навук (1828). Служыў чыноўнікам y Пецярбургу (1829— 31). Выкладаў гісторыю ў Пецярбургскім ун-це (1834— 35). 3 1836 жыў пераважна за мяжой (Італія, Германія, Швейцарыя, Аўстрыя, Францыя). У 1840 y Вене перажыў цяжкую нервовую хваробу,
пасварыўся Іван Іванавіч з Іванам Нічыпаравічам» (1834). Наватарскі характар драматургіі камедыі «Рэвізор» (паст. 1836) дазволіў увасобіць y вобразах чыноўнікаў павятовага горада аблічча ўсёй тагачаснай Расіі. Сярод інш. драм. твораў Г. камедыі «Жаніцьба», «Гульцы», «Тэатральны раз’езд пасля паказу новай камедыі» (усе 1842) і інш. Маст. адкрыццём стаў вобраз «маленькага чалавека» з аповесці «Шынель» (1842), y якой Г. стаў на абарону зняважанай чалавечай годнасці. Вяршыня творчасці Г. — паэма-раман «Мёртвыя душы» (т. 1, 1842), дзе ў вобразах надзвычайнай маст. і псіхал. ёмістасці пісьменнік увасобіў маральнае аблічча сучаснага яму грамадства. Духоўныя пошукі 1840-х г. прывялі Г. да вывучэння багаслоўскіх прац, гісторыі царквы. Яго «Выбраныя мясціны з перапіскі з сябрамі» (1847) сталі адным з самых палемічных твораў рус. л-ры. У ёй Г. выказаў веру ў мажлівасць лепшага ўладкавання Расіі, яе
320
гогенлоэ
месіянскую ролю, заснаваную на вернасці ідэалам праваслаўя і маральнага ўдасканалення чалавека. Большасць крытыкаў убачыла ў кн. пераход пісьменніка да рэліг. пропаведзі. В.Бялінскі абвінаваціў Г. ў крывадушнасці і жаданні стварыдь гімн уладам. Грамадскае непрыняцце «Выбраных мясцін...» y многім вызначылі далейшы лёс Г. і яго творчасці. За 10 дзён да смерці Г. спаліў рукапіс 2-га т. «Мёртвых душ». 3 імем Г. ў рус. л-ры звязана станаўленне крытычнага рэалізму, т. зв. натуральнай школы. М.Чарнышэўскі ўвёў ва ўжытак нават паняцце «гогалеўскі перыяд рускай літаратуры». Творчасць Г. зрабіла ўплыў на бел. л-ру (В.Дунін-Марцінкевіч, Ф.Багушэвіч, Я.Колас, М.Гарэцкі, З.Бядуля, К.Чорны, К.Крапіва, Я.Брыль і інш.). На бел. мову яго творы перакладалі М.Краўцоў, Крапіва, М Л ужанін, М.Машара, М. Паслядовіч, А.Бачыла, П.Місько, В. Рабкевіч і інш. У перакладзе на бел. мову выдадзены кн. Г. «Жаніцьба» (1937), «Вечары на хутары ля Дзіканькі» (1950), «Мёртвыя душы» (1950), «Рэвізор» (1951), «Тарас Бульба» (1954) і інш. Першыя пастаноўкі п ’ес Г. на Беларусі адбыліся ў 19 ст. («Рэвізор», 1848; «Жанідьба», 1850; «Цяжба», 1853; «Запіскі вар’ята», 1888, і інш.). У 1945 «Рэвізор» паст. ў Бел. т-ры Я.Коласа. У Тэатры-студыі кінаакцёра «Беларусьфільма» ажыццёўлены арыгінальныя пастаноўкі «Запіскі вар’ята» (1983) і «Фантазіі паводле Гогаля» (1987). Т в Полн. собр. соч. T. 1— 14. М., 1937— 52; Собр. соч. Т. 1—7. М., 1984—86; Бел. пер. — Зачараванае месца / / Наша ніва. 1909. № 9; Тарас Бульба. Рэвізор. Мёртвыя душы. Мн., 1990. Л іт :. Б е л н н с к л й В.Г. О Гоголе. М., 1949; Ч е р н ы ш е в с к н й Н.Г. Очеркн гоголевского пернода русской летературы. М., 1953; Н.В.Гоголь в воспомннаннях современннков. М.; Л., 1952; T y р б н н В.Н. Герон Гоголя. М., 1983; Гоголь: Мсторня н современность. М., 1985; H a б о к о в В.Н.Гоголь. М., 1987; Л а р ч а н к а М. Славянская супольнасць. Мн., 1963; Я г о ж. Яднанне братніх літаратур. Мн., 1974; Я г о ж. Жывая спадчына. Мн., 1977.
ГОГЕШ Ю Э (Hohenlohe) Хлодвіг Карл Віктар, князь Ш ы л і н г с ф ю р с т (Schillingsfurst; 31.3.1819, г. Ротэнбурган-дэр-Фулвда, Германія — 6.7.1901), германскі дзярж. дзеяч, дыпламат. Паходзіў са стараж. ням. роду. Юрыст. У 1867— 70 прэм’ер-міністр і міністр замежных спраў Баварыі. Пасол Германіі ў Францыі (1874— 85), удзельнік Берлінскага кангрэса 1878. Намеснік y ЭльзасЛатарынгіі (1885— 94). У 1894— 1900 рэйхсканцлер Германіі і прэм’ер-міністр Прусіі. Урад Г. падпісаў герм.-кіт. дагавор 1898 (узаконіў пераход кіт. прав. Шаньдун y «сферу ўплыву» Германіі), садзейнічаў будаўніцтву моцнага ВМФ і інш. Аўтар «Мемуараў» (т. 1— 3, 1906— 31).
ГО ГЕН Ц О ЛЕРН Ы (Hohenzollern), дынастыя курфюрстаў Брандэнбурга [1415— 1701], каралёў Прусіі [1701— 1918] і імператараў Германіі [1871— 1918]. Паходзілі са стараж. швабскага графскага роду (пачынальнік роду граф Фрыдрых фон Цолер, п. y 1125), іх родавы замак Гогенцолерн або Цолер (адсюль назва дынастыі). Каля 1227 падзяліліся на швабскую (старэйшую) і франконскую (малодшую) лініі. Прадстаўнік апошняй бургграф нюрнбергскі Фрыдрых VI y 1415 атрымаў y леннае ўладанне марку Брандэнбург і стаў курфюрсТам пад імем Фрыдрых I. Найб. вядогйыя: Фрьшрых I [1415— 40], Фрьідрых Вільгельм [1640— 88], Фрыдрых III [1688— 1713, з 1701 прускі кароль Фрыдрых I], Фрыдрых I I [1740—86], Фрыдрых Вільгелш I I I [1797— 1840], Фрыдрых Вільгельм ГУ [1840— 61], Вільгельм /(п р у ск і кароль y 1861— 88 і герм. імператар y 1871— 88) і Вільгелш I I [1888— 1918; пазбавіўся ўлады ў выніку Ліст. рэвалюцыі 1918 y Германіі]. Прадстаўнікі швабскай лініі Г. — Гогенцолерны-Зігмарынгены — y 1866— 1947 правілі ў Румыніі. 3 1968 галавой дому Г. з ’яўляецца Луі Фердынанд (унук Вільгельма II). Л іт :. T y п о л е в Б.М. Дннастня Гогенцоллернов / / Новая н новейшая нсторня. 1991. № 6.
ГО ГЕН Ц О ЛЕРН Ы -ЗІГМ А РЫ Н ГЕН Ы (Hohenzollern-Sigmaringen), каралеўская дынастыя ў Румыніі ў 1866— 1947. Заснавальнік Караль I (Карл; 1866— 1914; да 1881 князь, потым кароль) — нашчадак пабочнай лініі прускай каралеўскай дынастыі Гогенцолернаў. Яго пераемнікі: Фердынанд I [1914— 27], Караль I I [1 9 30-40] і Міхай I [1927— 30, 1940—47], ГОГЕНШ ТАЎФЕНЫ (Hohenstaufen), дынастыя германскіх каралёў і імператараў «Свяшчэннай Рымскай імперыі» ў 1138— 1254. Гл. Штаўфены. г о д , прамежак часу, блізкі па працягласці да перыяду абарачэння Зямлі вакол Сонца. У астраноміі вылучаюць: с і д э р ы ч н ы (з о р н ы ) Г., які адпавядае аднаму бачнаму абароту Сонца па нябеснай сферы адносна нерухомых зорак, складае 365,2564 сярэдніх сонечных сут; т р а п і ч н ы Г. — прамежак часу паміж двума паслядоўнымі праходжаннямі цэнтра Сонца праз пункт веснавога раўнадзенства (365,2422 сут); а н а м а л і с т ы ч н ы Г. — прамежак часу паміж двума паслядоўнымі праходжаннямі Сонца праз перыгей яго бачнай геацэнтрычнай арбіты (365,2596 сут); д р а к а н і ч н ы Г . — час, за які Сонда вяртаецца да таго ж (узыходнага і сыходнага) вузла арбіты Месяца на экліптыцы (346,620 сут); працягласць гэтых Г. прыведзены для 1900; к а л я н д а р н ы Г. мае 365 сут для звычайных гадоў і 366 сут для высакосных гадоў; м е с я ч н ы Г . роўны 12 сінадычным месяцам (у сярэднім 354,367 сут).
ГОДАРД (Goddard) Роберт (5.10.1882, г. Вустэр, штат Масачусетс, ЗШ А — 10.8.1945), амерыканскі вучоны, адзін з заснавальнікаў ракетнай тэхнікі. Скончыў Вустэрскі політэхн. ін-т (1908). 3 1914 ва ун-це Кларка (г. Вустэр; з 1919 праф.). У 1942— 45 дырэктар Даследчага авіяц. бюро пры мін-ве ВМФ ЗША. Навук. працы па тэорыі касманаўтыкі, стварэнні і выкарыстанні вадкасных ракет. Аўтар 214 патэнтаў на вынаходствы ў галіне ракетнай тэхнікі. Правёў пер-
Р.Годард.
Ц.М.Годнеў
шы ў свеце запуск ракеты з вадкасным ракетным рухавіком (1926). Імя Г. прысвоена амер. Цэнтру касм. палётаў НАСА і кратэру на Месяцы. Кангрэс ЗШ А заснаваў медаль Г. за дасягненні ў галіне ракетабудавання (1959). Л іт .\ Б у б н о в Н.Н. Роберт Годдард, 1882— 1945. М„ 1978.
гбдвін-бстэн, адна з назваў вяршыні ў Каракаруме; гл. Чагары. ГОДНАСЦЬ, паняцце, якое раскрывае ўяўленне аб маральнай каштоўнасці чалавека, адлюстроўвае яго паважлівыя адносіны да самога сябе як асобы, a таксама адносіны грамадства да чалавека, y аснове якіх ляжыць прызнанне самакаштоўнасці асобы. Г. напаўняе пэўным асобасным сэнсам пазнавальньм функцыі, матывацыю і паводзіны чалавека. Пачуццё ўласнай Г. — важны кампанент працэсу развіцця чалавечай духоўнасці, побач з сумленнем і гонарам — адзін са спосабаў усведамлення чалавекам сваёй адказнасці перад сабой і грамадствам. Для розных гіст. эпох уласцівы свае ўяўленні аб чалавечай Г., якія адлюстроўваюць спецыфічныя сац.-культ. характарыстыкі. Бел. грамадства, якое выбрала дэмакр. шлях развіцця, прызнае Г. асобы як асн. маральна-прававую каштоўнасць. Рэалізацьм правоў і свабод, замацаваных y Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, дазволіць стварыць спрыяльныя ўмовы для ўдасканальвання і ўзвышэння асабістай Г. грамадзян. В.А.Паўлоўская. ГОДНЕЎ Ціхан Мікалаевіч (5.4.1893, г. Задонск, Расія — 29.10.1982), бел. фізіёлаг раслін, заснавальнік навук. школы па біясінтэзе хларафілу. Акад. АН Беларусі (1940, чл.-кар. 1936), д-р біял. н. (1935), праф. (1926). Засл. дз. нав. Беларусі (1944). Скончыў Маскоўскі ун-т (1916) і працаваў y ім. 3 1919 y Астраханскім ун-це, Іванава-Вазнясенскім
політэхн. ін-це. 3 1927 y БСГА, з 1935 y БДУ. У 1945— 73 y Ін-це эксперым. батанікі і Ін-це фотабіялогіі АН Беларусі, адначасова заг. кафедры БДУ. Навук. працы па біяхіміі раслінных пігментаў. Прапанаваў новую тэорыю ўтварэння хларафілу. Даказаў адзінства протахларафілу ў раслінным свеце, ператварыў протахларафіл y цемнаце ў хларафіл. Даследаваў стан фотасінтэтычных пігментаў y антагенезе ў залежнасці ад светлавых і тэмпературных умоў, механізм утварэння парфірынаў, a таксама змянекні хларапластаў y антагенезе. Прэмія імя Ціміразева AH С СС Р 1967. ГОДСКІН (Hodgskin) Томас, гл. Ходскін Томас. ГОЕН (Goyen) Ян ван (13.1.1596, г. Лейдэн, Нідэрланды — 27.4.1656), галандскі жывапісец і афартыст, адзін са стваральнікаў галандскага рэалістычнага пейзажа. Вучыўся ў Харлеме ў Э. ван дэ Велдэ (1616— 17), зазнаў яго ўплыў.
рыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік архітэктуры — касцёл (19 — пач. 20 ст.). Каля вёскі стаянка эпохі мезаліту (10 — 7-е тыс. да н.э.), селішча (11— 14 ст.). Каля вёскі біялагічны заказнік Гожаўскі, радовішча пяску Гожа. І’ОЖА, радовішча пяску каля в. Гожа Гродзенскага р-на. Паклад звязаны са стараж.-алювіяльнымі адкладамі 2-й надпоймавай тэрасы р. Нёман. Пяскі ш эрыя і жаўтавата-шэрыя, палевашпатава-кварцавыя, дробна- і сярэднезярністыя, з лінзамі тонка- і буйназярністага пяску. Разведаныя запасьі 23,85 млн. м3, перспектыўныя 9,96 млн. м 3. Магутнасць карыснай тоўшчы 3,6— 12 м, ускрышы 0,2— 3,3 м. Пяскі прыдатныя на вытв-спь сілікатаа-бетонных вырабаў. Радовішча распрацоўваецца Гродзенскім камбінатам буд. матэрыялаў. А .П .Ш ч у р а ў . ГОЖАЎ-ВЕЛЬКАІЮ ЛЬСКІ (Gorzdw W ielkopolski), горад на 3 Польшчы, на р. Варта. Цэнтр Гожаўскага ваяв. Каля 150 тыс. ж. (1995). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць; машынабудаванне (пад’ёмньм краны, дэталі трактароў), хім. (вытв-сць сінт. валокнаў і інш.), тэкст. (пераважна шаўковая), харч., дрэваапр., ільняная. Тэатр, музей. Арх. помнікі: гатычны сабор (14— 15 ст.), фрагменты гар. муроў (14 ст.) з вежамі, неакласідыстычны арсенал (18— 19 ст.).
Ян ван Гоен. Рака Ваал каля Неймегена. 1640-я г.
Працаваў y Лейдэне і Гаазе. Пісаў лірычныя пейзажьі з відамі галандскіх pa nax, маленькіх гарадкоў і вёсак на іх берагах. Імкнучыся да стварэння паэтычна абагульненага вобраза галандскай зямлі, часта выкарыстоўваў нізкую лінію гарызонта, тонка перадаваў празрыстасць ці вільготнасць паветра («Дзюна», 1629, «Калодзеж каля хаціны», 1633; «Para Ваал каля Неймегена», 1640-я г., «Вусце ракі», 1655, і інш.). Яго жывапіснай манеры ўласціва мяккая танальнасць каларыту, заснаванага на тонкіх пераходах зеленавата-шэрых і светла-карычневых адценняў. А .М .П ік у л ік .
! ГОЖА, вёска ў Гродзенскім р-не, на правым беразе р. Нёман, на аўтадарозе Гродна — г. Друскінінкай (Літва). Цэнтр сельеавета і калгаса. За 17 км на П н ад Гродна. 1954 ж., 304 двары (1996). Вадома з 15 ст. як велікакняжацкі двор Ожа (Гожа) y Трокскім ваяв. ВКЛ. 3 1598 уладанне Е.Міцуты. 3 1671 мястэчка, цэнтр староства. 3 1795 y Рас. імперыі, цэнтр воласці Гродзенскага пав. У 1885 — 135 ж., 17 двароў, валасное праўленне, мураваны касцёл. У 1921—39 y Польшчы, з 1939 y БССР, з 1940 цэнтр сельсавета Гродзенскага р-на. У 1970 — 506 ж., 139 двароў.
Лясніцтва, малыя прадпрыемствы «Мяжа» і дрэваапрацоўчае. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулато11. Зак. 135.
Засн. ў 1257 пад назвай Ландсберг магдэбургскім маркграфам Янам I як умацаванне для аховы пераправы цераз р. Варта. Зручнае геаір. становішча (на дарозе з Сілезіі ў Зах. Памор’е) спрыяла росту яго ролі ў гандлі з Польшчай. Росквіт Г.-В. прыпадае на 14— 15 ст. У 16 ст. горад прыйшоў y заняпад, які паглыбіўся ў час Т р ы ц ц а ц іга д о в а й в а й н ы 1 6 1 8 — 48. У 18 ст. цэнтр суконнай вытв-сці і гандлю воўнай. У час 2-й сусв. вайны моцна разбураны.
ГОЖАЎСКАЕ ВАЯВОДСТВА (Wojewddztwo Gorzowskie), адм.-тэр. адзінка на П нЗ Подьшчы. Пл. 8,5 тыс. км, нас. 507 тыс. чал., гарадскога каля 62% (1991). Адм. ц. — г. Гожаў-Велькапольс-
го л
321
кі. Найб. гарады: Костшын, Хошчна, Дэмбна, Барлінэк і інш. Размешчана на зах. ч. Гожаўскай катлавіны, на П н заходзіць Паморскае Паазер’е, на Пд — Велікапольскае Паазер’е. Клімат умераны. Сярэдняя т-ра студз. -1,5 °С, ліп. 18,2 °С, ападкаў 650 мм за год. Гл. pa r a — Варта (прыток Одры). 44,1% паверхні займаюць лясы. Прам-сць: дрэваапр., папяровая, хім., электратэхн. лёгкая. Вырошчваюць пшаніцу, жыта, бульбу, гармавыя і тэхн. культуры. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней. ГОЖАЎСКІ, біялагічны заказнік на тэр. Гродзенскага р-на. Створаны ў 1978 як бат. заказнік рэсп. значэння для захавання месцаў росту дзігарослых лекавых раслін. Пл. 4,9 тыс. га (1996). Займае лясны масіў, y якім пераважаюць хвойнікі (імшыстьм, 'верасовыя, арляковыя, бруснічныя, чарнічныя, лішайнікавьм і інш.), трапляюцца ельнікі, бярэзнікі, чорнаалешнікі. Асн. лек. расліны: талакнянка, брусніцы, ядловец, ландыш майскі, чабор, крапіва двухдомная, цмен пясчаны. Ш Й Н Е Б У Р Г (Heuneburg), гарадзшіча познагалыіггаіікага і раннелатэнскага часу (6— 5 ст. да н. э.) н а мысе Гойнебург левага берага верхняга Дуная каля г. Рыдлінген (Германія). Вылучана 5 асн. буд. фаз. У пач. 2-й фазы (6 ст. да н. э.) частка гарадзішча перабудавана ў грэч. стылі, на гаменным падмурку пабудавана з цэглы-сырцу сняна выш. 4 м (упершыню ў парэччы Дуная) з вежападобньм і бастыёнамі. 3 грэч. г. Масалія сюды прывозілі амфары для віна і чорнафігурную кераміку. Магчыма, Г. быў замкам мясц. уладароў, бо непадалёку ад яго выяўлены княжацкія пахаванні (курган Гохміхеле і інш.). А .В .І о ў . гойш ы к М ігалай Васілевіч (17.1.1927, в. Воля Івацэвіцгага р-на Брэсцгай вобл. — 24.4.1944), удзельнік партыз. руху y Беларусі ў Вял. Айч. вайну. 3 пач. вайны партыз. сувязны, з 1943 падрыўнік партыз. брыгады імя Дзяржынсгага Брэсцгай вобл. Пусціў пад адхон 7 варожых эшалонаў. У час чарговай аперацыі партызанам не ўдалося замініраваць рэйкі, таму Г. кінуўся з мінай пад эшалон з танкамі, гарматамі і жывой сілай ворага. У в. Міхнавічы Івацэвіцкага р-на пастаўлены помнік, y г. Івацэвічы адкрыты дом-музей Г. ГОЛ (манг., бур.), p a ra (напр., р. Халхін-Гол), забалочанае возера; y пустыні Гобі — сухое рэчышча. ГОЛ, Г о л ь (Goll) Іван (сапр. Л a н г (Lang) Ісаак; 29.3.1891, г. Сен-Дзье, Францьы — 14.3.1950], нямецкі і французскі пісьменнік. Першы зб. вершаў «Панамскі ганал» (1912) стаў буйной з ’явай ням. экспрэсіянізму. 3 1914 y Ш вейцарыі, дзе выдаў кнігі супраць вайны («Інтэрнацыянальныя элегіі», 1915, «Пекла», 1919, і інш.). 3 1919 жыў y Франдыі, стаў прыхільнігам сюррэалізму. Яго «звышдрамы», напісаныя
322
го л
ў гратэскна-футурыстычнай манеры («Мафусаіл, або Вечны буржуа», 1922, і інш.) прадугадалі сучасны тэатр абсурду. Аўтар трылогіі «Песні пра каханне» (1925—27, разам з жонкай К.Гол), цыкла вершаў на ням. і франц. мовах «Песня пра Іаана Беззямельнага» (1934— 44). У 1939— 47 жыў y ЗША. Т в Рус. пер. — y кн.: Сумеркн человечества. М., 1990. Т .В .С ін іл а .
ГОЛ (GoU) Яраслаў (11.7.1846, г. Хлумец, Чэхія — 8.7.1929), чэшскі гісторык, паэт. Заснавальнік школы крыніцазнаўчага кірунку ў чэш. гістарыяграфіі (школа Г.). Вучань В. Томека. Скончыў Пражскі ун-т (1870), дзе і працаваў (праф. 1880— 1910), адначасова праф. Гандл. акадэміі (1874— 80). 3 1895 выдаваў час. «Ceskÿ casopis historycky» («Чэшскі гістарычны часопіс») і да 1918 яго кіраўнік. Чл. аўстр. палаты паноў (1909— 18). Аўтар прац па сярэдневяковай гісторыіі Чэхіі (пераважна 15— 18 ст.), якую выкладаў з пазіцый пазітывізму. Пісаў вершы, перакладаў творы Ш.Бадлера. ГОЛДЦ Дзмітрый Сцяпанавіч (н. 17.9.1932, в. Перароўскі М лынок Ж ыткавіцкага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны-геабатанік. Д -р біял. н. (1995). Акад. Лясной акадэміі навук Украіны (1996). Скончыў Бел. тэхнал. ун-т (1957). 3 1959 y Ін-це эксперым. батанікі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па геабат. картаграфаванні, фарміраванні аптымальнай сеткі ахоўных прыродных тэрыторый і аб’ектаў, тьшалагічным і эколагагеаграфічным аналізе размяшчэння, фарміравання і сучаснага стану расліннага покрыва Беларусі. Дзярж. прэмія Беларусі 1972. Te:. Растнтельность Белорусснн, ее картографнрованне, охрана н нспользованне. Мн., 1979 (разам з І.Д.Юркевічам, У.САдзярыхам); Рекреацнонные ресурсы бассейна Нарочн н нх яспользованне. Мн., 1989 (разам з І-Д.Юркевічам, Я.Л.Красоўскім).
ГОЛАЙАСЕННЫЯ (Pinophyta, або Gymnospermae), найбольш старажытны аддзел вмшэйшых насенных раслін. 10 парадкаў, 12 сям., болып за 70 родаў, капя 600 відаў. Падзяляюцца на 2 класы: вымерлы клас кардаітавых (Cordaitopsida) і сучасны — хвойных (Pinopsida). Пашыраны па ўсім зямным шары (акрамя Антарктыды), асабліва ва ўмераных шыротах Паўн. паўшар’я. На Беларусі 3 парадкі (цісы, хвоі і кіпарысы). 5 родаў (елш , піхта, хвоя, ціс, ядловец), каля 100 відаў і формаў Г. інтрадукаваны ў сады і паркі. Многія з Г. — лесаўтваральнікі. Маюць вял. водаахоўнае і проціэразійнае значэнне, узбагачаюць атмасферу кіслародам, паветра фітанцыдамі і аэраіонамі, даюць каштоўную драўніну і сыравіну для цэлюлозна-папяровай і хім. вытв-сці. Г. выкарыстоўваюць як лек. і дэкар. расліны; насенне некат. ядомае. Першыя Г. з’явіліся ў канцы дэвонскага перыяду, іх продкі — стараж. папарацепацоб-
ныя. Былі пашыраны ў мезазойскую эру, y канцы якой большасць Г. выцеснена пакрытанасеннымі раслінамі. Характэрная прыкмета Г. — наяўнасць голых (адсюль назва) семязародкаў (семяпупышак). Усе Г. — разнаспоравыя дрэвы і кусты з монападыяльным галінаваннем. Ствол складанай будовы, з другасным патаўшчэннем. Лісце пераважна шматгадовазялёнае, звычайна дробнае суцэльнае, лускападобнае, падоўжанае пляскатае або іголкападобнае (ігліца). Кветак няма. Амаль ва ўсіх сучасных Г. ёсць раздзельнаполыя стробілы — укарочаныя рэпрадуктыўныя парасткі (т. зв. мужч. і жан. шышкі). Л іт :. Голосеменные (Pinophyta, шш Gymnospermae) / / Жнзнь растеннй. Т. 4. Мхн. Плауны. Хвошн Папоротннкн. Голосеменные растення. М., 1978. Г .У .В ы н а е ў .
ГОЛАНД (HoUand) Ян Давід (17.3.1746, г. Сацкт-Андрэасберг, Германія — 27.12.1827), польскі кампазітар ням. паходжання. 3 пач. 1780-х г. па запрашэнні К.Радзівіла прыдворны кампазітар і капельмайстар Нясвіжскай капэлы Радзівіпаў. Тут напісаў шэраг паланэзаў, кантат і опер. Найб. вядомая камічная опера «Агатка, або Прыезд пана» на лібр. М.Радзівіла, упершыню пастаўленая ў 1784 y Нясвіжы (на Бел. радыё паст. ў 1994). Яна прасякнута ідэямі сентыменталізму, y тэксце адчуваюцца антыпрыгонніцкія акцэнты, y музыцы пераважае класічны стыль, выкарыстаны элементы фальклору. Сярод інш. твораў опера-вадэвіль «Чужое багацце нікому не на карысць» (1780), балет «Арфей y пекле» (паст. 1784, Нясвіж), кантата (1786), арк. музыка (сімфоніі, серэнада, дывертысмент, паланэзы). Пасля 1790, верагодна, пераехаў y Гродна, пазней — y Варшаву. 3 1802 выкладаў y Віленскім ун-це. Л іт :. М а л ь д з і с А.І. Таямніцы старажьгтных сховішчаў. Мн., 1974. С. 91—92; Д а д з і ё м а в а В. Еўрапейская славутасць, якая належыць і нам / / Беларусь. 1996. Ms 3. В .У Д а д з іё м а в а .
ГОЛАС, 1) сукупнасць гукаў чалавека або жывёл з лёгачным дыханнем, утвораных з дапамогай галасавога апарату. Г. фарміруецца ў гартані; сілу і афарбоўку набывае за кошт верхніх (глотка, поласць рота, носа, прыдаткавыя пазухі) і ніжніх (трахеі, бронхі) рэзанатараў. Харакгарызуецца аб’ёмам, вышынёй, сілай, тэмбрам. Адрозніваюць Г. гутар'ковы і пеўчы. Гутарковы Г. праходзіць стадыі, якія адпавядаюць развіццю чалавека: ад Г. нованароджаных і немаўлят да Г. састарэлых людзей, калі адбываецца звужэнне дьюпазонаў гукаў па вышыні і па сіле. Пеўчы Г. характарызуецца вышынёй, дыяпазонам, сілай і тэмбрам (афарбоўкай). Адрозніваюць пеўчы Г. бытавы («непастаўлены») і прафес. («пастаўлены»). Пастаўлены ад прыроды пеўчы Г. сустракаецца даволі рэдка; я к правіла, прыдатным для прафес. муз. практыкі голас становіцца ў выніку спец. пастаноўкі. Вызначальныя якасці пеўчага Г. — прыгажосць тэмбру, сіла і здольнасць доўга трымаць гук. Оперна-канцэртны Г. павінен быць моцным, добра чутным y вял. залах на фоне арк. суправаджэння, валодаць т. зв. палётнасцю. Пеўчы Г. мае некалькі
рэгістраў. У мужч. Г. вылучаюць грудны рэгістр y ніжняй частцы дыяпазону і фальцэтны ў верхняй, y жаночым — грудны, галаўны (у верхняй частцы дыяпазону) і цэнтральны (медыум, галаўное і грудное гучанне). Тыпы Г. класіфікуюць паводле тэмбру і вышыні: высокі жан. Г. — сапрана (найб. высокі — каларатурнае сапрана), сярэдні — мецца-сапрана, нізкі — кантральта; высокі мужч. Г. — тэнар, сярэдні — барытон, нізкі — бас. У кожным тыпе больш высокія і светлыя па гучанні Г. маюць назву лірычных, больш нізкія, густыя і цёмныя — драматычных. Асн. форма гукавядзення пеўчага Г. — звязнае спяванне, аснова кантылены. 2) Пэўная меладычная лінія ў шматгалосым муз. творы. 3) Партыя асобнага інструмента, харавой групы, выпісаная з партытуры твора для яго развучвання і выканання. 4) Матыў, мелодыя песні. Л іт :. Д м н т р н е в Л.Б. Основы вокальной методюсн. М., 1968; М о р о з о в В.П.Тайны юкальной речн. Л., 1967; Ю с с о н Р. Певческлй голос: Пер. с фр. М., 1974.
«ГОЛАС АМ ЕРЫ КІ» («The Voice of America»), радыёвяшчальная служба ўрада ЗШ А на замежныя краіны (з 1942). У складзе Інфарм. агенцтва ЗША. Рэтрансляцыйныя службы размешчаны таксама ў краінах Еўропы, Азіі і Афрыкі. Праграмы складаюцца з аператыўных навін з розных краін свету, міжнар. каментарыяў, муз. і літ. праграм. «ГОЛАС БЕЛАРЎСА», сялянска-работніцкая газета, орган бел. нац. меншасці ў Латвіі, арганізаванай y 1921 y т-ве «Бацькаўшчына». Выдавалася штотыднёва ў 1925— 30 y Рызе на бел. мове. Рэдактар-выдавец К.Б.Езавітаў. Мела на мэце абуджаць нац. свядомасць і аб’ядноўваць беларусаў y Латвіі, абараняць іх інтарэсы, развіваць культуру. Пісала пра дзейнасць суполак, т-ваў, інфармавала пра стан асветы, школьнай справы, жьвдцё беларусаў y БССР, Літве, Чэхаславакіі, Сібіры. Перадрукоўвала матэрыялы з газ. «Савецкая Беларусь», «Беларуская вёска» і інш. «ГОЛАС БЕЛАРУСА», газета дэмакр. кірунку. Вьшавалася 14.2— 19.4.1924 y Вільні на бел. мове 2 разы на тыдзень. Прадаўжала традыцыі забароненай польскімі ўладамі газ. «Змаганне». Гал. ўвагу аддавала стану і задачам бел. вызв. руху ў Зах. Беларусі. Асвятляла міжнар. падзеі. Рэдакцыя «Г.6.» выдавала кнігі і брашуры бел. аўтараў З.Верас, A. Краскоўскага, У.Самойлы і інш. Выйшаў 21 нумар, з іх 4 канфіскаваны. Закрыта польскімі ўладамі, рэдактар-выдавец М.Ш ыла зняволены ў турму. «ГОЛАС ВЁСКІ», газета. Выдавалася з 1.10.1941 да 16.6.1944 y Мінску на бел. мове з дазволу і пры дапамозе герм. улад. Распаўсюджвалася пераважна ў сельскіх раёнах акупіраванай тэр. Беларусі. Друкавала распараджэнні акупац. улад, прамовы АГітлера, А.Розенберга, B. Кубэ, тэцдэнцыйна асвятляла падзеі
на франтах 2-й сусв. вайны. Усхваляла гітлераўскі «новы аграрны парадак», аналізавала гасп. магчымасці бел. зямель, сял. жыццё ў замежных краінах. Асвятляла пытанні гісторыі і культуры Беларусі. Апублікавала раман «Насуперак лёсу» МДуброўскага (Р.Мурашкі). Выйшла 130 нумароў. С .У .Ж у м а р . «ГОЛАС МОРА», інфрагукавыя хвалі, якія ўзнікаюць над паверхняй мора пры моцным ветры, y выніку віхраўгварэння за грабянямі хваль. «Г.м » можа быць прадказаннем шторму таму, што інфрагукавыя хвалі распаўсюджваюцца на вял. адлегласці з-за малога паглынання, іх скорасць значна перавышае скорасць перамяшчэння вобласці шторму. «ГОЛАС ПРАВАСЛАЎНАГА б е л а РУСА», рэлігійна-грамадскі часопіс. Выдаваўся ў ліст. — снеж. 1931 y Вільні на бел. мове. Асн. задачу бачыў y аднаўленні і станаўленні бел. праваслаўнай царквы, выказваў заклапочанасць яе станам y Зах. Беларусі і БССР, імкнуўся спалучадь каштоўнасці хрысціянства з бел. ідэяй. Выступаў за дэмакратызацыю царквы, з пазіцый абнаўлення праваслаўя разглядаў гісторыю рэлігіі ў Беларусі, негатыўна ацэньваў унію. Друкаваў хроніку царк. жыцця ў Зах. Беларусі. Выйшлі 2 нумары. «ГОЛАС РАДЗІМЫ», інфармацыйная культ.-асветная газета Беларускага таварыства па сувязях з суайчыннікамі за рубяжом. Вьшаецца з 6.4.1955 y Мінску на бел. мове штотыднёва. Да студз. 1960 наз. «За вяртанне на Радзіму». Засн. бел. секцыяй Сав. к-та «За вяртанне на Радзіму» для прапаганды сав. ладу жыцця сярод бел. эмігрантаў. 3 сярэдзіны 1970-х г. болыы аб’ектыўна асвятляла жыццё, y т л . бел. эміграцыі. 3 сярэдзіны 1990-х г. адзінае бел. выданне, якое распаўсюджваецца сярод нац. дыяспары і ў асяроддзі замежных беларусістаў. Інфармуе аб паліт. працэсах, якія адбываюцца ў Беларусі, навінах грамадскакульт. жыцця. Публікуе шмат матэрыялаў па гісторыі Беларусі, асвятляе жыццё беларусаў y далёкім і блізкім замежжы. Да 1993 выдавалася «Бібліятэчка газ. «Голас Радзімы». Выдадзена болын за 150 кніг і брашур. В .Г .М а ц к е в іч . «ГОЛАС ЦАРКВЫ», рэлігійна-грамадскі часопіс правасл. беларусаў. Выдаецца з 1955 y Нью-Йорку на бел. мове, напачатку яго выдавала Царк. рада Бел. аўгакефальнай правасл. царквы ў НьюЙорку (БАПЦ), з 1960 — Епархіяльная управа БАПЦ y Нью-Йорку, потым Рада БАПЦ. Выходзіць 2 разы на год (на Вялікдзень і Каляды). У рэд. калегію ў розны час уваходзілі архіепіскал Васіль (У.Тамашчык), М.Гарошка, Я.Запруднік, П.Манькоўскі, М.Міцкевіч, М.Тулейка і інш. Асвятляе пытанні набажэнства, гісторыі бел. правасл. царквы, дзейнасць бел. прыходаў на эміграцыі. Друкуе архіпастырскія пасланні да вернікаў, тэксты малітваў з нагоды пэўных дат, матэрыялы па гісторыі правасл. брацтваў ВКЛ, манастыроў і цэркваў
Беларусі. Аналізуе старадаўнія рэліг. рукапісы, змяшчае артыкулы пра жыццё і творчасць бел. асветнікаў і літаратараў, іх літ. творы. М .М .М іц к е в іч . «ГОЛАС ЧАСУ», рэлігійна-грамадскі часопіс правасл. беларусаў. Выдаецца з ліп. 1989 y Лондане на бел. мове правасл. бел. суполкай, якая гуртуецца вакол прыхода Ефрасінні Полацкай y Лондане Бел. правасл. царквы на эміграцыі. Выходзіць раз y 2 месяцы. Рэдактар Ю.Весялкоўскі. Асвятляе пытанні гісторыі хрысціянства, яго ролі ў развіцці культуры народаў свету, y т.л. Беларусі (нарыс Весялкоўскага «Хрысціянства ад Галілеі да Беларусі»), гісторыі Беларусі ад часоў ВКЛ да нашых дзён, праблемы бел. нац. адраджэння. Інфармуе пра жыццё бел. эміграцыі, паліт., эканам. і культ. становішча ў Рэспубліцы Беларусь і інш. Л .У .Я з ы к о в іч . ГОЛАСАВЫ, рускія архітэктары, браты. Ураджэнцы Масквы. Чл. Асацыяцыі сучасных архітэктараў. П а н ц е л я й м о н Аляксандравіч (25.7.1882 — 8.6.1945) , вучыўся ў Маск. вучылішчы жывапісу, скульптуры і дойлідства (1906— 11). Удзельнічаў y складанні плана «Новая Масква» (1918— 23), праектаванні Усерас. с.-г. саматужна-прамысл. выстаўкі (1923). Пабудаваў шэраг будынкаў y стылі функцыяналізму. камбінат газ. «Праўда» (1929— 35), дамы на Вял. Броннай вул. (1937— 38) y Маскве. Займаўся праблемамі горада-сада (праекг пас. Грознафта, 1920-я г.). І л ь я Аляксандравіч (31.7.1883 — 29.1.1945) , скончыў Пецярбургскую AM (1915). Аўтар выразных па кампазідыі праектаў і збудаванняў ў Маскве ў стылі канструктывізму. павільёна Д. Усходу на Усерас. с.-г. і саматужна-прамысл. выстаўцы (1923), клуба імя Зуева (1928), праекта Палаца Саветаў (1931), дамоў Наркамбуда (1939) і інш. У 1930-я г. звярнуўся да формаў класікі. ГОЛАЦК, вёска ў Пухавіцкім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 33 км на П нЗ ад М ар’інай Горкі (райцэнтр), 26 км ад Мінска, 12 км ад чыг. ст. Седча. 494 ж., 183 двары (1996). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аадз. сувязі. ГОЛБІЦА, радовішча глін y Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., за 1,7 км на ПнЗ ад в. Кеўлічы, каля р. Голбіца. Пластавы паклад звязаны з азёрна-ледавіковымі адкладамі паазерскага зледзянення. Гліны чырвона-бурыя, цёмна-карычневьм, пластычныя, з невял. колькасцю буйназярністых часцінак. Разведаныя запасы 11,9 млн. м , перспектыўныя 32,8 млн. м . Магутнасць карыснай тоўшчы 2,6— 22,3 м, ускрышы 1,5— 5,5 м. Гліны прыдатныя на вытв-сць цэглы. А.П.Шчураў.
ГОЛБРЭЙТ, Г э л б р э й т (Galbraith) Джон Кенет (н. 15.10.1908, г. АянаСтэйшэн, Канада), амерыканскі эканаміст, філосаф. Скончыў ун-т y Таронта (1931). Праф. эканомікі Гарвардскага ун-та. Прыхільнік дзярж. рэгулявання
ГОЛДСТАЙН
323
эканомікі (распрацаваў тэорыю «ўраўнаважвальнай сілы», y якасці якой выступае дзяржава, што спрыяе стварэнню раўнавагі паміж попытам і пралановай). Аўгар канцэпцыі новага індустрыяльнага грамадства, дзе вырашальная роля напежыць «тэхнаструктуры» (увасабленне калектыўнай улады спецыялістаў розных узроўняў). Выступаў за мірнае суіснаванне капіталіст. і сацыяліст. сістэм, прытрымліваўся канвергенцыі тэорыі. Te.: Рус. пер. — Новое нндустрнальное обшество. М., 1969; Экономнческмс теорвн н целн обшества. М., 1979; Жнзнь в наше время: Воспомннання. М., 1986; Капнталнзм, соцмалмзм, сосушествованне. М., 1988 (разам з С.Меншыкавым). У .К Л у к а ш з в іч .
ГОЛДАВА, вёска ў Лідскім р-не Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 32 км на ПдЗ ад Ліды, 110 км ад Гродна, 6 км ад чыг. ст. Курган. 458 ж., 165 двароў (1996). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — царква Раства Багародзіцы (1795). ГОЛДСМГГ (Goldsmith) Олівер (10.11.1730, Кілкені-Уэст, графства Уэстміт, Ірландыя — 4.4.1774), англійскі пісьменнік. Скончыў Дублінскі ун-т (1749). Вывучаў медыцыну ва ун-тах Эдынбурга і Лейдэна (1752— 56). Праф. Каралеўскай акадэміі (з 1770). Першы твор — «Даследаванне пра сучасны стан славесных навук y Еўропе» (1759). Вядомасць яму прынёс цыкл сатыр. нарысаў, прысвечаных найважнейшым праблемам духоўнага і паліт. жыцця Англіі, «Грамадзянін свету, або Пісьмы кітайскага філосафа, які жыве ў Лондане, сваім сябрам на Усходзе» (1760— 61). Новым этапам y англ. асветніцкай л-ры стаў напісаны ў рэчышчы сентыменталізму яго раман «Уэйкфілдскі святар» (1766), y якім паказана патрыярхальнае жыццё ў адзінстве з прыродай, непрыняцце эгаізму «вялікага свету». Паэмы «Вандроўнік» (1764) і «Пакінутая вёска» (1770) з дэмакратычнасцю мовы і жанравымі навацыямі прадвызначылі пазнейшыя адкрыцці рамантыкаў. Аўтар камедый «Дабрачок» (1766) і «Ноч памылак» (1773), сатыр. паэмы «Адплата» (1774), літ.-крытычных трактатаў. T e
Рус. пер. — Нзбранное. М., 1978. Н .М . С а р к іс а в а .
ГОЛДСТАЙН (Goldstein) Джозеф Леанард (н. 18.4.1940, г. Самтэр, ЗША), амерыканскі генетык. Д-р медыцыны (1966), праф. медыцыны і генетыкі (1977). Скончыў ун-т Вашынгтона і Лі ў г. Лексінгтан (штат Віргінія, 1962). Працаваў y Бостане, Сіэтле, з 1972 y паўд.-зах. мед. школе Тэхаскага ун-та. Навук. працы па механізме транспарту ліпідаў і рэгуляцыі халестэрынавага абмену ў арганізме жывёл і чалавека, пра-
324
го л д ы н г
філактыцы і лячэнні атэрасклерозу. Нобелеўская прэмія 1985 (разам з М .С.Браўнам). ГОЛДЫНГ (Golding) Уільям Джэралд (19.9.1911, Сент-Колем-М айнар, графства Корнуал, Вялікабрытанія — 19.6.1993), англійскі пісьменнік. Скончыў Оксфардскі ун-т (1935). Удзельнік 2-й сусв. вайны. На яго светаадчуванне
Дж.Л.Годлстайн.
ганаўскай школы жывапісу і палехскага іканапісу 18 ст. стварыў адметны стыль мініяцюрнага жывапісу тэмперай на лакавых вырабах, які вылучаецца вытанчанай дэкаратыўнасшо, дынамічнасцю: «Тройкі вясельныя», «Тры музыканты» (абедзве 1924), «Бітва» (1928), «Чырвоныя партызаны» (1935). Выконваў таксама іл. тэмперай (да «Слова аб палку Ігаравым», 1934), дэкар. пано. ГОЛІКАЎ Піліп Іванавіч (16.7.1900, в. Барысава Курганскай вобл., Расія — 29.7.1980), савецкі ваен. дзеяч. Маршал Сав. Саюза (1961). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1933). У арміі з 1918. Удзельнік грамадз. вайны, паходу Чырв. Арміі ў Зах. Украіну (1939). Чл. Ваен. савета БВА (1938). 3 ліп. 1940 нам. нач. Генштаба, кіраўнік сав. ваен. місіі ў Англіі і ЗША. У Вял. Айч. вайну з кастр. 1941 на фронце: каманд. 10-й і 4-й арміямі, войскамі Бранскага і Варонежскага франтоў. Са жн. 1942 каманд. 1-й
У Голдынг.
істотна паўплывала філасофія экзістэнцыялізму. Вядомасць Г. прынёс раманантыутопія «Валадар мух» (1954; экранізаваны ў 1963), y якім паказаў, што недасканаласць цывілізацыі і разбуральныя інстынкты асобы здольны прывееці сілы зла да ўлады ў свеце. Аўтар філас. раманаў-прытчаў альбо «баек»; «Нашчадкі» (1955), «Зладзюжка Марцін» (1956), «Свабоднае падзенне» (1959), «Ш іііль » (1964), «Піраміда» (1967), «Бачная цемра» (1979), «Рытуалы пасвячэння» (1980), «Папяровыя людзі» (1984) і інш.; зб. публіцыстычных і крытычных нарысаў «Гарачая брама» (1965, y т.л. праграмнае эсэ «Прытча»), вершаў, радыёп’ес. Асэнсоўваў праблемы: чалавек— цывілізацыя, асоба— гісторыя, душа— Бог, ідэал—-рэальнасць, выбар, небяспека таталітарызму і фанатызму. Дамінуючым y яго творчасці заставалася пытанне аб чалавечай прыродзе, суаднесенасці ў ёй біялагічнага і духоўнага. Прозе Г. ўласцівы спалучэнне рэалістычных і авангардысцкіх тэндэнцый, шматзначнасць вобразаў і сітуацый, дыдактычнасць. Нобелеўская прэмія 1983. Тв:. Lord of the Flies; The Pyramid; Envoy Extraordinary. M., 1982; Pyc. nep. — Шпнль н другае повестн. M., 1981; Чрезвычайный nocon / / Современная англнйская повесть. М., 1984; Повелмтель мух. М., 1990; Пмрамнда / / Мностр. лпт. 1996. № 3. Л іт :. Н в а ш е в а В.В. В споре о человеке / / Нвашева В.В. Эпнстолярные дналогн. М., 1983; Я е ж. Роман фнлософской тевденшш / / Нвашева В.В. Лнтература Велнкобрнтанюг XX в. М., 1984. Е .А .Л я в о н а в а .
ГОЛІКАЎ Іван Іванавіч (6.1.1887, Масква — 31.3.1937), рускі майстар палехскай мініяцюры. Засл. дз. маст. РСФ СР (1933). Вучыўся і працаваў y іканапісных майстэрнях с. Палех, М асквы і П ецярбурга. Выкладаў y Палехскім маст. вучылішчы. Н а аснове традыдый стро-
І.Голікзў. Тры музыканты. 1924. гв. арміяй і нам. каманд. войскамі Паўд.-Усх. і Паўн.-Зах. франтоў, з кастр. 1942 каманд. войскамі Варонежскага фронту. У 1943— 50 ,нач. Гал. ўпраўленкя кадраў. 3 1958 нач. Гал. палітупраўлення Сав. Арміі і ВМФ, з 1962 ген. інспекгар М ін-ва абароны СССР. Аўтар успамінаў «Чырвоныя арлы» (1959), «У Маскоўскай бітве» (1967). ГОЛІКАЎ Уладзімір Фёдаравіч (н. 30.7.1947, г. Янаул, Башкортастан), бел. вучоны ў галіне радыётэхнікі і тэхн. кібернетыкі. Д -р тэхн. н., праф. (1986). Скончыў Мінскае вышэйшае інжынернае зенітаае ракетнае вучылішча ПІІА (1970), дзе і працаваў з 1975. 3 1994 прарэктар Ін-та сучасных ведаў, з 1996 дырэктар Дзярж. НДІ праблем аховы інфармацыі. Навук. працы па стат. тэорыі выпрабаванняў складаных радыётэхн. комплексаў на безадмоўнасць і інфармацыйным забеспячэнні аптымальнага працэсу іх эксплуатацыі. Тв.: Учет апрнорной ннформацнн прн оценке надежностн. Мн., 1979 (разам з УА.Прахарэнкам).
«ГОЛОС III А РМ Ш І», вайсковая газета. Выдавалася ў крас. — снеж. 1917 y Полацку на рус. мове. Змяшчала афід. ўрадавыя дакументы, загады ваен. камандавання, асвятляла работу армей-
скага к-та 3-й арміі. Побач з матэрьмламі аб прызнанні Сав. улады друкавала антыбальшавіцкія заклікі. Спыніла выхад паводле пастановы 3-га армейскага з’езда, на якім большасць дэлегатаў падтрьмала бальшавікоў. «ГОЛОС X ÂPMHH», вайсковая газета. Вьшавалася ў чэрв.—ліст. 1917 y Маладзечне на рус. мове. Мела эсэра-меншавіцкі кірунак. Змяшчала афіц. дакументы, загады ваен. камандавання і інш. Падтрымлівала дзеянні камандавання арміі і Зах. фронту. Выступала за працяг вайны, супраць бальшавікоў. Спыніла выхад y сувязі з утварэннем ВРК арміі і пераабраннем армейскага к-та на карысць бальшавікоў. Замест яе выдаваўся «Бюллетень Военно-революцнонного комнтета X арммн». «ГОЛОС БЕДНЯКА». газета, орган Віцебскага губвыканкома. Выходзіла штотыднёва з 29.7 да 9.12.1918 y Віцебску на рус. мове. Выданне газеты было абумоўлена пераходам улад да палітыкі «ваеннага камунізму» і ўзмацненнем антысав. настрояў сярод сялян. Была разлічана ў асноўным на бяднейшае сялянства, мела на мэце распаўсюджванне ў яго асяроддзі камуніст. ідэалогіі. Публікавала матэрыялы ідэйна-асветніцкага і інструкцыйна-арганізац. характару. Давала практычныя парады па правядзенні харчразвёрсткі, арганізацыі на месцах камбедаў і інш. Выішіла 15 нумароў. «ГОЛОС МННУВШ ЕГО», расійскі гіст.-літ. часопіс ліберальна-народніцкага кірунку. Ввдаваўся ў 1913— 23 y Маскве на рус. мове. Да 1919 выходзіў штомесяц, потым нерэгулярна (усяго 65 нумароў). Друкаваў: даследаванні і матэрыялы па рас. і ўсеагульнай гісторыі, археалогіі, літаратуразнаўстве; мемуары, запіскі, дзённікі і пісьмы сучаснікаў; анатадыі на новьм гіст. і літ. працы; партрэты гіст. дзеячаў і інш. Сярод супрацоўнікаў выдання быў У.І.Пічэта. Пасля закрыцця часопіса сав. ўладамі С.П.Мельгуноў і частка б. супрацоўнікаў выдавалі за мяжой y 1923—25 час. «На чужой стороне» (Берлін— Прага), y 1926— 28 — «Голос мннувшего на чужой стороне» (Парыж). «ГОЛОС НАРОДА», сацыял-дэмакр. рабочая газета; вьіконвала таксама функцыі органа Бабруйскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Выдавалася штодзённа з 28.5(10.6) да 16(29).8.1917 y Бабруйску на рус. мове. Праводзіла агульнадэмакр., надпарт. курс на арганізацыю рабочага руху горада ў адзіны сацыяліст. блок. Друкавала матэрыялы ў. падтрымку палітыкі Часовага ўрада, перадвыбарчую праграму сацыяліст. блока ў Гар. думу. Ш мат месца адводзіла яўр. рабочаму руху. 3 18 ліп. наз. «Бобруйская вечерняя газета «Голос народа». Перадрукоўвала ў асноўным артыкулы з цэнтр. выданняў. Вядома 69 нумароў. М .Я .С я м е н ч ы к . «ГОЛОС НЙЗА», рукапісны літаратурна-грамадскі часопіс. Выдаваўся ў 1911 y г. Капыль (М інская вобл.) на рус. мо-
ве гуртком «Самаразвіццё і самаадукацыя». Захаваліся № 1, 2, 3, 10. У іх супрацоўнічалі З.Жылуновіч (рэдактар першых нумароў, псеўд. Ш улятнік, Капылянін), А.Гурло (псеўд. Л.Эхо), Х.Чарнышэвіч (псеўд. Н.Буржэнін), Дз.Чарнушэвіч (псеўд. Ф.Стрэмаў). Змешчаныя ў часопісе літ. творы маюць гісторыка-пазнавальнае значэнне, y іх перададзена імкненне нар. мас да свабоды і сац. справядлівасці. У публіцыст. артыкулах паказвалася сац.-эканам. і паліт. жыццё, крытыкавалася царскае самадзяржаўе. Да № 1— 3 выдаваўся літ. дадатак на бел. мове «Вольная думка» (вядомы па ўрыўках). А .М .К л а ч к о . «ГОЛОС ПОЛЕСЬЯ», грамадска-паліт. газета, орган Рэчыцкага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Выдавалася штодзённа ў крас.—жн. 1917 y г. Рэчыца на рус. мове. Падтрымала Часовы ўрад і яго палітыку прадаўжэння вайны да перамогі. Друкавала афіц. ўрадавыя дакументы, звесткі з міжнар. ж ыцця, ваен. хроніку. Ш мат увагі аддавала мясц. грамадскаму і прафсаюзнаму руху, арганізацыі самакіравання. Змяшчала дакументы і адозвы Сялянскага саюза Палескага р-на. Перадрукоўвала артыкулы з петраградскіх і маскоўскіх выданняў. Спыніла выхад y канцы жн. 1917 y сувязі з перавыбраннем Савета. М .Я . С я м ен ч ы к .
♦ГОЛОС П РО В Й Н Ц Н Н », грамадскапаліт., эканам. і літ. газета леваліберальнага кірунку. Выдавалася штодзённа з 31.3(13.4).1906 да 8(21).4.1907 y Мінску на рус. мове. Прадстаўляла інтарэсы розных саслоўяў і нацыянальнасцей, але найперш яўрэяў. Прапагандавала канстытуцыйны шлях пераходу да дэмакр. дзяржавы. Н а выбарах y Дзярж. думу падтрымлівала мясц. кандыдатаў ад партыі кадэтаў. Друкавала крытычныя аналізы дзейнасці Дзярж. думы, мясц. органаў улады. Падтрымлівала бел. нац. рух, вітала стварэнне бел. выд-ва «Загляне сонца і ў наша аконца». Асвятляла тэатральнае жыццё М інска, дзейнасць культ.-асв. і гуманітарных т-ваў. Друкавала маст. творы мясц. аўтараў. У .М .К о н а н . ГОЛСУАРСІ (Galsworthy) Джон (14.8.1867, Кінгстан-Хіл, графства Сурэй, Вялікабрытанія — 31.1.1933), англійскі пісьменнік. Скончыў Оксфардскі ун-т. Заснавальнік ПЭН-клуба (1921). Манум. эпапея Г. — хроніка сям’і Фарсайтаў — складаецца з дзвюх трылогій: «Сага пра Фарсайтаў» (раманы «Уласнік», 1906; «У пятлі», 1920; «Здаецца ў наём», 1921; навелы-інтэрлюдыі «Апошняе лета Фарсайта», 1918; «Абуджэнне», 1920) і «Сучасная камедьм» (раманы «Белая малпа», 1924; «Сярэбраная лыжка», 1926; «Лебядзіная песня», 1928; навелы-інтэрлюдыі «Ідылія», «Сустрэчы», абедзве 1927), ахоплівае жьшцё Вялікабрытаніі канца 19 — 1-й трэці 20 ст. Ён аўтар зб-каў апавяданняў «Пад чатырма вятрамі» (1897), «На фарсайцкай біржы» (1930) і інш., раманаў «Віла Рубэйн» (1900), «Сядзіба»
(1907), «Патрыцый» (1911), «Фрылэнды» (1915) і інш.; трылогіі «Канец главы» (раманы «Дзяўчына-сябар», 1931; «Квітнеючая пустыня», 1932; «Праз раку», 1933); п ’ес «Сярэбраная скрынка» (1909), «Мёртвая хватка» (1920) і інш. Асэнсоўваў тэмы: уласніцтва і прыгажосць, уласнідтва і творчасць, «выхаванне пачуццяў» і духоўнае ўдасканаленне асобы, жыццё і мастацгва. Творам Г. ўласцівы эпічная шырыня, аб’ектыўнасць і шматграннасць y ад-
люстраванні рэчаіснасці, маштабнасць абагульненняў, спалучэнне псіхал. аналізу з гісторыка-сацыяльным, адметную функцыю ў іх выконвае разгорнутая сістэма сімвалаў. Аўтар літ.-крытычных артыкулаў, y т.л. праграмных «Алегорыя пра пісьменніка», «Некалькі труізмаў пра лраматургію» (абодва 1909), «Туманныя думкі пра мастацтва» (1911), «Літаратура і жыццё» (1931) і інш. Нобелеўская прэмія 1932. Тв:. Рус. пер. — Собр. соч. T. 1— 16. М., 1962; Собр. соч. Т. 1—8. М„ 1983—87; Конец главы. М., 1984. Л іт :. Д у б а ш л н с к л й Н.А. «Сага о Форсайтах» Джона Голсуорся. М., 1978; Д ю п р e К. Джон Голсуорсл: Блогр.: Пер. с англ. М., 1986; Д ь я к о н о в а Н.Я. Джон Голсуорся, 1867— 1933. Л.; М., 1960; Ж a н т л е в a Д.Г. Джон Голсуорсл / / Жантлева Д.Г, Англлйсклй роман XX в., 1918— 1939. М., 1965; Т у г у ш е в а М.П. Джон Голсуорсл. М., 1973; Джон Голсуорсл: Блоблбллогр. указ. М., 1958. Е .А .Л я в о н а в а .
ГОЛУБ (лац. Columba), сузор’е Паўднёвага паўшар’я неба. Простым вокам відаць да 40 зорак, 5 з іх ярчэй 4-й зорнай велічыні. Адлегласць ад Сонца 150 светлавых гадоў. На тэр. Беларусі відаць y студзені—лютым. Гл. Зорнае неба. ГОЛУБ Давыд Моўшавіч (н. 23.8.1901, г. Чэрвень Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне нармальнай анатоміі і эмбрыялогіі; заснавальнік новай нейрамарфалагічнай бел. школы. Акад. Нац. АН Беларусі (1960, чл.-кар. 1940). Д-р мед. н. (1936), праф. (1935). Засл. дз. нав. Беларусі (1971). Скончыў БДУ (1926). У 1926— 75 y Мінскім мед. ін-це, адначасова з 1933 y Ін-це псіханеўралогіі, з 1954 y Ін-це фізіялогіі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па анатоміі і эмбрыялогіі сасудзістай і нервовай сістэм чалавека і жывёлы. Выявіў асн. заканамернасці развіцця перыферычнай нерв. сістэмы, распрацаваў тэорыю кружной шматсегментарнай і контрлатэральнай інервацыі ўнутр. органаў, даследаваў кампенсаторныя прыстасаванні ў веге-
го луб
325
татыўнай нерв. сістэме. Распрацаваў п р ы н ц ьты ўтварэння новых нерв. і сасудзістых шляхоў, якія тэарэтычна абгрунтаваны, пацверджаны эксперыментальна і выкарыстаны ў клініцы. Дзярж. прэмія СССР 1973. Т в.: Гангллопексля л релннервацля органов. Мн., 1986 (разам з Р.ВДаніленка, Н.М.Кавалёвай); Релннервацля поднлжнече-
люстной слюнной железы. Мн., 1991 (разам з С.В.Трыхманенка); Восстановленне целостностн персдней брюшной стенкн н кннервацнн внутренннх органов. Мн., 1994 (у сааўт).
ГОЛУБ Леў Уладзіміравіч (29.9.1904, г. Днепрапятроўск, Украіна — 26.5.1994), бел. кінарэжысёр. Нар. арт. Беларусі (1964). Скончыў Дзярж. тэхнікум кінематаграфіі ў Маскве (1928). У 1939— 79 на кінастудыі «Беларусьфільм». Ствараў маст. фільмы для дзяцей і юнацтва: «Дзяўчынка шукае бацьку» (1959; прэміі Усесаюзнага кінафестьшалю, міжнар. кінафестываляў ў М ар-дэль-Плата, «Залатая пласцінка» і дыплом y Вічэнца), «Анюціна дарога» (1968), «Паланэз Агінскага» (1971; за ўсе тры Дзярж. прэмія Беларусі 1972). Лаўрэат прэміі Ленінскага камсамола Беларусі 1968 за фільмы «Дзяўчынка шукае бацьку», «Анюціна дарога», «Дзеці партызана» (1954, з М.Фігуроўскім), «Міколка-паравоз» (1957) і «Вуліца малодшага сына» (1962). Зняў стужкі «Пушчык едзе ў Прагу» (1965) і «Маленькі сяржант» (1977) (з кінастудыяй «Барандаўфільм», Чэхаславакія). Фільмы Г. вызначаюцда веданнем дзідячай псіхалогіі, уменнем раскрыць маст. здольнасці юных выканаўцаў. ГОЛУБ Міхаіл Уладзіміравіч (н. 21.6.1936, в. Белавічы Івацэвіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне матэрыяла- і машыназнаўства. Д-р тэхн. н. (1992), праф. (1993). Скончыў Уфімскі нафтавы ін-т (1965). 3 1980 y Брэсцкім політэхн. ін-це (з 1990 прарэктар). Навук. працы па тэхналогіі атрымання і спосабах выкарыстання зносаўстойлівых кампазіцыйных матэрыялаў, па ўшчыльняльнай тэхніцы гідрамашын і іх надзейнасці. Тв:. Структура н трнботехннческне характернстакн нзносостойкнх компознцнонных матерналов н покрытнй (разам з В.Н.Малышавым) / / Долговечность труіцнхся деталей машнн: Сб. науч. ст. М., 1990. Вып. 4.
ГОЛУБ ГОЛУБ Уладзімір Пятровіч (н. 7.11.1953, г. Слуцк М інскай вобл.), бел. жывалісец. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1977). Сярод твораў: тэматычныя карціны «Роспач», «Плады-1», «Плады2», «Пан» (усе 1992), серыі «Спакуса» (1992) , «Птушкі, якія не лятаюць» (1993) , «Месячны шлях» (1996); пейзажы «Ранні снег» (1983), «Кінутыя гнёз-
Тв.: Дрэва навальніцы. Мн., 1973; Векапомнае поле. Мн., 1976; Помню пра цябе. Мн., 1983; Сын небасхілу. Мн., 1989. А .М .П я т к е в іч .
ГОЛУБ Ш Ы ЗЫ (Columba livia), птушка сям. галубіных атр. голубападобных. Пашыраны ў Паўн. Афрыцы, на Пд Еўразіі. Насяляе скалы, горныя цясніны, яры, абрывістыя берагі рэк. Паўсвойскія Г.ш. жьгауць y паселішчах і пабудовах чалавека ўсюды. На Беларусі трапляецца шматлікі аселы паўсвойскі падвід — Г.ш. звычайны (С.1. livia). Даўж. цела 33—37 см, маса 240—360 г. Апярэнне шызае, на шыі з металічна-зялёным і фіялетавым адценнем, на паясніцы белая паласа. На крылах 2 папярочныя чорныя палосы, на канцы хваста адна шырокая. Гняздуецца ў трэшчынах скал, норах па абрывах, пад стрэхамі, y нішах пабудоў, на балконах, карнізах. Нясе 2 яйцы. Расліннаедны, корміцца насеннем дзікіх і культ. раслін, рэпггкамі ежы чалавека. Ад Г.ш. паходзяць шматлікія пароды дэкар. і паштовых галубоў.
paradoxus), — выпадкова залётны від. Вядомы таксама галубы: вандроўны голуб, белагруды (беласпінны; Columbus leuconota), каменны (скалісты; С. rupestris), буры (С. eveismarmi), белабрухі рабок (Pterocles alchata) і інш. Даўж. цела 15—78 см, маса 30 г — 20 кг (дронты). У большасці Г. самцы буйнейшыя і ярчэй афарбаваныя за самак. Апярэнне шчыльнае. Крылы падоўжаныя, завостраныя (акрамя дронтаў). Валлё і мускульны страўнік добра развітыя. Пераважна расліннаедныя, збіраюць корм звычайна на зямлі. Манагамы. Гняздуюцца на дрэвах, y дуплах, норах на абрывістых берагах рэк, нішах пабудоў, на дахах. Бацькі кормяць птушанят адрыжкай з валляка або асаблівым «птушыным мапаком». Аб’екты спарт. палявання. Г. — крыніца інфекцыі пры а р н іт о з а х . Некат. ахоўваюцца.
ГОЛУБАЎ Анатоль Емяльянавіч (29.8.1908, в. Нова-М аркаўка Варонежскай вобл., Расія — 29.1.1978), удзельніх баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1945), ген.-маёр авіяцыі (1954). Скончыў Адэскую ваен.
У.Голуб. «Гняздо». Серыя «Птушкі, якія не лятаюць». 1993.
ды» (1995); нацюрморты «Сухія кветкі» (1981) і інш.; партрэты бацькі (1980), князя Міндоўга (1990) і інш. Творчасць вылучаецца багатай вобразнасцю, яркай метафарычнай мовай. Л .Ф .С а л а в е й . ГОЛУБ Юрка (Ю рый Уладзіміравіч; н. 20.10.1947, в. Горны Зэльвенскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. паэт. Скончыў БДУ (1970). 3 1970 на Гродзенскай абл. студыі тэлебачання, з 1979 заг. аддзела маст. вяшчання Гродзенскага аблтэлерадыё. Вядзе на абл. студыі тэлебачання штомесячную перадачу «Гродзеншчьша літаратурная». Друкуецца з 1963. Першы зб. вершаў «Гром на зялёнае голле» (1969). У вершах Г. — свет маладога сучасніка, які абвострана адчувае праявы жыцця. Шчодрасць лірычнага самавыяўлення, лаканічнасць выказвання, яркая метафарычнасць вобразаў, багатая інструментоўка радка — асаблівасці яго творчай манеры. Для дзяцей зб. «У бары грыбы бяры» (1986). Выступае як празаік, перакладчык.
Да арт. Голубападобныя. Галубы. 1 каменны; 2 — белагруды; 3 — буры Рабкі' 4 — саджа звычайная ( a — самка; б — самец); 5 — белабрухі.
Голуб шызы
ГОЛУБАПАДОБНЫЯ (Columbiformes), атрад птушак. 3 сям.: галубіныя (Columbidae), дронтавыя (вымерльм), рабковыя. 316 відаў. Пашыраны ва ўмераных і трапічных шыротах зямнога шара. Вядомы з верхняга эацэну. Дрэвавыя або наземныя птушкі. Бываюць галубы свойскія (больш за 150 парод) і паўсвойскія. Існуе галіна птушкагадоўлі — голубагадоўля. Н а Беларусі 6 відаў: з сям. галубіных вяхір, голуб шызы, юіінтух, туркаўка звычайная, туркаўка кольчатая і з сям. рабковых — саджа звычайная, або капытка (Syrrhaptes
авіяц. школу пілотаў (1933), Ваен. акадэмію Генштаба (1949). У Чырв. Арміі з 1930. У Вял. Айч. вайну на Паўд.-Зах., Ленінградскім, Зах., 3-м Бел. франтах. Камандзір знішчальнага авіяпалка палкоўнік Г. зрабіў 355 баявых вылетаў. Удзельнік вызвалення Відебска, Оршы, Мінска. Да 1955 y Сав. Арміі. ГОЛУБАЎ Уладзімір Ільіч (7.11.1908, г. Відебск — 12.1.1948), тэатральны крытык, балетазнавец. Канд. мастацтвазнаўства (1947). Скончыў Ленінградскі ін-т інжынераў шляхоў зносін (1931). 3
1945 адказны сакратар час. «Тэатр», y 1945—47 выкладаў y Дзярж. ін-це тэатр. мастацтва. Аўтар сцэнарыя балета «Mi nina» Б А саф ’ева (1947, з А.Басехесам). Адзін з першых сярод рас. балетазнаўцаў выступіў супраць падмены харэагр. малюнка сюжэтам, збяднення танц. мовы і навязвання балету неўласцівых яму нормаў, за вывучэнне прынцыпаў класічнай харэаграфіі як самаст. мастацтва. Аўтар кн. «Танец Галіны Уланавай» (1948) і інш. ГОЛУБЕВА Зоя Апяксандраўна (н. 30.4.1967, М інск), бел. спартсменка (міжнар. шашкі). Міжнар. грасмайстар (1986). Скончыла М інскі ін-т фіз. культуры (1990). Васьміразовая чэмпіёнка свету (1986, 1988, 1990, 1991—93, 1995, 1996). 3 1989 жыве ў Латвіі. ГОЛУБЕВА Маргарыта Генадзеўна (н. 4.6.1964, М інск), бел. мастак дэкар,прыкладнога мастаіггва. Скончыла М інскае маст. вучылішча (1984). Працавала
ГОЛУБЕВА Наталля Аляксандраўна (н. 3.4.1966, С.-Пецярбург), бел. кампазітар. Скончыла Бел. акадэмію музыкі (1991, клас Дз .Смольскага). Працуе ў тэхніках муз. авангарда. Чл. Бел. асацыяцыі сучаснай музыкі. Сярод асн. твораў: «Супрэматызмы» для сімф. аркестра (1993, 1-я прэмія на міжнар. конкурсе «Musik and Earth», Сафія, 1996), «Нумерацыі для аркестра», «АУМ» для мяшанага хору і сімф. аркестра, «Крышталь y святле промня» для камернага ансамбля, «Алегорыя» для сапрана, барытона і камернага ансамбля, «Лічбы» ддя фп., электронная кампазіцьм «Conus sonoris». Р .М .А л а д а в а . ГОЛУБЕЎ Сцяпан Цімафеевіч (1849— 1920), украінскі гісторык. Скончыў Кіеўскую духоўную акадэмію. Праф. Кіеўскага ун-та і Кіеўскай духоўнай акадэміі. Даследаваў гісторыю асветы, культуры і царк. жыцця на Украіне. Друкаваўся ў час. «Кневская старнна», «Чтення в обшестве нсторлм н древностей росслйскнх» і інш. Асн. працы: «Кіеўскі мітрапаліт Пётр Магіла і яго паплечнікі» (т. 1— 2, 1883— 98), «Гісторыя Кіеўскай духоўнай акадэміі» (вып. 1, 1886). У сваіх працах апублікаваў дакументы 16— 17 ст. ГОЛЧАНКА Міхаіл Герасімавіч (н. 20.4.1943, в. Плешчыцы Шклоўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне меліярацыі. Канд. тэхн. навук (1971), праф. (1992). Скончыў БСГА (1965), дзе і працуе. Навук. прады па вільгацезабяспечанасці і арашэнні зямель, утылізацыі жывёлагадоўчых сцёкаў, дажджавальных прыстасаваннях і інш. Тв:. Орошенне сточнымм водамн. М., 1988 (разам з У.І.Жалязкам); Ороснтельные мелнорацнл. Мн., 1989.
М.Голубева 1994.
Нацюрморт
«Хатняе
цялло».
на Мінскай ф -цы маст. вырабаў (1984— 88). У тэхніцы батыку стварае арнаментальньм кампазіцыі, нацюрморты з кветкамі, экзатычнымі прадметамг' і інш., y якіх спалучэнне лінейных узораў, колеравых плоскасцей і эфекту кракле дае прасторавую перспектьшу, непаўторныя пераходы і дэкар. цэльнасць: «Лілеі», «Чырвоная ружа», «Тыгравая шкура», «Індыйскі матыў», «Хатняе цяпло» (усе 1990— 96) і інш.
Н.Голышш. Сёстры Прыдняпроўя. 1982.
ГОЛЫШАВА Ніна Мікалаеўна (н. 24.12.1939, в. Харошая Кастрамской вобл., Расія), бел. жьшапісец. Скончыла Бел. тэатр.-маст. ін-т (1966). Сярод твораў: партрэты «Беларуска» (1966), балерыны А.Карзянковай (1973), фехтавальшчыцы І.Паўленка (1975); пейзажы «На возеры Вайса» (1972), «Волма ўзімку» (1996); нацюрморты «Падарунак Валожына» (1992), «Півоні» (1994); жанравыя кампазіцыі «Карагод» (1966), «Сёстры Прыдняпроўя» (1982) і інш. Творчасць вылучаецца прастатой і натуральнасцю, пошукамі вобразнай экспрэсіі. Л. Ф. Салавей. ГОЛЬ (Gaulle) Шарль дэ (22.11.1890, г. Ліль, Францыя — 9.11.1970), французскі ваен., паліт. і дзярж. дзеяч. Брыгадны генерал (1940). Скончыў ваен. вучылішча ў Сен-Сіры (1912) і Вышэйшую ваен. школу ў Парыжы (1924). Удзельнік 1-й сусв. вайны. У 1919— 21 ваен. саветнік y Польшчы. Выкладаў ваен. гісторыю ў Сен-Сіры (з 1921), служыў y штабе маршала А.Ф.Петэна (з 1925). У 1932— 36 ген. сакратар Нац. савета абароны. У ваен.-тэарэт. працах «За прафесійную армію» (1934), «Францыя і яе армія» (1938) падкрэсліваў н?абходнасць узмацнення абараназдольнасці
ГОЛЬБАХ_________________ 327 краіны, хутчэйшай механізацыі франц. арміі, стварэння аператыўна самаст. танк. падраздзяленняў. У пач. 2-й'сусв. вайны камандзір танк. падраздзяленняў 5-й франц. арміі, потым 4-й бранятанк. дывізіі, нам. ваен. міністра. Перад капітуляцыяй Францыі эмігрыраваў y Лондан. Заснавальнік руху «Свабодная Францьм» (з 1942 «Змагарная Фран-
Ю.Голуб.
Ш. дэ Голь.
цыя»), 3 1943 y Алжыры, сустаршыня (1943) і старшыня (1943— 44) Франйузскага камітэта нацыянальнага вызвалення. У 1944— 46 кіраўнік урада (да ліст. 1945 Часовага) Франц. Рэспублікі, y ліст. 1945 — студз. 1946 таксама яе часовы прэзідэнт (ца ўстанаўлення парламенцкай Чацвёртай рэспублікі 1946— 58). Стваральнік і старшыня (1947— 53) паліт. руху «Аб’яднанне франц. народа». Ва ўмовах паліт. крызісу 1958 выбраны прэм’ер-міністрам. У 1958— 69 прэзідэнт Францыі. Ініцыіраваў устанаўленне прэзідэнцкай Пятай рэспублікі, спыненне калан. вайны ў Алжыры і наданне яму незалежнасці (1962), заключэнне германа-французскага дагавора 1963, выхад Францыі з ваен. арг-цыі НАТО (1966) і інш. Пайшоў y адстаўку пасля прайгранага рэферэндуму 27.4.1969 аб новым адм.-тэр. падзеле краіны і рэарганізацыі Сената. Т в Рус. пер. — Военные мемуары. T. 1— 2. М., 1957—60. Л і т Арзаканян М.Ц. Шарль де Голль / / Вопр. нсторнн. 1991. № 2—3; М о л ч а н о в Н.Н Генерал де Голль. 3 нзд. М„ 1988.
ГОЛЬБАХ (Holbach) Поль Анры дэ (снеж. 1723, Эдэсгайм, каля г. Ландаўін-дэр-Пфальц, Германія — 21.6.1789), французскі філосаф і асветнік. Паводле паходжання ням. барон, б. ч. жыцця правёў y Францыі. Супрацоўнік «Энцыклапедыі» Д Д зідро і Ж .Д’Аламбера. У гал. філас. творы «Сістэма прыроды, або Пра законы свету фізічнага і свету духоўнага» (т. 1— 2, 1770) Г. сцвярджаў першаснасць і нестваральнасць матэрыяльнага свету, я ш бясконцасць y часе і прасторы, і што існуе ён незалежна ад свядомасці чалавека. Атрыбутам матэрыі лічыў рух, які разглядаў як простае перамяшчэнне цел. Чалавек, паводле Г., — частка прыроды, цалкам падпарадкаваная яе законам. У палітыцы —
328
г о л ь б ін
прыхільнік канстытуцыйнай мш архіі, y шэрагу выпадкаў — асветнага абсалютызму. Вырашальную ролю ў гісторыі надаваў дзейнасці заканадаўцаў. Шлях да сац. вызвалення людзей бачыў y асвеце. Абараняў ідэі «натуральнага права» і «грамадскага дагавору». Разам з К. Г'ельвецыем адыграў пэўную ролю ў ідэйнай падрыхгоўцы утапічнага сацыялізму 19 ст. Тв.:
Рус. пер. — Нзбр. пронзв. T. 1—2. М.,
1963.
ГО Л ЬБІН Якаў Абрамавіч (н. 1.7.1925, г. Рагачоў Гомельскай вобл.), бел. вучоны-эканаміст. Д -р эканам. н. (1970), праф. (1976). Скончыў Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1949). 3 1949 y Дзяржплане БССР. У 1950—94 y Ін-це эканомікі АН Беларусі. Даследуе праблемы эканомікі ліцейнай вытв-сці, прадукцыйнасць працы. Аўтар прац «Пытанні эканомікі ліцейнай вытворчасці» (1960), «Планаванне і рэзервы ліцейных цэхаў» (1967) і інш. ГОЛЬДБАХА ПРАБЛЕМА, праблема тэорыі лікаў, паводле якой кожны цотны лік, болыыы за 4, можна запісаць y выглядзе сумы двух простых лікаў (бінарная Г.п.), a няцотны лік, болыды за 5, — y выглядзе сумы трох простых лікаў (тэрнарная Г.п,). Выказана акад. Пецярбургскай АН К.Гольдбахам (1742). У 1930 Л.Г.Ш нірэльман даказаў тэарэму, што любы цэлы лік ёсць сума абмежаванай колькасці простых лікаў. Тэрнарную Г.п. даказаў y 1937 I.M .fifнаградаў, бінарная Г.п. не даказана. В .І .Б е р н ік .
ГОЛЬДЖ Ы KÔMIUIEKC, Гольдж ы апарат, Г о л ь д ж ы зона, унутрыклетачны сеткаваты апарат, пастаянная клетачная арганела ўсіх эўкарыятычных клетак. Апісаны італьян. гістолагам К .Гольджы ў 1898. Mae форму сеткі, утворанай дыктыясомамі. У кожнай з іх плоскія цыстэрны, да якіх далучаюцца буйныя вакуолі; па краях цыстэрны расшыраюцца, ад іх ідуць групы дробных пузыркоў. Функцыі Г.к.: удзел y сакраторнай функцыі клетак y сінтэзе глікапратэідаў і поліцукрыдаў клеткі, y працэсах унутрыклетачнай засваяльнасці. Г.к. разбураецца пры дзеянні кіслот і растваральнікаў, ліпідаў, некат. ядаў, іанізуючай радыяцыі, мяняецца пры галаданні, траўмах, старэнНІ.
А . С Л еанцю к.
ГОЛЬДФЕЛЬД Віктар Маркавіч (6.1.1894, г. Кіраваград, Украіна — 19.12.1982), украінскі і бел. скрыпач, педагог. Засл. дз. маст. Беларусі (1980). Праф. (1935). Вучыўся ў Брусельскай (1908— 09), скончыў Петраградскую кансерваторыю (1917, клас Л Аўэра). У 1917— 41 педагог Харкаўскага муз.драм. ін-та. Адначасова канцэртмайстар сімф. аркестра, вёў канцэртную дзейнасць (выступаў y ансамблях з К..Шыманоўскім, Г.Нейгаўзам, У.Горавіцам). Арганізатар і 1-ы скрыпач (1920— 27) вядомага Квартэта імя Ж.Б.Вільёма. 3 1944 праф. і заг. кафедры Кіеўскай кансерваторыі. 3 1958 праф. Бел. кансерваторыі па класах скрыпкі і камернага ансамбля, кіраваў (з Ы.Браценнікавьш) ансамблем скрьшачоў кансерваторыі. У пед. дзейнасці спалучаў традыцыі школы Аўэра з сучаснымі выканальніцкімі прынцыпамі. Л іт :. Ю з е ф о в н ч В. Наследннк славных траднцяй / / Сов. музыка. 1978. № 3. А .А . С а л а м а х а .
К.Гольджы
ГОЛЬДЖ Ы (Golgi) Каміла (7.7.1844, г. Картэна, Італія — 21.1.1926), італьянскі гістолаг. Замежны чл.-кар. Пецярбургскай АН (1905). Скончыў Падуанскі ун-т (1865). 3 1875 праф. ун-та ў г. П авія. Навук. працы па нейрагісталогіі і мікрамарфалогіі нерв. сістэмы. Распрацаваў хромасярэбраны метад прыгатавання прэпаратаў нерв. тканкі (1873). Вызначыў 2 тыпы нерв. клетак; апісаў адменны ўнугрыклетачны арганоід — Гольджы комплекс і інш. Даследаваў патамарфалогію мозга пры псіхічных хваробах, вызначыў гісталагічную дыферэндыроўку паміж саркомай і гліёмай. Нобелеўская прэмія 1906 (разам з Рамонам-і-Кахалем).
ГОЛЬДШ МГГ (Goldschmidt) Віктар Морыц (27.1.1888, г. Цюрых, Ш вейцарыя — 20.3.1947), нарвежскі геахімік, адзін з заснавальнікаў геахіміі. Замежны чл.-кар. AH С СС Р (1924). Вучыўся ў ун-тах Вены, Мюнхена і Осла (1905— 11). 3 1914 праф. і дырэктар Мінералагічнага ін-та ў Осла. 3 1928 y Гётынгенскім ун-це, y 1935— 42 і з 1946 дырэктар Геал. музея ў Осла. Навук. працы па фіз. хіміі мінералагенезісу, крышталяхіміі і хіміі мінералаў, горных парод і зямной кары. Сфармуляваў «мінералагічнае правіла фаз» (1911), законы ўтварэння крышт. структур, асновы тэорыі геахім. пашырэння элементаў (1923). Распрацаваў геахім. класіфікацыю хім. элементаў, даследаваў распаўсюджанне рэдкіх элементаў y зямной кары. А .П . Ч а р н я к о ва .
ГОЛЬМАН Міхаіл Барысавіч (29.10.1894, г. Кабялякі, Украіна — 27.12.1937), удзельнік рэв. руху, эканаміст. Скончыў Харкаўскі ун-т (1916), Ін-т чырв. прафесуры ў Маскве (1927). 3 1914 чл. партыі эсэраў-максімалістаў. 3 1916 y арміі. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 чл. Петраградскага Савета, з мая 1917 старшыня Магілёўскага Савета
сял. дэпутатаў. Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 левы эсэр, старшыня выканкома Савета рабочых, салдацкіх і сял. дэпутатаў Магілёўскай губ., нам. старшыні Бел. абл. к-та. Дэлегат Усебел. з’езда 1917. 3 1918 чл. РКП(б). 3 1918 нам. старшыні Сімбірскага губ. выканкома і ваенкома, старшыня рэўтрыбунала. У 1921—23 супрацоўнік Усх. сектара Выканкома Камінтэрна, старшыня Камісіі Наркамата замежных спраў СССР. У 1924— 25 y Дзяржплане СССР і ў аддзеле друку Ц К ВКП(б). 3 1927 дацэнт БДУ. Выступаў супраць палітыкі беларусізацыі. Аўгар прац па эканоміцы. У ліп. 1927 за ўдзел y т.зв. трацкісцка-зіноўеўскім блоку выключаны з ВКП(б); y 1929 арыштаваны і асуджаны на 10 гадоў ссылкі. У 1936 паўторна асуджаны на 5 гадоў зняволення, пазней — да расстрэлу. Рэабілітаваны ў 1965. Т .Р .В о р а н а в а , У .В .Л я х о ў с к і.
ГО Л ЬМ ІЙ (лац. Holmium), Ho, хімічны элемент III групы перыяд. сістэмы, ат. н. 67, ат. м. 164,9304, адносіцца да лантаноідаў. У прыродзе 1 стабільны ізатоп 65Но. Адкрыты швед. хімікам П.Клеве ў 1897. Метал светла-шэрага колеру, 1470 °С, шчыльн. 8799 кг/м3. Лёгка падцаецца мех. апрацоўцы. У паветры акісляецца, узаемадзейнічае з вадой і мінер. к-тамі (акрамя фторыставадароднай), пры награванні — з вадародам, азотам, галагенамі. Выкарыстоўваюць як кампанент магн. сплаваў, спец. шкла, актыватар люмінафораў.
ГОЛ ЬФ (англ. golf), спартыўная гульня з мячом і клюшкай. Полем для Г. служыць участак натуральнай умерана перасечанай мясцовасці (поле, парк, узлесак) пл. ад 50 тыс. да 200 тыс. м2, на якім размечана 9— 18 дарожак-трас (даўж. 150— 470 м, шыр. 30— 40 м). У канцы кожнай з іх зроблены пляцоўкі пл. каля 20 м2 з ямкай-лункай пасярэдзіне (глыб. 11 см, дыяметр 10 см). Мяч з літой гумы (вес 42,5 г), клюшкі (у наборы) даўж. ад 85 да 110 см з галоўкамі рознай формы. Мэта гульні — ударамі клюшкай па мячу пракаціць яго праз усе дарожкі і патрапіць ім y кожную лунку. Перамагае той ігрок ці каманда, якія зробяць гэта найменшай колькасцю ўдараў. Зарадзіўся Г. y сярэднія вякі ў Даніі. Найб. развіты ў Вялікабрытаніі, Канадзе, Аўстраліі, ЗШ А, краінах Скандынавіі. Уваходзіў y праграму Алімпійскіх гульняў (1900, 1904). ГО Л ЬЦ Георгій Паўлавіч (6.3.1893, Масква — 27.5.1946), рускі і бел. архітэктар і тэатр. мастак. Правадз. чл. Акадэміі архітэктуры С СС Р (1939). Скончыў Вышэйшыя дзярж. маст.-тэхн. майстэрні (1922) y Маскве. Сярод ранніх работ y стылі канструктывізму — Дзярж. банк y Мінску (1927; y сааўг.; не захаваўся). У Віцебску ў БДТ-2 (т-р імя Я.Коласа) аформіў спектаклі: «Разлом» БЛаўранёва (1928), «Горад вятроў» У.Кіршона, «Авангард» В.Катаева (абодва 1930), «Качагары» І.Гурскага (1931), «Жаніцьба Фігаро» П.Бамаршэ (1933) і інш. Сярод работ y Маскве:
жылыя дамы на Ленінскім і Кутузаўскім праспектах, вул. М.Горкага (1939— 40). Дзярж. прэмія С СС Р 1941. Л іт :.
Б ы к о в В.Е. Георгнй ГоЛьц. М.,
1978.
Л .А .В о ін а ў .
ГОЛЫДБЛАТ Аляксандр Ісакавіч (12.3.1932, Масква — 1996), бел. вучоны ў галіне авечкагадоўлі. Д -р с.-г. н. (1980). Скончыў Маскоўскую с.-г. акадэмію (1955). 3 1961 y Бел. НДІ жывёлагадоўлі, з 1983 y Вышэйшай селекцыйнай дзярж. школе (пас. Быкова Маскоўскай вобл.), Навук. працы па пытаннях селекцыі авечак і тэхналогіі танкаруннай авечкагадоўлі, стварэнні шматплоднай паўтанкаруннай пароды авечак з выкарыстаннем парод, якіх гадуюць на Беларусі; па ўдасканаленні сістэмы інтэнсіўнай вытворчасці прадуктаў авечкагадоўлі дастасавальна да ўмоў Беларусі. Te.: Повышенне продуктнвностн овец. Л., 1982 (разам з А.Д.Шацкім); Селекцнонно-генетнческне основы повышеняя продуктнвносга овец. Л., 1988 (разам з А.1.Ярохіным, АМ.Ульянавым).
ГОЛЬЦ-МІЛЕР Іван Іванавіч (9.12.1842, г. Іанішкеліс, Літва — 17.8.1871), удзельнік рэв.-дэмакр. руху, рус. паэт. Скончыў Мінскую гімназію (1859). У 1860 паступіў на юрыд. ф-т Маскоўскага ун-та. У 1861 арыштаваны як удзельнік рэв. гуртка П.Р.Заічнеўскага па справе аб друкаванні і распаўсюджванні нелегальнай л-ры. 3 турмы вярнуўся ў Мінск, адкуль неўзабаве высланы ў г. Карсун Сімбірскай губ. У 1867— 69 жыў y Мінску, вандраваў па Расіі. Памёр і пахаваны ў Арле. Друкаваўся ў час. «Современннк», «Отечественные заішскн». У Мінску напісаў вершы «3 верай за справу», «Сум раз’ядае мне сэрйа» і інш. Яго лепшы верш «Слу-хай!» (1864) пакладзены на музыку П.Сакальскім, стаў папулярнай песняй. Te:. Поэт-революцнонер Н.НГольц-Мшілер /Сост. Б.Козьмян, ГЛелевнч. М., 1930. Л іт :. Б a с I. «...Не памерла слова яго!» / / Бас I. Падарожжа ў літаратурнае мінулае. Мн., 1971; К і с я л ё ў Г.В. Яго помніць Мінск / / Кісялёў Г.В. Героі і музы. Мн., 1982. Г .В .К іс я л ё ў , І .У .С а л а м е в іч .
ГОЛЬЧЫЦЫ, вёска ў Слуцкім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 17 км на ПнУ ад горада і 19 км
Г.Гольц. Будынак дзяржаўнага бапка па вуліцы Савецкай y Мілску. 1927.
ад чыг. ст. Слуцк, 90 км ад Мінска. 773 ж., 309 двароў (1996). Лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, аддз. сувязі. ГОЛЫПА, рака, гл. Гальша. ГОЛЯДЗЬ, балцкае племя, якое жыло ў бас. р. Протва (правы прыток р. Масква) паміж вяцічамі і крывічамі. Упамінаецца ў рус. летапісах 11— 12 ст. Большасць Г. ў 12 ст. асімілявана славянамі. ГОМА..., гл. Гама... ГОМАГАМЕТНАСЦЬ (ад гома... + гаметы), характарыстыка арганізма (або групы арганізмаў), які мае ў храмасомным наборы пару або некалькі пар гамалагічных палавых храмасом і ўтварае аднолькавьм па наборы храмасом гаметы. Пол, прадстаўлены такімі асобінамі, наз. г о м а г а м е т н ы м . У млекакормячых, рыб і некат. відаў раслін (каноплі, хмель, шчаўе) Г. характэрна для жан. полу, y птушак, матылькоў і некат. відаў суніц — для мужчынскага. ГОМАГЕНАТ, аднародная суспензія здробненай да субклетачных элементаў біял. тканкі. Атрымліваюць шляхам неабарачальнай дэзінтэграцыі яе структуры звычайна з дапамогай спец. прыстасавання — гомагенізатара. Шляхам дыференцыяльнага цэнтрыфугавання і інш. метадаў з Г. выдзяляюць субклетачныя мікраскапічныя структуры (арганелы) і некат. макрамалекулы (бялкі, нуклеінавыя к-ты, ліпіды і інш.). Г. выкарыстоўваюць таксама для вывучэння біяхім. рэакцый па-за арганізмам. А .М .В е д зя н е е ў .
ГОМАГЕНІЗАЦЫЯ (ад грЭч. hom o gènes аднародны), y м е т а л у р г і і стварэнне ў сплавах аднароднай (гамагеннай) струкгуры або аднароднага хім. саставу. Робіцца гомагенізавальным (дыфузійным) адпалам звычайна пры т-ры 1000— 1200 °С і працяглай вытрымцы, калі знікаюць канцэнтрацыйныя мікранеаднароднасці ў сплавах (утвараюцца пры нераўнаважнай крышталізацыі, дыфузійнай металізацыі і інш.). Г. паляпшае тэхнал. пластычнасць сплаваў, павышае стабільнасць і памяншае анізатрапію мех. уласцівасцей.
ГОМАЛАГІЧНЫЯ
329
ГОМАЗІГОТНАСЦЬ (ад гома... + зігота), спадчынная аднароднасць гібрыднага арганізма, звязаная з наяўнасцю ў яго гамалагічных храмасомах ідэнтычных алеляў дадзенага гена, якія аднабакова ўплываюць на пэўную прыкмету. Арганізм пры гэтым наз. гомазіготным адпаведна разглядаемай пары генаў. Пры размнажэнні гомазіготы звычайна адсутнічае расшчапленне прыкмет. Г. уласціва самаапладняльным арганізмам. Гомазіготы маюць паніжаную жыццяздольнасць і больш вузкую магчымасць прыстасаванасці да умоў асяроддзя, чым гетэразіготньм арганізмы (гл. Гетэразіготнасць). У эксперыментах іх атрымліваюць з дапамогай інбрыдзінгу. Г. неабходна для падтрымання розных формаў арганізмаў y генетычных калекцыях, захоўвання пэўных характарыстык ліній, сартоў і парод. Гомазіготныя формы (лініі) выкарыстоўваюць для вырашэння пытанняў спадчыннасці і зменлівасці, y с.-г. вытв-сці — для атрымання эфекту гетэрозісу. ГОМАЛАГІЧНЫХ РАДОЎ ЗАКОН з м е н л і в а с ц і , паралелізм y спадчыннай зменлівасці роднасных груп арганізмаў. Сфармуляваны М .І.Вавілавым (1920) на падставе вывучэння зменлівасці прыкмет y відаў і родаў злакаў і інш. сямействаў культ. раслін сусв. генафонду. Паводле Г.р.з., чым бліжэй па паходжанні віды паміж сабой, тым большае падабенства (гамалогія) y зменлівасці іх прыкмет. Гэтыя заканамернасці даюць магчымасць прадказаць існаванне ў прыродзе адпаведных формаў ці прадбачыць магчымасць атрымліваць іх штучна. Выкарыстоўваючы Г.р.з., Вавілаў выявіў цэнтры паходжання культ. раслін, дзе сканцэнтравана найб. разнастайнасць спадчынных формаў. Прыкладам практычнага выкарыстання Г.р.з. ў селекцыі з ’яўляецца стварэнне аднанасенных сартоў цукр. буракоў. Г.р.з. пацверджаны ў мікраарганізмах і жывёлах, y якіх вызначаны паралелізм зменлівасці марфал. і біяхім. прыкмет. ГОМАЛАГГЧНЫЯ РАДЬІ ў х і м і і, гомалагічныя шэрагі (ад грэч. homologos адпаведны, падобны), паслядоўнасць арган. злучэнняў з аднолькавымі функцыян. групамі і аднатыпнай будовай, кожны член якой адрозніваецца ад суседняга на пастаянную структурную адзінку (гомалагічная рознасць), найчасцей метыленавую групу — СНг— . Члены Г.р. наз. гамолагамі. Вядомыя Г.р. алканаў СпН2п+2 (агульная ф-ла), дзе п — колькасць атамаў вугляроду ў малекуле, алкенаў СпШп, аднаасноўпых насычаных спіртоў СпН2п+іОН і карбонавых к-т Сп H 2n+iCOOH і інш. У Г.р. фіз. ўласцівасці мяняюцца параўнальна заканамерна (для вышэйшых гамолагаў розніца ва ўласцівасцях паступова памяншаецца). Гамолагі маюць агульныя хім. ўласцівасці і спосабы атрымання, але ўласцівасці некаторых з іх (найчасцей першых членаў
330
ГОМАЛАГІЧНЫЯ
Г.р.) могуць значна адрознівацца ад тыповых. Вядомыя таксама і з а л а г і ч н ы я рaд ы — паслядоўнасць злучэнняў, якія маюць аднолькавыя функцыян. ірупы, але адрозніваюцца ўзрастаючай ненасычанасцю (напр., ізалагічны рад этану: этан СНз—СНз, этылен СН 2 =СНг, ацэтылен СНэСН); г е н е т ы ч н ы я р a д ы, якія маюць злучэнні з аднолькавай колькасцю атамаў вугляроду, але з рознымі функцыян. групамі (напр., этан, этылхларьш СНз—СН 2 СІ, этанол СНз—СНгОН, ацэтальдэгід СНэ—СНО, воцатная к-та СНз—СООН). Паняцце Г.р. і блізкія да іх ізалагічныя і генет. рады выкарыстоўваюць для сістэматызацыі і класіфікацыі злучэнняў y арган. хіміі. Л .М . С к р ы п н іч э н к а .
ГОМАЛАГІЧНЫЯ ХРАМАСОМЫ, парньм, адпаведныя храмасомы, якія маюць аднолькавы набор генаў, падабенства марфалагічных прыкмет і нармальна кан’югіруюць y меёзе. У дыплоідным наборы храмасомы прадстаўлены парамі Г.х., пры гэтым адна з іх прыўнесена мужчынскай гаметай, другая — жаночай. Г.х. могуць адрознівацца алелямі генаў і абменьвацца ўчасткамі ў працэсе кросінговеру.
15(28).2.1916 да канца 1918 y Вільні на бел. мове з дазволу акупац. герм. улад. Выходзіла 2 разы на тыдзень лацінкай і кірыліцай (з 1.9.1916). Рэдакіары ВЛастоўскі і Я.Салавей (з сярэдзіны 1917). Выступала за нац.-культ. адзінства бел. народа, незалежную Бел. рэспубліку, якая магла б уваходзіць на канфедэратыўнай аснове ў адроджанае ВКЛ. Вітала звяржэнне самадзяржаўя ў Расіі, асвятляла дзейнасць Дзярж. думы, црукавала інфармацыю з франтоў. Надрукавала шэраг артыкулаў, нарысаў, іншых матэрыялаў па гісторыі і культуры Беларусі. Упершыню апублікавала некат. творы Я.Коласа, М.Багдановіча, З.Бддулі, А.Гаруна, Ц.Гартнага, А.Гурло, a таксама даследаванні М .Нікіфароўскага, літ.-крытычныя нарысы АІІуцкевіча (пад. псеўд. А.Навіна). У .М .К о н а н .
ГОМАНАЎ Леанід Міхайлавіч (н. 22.11.1953, г. Слаўгарад Магілёўскай вобл.), бел. мастак-плакатыст. Скончыў
раў: тэматычныя карціны «Пралескі» (1985) , «Чайная на ферме», «Смутак» (1986) , «Пастух» (1987), «Праз стагоддзі. Ф.Скарына» (1990); партрэт даяркі С.М.Сузько (1978); пейзажы «Стары Мазыр» (1978), «Від горада Сянно» (1990), «Бездарожжа» (1992), «Маўчанне птушак» (1995), нацюрморт з гармонікам (1989) і інш. Л .Ф .С а л а в е й . ГОМАНАЎ Уладзімір Кірьшавіч (н. 2.2.1929, г. Сянно Відебскай вобл.), бел. жывапісец. Засл. дз. маст. Беларусі (1990). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1962), выкладаў y ім y 1963—78. Працуе ў жанрах гіст., бытавым, партрэта, пейзажа, нацюрморта. Сярод твораў: «Апошні бой К.Заслонава» (1964), «На сценах старога Слуцка» (1973), трыпціх «А хто там ідзе?» (1969), «Дажынкі» (1978), «Мой родны кут» (1982), «Касіў Ясь канюшыну» (1985), серыя «3 эцюднікам па Еўропе», «Лазня» (абедзве 1986), «Свет Скарыны», «Зоркі не гаснуць» (абедзве 1991), «Крыжы зямлі»
ГОМАМАРФІЗМ (ад гома... + грэч. morphë від, форма) у м а т э м а т ы ц ы і л о г і ц ы, адлюстраванне аднаго алгебраічнага аб’екта (напр., групы, поля, цела) на другі, пры якім захоўваюцца ўсе зададзеныя на ім аперадыі і дачыненні; абагульненне паняцця ізамарфізму. Напр., Г. групы A ў групу В ставідь y адпаведнасць кожнаму элементу з A пэўны элемент (вобраз) з В, пры гэтым суме (здабытку або інш.) элементаў з A адпавядае сума (здабытак або інш.) іх вобразаў. В .І .Б е р н ік . «ГОМАН», рэвашоцыйная народніцкая група ў Пецярбургу ў 1880-я г. Аформілася да пач. 1884. Складалася са студэнтаў — ураджэнцаў Беларусі. Выдавала падпольны час. «Гомон». Утварылася па ініцыятыве былых членаў Віцебскага рэв. гуртка АЛ.Марчанкі і Х.А.Ратнера. Належала да заснавальнікаў бел. нац. плыні ў рас. народніцкім руху, адным з ініцыятараў якой быў І.Я .Грынявіцкі. Група «Г.» упершыню паставіла і тэарэтычна абгрунтавала бел. нац. пытанне. Ажьвдцяўленне сац. і нац. разнявольвання бел. народа звязвала з перамогай нар. рэвалюцыі ў Расіі, пераходам улады да Устаноўчага сходу і ўтварэннем федэрацыі свабодных раўнапраўных аўтаномных абласцей. Мела сувязі з арг-цыяй «Народнай волі» ў Паўн.-Зах. краі, з рэв. гурткамі Віцебска, Мінска, Магілёва, Гродна. Спыніла існаванне ў выніку разгрому арг-цыі «Народная воля». Л і т С a м б y к С.М. Революцнонные народннкн Белоруссмн: (40-е — начало 80-х годов XIX в.). Мн., 1972; Л о с н н с к н й Н.Б. Революцнонно-народннческое двнженне в Белоруссян, 1870— 1884 гг. Мн., 1983. М .В .Б іч .
«ГОМАН» («Homan»), бел. грамадскапаліт. і літ. газета нац.-дэмакр. адраджэнскага кірунку. Выдавалася з
Л.У. Гоманаў 1990.
Л.М.Гоманаў. Ефрасіння Поладхая. 1991.
Мінскае маст. вучылішча (1974), Бел. тэатр.-маст. ін-т (1991). Працуе ў выд-ве «Навука і тэхніка» (з 1991). Асн. творы: «Спыніць гонку ўзбраенняў» (1984), «Перабудова» (1986), «Чарнобыль. 26.4.86» (1988), «Дапамажы дзецям Чарнобыльскай зоны», «Хто адкажа?» (абедзве 1990), серыя плакатаў «Беларускія асветнікі» (Ефрасіння Полацкая, Кірьша Тураўскі, Мікола Гусоўскі, Францыск Скарьша, Сімяон Полацкі; 1991), плакаты да кінафільмаў «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» (1989), «Сівая легевда» (1992). Працуе таксама ў жывапісе і кніжнай графіды. ,
Г .А . Ф а т ы х а в а .
ГОМАНАЎ Леанід Уладзіміравіч (н. 20.6.1958, М інск), бел. жывапісец. Сын У.К.Гоманава. Скончыў Бел. тэатр.маст. ін-т (1982). 3 1989 выкладае ў М інскім маст. вучылішчы. Сярод тво-
Праз
стагодцзі.
Ф.Скарына.
(1995), «Божа, дапамажы!» (1996); партрэты Героя Сац. Працы Т.РЛрды (1982), драматурга А.Петрашкевіча (1984), Кастуся Каліноўскага («Чорная пятля», 1989); пейзажы «Прыпяцкія плёсы» (1976), «Зіма» (1988); нацюрморты «Галінка арабіны» (1988), «Бэз» (1995) -і інш. Творчасць насычана нац. каларытам, дынамікай, гармоніяй колеру, y ёй — спалучэнне лірыкі і публі-
ЦЫСТЫКІ.
Л .Ф .С а л а в е й .
ГОМАСЕКСУАЛІЗМ (ад гома... + лац. sexualis палавы), с е к с у а л ь н а я і н в е р с і я , г о м а э р а т ы з м , сексуальнае адхіленне, якое характарызуецца палавой схільнасцю да асоб свайго iro ny. Вядомы са старажытнасці. Сюжэты на гэту тэму трапляюцца на наскальных відарысах каменнага веку. Пашыранасць Г. ў свеце вагаецца сярод мужчын ад 1 да 4%, y жанчын ад 1 да 3%. Пры мужчынскім Г. задавальненне палавой цягі ажыццяўляецца рознымі шляхамі, y т л . праз увядзенне палавога члена ў задні праход партнёра (педэрастыя), пры жаночым Г. (гл. Лесбіянства) — шляхам узбуджэння палавых органаў рознымі часткамі цела партнёршы або
шляхам імітадыі палавога акта. Г. можа быць пастаянны або часовы. На фарміраванне Г. ўплываюць генетычныя фактары і асаблівасці індывід. раэвіцця. Г. асуджаўся грамадствам ва ўсе часы. Адмоўныя адносіны да Г. ўзмацніліся з пераходам да хрысціянства. У сярэднявеччы Г. праследаваўся законам, царквой, інквізіцыяй. У наш час Г. небяспечны ў сувязі з пашырэннем СНІДу, адной з крыніц якога з’яўляюцца гомасексуальныя кантакты. Сучасньш навук. ўяўленні зыходзяць з таго, што Г. — толькі інш. сексуальная арыентацыя (не хвароба ці ненармальнасць). У шэрагу краін Амерыкі і Еўропы пачаліся працэсы легалізацыі Г. Прафілактыка Г. заключаецца найперш y правільным гігіенічным і палавым выхаванні, фарміраванні ў дзіцяці адпаведных паларолевых паводзін і арыентацый.
ГОМАСТЫЛІЯ (ад гома... + грэч. stylos слуп), р о ў н а с л у п к о в а с ц ь , аднолькавая даўжыня слупкоў і тычынкавых нітак y кветках усіх асобін раслін дадзенага віду. Уласціва большай ч. кветкавых раслін. Гл. таксама Гетэрастшія. ГОМАТАЛІЗМ (ад гома... + грэч. thallos галінка, атожылак), двухполавасць y некат. ірыбоў і водарасцей, пры якой да зліцця (капуляцыі) здольны гаметы, што паходзяць з аднаго талома (з адной клеткі). Такія віды называюць гоматалічнымі. Гл. таксама Гетэраталізм. ГОМАТЫ, Г y м т ы, рака ў Індыі, левы прыток Ганга. Даўж. 800 км, пл. бас. каля 28 тыс. км . Увесь басейн ракі — y межах Інда-Гангскай раўніны. Летнія паводкі, бываюць навадненні. Выкарыстоўваецца на арашэнне. Н а Г. — г. Лакхнаў. ГО М А Ц ЭН ТРЫ ЧН Ы П УЧОК п р а м я н ё ў, пучок светлавых прамянёў, якія (самі або іх прадаўжэнні) перасякаюцца ў адным пункце. Хвалевая паверхня, што адпавядае Г.п., — сфера, яе цэнтр — пункт перасячэння Г.п. Відарыс аптычны будзе дакладна адпавядаць арыгіналу (кожнаму пункту арыгінала адпавядае пэўны пункт відарыса), калі Г.п. пасля праходжання праз аптычную сістэму пераўтвараецца ізноў y гомацэнтрычны. ГОМ ЕЛЬ, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Тураўлянка, за
18 км на Пд ад г. Полацк. Уваходзіць ва Ушацкую групу азёр. Пл. 3,46 км , даўж. 3,4 км, найб. шыр. 1,2 км, найб. глыб. 23 м, даўж. берагавой лініі 11,7 км. Пл. вадазбору 744 км2. Схілы катлавіны выш. 4—8 м, на ПдЗ да 18 м, пераважна разараныя, y ніжняй ч. параслі хмызняком. Берагі пясчаныя, участкамі галечныя і камяністыя. Дно паўн. плёса плоскае, паўд. больш глыбокае, лейкападобнае са стромкімі схіламі. Мелкаводцзе пясчанае і пясчана-галечнае. У паўд. заліве востраў пл. 0,1 га. Шыр. паласы расліннасці да 100 м. Упапае ручай з воз. Канашы, эяучана пратокай з воз. Зашчаты, сцёк па пратоцы ў воз. Суя.
ГОМ ЕЛЬ, горад, цэнтр Гомельскай вобл. і раёна. За 301 км ад Мінска. Вузел чыгунак (напрамкі на Жлобін, Калінкавічы, Чарнігаў, Ш чорс, Навазыбкаў) і аўтадарог. Порт на р. Сож. Аэрапорт. 501 тыс. ж. (1997). Г і с т о р ы я. Летапісныя назвы Гомель, Гомій, Гомін, Гомь, Гомье. Узнік y канцы 1-га тыс. н. э. пры ўпадзенні р. Гомій (Гамяюк) y Сож на зямлі р а д з ім іч а ў . Археал. раскопкамі тут выяўлены матэрыялы эпохі неаліту і бронзавага веку, мілаградскай, зарубінецкай, калочынскай культур, гар. ўмацаван'ні 9— 11 ст., рэчы 10— 13 ст. Упершыню ўпамінаецца ў Іпацьеўскім летапісе пад 1142 як улаланне чарнігаўскага князя. У 12 сг. барацьбу за Г. вялі чарнігаўскія, кіеўскія і ноўгарад-северскія князі. 3 1161 улапанне Ольгавічаў. У 1-й пал. 13 ст., магчыма, спалены мангола-татарамі. Каля 1335 далучаны да ВКЛ, уладанне Патрыкія Нарымунтавіча і яго нашчадкаў. У канцы 14 ст. ўпамінаецца сярод кіеўскіх гарадоў. У 1406— 19 Г. кіравалі велікакняжацкія намеснікі, пазней належаў кн. Свідрыгайлу, беглым серпухаўскаму і бароўскаму кн. Васілю Яраславічу і мажайскаму кн. Івану Андрэевічу, з 1483 сыну апошняга. У вайну Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ 1500— 03 заняты рус. войскамі, якія ўмацавалі горад і Г о м е л ь с к і з а м а к . У выніку вайны Маскоўскай дзяржавы з ВКЛ 1534—37 зноў y ВКЛ, цэнтр Гомельскага староства (гл. Г о м ел ьс к а я в о л а с ц ь ). 3 1565 y Рэчыцкім пав. Мінскага ваяв. У сярэдзіне 16 ст. адыгрываў важную ролю ў абароне паўд.-ÿcx. зямель ВКЛ ад набегаў крымскіх татар. У Лівонскую вайну 1558—83 Г. ненадоўга заняты войскамі Івана IV Грознага, y маі 1581 вьггрымаў аблогу царскіх войск, y 1595 захоплены атрадам паўстанцаў С.Налівайкі. У час вызваленчай вайны ўкраінскага народа 1648—54, антыфеадальнай вайны 1548—51 казацкія атрады Галавацкага і М.Нябабы пры падтрымцы мясц. жыхароў y 1648 і 1649 займалі Г. У 1651 зноў
ГОМЕЛЬ
331
абложаны казакамі (гл. Г о м ел я а б л о г а 1 6 5 1 ). У вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 заняты казацкім войскам І.Н.Залатарэнкі. 3 1667 y складзе Рэчы Паспалітай, належаў М.К.Радзівілу, потым Чартарыйскім. У 1670 атрымаў магдэбургскае права. У час Паўн. вайны 1700—21 y Г. размяшчаліся рус. войскі пад камавдаваннем АД.Меншыкава (1706). 3 1772 y Рас. імперыі. 3 1773 цэнтр Г о м е л ь с к а га п а в е т а Рагачоўскай правінцыі, з 1777 мястэчка Б е л іц к а г а п а в е т а , з 1852 горад, цэнтр павета Магілёўскай губ. Належаў П.А.Румянцаву-Задунайскаму, з 1836 І.Ф.Паскевічу-Эрыванскаму. У 1775 — 5 тыс. ж., y 1858 — 14 тыс. ж. У 1854 да Г. далучаны заштатны горад Н о в а я Б е л іц а як прадмесце. У 1856 зацверджаны гар. герб: y верхняй частцы выява двухгаловага арла, y ніжняй — рысі на блакітным полі. У 1897 — 36,8 тыс. ж. У 1890-я г. ўзнік першы ў горадзе с.-д. гурток. Напярэдадні рэвалюцыі 1905—07 аформіліся гомельскія арг-цыі РСДРП, Бунда, Гомельскі к-т партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў. Па маштабах рэв. руху Г. займаў адно з першых месцаў y царскай Расіі. У снеж. 1905 дзейнічаў Г а м е л ь с к і к а м іт э т д э л е г а т а ў . У 1-ю сусв. вайну адбылося Г о м е л ь с к а г а п е р а с ы л ы ш г а п у н к т а п а ў с т а н н е 1 9 1 6 . 19.3.1917 утвораны Гомельскі Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў. 3 1.3.1918 да 14.1.1919 акупіраваны ням. войскамі. Паводле дагавора Укр. цэнтр. рады з герм. камандаваннем Г. уключаны ў склад новаўтворанай Палескай губ. Украіны; ваен. ўлада належала герм. камендатуры, Цывільная — камісару Укр. цэнтр. рады, павятоваму старасту, з 17.12.1918 — Г о м е л ьс к а й д ы р э к т о р ы і. Пасля Гомельскай забастоўкі 1918— 19 (гл. Г о м ел ьс кія з а б а с т о ў к і 1 9 1 8 — 1 9 ) улала 6.1.1919 перададзена ВРК. У сак. 1919 y горадзе адбыўся с т р а к а п ы т а ў с к і м я ц е ж 1 9 1 9 . 3 крас. 1919 Г. — цэнтр Г о м е л ьс к а й гу б е р н і ў складзе РСФСР, з 1926 y БССР; y 1926—31 і з 1937 цэнтр Г о м е л ьс к а га р а ё н а , y 1926—30 — Г о м е л ьс к а й а к р у г і, з 15.1.1938 — Г о м ел ьс к а й в о б л а с ц і. У першыя дні Вял. Айч. вайны створаны Гомельскі полк народнага апалчэння (гл. Г о м ел я а б а р о н а 1 9 4 1 ). 3 19.8.1941 да 26.11.1943 акупіраваны ням.-фаш. захопнікамі, якія знішчылі ў гар. турмах, 5 лагерах смерці і 4 гета больш за 100 тыс. чал. Дзейнічала Г о м е л ь с к а е п а т р ы я т ы ч н а е п а д п о л л е і Г о м е л ьс к а е к а м с а м о л ь с к а -м а л а д з ё ж н а е п а д п о л л е. Вызвалены ў ходзе Г о м е л ь с к а -Р э ч ы ц к а й а п е р а ц ы і 1943. Пасля вызвалення ў Г. пераехалі ЦК КП(б)Б, СНК БССР. У 1959 — 168 тыс. ж., y 1979 — 383 тыс. ж. У сувязі з невырашэннем праблем, звязаных з Ч а р н о б ы льск а й к а т а с т р о ф а й 1 9 8 6 , адбылася Г о м ел ьс к а я з а б а с т о ў к а 1990.
Г а с п а д а р к а . У 1-й пал. 19 ст. Г. стаў набываць прамысл. аблічча. Дзейнічалі з-д па вырабе свечак, шкляная мануфактура, 2 ткацкія ф-кі, цукр. з-д Паскевіча (1839), сальна-свечачны з-д Ш кольнікава (1840), крупадзёрка (1853), некалькі канатна-вяровачных і лесапільных прадпрыемстваў. У 1850 праз Г. пракладзена шаша Пецярбург— Кіеў і першая ў Расіі тэлегр. лінія Пецярбург—Севастопаль. Пракладзены чыг. лініі Гомель— Бабруйск (1873) і Гомель— Рамны (1874) Лібава-Роменскай чьпункі, лініі Гомель—Лунінец (1886) і Гомель— Бранск (1887) Палескіх чыгунак. У выніку Г. стаў важным чыг. вузлом, звязаным з Украінай, Полынчай, Прыбалтыкай, Масквой, Пецярбургам і інш. прамысл. цэнтрамі Расіі. У канцы 19 — пач. 20 ст. Г. —
332
ГОМЕЛЬ
буйны прамысл. цэнтр Беларусі. Тут існавала болын за 40 прадпрыемстваў, асн. частка іх перапрацоўвала мясц. сыравіну: 9 лесапільных ф -к (гл. Гомельскія лесапільныя фабрыкі), запалкавая ф -ка «Везувій» (400 рабочых y 1913, гл. Гомельскі фанерна-запалкавы камбінат), 4 маслабойныя прадпрыемствы, з-ды спіртаачышчальны, цукровы, піваварны, канатны, 2 мукамольньм, швейная ф -кі і інш. Дзейнічалі металаапр. прадпрыемствы: з-ды лідейна-мех. Фрумкіна і сыноў, ліцейна-мех. з-д «Рухавік» (гл. Гомельскі завод «Стромаўталінія»), гал. мех. майстэрні (абслугоўвалі Лібава-Роменскую чыгунку, 1220 рабочых y 1913; гл. Гомельскі вагонарамонтны завод) і малыя рамонтныя майстэрні (абслугоўвалі Палескія чыгункі, 145 рабочых y 1913), якія выконвалі функцыі паравозавагонарамонтных з-даў, a так-
Праспект Леніна ў Гомелі.
сама лакафарбавае прадпрыемства, 5 друкарняў, Гомельскія рагожныя мануфактуры, электрастанцыі і інш. Пачалося паравое суднаходства па р. Сож. Важнае месца ў эканам. жыцці горада займаў гавдаль лесам, лёнам, пянькой; гандл. абарот y канцы 1870 — пач. 1890-х г. каля 5,5 млн. руб. Штогод y Г. праводзіліся 3 кірмашы. Пасля рэформы 1861 г. ў Г. адкрыты гар. грамадскі банк, y пач. 1890-х г. — аддз. (агенцтвы) Віленскага і Мінскага камерц. банкаў; y пач. 20 ст. — аддз. Арлоўскага, Паўн., Аб’яднанага, Руска-Азіяцкага камерц. банкаў. Пасля 1-й сусв. і грамадз. войнаў пачалося аднаўленне прам-сці і транспарту. У 1920 адноўлена работа ф -кі «Везувій», чыгуналідейных майстэрняў, цагельных з-даў. Уведзены ў дзеянне ф -ка «Палесдрук» (гл. Гомельская фабрыка «Палесдрук*), y 1922— 24 абутковая ф -ка «Праца», хлебакамбінат, электрастанцыя, y 1928 Гомельскі завод сельскагаспадарчага машынабудавання «Гомсельмаш». У 1930-я г. рэканструяваны «Гомсельмаш», пабуда-
1840 павятовае духоўнае вучылішча). У 1818 пры ўдзеле М .П.Румянцава адчынена пач. школа Бел-Ланкастэрскай сістэмы навучання. У 19 ст. ствараюцца ніжэйшыя і сярэднія навуч. ўстановы. У 1841 на базе Беліцкага пав. вучылішча (засн. ў 1790 як дамініканскае, з 1833 свецкае прыходскае) створана 3-класнае пав. нар. вучылішча, на базе якога ў 1866 y Г. засн. 4-класная прагімназія (з 1877 — 6-класная гімназія, з 1897 — 8- класная). У 1878 на сродкі Лібава-Роменскай чыгункі засн. тэхн. чыг. вучылішча (гл. Гомельскі тэхнікум чыгуначнага транспарту), адчынена пач. аднакласнае яўр. вучылішча з падрыхтоўчым класам. У 1882 на базе жаночага 3-класнага прыватнага пансіёна створана жаночая 4-класная прагімназія (з 1897 — урадавая гімназія). У 1903, 1907 створаны прыватныя муз. школы. 3 1906 дзейнічала прыватная школа павітух, з 1907 — гімназіі: жаночая В.А.Копіш і яўр. мужчынская А.Е.Ратнера; з 1911 жаночая прагімназія М.А.Табалевіч-Федароўскай (гл. Гомельскія гімназіі). У 1911 y Г. 32 навуч. ўстановы, y т.л. 5 сярэдніх, 24 ніжэйшыя і пач., 3 падрыхтоўчыя, 45 яўр. вучылішчаў рознага тыпу. 3 1915 y Г. працавала настаўніцкая семінарыя (у 1919 пераўтворана ў пед. курсы для падрыхтоўкі настаўнікаў школ 1-й ступені). У 1919 створаны курсы буд. дзесятнікаў, бухгалтараў, рахункаводаў, школы паліграф. справы, майстроў для швейнай прам-сці і інш. У 1926 y Г. працавалі 3 тэхнікумы — пед. агульны (з 1937 пед. вучылішча), яўр. педагагічны, шляхоў зносін; 15 школ 1-й ступені, 13 школ сямігодак, 9- годка, 4 школы 2-й ступені; 8 дзіцячых дамоў. У 1930 y Г. засн. ін-ты механіка-машынабуд., лесатэхн. (у 1945 пераведзены ў Мінск, гл. Беларускі тэхналагічны універсітэт), Гомельскі аграпедагагічны інстытут (з 1933 пед. ін-т); Гомельскі дарожна-будаўнічы тэхнікум. У 1932 адчынена мед. вучылішча і муз. сувязі з Чарнобыльскай катастрофай тэхнікум (з 1939 муз. вучылішча). У 1936 пры пед. ін-це створаны Гомельскі 1986. Створаны філіялы НДІ с.-г. рады- настаўніцкі інстытут. У час Вял. Айч. ялогіі і НДІ радыелагічнай медыцыны. вайны спалены 2 ін-ты, пед. вучылішча, Г. — адзін з буйнейшых прамысл. цэн- 24 школы. У 1944 аднавілі работу пед., траў Беларусі. Прадпрыемствы маш.- настаўніцкі, лесатэхн. ін-ты, пед. вучыбуд. і металаапр. (Гомельскі завод вымя- лішча, 2 сярэднія, 7 няпоўных сярэдніх ральных прылад, Гомельскі падшыпнікавы і 4 пач. школы, адчынены тэхнікумы завод, Гомельскае вытворчае а б ’яднанне рачны, фіз. культуры, Гомельскі каапе«Карал», Гомельскі электратэхнічны за- ратыўны тэхнікум, y 1946 — Гомельскі вод, Гомельскі завод «Электраапарату- політэхнічны тэхнікум. У 1953 засн. Бел. ра», Гомельскі кабельны завод, Гомельскі ін-т інжынераў чыг. транспарту (гл. Бесуднабудаўніча-суднарамонтны завод і ларускі універсітэт транспарту). У 1955 інці ), хім. (Гомельскі хімічны завод, Го- адчынены Гомельскі машынабудаўнічы мельскі завод хімічных вырабаў, Гомельскі тэхнікум, y 1956 — Гомельскі сельсказавод пластмасавых вырабаў), лясной, гаспадарчы тэхнікум. У 1996/97 навуч. г. цэлюлозна-папяровай, лёгкай (Гомель- ў Г. 154 дашкольньм ўстановы, y т.л. ская фабрыка мастацкіх вырабаў), буд. дашкольная гімназія, цэнтр развіцця матэрыялаў (Гомельскае акцыянернае дзіцяці, 4 дашкольныя ўстановы з патаварыства *Гомелыйпалеры», Гомельскі глыбленымі кірункамі дзейнасці (зашклозавод), дрэваапр. (Гомельскае вы- межная мова, эстэтыка і інш.), 8 устатворчае дрэваапрацоўчае а б’я днанне «Го- ноў санаторнага тыпу, сад для дзяцей з мельдрэў»), харч. (Гомельскі тлушчавы рознымі дэфектамі, сад для глухіх і з камбінат) прам-сці. недахопамі слыху. У дашкольных устаА с в е т а і к у л ь т у р а. У 1781 y новах выхоўвалася каля 25 тыс. дзяцей. 80 агульнаадук. школ Г. засн. правасл. духоўнае вучылішча (з Дзейнічала
ваны станкабуд. з-д імя Кірава, шклозавод імя Ламаносава, ф-кі «Камінтэрн» (гл. Гомельскае акцыянернае таварыства «Камінтэрн»), «8 Сакавіка» (гл. Гомельская прамыслова-гандлёвая фірма «8 Сакавіка»), «Спартак» (гл. Гомельскае адкрытае акцыянернае таварыства «Спартак»), тлушчакамбінат і інш. На пач. 1940 y Г. 264 прамысл. прадпрыемствы (3-е месца ў БС СР па аб’ёме прамысл. прадукцыі). Пасля вызвалення Г. ад ням.-фаш. захопнікаў адноўлены чыг. вузел, да канца 1944 — 25 прадпрыемстваў. Да 1950 адноўлены ўсе даваен. і пабудаваны новыя прадпрыемствы. У 1950—60-я г. ўведзены ў дзеянне з-ды «Гідраапаратура» (гл. Гомельскі завод «Гідрапрывод»), Гомельскі завод пускавых рухавікоў, сан.-тэхн. абсталявання (гл. Гомельскі завод «Эмалыюсуд»), Гомельскі ліцейны завод «Цэнтраліт». У 1961 горад атрымаў прыродны газ, y 1962 пушчаны першы тралейбус. Вырашэнне сац. і эканам. праблем вельмі ўскладнілася ў
(больш за 70 тыс. вучняў), y т л . ліцэй, бел.-слав. гімназія імя І.Мележа, спец. школа з паглыбленым вывучэннем англ. мовві (навучанне з 5 гадоў), 3 пач. школы, школа-сад для дзяцей з парушэннямі зроку, 1 яўр. школа-сад, спец. школа для глухіх і з недахопамі слыху дзяцей, 4 школы-інтэрнаты (2 для разумова адсталых дзяцей, базавая для дзяцей хворых на скаліёз, 1 для сірот і дзяцей, якія засталіся без бацькоўскай апекі), 4 зменныя школы (адна з іх на тэр. жаночай калоніі для непаўналетніх дзяўчынак). Акрамя таго ў Г. ёсць прыватная гімназія і абласны ліцэй, 16 прафес.-тэхн. вучылішчаў, y якіх займалася больш за 8 тыс. навучэнцаў, 11 сярэдніх спец. навуч. устаноў (каля 10 тыс. студэнтаў), y т.л. мед. вучылішча, каледж мастацтва, муз.-пед. каледж і інш. У Г. 5 дзярж. ВНУ: Гомельскі універсітэт, Гомельскі політэхнЫны інстытут, Гомельскі медыцынскі інстытут, Гомельскі кааператыўны інстытут, Беларускі універсітэт транспарту, a таксама Гомельскі філіял Міжнар. недзярж. ін-та працоўных і сац. адносін. У Г. 18 масавых б-к, y т.л. 6 дзіцячых, a таксама Гомельская абласная б-ка з дзіцячым аддзяленнем (гл. Бібліятэкі абласныя Беларусі, Бібліятэка дзіцячая). Працуе Гомельскі абласны краязнаўчы музей. А р х і т э к т у р а . У 14 ст. аснову Г. складаў драўляны замак, пабудаваны на месцы дзядзінца. Горад забудоўваўся хаатычна. Да сярэдзіны 18 ст. ён уяўляў сабой шэраг слабод і вёсак, якія групаваліся вакол замка. У канцы 18 ст. пачалася перапланіроўка — на месцы стараж. замка створаны Г о м е л ь с к і п а л а ц а в а -п а р к а в ы ан сам бль, Г ом ельскі П е т р а п а ў л а ў с к і с а б о р \ на тэр. Спасавай слабады — Г о м е л ьс к а я І л ь ін с к а я ц а р к в а . 3-прамянёвая
сістэма планіроўкі прадугледжвала арыентацыю гал. магістралей — вуліц Румянцаўскай (цяпер Савецкая, асн. вось кампазіцыі горада), Замкавай (праспекі Леніна), Фелышаршальскай (Пралетарская) — на палац. Гэты прынцып захоўваўся і пры наступных рэканструкцыях. Усе будынкі на Румянцаўскай вул. былі створаны ў стылі класіцызму ( Г о м е л ьс к а й л а н к а с т э р с к а й ш к о л ы б у д ы н а к і інш.). На вул. Мільённай (цяпер Бялецкага) размяшчаліся Г о м ел ьс к і ч п а л я ўн іч ы д о м ік », летні дом Румянцава (у 1819 пераабсталяваны пад Г о м е л ь с к а г а д у х о ў н а га в уч ы л іш ч а б у д ы н а к ). Да ліку лепшых пабудоў канца 19 — пач. 20 ст. належаць Г о м е л ь с к а й га р а д с к о й д у м ы б у д ы н а к , Г о м е л ь с к а г а к а м е р ц ы й н а га б а н к а б у д ы н а к , Г о м е л ь с к а г а ф іл ія л а Р у с к а - А з ія ц к а г а б а н к а б у д ы н а к , будынкі
мужчынскай і жаночай гімназій, тэхн. вучылішча (гл. адпаведныя артыкулы), асобныя жылыя дамы. У маст. вырашэнні фасадаў гэтых будынкаў выкарыстаны алементы стылізатарска-эклектычнага кірунку і стылю мадэрн. У культавых пабудовах панаваў неарускі стыль: цэрквы Георгіеўская (1904, не захавалася), Праабражэнская (захавалася часткова), Г о м ел ьс к а я к а п л іц а . Значны ўклад y забудову Г. гарадскога арх. С.Шабунеўскага. У 1920— 30-я г. пачалося масавае жыллёвае і прамысл. буд-ва: пабудаваны першыя секцыйныя шматкватэрныя жылыя дамы для чыгуначнікаў, Г о м е л ьс к і д о м - к а м у н а , Палац культуры чыгуначнікаў з кінатэатрам, настаўніцкі ін-т і інш. Паблізу прамысл. прадпрыемстваў узніклі рабочыя пасёлкі: Залінейны, Сельмашаўскі, Касшокоўка. У 1946 распрацаваны праект аднаўлення і рэканструкцыі Г. («Беддзяржпраект», арх. І.Сяргееў, Т.Сяргеева, інж. Г.Мішчанка, І.Дзесятнікаў, І.Бардукоў) з за-
хаваннем асн. прамянёвых магістралей, што склаліся гістарычна. Паводле генплана 1964 (Гомельскі філіял «Белдзяржпраекта»; арх. М.Сундукоў, К.Усцюгоў, Б.Барысаў, А.Касякоў, інж. М.Найшулер і інш.) радыяльныя напрамкі вуліц паступова ператвараліся ў лінейныя. На гал. магістралях пабудаваны Дом спорту (арх. І.Спірын, С.Паўлаў), рэстаран «Беларусь» (арх. Л.Тамкоў), будынкі абл. б-кі (арх. В.Бурлака), абл. драм. т-ра (арх. А.Тарасенка), пешаходны мост цераз Сож і інш. Аб’екты, пабудаваныя ў 1970—80-я г. змянілі арх. аблічча Г.: будынкі Дома сувязі (арх. Р.Ціхаў), трэста «Гомельсаўгасбуд», цэнтра навук.-тэхн. інфармацыі, гал. корпус ун-та, праектнага ін-та «Дзіпражыўмаш» (усіх арх. С.Пеўны), Г о м е л ь с к і ц ы р к , Ін-т механікі металапалімерных сістэм АН Беларусі (арх. Тамкоў), Г о м е л ь с к і л е гк а а т л е т ы ч н ы м а н е ж , кінатэатр «Юбілейны» (арх. В.Ціхава), аэравакзальны комплекс, гасцініца «Турыст», шпіталь для інвалідаў Вял. Айч. вайны, комплекс фізкультурна-аздараўленчага камбіната (усіх арх. В.Бяспалаў) і інш. Створаны шэраг мікрараёнаў y паўд.-зах. (арх. Л.Стукачоў, АЛебедзеў, С.Крывашэеў), паўн.-зах. і левабярэжнай частках (арх. Я.Каздоў, Лебедзеў), раёнах «Аэрадром» (арх. Казлоў) і «Гомсельмаш* (арх. Стукачоў, Л.Патапаў). Паводле генплана 1977 («Гомелырамадзянпраект»; арх. Паўлаў, Крывашэеў, А.Падабедаў, інж. ІДубаў, Л.Калашнікаў, Найшулер) планіровачная структура горада фарміруецца з 5 комплексных планіровачных раёнаў (Цэнтральнага, Паўночна-Усходняга, Паўднёва-Заходняга, Сельмашаўскага, Навабеліцкага) і развіваецца ў паўн.-ўсх., паўд.-зах. і паўд. напрамках; агульнагарадскі цэнтр развіваецца ўздоўж р. Сож. У 1980-я r. y Г. пачалося асваенне поймы р. Сож пад жыллёва-грамадзянскае буд-ва (аўтары інж. Дубаў, А.Карамышаў, Найшулер). На гідранамыўных поймавых тэрыторыях забудаваны вял. жылыя масівы Волатава (арх. Крывашэеў, Казлоў, Лебедзеў), Паўднёвы і інш. Сярод значных пабудоў 1990-х г.: прыгарадны чыг. вузел (арх. Л.Гоер), гал. корпус політэхн. ін-та (арх. Пеўны), ін-та «Гомельпраект* (арх. Ціхаў), Палац моладзі (арх. Г.Комар). У Г. брацкія магілы: сав. воінаў, ахвяр фашызму, сав. воінаў і партызан; камунараў; падпольшчыкаў; сав. воінаў і ахвяр фашызму; сав. воінаў і падпольшчыкаў; магілы ахвяр фашызму; магіла гомельскіх апалчэнцаў; брацкія могілкі сав. воінаў. Курган Славы. Помнікі: Вызвалення, П.ЯХалавачову, гомельскім апалчэнцам, А.А.Грамыку, П.А.Румянцаву, П.В.Сухому, y гонар войск Бел. фронту, якія вызвалілі Г., і інш. Д р у к , р а д ы ё , т э л е б а ч а н н е . Пачатак кнігадрукавання ў Г. звязаны з друкарняй Ш.А.Фрьшланда (1887— 1912). На пач. 20 ст. ў Г. выдаваліся газеты рознай грамадскапаліт. і тэматычнай арыентацыі: «П о л е с с к й й л й с т о к » (1904—05), «Труд» (1906), «Г о м е л ьс к й й в е с т н й к » (1908—09), * І1 о л е с с к а я ж й зн ь» (1909— 11), «Г о м е л ьс к а я м ы с ль» (1913— 14), « Б е л о р у с с к й й го л о с» (1910), с Г о м е л ь с к о е сл о во » (1911— 12), « Г а м е л ьс к а я ж й зн ь» (1911— 19; да 1917 «Гомельская копейка»), «Гомельскнй театрально-музыкальный вестннк» (1914), « В й ленскйй вест н й к» (1915— 16), «Рабочая мысль* (1917), «Голос народа» (1917— 18), «Нзвестмя Гомельского Совета рабочнх, солдатскнх н крестьянскнх депутатов» (з 1917, мяняла назвы, з 1930 на бел. мове, з 1938 «Гомельская праўда») і інш. Літ.-маст. час. « З а р н й ц ы » (1911— 12) друкаваў творы маладых літаратараў. 3 1919 пачалі выдавацца шматгыражныя ведамасныя газеты [«Проблескн*, «Путь пролетарня» (у 1920—21 «Снгнал»), «Рабочая жмзнь» (у 1921—22 «Мсшот») і інш.], a таксама штотыднёвікі («Жнзнь — творчество»), У 1920—30-я г. выдаваліся газеты: «Новая деревня» (1919—28), «Бюллетень Гомельского іубкома РКП» (1920), «Власть
ГОМЕЛЬ
333
Советов» (1922), «Набат молодёжн» (1922— 26), «Нскра Нльнча» (1924—27), «Камсамолец Гомельшчыны» (1931—35), «Сталінскі сцяг» (з 1938; з 1956 «Трыбуна хлебароба», з 1962 «Маяк», раённая); часопісы «Полессклй коммунар» (1919—26), «Коммунмстнческое просвеіценне» (1920—21), «Вереск» (1922), «Агятатор» (1922—23), «Рабочнй досуг* (1925—26) і «Дэр камунісцішэр вэг» («Камуністычны шлях», 1926, на яўр. мове). У 1922—24 y Г. выдаваліся 24 шматтыражныя газеты (большасць з іх праіснавала нядоўга). У 1930-я г. колькасць іх павялічылася, y тл. «За высокую якасць» ф-кі «Везувій» (1928— 41), «Ратацыя» ф-кі «Палесдрук» (1928—41), «Рачнік Беларусі» (1929—41; 1944—53; 1957—63, мяняла назвы) і інш. У Вял. Айч. вайну ў Г. выходзіла рэсп. газета « З в я з д а » (да 13.8.1941), выдадзены 1-ы нумар сатыр. выдання «Раздавім фашысцкую гадзіну». У гады акупацыі ў Г. падпольна вьшавапіся газеты «Гомельская праўда» і «Партызан Гомельшчыны» (1943). Пасля вызвалення ў Г. працавалі рэдакцыі газет « С о в е т с к а я Б е л о р у с с й я » (снеж. 1943 — ліп. 1944), • Ч ы р во н а я зм ен а » (сак. 1944), адноўлена выданне абласной, раённай і шматтыражных газет, пачалі выдавацца новыя. Выходзяць газеты: * Г о м ел ы 'к а я п р а ў д а » , «Рабочае слова» (абл., з 1990), «Агронеделя» (абл. з 1991), «Гомельскія ведамасці» (гар., з 1991), «Вячэрні Гомель» (rap., з 1991); шматтыражныя «Сельмашавец» (з 1930), «Гомельскі універсітэт» (з 1969) і інш. Л і т а р а т у р а . Літ. жыццё ў Г. актывізавалася ў канцы 18 — пач. 19 ст. ў сувязі з дзейнасцю тут мецэната, збіральніка кніг і рукапісаў М.П.Румянцава. Бел. гісторык і археограф 1.1.Г р ы га р о в іч працаваў y Г. над « Б е л а р у с к ім а р х ів а м с т а р а ж ы т н ы х гр а м а т » — першым зборнікам дакументаў па гісторыі Баларусі (выд. 1824 y Маскве на сродкі Румянцава). Літ. лекцыі, дыспуты, сходы наладжвала Г о м е л ь с к а е м у з ы ч н а -д р а м а т ы ч н а е т а в а р ы с т в а (1908— 14). Горад наведвалі пісьменнікі К.І.Чукоўскі (1913), А.А.Блок (1916), У.У.Маякоўскі (1924). У 1925— 2 1 дзейнічала Гомельская філія «Маладняка» (створана пры ўдзеле Я.Пушчы і Н.Чарнушэвіча), якая арганізоўвала літ. гурткі і студыі, наладжвала вучобу творчай моладзі, праводзіла літ. вечары з удзелам бел. пісьменнікаў (М.Зарэцкі, А.Гурло, А-Дудар і інш.); y 1927 і 1930 y Г. прыязджаў Я.Купала, y 1934 і 1936 — Я.Колас, y 1937 ён прысутнічаў на спектаклі па сваёй п’есе «Вайна вайне» ў пастаноўцы БДТ-2. У 1934 выдадзены альманах «Літаратурны Гомель». Пасля вайны пры газ. «Г о м е л ьс к а я п р а ў д а » працавала літ. аб’яднанне, выдадзены альманах «Літаратурны Гомель» (1958), праводзіліся абл. нарады маладых пісьменнікаў. 3 1967 дзейнічае Гомельскае абл. аддзяленне Саюза пісьменнікаў Беларусі. У горадзе праводзяцца літ. вечары, канферэнцыі, сустрэчы з пісьменнікамі, дні л-ры, семінары маладых пісьменнікаў, літ. свята «Над Дняпром, Дзясной і Сожам» з удзелам пісьменнікаў Мінска, Чарнігава і Бранска. Шырока адзначалася ў Г. 80-, 90-, 100-годдзе з дня нараджэння Я.Купалы і Я.Коласа. У 1971 брыгада пісьменнікаў (І.Мележ і інш.) удзельнічала ў днях бел. л-ры на Гомельшчыне. У розны час y Г. жылі пісьменнікі У.Галубок, П.Трус, Р.Сабаленка, Л.Гаўрылкін, А Грачанікаў, А.Капусцін, Я.Каршукоў, І.Кірэйчык, М.Кусянкоў, Б.Спрынчан, УДзюба, С.Дубавец і інш. Тут пачыналі сваю творчую дзейнасць Л.Гаўрылаў, Дз.Кавалёў, К.Кірэенка, С.Кухараў, П.Прануза, М.Сурначоў, І.Шамякін; туг жывуць і працуюць пісьменнікі І.Афанасьеў, М.Даніленка, А.Бароўскі, Т.Мельчанка, А.Со-
334
гом ель
пат, І.Сяркоў, В.Ткачоў, В.Ярац. Гомельскі ун-т скончылі пісьменнікі Э.Акулін, І.Багдановіч, А.Казлоў, В.Куртаніч, А.Сыс, Л.Раманава і інш. Выдаецца альманах «Магістраль» (з 1992), час. «Палессе* (з 1996). Працуе абл. літ. аб’аднанне «Магістраль» імя А-Грачанікава. М а с т а ц к а е ж ы ц ц ё. У 10— 15 ст. y Г. былі пашыраны разнастайныя рамёствы і маст. промыслы, y тл . ганчарсгва, ткацтва, ювелірна-бронзаліцейная справа, апрацоўка косці, скуры, дрэва. Пры маст. апрацоўцы прадметаў побыту, рэліг. культу, працы і зброі выкарыстоўвалі коўку, ліццё, чаканку, гравіроўку, інкрустацыю і інш. У 16 ст. пачалася вытв-сць пячной кафлі. У сярэдзіне 17 — канцы 18 ст. з’явіліся прадпрыемствы па вытв-сці шклянога посуду (келіхі, штофы, бутэдыгі), які вылучаўся высокім майстэрствам выканання, мудрагелістай арнаментыкай. Мясц. майстры размалёўвалі вырабы на фаянсавай ф-цы. Разнастайнымі вытканымі і набіванымі ўзорамі аздаблялі баваўняныя тканіны на хустачнай мануфактуры, талеснай ф-цы. Рэзчыкі па дрэве, спалучаючы традыц. арнаментальныя матывы з элементамі тагачасных маст. стыляў, аадаблялі фасады дамоў, мэблю, прадметы побыту праразной карункавай і мудрагелістай аб’ёмнай разьбой. У пач. 20 сг. працавалі прыватная маст. школа Школьнікава, стуДыя Камінскага, Г а м е л ьс к а я м а с т а ц к а я с т у д ы я , жывапіснамалярныя майстэрні Н.Гурэвіч і Х.Рахліна, філіялы маст.-плакатнай майстэрні Усерас. арг-цыі працаўнікоў мастацтва, жывапісная майстэрня «Арцель», выдаваліся плакаты «Гомель-РОСТА». У 1920-я г. дзейнічала маст. школа пад кіраўніцтвам Я.Краўчанкі, y 1924—27 — маст. студыя (кіраўнік С.Каўроўскі), y якой займаліся К.Максімцаў, Б. i Т. Несцярэнкі, М.Сімкоўскі, Н.Тарасікаў і інш. У 1930-я г. існавалі курсы клубных мастакоў, дзе выкладалі А.Бембель, А.Шаўчэнка, АШыфрын. У маст. школе выкладаў М.Русецкі. У 1927—32 дзейнічала абл. аддзяленне «Усебеларускай асацыяцыі мастакоў». У 1939 адбылася 1-я абл. масг. выстаўка, y 1941 — перасоўная выстаўка графікі, 3-я абл. маст. выстаўка. Пры Палацы чыгуначнікаў працавала сгудыя выяўл. мастацгва (кіраўнікі М.Малец, Б.Звінагродскі). 3 1966 дзейнічае Гомельская абл. арг-цыя Саюза мастакоў Беларусі. Вял. ролю ў прапагандзе выяўл. і прыкладнога мастацтва адыграла адкрыццё выставачнай залы (1968), дзе адбываюцца персанальныя і тэматычныя выстаўкі. Цяпер y Г. працуюць засл. дз. маст. Беларусі Дз.Алейнік і М.Казакевіч, жывапісцы ВДзенісенка, СДзьяканаў, У.Еўтухоў, В.Казачэнка, ПЛук’яненка, М.Палянкоў, І.Сямека, В. і М.Ягоравы, графікі ВДземянчук, УЛосеў, АОтчык, М.Шкляраў, скульптары Г.Гарбанёў, Дз.Папоў, мастакі дэкар.-прыкладнога мастацтва У.Андрыянаў, ІДанілава, АДваранін, М.Кляцкоў, A. і Г.Осіпавы, П. і В.Феі, А.Чудзін, мастацгвазнавец А.Шныпаркоў і інш. У творчы калектыў прыйшлі маладыя мастакі: Л.Зуева, А.Крылоў, С.Курашова, С.Наздрын-Платніцкая, М.Няхайчык, І.Папоў. Т э а т р а л ь н а е ж ы ц ц ё . Вадома, што ў Г. адбываліся нар. тэатр. паказы. Бел. фалькларыст Е.Раманаў адзначаў выкананне тут на Каляды нар. драм «Цар Максімілян* і «Трон». У канцы 18 ст. ў маёнтку графа П.АРумянцава дзейнічаў т-р. Актывізацыя тэатр. жыцця ў 2-й пал. 19 ст. звязана са з’яўленнем y Г. прыватнага тэатр. памяшкання (1852) і зімовага т-ра на 400 меецаў (1887— 1900). У 19 ■— пач. 20 ст. ў горадзе выступалі польска-рускія трупы К.Фядзецкага, Ю.Кон-
драта, С.Навакоўскага і В.Вяжбіцкага; працавалі рус. тэатр. калеістывы: антрэпрызы І.Славянскага (1869; y складзе трупы ВДалматаў, М.Мяшкоў-Траяпольскі, Г.Страмлянаў), Ліпоўскай (1881—82), Я.Бяляева (1903), Л.Балоцінай і І.Арлова (1909); т-вы артыстаў пад кіраўніхггвам Е.Свіршчэўскага (1893—94), на чале з Г.Фядотавай (1898), Далматавым (1898; y складзе трупы акцёры пецярб. Александрынскага т-ра В.Істоміна, І.Ставінская, М.Ходатаў), Пісаравым (1910; y складзе трупы ГГАрленеў), М.Волкавым (1917) і інш.; украінскія трупы пад кіраўніцтвам Б.Замоўскага (1909, 1911), Н.Запарожца (1917) і інш.; яўрэйскія пад кіраўнііггвам І.Канеўскага (1912), А.Ф.Фішзона (1914); яўрэйска-нямецкая Ш.Жоржа і Ф.Бекера (1914). Поспехам карысталіся спектаклі па п’ссах М.Гогаля, А.Астроўскага, М.Горкага, А.Чэхава, Г.Ібсена, інсцэніроўкі па творах ФДастаеўскага, Л.Талстога, І.Тургенева. Прыкметную ралю ў культ. жыцці горада адыірывалі аматары, якія наладжвалі вечары, канцэрты, ставілі спектаклі. У 1914 выходзіў «Гомельскнй театрально-музыкальный вестннк». У 1918 y горадзе дзейнічала тэатр. аматарскае т-ва «Вянок». У пач. 1919 арганізавана пралетарская муз.драм. студыя, якая рыхтавала канцэртныя праграмы, муз.-драм. пастаноўкі. У 1919—20 па ініцыятыве Пралеткульта створана шырокая сетка тэатр. гурткоў пры клубах і рабочых арг-цыях. У 1922 y Г. было 8 драм. гурткоў (найб. значны клуба чыгуначнікаў), самадзейны т-р навучэнцаў; выдаваўся часопіс т-ра, л-ры і мастацтва «Вереск». У пач. 1920-х r. y горадзе гастраліравалі бел. тэатр. калектывы, a таксама прафес. калектывы з Расіі і Украіны. У 1920-я г. дзейнічаў калектыў в С ін я й б л у зы » . У 1930 на базе гуртка чыгуначнікаў створаны т-р рабочай моладзі, рэарганізаваны ў 1935 y калгасна-саўгасны т-р (існаваў да 1937). У 1932—37 Г. быў базай Б е л а р у с к а г а т р э ц я г а д з я р ж а ў н а г а т э а т р а . У 1938 y Г. пачаў сваю дзейнасць Д з я р ж а ў н ы т з а т р л я л е к Б е л а р у с і , y 1939 — Г о м е л ь с к і а б л а с н ы р у с к і д р а м а т ы ч н ы т э а т р . Пасля Айч. вайны аднавілі дзейнасць т-р лялек (працаваў да мая 1949) і абл. рус. драм. т-р (у 1946 пераведзены ў Магілёў). 3 1954 цэнтрам культ. жыцця горада з’яўляецца Г о м е л ьс к і а б л а с н ы д р а м а т ы ч н ы т э а т р . 3 1968 працуе Г о м е л ь с к і а б л а с н ы т э а т р л я л е к . Дзейнічаюць шматлікія самадз. драм. калекгывы, нар. т-ры. М у з ы ч н а е ж ы ц ц ё . 3 часу прыняцця хрысціянства тут пераважала царкоўная музыка, асабліва спевы. У муз. культуры Г. 18 ст. асобае месца займае творчасць старавераў (захаваліся іх рукапісныя нотныя зборнікі). У 1-й пал. 19 ст. пераважала хатняе музіцыраванне, выкладаліся муз. дысцыпліны ў асобных прыватных навуч. установах, y тл. ў жаночым пансіёне А.Петрашэнь. Пасля 1852 пачалося развіццё муз. культуры гар. тыпу. У 1870—90-я г. на Гомельшчыне збіралі ўзоры песеннага фальклору муз. этнографы (З .Р а д ч а н к а і інш ). Спевы і музыку выкладалі ў мужчынскіх і жаночых гімназіях, y тэхн. чыгуначным вучылішчы, настаўніцкай семінарыі. У 1903 адкрыта муз. школа С.Валовіча, y 1907 — С.Захарына, y 1908 — фартэпіянныя класы Б. Розенблюма. У 1908— 14 дзейнічала Г о м е л ь с к а е м у з ы ч н а -д р а м а т ы ч н а е т а в а р ы с т в а .
Да 1917 пры гомельскіх храмах існавалі шматлікія хары, y тл . мужчынскі пры Георгіеўскай царкве, дзявочы пры Петрапаўлаўскім саборы (арганізатар АПаскевіч). У 1908— 17 y Г. гастраліравалі «Кааператыўнае т-ва» рус. оперы, вядомыя вакалісты, піяністы, скрыпачы (ЛА ў э р і інш ), рус. і польокія тэатр. трупы, якія ставілі муз. спектаклі. Пасля 1917 створаны шматлікія харавыя студыі і гурткі, y тл . муз.-харавая студыя пры Гомельскім пралет. ун-це (кіраўнік Шубін), пры рабочым клубе на станцыі Палескай чыгункі (кіраўнік Р .П у к с т ), муз.-хар. студыя на Палессі імя
Н.Брусавай (кіраўнік М.Назараў), студыі пры культ. аддзеле губ. савета прафсаюзаў (кіраўнік Р Розенблюм) і запапкавай ф-цы «Везувій» (кіраўнік \ . Т у р а н к о ў ). Самадзейным хар. калектывам дапамагалі кампазітары Туранкоў, Пукст, піяніст і хормайстар Г .П я т р о ў . У ліп. 1919 адкрыта нар. кансерваторыя, якая стала цэнтрам муз. жыцця горада. У 1920 яна рэарганізавана ў дзярж. муз. школу 1-й і 2-й ступеней, y 1921 на яе базе створаны муз. тэхнікум і спец. муз. школа. У вер. 1920 адбылася 1-я Гомельская канферэнцыя работнікаў мастаіггваў. Пры губ. аддзеле нар. адукацыі быў створаны пастаянны сімф. аркестр (50 музыкантаў y ліп. 1921; дырыжоры Назараў, Захарын). У канцы 1921 адкрыта 2-я дзярж. муз. школа (у 1923 аб’яднана з 1-й, з 1940 муз. дзіцячая школа-сямігодка № 1 імя П.Чайкоўскага). Муз. мастацгва прапагандавалі педагогі і навучэнцы тэхнікума і школы. У 1920-я г. ў Г. гасграліравалі шматлікія муз,тэатр. трупы (у тл. У.Галубка), аркестры, асобныя выканаўцы, y тл. \ .Д у н к а н , У .Г о р а в іц , М.Эрдэнка і інш. У 1930-я г. шырока развівалася маст. самадзейнасць, цэнтрам якой быў клуб чыгуначнікаў (цяпер Гомельскі Палац культуры і тэхнікі чыгуначнікаў), дзе працавалі муэ., харавы, струнны і інш. гурткі. Музыку да пастановак Гомельскага трама пісалі Туранкоў і Пукст. Дзіцячым аркестрам і хорам (170 чал.) кіравалі К.Карнілаў і Пукст, танц. калектывам, створаным y 1936, — А ^ Р ы б а л ьч а н к а . У суправаджэнні Дзярж. ансамбля бел. нар. інструментаў (кіраўнік Дз .З а х а р ) выступала Л А л е к с а н д р о ў с к а я . Бел. нар. песні выконвала I .Я ў н зе м . Пасля вызвалення Г. ад ням.-фаш. захопнікаў 30.12.1943 y Навабеліцы адбыўся святочны канцэрт з удзелам Бел. дзярж. ансамбля песні і танца пад кіраўніцтвам Р М Іы р м ы . 3 1967 вял. канцэртна-лекцыйную працу вядзе Г о м ел ьс к а я а б л а с н а я ф іл а р м о н ія , пры якой пачыналі сваю дзейнасць вак.-інстр. ансамблі «Лявоны» (з 1967; цяпер ч П е с н я р ы ») і ч С я б р ы » (з 1974). Туг жыў і працаваў рэгент Петрапаўлаўскага сабора (да 1961), кампазітар М.Бутома, царк. музыка якога шырока выконвалася ў бел. храмах і за межамі Беларусі. У 1970—80-я г. выступалі шматлікія бел. і інш. муз.-тэатр., харавыя, аркестравыя, харэаграфічныя калектывы, вак.-інстр. групы і ансамблі, калектывы з Польшчы, Венгрыі, Югаславіі. У 1978— 93 y Г. працаваў фальклорны драм.-муз. т-р «Жалейка» (з 1985 народны, з 1989 прафесійны). У 1997 працуюць 3 муз. школы, 5 школ мастацтваў з аддзяленнямі муз. і харэаграфічным, муз. каледж імя Н.Сакалоўскага, муз,пед каледж, абл. аддзяленне Саюза муз. дзеячаў Беларусі (з 1987). Больш за 30 самадзейных калектываў маюць званні народных і ўзорных. Літ:. Л е б е д е в Г. Гомель: (Нст.-экон. очерк). 2 нзд. Мн., 1962; П а ш к н н Ю.А. Русскнй драматнческнй театр в Белорусснн XIX в. Мн., 1980; Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі: Гомельская вобл. Мн., 1985; Гомель: Энцнкл. справ. Мн., 1991; М а л ь ц а ў У. Тэатральная геаірафія Гомеля / / Мастацтва. 1993. № 11. В .М .Л е б е д з е в а , А А .М а к у ш н і к а ў (гісторыя), М Л .Л іс , А .Ф .С а м у с ік (асвета і культура), М Л .Н а й ш у л е р , С .Ф .С а м б у к (архітэктура), Т А .М е л я ш к е в іч (друк), Т .Ф Л іт в ін а в а , Л .Д з .Н а л ів а й к а (маст. жыццё), У .В .М а л ь ц а ў (тэатр. жыццё).
ГОМ ЕЛЬ, вёска ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., на паўд.-ўсх. беразе воз. Гомель, на аўтадарозе П олацк— Мінск. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 23 км на ГІд ад горада і чыг. ст. Полацк, 128 км ад Відебска. 362 ж., 128 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Me-
мар. комплекс y гонар партызан. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Каля вёскі курганньм могільнікі эпохі Кіеўскай Русі. «ГОМЕЛЬБУДПРАЕКТ», Дзяржаўны праектна-тэхналагічны інстытут «Гомельбудпраект» Міністэрства архітэктуры і будаўніцт в a Рэспублікі Беларусь. Засн. ў 1988 y Гомелі як «Дзіпрабуд» (Гомельскі філіял *Белдзіпрабуда»). 3 1994 сучасная назва. Асн. кірункі дзейнасці: комплекснае праектаванне буд-ва, расшырэння і тэхнал. перааснашчэння збудаванняў і прадпрыемстваў будіндустрыі і інш. прызначэння. У.Г.Малкоў. ГОМЕЛЬСКАГА ДУХОЎНАГА ВУЧ Ь Ы ІШ Ч А БУДЫНАК, помнік архітэктуры класіцызму. Пабудаваны ў 1799— 1819 y Гомелі як летні дом М .П.Румянцава (арх. Дж.Кларк). 3 1880 y будынку размяшчалася духоўная семі-
Гомельскага духоўнага вучылішча будынак. нарыя. Складаўся з трох аб’ёмаў, пастаўленых на адной лініі: 2-павярховы драўляны корпус і злучаныя з ім галерэі 2-павярховых флігеляў. У 2-й пал. 19 ст. перабудаваны. Мураваны 2-павярховы П-падобны ў плане будынак. Цэнтр гал. прамавугсшьнага ў плане аб’ёму вылучаны магутнымі рызалітамі на гал. і дваровых фасадах. Гал. фасад дэкарыраваны сандрыкамі, лепкай і інш. Дваровьм фасады ка'рпусоў апрацаваны рустам, завершаны карнізам. А .М .К у л а г ін . ГОМЕЛЬСКАГА КАМЕРЦЬІЙНАГА БАНКА БУДЫНАК, помнік грамадзян-
Гомельскага тэхнічнага вучылішча будынак
скай архітэктуры гістарызму. Пабудаваны ў 1901 (арх. С.Шабунеўскі) y стылі ампір. Рэканструяваны ў 1947. Мураваны 3-павярховы Г-падобны ў плане будынак. Фасады падзелены прафіляваным карнізным поясам на 2 ярусы: ніжні вырашаны ў выглядзе цокаля з руставанымі прасценкамі паміж прамавугольнымі аконнымі праёмамі, верхні — рытмічна завершаныя маскаронамі складаныя па форме картушы пілястраў, паміж якімі размешчаны нпііы з 2 парамі прамавугольных праёмаў. Паміж 2-м і 3-м паверхамі скульпт. ўстаўкі з раслінным арнаментам. Балконы 3-га паверха ўпрыгожаны каванай агароджай. Цэнтр гал. фасада вылучаны рызалітам, гал. ўваход — паўкалонамі іанічнага ордэра. В .М .Ч а р н а т а ў . ГОМ ЕЛ ЬСКАГA ПЕРАСЬІЛЬНАГА ПЎНКТА ПАЎСТАННЕ 1916, найбольшае на Беларусі і Зах. фронце выступленне салдат y 1-ю сусв. вайну. Адбылося каля Гомеля пад уплывам рэв.
ГОМЕЛЬСКАГА
335
прапаганды чл. Палескага к-та РСДРП(б) і салдат-бальшавікоў. Росту незадаволенасці садзейнічалі ваен. паражэнні, разруха ў тыле, здзекі над салдатамі. Паўстанню папярэднічалі хваляванні салдат 15 крас., 20 мая, 10 ліпеня. У адказ на арышт казака М .Ф.Башкіна 4.11.1916 паўстала каля 4 тыс. салдат і матросаў. Яны абяззброілі варту, вызвалілі 800 арыштаваных і знішчылі ў канцылярыі гаўптвахты ўсе абвінаваўчыя дакументы. Выкліканыя камандаваннем каравульныя роты паўстанцы сустрэлі ружэйным агнём. Аднак зброі ў паўстаўшых было мала і іх выступленне задушылі. 8.11.1916 паўстанне аднавілася: каля 200 салдат разагналі атрад палідэйскіх, разам з перасыльнымі яны абяззброілі варту і вызвалілі арыштаваных. Да іх далучыліся яшчэ 1000 чал. Паўстанне задушылі ўзбр. сілай. 16 найб. актыўных удзельнікаў былі асуджаны, 9 з іх — да пакарання смерцю. Э.М.Савіцкі. ГОМЕЛЬСКАГА ТЭХНІЧНАГА ВУЧЫ ЛІШ ЧА БУДЫНАК, помнік архітэктуры стылю мадэрн. Пабудаваны ў пач. 20 ст. Мураваны 2-павярховы прамавугольны ў плане будынак. Кампазіцыю гал. фасада ствараюць 2 бакавыя рызаліты і павышаная цэнтр. частка. Актыўнымі элементамі фасада з’яўляюцца вял. лучковыя вокны і цэнтр. ўваход, дэкарыраваны круглым вітражом. Ліштвы падкрэсліваюць крывалінейную форму аконных праёмаў, y 1-м і 2-м паверхах бакавых рызалітаў аб’яднаны ў агульную дэкар. раму з перакрыжаваных гарыз. і верт. чляненняў. В .М . Ч а р н а т а ў.
ГОМЕЛЬСКАГА ФІЛІЯЛА РУСКААЗІЯЦКАГА БАНКА БУДЬІНАК, помнік архітэктуры неакласіцызму. Пабудаваны ў 1910— 12 (арх. О.Мунц). Мураваны 2-павярховы Г-падобны ў плане будынак. Вуглавая частка скругленая,
Гомельскага філіяла Руска-Азіяцкага банка будынак.
336
ГОМЕЛЬСКАЕ
вылучаная цыліндрычнай вежай з купалам. Фасады падзелены карнізнай цягай на 2 ярусы, ніжні ярус апрацаваны рустам. На плоскасці сцен — тонкія ліштвы, маскароны, гірлянды. На вежы, па баках круглага дахавага. акна, алегарычныя выявы 2 жаночых фігур y ант. адзенні. В .М . Ч а р н а т а ў. ГОМЕЛЬСКАЕ АДКРЬГТАЕ АКЦЫ ЯHÉPHAE ТАВАРЫСТВА «СПАРТАК» Засн. ў 1924 як кандытарскае прадпрыемства «Прасвет» па выпуску карамелі, цукерак, ірысу, мармеладу, з 1925 і халвы. У 1930—31 на яго аснове пабудаваны кандытарскі камбінат «Спартак». У Вял. Айч. вайну разбураны. У крас. 1944 аднавіў дзейнасць. У 1970—72 рэканструяваны. 3 1993 сучасная назва. Асн. цэхі: карамельны, цукерачна-шакаладны, вафельны, бісквітны, патачны. У 1996 вьгпушчана 17 313 т кандытарскіх вырабаў. Супрацоўнічае з фірмамі Ізраіля, Ірландыі, Эстоніі, Украіны. ГОМЕЛЬСКАЕ АКЦЫ ЯНЕРНАЕ ТАВАРЬІСТВА «ГОМ ЕЛЫ ППАЛЕРЫ ». Засн. ў 1936 як з-д «Ізапліт», выпускаў драўнянавалакністьм пліты. 3 1937 y складзе Навабеліцкага каніфольнамыльнага з-да, вьтускаў дадаткова каніфольнае мьша, шкіпінар. У 1941 эвакуіраваны на ўсход. У 1946 адноўлены y Гомелі. 3 1953 Навабеліцкі лесахімкамбінат, з 1972 Гомельскі папярова-лесахім. камбінат, з 1976 Гомельскі папярова-лесахім. з-д. 3 1993 адкрытае акц. т-ва «Гомельшпалеры». Асн. прадукцьм: шпалеры ўсіх відаў^ тэкстурная і святлоадчувальная папера. ГОМЕЛЬСКАЕ АКЦЫ ЯНЕРНАЕ ТАВАРЫСТВА «КАМІНТЭРН». Засн ў 1919 як ф -ка па пашыву вайсковага абмундзіравання. 3 1922 ф -ка «Дзяржадзенне» па пашыву адзення насельнінтву і розным установам. 3 1927 ф -ка «Гомшвей», з 1928 швейная ф -ка «Камінтэрн». У Вял. Айч. вайну эвакуіравана ва Ульянаўскую вобл., дзе аб’яднана з віцебскай ф -кай «Прафінтэрн». Пасля вайны адноўлена ў Гомелі. У 1964 шляхам аб’яднання ф -кі «Камінтэрн» са швейнай ф -кай № 1 і Рэчыцкай швейнай ф -кай створана Гомельскае вытв. швейнае аб’яднанне «Камінтэрн», якое y 1994 пераўгворана ў акц. т-ва. Вырабляе мужчынскае і жаночае адзенне. Mae знешнеэканам. сувязі з фірмамі Англіі, Даніі, Германіі, Венгрыі, Італіі, Чэхіі. Л .А .С а п а м о н а ў .
ГОМЕЛЬСКАЕ ВЫТВОРЧАЕ А Б’ЯДHÀHHE «КАРАЛ». Засн. ў 1964. Асн. прадукцыя: каляровыя кінескопы для тэлевізараў, карпусы інтэгральных схем, рэзанатары п ’езаэлектрычныя для тэлевізійных прыёмнікаў і радыёапаратуры, вырабы нар. ўжытку. ГОМЕЛЬСКАЕ ВЫТВОРЧАЕ ДРЭВААПРАЦОЎЧАЕ АБ’ЯДНАННЕ «ГО-
МЕЛЬДРЭЎ». Засн. ў 1929 як дрэваапрацоўчы камбінат разам з фабр.-зав. вучыліпгчам. Выпускаў мэблю, паркет, драбіны, піламатэрыялы, тару. У 1941 вырабляў лыжы для самалётаў, скрыні для снарадаў, рыштунак для ваенізаваных абозаў, потым эвакуіраваны ў Сталінград, дзе выпускаў прадукцыю для фронту. У 1944 адноўлены ў Гомелі. У 1971 на базе камбіната (галаўное прадпрыемства) створана дрэваапр. аб’яднанне з філіяламі. Асн. прадукцью (1997): корпусная і офісная мэбля, камплекты для гасцінай, сталовай, спальныя гарнітуры, шафы для абутку, тумбы для радыё-, відэа- і телеапаратуры, сталы абедзенныя і пісьмовыя, мяккая мэбля, багет, карнізы, запалкі і інш. ГОМЕЛЬСКАЕ КАМСАМОЛЬСКАМАЛАДЗЁЖНАЕ ПАДПОЛЛЕ ў В я лікую Айчынную вайну. Дзейнічала з 20.8.1941 да 26.11.1943 y Гомелі. Аб’ядноўвала 16 арг-цый і груп (больш за 140 чал.). Ініцыятары стварэння першых груп А.Л.Ісачанка, С.П.Купцоў, Ф.П.Котчанка. У ліку першых пачала дзейнічаць група І.І.Жалезнякова, якая ў чэрв. 1942 наладзіла сувязь з Гомельскім падп. гаркомам ЛКС М Б і партызанамі, выконвала іх заданні. 3 канца жн. 1941 дзейнічалі групы У.П.Кавалёва, Л.А.Кавалёвай, з вер.—ліст. — ГЛ.Кірыкавай, М .І.Панчанкі, ВЛ.Радзьковай, Л.В.Семяноўскай і інш. Падпольшчыкі выконвалі заданні парт. органаў, партызан, спец. груп «Уперад», «Радзіма», распаўсюджвалі антыфаш. лістоўкі і зводкі Саўінфармбюро, збіралі зброю, боепрыпасы, медыкаменты, ратавалі і вьюодзілі з горада ў партыз. атрады сав. ваеннапалонных, удзельнічалі ў дыверсіях на чыгунцы, прадпрыемствах, складах і інш. У барацьбе з фаш. захопнікамі загінула больш за 20 падполыпчыкаў. У Гомелі на ўвекавечанне іх памяці пастаўлены помнікі. Л іт .: К о ж а р Н.П., Р у д а к А.Д., Р о м а н о в с к н й В.Ф. Сшіьные духом / / Герон подполья. 2 нзд. М., 1970. Вып. 2 ; С у в a л о в М.К. Комсомольско-молодежное подполье Гомеля в годы Велнкой Отечественной войны / / Партнн помошннк боевой. Мн., 1968; Р у д а к А.Д. Экзамен на зрелость. Мн., 1981. Л .В .А р ж а е в а .
ГОМЕЛЬСКАЕ МУЗЬІЧНА-ДРАМАТЬІЧНАЕ ТАВАРЫСТВА. Існавала ў 1908— 14. С тат\т зацверджаны 14.2.1909. Мела на мэце культ.-асв. дзейнасць, прапаганду сярод жыхароў Гомеля муз. і тэатр. мастацтва і л-ры, развіццё маст. здольнасцей членаў т-ва. Было важным асяродкам культ. жыцця горада. У 1910— 11, калі т-ва ўзначальваў Л.С.Драгунскі, яно аб’ядноўвала каля 240 чал. Працавалі секцыі літ. (распарадчык І.Х.Бабарыкін), драм. (І.Я.Марголін, В.М.Плахаў) і муз. (С Л . Захарын). Пад кіраўніцтвам Марголіна пастаўлены спектаклі «На бойкім месцы» і «Лес>> АЛстроўскага, «Лебядзіная песня» АЛэхава, «Рэвізор» М.Гогаля і інш. Муз. секцыяй быў створаны хор, наладжваліся вечары, прысвечаныя
творчасці кампазітараў-класікаў (у т л . П.Чайкоўскага), выконваліся рамансы і нар. песні, арыі з рус. і замежных опер. Т-ва працавала ў памяшканні клуба грамадскага сходу. У .В .М а л ь ц а ў . ГОМЕЛЬСКАЕ ПАЛЕССЕ, фізіка-геагр. раён Беларускага Палесся на ПдУ Беларусі; y Веткаўскім, Гомельскім, Добрушскім, Лоеўскім, Брагінскім, Рэчыцкім, Жлобінскім, Хойніцкім, Светлагорскім, Калінкавіцкім і Нараўлянскім р-нах. Мяжуе з Цэнтральнабярэзінскай і Чачорскай раўнінамі на Пн, з Чарнігаўскім на Пд, з Прыпяцкім і Мазырскім Палессем на 3, з раўнінамі Бранскай вобл. Расіі на У. Вьпд. 100— 150 м, пл. каля 16,5 тыс. км2, працягласць з 3 на У да 126 км, з П н на Пд каля 180 км. У тэктанічных адносінах прымеркавана пераважна да Прыпяцкага прагіну. Крышт. фундамент перакрыты асадкавай тоўшчай верхняга пратэразою, палеазою і антрапагену. Асабліва
Да арт. Гомельскае Палессе. Меліяраванае балота ў Хойніцкім раёне.
развіты верхнедэвонскія саляносныя адклады магутнасцю да 3000 м. Антрапагенавая тоўшча (магутнасць ад 20 м на Пд да 60 м на П нЗ) складзена з асадкаў 3 ледавіковых і міжледавіковых перыядаў. Паверхня Г.П. пласкахвалістая, радзей хвалістая, з нахілам на Пд. Ваганні адносных вышынь 3— 5 м/км . Азёрна-алювіяльная і алювіяльная тэрасаваныя раўніны значна пашыраны на У, y межах Прыдняпроўскай нізіны. На Г.П. найб. вылучаю ш а Хойніцка-Брагінскія вышыні, на левабярэжжы р. Прыпяць — Юравіцкае ўзвышша. Уздоўж правага берага Дняпра вылучаюцца пясчаныя зандравыя раўніны. У далінах рэк Дняпро, Прыпяць і Сож выразныя поймы і 2 надгюймавыя тэрасы. Паверхня тэрас слабахвалістая, ускладненая дзюнамі, астанцамі, марэнамі ў выглядзе ўзгоркаў, лагчынамі, западзінамі. Карысньм выкапні: нафта, соль, торф, гліны, мел, пяскі. Сярэдняя т-ра студз. -6,5 °С, ліп. 18,5 °С, ападкаў 600 мм за год. Г.П. прарэзана Днялром і нізоўямі яго прытокаў — Сажа, Бярэзіны і Прыпяці. На У нізоўі рэк Беседзь, Іпуць, Уць; y зах. ч. цякуць рэкі Жалонь, Мытва, Віць, Іпа; y паўд. — р. Брагінка. Глебы пераважна дзярнова-падзолістыя і дзярнова-падзолістыя забалочаныя пясчана-супясчаныя, на балотах — тарфянабалотныя, y поймах гал. рэк — алювіяльньм дзярновыя забалочаныя.
Найб. лясістасць (да 55%) на ПдЗ, найменшая (да 22%) на ПдУ- Пашыраны хваёвьш, шыракаліста-хваёвыя, чорнаальховыя, бярозавьы лясы і дубровы. У поймах рэк злакавыя астэпаваныя і злакавыя гідрамезафільньм лугі. Пад ворывам 25%, сухадольнымі лугамі і пашай 19%, забалочана 7% тэр. У межах Г.П. Палескі радыяцыйна-экалагічны запаведнік, бат. заказнікі Веткаўскі і Шабрынскі, біял. заказнік Чырковіцкі, ландшафтныя заказнікі Стрэльскі і Смычок. ГОМЕЛЬСКАЕ ПАТРЫЯТЬІЧНАЕ ПАДГЮЛЛЕ ў Вялікую Aйчынную в а й н у . Дзейнічала з 20.8.1941 да 26.11.1943 y г. Гомель і прыгарадзе пад кіраўніцтвам Гомельскіх падп. абкома і гаркома КП(б)Б. Аб’ядноўвала больш за 40 груп (каля 400 чал.). Найб. актыўныя групы: на падшыпнікавым (кіраўнік В.І.Сухаў), паравозавагонарамонтным (М.В.Півавараў) з-дах, паравозным дэпо (А.Ц.Брыкс), чыг. вузле (Ф.С.Варонін), лесакамбінаце (М Д.Ж ызнеўскі, Р.М.Каралёў), тлушчакамбінаце (Е.І.Каленікаў), y пашпартным стале (Н.Я.Заўгародні), y Навабеліцы (А.В.Мацвіенка, Ф.С.Кусцін, В.Ц.Папоў). Адной з першых пачала дзейнасць група Ц .С .Барадзіна, члены якой наладзілі друкаванне антыфаш. лістовак, бланкаў дакументаў, правялі шэраг дыверсій, перадавалі сав. ваеннапалонным y лагер адзенне, прадукты, лістоўкі, арганізоўвалі іх уцёкі. У ліст. 1941 створаны аператыўны цэнтр для каардынацыі дзейнасці падп. груп, наладжана сувязь з Гомельскім камсамольска-мстадзёжным падполлем. Падпольшчыкі вялі антыфаш. агітацыю сярод насельніцтва, распаўсюджвалі сав. газеты і зводкі Саўінфармбюро, уладкоўвалі сваіх людзей y акупацыйны апарат, учынялі дыверсіі на прадпрыемствах, чыгунцы і інш. месцах. Выкарыстоўваючы звесткі падпольшчыкаў, сав. авіяцыя рабіла налёты на скопішчы варожых войск, ваен. тэхнікі ў Гомелі, Рэчьшы, Жлобіне. У маі 1942 і лютым 1943 фашысты правялі шматлікія арышты і расстрэлы. За час акупацыі загінуў кожны трэці падпольшчык Гомеля. Барадзіну, І.П .Кожару i Е .І.Барыкіну прысвоена званне Героя Сав. Саюза. У Гомелі на магілах падполынчыкаў пастаўлены помнікі, на пл. Працы запалены Вечны агонь.
насельніцтва павета, пашырэнне медыка-сан. ведаў і інш. Заснавальнік і старшыня д-р медыцыны Дз.Кастрыцкі. Распушчана міністрам унутр. спраў пад выглядам парушэння статута, фактычна з-за непрымальнага для ўлад нац. складу т-ва (колькаснай перавагі яўрэяў). А П .М а л ч а н а ў .
ГОМЕЛЬСКАЙ ГАРАДСКОЙ ДУМЫ БУДЬІНАК, помнік грамадзянскай архітэктуры з рысамі стылізатарска-эклектычнай плыні. Пабудаваны ў 1880-я г. (арх. Я.Тарлін). Мураваны 3-павярховы прамавугольны ў плане будынак падзелены зубчастым поясам (3-і паверх дабудаваны ў 1935). 1-ы глухі масіўны паверх, расчлянёны блендамі, кантрастуе з 2-м і 3-м паверхамі. Гал. фасад вылучаны 2 нізкімі рызалітамі, апрацаваны лапаткамі, быў завершаны паўкруглым франтонам. Фасады аздоблены тонкімі пілястрамі, ліштвамі з франтончыкамі і ІНШ.
В .М . Ч а р н а т а ў.
Гомельскай гарадской думы будынак.
ГОМЕЛЬСКАЙ ЖАНОЧАЙ ГІМНАЗІІ БУДЫНАК, помнік архітэкгуры позняга класідызму. Пабудаваны ў 1844, разбураны ў Вял. Айч. вайну, рэканструя-
Л іт .: К р ж а р Н.П., Р у д а к А.Д., Р о м а н о в с к н й В.Ф. Снльные духом / / Гером подполья. 2 нзд. М., 1970. Вып. 2; М л х а й л а ш е в Н.А. Невнднмый фронт / / Неман. 1968. № 2; P y д a к А.Д. Экзамен на зрелость. Мн., 1981. Л .В .А р ж а е в а .
ГОМЕЛЬСКАЕ ТАВАРЫСТВА ЎРАЧОЎ, Т а в а р ы с т в а гомельск і х у р а ч о ў . Дзейнічала ў Гомелі ў 1898— 1900. Ставіла за мэту вывучэнне сан. стану Гомельскага пав., складанне яго мед. тапаграфіі і сан. карты, высвятленне прычын і адшуканне спосабаў прадухілення эпідэмічных і інш. хвароб, збор і навук. распрацоўку стат. звестак пра стан здароўя і смяротнасць
Гомсльскай жаночай гімназіі будынак
Го.чельскай ланкастэрскай школы будынак 3 чарц яжа 19 ст.
ГОМЕЛЬСКА
337
ваны ў канцы 1940 — пач. 1950-х г. (часткова перабудаваны гал. фасад, зменена ўнутр. планіроўка). Складаецца з 2 выцягнутых y плане аб’ёмаў. На вуліду выходзіць невял. 2-павярховым гал. фасадам сіметрычнай кампазіцыі. У дэкоры выкарыстаны руст, шырокі пояс з ляпнымі элементамі, трохвугольны франтон і высокі атык. Гал. ўваход вылучаны 2 пілонамі і трохчвэртнымі калонамі. А .А .М іц я н ін . ГОМЕЛЬСКАЙ ЛАНКАСТЭРСКАЙ ШКОЛЫ БУДЫНАК, помнік архітэктуры класіцызму. Пабудаваны ў 1818 (арх. І.Дзячкоў з удзелам арх. Дж.Кларка). Быў гал. будынкам комплексу пач. школы (арганізавана па інідыятыве графа М.П.Румянцава), дзе выкладанне вялося па сістэме ўзаемнага навучання, распрацаванай англ. педагогам Д ж Л анкастэрам. Мураваны 2-павярховы прамавугольны ў плане будынак. Сярэдняя частка гал. фасада вылучана 8-калонным порцікам іанічнага ордэра, завершаным трохвугольным франтонам. Бакавыя часткі гал. фасада мелі невял. рызаліты, сцены якіх на 1-м паверсе В .Ф .М а р о з а ў . былі руставаныя. ГОМЕЛЬСКАЙ МУЖЧЬІНСКАЙ ГІМНА31І БУДЬІНАК, помнік архітэктуры гістарызму. Арх. стылістыка будынка арыентавана на рус. класіцызм. Закладзены ў 1897 на ўшанаванне памяці рас. імператара Аляксандра III, пабудаваны ў 1898 (арх. С.Шабунеўскі). Мураваны 2-павярховы П-падобны ў плане будынак. Буйньм чляненні гал. фасада і бакавых рызалітаў (болып высокія памяшканні на 2-м паверсе) надаюць будынку манументальнасць. Парадны ўваход гал. фасада вылучаны порцікам з элементамі карынфскага і дарычнага ордэраў і завершаны трохвугольным франтонам. У гады Вял. Айч. вайны часткова разбураны. Пры рэканструкцыі ў бакавых крылах надбудаваны 3-І паверх. В .М .Ч а р н а т а ў . ГОМЕЛЬСКА-РЭЧЫЦКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1943, наступальная аперацыя войск Беларускага фронту (ген. арміі К.К.Ракасоўскі) 10— 30.11.1943 y Вял. Айч. вайну. Мэта аперацыі — разграміць гомельска-рэчыцкую групоўку праціўніка, вызвалідь міжрэчча Сажа і Дняпра, заняць зручныя пазіцыі на зах. беразе Дняпра. Удзельнічалі 3, 11, 48, 50, 61, 63, 65 і 16-я паветр. арміі. Ім процістаялі 2-я, частка cur 9-й і 4-й ням. армій групы армій «Цэнтр», пазней 7 пях. дывізій і брыгада СС. У ходзе аперацыі сав. войскі ва ўзаемадзеян-
338
ГОМЕЛЬСКАЯ
наровае найменне «Гомельскіх», 22 — «РэчыцКІХ».
ні з партызанамі Палескай, Гомельскай і Магілёўскай абл. вызвалілі Рэчыцу (18 ліст.), фарсіравалі Бярэзіну, вызвалілі Прапойск, Карму, Журавічы (25—26 ліст.), Гомель (26 ліст.). У выніку аперацыі злучэнні Бел. фронту прарвалі абарону праціўніка ў паласе шырынёю 100 км, прасунуліся на 130 км, стварылі пагрозу паўд. флангу групы армій «Цэнтр» і не далі магчымасці нанесці контрудар па элучэннях 1-га Укр. фронту. 23 часцям і злучэнням нададзена га-
У .І .Л е м я ш о н а к .
ГОМЕЛЬСКАЯ АБЛАСНАЯ ФІЛАРМ О Н ІЯ. Створана ў 1967. Сярод першых творчых калектываў лектарска-камерная група і эстрадньм брыгады. У 1974— 92 працаваў вак.-інстр. ансамбль «Сябры». На 1.1.1997 прадуюць: камерны хор (маст. кіраўнік і дырыжор А.Сакалова), канцэртны аркестр (гал. дырыжор Ю .Васілеўскі), струнны квартэт, інстр. група, для дзяцей — «Тэатр гульняў і забаў», літ.-муз. лекторый. Сярод салістаў спявачкі Г.Паўлёнак, Т.Сапегі-
a j j l l u VKP.iPOHT 2 ПД ____
Л ін ія фронту да зыходу 9 лістапада Напрамні ўдараў злучэнняў савецкіх в ойск: агульнавайсновых агульнавайсновых, та к кавых і навалерыйскіх Ч Ч в К ' пры сумесных д зе я н нях
Гомельскай мужчынскай гімнаэіі будынак
Камерны хор Гомельскай абласной філармоніі.
Н онтрудары і адыход н ям ецка-ф аш ы сцкіх в ойск В узел абароны нямецка -ф а ш ы сц кіх войск і я го зн іш чэн не Д аты вызвалення н а 2611 селеных пунктаў ......... Лінія фронту да з ы х о ду 3 0 лістапада j
V '
на, артыст-лялечнік М.М анец, ілюзіяніст Л.Грыцанюк. Філармонія арганізоўвае і праводзіць фестывалі «Музычнае Палессе», «Гомельская вясна», «Калядны фестываль», «Рэнесанс гітары», удзельнічае ў міжнар. фестывалі «Беларуская музычная восень». 3 1980 пры філармоніі працуе Мазырскі філіял. ГОМЕЛЬСКАЯ АКРЎГА, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1926— 30. Утворана 8.12.1926. Цэнтр — г. Гомель. Пл. 16 тыс. км2, нас. 675,2 тыс. чал. (1927). Уключала 9 раёнаў (Веткаўскі, Гомельскі, Дзятлавіцкі, Добрушскі, Насовіцкі, Свяцілавіцкі, Уваравійхі, Чачэрскі, Чырванабудскі), 3 гарады, 3 мястэчкі, 244 сельсаветы. У 1927 са скасаванай Рэчыдкай акругі ўвайшлі раёны Брагінскі, Васілевіцкі, Горвальскі, Камарьшскі, Лоеўскі, Рэчыцкі, Хойніцкі, Холмецкі, з Бабруйскай — Буда-Кашалёўскі р-н. 4.8.1927 скасаваны Васілевідкі, Горвальскі, Дзятлавідкі, Добрушскі, Насовіцкі, Свяцілавіцкі, Халмецкі, Чырванабудскі р-ны, утвораны Церахоўскі р-н. Акруговая газ. «Палеская праўда» (гл.' «Гомельская праўда»), На 1.1.1930 y акрузе 11 раёнаў, 4 гарады, 5 мястэчак, 224 сельсаветы. Скасавана 26.7.1930. ГОМЕЛЬСКАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ РС ДРП . Аформілася ў канцы 1903. У студз. 1904 на правах раённай увайшла ў Палескі камітэт РСДРП. Пасля яго расфарміравання ў вер. 1905 пераўтворана ў раённую арг-цыю, падзялялася на Гарадскую, Навабеліцкую і Чыгуначную арг-цыі. У рэвалюцыю 1905— 07 разам з Бундам кіравала выступленнямі працоўных, мела баявыя дружыны. У час кастр. паліт. стачкі 1905 яе прадстаўнікі ўваходзілі ў кааліцыйны рэв. к-т, y дні снежаньскай паліт. стачкі 1905 — y Гомельскі камітэт дэлегатаў. Вясной 1906 арг-цьм рэарганізавана ў акруговую. У 1907 разгромлена. У вер. 1909 адноўлены Гомельскі акр. к-т РСДРП. 3 1911 дзейнічалі Чыгуначная і Навабеліцкая арг-цыі. Вясной 1912 Г.а. РСДРП удзельнічала ў правядзенні сходаў рабочых y знак пратэсту супраць Ленскага расстрэлу. Мела перадатачны пункт падп. л-ры , распаўсюджвала газ. «Праада» і збірала сродкі ў яе фонд, арганізоўвала стачкі, паліт. сходкі, выдавала і распаўсюджвала лістоўкі. Удзельнічала ў падрыхтоўцы Гомельскага перасшьнага пункта паўстання 1916. Напярэдадні Лют. рэвалюцыі 1917 y горадзе дзейнічалі с.-д. групы на эвакуіраваных заводах. У сак. 1917 яны ўвайшлі ў склад Гомельскай аб’яднанай арг-цыі РСДРП. У крас. 1917 бальшавікі выйшлі з яе і ўтварылі самастойны Палескі К-Т РСДРП(б). М.В.Біч. ГОМЕЛЬСКАЯ ВОБЛАСЦЬ, адм.-тэр. адзінка Рэспублікі Беларусь. Размешчана на ПдУ Беларусі, каля граніц з Украінай і Расіяй. Утворана 15.1.1938. Пл. 40,4 тыс. км2. Нас. 1594,2 тыс. чал. (1995). Цэнтр — г. Гомель. У вобласці 21 раён: Акцябрскі, Брагінскі, Буда-Ка-
над узр. м.), які займае 3Д тэр. вобласці. Ніжэйшы пункт y пойме Дняпра пры выхадзе яго на тэр. Украіны — 103,4 м над узр. м. Карысныя выкапні: нафга (60 радовішчаў пераважна ў Рэчыцкім, Светлагорскім і Ахцябрскім р-нах), калійньм і каменныя солі (Петрыкаўскае радовішча калійных і каменнай солей, Давыдаўскае і Мазырскае радовішча каменнай солі), буры вугаль (Брынёўскае і Жыткавіцкае радовішчы), гаручыя сланцы (Тураўскае радовішча), торф, будаўнічы і абліцовачны камень, шкловыя і фармовачныя пяскі, мел, гіпс, цагельныя гліны і суглінкі, каалін, мінер. воды і інш. Клімат умерана кан-
шалёўскі, Веткаўскі, Гомельскі, Добрушскі, Ельскі, Жлобінскі, Жыткавіцкі, Калінкавіцкі, Кармянскі, Лельчыцкі, Лоеўскі, Мазырскі, Нараўлянскі, Петрыкаўскі, Рагачоўскі, Рэчыцкі, Светлагорскі, Хойніцкі, Чачэрскі (гл. адпаведныя артыкулы), 17 гарадоў, y т.л. 8 абл. падпарадкавання — Гомель, Добруш, Жлобін, Калінкавічы, Мазыр, Рэчыца, Рагачоў, Светлагорск, 18 гар. пасёлкаў, 279 сельсаветаў, 2665 сельскіх населеных пунктаў. Прырода. Паверхня вобласці раўнінная. Большая ч. вобласці размешчана на Палескай нізіне, паўд.-ўсх. і ўсх. —
ГОМЕЛЬСКАЯ
339
амаль 400 км. Найб. яго прытокі ў межах вобласці суднаходныя — Прыпяць, Бярэзіна (справа), Сож (злева). Найб. прытокі Прыпяці — Случ, Пціч, Трэмля, Іпа (злева), Сцвіга, Убарць, Славечна, Жалонь (справа), Сажа — Беседзь і Іпуць (злева). Самае вял. па плошчы воз. Чырвонае, y поймах рэк невял. азёры-старыцы. Густая сетка меліярац. каналаў. Глебы сельгасугоддзяў пераважна дзярнова-падзолістыя (31,6%) і дзярнова-падзолістыя забалочаныя (28,7%), тарфяна-балотныя (19,2%), поймавыя і
ГОМЕЛЬСКАЯ ВОБЛАСЦЬ п а в о д л е ты п у п а с е л іш ч а
НАСЕЛЕНЫ Я ПУННТЫ -
Р Э Ч Ы Ц А „аіпарадкаванля
(§ ) ад 1 0 0 0 0 0 да 6 0 0 ООО
_ ЧДЧЯРГК Г а Р а Ды р аё ннага падпарадм авання
®
ад 5 0 0 0 0 д а 1 0 0 ООО ад Ю 0 0 0 д а 5 0 0 0 0
^
м енш з а 10 0 0 0
п а в о д л е а д м ін іс т р а ц ы й н а г а значэння
' ГОМЕЛЬ @
ф
ф
О
М ежы
n n m т т т > Гарады аб ласн ога
паводле кольнасш жыхароу
Нарма ^ ®
—
абласц ей
------------- раёнаў Ш Л Я Х І З Н О С ІН
ЛНІ га Ра д с н о га
. Н асел ены я п ункты
______
Ч ы гу н кі
А ў т а м а б іл ь н ы я
ЭЧНІ се л ь с н а га ты пу
_ _ _
д а р о гі
а г у л ь н а д з я р ж а ў - /- ^ нага зн а ч э н н я
^ y
Ц э н т р вобласці Ц э н тр ы раёнаў
Оўруч
29' М А Ш Т Я Б 1:1 9 0 0 0 0 0
на Прыдняпроўскай нізіне. У межах вобласці вылучаюцца 3 фізіка-геагр. раёны падправінцыі Беларускага Палесся: Прыпяцкае Палессе, Мазырскае Палессе, Гомельскае Палессе. На правым беразе Прыпяці — Мазырская града з вышэйшым пунктам вобласці — 221 м, y міжрэччы Дняпра і Прыпяці — ХойніцкаБрагінскія вышыні (да 157 м). Пераважае нізінны рэльеф (вышыні 135— 150 м
тынентальны. Зіма мяккая, лета цёплае. Сярэднямесячная т-ра паветра ў студз. ад -6,3 °С н а ПдЗ да -8,2 °С на ПнУ, y ліп. ад 18,5 °С н а 3 да 19,7 °С на У. Вегетац. перыяд 188— 199 сутак. Гадавая колькасць апаокаў 510—670 мм. Каля 70% іх прыпадае на цёплую палавіну года (крас. — кастрычнік). Рэкі належаць да басейна Дняпра, іігго працякае па тэр. вобласці з П н на Пд на працягу
інш. Паводле мех. складу пераважаюць супясчаныя (31,2%) і пясчаныя (30,8%), менш тарфяных (19,2%) і сугліністых (18,8%). Асушаныя землі займаюць каля 30% сельгасугоддзяў, найб. y Акцябрскім р-не — 50%, y Калінкавіцкім, Ельскім, Петрыкаўскім, Светлагорскім, Хойніцкім р-нах каля 40%. Пад лесам каля 44% тэр. вобласці. Н а хваёвыя лясы прыпадае 65%, бярозавьм — 14,
340
ГОМЕЛЬСКАЯ
чорнаальховыя — 9,5, дубовыя — 8%. Найб. лясістасць на 3 і Пд вобласці, y асобных раёнах больш за 50%. Пад лугамі 17,2%, каля 2/з з іх нізінныя. Балоты, пераважна нізінныя, займаюць каля 13% тэр. вобласці, большасць іх асушана. На тэр. вобласці Прыпяцкі ландшафтна-гідралагічны запаведнік (з 1997 нац. парк), 11 біялагічных, 1 лавдшафтны і інш. заказнікі, 35 помнікаў прыроды. У выніку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС 69,3% тэр. вобласці забруджана радыенуклідамі з працяглымі тэрмінамі паўраспаду, y т.л. зона са шчыльнасцю забруджвання па цэзію137 больш як 5 К і/км2 займае 27,5% тэр. вобласці. У найб. забруджанай (шчыльнасць па цэзію-137 больш за 40 К і/км 2) паўд. ч. вобласці створаны Палескі радыяцыйна-экалагічны запаведнік. Насельніптва. Асн. насельніцгва беларусы (84,4%), жывуць таксама рускія (9%), украінцы (3%), яўрэі (2,8%) і інш. Гарадскога насельніцтва 68,2%. Сярэдняя іігчыльн. 40 чал. на 1 км2, сельскага насельніцтва 12,7 чал. на 1 км2. Найб. гарады (тыс. чал., 1995): Гомель (514), Мазыр (107), Светлагорск (76), Рэчыца (73), Жлобін (67), Калінкавічы (42), Рагачоў (37), Добруш (20). Пасля 1985 нараджальнасць і натуральны прырост зніжаюцца, расце смяротнасць, павялічваецца доля асоб, старэйшых за працаздольны ўзрост. 3 1986 насельнідтва ў Нараўлянскім, Брагінскім і Хойніцкім р-нах (найб. пацярпелі ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС) паменшылася болып як на 50%. Гаспадарка. Прамысловасць пераважае ў гаспадарчым комплексе. У ёй занята 30% усіх працуючых. Тэмпы развіцця і струкгура яе ў 1990-я г. нестабільныя. У 1991— 95 для прам-сці вобласці харакгэрна зніжэнне аб’ёмаў вытв-сці і рост беспрацоўя. Вобласць спецыялізуецца на здабычы нафты, кухоннай солі, выгв-сці сталі і пракату, асобных галінах машынабудавання, хім., лясной, лёгкай і харч. прам-оці. У вобласці вырабляюць (у % да рэсп. вытв-сці): нафты і кухоннай солі (здабыча) — 100%, прадуктаў нафтаперапрацоўкі — 50, сталі — 81,5, сернай кіслаты — 49,3, фосфарных угааенняў — 100, кормаўборачных камбайнаў — 100, падшыпнікаў качэння — 34, металарэзных станкоў — 20, аконнага шкла — 100, паперы — 29, кардону — 44, шпалераў — 58, драўнянастружкавых пліт — 34, кандытарскіх вырабаў — 29, кансерваў — 21, туалетнага мыла — 100, гасп. мыла — 91%. Самыя вял. прадпрыемствы ў Гомелі, Мазыры, Светлагорску, Жлобіне, Рэчыцы, дзе скандэнтравана каля 80% прамысл. патэнцыялу вобласці. У Рагачове малочнакансервавы камбінат і прадпрыемствы машынабудавання, y Рэчыцкім р-не асн. здабыча нафты краіны, y Добрушы папяровая ф -ка «Герой працы», фарфоравы з-д. Н а тэр. воблас-
ці больш за 10 буйных прадпрыемстваў дрэваапр. прам-сці. У раённых цэнтрах і гар. пасёлках працуюць прадпрыемствы па перапрацоўцы с.-г. прадукцыі (агародніны, мяса, малака), лясной, дрэваапр., лёгкай прам-сці, па вытв-сці будматэрыялаў. С е л ь с к а я гасп a д a р к a большасці раёнаў спецыялізуецца на мяса-малочнай жывёлагадоўлі, вырошчванні збожжавых, бульбы, y прыгарадных гаспадарках таксама на птушкагадоўлі, вырошчванні агародніны і пладаводстве. У сельскай гаспадарцы занята 17,5% усіх працуючых. Галіна перажывае негатыўныя вынікі катастрофы на Чарнобыльскай АЭС: паменшылася плошча сельгасугоддзяў (асабліва ворыва), змянілася структура пасеваў, скарацілася пагалоўе жьшёлы і інш. У цэлым роля вобласці ў с.-г. вытв-сці рэспублікі пасля Чарнобыльскай катастрофы паменшылася. Сельгасугоддзі займаюць 36,3% тэр. вобласці, y т.л. лугі і паша — каля 13%, ворыва — 21,5%.
T aбл іцa 1 Пасяўныя плошчы вобласці Гады Плошча (тыс. га)
Уся пасяўная плошча Збожжавыя і зернебабовыя Бульба Лён Агародніна Плады і ягады Кармавыя культуры
1990
1994
880,5 379,7 112,1 6,0 6,8 25,2 367,1
855,2 407,8 101,8 5,0 12,0 24,1 321,3
агародніны ад вытв-сці па рэспубліцы. На 433 фермерскія гаспадаркі (1996) прыпадае 8,3 тыс. га сельгасугоддзяў (у т.л. 6,7 тыс. га ворыва), што складае 0,6% ад усіх сельгасугоддзяў вобласці і 0,7% ворыва. Павышаецда доля фермерскіх і асабістых дапаможных гасладарак y валавых зборах бульбы (83,6% y 1995), агародніны (80,9%), пладоў і ягад (96,4%). Жывёлагадоўля мяса-малочнага кірунку, развіты свінагадоўля і птушкагадоўля. Дынаміка пагалоўя на 1990 была дадатная, y апошнія гады адзначаейца тэндэнцыя да скарачэння пагалоўя і вытв-сці асн. прадуктаў жывёлагадоўлі (гл. табл. 2). Taбл іцa 2 Гіагалоўе жывёлы і птушкі ў гаспадарках вобласці Гады Пагалоўе (тыс. галоў) 1981 Буйная рагатая жывёла y т.л. каровы Свінні Авечкі і козы Птушка
Да арт. Гомельская вобласць. Балота ў Рэчыцкім раёне (уверсе). На рацэ Сож y Гомелі.
Найб. асвоены Буда-Кашалёўскі, Кармянскі, Добрушскі р-ны, дзе пад сельгасугоддзямі больш за 60% тэр. У структуры пасяўных плошчаў пераважаюць збожжавыя і зернебабовыя, a таксама кармавыя культуры (гл. табл. 1). Сярод збожжавых найб. плошчы пад жытам і ячменем. У 1995 пры долі пасяўных плошчаў 14,3% (ад пасяўных плошчаў па рэспубліцы) атрымана 14,3% збожжа, 15,5% бульбы, 16,6%
1991
1996
1221 1160,3 776,2 504 368,4 324,7 652 686,3 556,4 88 13,6 19,0 7132 8274,5 5122,0
У апошнія гады павышаецца доля асабістых дапаможных гаспадарак y вьгтв-сці жывёлагадоўчай прадукцыі. Найб. колькасць жывёлы і птуішсі (у жывой вазе) рэалізуецца калгасамі, саўгасамі і міжгасамі Гомельскага, Добрушскага, Жлобінскага р-наў, малака — Акішбрскага, Гомельскага, Калінкавіцкага, яец — Гомельскага р-на. Транспарт. Агульная даўж. чыгункі 903 км. Праходзяць важныя міжнар. магістралі: С.-Пецярбург—Жлобін—Адэса, Вільнюс— М інск—Жлобін— Корасцень— Кіеў, Брэст— Гомель. Удзельная вага чыг. транспарту ў агульным грузаабароце вобласці складае болын за 90%, y пасажыраабароце — 50% (1995). Буйныя чыг. вузлы Гомель, Жлобін, Калінкавічы. Аўтамаб. транспарт займае 2-е месца пасля чыгуначнага па груза- і пасажыраабароце. Даўж. аўтадарог з цвёрдым пакрьшцём 7,9 тыс. км (1994). Асн. магістралі С.-Пецярбург— Віцебск— Го-
мель— Кіеў, М інск— Гомель, Бранск— Гомель— П інск— Брэст. Судааходства па Дняпры, Прыпяці, Бярэзіне, Сажы. Па тэр. вобласці праходзідь магістральны нафтаправод «Дружба», газаправоды Гомель— Мінск, Ш чорс— Гомель. Сетка нафтаправодаў злучае нафтапромыслы з нафтаправодам «Дружба». У Гомелі аэрапорт. Л .В .К а з л о ў с к а я .
ГОМЕЛЬСКАЯ
ВОЛАСЦЬ,
Го -
мельскае с т а р о с т в а , буйное феад. ўладанне. Цэнтр — г. Гомель. 3 12 ст. ўваходзіла ў Чарнігаўскае, з канца 14 ст. — y Старадубскае княства ВКЛ. Ахоплівала сучасную тэр. Добрушскага, частку Гомельскага, паўд. часткі БудаКашалёўскага і Веткаўскага р-наў. У 1435— 46 належала непасрэдна вял. князю літоўскаму. У гэты час з яе вылучаны некалькі сёл, аддадзеных y прыватную ўласнасць феадалам. Астатняя частка воласці паслядоўна перадавалася ўдзельным князям серпухаўскаму і бароўскаму Васілю Яраславічу, Свідрыгайлу, мажайскаму Івану Андрэевічу і яго сынам. У 1500 занята Маскоўскай дзяржавай і ўключана ў Старадубскі пав. У 1535 вернута ў ВКЛ, уключана ў Віленскае ваяв. Да 1770-х г. дзярж. ўласнасць, называлася староствам. 3 1565 y Рэчыцкім пав. Мінскага ваяв. У розныя часы ахоплівала ад 20 да 60 паселішчаў, частка з іх часова выдучалася ў якасці ленных маёнткаў. 3 1772 y Рас. імперыі, уключана ў Гомельскі Павет, з 1777 — Беліцкі павет Магілёўскай губ. У 1775 і 1778 дзвюма часткамі падаравана Кацярынай II графу П.А.РумянцавуЗадунайскаму, з 1836 уладанне графа І.Ф.Паскевіча-Эрыванскага, з 1856 дзярж. ўласнасць. В .Л .Н а с е в іч .
мелі 6.1.1919 перададзена ВРК. Г.д. самаліквідавалася. В .М Л е б е д з е в а .
ГОМЕЛЬСКАЯ ЗАБАСТОЎКА 1990
цыйна-асветная беспарт. газета. Выдавалася з 7(20).6.1911 да 17.1.1919 y Гомелі на рус. мове. Да 10(23).10.1917 (№ 1407) наз. «Гомельская копейка». Напачатку выходзіла 3 разы на тыдзень, з 1(14).9.1914 штодзённа. Арыентавалася пераважна на сярэднія слаі гараджан яўр. нацыянальнасці. Друкавала інфармацыю пра дзейнасць гар. думы, рыначную кан’юнктуру, асвятляла праблемы гандлю, прам-сці, гар. гаспадаркі. Амаль палавіна газетнай плошчы запаўнялася камерцыйнай рэкламай, аб’явамі пра тэатр. гастролі, канцэріы , цырк. Крытыкавала антысемітызм, вітала Лют. рэвалюцыю 1917, друкавала звароты Часовага ўрада. Пасля кастр. 1917 выступала супраць бальшавікоў. Закрыта Гомельскім рэв. к-там за антысав. прапаганду.
Адбылася ў красавіку 1990 y сувязі з невырашэннем праблем, звязаных з Чарнобыльскай катастрофай 1986. Паводае раш эння канферэндыі прац. калектыву «Гомсельмаша» 26.4.1990, y 4-ю гадавіну аварыі на ЧАЭС, работа прадпрыемства (30 тыс. чал.) была спынена. На інш. прадпрыемствах горада адбыліся мітынгі, спынілі работу станкабудаўнічы з-д імя Кірава, радыёзавод. Калоны рабочых прыйшлі на пл. Леніна, дзе адбыўся агульнагар. мітынг. Прынятая на ім рэзалюцыя патрабавала неадкладнага закрыцця ЧАЭС, прызнання Гомеля і вобласці зонай нац. і экалаг. бедства. 7— 8.7.1990 y час работы XXVIII з ’еада КПСС гар. забастовачны к-т з дапамогай гарсавета і гар. рады Б Н Ф «Адраджэнне» арганізавалі ў Маскву маршпратэст «За выжыванне». Пасля гэтага ў Гомель была накіравана ўрадавая камісія. 25.7.1990 паміж камісіяй, забастовачным к-там, CM БССР, абл. і гар. вьжанкомамі быў падпісаны пратакол, паводле якога Гомелю надаваўся статус горада, пацярпелага ад экалаг. бедства, і прадугледжвалася праграма дзярж. дапамогі. В .М .Л е б е д з е в а .
ГОМЕЛЬСКАЯ ІЛЬШСКАЯ ЦАРКВА,
Гомельская Ілынекая царква.
ГОМЕЛЬСКАЯ ДЫРЭКТОРЫЯ, часовы орган улады ў Гомелі ў снеж. 1918 — студз. 1919. Утворана 17.12.1918 на пасяджэнні гар. думы на ўзор Укр. дырэкторыі. Бальшавіцкая арг-цыя адмовілася падтрымаць Г.д. і стварыла Ваенна-рэв. к-т (ВРК). У склад Г.д. ўвайшлі прадстаўнікі меншавікоў, Гомельскага с.-д. к-та Бунда, сацыялістаўсіяністаў, гар. думы, Цэнтр. бюро прафсаюзаў і інш. Яе падтрымлівалі герм. акупац. ўлады. Пасля перагавораў сав. боку з герм. камандаваннем улада ў Го-
341
«ГОМЕЛЬСКАЯ ЖНЗНЬ», інфарма-
ГОМЕЛЬСКАЯ ГУБЕРНЯ, адм.-тэр. адзінка ў 1919— 26 y РСФСР. Утворана 26.4.1919. Цэнтр — г. Гомель. Уключала Аршанскі, Быхаўскі, Гомельскі, Горацкі, Клімавіцкі, Магілёўскі, Рагачоўскі, Чавускі, Чэрыкаўскі пав. скасаванай Магіпёўскай губерні, Рэчыцкі пав. Мінскай, Мглінскі, Навазыбкаўскі, Старадубскі, Суражскі— Чарнігаўскай губ. Нас. 2361,7 тыс. чал. (1921), 1355,6 тыс. чал. (1925). 3.3.1924 Быхаўскі, Клімавіцкі, Магілёўскі, Рагачоўскі, Чавускі, Чэрыкаўскі, частка Рэчыцкага пав. вернуты ў склад БССР. 8.12.1926 Гомельскі і астаТняя частка Рэчыцкага пав. перададзены ў склад БССР. Клінцоўскі, Навазыбкаўскі, Старадубскі далучаны да Бранскай губ. 8.12.1926 г. скасавана.
ГОМЕЛЬСКАЯ
--------------------------------------------------------------
Гомельская капліца
помнік драўлянага дойлідства канца 18 ст. Пабудавана ў гіст. раёне Гомеля на беразе р. Сож. Раней тут быў храм старавераў пад назвай Спасаў. Пасля на яго месцы пабудавана драўляная Ільінская царква, y 1794 перабудавана. Побач з ёй існаваў мужчынскі і жан. скіт старавераў. У 1850 скіт і царква закрыты; абразы і рэдкія кнігі перададзены ў Гомельскую Петрапаўлаўскую царкву. 3 1852 царква зноў дзейнічае, y 1853 пры ёй засн. аднаверскі прыход. Будынак царквы складаецца з трох зрубаў, пастаўленых адзін за адным па падоўжнай
342
ГОМЕЛЬСКАЯ
восі. Зрубы нефа і бабінца прамавугольныя ў плане, алтарнай апсіды — 5-гранны. Над бабінцам надбудавана шмат’ярусная вежа-званіца (васьмярьк на чацверыку). А .Ф .Р о г а л е ў . ГОМЕЛЬСКАЯ КАПЛІЦА, помнік архітэктуры псеўдарускага стылю. Пабудавана ў 1870—89 y Гомелі паводле праекта арх. Я.Чарвінскага. Дэкар. работы выкананы мясц. майстрамі пад кіраўнііггвам мастака С.Садзікава. Рэстаўрыравана ў 1971— 75. Размешчана ў Гомельскім палацава-паркавым ансамблі. Квадратнае ў плане мураванае збудаванне (пл. каля 30 м2) накрытае высокім 8-гранным шатром з люкарнамі і цыбулепадобнай галоўкай (агульная выш. 18 м). Падобныя галоўкі завяршаюць вуглы асн. аб’ёму. Фасады абліцаваны светлай цэглай, аздоблены керамічнымі дэталямі і каляровай маёлікай. На паўд. фасадзе ўваход з лесвідай і арачным парталам. Побач з капліцай уваход y фамільную пахавальню Паскевічаў. Пахавальня складаецца з надземнай часткі (невял. мураваная пабудова, увянчаная маленькім барабанам з галоўкай), якая звязана лесвідай са склепам — падземнай часткай (даўж. 28 м). Сцены склепа аблідаваны кодатым каменем, пакрытым палівай, каля іх — мемар. пліты, на тарцовай — мазаічнае В .М . Ч а р н а т а ў. пано. ГОМЕЛЬСКАЯ ЛЕСАПІЛЬНА-ФАНЕРНАЯ ФАБРЫКА. Дзейнічала ў 1896— 1914 y г. Гомель. У 1900 працавала 24 рабочьм, выраблена дошах на 80 тыс. руб. У 1908 мела паравы рухавік (100 к.с.). У 1913 працавала 65 рабочых. ГОМЕЛЬСКАЯ МАСТАЦКАЯ СТУДЫ Я і м я М.А.У р y б е л я. Існавала ў Гомелі ў 1919— 21. Арганізавана мастакамі А.Быхоўскім і С.Каўроўскім. Яе навучэнцы стварылі шмат плакатаў, карыкатур, дыяграм, заклікаў для прапагавды рэв. ідэй на Беларусі. Сярод плакатыстаў вылучаўся Быхоўскі — аўтар вострых, экспрэсіўных, цікавых па задуме твораў: «Чырвоны набат», «Дапамажыце параненаму чырвонаармейцу» і інш. Сярод вучняў студыі нар. мастак СССР Т.Ніскі, мастакі А.ІІІаўчэнка, Я.Целяшэўскі, карыкатурыст Л.Смехаў і інш. «ГОМЕЛЬСКАЯ М Ы СЛЬ», грамадскапалітычная і літ. газета ліберальна-асветнага кірунку. Выдавалася 3 разы на тыдзень з 5(18).2.1913 да 17(30).7.1914 y Гомелі на рус. мове. Асн. месца адводзіла асвятленню мясц. праблем. Выступала супраць курсу на хутарызацыю, за свабоду друку, усеагульнае і бясплатнае пач. навучанне. Шмат увагі аддавала сац.-эканам. і юрыд. праблемам яўр. насельнідтва ў Рас. імперыі, y т.л. супраць нацыяналізацыі крэдытнай сістэмы, якая падрывала яўр. капітал. Вітала станаўленне бел. тэатр. мастадтва, адзначала багатую нац. паэзію, прапа-
гавдавала рус. л-ру. У час 1-й сусв. вайны займала пацыфісцкія пазіцыі. ГОМЕЛЬСКАЯ ПАЛАТНЯНАЯ МАНУФАКТУРА. Дзейнічала ў 1814— 31 y г. Гомель. У 1814 працаваў 61 чал.; мела 32 ткацкія станкі, выраблена 14 545 аршынаў палатна. ГОМЕЛЬСКАЯ ПРАМЫСЛОВА-ГАНДЛЁВАЯ Ф ІРМ А «8 САКАВІКА». Засн. ў 1926 y Гомелі як трыкатажная майстэрня па вытв-сці панчошна-шкарпэткавых вырабаў. 3 1930 Гомельская панчошна-трыкатажная ф -ка «8 Сакавіка», мела швейны, вязальна-трыкатажны цэхі і лабараторыю моды, выпускала шаўковую і баваўняную бялізну, джэмперы. У Вял. Айч. вайну эвакуіравана ў г. Чкалаў (цяпер Арэнбург, Расія). У 1946 адноўлена. 3 1992 сучасная назва. Адно з найбуйнейшых прадпрыемстваў Беларусі ў галіне лёгкай прам-сці. Выпускае больш за 400 найменняў прадукцыі жаночага асартыменту. У 1993 узнагароджана міжнар. прэміяй y конкурсе за якасць прадукцыі.
«XVIII партз’езд» (з 1939). Асн. прадукцыя: строчана-вышытае дзіцячае адзенне, пасцельная і сталовая бялізна, вырабы вязаныя і ручнога ткацтва (ткуць y в. Неглюбка Веткаўскага р-на і ў Чачэрску), вырабы з лазы і саломкі. Шырокую вядомасць маюць неглюбскія ручнікі. Дз.С.Трызна. ГОМЕЛЬСКАЯ ФАБРЫКА «ПАЛЕСДРЎК». Створана ў 1921 пад назвай «Палескі друк» y выніку аб’яднання 1-й Дзярждрукарні, «Гомдруку» і «Гомгазеты». 3 1932 наз. друкалітаграфія і карданажная ф -ка «Палесдрук». У 1941 эвакуіравана ў г. Краснакамск Пермскай вобл. У 1944 аднавіла дзейнасць y Гомелі. 3 1946 наз. Гомельская друкарня і карданажна-мяшэчкавая ф -ка «Палесдрук», y 1953—60 рэканструявана. Яе філіялы з 1977 Гомельская, Буда-Кашалёўская, Веткаўская і Добрушская раённыя друкарні. Асн. прадукцыя (1997): агульныя сшыткі, дзённікі школьныя,
«ГОМЕЛЬСКАЯ ПРАЎДА», абласная газета. Выдаецца з 30.10(12.11).1917 y Гомелі на бел. мове. У 1917—29 выходзіла на рус. мове, пад рознымі назвамі. Спачатку наз. «Йзвестня Гомельского Совета рабочнх, солдатскнх н крестьянскнх депутатов». У час акупацыі Гомеля герм. войскамі (люты 1918 — студз. 1919) не выходзіла. 3 1930 наз. «Палеская праўда», з 1938 сучасная назва. У Вял. Айч. вайну орган Гомельскіх падп. абкома і гаркома КП(б)Б (выходзіла з Гомельская фабрыка «Палесдрук». 1.5 да 20.11.1943). Пасля вайны — орган Гомельскіх абл. і гар. к-таў КПБ, абл. і гар. Саветаў нар. дэпутатаў. 3 вер. сшыткі для нот, малявання, касы лічбаў 1991 — абл. газета. Інфармуе аб падзеях і складоў, запісныя кніжкі, блакноты, грамадска-паліт., эканам., гісторыкаальбомы і інш. А .А .С а л а м о н а ў . краязнаўчага і культ. жыдця ГомельГОМ ЕЛЬСКІ АБЛАСНЬІ ДРАМАшчыны, усёй Беларусі. Асвятляе міжТ Ы Ч Н Ы ТЭАТР. Існуе ў Гомелі з ліст. нар. падзеі. 1954. Адкрыўся спектаклем «Гады ванГОМЕЛЬСКАЯ ФАБРЫКА МАС- драванняў» АЛрбузава. Напачатку стаТАЦКІХ ВЬІРАБАЎ. Створана ў 1960 віліся пераважна п ’есы сав. драматурна базе Гомельскай прамысл. арцелі гаў: «Гісторыя аднаго кахання» К.Сіма-
нава, «Крылы» А.Карнейчука, «У добры час!» В.Розава, «Каханне Ані Бярозкі» У.Пісталенкі і інш. 3 1956 y рэпертуары пачалі з ’яўляцца бел. творы: «Глыбокая плынь» паводле І.Ш амякіна, «Непрымірымасць» і «У бітве вялікай» А.Маўзона. Зрэдку ставіліся класічныя п ’есы: «Хітрамудрая закаханая» Лопэ дэ Вегі, «Дон Сезар дэ Базан» А Д энеры і ФДзюмануара, «Васа Жалязнова» М.Горкага. Канец 1950 — пач. 1960-х г. y творчасці т-ра звязаны з дзейнасцю рэжысёраў Л .Эльстона і Ю .Арынянскага. Сярод значных пастановак: «Лявоніха на арбіде» А.Макаёнка, «Сэрца на далоні» І.Ш амякіна, «Выклік багам» А.Дзялендзіка, «Угрум-рака» паводле В.Шышкова, «Інтэрвенцыя» Л.Славіна, «Перад вячэрай» Розава, «104 старонкі пра каханне» Э.Радзінскага, «Зімовая казка» У.Ш экспіра. Асабліва плённай была дзейнасць т-ра ў 2-й пал. 1960 — 1-й пал. 1970-х г. (маст. кіраўнік I .Flanoy), калі стабілізаваўся акцёрскі калек-
знешняй культуры, дынамізму, пластыцы, музыкальнасці пастановак. Сярод іх: «Жьгаы партрэт» А.Марэта, «Як вярнуць мужа?» («Ілгуха») Л.Эніка і А Д адэ. Значнымі былі пастаноўкі бел. твораў: «Подых навальніцы» паводле І.Мележа, «Ладдзя роспачы» паводле У.Караткевіча, «Гора і слава» А.Петрашкевіча, «Узлёт» АДударава. У 2-й пал. 1980 — пач. 1990-х г. т-р зноў апынуўся ў крызісным становішчы. Спектаклі не вызначаліся навізной, маст. вартасцю. 3 1993 маст. кіраўніх т-ра У.Караткевіч. Сярод пастановак апошніх гадоў: «Паўлінка» Я.Купалы, «Звар’яцелы Альберт» С.Кавалёва паводле Я.Баршчэўскага, «Купала» А Д ударава, «Цудоўная казка — прыгожая песня» А.Міхайловіча паводле бел. нар. казак «Лёгкі хлеб» і «Музыкі», «Прыгажун-мужчына» А.Астроўскага, «Тайна адной споведзі» Б.Васільева, «Гульня і не больш» Д.Фо. У рознью гады ў т-ры працавалі акцёры: М.Цурбакоў, Л.Гаму-
343
ГОМЕЛЬСКІ
П.Філіпаў; рэжысёры: С.Гурыч, Я.Батурын, Б.Насоўскі, В.Шутаў, В.Яснагародскі, Г.Вагаў, В.Бартосік; мастакі: А.Ясафава, А.Свішчоў, М.Гафт, А.Белазёраў, А.Кляўзер, Дз.Мохаў. У складзе трупы (1997): нар. арт. Беларусі Н.Карнеева, засл. арт. Беларусі Ф.іваноў, Л.Лаўрыновіч, М.Пало, В.Чэпелеў, Ю .Ш эфер і інш. Будынак т-ра ўзведзены ў 1956 (праект 1941, арх. А.Тарасенка). Прамавугольны ў плане аб’ём мае сіметрычную прасторавую кампазіцьпо. Па гал. восі размешчаны цэнтр. ўваход, вестыбюльная група памяшканняў, глядзельная зала партэрна-яруснага тыпу на 800 месцаў, развітая сцэн. каробка. Гал. фасад уяўляе сабой 6-калонны порцік з франтонам, багата дэкарыраваны скульптурай. Калонам карынфскага ор-
Гомельскі абласны драматычны тэатр. Сцэна са спектакля «Гора і слава» АПетрашкевіча
тыў, вырасла выканаўчае майстэрства. Спектаклі вызначаліся творчым пошукам, глыбінёй спасціжэння драматургіі, псіхалагізмам, тонкай распрацоўкай характараў, сцэн. культурай, ансамблевасцю. Сярод лепшых пастановак: «Любоў Яравая» К.Транёва, «Разлом» БЛ аўранёва, «Пасля пакарання смерцю прашу...» В.Долгага, «Маё сэрца з табою» Ю.Чупрына, «Не трывожся, мама!...» НДумбадзе, «Беспасажніца» і «Даходнае месца» А.Астроўскага, «Тры сястры» А.Чэхава, «Атэла» Ш экспіра. Цікавае сцэн. ўвасабленне набылі «Легенда пра песню няспетую» М .Пало і Папова, «Рудабельская рэспубліка» паводле С.Грахоўскага, «Таблетку пад язык» Макаёнка, «Грэшнае каханне» і «Амазонкі» Дзялецдзіка. Спектаклі «Жыццё ўсяго адно» А.Маўзона, «Залатая карэта» Л Д явонава і «Першы грэх» A. Каламійца (рэж. усіх Папоў) y 1972 адзначаны Дзярж. прэміяй Беларусі. У 2-й пал. 1970-х г. т-р перажыў перыяд творчай нестабільнасці, істотныя змены адбыліся ў трупе. Канец 1970 — 1-я пал. 1980-х г. звязана з дзейнасцю рэж. B. Кручкова, які асаблівую ўвагу надаваў
Будынак Гомельскага абласнога лраматычнага тэатра.
ліна, Л.Гарбунова, Т.Скарута, С Д авы даў, А.Г. і А.С.Каменскія, М.Маліноўскі, У.Слаўкоў, М.Кукліна, Р.Сувораў, Л.Усанава, Я Д аш коў, Л.Сторажава,
Гомельскі абласны лраматычны тэатр. Сцэна са спектакля «Подых навальніцы* паводле І.Мележа.
дэра адпавядаюць пілястры па перыметры будынка. Інтэр’еры асн. памяшканняў аздоблены лепкай. А .В .С а б а л е ў с к і, А А .В о ін а ў
(архітэктура).
344
ГОМЕЛЬСКІ
кіцін. У 1946 пераведзены ў Магілёў (гл. Магілёўскі драматычны тэатр). У .В .М а л ь ц а ў .
ГОМ ЕЛЬСКІ АБЛАСНЫ КРАЯЗНАЎЧ Ы МУЗЕЙ. Адкрыты ў 1919 y Гомелі, на базе нацыяналізаваных y 1917 калекцый кн. І.І.Паскевіча, меў мастацкі профіль. 3 1945 — гісторыка-краязнаўчы, з 1952 абл. краязнаўчы музей. Размешчаны ў палацы Румянцавых-Паскевічаў (арх. помнік 18— 19 ст.). Mae 16 экспазіц. залаў (пл. экспазіцыі 1013 м 2), больш за 200 тыс. экспанатаў (1997). Адцзелы: прыроды, гісторыі, мастацтва. Экспануюцца карысныя выкапні, узоры расліннага і жывёльнага свету Гомельшчыны, матэрыялы з археал. раскопак краю, этнагр. калекцыі, старадрукі 16— 19 ст. Значнае месца займаюць матэрыялы, прысвечаныя ўладальнікам Гомельскага маёнтка П.А., М.П. і С.П.Румянцавым, І.Ф.Паскевічу, a таксама рэв. руху ў краі канца 19 — пач. 20 ст., y т.л. Рудабельскай рэспубліцы і яе кіраўнікам. Вял. экспазіцьм прысвечана перыяду Вял. Айч. вайны, якая расказвае пра Гомеля абарону 1941, дзейнасць патрыят. і камсамольска-маладзёжнага падполляў, партыз. злучэнняў; экспануецца дыярама «Азарыцкія лагеры смерці» і інш. Праводзяцца маст. выстаўкі. Філіял — аддзел адкрытага захоўвання фондаў y в. Хальч Веткаўскага р-на. М .М Л г а й .
ГОМЕЛЬСКЗ АБЛАСНЬІ РУСКІ ДРАМ АТЬІЧНЫ ТЭАТР, Д р y г і д з я р жаўны рускі тэатр БССР. Існаваў y Гомелі з 1939 да чэрв. 1941 і ў 1945—46. Створаны з выпускнікоў студыі курса Л.Леанідава Дзярж. ін-та тэатр. мастацтва ў Маскве. Маст. кіраўнік Я.Сакалоў. У рэпертуары т-ра «Рэвізор» М.Гогаля, «Васа Жалязнова» М.Горкага, «Чайка» А.Чэхава, «Хто смяецца апошнім» К.Крапівы, п ’есы К.Гальдоні, ААстроўскага, М.Пагодзіна, А.Афінагенава. У 1941 з акцёраў т-ра сфарміравана франтавая брыгада, якая з 1942 існавала як франтавы т-р. У чэрв. 1945 т-р аднавіў работу ў Гомелі, кіраўнік М .Ні-
ГОМ ЕЛЬСКІ АБЛАСНЫ ТЭАТР Л ЯЛЕК. Створаны ў Гомелі ў 1968 з групы лялечнікаў, якая з 1963 працавала пры Гомельскім абл. драм. т-ры. Адкрыўся спектаклем «Снягурчына школа» Г Л ан даў. У спектаклях т-ра выкарыстоўваюцца лялькі розных сістэм (трысцінавыя, пятрушкі, планшэтныя, плоскасныя, маскі); прыём адкрытага валодання лялькай спалучаецца з дзеяннем акцёра ў жывым плане. У рэпертуары т-ра: «Дзед і Жораў» В.Вольскага, «Каб не змаўкаў жаваранак» і «Чортаў скарб» А.Вольскага, «Свецяць зорачкі калядныя» (інсцэніроўка У.Матроса), «Кветка папараці» Г.Каржанеўскай, «Казка пра храбрага саддата» Я.Ш варца, «Казка пра цара Салтана» паводле А.Пушкіна, «Чалавек з хвастом» Р.Остэра, «Бука» М.Супоніна, «Запалка-невялічка» Г.Сцяфанава, «Халоднае сэрца» Ю .Каранца, «Здарэнне ў лялечным тэатры» А.Барысавай, «Алі-баба і разбойнікі» У.Маслава, «Калабок» Я.Патрыка, «Я — кураня, ты — кураня» Г.Усач і Я.Чапавецкага, «Аперацыя — ліквідацьія» М.Азава і В.Міхайлоўскага, «Мой тата — воўк» У.Арлова і інш. Гал. рэжысёры: В.Чарняеў (1968— 85), У.Матрос (з 1986), гал. мастакі: А.Чабатароў (1968— 78), Н .Баяндзіна (з 1980). ГОМ ЕЛЬСКІ АГРАПЕДАГАГІЧНЫ ІНСТЫ ТЎТ Існаваў y 1930— 33. Меў фізіка-матэм. і хіміка-біял. аддзяленні. Тэрмін навучання 2 гады. Рэарганізаваны ў Гомельскі пед. ін-т (гл. Гомельскі універсітэт). ГОМ ЕЛЬСКІ ВАГОНАРАМОНТНЫ ЗАВОД. Засн. ў 1874 як Гомельскія галаўныя майстэрні Лібава-Роменскай чыгункі. У 1928 перайменаваны ў Гомельскі паравозавагонарамонтньт завод. У гады Вял. Айч. вайны разбураны. У ліп. 1944 аднавіў вытворчасць. 3 1945 спецыялізуецца на рамонце. Асн. вытв. дзейнасць: пераабсталяванні пасажырскіх вагонаў (у тэхн.-службовыя, моста-
Гомсльскі абласны тэатр лялек Сцэна са спехтакля «Я — кураня, ты — кураня» Г.Усач і Я.Чапавецкага.
даследчыя, флюараграфічныя, лятучай сувязі, бізнес-класныя, радыёстанцыйньы). Вырабляе больш за 1000 найменняў запчастак для чыг. транспарту, a таксама тавары нар. ўжытку. А .А . С а л а м о н а ў .
Ш М Е Л Ь С К І ГІСТПАРТ, першая ў Беларусі камісія па зборы і вывучэнні матэрыялаў па гісторыі Кастр. рэвалюцыі 1917 і РКП(б). Існаваў y снеж. 1920—27 як гіст.-рэв. аддзел пры Гомельскім губ. к-це РКП(б). Падтрымліваў сувязі з удзельнікамі рэв. руху і грамадз. вайны, арганізоўваў выстаўкі, лекцыі, вечары ўспамінаў, фарміраваў архіў па гісторыі балыпавізму і рэв. руху ў губерні. Друкаваў матэрыялы ў час. «Нзвестня Гомельского губкома...». Выдаў зборнік артыкулаў і ўспамінаў «Рэвалюцыйная барацьба ў Гомельскай губерні» (1921), брашуры ГЛялевіча «Кастрычнік ў стаўцы», «Стракапытаўшчына», «Лідзія Язерская...» (усе 1922), кнігу матэрьылаў па гісторыі с.-д. і рабочага руху ў
Гомельскі дом-камуна. 1893— 1905 на Гомельшчыне «1905 год y Гомелі і Палескім раёне» (1925), рыхтаваў зб-кі дакументаў, матэрьгалаў і ўспамінаў «Кастрычнік y Магілёўскай губерні», «1918 год>> (пра падп. работу і партыз. рух на Гомельшчыне ў перыяд ням. акупацыі), «Да гісторыі грамадзянскай вайны» (пра стракапытаўскі мяцеж і інш.), зборнік біягр. матэрыялаў пра змагароў за сав. ўладу і інш. У.М.Міхнюк. ГОМ ЕЛЬСКІ ДАРОЖНА-БУДАЎНІЧ Ы ТЭХНІКУМ. Засн. ў Гомелі ў 1930. Спецыяльнасці (1996/97 навуч. г.): архітэкгура; прамысл. і грамадз. буд-ва; машыны і абсталяванне дарожнага комплексу; буд-ва дарог і трансп. аб’ектаў; тэхн. эксплуатацыя трансп. сродкаў; выліч. машыны, сістэмы і сеткі; камерцыйная дзейнасць. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. ГОМ ЕЛЬСКІ ДОМ-КАМЎНА. Пабудаваны ў 1929— 31 (арх. С.Шабунеўскі,
інж. Р.Ханін) y Гомелі для рабочых вагонарамонтнага з-да. П-падобны ў плане мураваны будынак, займае па даўжыні квартал. Выразнасць аб’ёмнапрасторавай кампазіцыі дасягнута спалучэннем верг. 7-павярховых аб’ёмаў, якія фланкіруюць цэнтр. 6-павярховы аб’ём з бакавымі крыламі. Пластыка гал. і бакавых фасадаў, пазбаўленых арх. дэкору, ствараецца рытмам аконных праёмаў, чаргаваннем лоджый і балконаў. У Вял. Айч. вайну будынак пашкоджаны. Пры аднаўленні (1946— 49) захавана старая планіровачная струкгура. А .А .В о ін а ў .
Г О М Е Л Ь С К І, ЗАВОД ВЫ М ЯРАЛЬНЫХ ПРЫЛАД. Створаны ў 1923 на базе саматужнай арцелі металістаў. 3 1928 ліцейна-мех. з-д «Металіст». У Вял. Айч. вайну разбураны. У 1944 адноўлены. У 1958 перапрафіляваны на выпуск вымяральных прылад, y 1985— 95 наз. «Вымяр&льнік». 3 1995 зноў з-д вымяральных прылад. Асн. прадукцыя (1997): вымяральныя прылады для фіз,хім. і эл.-хім. аналізаў вадкасных асяроддзяў, кантролю і рэгулявання тэхнал. працэсаў, кантролю навакольнага асяроддзя, для горназдабыўной прам-сці, чорнай і каляровай металургіі, біял. і мед. прадпрыемстваў. Прадукцыя пастаўляецца ў 50 краін свету. ГОМ ЕЛЬСКІ ЗАВОД «ГІДРАПРЫ ВОД». Засн. ў 1961 на базе цэха завода «Гомсельмаш». У 1975 на яго аснове створана Гомельскае ВА «Гідрааўтаматыка» ў складзе галаўнога прадпрыемства «Гідрапрывод», Хойніцкага і Н араўлянскага з-даў гідраапаратуры і канструктарска-тэхнал. бюро з доследнаэксперым. вытв-сцю. Асн. прадукцыя (1996): станочная гідраўліка (у т л . вузлы для трактароў М ТЗ), тавары нар. ўжытку і інш. Прадукцыя пастаўляецца на .300 прадпрыемстваў краін СНД і ў далёкае замежжа. ГОМ ЕЛЬСКІ ЗАВОД ПЛАСТМАСАВЫХ ВЫРАБАЎ. Створаны ў 1936 як арцель «Металабытрамонт». Вырабляў калёсы, падковы, конскую збрую, кухонны посуд, метал. тару, рамантаваў гадзіннікі, веласіпеды, матацыклы і інш. быт. тэхніку. У Вял. Айч. вайну эвакуіраваны ва Ульянаўскую вобл. У 1944 аднавіў вытв-сць. 3 1966 сучасная назва. Асн. прадукцыя (1996): пыласосы, шпрыцы аднаразовыя, гучнагаварыцелі рознапраграмныя, мэбля з лазы, вёдры і тазы, дзіцячыя цацкі, зубныя шчоткі і інш. тавары нар. ўжытку — усяго больш за 100 найменняў. ГОМ ЕЛЬСКІ ЗАВОД ПУСКАВЫХ РУХАВІКОЎ. Пачаў дзейнасць y 1944 з маторазборачнага, мех. ўчасткаў і мех. майстэрняў па рамонце рухавікоў. Ў 1945 уведзены ў эксплуатацыю маторазборачны і мех. цэхі, y 1947 — маторны. У 1959 перааснашчаны на выпуск трактарных рухавікоў, y 1971 на выпуск інш. прадукцыі. Цяпер завод — шматпрофільнае прадпрыемства па выпуску дызельных і пускавых рухавікоў магут-
насцю 6 і 8 к.с., рэдуктараў, запасных частак; адзіны на Беларусі вытворца зварачных электродаў. Выпускае таксама тавары нар. ўжытку: мэблевую фурнітуру, люстры ў літых аправах, свяцідьнікі, садова-агародны інвентар, керамічныя вырабы з маст. дызайнам і інш. ГОМ ЕЛЬСКІ ЗАВОД СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧАГА МАШЫНАБУДАВАННЯ, « Г о м с е л ь м а ш». Пачаў дзейнасць y 1930. Выпускаў 18 найменняў прадукцыі на экспарт. У 1941 эвакуіраваны ў г. Курган, дзе выпускаў ваенную прадукцыю. Аднавіў дзейнасць y Гомелі ў 1944. 3 1977 ВА «Гомсельмаш». Асн. прадукцыя (1996): самаходныя кормаўборачныя (розных серый) і буракаўборачныя комплексы і камбайны, кормаўборачныя прычапныя і паўнавясныя камбайны «Палессе», касілкі (здрабняльнікі, прычапньм і ратацыйныя плюшчыльнікі), сеялкі дакладнага высеву, тавары нар. ўжытку (міні-трактары, кормаздрабняльнікі, механізмы трансфармацыі мэблі і інш. Акрамя краін СНД і Прыбалтыкі прадукцыя экспартуецца ў 14 краін свету, y т.л. ў Англію, Францыю, Бельгію, Аўстралію, Аргенціну, Нарвегію, Ізраіль. ГОМ ЕЛЬСКІ ЗАВОД СТАНОЧНЫХ ВУЗЛОЎ. Арганізаваны ў 1961 на базе шклатарнага з-да як з-д нармалізаваных вузлоў. 3 1976 сучасная назва. Да 1972 выпускаў нармалі, электрамех. сілавьм сталы і рэдуктары да іх, прыстасаванні да заточных станкоў. У 1972 і 1978 уведзены ў эксплуатацыю магутнасці для вырабу дэталей такарных і радыяльнасвідравальных станкоў, загатовак па вырабе тавараў нар. ўжытку. У 1993 дадаткова арганізавана вытв-сць мэблі. Асн. прадукцьм (1997): радыяльна-свідравальныя і такарньм станкі, свідравальна-фрэзерныя прыстасаванні, мэбля, тавары нар. ўжытку. Экспарт прадукцыі ў краіны СНД, Турцыю, Іран, Аўстралію, ЗШ А і інш. ГОМ ЕЛЬСКІ ЗАВОД «СТРОМАЎТАЛ ІНІЯ», Г о м е л ь с к і завод па в ыр аб е а б с т а л я в а н н я ў аўтам ат ы чн ую лінію для вытворчасці будаўнічых мат э р ы я л a ў. Засн. ў 1895 як рамонтнамех. майстэрні «Рухавік» па рамонце лесапільных, маслабойных з-даў і млыноў. У 1920-я г. наз. «Рухавік рэвалюцыі», выпускаў с.-г. машыны. 3 1930 спецыялізаваўся на рамонтных работах і вытв-сці запчастак для трактароў. У Вял. Айч. вайну эвакуіраваны ў г. Аткарск Саратаўскай вобл. Пасля аднаўлення ў Гомелі (1943— 44) выпускаў тарфяныя машыны. 3 1966 Гомельскі з-д тарфянога машынабудавання («Тарфмаш»). 3 1983 сучасная назва. Асн. прадукцыя (1997): абсталяванне і запчасткі для прадпрыемстваў прам-сці буд. матэрыялаў. Пастаўляе прадукцыю Ў краіны СНД, супрацоўнічае з Ф інляндыяй, Германіяй, Ф ранцыяй, Італіяй, Кубай, Сірыяй.
гом ельскі
345
ГОМ ЕЛЬСКІ ЗАВОД Х ІМ ІЧНЫ Х ВЫРАБАЎ. Створаны ў 1962 як з-д дахавых матэрыялаў. 3 1968 з-д хім. вырабаў. 3 1992 Гомельскае калектыўнае вытв.-камерц. прадпрыемства «Завод хімічных вырабаў». Асн. прадукцыя (1997): гумавыя галёшы, швейныя, пухова-пер’евыя вырабы (коўдры, падушкі, матрацы), штучная скура і плёнка, цырата, пенаплен, масціка будаўнічая і антьжаразійная, шлангі паліўныя і інш. ГОМ ЕЛЬСКІ ЗАВОД «ЭЛЕКТРААПАРАТЎРА». Пачаў сваю дзейнасць ў 1946 з завода прамысл. кааперацыі «Штамп» па выпуску гасп. посуду і электрапрыбораў. 3 1956 — з-д металабытавых вырабаў. 3 1958 — сучасная назва. Асн. прадукцьм: нізкавольтная апаратура (пускальнікі электрамагнітныя, прьшады ахоўнага адключэння, кантактары,
Гомельскі замак Малюнак з карты 16 ст.
цеплавыя рэле) і быт. тэхніка (разетю, выключальнікі, падаўжальнікі, электрапрасы, электрапліткі; смажыльныя шафы, электраміксеры, электрабігудзі і інш.). Г рМ Е Л Ь С К І ЗАВОД «ЭМАЛЬПОСУД». Створаны ў 1925 на аснове прамысл. бляшанай арцелі «Молат». 3 1956 наз. «Металазавод», з 1963 — «Сантэхабсталяванне», з 1977 — «Эмалытосуд». Асн. прадукцыя: сантэхн. чыгунныя эмаліраваныя вырабы, стальны эмаліраваны посуд, інш. тавары нар. ўжытку і вытв.-тэхн. прызначэння. ГОМ ЕЛЬСКІ 3ÀMAK. Існаваў y 14— 18 ст. Размяшчаўся на высокім правым беразе р. Сож пры ўпадзенні ў яе ручая Гомій (Гамяюк). Замак меў магутны абарончы вал, драўляныя шмат’ярусныя вежы, сцены-гародні з баявой галерэяй. У ходзе ваен. падзей 16— 17 ст. зведаў неаднаразовыя аблогі (1535, 1575, 1581, 1633, 1648, 1649). У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 y жн. 1654 быў узяты рус. войскам. Паводле звестак за 1666, ён яш чэ захоўваў сваю магутнасць. У 1737 кн. М.Чартарыйскі пабудаваў новы моцны дубовы замак з вежамі і сценамі, які існаваў яшчэ ў апошняй чвэрці 18 ст. Пасля далучэння Гомеля да Рас. імперыі вежы і сцены замка разабраны, валы скапаны. У 1785 паводле плана Б.Растрэлі тут пачалося
346
ГОМЕЛЬСКІ
буд-ва існуючага і цяпер мураванага Гомельскага палаца. ГОМ ЕЛЬСКІ КААПЕРАТЫЎНЫ ІН СТЬГГУТ. Засн. ў 1980 на базе Гомельскага філіяла (у 1976— 79; y 1968— 75 Гомельскі ф-т) Маскоўскага каап. ін-та. У 1996/97 навуч. г. ф-ты: камерцыйны, улікова-фінансавы, эканомікі і кіравання, завочны, павышэння кваліфікацыі, даінстьггуцкай падрыхтоўкі, спец. ф-т (дае эканам. адукацыю). Навучанне дзённае і завочнае. Аспірантура з 1995. Mae рэдакцыйна-выдавецкі аддзел. ГОМ ЕЛЬСКІ КАБЕЛЫ ІЫ ЗАВОД, «Г о м е л ь к а б е л ь » . Створаны ў 1958 на базе Гомельскага з-да «Металапракат». Выпускаў неізаляваньм і эмальправады. 3 1996 адкрытае акц. т-ва «Гомелькабель». Mae цэх абмотачных правадоў і 3 участкі (неізаляваных правадоў, перамоткі рухавікоў, тавараў нар. ўжытку). Асн. прадукцыя (1997): правады розных марак і метал. сасгаву для паветр. ліній элеюраперадач, правады медныя са шкловалакністай ізаляцыяй, дрот алюмініевы і медны, шнуры тэлефонныя і накрыўкі пластмасавыя, шклянкі і куфлі мерныя, падаўжальнікі электрычныя і тэлефонныя і інш. Асн. сыравіна паступае з краін далёкага замежжа і Расіі. ГО М ЕЛ ЬС Ы КАМГГЭТ ДЭЛЕГАТАЎ, Камітэт саюза чыгуначнік а ў Г о м е л ь с к а г а р а ё н а , стачачны к-т, які кіраваў рэв. барацьбой працоўных Гомеля ў час Снежаньскага паўстання 1905. Дзейнічаў з 21.12.1905 па 1.1.1906. Утвораны на мітынгу рабочых і служачых Лібава-Роменскай чыг., дэпо і ст. Гомель-Палескі ў час усеаг. забастоўкі. Стварыў баявую дружыну, скінуў мясц. ўладу, кантраляваў працу чыг. тэлеграфа. Узяў на сябе ахову грамадскага парадку, абарону насельніцгва ад чарнасоценш ў. Устанавіў цесныя сувязі з забастовачным к-там ст. Жлобін. Заклікаў да забастоўкі ўсе чыг. станцыі, y выніку якой быў спынены рух на Палескай і Лібава-Роменскай чыг. 11 дзён трымаў пад кантролем горад і чыг. вузел. Спыніў дзейнасць пасля падаўлення забастоўкі. ГОМ ЕЛЬСКІ ЛЁГКААТЛЕТЬІЧНЫ МАНЕЖ, крытае спарт. збудаванне для спаборніцтваў і трэніровак па лёгкай атлетыцы, гульнявых відах спорту, барацьбе, цяжкай атлетыцы і інш. Пабудаваны ў 1980 y Гомелі (інж. Б.Максімовіч, арх. В.Саенка). Адно з першых такога тыпу збудаванняў на Беларусі. Mae простую і лаканічную архітэктуру, абумоўленую планіровачным і канстр. вырашэннем; перакрытае клеедраўлянымі 3-шарнірнымі аркамі пралётам 49 м. Прамавугольны ў плане (126x49 м) будынак з прыбудаваным аднапавярховым блокам адм. і дапаможных памяшканняў. СДз.Фыімонаў.
ГО М ЕЛ ЬС Ы Л ІЦ Е Й Н Ы ЗАВОД «ЦЭНТРАЛГГ», буйнейшае на Беларусі прадпрыемства па вытв-сці адлівак з шэрага і высокатрывалага чыгуну. Дзейнічае з 1968. Меў цэх буйнога ліцця. У 1971 уведзены цэх сярэдняга, y 1976 — дробнага ліцця. Асн. прадукцыя (1996): корпуснае і базавае чыгуннае ліццё для станка- і машынабудавання, карпусы калектараў, безупынналітыя загатоўкі з шэрага і высокатрывалага ліцця, карпусы гідраразмеркавальнікаў, шобінгі для метрапалітэнаў, уліўніцы для разліву алюмініевых сплаваў і нікелю, тыглі, ціскі, зубчастыя колы і інш. Пастаўкі ў Расію, Польшчу, Іспанію, Венгрыю, Францыю, Славакію. ГОМ ЕЛЬСКІ МАШЫНАБУДАЎНІЧЫ ТЭХНІКУМ. Засн. ў Гомелі ў 1955. Спецыяльнасці (1996/97 навуч. г.): металургічныя працэсы і матэрыялаапрацоўка; тэхналогія абсталявання і аўтаматызацыя машынабудавання; праграмнае забеспячэнне інфарм. тэхналогій; тэхн. абслугоўванне тэхнал. абсталявання і сродкаў робататэхнікі ў аўтаматызаванай вытв-сці; эканоміка і кіраванне прадпрыемствам; бухгалтарскі ўлік, аналіз і аўдыт; электратэхніка. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае, вячэрняе і завочнае. Mae вячэрні філіял пры «Гомсельмашы». ГОМ ЕЛЬСКІ М ЕДЫ ЦЫ НСКІ ІН СТЫТУТ. Засн. ў Гомелі ў 1990 з мэтай забеспячэння ўрачэбнымі кадрамі лячэбна-прафілактычных устаноў Гомельскай і Магілёўскай абл., павышэння ўзроўню мед. дапамогі насельніцтву раёнаў, што пацярпелі ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС. У 1996/97 навуч. г. — лячэбна-прафілактычны ф-т; падрыхтоўчае аддзяленне. Аспірантура з 1992. Mae н.-д. лабараторыі: імуналогіі і гематалогіі, біяхіміі патагісталогіі, электроннай мікраскапіі, радыёметрыі, біяхіміі гармонаў; музей. Выдае штогод тэматычныя зборнікі. ГОМ ЕЛЬСКІ НАВУЧАЛЬНА-ВЫТВО РЧЫ КОМ ПЛЕКС «ПТВ-ТЭХНІКУМ» Б е л к а а п с а ю з а . Засн. ў Гомелі ў 1991. У складзе комплексу Гомельскі каап. тэхнікум (з 1944) і Гомельскае каап. прафес.-тэхн. вучылішча (з 1966). Навучэнцы комплексу паводле прынцыпу бесперапыннай падрыхтоўкі ў скарочаны тэрмін заканчваюць па профільных спецыяльнасцях вучьшішча і тэхнікум. Тэхнікум рыхтуе тавараведаў-камерсантаў, бухгалтараў, эканамістаў-менеджэраў. Спецыяльнасці (1996/97 навуч. г.): камерц. дзейнасць; бухгалтарскі ўлік, аналіз і аўдыт; эканоміка і кіраванне вытв-сцю. Прымае асоб з агульнай сярэдняй адукацыяй і на базе профільнага прафес.-тэхн. вучылішча. Навучанне дзённае і завочнае. ГОМ ЕЛЬСКІ НАСТАЎНІЦКІ ІН С ТЫ ТУТ. Існаваў y 1936— 54 пры Гомельскім пед. ін-це. Рыхтаваў настаўнікаў 5— 7-х класаў агульнаадук. школы. Тэр-
мін навучання 2 гады. Меў аддзяленні: фіз.-матэм., прыродазнаўча-геагр., рус. і бел. мовы і л-ры, гіст., завочнае і падрыхтоўчае (з 1944). У 1941 эвакуіраваны ў г. Амутнінск Кіраўскай вобл. Аднавіў работу ў Гомелі ў 1944. У 1954 аб’яднаны з Гомельскім пед. ін-там. ГОМ ЕЛЬСКІ ПАВЕТ, адм.-тэр. адзінка на тэр. Беларусі ў 1773— 11 і 1852— 1926. Утвораны 22.7.1773 y складзе Рагачоўскай правінцыі пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай. Цэнтр — г. Гомель. 22.3.1777 y сувязі з пераносам цэнтра пав. ў мяст. Беліца пераўтвораны ў Беліцкі павет. Адноўлены ў складзе Магілёўскай губерні ў 1852 пасля пераносу цэнтра павета зноў y Гомель. Пл. 4719,4 кв. вёрст, нас. 224,7 тыс. чал. (1897). У 1917 y павеце было 18 валасцей: Веткаўская, Вылеўская, Гомельская, Дзятлавіцкая, Кармянская, Маркавіцкая, Насовіцкая, Пакалюбіцкая, Палеская, Папоўская, Покацкая, Рудзянецкая, Рэчкаўская, Стараюркавіцкая, Стаўбун-
ская, Целяшоўская, Чабатовіцкая, Чырванабудская; 3 гарады, 7 мястэчак. 3 26.4.1919 y Гомельскай губерні. У 1923 воласці ўзбуйнены, іх стала 9: Веткаўская, Гомельская, Добрушская, Дзятлавіцкая, Насовіцкая, Свяцілавідкая, Уваравіцкая, Чачэрская і Чырванабудская. Скасаваны 8.12.1926, яго тэр. ўключана ў Гомельскую акругу. ГОМ ЕЛЬСКІ ПАДШ Ы ПНІКАВЫ ЗАВОД. Засн. ў 1938 для рамонту падшыпнікаў. У 1941 эвакуіраваны ў г. Свярдлоўск. У 1944 адноўлены, y 1949 рэканструяваны, арганізаваны цэхі па вырабе новых тыпаў падшыпнікаў і шарыкаў для падшыпнікаў. У 1954 асвоены выпуск веласіпедных падшыпнікаў. 3 1992 арэнднае прадпрыемства. Асн. прадукцыя: шарыкі стальныя, падшыпнікі веласіпедныя і тавары нар. ўжытку. ГОМ ЕЛЬСКІ ПАЛАЦАВА-ПАРКАВЫ АНСАМБЛЬ, помнік палацава-паркавай архітэктуры 2-й пал. 18 — сярэдзіны 19 ст. Створаны ў цэнтры Гомеля, на высокім правым беразе р. Сож. Уключае палац, парк, Гомельскі Петрапаўлаўскі сабор і Гомельскую капліцу (размешчаны ў парку). П а л а ц ( Г о мельскі палац, Палац Румянцавых-Паскевічаў), пабудаваны ў стылі класіцызму, з’яўляецца
кампазідыйным цэнтрам ансамбля. Закладзены ў 1777 ген. -фельдмаршалам ПА.Румянцавым на месцы земляных умацаванняў і драўлянага замка кн. М.Чартарыйскага. Да 1834 належаў Румяндавым, y 1835— 1917 — Паскевічам. Буд-ва вялося ў некалькі этапаў. Гал. корпус пабудаваны ў 1777— 96 (арх. Я.М Аляксееў з удзелам К.І.Бланка). У 1800—05 пабудаваны 2 службовыя флігелі, якія фланкіруюць гал. корпус, праведзены рамонт (арх. Дж.Кларк). Пасля набыцця палаца І.Ф.Паскевічам y 1837—51 адбылася рэканструкцыя і дабудова (арх. А.Ідзкоўскі). Палац рэканструяваны ў 1856 і 1919—20, спалены ў Вял. Айч. вайну, адноўлены і рэканструяваны ў 1969. Гал. корпус — адзін з першых y Беларусі ўзораў класічнай «паладыянскай» пабудовы з кампактнай, блізкай да квадрата формай плана і купальным завяршэннем. Мураваны 2- павярховы будьшак з бельведэрам мае цокальны паверх, уязны пандус і прасторную паўкруглую тэрасу. Гал. фасад 3- часткавай сім. кампазіцыі, аформлены магутным 4-калонным порцікам карынфскага ордэра. Інтэр’еры былі аздоблены ляпным арнаментам і жывапісам (майстар Вінцэнта Вінцэнці). У палады захоўваліся унікальныя калекцыі дэкар.-прыкладнога і выяўл. мастацтва (шкло, зброя, дываны і габелены, жывапіс, скулытгура, мэбля, маст. ліццё). П a р к закладзены ў канды 18 ст. З ’яўляецца найб. захаваным y краіне пейзажным паркам з элементамі рамантызму. Цягнецца на 800 м уздоўж правага берага Сажа (пл. 25 га). За ярам Гамяюк знаходзіўся пладовы сад з багатай аранжарэяй («зімовы сад»). 3 1834 y паркавых кампазіцыях значна ўзмацніўся рамантычны кірунак. На тэрасе каля вежы была ўстаноўлена конная статуя кн. І.Панятоўскага (скульпт. Б.Тор-
вальдсен), па баках ад яе — 2 трафейныя гарматы рус.-тур. вайны (1828— 29) на каменных пастаментах, на пляцоўцы курданёра — манумент кн. Паскевіча ў адзенні рым. палкаводца (скульпт. В.І.Дэмут-Маліноўскі); дэкар. мармуровьм скульптуры аэдаблялі парк перад фасадам палаца і на гал. алеях. Элементамі рамантызму з’яўляюцца ставок «Лебядзінае возера» ў яры Гамяюк, вял. і малы гроты, Верхні і Ніжні масты, альтанка са скіфскай каменнай бабай, памятныя камяні і інш. У парку больш за 9 тыс. дрэў мясц. і экзатычных парод (кедр сібірскі, лістоўніца японская, хвоя чорная і інш.).
ГОМЕЛЬСКІ
нак мае цэнтрычную кампазіцыю. У плане — выцягнуты крыж з развітым трансептам, кароткім сярэднім нефам і
В .Ф .М а р о з а ў , В .Р .А н ц іп а ў .
ГОМ ЕЛЬСЮ «ПАЛЯЎНІЧЫ ДОМ ІК», помнік архітэктуры стылю ампір. Пабудаваны ў Гомелі ў 1820. Будаваўся як зімовая рэзідэнцыя Румянцавых. Кампактны прамавугольны ў плане будынак накрыты пакатым 4-схільным дахам. Канструкцыя мяшаная: драўляны зруб з вонкавым слоем атынкаванай цаглянай муроўкі. Да асн. аб’ёму па баках прыбудаваны невял. мураваныя аб’ёмы, завершаныя ступеньчатымі атыкамі. У цэнтры гал. фасада 6-калонны дарычны порцік з тэрасай над ім. Арх. акцэнт кампазіцыі — мансарда з вял. паўцыркульным праёмам і атыкавым завяршэннем. У дэкоры фасада выкарыстаны рустоўка, барэльефы. У інтэр’еры захаваліся 3 кафляныя печы. ГОМ ЕЛЬСЮ ПЕТРАПАЎЛАЎСКІ САБОР, помнік архітэктуры класіцызму. Пабудаваны па ініцыятьше і на сродкі графа М.П.Румянцава. Пастаўлены ў 1809— 24 (арх. Дж.Кларк) непадалёку ад Гомельскага палаца (гл. Гомельскі палацава-паркавы ансамбль). Закладзены 18.10.1809 протаіерэем Іаанам Грыгаровічам. Дзейнічаў да 1935 і ў 1941—60. У 1988—89 перададзены вернікам. Буды-
Галоўны корпус Гомельскага палацава-паркавага ансамбля.
347
Гомельскі Петрапаўлаўскі сабор.
Да арт. Гомельскі палацава-паркавы ансамбль. Інтэр’ер палаца.
348
го м ельскі
невял. рызніцамі абапал алтарнай часткі. Сяродкрыжжа завершана купалам на высокім светлавым барабане. На тарцах 4 дарычньм 6-калонныя порцікі, па баках нефа рады паўкалон. У афармленні фасадаў выкарыстаны асн. класіцыстычныя элементы дэкору. У левай частцы трансепта магіла Румянцава, на якой устаноўлена копія скульптуры італьян. майстра А.Кановы «Багіня міру» (выканана скулытт. В.І.Дэмут-Маліноўскім), сцены над магілай y абразах, сярод якіх і копія з карціны італьян. мастака Карэджа. С Л з .Г р э к а ў , У Л .Ч іін т у р ы я
ГОМ ЕЛЬСКІ ПОЛГГЭХНІЧНЫ ІН СТЫТУТ і м я П.В.С y х о г а. Засн. ў Гомелі ў 1981 на базе філіяла Бел. політэхн. ін-та. 27.6.1995 прысвоена імя П.В.Сухога. У 1996/97 навуч. г. ф-ты: машынабудаўнічы, аўтаматыкі і электрамеханікі, механіка-тэхналагічны, завочны, даінстытуцкай падрыхтоўкі. Аспірантура з 1994. Навучанне дзённае і завочнае. Mae музей гісторыі ін-та. Ш М Е Л Ь С К І полггэхнічны тэхНІКУМ . Засн. ў Гомелі ў 1946. Спецьіяльнасці (1996/97 навуч. г.): электратэхніка; машыны і абсталяванне ляснога комплексу; тэхналогія дрэваапрацоўчых вытв-сцей; лесанарыхтоўка драўніны; маркетынг. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. ГОМ ЕЛЬСКІ ПОЛК НАРОДНАГА АПАЛЧЭННЯ ў В я л і к у ю Айчынную в а й н у . Сфарміраваны 9— 12.7.1941. Камандзір Ф.Я.Уткін (загінуў), камісар С.Р.Ш чуцкі. Налічваў 2300 чал., знаходзіўся ў рэзерве 21-й арміі Цэнтр. фронту. Апалчэнцы ўдзельнічалі ў эвакуацыі з-даў і ф -к, вялі барацьбу з дыверсантамі, ахоўвалі прамысл. аб’екты, лініі сувязі, будавалі абарончыя рубяжы. 3 13 да 19 жн. разам з войскамі Чырв. Арміі полк вёў баі за Гомель: трымаў абарону на паўн. подступах да горада, перакрываў шашу М агілёў— Гомель і чыг. Бабруйск— Гомель. Жорсткія баі апалчэнцы вялі каля в. Сямёнаўка і Пакалюбічы, y раёне Навабеліцы (гл. Гомеля абарона 1941). 19 жн. ням.-фаш. войскі прарваліся ў горад. Апалчэнцы ўдзельнічалі ў ж орс, кіх вулічных баях. У ноч на 20 жн. абаронцы пакінулі Гомель. Многія апалчэнцы працягвалі барацьбу ў Чырв. Арміі, y падполлі, партыз. атрадах. У .І .Л е м я ш о н а к . ГОМ ЕЛЬСКІ РАДЫЁЗАВОД. Створаны ў 1966— 69 як з-д металаканструкцый «Прамень». 3 1975 сучасная назва. Уваходзіў y цэнтр. навук.-вытв. аб’яднанне «Вымпел». Выпускаў радыёэлектронныя прылады, антэны, радыёрэлейныя лініі, сістэмы навігацыі, тавары нар. ўжытку. 3 1992 уваходзіць y міждзярж. карпарацыю «Вымпел». Выпускае сродкі сувязі, халадзільныя ўстаноўкі, быт. тэхніку.
ГОМ ЕЛЬСКІ РАЁН, на У Гомельскай вобл. Утвораны 8.12.1926. Пл. 2,1 тыс. км . Нас. 73,6 тыс. чал. (1996), гарадскога 3,9%. Сярэдняя шчыльн. 35 чал. на 1 к м . Цэнтр — г. Гомель, рабочы пас. Бальшавік, 188 сельскіх нас. пунктаў, 25 сельсаветаў: Аздзелінскі, Бабовіцкі, Глыбоцкі, Грабаўскі, Давыдаўскі, Даўгалескі, Дзятлавіцкі, Зябраўскі, Красненскі, Маркавіцкі, Пакалюбіцкі, Прыбарскі, Прыбыткаўскі, Рудня-М арымонаўскі, Старабеліцкі, Улукаўскі, Урыцкі, Целяшоўскі, Цярухскі, Цярэніцкі, Цярэшкавідкі, Шарпілаўскі, Чарацянскі, Чанкаўскі, Яромінскі. Раён моцна пацярпеў y выніку аварыі на Чарнобыльскай АЭС (1986).
«Сож». Помнікі архітэктуры: царква (1-й пал. 19 ст.) y в. Гадзічава; царква Раства Багародзіцы (1881) і будынак царк.-прыходскай школы (канца 19 ст.) y в. Глыбоцкае; парк (2-й пал. 19 ст.) y в. Грабаўка; сядзібны uçm («паляўнічы домік», 2-й пал. 19 ст.) y в. Каралёўка; паштовая станцыя (2-й пал. 19 ст.) за 3 км на У ад в. Сеўрукі; Мікалаеўская царква (1-й пал. 18 ст.) і сядзіба (канца 18 — пач. 19 ст.) y в. Старая Беліца; Успенская царква (1865— 68) y в. Чарацянка. Помнік абаровдам Гомеля ў пачатку Вял. Айч. вайны ў в. Пакалюбічы. Выдаецца газ. «Маяк». Г .С .С м а л я к о ў .
ГОМ ЕЛЬСКІ СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧ Ы ТЭХНІКУМ. Засн. ў Гомелі ў 1956. Рыхтуе бухгалтараў, прававедаў, эканамістаў. Спецыяльнасці (1996/97 навуч. г. ): бухгалтарскі ўлік, аналіз і аўдыт; эканоміка і кіраванне прадпрыемствам; правазнаўства. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацьмй. Навучанне дзённае і завочнае. ГОМ ЕЛЬСКІ СУДНАБУДАЎНІЧАСУДНАРАМОНТНЫ ЗАВОД Засн ў 1918 як суднарамонтныя майстэрні для рамонту суднаў Дняпроўскай ваен. флатьшіі. У 1921 пабудаваны машыннае аддзяленне, кавальскі, ліцейны, сталярны і кляпальны цэхі. 3 1935 пасля пашырэння суднарамонтны з-д. У 1938 пачаў суднабудаванне. У 1941 эвакуіраваны ў г. Сталінград, дзе выпускаў боепрыпасы для фронту. У 1944 пачалося аднаўленне ў Гомелі. У 1946— 50 узведзены новы будынак з-да. 3 1959 сучасная назва. Асн. прадукцыя (1997): цеплаходы «Палессе» на падводных крылах і інш. пасажырскія цеплаходы розных мадыфікацый; рамонт рачных суднаў. ГОМ ЕЛЬСКІ ТЛЎШЧАВЫ КАМБІHÂT. Створаны ў 1932 як маргарынавы з-д. 3 1936 тлушчавы камбінат з гідролізным і мылаварным з-дамі. У Вял. Айч. вайну разбураны. Адноўлены ў прытокамі Іпуць, Вуць, Церуха, Уза. Пашы1948. Асн. прадукцыя (1997): маргарын, раны дзярнова-падзолісшя, дзярнова-падзолістыя забалочаныя, дзярнова і дзярнова-кармаянэз, мыла гаспадарчае і туалетнае, банатныя забалочаныя глебы. Лясы займаюць саламас. 34,9% тэр. раёна, пераважаюць хваёвыя, бяГОМ ЕЛЬСКІ ТЭХНІКУМ ЧЫГУНАЧрозавыя і дубовыя. Пад балотамі 14,1 тыс. га, найб. масівы — Кабылянскае балота, ВадаНАГА ТРАНСПАРТУ. Засн. 30.10.1878 пой, Жарэбна-Конскае балота. y Гомелі на сродкі Лібава-Роменскай Агульная плошча с.-г. угоддзяў 95 чыгункі як Гомельскае тэхн. чыг. вучытыс. га, з іх асушаных 33,9 тыс. га. На лішча. 3 1917 тэхнікум. Спецыяльнасці 1.1.1996 y раёне 14 калгасаў, 19 саўга- (1996/97 навуч. г.): арг-цыя перавозак і саў, 3 птушкафабрыкі, саўгас «Цяпліч- кіраванне рухам на транспарце; тэхн. ны», 8 дапаможных гаспадарак. Асн. га- эксплуатацыя і рамонт трансп. сродкаў; ліны сельскай гаспадаркі — мяса-ма- камерцыйная дзейнасць; бухгалтарскі лочная жывёлагадоўля, агародніцтва, ўлік, аналіз і аўдыт (2 апошнія — платбульбаводства. Прадпрыемствы буд. ма- ныя). Прымае асоб з базавай, a на затэрыялаў, шкляной, харч. і паліўнай вочную форму навучання з сярэдняй прам-сці. Гомель — чыг. вузел, на- адукацыяй. Навучанне дзённае і завочпрамкі на Мазыр, Жлобін, Навазыбкаў нае. (Расія), Бахмач, Чарнігаў (Украіна); аўУНІВЕРСГГЭТ імя тадарогі на Магілёў, Бабруйск, Калінка- ГОМ ЕЛЬСКІ вічы, Чарнігаў, Навазыбкаў. Суднаход- Ф. С к a р ы н ы. Засн. ў 1969 на базе ства па р. Сож. У раёне (без Гомеля) 2 Гомельскага пед. ін-та імя В.П.Чкалава ПТВ, 24 сярэднія, 13 базавых і 7 пач. (у 1930— 33 Гомельскі аграпедагагічны школ, 9 муз. школ, школа-інтэрнат, 38 інстытуггі). У 1988 ун-ту прысвоена імя дашкольных устаноў, 43 клубы і дамы Ф.Скарыны. У 1996/97 навуч. г. ф-ты: культуры, 48 б-к, 7 бальніц, 38 фельч.- гісторыка-юрыд., філал., матэм., фіз., ак. пунктаў. Курорт Чонкі, турбаза біял., эканам., геолага-геагр., фіз. кульРаён размешчаны ў межах Т о м е л ь с к а г а П а л е с с я , паўн.-зах. частка — y межах Ч а ч о р ск а й р а ў н ін ы . Паверхня пераважна нізінная, выш. 120— 140 м, найвыш. пункт 160,3 м (каля в. Зябраўка). Карысныя выкапні: торф, гліны для грубай керамікі, пясок. Сярэдняя т-ра сіудз. -6,9 °С, ліп. 18,6 °С. Ападкаў 590 мм за год. Вегетац. перыяд 193 сут. Асн. рака Сож з
туры, завочны, дауніверсітэцкай падрыхтоўкі, павышэння кваліфікацыі. Навучанне дзённае і завочнае. Аспірантура з 1961. Савет па абароне доктарскіх дысертацый з 1995, 3 Саветы па абароне кандыдацкіх дысертацый з 1996. Mae: б-ку (каля 1 млн. экз.); н.-д. лабараторыі (перспектыўных матэрыялаў, лазернай тэхналогіі, лінгвістычную, музейлабараторыю Ф.Скарыны); музеі (заал., геал., археал., спарт. славы); навучальна-навук. базу «Чонкі». Выдае падручнікі, навучальна-метадычную л-ру, навуч. дапаможнікі, шматтыражную газ. «Гомельскі універсітэт». ГОМ ЕЛЬСКІ ФАНЕРНА-ЗАПАЛКАВЫ КАМБІНАТ. Засн. ў 1879 y Навабеліцы як запалкавая ф -ка «Везувій», y 1929 яе вытв-сць механізавана. У 1937 ф-ка аб’яднана з фанерным з-дам y Н авабеліцкі фанерна-запалкавы камбінат. У 1941 эвакуіраваны ў г. Томск. У 1944 адноўлены ў Навабеліцы. 3 1971 y складзе Гомельскага вытворчага дрэваапрацоўчага аб’яднання «Гомельдрэў». Mae цэхі: запалкавы, фанерны, мэблевы, механічны, тавараў шырокага ўжытку. Асн. прадукцыя: фанера клееная, запалкі, мэбля (крэслы, табурэткі кухонньм), тавары нар. ўжытку. Прадукцыю пастаўляе ў 20 краін свету, y т.л. Канаду, Італію, Германію, Фінляндыю, Галандыю, Полыпчу. ГОМ ЕЛЬСКІ Х ІМ ІЧ Н Ы ЗАВОД. Утвораны ў 1965. Да 1968 называўся суперфасфатны завод. У 1970 уведзены магутнасці па выпуску складаназмяшаных мін. угнаенняў; y 1974 — пушчаны цэхі 2-й чаргі з-да (грануляванага амафосу, фосфарнай кіслаты і фторыстых солей); y 1978 — ц эхтэхн. сульфатанатрыю; y 1980 — новы цэх сернай кіслаты. У 1986 асвоена азотна-кіслародная ўстаноўка. Выпускае больш за 20 відаў прадукцыі. ГОМ ЕЛЬСКІ Ц Ы РК Пабудаваны ў Гомелі ў 1972 (арх. М.Ш ульмейстэр, Ю.Маторын, А.Кудраўцаў, Ш .Хінчьш). Кампазіцыя будынка вырашана ў выглядзе 2 чаш, павернутых адна да адной (амфітэатр і купал). Відовішчная частка складаецца з залы на 1856 месцаў з манежам, эстрадай і аркестравай пляцоўхай. Асн. аб’ём размешчаны на прамавугольным y плане стылабаце, дзе знаходзяцца касавы вестыбюль, гардэробы, парадныя лесвіцы, блок службовых, артыстычных і дапаможных памяш канняў. Амфітэатр абкружаны зашклёным фае з выхадам на тэрасу, зробленую на даху стылабата. А .А .В о ін а ў . ГОМЕЛЬСКЗ ШКЛОЗАВОД. Уведзены ў эксплуатацыю ў 1933. Размешчаны за 9 км ад Гомеля ў р.п. Касцюкоўка. У Вял. Айч. вайну часткова эвакуіраваны ў Башкірыю. Адноўлены ў 1943— 45. Пазней рэканструяваны. 3 1994 Гомельскае акц. т-ва «Гомельшкло». Адно з буйнейшых прадпрыемстваў па выпуску аконнага паліраванага шкла, пенашкла, шкляных тэрмаўстойлівых труб, загартаванага шкла для аўтатрак-
тарнай прам-сці і інш. 75% паліраванага шкла ідзе на экспарт y Галандыю, Італію, Франдыю, Вялікабрытанію, краіны СНД. Працуе цэх прамысл. перапрацоўкі і вытв-сці бутэлек еўрап. стандарту. ГОМ ЕЛЬСКІ ЭЛЕКТРАТЭХНІЧНЫ ЗАВОД. Створаны ў 1917 на базе кузні для пуцявых майстэрняў Гомельскай дыстанцыі чыгункі. 3 1938 эл.-мех. з-д па серыйным выпуску гарнітур для стрэлак эл. цэнтралізацыі. У 1941 эвакуіраваны, y 1944 вернуты ў Гомель. У 1975— 84 рэканструяваны. Вырабляе 11 відаў прадукцыі для чыгунак (гарнітуры стрэлачныя, сігнальна-асвятляльныя ліхтары, перамычкі дросельныя і інш.). «ГОМ ЕЛЬСКНЙ BÉCTHHK», 1) газета ліберальна-асветнага кірунку. Вьшавалася штодзённа з 28.12.1908 (10.1.1909) да 23.4(6.5). 1909 y Гомелі на рус. мове. Друкавала матэрыялы пра гар. навуч. ўстановы, дзіцячыя прьгтулкі, садзейнічала дабрачыннай дзейнасці, публікавала нататкі пра тэатр. і муз. жыццё Гомеля, вершы, нарысы, карэспандэнцыі мясц. аўтараў, пераклады. 2) Грамадскапаліт. і літ. газета афіцыёзнага кірунку. Выдавалася з 26.2(11.3) да 25.5(7.6). 1914 y Гомелі на рус. мове. Друкавала гасп. справаздачы, агітавала за афіц. спіс кандыдатаў y rap. думу. У .М .К о н а н . ГОМ ЕЛЬСКІЯ ГІМ Н АЗІІ Існавалі ў 1866— 1918. Падпарадкоўваліся Віленскай наеучальнай акрузе. Г о м е л ь с кая мужчынская гімназія засн. ў 1866 на базе 3-класнага вучылішча як 4-класная прагімназія, з 1877 — 6-класная. У 1897 пераўтворана ў поўную 8-класную гімназію з падрыхтоўчым класам (1— 4-ы класы паралельныя). Утрымлівалася за кошт дзярж. сродкаў і платы за навучанне. Вучыліся пераважна дзеці мяшчан, дваран, чыноўнікаў і заможных сялян. У 1909 — каля 30 выкладчыкаў, 471 навучэнец. Гомельская жаночая гімн a з і я, засн. 1.7.1882 на базе жан. пансіёна як 4-класная прагімназія, y 1897— 99 адчынены 5—7-ы класы, y 1909 — 8-ы пед. (з вер. 1917 агульнаадук. клас). Мела падрыхтоўчы і паралельныя класы. Утрымлівалася за кошт платы за навучанне, сродкаў дзярж., гар. бюджэту, т-ва дапамогі бедным навучэнкам, заможных асоб. На 1.1.1917 было 19 класаў, каля 30 выкладчыкаў, 885 вучаніц. П р ы в а т н а я ж а н о чая гімназія В.А. К о п і ш , адкрыта ў 1907 як 4-класная прагімназія, з 2.8.4.1908 — 7-класная гімназія. У 1911 — 23 выкладчыкі, 349 вучаніц. П р ы в а т на я яў р эй с к а я мужчынская гімназія А.Е. P a т н е р а, адкрыта ў 1907 y складзе 8 класаў. У 1911 — 27 выкладчыкаў, 255 навучэнцаў. П р ы в а т н а я ж а н о ч а я н а в у ч а л ь н а я ў с т а н о в а Л.С. А б а л о н с к а й (з правамі гімназіі), засн. ў 1915 як 7-класная, потым адкрыты 8-ы клас. П р ы в а т н а я ж a ночая прагімназія М.А.Т a б а л е в і ч - Ф е д а р о ў с к а й , засн. ў
ГОМЕЛЬСКОЕ
349
1908 як жаночае вучылішча, y 1911 пераўтворана ў 7-класную прагімназію. Выкладаліся тэорыя і практыка замежных моў, гімнастыка і танцы. Гімназія мела дзіцячы сад. Працавалі таксама жаночыя яўр. прагімназіі М.А.Эльяшава Г .С я н ьк евіч . і А.Я.Сыркінай. ГОМ ЕЛЬСКІЯ ЗАБАСТОЎКІ 1918— 19. Адбыліся ў час ням. акупацыі і ўваходжання Гомельскага пав. ў Палескую вобл. Украіны. У маі—чэрв. 1918 забастоўкі супраць акупац. эканам. палітыкі прайшлі на асобных прадпрыемствах Гомеля. 3 15 жн. пачалася стачка рабочых і служачых чыг. вузла ў падтрымку агульнаўкр. чыг. забастоўкі. Спачатку яна мела пасіўны характар, з 19 жн. спынены выхад на працу. Акупац. ўлады арьпнтавалі 73 актывістаў стачкі. Нягледзячы на спробы стачачнага к-та пашырыць забастоўку на прадпрыемствы горада, y пач. вер. 1918 яна скончылася. Па дамоўленасці герм. камандавання і сав. дэлегацыі да 20.12.1918 павінна была скончыцца эвакуацыя ням. войск з Гомеля, улада перададзена Ваен.-рэв. к-ту (ВРК) і горад займала Чырв. Армія. 18.12.1918 ВРК прызначыў новага каменданта чыг. вузла, правёў арышты контррэвалюцыйных элементаў y горадзе і на чыгунцы. Яго дзеянні былі расцэнены ням. бокам як парушэнне дамоўленасці. Акупац. ўлады вярнулі горад пад свой кантроль, арыштавалі балыпавіцкі к-т чыгуначнікаў, цывільнае кіраўнідтва перадалі Гомельскай дырэкторыі. 26.12.1918 на скліканым ВРК мітынгу чыгуначніхаў вырашана пачаць забастоўку, быў створаны стачачны к-т. 28 снеж. спынілі работу чыг. майстэрні і кіраўнідтва станцыі. У пач. студз. 1919 забастоўка стала ўсеагульнай. 6.1.1919 яна спынена, кантроль над горадам перайшоў да ВРК. 14.1.1919 ням. войскі пакінулі Гомель, y яго ўвайшлі часці Чырв. Арміі. В .М .Л е б е д з е в а .
ГОМ ЕЛЬСКІЯ ЛЕСА ПІЛЬНЫ Я ФАБ РЫ К І. Два самастойньш прадпрыемствы ў Гомелі. Першае дзейнічала ў 1898, працавала 80 рабочых. Другое дзейнічала ў 1913— 14 (100 чал.), вырабіла дошак, шпунтавога вагоннага матэрыялу і інш. на 200 тыс. руб. ГОМ ЕЛЬСКІЯ РАГОЖ ІІЫ Я МАНУФАКТУРЫ. Прадстаўлены 2 самаст. рамесніцкімі прадпрыемствамі ў Гомелі. Першае дзейнічала ў 1893— 1905, y 1895 працаваў 81 чал., y 1900 — 48 чал. На другім (1894— 1900) y 1900 працавала 80 чал., якія вырабілі прадукцыі на 15,3 тыс. руб. «ГОМ ЕЛЬСКОЕ СЛОВО», грамадскапалітычная і літ. газета. Выдавалася з крас. 1911 да мая 1912 y Гомелі на рус. мове 3 разы на тыдзень. Прымыкала да мясц. аддзела Саюза рус. народа. Выступала супраць с.-д. руху і левых кадэтаў, мясц. газ. «Полесье» і інш. дэмакр.
350
«ГОМЕЛЬШПАЛЕРЫ»
выданняў. Змяшчала афіц. ўрадавыя матэрыялы, тэатр. і літ. агляды, бібліяграфію і публіцыстыку, прапагандавала палітыку П.А.Сталыпіна, яго зямельную рэформу ў Беларусі і Літве. У.М.Конан. «Г О М Е Л Ь Ш П А Л Е Р Ы », гл. Гомельскае акцыянернае таварыства *Гомельшпалеры». ГОМЕЛЯ АБАРОНА 1941 Вялася войскамі 21-й арміі (ген.-лейт. М.Р.Яфрэ'маў, ген.-м. В.М.Гардоў) Цэнтр. фронту і байцамі Гомельскага палка народнага апалчэння 12— 19 жн. ў Вял. Айч. вайну; састаўная частка Смаленскай бітвы 1941. У пач. жн. пад Гомелем было 25 ням. дывізій. 8— 10 жн. праціўнік уклініўся ў абарону 21-й арміі і прарваў яе на ўчастку Крычаў— Прапойск— Рэчыца. 12 жн. 2-я ням. армія пачала штурм горада, авіяцыя бесперапынна бамбіла яго. Сав. войскі не толькі абараняліся, але і контратакавалі. Ням. войскі ўзмацнілі атакі на горад з ПнУ, фарсіравалі Сож, захапілі Ветку і 19 жн. ўварваліся ў Гомель. На левым беразе Сажа сав. войскі яшчэ трое сутак стрымлівалі рух праціўніка, прычыніўшы яму значныя страты. У гонар абаронцаў y в. Пакалюбічы пастаўлены помнік. ГОМЕЛЯ АБЛОГА 1651. Праводзілася ўкр. казакамі 3— 9.6.1651 y час народнавызваленчай вайны 1648— 54. Палкоўнік М .Нябаба накіраваў да Гомеля каля 8 тыс. казакоў (сярод іх было шмат бел. сялян). 3 чэрв. казакі падышлі да Гомеля, пяхота (3 тыс. чал.) выкапала шанцы, конніца разгрупавалася па вёсках. На дапамогу абаронцам і для дастаўкі харчавання Я.Радзівіл паслаў некалькі соцень чалавек. У ноч на 5 чэрв. пачаўся штурм горада, але абаронцы адкінулі казакоў ад агароджы. Няўдала для казакоў скончыліся і ўсе наступныя 15 штурмаў, праведзеных атрадамі Літвіненкі і Паповіча. 9 чэрв. казакі атрымалі загад Нябабы вяртацца і спешна адышлі ад Гомеля. В .І .М м е ш к а . ГОМ ЕС (Gômez) Хуан Вісентэ (24.7.1857, г. Сан-Антоніо, штат Тачыра, Венесуэла — 17.12.1935), ваенны і дзярж. дзеяч Венесуэлы. У 1899 удзельнічаў y путчы С.Кастра, быў губернатарам федэральнай акр. Каракаса. У 1901—4)8 віцэ-прэзідэнт і галоўнакамандуючы. У выніку здзейсненага ім пры паіггрымцы войск ЗШ А перавароту прэзідэнт краіны (1909— 35), устанавіў ваен. дыктатуру (неаднаразова зменена канстытуцыя, забаронены паліт. партыі, прафсаюзы і інш.). У час яго праўлення значна павялічыўся ўплыў y Венесуэле замежнага (пераважна амерыканскага) капіталу, што садзейнічала развіцдю здабычы нафты (эканам. ўздым). ГОМ ЕС-І-БАЭС (Gômez y Bâez) М аксіма (18.11.1836, г. Бані, Дамініканская Рэспубліка — 17.6.1905), адзін з кіраўнікоў нац.-вызв. руху кубінскага наро-
да. У 1861—65 удзельнічаў y вайне за незалежнасць Дамініканскай Рэспублікі ад Іспаніі. У час нац.-вызв. вайны 1868— 78 на Кубе стаў генералам арміі паўстанцаў, на чале якіх разбіў ісп. войскі каля Пала-Сека (1873), Наранха (1874), Гуасімаса (1874) і інш. Пазней y эміграцыі. 3 крас. 1895 зноў на Кубе, галоўнакаманд. арміяй паўстанцаў. Пасля ісп.-амер. вайны 1898 і акупадыі Кубы войскамі ЗШ А (студз. 1899) быў вымушаны распусціць сваю армію. ГОМ ЕС Д Э ЛА CÉPHA (Gômez de la Sema) Рамон (5.7.1888, Мадрьш — 12.1.1963), іспанскі пісьменнік і публіцыст. Адзін з буйных прадстаўнікоў ісп. авангардызму (прапагандыст дадаізмў), ідэі якога абагульніў y кн. «Ізмы» (1931). Вядомасць прынеслі кнігі эсэ і нарысаў «Растра» (1915), «Цырк» (1917), a таксама «грэгерыі» — парадаксальныя афарызмы. Яго эхсперым. драматургія (п’есы «Беатрыс», 1909, «Паўлюдзі», 1929, «Лесвіцы», 1935) істотна паўплывала на фарміраванне тэатра абсурду. Аўтар больш як 20 раманаў і аповесцей. Найб. значныя: зб. навел «Незвычайны доктар» (1914), y якім прадугаданы шматлікія адкрыцці ў галіне псіхалогіі, і раман «Кіналандыя» (1923) — фантаст.сатыр. ашіюстраванне тагачаснай кінаіндустрыі. Пісаў аўтабіягр. і мемуарную прозу. Творы Г. вызначаюцца гумарам, стылістычнай свабодай і яркімі моўнымі навацыямі. 3 1936 жыў y Аргенціне. Te.:
Рус. пер. — Нзбранное. М., 1983. K . М . М іх е е ў .
ГОМЕС KÂCTPA (Gômez Castro) Лаўрэана Элеўтэрыо (20.2.1889, г. Багата, Калумбія — 13.7.1965), палітычны і дзярж. дзеяч Калумбіі. 3 1911 дэп. Нац. кангрэса. Міністр грамадскіх работ (1925— 26), пасод y Аргенціне (1923— 31) і Германіі (1931— 32). Сенатар (1931— 44). 3 1932 лідэр Кансерватыўнай партыі. 3 1948 міністр замежных спраў. У 1950— 53 прэзідэнт Калумбіі, устанавіў y краіне рэжым асабістай дыктатуры. У выніку перавароту Г.Рохаса Пінільі (1953) аохілены ад улады і эмігрыраваў y Іспанію. У 1958— 62 старшыня сената Калумбіі. «ГОМОН», нелегальны часопіс бел. народнікаў. Выдаваўся ў 1884 y Пецярбургу гектаграфічным спосабам на рус. мове бел. арг-цыяй *Гоман». Выйшлі 2 нумары: 1-ы ў пач. года, другі 15 лістапада. Меў падзагаловак «Беларускі сацыяльна-рэвалюцыйны агляд». Змяшчаў матэрыялы пра рэв. падзеі ў Расіі і Беларусі, эканам. і паліт. становішча бел. народа, сцвярджаў самабытнасць бел. мовы, крытыкаваў палітыку царызму, выступаў за федэратыўную самастойнасць бел. народа, за развіццё яго культуры. С.В.Говін. ГО М П ЕРС (Gompere) Сэмюэл (27.1.1850, Лондан — 13.12.1924), прафсаюзны дзеяч ЗША. 3 1863 y ЗША. Працаваў y тытунёвай прам-сці. 3 1881 кіраўнік Федэрацыі трэд-юніёнаў і рабочых саюзаў ЗШ А і Канады, з 1886 (акрамя 1895) старшыня Амерыканскай
федэрацыі працы. Выступаў за паляпшэнне прац. заканадаўства, мірнае вырашэнне прац. спрэчак, сац. партнёрства, паліт. нейтралізм прафсаюзаў, пошук саюзнікаў сярод паліт. дзеячаў і партый. Аўтар твораў «Амерыканская праца і вайна», «Праца і ўсеагульны дабрабыт» (абодва 1919), «Семдзесят гадоў жыцця і працы» (т. 1— 2, 1925). ГОМ РУЛЬ (англ. Home Rule літар. самакіраванне, аўтаномія), р y х з a г о м р y л ь, барацьба за ажыццяўленне праграмы аўтаноміі Ірландыі ў рамках Брыт. імперыі ў 1870-я г. — пач. 20 ст. Аўтар праграмы ірл. ліберал І.Бат. Прыхільнікі Г. патрабавалі скасавання навязанай y 1800 Ірландыі уніі з Вялікабрытаніяй, але не імкнуліся да поўнай незалежнасці. Яны арганізавалі масавую барацьбу (пераважна ірл. сялян), адмаўлялі тэрарыст. метады і супрацоўнічалі з Зямельнай лігай. Праект аўтаноміі для Ірландыі, двойчы (1886, 1893) прапанаваны ліберальным урадам У.Ю.Гладстана, быў адхілены парламентам. У канцы 19 ст. рух за Г. замяніў незадежніцкі рух Шын фейн. У 1912 ліберальны ўрад 3-і раз прапанаваў біль аб Г., але сутыкнуўся з узбр. супраціўленнем пратэстанцкай большасці Ольстэра. Напярэдадні 1-й сусв. вайны парламент прызнаў аўтаномію Ірландыі (3.8.1914), біль аб Г. набыў сілу закона 18.9.1914, але адтэрмінаваны да заканчэння вайны; фактычна ў дзеянне так і не ўведзены. Гэта палітыка брыт. улад стала прычынай Ірландскага паўстант 1916. «ГОМСЕЛЬМАШ », вытворчае аб’яднанне па выпуску машын с.-г. прызначэння. Створана ў 1977. Уключае Гомельскі завод сельскагаспадарчага машынабудавання (галаўное пранпрыемства), з-ды ліцця і нармалей, самаходных камбайнаў, спецінструментаў і тэхнал. аснасткі, рамонтна-буд. і мантажнае ўпраўленне, гал. С К Б па комплексе кормаўборачных машын, канструкгарска-тэхнал. і эксперым. ін-т па тэхн. пераўзбраенні і падрыхтоўцы вытв-сці (у Гомелі), Светлагорскі з-д машынабудавання для кормапрыгатавання. ГОМСТЭД-АКТ (ад англ. homestead сядзіба, участак), закон аб зямельных надзелах y ЗШ А, прыняты ў маі 1862 y ходзе Грамадзянскай вайны ў ЗША 1861— 65 і Рэканструкцыі Поўдня. Паводле reTara закона кожны грамадзянін ЗША, які дасягнуў 21 года і не ваяваў супраць Поўначы, мог атрымаць з зямель грамадскага фонду ўчастак зямлі не больш за 160 акраў (65 га) пасля выплаты рэгістрацыйнага збору. Пасяленец, які прыступіў да апрацоўкі зямлі і пачаў на ёй забудоўвацца, праз 5 гадоў атрымліваў права бясплатнай уласнасці на зямлю. Паводле Г.-а. ў ЗШ А было раэдадзена каля 2 млн. надзелаў агульнай пл. 285 млн. акраў (115 млн. га). Г.-а. і мерапрыемствы супраць рабаўладальнікаў Поўдня азначалі перамогу ў ЗШ А ў нац. маштабе фермерскага («амерыканскага») шляху развіцця ў сельскай гаспадарцы.
г о м с т э д ы , зямельныя надзелы, якія раздаваліся ў ЗШ А паводле Гомстэд-акта. г о н , адзінка даўжыні, тое, што гоні. ГОНАР, паняцце маралі, y якім выяўляецца ступень самапавагі чалавека і павагі да яго з боку грамадства. Яно блізкае па значэнні да паняцця годнасць. Аднак калі годнасць асобы грунтуецца на прызнанні роўнага права кожнага чалавека на павагу, то Г. адлюстроўвае перш за ўсё меру павагі, якую ён заслужыў y грамадстве. Маральная каштоўнасць чалавека ў паняцці Г. цесна звязана з яго кашсрэтным сац. становішчам, грамадскім прызнаннем заслуг, аўтарытэту. Г. прадугледжвае адпаведнасць паводзій чалавека маральным прьшцыпам і нормам, распаўсюджаным y пэўнай сац. супольнасці, падтрыманне пэўнай індывідуальнай або сац.-групавой рэпутацыі (Г. школы, Г. афіцэра, дваранскі Г. і інш.). В Л .П а ў л о ў с к а я .
скага Гамера» (1627). Светаадчуванне паэта адзначана кантрастным спалучэннем трагізму і геданізму, песімізму і духоўнага стаідызму. Выступіў стварапьнікам своеасаблівага «цьмянага стылю» (часткова пад уплывам сярэдневяковай араба-андалузскай традыцыі), заснаванага на пастаяннай замене рэальнага ўяўным, алегарычным, на шматасацыятыўнасці слова, складанай метафарычнасці. Яго творчасць паўплывала на сучасную ісп. і лац.-амер. паэзію (Р.Дарыо, Ф.Гарсія Лорка, П.Нэруда). Te:. Рус. пер. — Лнрнка. H i m П л а в с к н н З.Н.
М., 1977. Лунс де Гонгора н поэзня XVII в. / / Плавскнн З.Н. Нспанская лнтература XVII середнны XIX в. М., 1978; Ш т е й н А.Л. Лнтература вспанского барокко. М., 1983. Т .В .С ін іл а .
ГОНІ, г о н, старажытная нар. мера (адзінка) даўжыні. Лічыліся роўнымі адлегласці, пройдзенай запрэжаным y саху канём, або даўжыні поля, апрацаванага (узаранага ці скошанага) за адзін прыём. Мелі ўмоўнае, не заўсёды ад-
ГОНТА
351
ГбН ТА Іван (?, с. Расошкі Чаркаскай вобл., Украіна — 1768), адзін з кіраўнікоў Калііўшчыны — антыпольскага паўстання 1768 на Правабярэжнай Украіне. Быў казаком y надворным войску польскіх магнатаў Патоцкіх. 3 1757 согнік y г. Умань — цэнтры іх уладанняў. У час наступлення гайдамацкага войска на чале з М.Залізняком на Умань y чэрв. 1768 Г. разам з атрадам надворных казакоў перайшоў на бок паўстанцаў. Пад кіраўнідтвам Залізняка і Г. гайдамакі ўзялі штурмам Умань; Г. быў абвешчаны паўстанцамі уманскім палкоўнікам. У час сустрэчы з камандаваннем рас. войск, накіраваных на падтрымку польскага боку для ліквідацыі паўстання, арыштаваны і выдадзены польскім уладам. Пакараны смерцю паблізу г. Магілёў-Падольскі. Маст. вобраз Г. створаны Т.Р.Ш аўчэнкам y паэме «Гайдамакі».
Гоначны аўтамабіль формулы 1.
ГОНАЧНЫ АЎГАМАБІЛЬ, аднамесны аўтамабіль, прызначаны для скораёных спаборніцтваў на кальцавых закрытых (для інш. транспарту) трасах. Адрозніваецца малой масай, магутным рухавіком, размяшчэннем колаў па-за межамі кузава, адсутнасцю крылаў y колаў і інш. Паводле Міжнар. класіфікацыі адносяць да груп 7 і 8. У групу 7 уваходзяць Г.а. формул — 1 (аб’ём рухавіка да 3000 см3 без наддуву ці да 1500 см3 з наддувам), 2 (да 2000 см3), 3 (да 2000 см3 з абмежаваннем магутнасці); y групу 8 — Г.а. «свабоднай» формулы (параметры ўстанаўлівае спарт. федэрацыя краіны). Гл. таксама Карт. (G ôngora y A r gote) Луіс дэ (11.7.1561, г. Кордава, Іспанія — 23.5.1627), іспанскі паэт; аазін з пачынальнікаў еўрап. барока, заснавальнік гангарызму. Вьшучаў права ў Саламанкскім ун-це. 3 1585 святар, з 1617 ганаровы каралеўскі капелан. Працаваў y жанрах санета, рамана, летрыллі; стварыў наватарскі жанр эпіка-лірычнай філас. паэмы, y якой адсутнічае відавочны сюжэт, a фабула — сродак выяўлення нюансаў пачуцця і тонкіх асацыяцый свядомасці (паэмы «Паліфем і Галатэя», нап. 1612— 13; «На самоце», нап. 1613, не скончана). Яго лірыка вядома ў спісах, найб. поўна прадстаўлена ў зб. «Творы ў вершах іспан-
ГОНГАРА-І-АРГбтЭ
нолькавае лікавае значэнне, залежнае ад фіз. магчымасцей чалавека і жывёлы. Раўняліся прыблізна 80— 100 м і болей. ...Г О Н Ы (ад грэч. gone, goneia зараджэнне, нараджэнне), другая састаўная частка складаных слоў, што абазначае: які адносідца да нараджэння, паходжання, напр.,- гетэрагонія, касмагонія. ГОНТА (польс. gont), драўляны матэрыял для крыцця даху і сцен y форме невял. тонкіх дошчачак, востра саструганых з аднаго боку і з пазам з другога. Робідца з яловай, хваёвай, асінавай і інш. драўніны, даўж. звычайна 50—60 см, шыр. каля 10 см. Дах з Г. служыць 25— 35 гадоў. Вядома ва ўсёй Еўропе. У Беларусі Г. вядома з даўніх часоў, рабілася ўручную (радыяльным расколваннем), пазней — на механізаваных станках (распілоўваннем). Г. крылі дахі ўсіх тыпаў будынкаў. Дошчачкі ўваходзілі адна ў адну і прыбіваліся да дахаў. Кожны верхні рад Г. перакрываў ніжэйшы, таму крьвдцё атрымлівалася шматслойнае — да 4 слаёў (касцёл y Койданаве, 18 ст.). Часам Г. ніжняга, навіслага над карнізам рада рабілі завостранымі, што ўпрыгожвала дах (сядзібны дом y Борках Дзятлаўскага, званіцы ў Белагрудзе Лідскага і Шарашове Пружанскага, касцёл y Жытомлі Гродзенскага р-наў). С Л С е р га ч о ў.
Канструкцыя абшыўкі з гонты.
Дах з гонты на царкве ў вёсцы Строчыца Мінскага раёна.
352
гончыя
ГОНЧЫЯ ПСЫ (лац. Canes Venatici), сузор’е Паўн. паўшар’я неба. Размешчана пад «ручкай каўша» Вялікай Мядзведзіды. Гал. зорка (а Г.П.) — падвойная, 3-й візуальнай зорнай велічыні; 30 30pax ярчэй 6-й зорнай велічыні. У паўн. частцы Г.П. знаходзіцца спіральная туманнасць. На тэр. Беларусі відаць круглы год. Гл. Зорнае неба.
Суэор’е Гончыя Псы.
Г О П РЫ , бальнеагразевы курорт на Украіне, на ўскраіне г. Голая Прыстань, за 18 км ад г. Херсон. Вядомы з канца 19 ст. (пабудавана першая гразелячэбніца). Асн. лек. фактар — сульфідная мулавая гразь з вял. колькасцю вуглякіслых солей кальцыю і магнію і хларыдна-натрыевая pana мясц. салёнага возера. Лячэнне імі ў спалучэнні з бальнеа(штучныя мінер. ванны) і клімататэрапіяй (вельмі цёплае, сухое і сонечнае лета) эфектыўнае пры хваробах органаў руху і апоры, гінекалагічных, перыферычнай нерв. сістэмы. ГОР, X о р, y старажытнаегіпецкай міфалогіі бог сонца і неба, сьш Асірыса і Ісіды. Уяўлялі Г. ў выглядзе сокала (ці чалавека з галавой сокала) або крылатага сонечнага дыска. Першапачаткова Г. шанавалі як драпежнага бога палявання, пазней — ях апекуна ўлады фараона, які лічыўся зямным увасабленнем Г. Пасля перамогі над богам цемры Сетам Г. стаў уладаром Сусвету. ГОРА (Нога) Іосеф? (8.7.1891, м. Добржыні каля г. Роўдніцы, Чэхія — 21.6.1945), чэшскі паэт, празаік. Нар. масгак Чэхаславакіі (1945). На яго раннія паэт. творы (зб. «Вершы», 1915) паўплывалі падзеі 1-й сусв. вайны. У 1918— 20 адзін з тэарэтыкаў пралетарскага мастацтва і рэв. паэзіі. Аўтар збкаў «Працоўны дзень» (1920), «Сэрца і хаос свету» (1922), «Бурлівая вясна» (1923), кнігі прозы «Сацыялістычная надзея» (1922), рамана «Галодны год» (1926) і інш. Зб-кі вершаў «Махоўскія варыяцыі», «Ціхія пасланні» (абодва 1936), «Родны дом» (1938), «Запіскі з немачы» (1945), паэма «Ян-скрыпач» (1939) прасякнуты філас. роздумам пра сэнс чалавечага існавання, лёс айчыны і чэш. народа. Перакладаў на чэш. мову вершы Я.Купалы, А.Пушхіна, М Л ермантава, С.Ясеніна. Напісаў арт. «Беларускія пісьменнікі ў Празе» (1927; пра Я.Купалу, М.Чарота, М.Зарэцкага).
Удзельнічаў y акцыях пратэсту супраць нац. і сац. ўціску ў Зах. Беларусі: На бел. мову яго творы перакладалі Х.Жычка, С.Панізнік і інш. С .С .П а н із н ік . ГОРАВІД (Г о р э в і д ), нераскрыты псеўданім бел. паэта канца 19 ст. Аўтар вершаў «Палякам y дзень 3-га мая» (нап. 1891, y сотую гадавіну польскай канстытуцыі») і «Я клічу вас...» (апубл. 1909), y якіх заклікаў бел. народ абудзіцца, «ланцугі цемрачы парваці». Творы Г. — адзін з прамых зварогаў да бел. нац. свядомасці. Паэт перажываў з-за недастатковай масавасці бел. нац. руху, але верыў, што самасвядомасць і адчуванне сваёй гісторыі не загінулі ў народзе. Грамадз. ідэалы паэта агульнадэмакратычныя, хоць і не зусім акрэсленыя. Выдатная тэхніка верша, звароты да гісторыі сведчапь пра вьісокую культуру аўтара. T e.: У кн.: Беларуская літаратура XIX ст. 2 выд. Хрэстаматыя. Мн., 1988. Г .В .К іс я л ё ў .
ГОРАВІЦ (Horowitz) Уладзімір Самойлавіч (1.10.1904, г. Бярдзічаў, Украіна — 5.11.1989), амерыканскі піяніст укр. паходжання. Скончыў Кіеўскую кансерваторыю (1921). Ш мат канцэртаваў. 3 1928 y Нью-Йорку. Адзін з буйнейшых піяністаў-віртуозаў 20 ст. Яго выкананне вызначалася бліскучай тэхнікай, бурным тэмпераментам, дынамічным напорам і разам з тым рамант. адухоўленасцю, паэт. вытанчанасцю, своеасаблівасіго трахтоўкі. Сусв. вядомасць атрымаў перш за ўсё выкананнем буйных твораў Ф Л іста (многія ва ўласных, больш віртуозных апрацоўках), a таксама Ф.Ш апэна, П.Чайкоўскага, С.Рахманінава, А.Скрабіна, Р.Ш умана, М.Мусаргскага, Д.Скарлаці і інш. Сярод вучняў БДж айніс. Л іт :. К о г a н Г. Владнмнр Горовнц / / Сов. музыка. 1965. № 1; S c h o n b e r g Н. The great pianists. New York, 1963.
ГОРАД, буйны населены пункт, жыхары якога заняты пераважна ў прам-сці, гандлі, сферах абслугоўвання, навуцы, культуры, кіраванні і інш., a сам ён з ’яўляецца гасп., культ., y большасці вьшадкаў і адм. цэнтрам. Для Г. характэрны канцэнтрацыя вытв-сці, павышаная шчыльнасць засялення і кампактнасць забудовы. Для ацнясення населенага пункта да катэгорыі Г. заканад. органы розных краін выкарыстоўваюць розныя крытэрыі і паказчыкі: колькасць насельніцтва (люднасць), адм. і нар.-гасп. функцыі, гар. прыкметы (уз-
ровень добраўпарадкавання) і інш. Крытэрый колькасці насельніцгва Г. вагаецца ад 250 чал. y Даніі да 30 тыс. чал. y Японіі. Сучасныя Г. звычайна падзяляюцца на малыя (да 50 тыс.), сярэднія (50— 100 тыс.), вялікія (100— 250 тыс.), буйныя (250— 500 тыс.), найбуйнейшыя (500 тыс. — 1 млн.) і Г.-міліянеры (больш за 1 млн. жыхароў). У сBe ne існуе больш за 220 Г.-міліянераў, a самы буйны — Токіо, 25,8 млн. жыхароў (1992). Каля многіх буйных Г. узнікаюць Г.-спадарожнікі. Часта Г. і Г,спадарожнікі аб’ядноўваюцца, ствараючы агламерацыі гарадскія, якія могуць аб’ядноўвацца ў мегаполісы. У жыцці ірамадства Г. (асабліва буйныя) выступае як мнагапланавы сац. арганізм, складаны эканам.-геагр., арх., інж.-буд. і культ. комплекс. Ддя Г. характэрна канцэнтрацыя і інтэнсіўнасць розных формаў сац. сувязей, спецыфічная (у параўнанні з вёскай) дэмаграфічная, прафес. і арганізац. структура. Органамі rap. кіравання, тыповымі для сучасных замежных дзяржаў, з ’яўляюцца выбарны муніцыпальны савет (муніцыпапітэт), кіраўнік гар. адміністрацыі (мэр, бургамістр і да т.п.), які выбіраецца гэтым саветам або насельніцтвам, і падначаленьш ім аддзелы. Для сталічных Г. нярэдка ўстанаўліваюцца асобьм формы кіравання. У Рэспубліцы Беларусь Г. падзяляюцца на 3 катэгорыі: рэсп., абл. і раённага падпарадкавання. Гар. кіраванне ажыццяўляецца праз гар. Саветы дэпутатаў, якія выбіраюцца насельніцтвам гэтых Г., выканаўчыя і распарадчыя органы, кіраўнікі якіх назначаюцца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь і зацвярджаюцца адпаведнымі Саветамі. Узнікненне Г. падрыхтавана грамадскім падзелам працы (пач. ацдзяленне рамёстваў ад сельскай гаспадаркі) і ўтварэннем раннекласавых дзяржаў. Паселішчы, падобныя да Г., існавалі ўжо ў 7—6 ст. да н.э. (напр., Іерыхон y Палесціне). На думку шэрагу даследчыкаў, першыя Г. ўзніклі каля 5 тыс. гадоў назад на Б. Усходзе, y Месапатаміі (Шумер), пазней — y даліне Ніла (Мемфіс, Фівы), Індыі (Махенджа-Дара, Харапа) і інш. 1-я стацыя станаўлення і развіцця Г. ахоплівае перыяд з 4-га тыс. да н.э. да 1-й пал. 1-га тыс. н.э. Найб. важныя зрухі адбыліся на першых двух этапах гэтай сггадыі. На 1-м этапе (4—3-е m e . да н.э.) y найстараж. абласцях цывілізацыі, напр. y Месапатаміі, вылучыліся буйныя цэнтры (Ур, Урук, Эрэх і інш.), якія мелі плошчу да 200 і больш га, нас. да 20 тыс. чал. На 2-м этапе (канец 3-га—2-е тыс. да н.э.) колькасць Г. значна павялічылася, вычленіліся іх гал. суб’екты (гандляры і рамеснікі, служыцелі храмаў і пісцы, служачыя, маракі, мастакі і інш ), пашырыліся зоны працэсаў у р б а н із а ц ы і (Іран, Пакістан, Пд Сярэдняй Азіі і інш.). У канцы архаічнай эпохі (800—500 да н.э.) y Стараж. Грэцыі з’явіліся гарады-дзяржавы (гл. П а л іс ). Пазней нямала Г. узнікла ў ходзе стараж.-грэч. каланізацыі, заваяванняў Аляксандра Македонскага, экспансіі стараж. рымлян. Эканамічна стараж. Г., якія ўзнікалі з суседскай абшчыны, грунтаваліся на сельскай гаспадарцы (з ёй была звязана большасць іх жыхароў), спецыялізацыі рамёстваў і гандпі. Для тагачаснай гар. арганізацыі характэрна наяўнасць умацаванага цэкіра (Г. ва ўласным сэнсе слова) і падпарадкаванай яму
перыферыі, або акругі. У адрозненне ад вёскі ўжо раннія Г. апрача функцый сховішча набылі рысы палітыка-адм. (тут знаходзілася рэзідэнцыя правіцеля), культавых (размяшчаліся рэліг. свяцілішчы), гасп. і культ. цэнтраў. Еўрап. Г. ранняга сярэднявечча сфарміраваліся на працягу 5— 11 ст. [раней y Італіі і Візантыі, пазней (9— 13 ст.) y Германіі, на Русі, y Скандынаўскіх краінах, Ірландыі, Шатландыі, Польшчы, Венгрыі, Дунайскіх княствах]. Многія з іх трансфармаваліся з антычных Г., якія заняпалі ва ўмовах тагачаснага панавання натуральнай гаспадаркі і аірарызаваліся, або развіваліся з новых паселішчаў. Першапачатковае насельнііггва такіх Г. складалася пераважна з феадальна залежных людзей уладальніка зямлі, на якой ён стаяў. Таму сеньёры Г. прысвойвалі значную частку гар. даходаў. У 11— 13 ст. гэта выкліхала супраціўленне гараджан, якое перарасло ў барацьбу за гар. самакіраванне і прававую арганізацыю, т.зв. камунальны рух. У ходзе яго (ахапіў пераважна частку Зах. і Паўд. Еўропы) гараджане вызваліліся ад асабістай залежнасці, канчаткова склаліся гарадскі лад (рамесныя цэхі, гільдыі купцоў, ірамадз. гар. абшчына), праўленне (муніцыпальныя органы, суд), права, саслоўе (гл. Бюргерства). Узніклі Г.-рэспублікі (напр., Венецьш і Генуя ў Італіі, Ноўгарад і Пскоў на Русі), камуны (напр., далмацінскі Дуброўнік), вольныя і імперасія гарады. Дэмаграфічную аснову Г. з канца 11 — сярэдзіны 12 ст. складалі збеглыя сяляне. Большасць сярэдневяковых Г. былі малыя (1—2 тыс. жыхароў) і сярэднія (3—5 тыс. жыхароў); найбуйнейшы — Канстанцінопаль (больш за 100 тыс. жыхароў). Часам Г. аб’ядноўваліся ў саюзы (напр., Ганза ў Германіі). Г., як правіла, быў ахаваны зубчастымі каменнымі, часам драўлянымі сценамі ў 1—2 рады або земляным валам з частаколам. Яго планіроўка была радыяльна-кругавая, з 13 ст. часцей прамавугольная («гатычная»). Тут меліся прыгожыя саборы; гар. вуліцы былі вузкія, неўпарадкаваныя. Гасп. цэнтры Г. размяшчаліся ў гар. прадмесцях (ніжнім Г., пасадзе, слабадзе). У 16 ст. ў Еўропе ўзніклі першыя мет раполіі (Парыж, Лондан). Да адкрыцця еўрапейцамі Новага Свету даволі развітыя Г. (культавыя і гандд. цэнтры) існавалі ў Амерыцы (асабліва ў івдзейцаў майя). Многія Г. засн. ў ходзе каланізацыі еўрапейцамі інш. кантынентаў (узнікалі як форты, порты і інш.). У індустр. эпоху ў сувязі з прытокам збяднелых сялян актывізаваўся рост буйных Г. — прамысл. цэнтраў (найб. з сярэдзіны 19 ст. ў Цэнтр. Еўропе і Паўн. Амерыцы), y якіх з’явіліся новыя формы забудовы (напр., шматкватэрныя дамы). Пазней гэты працэс ахапіў і традыцыйна агр. рэгіёны (Цэнтр. Афрыка, Цэнтр. Азія). У пач. 20 ст. развіццё сац. жыллёвага буд-ва прывяло да ліквідацыі цесных рабочых кварталаў унутры Г. Для сучасных буйных Г. характэрны шматфункцыянальнасць, высокая шчыльнасць забудовы, асобнае размяшчэнне жылых месцаў (т.зв. спальныя раёны) і месцаў працы, масавы вулічны рух, сац. праблемы (напр., беспрацоўе," алачыннасць) - і інш. Найб. хутка растуць звышбуйныя Г. ў краінах, якія развіваюцца; тут асабліва адчувальныя прабдемы беднасці, экалогіі.
На Беларусі першыя Г. ўзніклі ў 9— 13 ст. і ўяўлялі сабой агароджанае (адсюль назва «горад») умацаванае паселішча. Нярэдка яны ўтвараліся на месцах б. гарадзішчаў жал. веку. Многія бел. Г. развіліся з умацаваных паселішчаў, феад. замкаў, парубежных крэпасцей. Росту Г. спрыяла яго геагр. размяш чэнне — скрыжаванне гандл. шляхоў, блізкасць ракі ці возера, якія выкарыстоўваліся як трансп. магістралі. На тэр. Беларусі дакладна ідэнтыфікавана і дас12. Зак. 135.
ледавана 35 Г. 9— 13 ст., сярод якіх Полацк (з 9 ст.), Заслаўе, Тураў (з 10 ст.), Брэст, Віцебск, Лагойск, Мінск, Пінск (з 11 ст.), Барысаў, Брагін, Гомель, Гродна, Клецк, Навагрудак, Слаўгарад (Прапойск), Слуцк (з 12 ст.). Ядром Г. звычайна быў дзядзінец, найчасцей размешчаны на ўзвышаным месцы, абкружаны абарончымі збудаваннямі. Побач узнікалі вакольны горад, вакол якога стваралася 2-я лінія ўмацаванняў, і пасады. Г. развіваліся на аснове радыяльна-кальцавой і радыяльна-веернай сістэмы планіроўкі, y 11— 13 ст. будаваліся мураваньм храмы, вежы-данжоны. У 12— 13 ст. y Г. пераважна развіваліся кавальства, ювелірнае, шавецкае, кравецкае, касцярэзнае, ганчарнае, бандарнае рамёствы. Сярод гараджан была пашырана пісьменнасць, пра пгго сведчаць берасцяныя граматы і графіці. У раннефеад. перыяд большасць Г. стала цэнтрамі ўдзельных княстваў, некаторыя — рэзідэнцыямі епіскапаў. Склаліся некаторыя рысы спецыялізацыі эканам. дзейнасці Г. Прьшатнаўласніцкія Г. і мястэчкі ператвараліся ў цэнтры вотчыннай прамысловасці. Ускладненне грамадскага ладу ў феад. эпоху выклікала ўзнікненне ў буйных гарадах цэхавай сістэмы і самакіравання паводле нормаў магдэбургскага права і мясц. права (гл. Гарадское права). У сац.-паліт. жыцці Г. важную ролю адыгрывала барацьба супраць феад. самавольства. Г. былі цэнірам і рэфармацыйнага руху і супраціўлення нац.-рэліг. прыгнёту. У канцы 17 — 1-й пал. 18 ст. ў выніку працяглых войнаў Г. Беларусі прыйшлі ў заняпад. Калі ў 17 ст. на Беларусі было 37 Г. і 320 паселішчаў местачковага тыпу, то ў сярэдзіне 18 ст. Г. і гар. паселішчаў засталося 228, a колькасць жыхароў y іх зменшылася ў 2,5 раза. Заняпад змяніўся новым уздымам. 3 1786 па 1861 колькасць гар. насельнідтва павялічылася з 80 да 320 тыс. жыхароў. Органамі самакіравання засталіся магістраты. У парэформенны перыяд (пасля 1861) паскорыўся рост ф -к і з-даў, развіццю Г. спрыяла гарадская рэформа 1870-х гадоў. У 1887 y 42 Г. пражывала 649,5 тыс. жыхароў. Г. ператвараліся ў культ. цэнтры, дзе канцэнтраваліся навуч. ўстановы, тэатры, музеі. Значны рост насельніцтва Г. адбыўся ў БС С Р y выніку індустрыялізацыі, У 1939 y Г. жыло 1854,8 тыс. чал. (20% насельнііітва). У 1990-я г. гар. насельніцтва Беларусі павялічылася ў параўнанні з 1950 y 4,3 раза; яго ўдзельная вага склала 67,6% ад усяго насельніцтва рэспублікі, пгго з ’яўляецца адным з вышэйшых паказчыкаў урбанізаванасці ў свеце. На 1997 на Беларусі 102 Г. (39 рэсп. падпарадкавання), з іх 13 (без Мінска) мелі больш за 100 тыс. ж. (Гомель 512 тыс., Віцебск 364 тыс., Магілёў 368 тыс., Гродна 304 тыс., Брэст 295 тыс., Бабруйск 227 тыс., Баранавічы 172 тыс., Барысаў 153 тыс., Пінск 131 тыс., Орша 139 тыс., Мазыр 109 тыс., Ліда 101 тыс., Салігорск 101 тыс.). У Мінску жыве 1,7 млн. чал.
ГОРАДАБУДАЎНІЦТВА
353
Літ:. Развнтне антмчного н средневекового города. М., 1987; Становленне европейского средневекового города: Сб. ст. М., 1989; Т н м о іц y к Б.А. Восточные славяне: от обшнны к городам. М., 1995; Т о л о ч к о П.П. Древнерусскнй феодальный город. Кнев, 1989; Поэднефеодальный город Средней Азнн: Сб. ст. Ташкент, 1990; Город как соцнокультурное явленне ясторнческого процесса. М., 1995; Ш т ы х о в Г.В. Города Белорусснн по летопнсям н раскопкам (IX— XIII вв.). Мн., 1975; Г р я ц к е в я ч А.П. Частновладельческне города Белорусснн в XVI—XVIII вв.: (соц.-эконом. нсслед. нсторнн городов). Мн., 1975; Б о г д а н о в н ч А.В., С н д о р о в П.А. Города Белорусснн: Краткяй экон. очерк. Мн., 1967. У.Я.Калат коў (усеагульная гісторыя гарадоў), Г.А.Маслыка.
ГОРАДАБУДАЎНІЦТВА, галіна дзейнасці, мэта якой арганізацыя прасторы для жыцця чалавека, развіцця вытворчасці, захавання і ўзбагачэння прыроднага асяроддзя. Яе аб’ектам з ’яўляюцца гар. і сельскія паселішчы, прылеглыя да іх тэр., асобныя зоны і сеткавыя састаўляючыя гэтых паселішчаў (жыльм, грамадскія, вытв., рэкрэацыйныя, сетка абслугоўвання, транспарту, інж.-тэхн. забеспячэння), a таксама размешчаныя па-за межамі паселіпгчаў навук., вытв., лячэбна-аздараўленчыя і інш. комплексы. Г. абумоўлена і навук.-тэхн. прагрэсам, узроўнем эканам. развіцця грамадства, што ў сукупнасці вызначае функцыян., тэхн. і эстэт. патрабаванні і ўмовы прасторавай арганізацыі яе аб’екгаў. Праблемы рацыянальнай прасторавай арганізацыі вял. тэрыторый разглядаюцца ў самаст. галіне дзейнасці Г. — т э р ы т а р ы я л ь н а й ( р э г і янальнай або раённай) п л а н і р о ў ц ы . 3 улікам прыроднакліматьмных умоў y сучасных гарадах фарміруецца водна-зялёная сістэма. Яе фарміраванне — галіна дзейнасці ландшафтнай архітэктуры. Г. як прафесійная дзейнасць рэалізуецца: y праекгаванні (распрацоўка праектна-планіровачнай дакументацыі на аб’ект, што падлягае буд-ву ці рэканструкцыі); y навук. даследаваннях, якія выяўляюць агульныя заканамернасці фарміравання, функцыянавання і развіцця аб’ектаў Г., абгрунтоўваюць праектныя вырашэнні з пазіцый сац., эканам. і экалагічнай эфектыўнасці; y кіраванні працэсамі фарміравання, пераўтварэння і развіцця аб’ектаў Г. (распрацоўка доўгатэрміновых прагнозаў, нарматыўна-прававых дакументаў, аператыўная кіраўніцкая дзейнасць органаў архітэктуры і горадабудаўніцтва і інш.). У Г. прымаюць удзел спецыялісты рознага профілю — архітэктары, эканамісты, спецыялісты па транспарце, інж. аснашчэнні тэрыторыі, эколагі, дэмографы і інш. Г. разглядаецца і як від мастацтва. Гарады ўвасабляюць не толькі дасягнуты на розных этапах развіцця грамадства ўзровень тэхналогіі, але і духоўныя, маст. густы свайго часу. Горад з’яўляецца арх.-прасторавай цэласнасцю і выні-
354
ГОРАДАБУДАЎНІЦТВА
кам творчай дзейнасці многіх пакаленняў. Арх.-маст. аспеісг Г. выяўляецца ў фарміраванні маст. аблічча населенага пункта. асобных гар. арх. ансамбляў. Г. — аана са стараж. галін дзейнасці чалавецтва. Першыя гарады ўзніклі ў 4—3-м тыс. да н.э. (Вавілон y Месапатаміі, Фівы ў Стараж. Егіпце). У 5—4 ст. да н.э. ў Стараж. Грэцыі склалася рэгулярная сістэма (т.зв. «гіпадамава», ад імя яе стваральніка арх. Гіпадама) шханіроўкі гарадоў, заснаваныя на прамавугольнай сетцы вуліц. Ў Стараж. Рыме рэгулярная сістэма стала вызначальнай. Шэраг рымскіх гарадоў (Пампеі, Оетыя) меў геам. правільныя абрысы (квадрат ці прамавугольнік) і 2 гал. вуліцы (кампазіцыйныя восі пла-
Зах. Еўропе архітэктары распрацоўвалі асновы і прыёмы стварэння арх. ансамбляў (ансамблі пл. св. Пятра, Капітолія і П’яцца даль Попала ў Рыме; Вагезаў і Вандомскай плошчаў y Парыжы). У Стараж. Русі адм.-паліт. і рэліг. цэнлрамі гарадоў былі к р а м л і і д з я д з ін ц ы , якія абумовілі асаблівасці забудовы Ноўгарада, Масквы, Кіева, Уладзіміра, Смаленска, Растова і інш. Рускае Г. 18— 19 ст. вызначалася разнастайнасцю прыёмаў рэгулярнай планіроўкі гарадоў, арган. адзінствам геам. правільнай сеткі вуліц і буйных арх. ансамбляў; выдатны ўзор рус. Г. — забудова Пецярбурга. У пач. 20 ст. сфарміраваліся тэарэт. кірункі Г. (д э з у р б а н із м , у р б а н із м ў ствараліся планы рэканструкцыі і развіцця гарадоў, узніклі новыя гарады, гарады-сады, г а р а д ы с п а д а р о ж н ік і.
Н а Беларусі зараджэнне Г. звязана з узнікненнем умацаваных паселішчаў —
Да арт. Горадабудаўніцтва. Рэканструкцыя антычнага Рыма 4 ст. Фрагмент макета. на). Каля скрыжавання гал. вуліц знаходзіўся rap. цэнтр з ансамблямі формаў. Для многіх гарадоў сярэднявечча характэрна радыяльнакальцавая планіроўка з вузкімі крывымі вуліцамі, што вялі да гандл. плошчы, кафедральнага сабора, р а т у ш ы . У эпоху Адраджэння ў
Да арт. Горалабудаўніцтва. Цэнтр Гродна. 3 гравюры пач. 20 ст.
гарадзішчаў. Для Г. 9— 12 ст. харакгэрны рысы абарончага дойлідства: магутньм драўляна-земляныя абарончыя збудаванні, зрубныя сцены з драўлянымі вежамі (Полацк, Відебск, Мінск). Пла-
Да арт. Горадабудаўніцтва. Панарама Нюрнберга. Гравюра з «Сусветнай хронікі» Гартмана Шэдэля. 1493.
ніровачная структура гарадоў 15— 16 ст. фарміравалася вакол іх грамадскіх цэнтраў — гавдл. плошчаў, замкаў. Асн. вуліцы былі працягам дарог, якія звязвалі горад з наваколлем. У пачатку такіх вуліц y rap. сцяне ставіліся брамы (Нясвіж, Стары Быхаў). Пазней радыяльныя вуліды гарадоў, злучаныя папярочнымі паўкальцавымі вуліцамі, утваралі радыяльна-кальцавую сістэму (Пінск, Магілёў). У 18 ст. ў кампазіцыі гарадоў пераважалі гандд. і ратушныя плошчы, дзе ставілі адм., гандл. і культавыя будынкі: іх вышыня, разнастайнасць, манументальнасць y спалучэнні са значнымі памерамі плошчаў садзейнічалі стварэнню сігуэтнай і кампазіцыйнай структуры горада. Прынцып рэгулярнай
планіроўкі, заснаванай на класічных традьвдыях, найб. выявіўся ў канцы 18 — пач. 19 ст. ў Полацку, Барысаве, Мінску, Гомелі, Оршы, Відебску, Бабруйску, Брэсце, Чавусах, Бабінавічах,
Д а арт. Горадабудаўніцтва. План Масквы з кнігі З.Герберштэйна
«Запіскі аб маскоўскіх справах». Базель. 1556.
Чэрыкаве, Давыд-Гарадку. Прагрэс. рысамі тагачаснага Г. была ансамблевая забудова, стылявое адзінства буйных збудаванняў, вуліц і плошчаў на аснове класіцызму. У 1920— 30-я г. пачалася распрацоўка генпланаў гарадоў з удзелам праектных арг-цый Масквы, Ленінграда, Харкава; складаліся праекты планіроўкі і забудовы жылых і прамысл. раёнаў, вуліц, плошчаў. У Вял. Айч. вайну многія гарады Беларусі разбураны. У пасляваен. гады генпланы распрацоўваліся на прынцыпах комплекснай забудовы, будаваліся новыя гарады (Салігорск, Светлагорск, Наваполацк, Жодзіна). Створаны буйныя жыльм раёны і мікрараёны ў Мінску (Чыжоўка, Серабранка, Усход, Зялёны Луг, Паўднёвы Захад), Брэсце, Гомелі, Гродне, М агілёве, жылыя масівы ў Баранавічах, Бабруйску, Мазыры, Маладзечне, Орпгы і інш. Але канцэнтрацыя гал. увагі на утылітарна-тэхн. і эканам. пытаннях стала прычьшай аднастайнасці жылой забудовы і страты своеасаблівасці некат. гарадоў. Ствараліся новыя прамысл. раёны і вузлы-комплексы прамысл. прадпрыемстваў, аб’яднаных агульнавузлавымі збудаваннямі (гл. ў арт. Прамысловая архітэктура). На аснове Схемы разштпія і размяшчэння прадукц. сіл (1959— 80-я г.), Схемы тэрытарыяльнай арганізацыі рэспублікі (да 2000— 2010 г.) рэгулярна карэкціруюцца і складаюцца новыя генпланы гарадоў. Вядзецца рэканструкцыя і развіццё грамадскіх цэнтраў гарадоў, якія разглядаюцца як адзіная сістэма, што ўключае цэнтр. ядро, арх. комплексы цэнтраў гар. раёнаў і звязаныя з імі магістральныя вуліды і плошчы. Новыя сац.-эканам. і паліт. ўмовы сучаснага этапу змянілі механізм горадабуд. дзейнасці. Прамое цэнтралізаванае кіраванне забудовай паступова замяняецца працэсам фарміравання прасторы жыццядзейнасці як сферы палітыкі, прававых адносін і эканомікі. Праекгныя распрацоўкі і даследаванні ў галіне Г. выконваюцца ў Горадабудаўніцтва Беларускім навукова-даследчым і праектным інстытуце (БелНДІПгорадабудаўнідтва), гар. і абл. праектных аргцыях, на кафедры Г. арх. ф -та Бел. дзярж. політэхн. акадэміі. Кіраванне горадабуд. дзейнасцю на нац. узроўні ажыццяўляе М ін-ва буд-ва і архітэктуры, на мясц. узроўнях — абл., раённыя і гар. органы кіравання архітэктурай і Г.
Да арт. Горадабудаўніцтва. Панарама горада Х'юстан (ЗША).
Да арт Горадабудаўніцтва План Оршы. 1788.
Л іт :. Ё у р о в А.К. Об архлтектуре. М., 1960; Р а г о н М. Города будуіцего: Пер. с фр. М., 1969; Б у н н н А.В., С а в а р н н с к a я Т.Ф. Мсторня градостронтельного нскусства. T. 1—2. 2 нзд. М., 1979; Б а р х н н М.Г. Архмтекіура н город. М., 1979; Е г о р о в Ю.А. Градостронтельство Белорусснн. М., 1954; Новые города Бслорусснн. Мн., 1966; 3 е л ь т е н Н.А. Архятектура н планнровка малых городов Белорусснн. Мн., 1968; Н о д о 11 A Основы градостронтельства: Теорня, методолошя. Мн., 1983; Архнтектура Советской Белорусснн. М., 1986; Градостронтельство Белорусснн. Мн., 1988; Беларусь: Среда для человека: Нац. отчет о человеческом развнтал, 96. Мн., 1996. І А .І о д а , В .І .А н ік ін , Ю .І.Ш п іт .
Да арт. Горадабудаўніцтва. Панарама Парыжа.
356
ГОРАДАБУДАЎНІЦТВА
ГОРАДАБУДАЎНІЦТВА БЕЛАРУСКІ НАВЎКОВА-ДАСЛЕДЧЫ I ПРАЕКТНЫ ІНСТЫТЎТ М і н і с т э р с т в а архітэктуры і будаўніцт в a Рэспублікі Беларусь (БелНДІПгорадабудаўнінтва). Засн. ў 1976 y Мінску на базе Мінскага філіяла Цэнтр. н.-д. і праектнага ін-та горадабуд-ва (з 1970). Галаўная арг-цыя па горадабудаўніцтве Беларусі. А д д з я л е н н і .(1 9 9 6 ): н а в у к о в а е (9 а д д зел аў ), п р а е к т н а е (а д д зел ы : р а ё н н а й п л а н ір о ў к і, 2 а р х .-п л а н ір о в а ч н ы я , а р х .-к а н с т р у к т а р с к і, 3 ін ж ы н е р н ы я , а ў т а м а т ы з а ц ы і р а б о т ). А с н . к ір у н к і д з е й н а с ц і: н а в у к . д а с л е д а в а н н і, р а с п р а ц о ў к а н а в у к о в а -м е т а д ы ч н а й і н а р м а т ы ў н а п р а в а в о й д а к у м е н т а ц ы і ў г а л ін е т э р . п л а н ір о ў к і, г о р а д а б у д а ў н іц т в а , а х о в ы н а в а к о л ь н а г а
асяроддзя; распрацоўка дакументацыі па планіроўцы рэгіёнаў, планіроўцы і забудове гар. паселішчаў і асобных тэрыторый, развіцці трансп. і інж. інфраструктур; распрацоўка і эксплуатацыя геаінфарм. сістэм і банкаў даных y горадабудаўніцтве і буд. комплексе; распрацоўка праектна-каштарыснай дакументацыі на аб’екты жыллёва-грамадз. прызначэння. В .П .І ў л іч а ў .
ГОРАД-ГЕРОЙ, ганаровае званне, якое надавалася гарадам СССР за гераічную абарону і вьшатньм заслугі перад Радзімай y Вял. Айч. вайну. Указамі Прэзідыума Вярх. Савета С СС Р ганаровае званне «Горад-герой» з уручэннем ордэна Леніна і медаля «Залатая Зорка» прысвоена гарадам: Адэса, Валгаград, Керч, Кіеў, Ленінград, Масква, Мінск, Мурманск, Новарасійск, Севастопаль, Смаленск, Тула. Мінску званне «Горадгерой» прысвоена 26.6.1974 за выдатныя
Да арт Горадабудаўніцтва Вуліца Першамайская ў Магілёве.
заслугі перад Радзімай, мужнасць і гераізм, праяўленыя працоўньмі горада ў барацьбе супраць гітлераўскіх акупантаў, y разгортванні ўсенароднага партыз. руху на Беларусі ў Вял. Айч. вайну і ў азнаменаванне 30-годдзя вызвалення БССР ад ням.-фаш. захопнікаў. Ганаровае званне «Крэпасць-герой» прысвоена Брэсцкай крэпасці 8.5.1965 за выключныя заслугі яе абаронцаў перад Радзімай і ў азнаменаванне 20-годдзя Перамогі сав. народа ў Вял. Айч. вайне. ГОРАД-СПАДАРОЖНІК, горад, пасёлак або група гарадоў, створаных вакол буйнога горада з мэтай абмежавання яго росту, разушчыльнення забудовы, стварэння больш зручных умоў для жыццядзейнасці чалавека. Mae цесныя сац., эканам. і прасторавыя сувязі з гал. горадам. Першыя з іх узніклі ў канцы
Да арт. Горадабудаўніцтва. Праспект Машэрава ў Мінску.
Да арт. Горад-герой. Генеральны сакратар ЦК КПСС, Старшьшя Прэзідыума Вярхоўнага Савега СОСР ДІБрэжнеў прымацоўвае ордэн Леніна і медаль «Залатая Зорка» да сцяга горада-героя Мінска 25.6.1978.
19 ст. ў Англіі, Германіі, Расіі ў сувязі з развіццём прам-сці і ростам rap. насельніцтва. Адрозніваюцца функдыян. роляй (т.зв. гарады-спальні або адносна самаст. паселішчы са сваімі вытв. зонамі), велічынёй (30— 100 тыс. жыхароў), аддаленасцю ад гал. горада (10— 80 км) і інш. Агульнае для ўсіх: стварэнне зручных і хуткіх зносін з горадам-цэнтрам, фарміраванне зялёных паясоў, якія раздзяляюць Г.-с. паміж сабой і аддаляюць іх ад гал. горада. Ш ырока вядомыя Г.-с. Лондана — Харлаў, Стывенедж, Кроўлі; Парыжа — Эўры, Сержы-Пантуаз, Сен-Кантэн; Масквы — Зеленаград, Дзяржынскі, Дубна і інш. У Мінску ролю Г.-с. выконваюць Бараўляны, Самахвалавічы, Заслаўе, Лагойск і інш. IIіт . :
Города-спутннкн: Сб. ст. М., 1961. І А .І о д а .
ГОРАН, 1) адкрытая печ для плаўкі, пераплаўкі і награвання металаў. Адрозніваюць Г. сырадутныя, тыгельныя, крычньм, кавальскія, a таксама для выплаўкі свінцу з рудных каншнтратаў. С ы р а д у т н ы я Г. вядомы з 2-га тыс. да н.э. (Сірыя), на тэр. Беларусі — з 1-га тыс. да
н.э. Ужываліся для вырабу жалеза з балотнай руды. Гэта былі глінабітныя збудаванні шахтавага тыпу (домніцы) або каменныя печы, y якіх скуранымі мяхамі напампоўвалася непадагрэтае («сырое») паветра (адсюль назва). Палівам служыў драўняны вугаль, флюсам — вапна. Награваннем руда даводзілася да цестападобнага стану, угваралася запечаная порыстая маса з шлакавымі і інш. ўключэннямі (крыца), з якой кавалі (а не адлівалі) прылады працы, прадметы ўжытку, зброю і г.д. Т ы г е л ь н ы я Г. — печы для плаўкі, варкі або награвання металаў, шкла і інш. y пасудзінах з тугаплаўкіх або вогнетрывалых матэрыялаў (тыглях). Вядомы з часоў бронзавага веку (у краінах Стараж. Усходу), пашырыліся ў Еўропе ў 18 ст. (у пач. 20 ст. заменены алектраплавільнымі печамі). На тэр. Беларусі выкарыстоўвапіся з 7—6 ст. да н.э. для выплаўкі бронзы, волава і інш. Уяўлялі сабой гліняныя пасудзіны, звужаныя ў бок донца і расшыраныя ў верхняй частцы. К р ы ч н ы я Г. прызначаліся для перапрацоўкі чыгуну ў
прадзіманнем паветра мяхамі з нажным, ручным, пазней механічным (вадзяным і інш.) прыводам. Партатыўны кавальскі Г. — метал. столік з агнішчам і вентылятарам. Г. y сучасным значэнні — прамысл. печ са сталі, выкладзеная знутры цэглай, з адтулінамі (фурмамі) y бакавых сценках для падачы паветра. Прадукты згарання выдаляюцца праз адкрыты верх або выцяжную трубу. Паліва — драўняны вугаль, кокс, нафта, газ. 2) Ніжняя частка шахтавых печаў (ватэрж акет най печы, вагранкі, доменнай печы ), дзе адбываецца гарэнне паліва, плавіцца і назапашваецца перад выпускам метал. 3) Печ для абпальвання ганчарных вырабаў (гл. Ганчарны горан). 4) Вогнішча на плыце для прыгатавання ежы. Насціл на бярвёнах або скрынку (клетку) рабілі з дошак і засыпалі пяском, на якім распальвалі вогнішча. Часам пясок насыпалі на дзёран, укладзены травой уніз. У.М .Сацута.
ГОРАЎ Канстанцін Васілевіч (25.9.1904, в. Лінёва Ніжагародскай вобл., Расія — 26.7.1988), бел. вучоны ў галіне метала-
ГОРАЦКА
357
таллнзацнм. Мн., 1973; Фазовые равновесня в сплавах Fe—Cu й Fe—С—Сг (разам з ЛАШаўчуком) / / Весці АН БССР. Сер. фізіка-тэхн. навук. 1976. № 2.
ГОРАЎТВАРЭННЕ, a р a г е н е з, сукупнасць рэльефаўтваральных працэсаў, y выніку якіх узнікаюць горныя ўзняцці зямной паверхні. Выклікаецца тэктанічнымі рухамі пад уплывам эндагенных (унутраных) сіл Зямлі. Абумоўлена энергіяй, што выдзяляецца ў працэсе развіцця ўнутрызямных рэчываў пры ўплыве сілы цяжару і сіл, якія ўзнікаюць пры вярчэнні Зямлі. Г. можа быць тэктанічным, вулканічным і складаным. Г. супрацьстаяць экзагенныя (знешнія) працэсы. Сучасныя горы — вынік працяглага сумеснага дзеяння эндагенных і экзагенных з ’яў з чаргаваннем перавагі ўзыходных працэсаў над дэнудацыяй. Гіпотэзы Г. розныя. Найноўшыя звязваюць з рухамі буйных літасферных пліт Зямлі. 3 працэсамі Г. звязана ўзнікненне пэўных карысных выкапняў. Л.А. Саламонаў.
Старадаўні кавальскі горан.
знаўства. Акад. АН Беларусі (1938). Засл. дз. нав. і тэхн. БС С Р (1968). Скончыў Маскоўскі ін-т каляровых металаў і золата (1930). У 1938— 47 прэзідэнт АН Беларусі, y 1947— 49 дырэктар Фізіка-тэхн. ін-та, y 1969— 73 віцэ-прэзідэнт, в.а. акадэміка-сакратара Аддз. фізіка-тэхн. навук АН Беларусі. Навук. працы па структурных ператварэннях металаў і сплаваў. Даследаваў уолыў легіравальных элементаў і мадыфікавальных дамешак на працэс крышталізацыі і ўласцівасці высокатрывалага чыгуну, уплыў алюмінію, тытану, малібдэну, вальфраму і ванадыю на фазавы састаў, структуру і ўласцівасці гарачатрывалых сплаваў. Дзярж. прэмія Беларусі 1978. Тв:. Кянетнка н механнзм разупрочнення некоторых стареюшнх сплавов (разам з РЛ.Тафпенец) / / Кчнетнка н механнзм крнс-
Схема прамысловага кавальскага горна: 1 — трубаправод ад вентылятара; 2 — фурма; 3 — выцяхсная труба э каўпаком; 4 — каробка горна. крыцу. З’явіліся ў 14 ст. адначасова з развіццём вытв-сці чыгуну, існавалі да пач. 19 ст. К а в а л ь с к і я Г. служылі для нагрэву металаў перад каваннем, загартоўкай, кавальскай зваркай (гл. Кавальства). Прамавугольны ў плане апечак рабілі з дрэва, муравалі з камянёў ці цэглы і запаўнялі глінай. Часам над ім мацавалі бляшаны або драўляны каптур для выхаду дыму. Інтэнсіўнасць гарэння (драўнянага вугалю, коксу) забяспечвалася
Горацка-Мсціслаўская ў івышаная раўніна
ГОРАЦКАЕ ПАТРЬІЯТЬІЧНАЕ ПАДП ОЛ ЛЕ ў В я л і к у ю Айчынн y ю в a й н у. Дзейнічала з вер. 1941 да ліст. 1942 y г. Горкі і Горацкім р-не Магілёўскай вобл. Існавала 12 груп (78 чал.): гарадская (кіраўнік П.Х.Кажура), на льнозаводзе (П.Н.Савінаў), цагельным з-дзе (АЛ.Трэмба), y Горацкай МТС (С.І.Вараб’ёў), y вёсках Альхоўка (В.В.Быкаў), Добрая (Д.Ф.Вайстрова), Палёнка (Ф .М .Дзям’янаў), Тудараўка (Б.А.Шыманоўскі, з сак. 1942 В.В.Агаджанян)і інш. П адполы ш ы кі вялі паліт. работу сярод насельніцтва, займаліся зборам разведданых, зброі для партызан, праводзілі дыверсіі на хлебазаводзе, электрастанцыі і інш. Фашысты арыштавалі амаль усіх падполыігчыкаў, 54 з іх загубілі. У Горках на магіле падпольшчыкаў помнік, y в. Тудараўка — стэла. ГОРАЦКА-МСЦІСЛАЎСКАЯ ЎЗВЬІШАНАЯ РАЎНІНА, y Горацкім, Мсціслаўскім р-нах Магілёўскай вобл. і паўд. ч. Дубровенскага р-на Віцебскай вобл.
358
ГОРАЦКАЯ
Займае найб. высокую ч. Аршанска-Магілёўскай раўніны. Абмяжоўваецца далінай р. Сож і яе прытокам р. Проня. Уваходзіць ва Усх.-Бел. (Прыдняпроўскую) фіз.-геагр. правінцыю. Найб. выш. 239 м. Аснову тэктанічнай будовы складае Аршанская ўпадзіна, запоўненая магутнымі адклааамі дэвонскіх і мелавых глін і вапнякоў. Асадкі антрапагену прадстаўлены невял. магутнасці марэнай сожскага ўзросту. Асабдівасць геал. будовы — пашырэнне лёсавых і лёсападобных карбанатных суглінкаў і супескаў магутнасцю да 10 м, якія займаюць водападзелы рэк і ствараюць плоскахвалістую платопадобную паверхню раўніны з суфазійнымі западзінамі. Схілы рачных далін парэзаны ярамі і лагчынамі глыб. да 20—30 м. На дне некат. з іх цякуць пастаянныя ручаі. Глебы ўрадлівыя, дзярнова-палева-падзолістыя, часам дзярнова-карбанатныя з наяўнасцю гумусу ў ворным слоі да 2,5%. Частка глеб моцна эрадзіравана. Пад ворывам 60%, прыроднай расліннасцю (рэшткі ялова-дубовых лясоў і лугава-балотная) 10% тэрыторыі.
сожскага зледзянення ў антрапагенным перыядзе. Падзяляе максімальную (слаўгарадскую) і постмаксімальную (магілёўскую) стадыі. Адбыўся 120— 110 тыс. г. назад. Магутнасць адкладаў Г.і. 2— 5 м (у некат. месцах 20— 25 м). Найчасцей трапляюцца азёрна-алювіяльныя ўтварэнні, складзеныя з супескаў і суглінкаў, радзей балотныя адклады (торф, гіціі). У час Г.і. на тэр. Беларусі аднавілася лясная расліннасць. ГОРАЦКІ ПАВЕТ адм.-тэр. адзінка ў Беларусі ў 1861—-1924. Ц энтр — г. Горкі. Утвораны ў 1861 y Магілёўскай губ. з частак Аршанскага і скасаванага Копыскага паветаў. Пл. 2487 кв. вёрст, нас. каля 80 тыс. чал. (2-я пал. 19 ст.). У канцы 19 ст. ўключаў 12 валасцей: Баеўскую, Гарадзішчанскую, Горацкую, Дубровенскую, Любінідкую, Маслакоўскую, Нічыпаравідкую, Пугляеўскую, Раманаўскую (з кастр. 1918 Ленінская), Саўскую, Святошыцкую, Хаўбнянскую. 3 26.4.1919 y Гомельскай губ. РСФСР.
В.П.Якуш ка.
ГОРАЦКАЯ СУКОННАЯ МАНУФАК^ТУРА. Дзейнічала ў 1795— 1820 y мяст. Горкі (цяпер г. Горкі Магілёўскай вобл.). У 1809— 17 мела 3 станкі. У 1795 працавала болын за 50 чал., y 1819 — 41 чал. У 1814 выраблена 5 тыс. аршынаў сукна, 710 аршынаў байкі. ГОРАЦКІ ПСТОРЫКА-ЭТНАГРАФ ІЧ Н Ы МУЗЕЙ. Адкрыты ў 1988 y г. Горкі Магілёўскай вобл. Mae 8 экспазіц. залаў (пл. экспазіцыі 484 м2), каля 4,4 тыс. экспанатаў асн. фовду (1997). Аддзелы: археалагічны, гісторыі краю дасав. перыяду, сав. перыяду, Вял. Айч. вайны, этнаграфічны, мастацкі. Сярод экспанатаў стараж. кераміка, прылады працы, жаночыя ўпрыгожанні з археал. помнікаў Горацкага і суседніх раёнаў, карта сял. хваляванняў 1655, матэрыялы пра Горацкі маёнтак, Горы-Горацкія земляробчую школу і інстытут. Шматлікія крыніцы і ўспаміны расказваюць пра падзеі ў Горках y час паўстання 1863— 64, пра старшыню першага рэўкома на Чукотцы М.С.Мандрыкава, лёсы землякоў, якія ў час калектывізацыі былі беспадстаўна рэпрэсіраваны. У экспазіцыі, прысвечанай Вял. Айч. вайне, матэрыялы пра дзейнасць Горадкага патрыятычнага падполля, воінаў-землякоў — Герояў Сав. Саюза, пра баявьм дзеянні на тэр. раёна польск. дывізіі імя Т.Касцюшкі, лётчыкаў з авіяэскадрыллі *Нармандыя—Нёман» і інш. У аддзеле этнаграфіі экспануюцца землеапрацоўчыя прылады, адзенне 2-й пал. 19 — пач. 20 ст., вырабы ткацтва, ганчарства і інш. рамёстваў. Мастацкі аддзел аформлены як карцінная галерэя твораў землякоў-жывапісцаў. Філіялы музея працуюць y вёсках Аўсянка, Копцеўка, Леніна і Маслякі. У.М.Ліўшыц. ГОРАЦКІ ІНТЭРСТАДЫ ЯЛ, міжстадыял, час невял. пацяплення клімату і значнага скарачэння плошчы ледавікоў паміж дзвюма стадыямі на працягу
27.7.1922 большая частка павета перададзена Смаленскай губ. 3 сак. 1924 Г.п. y складзе БССР. 17.7.1924 скасаваны, б. ч. яго тэр. ўключана ў Аршанскую акругу, y складзе якой утвораны Горацкі раён.
В.Л.Насевіч.
ГОРАЦКІ PAÊH, на П нУ Магілёўскай вобл. Утвораны 17.7.1924. Пл. 1,3 тыс. км2. Нас. 27,7 тыс. чал. (1996). Сярэд-
няя шчыльнасць 23 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Горкі. 173 сельскія населеныя пункты. 12 сельсаветаў: Аўсянкаўскі, Будскі, Горацкі, Горскі, Добраўскі, Копцеўскі, Ленінскі, Маслакоўскі, Паршьшскі, Рудкаўшчынскі, Рэкценскі, Саўскі. Паверхня раёна пласкахвалістая, парэзаная рачнымі далінамі і ярамі. Каля 2/з тэр. занята Аршанска-М агіяёўскай раўнінай, на ПнУ — частка Смаленскага ўзвышша. Пераважаюць выш. 190—200 м, найвыш. пункт 231,4 м (каля в. Майсеева). Карысныя выкапні: торф, пяскі, гліны. Сярэдняя т-ра студз. -8,2 °С, ліп. 17,8 °С. Ападкаў 640 мм за год. Вегетацыйны перыяд 183 сут. Рэкі: Проня з прытокамі Парасіца, Быстрая, Вербаўка, Галыша; Бася з прытокамі Паўна і Галубіна; РаМясцвянка, Лебядзёўка, Дняпрэц, Мярэя. Пашыраны дзярнова-падзолістыя і дзярнова-падзолістыя забалочаныя глебы. Пад лесам 17,9% тэр. раёна (на Пн вял. масіў Горацкая лясная дача); пераважаюць яловыя, хваёвыя, бярозавыя і асінавыя лясы. Пад балотамі 4,1% тэрыторыі.
Агульная плошча с.-г. угоддзяў 81,6 тыс. га, з іх асушаных 18,8 тыс. га. На 1.1.1996 y раёне 12 калгасаў, 7 саўгасаў, племзавод «Леніна», элеватар (каля в. Нівішча), міжгаспадарчае прадпрыемства «Дняпрэц». Асн. галіны сельскай гаспадаркі — малочна-мясная жывёлаГадоўля, ільнаводства. Вырошчваюць збожжавыя і кармавыя культуры, бульбу. Прадпрыемствы харч. (масласыраробнай), лёгкай (перапрацоўка льносыравіны) прам-сці; вытв-сць буд. матэрыялаў. Па тэр. раёна праходзіць чыг. Орша— Крычаў, аўтадарогі з г. Горкі на Оршу, Магілёў, Мсціслаў. На тэр. раёна знаходзідца Беларуская сельскагаспадарчая акадэмія і пед. вучылішча (в. Леніна). У раёне 12 сярэдніх, 6 базавых і 10 пач. школ, 2 муз. школы, 16 дашкольных устаноў, 25 клубаў, 27 б-к, 6 бальнід, 21 фельч.-ак. пункт. Помнікі архітэктуры — рэшткі касцёла (пач. 19 ст.) і сядзіба (канца 19 ст.) y в. Расна. MeMap. комплекс і музей савецка-польскай баявой садружнасці ў в. Леніна. Выдаецца газ. «Ленінскі шлях». ГОРАЧЫ, лекавыя сродкі, якія маюць горкія рэчывы. Яны стымулююць апетыт і паляпшаюць страваванне. Дзеянне Г. заключаецца ў рэфлектарным узмацненні выдзялення страўнікавага соку ў выніку раздражнення канцоў смакавых нерваў поласці рота. Да Г. адносяцца прэпараты, прыгатаваньм з адной (палын горкі, гарьічка, дзьмухавец, цвінтарэй, трыліснік) ці некалькіх лек. раслін (настойка горкая, чай апетытны). Г. бывае ў выглядзе адвараў, настояў, экстрактаў, настоек. ГОРБ y ч а л а в е к а , вынік паталаг. змены крывізны пазваночніка, выкліканай разбурэннем цел пазванкоў туберкулёзным працэсам, іх спаданнем, парушэннем суадносін паміж пазванкамі, зрушэннем назад асцістых адросткаў і дужак разбураных цел. Перыяд ад занесенай y пазванкі інфекцыі да з ’яўлення Г. ў хворых, якія не лечацца, залежыць ад узросту (ва ўзросце 3 гадоў Г. з’яўляецца праз 3—6 месяцаў, пасля 5 га-
доў — праз 8— 12 месяцаў), стану здароўя, месца лакалізацыі пашкоджання (у шыйным і паяснічным аддзелах Г. выяўляецца пазней і пры значных разбурэннях, y грудным — раней і хутка павялічваецца). У дарослых пераважна краявое пашкоджанне цел пазванкоў і Г. не ўтвараецца нават пры пашкоджанні значнай іх колькасці. У дзяцей пры туберкулёзным пандыліде частка пазванкоў, што знаходзяцца вышэй над разбуранымі, нахіляецца ўперад, заднія часткі разбураных цел выгінаюцца назад і ўтвараюць Г. Яго форма і памер залежаць ад ступені пашкоджання пазваночніка (пры частковым разбурэнні цел пазванкоў Г. мае дугападобную форму), лакалізацыі пашкоджання (верхнегрудны адцзел — месца самых вял. дэфармацый, y сярэднегрудным аддзеле форма Г. найчасцей востравугольная, y паяснічным не бывае вял. Г.). Лячэнне туберкулёзнага спандыліту антыбактэрыяльнае і артапедьмнае. І.У.Руцкі. ГОРБАЧ Усевалад Іванавіч (3.9.1921, Кіеў — 25.3.1981), бел. філосаф, гісторык. Д-р філас. н. (1968), праф. (1969). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1950). Працаваў настаўнікам. У 1953—66 y AH Беларусі: вучоны сакратар Ін-та філасофіі і права, вучоны сакратар Прэзідыума АН БССР Аддзялення грамадскіх навук, з 1966 заг. кафедры філасофіі. Даследаваў пытанні марксісцка-ленінскай філасофіі, праблемы матэрыяліст. дыялектыкі і метадалогіі навук. пазнання. Тв:. Закон адзінства і барацьбы процілегласцей. Мн., 1960; 0 вндах протнворечнй. Мн., 1964; Проблемы дналектнческлх протнворечнй. М., 1972; Основы првродопользовання. Мн., 1980 (у сааўт.). М. М. Смальянінаў.
ГОРВАЛЬ, вёска ў Глыбаўскім с /с Рэчыцкага р-на Гомельскай вобл. За 25 км ад горада і чыг. ст. Рэчыца, 75 км ад Гомеля. 240 ж., 130 двароў (1997). Паводле археал. звестак, паселішча ў Г. існавала ў 12— 13 ст. Паводле пісьмовых крыніц вядома з 1503 як мястэчка. У розныя часы належала Манівідам, Сангушкам, Віленскаму капітулу, Халадоўскім, дзярж. ўласнасць. У 1535 спалена рус. войскамі, y 1654 — укр. казакамі І.Н.Залатарэнкі. У 16— 18 ст. існаваў Горвальскі замак. 3 1565 y Рэчыцкім пав. Мінскага ваяв. 3 1793 y Рас. імперыі, з 1861 цэнтр воласці Рэчыцкага пав. Мінскай губ. У 1892 — 2146 ж. У 1926—27 цэнтр Горвальскага раёна. У Вял. Айч. вайну ў ліп. 1943 ням.-фаш. захопнікі спалілі Г. і загубілі 93 яе жыхароў. 19.11.1943 партызаны разграмілі каля Г. гітлераўскую часць і ўірымлівалі вёску да падыходу Чырв. Арміі (гл. Горвальская аперацыя 1943). Пасля вайны адноўлена.
Клуб, б-ка, аптэка, аддз. сувязі. Брацкія магілы сав. воінаў і партызан, магіла ахвяр фашызму. На тэр. вёскі выяўлена стаянка эпохі неаліту, каля вёскі — гарадзішча мілаградскай і зарубінецкай культуры і эпохі Кіеўскай Русі. ГОРВАЛЬ, бальнеакліматычны курорт y Гомельскай вобл. За 20— 26 км ад гарадоў Рэчыца, Светлагорск і Жлобін, y сутоках рэк Бярэзіна і Дняпро. Плоіцча курортнай зоны каля 25 ю г , амаль 2/з яе пад лесам. Асн. лек. фактары — хла-
рыдна-натрыевыя мінер. воды (расолы) з высокім утрыманнем брому і ёду, спрыяльны, умерана-кантынентальны клімат. Лечаць хваробы нерв. сістэмы і інш. ГОРВАЛЬСКАЯ АПЕ р Ац Ы Я 1943, разгром партызанамі часцей ням.-фаш. арміі ў в. Горваль Рэчыцкага р-на Гомельскай вобл. 18 ліст. ў Вял. Айч. вайну. Праведзена партыз. брыгадамі «Жалязняк» (камандзір В.І.Шаруда), імя Панамарэнкі (І.І.Бандарэнка) і 108-м партыз. атрадам імя Катоўскага (М.А.Трусноў) y ходзе Гомельска-Рэчыцкай аперацыі 1943. Задача аперацыі — перакрыўшы дарогу з Рэчыцы на Горваль і Шацілкі, не прапусціць часці гітлераўцаў, якія адступалі ў напрамку Бабруйска. У ходзе аперацыі партызаны пад кіраўнідтвам камісара партыз. брыгады імя Панамарэнкі Я.Р.Садовага імклівай атакай уварваліся ў Горваль і разграмілі праціўніка, захапілі танкі, бронемашыны, артылерыю, 110 аўтамашын з боепрыпасамі, прадуктамі і абмундзіраваннем. Гітлераўцы неаднаразова спрабавалі захапіць Горваль, але партызаны моцна ўтрымлівалі свае пазіцыі на прадягу 5 сутак да падыходу часцей Чырв. Арміі. У гонар баявых дзеянняў партызан y Горвалі ў 1977 пастаўлены абеліск. ГОРВАЛЬСКІ 3ÀMAK. Існаваў y 16— 18 ст. Размяшчаўся каля в. Горваль Рэчьіцкага р-на Гомельскай вобл. У 16 ст. быў бастыённым, але меў і драўляныя ўмацаванні. Г.з. з ’яўляўся важным пунктам кантролю за пераправай цераз Бярэзіну і водным шляхам да Дняпра. У час вызваленчай вайны ўкраінскага і беларускага народаў 1648— 51 укр. казакі разбілі ў 1648 пад Горвалем войска стражніка ВКЛ Мірскага і авалодалі замкам. У ліст. 1654 казакі ўкр. гетмана І.Залатарэнкі бралі Г.з. штурмам, y выніку ён быў спалены. Пазней адноўлены, але ў час Паўн. вайны 1700— 21 канчаткова знішчаны. ГОРВАЛЬСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1926— 27. Утвораны 8.12.1926 y складзе Рэчыцкай акругі, з 9.6.1927 y Гомельскай акрузе. Пэнтр — мястэчка Горваль. Пл. 535 км , нас. 14 761 чал. (1925), 56 нас. пунктаў. Падзяляўся на 20 сельсаветаў. Скасаваны 4.8.1927, тэр. ўвайшла ў Рэчыцкі раён. ГОРДАН (Gordon) Рычард (н. 5.10.1929, г. Сіэтл, ЗШ А), касманаўт ЗІДА. Скончыў Вашынгтонскі ун-т (1951). 3 1963 y групе касманаўтаў PLA ÇA. 12— 15.9.1966 з Ч.Конрадам здзейсніў палёт на касм. караблі «Джэміні11» (двойчы выходзіў y адкрыты космас; агульны час 2 гадз 44 мін); 14— 24.11.1969 з Конрадам і к.Бінам здзейсніў палёт да Месяца я к пілот асн. блока касм. карабля «Апалон-12», на якім зрабіў 44 абароты вакол Месяца. Агульная працягласць палётаў 13,16 сут. ГОРДАН М .Ш РАМ (Gordon M.Shrum), П о р т ы д ж - М а ў н т ы н , вадасховішча на 3 Канады, на р. Піс-Рывер. Пл.
го рка
359
1680 км2, аб’ём 70,1 км3, даўж. 360 км. Створана ў 1968. Выкарыстоўваецца ў мэтах энергетыкі, суднаходства, барацьбы з паводкамі. ГОРДЗІЕЎ ВЎЗЕЛ, гл. ў арт. Гордзій. ГОРДЗІЙ, легендарны заснавальнік Фрыгійскага царства, бацька Мідаса. Паводле легенды, аракул параіў фрыгійцам абраць царом таго, хто будзе першы ехаць на калёсах да храма Зеўса. Гэта быў Г. Стаўшы царом, Г. пабудаваў г. Гордзіян, свае калёсы ён прынёс y дар Зеўсу, паставіў іх y храме і заблытаным вузлом прывязаў ярмо да дышля калёс. Лічылі, што той, хто развяжа вузел, будзе валодаць усёй Азіяй. У 334 да н.э. Гордзіян наведаў Аляксандр Македонскі і паспрабаваў развязаць вузел, але не змог і рассек яго мячом (адсюль выраз «рассекчы гордзіеў вузел» — хуткае і смелае вырашэнне заблытанага і складанага пытання). ГО РДЗІЯН (грэч. Gordion, Gordieion), старажытная сталіца фрыгійцаў (8— 5 ст. да н.э.), на правым беразе р. Сакар’я, каля в. Пебі (Турцыя). Засн. легендарным стваральнікам Фрыгійскага царства Гордзіем. У выніку раскопак выяўлены рэшткі абарончых сцен з каменю і сырцовай цэглы, жытлы, могільнік з багатымі пахаваннямі, якія нагадваюць стараж. пахаванні скіфаў. У 7 ст. да н.э. Г. моцна пашкоджаны кімерыйцамі. ГО РД Ы М ЕР (Gordimer) Надзін (н. 20.11.1923, г. Спрынгс, ПАР), пісьменніца Паўд.-Афр. Рэспублікі. Піша на англ. мове. У зб-ках апавяданняў «Тварам да твару» (1949), «Ліслівы голас змея» (1952), «Напэўна ў панядзелак» (1976), «Абдымкі салдата» (1980), вострапаліт. аповесці «Недзе зусім побач» (1984), раманах «Ілжывыя дні» (1953), «Зямля чужынцаў» (1958), «Магчымасць кахаць» (1963), «Ганаровы госць» (1970), «Гісторьм майго сына» (1990) і інш. адлюстроўвае розныя бакі сучаснага жьвдця краіны; сац. і расавую дыскрымінацыю, каханне, адносіны паміж людзьмі. Яе творам уласцівы тонкі псіхалагізм, лірычнасць, сувязь з фалькл. традьшыяй афр. прозы. Нобелеўская прэмія 1991. Тв.\ Рус. пер. — Рассказы. М., 1971; Дом Мнкаламу: Рассказы. М., 1982; Нзбранное. М., 1989.
ГОРКА, вёска ў Раготнаўскім с/с Дзятлаўскага р-на Гродзенскай вобл. Цэнтр калгаса. За 24 км ад г.п. Дзятлава, 144 км ад г. Гродна, 20 км ад чыг. ст. Наваельня. 285 ж., 107 двароў (1996). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — Георгіеўская царква (канец 19 — пач. 20 ст.). ГОРКА САРТАВАЛЬНАЯ, збудаванне на чыгуначных станцыях для сартавання вагонаў пры фарміраванні і расфарміраванні саставаў цягнікоў. Гэта земляны пакаты насып (найб. вышыня звычайна ЗД— 4,5 м) з сістэмай чыг. пуцей і ком-
360
ГОРКАЎСКАЕ
каўскага р-на. Знойдзена шмат крамянёвых вырабаў, сярод якіх прылады працы, палявання, нуклеусы, трапецыі.
плексам прыстасаванняў і прылад для аўтам. пераюпочэння стрэлак, запавольвання руху вагонаў, сувязі, блакіроўкі, сігналізацыі.
Л іт :. К о п ы т н н В.Ф. Мезолнтнческое поселенне Горкм в Посожье / / Краткне сообіцення Нн-та археологнн AH СССР. М., 1979. Вып. 157.
Прадукцыйнасць механізаваных Г.с. да 5 тыс. вагонаў y суткі, вял. аўгаматызаваных — да 10 тыс. і болей. Чыг. састаў, які трэба расфарміраваць, падаюць лакаматывам на верхнюю ч. горкі і расчапляюць на асобныя вагоны або групы. Ад уласнай сілы цяжару яны скочваюцца ўніз на патрэбную каляю. Працэсам кіруе аператар з дапамогай сістэмы горачнай аўтам. цэнтралізацыі. Для запавольвання руху вагонаў выкарыстоўваюць тармазныя пазіцыі.
ГОРКІ, возера ў Калінкавіцкім р-не Гомельскай вобл., y бас. р. Прыпяць, за 16 км на ПдУ ад г. Калінкавічы. Пл. 0,34 км2, даўж. 1,75 км, найб. шыр. 250 м, даўж. берагавой лініі 5,1 км. Схілы катлавіны выш. да 12 м, на ПнУ да 4 м, пад хмызняком, на ІІд разараныя. Берагі пераважна забалочаныя, месцамі супадаюць са схіламі. Злучана ручаём з воз. Пясчанка. ГОРКІ, горад, цэнтр Горацкага р-на Магілёўскай вобл., на р. Проня, пры ўпадзенні ў яе р. Парасіца. Вузел аўтадарог на Оршу, Магілёў, Чавусы, Мсціслаў, Смаленск. За 86 км ад Магілёва, 3 км ад чыг. ст. Пагодзіна на лініі Орша— Крычаў. 32,8 тыс. ж. (1997).
На Беларускай чыгунцы Г.с. пабудаваны на станцыях y Мінску, Брэсце, Гомелі, Баранавічах, Жлобіне, Оршы і інш. ГОРКАЎСКАЕ ВАДАСХОВІШЧА, на р. Волга, y Ніжагародскай, Іванаўскай, Кастрамской і Яраслаўскай абласцях
горад. 3 1717 належалі кн. А.Д.Меншыкаву, графам М.А.Патоцкаму, Я.М.Салагубу. 3 1772 y Рас. імперыі; мястэчка ў Аршанскай правінцыі, з 1777 — Аршанскага, потым Копыскага пав. Магілёўскай губ. У 1780 y Г. 992 ж. У 1795 — 1820 дзейнічала Горацкая суконная мануфактура, двойчы ў год праходзілі кірмашы. У 1829 Г. канфіскаваны ў царскую казну. 3 1840 працавала Горы-Горацкая земляробчая школа, y 1848—64 Горы-Горацкі земляробчы інстытут. 3 чэрв. 1861 Г. — горад, цэнтр Горацкага павета. У 1867 зацверджаны герб: y залатым полі 3 чорныя горкі, з якіх вырастаюць зялёныя каласы. У 1879—80 дзейнічаў Горы-Горацкі народніцкі гурток. У 1897 — 6737 ж. Да сак. 1924 y Гомельскай губ. РСФСР. 3 17.7.1924 цэнтр Горацкага раёна БССР. У 1939 y Г. 22,5 тыс. ж. У Вял. Айч. вайну з 12.7.1941 акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі ў Г. і раёне 2530 чал. Дзейнічала Горацкае патрыятычнае падпоме. Вызвалены 26.6.1944 y ходзе М агілёўскай аперацыі 1944. У 1970 — 22,1 тыс. ж. Прадпрьіемствы буд. матэрыялаў, харч., мясц. прам-сці. Беларуская сельскагаспадарчая акадэмія. Помнік архітэктуры — царква Ушэсця (19 ст.). Брацкая магіла падпольшчыкаў і ахвяр фашызму, брацкая магіла сав. воінаў, магіла ахвяр фашызму, магіла сав. ваеннапалонных. У.М.Ліўшыц. ГОРКІ, вёска ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 13 км на У ад Лепеля, 123 км ад Віцебска, 3 км ад чыг. ст. Заслонава. 295 ж., 100 двароў (1996). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі.
Схема горкі сартавальнай: a — план, 6 — разрэз; 1 — парк прыбывдя; 2 — падымальная частха горкі; 3 — скорасны нахіл; 4 — тармазны нахіл; 5 — нахіл стрэлачнай зоны; 6 — падгорачны парк.
Расіі. Утворана плацінай Горкаўскай ГЭС. Запоўнена ў 1955— 57. Пл. 1590 км2, аб’ём 8,71 к м , даўж. 427 км, найб. шыр. 14 км, глыб. да 22 м. Буйныя залівы па далінах рэк Кастрама, Унжа, Немда і інш. На берагах Г.в. гарады Кастрама, Плёс, Кінешма, Юр’евец.
Паводле дакумент. крыніц вядома з 1544 як сяло, з 17 ст. — цэнтр Горы-Горацкага маёнтка. У 17— 19 ст. называліся Г о р ы -Г о р к і. 3 1584 належалі Сапегам. У 1619 атрымалі самакіраванне. У 1-й пал. 17 ст. згадваюцца як
ГОРКАЎСКАЯ ПАРОДА к о з малочнага кірунку. Вьшедзена ў Ніжагародскай вобл. працяглым адборам мясц. коз па малочнай прадукцыйнасці. Гадуюць y Расіі, на Беларусі — аматары. Паводле целаскладу падобныя да коз з а а Жывая маса казлоў 50—60 (да 75 кг), матак 38—42 (да 50 кг). Масць пераважна белая. Воўна кароткая, восцевая, з пуховым падшэрсткам. Настрыг воўны 250 г. Сярэдняя малочнасць 500—600 кг, найб. 1200 кг. Лактацыя да 11 месяцаў. Тлустасць малака 4,5—5%. Пладавітасць 150— 170%. Шкуру выкарыстоўваюць на скураныя вырабы. н ен скай пароды .
ГОРКАЯ СОЛЬ, тое, што эпсаміт. ГОРКІ, дзве стаянкі позняга мезаліту (6— 5 тыс. да н.э.) каля в. Горкі Чэры-
Горкі. Фрагмент забудовы вуліцы Ціміразева.
ГОРКІ Максім (сапр. П е ш к a ў Аляксей Максімавіч; 28.3.1868, г. Ніжні Ноўгарад, Расія — 18.6.1936), рускі пісьменнік і грамадскі дзеяч. Ганаровы акадэмік АН БССР (1932). 3 1878 працаваў служкай, грузчыкам, пекарам, дворнікам і інш. 3 1884 жыў y Казані, удзельнічаў y нелегальных народніцкіх гуртках. У 1888— 89 і 1891—92 вандраваў па Расіі. За ўдзел y арганізацыі падп. друкарні ў 1901 высланы з Ніжняга Ноўгарада. Удзельнічаў y Снежаньскім узбр. паўстанні 1905. У 1906 выехаў y Амерыку, потым — y Італію, жыў на в-ве Капры (1906— 13). У 1913 вярнуўся ў Расію. Узначальваў выд-ва «Всемнрная лнтература» (1918— 24). У 1924— 31 жыў y Сарэнта (Італія). 3 1931 y СССР. Засн. шэраг часопісаў, кніжных серый, y т.л. «Жыццё выдатных людзей», «Бібліятэка паэта» і інш. Ініцыятар 1-га з ’езда (1934) і 1-ы старшыня Саіоза сав. пісьменнікаў. Зрабіў вял. ўплыў на фарміраванне ідэйна-эстэт. прынцыпаў сав. л-ры. У друку ўпершыню выступіў з апавяданнем «Макар Чудра» (1892). У яго ранняй творчасці спалучаліся рамантызм і рэалізм. У алегарычных творах («Песня пра Сокала», 1895, «Песня пра буравесніка», 1901) адлюстраваліся погляды Г. на рэвалюцыю. Шырокі рэзананс меў зб. «Нарысы і апавяданні» (т. 1— 3, 1898— 99 ) . У рэаліст. творах (раманы «Фама Гардзееў», 1899; «Трое», 1900—01, і інш.) паказаў Расію напярэдадні 20 ст. У драме «Мяшчане» (паст. 1902), п ’есах «На дне» (1902), «Дачнікі» (1904), «Дзеці сонца» (1905), «Варвары»
i «Bopari» (1906) адлюстраваў перадрэвалюцыйныя працэсы ў рас. грамадстве. У рамане «Маці» (1907) спачувальна паказаў нарастанне рэв. руху ў Расіі. Аповесці «Лета» і «Гарадок Акураў» (1909), «Жыццё Мацвея Кажамякіна» (1910— 11) пра рус. сялянства і мяшчанства. Патрыятычнымі настроямі прасякнуты «Казкі пра Італію» (1911— 13), цыкл апавяданняў «Па Русі» (1912— 17). У публіцыстычнай кн. «Несвоечасовыя думкі» (асобнае выд. 1918) крытыкаваў узяты У.ІЛеніным курс на рэвалюцыю,
сцвярджаў пра яе дачаснасць і разбуральньм вынікі. Напісаў аўтабіягр. трылогію («Дзяцінства», 1913— 14; «У людзях», 1916; «Mae універсітэты», 1923), раман «Справа Артамонавых» (1925), п’есы «Ягор Булычоў і іншыя» (паст. 1932), «Дасцігаеў і іншьм» (1933), «Васа Жалязнова» (1936, 1-я рэд. 1910), y якіх зноў звярнуўся да паказу жьвдця Расіі да 1917. Аўтар літ. партрэтаў «Леў Талстой» (1919), «У.Г.Караленка» (1923), «Сяргей Ясенін» (1927) і інш. Алошні твор — няскончаны раман-эпапея «Жыццё Кліма Самгіна» (ч. 1— 3, 1927—31, ч. 4, 1937) y надзвычай згушчанай, насычанай форме адлюстраваў падзеі гіерадрэвалюцыйных дзесяцігоддзяў. Г. першы з рус. пісьменнікаў звярнуў увагу на бел. л-ру, даў высокую ацэнку творчасці Я.Купалы і Я.Коласа. Пераклаў на рус. мову верш Я.Купалы «А хто там ідзе», які назваў нацьмнальным гімнам беларусаў. Цікавіўся бел. фальклорам. 3 1896 y сваяцкіх адносінах з сям’ёй А.Я.Багдановіча. У 1929 y час вяртання на радзіму на ст. Негарэлае яго сустракалі Я.Купала, Ц.Гартны, А.Александровіч, y 1931 — К.Крапіва, П.Галавач і інш. На бел. мову творы Г. перакладалі Т.Гардзялкоўская, К.Чорны, М.Гарэцкі, Э.Самуйлёнак, П.Глебка, К.Крапіва, М.Лынькоў, А.Куляшоў, Я.Боыль, Э.Агняцвет, З.Астапенка, С.Баранавых, В.Вітка, Ю.Гаўрук, А.Зарыцкі, М.Лобан, М.Машара, Я.Скрыган, Т.Хадкевіч, У.Хадыка, А.Якімовіч. П ’есы Г. неаднаразова ставіліся і на сцэнах бел. т-раў. Т в .: Полн. собр. соч. T. 1—25. М., 1968— 76; Архнв А.М.Горького. T. 1— 14. М., 1939— 76; Бел. пер. — 36. твораў. Т. 5— 13, 16—20, 23—24. Мн., 1935—38 (т. 1—4, 14— 15, 21— 22 не выд.); Архіп і Лявонка. Вільня, 1910; Зброднік. Канавалаў, Чалкаш. Мн., 1930; Справа Артамонавых. Мн., 1941; Маці. Мн., 1941; Дзяцінства. Мн., 1949; У людзях. Мн., 1952; Mae універсітэты. Мн., 1953; Казкі. Мн., 1968.
Л іт .: Летопнсь жнзнн н творчества А.М.Горького. Вып. 1—4. М., 1958—60; Д е с н й ц к н й М.В. А.М.Горькнй: Очеркн жнзня н творчества. М., 1959; М н х а й ловскнй Б., Т а г е р Е. Творчество М.Горького. 3 нзд. М., 1969; Б о г д а н о в н ч А. Страннцы нз жнзнн Макснма Горького... Мн., 1965; Н в a ш н н В.В. М.Горьклй н белорусская лнтература начала XX в. Мн., 1956; Л а р ч а н к а М. Славянская супольнасць. Мн., 1963; Максім Горкі і Беларусь: 36. арт. і ўспамінаў. Мн., 1968. М .П .К е н ь к а .
ГОРКІ КАШТАН, гл. Конскі каштан. ГОРЛАЎКА, горад на Украіне, y Данецкай вобл. Засн. ў 1867. 345 тыс. ж. (1987). Чыг. вузел. Асн. галіны прамсці: кам.-вуг., маш.-буд. (вугальныя камбайны і інш.), хім. і коксахім., металургічная. Развіты харчасмакавая (мясная, малочная і інш.), лёгкая (трыкат., швейная і інш.), дрэваапр. прам-сць; вытв-сць буд. матэрыялаў. Ргутны камбінат. Пед. ін-т замежных моў. Гіст.рэв. і маст. музеі. ГОРЛЕНКА Соф’я Уладзіміраўна (н. 17.7.1924, г. Варонеж, Расія), бел. вучоны ў галіне фітапаталогіі, мікалогіі і аховы раслін. Д -р біял. н. (1975), праф. (1991). Скончыла Варонежскі ун-т (1947). У 1960— 96 y Цэнтр. бат. садзе Нац. АН Беларусі. Навук. працы па вывучэкні хвароб інтрадукаваных раслін, рэгуляцыі фітапаталагічнай сітуацыі ў штучных фітацэнозах, біятэхналагічных праблемах. Тв.: Указатель возбуднтелей болезней цветочно-декоратнвных растеннй. Вып. 7. Л., 1980 (разам з Г.А.Дзьякавай); Устойчнвость древесных мнтродуцентов к бнотачесюш факторам. Мн., 1988 (разам з А.І.Блінцовым, Н.А.Панько); Болезнн н вредателн клюквы крупноплодной. Мн., 1996 (разам з С.У.Бугам).
ГО РН (ад ням. Horn рог), медны духавы муз. інструмент без вентылей, з канічным каналам. Выкарыстоўваюць для падачы сігналаў y арміі. ГОРН (Cabo de Homos, Hoorn), мыс на в-ве Горн (архіпелаг Вогненная Зямля), самы паўд. пункт Паўд. Амерыкі (55°59’ паўд. ш. і 67°16’ зах. д.). Адкрыты ў 1616 галандцамі Я.Лемерам і В.Схаўтэнам. Уваходзіць y склад нац. парку Мыс Горн (Чылі). ГОРН (H om e, Hoorn, Homes) Філіл II дэ М а н м а р а н с і (Montmorency; 1524, Невель, каля г. Гент, Бельгія — 5.6Л568), граф, адзін з лідэраў антыісп. дваранскай апазіцыі ў пач. Нідэрландскай буржуазнай рэвалюцыі 16 ст. Чл. нідэрландскага Дзярж. савета (1561— 65), адмірал фландрскага флоту, штатгальтэр Гелдэрна і Зютфена. Разам з Вільгельмам I Аранскім і Я.Эгмантам выступаў супраць каралеўскага абсалютызму і інквізіцыі. У 1565, y знак пратэсту супраць закону аб ерэтыках, выйшаў з Дзярж. савета. Спадзеючыся на прымірэнне з Іспаніяй, прысягнуў y 1567 Філіпу II Іспанскаму, аднак пасля прыбыцця ў Нідэрланды герцага Ф.Альбы быў разам з Эгмантам арыштаваны, абвінавачаны ў змове і пакараны смерцю.
ГОРНАЕ
361
ГОРНА, к а н а л Г о р н а , рака ў Кармянскім р-не Гомельскай вобл., правы прыток р. Сож (бас. Дняпра). Даўж. 20 км. Пл. вадазбору 109 к м . Пачынаецца за 2 км на Пд ад в. Багданавічы. Ад вытоку на працягу 11,3 км рэчышча каналізаванае. г о р н а -а л т Ай с к , горад y Расіі, сталіца Рэспублікі Алтай, на р. Майма. Узнік y пач. 19 ст. (да 1932 наз. У л a л а, да 1948 А й р о т - Т у р а ) . 47,8 тыс. ж. (1992). Прам-сць: лёгкая (ткацкая, гардзінна-цюлевая, абутковая, швейная), мэблевая, харчовая; вытв-сць буд. матэрыялаў. Пед. ін-т. НДІ гісторыі, алтайскай мовы і літаратуры. Драм. т-р. Краязнаўчы музей. Каля Г.-А. — Чуйскі тракг. ГОРНАВЫРАТАВАЛЬНАЯ СПРАВА, галіна горнай справы, якая займаецца даследаваннямі, распрацоўкай тэхнікі і тэхналогіі, арганізацыяй работ па выратаванні людзей, ліквідацыі аварый y шахтах, рудніках і інш. горных прадпрыемствах. Найб. небяспечныя аварыі — падземныя выбухі, пажары, раптоўныя выкіды вугалю і руднічнага газу (гл. Горны ўдар), самаадвольнае абвальванне парод, прарывы ў горныя вырабаткі падземных вод і плывуноў. Г.с. займаюцца спец. горнавыратавальныя часці (ГВЧ), яна кантралюецца органамі горнага надзору. Дзеянні ГВЧ па выратаванні людзей і ліквідацыі аварый падпарадкаваны агульнаму плану ліквідацыі аварыі, распрацаваным на прадпрыемстве пры ўдзеле ГВЧ. ГВЧ ваенізаваны, іх першасная аператыўная адзінка — узвод (3—9 аддзяленняў звычайна па 7 чал.), які абслугоўвае групу блізка размепічаных шахтаў, руднікоў. ГВЧ аснашчаны спец. абсталяваннем (руднічнымі рэспіратарамі, вогнетушыцелямі, пенагенератарамі, парагазагенератарнымі ўстаноўкамі, сродкамі сувязі і інш.). Участкі, дзе ўзніх пажар, ізалююць перамычкамі; пры небяспецы выбуху вугальнага пьшу выкарыстоўваюць пылавыбуховую ахову (з інертнага пьшу, які ўзрываецца і перашкаджае пашырэнню выбуху). Горныя выпрацоўкі расчышчаюць ад парод і падземных плывуноў звычайнымі горнымі машынамі і механізмамі, спец. горнапраходчымі ўстаноўкамі і інш. Л іт :. С о б о л е в Г.Г. Горноспасательное дело. М., 1972. П .Я .А н т о н а ў .
ГОРНАЕ ЗАКАНАДАЎСТВА, сукупнасць прававых нормаў, якія рэгулююць грамадскія адносіны па выкарыстанні і ахове нетраў, рэгламентуюць правілы вядзення горных работ. У Рэспубліцы Беларусь Г.з. грунтуецца на выключнай дзярж. уласнасці на нетры. Асн. крьшідамі Г.з. з ’яўляюцца Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь, Кодэкс Рэспублікі Беларусь аб нетрах, якія замацоўваюць правы дзяржавы як уласніка нетраў і вырашаюць парадак аддачы нетраў y карыстанне. Нормы Г.з. і выдадзеныя на іх падставе падзаконныя нарматыўньм акты размяркоўваюць кампетэнцыю ў галіне рэгулявання горных адносін паміж суб’ектамі карыс-
362
ГОРНАЕ
крепн н нх развнтне. М., 1984; Справочннк по крепленню горных выработок. М., 1976. П .Я .А н т о н а ў .
тання, вырашэння спрэчак па пьгганнях карыстання нетрамі. Значная ч. нормаў Г.з. прысвечана пытанням геал. вывучэння нетраў, здабычы карысных выкапняў, правам і абавязкам карыстальнікаў, умовам аддачы нетраў y карыстанне шляхам горнага адводу і іх адабрання, ажыццяўлення горнага нагляду і геал. кантроль, юрыд. адказнасці за парушэнне правіл нетракарыстання. С .У . С к а р у л іс .
ГОРНАЕ МАЦАВАННЕ, ш а х т а в а е мацаванне, рудніковае мац a в a н н е, штучныя збудаванні для падтрымання даху і сценак горных вырабатак. Забяспечвае бяспечную работу людзей і надзейную эксплуатацыю шахтавых машьш і механізмаў. Падзяляецца на прызабойнае і для падрыхтоўчых вырабатак. Прызабойнае
Г.м. ўстанаўліваецца ў
ГОРНАЗДАБЫЎНАЯ ПРАМ Ы СЛОВАСЦЬ, г о р н а я прамыслов a с ц ь, комплекс галін нар. гаспадаркі, якія займаюцца разведкай і здабычай карысных выкапняў, a таксама іх першаснай перапрацоўкай і абагачэннем. Вылучаюць асн. групы: паліваздабыўныя, рудаздабыўныя прадпрыемствы, прам-сць неметал. выкапняў, мясц. будматэрыялаў, горнахім., гідрамінеральная. Г.п. узнікла ў далёкім мінулым, калі чалавек пачаў карыстацца неабходнымі яму выкапнямі. Яе хугкае развіццё звязана з прамысл. пераваротам канца 18 — пач. 19 ст., калі шматразова павялічыліся патрэбы ў высокакаларыйным паліве, разнастайнай металургічнай сыравіне, буд. матэрыялах геал. паходжання, падземных водах, мінер. солях і інш. выкапнях. Сучасная структура прадукцыі сусветнай Г.п. характарызуецца значнай перавагай y ёй (вартасным выражэнні) паліўнаэнергет. сыравіны — нафты, прыроднага га-
галіны Г.п.: паліваздабыўная, рудаэдабыўная, прам-сць неметал. выкапняў, мясц. будматэрыялаў, горнахім. і гідрамінеральная. На пач. 1996 было 370 прадпрыемстваў Г.п. (2,11% ад агульнай колькасці прамысл. прадпрыемстваў рэспублікі), на якіх працавала 24 457 чал. (2,08% ад занятых y прам-сці). Аб’ём кошту прадукцыі Г.п. склаў 4,2% ад агульнага па прам-сці Беларусі. Найбольшыя аб’яднанні і прадпрыемствы: «Беларуськалій», «Беларусьнафта», «Ваўкавыскцэментнашыфер», «Граніт», «Крычаўцэментнашыфер» і інш. А .А . Саламонаў.
ГОРНАЙ I ХІМ ІЧНАЙ ПРАМ Ы СЛОВАСЦІ БЕЛАРУСКІ НАВУКОВА ДАСЛЕДЧЫ I ПРАЕКТНА-КАНСТРУКТАРСКІ ІНСТЫТУТ, «Белг о р х і м п р а м » . Засн. ў 1971 y Мінску на базе Салігорскай н.-д. лабараторыі (з 1962). Да 1992 Бел. філіял усесаюзнага н.-д. і праектнага ін-та галургіі.
Да арт. Горназдабыўная прамысловасць. Горназдабыўны камбайн y шахце ВА «Беларуськалій».
Н.-д. работы вядуцца ў галіне здабычы і перапрацоўкі калійных руд, распрацоўкі аўтаматызаваных сістэм і сродкаў кіравання тэхнал. працэсамі, вытв-сці розных відаў прадукцыі з выкарыстаннем хім. працэсаў. Асн. кірункі дзейнасці: выкананне н.-д., праектных, канструктарскіх, разведвальных работ пры распрацоўцы праектна-каштарыснай дакументацыі па аб’ектах прамысл., жыллёва-грамадзянскага і інш. прызначэння. С .М .Л а ж э ч к а .
Горнас нацаванне: 1 — анкернае; 2 — жалезабетоннае; 3 — драўлянае; 4 — механізаванае (падгрымнага тыпу з 4-стоечнымі секцыямі). ачышчальнай вырабатцы (лаве) і перамяцгчаецца з прасоўваннем забою. Бывае індывідуальнае (кожную стойку ўстанаўліваюць і знімаюць незалежна ад іншых; y склад камплекта ўваходзяць спец. пасадачныя тумбы для кіравання горным ціскам) і механізаванае (гідрастойкі звязаны ў секцыі і перамяшчаюцда гідрадамкратамі, можа быць цалкам аўтаматызавана). Г.м. д л я п а д р ы х т о ў ч ы х в ы р а б а т а к бывае: драўлянае, металічнае, бетоннае, жалезабетоннае (маналітнае і зборнае); капітальнае і часовае; трапецападобнае, прамавугольнае, арачнае, кальцавое; жорсткае, падатлівае (з пастаянным або нарастаючым супраціўленнем), з падатлівымі і шарнірнымі элементамі, камбінаванае. Л іт :. Д о к у к н н А.В., К о р о в к н н Ю.А., Я к о в л е в Н.М. Механнзнрованные
зу, кам. вугалю. У апошнія дзесяцігоддзі развіш ё Г.п. звязана з пераважным пераходам да адкрытай распрацоўкі радовішчаў цвёрдых карысных выкапняў. Пашыраецца працэс выкарыстання ўсё больш беднай сыравіны, павелічэння аб’ёму перапрацоўваемай горнай масы, глыбінь горных работ і інш., якія патрабуюць удасканалення спосабаў здабычы і тэхналогіі перапрацоўкі сыравіны. Прагрэс Г.п. ў асноўным звязаны з далейшым развіццём традыц. метадаў здабычы і перапрацоўкі сыравіны, a таксама з укараненнем прынцыпова новых тэхнал. схем і тэхн. рашэнняў (стварэнне комплексаў па распрацоўцы жалеза-марганцавых канкрэцый на дне акіянаў, распрацоўкі адносна танных метадаў атрымання металаў з марской вады і інш.).
На Беларусі існуюць наступньш асн.
ГОРНАКРЫМСКАЯ КУЛЬТУРА, археалагічная культура эпохі мезаліту (8— 5 тыс. г. да н.э.) на тэр. Горнага Крыма (Украіна). Насельнідтва займалася паляваннем на высакародных аленяў, дзікоў і збіральнштвам, жыло ў пячорах, a таксама на высокіх пласкагор’ях. Для ранняга этапу Г.к. характэрны разцы, касцяньм вастрыі для стрэл і інш., y познім пераважалі крамянёвыя скрабкі, пласціны з рэтушшу, геаметрычныя мікраліты (трапецыі), гарпуны і дроцікі з косці і рогу. У пячорах выяўлены пахаванні — скурчаныя трупапалажэнні, пасыпаныя вохрай. А .В .І о ў . ГОРНАТЭХНГЧНАЯ РЭКУЛЬТЫВАцыя, комплекс горнатэхн. работ па аднаўленні прыроднага ландшафту, змененага ў выніку адкрытай распрацоўкі радовішчаў карысных выкапняў;
адзін з этапаў рэкультывацыі зямель. Задача Г.р. — падрыхтоўка парушаных зямель да правядзення мерапрыемстваў па аднаўленні ўрадлівасці, с.-г. і лесагаспадарчых работ, a таксама работ па асваенні вадаёмаў. Асн. аб’екты Г.р.: адвалы раскрыўных парод і выпрацаваныя плошчы кар’ераў. Г.р. ўключае: зняцце і складаванне ўрадлівага пласта глебы; распрацоўку і складанне парод раскрыўкі; наладжванне дрэнажнай седкі для папярэджання забалочвання; буд-ва дарог на адвалах; планіроўку паверхні адвалаў; зніжэнне і сплошчанне, тэрасаванне і стабілізацыю адкосаў; меліярац. мерапрыемствы (вапнаванне, гіпсаванне); стварэнне рэчышча і берагоў вадаёмаў; накрыванне паверхні ўрадлівым слоем глебы. ГОРНАХІМГЧНАЯ ПРАМЫСЛОВАСЦЬ, галіна горназдабыўной прамысловасці, якая займаецца здабычай, першаснай перапрацоўкай і абагачэннем сыравіны (фасфатных, серных, борных, мыш’яковых, барыевых і барытавых руд, прыродных сульфату натрыю, калійных солей, соды і кухоннай солі), a таксама атрыманнем брому, ёду і інш. рэчываў. Засн. на комплексным выкарыстанні сыравіны з мэтай павышэння эфектыўнасці вытв-сці, прадухілення забруджвання навакольнага асяроддзя адходамі і недапушчэння агульнага адмоўнага ўплыву сваіх працэсаў. Прадпрыемствы Г.п. пераважна з ’яўляюцца часткай адпаведных спецыялізаваных аб’яднанняў, што ўключаюць аб’екты здабычы, перапрацоўкі зыходнай сыравіны, атрымання спадарожных рэчываў і разнастайных матэрыялаў. У месцах развіцця Г.п. паявіліся цэлыя прамысл. комплексы, з гарадамі, якія іх абслугоўваюць. Узнікненне Г.п. як самаст. галіны вытв-сці звязана з неабходнасцю забеспячэння сельскай гаспадаркі мінер. ўгнаеннямі. У 1913 прамыслова развітыя краіны здабывалі каля 10 млн. т горнахім. сыравіны, з якой на самародную серу, флюарыты, бараты, бром, ёд і хромавую руду прыпадала каля 1,15 млн. т, астатняе — фасфатная сыравіна і калійныя солі. У 1980 y краінах з рыначнай эканомікай здабывалася 165 млн. т горнахім. сыравіны. Буйнейшыя здабытчыкі і краіны-экспарцёры — ЗША і Марока, буйнейшыя імпарцёры — дзяржавы Зах. Еўропы, Японія і Канада. У б. СССР здабыча фасфарытных (Ягор’еўскае і Вяцка-Камскае радовішчы) і апатыта-нефелінавых (на Кольскім п-ве) руд і іх перапрацоўка пачалася ў 1928—30-я г.; y 1980 здабыта 155 млн. т горнахім. сыравіны.
У Беларусі развіццё Г.п. пачалося з адкрьвдця ў 1949 Старобінскага радовішча калійных і каменнай солей (буйнейшае ў свеце). Н а базе іх здабычы і перапрацоўкі ўзнік г. Салігорск з ВА «Беларуськалій». А Л С алам он аў. ГОРНАЯ ВЫРАБАТКА, штучная поласць y зямной кары, утвораная ў выніку горных работ. Адрозніваюць Г.в. разведачньм (для пошуку і разведкі карысных выкапняў) і эксплуатацыйныя (для распрацоўкі радовішчаў); падземныя і адкрытыя.
Падземныя бываюць вертыкальныя (ш у р ф ы , ш а х т а в ы я с т в а л ы , гезенкі), гарызантальныя (ш т о л ь н і , ш т р э к і, квершлагі, орты), нахіленыя (брэмсбергі, скаты, нахілы, шурфы і інш.); ачышчальныя, дзе адбываецца выманне карысных выкапняў (л а в ы , камеры), і падрыхтоўчыя, y якіх рухаецца транспарт, устаноўлена вентыляцыйнае абсталяванне і інш. Да Г.в. адносяць і б у р а в ы я с в ід р а в ін ы . 3 адкрытых Г.в. найб. пашыраны капітальныя і разразныя т р а н ш э і , a таксама раскрыўныя і здабыўныя ўступы. П .Я .А н т о н а ў .
ГОРНАЯ В Я РШ Ы Н Я , найвышэйшая частка гары, горнага масіву ці хрыбта. Форма Г.в. можа быць піка-, платопадобная ці інш., што абумоўлена літалогіяй складаючых парод, тэктанічнай будовай, характарам дэнудацыйных працэсаў і г.д. Самыя высокія вяршыні зямнога шара — Джамалунгма (Эверэст) y Гімалаях (8848 м), Чагары (Годвін-Остэн, Дапсанг) y Каракаруме (8611 м), Канчэнджанга ў Гімалаях (8585 м). ГОРНАЯ КРАІНА, вялізны ўчастак зямной паверхні с рэзкімі ваганнямі вышынь, значна (на сотні, тысячы метраў) падняты над навакольнымі раўнінамі. Фарміруецца звычайна ў выніку адзінага этапу тэктанічнага развідця, якое суправаджаецца перавагай узыходных рухаў. Часам выцягнута на некалькі тысяч км, складаецца з шэрагу ланцугоў і хрыбтоў, падзеленых міжгорнымі ўпадзінамі і рачнымі далінамі. Гл. таксама Горная сістэма. ГОРНАЯ СПРАВА, галіна навукі і тэхнікі, звязаная з дабычай з нетраў зямлі карысных выкапняў. Пошук радовішчаў, вызначэнне колькасці, якасці і ўмоў залягання выкапняў робіцца пры правядзенні геолагаразведачных работ (уюпочаюць геал. здымку, пошукавыя работы, папярэднюю, дэталёвую, эксплуатацыйную разведку і інш.). Цвёрдьм карысныя выкапні здабываюць адкрытай распрацоўкай радовішчаў і падземнай распрацоўкай радовішчаў на прадпрыемствах-рудніках (шахтах), аснашчаных горнымі камбайнамі, інш. машынамі і механізмамі. Пры адкрытым спосабе здабычы будуюць прадпрыемствы-кар’еры (разрэзы) і выкарыстоўваюць розныя го р н ы я в ы р а б а т к і (траншэі, рудаспускі, катлаваны, дрэнажныя шахты і інш.). Укараняюцца сродкі і метады г е а т э х н а л о гіі. Вадкія і газападобныя карысныя выкапні (нафта, мінер, вада, прыродны газ і інш.) здабываюць з дапамогай буравых свідравін (гл. Н а ф т а з д а б ы ч а ), га з іф ік а ц ы я й п а л ів а , вышчалочваннем і інш. Удасканальваюцца спосабы п а д в о д н а й з д а б ы ч ы (пераважна нафты). Завяршальны працэс горнай тэхналогіі — а б а г а ч э н н е к а р ы с н ы х в ы к а п н я ў . Радовішчы распрацоўваюць паводле праекта, які вызначае тэхналогію го р н ы х р а б о т і сістэму распрацоўкі пакладу. Вял. ўвага аддаецца выбухованебяспечнасці, го р н авы рат авальн ай с п р а в е , г о р н а м у н а гл я д у . Фіз.-мех. ўласцівасці горных парод, з’явы, што адбываюцца пры здабычы карысных выкапняў, спосабы здабычы, арганізацыі вытв-сці і інш. вывучаюцца горнай навукай. Адносіны, звязаныя з выкарыетаннем і аховай нетраў рэгулююцца г о р н ы м з а к а н а д а ў с т в а м . Гл. таксама Г о р н а х ім іч н ая п рам ы словасц ь.
Б .А .Б а г а т а ў .
ГОРНАЯ ХВАРОБА, гл. Вышынная хвароба.
горн ы
363
ГОРНАЯ Ш О РЫ Я , сістэма сярэднягорных хрыбтоў і масіваў y rapax Паўд. Сібіры, y Кемераўскай вобл. Расіі. Населена адным са стараж. народаў Алтая — шорцамі. Займае адгор’і Салаірскага кража, Абаканскага хр. і Кузнецкага Алатау. Пераважаюць сярэдневы* шынныя горы (выш. да 1500— 2000 м), на схілах тайга (піхта, елка, кедр, бяроза і інш.). Г.Ш. — рудны раён; уключае Таштагольскае, Шэрэгешаўскае і інш. радовішчы лёгкаабагачальных магнетытавых руд. Ёсць радовішчы каменнага вугалю, золата, марганцавай руды і інш. Лясная прам-сць. Г.Ш. — рудная база металургічных з-даў г. Новакузнецк. «ГОРНУНГ» («Hornung»), « Л ю т ы » , кодавая назва карнай аперацыі ням.фаш. акупантаў супраць партызан Слуцкага’і Пінскага партыз. злучэнняў і цьшільнага насельніцтва ў Ганцавідкім, Жыткавіцкім, Ленінскім, Лунінецкім, Ляхавіцкім, Слуцкім, Старобінскім, Чырвонаслабодскім р-нах y Вял. Айч. вайну ў лютым 1943. Праводзілася сіламі 3 паліцэйскіх палкоў, 5 батальёнаў, y т.л. асобым батальёнам СС АДзірлевангера. Мэта аперацыі — знішчыць «усё, што можа служыць абаронай і жыллём» y раёне «сапраўднай сав. рэспублікі» (там былі адноўлены мясц. сав. органы ўлады), ператварыць яго «ў нікім не занятую прастору, насельніцтва расстраляць, жывёлу, збожжа і прадукты забраць». Партызаны дзвюх брыгад і некалькіх асобных атрадаў y час барацьбы з карнікамі стварылі штаб партыз. злучэння (камавдзір В.З.Корж), пад кіраўніцгвам якога некалькі дзён стрымлівалі націск гітлераўцаў, потым асн. сілы партызан выйііші з-пад удараў фашыстаў. Карнікі спалілі некалькі вёсак і г.п. Ленін, загубілі болып за 10 тыс. грамадзян, захапілі шмат жывёлы і збожжа. У час аперацыі адзейснілі подзвіг браты І.С. i М .С.Цубы. Працягам «Г> была алерацьм «Русалка». ГО РН Ы БАДАХШАН, Г о р н а - Б а д а х ш а н с к а я а ў т а н о м н а я воб л а с ц ь , вобласць y Таджыкістане. Утворана 2.1.1925. Пл. 63,7 тыс. к м . Нас. 167 тыс. чал. (1994), гарадскога нас. 12,5%, жывуць таджыкі (89,5%), кіргізы (6,7%), рускія (каля 2%). Цэнтр — г. Харог. 6 раёнаў. Прырода. Г.Б. размешчаны ў межах Паміра, дзе горныя вяршыні да 7495 м (пік Камунізму) і буйное горнае зледзяненне (ледавік Федчанкі, даўж. 77 м). Тэр. падзяляецца на зах. і ўсх. часткі. Зах. ч. моцна расчлянёная глыбокімі далінамі, над якімі ўзвышаюцца хрыбты на 3000— 4000 м і больш. Усх. частка — найвыш. выраўнаванае нагор’е з плоскімі далінамі і катлавінамі, дзе горньм хрыбты ўздымаюцца на 1200— 1800 м. Выяўлены радовішчы золата, горнага хрусталю, самацветаў, слюды, азбесту. ІІІматлікія тэрмальньм крыніцы. Клімат кантынентальны высакагорны. Ся-
364
горн ы
рэдняя т-ра студз. ад -8 °С на 3 да -20 °С на У, лігі. адпаведна ад 22 °С да 13 °С. Ападкаў да 240 мм за год на 3 і 60 мм на У. Вегетатыўны перыяд 223 сут y Харогу, 140 сут y Мургабе. Гал. рэкі: Пяндж (з прытокамі Ванч, Язгулем, Бартанг і інш.), Мургаб. Бяссцёкавьы азёры — Каракуль, Рангкуль, праточныя — Сарэзскае воз., Яшылькуль і Заркуль. Глебава-расліннае покрыва ў зах. ч. мае рысы моцнай ксерафільнасці ва ўсіх паясах: y ніжніх — шэразёмы з палыном, салянкамі, кузініямі; y верхніх — пустынна-стэпавыя глебы з палыном, кавылём, ціпчаком, на вяршынях хрыбтоў — падушачкі (з аканталімонаў) і плямы лугоў з асокамі і кабрэзіяй. Па берагах рэк — гаі з вярбы, таполі, джыды, зараснікі арчы. Ва ўсх. ч. — высакагорныя пустынныя глебы з рэдкімі кустамі цераскета; па схілах гор
Да арт. Горны Бадахшан. Сарээскае возера.
расліннасць вельмі разрэджаная. Усюды пашыраны воўк, ліс, заяц-талай, снежны барс, горны казёл; шмат буйных драпежных птушак. На 3 водзяцца рысі, дзікабразы, дзікі, на У — архары; y рэках і азёрах — стронга, галец і інш. Гісторыя. Бадахшан — стараж. вобласць на Паміры. У 1895 Г.Б. далучаны да Бухарскага ханства, якое з 1868 было пад пратэкіаратам Расіі. Сав. ўлада
ўстаноўлена ў 1920. У ліп. 1923 уключаны ў Туркестанскую АССР я к самаст. вобл. 2.1.1925 створана Асобая Памірская вобл. y складзе Таджыкскай АССР (з 1929 Таджыкская CCP), y снеж. 1925 перайменавана ў Горна-Бадахшанскую аўт. вобл. Гаспадарка. Асн. галіна прам-сці — харчовая, развіваюцца металаапрацоўка і вытв-сць буд. матэрыялаў. Невял. ГЭС: Харогская, Ванчская і інш. Земляробства паліўное y далінах зах. ч.; вырошчваюць збожжавыя, агародніна-бахчавыя культуры, бульбу, тытунь. Жывёлагадоўля (авечкі, які — ва ўсх. ч.). Пладаводства. Шаўкаводства. Асн. аўтадарогі Ош—Харог і Душанбе— Харог. Турызм. ГО РН Ы БАРАН, гл. Архар. ГО РН Ы BOCK, тое, што азакерыт. ГО РН Ы ВУЗЕЛ, месца перасячэння двух або некалькіх горных хрыбтоў. Звычайна высокі і цяжкадаступны, часта з ’яўляецца цэнтрам зледзянення (напр., горны вузел y Цэнтр. Ц янь-Ш ані з вяршынямі пік Перамогі і Хан-Тэнгры). ГО РН Ы ГРЭ БЕН Ь, найбольш высокая ч. якога-н. горнага хрыбта ці горнага масіву. Рэзка вылучаецца, мае востразубчастую форму з чаргаваннем вяршьшь і паніжэнняў. У высокіх rapax мае ледавікі і ледавіковыя формы рэльефу. ГО РН Ы КАМБАЙН, камбінаваная машына для адначасовага аддзялення ад масіву карыснага выкапня, эдрабнення і пагрузкі яго на трансп. сродкі (канвееры, ваганеткі, самаходныя вагоны). Г.к. для здабычы карысных выкапняў наз. здабыўнымі, для правядзення горных вырабатак — праходчымі. З д а б ы ў н ы я Г.к. выкарыстоўваюць y доўгіх (100—400 м) ачышчальных забоях пры выемцы вугалю, калійнай солі і інш. Ёсць іх разнавіднасці для работы на пакатых (0— 25°), нахіленых (25—45°) і крутых (45—90°) пластах; па глыбіні захопу падзяляюцца на вузказахопныя (0,5— 1 м) і шыроказахбпныя (1,5—2 м). Маюць рабочыя органы ў выгля-
дзе бараў (разбураюць забой ланцугамі з разцамі), барабанаў і шнэкаў (з разцамі на перыферыі), буравых каронак (праразаюць y забоі шчыліны з далейшым іх сколваннем ламальнікамі). Паіружаюць горную масу шнэкамі, паірузчыкамі, лемяшамі. Уздоўж лавы камбайн перасоўваецца спец. механізмам. П р а х о д ч ы я Г.к. працуюць y кароткіх забоях горных вырабатак па пародзе (палявыя вырабаткі), па карысным выкапні (пластавыя вырабаткі) і па змешаным масіве. Іх рабочыя органы: паваротная страла з рэжучай каронкай, ротар са знешнім і ўнуграным бурамі, планетарныя разцовыя дыскі. Горную масу загружаюць шнэкамі і скрабалкавымі канвеерамі. Л іт :. Машмны н оборудованяе для угольных шахт: Справ. 4 нзд. М., 1987; С о л о д В.Н., З а й к о в В.Н., П е р в о в К.М. Горные машнны н автоматнзнрованные комплексы. М., 1981. П .Я .А н т о н а ў .
ГО РН Ы КЛІМАТ, кліматычныя асаблівасці горных мясцовасцей. Залежаць ад вышьші над узроўнем мора і рэзкай кантрастнасці прыродных умоў на невял. прасторы. Адрозніваюць Г.к. на вышьші да 2— 3 км і высакагорны клімат. Агульныя асаблівасці Г.к.: паніжаны a™ , ціск, павышаная інтэнсіўнасць сонечнай радыяцыі, y т л . ультрафіялетавых прамянёў, чысціня паветра (па-за межамі горных катлавін), паніжаныя т-ра і абсалютная вільготаасць паветра, павелічэнне з вышынёй (да пэўнай мяжы) колькасді ападкаў, наяўнасць горна-далінных вятроў. ГО РН Ы КРЫ Ш ТАЛЬ, мінерал, бясколерная празрыстая разнавіднасць нізкатэмпературнай мадыфікацыі кварйу — SiÛ2. Крышталізуецда ў трыганальнай сінганіі. Трапляецца ў пустотах і «крыдггаляносных скляпах» y пегматытах, y жылах гідратэрмальных і альпійскага тыпу ў выглядзе адзінкавых крышталёў, іншы раз друзаў. Вядомы крышталі Г.к. масай да 1 т і больш. Выкарыстоўваецца ў оптыцы, радыётэхніцы, вытв-сці шкла, ювелірнай справе. Радовішчы ў Расіі, на Украіне, y Кітаі, Бразіліі, М ’янме, Ш ры-Ланцы і інш.
Горныя камбайны: a — праходчы (1 — пагрузачны стол, 2 — фрэзерная каронка, 3 — выканаўчы орган; 4 — перагружальнік, 5 — хадавая частка); б — здабычны (выкарыстоўваецца на рудніках ВА «Беларуськалій*).
шляхам паніжэння горнага ціску на вугальны пласт, руднае цела (апераджальная адпраііоўка бяспечных суседніх пластоў, рыхленне ўзрывамі, напампоўванне вады ў пласт). ГО РН Ы Х РЫ БЕТ, лінейна выцягнутая горная форма рэльефу са схіламі, павернутымі ў процілеглыя бакі. Характэрна значная даўжыня і добра выражаная вось, пераважна ў выглядзе лініі водападзелу, уздоўж якой знаходзяцца найб. значныя вяршыні (гл. Горны грэбень). Вось хрыбта, y залежнасці ад асаблівасці развіцця і літалагічнага складу горных парод можа мець вастраверхую, купалападобную ці плоскавяршьшную форму. Ад суседніх хрыбтоў аддзяляецца горнымі далінамі, унутрыгорнымі катлавінамі. Тэрмін «хрыбет» можа ўваходзідь y назву вял. горнай краіны, якая мае некалькі асобных Чарнобыльскай АЭС (Праматамнагляд) хрыбтоў (напр., Верхаянскі хр., хр. Чэрі яго структурнымі падраздзяленнямі. скага ва Усх. Сібіры, Аляскінскі хрыбет Г.н. устанаўліваецца за горнымі работа- y Паўн. Амерыцы). мі, звязанымі са здабычай карысных ГО РН Ы Ц ІС К, збіральнае паняцце ў выкапняў, надземнымі трансп. і гідрагорнай геамеханіцы, якое аб’ядноўвае тэхн. збудаваннямі, работамі па геал. сукупнасць сілавых палёў, што фармівывучэнні нетраў, перапрацоўкай мінер. руюцца ў нетрах Зямлі як вынік натусыравіны, аховай нетраў і іх рацыянальральных і вытв. уздзеянняў. Гал. ўзбуным выкарыстаннем, геал.-маркшэйдэрскім кантролем. Органы Г.н. маюць джальнік Г.ц. — гравітацыя; y меншай ступені фарміруецца за кошт тэктанічправы: прыпыняць работы па выкарысных сіл і змены т-ры верхніх слаёў зямтанні нетраў y выпадках парушэння ной кары, a таксама вытв. дзейнасці па правіл і нормаў па бяспечным вядзенні здабычы карысных выкапняў, буд-ва работ і ахове нетраў; спыняць самападземных і наземных збудаванняў. вольнае карыстанне нетрамі; даваць Выклікае дэфармаванне масіву горных абавязковыя для выканання ўказанні аб парод, вядзе да горных удараў і раптоўліквідацыі парушэнняў; расследаваць ных выкідаў. абставіны і прычыны аварый і прымаць па іх выніках адпаведныя рашэнні; наГО РН Ы Я ВОЙ СКІ, спецыяльныя кладваць адм. спагнанні на службовых агульнавайсковыя, артыл., інж. і інш. асоб і грамадзян ,за парушэнні горнага часці і злучэнні, прызначаныя для вязаканадаўства ці перадаваць матэрыялы дзення дзеянняў y горнай мясцовасці. У ў органы пракуратуры. Парадак ажыцнекат. арміях Г.в. наз. альпійскімі цяўлення Г.н. рэгламентуецца Пала(Францыя, Італія), горнапяхотнымі (ФРГ і інш.), горнастралковымі (СССР жэннем, зацверджаным пастановай урада Беларусі 13.10.1995. С.У.Скаруліс. да сярэдзіны 1950-х г.). Камплектуюцца пераважна з жыхароў горных раёнаў; ГО РН Ы ПРАХОД, скразное глыбокае забяспечваюцца спец. абмундзіраванпаніжэнне ў горным хрыбце, радзей панем і амунідыяй; пяхота Г.в. можа мець між блізка размешчанымі хрыбтамі. палегчанае ўзбраенне, артыл. часці — Ш ырыня звычайна некалькі кіламетраў, часам некалькі соцень метраў. Часта горную артылерыю і мінамёты палегчанай канструкцыі, прыстасаваныя для мае важнае трансп. ці стратэгічнае значэнне (напр., Кілікійскія Вароты ў ra руху ў гарах на ўючных жывёлах і інш. pax Таўр y Турцыі, Джунгарскія Вароты ГО РН Ы Я ІН Д Ы К І, гл. Улары. паміж хрыбтамі Джунгарскі Алатау і ГО РН Ы Я ЛАНДШ АФТЫ, лавдшафты Барлык y Казахстане). Гл. таксама Пе- горных мясцовасцей, дзе назіраюцца равал. вышынная пояснасць і яруснасць рэльеГО РН Ы ЎДАР, раптоўнае ўзрывапафу. Падзяляюцца на высакагорныя, сярэднягорныя і нізкагорныя. Г.л. уласцідобнае разбурэнне гранічна напружанай ч. масіву карыснага выкапня (пласта вы кантрастнасць прыродных умоў, завугалю, пароды), які прылягае да пад- лежна ад геагр. становішча, асаблівасцей геал. будовы, рознай экспазіцыі земнай горнай вырабаткі. Суправаджаецца выкідам карыснага выкапня ці пасхілаў, a таксама стракатасць глебавага роды ў горную вырабатку, моцным покрьша, паясная змена расліннасці і гукам і магутнай паветр. хваляй, разбуінш. рэннем мацаванняў, машын і абсталяГО РН Ы Я ПАРОДЫ , шчыльныя або вання. Выклікаецца наяўнасцю ў масіве рыхлыя прыродныя мінеральныя агрэгорнай пароды тэктанічных напружанняў, якія пераўзыходзяць па сваёй велі- гаты больш ці менш пастаяннага мінечыні гравітацыйныя. Г.ў. звычайна ад- ралагічнага і хім. саставу, якія ўтварабываюцца пры глыбіні распрацоўкі юць самаст. геал. целы, нгго складаюць больш за 200 м. Барацьбу з імі вядуць зямную кару, a таксама верхнія абалонкі
ГОРН Ы ЛЁН, мінерал, тое, што азбест. ГОРН Ы МАСГЎ, ізаляваны ўчастак гор, які мае амаль аднолькавую даўжыню і шырыню і вызначаецца адносна слабай расчлянёнасцю. Могуць быць тэктанічнага і вулканічнага паходжання (напр., Эльбрус y rapax Каўказа, Татры ў Карпатах). ГОРН Ы НАГЛЯД, сістэма мерапрыемстваў па забеспячэнні дзярж. кантролю за выкананнем правіл, нормаў і інструкцый, распрацоўкай і правядзеннем прафілактычных мер па тэхніцы бяспекі і ахове нетраў. У Рэсгтубліцы Беларусь Г.н. ажыццяўляецца К-там па нагляду за бяспечным вядзеннем работ y прам-сці і атамнай энергетыцы М ін-ва па надзвычайных сітуацыях і ахове насельніцтва ад вынікаў катастрофы на
горн ы я
365
планет зямной групы, Месяца, астэроідаў. Складаюцца з мех. злучэння розных паводле саставу мінералаў, y т.л. вадкіх. У прыродзе вядома больш за 3 тыс. мінералаў, з іх 40— 50 пародаўтваральных. Тэрмін «Г.п.» ўпершыню ў сучасным сэнсе выкарыстаў рус. мінералог і хімік В.М.Севяргін (1798). Утвараюцца ў выніку геал. працэсаў y пэўных фіз.-хім. умовах унутры зямной кары ці на яе паверхні. Гэтыя працэсы вызначаюць састаў, будову, структуру, тэкстуру і ўмовы залягання Г.п. Паводле паходжання вылучаюць а с а д к а в ы я го р н ы я п а р о д ы , м а г м а т ы ч п ы я го р н ы я п а р о д ы , м е т а м а р ф іч н ы я го р н ы я п а р о д ь і і м е т а с а м а т ы ч н ы я го р н ы я п а р о д ы . Асадкавыя
складаюць каля 10% аб’ёму зямной кары і каля 75% пл. зямной паверхні, на магматычныя, метамарфічныя і метасаматычныя Г.п. прыпадае каля 90% аб’ёму. Як фіз. целы Г.п. характарызуюцца шчыльнасцю, пругкасцю, трываласцю, цеплавымі, электрычнымі, магнітнымі, радыяцыйнымі і інш. ўласцівасцямі. Г.п. вывучаюць ге а х ім ія , л іт а л о гія , п е т р а г р а ф ія , п е т р а ф із ік а , фізіка. Амаль усе Г.п. могуць выкарыстоўвацца як карысныя выкапні (каменны вугаль, галіт, пясок, гліна і інш.) або як руды (апатыт, баксіт і інш.). Да руд адносяць Г.п. з кандыцыйнай колькасцю каштоўных кампанентаў.
Н а Беларусі ўсе класы Г.п. вядомы ў складзе асадкавага чахла крышт. фундамента. Яе тэр. ўкрыта магутным чахлом асадкавых Г.п., сярод якіх пераважаюць лясчана-алеўрытавыя (34,7% аб’ёму), карбанатныя пароды (вапнякі, даламіты, мел і інш. — 24,5%), гліны і сланцы (20,7%), солі (14,8%) і інш. У.Я.Бардон. ГО РН Ы Я РАБОТЫ, работы па раскрыцці і падрыхтоўцы радовішча, выманні карыснага выкапня і транспарціроўцы яго ў межах прадпрыемства, падтрыманні горных вырабатак y рабочым стане (горных мацаванняў, вентыляцыі, водаадліву і інш.). Адрозніваюць Г.р. адкрытыя (гл. Адкрытая распрацоўка радовішчаў), падземньм (гл. Падземная распрацоўка радовішчаў), падводньм (гл. Падводная здабыча), геатэхналагічныя (гл. Геатэхналогія) і інш. А д к р ы т ы я Г.р. — распрацоўка парод паслядоўнымі слаямі з зямной паверхні. Уключаюць падрыхтоўку паверхні к а р ’е р н а г а п о л я , горна-капітальныя (стварэнне капітальных і разразных т р а н ш э й , частковае выдаленне раскрыўных парод), горна-падрыхтоўчыя, раскрыўныя і здабыўныя работы. Здабыўныя работы на кар’ерах вядуцца на ўступах і рабочых пляцоўках. Уступы пры распрацоўцы гарыз. і пакатых пакладаў перамяшчаюцца ад разразной траншэі да мяжы кар’ернага поля, пры распрацоўцы буйных нахіленых пакладаў развіваюцца ў глыбіню кар’ера. На Беларусі адкрытым спосабам здабываюць іраніт, даламіт, мергель, вапну, торф (гл. Т о р ф а з д а б ы ч а ), мел, буд. камень, гліну, будаўнічыя, сілікатныя, шкляныя і фармовачныя пяскі. П а д з е м н ы я Г.р. вядуцца ў тоўшчы зямной кары, уключаюць раскрыццё, падрыхтоўку вырабаткі і ачышчальнае выманне выкапня. Для распрацоўкі руднага і калійнага радовішчаў падземным спосабам ствараецца горнае прадпрыемства, y склад якога ўваходзяць р у д н ік , ш а х т а і абагачальная ф-ка. Спосабы распрацоўкі вугальнага радовішча залежаць ад горна-геал. і горна-тэхн. фактараў (колькасці
366
ГОРСЕЙ
і магутнасці пластоў, глыбіні іх залягання, памераў шахтавага поля і інш.). Распрацоўка шахтавага поля ажыццяўляецца вертыкальнымі і нахіленымі ш а х т а в ы м і с т в а л а м і , ш т о л ь н я м і, б р э м с б е р г а м і, л а в а м і, камерамі, камбінаваным спосабам. Ачышчальнае выманне выкапня вядзецца ў горных вырабатках, якія перамяшчаюцца ў напрамку залягання пакладу. На Беларусі падземным спосабам вядзецца эдабыча калійных солей на ВА «Б е л а р у с ь к а л ій ». Г.р. праводзяцца з дапамогай го р н ы х к а м б а й н а ў , інш. машын і механізмаў, сродкаў г ід р а м е х а н із а ц ы і і геатэхналогіі, б у р а в ы х у с т а н о в а к і б у р а в ы х ін с т р у м е н т а ў і інш. Найважнейшыя ўмовы выканання Г.р. — забеспячэнне бяспечных умоў працы, рацыянальнае выкарыстанне нетраў, ахова навакольнага асяроддзя. За Г.р. ўстаноўлены го р н ы н а гл я д . Л іт .: Б р ю х о в е ц к н й О.С., Б у н н н Ж.В., К о в а л е в Н.А. Технологая н комплексная механнзацня разработкн месторожденнй полезных нскопаемых. М., 1989, А г о ш к о в М.Н., Б о р н с о в С.С., Б о -
Пры апісанні сваіх падарожжаў праз Літву і Беларусь змясціў звесткі пра сустрэчу з кн. Радзівіламі, заняцце Іванам IV Полацка ў 1563 і інш. Рус. пер. — Запнскн о Росснм, XVI — начало XVII в. М., 1990. А .П .Г р ы ц к е в іч . Тв:.
ГОРСКІ Аляксандр Аляксеевіч (18.8.1871, С.-Пецярбург — 20.10.1924), рускі балетмайстар, артыст, педагог. Засл. арт. імператарскіх т-раў (1915). Пасля заканчэння Пецярбургскага тэатр. вучылішча (педагогі П.Карсавін і Ы.Петыпа) y 1889— 1900 y Марыінскім т-ры, з 1896 выкладаў y Пецярбургскім і Маскоўскім тэатр. вучылішчах. Выконваў класічныя і гратэскавыя партыі: Дэзірэ («Спячая прыгажуня» П.Чайкоўскага), Сатыр, Арлекін («Поры года», «Выпрабаванне Даміса» АТлазунова) і інш. У 1902— 24 балетмайстар Вял. т-ра ў Маскве. Рэфарматар балетнага т-ра, y спектаклях імкнуўся пераадолець умоўнасці акад. балета 19 ст., дамагаўся гіст. праўды, стылявога адзінства: «Дачка Гудулы» А.Сімона (1902), «Саламбо» А.Арэндса (1910), «5-я сімфонія» на муз. Глазунова (1916) і інш. Сярод вучняў: Т .Карсавіна, А.Месерэр, Ы.Габовіч.
буйн. par. жывёлы. СССР 1945.
Дзярж.
прэмія
ГО РС Ы Пётр Андрэевіч (10.6.1874, в. Валок Харкаўскай вобл., Украіна — ?), бел. вучоны ў галіне гігіены. Д-р медыцыны (1910). Скончыў Ваенна-мед. акадэмію ў Пецярбургу (1898). Працаваў ваен. урачом y г. Бабруйск. Навук. працы па вывучэнні сан. стану Бабруйска, пра фіз. развіццё, здароўе насельніцгва Бабруйскага павета. Сфармуляваў прапановы пра паляпшэнне сан. стану, развіццё мед. дапамогі і ўвядзенне сан. нагляду ў Бабруйску. ГОРСКІ Станіслаў Батыс (6.5.1802, в. Дварэц Камянецкага р-на Брэсцкай вобл. — 3.5.1864), бел. батанік-фларыст, медык, педагог, Скончыў Віленскі ун-т (1825). У 1829— 32 заг. бат. саду Віленскага ун-та, y 1832— 42 ад’юнкт, праф. Віленскай мед.-xipypr. акадэміі. У 1842— 47 жыў y Паставах, займаўся батанікай і энтамалогіяй, працаваў з арні-
Літ .'. Б а х р у ш н н Ю. А.А.Горскнй. М.; Л., 1946; С y р н ц Е.Я. Хореографнческое нскусство двадцатых годов. М., 1979.
ГО РС Ы Геральд Міхайлавіч (н. 17.7.1935, г. Бабруйск), бел. вучоны ў галіне тэхналогіі паперы. Д -р тэхн. н. (1992), праф. (1993). Скончыў Ленінградскую лесатэхн. акадэмію (1958). 3 1964 y Бел. тэхнал. ун-це. Распрадаваў тэарэт. асновы і тэхналогію вытв-сці паперы і кардону з полівінілспіртавьмі валокнамі для эл.-тэхн., аўтатрактарнай і паліграфічнай прам-сці. Л .М . С к р ы п н іч э н к а .
2 Горныя работы: 1 — адкрытыя (здабыча будаўнічага каменю на Мікашэвіцкім радовішчы); 2 — падземныя (праходха тунэля ў моцнай пародзе). я р с к н й В.А. Разработка рудных н нерудных местороаденчй. 3 нзд. М., 1983. Б А .Б а г а т а ў , М .І .Б е р а з о ў с к і.
ГОРСЕЙ, X о р с і (Horsey) Джэрам (? — пасля 1626), англійскі падарожнік. 3 1573 агент англ. гандлёвай Маскоўскай кампаніі. У 1581— 91 выконваў важныя дыпламат. даручэнні англ. і рас. ўрадаў. Пасля вяртання на радзіму ў 1622 арыштаваны за апазіцыйньм выступленні супраць урада караля Якава I. Аўгар некалькіх прац пра Расію часоў Івана IV Грознага і Фёдара Іванавіча.
ГОРСКІ Канстанцін Канстанцінавіч (13.6.1859, г. Ліда Гродзенскай вобл. — 31.5.1924), скрыпач, кампазітар, педагог. Ігры на скрыпцы вучыўся ў А.Концкага ў Варшаве. Скончыў Пецярбургскую кансерваторыю (1881, клас Л.Аўэра), па кампазідыі займаўся ў М.Рьшскага-Корсакава. Выкладаў y муз. вучылішчах Саратава, Харкава, Тбілісі і інш. Канцэртаваў (у 1893 выканаў y Харкаве канцэрт для скрыпкі з аркестрам П.Чайкоўскага пад кіраўніцтвам аўтара). 3 1919 y Польшчы, канцэртмайстар аркестра опернага т-ра ў Познані. Аўтар оперы «Маргер» (паводле У.Сыракомлі, клавір выд. 1905, паст. 1927), сімф. паэмы, п ’ес для скрыпкі і фп., арганнай фантазіі, песень, духоўнай музыкі і інш. Л іт .: W г о с k i E. Konstanty Gorski: 2усіе i dzialalnosc. 1859— 1924. Warszawa, 1924.
ГОРСКІ Мікалай Аляксеевіч (4.8.1904, г. Кастрама, Расія — 1.10.1968), бел. савецкі вучоны ў галіне селекцыі с.-г. жывёлы. Д -р с.-г. н. (1967), праф. (1968). Скончыў Казанскі с.-г. ін-т (1926). 3 1954 y Бел. НДІ жывёлагадоўлі, з 1959 y Віцебскім вет. ін-це. Навук. працы па метадах фарміравання вытв. статкаў кастрамской і швіцкай парод
Горскі замак. План.
толагам К .Тызенгаўзам. Некаторы час жыў за мяжой, працаваў y музеях і б-ках Берліна. Г. адзін з першых даследчыкаў флоры Белавежскай гтушчы. Склаў пералік сабраных ім y 1820—29 насенных раслін (1830), кдталог раслін бат. саду Віленскай мед.-хірург. акадэміі (1834), табліцы з малюнкамі 20 відаў раслін (выдадзены ў 1849), меў цесныя сувязі з батанікамі Еўропы, забяспечваў гербарыямі і ўзорамі расліннасці Беларусі і Літвы вучоных-прыродазнаўцаў Вены, Неапаля, Палерма, Жэневы, Падуі, Фларэнцыі. Імем Г. названы некат. віды раслін і насякомых. ГОРСКІ 3ÂMAK. Існаваў y 16— 18 ст. y стараж. г. Горы Вялікія (цяпер в. Горы Горацкага р-на Магілёўскай вобл.). Быў умацаваны 7 бастыёнамі, злучанымі паміж сабой валамі-курцінамі, a таксама шырокім і глыбокім ровам. У вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 замак быў заняты ў вер. 1654 войскамі
А.М.Трубяцкога. У 1663 «фортецня Горская» згадваецца як вельмі разбураная, але ў дакументах 1680-х г. ужо ўпамінаюцда замак і гар. астрог. У апошні раз умацаванні Г.з. спрабаваў выкарыстаць y 1708 шведскі кароль Карл XII. Пазней Г.з. страціў сваё ваен. значэнне. ГОРСКІЯ, гл. Друцкія-Горскія. ГОРСТ (ням. Horst літар. гняздо), прыўзняты, звычайна выцягнуты ўчастак зямной кары, абмежаваны крута нахіленымі разрывамі — скідамі або ўскідваннямі. Бывае просты Г. (абмежаваны двума) і складаны (некалькімі скідамі або ўскідваннямі), шыр. да многіх дзесяткаў, даўж. да соцень кіламетраў. Схілы Г. могуць быць укрыты асадкавымі пародамі. ГОРЦАВА Ларыса Мікалаеўна (н. 15.9.1942, в. Лудыкоўка Сумскай вобл., Украіна), бел. актрыса. Засл. арт. Беларусі (1997). Скончыла Бел. тэатр.-маст. ін-т (1963). Працуе ў Тэатры юнага гледача Беларусі. Выконвае разнапланавыя ролі — драматычныя, харакгарныя, адметныя пластычнасцю, музыкальнасцю. Сярод летны х: М арынка («Цудоўная дудка» В.Вольскага), Марына («Экзамен на восень» І.Ш амякіна), Аліна («Сіні снег» Я.Ш абана), Наташа («У спадчыну — жыццё» А.Петрашкевіча і «Горад на Світанні» А.Арбузава), Цётка («Далучэнне» А.Вольскага), Пампея («Зялёная птушка» паводле К.Гоцы), Марыя («Дванаццатая ноч» У.Ш экспіра), Маша («Чайка» А.Чэхава), Мар’яша («Пойдзем y кіно?» А.Алексіна), Кэт («Стваральніца цуду», У.Гібсана), Кошка («Кошчын дом» паводле С.М аршака), Аніта («Вестсайдская гісторыя» паводле А.Лоўрэнс). Знялася ў тэлефільмах «Апошняя ноч Элаізы» (Цётка), «Водар папараці» (выканала 4 ролі) і інш. Д з .І . С т э л ь м а х . ГОРЫ , участкі зямной паверхні, якія ўзняты вышэй за 500 м над узроўнем мора і характарызуюцца рэзкімі ваганнямі вышынь на невял. адлегласцях. Г. адасоблены ад сумежных раўнін падножжамі ці пераходнай паласой невысокіх (500— 700 м) расчлянёных перадгор’яў. Цягнуцца ад соцень да некалькіх тысяч кіламетраў прамалінейна (Вял. Каўказ, Кардыльеры) або выгінаюцца як дугі (Альпы, Карпаты). Схілы ў залежнасці ад тэкганічнай будовы, характару горных парод, узросту, клімату бываюць пакатыя, стромкія (40—45°), вертыкалЬныя; паводле чарфалопі і профілю адрозніваюць прамыя, увагнутыя, выпуклыя, увагнута-выпуклыя, ступеньчатыя. У залежнасці ад памераў, будовы і ўзросту вылучаюць горны пояс,
горную сістэму, горную краіну, го р н ы я х р ы б т ы , горныя грады, го р н ы я в я р ш ы н і, горныя ірупы, раздзеленыя паніжэннямі: міжгорнымі ўпадзінамі, горнымі далінамі. Іх спалучэнне дае розныя тыпы расчлянення Г. y плане: паралельнае (Каўказ), радыяльнае (Хан-Тэнгры, пік Перамогі ў Цянь-Шані), перыстае, або папярочнае (Высокі Таўэрн y Альпах), крацістае (Паўд. Урал, Усх. Цянь-Шань), расчлянёнае з кулісападобным размяшчэннем хрыбтоў (Зах. Закаўказзе, Паміра-Алай). У марфал. адносінах Г. падзяляюцца на нізкагор’і (да 1000 м), сярэднягор’і (да 2000 м), высакагор’і (вышэй за 2000 м). Нізкагор’і ўтвараюцца, калі пераважаюць працэоы разбурэння (выветрыванне, эрозія, схілавы перанос матэрыялу і інш.), вызначаюцца мяккімі, акруглымі профілямі, шырокімі далінамі рэк (Бадхыз, Казахскі драбнасопачнік). Сярэднія Г. (Вагезы, Капетдаг, Сярэдні Урал, Шварцвалвд) маюць спадзістыя схілы, авальныя перагіны, купалападобныя вяршыні, шырокія даліны рэк. Высокія Г. (Анды, Альпы, Гімалаі, Памір, Цянь-Шань і інш.) характарызуюцца глыбокім расчляненнем, стромкімі схіламі, наяўнасцю пірамідальных вяршынь і высокіх грабянёў (гл. Н із к а г о р н ы р э л ь е ф , С я р э д н е г о р н ы р э л ь е ф , В ы с а к а г о р н ы т ы п р э л ь е ф у ).
Паводле паходжання Г. ўмоўна падзяляюць н а : т э к т а н і ч н ь г я са складкавай (Альпы, Анды, Гімалаі), або складкава-глыбавай структурай (Апалачы, Урал, Цянь-Шань), паднятыя на некалькі тысяч км, якія вылучаюцца разнастайнасцю рэльефаўтваральных працэсаў і глыбокім расчляненнем; э р а з і й н ы я — высокаўзнятыя платопадобныя паверхні з гарызантальнай геал. структурай, якія пазней апынуліся пад уплывам навейшых (неатэктанічных) падняццяў і расчлянёны далінамі рэк і часовых патокаў (плато Каларада); в у л к а н і ч н ы я , конусы вулканаў, высакагорныя лававыя покрывы (Армянскае нагор’е). Адрозніваюць геал. ўзрост (час першага падняцця Г. з геасінкліналі) і геамарфалагічны (час апошняга ўтварэння горнага рэльефу). Напр., Цянь-Шань пачаў фарміравацца ў каледонскую эпоху арагенезу, сучасныя марфал. рысы склаліся ў кайназоі. Найважнейшыя паверхневыя (экзагенныя) працэсы ў Г. — выветрьшанне, эрозія, ледавіковыя працэсы, схілавы перанос матэрьіялу і інш. Асноўная геагр. заканамернасць горных тэрьгторый — праяўленне в ы ш ы н н а й п о я сн а с ц і. Гл. таксама Г орн ы я л а н д ш а ф т ы , Г о р н ы к л ім а т . Л іт :. Г в о з д е ц к н й Н.А., Г о л у б ч н к о в Ю.Н. Горы. М., 1987; Л е о н т ь е в О.К., Р ы ч а г о в Г.Н. Обіцая геоморфологяя. 2 нзд. М„ 1988. Л .У .М а р ’ін а .
ГОРЫ , археалагічныя помнікі каля в. Горы Горацкага р-на. Г а р а д з і ш ч а зарубінецкай культуры, банцараўскай культуры і ранняга сярэдневякоўя. Пляцоўка авальная, памерам 180x70 м. Культурны пласт 0,8— 1,2 м. Знойдзены фрагменты ляпнога і ганчарнага посуду, касцяньм арнаментаваныя пласціны, медньм скроневыя кольцы, медны і каменны абразкі. З а м ч ы ш ч а на ПдУ ад гарадзішча (гд. Горскі замак). А .А .М я ц е л ь с к і.
ГОРЫ , вёска ў Горацкім р-не Магілёўскай вобл., на р. Быстрая, на аўтадарозе Горкі— Мсціслаў. Цэнтр сельсавета і закрытага акц. прадпрыемства. За 15 км на У ад Горак, 101 км ад Магілёва, 17 км ад чыг. ст. Пагодзіна. 722 ж., 244 двары (1996).
Горст
У пісьмовых крыніцах упамінаюцца ў сувязі з падзеямі вайны ВКЛ з Маскоўскай дзяржавай 1500—01. Да 17 ст. цэнтр Горы-Горац-
го ры
367
кага маёнтка. У канды 16 ст. закладзены Г о р с к і з а м а к . Належала Сапегам, АД.Меншыкаву, графам Салагубам. 3 1772 Г. ў складзе Рас. імперыі, y Чавускім пав. Магілёўскай губ. У 1784 y Г. 930 ж., 146 двароў, панскі дом, кузня, царква. 3 пач. 1830-х г. пад казённай апекай. У 1811—44 дзейнічала Г о р ы Г о р а ц к а я п а р у с ін а в а -п а л а т н я н а я м а н у ф а к т у р а .
У 1897 y Г. 1665 ж., 273 двары. У 1909 цэнтр воласці, 1615 ж., 285 двароў, нар. вучылішча, вадзяны млын, паштовая станцыя. 3 1918 мястэчка ў Горацкім пав., з 1919 y Гомельскай губ. РСФСР, з 1922 y Смаленскай губ. 3 1924 y БССР. У Вял. Айч. вайну ў 1943 ням,фаш. захопнікі спалілі 180 двароў, загубілі 93 вяскоўцаў. У 1970 y Г. 469 ж., 165 двароў.
Сярэдняя школа, б-ка, бальніца, аптэка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Каля вёскі комплекс археал. помнікаў Горы. В .М .К н я з е е а .
ГОРЫ , вёска ў Краснапольскім р-не Магілёўскай вобл., на р. Палуж. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 18 км на ПдУ йд Краснаполля, 127 км ад Магілёва, 43 км ад чыг. ст. Камунары. 404 ж., 145 двароў (1996). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. ГОРЫ , вадасховішча ў Горацкім р-не Магілёўскай вобл., на р. Быстрая, за 14 км на У ад г. Горкі. Створана ў 1985. Пл. 1,31 км2. Даўж. 5 км, найб. шыр. 0,34 км, найб. глыб. 7 м, аб’ём вады 2,77 млн. м3. Выкарыстоўваецца ддя арашэння зямель і рыбагадоўлі. ГОРЫ -ГОРАЦКАЯ ЗЕМ ЛЯРОБЧАЯ ШКОЛА, спецыяльная сельскагаспадарчая навуч. ўстанова ў 1840— 48. Засн. ў г. Горкі (Магілёўская вобл.) паводле ўказа Сената ад 24.4.1836. Адчынена 15.8.1840. Мела 2 разрады: 1-ы (ніжэйшы) і 2-і (вышэйшы). Тэрмін навучання ў кожным 3 гады. Ніжэйшы (прымалі юнакоў 16— 20-гадовага ўзросту) рыхтаваў земляробаў з веданнем асноў аграноміі. Вывучаліся земляробства, жывёлагадоўля, садоўнінтва, лесаводства, агульнаадук. навукі. Вышэйшы (залічвалі выпускнікоў ніжэйшага разраду, акрамя дзяцей прыгонных сялян) рыхтаваў аграномаў. У 1842 ён рэарганізаваны ў Вышэйшую с.-г. школу. У 1848 ніжэйшы разрад пераўтвораны ў земляробчае вучылішча з 4-гадовым тэрмінам йавучання, a Вышэйшая с.-г. школа — y Горы-Горацкі земляробчы інстытут. У .М .Л іў ш ы ц . ГОРЫ-ГОРАЦКАЯ ПАРУСШАВА-ПАЛАТНЯНАЯ МАНУФАКТЎРА. Дзейнічала ў 1811— 44 y мястэчку Горы (цяпер вёска ў Горацкім р-не Магілёўскай вобл.). Вырабляла палатно, брэзендук (самая тоўстая парусіна), белую і суравую паўпарусіну. У 1828 прадпрыемства было адным з буйнейшых y Магілёўскай губ. Працавала 205 (1817) і 138 (1828) рабочых. ГОРЫ -ГОРАЦКІ ЗЕМ Л ЯРО БЧ Ы ІН СТЫТУГ. Існаваў y г. Горкі Магілёўскай вобл. ў 1848—64 і 1919— 25. Адна з першых ВНУ с.-г. профілю на Белару-
368
го ры
ci і ў Pac. імперыі. Засн. ў выніку рэарганізацыі ў ін-т вышэйшага разраду Горы-Горацкай земляробчай школы. Рыхтаваў аграномаў. Тэрмін навучання 4 гады. У розныя гады ў ін-це навучалася ад 112 да 222 студэнтаў. Выкладаліся фізіка, хімія, батаніка, заалогія, паляводства, жывёлагадоўля, лесаводства і інш. спец. дысцыпліны, a таксама бухгалтэрьм, архітэкгура, геадэзія, палітэканомія (з 1859), рус. і замежная мовы, гісторьм рус. л-ры, права, логіка і інш. Пры ін-це дзейнічаў з-д па вырабе цэглы і дрэнажных труб, майстэрня с.-г. машын, сыраварня, пчальнік, музеі (заалагічны, анатамічны, с.-г. машын), бат. сад (калекцыя больш за 3870 раслін), б-ка (больш за 7 тыс. тамоў). Праводзіліся навук. даследаванні, вынікі якіх друкаваліся ў «Запнсках Горы-Горецкого земледельческого ннстшута» (1852— 57), інш. навук. выданнях. Сярод выпускнікоў ін-та А.В.Саветаў, \А.Сцебут, А.М.Бажанаў, А.П.Людагоўскі, І.М.Чарнапятаў, С.С.Касовіч і інш. За ўдзел студэнтаў і выкладчыкаў y паўстанні 1863—64 ін-т пераведзены ў Пецярбург, дзе ў 1877 аб’яднаны з Пецярбургскім лясным ін-там. У 1919 адноўлены ў Горках. Меў ф-ты: агранамічны, меліярацыйны, лясны , с.-г. машьшазнаўства. У 1925 да ін-та далучаны Бел. ін-т сельскай і лясной гаспадаркі (засн. ў Мінску ў 1922) і на іх базе створана Беларуская сельскагаспадарчая акадэмія.
рамеснага вучылішча М.Л.Выржыкоўскі. Гурток меў нелегальную б-ку, падтрымліваў сувязі з рэвалюцыянерамінароднікамі Магілёва, Відебска, Гродна, Пскова, Кіева, Пецярбурга і інш. 3 лета 1879 гурткоўцы вялі прапагандысцкую работу, але з-за недахопу канспіратарскага вопыту арыштаваны. Паліцыі не ўдалося высветліць маштабы дзейнасці гуртка і справа была спынена. Над Выржыкоўскім і Акушкам быў устаноўлены тайны нагляд паліцыі. В .М . Ч а р а п іц а .
Г О РЫ -ГО РК І, назва г. Горкі ў 17— 19 ст. ГОРЫ Д Язэп Міхайлавіч (27.7.1896, г. Адэса, Украіна — 1.9.1939), бел. графік і жывапісец. Вучыўся ў Віленскім ун-це (1923— 25) і Парыжы (1928). Вядучы мастак гумарыстычна-сатыр. зах.-бел. час. «Маланка» (1926— 28). Яго палітычна завостраныя карыкатуры былі скіраваны супраць сац. і нац. ўціску ў Зах.
Л іт .: Л і с Мн„ 1981.
Л і т .: Ц С.Г. Горы-Горецкнй зсмлсдсльчсскнй ннсштут — первая в Россюі высшая сельскохозяйственная школа (1836— 1864). Горкн, 1960; Белорусская... сельскохозяйственная академня: 150 лет: [Краткнй очерк нсторнн н деятельностм]. Мн., 1990. й
т
о
в
н
ч
У .М .Л іў ш ы ц .
ГОРЫ -ГО РАЦ КІ Л ІЦ ЕЙ Н А - МЕХАН ІЧ Н Ы ЗАВОД СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧАГА МАШЫНАБУДАВАННЯ, вучэбна-прамысл. прадпрыемства ў 1859— 1916 пры Горы-Горацкім земляробчым ін-це і рамесным вучылішчы. Меў 2 паравьм машыны (1872— 73), лакамабіль (1879), вагранку для адліўкі чыгунных і жал. вырабаў (1863). Працавалі доменная печ на 50 пудоў чыгуну (1879), 9 розных станкоў (1884). Метал набывалі ў Маскве. Вырабляў веялкі, бароны «зігзаг», плугі, крупадзёркі, малатарні, прылады для млыноў, конныя веялкі, сарціроўкі, запчасткі с.-г. M a l i a m , пакоўкі для мастоў і інш. У 1895 працавала 66 чал., выраблена прадукцыі на 10,7 тыс. руб. У 1870— 80-я г. з-д належаў да лепшых прадпрыемстваў Магілёўскай губ. ГО РЫ - ГОРАЦКІ Н А РО ДН ІЦ К І ГУРТОК. Дзейнічаў y 1879— 80 y мяст. Topici (цяпер горад y Магілёўскай вобл.). Аб’ядноўваў вучняў земляробчага, землямерна-таксатарскага і рамеснага вучылішчаў. Створаны вясной 1879 па ініцыятыве выпускніка Магілёўскай гімназіі Э.Ф.Акушкі; кіраўнік — вучань
Беларусі і Полыпчы, a таксама закраналі тэмы міжнар. жыцця. Аформіў паэт. зб. «Вянок» (2-е выд., 1927) М.Багдановіча, «Шум баравы» М.Васілька, «Веснапесні» Хв.ільяшэвіча (абодва 1929), «Журавінавы цвет» (1937) М.Танка, кн. «Беларускі дзіцячы спеўнік» (1925) А.Грыневіча, «Беларускія народныя песні» Р.Ш ырмы, «Беларускія (крывіцкія) казкі» (абедзве 1929), падручнік «Пішы самадзейна» (1929) С.Паўловіча і інш., змяшчаў свае малюнкі ў час. «Родныя гоні» (1927), «Заранка» (1927— 31), газ. Бел. сял.-рабочай грамады «Народны звон» (1926). Стварыў серыю гравюр для «Беларускага календара на 1927 год» (серыя «Дванаццаць месяцаў» выкарыстоўвалася і ў інш. календарах канца 1920 — пач. 30-х г.). Аўтар літаграфічных партрэтаў Я.Купалы (1923) і Я.Коласа (1931). Апошнія гады працаваў як партрэтыст (жывапісны партрэт скульптара Р.Яхімовіча), пейзажыст («Віды Вільні і ваколіцаў») і дэкаратар (сграфіта на фасадзе будынка букіністычнай кнігарні ў Вільні).
Я.Горыд. Ілюстрацыя да казкі «Змей». 1929.
А.С. Пякучай маланкі след. А .С .Л іс .
ГО РЫ Н Вячаслаў Цімафеевіч (6.2.1931, г. Астрахань, Расія — 2.10.1994), бел. вучоны ў галіне заатэхніі. Акад. УАСГНІЛ (1973), д-р с.-г. н. (1971), праф. (1972). Скончыў БСГА (1953). 3 1964 дырэктар Бел. НДІ жывёлагадоўлі. У 1973— 75 — віцэ-прэзідэнт УАСГНІЛ. 3 1975 y Расіі. Навук. працы па метадах генетычнай экспертызы паходжання племянной жывёлы, прагназавання гетэрозісу пры міжпародным скрыжаванні свіней, пытаннях эканомікі і арганізацыі жывёлагадоўлі. Адзін са стваральнікаў бел. чорна-пярэстай пароды свіней, спосабаў генетычнай дыягностыкі аскарыдозу ў свіней, генетычнай экспертызы ў малочнай жывёлагадоўлі і інш. Te.: Ннтенснвный откорм свнней. Мн., 1967; Ннтенснфнкацня н спецналнзацня жнвотноводства. Мн., 1969 (разам з А.А.Гайко. К.Ф.Барысаўцом).
ГО РЫ Н Генадзь Сцяпанавіч (н. 7.9.1938, г. Слуцк Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне трактарабудавання і механізацыі сельскай гаспадаркі. Д-р тэхн. н. (1987), праф. (1990). Скончыў БПІ (1961). У 1964— 84 y Цэнтр. НДІ механізацьіі і электрыфікацыі сельскай гаспадаркі, з 1988 y Бел. агр. тэхн. ун-це. Навук. працы па абгрунтаванні цягаваэнергет. параметраў мабільных энергет. сродкаў для с.-г. вытворчасці. Te.: Перспектнвные мобнльные энергетнческве средства (МЭС) для сельскохозяйственного проязводства. Мн., 1982 (у сааўт.).
Я.Горыд. Вокладка кн. «Беларускія (крывідкія) качкі». № 1. 1929.
ГО РЫ Н (сапр. K a л я д а) Павел Восіпавіч (15.1.1900, г. Бяроза Брэсцкай вобл. — 25.4.1938), гісторык, дзярж. дзеяч БССР. Акад. АН БССР (1931), д-р гіст. н. (1934). Скончыў Камуніст. ун-т імя Свярдлова (1921), Ін-т чырв. прафесуры (1925). Удзельнік грамадз. вайны. 3 1925 вучоны сакратар Т-ва гісторьпсаў-марксістаў, правадз. член і нам. дырэктара Ін-та гісторыі Камуніст.
акадэміі, нам. рэдактара час. «Пролетарская революцня», чл. рэдкалегіі час. «Йсторнк-маркснст», старшыня Т-ва палітэмігрантаў Зах. Беларусі. 3 1931 прэзідэнт АН БССР, дырэктар Ін-та гісторыі АН БССР. 3 1936 нам. старшыні К-та па загадванні вучонымі і навуч. ўстановамі ЦВК СССР, заг. кафедры Маскоўскага ун-та, рэдактар аддзела гісторыі Вял. Сав. Энцыклапедыі. Чл. ЦК КП(б)Б і кавд. y чл. Бюро Ц К КП(б)Б y 1932— 36. Чл. ЦВК СССР
П.В.Горын.
У.В.Горын.
(1935). Чл. ЦВК і Прэзідыума ЦВК БССР y 1931— 36. Аўтар прац па гісторыі Саветаў і Кастр. рэвалюцыі, рэдактар твораў У .ІЛ еніна на бел. мове. Як вучань М М .Пакроўскага, адстойваў погляды яго школы. На працы Г. ўплывалі распаўсюджаныя ў 1920-я г. ідэі вульгарнага сацыялагізму і спрашчэнні. Арыштаваны ў жн. 1937, расстраляны. Рэабілітаваны ў 1955. М .У .Т о к а р а ў . ГО РЫ Н Уладзімір Вячаслававіч (22.10.1952, г. Арол, Расія — 30.7.1996), бел. вучоны ў галіне заатэхніі. Чл.-кар. Акадэміі агр. навук Рэспублікі Беларусь (1994), д-р с.-г. н., праф. (1992). Скончыў БДУ (1974) і Усесаюзны с.-г. ін-т (1984). У 1976— 80 і з 1985 y Бел. НДІ жывёлагадоўлі (з 1987 нам. дырэктара, з 1990 дырэктар ін-та і адначасова навук.-вытв. аб’яднання «Племэліта»). Навук. працы па праблемах павышэння эфектыўнасці селекцыі ў свінагадоўлі на аснове генетыка-папуляцыйных метадаў, спецыялізацыі розных тыпаў, ліній і парод свіней. Адзін са стваральнікаў беларускай мясной пароды і заводскіх тыпаў «Мінскі» адкормачны і «Віцебскі» мясны буйной белай пароды свіней.
Тв:. Крупяные культуры. Мн., 1968 (разам з А.Н.Анохіным); К вопросу о селекцнн скороспелых сортов гречнхн (разам з Т.А.Анохінай) / / Путн повышення урожайностя полевых культур. Мн., 1981. Вып. 12.
ГОРЫ Н-ГАЛКІН Уладзімір Піліпавіч (сапр. Г а л к і н Ісаак; 22.1.1861, Магілёў — 22.7.1925), удзельнік рэв. руху ў Расіі, філосаф-марксіст. У 1882 за ўдзел y студэнцкіх хваляваннях выключаны з Харкаўскага вет. ін-та. Стварыў нарадавольскія гурткі ў Сімферопалі, Адэсе. У 1887 арыштаваны і сасланы на 10 гадоў y Верхаянск. Удзельнік Сібірскага с.-д. саюза (1901), чл. Саратаўскага к-та РСДРП (1902— 03), працаваў y с.-д. арг-цыях Растова-на-Доне, Баку, Тыфліса, Кутаісі. Супрацоўнічаў y газ. «Нскра». Дэлегат II з’езда РСДРП (1903), бальшавік. Пасля з ’езда застаўся за мяжой. Пад псеўд. К.Грабоўскі ў 1910 выдаў кн. «Далоў матэрыялізм!»: (Крытыка эмпірыякрытычнай крытыкі)». Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 вярнуўся ў Расію. 3 жн. 1917 y Петраградскім к-це РСДРП(б), удзельнічаў y падрыхтоўцьі і правядзенні Кастр. ўзбр. паўстання. Адзін з арганізатараў Наркамата замежных спраў РСФСР. 3 1918 на кіруючай ваен.-паліт. рабоце ў Чырв. Арміі, з 1920 на навук.-пед. рабоце ў Маскве.
госць
369
маляваў аголеныя фігуры на фоне ант. архітэктуры ці ў прыродным асяроддзі, перададзеным з тыповай для нідэрл. мастацтва дэталізацыяй («Адам і Ева», «Нептун і Амфітрыта», 1516; «Даная», 1527). Маст. традыцыям нідэрл. школы найбліжэй партрэты Г. (дытггых з выявай канцлера Ж .Карандэле, 1517). ГО СІ (каля 1020 — каля 1090), кітайскі жывапісец і тэарэтык мастацтва. Аўтар манахромных (выкананы чорнай тушшу) пейзажаў з выявай суровых горных ландшафтаў («Горы восенню пасля дажджу», «Ранняя вясна», «Веснавы снег y rapax Гуань», «Вёска на высокай гары»), дзе выразныя чорныя лініі абмалёўваюць дакладна перададзеныя дэталі кампазіцыі. У трактаце па жывапісе (дапоўнены і выдадзены яго сынам Го Сы) сфармуляваў асн. законы пабудовы
Э .М . С а в іц к і.
ГОСАРТ (Gossaert) Ян (мянушка М a б ю з ; Mabuse; каля 1478— 80, г. Мабёж, Ф ранцьм — паміж 1533 і 1536), нідэрландскі жывапісец. Заснавальнік рамантызму ў нідэрл. жывапісе 16 ст. Працаваў y Антверпене, Утрэхце, Мідэлбургу і інш. гарадах. У 1508—09 наведаў Італію. Імкнуўся засвоіць дасягненні італьян. Адраджэння ў кампазіцыі, анатоміі, перспектыве. Звяртаючыся да ант. і біблейскіх сюжэтаў, часта
Го Ci. Ранняя вясна. Фрагмент. Каля 1072.
прасторы і перспектывы ў кіт. выяўл. мастацтве. Л іт
Бнотехнологая свнноводства. Мн., 1993 (разам з В.С.Смірновым, І.П.Шайко). Тв:.
ГОРЫ НА Яўгенія Дзмітрыеўна (н. 14.7.1923, в. Беразіно Барысаўскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне селекцыі с.-г. раслін. Д -р с.-г. н. (1982). Скончыла Ленінградскі с.-г. ін-т (1950). 3 1956 y Бел. НДІ земляробства і кармоў. Навук. працы па хім. мутагенезе, метадах палікроса, самаплоднасці, біял. асаблівасцях і эфектыўнасці метадаў гетэрозіснай селекцыі і поліплаідыі грэчкі (аўтар сартоў Юбілейная 2, Чарнаплодная, Аніта Беларуская, сааўтар тэтрап- Я.Госарт лоідных сартоў Іскра і Мінчанка). 1517.
Партрэт канцлера ЖКарандэле.
С а м о с ю к К. Го Сн. Л., 1978.
ГОСЦЬ, буйны прадстаўнік купецтва ў Стараж. Русі і ў Рас. дзяржаве ў 10— 18 ст. Першапачаткова Г. наз. асоб, якія прыязджалі гандляваць з інш. краін, княстваў і гарадоў, пазней — і мясц. купцоў, якія гандлявалі па-за межамі свайго месцапражывання (пераважна за мяжой). У 14— 15 ст. Г. аб’ядноўваліся ў асобыя прывілеяваныя карпарацыі. У сярэдзіне 16 — пач. 18 ст. Г. былі саслоўнай катэгорыяй, мелі царскія даравальныя граматы, паводле якіх карысталіся падатковымі, мы тньм і і юрыд. прывілеямі. Выконвалі ўрадавыя даручэнні па закупды, ацэнцы і захоўванні
370___________________ го т казённых тавараў. Паводле ўказаў 1722— 28 уключаны ў склад купецкіх гільдый. ГОТ (Gott) Карэл (н. 14.7.1939, г. Пльзень, Чэхія), чэшскі эстрадны спявак (тэнар). Нар. арт. ЧС СР (1985). Скончыў Пражскую кансерваторыю (1965, клас К.Карэніна). Дэбютаваў y 1959. У 1960-я г. саліст т-раў «Семафор», «Апола». Валодае моцным прыгожым голасам. У рэпертуары класічньы арыі, нар. песні, джазавыя балады, сучасныя эстр. песні. Здымаецца ў кіно. Лаўрэат прэмій «Залаты салавей» (7 разоў, з 1963), «Залаты голас Прагі», 1-ы прыз на міжнар. конкурсе эстр. спевакоў y Сопаце (Полыпча, 1964), 1-я прэмія на міжнар. конкурсах песні ў СанРэма (Італія) і Кане (Францыя; абодва 1966). ГОТА (Gotha), горад на У Германіі, y зямлі Цюрынгія. Вядомы з 10 ст. Каля 70 тыс. ж. (1994). Трансп. вузел. Прам-сць: станкаінстр. і трансп. машынабудаванне (у т.л. вагонабудаванне), гумава-тэхнічная, харчасмакавая, паліграф., хімічная. Традыцыйная галіна — вьшанне і друкаванне геагр. картаў і атласаў. Картаграфічны музей. Арх. помнікі 16— 17 ст. ГОТАРН (Hawthorne) Натаніэл, гл. Хотарн Натаніэл. ГОТАРПЫ (Gottorp), Г о л ь ш т э й н Г о т a р п ы, каралеўская дынастыя ў Швецыі ў 1751— 1818. У 1761 готарпскі герцаг Карл Пётр Ульрых стаў рус. царом пад імем Пятра I I I (правіў y 1761— 62). У 1773 сын Кацярыны II і Пятра III готарпскі герцаг Павел I абмяняў уладанні Г. y Шлезвіг-Гольштэйне на Ольдэнбург і Дэльменгорст, якія належалі Даніі. ГОТБЕРГ (Gottberg) Курт фон (1896 — май 1945), адзін з вышэйшых кіраўнікоў ням. акупац. адміністрацыі ў Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Удзельнік 1-й сусв. вайны. У 1919— 24 служыў y добраахвотніцкім корпусе «Брыгада Эрхарда». У 1932 уступіў y Нацыянал-сацыялісцкую рабочую партыю Германіі (НСДАП) і СС. 3 1937 y Гал. ведамстве па расавай палітыцы і пасяленнях, з 1939 оберфюрэр СС і гал. камісар ведамства зямлі ў Празе. У 1940—42 нач. рэгістрацыйнага ведамства ў гал. упраўленні СС, брыгадэнфюрэр СС і ген.маёр палідыі. 3 восені 1942 камандзір «баявой групы Готберг», потым кіраўнік СС і паліцыі ў Беларусі. Пасля знішчэння бел. партызанамі гаўляйтэра Ь.Кубэ з вер. 1943 да 3.7.1944 в.а. ген. камісара Беларусі. Адначасова з 1943 прадстаўнік рэйхсфюрэра СС y Цэнтр. Расіі. 3 чэрв. 1944 обергрупэнфюрэр СС. У канцы 2-й сусв. вайны кіраваў барацьбой з франц. рухам Супраціўлення. Пасля арышту Г. саюзнікамі скончыў самагубствам y Фленсбургу. С .У Ж у м а р .
ГОТВАЛЬД (Gottwald) Клемент (23.11.1896, с. Дзедзіца, Чэхія — 14.3.1953), дзяржаўны і паліт. дзеяч Чэхаславакіі. Чл. Кампартыі Чэхаславакіі (КПЧ) з 1921, з 1925 чл. ЦК і Палітбюро, з 1929 ген. сакратар Ц К КПЧ. У 1935— 43 сакратар Выканкома Камінтэрна. 3 пач. 2-й сусв. вайны ў СССР. Адзін з кіраўнікоў вызв. барацьбы народаў Чэхаславакіі супраць ням.-фаш. акупацыі і арганізатараў чэхаславацкіх узбр. сіл. Пасля вызвалення ўсх. ч. Чэхаславакіі ўвайшоў y створаны 4.4.1945 y г. Кошыцы ўрад Нац. фронту, нам. старшыні ўрада. 3 1945 старшыня ЦК КПЧ. 3 мая 1946 на чале кааліцыйнага ўрада. У час лют. падзей 1948 адыграў значную ролю ў прыходзе да ўлады К П Ч , узначаліў новы ўрад. 14.6.1948 выбраны прэзідэнтам Чэхаславацкай Рэспублікі. Кіраваў працэсам буд-ва сацьіялізму ў краіне паводле тагачаснай сав. мадэлі. ГОТЛАНД (Gotland), самы вял. востраў y Балтыйскім м., тэр. Швецыі. Утварае самастойную адм. адзінку (лен). Пл. 2960 км2. Нас. 57,6 тыс. чал. (1993). Паверхня — плато (выш. да 83 м), складзенае з вапнякоў і пясчанікаў; пашыраны карставыя формы рэльефу. Клімат умераны, марскі. Хвойныя і шыракалістыя лясы. Тарфянікі. Рэзерват Хал-Хангвар. Пасевы збожжавых, бульбы. Ж ывёлагадоўля. Распрацоўкі вапняку. Адм. цэнтр і гал. порт — г. Вісбю. ГОТЛАНДСКІ БО Й 1915, баявыя дзеянні ў Балтыйскім м. каля в-ва Готланд паміж 1-й брыгадай крэйсераў рас. Балт. флоту (каманд. контр-адм. М.К.Бахіраў) і атрадам герм. ваен. караблёў (камадор Карф) 2.7.1915 y 1-ю сусв. вайну. Атрад Бахірава (5 крэйсераў і 9 эсмінцаў) 1.7.1915 накіраваўся да порта Мемель (цяпер Клайпеда, Літва) з задачай абстраляць яго. У густым тумане ён размінуўся з ням. флогам (3 крэйсеры, 7 эсмінцаў і мінны загараджальнік), аднак y выніку радыёперахопу і дэшыфроўкі данясення Карфа быў наведзены па радыё на праціўніка. У выніку артыл. перастрэлкі 2 ліп. на У ад Готланда са строю выведзены ням. мінны загараджальнік, пашкоджана ч. караблёў абодвух бакоў; больш хугкія ням. караблі выйшлі з бою. ГОТФ РЫ Д СТРАСБУРСКІ (Gottfried von Strassburg; ?, г. Страсбур, Ф ранцыя — каля 1210), нямецкі паэт. Прадстаўнік свецкай пльші ў ням. куртуазнай паэзіі. Яго няскончаны вершаваны раман «Трыстан і Ізольда» (дакладней «Трыстан», каля 1207— 10) — творчая перапрацоўка аднайм. старафранц. рамана англанармандскага трувера Томаса Брытанскага (паміж 1155 і 1170). Блізкі па светаадчуванні да аўтараў гарадской л-ры, Г. С. ў многім з’яўляецца папярэднікам гуманістаў Адраджэння, бо апяваў веліч і найвялікшую каштоўнасць зямнога кахання, натуральнае права чалавека на свабоднае выяўленне душы. Яго стыль адметны жывапіснас-
цю, канкрэтнай пачуццёвасцю і алегарычнасцю, часам блізкі да шванкаў (кароткіх камічных апавяданняў). Раман Г. С. завершаны яго паслядоўнікамі — паэтамі Ульрыхам фон Цюргаймам (каля 1235) і Генрыхам фон Фрайбергам (каля 1300); паводле яго створана опера «Трыстан і Ізольда» (1859) Р.Вагнера. Тв.: Рус. пер. — Трнстан н Нзольда: [Урывак) / / Хрестоматня по зарубежнай лнтературе: Лнт. средннх веков. М., 1953. Л іт .\ П у р н ш е в Б.Н. Готфрвд Страсбургскнй / / Нсторня немецкой лятературы. М., 1962. T. 1. Т .В .С ін іл а .
ГОТХАБ (Godthâb), адміністрацыйны ц. Грэнландыі, гл. Нук. ГОТШАЛК (каля 1010— 7.6.1066), князь бодрычаў [1031— 66; фактычна з 1044], Выхоўваўся ў кляштары св. Міхаіла ў г. Люнебург (Германія). Пасля смерці бацькі Прыбыгнева (каля 1030) вярнуўся на радзіму і стаў княжыць, аднак y хуткім часе скінуты саксонцамі і эмігрыраваў y Данію. 3 дапамогай свайго цесця дацкага караля Кнуда I Вялікага і брэменскага архіепіскапа Адальберта II вярнуў y 1044 княжацкі трон. Заснаваў Вендскую дзяржаву. Укараняў хрысціянства, намагаўся стварыць незалежную слав. царкву. Загінуў y час паўстання (інспіравана племянной знаццю), якое праходзіла пад лозунгам вяртання да язычніцтва. ГОТШ ЭД (Gottsched) Іаган Крыстаф (2.2.1700, г. Кёнігсберг, цяпер г. Калінінград, Расія — 12.12.1766), нямецкі пісьменнік, тэарэтык л-ры. Прадстаўнік ранняга ням. Асветнідтва, пачынальнік асветніцкага класідызму. Вучыўся ў Кёнігсбергскім ун-це. 3 1725 выкладаў y Лейпцыгскім ун-це (з 1730 праф. паэзіі, з 1734 — логікі і метафізікі). Супрацоўнічаў з трупай актрысы Ф.К. Нойбер. Аўтар прац «Спроба крытычнай паэтыкі для немцаў» (1730; погляды на рэформу л-ры і тэатра), «Першаасновы ўсёй філасофіі» (1733— 34, папулярызацыя ідэй ГЛейбніца і К.Вольфа). У зб. п’ес «Нямецкі тэатр, пабудаваны паводле правілаў старажытных грэкаў і рымлян» (т. 1—6, 1741— 45) уключыў свае пераклады п ’ес франц. класідыстаў (Ж.Расіна, Мальера і інш.) і ўласныя трагедыі («Паміраючы Катон», 1731, «Парыжскае крывавае вяселле», 1774, і інш.), y якіх выступіў з асуджэннем тыраніі і рэліг. фанатызму, y абарону асветніцкіх ідэалаў. Т .В . С ін іл а. ГОТЫ (лац. Gothi, Gothones), плямёны ўсх. германцаў, якія ў пач. 1-га тыс. н.э. перасяліліся са Скандынавіі на паўд. ўзбярэжжа Балтыйскага мора. У сярэдзіне 1 ст. ў ніжнім цячэнні Віслы з удзелам Г. утварылася вельбарская культура. У апошняй чвэрці 2 ст. Г. пачалі перасяленне на ПдУ (у т.л. праз ПдЗ Беларусі). У 3 ст. яны дасягнулі Паўн. Прычарнамор’я, дзе прынялі ўдзел y стварэнні чарняхоўскай культуры. У саюзе з інш. плямёнамі Г. неаднаразова ўрываліся ў межы Рым. імперыі, захапілі Дакію. У 3 ст. падзяліліся на вестготаў, остготаў, малых готаў (Мезія, су-
часная Балгарыя) і готаў-тэтраксітаў (Крым). У 357 саюз плямён остготаў на чале з конунгам Эрманарыхам разбіты гунамі, пасля чаго б. ч. Г. пакінула Паўн. Прычарнамор’е і пайшла на 3. Пасля шэрагу міграцый вестготы апынуліся ў Іспаніі, a остготы стварылі сваю дзяржаву ў Італіі. На тэр. ПдЗ Беларусі вадомы помнікі вельбарскай культуры Вялічкавічы, Дружба, Брэсцкі бескурганны могільнік і інш. Л іт .: Н о р д а н 0 пронсхождеішм н деяннях гетов: Пер. с лат. М., 1960; К у х а р е н к о Ю.В. Могнльннк Брест-Трншнн. М., 1980. А .М .М я д з в е д з е ў .
ГОТЫКА (італьян. gotico літар. гоцкі ад назвы герм. племя готаў), г a т ы ч н ы с т ы л ь , мастацкі стыль, пашыраны ў
краінах Зах., Цэнтр., часткова Усх. Еўропы паміж сярэдзінай 12 і 15— 16 ст. Вылучаюць перыяды Г.: ранняй (12 ст.), сталай (13— 14 ст.) і позняй («палымянай») з моцнымі дэкар. тэндэнцыямі (15 ст.). Прыйшла на змену раманскаму ст ш ю , ад якога ўнаследавала вяршэнства архітэктуры ў сістэме мастацтваў і традыц. тыпы культавых будынкаў. Развіццё мастацтва Г. адлюстравала змены ў струкгуры сярэдневяковага грамадства: пачатак фарміравання цэнтралізаваных дзяржаў, рост і ўзмацненне гарадоў, якія сталі буйньмі заказчыкамі арх. твораў, больш высокі ўзровень развіцця рамёстваў і тэхнікі, аслабленне асноў сярэдневяковых рэліг.-дагматычных светапоглядаў і інш.
Да арт. Готыка. Сабор Нотр-Дам y Парыжы. 1163— 1257. Бакавы фасад.
Да арт. Готыка. Партал сабора ў Шартры (Франдыя). 1145—70.
ГОТЫКА
371
Стыль Г. ўзнік на Пн Францыі. Найб. спецыфічная Г. ў Італіі (зберагліся моцныя ант. традыцыі) і Іспаніі. Канструкцыйны прынцып культавага дойлідства Г. — каркас з каменю, які пазбавіў пабудовы грувасткасці раманскіх сабораў. Унутр. слупы гатычных сабораў накшталт пучка тонкіх капон пераходзілі ўверсе ў стральчатыя аркі нясучых рэбраў (п е р в ю р а ў ) вельмі тонкага крыжовага скляпення. Вонкавыя паўаркі — а р к б у т а н ы перадавалі распор скляпення на спец. апорныя вонкавьш слупы — к о н т р ф о р с ы . Гатычныя саборы вылучаліся вял. вышынёй і былі добра асветлены вокнамі з каляровымі в іт р а ж а м і (Ш а р т р с к і с а б о р ). Гал. фасады сабораў звычайна ўпрыгожвалі карункамі рознага дэкору, ажурнымі вежамі, глыбокімі «перспек-
Да арт. Готыка. Нервюрныя скляпенні трансепта сабора ў Ам’ене (Францыя). 13 ст.
Да арт. Готыка. Д ж э н т ы л е чуноў. 1423.
да
Ф а б р ы я н а . Пакланенне веш-
372
готы ка
тыўнымі» парталамі, y цэнтры часта рабілі вял. круглае акно (ружу). Гал. відам выяўл. мастацтва Г. была скульптура, якой упрыгожвалі фасады сабораў і іх інтэр’еры (скулыпура «Коннік» y кафедральным саборы ў г. Бамберг, 1235, Германія). Найб. значныя помнікі царк. Г.: П а р ы ж с к а й Б о ж а й М а ц і с а б о р , Р э й м с к і с а б о р , К ё л ь н с к і с а б о р , саборы ў Ам’ене, Страсбуры (Францыя), Кентэрберы, Уальсе, Вестмінстэрскім абацтве ў Лондане, капэла Каралеўскага каледжа ў Кембрыджы (Англія), саборы ў Фрайбургу, Ульме, Вене (Цэнтр. Еўропа), Мілане, Сіене (Італія), Бургасе (Іспанія), Кракаве, Гнезна, Познані, Гданьску (Польшча), Празе (Чэхія), касцёлы св. Ганны і бернардзінцаў y Вільнюсе, Р ы ж с к і Д о м с к і с а б о р і інш. Сярод грамадз. і абарончых збудаванняў: ратушы ў гарадах Арас і Камп’ень
пабольшала цікавасць да складанага духоўнага свету чалавека, багацця яго перажыванняў, свету прыроды.
На Беларусі Г. адлюстравана пераважна ў архітэктуры 15— 16 ст. Але тут сфарміраваўся своеасаблівы стыль, характэрны гарманічным спалучэннем рыс Г. і рэнесансу, традыцый стараж,рус. манум. дойлідства і ўплываў рус.візант. стылю, што ўзбагаціла бел. Г., надало яе помнікам непаўторны каларыт і маст. каштоўнасць. Аб’ёмы пабудоў тут вырашаны скульптурна, з мяккай прарысоўкай ліній, арх. дэкор адыгрывае другарадную ролю (Ішкалдскі Троіцкі касцён). Асн. дэкар. элементы — абрамленні парталаў і аконных праёмаў, разнастайныя па малюнку нішы і аркатура {Навагрудская Барыса-
елебская царква). Нярэдка завяршэнні праёмаў і парталаў мелі не спецыфічную для Г. спічастую, a паўцыркульную форму. Маляўнічасць будынкам надавала 2-колернае вырашэнне фасадаў: заглыбленыя часткі бялілі, a выступы не атынкоўвалі, пакідалі натуральны колер чырв. цэглы (Мураванкаўская царквакрэпасць). Тэндэнцыю развіцця культавых абарончых збудаванняў y 16 ст. яскрава адлюстроўвае Сьшковіцкая царква-крэпасць, якая мае стройную і гарманічную арх. кампазшыю, створаную з гатычных, рэнесансавых і стараж.-рус. формаў. Інш. кампазідыйныя прыёмы развіваліся ў 1-нефавых храмах з вежайзванідай на гал. фасадзе. М анум.-кампактныя аб’ёмы, умацаваныя контрфорсамі, кантраставалі з высокімі ярус-
Да арт. Готыка. Скульптура партала сабора ў Страсбуры (Францыя). 1220.
Да арт. Готыка. Міланскі сабор. 1386— 1856. (Францыя), Бруге і Брусель (Бельгія), шэраг ісп. феад. замкаў, італьян. палацца, гар. ўмацаванні Таліна. У творах выяўл. мастацтва
Да арт. Готмка. Скульптура конніка ў кафедральным саборы ў Бамбергу (Германія). 1235. Да арт Готыка. Сабор y Сіене (Італія). Будаўніцгва пачата ў 12 ст., завершана ў 1284— 99. Праект Дж. і Н.Пізана.
Да арт. Готыка Дэталь вітража сабора ў ТТТяртры (Францыя). 13 ст.
нымі верт. вежамі, якія надавалі будынкам рысы дынамічнай асіметрыі (Гнезнаўскі касцёл Міхаіла архангела, Дзераўноўскі касцёл Благавешчання). Арх. формы, канструкцыі і буд. тэхніка Г. найб. характэрны для замкавага дойлідства 16— 17 ст. (Гродзенскі Стары замак, Навагрудскія замкі, Мірскі замкава-паркавьі комплекс). У драўляным дойлідстве асобньм элементы Г. захоўваліся да 18 ст. У канцы 18 — пач. 20 ст. канструкцыйньм прыёмы, формы і элементы Г. сталі аб’ектам пераймання і стылізацыі, што выявілася ў архітэктуры неаготыкі. Всеобіцая нсторня архнтектуры. Т. 4. Л.; М., 1966; Всеобіцая нсторня нскусств. Т. 2, кн. 1. М., 1960; Л я с к о в с к а я О.А. Французская готнка, XII—XIV вв. М., 1973; К у ш н я р э в і ч А.М. Культавае дойлідства Беларусі ХІН—XVI стст. Мн., 1993;
(1874), правіла Вант-Гофа (пры павыш энні т-ры на 10 °С скорасць рэакцыі павялічваецца ў 2— 4 разы), асн. пастулаты хім. кінетыкі ў працы «Нарысы па хімічнай дынаміцы» (1884). Вывеў ураўненне ізахоры (адно з асн. y хім. тэрма-
гоф м ан
1809). У жн. — кастр. 1809 Г. — фактычны правіцель Ціроля. Пасля заключэння 14.10.1809 Ш онбрунскага міру паміж Аўстрыяй і Францыяй паўстанне задушана ваен. сіламі французаў. У выніку здрады Г. трапіў y палон, паводле загаду Напалеона I расстраляны. Л іт :. П р н с т е р Е. Краткая нсторня Австрнн: Пер. с нем. М., 1952. С. 325, 328—330.
Л іт
Я.Х. вант Гоф
Да арт. Готыка. Троіцкі касцёл y вёсцы Ішкалдэь Баранавіцкага раёна 1472.
ГОФМ АЙСТЭР (Hofmeister) Вільгельм Фрыдрых Бенадзікт (18.5.1824, г. Лейпцыг, Германія — 12.1.1877), нямецкі батанік, адзін са стваральнікаў эмбрыялогіі раслін. Праф. Гайдэльбергскага (з 1863) і Цюбінгенскага (з 1872) ун-таў. Навук. працы па фізіялогіі раслін. Апісаў утварэнне семязавязі і зародкавага мяшка, працэс апладнення і развіццё зародка ў пакрытанасенных раслін (1849). Даказаў адзінства цыкла развідця споравых і насенных раслін (1851), вызначыўшы чаргаванне бясполага (спарафіт) і палавога (гаметафіт) пакаленняў y імхоў, дзярэз, хвашчоў, папарацей і голанасенных. ГОФМ АН (Hofmann) Аўгуст Вільгельм ф он (8.4.1818, г. Гісен, Германія — 5.5.1892), нямецкі хімік-арганік; адзін з заснавальнікаў ням. прам-сці сінт. фарбавальнікаў. Скончыў Гісенскі ун-т (1840), дзе і працаваў. 3 1845 дырэктар Каралеўскага хім. каледжа ў Лондане, з 1865 праф. Берлінскага ун-та. Навук. даследаванні па хіміі араматьмных злучэнняў (фарбавальнікаў). Вылучыў з каменнавугальнай смалы бензол, з якога атрымаў нітрабензол, a яго аднаўленнем — анілін (1845, удасканаліў рэакцыю М.М.Зініна). Адкрыў спосаб сінтэзу аліфатычных амінаў уэдзеяннем галагеналкілаў на аміяк (рэакцыя Г., 1850), спосаб атрымання першасных амінаў з амідаў карбонавых к-т (перагрупоўка Г., 1881). Л іт :. М а н о л о в 1. 3 нзд. М., 1986.
S v o b o d a К.М. Die Spâtgotik. Wien, 1978; R ü d i g e r W. Die gotische Kathedrale: Architektur und Bedeutung. Koln, 1979. Ю .А .Я к ш о в іч .
ГОЎМАН, 4 ж y н, y старажытнакітайскай міфалогіі памочнік першапродка і культ. героя Фусі. Уяўлялі яго з целам птушкі і тварам чалавека, які сядзіць на двух драконах. Лічылі таксама, што Г. — дух лёсу або дух дрэва. ГОФ (Hoff) Якаб Хендрык вант (30.8.1852, г. Ротэрдам, Нідэрланды — 1.3.1911), нідэрландскі хімік, адзін з заснавальнікаў фіз. хіміі і стэрэахіміі. Скончыў Політэхн. школу ў Дэлфце (1871). 3 1878 праф. Амстэрдамскага, з 1896 — Берлінскага ун-таў. Навук. працы па стэрэахіміі, хім. кінетыцы і тэрмадынаміцы. Сфармуляваў асн. палажэнні тэорыі прасторавага размяшчэння атамаў y малекулах арган. злучэнняў
373
дынаміцы), закон асматычнага ціску (закон Вант-Гофа). Заклаў асновы тэорыі разбаўленых раствораў (1886— 89) і тэорыі цвёрдых раствораў (1890). Нобелеўская прэмія 1901. Т в .: Рус. пер. — Нзбр. труды по хнмнн: Фнзнч. хнмня. Стереохммня н органнч. хнмня; Выступлення н статьн. М., 1984. Л іт :. Бнографня велнкнх хнмнков: Пер. с нем. М., 1981.
ГОФ ЕР (Hofer) Андрэас (22.11.1767, г. Сан-Леанарда-ін-Пасірыя, Італія — 20.2.1810), кіраўнік узбр. выступлення супраць баварскага панавання ў аўстр. Ціролі ў 1809. Карчмар. У пач. 1809 наведаў Вену, дзе ўзгадніў план паўстання. Пад яго кіраўнііггвам паўстанцы (пераважна сяляне) тройчы вызвалялі Ціроль ад баварскіх і саюзных ім франц. войск (поспеху паўстанцаў спрыялі падзеі аўстра-франц. вайны
К. Велнкне хнмнкн. Т.
ГОФМАН (Hofman, Hofmann) Іосіф (Юзаф; 20.1.1876, г. Кракаў, Польшча — 16.2.1957), польскі піяніст, педагог, кампазітар; адзін з буйнейшых піяністаў свайго часу. Вучыўся ў Берліне ў М.М ашкоўскага і К.Рубінштэйна. У 1886— 1946 канцэртаваў y краінах Еўропы i 3TT1A. 3 1898 y ЗІПА. Заснавальнік (1924), праф. (з 1924), дырэктар (1926— 38) Муз. ін-та Кёртыс y Філадэльфіі. Вядомы найперш я к выканаўца твораў Ф .Ш апэна, a таксама Р.Шумана, Ф.М ендэльсона, Р.Шуберта, Ф.Ліста, Машкоўскага. Аўтар арк. і фартэпіянных твораў, кніг па тэхніды фартэпіяннай ігры, якія маюць значную практычную каштоўнасць. Тв:. Рус. пер. — Фортепнанная нгра: Огветы на вопр. о фортепнанной нгре. М., 1961.
ГОФМ АН (Hoffmann) Курт (н. 12.11.1910, г. Фрайбург-ім-Брайсгаў, Германія), нямецкі кінарэжысёр. 3 1931 ставіў забаўляльныя фільмы. У 1950-я г. набыў папулярнасць як пастаноўшчык
374
гофм ан
лёгкіх камедый: «Фанфары кахання» (1951), «Выкраданне сабішшак» (1953), «Феерверк» (1954) і інш. Творча выкарыстоўваючы прыёмы паліт. кабарэ і мюзік-хольных рэвю, стварыў сатыр. муз. фільмы ў форме парадыйна-гратэскавага эстр. агляду («Мы — вундэркінды», 1958), феерычнай кінааперэты («Прывіды ў замку Шпесарт», 1961) і інш. Яго фільмы маюць антыфаш. накіраванасць. Сярод экранізацый: «Прызнанне авантурыста Фелікса Круля» (1957, паводле Т.М ана), «Шлюб пана Місісіпі» (1961, паводле Ф Д зю рэнмата). 3 1970-х г. працаваў на тэлебачанні. ГОФМАН (Hoffmann) Эрнст Тэадор Амадэй (24.1.1776, г. Кёнігсберг, цяпер г. Калінінград, Расія — 25.6.1822), нямецкі пісьменнік, кампазітар, мастак. Вывучаў права ў Кёнігсбергскім ун-це. Арганізаваў філарманічнае т-ва, сімф. аркестр y Варшаве (1804—07). У 1807— 13 дырыжор, кампазітар і дырэктар y т-рах Берліна, Бамберга, Лейпцыга і Дрэздэна. Аўтар адной з першых рамант. опер «Ундзіна» (1814), сімфоній, камерна-інстр. і хар. твораў. Першая навела «Рыцар Глюк» (1809). Творы 1809— 14 аб’яднаны ў кн. «Фантазіі ў манеры Кало» (т. 1— 4, 1814— 15). У цэнтры творчасці Г. — тэмы мастака і мастацтва, музыкі і музыкантаў; асн. ідэя — невырашальнасць канфлікту паміж мастаком і грамадствам; скразныя вобразы — мастак і філістэр. У цыкле навел «Крэйслерыяна»Х1814) і ў «Фрагментах біяграфіі Іаганеса Крэйслера», уведзеных ў раман «Жыццёвыя погляды ката Мура», Г. стварыў трагічны вобраз геніяльнага музыканта Крэйслера, самотнага, асуджанага на пакуты сярод людзей, далёкіх ад мастацтва. Светлай і радаснай фантастыцы казак «Шчаўкунок і Мышыны кароль», «Чужое дзіця», «Прынцэса Брамбіла» і інш. супрацьстаіць змрочны і злавесны каларыт y рамане «Эліксіры д ’ябла» (1815— 16) і «Начных апавяданнях» (т. 1— 2, 1817). Ён папярэджваў аб небяспецы аўтаматызацыі грамадскай свядомасці (навела «Пясочны чалавек»), адчужанасці чалавека і вынікаў яго працы ў грамадстве, заснаваным на ўладзе золата. Казка «Малы Цахес, празваны Цыноберам» (1819) — вострая сатыра на феад.-бюргерскую рэчаіснасць Германіі пач. 19 ст. Сярод лепшых твораў Г. зб. навел «Серапіёнавы браты» (т. 1— 4, 1819— 21). Вяршыня творчасці — незавершаны раман «Жыццёвыя погляды ката Мура» (т. 1— 2, 1820— 22), пабудаваны на іранічнай паралелі паміж светам жывёл і светам людзей. Яго «Апошнія апавяданні» выдадзены ў 1825. Тэмы і вобразы твораў Г. знайшлі ўвасабленне ў творчасці Р.Ш умана («Крэйслерыяна»), Р.Вагнера («Лятучы галандзец»), П.І. Чайкоўскага («Шчаўкунок»), А.Адана («Жызэль»), Л.Дэліба («Капелія»), П.Хіндэміта («Кардыльяк») і інш. Г. — герой опер Ж.Афенбаха («Казкі Гофма-
на») і Г.Лачэці («Гофман»), Балет Чайкоўскага «Шчаўкунок» і опера Афенбаха «Казкі Гофмана» ўваходзяць y рэпертуар Нац. акад. т-ра оперы і балета Беларусі. На бел. мову асобныя творы Г. пераклаў В.Сёмуха. «Беларускі гафманізм» y творчай манеры Я.Баршчэўскага, аўтара «Шляхціца Завальні», трапна заўважыў Р.Падбярэскі (арт. «Беларусь і Ян Баршчэўскі», 1844). Т в.\ Бел. пер. — Дон Жуан; Рыцар Глюк: Успамін з 1809 г. / / Крыніца. 1996. № 20 (4); Рус. пер. — Жнзнь н творчество; Пнсьма,
Э.Т.АГофман. Аўтапартрэт.
шы i маленькія драмы», 1907), апавяданнях (зб. «Казка 672 начы і іншыя апавяданні», 1895), кнізе эсэ «Паэт і наш час» (1907) па-імпрэсіянісцку тонка перадаў уражанні бьгцця, нюансы стану душы, непарыўнае адзінства чалавечай гісторыі і культуры. Г .В .С ін іла. ГОХУА (кіт. — нац. жывапіс), традыцыйная школа кіт. жывапісу вадзянымі фарбамі на шаўковых і каляровых скрутках. Тэрмін «Г.» адрадзіўся ў пач. 20 ст. з аднаўленнем традыцый нац. жывапісу (існаваў з 3— 2 ст. да н.э.), які меў тэхн. і жанравыя своеасаблівасці, спецыфічны метад адлюстравання прадмета пры дапамозе ліній і плям на нейтральным фоне, што надавала адчуванне бязмежнай прасторы. Спосабам Г. малявалі кветкі, расліны, жывёл; y 1940— 50-я г. яго сюжэты сталі больш разнастайньм, з ’явіліся лірычныя і жанравыя кампазіцыі на сучасныя тэмы. Найб. вядомыя мастакі Цы Байшы і Сюй Бэйхун.
К.Гоцы.
высказывання, документы. М., 1987; Собр. соч.: В 6 т. Т. 1—3. М., 1991—96. Л іт .: Б о т н н к о в а А.Б. Э.Т.А.Гофман н русская лнтература. Воронеж, 1977; Художественный мнр Э.Т.А.Гофмана. М., 1982. С .Д з .М а л ю к о в іч .
ГОФМАНСВАЛЬДАЎ
(Hofmannswaldau) Крысціян Гофман фон (25.12.1616, г. Брэслаў, цяпер г. Вроцлаў, Польшча — 18.4.1679), нямецкі паэт, адзін з буйных прадстаўнікоў барока\ стваральнік т. зв. другой сілезскай школы паэтаў, блізкай да марынізму. Скончыў Лейдэнскі ун-т (Нідэрланды). Дэбютаваў перакладамі з італьян. паэзіі. Дыяпазон лірыкі Г. (надрукавана пасмяротна) вельмі шырокі: ад галантнай любоўнай паэзіі (эратычныя оды, мадрыгалы, рандо) да трагічнай філас. лірыкі, эпітафій і эпіграм, дзе геданістычныя матывы спалучаюцца з адчуваннем марнасці, тленнасці быцця. Вядомасць Г. прынеслі «Гераічныя лісты» (1679), узорам для якіх паслужылі «Гераіды» Авідзія. Г .В .С ін іл а .
ГОФМАНСТАЛЬ (Hofmannsthal) Гуга фон (1.2.1874, Вена — 15.7.1929), аўстрыйскі пісьменнік і драматург, прадстаўнік т. зв. венскай школы імпрэсіянізму. Вывучаў права і раманскія мовы і л-ры ў Вене. У 1906 пачаў супрацоўніцтва з кампазітарам Р .ІІІтраусам, для якога напісаў п ’есы-лібрэта «Электра» (1906, паводле аднайм. драмы 1904) і «Кавалер руж» (1911). У 1917 разам з М .Райнгартам заснаваў Зальцбургскі муз. фестываль. Аўтар аднаактовых вершаваных драм «Смерць Тыцыяна» (1892), «Дурань і смерць» (1894), п ’ес «Эдып і сфінкс» (1906), «Вяртанне Крысціны дамоў» (1910), «Зальцбургскі вялікі тэатр жыцця» (1922), «Вежа» (1925), y якіх захапленне артыстычнай атмасферай і культурай вытанчаных формаў старой Вены спалучаецца з трывожным роздумам аб праблемах сучаснасці. У лірычных вершах (зб. «Вер-
Да арт. Гохуа. Л i буйвале.
К э ж a н ь Хлопчык на
ГОЦАЛІ (Gozzoli) Беноца (сапр. д ы Лезе ды С а н д р а ; di Lese di Sandro; 1420, r. Фларэнцыя, Італія — 1497), італьянскі жывапісец эпохі ранняга Адраджэння. Вучыўся ў Л .Гіберці і Андэкэліка. Працаваў y Фларэнцыі, Пізе і інш. гарадах Італіі. У вял. фрэскавых цыклах (сцэны з жыцця св. Аўгусціна ў царкве Сант-Агасціна ў Сан-Джыміньяна, 1463— 67; фрэска «Шэсце вешчуноў» y капэле палаца Медычы-Рыкардзі ў Фларэнцыі, 1459) спалучаў паэт.-казачную, па сутнасці свецкую трактоўку сюжэтаў і тонкасць жывога назірання з «дьгаановасцю» кампазіцыі, умоўнасцю прасторавых вырашэнняў, дэкар. маляўнічасцю каларыту. Л іт :. P a d o a R i z z o A. B.Gozzoli pittore fiorentino. Firenze, 1972.
ГОЦК, вёска ў Салігорскім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 62 км на ПдЗ ад Салігорска, 195 км ад Мінска, 62 км ад чыг. ст. Слуцк. 2335 ж., 618 двароў (1996). Лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Малітоўны дом хрысціян веры евангельскай. ГОЦКАЯ МОВА, адна са старажытных германскіх моў (усх.-германская падгру-
па). Вядома пераважна па пісьмовых помніках 4 ст. (перыяд пасялення готаў y Прычарнамор’і). Найб. значны — пераклад Бібліі (прыпісваецца вестгоцкаму епіскапу Ульфіле), што дайшоў да нашага часу ў остгоцкіх рукапісах 5—6 ст. Лічыцца, што Ульфіла стварыў і само гоцкае пісьмо, заснаванае на грэч. і лац. алфавітах, a таксама на рунічным пісьме. Г.м. захавала большую блізкасць да прагерманскай мовы, таму яна адыгрывае значную ролю ў параўнальнай граматыцы германскіх моў. Вылучаюць 2 блізкія дыялекты Г.м. — остгоцкі і вестгоцкі. У Крыме пэўны час захоўвалася т. зв. крымска-гоцкая мова (вядома 68 слоў, запісаных фламандцам А.Г. Бусбекам y 16 ст.), якая паходзіла ад остгоцкага дыялекту Г.м. Л іт
Гухман
М.М. Готскнй язык. М.,
Турандот», «Жанчына-змяя», «Забеіда», «Блакітная пачвара», «Шчаслівьм жабракі», «Зялёная птушка», «Дзэім, кароль джынаў, альбо Верная раба» развіваў свой трагікамічны казачны стыль, спрабаваў, нягледзячы на рэформу т-ра, захаваць традьшыі камедыі дэль артэ. Яго ф ’ябы адметныя паэтычнасцю, яркасцю і аптымізмам нар. казачнай фантастыкі. Аўтар 23 п ’ес, напісаных пад уплывам ісп. «камедыі плашча і шпагі», y т.л. «Любоўнае зелле» (1777), паэмы «Дзіўная Марфіза» (1772), кн. ўспамінаў «Непатрэбныя мемуары» (1797). Казкі Г. паўплывалі на л-ру рамантызму і тэатр 20 ст. П ’есы «Кароль-алень», «Прынцэса Турандот», «Зялёная птушка» неаднаразова ставіліся і тэатрамі Беларусі. Тв:.
Рус. пер. — Сказкн для театра. М.,
1958.
1989.
ГОЦКІ КАНАЛ, меліярацыйны канал y Салігорскім р-не Мінскай і Лунінецкім р-не Брэсцкай абласцей. Левы прыток
ГОЧАР (Gocàr) Іосеф (14.3.1880, Семін, каля Пршэлавуча, Чэхія — 10.9.1945), чэшскі архітэктар. Вучыўся ў Празе ў
С .В .Л о г іш .
гоэлро
375
пазіцыі, строгай адточанасцю формаў і прапорцый. ГОІПЧА, вадасховішча ў Івацэвіцкім р-не Брэсцкай вобл. каля в. Гошча. Створана на месцы аднайм. возера ў 1981. Пл. 0,82 км2, даўж. 1,8 км, найб. шыр. 300 м, найб. глыб. 10 м. Схілы катлавіны спадзістыя, пясчаныя. Усх. берагі ўкрыты лесам, паўн. і паўд. — лугавой расліннасцю, зах. — пад ворывам. Асн. прызначэнне — акумуляцыя і пераразмеркаванне сезоннага сцёку, увільгатненне зямель, рыбагадоўля. ГОШЧАВА, вёска ў Стайкаўскім с/с Івацэвіцкага р-на Брэсцкай вобл. Цэнтр калгаса. За 7 км ад Івацэвіч, 130 км ад Брэста, 4 км ад чыг. ст. Косава-Палескае. 975 ж., 390 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Пом-
Гошчаўская Крыжаўзвіжанская царква
Б.Гоцалі Фрэска «Шэсце вешчуноў» y капэле палаца Медычы-Рыкардзі ў Фларэнцыі Фрагмент. 1459.
Галоўнага канала (бас. р. Прыпяць). Даўж. 32 км. Пачынаецца каля в. Гаўрыльчыцы Салігорскага р-на, вусце за 11,8 км на ПнУ ад в. Чырвоная Воля. ГОЦ Ы (Gozzi) Карла (13.12.1720, г. Венецыя, Італія — 4.4.1806), італьянскі драматург. Граф. Быў ваенным. Выступіў супраць драматургіі К .Гальдоні і франц. асветнікаў. Падтрымліваў традыцыі Адраджэння. Стварыў новы жанр — філас. тэатр. казку (ф ’яба). Першая з іх — «Любоў да трох апельсінаў» (паст. 1760). У казках 1760-х г. «Воран», «Кароль-алень», «Прынцэса
Вышэйшай прамысл. (1898— 1902) і Мастацка-прамысл. (1902—05) школах y Я.Котэры. 3 1923 выкладаў y Пражскай AM. Эвалюцыяніраваў ад стылю мадэрн да функцыяналізму. Відны прадстаўнік т. зв. чэшскага арх. кубізму з характэрнымі для яго гранёнымі геам. формамі ў афармленні карнізаў, балконаў, завяршэнняў акон і інш. Яго пабудовы (дом «Каля Чорнай Божай маці» ў Празе, 1911— 12; яслі, 1924; гімназія, 1924— 26; царк. комплекс, 1926— 29; усе ў Градзец-Кралаве) вылучаюцца свабодай і мэтазгоднасцю прасторавай кам-
нік архітэктуры — Гошчаўская Крыжаўзвіжанская царква. ГОШЧАЎСКАЯ КРЫЖ АЎЗВІЖАНСКАЯ ЦАРКВА, помнік драўлянага дойлідства. Пабудавана ў 1838 y в. Гошчава (Івацэвіцкі р-н Брэсцкай вобл.). Трохзрубная пабудова з квадратным y плане асн. аб’ёмам, 3-граннай алтарнай апсідай і бабінцам з тамбурам, якія накрыты агульным 2-схільным дахам. Прысадзісты аб’ём будынка ўзбагачаюць васьмерыковая вежа-званіда, накрытая шатром, 2 чацверьжовыя вежачкі над бабінцам і купал на 8-гранным барабане над асн. зрубам. Гал. ўваход вылучаны порцікам на 2 падвойных фігурных калонах. Сцены ашаляваны, вокны прамавугольныя і паўцыркульныя з разнымі ліштвамі. У інтэр’еры над уваходам хоры, іканастас аздоблены разьбой. У А . Ч ан т уры я. ГОЭЛРО, першы перспектыўны план аднаўлення і развідця нар. гаспадаркі
гоя
376
Савецкай Расіі на аснове элекгрыфікацыі. Складзены Дзярж. камісіяй па электрыфікацыі Расіі (ГОЭЛРО) на чале з Г.М.Кржыжаноўскім, разгледжаны VII (снеж. 1920) і зацверджаны IX (снеж. 1921) Усерас. з ’езламі Саветаў. План прадугледжваў буд-ва 30 раённых электрастанцый (20 ЦЭС і 10 ГЭС) і рэканструкцыю дзейных. Намячалася давесці сумарную гадавую вылрацоўку электраэнергіі да 8,8 млрд. квт гадз (супраць 1,9 млрд. квт гадз, якія выпрацоўваліся ў Расіі ў 1913). Прадугледжвалася тэхн. пераўзбраенне ўсіх галін нар. гаспадаркі на базе макс. выкарыстання электраэнергіі. На Беларусі ў перыяд ажыццяўлення плана Г. ў 1927 пачалося буд-ва Беларускай ДРЭС. План Г., разлічаны на 10— 15 гадоў, y асноўным выкананы ў 1931 і да 1935 перавыкананы больш як y 2 разы. ГОЯ, Г о я - і - Л у с ь е н т э с (Goya y Ludentes) Франсіска Хасэ дэ (30.3.1746, Фуэндэтодас, каля г. Сарагоса, Іспанія — 16.4.1828), іспанскі жывапісец, гравёр. 3 1760 вучыўся ў Сарагосе ў мясц. мастака ХЛусана-і-М артынеса. Каля 1769 наведаў Італію, y 1771 вярнуўся ў Сарагосу, дзе стварыў фрэскі ў духу італьян. барока (размалёўка бакавога нефа царквы Нуэстра Сеньёра дэль Пілар). 3 1773 працаваў y Мадрыдзе, y 1776— 80 і 1786— 91 выканаў для каралеўскай мануфактуры больш за 60 кардонаў для шпалер, адметных насычаным каларытам і радасным светаадчуваннем. У 1790 абраны ў Мадрыдскую AM (з 1785 відэ-дырэктар, з 1795 дырэктар яе жывапіснага адцзялення), y 1786 прызначаны прыдворным жывапісцам, з 1799 «першы жывапісец караля». Адначасова ў творчасці Г. ўзмацняюцца рысы трагізму, глыбіня крытыч-
нага ўспрымання рэчаіснасці, непрьіязнасць да феад.-клерыкальнай Іспаніі «старога парадку». Пачварнасць яе маральных, духоўных і паліт. асноў ён раскрываў y серыі з 80 афортаў «Капрычас» (з каментарыямі мастака, 1797— 98), y якой спалучаны гратэск і рэальнасць, алегорыя і фантастыка. У 1790-я — пач. 1800-х г. росквіту дасягнула яго партрэтная творчасць, y якой адчуванне адзіноты (партрэт сеньёры Бермудэс), мужнае прсшістяочне і вык-
Ф.Гоя. Аўтапартрэт.
лік усяму навакольнаму (партрэт Ф.Гіймардэ, 1798), прыгажосць маладой жанчыны («Маха аголеная» і «Маха апранутая», каля 1802). Цудоўны па вастрыні і пераканальнасці характарыстык групавы партрэт «Сям’я караля Карла IV» (1800). Глыбокім гістарызмам, пратэстам напоўнены карціны Г., прысвечаньм барацьбе супраць франд. інтэрвенцыі («Расстрэл паўстанцаў y ноч 3 мая 1808 года», 1814), серыя афортаў «Бедствы вайны» (82 аркушы, 1810— 20), якая па-філасофску асэнсоўвае лёс народа. Цяжкая хвароба прьшяла мастака да частковай страты зроку і поўнай глухаты. У творах таго часу пераважаюць трагічная разгубленасць, кашмарная фантастычнасць вобразаў (фрэскі «Дома глухога», графічная серыя з 22 аркушаў
Ў
Ф.Гоя. Тут нічога нельга было зрабіць. Афорт. 3 серыі «Капрычас». 1797—98.
Ф.Гоя. Махі на балконе. Каля 1802.
«Дыспаратэс»; усе ў 1819— 23). 3 1824 Г. жыў y Францыі, пісаў партрэты сяброў, асвойваў тэхніку літаграфіі. Уплыў яго творчасці на жывапіс і графіку меў і мае агульнаеўрап. характар. Літ .'. П р о к о ф ь е в В.Н. «Капрнчос» Гойн. М., 1970; Ф е й х т в а н г е р Л. Гойя, шш Тяжкмй путь познанмя: Пер. с нем. 2 нзд. М., 1959; О р т е г а - н - Г а с с е т X. Гойя / / Ортега-н-Гассет X. «Дегуманнзацня нскусства» н другне работы: Пер. с нсп. М., 1991.
ГРААФ (Graaf) Рэнье дэ (30.7.1641, г. Схонхавен, Нідэрланды — 17.8.1673), галандскі анатам і фізіёлаг. Вывучаў медыцыну ў Лёвене, Утрэхде, Лейдэне. Загадваў кафедрай анатоміі ў Парыжы. Навук. працы па анатоміі органаў размнажэння жывёл і чалавека. Прапанаваў тэрмін яечнік («ovarium»), Апісаў будову фалікулаў яечніка (граафавы пузыркі). Вывучаў хімізм стрававання і ўздзеянне падстраўнікавага соку з дапамогай прапанаванага ім метаду налаж эння слінных і падстраўнікавай фістул. ГРААФАЎ П У ЗЫ РО К (ад прозвішча анатама і фізіёлага Р .Граафа), спелы яйцавы фалікул з поласцю, што развіўся ў коркавым слоі яечніка млекакормячых і чалавека пад уздзеяннем фалікуластымулюючага гармону. Сценка Г.п. складаецца з вонкавай злучальнатканкавай абалонкі, пад якой знаходзіцца шматслойны фалікулярны эпітэлій, што высцілае поласць Г.п., запоўненую серознай вадкасцю. Эпітэлій утварае выступ y поласць Г.п. (яйцаносны бугарок), y ім змяшчаецца яйцо. Фалікул выпрацоўвае гармон эстраген, які рыхтуе палавыя шляхі да ўспрымання яйца пасля авуляцыі (вызвалення яго з Г.п. і яечніка). Яйцо пасля авуляцыі трапляе ў яйцавод, дзе можа сустрэцца са сперматазоідам і апладніцца. У жывёл, што нараджаюць многа дзіцянят, адначасова растуць і выспяваюць некалькі Г.п. Частка фалікулаў (да 95%) не дасягае перадавуляцыйнага стану, што садзейнічае ўзнікненню атрэзіі. ГРАБ (Carpinus), род кветкавых раслін сям. бярозавых. Каля 50 відаў. Пашыраны ва Усх. Азіі, Еўропе, Паўн. Амерыцы (1 від). Лесаўтваральнікі (утвараюць грабавыя лясы). На Беларусі 1 дзікарослы — Г. звычайны, або еўрапейскі (С. betulus), і 3 інтрадукаваныя ў Цэнтр. бат. садзе Нац. АН віды: Г. каралінскі (С. caroliniana), каўказскі (С. caucasica) і ўсходні, або грабіннік (С. orientalis). Г. звычайны — цеплалюбны зах.-еўрап. від. Расце як дамешак ці ўтварае другі ярус ў мяшаных і лісцевых лясах; на месцы высечаных лясоў стварае чыстыя другасныя (вытворныя) насаджэнні — грабнякі. Аднадомныя лістападныя дрэвы (выш. да 30 м), рэдка кусты з густой яйцападобнай кронай і вертыкальна-рабрыстым ствалом. Кара гладкая, светлая, серабрыста-шэрая, потым цёмная, трэшчынаватая. Лісце двухрадна размешчанае, чаргаванае, простае, шчыльнае, цёмна-зялёнае. Кветкі дробныя, аднаполыя, аднадомныя, y павіслых зеленавата-чырв. каташках. Цвітуць адначасова з распусканнем
лісця. Плод — аднанасенны рабрысты арэшак. Ценевынослівыя, засухаўстойлівыя расліны. Устойлівыя да гарадскіх умоў, шкоднікаў і хвароб. Жывуць да 100—300 (400) гадоў. Добра пераносяць падстрыганне. Размнажаюцца насеннем і вегетатыўна (парасткамі). Дэкар., дубільныя, кармавыя, тэхн. і фарбавальныя расліны. Драўніна цяжкая, цвёрдая, выкарыстоўваецца ў машынабудаванні, сталярнай, такарнай справе, ідзе на выраб муз. інструментаў, мэблі, паркету. Выкарыстоўваюць для азелянення нас. месцаў. Ёсць дэкар. садовыя формы: пірамідальная, ніцая, калонападобная, лопасцялістая, пурпуровая і інш.
Г.У.Вынаеў. ГРАБАВЫЯ Л ЯС Ы , г р a б н я к і (Сагpineta), група фармацый вытворных шыракалістых лясоў, аснову дрэвастою якіх складаюць віды з роду граб. Пашыраны ва Усх. Азіі, Еўропе (асабліва Цэнтр. і Зах.) і Паўн. Амерыцы, пераважна ў горных і перадгорных раёнах. На Каўказе Г.л. створаны грабам каўказскім (С. caucasica), y Крыме — усходнім, або грабіннікам (С. orientalis), y Прымор’і, Карэі, Японіі і Кітаі — прыморскім, або сэрцалістым (С. cordata), y Паўн. Амерыцы — каралінскім (С. caroliniana), y Еўропе, y т.л. ў Прыбалтыцы, на Беларусі і Украіне, — звычайным, або еўрапейскім (С. betulus). Розныя віды граба ўтвараюць мяшаныя насаджэнні з дубам і букам. На Беларусі Г.л. складаюць 0,2% пл. лясоў. Пашыраны пераважна ў паўд., цэнтр. і зах. раёнах. Утвараюцца звычайна як другасньм (вытворныя) лясы на месцы высечаных ялова-шыракалістых лясоў, таксама арляковых, чарнічных, кіслічных і папарацевых дуброў. Склад і яруснасць іх дрэвастою складаныя. Пераважаюць кондамінантныя фітацэнозы, прадстаўленьм найчасцей маладняком і дрэвастоямі сярэдняга ўзросту: y цэнтр. ч. ялова-грабавыя, ялова-дубоваграбавыя, хваёва-ялова-дубова-грабавыя, на Пд дубова-грабавью, хваёва-дубова-грабавыя, ясянёва-дубова-грабавыя, ліпава-клянова-дубова-грабавыя. Вылучаюць 6 тыпаў Г.л.: кіслічньм (64,4% пл. грабнякоў), сніткавыя, арляковыя, чарнічныя, папарацевыя, крапіўныя. Сярэдні ўзрост 30 гадоў. Участак Гд. y Клічаўскім лясгасе Магілёўскай вобл. (Бёрдаўскае лесанасаджэнне), што знаходзіцца на паўн.-ўсх. мяжы суцэльнага пашырэння граба, абвешчаны помнікам прыроды. Г.У.Вынаеў. ГРАБАР Ігар Эмануілавіч (25.3.1871, Будапешт — 16.5.1960), расійскі жывапісец і мастацтвазнавец. Нар. мастак СССР (1956). Акад. AH СССР (1943), AM СССР (1947). Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1894— 96) y 1.Рэпіна, маст. школе А.Ажбе (1896—98) y Мюнхене. У 1913— 25 узначальваў Траццякоўскую галерэю. Выкладаў y Маскоўскім ун-це (праф. з 1921), маст. ін-це (1937— 43, дырэктар). У 1944— 60 дырэктар Ін-та гісторыі мастацгваў AH СССР. Чл. аб’яднання «Свет мастацтва» і «Саюз рускіх мастакоў». Раннія творы выкананы пад уплывам югендстмю («Дама з сабачкам», 1899). У пач. 1900-х г. творча выкарыстоўваў метады імпрэсіянізму,
PS
Граб звычайны.
Грабавы лес.
378
ГРАБАРКА
ствараў жыццесцвярджальныя, мажорныя пейзажы («Вераснёўскі снег», 1903; «Белая зіма», «Грачыныя гнёзды», «Сакавіцкі снег», «Лютаўскі блакіт», усе 1904). У пейзажах пазнейшага часу відавочна імкненне да абагульненых вобразаў («Ясны восеньскі вечар», 1923; «Зімні сонечны дзень», 1941). Выканаў партрэты дзеячаў культуры (М Д з.Зялінскага, 1923, М.В.Марозава, 1934, С.А.Чаплыгіна, 1935, С.С.Пракоф’ева, 1941), пісаў карціны на гісторыка-рэв. тэмы. Аўтар манаграфічных даследаванняў пра рус. мастакоў Феафана Грэка, А.Рублёва, В.Сярова і інш. П а ініцыятыве і пры ўдзеле Г. выдавалася першая «Гісторыя рускага мастацтва» (т. 1— 6, 1909— 16); адзін з аўтараў «Гісторыі рускага мастаіггва» (т. 1— 13, 1953—69). Адзін з заснавальнікаў рэстаўрацыйнай справы, аховы помнікаў мастацтва і
1 Грабар. Лютаўскі блакіт. 1904.
даўніны. У Нац. маст. музеі Беларусі 7 твораў Г., у, т.л. «Водблеск світання» (1904), аўтапартрэт y сінім касцюме (1935) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1941. Тв.\ Н.НЛевнтан: Жязнь н творчество. М., 1913 (разам з С.Глагсшем); Репнн. T. 1—2. М., 1963—64; О древнерусском нскусстве. М., 1966; О русской архнтектуре. М., 1969; В.А.Серов. 2 над. М., 1980; Пясьма. [T. 1—3], М., 1974—83. Літ:. Е г о р о в a Н.В. Й.Э.Грабарь. М., 1979. М.Л.Цыбульскі. ГРАБАРКА (Grabarka), rapa ў Беластоц-
кім ваяв. Польшчы, праваслаўная святыня. За 11 км на У ад г. Семятычы, 3
км ад чыг. ст. Сычы. Набыла вядомасць святога месца пасля перанясення сюды абраза Спаса Збавіделя з суседняга г. Мельнік (паводле падання, паміж 13 і 17 ст. ў час вял. небяспекі). Абраз не захаваўся. У 1947 на Г. заснаваны жаночы манастыр святых Марфы і Марыі. 3 таго часу тут адбываюцца масавыя набажэнствы, найб. урачыстыя ў маі (Маладзёжнае агульнапольскае паломніцтва) і ў свята Праабражэння Гасподняга (19 жн. н. ст.), калі туг збіраецца 50— 70 тыс. паломнікаў з Полыпчы, Беларусі, Украіны і інш. краін. Паломнікі прыносяць і ставяць на Г. ахвяравальныя крыжы (іх тут некалькі тысяч). Літ.: Swiçta Grira Grabarka. Bialystok, 1995. М.Р.Гайдук. ГРАБАЎ, вёска ў Петрыкаўскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 39 км на ПнЗ ад Петрыкава, 210 км ад Гомеля, 19 км ад чыг. ст. Капцэвічы. 605 ж., 229 двароў (1996). Ляснідтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. ГРАБАЎКА, вёска ў Гомельскім р-не. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 35 км на ПдУ ад Гомеля, 5 км ад чыг. ст. Церуха. 970 ж., 666 двароў (1996). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аддз. сувязі. ГРА БЕ (Grabbe) Крысціян Дзітрых (11.12.1801, г. Дэ™ альд, Германія — 12.9.1836), нямецкі драматург. Вывучаў права ва ун-тах Лейпцыга і Берліна. Яго ранняя творчасць адзначана самабытнасцю, асаблівай «неўтаймаванасцю», тытанізмам вобразаў: камедыя «Жарт, сатыра, іронія і больш глыбокі сэнс» (1827), напісаныя ў рэчыіпчы рамант. «драмы лёсу» трагедыі «Герцаг фон Готланд» (1827), «Дон Жуан і Фауст» (1829). Аўтар гіст. драм, прысвечаных буйным гіст. падзеям і вострым супярэчнасцям сучаснасці: незавершаны цыкл «Гогенштаўфены» («Фрыдрых Барбароса», 1829, «Генрых VI», 1830), «Напалеон, або Сто дзён» (1831), «Ганібал» і «Бітва Германа» (1835). Г.В.Сініла. ГРА Б ЕЖ , y крымінальным праве адкрытае выкраданне маёмасці, учыненае без насілля або з насіллем, няшкодным для жыцця і здароўя. Належыць да групы злачынстваў супраць уласнасці. Акалічнасцямі, якія абцяжарваюць Г., з ’яўляюцца насілле над пацярпелым, выкраданне паводле папярэдняй змовы групай асоб, пранікненне ў жыллё, памяшканне або інш. сховішча, буйныя памеры выкрадзенага або ўчьшенне злачынства асабліва небяспечным рэцыдьшістам. Паводле крымін. заканадаўства Рэспублікі Беларусь караецца пазбаўленнем волі на працяглы тэрмін (максімальная мера пакарання — 15 гадоў з канфіскацыяй маёмасці). Э. I. Кузьмянкова. Г Р А Б Е Л Ь К І, кветкавая расліна, тое, што бусельнік. Г РА Б Е Н (ням. Graben літар. роў), выцягнуты ўчастак зямной кары, абмежаваны разрыўнымі паш ырэннямі ў вы-
глядзе скідаў (часцей) або ўскідванняў і апушчаны адносна навакольнай паверхні. Бываюць простьм і ступеньчатыя. Утвараюцца пры расцяжэннях зямной кары ў працэсе апускання або ўзняцця яе блокаў. Марфалагічна буйныя Г. часта маюць выгляд апушчэнняў, запоўненых вадой (Байкальскі і Усходне-Афрыканскі Г.). Выцягнутыя Г. на некалькі соцень кіламетраў належаць пераважна да рыфтаў. На Беларусі да стараж. (познадэвонскіх) Г. належыць Прыпяцкі — частка палеарыфтавай ПрыгошкаДанецкай сістэмы. А.А. Саламонаў. Г РА Б Е Н Б А Ў Э Р Ы (Grabenbauer), музыканты 18 — пач. 19 ст. Д а м і н і к (? — раней 25.2.1804), клавесініст і педагог. У 1757— 72 працаваў пры двары гетмана Браніцкага ў Беластоку (Полыдча), даваў прыватныя ўрокі музыкі. Часта выяаджаў y Слонім, з 1778, верагодна, жыў y ім стала (1.1.1779 заключыў з М.К.Агінскім кан-
Грабен.
тракт на 8 гадоў, паводле якога абавязваўся навучаць прыгонных ігры на клавікордах). Працаваў да 1804 y муз. школе пры Слонімскай капэле Агінскага. Е в a (1760, Беласток — ?), спявачка і педагог. Дачка Дамініка. 3 1.1.1779 працавала ў Слонімскім тэатры Агінскага. Паводле кантракта павінна была вучыць прыгонных спевам, a таксама выступаць y операх і камедыях. У 1780 спявала ў оперы «Тэлемак». У сак. 1785 пакінула Слонім разам з мужам, прыдворным спеваком М Лазарыні. Г.І.Барышаў. Г РА Б ЕН ІК О Ў С К А Я КУЛЬТУРА , археалагічная культура эпохі позняга мезаліту (6— 4 тыс. г. да н. э.) на тэр. Паўн. Прычарнамор’я ў міжрэччы Дняпра і Паўд. Буга. Назва ад стаянкі каля в. Грабеніхі Адэскай вобл. Насельніцгва займалася паляваннем на каня, быка, кулана. Для Г.к. характэрны нуклеусы для пласцін, скрабкі на адшчэпах, геам. мікраліты (трапецыі). Акрамя стаянак вядома патройнае дзіцячае пахаванне ў скурчаным становішчы ў прамавугольнай яме. А.В.Іоў. Г РА Б Е Н ІЦ К А Е B Ô 3E PA , гл. Міхаліна-
ва. Г Р А Б Е Н Н ІК ,
што грэбнік.
кветкавая расліна, тое,
ГРАБЕН СКАЯ Ніна Іванаўна (28.1.1926, С.-Пецярбург — 9.9.1973), бел. савецкі вучоны ў галіне гісталогіі. Д-р мед. н. (1971). Скончыла Ленінградскі сан.-гігіенічны мед. ін-т (1948). У 1952—56 y Бел. НДІ аховы мацярынства і дзяцінства. 3 1959 y Гродзенскім мед. ін-це, з 1972 y Ін-це біяхіміі АН Беларусі. Навук. працы па эвалюцыйнай марфалогіі лёгкіх, вывучэнні механізма таксічнага дзеяння вокісу вугляроду на арганізм. ГРА БЕН Ш ЧЫ К, т а м а р ы к с , т a м a р ы с к (Tamarix), род кветкавых раслін сям. грабеншчыкавых. Каля 90 відаў. Пашыраны ў пустынях, паўпустынях і стэпах Паўд. Еўропы, Азіі і Паўн.-Усх. Афрыкі. На Беларусі ў Цэнтр. бат. садзе АН інтрадукаваны 4 віды: Г. галінасты (Т. ramosissima, расце і ў Лошыцкім парку), Гагенакера (Т. hohenackeri), Меера (T. теуегі), квітучы (Т. florida). У бат. садах і парках на Беларусі трапляюцца таксама Г. выцягну-
савецкі хімік і тэхнолаг, адзін з заснавальнікаў вытв-сці аптычнага шкла. Акад. AH СССР (1932). Скончыў Пецярб. ун-т (1910). 3 1912 выкладаў y Петраградскім электратэхн. ін-це (з 1922 праф.). У 1933 заснаваў лабараторыю хіміі сілікатаў, рэарганізаваную ў Ін-т хіміі сілікатаў, y 1948— 53 яго дырэктар. Навук. працы па хіміі сілікатаў, фізіка-хім. уласцівасцях празрыстых матэрыялаў. Распрацаваў спосаб атрымання сітаватага шкла з высокімі адсар-
(2.10.1918, г. Вышні Валачок, Расія — 10.6.1987), бел. балетмайстар, педагог. Засл. дз. культ. Беларусі (1960). Скончыў Усесаюзны тэхнікум цыркавога масташва (1936). 3 1936 артыст цырка, балета, эстрады. У 1953—68 балетмайстар мінскага нар. ансамбля танца «Дружба» БПІ. У 1955— 71 метадыст, балетмайстар Рэсп. Дома нар. творчасці, з 1977 выкладаў y Мінскім ін-це культуры. У працах па харэаграфіі асн. ўвагу аддаваў сцэн. інтэрпрэтацыі і папулярызацыі бел. танц. фальклору, стварэнню на яго аснове новьгх харэагр. пастановак. 3 масавых кампазіцый Г. найб. цікавая «Родны край» для выканання на стадыёнах (768 удзельнікаў). Te:. Сценмчесюіе белорусскне танцы. Мн., 1974; Белорусская народносценнческая хореографня. Мн., 1976; Белорусскме танцы. Мн., 1978. Л .М .Б а я р ы ш а в а .
Грабеншчык драбнакветкавы. ГРА БЕН ЬЧА ТА -Н А КО Л ЬЧ А ТА Й КЕРА М ІК І КУЛЬТЎРА , ранейшая назва
днепра-данецкай культуры.
Шматгадовазялёньш або скідваюць на зіму парасткі, кусты ці дрэвы выш. да 10 м са шматлікімі тонкімі доўгімі галінкамі і глыбокай, моцна разгалінаванай каранёвай сістэмай. Лісце сядзячае, шараватае або крыху блакітнае. Кветкі дробныя, ружовыя, пурпуровыя, фіялетавыя, радзей белыя, сабраныя ў доўгія гронкі. Плод — трохстворкавая каробачка. Насенне дробнае, хутка траціць усходжасць. Размнажаецца чаранкамі і каранёвымі атожылкамі. Абмярзаюць, аднак добра аднаўляюцца. Дэкар. і кармавыя расліны. Добрыя меданосы. Кара і асабліва галы на лісці багатыя дубільнымі рэчывамі (да 47—50%). Драўніну выкарыстоўваюць для такарных работ. Г .У .В ы н а е у .
Ілья Васілевіч (24.6.1887, С.-Пецярбург — 8.2.1953),
Г Р А Б Е Н Ь Ч Ы К І (Pectinidae), сямейства двухстворкавых малюскаў. Некалькі дзесяткаў відаў. Пашыраны амаль ва ўсіх морах і акіянах на пясчаных і глеістых грунтах на розных глыбінях. Найб. вядомыя Г. вялікі (Pecten maxi mus), Г. ісландскі (Chlamys islandicus), Г. чарнаморекі (Flexopecten ponticus) i інш.
Г РА Б ІН К А Яўген Паўлавіч (2.2.1812, с.
Г Р А Б Е Н Ш Ч Ы К О Ў Сяргей Міхайлавіч
ГРА БЕН Ш ЧЫ КО Ў
379
Ракавіна дыям. да 20 см круглаватая, рабрыстая, ярка афарбаваная. У дарослых «нага» рэдукаваная. Добра плаваюць y тоўшчы вады, з сілай выштурхоўваючы ваду з ракавіны. За сезон самка ва ўзросце 5—6 гадоў дае да 30 млн. яец, якія апладняюцца ў вадзе. Дэтрытафагі. Корм марскіх зорак, васьміногаў і інш. Ядомыя. Аб’екты промыслу і аквакультуры.
бцыйнымі ўласцівасцямі, метад паверхневай апрацоўкі аптычнага шкла (прасвятленне оптыкі). Дзярж. прэміі СССР 1942 і 1952.
ты (Т. elongate) і рыхлы (Т. laxa). Цвітуць y чэрв., ліп., магчыма другаснае цвіценне ў вер., кастрычніку.
ГРАБНЕВІКІ
М ар’янаўка Палтаўскай вобл., Украіна — 15.12.1848), украінскі пісьменнік. Скончыў Нежынскую гімназію вышэйшых навук (1831). 3 1834 жыў y Пецярбургу. Друкаваўся з 1831. Пісаў на ўкр. і рус. мовах. У 1841 выдаў першы ўкр. альманах «Ластівка» («Ластаўка»). Вершы (некаторыя сталі нар. песнямі), a таксама раннія аповесці і раманы («Нежьшскі палкоўнік Залатарэнка», 1842; «Чайкоўскі», 1843) рамантычныя па стылі, прысвечаны гісторыі Украіны, y прыватнасці Запарожжа. У байках выкрываў сац. несправядлівасць, невуцтва, прадажнасць паноў і чыноўнікаў. У канцы 1830 — пач. 1840-х г. напісаў шэраг рэаліст. твораў («Апавяданні пірацінца», 1837; аповесць «Кулік», 1841; раман «Доктар», 1844, і інш.). На бел. мову творы Г. перакладаў Э .Валасевіч. Te:. Te.:
1962.
Творм. T. 1—3. Кнів, 1980—81. 3 y б к о в С.Д. Е.П.Гребінка. Кмів, В .А .Ч а б а н е н к а .
Г РА Б Л І, 1) прылада для зграбання се-
на, саломы, выграбання каласкоў і цёртай саломы з зерневай кучы і інш. Вядомы з глыбокай старажытнасці. Складаюцца з галоўкі з 8— 14 зубамі і гладкай ручкі (грабільна). Зубы (даўж. 7— 10 см) выразалі пераважна з дубу, ясеню, грабу і забівалі ў адтуліны галоўкі. У наш час выкарыстоўваюць Г. з метал. ці гшастмасавымі галоўкамі. 2) Прычапныя або навясныя с.-r. машыны для зграбання скошанай травы ў валкі, варушэння травы ў пракосах і пераварочвання валкоў для паскарэння сушкі, a таксама для зграбання саломы. Адрозніваюць Г.: папярочныя (утвараюць валок сена ўпоперак напрамку руху агрэгата), бакавыя колава-пальцавыя (складаюцца з 2 секцый, якія пры зірабанні сена ў валок устанаўліваюць вуглом назад, пры варушэнні — вуглом уперад, пры пераварочванні працуе адна секцыя); ратацыйныя (складаюцца з 2 ротараў са зменнымі іраблінамі для зграбання і пераварочвання сена, варушэння і раскідвання валкоў). Шырыня захопу да 14 м, рабочая скорасць да 12 км/гадз. Агрэгатуюцца з любым трактарам.
Грабеньчыкі: 1 — вялікі; 2 — чарнаморскі; 3 — ісландскі; 4 — халаднаводаы.
Г Р А Б Н Е В ІК І (Ctenophora), тып марскіх беспазваночных жывёл. 1 клас, 2 падкласы: шчупальцавьм (Tentoculifera) з 5 атр. і бясшчупальцавыя (Atentaculato) з
380
ГРАБНІЦА
1 атр. Каля 120 відаў, жывуць ва ўсіх морах на рознай глыбіні. Найб. вядомыя: Г. з роду берое (Beroe), балінопсіс (Bolinopsis), Г., якія поўзаюць, з роду ктэнаплана (Ctenoplana), Венерын пояс (Cestus veneris). Даўж. ад 2 мм да 2,5 м (Венерын пояс). Цела студзяністае, празрыстае, авальнай, яйцападобнай або інш. формы, з ротам на ад-
кага пав., зараз Ушацкі р-н — 19.1.1865), адзін з кіраўнікоў паўстання 1863—64 y Польшчы, Літве і Беларусі. Пасля вучобы ў прыватным пансіёне ў Вільні на вайск. службе ў Крыме, юнкер уланскага палка. У 1854 за сувязь з татарскім антыдарскім рухам на 2 гады зняволены ў Петрапаўлаўскую крэпасць, потым адпраўлены радавым y Сібірскі асобны корпус. У 1859 вярнуўся на радзіму. У час паўстання 1863—64 камандаваў атрадам паўстанцаў y Віцеб-
скай губ. Засуджаны на 6 гадоў катаргі. Памёр па дарозе ў Сібір. Г .В .К іс я л ёў. ГРА БНІЦКІ Фларыян (1664?, Полацкае ваяводства — 1762), уніяцкі царк. дзеяч Рэчы Паспалітай. Скончыў Львоўскі папскі калегіум (паводле інш. звестак — Віленскую акадэмію), д-р тэалогіі. Чл. ордэна базыльян (1709), епіскап відебскі (1716— 19), архіепіскап полацкі (1719— 62), мітрапаліт кіеўскі (1748— 62). Пашыраў уніяцтва ў Полацкай архіепархіі, выкарыстоўваў місіянерскую
Грабневікі: 1 — берое; 2 — балінопсіс; 3 — Венерын пояс; 4 — кгэнаплана Дзюбоска.
Трактарныя граблі: a — папярочныя (1 — рама, 2 — вал пад’ёму, 3 — ачышчальныя пруткі, 4 — зубы грабель); б — схемы агрэгатавання колава-пальцавых грабель; » — ратацыйныя граблі (1 — грабліны, 2 — ротары, 3 — прывод).
дзейнасць і прымусовыя метады. Удзельнік Замойскага сабора грэка-каталіцкай царквы (1720). Ахвяраваў сродкі на адбудову Полацкага Сафійскага сабора (1738— 50). С .В .К а з у м . ГРАБНЬІ ВІНТ, найбольш пашыраны суднавы рухач. Mae насаджаную на грабны вал калодку з лопасцямі, якія размешчаны на аднолькавых вуглавых адлегласцях адна ад адной і арыентаваны пад пэўным вуглом да падоўжнай восі вала. Г.в. бываюць суцэльныя S o nacia адлітыя або адштампаваныя разам
ным канцы і органамі раўнавагі на другім. Перамяшчаюцца з дапамогай 8 радоў ірабных пласцінак, па баках 2 шчупальцы. Гермафрадыты. Развіццё з лічынкай. Драпежнікі, жывяцца пераважна планктонам, зрэдку ікрой і маляўкамі рыб. Г. берое паядаюць інш. Г., a самі з’яўляюцца кормам трасковых рыб, медуз. Многія Г. свецяцца ў цемнаце.
ГРАБНІЦА, архітэктурнае збудаванне ці саркафаг, цгго ўмяшчае цела нябожчыка і ўвекавечвае яго памяць. Таксама стараж.-егіл. піраміды, мастабы, мікенскія купальньм Г., скальныя Г. Індыі, П ярэдняй Азіі і этрускаў, манум. маўзалеі Стараж. Грэцыі і Рыма, купальныя Г. Індыі, багата ўпрыгожаныя скульптурай Г. Кітая і Карэі. У Зах. Еўропе Г. размяшчалі ў цэрквах (звычайна скульпт. фігура памерлага, што ляжыць на саркафагу). ГРАБНІЦКІ Отан Мікалаевіч (12.3.1829, маёнтак Арэхаўна Лепельс-
Грабніца Напалеона I y саборы Дома інвалідаў y Парыжы. Арх. Л.Т.Ж.Вісконці, скульптар Ж.Прадзье Мармур. 1843—60.
з калодкай), са здымнымі або паваротнымі (вінты са зменным ходам) лопасцямі. Вырабляюць з латуні, бронзы, чыгуну, сталі, пластмас. Г РА Б Н Я К І, тое, што грабавыя лясы. Павел Арсенавіч (11.9.1864, в. Грабоўскае Сумскай вобл., Украіна — 12.12.1902), украінскі паэт, рэв. дэмакрат. У 1874— 82 вучьіўся ў Ахтырскім духоўным вучылішчы і Харкаўскай духоўнай семінарыі. Удзельнік Г РА Б О Ў С К І
Грабны вінт судна.
харкаўскай групы «Чорнага перадзелу». У 1882 за рэв. агітацыю арыштаваны і сасланы на катаргу. Каля 20 гадоў правёў y сібірскіх турмах і ссылцы. Майстар кароткага верша, насычанага глыбінёй думкі і пачуццяў (зб-кі «Пралеска», 1894; «3 Поўначы», 1896; «Кобза», 1898). У творах адлюстроўваў мінулае і сучаснае Украіны, героіку рэв. барацьбы. Я к крытык і публідыст выступаў супраць дэкадэнцтва, тэорыі «мастацтва дзеля мастацтва», апалітычнасці ў маст. творчасці, ліберальнага народніцтва, сцвярджаў прынцьшы рэалізму: Пісаў для дзяцей. Перакладаў з рус., груз., арм., балг., польск., англ., італьян., франц. і інш. моў свету (зб. «3 чужога поля», 1895). Тв.: Зібрання творів. T. 1—3. Кл'ів, 1959— 60; Рус. пер. — Нзбранное. М., 1964.
Г РА БО Ў С К І Стафан (24.6.1767, в. Асташына Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. — 4.6.1847), военачальнік, адзін з кіраўнікоў паўстання 1794. Пасля заканчэння Рыцарскай школы ў Варшаве харунжы ў войску ВКЛ. У час ваенных дзеянняў Рэчы Паспалітай з Расіяй 1792 вызначыўся ў баях пад М ірам і Брэстам. Атрад Г. адыграў вырашальную ролю пры выгнанні з Вільні рас. гарнізона (крас. 1794), удзельнічаў y баях пад в. Солы, Паляны, y абароне Вільні. У жн. 1794 Г. ўзначаліў рэйд 2-тысячнага атрада паўстанцаў на М іншчыну і Магілёўшчыну. Пасля няўдалага бою пад Любанню (4.9.1794) капітуляваў. Высланы ў Кастрамскую губ., пазней амнісціраваны. У вайну 1812 ваяваў на баку Напалеона, ген.-маёр, трапіў y палон. Пры падтрымцы А. Чартарыйскага вызвалены, увайшоў y склад
вышэйшай адміністрацыі Варшаўскага княства. 3 1816 дырэктар Вайсковай камісіі, з 1825 міністр-сакратар Каралеўства Польскага, ген. дывізіі (1826). Удзельнік руска-турэцкай вайны 1826— 29. У 1832— 39 чл. Дзярж. савета Рас. імперыі. У .П .Е м я л ь я н ч ы к . Г Р А Б Я Н Е Ц , вёска ў Чэрвеньскім р-не
М інскай вобл. Ц энтр сельсавета і саўгаса. За 15 км на ПдУ ад Чэрвеня, 83 км ад Мінска, 25 км ад чыг. ст. Градзянка. 420 ж., 139 двароў (1996). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Г РА Б Я Н Ё Ў С К І, пасёлак y Руднянскім с/с Жыткавіцкага р-на Гомельскай вобл. Цэнтр саўгаса. За 13 км ад горада і чыг. ст. Жыткавічы, 230 км ад Гомеля. 250 ж., 82 двары (1996). Клуб, б-ка, аптэка, аддз. сувязі. Г Р А Б Я Н І, вёска ў Лельчыцкім р-не Гомельскай вобл. Ц энтр сельсавета і саўгаса. За 19 км на ПдУ ад Лельчыц, 226 км ад Гомеля, 85 км ад чыг. ст. Козенкі. 359 ж., 126 двароў (1996). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. ГРАВЕЛГГ, сцэментаваны жвір, які мае тэкстуры, уласцівыя пясчаным пародам. Пашыраны сярод асадкавых утварэнняў. Наяўнасць Г. сведчыць аб інгэнсіўным размьшанні больш стараж. тоўшчаў і блізкасці мелкаводцзя, сушы або падняцця (дадатных формаў рэльефу дна басейна). Н а Беларусі Г. пашыраны ў геал. адкладах венду, антрапагену і інш. ГРАВЕТ (франц. Gravettian), археалагічная культура эпохі верхняга палеаліту, якая каля 25 тыс. г. да н. э. змяніла арыньяк. Назва ад грота Ла-Гравет y Дардоні (Ф ранцыя), дзе знойдзены першыя крамянёвыя прылады тыпу Г. У сучаснай тэрміналогіі лічыцца найб. ранняй фазай верхняга перыгору. Для Г. характэрны невял. вострыя крамянёвыя пласціны з прытупленым краем (т. зв. гравецкія вастрыі). Тэрмін «Г.» часам выкарыстоўваюць y дачыненні да матэрыялаў усяго верхнеперыгорскага перыЯДу.
А .В .І о ў .
ГРА В ІЙ , тое, што жвір. ГРА В ІМ Е Т Р (ад лац. gravis цяжкі +
...метр), прылада для вымярэння сілы цяжару і адпаведнага паскарэння свабоднага падзення. Адрозніваюць Г. статычныя і дынамічныя, стацыянарныя і перасоўныя. Спосабы вымярэнняў бываюць абсалютныя і адносныя (вымяраецца змяненне паскарэння свабоднага падзення g y дадзеным пункце адносна пэўнага зыходнага пункта; гл. Гравіметрычная здымка). Прылады, устаноўленыя на суднах і самалётах, улічваюць таксама ўплыў сіл інерцыі. Адносная хібнасць вызначэння g да 10"7 — 10 . Статычныя Г. засн. на прынцыпе работы спружынных вагаў: змены g ураўнаважваюцца пругкай сілай (ці пругкім момантам) адчувальнага алемента (выкарыстоўваюцца для адносных вымярэнняў). Да дынамічных Г. адносяць струнныя (выкарыстоўваюць для адносных вымярэнняў па зменах частаты ваган-
381
ГРАВІМЕТРЫЧНЫ
няў нарружанай струны) і балістычныя (выкарыстоўваюць для абсалютных вымярэнняў часу праходжання пры свабодным падзенні пробным целам зададзенай адлегласці). Г .І .К а р а т а е ў .
працэс атрымання значэнняў паскарэння свабоднага падзення ўздоўж профілю або па плошчы. Бывае агульная, пошукавая і разведвальная. Вымярэнні праводзяць гравіметрамі, гравітацыйнымі варыёметрамі, маятнікавымі прыладамі.
Г РА В ІМ Е Т Р ЬІЧ Н А Я
ЗД Ы М К А ,
Агульную Г.з. праводзяць з мэтай выяўлення рэгіянальных заканамернасцей паводзін поля сілы цяжару. Пошукавая Г.з. выконваецца на асобных плошчах, напр., з перспектыўнымі радовішчамі карысных выкапняў; іх дакладнасць і дэталёвасць вызначаюцца геолага-пошукавымі задачамі. Разведвальную Г.з. праводзяць пры рашэнні разведвальных задач на пэўных геал. аб’ектах або пры дэталізацыі структуры анамальнага поля сілы цяжару; вылучаецца найб. дэталёвасцю і дакладнасцю. Г .І .К а р а т а е ў .
від разведачнай геафізікі, заснаваны на вымярэннях анамальных гравіметрычных паказчыкаў Зямлі. Выкарыстоўваецца для вывучэння будовы зямной кары, пошуку і разведкі карысных выкапняў. Дае магчымасць выяўляць разломы ў зямной кары (гл. Глыбінны разлом) і вылучаць структуры, недаступныя вывучэнню звычайнымі геал. метадамі. Уключае гравіметрычную здымку, інтэрпрэтацыю анамалій і пабудову гравіметрычнай мадэлі аб’екта. Бывае наземная, марская (надводная, падводная, донная), падземная, аэра- і касмічная. Выконваевда гравіметрамі. Імі вымяраюць адносныя значэнні сілы цяжару . Вынікі Г.р. «прывязваюцца» да апорных пунктаў дзярж. гравіметрычнай сеткі. Маштаб здымкі вызначаецца яе мэтамі і ўмовамі правядзення работ: для рэгіянальных даследаванняў 1:200 000 — 1:500 000; пры пошуках нафтагазаносных структур 1:50 000; y шахтах і свідравінах 1:500 і інш. На падставе агульнай Г.р. вылучаюцца раёны, перспектыўныя для пошуку карысных выкапняў, і асобныя геал. структуры, дзе магчыма размяшчэнне нафтавых, газавых і рудных радовішчаў. Па выніках агульнай Г.р. праводзяцца дэталёвыя пошукі, пры якіх аналізуюцца лакальныя анамаліі сілы цяжару для атрымання адказаў аб элементах і ўмовах залягання анамаліяўтваральных аб’ектаў. Г.р. выконваецца звычайна ў комплексе з магніта-, электра- і сейсмаразведкай. ГРА В ІМ Е Т Р ЬІЧ Н А Я
РАЗВЕДКА,
А А Салам онаў.
A H ÂJII3, метад колькаснага аналізу, заснаваны на дакладным вымярэнні масы рэчьгааў з дапамогай аналітычных вагаў. Выкарыстоўваюць для кантролю якасці сыравіны і гатовай прадукцыі, вызначэння хім. саставу горных парод, сплаваў і інш. Г РА В ІМ Е Т Р ЬГЧ Н Ы
,Пры Г.а. частку даследуемага цвёрдага рэчыва вядомай масы (навеска) пераводзяць y
382
ГРАВІМЕТРЫЧНЫ
раствор, з якога вызначаемы кампанент вылучаюць y выглядзе практычна нерастваральнага рэчыва. Асадак аддзяляюць (напр., фільтраваннем), высушваюць ці награюць да ўтварэння ўстойлівага злучэння (вагавая форма) і ўзважваюць, потым разлічваюць колькасць (у% па масе) кампанента ў цвёрдым рэчыве. Адносная хібнасць Г.а. ±0,1 %. Г Р А В ІМ Е Т Р Ы Ч Н Ы П У Н К Т , спецыяльны пункт на зямной паверхні, дзе вымерана паскарэнне свабоднага падзення. У кожным Г.п. вызначаюцца таксама гарыз. каардынаты і вышыня над узроўнем мора. Для правядзення гравіметрычнай здымкі ствараюцца апорныя (шматразовыя вымярэнні гравіметрьмнымі прыладамі павышанай дакладнасці) розных класаў і радавьм Г.п. Зыходньм апорныя Г.п. закладзены ў геафіз. абсерваторыях «Патсдам» (ФРГ; гал. ў Еўропе), «Пулкава» (Расія), «Плешчаніцы» (Беларусь). Г РА В ІМ Е Т Р ЬГЧ Н Ы Я К А РТЫ , тапографа-геадэзічныя карты, на якія нанесены адпаведныя паказчыкі гравітацыйнага поля Зяш і. Могуць мець характарыстыкі патэнцыялу сілы цяжару з яго вытворнымі. Складаюцца па матэрыялах гравіметрычнай здымкі: для рэгіянальных геолага-фіз. даследаванняў y маштабе 1:200 000 — 1:500 000 з сярэдняй квадратычнай памылкай m = 2 мГал, для пошуку нафтагазавых структур і вывучэння вугальных пакладаў y маштабе 1:50 000 з m = ±0,2 мГал, для шахгаў і свідравін адпаведна 1:5000 з m =±0,01 — ±0,001 мГал. Выкарыстоўваюцца ў геалогіі, вышэйшай геадэзіі, y ваенных мэтах (для разлікаў параметраў запуску ракет). АЛСаламонаў.
СТА Н О К, капіравальна-фрэзерны станок з інструментам для гравіравання. Выявы з аб’ектаў (мадэлей барэльефаў, інш. аб’ёмных арыгіналаў, літар, узораў, малюнкаў) выразаюць на мяккім метале, камені, дрэве спец. рэжучым інструментам (штыхелем, фрэзай), які вядзе апрацоўку ў адпаведнасці з сігналамі ад абваднога штыфта (датчыка). Ш тыфт рухаецца па капіры і падае сігналы ў сістэму сачэння (механічную, гідраўлічную або электрычную), што кіруе інструментам. У металаапрацоўцы Г.с. выразаюць клеймы, надпісы, лічбы на дэталях, y паліграфіі робяць цьшкаграфскія клішэ (фотагравіравальнай машынай). ГРА В ІРА ВА Н Н Е (ад ням. gravieren франц. graver выразаць на чым-небудзь), выразанне арнаменту, выявы, надпісу і інш. на паверхні цвёрдых матэрыялаў (метал, ксх:ць, камень, дрэва, шкло і інш.) разцамі ці інш. спец. інГРА В ІРА В А Л ЬН Ы
ГРАВГГАЦЬІЙНАЕ
Г Р А В ІМ Ё Т Р Ы Я (ад лац. gravis цяжкі +
...метрыя), галіна геафізікі, якая вывучае гравітацыйнае поле З я м і. Паскарэнне свабоднага падзення і яго змяненні вымяраюць абс. і адноснымі метадамі з дапамогай гравіметраў, маятнікавых прылад, гравітацыйных варыёметраў, градыентаметраў, a таксама назіранняў за Ш СЗ. Гравіметрычныя даныя выкарыстоўваюцца ў астраноміі, метралогіі, геадэзіі, геалогіі, касманаўтыцы і інш. Паскарэнне свабоднага падзення вызначыў Г. Галілей (каля 1590). У 1673 Х.Гюйгенс выявіў залежнасць паміж паскарэннем свабоднага падзення і перыядам ваганняў маятніка. Тэарэт. асновы Г. заклаў Х.Ньютан. Работамі А.К.Клеро, Дж Стокса і інш. створана сучасная Г. За аснову сусв. іравіметрычнай сістэмы прынята значэнне паскарэння свабоднага падзення для г. Патсдам (ФРГ) g = 9,81274 м/с2 = 981,274 Гал, атрыманае ў 1898— 1904 (у 1971 15-я ген. асамблея Міжнароднага геад і геаір. саюза зацвердзіла папраўку: -1410'5 м/с2). У СССР сістэматычныя гравіметрычныя вымярэнні пачаліся ў 1932; y 1950—56 створана сетка гравіметрычных пунктаў высокай дакладнасці: геафіз. абсерваторыі «Пулкава», «Казань», «Масква», «Палтава»; на Беларусі «Плешчаніцы» і «Нарач» (абс. вымярэнні з 1997). Літ.: Г р у ш м н с к к й Н.П. Основы гравнметрнн. М., 1983. Г.І.Каратаеў.
раваны малюнак бывае пукаты або заглыблены. Г. выкарыстоўваюць y вытворчасці друкарскіх формаў y гравюры, ювелірным мастацтве, аздабленні шклянога і хрусталёвага посуду, зброі. Можа спалучацца з чаканкай, ліццём, залачэннем, чарненнем, эмалямі. На Беларусі вядома з каменнага веку (ювелірныя вырабы з геам. гравіраваным арнаментам). У 11— 13 ст. пашырана Г. геам. і сюжэтнага характару па метале, косці, дрэве, камені. У 15— 18 ст. Г. арнаментальнага і сюжэтнага характару аздаблялі царк. начынне, кніжныя абклады і інш. У 17— 18 ст. гравіраванымі гербамі, партрэтамі, пейзажамі, надпісамі ўпрыгожвалі ўзоры ўрэцка-налібоцкага шкла. Металічныя вырабы 19 ст. вызначаюцца чаргаваннем дробнаўзорыстага гравіраванага дэкору з вял. ўчасткамі чыстай паверхні. У наш час y тэхніцы Г. працуюць некаторыя майстры-ювеліры. Я.М.Сахута. ГРА В ІС (ад лац. gravis цяжкі), 1) тон складоў y стараж.-грэч. мове, які характарызуецца адсутнасцю павышэння голасу. Супрацьпастаўляецца акуту. 2) Від націску ў швед. мове, пры якім склад, што ідзе за складам з асноўным націскам, мае слабы пабочны націск; рух тону пры гэтым характарызуецца як сыходна-ўзыходны. 3) Дыякрытычны знак ('), які абазначае ў франц. мове ступень адкрытасці галосных: père.
Да арт. Гравіраванне. Фрагмент алтарнага крыжа. Канец 16 — пач. 17 ст. Нацыянальны мастацкі музей Беларусі.
струментамі. Вядома са стараж. часоў y многіх народаў: Г. на метале кубачынскіх майстроў (Дагестан), чукоцкае Г. па косці і інш. Пры Г. на метале і шкле ўжываецца траўленне кіслотамі. Граві-
АБА ГА ЧЭН Н Е
карысных в ы к а п н я ў , спосаб абагачэння карысных выкапняў, засн. на розніцы шчыльнасці і скорасці падзення мінералаў y водным або паветр. асяродцзі ці ў суспензіі. Адрозніваюць Г.а. ў вертыкальным патоку вады або паветра, які бесперапынна пульсуе (т. зв. адсадка), y цяжкіх суспензіях, растворах і вадкасцях, на канцэнтрацыйных сталах і ў шлюзах, сепаратарах (пнеўматычных, вінтавых, шнэкавых, супрацьточных) і гідрацыклонах, мыечных жалабах і інш. Гравітацыйным спосабам абагачаюць каменны вугаль, сланцы, руды, азбест, каалін і інш. ГРАВГГАЦ ЬІЙНА Е В Ы П Р А М Я Н Е Н Н Е , узбурэнні гравітацыйнага поля,
якія распаўсюджваюцца ў прасторы ў выглядзе папярочных хваль са скорасцю святла. Існаванне Г.в. прадказана А.Эйнштэйнам (1916) на аснове агульнай адноснасці тэорыі. Узнікае пры пе-
рыадычным руху цел (напр., падвойныя і вярчальныя зоркі), катастрафічных астрафіз. з’явах (успышкі звышновых 30pax, несіметрычны гравітацыйны калапс); выклікае адносныя паскарэнні цел або іх пругкія дэфармацыі. Спробы эксперым. рэгістрацыі Г.в. ад касм. крыніц з выкарыстаннем дэтэктараў (гравітацыйных антэн) пачалі праводзіцца ў ЗША Дж.Веберам y канцы 1950-х г., аднак з-за надзвычай слабага ўзаемадзеяння з рэчывам статыстычна значных пацвярджэнняў не арымана. Эксперым. пацвярджэннем лічаць вынікі шматгадовых назіранняў падвойнага пульсара PSR 1913+16: прадказанні аб паступовым змяншэнні яго арбітальнага перыяду за кошт Г.в. з дакладнасцю да 0,4% узгадняюцца з данымі назіранняў. Л іт :. А м а л ь д н Э., П н ц ц е л л а Г. Понск гравнтацнонных волн / / Астрофнзнка, кванты н теорня относнтельностн: Пер. с нт. М., 1982; У н л л К.М. Двойной пульсар, гравнтацнонные волны н Нобелевская премня: Пер. с англ. / / Успехн фнз. наук. 1994. Т. 164. № 7. М .М .К а с ц ю к о в іч .
ГРАВГГАЦЫЙНАЕ ЗРУ Ш Э Н Н Е , змяненне частаты (ці даўжыні хвалі) эл.магн. выпрамянення пры яго распаўсюджванні ў гравітацыйным полі, абумоўленае гравітацыйным запавольваннем часу. Прадказана A.Эйнштэйнам y 1907. Адзін з эксперыментальна пацверджаных эфектаў агульнай адноснасці тэорыі. Гл. таксама Чырвонае зрушэнне. ГРАВГГАЦЫЙНАЕ П О Л Е, гл. ў арт Прыцягненне. ГРАВГГАЦЫЙНАЕ П О Л Е ЗЯ М Л І, поле сілы цяжару, сілавое поле, абумоўленае гравітацыйным прыцяжэннем Зямлі і цэнтрабежнай сілай, выкліканай яе сутачным вярчэннем. Нязначнае ўздзеянне на Г.п.З. аказвае таксама прыцяжэнне Месяца, Сонца, планет Сонечнай сістэмы і масы зямной атмасферы. Характарызуецца вытворнымі патэнцьмлу сілы цяжару па нармалі (па адвеснай лініі) да геоіда і па каардынатных восях y кожным пункце зямной паверхні. Вытворная патэнцыялу сілы цяжару па нармалі да геоіда вызначае паскарэнне свабоднага падзення, якое вымяраецца ў галах (1 Гал = 1 см /с2). Адрозніваюць Г.п.З.; нармальнае, анамальнае і варыяцыі. Н а р м а л ь н а е Г.п.З. абумоўлена прыцягненнем масы аднароднага эліпсоіда, паверхня якога блізкая да геоіда. Вагаецца ад 978 Гал на экватары да 983 Гал на полюсах. А н а м а л ь н а е Г.п.З. выклікана неаднароднасцямі будовы Зямлі, гал. ч. яе верхняй абалонкі — літасферы. На раўнінных месцах знаходзіцца ў межах некалькіх дзесяткаў мілігал, y rapax і на астравах акіянаў анамаліі могуць дасягаць сотняў мілігал. В а р ы я ц ы і Г.п.З. ў часе звязаны з размяшчэннем Месяца адносна Зямлі і Зямлі адносна Сонца, a таксама з тэктона-фіз. працэсамі, што працякаюць на вял. глыбінях y нетрах Зямлі. Месячна-сонечныя перыядычныя варыяцыі Г.п.З. ў часе — да 1 мГал, варыяцыі поля тэктанічнага паходжання — 1—2 мГал за год. Гл. такГ .І .К а р а т а е ў . сама Г р а вім ет р ы я .
ГРАВГГАЦЫЙНАЕ ТРАНСПАРТАВАННЕ, перамяшчэнне сыпкіх і штучных грузаў пад дзеяннем сілы цяжару. Для Г.т. выкарыстоўваюць нахіленьм ральгангі, горныя вырабаткі (скаты),
етупеньчатыя (каскадныя) і вінтавыя спускі, грузаспускныя канвееры, метал. лісты, жалабы, трубы, драўляныя насцілы і інш. Скорасць Г.т. 2— 3 м /с. Характарызуецца прастатой канструкцыі, малымі эксплуатацыйнымі расходамі, значнай прапускной здольнасцю. Вьпсарыстоўваецца на шматпавярховых складах, y ліцейных, мех. і інш. цэхах, y горнай прам-сці і да т.п. ГРАВГТАЦЫЙНАЕ ЎЗАЕМАДЗЕЯННЕ, адзін з тыпаў фундаментальных узаемадзеянняў (разам з моцным, эл.магн. і слабым), які характарызуецца ўдзелам y працэсах узаемадзеяння гравітацыйнага поля (поля прыцягнення). У адрозненне ад іншых узаемадзеянняў мае універсальны характар: Г.ў. ў аднолькавай ступені ўласціва ўсім матэрыяльным аб’ектам — ад элементарных часціц да зорак і галактык. У ных 3-за бым
Г. у. ўдзельнічаюць усе класы элементарчасціц (напр., ф а т о н , л е п т о н ы , а д р о н ы ). іх малых мас Г.ў. з’яўляецца самым слаз усіх тыпаў у з а е м а д з е я н н я ў э л е м е н т а р н ы х Гравітацыйнае транспартаванне
3
па ступеньчатьм спуску: 1 — транспарцёры; 2 — матэрыял; 3 — ступеньчаты спуск.
/
ч а сц іц і ў тэорыі элементарных часціц звычайна не ўлічваецца. Г.ў. можа стаць істотным пры ўліку эфектаў квантавай тэорыі гравітацыі, паводле якой Г.ў. тлумачыцца як вынік абмену квантамі гравітацыйнага поля — гр а в іт о н а м і. Г.ў. мае бясконца вял. радыус дзеяння і адыгрывае важную ролю ў макрасвеце, з’яўляючыся асн. фактарам узаемадзеяння і эвалюцыі планет, зорак, галактык і самога Сусвету. Для дастаткова слабых гравітацыйных палёў выконваецца с у с в е т н а г а п р ы ц я гн е н н я з а к о н . Гравітацыйныя эфекты, рух цел і эвалюцыя астрафіз. аб’ектаў y моцных палях прыцягнення падпарадкоўваюцца законам агульнай а д н о с н а с ц і т э о р ы і. Гл. таксама П р ы ц я гн ен н е.
ГРАВІТАЦЫЙНАЯ
383
Успрыманне змяненняў гравітацыйнага поля звязана з развіцдём гравірэцэш ыі, адбываецца праз вестыбулярны аналізатар, прапрыя- і інтэрарэцэгшыю. Асаблівае развіццё Г.б. атрымала ў сувязі з правядзеннем касм. даследаванняў і неабходнасцю высвятлення дзеяння на арганізм гравітацыйных перагрузак і бязважкасці. Гл. таксама Касмічная біялогія. Л іт :. Д м н т р н е в А.С. Лабнрннтные н экстралабнрннтные механнзмы некоторых соматнческнх н вегетатмвных реакцнй на ускоренне. Мн., 1969; Онтогенез млекопнтаюшнх в невесомоста. М., 1988. А .С .Л е а н ц ю к .
ГРАВІТАЦЫЙНАЯ MÂCA, фізічная велічыня, якая характарызуе ўласцівасці цела як крыніцы прыцягнення\ роўная інертнай масе. Гл. Маса. ГРАВІТАЦЫЙНАЯ ПАСТАЯННАЯ, 1) універсальная (кавендыш а в а , н ь ю т а н а в а ) Г.п. — каэфіцыент прапарцыянальнасці ў законе прыцягнення Ньютана (гл. Сусветнага прыцягнення закон); адна з фундаментальных фіз. пастаянных. Абазначаецца G. Вызначана эксперыментальна Г.Аавендышам (1798) пры дапамозе круцільных вагаў. Характарызуе гравітацыйнае ўзаемадзеянне ўсіх матэрыяльных аб’ектаў (часціц і палёў) і разглядаецца як універсальная канстанта, нязменная ў часе і прасторы, незалежная ад фіз. і хім. уласцівасцей асяроддзя і гравітуючых мас. G = (6,67259 ±0,00085) 10'11 Н-м2/ к г . 2) Г а ў с а в а Г.п. — велічыня к, звязаная з універсальнай Г.п. суадносінамі G = к2. Служыць для вызначэння астранамічнай адзінкі, y сістэме фундаментальных астранамічных пастаянных прынятая ў якасці адзінай асн. (умоўна нязменнай) пастаяннай (1976). Лікавае значэнне k = 0,01720209895 вызначана К .Гаўсам (1809) на аснове 3-га закона Кеплера (гл. Кеплера законы) для сістэмы Сонца—Зямля і зацверджана Міжнар. астранамічным саюзам y якасці абсалютна дакладнай канстанты (1938). М .М .К а с ц ю к о в іч . ГРАВГГАЦЫЙНАЯ ПЛАЦІНА, бетонная або каменная плаціна, устойлівасць
М .М .К а с ц ю к о в іч .
ГРАВГГАЦЫЙНАЯ БІЯЛО ГІЯ, раздзел біялогіі, які вывучае будову і функцыянаванне жывых істот y змененых умовах гравітацыі. Гравітацыйнае поле Зямлі значна ўплывае на будову жывых арганізмаў, развідцё шкілетна-мышачнай сістэмы, сістэмы кровазвароту, фарміраванне антыгравітацыйных рэфлексаў.
Бетонная глухая гравітацыйная плаціна: 1 — верхавая (напорная) грань; 2 — грэбень; 3 — пізавая грань; 4 — падэшва.
384
ГРАВІТАЦЫЙНЫ
якой супраць зруху пад дзеяннем вады, ільду, хваль, наносаў і інш. абумоўлена пераважна ўласнай сілай цяжару. Звычайна мае трохвугольны або трапецападобны папярочны профіль. Бываюць глухія (праз іх не прадугледжаны пропуск вады) і вадаскідныя, y т.л. вадазліўньм (гл. Вадаскід). Найб. пашыраны вадазліўныя Г.п., папярочны профіль якіх мае плаўны абрыс паверхні, па якой зліваецца вада. Найвышэйшая Г.п. (284 м) — Гранд-Дыксанс (Ш вейцарыя). На Беларусі Г.п. звычайна вадаскідныя; глухія будуюцца з грунтавых матэрыялаў. Г.Г.Круглоў. ГРАВГГАЦЫЙНЫ КАЛАПС, працэс хуткага сдіскання масіўных астрафізічных аб’ектаў пад уздзеяннем уласных сіл прыцягнення. Становіцца магчымым, калі гравітацыйнае поле мацнейшае за сілы ўнутранага ціску; набывае катастрафічньм рысы на заключнай стадыі тэрмаядз. эвалюцыі. Канчатковы вынік Г.к. (белы карлік, нейтронная зорка, чорная дзіра) залежыць ад пачатковай масы аб’екта, які калапсуе. У 1930-я г. ўстаноўлена, агго для аб’ектаў, якія вычарпалі сваё тэрмаядз. паліва, існуюць крытычныя значэнні масы (ліміт Чандрасекара для белых карлікаў, ліміт Опенгеймера— Волкава для нейтронных зорак), залежныя ад хім. саставу і фіз. стану рэчыва, пасля перавышэння якіх устойлівыя канфігурацыі немагчымыя: пачынаецца бязмежнае гравітацыйнае сцісканне цела. Г.к. можа спыніцца за кошт выбуховага выкіду часткі рэчыва (да значэння масы, ніжэйшага за крытычнае), што суправаджаецца ўспышкай звышновай зоркі. Несупынны рэлятывісцкі Г.к. вядзе да ўтварэння чорнай дзіры. Л іт .\ На переднем крае астрофнзнкн: Пер. с англ. М., 1979; Ш a п н р о СЛ., Т ь ю к о л с к в С.А. Черные дыры, белые карлнкя н нейтронные звезды: Пер. с англ. Ч. 1—2. М., 1985. М.М.Касцюковіч.
ГРАВІТАЦЫЙНЫ КАРАТАЖ, метад геафіз. дасуіедаванняў y буравых свідравінах, заснаваны на вымярэнні паскарэння сілы цяжару. Выкарыстоўваецца для вывучэння саставу горных парод і карысных выкапняў, вызначэння размяшчэння рудных цел і шчыльнасці горных парод, ціску і інш. Выконваецца з дапамогай спец. гравіметраў, якія апускаюць y свідравіны. Неабходныя звесткі аўтаматычна перадаюцца ў наземны пункт кіравання і рэгістрацыі праз інтэрвалы 50— 70 м. Па выніках вымярэння будуюцда графікі змены паскарэння сілы цяжару, верт. градыента сілы цяжару і інш. ГРАВІТАЦЫЙНЫ РАДЫУС y агульнай тэорыі адноснас ц і , радыус паверхні (сферы Ш варцшылвда) y гравітацыйным полі сферычнага невярчальнага цела, на якой сіла прыцягнення імкнецца да бяскондасці; выпрамяненне ад крыніцы на гэтай паверхні мае бясконцае гравітацыйнае чырвонае зрушэнне. Г.р. вызначаецца масай цела М і роўны rg = 2G M /c2, дзе G — гравітацыйная пастаянная, с — скорасць святла ў вакууме.
Г.р. астр. аб’ектаў надзвычай малы ў параўнанні з іх сапраўднымі памерамі, напр., для Зямлі rg = 0,9 см, для Сонца rg = 3 км. Пры ралятывісцкім г р а в іт а ц ы й н ы м к а л а п с е цела дасягае памераў, меншых за Г.р., і ніякія сілы не здольныя спыніць яго далейшага сціскання пад уздзеяннем сіл прыцягаення. Сфера Шварцшылвда з’яўляецца «гарызонтам падзей» для вонкавага назіральніка (з-пад яе не могуць выходзіць ні выпрамяненне, ні часціцы), таму вобласць r < rg наз. шварцшыльдаўскай ч о р н а й д зір о й , a сферу r = rg — шварцшылвдаўскай паверхняй. М .М .К а с ц ю к о в іч .
ГРАВГГАЦЫЯ (ад лац. gravitas цяжар), тое, што прыцягненне. ГРАВГГОН, электрычна нейтральная часціца з нулявой масай спакою і спінам 2; квант гравітацыйнага поля (выпрамянення). Эксперыментальна пакуль не выяўлены.
Да арт. Гравюра. А К а ш к у р э в і ч . Ілюстрацыя да трагедыі І.В.Гётэ «Фауст». 1976. Сухая іголха.
ГРАВЮРА (франц. gravure), 1) друкаваны адбітак на паперы (ці падобным матэрыяле) з пласціны (дошкі), на якую нанесены малюнак. 2) Від мастацгва графікі, што аб’ядноўвае разнастайныя спосабы ручной апрацоўкі «дошак» і друкавання з іх адбіткаў. Спецыфічная асаблівасць Г. — яе тыражнасць (магчымасць атрымаць значную колькасць раўнацэнных адбіткаў). Існуюць Г. пукатая (часцей на дрэве — д р э в а р ы т ці лінолеуме — л ін а г р а в ю р а ) і паглыбленая (часцей на метале — а ф о р т ). Нярэдка да яе адносяць і
(«плоская» Г.). Асн. віды Г. на метале (медзь, цынк); разцовая, с у х а я іго л к а , пункцірная манера, м е ц ц а -т ы н т а , афорт, а к в а т ы н т а , м я к к і л а к , лавіс (маляванне кіслатой на дошцы). Шматколерныя Г. друкуюцца з некалькіх дошак (на кожную кладуць пэўную фарбу) ці з адной пафарбаванай дошкі. Часта выкарыстоўваецца мяшаная тэхніха (дадаецца пластык, арган. шкло). Разам са станковымі Г. (э с т а м п а м і ) пашырана кніжная Г. (іл ю с т р а ц ы я ). Г. належыць вял. роля ў м а с т а ц т в е к н іг і, к а р ы к а т у р ы і л у б к а . Узнікненне Г. звязана з рамёствамі, дзе былі працэсы гр а вір а ва н н я '. разьба, набойка, ювелірная справа і інш. Г. на дрэве вядома ў Кітаі з 6—7 ст., y Зах. Еўропе — на мяжы 14— 15 ст. Найб. значныя еўрап. майстры 15— 18 ст.: АДзюрэр, Ж.Кало, Рэмбрант, Дж.Піранезі, Ф.Гоя і інш. На 17— 19 ст. прыпадае росквіт яп. ксілаграфіі (К.Хакусай, Хіросіге). Сярод рус. гравёраў 18—20 ст. вылучаюцца А.3убаў, М.Махаеў, С.Галакціёнаў, А.Ухтомскі, В.Матэ, Г.Астравумава-Лебедзева, А.Краўчанка, У.Фаворскі і інш. л іт а г р а ф ію
На Беларусі Г. ўзнікла ў пач. 16 ст. з развіццём кнігадрукавання (Г. ў выданнях Ф.Скарыны). У 16— 18 ст. значнага ўзроўню дасягнула станковая («абразная») Г. на дрэве: партрэт, пейзаж, Г.тэзіс, лубок. У тэхніцы дрэварыту працавалі П.Мсціславец, Грынь Іванавіч, Ф.Анфтейка, В.Вашчанка, П.Комар і інш. У 2-й пал. 16 ст. паявілася разцовая Г. на метале (медзярыт) y творах Т.Макоўскага. У канцы 17 ст. ўзнікла акватынта. У пач. 19 ст. асвоена тэхніка літаграфіі (творы Ю.Азямблоўскага, Н.Орды, ЯДамеля). У 20 ст. актыўна развіваюцца ўсе тэхнікі Г. У 1920-я г. найб. пашырана ксілаграфія (А.Астаповіч, З.Гарбавец, Я.М інін, А.Тычына, С.Юдовін). У даваен. час y тэхніцы Г. на дрэве працавалі І.Гембіцкі, М.Сеўрук, y тэхніцы афорту — Б.Малкін, Х.Тыбер, лінагравюры — Я.Горыд, літаграфіі — А.Малярэвіч, Ф.Фогг. Сярод сучасных майстроў Г.: y тэхніцы афорту — Л.Асецкі, І.Вішнеўскі, А.Кашкурэвіч, Г.Паплаўскі, А.Паслядовіч; літаграфіі — А.Дзямарын, Г. і Н.Паплаўскія, В.Шаранговіч; лінагравюры — С.Герус, А.Лось, Шаранговіч; ксілаграфіі — А.Зайцаў; розньгх тэхніках — У.Савіч, М.Купава, А.Лапіцкая, М.Селяшчук, В.Славук, Л.Марчанка, Ю.Герасіменка, А.Шэвераў і інш.
арт Гравюра К. Ха к у с а й . Каляровая гравюра на дрэве з серыі «36 відаў Фудзі» 1823—29. Да
Л іт :. T y р о в a B.B. Что такое гравюра. [3 нзд.]. М., 1986; Ш м a т a ў В.Ф. Сучасная беларуская графіка, 1945— 1977. Мн., 1979; Я г о ж. Беларуская кніжная іравюра XVI— XVIII стст. Мн., 1984. А .М .Л ік у л ік , В .Ф .Ш м а т а ў .
ГРАД, атмасферныя ападкі ў выглядзе сферычных часцінак шчыльнага лёду (градзін) памерамі ад 5 да 55 мм, зрэдку і больш. Утвараецца ў цёплую пару года ў магутных кучава-дажджавых хмарах з інтэнсіўным верт. рухам паветра, часам суправаджаецца ліўневымі ападкамі і навальніцай. Бывае рэдка, прыкладна 1 раз на 15 навальніц. На Беларусі адзначаецца з крас. да кастр., найчасцей y маі і чэрвені. Праходзіць звычайна вузкімі палосамі шыр. да 300— 500 м, даўж. 2— 5 км (бываюць выпадкі, калі шыр.
паласы дасягае 2— 3 км, даўж. 15 км). Працягласць выпадання ад некалькіх мінут да паўгадзіны, часцей 6— 7 мін, можа ўтварыць покрыва таўшчынёй 20— 30 см. У сярэднім штогод y кожным пункце Г. бывае 1— 2, y асобныя гады да 5— 7 сут. «ГРАД», самаходная рэактыўная сістэма залпавага агню. У склад «Г.» ўваходзяць; баявая машына БМ-21, трансп. машына, асколачна-фугасныя рэактыўныя снарады М-210ф. Прызначаны для знішчэння і падаўлення жывой сілы і баявой тэхнікі праціўніка ў месцах іх канцэнтравання, артыл. і мінамётных батарэй, разбурэння ўмацаванняў, апорных пунктаў і інш. на адлегласці да 20,4 k m . BaaBaa БМ-21 зроблена на базе аўтамабіля «Урал»; мае абсталяванне для забеспячэння адзіночнага і залпавага агаю, бяспечнай работы рааліку пры яго знаходжанні ў кабіне баявой машыны ці ў сховішчы на адцаленні да 60 м ад яе. Снарады перавозяцца і захоўваюцца на трансп. машыне на спец. сталажах. У Беларусі «Г.» прыняты на ўзбраенне рэактыўных артыл. дывізіёнаў сухап. Узбр. Сіл. Гл. таксама Р э а к т ы ў н а я а р т ы лер ы я .
г р а д з і р н я _______________
385
Рэсп. выставачнага цэнтра, будынак М ін-ва ўнутраных спраў (1979), станцыя метрапалітэна «Плошча Незалежнасці» (1984, усе ў сааўт.). Працуе таксама ў галіне манум. мастацтва; арх.скульпт. мемар. комплексы «Хатынь» (Ленінская прэмія 1970), «Прарыў», «Кацюша», «Праюіён фашызму»; помнікі М.Ф.Гастэлу і яго экіпажу каля г.п. Радашковічы (1976), y Мінску — Я.Купалу і Я.Коласу (абодва 1972; усе ў сааўт.).
Ю.М.Градаў.
А .У .А л я х н о віч .
Да арт. Гравюра. В.С л a в y к. Ілюстрацыя да беларускай народнай казкі «Удовін сын». 1977. Цынкаграфія.
Да арт. Гравюра. Р э м б р а н т . Св. Іеранім пад дрэвам. Афорт і сухая іголка. 13. Зак. 135.
ГРАД, пазасістэмная метрычная адзінка плоскага вугла, роўная 1/100 прамога вугла. Mae таксама назву г о н . Пазначаецца ...8, I8 = 0,0157 рад = 0,900°. Гл. таксама Градус. ГРАДА ў г е а м а р ф а л о г і і , агульная назва невысокіх, выцягнутых узвышшаў рознага памеру і паходжання. У ледавіковых абласцях (Бел. Паазер’е) утварыліся марэнныя Г. (марэны) з нагрувашчванняў ледавіковых адкладаў і озавыя (озы). У абласцях пашырзння пясчаных адкладаў (Бел. Палессе, Каракумы, узбярэжжа Балтыйскага м.) узніклі пясчаньм Г. ветравога паходжання (дзюны, барханы). У выніку размыву нахіленых y адзін бок пластоў горных парод рознай цвёрдасці ўтварыліся куэставыя Г. (куэсты). ГРАДАВЫЯ П ЯСКІ, масівы пяскоў y выглядзе вузкіх паралельных град, найчасцей арыентаваных y напрамку пераважных вятроў; адна з гал. формаў рэльефу пясчаных пустынь. Даўж. град да некалькіх дзесяткаў кіламетраў, шырыня да некалькіх соцень метраў, вышыня ад некалькіх да 80— 200 м, адлегласць паміж грабянямі град да 4,5 км. Фарміруюцца віхравымі рухамі, якія ўзнікаюць y ветравых патоках, a таксама ў выніку нераўнамернага награвання схілаў рознай экспазіцыі. Пашыраны ў пустынях Цэнтр. і Сярэдняй Азіі, Аўстраліі, Афрыкі, на ўзбярэжжы Балтыйскага м., трапляюцца на Бел. Палессі. ГРАДАЎ Ю рый Міхайлавіч (н. 26.6.1934, г. Чарапавец, Расія), бел. архітэктар. Засл. архітэктар Беларусі (1979). Скончыў Маскоўскі арх. ін-т (1958). 3 1960 y ін-це «Мінскпраект». Работы ў Мінску: рэканструкцыя цэнтра горада (праект 1974, кіраўнік аўтарскага калектыву), праекты дэталёвай планіроўкі і забудовы Машэрава праспекта, рэканструкцыі і добраўпарадкавання Траецкага прадмесця, павільён
ГРАДАЦЫЯ (лац. gradatio ад gradus ступень), стылістычная фігура, якая заключаецца ў тым, што словы ці выразы ў вершаваных радках групуюцца з нарастаннем (клімакс) або аслабленнем (антыклімакс) іх эмацыянальна-сэнсавай выразнасці. Г. ўзмацняе экспрэсію выказвання, узвышае яго тон. Напр., радкі з «Беларускай песні» У.Караткевіча: Ты — наш сцяг, што нікому, нікому на свеце, нікому He дамо абсмяяць, апаганідь, забыць ці мячом зваяваць. Часам Г. кладзецца ў кампазіцыйную аснову ўсяго твора. Так, y першай палавіне 6-строфнага верша М .Танка «Калі мне сказалі» — Г. нарастаючая, y другой — спадаючая. ГРАЦЗЕЦ-КРАЛАВЕ (H radecK râlové), горад y Чэхіі, на р. Лаба. Адм. ц. Усходне-Чэш скай вобл. 100,6 тыс. ж. (1992). Вузел чыгунак і аўтадарог. Машынабудаванне (у т л . вьггв-сць электратэхн. і комплекснага абсталявання для з-даў), хім., гумавая, харч. прам-сць; выраб муз. інструментаў. Музей. Гатычны сабор (14 ст., перабудаваны ў 15 і 18 ст.), барочныя касцёлы (17 і 18 ст.), езуіцкі калегіум (17 ст.), епіскапскі палац (17— 18 ст.), дамы 16 ст. ГРАДЗІРНЯ (ад ням. gradieren згушчаць саляны раствор; першапачаткова Г. выкарыстоўваліся для здабычы солі выпарваннем), збудаванне для ахаладжэння вады атм. паветрам. У Г. вада, якая сцякае па арашальніку, ахалоджваецца ў выніку частковага выпарэння і цеплааддачы ў паветра. Адрозніваюць Г.: паводле спосабу падачы паветра — вежавыя, венгылятарныя і адкрытыя (атмасферныя); паводле тыпу арашальніка — пырскальныя, плёначныя, кропельныя і камбінаваныя. Выкарыстоўваюцца пераважна ў сістэмах зваротнага водазабеспячэння і кан-
386
ГРАДЗЯНКА
дыцыянавання паветра (зніжаюць т-ру вады, якая ацводзіць цяпло ад кампрэсараў, цеплаабменных апаратаў, трансфарматараў і да т.п.). На цеплавых алеюрастанцыях і ў хім. прам-сці выкарыстоўваюць пераважна вежавыя (у іх ствараецца цяга паветра знізу ўверх насустрач сцякаючай вадзе) і шматсекцыйныя вентылятарныя (вада ахалоджваецца паветрам, якое падаецца вентылятарамі). Паввтра
6
Градзірні: a — вежавая; б — вентылятарная; e — адкрытая; 1 — водападвадны канал; 2 — вежа; 3 — водаразмеркавальніх; 4 — арашальнік; 5 — вадазборны рэзервуар; 6 — водаадводны канал; 7 — вентылятар.
ГРАДЗЯНКА, рабочы пасёлак y Асіповіцкім р-не Магілёўскай вобл. Канцавая станцыя чыг. веткі ад лініі М інск—Асіповічы. За 45 км ад Асіповіч. 700 ж. (1997). Пасёлак узнік y пач. 20 ст. ў сувязі з лесанарыхтоўкай і апрацоўкай драўніны. Паводле перапісу 1917, y Г. 359 ж., 67 двароў, на чыг. станцыі 35 ж., 10 двароў. Дзейнічалі лесалільны з-д, кравецкая арцель. 3 1924 y Свіслацкім, з 1931 y Асіповіцкім р-нах. У 1926—54 цэнтр сельсвета, з 15.7.1935 рабочы пасёлак. У 1940 y Г. 800 ж., 260 двароў. У Вял. Айч. вайну з канца чэрв. 1941 да 29.6.1944 акупіраваны ням.-фаш. захопнікамі, якія амаль поў-
насцю спалілі пасёлак, загубілі 350 ж. У 1962—65 y Бабруйскім р-не. У 1969 — 1300 жыхароў. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніда, аптэка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Прадпрыемствы мясц. прам-сці. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, магіла ахвяр фашызму. ГРАДОЎСЮ Аляксандр Дзмітрыевіч (25.12.1841, б. Валуйскі пав. Варонежскай губ., Расія — 18.11.1889), расійскі вучоны-прававед, публіцыст. Скончыў Харкаўскі ун-т (1862). 3 1867 дацэнт, з 1869 праф. Пецярбургскага ун-та. У сваёй асн. працы «Пачаткі рускага дзяржаўнага права» (т. 1 — «Пра дзяржаўны лад», 1875; т. 2 — «Органы кіравання», 1876; т. 3 — «Органы мясцовага кіравання», 1883) імкнуўся сумясціць два падыходы: дзяржаўнай школы, якая зыходзіла з вядучай ролі дзяржавы і ўладных структур y грамадскім развідці, і гіст. школы, якая рашаючае значэнне надавала эканам. і сац.-культ. фактарам. У кн. «Дзяржаўнае права важнейшых еўрапейскіх дзяржаў» (1886) і інш. аналізаваў паліт. і дзярж. вопыт Зах. Еўропы, раскрываў змест важнейшых атрыбутаў паліт. працэсу — парламентарызму, канстытуцыяналізму, сістэмы падзелу ўлад на заканадаўчую, выканаўчую і судовую, лічыў, што гэты вопыт дастасоўны да рас. грамадства. Супрацоўнічаў y ліберальным перыяд. друку. Тв.: Собр. соч. Т. 1—9. СПб., 1899—1904; Полнтнка, нсторня н адмшлстрацня: Крнт. н поллт. статьн. СПб., 1871; Государство н народность: Опьгг постановкн нац. вопр. М., 1873; Трудные годы (1876—1880): Очеркя н опыты. СПб., 1880. В.В.Краснова. ГРАДСКАЕ BÔ3EPA, Ч о р н a е в о з е р a, y Мядзельскім р-не Мінскай вобл., y бас. р. Вузлянка, за 18 км на Пд ад г.п. Мадзел, y межах гідрадаг. заказніка Чарэмшьша. Пл. 0,38 км2, даўж. 800 м, найб. шыр. 500 м, даўж. берагавой лініі каля 1,9 км. Схілы катлавіны выш. да 5 м, параслі лесам. Берагі нізкія, забалочаныя. Пойма шыр. да 500 м, нізкая, забалочаная, з сеткай меліярац. каналаў. ГРАДУІРОЎКА (ням. graduieren ад лац. gradus крок, ступень) с р о д к а ў в ы м я р э н н я ў , вызначэнне і нанясенне ў машгабе асн. (апорных) пунктаў для пабудовы шкалы адліку ў вымяральных прыладах і мерных прыстасаваннях. Робіцца параўнаннем паказанняў прылады, якая градуіруецца, з паказаннямі эталоннай (узорнай) прылады. ГРАДУС (ад лац. gradus крок, ступень), 1) пазасістэмная адзінка вымярэння плоскага вугла (в y г л a в ы Г.), роўная 1/90 прамога вугла. Абазначаецца °; дзеліцца на 60 мінут (60') або 3600 секунд (3600"), 1° = 60' = 3600". Прамы вугал складае 90°, разгорнуты — 180°. Выкарыстоўваецца таксама для вымярэння дуг акружнасцей (разам з радыянам\ поўная акружнасць роўная 360°). 2 ) Г. т э м п е р а т у р н ы — агульная назва адзінак т-ры, што адпавядаюць
розным тэмпературным шкалам. Адрозніваюць Г. шкалы Кельвіна (кельвін; К), градус Цэльсія (°С), градус Рэамюра (°R), градус Фарэнгейта (°F), градус Ранкіна (°Ra). 1 K = 1 °С = 0,8 bR = = 1,8 °F = 1,8 °Ra. 3) У геадэзіі і астраноміі — адзінкі геадэзічнай даўгаты (двухгранны вугал паміж плоскасцямі 2 геадэзічных мерыдьюнаў) і геадэзічнай шыраты (вугал y плоскасці мерыдыяна паміж 2 нармалямі да паверхні геоіда. 4) У розных галінах метралогіі — адзінха колькасці спірту ў растворах, таксама адзінкі жорсткасці вады, канцэнтрацыі солей, сернай к-ты (градус Баме), вязкасці вадкасці ў адносінах да вязкасці вады пры 20 °С (градус Энглера) і інш. А .А . С а л а м о н а ў .
ГРАДУС РЭАМЮРА, адзінка тэмпературы. Абазначаюцца “R. Апорньм тэмпературныя (рэперныя) пункты: т-ра плаўлення лёду (0 6R) і т-ра кіпення вады пры нармальным a™ , ціску (80 °R). Прапанаваны франц. вучоным Р.А.Рэамюрам y 1730. Гл. таксама Градус, Тэмпературныя шкалы. ГРАДУС PÀHKIHA, адзінка тэрмадынамічнай тэмпературы. Абазначаецца °Ra. Роўны градусу Фарэнгейта. Апорньм тэмпературныя (рэперныя) пункты: абсалютны нуль (0 °Ra) і т-ра трайнога пункта вады (491,688 °Ra). Прапанаваны шатл. фізікам У.Дж.Ранкінам. Выкарыстоўваецца ў некат. краінах, напр., y ЗША, дзе вымяраюць т-ру па шкале Фарэнгейта. Гл. таксама Градус, Тэмпературныя шкалы. ГРАДУС ФАРЭНГЕЙТА, адзінка тэмпературы. Абазначаецца °F. Апорныя тэмпературньм (рэперныя) пункты: т-ра плаўлення лёду (32 °F) і т-ра кіпення вады пры нармальным атм. ціску (212 °F). Традыцыйна выкарыстоўваецца ў некат. краінах, напр. y ЗПІА. Прапанаваны ням. фізікам Д.Г.Фарэнгейтам y 1724. Гл. таксама Градус, Тэмпературныя шкалы. ГРАДУС Ц ЭЛ ЬСІЯ, пазасістэмная адзінка тэмпературы. Абазначаецца °С. Апорныя тэмпературныя (рэперныя) пункты па Міжнар. практычнай тэмпературнай шкале: т-ра трайнога пункта вады (0,01 °С) і т-ра яе кіпення пры нармальным атм. ціску (100 °С). Выкарыстоўваецца нараўне з кельвінам. Прапанаваны швед. вучоным А.Цэльсіем y 1742. Гл. таксама Градус, Тэмпературныя шкалы. ГРАДУСНАЯ CÉTKA ЗЯ М Л І, сістэма геагр. мерьшыянаў і паралелей, нанесеных на адлюстраванне зямной паверхні ў выглядзе картаў і глобусаў. Выкарыстоўваецца для вызначэння геагр. каардынат зямной паверхні, a таксама вуглоў арыентавання (азімутаў і румбаў) і адлегласцей. Кожнаму мерыдыяну адпавядае свая даўгата (L), a паралелі — шырата (В). Азімут напрамку па мерыдьмне роўны нулю, па паралелі адпаведна — 90° і 270°. Г.с. наносіцца праз інтэрвалы: некалькі градусаў 1°; 30'; 10'; Г. Для Беларусі геаір. сетка абмежавана
даўготамі Ьз = 23°1Г03"- L y = 32°45'36" і шыротамі Вга = 5Г15'35“; Впн = = 56°10'22'’. У межах Беларусі адной мінуце адпавядае на плоскасці ў праекцыі Гаўса—Кругера: па шыраце на Пн 1034,4 м, на Пд 1164,3 м; па даўгаце на Пн 1855,6 м, на Пд 1855,2 м. Гарызантальная праекцыя ліній на фіз. паверхні Зямлі будзе карацей за прыведзеныя на
Градусныя вымярэнні на паверхні Зямлі. Ут дзе ут — сярэд2 R i,’ няя ардыната лініі (сярэдняя аалегласць ад асявога мерыдьмна 6-градуснай каардынатнай зоны), Rm — сярэдні радыус Зямлі (6371,11 км). А А .С а л а м о н а ў . ГРАДУСНЫЯ В Ы М Я РЭ Н Н І, сукупнасць астранамічных геадэзічных і гравіметрычных вымярэнняў на зямной паверхні для вызначэння параметраў фігуры Зямлі і вырашэння навук. задач. Іх сутнасць — вылічэнне радыуса Зямлі заюпочаецца ў прамым ці ўскосным вызначэнні адлегласці Sab і адначасовым вымярэнні вуглоў Zi i Z2 на вельмі аддаленую зорку, для якой AN||BN. Пры гэтым AY=Y2-Y i = Z 2-Z 1 i R = = S:AY, дзе AY — y радыянах. 3 прычыны сплюшчанасці Зямлі велічыні S, што адпавядаюць аднолькавым AY, велічьшю A S =
змяншаюцца ў напрамку ад экватара да полюсаў. На гэтым засн. вылічэнне змяненняў R ад a да Ь. Г.в. зроблены александрыйскім вучоным Эратасфенам y 3 ст. да н.э. паміж Александрыяй і Сіенай (Асуан). Адлегласць ён вылічыў па звестках пра рух караванаў, розніцу даўгот (7°22") па памерах сонечнага ценю шаста. Паводле разлікаў R = 6844 км (цяпер 6371,11 км). Г.в. выконваліся з выкарыстаннем метаду трыянгуляцыі і паліганаметрыі пры ўскосным вымярэнні Sab- У Расіі Г.в. выкананы ў 1816— 52 пад кіраўнііхгвам В.Я.Струвэ і К.І.Тэнера па т.зв. дузе Струвэ ад Фугленеса (Ледавіты ак.) да Стара-Някрасаўкі (вусце Дуная); яна прайшла праз зах. раёны Беларусі. У шыротным напрамку (дуга 52-й паралелі: Зах. Еўропа — Усх. Прусія — Варшава — Арол — Ліпецк — Саратаў — Арэнбург — Орск). Г.в. ў Беларусі прайшлі праз Гродна і Бабруйск. Па сукупнасці Г.в. розных краін y 1940 y СССР завершаны разлікі, паводле якіх a = 6378245
г р а з д о ў н ік
387
ГРАДЫЕНТАМЕТР (ад градыент + ..метр), 1) г р а в і т а ц ы й н ы Г., прылада для вымярэння гарыз. кампанентаў градыента сілы цяжару. Круцільная сістэма Г. (такая ж, як y гравітацыйнага варыёметра) устанаўліваецца пры вымярэннях y 4 азімугах, якія ўзаемна адрозніваюцда на 90ь. Для надзейнасці і хуткасці вымярэнняў можа забяспечвацца 4 круцільнымі сістэмамі і візуальнай рэгістрадыяй. Выкарыстоўваецца ў гравіметрычнай разведцы. 2) Г. м а г н і т н ы — прылада для вымярэння прырашчэння (градыента) напружанасці магнітнага поля ў зададзеным напрамку. Mae 2 магнітометры, разнесеныя на пэўную адлегласць па вертыкалі або гарызанталі. Выкарыстоўваецца пры касм. даследаваннях, разведцы карысных выкапняў, y магн. дэфектаскапіі і інш.
Граздоўнік: 1 — віргінскі; 2 — рамонкалісты.
м, b = 6356863 м, прынятыя і на Беларусі. А .А . Саламонаў. ГРАДЫЕНТ [ад лац. gradiens (gradientis) які крочыць], вектар, што паказвае напрамак найхугчэйшай змены скалярнай функцыі каардынат <p=tp(x, y, z). Пазначаецца grad <р абіэ V<p, дзе v = T f~x + j j ~ y + Ÿ h - ап£ратар Гамільтана (аператар набла), — орты прамавугольнай дэкартавай сістэмы каардьшат, grad ф = Э ср^. 5 ф ^ >
д
ф
- ■i '+ -ZT- J '+ -тгх д y д z
д
-
Igrad ф| п -
няцце Г. выкарыстоўваецца ў механіцы, фізіцы, метэаралогіі і інш. Гл. таксама Поля тэорыя.
ГРА ДЭЦЫ Аляксандр (21.5.1802— 2.5.1869), бел. архітэктар. У 1819— 22 вучыўся ў Крамянецкім лідэі (Украіна). У 1824 стажыраваўся ў Варшаве ў арх. ПАйгнера. У 1829— 61 працаваў на Гродзеншчыне. Аўтар царквы і сядзібы ў г.п. Зэльва, жылога дома ў в. Дзярэчын Зэльвенскага р-на (1829), сядзібы ў в. Гнезна Ваўкавыскага р-на (1830-я г.), палаца і капліцы ў в. Масаляны Бераставіцкага р-на (1845— 50), флігеля і калліды ў Крэменцы (1855—61), праекта прыходскага касцёла ў Ваўкавыску (1836). ГРАЗДОЎНІК (Botrycliium), род споравых папарацепадобных раслін сям. вужоўнікавых. Каля 40 відаў. Пашыраны амаль па ўсім зямным шары, пераважна ва ўмераных абласцях Паўн. паўшар’я. На Беларусі 6 відаў: Г. віргінскі (В.
388
ГРАЗЕВЫЯ
virginianum), ланцэтападобны (B. lanceolatum), паўмесяцавы (B. lunaria), просты (B. simplex), рамонкалісты (B. matricariifolium) i шматраздзельны (B. multifidum). Растуць y лясах, на ўзлесках, схілах узгоркаў. Г. віргінскі і рамонкалісты занесены ў Чырв. кнігу Беларусі, Г. просты, магчыма, знік з флоры рэспублікі. Спарафіты — шматгадовыя, звычайна невял. травяністыя расліны з кароткім неразгалінаваньгм карэнішчам. Вегетатыўны сегмент ліста звычайна перыста-рассечаны; спараносна-мяцёлчата-галінасты. Гематафіты (зарасткі) — яйцападобныя, плоскаклубне- або дыскападобныя, даўж. 1—20 мм, з мікарызай. Лек. (ранагаючы сродак) і дэкар. расліны. Г .У .В ы н а е ў .
ГРАЗЕВЫЯ ВУЛКАНЫ, с а л ь з ы , геалагічныя ўтварэнні, якія пастаянна ці перыядьрша вывяргаюць гразевыя масы, a таксама гаручыя газы, часта з вадой і нафгай. Разнастайныя па форме; невялікія наз. іразевымі сопкамі. Пашыраны пераважна ў нафтаносных і вулканічных абласцях, a таксама ў дэльтах рэк; напр., на Апшэронскім (найб. ў свеце), Таманскім, Керчанскім, Апенінскім, Пірэнейскім п-вах, на в-ве Сахалін, y Цэнгр. Амерыцы. ГРАЗЕВЫЯ КУРОРТЫ , курорты, дзе адным з асн. лек. фактараў з ’яўляюцца гразі лячэбныя. Вытокі ў праіаы цы гразелячэння з часоў Стараж. Рыма і Усходу. У канцы 18 ст. Г.к. з ’явіліся ў многіх краінах Еўропы (Ш вецыя, Аўстрыя, Германія, Расія), мед. кантроль на іх пачаў уводзіцца ў 19 ст. Сучасныя Г.к. спалучаюць функцыі гразевых, бальнеалагічных і кліматычных. Вядомыя еўрап. Г.к.: Паморые, Тузла, Шабла (Балгарыя), Хевіз (Венірыя), Бад-Берка, Бад-Доберан, Б л а н к е н б у р г , Бад-Дрыбург, Бад-Грунц (Германія), Буска-Здруй, ПолчынЗдруй, Крыніца, Інавроцлаў, Цэхацынек (Псшьшча), Кавасна, Савата, Мангалія (Румынія), Спа (Бельгія), А б а н а - Т э р м е , АньянаТэрме, Сальсамаджорэ-Тэрме, Сірміёне (Італія), Дакс (Францыя), Ронебю (Швецыя), К е м е р ы (Лазвія), Х а а п с а л у (Эстонія), Б ір ш т а н а с , Друскінінкай (Літва), Адэса, С а к і, Салёны Ліман, Гопры (Украіна), Сольвычагодск, С т а р а я Р у с а , М а ц э с т а (Расія) і інш.
Н а Беларусі пашырэнню гразелячэння спрыяюць багатыя рэсурсы прыродных гразей з лек. ўласцівасцямі (тарфяныя, сапрапелевьш). ГРАЗЕЛЯЧЭННЕ, п е л о і д а т э р а п і я , п е л а т э р а п і я , выкарыстанне гразей лячэбных (пелоідаў) y лек. і прафілакт. мэтах на гразевых і інш. курортах, y водагразелячэбніцах санаторыяў, прафілакторыяў, фізіятэрапеўт. аддзяленнях і кабінетах бальнічных і амбулаторна-паліклінічных устаноў; від фізіятэрапіі. Робяць Г. агульнае (ванны лячэбныя) і мясцовае (аплікацыі, кампрэсы і інш.). Спалучаецца з бальнеатэрапіяй, медыкаментозным лячэннем, масажам, лячэбнай фізкультурай і інш. відамі тэрапіі. Адна з разнавіднасцей Г. — электрагразелячэнне (гальвана-, дыятэрма-, індукгагразелячэнне).
Г. ўзнікла з нар. вопыту лек. выкарыстання прыродвых гразей (вулканічных, ліманных, тарфяных). Навук. абірунтаванне атрымала ў пач. 19 ст. ў працах ОЛІбрайха, К.Гродэля, Ш.Дзюран-Фардэдя, Ч.Фругоні, Л.Дэвота, М.А.Ажэ. У 20 ст. Г. — пашыраная форма фізіятэрапіі хвароб органаў апоры і руху, гінекалагічных, некат. сасудзістых і нерв., траўмаў, трафічных язваў, ран і інш. Сапрапелевыя арган. асадкавыя гразі прэсных азёр ёсць на Беларусі (азёры Дрэвіца, Судабле, Сяргееўскае і інш.); шырока выкарыстоўваюцца тарфяныя гразі.
Тэрапеўт. ўздзеянне Г. рэалізуецца гал. чынам праз рэфлекторна-гумаральныя (нерв. і эвдакрынную сістэмы) уплывы на розныя органы. Шматразовасць працэдур Г. па пэўнай схеме забяспечвае сумацыю лек. эфекту. Г. станоўча ўплывае на абмен рэчываў, кроваўтварэнне, функцыі ўнутр. органаў, мае заспакаяльнае дзеянне, павышае тонус вегетатыўнай нерв. і рэактыўнасць імуналагічнай сістэм, прыгнятае алергічньы рэакцыі, стымулюе працэсы аднаўлення тканак. Асабліва эфектыўнае Г. пры хранічных запаленчых захворваннях. Я .В .М а л а ш э в іч .
ГРАЗНОЎ Васіль Васілевіч (? — 12.3.1909), бел. краязнавец, мастак і літограф. Скончыў Строганаўскае вучылішча (1862). 3 1864 жыў y Вільні, выкладаў маляванне ў гімназіях. Даследаваў стараж.-рус. і бел. архітэктуру, матэрыяльную культуру і мастацтва. Сабраў унікальную калекцыю прадметаў бел. культуры і побыту. Навукова апісаў і замаляваў Барысаглебскую (Каложскую) царкву ў Гродне, замак y Лідзе, цэрквы-крэпасці ў Сынковічах Зэльвенскага і Мураванцы (Маламажэйкаве) Шчучынскага р-наў і інш. Многія малюнкі сталі ілюстрацыямі да кніг П.М .Бацюшкава («Беларусь і Літва», 1890), І.В.Карчынскага («Старажытная Каложская царква ў імя св. князёў Барыса і Глеба ў г. Гродне», 1908), 3-га т. «Маляўнічай Расіі» (1892) і інш. У Эрмітажы (С.-Пецярбург) захоўваюцца яго
ГРАЗІ Л Я Ч Э БН Ы Я , п е л о і д ы, асадкі вадаёмаў, тарфяныя паклады, вывяржэнні гразевых вулканаў і інш. абводненыя прыродньм аргана-мінер. ўтварэнні з лек. ўласцівасцямі. Фарміруюцца пдд упльюам геал., кліматычных, гідрагеалагічных і інш. прыродных факгараў з мінер. часцінак, рэшткаў раслінных і жывёльных арганізмаў, калоідных раствораў, вады. Вял. ролю адыгрываюць мікраарганізмы (да 1 млрд. на 1 г сухой гразі). Выкарыстоўваюць пры гразелячэнні. Ад 25 да 97% масы Гл. складае гразевы раствор — вытворнае вады ці р а п ы , мінералізацыя якога ад 0,01 г/л y торфе і сапрапелях да 350 г/л y сульфідных мулавых іразях; рэакцыя кіслая (торф) ці шчолачная (сульфідныя гразі). Грубадысперсную аснову Г_п. складаюць гліністыя і пясчаныя часцінкі, слабарастваральныя солі кальцыю і магнію, грубыя арган. рэшткі. Калоідны комплекс Гл. уключае тонкадысперсную частку (памер часцінак менш за 0,001 мм) са складаных арган. і аргана-мінер. рэчываў. Адрозніваюць Гл. арганічныя (у сухім рэчыве, напр., торфе, сапрапелі, арганікі больш за 10%) і неарганічныя (сульфідныя і сопачныя, y тл . вулканічныя гразі). Асн. ўласцівасці Гл.: пластычнасць, высокая цеплаправоднасць, здсшьнасць да адсорбцыі, што забяспечвае добрае ўтрыманне Гл. на целе хворага, правядзенне лячэбных працэдур пры больш высокай т-ры (у параўнанні з воднымі), пазбаўленне ад мікробаў скуры хворага. У пазакурортных умовах і пры адсутнасці паўнацэнных натуральных выкарыстоўваюць штучныя Гл., паводле складу набліжаныя да прыродных. На базе буйных радовішчаў Гл. ствараюцца г р а з е в ы я к у р о р т ы . Я .В .М а л а ш э в іч .
ГРАЗІВА, рака ў Нараўлянскім р-не Гомельскай ю бл. і ў Оўруцкім р-не Ж ытомірскай вобл. (Украіна), правы прыток р. Славечна (бас. Прыпяці). Даўж. 28,6 km, y т.л. 9 км на Беларусі (каналізаваная), 3,6 км на мяжы з Украінай. Пачынаецца за 1 км н а 3 ад в. Гразіва Оўруцкага р-на. Цячэ па забалочанай лясісгай мясцовасці. Жывіць вадасх. Свяча.
В.Гразноў. Сынковіцкая царква-крэпасць 2-я пал. 19 ст.
літаграфіі (лісты з альбома) «Унутраны від... Прачысценскага сабора ў г. Вільна», «Унутраны від Нікольскай царквы ў г. Вільна», «Выява Лідскага замка 14 ст. і царквы часоў Альгерда ў Вільні» і інш. T e.: О древннх церквах Северо-Западного края / / Нзвестня о занятаях седьмого археологнческого сьезда в Ярославле 6—20 авг. 1887 г. Ярославль, 1887. № 10; Коложская Борнсоглебская церковь в г. Гродно. Внльна, 1893.
ГРАЗЬ, рака, гл. Плясна. ГРАЙМ С-ГРЭЙВС (англ. Grimes Graves), старажьггны цэнтр эдабычы крэменю эпохі неаліту (2300— 1700 да н.э.) каля Брандана, на мяжы графстваў Норфалк і Суфалк (Англія). Н а плошчы каля 14 га знойдзены рэшткі 346 шахтаў, частка якіх мае глыб. 9— 10 м. Ад вертыкальных тунэляў адыходзяць гарыз. галерэі. Здабыча вялася драўлянымі рыдлёўкамі і рагавымі прыладамі. У адной з шахтаў знойдзены алтар з крамянёвых глыб, вакол якога былі ўмацаваны рогі аленя, знаходзіліся прынаш энні (крэйдавыя шары, статуэтка жанчыны і інш.). А .В .І о ў .
ГРАКХІ (лац. Gracchus), браты, палітычныя дзеячы Стараж. Рыма. Паходзілі са знакамітага роду Семпроніяў. Т ы б е р ы й (162— 133 да н.э.), нар. трыбун y 133, ва ўмовах нестабільнага становішча ў краіне правёў закон, які абмежаваў буйное землекарыстанне на грамадскім полі (агер публікус), але не атрымаў падтрымкі сярод сенатараў. На нар. сходзе адхілены ад улады (упершыню ў гісторыі Рыма), але паўторна выставіў сваю кандыдатуру ў нар. трыбуны. Забіты сенатарамі ў дзень выбараў. У 129 сенат спыніў надзяленне зямлёй паводле яго закону. Г a й (153— 121 да н.э.), нар. трыбун y 123 і 122 да н.э., аднавіў агр. заканадаўства брата, правёў законы ў інтарэсах гар. плебсу і саслоўя коннікаў, прапанаваў даць саюзнікам правы рым. грамадзян і інш. Загінуў y час узбр. паўстання.
2 этапы (21— 27 сак. і 28 сак. — 2 крас. 1943) сіламі ахоўнай дывізіі, 4 ахоўных батальёнаў, батальёна з палка «Брандэнбург», 2 танк. узводаў, артыл. і сапёрных падраздзяленняў. Асн. сілы партызан брыгад імя С.М .Кароткіна, 3-й і 4-й Бел. і «За Савецкую Беларусы» з баямі выйшлі з-пад удараў карнікаў. У ходзе аперацыі карнікі загубілі 542 чал., вывезлі ў Германію 345 чал., разам з жыхарамі спалілі вёскі Задобрыя, Чытавухі Гарадоцкага, Дражакі, Заазер’е, Зуева, Лапакова, Шчамілаўка і Ямішча Сіроцінскага р-наў. ГРАМАДА, назва сельскага пазямельнага аб’яднання жыхароў вёсак на Беларусі і Украіне. Гл. Абшчына. «ГРАМАДА», бел. нелегальнае выдавецкае т-ва. Існавала ў Пецярбургу ў 1906— 07. Выдавала агітацыйную л-ру (арыгінальную і перакладную) рэв. зместу. Дзейнасць т-ва забаронена царскай цэнзурай. Захавалася 6 брашур, y т.л. «Як мужыку палепшыць сваё жыццё» (лацінкай і кірылідай), «Чы будзе для ўсіх зямлі?», «Што такое свабода?» Сігава (пер. з укр.), «Забастоўка» (лацінкай), «Гутарка аб тым, куды мужыцкія грошы ідуць». Л іт :. А л е к с а н д р о в і ч С.Х. Пуцявіны роднага слова. Мн., 1971. С. 142, 154— 155.
Гракхі. Скулыггурны партрэт. 19 ст.
ГРАМ, долевая адзінка масы, роўная 0,001 кг. Пазначаецца г. 1 г з ддкладнасцю да 0,2% роўны масе 1 c s r хім. чыстай вады пры т-ры яе найб. шчыльнасці (каля 4 °С). ГРАМ (Gramme) Зеноб Тэафіль (4.4.1826, Ж эе-Бадэнье, Бельгія — 20.1.1901), бельгійскі элекгратэхнік, заснавальнік прамысл. вытв-сці эл. машын. Працаваў y Францыі. Атрымаў патэнт на эл. генератар пастаяннага току з кальцавым якарам (1869). У 1870 стварыў «Т-ва вытв-сці магніта-эл. машын Грама», якое вырабляла эл. генератары розных тыпаў з кальцавым якарам. У 1871 прадэманстраваў y Парыжскай АН першую дынамамашыну. ...ГРАМА (ад грэч. gramma рыса, літара, напісанне), другая састаўная частка складаных слоў, якая азначае: запіс, графічны відарыс, напр., галаграма, біягрета, гістаграма. ♦ГРАМАВЫ ЎДАР», кодавая назва карнай аперацыі ням.-фаш. акупантаў супраць партызан і насельніцгва ў трохвугольніку чыгунак Віцебск— Полацк— Невель на тэр. Відебскага, Гарадоцкага, Мехаўскага, Полацкага і Сіроцінскага р-наў y сак.— крас. 1943. Праводзілася ў
«ГРАМАДА», газета, орган Беларускай сацыялістычнай грамады (БСГ). Выдавалася з 1.5 да 11.6.1917 y Мінску на бел. мове. Рэдактар А.Смоліч. Змяшчала інфарм. матэрыялы, давала ацэнку грамадска-паліт. падзей y краіне, абмяркоўвала пытанні сацыяліст. светаўпарадкавання, будучага дзярж. будаўніцтва, асновы духоўнага жыцця народа. Пісала пра сац.-паліт. прычыны вайны, пра падзеі на фронце, заклікала да міру. Публікавала матэрыялы пра культ. жыццё ў Мінску, асобныя творы З.Бядулі, Л.Родзевіча, з запісаў А.Сержпутоўскага, рэв. песні. Выйшлі 4 нумары. Л іт :.
1992.
Л і с A Цяжкая дарога свабоды. Мн., А .С Л і с .
ГРАМАДА БЕЛАРЎСКАЙ МОЛАДЗІ, назва некалькіх бел. маладзёжных арг-цый, якія дзейнічалі незалежна адна ад адной y 1917— 21. Ставілі сабе за мэту згуртаванне бел. моладзі вакол нац. ідэі, пашырэнне бел. культуры сярод нар. мас, стварэнне культ.-асв. гурткоў, бібліятэк і інш. Найб. вядомыя: Мінская беларуская вучнёўская грамада (1917— 20), Грамада беларускай моладзі ў Гродне (1919— 21), Грамада беларускай моладзі ў Вілыгі (1919— 20). У час польск. акупацыі большасць з apr-цый знаходзілася пад уплывам бел. эсэраў і была ў апазіцыі да акупац. улад. Вясной 1920 па ініцыятыве Б П С -Р планавалася стварыць адзіную Г.б.м., быў складзены праект статута новай арг-цыі, але гэтаму перашкодзіла актывізацыя сав.польскай вайны 1920. У .В Л я х о ў с к і. ГРАМАДА БЕЛАРЎСКАЙ МОЛАДЗІ Ў ГРОДНЕ, бел. маладзёжная арг-цыя ў Гродне. Існавала ў маі 1919— 21. Ініцыятары стварэння — Т.Грыб, П.Мядзёл-
ГРАМАДЗЯНСКАЕ________
389
ка, У.Курбскі (старшыня), Л.ДзекуцьМалей і інш. Працавалі секцыі: самаадукацыйная, літ., драм., хар., спарт. і інш. Філіялы грамады дзейнічалі ў вёсках Верцялішкі (кіраўнік В.Сянцэвіч) і Крынкі (А.Парук). Арганізоўваліся лекцыі па беларусазнаўстве, вечарыны, тэатр. спектаклі. У 1920 пры спарт. секцыі існавалі скаўцкая дружына і 2 футбольныя каманды. Грамада супрацоўнічала з Гродзенскай цэнтральнай беларускай вучыцельскай радай, цэнтр. Бел. школьнай радай, Часовым беларускім нацыянальным камітэтам і інш. У .В Л я х о ў с к і.
«ГРАМАДЗЯНІН», газета левай фракцыі Беларускай сацыялістычнай грамады (БСГ). Выдавалася 14.1— 25.3.1919 y Вільні на бел. мове (з № 5 — лацінкай) 2 разы на тыдзень. Выступала ў абарону інтарэсаў сялян і рабочых Беларусі і Літвы, за самавызначэнне народаў, за стварэнне рэальнага народаўладдзя. Рэзка пратэставала супраць падзелу Беларусі (захавання ў РС Ф С Р Віцебскай, Магілёўскай і зах. паветаў Смаленскай губ.). Падтрымлівала ідэю стварэння сусв. федэрацыі радавых (савецкіх) рэспублік з умовай, што Беларусь увойдзе ў яе як раўнапраўная адзінка з усімі сваімі этнічнымі землямі. Друкавала творы Я.Купалы, Я.Коласа, Ф А ляхновіча, тэксты рэв. песень y перакладзе на бел. мову. Выйшла 20 нумароў. Закрыта ў сувязі з наступленнем польскіх легіёнаў і пераездам асн. аўтара (Т.Грыба) y Гродна. а .СЛ іс. ГРАМАДЗЯНСКАЕ НЕПАДПАРАДКАВАННЕ, адмова насельнідтва або ірупы асоб ад выканання распараджэнняў улад y знак пратэсту супраць якіх-н. іх дзеянняў. ГРАМАДЗЯНСКАЕ ПРАВА, гл. Цывільнае права. ГРАМАДЗЯНСКАЕ ПРАЦЭСУАЛЬНАЕ ПРАВА, гл. Цывільнае працэсуальнае права. ГРАМАДЗЯНСКАЕ ЎПРАЎЛЕННЕ ЎСХОДНІХ ЗЯМ ЕЛЬ (Zarzqd Cywilny ziem W shodnich), орган улады пры Гал. камандаванні польск. арміі на занятай ёю тэр. Беларусі і Літвы ў 1919— 20. Пачало фарміравацца ў адпаведнасці з дэкрэтам нач. Польскай дзяржавы Ю.Пілсудскага ад 8.2.1919. Рада міністраў Польшчы 8.3.1919 ператварыла Літ.-Бел. дэпартамент Мін-ва замежных спраў y Дэпартамент па справах Усх. зямель на чале з грамадз. камісарам Л.Калянкоўскім; y час наступлення на Вільню (лют. 1919) ген. камісарам назначаны Е.Асмалоўскі. Упраўленне размяшчалася ў Вільні, мела ў Варшаве прадстаўніцтва на чале з графам С.М.Касакоўскім. Адм. прастора «Усх. зямель» падзялялася на 3 акругі: Віленскую, Брэсцкую, Валынскую, пасля sa xony Мінска (жн. 1919) утворана і Мінская акруга. Акругі падзяляліся на паве-
390
ГРАМАДЗЯНСКАСЦЬ
ты на чале са старастамі. Адміністрацыя ўпраўлення камплектавалася ў асн. з мясц. палякаў, пераважна нацыянал-дэмакр. арыентацыі. Летам 1920, разам з адступаючым польск. войскам, упраўленне эвакуіравалася ў г. Быдгашч, дзе спыніла сваё існаванне. В .С .Т а л с т о й . ГРАМАДЗЯНСКАСЦЬ, маральная і сац.-псіхал. якасць, якая праяўляецца ў пачуцці абавязку і адказнасці чалавека перад грамадствам, y яго гатоўнасці і здольнасці абараняць свае правы і свабоды, законныя інтарэсы інш. грамадзян. Гістарычна звязана з раннімі формамі дэмакратыі, з развіццём палісаў як спецыфічнай формы сац.-эканам. і паліт. арг-цыі грамадства і дзяржавы. У стараж. Грэцыі і Рыме Г. разглядалася як адна з важнейшых дабрачыннасцей грамадзяніна. Паглыбленню зместу і сутнасці Г. садзейнічалі бурж. рэвалюцыі ў шэрагу краін Еўропы і заканад. прызнанне імі правоў чалавека і грамадзяніна. Сапраўдная Г. асобы характа-
ляюцца нач. Г.а. Пры іх ствараюцца штабы Г.а., якія штодзённа займаюцца пытаннямі арганізацыі і матэрыяльнага забеспячэння. Штаб Г.а. рэспублікі ўзначальвае міністр унутр. спраў. У сучасных умовах на Г.а. краіны ўскладзены наступньм задачы: засцярога насельніцгва ад вьшікаў стыхійных і экалагічных бедстваў, буйных аварый і катастроф, прымянення праціўнікам сродкаў паражэння ў ваен. час; каардынацыя дзеянняў органаў кіравання краіны па прагназаванні, папярэджанні і ліквідацыі вынікаў гэтых бедстваў, аварый і катастроф; правядзенне аварыйна-выратавальных і інш. неадкладных работ y ходзе ліквідацыі вынікаў надзвычайных сітуацый і ў ачагах паражэння; стварэнне і падгрыманне ў гатоўнасці сістэм кіравання, апавяш чэння, сувязі; арганізацьм назірання і кантролю за радыяцыйным, хім., бактэрыял. становішчам; удзел y ажыццяў-
ТУ-134, ТУ-154 (розных мадыфікацый), АН-26, АН-24, ЯК-40 і інш., верталёты К-26, Мі-2 і інш. Рамантуюць лятальныя апараты Мінскі авіярамонтны завод, авіярамонтньм з-ды ў Баранавічах і пад Оршай. Спецыялістаў для Г.а. рыхтуе Мінскі авіяцыйны каледж, спец. навуч. ўстановы інш. краін СНД. Перавозкі Г.а. забяспечваюць міжнар. аэрапортьі Мінск-1, Мінск-2, y Брэсце, Гомелі, Гродне, нац. і мясц. ў абл. цэнтрах, a таксама ў Мазыры, Пінску, Полацку, Салігорску і інш. Гл. таксама Аэрапорт, Авіяцыя. ГРАМАДЗЯНСКАЯ ВАЙНА I BAF.HНАЯ ІН ТЭРВ ЕН Ц Ы Я 1918— 22, узброеная барадьба паміж праціўнікамі сав. улады і яе абаронцамі ў Расіі. Д р у г і У с е р а с ій с к і з ’е з д С а в е т а ў рабочых і садцацкіх дэпутатаў 25—27.10(7—^9.11). 1917 абвясціў пераход усёй улады да Саветаў, утварыў часовы рабоча-сял. ўрад — С а в е т Н а р о д н ы х К а м іс а р а ў (СНК) на чалс з У.ІЛеніным, прыняў дэкрэты аб міры і зямлі. Пераход
рызуецца яе сталай паліт. свядомасшо, развітым пачуццём патрыятызму, дачыненнем да лёсу сваёй Радзімы і яе народа, прагрэс. пераўтварэнняў y розных сферах жыцця грамадства. Пачуццё Г. спалучаецца з пачуццём гонару за гісторыю сваёй краіны, яе традыдыі, звычаі і сімвалы (герб, гімн, сцяг), са строгім выкананнем яе канстытуцыі і законаў, з павагай годнасці, правоў, свабод і законных інтарэсаў інш. асоб. Аднак Г. нельга зводзіць да законапаслухмянасці, лаяльнасці чалавека ў адносінах да ўлад і тым больш да канфармізму. Г. проціпастаўляюцца апалітычнасць, абсентэізм, абыякавасць, фармальная, папулісцкая паліт. актыўнасць. С .Ф Д у б я н е ц к і. ГРАМАДЗЯНСКАЯ АБАРОНА, сістэма агульнадзяржаўных мерапрыемстваў, якія праводзяцца ў мірныя і ваенныя часы ў мэтах засцярогі насельнідтва ад зброі масавага паражэння і інш. сродкаў нападу прадіўніка, або выратавальных ці неадкладных аварыйна-аднаўленчых работ y ачагах паражэння і раёнах стыхійных бедстваў. Г.а. набыла асаблівае значэнне ў сувязі з праяўленнем і развіццём ракетна-ядзернай і інш. зброі масавага паражэння. У 1950—60-я г. Г.а. створана ў большасці буйных дзяржаў. У СССР Г.а. створана ў 1961 на базе мясц. проціпаветр. абароны (МППА), заснаванай y 1932. У Рэспубліцы Беларусь захавалася струкгура былой агульнасаюзнай Г.а. Паводле Палажэння аб Г.а., зацверджанага Вярх. Саветам y 1991, Г.а. Рэспублікі Беларусь арганізуецца на ўсёй тэр. краіны паводле тэр.-вытв. прынцыпу. Агульнае кіраўніцтва Г.а. ажыццяўляе Савет Міністраў, непасрэднае — МУС (з 1994; да гэтага сілы Г.а. падпарадкоўваліся Мін-ву абароны). Адказнасць за Г.а. на месцах нясуць выканкомы Саветаў дэпутатаў, мін-вы, ведамствы, прадпрыемствы і ўстановы, кіраўнікі якіх з ’яў-
Да арт. Грамадзянская вайна і ваенная інтэрвенцыя 1918—22. Агляд першага Беларускага камуністычнага атрада. Петраград. 1919.
ленні мер, накіраваных на павышэнне функцыянавання аб’ектаў і галін эканомікі ў экстрэмальных умовах і інш.
улады да Саветаў распаўсюдзіўся па ўсёй краіне. Буржуазія, вышэйшае афіцэрства, чыноўніцгва і інш. сац. групы выступілі супраць
У .В .С а в я н о к .
улады бальшавікоў. У гэтай барацьбе ўдзельнічалі кадэты, правыя эсэры, меншавікі, нац. партыі і арг-цыі. 25.10(7.11).1917 прэм’ер-міністр Часовага ўрада А.Ф .К е р а н с к і ўцёк на Паўн. фронт і накіраваў на Петраірад корпус гсн. П.М. К р а с н о в а . Барацьбу супраць Сав. улады пачалі казацкія ўрады Дона ( К М . К а л е д з ін ), Кубані (АФілімонаў), Арэнбурга (A I J ly m a ÿ ) . Украінская Ц э н т р а л ь н а я р а д а , абапіраючыся на камандаванне Паўд.-Зах. і Рум. франтоў, нац. часці, 7(20) ліст. стала вярх. органам улады на Украіне, абвясціпа незалежную У к р а ін с к у ю н а р о д н у ю р з с п у б л ік у . Створаны ў Тыфлісе 15(28) ліст. З а к а ў к а з с к і к а м іс а р ы я т захапіў уладу ў Закаўказзі. Антысав. ўрады былі ўтвораны ў Туркестане і Сібіры. Капіталіст. дзяржавы, занятыя перш ай с у с в е т н а й в а й н о й 1 9 1 4 — 1 8 , спачатку не змаглі аказаць рус. буржуазіі эфект. дапамогу, але наладжвалі з ёй сувязі, давалі крэдьгты. Асн. узбр. сілай сав. улалы была Чырв. гвардыя і рэв. часці старой арміі. У кастр.—ліст. 1917 яны разграмілі мяцяжы Керанскага—Краснова пад Петраградам, юнкераў y Петраірадзе, батальёны пад Белгарадам, да пач. 1918 была
ГРАМАДЗЯНСКАЯ АВІЯЦЫ Я, галіна вытв-сці і абслугоўвання, прызначаная для перавозак людзей і грузаў, выкарыстання ў сан. і проціпажарнай службах, сельскай гаспадарцы, геолагаразведцы і інш. Першая трансп. авіялінія на Беларусі адкрыта ў 1932 па маршруце М інск— Глуск— Парычы— Мазыр (курсіравалі 3 самалёты, вазілі пераважна пошту). Перавозка пасажыраў пачалася з 1938 па лініі М інск— Масква (гл. Паветраны транспарт). Пасля 2 сусв. вайны прамыя паветр. лініі звязалі М інск з абл. цэнтрамі і інш. гарадамі рэспублікі i СССР. Сучасная Г.а. Рэспублікі Беларусь мае паветр. сувязь больш як з 50 краінамі, y т.л. з Англіяй, Германіяй, Кітаем, ЗШ А і інш. Працуюць 5 авіякампаній, y т л . «Белавія» — Беларускае а б’яднанне грамадзянскай авіяцыі. На лініях эксплуатуюцца самалёты
занята амаль уся Украіна, разбіты войскі атамана Дутава на Паўд. Урале, ліквідаваны антыбальшавіцкія мяцяжы ў Іркуцку, Забайкаллі, Амурскай і Прыморскай абласцях. Пасля атрымання весткі аб перамозе ўзбр. паўстання ў Петраградзе выканком Мінскага Савета, якім кіравалі бальшавікі выдаў загад № 1, y якім заявіў аб пераходзе ўлады да Саветаў. Створаны 27.10(9.11).1917 Ваенна-рэвалюцыйны камітэт Заходняга фронту (ВРК) патрабаваў ад усіх арг-цый і грамадзян выконваць толькі распараджэнні С Н К і Петраградскага ВРК. Антыбальшавіцкія сілы ў сваю чаргу арганізавалі Камітэт выратавання рэвалюцыі Заходняга фронту. Яго дзеянні падтрымала Вялікая беларуская рада, утвораная ў выніку рэарганізацыі Цэнтральнай Рады беларускіх арганізацый. Барацьба за ўстанаўленне Сав. улады y Беларусі ўскладнялася дзеяннямі Стаўкі Вярх. галоўнакамандуючага, якая знаходзілася ў Магілёве. 26.10(8.11).1917 яна звярну-
З ’езд быў распушчаны, аднак члены яго Прэзідыума на нелегальным пасяджэнні ГРАМАДЗЯНСКАЯ________ 391 стварылі Выканаўчы камітэт рады Усеграмату, y якой абвясціў пра стварэнне беларускага з ’езда. 16.2.1918 Германія заявіла Сав. Расіі,20 лют. ўрада — Народнага сакратарышто тэрмін перамір’я скончыўся, і кра- ята Беларусі (старшыня Я.Я.Варонка). 9.3.1918 Выканком прыняў Другую Усіны зноў знаходзяцца ў стане вайны. таўную грамату, y якой Беларусь аб’яўНям. войскі пачалі наступаць на ўсім фронце ад Балт. мора да Карпат. Адна- лялася незалежнай ад Расіі Беларускай Народнай Рэспублікай (БН Р). 25.3.1918 часова выступілі і часці 1-га польск. Рада прыняла Трэцюю Устаўную грамакорпуса ген. І.Р.Доўбар-Мусніцкага (гл. ту, y якой абвяшчалася незалежнасць Доўбар-Мусніцкага мяцеж 1918), якія БН Р y этнагр. межах пражывання беларазам з атрадамі Вял. бел. рады ў ноч русаў. Рада БН Р спрабавала рэалізаваць на 20.2.1918 занялі Мінск. 21.2.1918 свой дзярж. суверэнітэт пры падтрымням. войскі ўступілі ў М інск, 24 лют. — цы знешніх сіл. 25.4.1918 яна накіраваy Калінкавічы, 28 лют. — y Рагачоў, Рэчыцу, 1 сак. — y Гомель, 5 сак. — y ла тэлеграму герм. кайзеру Вільгельму, Магілёў. 21 лют. С Н К РСФ СР прыняў y якой выказала сярод іншага гатоўдэкрэт-адозву «Сацыялістычная Айчына насць «дасягнення дзярж. незалежнасці ў небяспецы». У Беларусі сав. войскі ў саюзе з Германскай імперыяй». Гэта выклікала востры паліт. крызіс і хвалю складалі 2 фронты: Зах. (каманд. А.Ф.Мяснікоў) і Зах. па барацьбе з пратэсту ў розных колах бел. грамадства. Летам 1918 яе пакінулі рас. эсэры, контррэвалюцыяй (каманд. Р .І.Берзін). У пач. сак. 1918 ім удалося спыніць меншавікі, яўр. сацыялісты. Утварылася
Да арт. Грамадзянская вайна і ваенная інтэрвснцыя М.І.Калінін прымае парад на станцыі Гомель. 1919. лася да арміі з заклікам выступіць супраць бальшавікоў. Прадстаўнікі кадэтаў, правых эсэраў, меншавікоў і інш. партый спрабавалі стварыць пры Стаўды агульнарас. ўрад на чале з лідэрам эсэраў В.М.Чарновым. Сав. ўрад зняў ген. Ы М.Духоніна з пасады в.а. галоўнакамандуючага. Стаўку занялі сав. войскі на чале з М.В.Крыленкам, які стаў галоўнакамандуючым, быў зменены склад пггаба Зах. фронту, распушчаны франтавы камітэт. 26.11(9.12).1917 y Мінску створаны вышэйшы заканад. орган Заходняй вобласці і Зах. фронту — Абласны выканаўчы камітэт Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Заходняй вобласці і фронту (Аблвыкамзах), a для вырашэння найб. важных пытанняў Савет Народных Камісараў Заходняй вобласці і фронту. Старыя мясц. органы самакіравання ліквідоўваліся. Беларуская рада, Цэнтральная беларуская вайсковая рада сталі збірадь сілы для барацьбы з новай уладай. Быў скліканы Усебеларускі з ’езд 1917 з мэтай вырашэння нац.дзярж. самавызначэння бел. народа.
1918—22.
Да арт. Грамадзянская вайна і ваенная інгэрвенцыя 1918—22. Аўстранямецкія войскі на плошчы Свабоды ў Мінску. 21.2! 1918.
наступленне герм. войск на лініі П олацк— Орша— Магілёў— Гомель. У гэтых умовах сав. урад аднавіў перагаворы з Германіяй аб перамір’і, a потым пагадзіўся на заключэнне Брэсцкага міру 1918, y выніку чаго стабілізавалася лінія сав.-герм. фронту. Больш за 2/3 тэр. Беларусі (Зах. і Цэнтр.) апынуліся пад уладай герм. акупантаў. Мазырскі, Пінскі і Рэчыцкі пав. былі далучаны да гетманскай Украіны. I толькі ва ўсх. паветах Віцебскай і Магілёўскай губ. існавала сав. ўлада. На захопленай тэр. ням. ўлады ўстанавілі жорсткі акупац. рэжым, адмянілі дэкрэты сав. улады, забаранілі дзейнасць партый і грамадскіх арг-цый, якія стаялі на сав. платформе, але дазволілі дзейнасць Саюза зямельных уласнікаў, клерыкальных арг-цый, розных партый ліберальнай арыентацыі. Памешчыкам вернугы іх маёнткі і зямельныя ўладанні. Такая палітыка выклікала супраціўленне бел. народа, y т.л. партыз. і падп. рух. Выканком Рады Усебел. з ’езда, які выйшаў з падпсшля, 21.2.1918 прыняў Першую Устаўную
некалькі новых партый. У многіх буйных гарадах Беларусі адбыліся забастоўкі, сходы і мітынгі, на якіх прымалі рэзалюцыі з асуджэннем акупац. палітыкі. Да восені 1918 на Беларусі разгарнуўся шырокі партыз. рух (гл. Лартызанскі рух на Беларусі ў час грамадзянскай вайны і ваеннай інтэрвенцыі ў 1918—20). Больш за 100 партыз. атрадаў дзейнічала на тэр. Магілёўскага, Барысаўскага, Бабруйскага, Мінскага, Рэчыдкага, Слуцкага пав. У Бабруйскім пав. была ўтворана «Рудабельская рэспубліка». 1918 быў надзвычай цяжкім для ўсёй Сав. дзяржавы. Чырв. Арміі даводзілася адначасова весці барацьбу супраць замежных і ўнутр. антысавецкіх сіл. У маі пачаўся Ч эхаславацкага корпуса мяцеж 1918. Высадка англ. дэсанта 6 сак. ў Мурманску стала пачаткам адкрытай замежнай інтэрвенцыі. Антанта разгортвала свае войскі адначасова на Поўначы, Д. Усходзе і ў інш. рэгіёнах. Сав. ўрад для адпору інтэрвентам 4.3.1918 стварыў Вышэйшы ваенны савет, пераўтвораны потым ў Рэўваенсавет Рэспублікі (РВСР), прыняў дэкрэт аб вайсковым абавязку для працоўных, увёў ін-т ваен. камісараў. У жн. 1918 войскі Усх. фронту спынілі наступленне чэхаславакаў і белагвардзейцаў. Але пры падтрымцы Антанты і ЗША
392________ ГРАМАДЗЯНСКАЯ актывізавалі дзейнасць антысав. «Саюз абароны радзімы і свабоды» на чале з Б .В .С а в ін к а в ь ш , правакадэцкі манархічны «Нацыянальны цэнтр», кааліцыйны «Саюз Адраджэння Расіі» і інш., якія арганізавалі ў ліп. 1918 антыбальшавіцкія леваэсэраўскія мяцяжы ў Маскве, Яраслаўлі і інш. У Баку (31 ліп.) уладу захапілі эсэры і меншавікі, пала Б а к ін с к а я к а м у н а , яе кіраўнікі расстраляны (гл. Б а к ін с к ія к а м іс а р ы ). У Фергане пачалося б а с м а ц т в а . Добраахвотніцкая армія К Х .Д з я н ік ін а рушыла на Кубань і ў ліп.—вер. захапіла Стаўрапаль, Екацярынадар, Новарасійск. На Усходзе гал. антысав. сілай стала армія адмірала А.В.К а л ч а к а . 27.8.1918 кайзераўскі ўрад падпісаў з урадам РСФСР дадатковы дагавор, паводле якога герм. войскі пакідалі частку тэр. Беларусі да р. Бярэзіна. У ліст. 1918 адбылася рэвалюцыя ў Германіі, сав. ўрад ануляваў Брэсцкі мірны дагавор. 3 выхадам Германіі з вайны правячыя колы Антанты узмацнілі націск на Расію, наносячы ўдары з Поўначы, Усходу і Поўдня. Сав. Расія да восені апынулася ў вогненным кальцы. У краіне панавалі голад, разруха, эпідэміі. 30.11.1918 створаны Савет рабоча-сялянскай абароны на чале з Леніным. Кіраўнінтва краіны прыняло шэраг надзвычайных паліт. і эканам. мерапрыемстваў (манаполія дзяржавы на хлеб, х а р ч р а з в ё р с т к а , стварэнне к а м іт э т а ў б е д н а т ы і інш.), якія атрымалі назву палітыкі ч в а е н н а га к а м у н із м у » . Гэта дало магчымасць умацаваць тыл і пачаць актыўныя баявыя дзеянні. Войскі Усх. фронту перайшлі ў наступленне.
У канцы 1918 герм. войскі сталі адыходзіць з тэр. Беларусі. Чырв. Армія 10.12.1918 уступіла ў Мінск. Да лют. 1919 Зах. армія замацавалася на лініі Вільня — Ліда — Слонім — р.Ш чара — Агінскі канал — Сарны. На гэтай тэрыторыі аднаўлялася Сав. ўлада. На парадак дня станавілася пытанне аб дзярж. уладкаванні Беларусі. 17— 22.7.1918 на Усерас. з ’ездзе бежанцаў y Маскве выказана прапанова аб стварэнні бел. дзяржавы як аўтаномнай часткі Сав. Расіі. 24.12.1918 Ц К РКП(б) прыняў рашэнне аб стварэнні Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (БССР) я к суверэннай дзяржавы. 30.12.1918 y Смаленску склікана 6-я Паўн.-Зах. абл. канферэнцыя РКП(б), якая прыняла рэзалюцыю «Аб абвяшчэнні Заходняй Камуны Беларускай Савецкай Рэспублікай», перайменавала Паўн.-Зах. абл. арг-цыю РКП(б) y Камуністычную партыю (бальшавікоў) Беларусі. 31.12.1918 па рэкамендацыі Ц К РКП(б) зацвердзіла склад Часовага рабоча-сялянскага савецкага ўрада Беларусі на чале з З.Х.Жылуновічам. 1.1.1919 быў апублікаваны Маніфест Часовага рабоча-сялянскага ўрада Беларусі, які абвясціў стварэнне суверэннай БССР і асн. палажэнні яе дзярж. статуса. Тэр. БССР яш чэ не была вызвалена ад герм. войск, a ёй ужо пагражала польская акупацыя (у снеж. 1918 старшыня Часовага нар. ўрада Польскай Рэспублікі Ю.Пілсудскі заявіў, што Полыхіча будзе аднаўляцца ў межах Рэчы Паспалітай 1772, куды ўваходзілі і бел. землі). 16.1.1919 Ц К РКП(б) прыняў рашэнне аб стварэнні Літоўска-Беларускай Савецкай Сацыялістычнай рэспублікі (Літ-
бел) y складзе Мінскай, Гродзенскай, Ковенскай і Віленскай губ. са сталіцай y Вільні (Віцебская, Магілёўская і Смаленская губ. былі пакінуты ў РСФСР). Стварэнне Літбел на граніды з Польшчай мела на мэце перашкодзідь вайне апошняй непасрэдна з РСФСР. У пач. вясны 1919 пачалося наступленне польскіх войск. Камандаванне фронту і С Н К Літбел не здолелі абмежаванымі сіламі арганізаваць абарону рэспублікі. У гэты час асн. сілы Чырв. Арміі, y тым ліку з Беларусі, накіроўваліся на Усх. фронт, які лічыўся галоўным. Сяляне не заўсёды падтрымлівалі палітыку «ваеннага камунізму». У многіх месцах, асабліва ў паласе Зах. фронту, успыхвалі сял. хваляванні. Антысав. сілы арганізавалі стракапытаўскі мяцеж 1919 y Гомелі. 17.4.1919 польскія войскі захапілі Ліду, Баранавічы, 21 крас. — Вільню, 8 жніўня — Мінск. У вер. 1919 сав.-польскі фронт стабілізаваўся на лі-
най сілай была армія Калчака, якая наступала з Урала, захапіла Уфу, Бугульму, Бугуруслан і рушыла на Паволжа, каб злучыцца з сіламі на Пд. Усх. фронт (камандуючы С .С .К а м е н е ў ) зноў стаў галоўным. Яго Паўд. група армій (камандуючы М.В Ф р у н зё ) перайшла ў наступленне. У маі 1919 вызвалены Бугуруслан, Бугульма, 9 чэрв. — Уфа.
Жорсткі акупац. рэжым польскіх улад выклікаў супраціўленне шырокіх слаёў насельніцгва Беларусі. Рэв. сілы ў гарадах аб’ядноўваліся пераважна вакол камуністаў, y сельскай мясцовасці гал. паліт. сілай былі бел. эсэры. У пач. 1920 адбылося аб’яднанне абедзвюх плыней партыз. руху — камуністычнай і эсэраўскай. Сувязным звяном паміж імі стала Беларуская камуністычная арганізацыя (БКА) на чале з У.М .Ігнатоўскім. Сав. ўрад вёў перагаворы з польскім бокам пра спыненне ваен. дзеянняў і магчымасць прызнання польскай граніцы па лініі сав.-польскага фронту (300 км на У ад т.зв. «Керзана лініі*). Аднак урад
Да арт Грамадзянская вайна і ваенная інтэрвенцыя 1918—22. Атрад камсамольцаў перад ад праўкай на Заходні фронт. Петраград. 1920.
ніі ад Дзвінска на П н па р. Зах. Дзвіна (праз Дрысу да Полацка), каля Лепеля, паварочваў да Барысава, па р. Бярэзіна да Бабруйска і па р. Пціч да Прыпяці. У выніку перагавораў паміж урадамі Пілсудскага і РС Ф С Р было падпісана часовае перамір’е. Н а акупіраванай тэр. ўлада належала польскай адміністрацыі. Лідэры нац.-дэмакр. партый спрабавалі дамагчыся ўдзелу ў дзярж. кіраўніцтве, заявіўшы аб сваёй польск. арыентацыі. Але Пілсудскі не прызнаў незалежнасць Б Н Р і загадаў распусціць яе Раду. Толькі пры падтрымцы Польскай сацыяліст. партыі (П ПС) польскі ўрад даў згоду на правядзенне сесіі Рады Б Н Р, стварэнне бел. войска. Была створана Беларуская вайсковая камісія. Вясной 1919 пры падтрымцы Антанты супраць Сав. Расіі працягвалі наступаць арміі Дзянікіна, Юдзеніча, Мілера. Але асн. удар-
Пілсудскага, імкнучыся захапіць усю Беларусь, Украіну і Літву, адмовіўся ад гэтых прапаноў. 25.4.1920 подьскія войскі разам з укр. ваен. фарміраваннямі Пятлюры разгарнулі наступленне на ўсім фронце. Яны захапілі Мазыр, Калінкавічы, Рэчыцу. 14.5.1920 y контрнаступленне перайшла Чырв. Армія, але з-за недахопу сіл вымушана была адысці на зыходньм пазіцыі. У маі 1919 войскі Юдзеніча прарвалі каля Нарвы сав. фронт і ў пач. чэрв. падышлі да Петраірада. Часці, накіраваныя з Усх. фронту і з рэзерву Гал. камандавання ў чэрв. 1919 адбілі наступленне Юдзеніча. У ліп. спынена наступленне белагвардзейцаў з Пн. У выніку наступлення сав. войск на Паўд. фронце (з 4.1.1919) разбіта Данская армія Краснова. Становішча на Украіне ўскладнялася антыбальшавіцкім паўстаннем на Доне, мяцяжамі Грыгор'ева і Махно. У чэрв. 1919 Дзянікін захапіў Харкаў, Царыцын, уступіў y Данскую
вобл., 3 ліп. абвясціў дырэктыву аб наступленні на Маскву. На Усх. фронце Чырв. Армія ў ліп. 1919 заняла Перм, Кунгур, Уральск, Екацярынбург; 5-я армія на чале з М .М .Т у х а ч эў с к ім разбіла каля Чэлябінска апошнія рэзервы Калчака. Для цэнтралізацыі ваен. намаганняў і ўмацавання Чырв. Арміі 1.6.1919 ВЦВК РСФСР выдаў дэкрэт «Аб аб’яднанні Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік: Расіі, Украіны, Латвіі, Літвы, Беларусі для барацьбы з сусветным імперыялізмам». У краінах Антанты і ЗША нарастаў рэв. рух, нар. масы выступалі супраць інтэрвенцыі ў Расіі. Калі Францыя актывізавала свае дзеянні на Пд Украіны, y франц. войсках пачаліся бурныя пратэсты. У крас. 1920 адбылося паўстанне на франц. флоце, французы пакінулі Адэсу і Севастопаль, і франц. ўрад заявіў аб спыненні інтэрвенцыі ў Расіі. 13 крас. эвакуіраваны з Закаспія англ. войскі. Стабілізацыя сав.польскага фронту, паражэнне Калчака, актыўнае супраціўленне сав. войск на Пд вымусілі Дзянікіна накіраваць войскі на Украіну, дзе ён разлічваў на ўзаемадзеянне з палякамі. Армія Дзянікіна (да 110 тыс. чал.) y жн. заняла Правабярэжную Украіну, 10 жн. кав. корпус ІСМ.Мамантава прарваў сав. фронт і пачаў рэйд па тылах. 12 вер. Дзянікін зноў пачаў наступленне на Маскву, y кастр. захапіў Варонеж і Арол. 28 вер. ў наступленне на Петраград перайшла армія Юдзеніча. Чырв. армія да снеж. разбіла асн. сілы Юдзеніча, рэшткі яго арміі раззброены ў Эстоніі. У кастр.—ліст. дзянікінскія войскі разбіты пад Арлом і Варонежам. Паўд. і Паўд.-Усх. франты пачалі агульнае наступленне і да пач. 1920 вызвалілі Данбас, Таганрог, Царыцын, Новачаркаск, Растоў-на-Доне, выйшлі да Азоўскага м. Тэрор дзянікінцаў і вяртанне памешчыкаў выклікалі супраціўленне на Украіне, Кубані, y Чарнаморскіх губ., Дагестане. Казакі адмаўляліся ваяваць за межамі Данской вобл. Тыл дзянікінцаў развальваўся. У лют. 1920 ліквідаваны рэшткі белагвардзейскіх войск на Пд Украіны. У кастр. 1919 сав. войскі пачалі наступленне супраць рэшткаў калчакаўскіх войск, вызвалілі Омск, Краснаярск. На Д. Усходзе створана Д а л ё к а ў с х о д н я я Р э с п у б л ік а .
Пасля перамогі над войскамі Калчака, Юдзеніча, Дзянікіна Чырв. Армія атрымала магчымасць умацаваць Зах. фронт. 4.7.1920 ударная групоўка (4, 15, 3 і 16-я арміі) перайшла ў наступленне. 11 ліп. вызвалены Мінск, 14 ліп. — Вільня, 19 ліп. — Гродна. У баях за Беларусь асабліва вызначыліся камандзіры Чырв. Арміі С.Я.Грыбаў, І.Ф.Шубін, Я.Ф.Фабрыцыус. Да жн. 1920 войскі Зах. фронту вызвалілі ўсю тэр. Беларусі (гл. Савецка-польская вайна 1920) і паўстала пытанне аб аднаўленні яе дзяржаўнасці. 6.7.1920 ЦК КП(б)ЛІБ вьгказаўся за аднаўленне бел. сав. дзяржаўнасці, яго падтрымаў і Ц К РКП(б). Быў створаны Белрэўком на чале з А.Р. Чарвяковым. Ц К КП(б)ЛіБ палічыў магчымым дапусціць да адраджэння бел. дзяржаўнасці нац.-дэмакр. партыі, якія стаялі на сав. платформе. У ходзе перагавораў ЦК КП(б)ЛіБ з кіраўніцтвам БКА, БП С -Р, Бунда і інш. грамадскапаліт. арг-цый 31.7.1920 выпрацавана «Дэкларацыя аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь», y якой абвяшчалася, што Беларусь будуецца як суверэнная, незалежная рэспубліка ў этнічных межах пражывання беларусаў. Аднак ва ўмовах прадаўжэння польска-сав. вайны БССР аднаўлялася толькі ў межах Мінскай
губ. (6 паветаў, 1,6 млн. чал. нас.). Англ. ўрад прапанаваў сав. ўраду заключыць перамір’е з Полыігчай, пагражаючы пачаць ваен. дзеянні. Сав. ўрад згадзіўся на перагаворы з урадам Польшчы. Францыя ўзмацніла забеспячэнне польскай арміі. Польскі ўрад разгарнуў кампанію па прапагандзе пагрозы незалежнасці Польшчы з боку Сав. Расіі. На хвалі нацыяналізму ён правёў мабілізацыю і вярбоўку добраахвотнікаў y армію. У выніку польская армія дадаткова атрымала 573 тыс. чал. і больш за 160 тыс. добраахвотнікаў. Да гэтага часу ўскладнілася становішча і на ўрангелеўскім фронце. У ліп. Урангель высадзіў дэсант каля Таганрога, каб ісці на Дон; нанёс паражэнне 13-й арміі і 2-й коннай арміі і вымусіў іх адступіць. 23 ліп. галоўнакамандуючы С.С.Каменеў загадаў Зах. фронту да 12 жн. авалодаць Варшавай. 11.8.1920 пачалося наступленне сав. войск на Варшаву (гл. Варшаўская аперацыя 1920). Аднак сіл для авалодання ёю было мала, былі дапушчаны памылкі ў планаванні аперацыі і недаадэнены сілы праціўніка. 18 жн. польскія войскі перайшлі ў контрнаступленне на ўсім Зах. фронце. Спробы перакінуць сюды падмацаванне з Паўд.Зах. фронту не змянілі становішча. Арміі Зах. фронту адыходзілі. 4-я армія, дзве дывізіі 15-й арміі і 3-і кав. корпус не змаглі прабіцца на У і былі інтэрніраваны ва Усх. Прусіі. Польскія войскі зноў занялі зах. ч. Беларусі, пачалі наступаць і на Паўд.-Зах. фронце. Але, нягледзячы на ваен. поспехі, становішча Польшчы было цяжкае. Насуперак патрабаванням Антанты прадаўжаць вайну польскі ўрад згадзіўся на перагаворы аб міры. 12.10.1920 y Рызе падпісаны папярэднія ўмовы міру паміж РСФСР, Украінай з аднаго боку і Польшчай з другога, паводле якіх зах. ч. Украіны і Беларусі адыходзілі да Польшчы. У ліст. 1920 на тэр. БССР з Польшчы ўвёў сваю армію (20 тыс. чал.) С .Н .Булак-Балаховіч і павёў наступленне ўздоўж Прыпяці. Былі захоплены Петрыкаў, Мазыр, Калінкавічы (гл. Булак-Балаховіча паход 1920). 16 ліст. Чырв. Армія сіламі 4, 10-й і 48-й дывізій Зах. фронту пачала контрнаступленне, узяла Мазыр і да канца ліст. 1920 разбіла асн. сілы арміі Булак-Балаховіча. У гэты ж час адбылося Слуцкае паўстанне 1920. Другі Усебеларускі з ’езд Саветаў 13.12.1920 падвёў вынікі барацьбы з інтэрвентамі і пацвердзіў умовы Рыжскага дагавора. Рыжскі мірны дагавор 1921 юрыдычна замацаваў за Польшчай значгото частку бел. зямель — 108 тыс. кхг з насельніцгвам за 4 млн. чал. (гл. Заходняя Беларусь) і Зах. Украіну. Спыненне вайны з Польшчай дало магчымасці Чырв. Арміі разграміць войскі Урангеля. У жн. — вер. 1920 яна вызваліла Кубань. Войскі Паўд. фронту (камандуючы Фрунзе) прымусілі адысці за крымскія ўмацаванні. У ліст. авалодалі ўмацаваннямі Перакопскага перашыйка і вызвалілі Крым. У 1920 сав. ўлада ўстаноўлена ў Сярэдняй Азіі, .у сак. 1921 — y Закаўказзі. На Д. Усходзе барацьба
ГРАМАДЗЯНСКАЯ________
393
з белагвардзейцамі і яп. інтэрвентамі зацягнулася да 1922. Імкнучыся захаваць за сабой Прымор’е, японцы арганізавалі ў маі 1922 контррэв. пераварот. Адначасова з Манголіі ў Забайкалле ўварваліся атрады ген. Р.Ф.Унгерна. Сав. войскі разбілі іх. Армія Далёкаўсходняй Рэспублікі (камандуючы В .К ..Б л ю х е р ) y лют. 1922 разбіла белагвардзейцаў каля Валачаеўкі, y кастр. 1922 пад Спаскам (камандуючы Е.П .У б а р э в іч ) і вызваліла Уладзівасток. У 1921 падаўлены А н т о н а в а п а ў с т а н н е , К р а н ш т а ц к а е п а ў с т а н н е 1 9 2 1 , антыбальшавіцкія выступленні на Украіне, Зах. Сібіры і інш.
У ходзе ірамадзянскай вайны ў баях, ад тэрору, хвароб і голаду загінула (паводле розных звестак) ад 8 да 13 млн. чал., y т.л. каля 1 млн. байцоў Чырв. Арміі. 3 Расіі эмігрыравала каля 2 млн. чал. Страты нар. гаспадаркі склалі каля 50 млрд. руб. золатам, прамысл. вытв-сць знізілася да 4—20% ад узроўню 1913, с.-г. вытв-сці скарацілася амаль удвая. У сак. 1921 Дзесяты з ’езд РКП(б) абвясціў пераход ад палітыкі «ваеннага камунізму» да новай эканамічнай палітыкі. Л іт .'. Гісторыя Беларускай CCP. Т. 3. Мн., 1973; Гражданская война н военная ннтервенцня в СССР: Энцнкл. 2 нзд. М., 1987; К а к у р я н Н.Е. Как сражалась революцня. T. 1—2. 2 нзд. М., 1990; Н г н а т е н к о Й.М. Октябрьская революцня н самоопределенне Белорусснн. Мн., 1992; К р у т а л е в н ч В.А. Рожденне Белорусской Советской Республнкн. [T. 1—2]. Мн., 1975—79; Наше Отечество: Опыт полнт. нсторнн. [T. 1—-2]. М„ 1991; С т а ш к е в н ч Н.С. Прнговор реюлюцнн: Крушенне антнсов. двнження в Белорусснн, 1917— 1925. Мн., 1985; С е л а в а н о в П.А. Военная деятельность Советов Белоруссіш. 1917— 1920 гг. Мн., 1980; Октябрь 1917 н судьбы полнтнческой оппознцян. Ч. 1—3. Гомель, 1993; Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. 2. Мн., 1995. П .А . С е л ів а н а ў , М . С. С т а ш к е в іч .
ГРАМАДЗЯНСКАЯ ВАЙНА Ў АФГАНІСТАНЕ, узброеная барацьба ўнутры афг. грамадства з восені 1978 з прычыны нявырашанасді паліт., эканам., сац., этн.-нац. і рэліг. праблем y краіне. На 1-м этапе вайны (1978— 79) супраць новаўвядзенняў кіруючай Народна-дэмакратычнай партыі Афганістана (НДПА) выступіла ўзбр. радыкальная ісламская апазіцьм (фундаменталісты), якая пасля паражэння сваіх папярэдніх антыўрадавых мяцяжоў 1970— 75 арганізавала на тэр. Пакістана падрыхтоўку маджахедаў. Ва ўмовах крызісу ўлады па просьбе кіраўніцтва НДПА 27.12.1979 y Афганістан уведзены сав. войскі, новым ген. сакратаром НДПА і прэзідэнтам краіны сгаў Б.Кармаль. На 2-м этапе (1980— 89) непасрэдны ўдзел y вайне сав. ваен. кантынгента (да 120 тыс. чал.) прывёў да кансалідацыі апазіцыйных НДПА сіл. Апошнім аказвалі падтрымку і дапамогу ЗІПА (у 1980— 86 кангрэс выдаткаваў 750 млн., y 1987 — 630 млн. дсш.), Пакістан, частка араб. краін, фуццаменталісты Ірана, Кітай і інш. У кастр. 1986 з Афганістана выведзены 6 сав. палкоў. Пры новым афг. лідэры Наджыбуле афідыйна абвешчана палі-
в a л ю ц ы я, узброены канфлікт паміж паўд. і паўн. цггатамі ЗША. Выклікана абвастрэннем y 1850-я г. праблемы рабтыка нац. прымірэння (снеж. 1986), ства неіраў (узбр. барацьба паміж ферпрынята канстытуцыя 1987, уведзена мерамі і плантатарамі-рабаўладальнікашматпарт. сістэма і ішы. Пасля падпімі за свабодньы землі ў Канзасе, узмацсання ў Жэневе 14.4.1988 прадстаўніканенне абаліцыянізму, y т.л. паўстанне мі Афганістана, Пакістана, СССР, ЗШ А Дж.Браўна і інш.). Непасрэдная прычышэрагу дакументаў аб паліт. урэгуляванна — рэакцыя рабаўладальнікаў паўд. ні афг. праблемы 15.2.1989 з Афганісташгатаў на выбранне прэзідэнтам ЗША на канчаткова выведзены сав. войскі. кавдыдата ад Рэсп. партыі (засн. ў На 3-м этапе вайны (1989—92) пасля 1854) А.Лінкальна, які выступаў супраць спынення паставак зброі з Расіі ўраду рабства. Убачыўшы ў гэтым пагрозу Наджыбулы (прэзідэнт Афганістана да свайму панаванню ў федэральных орга16.4.1992) узбр. апазіцьм 28.4.1992 заня- нах улады (плантатары належалі да Дэла Кабул, да ўлады прыйшлі яе лідэры макр. партыі) і існаванню сістэмы раб(гл. Б.Рабані, Т.Хекмаціяр). На 4-м этапе ства ў краіне, улады пггатаў Паўд. Кара(1992— 96) y межах т.зв. мусульм. рэваліна, Місісіпі, Фларыда, Алабама, люцыі забаронена дзейнасць Партыі Джорджыя, Луізіяна, Тэхас y канцы Айчыны (былая НДПА). Абвастрэнне I860 — пач. 1861 па чарзе здзейснілі рознагалоссяў паміж пушгунскім і несецэсію (аддзяленне) ад амер. федэрапупггунскім лагерамі ісламістаў выкліцыі. Гэтыя рабаўладальнідкія штаты ў
394________ ГРАМАДЗЯНСКАЯ
Да арт Грамадзянская вайна ў Афганістанс. Байцы аднаго з добраахвотнішсіх атрадаў, якія ваявалі на баку ўрада.
кала новую жорсткую хвалю грамадз. вайны. 5-ы этап звязаны з дзейнасцю найб. артадаксальных ісламістаў — maлібаў, якія імкнуцца да суцэльнай ісламізацыі краіны. У вер. 1996 яны захапілі Кабул, да 1997 кантралявалі 2/3 тэр. Афганістана, наблізіліся да мяжы з Таджыкістанам і Туркменіяй. У ходзе грамадз. вайны загінулі 1,5 млн. афганцаў і 15 тыс. сав. вайскоўцаў (з іх больш за 750 чал. з Беларусі), 5 млн. афг. грамадзян сталі бежандамі, знішчана 80% прадукц. сіл краіны і інш. Л іт :. С п о л ь н н к о в В.Н. Афганлстан: Нсламская оппознцня: Нстокн н целн. М., 1990; Война в Афганнстане. М., 1991; Афганнстан-95 / / Азня н Афряка сегодня. 1995. № 10. М .Г .Е л іс е е ў .
ГРАМАДЗЯНСКАЯ ВАЙНА Ў ЗІПА 1861—65, С е ц э с і й н а я вайна, Д р у г а я Аме р ы к а н с к а я рэ-
лют. 1861 y г. Мантгомеры ўтварылі Канфедэрацыю (з 20.7.1861 яе сталіца г. Рычманд) на чале з прэзідэнтам Дж.Дэвісам, y іф ас.—чэрв. 1861 да яе далучыліся Віргінія, Арканзас, Паўн. Караліна,
Тэнесі — усяго 11 з 34 штатаў ЗША. Паводле прынятай y Канфедэрацыі канстытуцыі асновай яе эканам. і паліт. ладу абвешчана рабства. Пры садзейнічанні ўрада прэзідэнта ЗША Дж .Б’кженена ў перыяд паміж выбраннем (6.11.1860) і ўступленнем на пасаду Лінкальна (4.3.1861) сецэсіяністам перададзена 500 тыс. ружжаў, 15 тыс. з 16 367 федэральных вайскоўцаў адпраўлены далёка на Захад. 12— 14.4.1861 сецэсіяністы абстралялі стратэг. федэральны форт Самтэр каля г. Чарлстан і прымусілі капітуляваць яго гарнізон. 15.4.1861 Лінкальн абвясціў паўд. штаты мяцежнымі і прызваў 75 тыс. добраахвотнікаў (усяго за час вайны амаль 2,9 млн. чал.), 19 і 27 крас. распарадзіўся аб марской блакадзе ўзбярэжжа Канфедэрацыі. На 1-м (т.зв. канстытуцыйным) этапе вайны (1861— 62), калі асн. баявьм дзеянні разгарнуліся на тэр. штата Віргінія на напрамку Вашынгтон— Рычманд, паўночнікі з-за недахопу сіл не здолелі акружыць тэр. Канфедэрацыі і прымусіць мяцежнікаў да міру (план «Анаконда»). Яны недаацанілі праціўніка (6.3.1861 Дэвіс прызваў 100 тыс. добраахвотнікаў, за вайну — 1,9 млн. чал.), дзейнічалі недастаткова рашуча і пацярпелі буйныя паражэнні каля Манасаса (21.7 і 30.8.1861), Фрэдэрыксберга (11 — 13.12.1862) і інш. На 3 і Пд У даліне Місісіпі федэральньм часці пад камандаваннем генералаў У .Гранта і Б.Батлера ва ўзаемадзеянні з эскадрай камадора Д.Фарагута вясной 1862 занялі Мемфіс, Карынф і Новы Арлеан. Пад уплывам радыкальных рэспубліканцаў, хваляванняў на фронце і ў тыле ўрад Лінкальна ў 1862 выдаў білі аб канфіскацыі маёмасці мяцежнікаў, пакаранні смерцю за здраду ЗША, Гомстэд-акт, пракламацыю аб вызваленні рабоў y мяцежных штатах (з 1.1.1863). У ходзе 2-га этапа (1863—65) федэральныя ўзбр. сілы, y складзе якіх ваявала нямала рабочых, фермераў, імігрантаў (немцы, ірландцы, італьянцы, венгры, палякі, рускія, канадды, кітайцы і інш.), сацыялістаў (гл. І.Вейдэмеер), папоўнены таксама неірамі (186 тыс. чал., яшчэ 250 тыс. y тылавых часцях). Пасля бітваў каля Гетысберга (1— 3.7.1863) і Чатанугі (23— 25.11.1863) , авалодання ключавым портам Віксберг на Місісіпі (4.7.1863) ваен. ініцыятыва перайшла да федэральнага боку. У 1863 y Сан-Ф ранцыска і Нью-
Да арт. Грамадіянская вайна f ЗША 1861—65. Першы дзень бітвы каля Гетысберга (1863). Карціна Дж. Уокера Музей ваеннай акадэміі ў УэсгПойнце, ЗША
Йорк 2 эскадры накіравала Расія, якая з часоў Крымскай вайны 1853— 56 сапернічала з Вялікабрытаніяй і Францыяй (апошнія падтрымлівалі мяцежнікаў). Гэта садзейнічала ўзмацненню міжнар. пазідый урада Лінкальна. У выніку наступлення (пачалося ў маі 1864) паводле распрацаванага Грантам (з сак. 1864 галоўнакаманд.) ген. плана, асабліва т.зв. «маршу да мора» цераз тэр. штата Джорджыя, федэральныя арміі расчлянілі тэр. Канфедэрацыі, 3.4.1865 занялі Рычманд. 9.4.1865 y пас. Апаматакс галоўнакаманд. мяцежнікаў ген. Р Л і падпісаў акт аб капітуляцыі. Рэшткі ўзбр. сіл Канфедэрацыі супраціўляліся да 2.6.1865. Грамадз. вайна была найб. кровапралітнай y гісторыі ЗШ А (з абодвух бакоў загінула каля 620 тыс. чал.). У выніку перамогі паўночнікаў y гэтай вайне, якая была 1-й фазай другой Амер. рэвалюцыі (2-я фаза — Рэканструкныя Поўдня 1865— 77), адноўлена
ў былым складзе штатаў дзяржава, ліквідавана рабства неграў, вырашана зямельнае пытанне. Гл. таксама *Алабама», Манітор. Б y р н н С.Н. На полях сраженнй гражданской войны в США. М., 1988; Ф о н е р Э. Рабство, іражданская война н реконструкцня: новейшая нсторнографня / / Новая н новейшая нсторня. 1991. № 6; A р с е н ь е в В. Амернканская экспеднцня русского флота в 1863— 1864 гг. / / Морской сб. 1995. № 1. У .Я .К а л а т к о ў . Л іт .:
ГРАМАДЗЯНСКАЯ ВАЙНА Ў ІСПАН П 1936— 39, гл. ў арт. Іспанская рэвалюцыя 1931—39. ГРАМАДЗЯНСКАЯ ЛІРЫ КА, гл. ў арт. Лірыка. ГРАМАДЗЯНСКАЯ СУІЮ ЛЬНАСЦЬ, цывільнае г р а м а д с т в а , сукупнасць грамадзян, добраахвотных грамадскіх арганізацый і аб’яднанняў, якія будуюць сваю дзейнасць на аснове
ГРАМАДЗЯНСКАЯ________
395
прызнання прыярытэту грамадства і неабходнасці служэння яму дзяржавы. Гістарычна ідэя Г.с. бярэ пачатак y Стараж. Грэцыі і ант. Рыме, калі склаліся ўяўленні аб грамадстве і грамадзянах, надзеленых правамі і абавязкамі (Цыцэрон, Платон, Эпікур, Лукрэцый і інш.). Паводле Арыстоцеля, Г.с. — сукупнасць свабодных і раўналраўных грамадзян, звязаных паміж сабой пэўнай формай паліт. apr-цыі (дзяржава-поліс). Т.Гобс y працах «Аб грамадзяніне» (1642) і «Левіяфан» (1651) вызначыў Г.с. як «саюз індывідуальнасцей», калектыў, y якім яго члены на ўзаемнай аснове адмаўляюцца ад замаху на жыццё, свабоду і ўласнасць адзін аднаго. Канцэпцыі Г.с. з усімі яе праблемамі (свабоды, права, уласнасці, раздзялення ўлад і інш.) распрацоўвалі Д ж Л ок, Г.Гегель,
Да арт Грамалзянская вайна ў ЗША 1861—65. I. Адаенне воінаў узброеных сіл паўночнікаў: 1 — капрал кавалерыі ў эімовым шынялі; 2 — радавы пяхоты; 3 — капітан кавалерыі ў поўнай параднай форме; 4 — капітан ВМФ; 5 — матрос; 6 — стралок лёгкай пяхоты. II. Абмундзірававне арміі і флоту жыхароў Поўдня: 1 — сяржант кавалерыі (1862); 2 — радавы пяхоты (1861—62); 3 — радавы пяхоты (1863—65); 4 — капітан ВМФ; 5 — матрос; 6 — радавы артылерыі.
396__________ ГРАМДДЗЯНСКІ Ж.Ж.Русо, І.Кант, Ш Л .М антэск’ё, Т.Пейн і інш. Яны знаходзілі адлюстраванне ў творчасці бел. мысліцеляў Ф.Скарыны, С.Буднага, А.Волана, І.Страйноўскага, Ф.Багушэвіча і інш. Паводле К.Маркса, чалавек y развітой дзяржаве вядзе жыццё ў паліт. супольнасці, y якой ён прызнае сябе грамадскай істотай, і жыццё ў грамадзянскай супольнасці, y якой ён дзейнічае як прыватная асоба. Г.с. ахоплівае сукупнасць эканам., сац., рэліг., нац. і інш. адносін. Яе эканам. аснову складае разнастайнасць і роўнасць формаў уласнасці і, перш за ўсё. індывід. прыватная ўласнасць, на базе якой узнікаюць розныя формы недзярж. грамадскай уласнасці (напр., уласнасць сямейная, партнёрская, кааператыўная, калектыўна-долевая, акцыянерная і інш.). Сац. структура Г.с. прадстаўлена рознымі групамі, утворанымі па класавых, прафес., дэмагр., этнічных, сацыякульт., канфесіянальных прыкметах, па ўзроўні адукацыі, тыпу месцажыхарства, ладу жьшця і гд. Паліт. асновай Г.с. з’яўляецца легітымнасць дзярж. улады, шматпартыйнасць, наяўнасЦь легальнай апазіцыі, незалежных сродкаў масавай інфармацыі і камунікацыі, масавых дэмакр. рухаў, грамддскіх аб’яднанняў і арг-цый, якія створаны без удзелу, фінансавання і кантролю з боку дзяржавы і будуюць сваю дзейнасць на прынцьтах самакіравання. Духоўныя асновы Г.с. — высокі ўзровень грамадскай свядомасці, грамадзянскасці і культуры людзей. Асн. прынцыпы функцыянавання любой Г.с. — індывідуалізацыя, канкурэнцыя, салідарнасць, сац. абарона і супрацоўніцтва.
Ідэя Г.с. знаходзіла практычнае ўвасабленне ў працэсе пераходу ад дэспатыі да дэмакратыі, ад абсалютызму да рэспублікі або канстытуцыйнай манархіі (Англія, Швецыя, Данія і інш.), ад феад. грамадства да бурж., індустрыяльнай цывілізацыі і капіталіст. грамадскіх адносін. Такія грамадствы фарміраваліся ў краінах Зах. Еўропы, ЗШ А на мяжы 19—20 ст. У канкрэтных гіст. умовах таго часу ў Расіі складваліся толькі асобныя элементы Г.с., a пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 дзяржава ўзяла на сябе не толькі свае ўласныя функцыі, але і функцыі кантролю і рэгулявання самадзейнай творчасці грамадзян, дзейнасці ірамадскіх аб’яднанняў і арг-цый. У 2-й пал. 20 ст. развіццё Г.с. стала адной з формаў ажыццяўлення найноўшых навук. ідэй грамадскага прагрэсу (стадый эканам. росту, мадэрнізацыі, адкрытага грамадства, постіндустрьіяльнага грамадства, інфармацыйнага грамадства і інш.), пераходу ад аўтарытарна-дыкгатарскіх рэжымаў да дэмакратычных (Германія, Італія, Іспанія, Грэцыя, Чылі і інш.), лібералізацыі эканам. адносін, сац.-паліт. ін-таў, нац.-культ. адраджэння і самавызначэння ў шэрагу краін Усх. і Цэнтр. Еўропы, інш. рэгіёнаў свету. Нац. заканадаўства Рэспублікі Беларусь закладвае прававыя механізмы ўзмацнення ўплыву грамадства на яго паліт. арг-цыю, гарантыі неўмяшання дзяржавы ў прыватнае і асацыятыўнае
жыццё грамадзян, a таксама дзярж. абавязацельствы па захаванні і абароне правоў і законных інтарэсаў членаў Г.с. Важнымі струкгурнымі элементамі такой супольнасці могуць стаць шматлікія няўрадавыя арг-цыі, грамадскія аб’яднанні і рухі, творчыя саюзы і асацыяцыі, дабрачынньм фонды і інш. добраахвотныя арг-цыі, якія садзейнічаюць сцвярджэнню дэмакр. прынцыпаў грамадскага жыцця, стварэнню ўмоў для свабоднага і годнага развіцця асобы. Л іт :. Л о к к Д. Два трактата о правленнн. Кн. 2 / / Соч. М., 1988. Т. 3; Г e r е л ь Г.В.Ф. Фшіософня права: Пер. с нем. М., 1990; Гражданское обіцество н правовое государство: предпосылкн формнровання. М., 1991; Гражданское обшество: (Сб. ст.). Вып. 1—2. Мн., 1995—96. С. Ф .Л у б н н е ц к і.
ГРАМАЦЗЯНСКІ КОДЭКС РЭСП ЎБЛ ІК І БЕЛАРЎСЬ, цывільн ы кодэкс Рэспублікі Белар y с ь, сістэматызаваны адзіны заканадаўчы акт, які рэгулюе маёмасньм і звязаныя з імі асабістыя немаёмасныя адносіны, што ўзнікаюць з удзелам юрыд. асоб і грамадзян. Дзеючы кодэкс прыняты Вярх. Саветам Беларускай ССР 11.6.1964. Складаецца з 564 артыкулаў, 43 глаў і 8 раздзелаў. Законам ад 3.3.1994 y яго ўнесены пэўныя змены і дапаўненні, выключаны артыкулы, што супярэчылі новаму заканадаўству, і ўсе нормы права, якія прадугледжвалі прымяненне на тэр. Беларусі цывільнага заканадаўства СССР і інш. саюзных рэспублік. Камісіі Палаты прадстаўнікоў Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь па заканадаўстве сумесна з урадам і зацікаўленымі ведамствамі даручана падрыхтаваць праект новага Г.к.Р.Б. ГРАМАДЗЯНСКІ ПРАЦЭСУАЛЬНЫ КОДЭКС РЭ СП У БЛ ІК І БЕЛАРЎСЬ, цывільны працэсуальны кодэкс Рэспублікі Белар y с ь, сістэматызаваны адзіны заканадаўчы акт, які ўстанаўляе парадак вядзення цывільных спраў ва ўсіх судах Рэспублікі Беларусь. Дзеючы кодэкс прыняты Вярх. Саветам Беларускай ССР 11.6.1964. Пазней y яго ўнесены адпаведныя змены і дапаўненні. Складаецца з 398 артыкулаў, 32 глаў, 6 раздзелаў, y якіх вызначаюцца задачы цывільнага судаводства і рэгламентуюцца пытанні, звязаныя з разглядам і вырашэннем цывільных спраў, выкананнем пастаноў судоў і некаторых інш. органаў. У кодэкс уключаны дадаткі, якія складаюіша з пераліку відаў маёмасці грамадзян, на якую не можа быць накіравана спагнанне па выканаўчых дакументах, палажэння пра трацейскі суд і інш. ГРАМАДЗЯНСКІ Ф О РУ М , чэхаславацкі апазіцыйны да Камуніст. партыі Чэхаславакіі паліт. рух y 1989— 91. П атрабаваў ажыццяўлення дэмакр. рэформаў y паліт., грамадскім і эканам. жыцці краіны. Гал. дзеячы — В.Гавел, В.Малы, Я.Дзенстбер. Пры падтрымцы форуму ў снеж. 1989 прэзідэнтам Чэха-
славакіі стаў Гавел. У 1990 Г.ф. атрымаў перамогу на выбарах y Нац. сход краіны. У крас. 1991 адбыўся раскол Г.ф. на Грамадз. дэмакр. партыю і Грамадз. рух (з 1993 Свабодныя дэмакраты). Н .К .М а з о ў к а .
ГРАМАДЗЯНСКІ Ш РЬІФ Т, шрыфг, уведзены ў Расіі для друкавання свецкіх выданняў y выніку праведзенай y 1708 Пятром I рэформы рус. пісьменства. Крыніда — маскоўскае пісьменства канца 17 — пач. 18 ст. на аснове кірыліцы і лац. шрыфту антыква. Пры стварэнні Г.ш. з кірыліцы былі выключаны непатрэбныя для рус. мовы грэч. літары «псі», «ксі», «амега», «іжыца», лігатура «от», знак націску (моцы), скарачэнняў (цітлы), «юсы» (вял. і малы, якія служылі для перадачы насавых гукаў). У алфавіце быў узаконены новы абрыс літар «э», «я», замест абазначэння лічбаў літарамі сталі выкарыстоўваць араб. лічбы. Эскізы малюнкаў літар Г.ш., верагодна, рабіў сам Пётр, шрыфт маляваў
Да арт. Грамадзянскі шрыфт Старонка рускай грамадзянскай азбукі з уласнаручнымі паметамі Пятра I.
Куленбах. Літары Г.ш. былі адліты ў Амстэрдаме і на Маскоўскім друкарскім двары. Мяркуюць, што ў падрыхтоўцы рэформы рус. пісьменства і ўзораў шрыфтоў прымаў удзел І.Ф .Капіевіч. Першая кніга, набраная Г.ш., — «Геометрна славенскн землемерне» (1708). У 18— 19 ст. Г.ш. узяты за аснову балг. і сербскага, y 20 ст. — манг. алфавітаў. Пад яго ўплывам сфарміраваліся бел. і ўкр. алфавітныя сістэмы, a таксама некат. народаў Расіі. Л іт .\ Ш н ц г а л А.Г. Русскнй тапографскнй шрнфт: Вопр. нсторнн н практнка прнменення. 2 нзд. М., 1985. М .Б .Б а т в ін н ік .
ГРАМАДЗЯНСКІЯ В ОЙ НЫ Ў АНГЛІІ 1642—49, гл. ў арт. Англійскія рэвалюцыі 17 стагоддзя. ГРАМАДЗЯНСТВА, прававая прыналежнасць асобы да пэўнай дзяржавы. У сілу Г. на чалавека распаўсюджваюцца законы дзяржавы, грамадзянскія правы і абавязкі, a дзяржава ў сваю чаргу абараняе і апякае яго на сваёй тэрыторыі і па-за яе межамі. У дзяржавах з манархічнай формай праўлення тэрмін «Г.» ўжываецца ў значэнні «падданства». Г. Рэспублікі Беларусь — неад’емны атрыбут яе дзярж. суверэнітэту. Грамадзянамі Беларусі з ’яўляюцца асобы, якія пастаянна пражывалі на тэр. Беларусі на дзень набыцця сілы Закона «Аб грамадзянстве Рэспублікі Беларусь» ад 18.10.1991 або атрымалі яе Г. ў адпаведнасці з гэтым Законам. Г. Рэспублікі Беларусь з ’яўляецца роўным для ўсіх грамадзян незалежна ад падстаў яго набыцця. Дакументам, які сведчыць аб Г., з’яўляецца пашпарт грамадзяніна Рэспублікі Беларусь. Грамадзянін не можа быць пазбаўлены Г., як і ніхто з грамадзян краіны не можа быць адвольна пазбаўлены права змяніць Г. Набываецца Г. па нараджэнні, y выніку прыёму ў Г., на інш. падставах, прадугледжаных міжнар. дагаворамі Рэспублікі Беларусь ці яе заканадаўствам аб Г. Пражыванне грамадзяніна на тэр. інш. дзяржавы само па сабе не вядзе да страты Г. Грамадзянін не можа быць выдадзены інш. дзяржаве, калі гэта не прадугледжана міжнар. дагаворамі Беларусі. Спыняецца з прычыны выхаду з Г., з прычыны страты Г., на інш. падставах, прадугледжаных законам. Выхад з Г. ажыццяўляецца па хадайніцгве асобы ў прадугледжаным законам парадку. Г. страчваецца, калі асоба набыла Г. інш. дзяржавы ці паступіла на ваен. службу, y праваахоўныя і інш. дзярж. органы замежнай дзяржавы або калі Г. Рэспублікі Беларусь было атрымана ёю незаконным шляхам. С .У .С к а р у л іс . ГРАМАДСКА НЕАБХОДНАЯ ПРАЦА, 1) праца, якая затрачваецца на выраб тавару пры грамадска нармальных умовах вытв-сці, г.зн. пры сярэднім узроўні тэхнікі, сярэдняй інтэнсіўнасці працы і кваліфікацыі работнікаў. Затраты Г.н.п. складаюць змест грамадскай вартасці адзінкі тавару і характарызуюць яе велічыню. 2) Праца, што размяркоўваецца па галінах вытв-сці ў адпаведнасці са структурай і велічынёй грамадскіх патрэбнасцей. ГРАМАДСКАЕ ГАНЬБАВАННЕ, адзін з відаў крымінальнага пакарання ў праве Рэспубліхі Беларусь і некаторых краін СНД, a таксама мера ўздзеяння, якая выкарыстоўваецца камісіямі па справах непаўналетніх і таварыскімі судамі. Як мера пакарання заключаецца ў публічн ь м выказванні судом Г.г. вінаватаму з давядзеннем пра гэта да ведама грамадскасці праз друк або інш. спосабам. Назначаецца судом як асн. мера пакарання за малазначныя злачьшствы, і
з ’яўляецца мерай выхаваўча-папераджальнага ўздзеяння. Камісія па справах непаўналетніх можа вынесці Г.г. бацькам і асобам, якія іх замяняюць, пры няправільных адносінах да дзяцей, злосным невыкананні абавязкаў па выхаванні дзяцей, a таксама ў сувязі з правапарушэннямі іх непаўналетніх дзяцей. Таварыскі суд прымяняе Г.г. да асоб, вінаватых y правапарушэннях і інш. правіннасцях, разгляд якіх аднесены да кампетэнцыі таварыскіх судоў. Э .І .К у з ь м я н к о в а .
ГРАМАДСКАЕ ХАРЧАВАННЕ, галіна нар. гаспадаркі па вытв-сці і рэалізацыі гатовай ежы насельніцгву праз сетку сталовых, кафэ, рэстаранаў, буфетаў. Першыя таверны, якія выконвалі тую ж ролю, паявіліся ў краінах Захаду ў 1-й пал. 17 ст. У 1832 адкрыты першы рэстаран y Нью-Йорку. Вял. ўплыў на развіццё рэстараннай справы зрабіла Францыя. У Беларусі былі шырока вядомы заезныя дамы, корчмы, шынкі, дзе людзі маглі пасталавацца і адпачыць. 3 развіццём прам-сці пачалі ўзнікаць і інш. формы абслугоўвання ў харчаванні. У студз. 1918 y Мінску ў нацыяналізаваных рэстаранах «Еўропа» і «Цэнтральны» створаны нар. сталовыя, пазней падобныя ўстановы адкрыты і ў інш. гарадах. Арганізоўвалася бясплатнае харчаванне рабочых на вытв-сці і дзяцей да 16 гадоў. У 1940 тавараабарот дзярж. і каап. прадпрыемстваў Г.х. ў БССР дасягауў 68,9 млн. руб. За 1950—75 колькасць прадпрыемстваў Г.х. павялічылася амаль y 5 разоў, пашырылася сетка такіх прадпрыемстваў ў сельскай мясцовасці. У 1993 працавала 11,2 тыс. прадпрыемстваў Г.х., колькасць месцаў на іх складала 812 тыс. Паслугі прадпрыемстваў Г.х. былі даступныя шырокім слаям насельніцгва. Складанае фін. становішча дзярж. прадпрыемстваў Г.х. ў пач. 1990-х г. абумовіла закрыцдё або перапрафіляванне многіх агульнадаступных сталовых, закусачных, чайных y дарагія кафэ і рэстараны. Я к альтэрнатыва скарачэнню недарагіх прадпрыемстваў Г.х. ў 1995—96 пачалі адкрывацца ў гарадах прадпрыемствы хуткага харчавання. Найб. актыўна ў новым для бел. Г.х. кірунку працуюць фірмы з прыватным капіталам, y т.л. сумесныя прадпрыемствы з замежнымі інвестыцыямі. У 1996 y Мінску адкрыты 3 рэстараны «МакДональдс» на 540 месцаў. А А .Б а т у р а .
ГРАМАДСКА-ЭКАНАМІЧНАЯ ФАРМАЦЫ Я, гл. Фармацыя грамадска-эканамічная. ГРАМАДСКАЯ БЯСПЕКА ў п р a в е, сістэма грамадскіх адносін і юрыд. нормаў, якія рэгулююць гэтьм адносіны з мэтай забеспячэння грамадскага спакою, недатыкальнасці жыцця і здароўя насельніцтва, нармальнай працы і адпачынку грамадзян, нармальнай дзейнасці дзярж. і грамадскіх арг-цый, устаноў і прадпрыемстваў. Г.б. ахоўваецца дзяр-
ГРАМАДСКАЯ
397
жавай, грамадскімі арг-цыямі і самімі грамадзянамі. Асобы, вінаватыя ў парушэннях Г.6., прыцягваюцца да адказнасці ў адпаведнасці з заканадаўствам. С .У .С к а р у л іс .
ГРАМАДСКАЯ ДУМКА, стан масавай свядомасці, які аютостроўвае адносіны грамадства або яго часткі да з ’яў і працэсаў сац.-паліт. і сац.-культ. рэчаіснасці, да дзейнасці пэўных асоб, груповак, арг-цый і г.д. Можа выступаць y экспрэсіўнай, кансультатыўнай і рэгулятыўнай функцыях; y залежнасці ад зместу выказванняў y ацэначных, аналітычных і канструктыўных меркаваннях. Г.д. рэгулюе паводзіны індывідаў, сац. груп, суполак, сац. ін-таў y грамадстве, вьшрацоўвае пэўньм нормы грамадскіх паводзін; выяўленні нар. характару. Носьбітам (суб’ектам) Г.д. можа выступаць грамадства ў цэлым, a таксама розныя сац. і паліт. групоўкі. Найб. актыўнымі каналамі фарміравання і выяўлення Г.д. ў дэмакр. грамадстве з’яўляюцца сродкі масавай інфармацыі, сходы, мітынгі, маніфестацыі грамадзян, a таксама рэферэндумы, выбары органаў улады, сацыялагічныя апытанні насельніцтва. Навук. распрацоўка праблем Г.д. пачалася ў 2-й пал. 19 ст. франц. сацыёлагам Г.Тардам, y 20 ст. — амер. сацыёлагамі А.Хоўэлам, УЛіпманам і інш. У Беларусі тэндэнцыя развідця Г.д. даследуецца Ін-там сацыялогіі АН Беларусі, недзярж. арг-цыяй «Грамадская думка», інш. сацыяльнымі групамі. Л іт .: T a р д Г. Обіцественное мненне н толпа: Пер. с фр. М., 1902; Т е р н е р Дж. Струюура соцнологнческой теорнн: Пер. с англ. М., 1985; Г о р ш к о в М.К. Обшественное мненме: Ясторяя н современность. М., 1988. Я .М .Б а б о с а ў .
ГРАМДДСКАЯ НЕБЯСПЕКА ў к р ы мінальным п р а в е , аб’ектыўная прыкмета злачынства ці іншага правапарушэння, якая выяўляе шкоднасць такіх паводзін для грамадства, нанясенне або рэальную пагрозу нанясення істотнай шкоды пануючым y ім грамадскім адносінам, спосабу жьшдя. Шкода можа быць паліт., эканам., фіз., маральная; яна можа быць нанесена правам і законным інтарэсам грамадзян, парадку кіравання, грамадскаму парадку і г.д. Г.н. дзеяння або бяздзеяння пэўнага Biay абумоўлівае сац. патрэбу ў яго забароне пад пагрозай адпаведнай адказнасці. У залежнасці ад характару і ступені Г.н. дзеянне разглядаецца заканадаўствам як злачынства ці правапарушэнне (адм., цывільна-прававое, працоўнае). Ступень і характар Г.н. злачынстваў пакладзены ў аснову іх класіфікацыі і ўлічваюцца пры вызначэнні віду і памеру пакарання. Гл. таксама Адміністрацыйнае правапарушэнне, Злачынства. С .У .С к а р у л іс .
ГРАМАДСКАЯ ПРАЦА, дзейнасць людзей, накіраваная на задавальненне эканам. патрэб грамадства. Праца заўсёды грамадская, бо людзі могуць ствараць
398
ГРАМАДСКАЯ
матэрыяльныя даброты толькі з дапамогай ужо назапашаных грамадствам рэсурсаў. Само ўзнікненне грамадства звязана з неабходнасцю сумеснай працы многіх вытворцаў. Індывід. праца — частка сукупнай Г.п., вынікам якой з’яўляецца сукупны грамадскі прадукт. У Г.п. вылучаюць грамадска арганізаваную працу, г.зн. дзейнасць, уключаную ў грамадскі падзел працьі. Сферы Г.п.: матэрыяльная вытворчасць, невытворчая сфера, хатняя гаспадарка. Гл. таксама Праца. ГРАМ АДСКАЯ С В Я Д О М А С Ц Ь, сукуп-
насць уяўленняў, поглядаў, навук. тэорый аб чалавеку і навакольным свеце (натуральным і штучным), аб іх мінулым, сённяшнім і будучым. He зводзідца да арыфм. сумы індывід. свядомасцей членаў ірамадства, a ўтварае арган. цэласнасць са сваімі спецыфічнымі ўласцівасцямі: грамадскім статусам і заканамернасцямі развіцця, прызначэннем і функцыямі. Г.с. узаемадзейнічае з інш. сферамі грамадскага жыііня (вытвсцю матэрыяльных даброт, сям ’ёй і гд .), a таксама ўплывае на асабістае жыццё індывідаў і іх паводзіны ў грамадстве. Г.с. утварае з інш. грамадскімі з ’явамі адзіную непарыўную тканіну, але пры гэтым адносна самастойная ў працэсе рэалізацыі сваёй грамадскай ролі і функцый. Г.с. не тоесная пасіўнаму адлюстраванню таго, што адбываецца ў іншых сферах грамадства, і адыгрывае значную актыўную ролю. Аднак сама гэтая актыўнасць па-рознаму вытлумачваецца ў розных сістэмах філас,гіст. ведаў. Калі ў ідэалістычных вучэннях ёй надаецца абсалютна самаст., субстанцыянальнае значэнне (чалавечы розум творыць навакольны свет), то паводле матэрыялістычных канцэпцый яна ёсць неабходны, але зусім не самадастатковы момант функцыянавання адзінага сац. цэлага. Матэрыялізм зыходзіць з таго, што Г.с. дыялектычна адлюстроўвае грамадскае быццё і абумоўлена ім; гэты вывад пакладзены ў аснову матэрыяліст. тэорыі пазнання. Г.с. мае складаную ўнутр. структуру, якая ўключае розныя ўзроўні (тэарэт. і звычайная свядомасць, ідэалогія і грамадская псіхалогія) і розныя формы свядомасці (паліт. і прававая свядомасць, мараль, рэлігія, мастацтва, філасофія, навука). У сучасным грамадстве асаблівае значэнне набывае здольнасць Г.с. мысленна апераджаць рэальны рух гіст. працэсу, што знаходзіць сваё выяўленне ў функцыі сацыяльнага прадбачання. Дасягнуты крытычны ўзровень спажывання прыродных рэсурсаў і забруджвання навакольнага асяроддзя пры крайне нераўнамерным размеркаванні, матэрыяльных даброт, якія атрымліваюцца ад гэтага, абвастрэнне многіх іншых глабальных праблем сучаснасці востра ставяць перад ім пытанне пра выжыванне. Таму павелічэнне рсші Г.с. ў жыцці грамадства на мяжы 20 і 21 ст. звязваецца
з праблемамі, ад вырашэння якіх зале- маніі, Т.Пейн y Амерыцы. Ідэя Гд. ляжыць лёс чалавецгва. жыць y аснове паліт. поглядаў А.М.РаЛ іт :. Обшественное сознанне м его формы. дзішчава. Яна значна паўплывала на М., 1986; Ж y к о в Н.Н. Проблема сознання. фарміраванне паліт. светапогляду дзеМн., 1987; Т о й н б н А.Дж. Постнженне нскабрыстаў («Руская праўда» П.Пестэля). торнн: Пер. с англ. М., [1990); С о р о к н н ГРА М А ДС КІ ПА ДЗЕЛ П Р А Ц Ы , гл. П.А. Человек. Цнвнлнзацня. Обіцество. М., 1992. В .І .Б о ў ш . Падзел працы. ГРАМ АДСКІ А БА РО Н Ц А , прадстаўнік ГРАМ АДСКІ ПАРАДАК, сістэма граграмадскай арганізацыі або працоўнага мадскіх адносін, якая рэгулюецца макалектыву, якому даручаецца прымаць ральнымі і прававымі нормамі, мае на удзел y судовым разглядзе справы з мэ- мэце гарантаванне грамадскай бяспекі і тай абароны правоў і інтарэсаў падсуд- спакою, абароны гонару і годнасці гранага. Удзел Г.а. ў судзе іірадугледжаны мадзян і нармальных умоў для дзейнаскрымінальна-працэсуальным заканадаў- ці дзярж. і грамадскіх арг-цый. Складствам Рэспублікі Беларусь. Г.а. самас- ваецца ў працэсе свядомага і добраахтойны ўдзельнік працэсу, незалежны ад вотнага выканання грамадзянамі правіл удзелу ў справе прафесійнага абарон- паводзін, устаноўленых законам і мацы — адваката. Ён не мае права адмо- ральнымі нормамі. Выкананне гэтых віцца ад абароны, за выключэннем вы- правіл забяспечвае эладжанае і ўстойліпадку, калі калектыў, што ўпаўнаважыў вае супольнае жыццё людзей. Парушэняго, ануляваў дадзенае яму даручэнне. ні Г.п. цягнуць за сабой адпаведную адЭ .І .К у з ь м я н к о в а . казнасць: маральную, адм., крымінальГРАМ АДСКІ АБВІНАВАЎЦА, асоба, ную. якая па даручэнні грамадскай арганізаГРАМ АДСКІ Ц Э Н Т Р , цэнтральная 3 0 цыі або працоўнага калектыву прымае ўдзел y судовым разглядзе справы і вы- Ha населенага пункта або яго частак, y конвае функцыі грамадскага абвінава- якой сканцэнтраваны ўстановы грамададм.-дзелавога, культ.-асв., чання. Г.а. самастойны ўдзельнік судо- скага, вага працэсу і не звязаны з пазідыяй па гандл.-быт., спарт., рэкрэацыйнага і інш. прызначэння. У буйных гарадах справе дзярж. абвінаваўцы — пракуроГ.ц. ствараюцца паводле іерархічнага ра. Ён мае права адмовіцца ад абвінавапрынцыпу: агульнагар. цэнтр, цэнтры чання, калі даныя судовага следства дагар. раёнаў, жылых, вытв., рэкрэацыйюць для гэтага падставу. Працэсуальнае ных, a таксама мікрараёнаў, жылых і становішча Г.а. ў Рэспубліцы Беларусь прамысл. комплексаў, спецыялізаваныя рэгламентавана крымінальна-працэсуцэнтры — навук., навуч., мемар., мед. і альным заканадаўствам. Э .І .К у з ы ш ш к о в а . інш. Стараж. Г.ц. гарадоў фарміраваліся з бу«ГРАМ АДСКІ ГОЛАС», газета Беларусдынкаў жылога і абарончага (замкі), культакай часовай рады (БЧР) — паліт. аб’ядвага (храмы), гандл. прызначэння, устаноў нання польскай арыентацыі ў Зах. Бесамакіравання (ратушы) вакол плошчаў y межах абарончых крапасных умацаванняў. Камларусі. Выдавалася штотыднёва з 22.6.1924 да 28.1.1926 y Вільні на бел. пазіцыя сучасных Г.ц. захоўвае традыцыі, адмове. Крытычна ставілася да эмігра- люстроўвае новы сац.-грамадскі змест і дасягнавук.-тэхн. праірэсу. Пры развіцці і цыйнага ўрада Бел. Нар. Рэспублікі і ненні рэканструкцыі Г.ц. важнейшая задача — ахоўрада Сав. Беларусі, прапагандавала ва гіст. спадчыны, помнікаў гісторыі, культуідэю згуртавання грамадскіх сіл, адзіна- ры, архітэіауры, горадабудаўніцтва. Сярод га нац. фронту. Памяркоўна крытыкабуйнейшых сучасных Г.ц. Вўропы і Амерыкі комплекс Дэфанс і Форум y Парыжы, гравала палітыку польск. ўрада, асвятляла мадскі цэнтр y новым раёне ў Франкфурцепраблемы царквы на Беларусі. Змяшчана-Майне (Германія), цэнтры гарадоў-спадала матэрыялы пра творчасць Я.Купалы, рожнікаў Харлаў, Стывенедж y Англіі, ВелінМ.Багдановіча, пра стан бел. мастацтва, гбю, Фарста ў Швецыі, Тапіёла ў Фінлякоыі, дзейнасць Бел. аб’яднанага т-ра, аб адм. цэнтры гарадоў Таронта (Канада) Боспраблемах бел. мовы. Публікавала маст. тана (ЗША), «Лінкальн-цэнтр» y Нью-Йорку. творы і пераклады на бел. мову з інш. На Беларусі Г.ц. развіваюцца паводле моў. 3 уздымам нац.-вызв. руху ў Зах. праектаў рэгенерацыі, складзеных для Беларусі спыніла сваё існаванне. A .C J li c . ўсіх гіст. гарадоў (Мінска, Віцебска, Гродна, Брэста, Магілёва, Пінска і ГРАМ АДСКІ ДАГАВОР, тэорыя пахоінш ). У іх ствараюцца ахоўныя зоны джання дзяржавы, прапанаваная гапомнікаў гісторыі і культуры, свабодландскім вучоным Т.Гроцыем. Упершыныя ад транспарту пешаходныя зоны і ню трактоўка дзяржавы як дагавору павуліды. Г.ц. новых гарадоў (Салігорска, між людзьмі прапанавана Эпікурам. Светлагорска, Наваполацка), пасёлкаў і Асаблівае пашырэнне мела ў эпоху буйных вёсак (в. Малеч Брэсцкай, Вербурж. рэвалюцый 18— 19 ст. (ДДзідро, цялішкі Гродзенскай, Акцябрскі ВіцебТ.Гобс, Ж.Ж.Русо). Прыхільнікі Г.д. ліскай, Сарачы Мінскай, Мышкавічы чылі, што дзяржава ўзнікла ў выніку даМагілёўскай абласцей) уяўляюць сабой гавору паміж людзьмі, y якім прадуглесучасныя добраўпарадкаваныя грамадджвалася добраахвотнае адмаўленне скія комплексы і арх. ансамблі. асобных з іх ад сваіх натуральных праЛ і т С о к о л о в Л.Н. Адмннвстратнвные воў на карысць дзярж. улады, заклікацентры городов. М., 1979; М о н с е е в най абараняць уласнасць і бяспеку граЮ.М., Ш н м к о В.Т. Обшественные ценмадзян. У розных варыянтах гэту ідэю тры. М., 1987; Обіцесгвенные цеягры городразвівалі Дж Лілберн і Дж.Мільтан y скнх населенных мест БССР. Мн., 1991. Вялікабрытаніі, І.Кант і І.Фіхтэ ў ГерВ .І-А н ік ін .
ГРАМДДСКІЯ АДНОСІНЫ , сістэма сувязей, што забяспечвае функцыянаванне розных сфер грамадскага жыцця (эканам., сац., паліт., прававой, культ. і інш.), a таксама ўсяго грамадства. Удзельнікамі (суб’ектамі) Г.а. выступаюць: само грамадства, яго ін-ты (цзяржава, сям ’я, грамадскія арг-цыі, паліт. партыі і інш.), сац. (класы, слаі) і дэмаграфічныя групы, нац. і этн. супольнасці (нацыя, народнасць, нац. меншасць, этнас), аб’яднанні людзей па рэліг. і інш. прыкметах, a таксама індывідуумы. Асновай узнікнення, існавання і спынення Г.а. y канкрэтных выпадках з ’яўляюцца агульныя (грамадскія) і спецыфічныя (прыватныя) патрэбы, інтарэсы і воля ўдзельнікаў. Падзяляюцца на віды па розных крытэрыях: y залежнасці ад сферы грамадства (гасп., паліт., сямейныя і інш.), па суб’ектах (дзярж.-паліт., класавыя, нац. і інш.), па спосабе рэгулявання грамадскага жыцця (прававыя, маральныя), па мета-
довачных Г.а. Альтэрнатыўнае матэрыялістычнаму разуменне іерархіі Г.а. кладзе ў яе аснову іх сувязь З' праяўленнем разумнага пачатку ў развіцці чалавечага ірамадства і, па сутнасці, здымае пытанне пра прыярытэтнае значэнне якога-н. канкрэтнага віду Г.а. Л іт :. Б а р у л л н В.С. Соцнальная жязнь обіцества: Вопр. методолошя. М., 1987; П о п о в С.К. Обшественные законы: Сушность н класснфнкацня. М., 1990; М а т у с е в н ч А.В. Полвтнческая снстема: Состоянне н развнтне. Кн. 1. Мн., 1992; Я с п e р с К. Смысл н назначенне ясторнн: Пер. с нем. 2 нзд. М., 1994. В .І .Б о ў ш .
ГРАМАДСКІЯ АРГАНІЗАЦЫІ, г р а мадскія а б ’ я д н а н н і,недзяржаўныя формы грамадз. самавыяўлення, самакіравання і самадзейнасці. У залежнасці ад мэт і маштабаў дзейнасці аб’ядноўваюць грамадзян на добраахвотнай аснове для сумеснай абароны і развіцця разнастайных інтарэсаў і патрэб (сац., эканам., паліт., культ., навук.,
Да арг Грамадскі цэнтр. Форум Цэнтральнага рынку ў Парыжы.
дзе ўздзеяння на паводзіны людзей (уладарныя і заснаваныя на перакананні), па характары (стыхійныя і мэтанакіраваныя). Могуць набываць розньм формы выяўлення, адрознівацца працягласцю, ахопам грамадскіх з ’яў і інш. прыкметах. Характэрная рыса Г.а. — іх супярэчлівасць, якая можа праяўлядца і ўнутры кожнага канкрэтнага віду Г.а., і паміж іх рознымі відамі. Характар супярэчнасцей (наяўнасць або адсутнасць антаганізму) абумоўлівае спосаб іх вырашэння, і, адпаведна, шлях далейшых змен і развіцця сістэмы Г.а. ці яе асобных элементаў (эвалюцыйны ці рэвалюцыйны). Прыхільнікі матэрыялізму падзяляюць y ce Г.а. на матэрыяльныя (іх лічаць вызначальнымі, першаснымі) і ідэалагічныя (іх лічаць вытворнымі, другаснымі). Такі падзел узыходзіць да вучэння К.Маркса і Ф.Энгельса пра базіс і надбудову, y адпаведнасці з якімі матэрыяльньы і ідэалаг. Г.а. выступаюць таксама як базісныя (вытворчыя адносіны) і надбудовачныя (паліт., прававыя, маральныя і інш.); кожнаму гістарычнаму тыпу грамадства ўласціва спецыфічная сістэма базісных і надбу-
ГРАМАДСКІЯ
399
і сталі традыцыйнымі для зах. грамадства асн. ідэйна-паліт. плыні — сацыялістычная (камуністычная), сацыял-дэмакр., ліберальная і кансерватыўная. Яны з’явіліся падставай для ўзнікнення і дзейнасці шматлікіх Г.а., найперш паліт. партый і саюзаў, эканам. аб’яднанняў і інш. Пастаяннае месца ў грамадскім жыцці займаюць прафсаюзы, якія ў 2-й пал. 20 ст. значна пашырылі свой уплыў на заканадаўства і сац. палітыку дзяржаў. У апошнія дзесяцігоддзі 20 ст. ўзмацняецца паліт. значэнне і ўплыў экалаг. партый і арг-цый («зялёных»), a таксама аб’яднанняў і арг-цый, якія сваёй гал. мэтай лічаць садзейнічанне развіццю грамадскай самадзейнасці на рэгіянальным узроўні. Значна павялічваецца ў грамадскім жыдці роля навук., культ., асв. і інш. арг-цый, якія імкнуцца актыўна ўплываць на дзярж. паліты-
Грамадскі цэнгр y г. Салігорск.
рэлігійных і інш.). Масавыя Г.а. і рухі фарміруюцца і дзейнічаюць пераважна на аснове прынцыпаў агульнаграмадсКай карысці і сац. справядлівасці, нац.-патрыятычных, дэмакр., прававых ідэй, огго дазваляе ім укараніцца ў грамадскім жыцііі, уплываць на грамадскую свядомасць, a ў пэўных выпадках мабілізаваць грамадства на сумеснае пераадоленне перашкод і пагроз яго існаванню. Прататьшы Г.а. вядомы з глыбокай старажытнасці, напр. Акадэмія Платона ў Стараж. Грэцыі, пахавальныя калегіі ў Стараж. Рыме, раннехрысціянскія брацтвы. Паступовыя змены ў грамадстве абумовілі яго больш складаны харакгар, што выявілася ў росце колькасці Г.а. і актывізацыі іх дзейнасці ў перыяд бурж. рэвалюшый y Зах. Еўропе. Неабходную прастору для ўзнікнення шматлікіх Г.а. адкрыла абвяшчэнне і прававое замацаванне ў дэкларацыях, хартыях, канстытуцыях асн. правоў і свабод чалавека і грамадзяніна: свабоды і недатыкальнасці асобы; роўнасці перад законам; свабоды слова, друку, сходаў, аб’яднанняў; права на сац. пратэст супраць прыгнёту і інш. Сфарміраваліся
ку ў сваіх галінах. Развіваюцца і пашыраюцца міжнар. кантакты і супрацоўніцтва Г.а. асобных краін. Пэўнаму развіццю ў гэтым кірунку спрыяла прыняцце ААН Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека (1948) і міжнар. Пактаў аб правах (1966), ратыфікаваных шматлікімі краінамі свету, y т л . Беларуссю. Асн. палажэнні гэтых дакументаў знайшлі сваё замацаванне ў Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 1994. У БС СР існавалі такія масавыя Г.а., як К П Б, ЛКСМ Б, прафсаюзы, аб’яднанні пісьменнікаў, кампазітараў, мастакоў, архітэктараў, т-ва «Веды» і інш. У Зах. Беларусі дзейнічалі Г.а. рэв.-дэмакратыныя (Беларуская сялянска-работніцкая грамада, «Змаганне»), культ,асветныя ( Таварыства беларускай школы), навуковыя (Беларускае навуковае таварыства ў Вільні), дабрачынныя (Чырвоная дапамога), рэлігійныя і інш. Змены ў паліт. і грамадскім жыцці з пач. 1990-х г. знайшлі адлюстраванне ў шырокім плюралізме Г.а. рознага характару і накіраванасці. Арганізацыйна аформіліся Беларускі народны фронт «Адраджэнше», паліт. партыі, аб’яднан-
400
ГРАМАДСКІЯ
ні і саюзы, якія прадстаўляюць практычна ўсе спектры грамадскага жыцця. Сярод іх Згуртаванне беларусаў свету «Бацькаўшчьша», Беларускае таварыства дружбы і культурнай сувязі з замежнымі краінамі, Бел. к-т абароны міру, Бел. асацыяцыя садзейнічання ААН, Беларускі фонд культуры, Бел. патрыят. саюз моладзі, Беларускае таварыства аховы прыроды, т-ва «Экалагічная культура», жаночыя аб’яднанні і інш. Пашыраецца актыўнасць рэліг. аргцый, y т.л. трацыцыйных і нетрадыцыйных сектаў. Неабходнасць дапамогі дзяржаве ў пераадоленні вьшікаў Чарнобыльскай катастрофы 1986 прывяла да ўзнікнення шэрагу Г.а. («Ахвяры Чарнобыля», «Дзеці Чарнобыля», «Дзецям Чарнобыля» і інш.), якія садзейнічаюць станоўчаму вырашэнню гэтай балючай для бел. народа праблемы. Н а 1.10.1997 зарэгіслравана 2002 Г.а., з іх 855 рэспубліканскіх, 119 міжнародных, 952 мясцовыя і інш. В.І.Боўш. ГРАМАДСКІЯ БУДЫ НКІ, тыпалагічная разнавіднасць будынкаў, прызначаных ддя размяшчэння дзярж. і грамадскіх устаноў, прадпрыемстваў сац. абслугоўвання насельнідтва. Паводле функцыян. прызначэння падзяляюцца на адм.-дзелавыя, грамадскіх арг-цый, устаноў фінансавання, крэдытавання, страхавання, сувязі, н.-д., праектных, канструктарскіх устаноў і арг-цый, навуч.-адукацыйныя, выхавання, аховы здароўя, спартыўныя збудаванні, культ.асв. і відовіілчныя, гавдлю і быт. абслугоўвання, грамадскага харчавання, транспартныя, камунальныя, гасцініцы, культавыя збудаванні і інш. Паводле функцый могуць быць шматфункцыянальныя (грамадска-культ. цэнтры, палацы моладзі, дамы тэхнікі, спарт. цэнтры) і спецыялізаваныя (тэатральныя будынкі, музеяў і выставачных залаў будынкі, бібліятэкі), унікальныя, створаныя па індывід. праектах, і масавыя, паводле тыпавых (паўторных) праектаў. Г.б. вядомы з глыбокай старажытнасці. Найб. пашыраны былі культавыя збудаванні. У Стараж. Грэцыі і Рыме былі адм. будынкі (прытанеі, булеўтэрыі), спарт.-вучэбныя (гімнасіі, палестры, стадыі), т-ры, б-кі, т з р м ы і інш. У перыяд феадалізму будаваліся р а т у ш ы , дамы цэхавых брацтваў, купецкіх гілыдай; y эпоху капіталізму — офісы, біржы, камерц. банкі, крытыя рынкі, вакзалы, бальніцы, гандл. і выставачныя залы, клубы, y тл . прыватныя. У СССР пабудаваны шматлікія Г.б. шырокай наменклатуры. Г.б. маюць вял. горадабудаўнічае значэнне ў фарміраванні г р а м а д с к іх ц э н т р а ў гарадоў і сельскіх нас. пункіаў, іх арх.-маст. аблічча.
На Беларусі ў ліку буйнейшых Г.6.: y Мінску Дом урада Рэспублікі Беларусь, рэзідэнцыя Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь (1939— 47, арх. А.П.Воінаў, У.Вараксін), будынак Нацыянальнага акадэмічнага Вялікага тэатра оперы і бааета Рэспублікі Беларусь, Акадэмія навук Беларусі, Бібліятэка нацыянальная Беларусі, Дом афіцэраў, гар. універмаг (1951),
Мінскі галоўны паштамт, Мінскі палац спорту, ЭКСПА-цэнтр (павільён міжнар. выставак; 1988), вучэбна-лабараторньм карпусы Мінскага мед. ін-та (1980), Бел. політэхн. акадэміі (1982), Дом літаратара (1976); y Брэсце Брэсцкі аэравакзал; y Віцебску вучэбна-лабараторны корпус мед. ін-та (1981); y Гомелі Гомельскі лёгкаатлетычны манеж; y Гродне абл. драм. т-р (1984); y Магілёве Магілёўскі Дом Саветаў (1937— 39); y Бабруйску Магілёўскі абл. т-р драмы і камедыі (1978), вялікія Г.б. ў Баранавічах, Барысаве, Оршы, Маладзечне, Пінску, Салігорску, Светлагорску, Наваполацку, y сельскіх нас. пунктах. Л і т О р л о в с к н й Б.Я., С е р б н н о в н ч П.П. Архнтектура гражданскмх н промышленных зданнй: Обіцеств. здання. М., 1978; С т р а м ц о в а Т.С. Проектарованне н стронтельство жнлых н обвдественных зданнй в Белорусснн. Мн., 1965; В о н н о в А.А. Нсторня архнтектуры Белоруссня: (советсклй пернод). Мн., 1975; Ф н л н м о н о в С.Д. Архнтектура обшественных зданмй Белорусснл. Мн., 1985; Архвтекгура Советской Белорусснн. М., 1986. В .І.А н ік ін .
ГРАМДДСКІЯ ІНТАРЭСЫ , гл. ў арт. Інтарэс. ГРАМАДСЮЯ ФОНДЫ СПАЖЫ ВАННЯ. форма размеркавання часткі нац. даходу (прыбытку), якая прызначаецца для ўздзеяння на структуру спажывання з мэтай усебаковага фіз. і духоўнага развідця асобы. Як правіла, Г.ф.с. размяркоўваюцца паміж працоўнымі па-за прамой сувяззю з іх прац. укладам. Як спецыфічны від размеркаваі-шя Г.ф.с. выконваюць наступныя функцыі: задавальняюць найб. прыярытэтныя для грамадства і асоб патрэбы ў адукацыі, ахове здароўя, культуры, жыллі, адпачынку; выраўноўваюць рэальныя даходы сем’яў з рознай колькасцю непрацаздольных членаў, ствараюць прыблізна аднолькавыя ўмовы для развіцця здольнасці да працы; матэрыяльна забяспечваюць часова ці пастаянна непрацаздольных членаў грамадства. Ва ўмовах Рэспублікі Беларусь большая частка Г.ф.с. размяркоўваецца цэнтралізавана: праз дзярж. бюджэт, сац. страхаванне, цэнтралізаваныя фонды сац. забеспячэння і інш. ГРАМАДСТВА, сацыяльнае ўтварэнне, якое ўяўляе сабой гал. ўмову жыццядзейнасці людзей, увасобленую ў канкрэтна-гіст. формах і тыпах. Вылучаюць шэраг абавязковых прыкмет сучаснага Г.: наяўнасць пэўнай сукупнасці надзеленых воляй і свядомасцю індьшідаў; існаванне агульных інтарэсаў; узаемадзеянне і супрацоўніцтва ў імя агульных мэт; стварэнне дзяржавы і рэгуляванне праз яе розных інтарэсаў; магчымасць развіцця і ўдасканалення грамадскіх інстьггутаў шляхам іх рэфармавання і інш. Пры гэтым першаснай адзінкай Г. лічыцца абстрактны індывід, a само Г. асацыіруецда з сукупнасцю індывідаў. Аднак гэтыя прыкметы не лічацца вычарпальнымі і не прымаюцца ў якасці сукупнага крытэрыю для вызначэння чалавечага Г. У гісторыі філас., сацыя-
лагічнай і прававой думкі ўсталявалася разуменне Г. як сукупнасці людзей, аб’яднаных y адзінае цэлае па аб’ектыўных або суб’ектыўных прычынах. Геракліт лічыў Г. адным з выяўленняў усеагульнага розуму (логасу), Дэмакрыт — штучным прадуктам працяглага натуральна неабходнага развіцця. Сакрат і Платон імкнуліся адшукаць аснову Г. ў думцы пра яго, яго ідэі. Арыстоцель выводзіў паняцце Г. з неабходнасці зносін свабодных і раўнапраўных людзей. Існавалі трактоўкі Г. як злучэння многіх людзей, аб’яднаных агульнасцю патрэб, інтарэсаў, згоднасцю ў пытаннях права (Цыцэрон). Мысліцелі Н.Макіявелі, Т.Гобс бачылі ў Г. сродак сац. кантролю над сутнасцю індывіда і яго ўтаймавання. У перыяд бурж. рэвалюцый y Зах. Еўропе моцныя пазіцыі набылі розньм варыянты дагаворнай тэорыі Г. (Г.Гроцый, Д.Дзідро). У процівагу грамадскаму дагавору Г.Гегель прапанаваў y якасці фактара, што фарміруе Г., шматбаковую ўзаемную залежнасць індывідаў y сумесным, найперш эканамічным, жыцці. У 2-й пал. 19 ст. ўзнікла матэрыяліст. тэорыя Г. (К.Маркс, Ф.Энгельс, У .ІЛенін, Г.В. Пляханаў). Яна аспрэчвае гал. пастулат ранейшых поглядаў на тое, што ключавое значэнне для Г. мае індывід. Паняцце Г. ў матэрыяліст. разуменні ўключае ўсю сукупнасць грамадскіх з’яў і інстытутаў, абумоўленых неабходнасцю ўзаемадзеяння людзей, іх разнастайнымі сувязямі і адносінамі. Г. на пэўнай ступені развіцця — гэта грамадскаэканамічная фармацыя, якая мае ўнутр. структуру і зменьваецца па аб’ектыўных законах. У апошняй трэці 20 ст. агрымалі прызнанне канцэпдыі, y якіх найважнейшым фактарам устанаўлення разнастайных сувязей паміж індывідамі і пераўтварэнняў y Г. лічывда навук.тэхн. прагрэс і выкліканьм ім сац.-эканам. вынікі. Асабліва вылучаюцца тэорыі індустрыяльнага грамадства, дзе асн. крьшідай складанага комплексу грамадскіх узаемасувязей паміж людзьмі вьіступае індустрыялізацьм, прагрэс навукі і тэхналогій, y прыватнасці, стварэнне сусв. сістэмы камунікацыі і ўзнікненне глабальнага Г. Пашыранымі сац.-эканам. версіямі індустр. Г. з ’яўляюцца дабрабьггу тэорьм і канцэпцкя аб «дзяржаве працвітання». Лагічным працягам тэорыі індустр. Г. з’яўляюцца тэорыі постіндустрыяльнага грамадства і інфармацыйнага грамадства. Існуюць таксама канцэпцыі адкрытых і закрытых грамадстваў. Л іт .: В о л к о в А.Й. Человеческое нзмеренне прогресса. М., 1990; Новая технократнческая волна на Западе. М., 1986. В .І.Б о ў ш .
ГРАМАДЧАНКА Таіса Канстанцінаўна (н. 1.12.1951, р. п. Градзянка Асіповіцкага р-на Магілёўскай вобл.), бел. крытык і літ.-знавец. Канд. філал. н. (1980). Скончыла БДУ (1976). У 1979—92 y Інце л-ры АН Беларусі, з 1992 y Бел. дзярж. пед. ун-це імя М.Танка. Друкуецца з 1979. Даследуе творчасць бел.
пісьменнікаў 1920— 30-х г. (Б.Мікуліч, В.Каваль), сучасных бел. празаікаў (манаграфія пра І.Чыгрынава «Жывая памяйь народа», 1984; кн. «Перад праўдай высокай і вечнай: Беларуская проза сёння», 1991, і інш.). Аўтар даследавання «Праблемы сучаснай беларускай крытыкі» (1996, з Л.Гарэлік і А.Гурскай). І .У .С а л а м е в іч . ГРАМАТА (ад грэч. grammata чытанне, пісьмо), 1) уменне чытаць і пісаць. 2) Афіц. пісьмовы акт, які сведчыць пра якое-н. міжнар. пагадненне ці вызначае пэўныя прававьм адносіны (даверчая грамата, адзыўная грамата, ратыфікацыйная і інш.). 3) Афід. заканад. акт Стараж.-рус. дзяржавы, y ВКЛ, Рэчы Паспалітай. Г. замацоўваўся дзярж. лад, правы і прывілеі землеўладальнікаў, афармлялася прававое становішча асобных тэр. адзінак і розных груп насельніцтва, прызначаліся службоўцы на дзярж. і службовыя пасады, афармляліся наданні зямель, маёнткаў і інш. маёмасці, ганаровых званняў і чыноў. У ВКЛ наз. таксама лістамі гаспадарскімі, прывілеямі. Падзяляліся на даравальныя граматы, устаўныя граматы, ільготныя, ахоўныя, купчыя і інш. 4) Ф орма ўзнагароды ў былым СССР, y Рэспубліды Беларусь і некаторых краінах СНД дзярж. органамі, грамадскімі арг-цыямі, адміністрацыяй прадпрыемстваў, устаноў, спарт. т-вамі за поспехі ў якой-н. справе (напр., Граматы Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь, пахвальныя, ганаровыя Г. і інш.) 5) Стараж. назва ўсякага дакумента, пісьма. 6) У пераносным сэнсе: фількава Г. (непісьменны дакумент, які не мае юрыд. сілы), кітайская Г. (незразумелы дакумент, незнаёмая справа). ІРАМАТЫ ВЯРХОЎНАГА CABÉTA РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, узнагароды Вярхоўнага Савета Беларусі. Упершыню ўведзены Указам Прэзідыума Вярх. Савета БССР 20.11.1938. Палажэнне аб Ганаровай грамаце і Грамаце Вярх. Савета БССР зацверджана 30.10.1969. Паводле яго Прэзідыум Вярх. Савета БССР узнагароджваў І'анаровымі граматамі і Граматамі рабочых, калгаснікаў, служачых, інж.-тэхн. работнікаў, дзеячаў навукі, літаратуры і мастацтва, ваеннаслужачых, a гаксама прадпрыемствы, калгасы, установы і арг-цыі, прац. калектывы, вайсковьы часці і злучэнні, раёны, сельсаветы, гарады і інш. за поспехі ў развіцді нар. гаспадаркі, навукі і культуры, y вытв., навук. і грамадскай дзейнасці, высокія паказчыкі ў баявой падрыхтоўцы і інш. заслугі. Прэзідыум Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь прыняў 2.8.1994 Пастанову і Палажэнне пра заснаванне Ганаровай Граматы Прэзідыума Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь і спыненне ў далейшым узнагароджання раней устаноўленымі граматамі Вярх. Савета. У адпаведнасці з Палажэннем Ганаровая грамата Прэзідыума з ’яўлялася заахвочваннем за заслугі ў дзярж., гасп., сац.культ. будаўніцтве і ўмацаванні абара-
наздольнасці Беларусі. Ганаровай граматай узнагароджваліся грамадзяне Рэспублікі Беларусь, a таксама асобы, якія не з ’яўляліся яе грамадзянамі. Узнагароджанне праводзілася Прэзідыумам Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь. Са спыненнем дзейнасці Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь 27.11.1996 як форма ўзнагароды перастала існаваць. М .Р .Б е л а в у с а ў .
I ГРАМАТЫКА (грэч. gram matikë ад gramma літара, напісанне), 1) лад мовы\ сукупнасць, сістэма яе формаўтваральных і формаўжывальных сродкаў. 2) Раздзел мовазнаўства, y якім вывучаюцца сістэма моўных формаў (марфалогія), сродкі і спосабы іх спалучэння ў сказе (сінтаксіс). Па грамат. асаблівасцях вызначаецца т ь т пэўнай мовы. Грамат. семантыка якасна адрозніваецца ад семантыкі лексічнай: y грамат. паняццях адлюстроўваюцца пераважна ўласцівасці саміх моўных адзінак (марфем, слоў, словазлучэнняў, сказаў), a ў значэннях лексічных адзінак звычайна абагульняюцца ўласцівасці рэальных прадметаў, з ’яў, прыкмет. Аднак тое, што ў адной мове выражаецца сродкамі Г., y іншай можа перадавацца лексічна (напр., значэнне сумеснасці дзеяння ў манг. мове перадаецца дзеяслоўным суфіксам, y бел. — словамі «разам з»). Уласцівыя пэўнай мове грамат. паняцці абавязкова маюць y ёй матэрыяльнае выяўленне. Таму ў кожнай грамат. з ’яве адрозніваюць г р а м а т ы ч н а е з н а ч э н н e і грамат. спосаб яго перадачы. Асн. спосабамі перадачы грамат. значэнняў y бел. мове (як y рознай ступені і ў інш. мовах свету) з ’яўляюцца: афіксацыя («дуб — дубы», «кідаць — кінуць»), суплетывізм («браць — узяць», «чалавек — людзі», «я — мяне»), інтанацыя («Дождж ідзе. — Дождж ідзе?»), службовыя словы («чытаў бы», «будзеш ведаць»), асноваскладанне (дыялектнае «хадзідьмеш» з «хадзіць + маеш»), рэдуплікацыя («сівы-сівы»), парадак слоў («яшчэ зялёны лісток — лісток яшчэ зялёны»), a таксама розныя спосабы аналітычнага канструявання з грамат. значымай спалучальнасцю адзінак («іоті / бегчы / ехаць лесам» — акалічнасць; «валодаць / гандляваць /, любавацца лесам» — дапаўненне). Слова разам з паказчыкам яго грамат. значэння ўтварае граматычную форму («братамі» — граматычная форма мн. л. тв. скл. ад назоўніка м.р. «брат»). Грамат. формы, што перадаюць змяненне аднаго слова ў межах пэўных грамат. значэнняў (склону, ліку, часу, асобы і інш.), утвараюць парадыгмы словазмянення (1-е скланенне назоўнікаў, 2-е спражэнне дзеясловаў, ступені параўнання прыметнікаў і да т.п.). Усе адзінкі моўнага ладу размяркоўваюцца па пэўных класах — г р а м а т ы ч н ы х к а т э г о р ы я х . Стрыжань грамат. катэгорыі — катэгарыяльнае значэнне. У бел. мове адрозніваюць грамат. катэгорыі імені і дзеяслова, назоўніка і прыметніка і інш., a ў межах катэгорыі, напр., назоўніка — катэгорыі роду,
ГРДМАТЫКА______________ 401 склону, ліку, a таксама адзінкавасці і зборнасці, абстрактнасці і канкрэтнасці і г.д. Пытанне аб колькасці катэгорый y пэўнай мове вельмі складанае: побач з даўно заўважанымі і навук. зафіксаванымі цэнтр. катэгорыямі існуюць 1 перыферыйныя, часам лінгвістычна не распрацаваньм. Грамат. катэгорыі ўтвараюць складаную іерархічную сістэму з рознаскладанымі функцыян. ўзаемасувязямі. Найб. просты прыклад якіх — проціпастаўленне катэгорыі па наяўнасці — адсугнасці пэўнага грамат. значэння (простая апазідьм: м. род — немужч. род). Спосабы выражэння грамат. значэння падзяляюцца на 2 тыпы ў залежнасці ад таго, дзе (у межах слова ці па-за імі) знаходзіцца грамат. сродак; напр., «прачытае» — сінтэтычны спосаб выражэння грамат. значэння буд. часу, «буду чытаць» — аналітычны. У залежнасці ад таго, які спосаб пераважае ў пэўнай мове, мовы падзяляюцца на сінтэтычныя мовы і аналітычныя мовы. Бел. мова належыць да сштэтычнага тыпу. Вакол аднаго грамат. значэння могуць групавацца розныя сродкі яго выражэння, утвараючы функцыянальна-грамат. палі. Напр., значэнне колькасці ў бел. мове перадаецца з дапамогай канчаткаў («сад — сады», «іду — ідуць»), лічэбнікаў («дзве сястры»), колькаснага займенніка і прыслоўя («некалькі бяроз», «многа клёнаў»), нумаралізаваных назоўнікаў («кошык грыбоў»), спец. сінтакс. канструкцыі («Камарэчы там — плойма!») і інш. Функцыянальна-грамат. поле мае свой цэнтр і перыферыю, будуецца па законах недакладнага мноства. Адно з карэнных пытанняў ірамат. ладу мовы — пытанне аб ч а с ц ін а х м о в ы , г.зн. аб размеркаванні ўсіх слоў лексікону па буйных грамат. разрадах. У залежнасці ад мэт вывучэння і апісання мовы Г. ў мовазнаўстве падзяляецца на тыпы. Напр., н а в у к . - а п і с а л ь н а я Г. адлюстроўвае грамат. лад мовы згодна з існуючай навук. канцэпцыяй. Н а р м а т ы ў н а я Г. вызначае, якія тыпы формаў і канструкцый суіснуюць y мове, і дае іх ацэнку з пазіцый правільнасці (гл. Н о р м а м о ў н а я ) або няправільнасці іх ужывання. Г і с т а р ы ч н а я Г. падае сістэму мовы ў часе, апісваючы прычыны, працэсы і вынікі змянення моўных формаў. П а р а ў н а л ь н a я Г. здзяйсняе сістэмнае супастаўленне і параўнанне фактаў розных моў y сінхронным ці дыяхронным (гіст.) плане. Т ы п а л а г і ч н a я Г. апісвае мову (ці мовы — як роднасныя, так і генетычна далёкія) y адпаведнасці з пэўнымі, тэарэтычна выпрацаванымі мадэлямі пабудовы натуральных моў або інш. знакавых сістэм. С т р у к т у р н а я Г. асн. ўвагу накіроўвае на аналіз функцый розных элементаў і іх сістэмныя сувязі. Т р а н с ф а р мацыйная Г. мадаліруе мову як своеасаблівы механізм утварэння адзінак вышэйшых узроўняў (і тэксту ў цэлым) з пэўных зыходных элементаў па адпаведных правілах. Г. як частка мовазнаўства звязана з інш. яго галінамі — ф а н е т ы к а й і ф а н а л о гія й , л е к с ік а л о г ія й і дэрываталогіяй (навука пра словаўтварэнне), ф р а з е а л о гія й , с т ы л іс т ы к а й , a таксама з інш. філалагічнымі дысцыплінамі і
402___________ ГРАМАТЫЧНАЯ інш. галінамі ведаў: логікай, псіхалогіяй, семіялогіяй і інш. Распрацоўка грамат. тэорыі ў старажытнасці дасягнула высокага ўзроўню ў Індыі. Еўрап. традыцыі ў вывучэнні грамат. ладу моў бяруць пачатак y ант. навуцы, найперш звязанай з вытлумачэннем стараж. тэкстаў (паэм Гамера, біблейскіх паданняў). Асн. тэндэнцыяй y развіцці грамат. думкі ў Еўропе было паступовае вызваленне ад схем і ўяўленняў грэка-лац. навукі, пошук паняццяў і метадаў даследавання, якія б далі магчымасць адэкватна апісваць кожную канкрэтную мову. Значны ўклад y развіццё ірамат. тэорыі зрабілі слав. вучоныя. Пачынальнікамі навук. распрадоўкі Г. бел. мовы былі Л.Зізаній, П.Шпілеўскі, К-Нядзведскі, І.Нядзёшаў, Я.Карскі, К_Каганец, Б.Пачобка, Б.Тарашкевіч, М.Булахаў і інш. Л іт Кузнецов П.С. O прннцшіах нзучення грамматнкл. М., 1961; В н н о г р а д о в В.В. Русскнй язык: (Граммат. ученне о слове). 2 нзд. М., 1972; Ш y б a П.П. Уводзіны ў граматыку беларускай мовы. Мн., 1962; Граматыка беларускай мовы. T. 1—2. Мн., 1962—66; Беларуская граматыка. Ч. 1—2. Мн., 1985—86; Е с п е р с е н О. Фнлософня грамматнкн: Пер. с англ. М., 1958. А .Я .М іх н е в іч .
ГРАМАТЫЧНАЯ ІПКОЛА, 1) y Стараж. Грэцыі пач. школы для хлопчьпсаў 7— 12 гадоў (школы граматыста) з выкладаннем чытання, пісьма і лічэння. 2) У Стараж. Рыме павышаныя (лац. і грэч.) пач. школы для дзяцей патрыцыяў і коннікаў. 3) У Расіі 17 ст. школы пры некат. манастырах для вывучэння грэч. і лац. граматыкі і ант. л-ры. 4) У Вялікабрытаніі і некат. краінах брыт. Садружнасці агульнаадук. сярэднія школы, якія рыхгуюць да паступлення ва ун-т. ГРАМАТЫЧНЫ СЛОЎНІК, 1) аспектны даведнік, асноўнай мэтай якога з ’яўляецца апісанне граматычных (фармальных і зместавых) уласцівасцей рознаўзроўневых моўных адзінак. Падзяляюцца на наступныя тыпы. М a р ф е м н ы я с л о ў н і к і падаюць марфемную будову слоў («Марфемны слоўнік беларускай мовы» А.М.Бардовіча, Л.М.Ш акуна, 2 ввд., М н., 1989); змяшчаюць вычарпальны пералік марфем, уласцівых пэўнай мове («Слоўнік марфем рускай мовы» АЛ.Кузняцовай, Т.Ф.Яфрэмавай, М., 1986); адлюстроўваюць прадукгыўнасць (частотнасць) марфем і іх спалучальнасць («Марфемная дыстрыбуцыя ў беларускай мове: Дзеяслоў» В.У.Мартынава, П.П.Ш убы, М.І.Ярмаш, М н., 1967). Л е к с і ч ныя даведнікі граматычн а г а х а р а к т а р у апісваюць словы пэўных часцін мовы з паказам семантычных і грамат. адносін паміж рознымі формамі аднаго і таго ж рэестравага слова («Рускі дзеяслоў і яго дзеепрыметныя формы: Тлумачальнаграматычны слоўнік» І.К.Сазонавай, М., 1989): тлумачаць словы службовых часцін мовы шляхам падачы да кожнага рэестравага слова пераліку агульных семантыка-сінтаксічных функцый, якія выхонваюцца гэтым словам y сказе
(«Тлумачальны слоўнік беларускіх прыназоўнікаў» П.П.Ш убы, М н., 1993). С і н т а к с і ч н ы я с л о ў н і к і змяшчаюць пералік сінтаксем пэўнай мовы з тэкставымі ілюстрацьммі да іх («Сінтаксічны слоўнік: Рэпертуар элементарных адзінак рускага сінтаксісу» Г.А-Золатавай, М., 1988). С т ы л і с тычныя даведнікі граматычнага х а р а к т а р у падаюць пералік і частотнасць грамат. варыянтаў слоў і словазлучэнняў («Граматычная правільнасць рускага маўлення. Спроба частотна-стылістычнага слоўніка варыянтаў» Л.К.Граўдзінай, В.А.Іцковіча, Л.П.Катлінскай, М., 1976); тлумачаць і ілюструюць прыкладамі з тэкстаў адрозненні паміж варыянтнымі сінтаксічнымі канструкцыямі з аднолькавым апорным словам («Кіраванне ў беларускай і рускай мовах: Слоўнік-даведнік» Г.У. Арашонкавай, В.ПЛемдюговай, Мн., 1991). Г.с. ўсіх тыпаў падаюць рэестравыя адзінкі ў прамым алфавітным парадку. 2) Аспектны даведнік па словазмяненні пэўнай мовы, y якім рэестравыя словы падаюцца ў адваротным алфавітным парадку (гл. Адваротны слоўнік), што дазваляе змяшчаць побач вял. масівы слоў з аднолькавым ці падобным тыпам словазмянення; да кожнага рэестравага слова змяшчаецца поўны набор звестак аб словазмяняльных формах («Граматычны слоўніх рускай мовы. Словазмяненне» А.А.Залізняка, 3 выд., М., 1987). В .К .Ш ч эр б ін . ГРАМАТЫЧНЫЯ КАТЭГОРЫІ, гл. ў арт. Граматыка. ГРАМАФОН (ад ірэч. gramma запіс + ...фон), механічны апарат для ўзнаўленн я гуку з грамафоннай пласцінкі. Вынайдзены ў 1888 ням. інж. Э.Берлінерам (працаваў y ЗІПА). Партатыўны варыянт Г. — патэфон. Папярэднік Г. — фанограф. У 1940— 50-я г. выцеснены электрафонамі. ГРАМ НІЦЫ , с т р э ч а н н е , y беларускім нар. календары свята ачышчэння з дапамогай агню. Яго адметнасць — асаблівы чын асвячэння стрэчанскіх свечак, якія ў народзе называюць грамнічнымі. У хрысціянстве з ’явіліся ў 6 ст. на тэр. Рымскай імперыі і трактуюцца як своеасаблівая повязь Старога запавету з Новым. Усталявана ў памяць аб сустрэчы (царкоўнаслав. — «стрэчанне») немаўляці Ісуса Хрыста (носьбіта Новага запавету) з прадстаўнікамі Старога запавету старцам Сімяонам і Ганнай-прарочыцай y Іерусалімскім храме. Паводле старазапаветнага закону на саракавы дзень пасля нараджэння першынца-хлопчыка бацькі павінны былі прынесці дзіця ў храм, што і зрабілі Божая маці і Іосіф. У праваслаўі святкуецца 15 лютага, y каталіцызме — 2 лютага (мае назву Дзень Грамнічнай Божай Маці або Ахвяраванне Гасподняе). У дзень Г. асвячаюць васковьм свечкі, якімі карыстаюцца як засцярогай пры прыняцці нованароджанага, y вясельных і пахаваль-
ных абрадах, для варажбы. Лічыцца, што спальванне свечак адпужвае ад чалавека нечысць, ахоўвае ад ведзьмаў і чарадзеяў, ад навальніцы і маланак, дапамагае пры хваробе, абараняе жывёлу. Беларусы запальваюць свечкі на Дзяды, Каляды, Вадохрышча, Купалле, Вялікдзень. Грамнічныя свечкі шануюць, іх нельга перадаваць y інш. сям’ю, нават родным і сваякам. 3 Г. звязаны шэраг метэаралагічных прыкмет. А . У .В е р а ш ч а гін а .
ГРАМОВІЧ Гарольд Іванавіч (н. 4.9.1938, Мінск), бел. вучоны-юрыст. Д-р юрыд. н. (1989), праф. (1990). Скончыў БДУ (1961). У 1961— 71 працаваў y органах унутр. спраў. 3 1971 на выкладчыкай рабоце ў ВНУ сістэмы МУС. 3 1990 нач. кафедры крыміналістыкі Акадэміі МУС Рэспублікі Беларусь. Даследуе праблемы крыміналістыкі. Аўтар прац «Асновы крыміналістычнай тэхнікі» (1981), па тактыцы выкарыстання спец. ведаў y раскрыцці і расследаванні злачынстваў, адзін з аўгараў дапаможніка «Крыміналістыка» (1996). ГРАМОВІЧ Іван Іванавіч (26.7.1918, в. Закружка Мінскага р-на — 2.7.1986), бел. пісьменнік. Засл. работнік культуры Беларусі (1978). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1939). Працаваў y прэсе. Друкаваўся з 1935. У першай аповесці «Чужы грунт» (1939) выкрываў прыстасавальпіцтва і падхалімства. У зб-ках апавяданняў «Шырокія азёры» (1951), «Рына-Марына» (1958), «Як вясну рабілі» (1985), аповесцях «На кругой гары» (пач. назва «Да ясных вышыняў», 1950— 51) і «Сям’я Вішнёвых» (пач. назва «Далі сабе слова», 1968—70) і інш. асн. тэмы — вайна, пасляваен. аднаўленне, сяброўства, каханне, праблемы горада і вёскі. Апавяданні Г. для дзяцей сваёй рамантычнай прыўзнятасцю, арнаментальным стылем нагадваюць вершы ў прозе (кн. «Першага верасня», 1949; «Сонца скрозь воблакі», 1964). У сатыр. і гумарыстычных творах (зб-кі «Нарасць», 1961; «Вадалей—гэтакдалей», 1975; «Залатая бранзалетка», 1977) асуджаў мяшчанства і бескультур’е. Аўтар успамінаў пра дзеячаў культуры і л-ры «У сховах памяці і сэрца» (1983), нарысаў, публіцыст. артыкулаў, сцэнарыяў фільмаў. Пераклаў на бел. мову асобныя творы У.Кочатава, М.Носава. Т е .: Выбр. творы. T. 1—2. Мн., 1978; Чатыры сантыметры надзеі. Мн., 1987; Выбранае. Мн., 1988. І.У .С а л а м е в іч .
ГРАМОВІЧ Уладзімір Пятровіч (н. 30.9.1948, Мінск), бел. акцёр т-ра лялек. Засл. арт. Беларусі (1979). 3 1967 працуе ў Дзярж. т-ры лялек Беларусі. Яго персанажы-лялькі арганічныя, выразныя, каларытныя. У спектаклях для дзяцей сыграў ролі: Дзед («Дзед і Жораў» В.Вольскага), кот Максім («Граф Глінскі-Папялінскі» А.Вольскага), Періш прыдворны («Салавей» паводле Х.К.Андэрсена), Іван («Канёк-Гарбунок» паводле П.Яршова). Жак («Кот y
ботах» Г.Уладычынай). Найб. поўна раскрылася індывідуальнасць акцёра ў рэпертуары для дарослых: Адам («Боская камедыя» І.Ш тока), Іван («Да трэціх пеўняў» В.Шукшына), Іван Бяздомны («Майстар і Маргарыта» паводле М.Булгакава), Апалон («Цудоўная Галатэя» СДарваш а і Б.Гадар), Гаспадар таверны («Зорка і смерць Хаакіна Мур’еты» паводле П.Нэруды) і інш.
(1969, 1979). Д -р эканам. н. (1956). Скончыў эканам. ін-т (1932). 3 1939 на дыпламат. службе. Надзвычайны і паўнамоцны пасол С СС Р y ЗШ А (1943— 46 і па сумяшчальніцтве пасланнік на Кубе) і Вялікабрытаніі (1952— 53). Узначальваў сав. далегацыю на ДумбартанОкс канферэнцыі 1944 і Устаноўчай канферэнцыі ААН (1945), удзельнічаў y працы Крымскай і Патсдамскай канфе-
І.І.Грамовіч А.Л.Грамыка М Грамыка
ГРАМ ПІЯНСКІЯ ГОРЫ (Grampians), самыя высокія горы в-ва Вядікабрытанія. Размешчаны на Пн, y Шатландыі: частка Паўночна-Шатландскага нагор’я. Працягнуліся з 3 на У амаль на 250 км. Выш. да 1343 м (г. Бен-Невіс). Складзены з гнейсаў, сланцаў, гранітаў. Характэрны згладжаныя вяршыні, старажытналедавіковыя формы рэльефу. Клімат умераны марскі. Ападкаў да 1000 мм за год. Тарфянікі, зараснікі верасу, лугі. Рэзерваты: Глен-Рой, Карнгарм, М ’юір-оф-Дынет. ГРАМ Ш Ы (Gramsci) Антоніо (23.1.1891, г. Алес, вобл. Сардзінія, Італія — 27.4.1937), італьянскі паліт. дзеяч, філосаф, гісторык. Вучыўся ў Турынскім ун-це (1911— 14). У 1913—21 чл. Італьянскай сацыяліетычнай партьіі, адзін з кіраўнікоў яе левага крыла. 3 1919 выдаваў час. «L’Ordine Nuovo» («Новы лад»), які заснаваў разам з У.Тэрачыні і П. Тальяці. Адзін з заснавальнікаў (1921) і ген. сакратар (з 1924) Італьян. камуніст. партыі. У 1922— 23 удзельнічаў y прады Камуністычнага інтэрнацыянала. Дэп. парламента (1924— 26). Выступаў за паліт. саюз з інш. партыямі — праціўнікамі фашызму. У 1926 арыпггаваны, y чэрв. 1928 асуджаньі на 20 гадоў зняволення (пазней тэрмін скарочаны). У зняволенні напісаў «Турэмныя сшыткі», y якіх даследаваў сац.паліт. гісторыю Рысарджымента, марксізм як светапогляд і вучэнне, тэорыю прыродазнаўства, крытыкаваў погляды на культуру Б .Крочэ і інш. Фашызм вызначаў як «несанкцыянаванае законам насілле з боку капіталіст. класа». Т в
403
«Жанчынам Вялікай Айчыннай прысвячаецца» (1972), «Песня аб маім атрадзе» (1978), «Ябльпсі ўраджаю 1941 года» (1987) і інш. вылучаюцца рамантызмам, сімвалічнасцю вобразаў, метафарычнасцю, гармоніяй кампазіцыі і колеру. У яго творах сінтэз тонкага лірычнага пачуцця з эпічнай шырынёй абагульненняў, жаданнем звязаць сучаснасць з бел. мінуўшчынай: «Халодны дзень. Браслаўшчына» (1963), «Ільны беларускія», «Чырвоныя землі Полаччыны» (абодва 1970), «На радзіме Янкі Купалы», «Глубелька — сэрца блакітных азёраў Беларусі» (абодва 1975), «Якое надвор’е будзе заўтра» (1988), «Над старымі акопамі цішыня» (1995). Аўтар серыі партрэтаў «Людзі цаліннага краю» (1963), партрэтаў Я.Брыля (1968), бацькі (1977), камісара А.Ф.Ю р’ева (1982), В.Быкава (1984), аўтапартрэт (1988).
рэнцый кіраўнікоў урадаў СССР, ЗІПА і Вялікабрытаніі (1945). Пастаянны прадстаўнік СССР y Савеце Бяспекі ААН (1946— 48). Міністр замежных спраў СССР y 1957— 85. Чл. Ц К КПСС (з 1956) і Палітбюро Ц К К П СС (1973— 88). 1-ы нам. старшыні CM СССР (1983— 85). Старшыня Прэзідыума Вярх. Савета С СС Р (1985—87). Дэп. Вярх. Савета СССР (1946— 50, 1958— 88). Аўтар працы «Знешняя экспансія капіталу: гісторыя і сучаснасць» (1982), успамінаў «Памятнае» (кн. 1— 2, 2-е выд., 1990) і інш. Ленінская прэмія і Дзярж. прэмія С СС Р 1984. У Гомелі яму ўстаноўлены бюст. ГРАМЫКА Віктар Аляксандравіч (н. 1.1.1923, в. Сенькава Магілёўскага р-на), бел. жывапісец, педагог. Засл. дз. маст. Беларусі (1970). Нар. мастак Беларусі (1992). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1958), з 1959 выкладае ў ім жа (праф. з 1982; з 1991 Бел. AM). Тэматычныя карціны «Салдаты» (1967), «1941 год. Над Прыпяццю» (1970),
В.АГрамыка. Аўтапартрэт. 1988. Сярод пейзажаў: «Ружовы сакавік» (1974), «Над ракой Бобр крычаць жураўлі», «Месячная ноч бухты Чэхава» (абодва 1985), «Ліпень пахне травамі» (1990), «На схіле дня» (1996) і інш. Л іт :. Б о й к a У.А. В.А.Грамыка. Мн., 1979; В.А.Громыко: Красные землм Полотчнны: [Альбом]. М., 1978. В .Я .Б у й в а л .
Рус. пер. — Нзбр. пронзведеняя. М.,
1980. Л іт .: Г р я г о р ь е в а Н.В. Мсторяческяе взгляды Антонно Грамшя. М., 1978.
ГРАМЬІКА Андрэй Ацдрэевіч (18.7.1909, в. Старыя Грамыкі Веткаўскага р-на Гомельскай вобл. — 2.7.1989), савецкі парт. і дзярж. дзеяч, дыпламат. Двойчы Герой Сац. Працы
ГРАМЫКА________________
В.Грамыка. Салдаты. 1967.
ГРАМЫКА Міхайла (Міхаіл Аляксандравіч; 12.11.1885, в. Чорнае Рэчыцкага р-на Гомельскай вобл. — 30.6.1969), бел. пісьменнік і вучоны. Скончыў Маскоўскі ун-т (1911). Удзельнік рэв. падзей 1905— 07. Настаўнічаў y Адэсе, з 1917 удзельнічаў y рабоце культ.-асв. apr-цыі бел. бежанцаў *Беларускі гай*, з 1920 загадваў бел. школай-інтэрнатам. 3 1921 y Мінску. Выкладаў геалогію і мінералогію ў Бел. педтэхнікуме і БДУ, працаваў y Інбелкульце і Акадэміі навук. Апрацаваў бел. навук. тэрміналогію ў галіне геаграфіі, геалогіі, ірунтоў і хі-
404
ГРАН
міі (з М.Азбукіным). Удзельнічаў y пошуках нафты на Палессі. 13.7.1930 беспадстаўна арыштаваны і сасланы. Рэабілітаваны ў 1957. Апошнія гады жыў y г. Хімкі. Спачатку пісаў на рус., з 1914 — на бел. мове. Аўтар драмы «Змітрок з Высокай Буды» (1918) пра рэв. падзеі на Беларусі, п’ес «Скарынін сын з Полацка» (паст. 1926, рукапіс не знойдзены), гіст.-рэв. драмы «Каля тэрасы» (паст. 1927, выд. 1929), камедыі «Віно бушуе» (1929). У героіка-рамант. драме «Над Нёманам» (паст. 1927) адлюстраваў рэв. выступленні працоўных Зах. Беларусі. Аўтар эксперым. паэмы «Гвалт над формай» (1922), зб. вершаў «Плынь» і «Дзве паэмы» (абодва 1927). Аўтар успамінаў пра Я.Купалу, Я.Коласа, АГрыневіча, пра свой удзел y рэв. падзеях («Нас натхняў подых рэвалюцыі», 1965, апубл. 1987), «Старонак сямейнай хронікі» (1962—69, не законч., апубл. 1987).
кардэбалетам. Некат. Г.п. носяць дзейсны характар. У Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі пастаўлены аднаактовы спектакль «Вялікае класічнае па» на музыку Мінкуса з балета «Пахіта» Э.Дэльдэвеза («У гонар Марыуса Петыпа», 1981). ГРАН П Р Ы (франц. Grand Prix літар. вял. прэмія, гал. прыз), вышэйшая ўзнагарода на фестывалі, конкурсе і інш. ГРАНАВГГАЯ ПАЛАТА, помнік архітэктуры Расіі канца 15 ст.; адзін з стараж. будынкаў Масквы. Уваходзіць y комплекс Крамля Маскоўскага. Пабудавана ў 1487—91 італьян. арх. М.Фразінам і П.А.Салары. Назва з-за аздаблення гранёным рустам усх. фасада палаты. Выкарыстоўваецца як парадная зала ддя ўрачыстых прыёмаў. Пл. каля 500 м .
Тв:. Выбранае. Мн., 1967; Родная пушча: П’есы, вершы, паэмы, успаміны, лісты. Мн., 1987. Л іт .: Б я р о з к і н Р. Лірыка Міхайлы Грамыкі / / Бярозкін Р. Постаці. Мн., 1971; К а з е к а Я. Міхайла Грамыка / / Казека Я. Голас часу. Мн., 1975. І .У .С а л а м е в іч .
ГРАН, 1) адзінка масы, што выкарыстоўвалася ў аптэкарскай практыцы (гл. Аптэкарская вага). 1 Г. = 62,2 мг. У сістэме англ. мер Г. гандлёвы, аптэкарскі і тройскі (для ўзважвання каштоўных камянёў і металаў) роўны 64,8 мг. 2) (Перан.) мізэрна малая велічыня. ГРАН (Grahn) Люсіль (30.6.1819, Капенгаген — 4.4.1907), дацкая артыстка балета, балетмайстар; адна з найб. вядомых рамант. танцоўшчыц. Скончыла школу Каралеўскага дацкага балета (педагог A.Бурнанвіль), з 1826 y яго трупе, афіцыйна дэбютавала ў 1834 (па-дэ-дэ ў оперы «Нямая з Портычы» Ф.Абера). 3 1839 y Парыжскай оперы. У 1843—4 6 гастраліравала ў Еўропе, з 1848 пераважна ў Германіі. Яе танец адметны лёгкасцю, грацыяй, выключнай тэхнікай. Выконвала гал. партыі ў балетах, паст. Бурнанвілем, Ф.Тальёні, Ж .Ж.Перо і інш. У 1856 пакінула сцэну, працавала балетмайстрам y Лейпцыгу (1858— 61), Мюнхенскай прыдворнай оперы (1869— 75). Сярод пастановак сцэна вакханаліі ў оперы «Тангейзер» Р.Вагнера. ГРАН ПА (франц. grand pas літар. вял. шаг, вял. танец), складаная шматчасткавая танц.-муз. форма. Узнікла ў эпоху рамантызму і атрымала завяршэнне ў творчасці М.Петыпа. Будуецца падобна санатнай форме ў музыцы: экспазіцыя, адажыо і варыяцыі (распрацоўка), потым кода. У Г.п. харэаграфія абагульнена-паэтычна выяўляе ўнутр. змест балета. Танц. тэмы сімфанічна развіваюцца, пераплятаюцца, проціборствуюць. Такія Г.п. ёсць y «Баядэрцы» Л.Мінкуса, «Раймондзе» А.Глазунова і інш. Выконваецца сумесна салістамі, карыфеямі,
Гранавітая палата. Фрагмент фасада.
Перакрыта крыжовымі скляпеннямі, што апіраюцца на цэнтр. слуп. У 1882 сцены палаты размалявалі палехскія іканапісцы, якія паўтарылі своеасаблівую кампазіцьпо стараж. размалёўкі. Разны залочаны партал 15 ст. выкананы ў формах рэнесансавай архітэктуры. Л іт :. Н а с н б о в а А. Грановнтая палата Московского Кремля: [Альбом]. Л., 1978.
ГРАНАДА (Granada), горад на Пд Іспаніі, y аўт. вобласці Андалусія, каля пад-
ножжа гор Сьера-Невада, y сутоках рэк Дара і Хекіль. Адм. ц. правінцыі Гранада. 255,2 тыс. ж. (1991). Трансп. вузел. Цэнтр раёна арашальнага земляробства. Вытв-сць ільняных і шарсцяных тканін, дываноў, лікёраў; цэм., хім. прам-сць. Цэнтр турызму. Шматлікія атэлі. Ун-т. У гіст. крыніцах упамінаецца з 750. Цэнтр араб. княства, належала дынастыям Зірыдаў (1012—90). А л ы ч а р а в ід а ў (1090— 1156), А л ь м а х а д а ў ; з 1238 сталіца Гранадскага эмірата (дынастыя Насрьшаў). У 13 ст. Г. — буйны цэнтр вытв-сці шаўковых тканін, зброі, гандлю з араб. дзяржавамі. У 1492 адваявана іспанцамі. Пасля масавага выгнання м а р ы с к а ў (1568—70, 1609— 10) і спынення гандл. сувязей з Усходам горад паступова заняпаў. У 18— 19 ст. буйны прамысл. цэнтр. У грамадз. вайну 1936—39 Г. — апорны пункт фаш. мяцежнікаў. Сярэдневяковы цэнтр горада часткова рэканструяваны ў пач. 20 ст., новае буд-ва вядзецца ў паўн.-зах. напрамку ад яго. Сярод помнікаў архітэктуры: сабор (1523— 1703; y інтэр’еры — познагатычныя капэлы, надмагіллі, вітражы 16 ст., шматлікія творы жывапісу і скульптуры), цэрквы — Сан-Хуан дэ лос Рэес (каля 1518, арх. Р.Фернандэс) са званіцай 13 ст., Санта-Ана (1537—63, арх. Д. дэ Сілаэ), манастыр Ла Картуха (16— 18 ст.), біржа («лонха»; 1518—22), шпіталі Рэаль (1504— 22), Сан-Хуан дэ Дыяс (1552— 1609), шматлікія сады. У палацы Каса дэ Кастрыль (1539) Музей выяўл. мастацтва і археалогіі. На ўсх. ускраіне Г. — палац-замак А л ьга м б р а .
ГРАНАДАС, Г р а н а д а с - і - К а м п і н ь я (Granados y Campina) Энрыке (27.7.1867, г. Лерыда, Іспанія — 24.3.1916), іспанскі кампазітар, піяніст, педагог. Вучыўся ў Ш.Берыо, Ф.Педрэля і Ж.Маснэ. Ш мат канцэртаваў, вядомы як выканаўца твораў Ф .Ш апэна і Э.Грыга. Выступаў з I Альбенісам, Э.Ізаі, К.Сен-Сансам, Ж.Цібо і інш. У 1900 заснаваў y Барселоне Т -ва класічных канцэртаў (выступаў як дырыжор), y 1901 — Акадэмію музыкі (кіраўнік да 1916; пазней яго імя). Кампазітарская творчасць Г. звязана з адраджэннем ісп. нар. музыкі, т.зв. Рэнасім’ента; асн. рыса яго твораў — спалучэнне нац. элемента з сучаснай тэхнікай пісьма. Сярод твораў: 7 опер, y т.л. «Марыя дэль Кармэн» (1898), «Гаескі» (1916); сімф. паэма «Боская камедыя» паводле Дантэ (1908) і інш. арк. творы; камерна-інстр.
Да арт. Гранада Замак-палац Альгамбра.
ансамблі; для фп. — 10 ісп. танцаў, «Арагонская рапсодыя», «Іспанскае капрычыо»; для голасу з фп. — танадыллі, песні, і інш. Л іт :.
Р о з е н ш н л ь д К. Э.Гранадос. М.,
1971.
ГРАНАДЫЯРЫТ, магматычная інтрузіўная поўнакрышт. горная парода, прамежкавая паводле саставу паміж гранітамі і кварцавым дыярытам. Складаецца з плагіяклазу (65— 90%), каліева-натрыевага палявога шпату, кварцу, рагавой падманкі, біятыту, радзей піраксену і акдэсорных мінералаў (апатыт, магнетыт, сфен і інш.). Колер зеленавата-шэры. У залежнасці ад структуры і тэкстуры адрозніваюць Г.: парфірападобньм, раўнамерна-, буйна-, сярэдне-, дробна-, тонказярністыя, аплітавыя, пегматоідныя, масіўныя, y палоску, плямістыя і інш. Глыбінны аналаг дацыту. Шчыльн. 2700— 2900 кг/м 3. Трываласць на сцісканне 100— 300 МПа. Г. развіты ва ўсіх раёнах, дзе пашыраны кіслыя глыбінныя пароды. На Беларусі вядомы ў саставе крышт. фундамента. Выкарыстоўваецца як абліцовачны камень і друз. У.Я.Бардон.
ГРАНАТ (Punica), род кветкавых раслін сям. гранатавых. 2 віды. Пашыраны ў Пярэдняй, Сярэдняй і Малой Азіі. Растуць y rapax на сухіх скалістых, друзаватых і гліністых схілах, y далінах рэк. Найб. вядомы Г. звычайны (Р. granatum). На Беларусі яго вырошчваюць y аранжарэях. Лістападныя галінастыя кусты або невял. дрэвы выш. да 5— 10 м з шарападобнай кронай і калючымі парасткамі. Лісце скурыстае, вясной афарбавана ў чырв. колер. Кветкі адзіночныя або сабраныя ў пучкі па 3—3 на канцах галінак, ярка-пурпуровыя, аранжавачырвоныя (зрэдку белыя ці жаўтаватыя, ёсць дэкар. формы з махрыстымі кветкамі). Плод несапраўдны ягадападобны (гранаціна), са скурыстым покрывам (каляплоднікам) і 6— 12 гнёздамі, якія напоўнены насеннем з сакавітым вонкавым слоем насеннай лупіны; маса да 800 г (у культ. сартоў) і болей. Размнажа-
ецца вегетатыўна, рэдка насеннем. 3 даўніх часоў Г. культывуюць y субграпічных краінах як пладовыя і дэкар. расліны. Вядома болып за 100 сартоў. Плады спажываюць, перапрацоўваюць. Сакаўная абалонка насення мае да 75% соку, багатага вітамінам С. У кары ёсць дубільныя рэчывы (да 32%), алкалоіды і інш., y скурцы пладоў — дубільнікі і фарбавальнікі, выкарыстоўваецца ў медыцыне як процігліставы і проціцынготны сродак. Г .У .В ы н а е ў .
ГРАНАТ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЧНЫ СЛОЎНІК, руская універсальная энцыклапедыя. Выдаваўся з 1891 y M ac rae братамі A. і І.Гранат. Да 1917 (т. 1— 33; падрыхтаваны т. 37— 39, 42) выдаваўся т-вам «Бр. A. і І.Гранат і К°», потым (з т. 34) — Рус. бібліягр. ін-там Гранат, 54-ы і 58-ы тамы — Дзярж. навук. ін-там «Савецкая энцыклапедыя». У 1891— 1903 выйшлі першыя 6 выданняў y 8— 9 тамах, y 1910— 48 — 7-е перапрацаванае выданне ў 58 т., (за выключэннем 56-га т.); y 1910— 17 выйшлі 1— 33 т„ y 1917—48 — т. 34— 58. Пазней былі выдадзены стэрэатыпныя выданні (з 8 па 13 т.). Слоўнік насычаны даведачным і факгычным матэрыялам, мае вял. навукова-пазнавальнае значэнне. Асобныя артыкулы з-за цэнзурных меркаванняў не былі надрукаваны. Адмегная асаблівасць Г.э.с. — шматлікія дадатковыя тэксты да агульных артыкулаў: манаграфіі (т. 13), бібліягр. слоўнікі (т. 40), бібліягр. паказальнікі найноўшай рус. белетрыстыкі (т. 11) і інш. В .К .Ш ч эр б ін .
ГРАНАТА (італьян. granata ад лац. granatus зярністы), 1) боепрыпас для паражэння жывой сілы і тэхнікі праціўніка ў блізкім баі. Адрознівакшь Г.: ручныя і для стральбы з гранатамётаў (гранатамётныя стрэлы і вінтовачныя Г.); процітанкавыя, проціпяхотныя, запальныя і спецыяльныя (дымавыя, асвятляльныя, сігнальныя і інш.). Г р а н а т а м ё т н ы я с т р э л ы маюць калібры 30— 112 мм, масу 0,2—5 кг, бронепрабівальнасць да 400 мм і болей. Бываюць з парахавым стартавым зарадам, рэактыўным
ГРАНАТЫ
405
рухавіком і стабілізатарам. П р о ц і п я х о т н ы я Г . падзяляюцца на асколачныя ручныя Г„ асколачныя, асколачна-фугасныя і асколачна-кумулятыўныя гранатамётныя стрэлы. Маса сучасных Г. 0,3— 1,2 кг, радыус паражэння фугасных да 20 м, асколачных да 200 м. Г. з’явіліся ў 16 ст., з 17 ст. імі ўзбройвалі спец. падраздзяленні пяхоты — г р э н а д з ё р а ў . П р о ц і т а н к а в ы я Г. — кумулятыўныя ручныя Г. і гранатамётныя сгрэлы. Прабіваюць браніраваныя цалі накіраваным струменем разрыўнога зарада. Маса 1,1— 1,2 кг.
2) Устарэлая назва аргыл. снарадаў асколачна-фугаснага дзеяння масай не менш за 16 кг. Ужываліся з 17 ст. ГРАНАТАМЁТ, пераважна пераносная агнястрэльная зброя, прызначаная для паражэння браніраваных цэляў, жывой сілы і тэхнікі праціўніка гранатай.
Ручны процітанкавы гранатамёт: 1 — ударнаспускавы механізм; 2 ,3 — механічны і аптычны прыцэлы; 4 — раструб. Г. бываюць: дынамарэактыўныя (пач. скорасць гранаце надае энергія газаў, якія ўтвараюцца пры згаранні сгартавага зарада ў ствале), рэактыўныя (скорасць гранаты забяспечваецца сваім рэактыўным рухавіком), актыўныя і актыўна-рэактыўныя (скорасць забяспечваецца зарадам, які згарае ў ствале, закрытым з казённай часткі); ручныя, вінтовачныя (ружэйныя), станковыя і інш.; процітанкавыя і проціпяхотныя; гладкаствольныя і наразныя, з раздымнымі і складанымі стваламі. Ручныя прыстасаваны для стральбы з рук або сошак; вінтовачныя — для стральбы з вінтоўкі або аўтамата пераважна проціпяхотнымі вінтовачнымі іранагамі за кошт энергіі халастога або баявога патрона. Эфектыўная і прыцэльная далёкасць стральбы вінтовачных Г. адпаведна да 100 і 400 м, ручных да 500 і 1000 м, станковых да 1 і 2 км; калібр ручных Г. 30— 112 мм, маса звычайна 8 кг; баявая скарастрэльнасць станковых да 100 стрэлаў за мінуту (такія Г. могуць устанаўлівацца на танках, бронетранспарцёрах, баявых машынах пяхоты, верталётах, катэрах і інш.). Ручныя Г. з’явіліся ў гады 2-й сусв. вайны: «Б а з у к а » (ЗІПА), ф а у с т п а т р о н (аднаразавага дзеяння, Германія).
ГРАНАТЫ (ад лац. granatus зярністы), група мінералаў падкласа астраўных d лікатаў з агудьнай формулай R2+R3+ [Si04]3, дзе R2+ — Са, Fe, Mg, Mn, a
Гранаты: а , б — ручныя проціпяхотныя (1 — асноўны зарад, 2 — дэтанатар, 3 — запал, 4 — капсуль, 5 — кальцо, 6 — баёк, 7 — спускавы рычаг); e — ручная процітанкавая (1 — засцерагальная спружына, 2 — ударнік, 3 — стабілізатар, 4 — запал, 5 — зарад); г — процітанкавая для гранатамёта (1 — кумулятыўная выемка, 2, 5 — парахавЫя зарады, 3 — донны ўзрывальнік, 4 — стабілізатар).
R — Al, Fe, Cr. Утвараюць ізаморфныя рады, канцавыя члены якіх — піроп (цёмна-ружавата-чырвоны, чорны), альмандзін (чырвоны, бура-шэры, чорньі), спесарцін (аранжава-жоўты, буры, цёмна-чырвоны), грасуляр (мядова-жоўты, бледна-зялёны, буры), андрадыт (жоўты, зеленаваты, буравата-чырвоны), шарламіт (чорны), уваравіт (ізумрудна-зялёны). Крышталізуецца ў кубічнай сінганіі. Утварае асобньм крышталі, трапляецца і ў выглядзе зярністай масы. Бляск шкляны. Цв. 6— 7,5.
406
ГРАНВІЛЬ
Шчыльн. 3,2— 4,3 г/см 3. Метамарфічнага, кантактава-метасаматычнага і магматычнага паходжання. Выкарыстоўваюцца як каштоўныя камяні (празрыстыя і прыгожа афарбаваныя), абразіўныя матэрыялы, y пошукавай геалогіі.
У .Я .Б а р д о н .
Грават.
ГРАНВШ Ь (Granville), прыморскі кліматычны курорт y Францыі, на Пд ад г. Шэрбур, на беразе праліва Ла-М анш. Мяккі марскі клімат, пясчаны пляж, цёплая марская вада эфектыўныя ў клімата- і таласатэрапіі хвароб органаў дыхання, функцыян. расстройстваў нерв. сістэмы, парушэнняў абмену рэчываў. Ш мат атэляў, пансіянатаў, водалячэбніц. Буйны цэнтр турызму і паруснага спорту. ГРАНВІЛЬ [Grandville; сапр. Ж э р a р (Gérard) Ж ан Іньяс Ізідор, 15.9.1803, г. Нансі, Францыя — 17.3.1847], французскі графік. Вядомы як аўтар актуальных і вострых паліт. карыкатур на бюракратыю, парыжскіх буржуа, шюстрацый да твораў англ. пісьменнікаў Дж.Свіфга («Падарожжы Гулівера»), Д.Дэфо («Рабінзон Круза» і інш.). Для
Гранвіль Бальзак, Фрэдэрык-Леметр, Тэафіль Гацье.
маст. манеры Г. характэрны метафарычнае выкарыстанне вобразаў жывёл, асобных прадметаў, дакладная дэталізацыя малюнка. «ГРАНД-АПЕРА» (Grand Opéra), гл. Парыжская опера. ГРАНДЗІЧЫ , вёска ў Путрышкаўскім с/с Гродзенскага р-на. Прымыкае да
паўн. ўскраіны г. Гродна. 1283 ж., 498 двароў (1996). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аодз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. У 1561 сяло ў Г р о д з е н с к а й э к а н о м іі Гродзенскага пав. Трокскага ваяв. ВКЛ. 3 1674 маёнтак Г. належаў Гродзенскаму кляпггару кармелітаў. У 1705 y час Паўн. вайны 1700—21 y Г. размяшчалася шведскае войска Карла XII, якое мела намер адрэзадь рус. войска ад Вільні. 3 1795 y Рас. імперыі. У 1889 маёнткам валодала П.Сулеўская. У 1904 вёска, 350 ж., і маёнтак, 33 ж. 3 1921 y Польшчы, y Гродзенскім пав. Беластоцкага ваяв. 3 1939 y БССР, з 1940 цэнтр сельсавета Гродзенскага р-на. У 1970 — 1611 ж., 418 двароў. 3 1987 y Пугрышкаўскім сельсавеце. В .М .К н я зе в а .
ГРАНД-КАНЬЁН (Grand Canyon), нацыянальны парк y ЗШ А, штат Арызона. Засн. ў 1908, да 1919 — нац. помнік. Пл. 493 тыс. га. Створаны з мэтай аховы і рэкрэацыйнага выкарыстання унікальнага прыроднага ўтварэння — цясніны р. Каларада працягласцю да 320 км, глыб. да 1800 м, выпрацаванай y тоўшчы вапнякоў, пясчанікаў і сланцаў. На дне цясніны — тыповы пустынны мексіканскі ландшафт: разнастайныя кактусы, агавы, юкі; на плато Кайбаб — хвойныя лясы. У фауне 60 відаў млекакормячых (у т л . занесеныя ў Міжнар. Чырв. Кнігу кайбабская белахвостая вавёрка), 100 відаў птушак, 25 відаў паўзуноў і земнаводных. Турызм. ГРАНД-КЎЛІ (Grand Coulee), каньён на П н Калумбійскага плато на П нЗ ЗША. Даўж. каля 70 км, шыр. 2,5—7 км, глыб. да 270 м. Адкрываецда ў даліну р. Калумбія каля г. Гранд-Кулі. Утвораны патокамі вады ледавікоў, y тоўшчы базальтаў. Рэчышча ў асноўным сухое, месцамі знаходзяцца прэсныя ці саленаватыя азёры. Каля Г.-К. на р. Калумбія — аднайм. ГЭС з вадасховішчам. ГРАІІД-РАПІДС (G rand Rapids), горад y ЗША, на р. Гранд-Рывер, шггат Мічыган. Каля 200 тыс. ж., з прыгарадамі каля 800 тыс. ж. (1994). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: мэблевая, металаапр., маш.-буд. (у т.л. станкаінструментальная, радыёэлектронная, аўтамаб.), харч., хім. Ун-т. ГРАНД-РАПІДС (Grand Rapids), С і д a р , вадасховішча ў Канадзе. на р. Саскачэван. Пл. 3495— 4100 км2, аб’ём 11,1 км3, даўж. 175 км. Створана ў 1965 y мэтах энергетыкі. ГРАНДЫ (Grandes), y сярэдневяковай Іспаніі вышэйшае духоўнае і свецкае дваранства. Займалі высокія дзярж. пасады, карысталіся вял. прывілеямі і былі вызвалены ал падаткаў. 3 16 ст. Г. — спадчынны дваранскі тытул (адменены ў 1931). ГРАНЕННЕ, тэхніка апрацоўкі паверхні прыродных і сінт. мінералаў-самацветаў, каляровага і бясколернага шкла, хрусталю для ювелірных і тэхн. мэт, хрустальнага посуду (гл. Гранільная справа). На Беларусі Г. шкла і хрусталю вядома з 18 ст. на мануфактурах ва Урэччы
(Любанскі р-н) і Налібаках (Стаўбцоўскі р-н), y Крычаве, Ушаках (Чэрыкаўскі р-н), Ільі (Вілейскі р-н), Гродне і інш. Для дэкарыравання посуду выкарыстоўвалі розныя віды Г.: «у брыльянт», «зоркі», «ромбы», «сценкі» і інш. Г. карысталіся пры апрацоўцы люстэркаў, пры вырабе асвятляльнай арматуры з хрусталю. Цяпер на з-дах найб. папулярнае Г. — «алмазнае» і «шырокая грань». М .М .Я н іц к а я .
Да арт. Гранільная справа Каштоўныя камяні, апрацавалыя для калекцыі, і ювелірныя вырабы з кабашонамі-
ГРАНІЛЬНАЯ СПРАВА, апрацоўка паверхні прыродных і сінт. мінералаў-самацветаў і шкла для ювелірных і тэхн. мэт. Уключае працэсы рэзкі, абдзіркі, стварэння граней, паліраванне. Робішха на спец. (у т л . гранільных) станках з дапамогай алмазнага інструменту, паліравальных парашкоў і розных прыстасаванняў. Зыходная сыравіна для вырабу ювелірных камянёў (уставак, пацерак, падвесак і да т.п.) — самацветы з высокім (больш за 1,54) паказчыкам пераламлення святла (пераважна а л м а з ы ), вырабныя каляровыя камяні прыгожых расфарбовак і натуральнага малюнка, бясколернае і афарбаванае шкло (празрыстае, без унутр. дэфектаў, якое імітуе аграначныя самацветы). Выраб б р ы л ь я н т а ў уключае распілоўку алмаза на часткі, абгочванне па форме, а г р а н к у . Гатовыя брыльянты класіфікуюць і ацэньваюць. Мінералы-самацветы таксама распілоўваюць, ім надаюць папярэднюю форму, наносяць ірані, паліруюць. Г.с. вядомая з 3-га тыс. да н.э. (Стараж. Егіпет, Месапатамія). Значнае развіццё пачалося з вынаходства ў 1456 y Галандыі гранільнага станка, які даў магчымасць рабіць найб. дасканалы від агранкі — брыльянтавую. У 19 і 20 ст. Г.с. механізуецца, з’явіліся дасканалыя станкі, прыстасаванні і інструменты.
На Беларусі апрацоўкай алмазаў займаецца прадпрыемства «Крышталь» (Гомель). Гл. таксама Алмазная прамысловасць, Граненне. ГРАНІН Данііл Аляксандравіч (сапр. Г е р м a н; н. 1.1.1919, в. Валынь Курскай вобл., Расія), рускі пісьменнік. Скончыў Ленінградскі політэхн. ін-т (1940). Аўтар раманаў «Шукальнікі»
(1954, экран. 1957), «Пасля вяселля» (1958, экран. 1963), «Іду на навальніду» (1962, экран. 1966), «Карціна» (1980, экранізаваны), «Уцёкі ў Расію» (1994), аповесцей «Перамога інжынера Корсакава» (1949), «Яраслаў Дамброўскі» (1951), «Асабістая думка» (1956), «Нехта павінен» (1970), «Дождж y чужым горадзе» (1973, экран. 1979), «Зваротны білет» (1976), «Яшчэ прыкметны след» (1984), «Зубр» (1987, пра біёлага М.У.Цімафеева-Расоўскага). Асн. тэма яго твораў — рамантыка навук.-тэхн. творчасці, маральна-псіхал. праблемы навук. інтэлігендыі; y цэнтры ўвагі пісьменніка людзі, якія маюць сваю думку і бяруць адказнасць за ўсе свае ўчынкі. Пісаў дакумент. прозу (кн. «Клаўдзія Вілор», 1976; Дзярж. прэмія СССР 1978; «Блакадная кніга», ч. 1— 2, 1977— 81, з А.Адамовічам), нарысы, апавяданні, кінасцэнарыі. Тв.: Собр. Л іт :. Ф н
соч. T. 1—5. Л., 1989—90. н к Л. Необходнмость Дон Кнхота: Кн. о Д.Граннне. М., 1988.
ГРАНГГ (італьян. granito літар. зярністы), магматычная поўнакрышт. горная парода, багатая крэменязёмам. Адна з найб. пашыраных y зямной кары кантынентаў. Складаецца ў асноўным з кварцу, каліевага палявога шпату (артаклаз, мікраклін), кіслага плагіяклазу і слюды (біятыт, мускавіт). Структура раўнамерназярністая ці парфірападобная. Тэкстура масіўная. Колер ружовы, шэры, жоўты, белаваты. зеленаваты. Шчыльн. 2530— 2720 кг/м . Трываласць на сцісканне да 300 М Па. Існуюць 2 генет. групы Г.: м a г м a т ы ч н ы я , якія ўзніклі ў працэсе крышталізацыі (расплавы) і ў т в о р а н ы я ў п р а ц э с е г р а н і т ы з а ц ы і . Адрозніваюць уласна Г. (10—60% плагіяклазу), гранадыярыт (65— 90%) і плагіяграніт (больш за 90%). Н а Беларусі Г. пашыраны сярод парод крышт. фундамента. Выкарыстоўваецца як буд. і абліцовачны матэрыял. У .Я .Б а р д о н .
шляхам узгодненых дзеянняў партызан сарваць перавозкі ворага да фронту, нанесці яму макс. страты. Для падрыхгоўкі і правядзення аперацыі ў тыл ворага былі накіраваны прадстаўнікі БШ П Р (афіцэры сувязі, інструктары-мінёры). 3 сак. пры дапамозе авіяцыі далёкага дзеяння партызанам перапраўлялі зброю, боепрьшасы, узрыўчатку; да 6.6.1943 дастаўлена 555 т грузаў (тол, міны, аўтаматы, ручныя кулямёты, вінтоўкі, карабіны, процітанк. ружжы, патроны, гранаты і інш-). У ходзе аперацыі партызаны пусцілі пад адхон 1806 эшалонаў, 8 бронецягнікоў, узарвалі 66 чыг. мастоў, разбурылі 167 км чыг. пуці, 619 км тэлеф.-тэлегр. сувязі, разграмілі 164 фаш. гарнізоны і паліцэйскія ўчасткі. Да лета 1943 вывёлі са строю амаль усе вузкакалейкі. Гэта прымусіла гітлераўцаў прыняць дадатковьм меры бяспекі: з мая начны рух цягнікоў спыніўся, хуткасць на шэрагу ўчасткаў знізілася да 10— 15 km y гадз. Аднак Б Ш П Р не змог забяспечыць узрыўчаткай усе партыз. фарміраванні, таму што «Г.» бьша праведзена ў абмежаваным маштабе. Яе вопыт быў выкарыстаны пры планаванні і ажыццяўленні новых болын маштабных аперацый, y т л . аперацыі «Рэйкавая вайна». У.І.Лемяшонак. ГРАНГТ Йятрусь (сапр. I в a ш э в і ч Іван Пятровіч; 24.1.1909, в. Зачэпічы Дзятлаўскага р-на Гродзенскай вобл. — 14.1.1980), бел. паэт. Скончыў Навагрудскае пед. вучылішча (1950). Удзельнік рэв.-вызв. барацьбы ў Зах. Беларусі і партыз. руху на Беларусі ў Айч. вайну. 3 1927 працаваў брукаром. У 1939— 41 старшыня сельсавета, y 1945— 71 настаўнік. Друкаваўся з 1933. Болынасць вершаў — публідыстычньм творы, насычаныя бытавымі рэаліямі, y якіх выкрываў палітыку сац. і нац. ўціску польскіх улад. Захапленне жыццём y пасляваен. творах. Свет роднай прыроды эмацыянальна раскрыў y зб. для дзяцей «Сцяжынка» (1978). Л іт .: Наднёманскія былі. Мн., 1968. С. 66—70; К а л е с н і к У. Лёсам пазнанае. Мн., 1982. С. 248—253. А .М .П я т к е в іч .
Граніт.
«ГРАНГГ», кодавая назва аперацыі бел. партызан y Вял. Айч. вайну па вьівадзе са слрою трансп. ліній акупантаў вясной і летам 1943. План аперацыі зацверджаны 21.4.1943 нач. Беларускага штаба партызанскага руху (БШ П Р) П.З.Калініным. Задача аперацыі —
ГРАНГТ (Granit) Рагнар Артур (30.10.1900, Хельсінкі — 1991), шведскі нейрафізіёлаг. Чл. Каралеўскай швед. АН, чл. Нац. AH ЗША, ганаровы чл. Амерыканскай акадэміі навук і мастацтваў. Скончыў Хельсінкскі ун-т (1927). 3 1928 спецыялізаваўся ў лабараторыі Ч.С.Ш эрьшгтана ў Оксфардскім ун-це, y 1929— 32 y Пенсільванскім ун-це. 3 1935 праф. фізіялогіі Хельсінкскага унта, з 1940 y Каралінскім ін-це ў Стакгольме, y 1945—67 дырэктар Нобелеўскага ін-та нейрафізіялогіі. У 1963— 65 прэзідэнт Каралеўскай швед. АН. Навук. працы па рэгуляванні рухаў цэнтр. нерв. сістэмай. Даследаваў першасныя нейрафізіялагічныя працэсы зроку. Нобелеўская прэмія 1967 (разам з Дж.Уолдам і Х.Хартлайнам). ГРАНГГА-ГНЕЙС, поўнакрышталічная сланцаватая ці палоскавая горная парода паводле саставу аналагічная граніту.
ГРАНІЧНА
407
Структура прамежкавая паміж гнейсам і гранітам. Складзены пераважна з мінералаў плагіяклазу, мікракліну, кварцу і слюды (пераважна біятыту). Тэкстура вызначаецца субпаралельным размяшчэннем таблітчастых і прызматычных крышталёў (палявога шпату, слюды, рагавой падманкі і інш.) і падоўжных ук-
Р.Граніт.
лючэнняў, a таксама скопішчам мінералаў y палосы ці праслойкі, якія чаргуюцца. Г.-г. ўтвараюцца ў зонах высокага метамарфізму і цесна асацыіруюць з гнейсамі рознага саставу. На Беларусі пашыраны ў дакембрыйскіх утварэннях Беларускай антэклізы. Выкарыстоўваюцца як буд. і абліцовачны матэрыял. У .Я .Б а р д о н .
ГРАНГГЫЗАЦЫЯ, сукупнасць працэсаў y зямной кары, y выніку якіх цвёрдыя горныя пароды рознага паходжання ператвараюцца ў граніты. У выніку Г. адбываецца абагачэнне пярвічных парод крэменязёмам і шчолачнымі металамі (калій, натрый) і вынас з іх жалеза, магнію, кальцыю і інш. кампанентаў. У працэсе Г. хім. патэнцыял шчолачаў, гліназёму і крэменязёму нарастае, дасягаючы таго ўзроўню, пры якім адбываецца абагачэнне пароды палявым шпатам і далей кварцам з утварэннем гранітаў. Развіваецца пераважна ў глыбінных зонах геасінкліналей пазней гал. фаз складкаўтварэння. Вылучаюць 3 генетычныя тыпы Г.: метасаматычная, палінгенна-метасаматычная і інфільтрацыйна-анатэктычная. На тэр. СНД шырокае развіццё Г. прымеркавана да дакембрыйскіх тоўшчаў (Кольскі п-ваў, Расія), Украінскі крышталічны шчыт, Беларуская антэкліза. У .Я .Б а р д о н . ГРАШ ЦА ДЗЯРЖАЎНАЯ, мяжa д з я р ж а ў н а я , лінія, якая вызначае межы дзяржаўнай тэрыторыі. Устанаўліваецца на падставе пагаанення паміж сумежнымі дзяржавамі пры дапамозе дэлімітацыі граніц з наступнай дэмаркацыяй граніц. Г.дз. марскія авдзяляюць тэрытарыяльныя воды дзяржавы ад адкрытага мора ці ад тэр. вод інш. дзяржаў. ГРАШ ЧНА ДАПУШЧАЛЬНАЯ ДОЗА, максімальная колькасць шкоднага агента, якая пры ўздзеянні на жывьш арганізмы (праз дыхальную сістэму, ежу і да т.п.) ці іх згуртаванні яшчэ не выклікае істотаых змен іх стану і парушэнняў
408
ГРАНІЧНА
працэсаў жыццядзейнасці. Вызначаюць Г.д.д. аднаразовую або ў пераліку на азначаны прамежак часу (гадзіну, дзень і г.д.). Для розных відаў жывых арганізмаў Г.д.д. неаднолькавая. ГРАНІЧНА-ДАПУШЧАЛЬНАЯ КАНЦЭНТРАЦЫ Я (ГДК), гігіенічны нарматыў, які рэгламентуе забруджванне навакольнага асяроддзя хім. ці радыеактыўным рэчывам і забяспечвае бяспечныя ўмовы жыцця і працы чалавека. Вызначаецца максімальнай колькасцю шкоднага рэчыва (у міліграмах) y адзінцы аб’ёму (паветра, вады ці • інш. вадкасці) або масы (напр., харч. прадуктаў), якая пры штодзённым уздзеянні на арганізм на працягу неабмежавана працяглага часу не выклікае паталагічных змен ці захворванняў. Для высокакумулятыўных рэчываў працугледжана рэгламентацыя максімальных, разавых і сярэднязменных ГДК y паветры вытв. памяшканняў, сярэднясутачных і максімальных разавых ГДК y паветры населеных пунктаў. Узроўні ГДК аднаго і таго ж рэчыва розныя для розных аб’ектаў навакольнага асяроддзя, напр., для свінцу і яго арган. злучэнняў y вадзе вадасховішчаў гаспадарча-пітнога і культ.-быт. прызначэння ГДК — 0,005 мг/л, y паветры рабочай зоны вытв, памяшканняў — 0,01 мг/м3, y атмасферы — 0,007 мг/м3. Л іт :. Б е с п а м я т н о в Г.П., К р о т о в Ю.А. Предельно допустнмые концентрацнн хнмнческнх вешеств в окружаюшей среде. Л., 1985. Л .М .С к р ы п н іч э н к а .
ГРАНІЧНА ДАПУШЧАЛЬНАЯ РЭКРЭАЦЫЙНАЯ НАГРУЗКА, разліковая колькасць наведвальнікаў для пэўнай рэкрэацыйнай тэр., пры якой захоўваецца магчымасць рацыянальна арганізаваць масавы адпачынак без прычынення шкоды ахове прыроды. Ад прысутнасці на рэкрэацыйных тэр. вял. колькасці адпачываючых y прыродных комплексах узнікаюць змены, што выклікаюць з’явы дыгрэсіі рэкрэацыйнай. Рэкрэацыйныя нагрузкі да пэўнай мяжы маюць зваротны характар і кампенсуюцца здольнасцю біягеацэнозаў да самаўзнаўлення; пры высокіх нагрузках біягеацэнозы трацяць устойлівасць і змены могуць станавіцца неабарачальнымі. Разліковая велічыня нагрузкі для Беларусі з уласцівымі для яе травяністымі біягеацэнозамі — да 300 чал/га. Дапушчальныя рэкрэацыйныя нагрузкі вызначаны для ўсіх зон адпачынку рэсп. значэння, напр., для Мінскага мора 130 тыс. чалавек (пл. 165 км2). ГРАНІЧНА ДАПУШ ЧАЛЬНЫ Я ВЫ КІДЫ ў а і м а с ф е р у , колькаць шкодных рэчываў, якая можа быць выкінута за адзінку часу ў атмасферу без перавышэння ў прыглебавым слоі іх гранічна дапушчаяьнай канцэнтрацыі. Распрацаваны і ўведзены дзярж. стандарты ГДВ, якія ўлічваюць сучасныя гігіенічныя, эканам., экалагічныя патрабаванні і вызначаюць адзіны тэр.-ведамасны падыход да нарміравання і макс.
зніжэння шкодных выкідаў. Кантроль крыніц выкідаў і ГДВ ажыццяўляецца на прадпрыемствах. ГРАНІЧНАЙ КАРЫСНАСЦІ ТЭОР Ь Ы , эканамічная тэорьм, паводле якой вартасць мае суб’екгыўную ацэнку. Узнікла ў апошняй чвэрці 19 ст. ў процівагу тэорыі прац. вартасці К.М аркса. Распрацоўвалася У.Джэвансам (Вялікабрытанія), Л.Вальрасам (Ш вейцарыя), К.Менгерам, О.Бём-Баверкам (Аўстрыя) і інш. Паводле Г.к.т. каштоўнасць даброт вызначаецца не затратамі. грамадска неабходнай працы, a суб’ектыўнымі ацэнкамі пакупніка і прадаўца. Тым агульным, пгго робідь тавары суразмернымі, яна прызнае карыснасць. Пад гранічнай карыснасцю разумеецца суб’ектыўная карыснасць асобнага экзэмпляра з тых ці інш. даброт, з дапамогай якіх задавальняецца найменш настойлівая патрэбнасць y таварах дадзенага віду. Рыначная цана тавару фарміруецца пад уздзеяннем яго гранічнай карыснасці, a таксама рэдкасці. Штучныя пабудовы Г.к.т. не адлюстроўвалі рэальных рыначных працэсаў і мадэлей цэнаўтварэння, таму спарадзілі шэраг новых мадыфікацый гэтай тэорыі. ГРАНІЧНАЙ ПРАДУКЦЫ ЙНАСЦІ I КАПІТАЛУ ТЭО РЫ Я , эканамічная тэорыя, паводле якой новае нарошчванне выдаткаў працы пры пэўным памеры капіталу дае больш нізкую прадукцыйнасць y параўнанні з папярэдняй, a кожнае новае павелічэнне капіталу пры нязменнай колькасці рабочых дае меншыя вынікі, чым папярэдняе. Узнікла ў канцы 19 ст. Яе заснавальнік Дж.Б. Кларк. Паводле гэтай тэорыі ў стварэнні прадукту ўдзельнічаюць 3 асн. фактары — праца, капітал і зямля, кожны з якіх y пэўнай ступені стварае вартасць', размеркаванне грамадскага прадукту ажыццяўляецца прапарцыянальна долі кожнага фактару. ГРА Ш ЧН Ы Я ЗЛ У ЧЭ Н Н І, гл. Насычаныя злучэнні. ГРАНІЧЫ , вёска ў Маладзечанскім р-не Мінскай вобл. Ц энтр сельсавета і калгаса. За 26 км на ПдУ ад Маладзечна, 50 км ад Мінска, 11 км ад чыг. ст. Уша. 328 ж., 116 двароў (1997). Сярэдняя школа, б-ка, адцз. сувязі. ГРАНКА, 1) слупок (калонка) адвольнай колькасці тэкставых радкоў, зроблены паліграф. спосабам. Вярстаюцца ў старонкі пэўнага фармату (гл. Вёрстка). 2) Пробны адбітак друкарскага набору для чытання карэкгуры. 3) Метал. пласцінка з трыма бартамі для захоўвання, пераноскі і ўстаноўкі набору пры яго апрацоўцы (напр., пры выпраўленні памьшак). ГРАН-КАНАРЫЯ (Gran Canaria), востраў y Атлантычным ак., y групе Канарскіх астравоў, тэр. Іспаніі. Пл. 1533 км2. Вьші. да 1949 м (г. Лос-Печас — Посадэ-лас-Ньевес). Гал. горад і порт — Лас-Пальмас.
ГРАНОЎСКІ Цімафей Мікалаевіч (21.3.1813, г. Арол, Расія — 16.10.1855), расійскі гісторык, адзін з лідэраў заходнікаў. Д -р гіст. н. (1849). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1835). Праф. гісторыі Маскоўскага ун-та (1839— 55). Чытаў публічныя лекцыі па гісторыі зах.-еўрап. сярэдневякоўя, параўнальнай гісторыі Амгліі, Францыі і інш. 3 1847 кіраўнік гуртка маскоўскіх заходнікаў. Лічыў гал. рухавіком гіст. працэсу натуральныя фактары (геагр., этнагр., антрапал. і фізіял. ўмовы існавання чалавека), a яго асновай — імкненне ўсіх народаў да свабоды і гармоніі; падкрэсліваў агульнае ў гіст. развіцці Расіі і краін Зах. Еўропы і інш. Т в '.
Лекцнн по нсторнн средневековья. М.,
1987. Л іт :. Левандовскнй Грановского. М., 1990.
А.А.
Время
ГРАН-САСА-Д’ГГАЛІЯ (Gran Sasso d ’Italia), самы высокі горны масіў y Апенінах y Італіі. Выш. да 2914 м (г. Корна). Складзены з вапнякоў, развіты карст. На вышынях снежнікі, невял. ледавікі. Міжземнаморскія хмызнякі. ГРАНТ (ад англ. grant падарунак, ахвяраванне), 1) аднаразовае выдзяленне грашовай сумы або падараванне абсталявання, памяшкання (звычайна з асабістых сродкаў) культурным, навук. і інш. установам і арг-цыям. 2) Мэтавыя сродкі ў грашовай або матэрыяльнай форме, якія даюцца дзяржавай фіз. і юрыд. асобам на конкурснай аснове для правядзення навук. даследаванняў на дагаворных умовах, a таксама бясплатная датацыя, субсідыя гал. чынам навук. ці навуч. установам, творчым калектывам, спарт. камандам і інш. 3 дзярж. або мясц. бюджэту. 3) Стыпецдыя, якая выплачваецца студэнтам і навучэнцам з дзярж. або мясц. бюджэту.
ГРАНТ (Grant) Уліс Сімпсан (27.4.1822, г. Пойнт-Плезант, штат Агайо, ЗПІА — 23.7.1885), ваенны, паліт. і дзярж. дзеяч ЗША. Ген.-лейт. (1864). Скончыў ваен. акадэмію ў Уэст-Пойнце (1843). Удзельнік амер.-мекс. вайны 1846— 48. У час Грамадзянскай вайны ў ЗША 1861— 65 на баку Поўначы кіраваў ваен. дзеяннямі ў даліне Місісіпі (у 1863 заняў г. Віксберг), y 1864— 65 галоўнакамандуючы. Член Рэсп. партыі. У 1869— 77 прэзідэнт 31ІІА. Садзейнічаў правядзенню сац.-эканам. пераўтварэнняў на Пд краіны, развіццю буйнога бізнесу, акгьгаізадыі знешняй палітыкі і інш. Аўтар мемуараў.
Л іт :. Б y р н н C.H. Ha полях сраженнй гражданской войны в США. М., 1988.
ГРАНУЛАМЕТРЫЧНЫ СКЛАД ГЛЕБЫ , м е х а н і ч н ы склад глеб ы, колькасць y глебе элементарных (неагрэгаваных) часцінак розных памераў. Выражаецца ў працэнтах ад масы абсалютна сухой глебы. У залежнасці ад суадносін фіз. гліны (часцінак, драбнейшых за 0,01 мм) і фіз. пяску (больш за 0,01 мм) глебы па грануламетрычным складзе падзяляюць на пясчаныя, супясчаныя, сугліністыя і гліністыя. Г.с.г. ў значнай ступені вызначае ўрадлівасць глебы. ГРАНУЛАМЕТРЫЯ (ад лац. granulum зярнятка + ...метрыя), г р а н у л а м е т р ы чн ы аналіз, м е х а н іч ны a н a л і з, сукупнасць прыёмаў вызначэння наяўнасці розных па велічыні фракцый зерняў y асадкавых горных пародах, карысных выкапнях, глебах і штучных матэрыялах. Выкарыстоўваецца ў геалогіі для класіфікацыі, вызначэння калектарскіх уласцівасцей пластоў, умоў утварэння парод і інш., горнай справе — для ацэнкі якасці горнай масы, вынікаў узрыўных работ, пры абагачэнні карысных выкапняў, y грунтазнаўстве, інж. геалогіі і інш. Адрозніваюць метады дыферэнцыяльныя (метад планіметрыі і мікраскапічны аналіз з мадыфікацьммі — метад сканіравання, імпульсны, кандуктаметрычны) і інтэгральныя (сітавы і гідраўлічны аналізы). Вынікі Г. адлюстроўваюць y выглядзе лічбавых табліц або графічна. Найб. пашыраныя графікі гістаграмы, кумулятыўныя крывыя і крывыя размеркавання. У .Я .Б а р д о н . ГРАНУЛАЦЬГГЫ [ад лац. granulum зярнятка + ...цыт(ы)], з я р н і с т ы я л е й к а ц ы т ы , лейкацыты жывёл і чалавека, y цытаплазме якіх ёсць зерні (гранулы). Складаюць асн. масу лейкацытаў. Па здольнасці гранул афарбоўвацца кіслымі ці асн. фарбавальніхамі Г. падзяляюць на эазінафільньш (афарбоўваюцца кіслымі фарбавальнікамі), базафільныя (афарбоўваюцца асн. фарбавальнікамі) і нейтрафільныя (афарбоўваюцца фарбавальнікамі 2 тыпаў). Г. маюць сегментаваныя ядры. Функцыі Г. — мікрафагацытоз і ферментатыўная актыўнасць, удзел y імуналагічных рэакцьмх. Колькасньм суадносіны розных відаў Г. залежаць ад узросту, фізіял. стану арганізма, стану здароўя. У беспазваночных жывёл Г. наз. зярністымі амёбацы там. А .С Л е а н ц ю к . ГРАНУЛЁМА (ад лац. granulum зярнятка + ...ома), ачаговае разрастанне запаленчага паходжання клетак маладой злучальнай тканкі ў выглядзе невял. вузельчыка. Найчасцей бывае пры інфекц. працэсах (туберкулёз, сіфіліс, праказа, бруцэлёз, тулярэмія, актынамікоз), калагенавых хваробах і на месцы, куды трапілі ў арганізм іншародныя целы. Некаторыя Г. маюць спец. назвы (пры туберкулёзе — бугарок, пры сіфілісе — гума).
ГРАНУЛЬНАЯ МЕТАЛУРГІЯ, атрыманне канструкцыйных металічных матэрыялаў ізастатычным прасаваннем пры высокіх цісках (кампактаваннем) найдрабнейшых часціц сплаваў пэўнага хім. саставу (гранул), якія закрышталізаваліся з высокай скорасцю; адзін з перспектыўных кірункаў парашковай металургіі. Гранулы металаў атрымліваюць метадамі цэнтрабежнага распылення вадкага металу і распылення расплаву струменем нейтральнага газу ў спец. устаноўках. Атрыманне вырабаў з гранул уключае: магнітную сепарацыю і актывацыю гранул, раздзяленне на фракцыі, дэгазацыю і заварку капсул, прасаванне пры высокай т-ры ў газастаце (высокім ціскам аргону ці інш. газу), тэрма- і мех. апрацоўку вырабаў.
Да арт. Гранульная металургія. Схема ўстаноўкі для атрымання гранул цэнтрабежным распыленнем вадкага металу: 1 — гранулы; 2 — камера распылення; 3 — вакуумныя затворы, 4 — вакуумная індукцыйная печ; 5 — аргон; 6 — кампрэсар; 7 — фільтр; 8 — кантэйнер для гранул
ГРАНУЛЯВАННЕ (ад лац. granulum зярнятка), наданне рэчывам, матэрыялам, мінер. угнаенНям, кармам і інш. формы дробных шчыльных камячкоў (гранул). Паляпшае тэхнал. якасці сыравіны, стварае магчымасць выкарыстання яе дробнымі порцыямі, прадухіляе зліпанне, палягчае пагрузку, транспартаванне і г.д. Выкарыстоўваецца ў металургіі (Г. вадкіх шлакаў — для ўжывання іх y дарожным буд-ве, вытв-сці цэменту і шлакавай цэглы; цггэйнаў — для далейшай перапрацоўкі і выдалення серы; некат. металаў — для выкарыстання дробнымі порцыямі), энергетыцы (Г. кацельных шлакаў для паскарэння іх зацвердзявання), хім. прам-сці (Г. шкла, каталізатараў, палімераў суперфасфату, аміячнай салетры і інш. мінер. угнаенняў), сельскай гаспадарцы (Г. травяной мукі, камбікармоў і інш.). Расплаўленыя матэрыялы гранулююць раздрабленнем іх патоку струменем вады, сціснутага паветра, азоту або вадзяной пары, ліццём расплаву на мокры стальны барабан; хім. прадукты — а к а т в а н н е м дробных часціц,
гра с
409
распырскваннем расплаваў y полых высокіх вежах, ушчыльненнем парашкападобных матэрыялаў і інш.; кармы — кармавымі гранулятарамі, якія працуюць на прынцыпах выціскання, пракатвання і фармавання. Гл. таксама Г р а н у л ь н а я м е т а л у р гія .
ГРАН-ЧАКА (ісп. G ran Chaco), прыродная вобласць y цэнтры Паўд. Амерыкі, y Балівіі, Парагваі і Аргенціне. Абмежавана рэкамі Парагвай і Парана на У і Ацдамі на 3. Займае Лаплацкі тэктанічны прагін і складзена з алювіяльных нізін выш. 50— 70 м на У і з акумулятыўных раўнін выш. 500— 600 м на 3. Клімат на б.ч. тэр. трапічны, з вільготным летам. Сярэднія т-ры ліп. ад 12 да 21 °С, студз. ад 26 да 30 °С (макс. да 47 °С, самая высокая на мацерыку). Ападкаў ад 500 да 1200 мм за год. Рачная сетка развіта пераважна на 3 і У; асн. рэкі Парагвай і Парана — транзітныя, з рэзкімі летнімі паводкамі; унутр. раёны пазбаўлены паверхневага сцёку. У перадгор’ях шмат балот, участкі саланчакоў. Пераважаюць сухія рэдкалессі, т. зв. лясы Чака (кебрача, альгароба, гуаякан, тэкома, мімоза і інш.), уздоўж рэк — чаньяр, васковая пальма на карычнева-чырвоных глебах. Жывёльны свет вельмі багаты: тапіры, пекары, нутрыі, браняносцы, балотны алень, ягуар, пума; шмат птушак, паўзуноў і насякомых. Авечкагадоўля. Баваўнаводства. Лесараспрацоўкі; вытв-сць дубільнага экстракту кебрача. Паляванне. На ПнЗ Аргенціны здабыча і перапрацоўка нафты і газу. ГРАНЫЯ П ЕСН І, гл. ў арт. Русальныя песні. ГРАПТАЛІТЫ (Graptolithina), падтып вымерлых марскіх каланіяльных жывёл тыпу паўхордавых, 2 класы: стэрэасталанаты (Stereostolonata) і грапталаідэі (Graptoloidea). Каля 180 родаў. Бентасньы, планктонныя або псеўдапланктонньм (прымацаваныя да водарасцей) арганізмы. Існавалі ад сярэдняга кембрьпо да карбону, росквіт y ардовіку — сілуры і ніжнім дэвоне. Н а Беларусі выяўлены ў адкладах ардовіку і сілуру ў паўн.-зах. і паўд.-зах. раёнах. Шкілет хіцінавы, мелі галінастую, сеткападобную і інш. будову, з цвёрдымі сталонамі або без іх. Планктонныя Г'. мелі пнеўматафор (паплавок з газам) для падтрымання ў тоўшчы вады.
ГРАС (Grass) Гюнтэр (н. 16.10.1927, г. Данцыг, цяпер г. Гданьск, Польшча), нямецкі пісьменнік. У 1948— 49 вучыўся ў Маст. акадэміі ў Дзюселвдорфе, y 1953 — y Ін-це выяўл. мастацтваў (Зах. Берлін). У раманах «Бляшаны барабан» (1959, экранізаваны ў 1979), «Сабачыя гады» (1963), «Пад мясцовым наркозам» (1969), «3 дзённіка смаўжа» (1972), «Камбала» (1977), «Пацучыха» (1986), аповесцях «Кошка і мыш» (1961), «Сустрэча ў Тэльгце» (1979) разглядае праблемы пасляваен. рэчаіснасці ў Германіі, асэнсоўвае паходжанне фашызму і інш. таталітарных рэжымаў. Яго творам
410_______________ ГРАСГЕЙМ уласцівы прытчавасць, насычанасць гіст. і міфалагічнымі алюзіямі, спалучэнне сатыры і гратэску з паэтычнасцю. Пісаў п ’есы, вершы, літ.-крытычныя артыкулы. Тв.: Рус. пер. — Кошкн-мышкм; Под местным наркозом; Встреча в Тельгге. М., 1985; Мз дневннка улкткн; Встреча в Телыте. М., 1993. Е .А .Л я в о н а в а .
ГРАСГЕЙМ Аляксандр Альфонсавіч (6.3.1888, с. Ліхаўка Днепрапятроўскай вобл., Украіна — 4.12.1948), савецкі батанік. Акад. AH СССР (1946; чл.-кар. 1939). Акад. Азерб. ССР (1945). Скончыў Маскоўскі ун-т (1912). У 1917— 30 y ТбіліскіМ політэхн. ін-це, y 1927— 46 y Азерб. ун-це. Арганізатар і дырэктар Бат. ін-та Азерб. ССР (1936— 47), з 1947 y Бат. ін-це AH СССР і Ленінградскім ун-це. Навук. працй па даследаванні флоры, расліннасці і раслінных рэсурсаў Каўказа. Прапанаваў арыгшальную філагенетычную сістэму кветкавых раслін (1945). Дзярж. прэмія СССР 1948. Прэмія імя УЛ.Камарова AH СССР 1946. ГРАСІ (Grassi) Джавані Батыста (27.5.1854, Равеласка, каля г. Кома, Італія — 10.5.1925), італьянскі заолаг. Праф. Рымскага ун-та (1895). Прадаваў y Павіі, Катаніі, Рыме. Апісаў (разам з іншымі) поўны цыкл развіцця малярыйнага плазмодыю, метамарфоз рачнога вугра, умовы заражэння чалавека некат. гельмінтамі, y т.л. аскарыдай. Прапанаваў практычныя мерапрыемствы па барацьбе з малярыяй. ГРАСІЯН-І-МАРАЛЕС (Graciân y Mo rales) Бальтасар (8.1.1601, Бельмонтэ, каля г. Калатаюд, Іспанія — 6.12.1658), іспанскі пісьменнік, філосаф-мараліст. Вьшучаў філасофію і тэалогію ў Сарагоскім ун-це. Уступіў y ордэн езуітаў, аднак y апошнія гады жыцця падвяргаўся ўціску за літ. дзейнасць; быў выгнаны. Аўтар папіх. і філас.-этычных трактатаў «Герой» (1637), «Палітык Фердынанд-Католік» (1640), «Разважлівы» (1646), «Штодзённы аракул, або Мастацтва разважлівасці» (1647), прысвечаных праблеме якасцей ідэальнага чалавека і на вяршыні ўлады, і ў штодзённым жыцці. Тэарэтык кансептызму, прынцыпы якога абгрунтаваў ў эстэт. трактаце «Востры розум, або Мастацтва вытанчанага розуму» (1648). У алегарычным рамане «Крытыкон» (ч. 1— 3, 1651— 57) стварыў усеабдымную песімістычную карціну свету, дзе пануе зло на ўсіх узроўнях грамадства — ад сям’і да дзяржавы. Т в .: Рус. пер. — Карманный оракул, шін Наука благоразумня. Мн., 1991. Л іт .: П н н с к н й Л.Е. Жнзнь н творчество Бальтасара Граснана / / Пннскнй Л.Е. Магнстральный сюжет. М., 1989. Г .В .С ін іл а .
ГРАСМАН (Graflmann) Герман Гюнтэр (15.4.1809, г. Ш чэцін, Польшча — 26.9.1877), нямецкі матэматык, фізік, мовазнавец. Чл.-кар. Гётынгенскай АН.
3 1842 y Ш чэцінскай гімназіі. Навук. працы па матэматыцы, акустыцы, магнітным узаемадзеянні токаў, колеразнаўстве (устанавіў законы складання колераў; 1853). Прапанаваў першую сістэматычную пабудову мнагамернай эўклідавай прасторы, якая садзейнічала развіццю вектарнага і тэнзарнага злічэнняў. Склаў слоўнік да гімнаў Рьігведы (помніка стараж.-інд. л-ры; 1875). Л іт .\ К л е й н Ф. Лекднн о развктнн математнкн в 19 ст.: Пер. с нем. Ч. 1. М.; Л., 1937.
ГРАСУЛЯР (ад позналац. grossularia агрэст), мінерал з ірупы гранатаў, алюмасілікат кальцыю, СазАЬІБіО ф. Крышталізуецца ў кубічнай сінганіі. Крышталі тэтрагонтрыэктаэдрычныя або простыя ці ў розных спалучэннях. Агрэгаты масіўныя, няправільныя зерні. Ксшер светла-зялёны, жаўтаваты, карычняваты ці белы. Бляск шкляны. Цв. 6,5— 7. Шчыльн. 3,5. Тыповы мінерал вапняковых скарнаў і кальцыевага метасаматозу асн. і ультраасн. парод. Празрыстыя Г. — ювелірныя камяні.
рамку да беднага тэатра» (1970). Дзярж. прэмія Полыпчы 1972. Л і т .: Osiiiski Z. Grotowski i jego Laboratorium. Warszawa, 1980; Я г о ж. Grotowski wytycza trasy. Warszawa, 1993. Н .К .М а з о ў к а .
ГРАТЭСК (франц. grotesque, італьян. grottesco вычварны, мудрагелісты ад grotta грот), 1) від маст. тыпізацыі, заснаваны на рэзкім сумяшчэнні кантрастаў, дэфармацыі ці карыкатурным перабольшанні жьшцёвых адносін, прадметаў і з’яў рэчаіснасці з мэтай паказу іх глыбіннай сутнасці. Тэрмін «Г.» уведзены ва ўжытак y 15— 16 ст. для абазначэння мудрагелістых вобразаў жывёл і раслін, якія захаваліся на сценах ант. пабудоў (гротаў, адскшь і назва). У далейшым гэты тэрмін пачаў ужывацца ў л-ры, жывапісе і інш. відах мастацтва. Гратэскавы вобраз эпохі Адраджэння — складанае спалучэнне маст. элементаў, што сінтэзуюць адносіны да змены рэчаў і з’яў y часе (нараджэнне— гібель), амбівалентны вобраз (гл. Амбівалентнасць). Я к сродак стварэння маст. вобраза Г. характэрны для сатыры, памфлета, карыкатуры, шаржа, клаунады і інш. У л і т а р а т у р ы прыёмы Г. вядомы з глыбокай старажытнасці (міфалогія, камедыі Арыстафана, Плаўта). Стварэнне гратэскавых вобразаў часта звязана з фалькл. светаўспрыманнем і нар. вобразнасцю. Багатая гратэскавая вобразнасць уласціва бел. фальклору, y прыватнасці казачнаму эпасу (вобразы «нячысцікаў», груганоў і інш. y чарадзейных казках). Ш ырока выкарыстоўвалася яна ў кірмашовых балаганах і нар. карнавалах. Г. — элемент света-
Грасуляр
ГРАТОЎСКІ (Grotowski) Ежы (н. 11.8.1933, г. Жэшаў, Польшча), польскі рэжысёр, тэарэтык тэатр. мастацтва. Скончыў Вышэйшую тэатр. школу ў Кракаве і Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва ў Маскве. Дырэктар, маст. кіраўнік і рэжысёр эксперым. Тэатра-лабараторыі (з 1959 y г. Аполе, y 1962— 84 y Вроцлаве). Насуперак агульнапрынятаму «тэатру дэкарацый» стварыў т. зв. «бедны р атр», спектаклі якога характарызаваліся спецыфічным спалучэннем гуку і руху, цеснай узаемасувяззю паміж акцёрам і гледачом; з гэтымі мэтамі распрацаваў новы, поўны экспрэсіі метад акцёрскай ігры. Вядомасць набыў пастаноўкамі пераважна класічных твораў, якія выкарыстоўваў y якасці сюжэтнай асновы для ўласных сцэнарыяў. Найб. значныя працы; «Дзяды» А.Міцкевіча (1961), «Кардыян» Ю .Славацкага (1962), «Акропаліс» С.Выспянскага (1962), «Трагічная гісторыя доктара Фауста» паводле К.Марла (1963), «Стойкі прынц» Кальдэрона—Славацкага (1965), «Apokalypsis cum figuris» (1968). 3 1973 арганізоўваў y Польшчы і за мяжой т. зв. паратэатральныя лабараторыі стажыроўкі акцёраў паводле мастацха-даследчай прагра- Да арт. Гратэск. Ф.Г о я. Ты, які не можаш. 3 мы Special Project. Аўтар кнігі «У нап- серыі афортаў «Капрычас». 1797—98.
погляду і метаду, a таксама стылю ггісьменніка, форма раскрыцця яго ідэйнаэстэт. пазіцый і жыццёвага светаўспрымання («Гарганнюа і Пантагруэль» Ф.Рабле, «Падарожжа Гулівера» Дж. Свіфга, «Hoc» і «Вечары на хутары каля Дзіканькі» М.Гогаля, «Клоп» і «Лазня» У.Маякоўскага, «Восень патрыярха» Г.Гарсіі Маркеса). У бел. л-ры элементы Г. ўпершьшю выявіліся ў эпоху барока ў асобных творах палемічнай л-ры, парадыйна-сатыр. прозы, y інтэрмедыях. Гратэскавая тыпізацыя мае пераважна сатыр. накіраванасць (п’есы «Пінская шляхта» ВДуніна-М арцінкевіча, «Паўлінка» Я.Купалы, «Хто смяецца апошнім», «Брама неўміручасці» К.Крапівы, «Лявоніха на арбіце», «Зацюканы апостал» А.Макаёнка). Вял. ролю ў стварэнні гратэскавай вобразнасці адыгрываюць гіпербалізацыя, метафарызадыя, выкарыстанне вульгарызмаў, жарганізмаў. У м а с т а ц т в е Г. пашыраны з сярэднявечча (фігуры хімер на гатычных саборах, вобразы Д ’ябла, Заганы; фантаст. мініяцюры на палях рукапісаў і інш.). Вяршыні маст. выразнасці дасягнуў y эпоху Адраджэння (Х.Босх, П.Брэйгель, Ж.Кало, Пінтурык’ё, Рафаэль), характэрны для творчасці Ф.Гоі, А.Дам’е, мастацтва экспрэсіянізму (Э.Мунк, М.Шагал), сюррэалізму (С Д алі, П.Пікасо). Сац. і паліт. накіраванасць маюць элементы Г. ў творчасці масгакоў 20 ст. (сатыры Ж.Гроса, карыкатуры Кукрыніксаў, Х.Бідструпа). У бел. нар. мастацгве рысы Г. трапляюцца ў лубках, батлейцы. У сатыр. творах 19 — пач. 20 ст. — пратэст супраць сац. і нац. ўціску: «Чалавек высокага нараджэння» і «Аканом» А.Бартэльса, «Баль y Мінску» і «Віленскі свет» С.Богуш-Сестранцэвіча, лісты ІСБахматовіча, Я.Горыда, ЯДраадовіча, К.Кукевіча, М.Мікешына і інш. Сродкамі Г. выкры-
ваюць адмоўныя рысы сучасныя мастакі У.Вішнеўскі, А.Волкаў, Р.Грамыка, В.Губараў, М.Гурло, А.Карповіч, М.Пушкар, С.Раманаў, В.Славук, В.Ціхановіч, Л.Чурко і інш. 2) Від друкарскага шрыфту з раўнамернай таўшчынёй штрыхоў, без падсечак. Г .Я А д а м о в іч
(Г. y літаратуры).
ГРАЎЖ ЫІІІКІ, вёска ў Ашмянскім р-не Гродзенскай вобл., на аўтадарозе Ашмяны—Ліда. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 13 км на ПдЗ ад горада і 30 км ад чыг. ст. Ашмяны, 175 км ад Гродна. 523 ж., 190 двароў (1997). Вядомы з 13 ст. Каля 1495 тут пабудаваны касцёл св. Пятра і Паўла. 3 1518 мястэчка. У 16 — пач. 20 сг. належалі Граўжам-Сноўскім, Нарушэвічам, Камаеўскім, Корсакам, Бутрымскім, Кердзеям, Ромерам, Полазавым, Конанцавым і інш. 3 1795 y Рас. імперыі, цэнтр воласці Ашмянскага пав. Віленскай губ. У 1880-я г. бальш за 230 ж., 22 двары, касцёл, школа, штогод праводзіўся кірмаш. У 1922—39 y складзе Полыпчы, цэнтр гміны ў Ашмйнскім пав., y 1931 — 361 ж., 54 двары. 3 1939 y БССР, з 1940 цэнтр сельсавета Ашмянскага р-на. У 1970 — 271 ж., 67 двароў.
Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніца, аіггэка, аддз. сувязі. П омнік архітэктуры — Георгіеўскі касцёл (канец 18 — пач. 19 ст.). ...ГРАФ (ад грэч. graphô пішу), другая састаўная частка складаных слоў, якая па значэнні адпавядае словазлучэнням: «які піша», «які запісвае», напр., барограф , анемограф. ГРАФ (ням. Graf), У раннім сярэдневякоўі ў Зах. Еўропе службовая асоба, якая прадстаўляла ўладу караля ў графстве. У час феад. раздробленасці ператварыліся ў незалежных буйных феадалаў. Пазней Г. — дваранскі тытул; y Расіі ўведзены П ят ром I y 18 ст. ГРАФ (Graf) Ш тэфі (Ш тэфані Марыя; н. 14.6.1969, г. Мангейм, Германія), нямецкая спартсменка (таніс). Чэмпіёнка свету (1987—90, 1993) і Алімпійскіх гульняў (1988). Пераможца адкрытых чэмпіянатаў Аўстраліі (1988— 90, 1993), Францыі 0 9 8 7 — 88), ЗШ А (1988— 89, 1993), Уімблдонскага турніра (1988— 89, 1991—93) y адзіночным разрадзе. Уладальніца кубка Вялікага Шлема (1988). 3 канца 1980-х г. займае вядучыя пазіцыі ў рэйтынгу мацнейшых тэнісістак свету. ГРАФА... (ад грэч. graphô пішу), першая састаўная частка складаных слоў, што абазначае: які адносіцца да пісьма, почырку, напісання, напр., графалогія, графаманія.
Да арт. Гратэск. В.Г y б a р a ў. Мірная ініцыяіыва. 1991.
ГРАФАМАНІЯ (ад граф а... + м анія ), хваравітая цяга да пісьменнідтва ў асоб, пазбаўленых літаратурных здольнасцей. Узнікае на аснове наіўнага ўяўлення пра лёгкасць і агульнадаступнасць пісьменнінкай працы або ў выніку пераацэнкі асабістых творчых магчымасцей. Часта Г. спрыяюць «гучнае імя», дачыненне да выдавецкага асяроддзя і неабмежаваная магчымасць друкавацца. Элементы графаманскай шматслоўнасці як відавочны элемент стылю бываюць і ў творчасці прафесійных пісьменнікаў.
ГРАФЕКОН
411
ГРАФАПАБУДАВАЛЬНІК, прыстасаванне для аўтаматычнага вычэрчвання графічнай (ці алфавітна-лічбавай) інфармацыі на папяровыя, плёначньм або інш. носьбіты запісу. Бываюць буйна- (памеры да 2x6 м) і малагабарытныя, вектарныя і растравыя, планшэтныя, барабанныя і ролікавыя, рл.-мех. (найб. пашыраныя), ал.-статычныя, струменныя і інш. Графічная інфармацыя непасрэдна ад ЭВМ (ці з прамежкавых носьбітаў інфармацыі, напр. мага. дыскаў) узнаўляецца сімваламі (неперарьгўнымі лініямі, ішрыхамі, кропкамі і інш.) y адна- і шматколерным выкананні. Пішучы элемент перамяшчаецца 'з дапамогай крокавых або серварухавікоў. Дакладнасць узнаўлення ліній да 0,005 мм, скорасць вычэрчвання да 5 м/с, раадзяляльная здольнасць да 20 ліній на міліметр. Выкарыстоўваецца як знешняе прыстасаванне вываду даных з ЭВМ, y аўтаматызаваных сістэмах праектавання, машына- і прыладабудаванні, метэаралогіі, картаграфіі і інш. На Беларусі сям’я Г. «ІТЭКАН» распрацавана Ін-там тэхн. кібернетыкі Нац. АН. М .П .С а в ік .
ГРАФАЎ ТЭО РЫ Я , раздзел матэматыкі, які вывучае аб’екты на аснове геаметрычнага падыходу. Асн. паняцце Г.т. — граф: мноства пунктаў (вяршынь) і мноства сувязей (рэбраў, дуг), што злучаюць некаторыя (або ўсе) пары вяршынь. Напр., сетка чыгунак, аўтамаб. (або інш.) дарог з пазначэннем на дугах адлегласцей паміж населенымі пункгамі або іх прапускных здольнасцей. Выкарыстоўваецца ў тэорыі перадачы інфармацыі, тэорыі трансп. сетак, камп’ютэрнай графіцы, аўтаматызацыі праеюгавання і інш. Першыя задачы Г.т. былі звязаны з рашэннем галаваломак і матэм. забаўляльных задач (напр., задачы аб Кёнігсбергскіх мастах, аб расстаноўцы ферзей на шахматнай дошцы, аб перавозках, кругасветным падарожжы, задача 4 фарбаў і інш.). Адным з першых вынікаў y Г.т. быў крытэрый існавання абходу графа без паўтораў рэбраў ( І \.Э й л е р \ 1736). У 19 ст. з’явіліся работы, y якіх пры рашэнні практычных задач атрыманы важныя вынікі ў Г.т. (задачы пабудавання эл. ланцугоў, падліку хім. рэчываў з рознымі тыпамі малекулярных злучэнняў і інш.). У 20 ст. задачы, звязаныя з ірафамі, з’явіліся ў тапалогіі, алгебры, тэорыі лікаў, тэорыі імавернасці і інш. Найб. развіццё Г.т. атрымала з 1950-х г. y сувязі са станаўленнем кібернетыкі і развіццём выліч. тэхнікі.
Н а Беларусі даследаванні па Г.т. вядуцца ў БДУ (уплыў розных параметраў на ўласцівасці графаў), Ін-це матэматыкі (розныя прадстаўленні графаў, алгарытмічныя аспекты Г.т.), Ін-це тэхн. кібернетыкі (ірафы ў задачах аптымальнага ўпарадкаванш ) Нац. АН. Л іт .\
Лекцнн no теорнн графов. М., 1990.
Ю.Н.Сацкоў. ГРАФЕКОН (ад граф л... + грэч. eikôn відарыс), тып запам інальнай злект ронна-прам янёвай т рубкі з 2 электроннымі пучкамі (запісвальным і счытвальным). Відарыс запісваецца ў выглядзе патэнцыяльнага рэльефу на дыэлектрычнай мішэні, нанесенай на эл.-праводную падкладку (сігнальную пласціну). Запіс
412
ГРАФЕМА
і счытванне інфармацыі могуць адбывацца адначасова і незалежн^. Колькасць цыклаў счытвання дасягае некалькіх тыс5гч (пры аднаразовым запісе); раздзяляльная эдольнасць — да 1200 радкоў. Запіс (без счытвання) на мішэні можа захоўвацца на працягу некалькіх сутак і больш. Выкарыстоўваецца для ўзаемнага пераўтварэння відарысаў: радыёлакацыйнага ў тэлевізійны, з аднаго тэлевізійнага стандарта ў другі і інш. А .П .Т к а ч э н к а . ГРАФЕМА (ад грэч. graphë абрыс, контур), мінімальная струкгурная адзінка пісьмовай мовы, якая адпавядае фанеме ў вуснай мове. Знаходзіць выражэнне ў літарах і выступае ў розных варьмнтах y залежнасці ад стьшю пісьма, месца ў слове або сказе. Гэтыя варыянты або літары (вялікія і радковыя, прамыя і курсіўныя) называюць а л о г р а ф а м і а д ной і той жа Г. Сістэма Г. пэўнага пісьменства ўтварае алфавіт гэтага пісьменства. Тэрмін «Г.» ўведзены І.А.Бадуэнам дэ Куртэнэ ў 1912. А .М .Б у л ы к а . ГРАФІК, адлюстраванне залежнасці адной велічьші ад другой (напр., пройдзенага шляху ад часу). 1)Г. ф у н к ц ы і — геам. адлюстраванне функцыянальнай залежнасці з дапамогай лініі на плоскасці. Выгляд Г. залежыць ад характару функцыі і выбранай сістэмы каардынат (дэкартавай, палярнай, лагарыфмічнай або інш.). Некаторыя Г. функцыі маюць назву: акружнасць, гіпербала, дэкартаў ліст, ланцуговая лінія, завіток Аньезі, парабала і г.д. Паказвае характар змен функцыі (гл. Гістаграма, Дыяграма), a таксама дазваляе вылічыць яе значэнне па зададзеным значэнні аргумента (гл. Графічныя вшічэнні, Намаграма, Намаграфія). Існуюць прылады, якія аўтаматычна запісваюць Г., напр. графапабудавальнік вычэрчвае Г. функцыі, зададзенай 'аналітычна або таблічна; барограф — Г. a™, ціску я к функцыю часу. 2) Г. р y х y н а т р а н с п а р ц е — план арганізацыі працэсу перавозак. Складаецца ў графічнай або таблічнай формах. Будуецца звычайна ў каардынатах «шлях — час»: па адной восі адкладваюць час (суткі, гадзіны, мінуты), a па другой — адлегласць паміж пунктамі (станцыі, порты, аэрапор180° 150° 120°
180°
150°
180° 150°
120°
Графік y палярных каардынатах: дыяграма накірананасді сілы святла розных тыпаў сня цільняў.
ты і інш.). Забяспечвае рытмічную работу рухомага саставу на лініі, узгадняе работу розных відаў транспарту, прадпрыемстваў і кліентаў (напр., флот — порт — чыгунка — станцыя) і г.д. 3) В ы т в о р ч ы Г. — каляндарны план выпуску прадукцыі прадпрыемствам ці яго асобнымі падраздзяленнямі. Гл. таксама Графік цыклічнасці. ГРАФІК Ц Ы КЛІЧНА СЦ І, графічнае адлюстраванне паслядоўнасці, працягласці і аб’ёмнасці колькасных паказчыкаў тэхнал. працэсаў вытв-сці. Складаецца на аснове разлікаў па вызначэнні аб’ёму работк па тэхналогіі, працягласці асобных аперацый, іх паслядоўнасці і сумяшчэння, колькасці рабочых і ўзаемасувязей паміж аперацыямі ў поўным вытв. цыкле. Найб. неабходны на прадпрыемствах з неперарыўнымі і цыкліч-
ГРАФІКА, від выяўленчага мастацгва, ягкі аб’ядноўвае малюнак (як самаст. галіну творчасці) і друкаваныя маст. творы (розныя віды гравюры), што грунтуюцца на мастацтве малюнка з уласцівымі ім выяўл. сродкамі і магчымасцямі. Творы Г. звычайна выконваюцца на паперы. Асн. выразныя сродкі — контурная лінія, штрых, пляма, белы, чорны ці каляровы фон аркуша, часам выкарыстоўваецца і колер. На мяжы жывапісу і Г. — акварэль, гуаш, пастэль, тэмпера. Паводле прызначэння падзяляюць на станковую (станковы малюнак, эстамп), кніжную графіку, газетначасопісную (ілюстрацыя, дэкар. афармленне, шрыфгы і інш.), прамысловую графіку, плакат, карыкатуру. Сродкамі Г. звычайна робяць накіды. эцюды да жьшапісных твораў, фіксуюць арх. замыслы н а стадыі праектавання і інш.
Да арт Графіка. Н. Орда . Палац y вёсцы Масаляны Бераставіцкага раёна Гродзенскай вобл. 1861—77. Малюнак.
нымі працэсамі вытв-сці; a таксама ў гарнаруднай прам-сці. А .А .С а л а м о н а ў . ГРАФІКА (грэч. graphikë ад graphô пішу), сукупнасць пісьмовых сродкаў пэўнай мовы, што ўключае графемы, знакі прыпынку, націск і інш., a таксама сістэма ўзаемаадносін паміж графемамі і фанемамі ў літарна-гукавым пісьме; раздзел мовазнаўства, які вывучае такія ўзаемаадносіны. Паняцце «Г> характэрна для літарна-гукавога пісьма, y якім вылучаюць 3 бакі: алфавіт, Г. і арфаграфію. Ідэальнай Г., y якой кожная графема адпавядала б асобнай фанеме (і наадварот) не існуе. У сучасным свеце найб. пашыраны нац. сістэмы пісьма, створаныя на аснове лац. алфавіта (гл. Лацінскае пісьмо), кірш іцы і арабскага пісьма. У аснове бел. Г. — рус. грамадзянскі шрыфт, створаны ў выніку рэформы кірыліцы. Л іт .\ М а к а р о в а Р.В. Понятне графмкн н графемы / / Снстема н уровнн языка. М., 1969; Б у л ы к а А.М. Развіццё арфаграфічнай сістэмы старабеларускай мовы. Мн., 1970; Я н о в і ч А.І. Станаўленне графічнай сістэмы беларускай літаратурнай мовы новага перыяду / / Бел. лінгвістыка. 1987. Вып. 31.
Да арт. Графіка. Г.П a п л a ў с к і. Іл. да кніл Я.Коласа «Выбранае». 1983.
Найб. стараж. і традыц. від графічнага мастацтва — малюнак, вытокі якога ў выявах эпохі палеаліту і ў ант. в а з а п іс е , y аснове якога — лінія, сілуэт, каляровая пляма. Гравюра вядомая з 6—7 ст. y Кітаі, з 14— 15 ст. y Еўропе (напачатку д р э в а р ы т і разцовая гравюра, пазней а ф о р т ). Станковая Г. адыгрывала важную ролю ў культ. і паліт. жыцці Еўропы з эпохі Адраджэння (творы Леанарда да Вінчы, Мікеланджэла, АДзюрэра і інш.). У 17— 19 ст. y розных відах Г. працавалі Ж.Кало, Рэмбрант, К.Хакусай, У.Хогарт, АДам’е, Ф.Гоя, Г.Дарэ, Э.Дэлакруа, Ф.Мазерэль, АКіпрэнскі, М.Уткін, В.Сяроў, І.Шышкін, y 20 ст. — П.Пікасо, А.Матыс, Ж.Грос, К.Кальвіц, А.Астравумава-Лебедзева, У.Фаворскі, УЛебедзеў, Л.Лісіцкі і інш. Адметнасць Г. ў аператыўным водгуку на актуальныя падзеі жыцця, здольнасці распаўсюджвацца ў вял. колькасці экзэмпляраў, што шырока выкарыстоўвалася ў агітацыйнай і сатыр. Г. (асабліва ў час вял. гіст. змен і войнаў).
Н а Беларусі бярэ пачатак ад аддоб і мініяцюр рукапісных кніг (Тураўскае евангелле, 11 ст.; Аршанскае евангелле, 12— 13 ст.; Мсціжскае евангелле, 14 ст.). Контурны малюнак вядомы па Лаўрышаўскім евангеллі 14 ст., акварэль — па Радзівілаўскім летапісе 15 ст. Значных поспехаў дасягнула Г. ў 16— 18 ст. з развіццём кнігадрукавання. 3 вьшавецкай дзейнасцю Ф.Скарыны і яго паслядоўнікаў звязана ўзнікненне кніжнага дрэварыту, які займаў гал. месца ў вьшаннях друкарняў Вільні, Еўя, Заблудава, Брэста, Нясвіжа, Куцейны, Супрасля, Магілёва, Гродна. У 2-й пал. 16 ст. ўзнікла разцовая гравюра на метале — медзярыт (першыя з іх — працы Т.Макоўскага, В. і М.Вашчанкаў). 3 канца 16 ст. пачала развівацца станковая Г.: партрэт, гар. пейзаж, гра-
ГРАФІКА
413
стры К.Гётке, А. ван Вестэрфельд і інш.). У 18 ст. з ’явіліся новыя віды Г.: лубок (П.Комар), эскізы дэкарацый (М.Жукоўскі). У канцы 18 ст. ў яе станаўленні пэўную ролю адыграў Псшацкі езуіцкі калегіум, дзе выкладаўся малюнак, y 19 ст. — Віленская мастацкая школа. У розных жанрах Г. (партрэт, гар. пейзаж. быт. і этнагр. замалёўкі) працавалі Ю.Азямблоўскі, А.Бартэльс, В.Ваньковіч, Я.Дамель, М.Падалінскі, Я.Рустэм і інш. Умовы нац. і сац. ўціску (асабліва пасля паўстання 1863— 64) прывялі да заняпаду выяул. мастацтва ў цэлым, y т.л. і Г. Адраджэнне яе звязана з нац.-вызв. рухам пач. 20 ст. Графікі ўдзельнічалі ў афармленні газет «На-
Да арт. Графіка. A T a р a с е в і ч. Ілюстрацыя да кнігі «Разарыум...». 1672. Медзярыт.
Да арт. Графіка. М . С е л я ш ч у к . Экслібрыс А.С.Цярэшчанкі. 1985. Літаграфія.
Да арт. Графіка. М і к е л а н д ж э л а . Малюнак да плафона Сіксцінскай капэлы. 1508— 12.
вюра-тэзіс, панегірычная, геральдычная гравюра, картаграфія, малюнкі арх. праектаў, экслібрысы (Макоўскі, Вашчанкі, Ф.Ангілейка, A. і Л. Тарасевічы, Г.Ляйбовіч, a таксама замежныя май-
ша доля», «Наша ніва», кніг на бел. мове, з ’явіліся плакат і карыкатура (С.Богуш-Сестрандэвіч, Я.Драздовіч, К.Каганец, П.Лепяшынскі і інш.), значнасць якіх павялічылася ў гады рэ-
Да арт. Графіка. Я . Мі н і н . Стары Віцебск. 1927. Дрэварыт.
Да арт. Графіка. У.В і ш н е ў с к і. Птушка ловы II. 1988. Афорт.
Да арт. Графіка. А. Рыбч ынск і. Магілёўскае паўстанне. 1979. Малюнак.
Г.Скрыпнічэнка і інш.), y творчасці якіх зварот да нац. масг. традыцый, глыбокага вывучэння прафес. графічнай культуры. Л іт .: Ф а в о р с к н й В. О графнке как об основе кннжного нскусства / / Нскусство кннгн. М., 196Г; Вып. 2; В в п п е р Б.Р. Графнка / / Внппер Б.Р. Статьн об нскусстве. М.,
1970; М а л ь ц е в а Н Л. Путн развнтня советской графнкв. М., 1980; Гісторыя беларускага мастацгва. T. 1—6. Мн., 1987—94; Ш м a т a ў В.Ф. Беларуская графіка 1917— 1941 гг. Мн., 1975; Я г о ж. Сучасная беларуская графіка 1945— 1977 гг. Мн., 1979; Ц е р а ш ч а т а в а В.В. Беларуская кніжная графіка 1917— 1941. Мн., 1978. А .М .І І ік у л ік , В .Ф .Ш м а т а ў .
Да арт Графіка Р . С і т н і ц а . Нясвіж. Формула мінуўшчыны. 1990. Каляровая аўталітаграфія.
ГРАФІС (Graphis), род накіпных лішайнікаў сям. графідавых. Вядома 300 пераважна трапічных і субграпічных відаў, ва ўмераных шыротах — некалькі відаў. На Беларусі пашыраны Г. начэрчаны (G. scripta), расце на гладкай кары лісцевых дрэў.
Да арт. Графіка. В.Ш а р а н г о в і ч . Цэнтральная частка трыпціха «Дзе крыўда адвечная спела». 1993. Каляровая літаграфія.
валюцыі і грамадз. вайны (Віцебскія, Гомельскія, Мінскія вокны РОСТА, Гомельская мастацкая студыя імя М.А.Урубеля). Да плаката звярталіся А.Быхоўскі, Ф.Валяроў, П.Гуткоўскі, С.Каўроўскі, Я.Целішэўскі і інш. Усе віды і жанры Г. актыўна развіваліся ў 1920-я г. У кніжнай Г. працавалі Гуткоўскі, В.Дваракоўскі, Г.Змудзінскі, М.Малевіч, АТычына, y станковай — АЛстаповіч, З.Гарбавец, Я.Горыд, Драздовіч, Я.М інін, М.Сеўрук, С. Юдовін і інш. У гады 2-й сусв. вайны MacTard В.Букаты, Я.Зайцаў, Б.Звінагродскі, В.Козак, Красільнікаў, Я.Красоўскі, М.Філіповіч, А.Ш аўчэнка і інш. ўдзельнічалі ў сатыр. выданнях «Раздавім фашысцкую гадзіну!» і «Партызанская ду-
бінка». Папулярнасць набыла сатыр. Г. на старонках час. «Вожык» (А.Волкаў, Р.Грамыка, М.Гурло, Дз.Красільнікаў, С.Раманаў, А.Чуркін і інш.). Лепшыя творы графікаў 1960-х г. (Л.Асецкі, А.Кашкурэвіч, А Лось, Г.Паплаўскі, А.Паслядовіч, В.Шаранговіч) сведчаць пра філас. глыбіню, імкненне стварыць аналітычныя сімволіка-алегарычныя ці метафарычныя кампазіцыі з глыбокім сац. падтэкстам. У апошнія дзесяцігоддзі з’явілася цэлая плеяда масгакоў (В.Александровіч, М. і У.Басалыгі, У.Вішнеўскі, А Дзямарын, П.Драчоў, А. і Ю .Зайцавы, М.Карпук, Я.Кулік, М.Купава, Л.Марчанка, В.Паўлавец, У.Пашчасцеў, А.Рыбчынскі, У.Савіч, М.Селяшчук, Р.Сітніца, В.Славук,
Слаявіна ў выглядае дробназярністай, аліўкава-шэрай, матавай корачкі, часам слабапрыкметная або цалкам y субстраце. Пладовыя целы (апатэцыі) шматлікія, доўгія і вузкія, прамыя, дугападобна выгнутыя, часам хвалістыя і разгалінаваныя, утвараюць малюнак, які нагацвае складаныя пісьмёны (адсюль назва). Дыск апатэцыя вузкі, шчылінападобны, чорны, з шызым напылам або без яго. Сумкі 8-споравыя. Споры цыліндрычныя, бясколерныя, потым цямнеюць.
ГРАФГГ (ням. G raphit ад грэч. graphô пішу), мінерал класа самародных элементаў; найб. пашыраная і ўстойлівая ў зямной кары паліморфная мадыфікацыя вугляроду. Mae прымесі газаў, вады, бітумаў, мікраэлементаў. Крышталізуецца ў гексаганальнай сінганіі. Структура слаістая. Звычайна цёмна-шэрьш да
чорных ліставатыя, лускаватыя агрэгаты, канкрэцыі, суцэльныя масы. Бляск метадічны. Цв. 1— 2. Шчыльн. 2,2 г/см3. Тлусты навобмацак. Вогнетрывалы, не плавіцца пры нармальным ціску, т-ра сублімацыі вышэй за 4000 К. Электраправодны, хімічна ўстойлівы. Трапляецца ў магматычных і метамарфічных пародах. Разнавіднасці: графітыт— скрытакрышт. рознасць, шунгітаморфная рознасць. Выкарыстоўваецца ў вытв-сці плавільных тыгляў, ліцейнай справе, y атамнай прам-сці, пры вытв-сці элекгродаў, алоўкаў, шчолачных акумулятараў, сухіх элементаў, кантактных шчотак. Радовішчы Г. ў Расіі, на Украіне, y ЗІПА і інш. На Беларусі вядомы рудапраяўленні Г. ў крышт. фундаменце. Г. атрымліваюць таксама ііпучным шляхам — награваннем антрацыту без доступу паветра. Блокі з чыстага штучнага Г. выкарыстоўваюць y ядзернай тэхніды, як пакрыцці для соплаў ракетных рухавікоў і інш. У .Я .Б а р д о н .
фіту адрозніваюцца павышанымі трываласцю і ўдарнай вязкасцю. Выкарыстоўваюць для вырабу антыкаразійных помпаў, кампрэсараў, цеплаабменнай хім. апаратуры, дэталей машын і прылад, якія працуюць y вузлах трэння без змазкі (напр., укладышы падшыпнікаў). М Р. П ракап чук.
ГРАФГГЫЗАЦЫЯ, працэс утварэння графіту ў некаторых метал. сплавах (пераважна на аснове жалеза), якія маюць вуглярод y выглядзе няўстойлівых карбідаў. Адбываецца пры павышанай т-ры (напр., пры адпале), пад уплывам якой y метал. аснове сплаву фарміруюцца і растуць часцінкі графіту. Г. павышае зносаўстойлівасць сплаваў за кошт высокіх змазачных уласцівасцей графіту. Выкарыстоўваюць y вытв-сці вырабаў з коўкага чыгуну. ГРАФІЦІ (італьян. graffito мн. лік ад graffito літар. надрапаны), старажытныя надпісы, зробленыя вострымі прадметамі на сценках будынкаў і розных рэчах. Г. часта знаходзяць пры раскопках ста-
Да арт. Графіка. М.К a р п y к. Веснавы ранак. 1981. Малюнак. Да арт Графіка. Ф.С к a р ы н а. Старонка з кнігі «Прамудрасць». 1518.
ГРАФГТАШІАСТЫ, пластмасы, якія маюць y якасці напаўняльніка прыродны ці штучны графіт або карбанізаваныя прадукты (коксы, тэрмаантрацыт і інш.). Сувязньгмі матэрыяламі з ’яўляюцца фенолаальдэгідныя і эпаксідныя смолы, поліаміды, фгарапласты і інш. Максімальную цепла- і электраправоднасць пры здавальняючых мех. паказчыках маюць Г. з 75—85% (па масе) парашкападобнага штучнага ірафіту. Хім. ўстойлівасць Г. абмежавана хім. устойлівасцю сувязнога. Адрозніваюць Г. тэрмарэактыўныя і тэрмапластычныя. Тэрмарэактьіўныя прэс-парашкі (напр., антэгміт) атрымліваюць на аснове штучнага графіту і фенолафармалвдэгідных, эпаксідных, фуранавах смол. Залівачныя кампаўнды з Г. маюць добрыя мех. (у тл . ліцейныя) уласцівасці Тэрмапластычныя Г. на аснове поліамідаў (да 50% па масе) і прыроднага гра-
г р а ф іч н ы я
415
раж. і сярэдневяковых гарадоў і паселішчаў y многіх краінах свету. Гэтыя гіст., прысвячальньм, магічныя і інш. надпісы маюць вял. значэнне для вывучэння рэлігіі, побыгу, мовы, пісьменнасці стараж. і сярэдневяковых грамадстваў. На тэр. Беларусі найб. стараж. Г. 11 ст. знойдзены ў Сафійскім саборы ў Полацку. На вял. плоскім камені ў падмурку выдрапаны імёны людзей, якія яго будавалі: «Давндь, Тоума, Мнкоула», «Петьр, Ворншько» і слова «Кыіьсь». Г. 12 ст. выяўлены на прасліцах, амфарах y Мінску, Навагрудку, Пінску, Віцебску, Друцку. Яны даюць звесткі аб імёнах, бытавой лексіцы. Г. 13 ст. знойдзены ў Спаскай царкве ў Полацку, Благавешчанскай царкве ў Віцебску. Выяўлена некалькі Г. 15 ст., якія маюць дакладнае датаванне іх напісання, напр. Г. пра смерць Казіміра
IV Ягелончыка, вял. князя ВКЛ і караля Польшчы, і ўступленне на трон яго сына Аляксандра. Косці з надпісамі і малюнкамі выяўлены на гарадзішчы Маскавічы (Браслаўскі р-н). Выкананнем да Г. блізкія берасцяныя граматы. Г.В.Штыхаў. ГРАФІЧНЫ Я В Ы Л ІЧ Э Н Н І, метады атрымання лікавых рашэнняў задач з дапамогай графічных пабудаванняў. Заснаваны на выкарыстанні графікаў функцый і паўтарэнні (або замене) з пэўным набліжэннем адпаведных аналітычных аперацый (складання, аднімання, множання, дзялення, дыферэнцы-
Графіці на прасліцах 12— 13 ст. з гарадзішча Маскавічы Браслаўскага раёна.
416
ГРАФІЯ
тыя спосабы. Напр., галаграфія, гістарыяграфія, літаграфія.
равання, інтэгравання і інш.). Выкарыстоўваюцца для атрымання першых набліжэнняў, якія ўдакладняюцца інш. метадамі, a таксама ў інж. практыцы, калі не патрабуецца высокая дакладнасць.
ГРАФСТВА (позналац. comitatus, франц. comté, англ. shire, county, ням. Grafschaft), 1) y сярэдневяковых еўрап. краінах зямля, якая знаходзілася ва ўладанні графа. На тэр. ВКЛ y 16 — канцы 18 ст. неафіц. назва вял. магнацкіх маёнткаў, якія мелі асобны апарат кіравання і перадаваліся ў спадчыну. Назвы Г. былі звязаны з графскімі тытуламі, якія былі атрыманы прадстаўнікамі арыстакратыі ад імператара «Свяшчэннай Рым. імперыі» і якімі дазвалялася карыстацца ў ВКЛ. На Беларусі існавалі Глускае, Быхаўскае, Заблудаўскае, Койданаўскае, Копыскае, Лагойскае, Шклоўскае і інш. графствы. 2) Буйная адм.-тэр. адзінка ў некат. сучасных дзяржавах (Вялікабрытаніі, ЗІІІА, Аўстраліі). ГРАФЦІО Генрых Восіпавіч (26.12.1869, г. Даўгаўпілс, Латвія — 30.4.1949), расійскі вучоны і інжынерэнергетых. Акад. AH С СС Р (1932). Скончыў Новарасійскі (у Адэсе) ун-т (1892) і Пецярб. ін-т інжынераў шляхоў зносін (1896). Удзельнічаў y праектаванні і буд-ве чыгунак, трамвая ў Пе-
Лікі пры Г.в. алг. выразаў адлюстроўваюцца ў выбраным маштабе накіраванымі адрэзкамі. Пры графічным складанні і адніманні лікаў адпаведныя адрэзкі адкладваюць на прамой y пэўным (аднімаемае — y процілеглым) напрамку адзін за адным так, каб пачатак наступнага адрэзка супадаў з канцом папярэдняга. Сума (рознасць) — адрэзак, пачатак якога супацае з пачаткам 1-га, a канец — з канцом апошняга. Множанне і дзяленне ажыццяўляюцца будаваннем прапарцыянальных адрэзкаў, што адсякаюць на старанах вугла паралельныя прамыя, і выкарыстаннем адпаведных дачыненняў. Для графічнага ўзвядзення ў цэлую дадатную (адмоўную) ступень паслядоўна паўтараюць множанне (дзяленне). Для графічнага рашэння ўраўнення f(x) = 0 будуюць графік функцыі y = f(x) і знаходзяць яго пункты перасячэння з воссю абсцыс [пры рашэнні ўраўненняў fi(x) = £г(х) знаходзяць абсцысы пунктаў перасячэння крывых уі = f,(x) i у2 = f2 (x)j. Г.в. вызначанага інтэграла заснавана на замене графіка падінтэіральнай функцыі ступеньчатай ломанай, плошча пад
Графічныя вылічэнні: 1 — каранёў ураўнення х2+х-2=0; 2 — вызначанага інтэграла J°f(x)dx; 3 — поле нагірамкаў дыферэнцыяльнага ўраўнення dx/dt = t2 + х2.
якой лікава роўная дадзенаму інтэіралу. Для графічнага дыферэнцыравання будуецца графік вытворнай па значэннях тангенса вугла нахілу датычнай y розных пунктах графіка дадзенай функцыі. Графічнае рашэнне дыферэнцыяльнага ўраўнення dy/dx = f(x, y) зводзіцца да будавання поля напрамкаў на плоскасці: y некаторых пунктах малююць напрамкі датычнай dy/dx да інтэгральнай крывой, што праходзіць праз іх. Шуканую крывую праводзяць так, каб датычныя да яе мелі зададзеныя напрамкі. Часта папярэдне будуюць сям’ю ліній f(x, y) = С (ізаклінаў) для розных значэнняў С. У кожным пункце такой лініі вытворная пастаянная і роўная С. Гл. таксама Л ік а в ы я м е т а д ы , Н а б л іж а н а е в ы л іч э н н е , Н а б л іж а н а е ін т э гр а в а н н е . С .У А б л а м е й к а .
...ГРАФІЯ (ад грэч. grap h ô пішу), другая састаўная ч. складаных слоў, якая азначае: апісанне, запіс, чарцёж, малюнак і да т.п. Выкарыстоўваецца як састаўная ч. тэрмінаў — назваў навук, спосабаў узнаўлення, відарысаўтварэння, выяўлення чаго-н., a таксама прадпрыемстваў, дзе выкарыстоўваюцца гэ-
цярбургу, склаў праекты электрыфікацыі чыгунак Крыма і Закаўказзя, ГЭС на р. Вуоксе, Волхаве і інш. 3 1907 выкладаў y Пецярб. электратэхн. ін-це (з 1921 праф.). Удзельнічаў y складанні плана ГОЭЛРО. У 1921— 27 гал. інжынер буд-ва Волхаўскай ГЭС, потым узначальваў буд-ва Ніжнясвірскай ГЭС (прысвоена імя Г.). У 1938— 45 гал. інспектар па буд-ве ГЭС. Навук. даследаванні ў галіне гідраэнергетыкі. Л і т .: Ш е в ц о в В.Н., С м н р н о в Ü.C. Генрнх Оснповнч Графтно. М.; Л., 1955; Ш е в ц о в В.Н. Генрнх Оснповнч Графтао, 1869— 1949 / / Людн русской наукн. М., 1965.
ГРАХОЎСКІ Сяргей Іванавіч (н. 25.9.1913, мяст. Нобель Зарэчненскага р-на Ровенскай вобл., Украіна), бел. пісьменнік. Засл. работнік культуры Беларусі (1983). У 1914 з бацькамі пераехаў y Глуск. Скончыў Мінскі пед. ін-т (1935). Працаваў на Бел. радыё, y прэсе. У 1936 беспадстаўна арыштаваны, са-
сланы на лесараспрацоўкі ў Горкаўскую вобл. У 1946— 49 настаўнік y Слуцкім р-не. У 1949 арыштаваны паўторна і высланы ў Новасібірскую вобл.; настаўнічаў. Рэабілітаваны ў 1955. 3 1956 y Мінску. У 1957— 73 y час. «Бярозка», «Вясёлка». Друкуецца з 1926. Першы зб. вершаў «Дзень нараджэння» (1958). Г. — прыхільнік традыц. класічнай па-
Г.В.Графціо
С.І.Грахоўскі.
этыкі, канкрэтна-рэаліст. вобразнасці. Асн. рысы яго паэзіі — лірызм, роздум над складанымі праблемамі часу, спалучэнне грамадскіх і асабістых матываў, сцвярджэнне дабрыні, чалавечай годнасці, грамадз. адказнасці чалавека: зб-кі «Чаканне» (1960), «Паэма дарог» (1970), «Зачараванасць» (1978), «Асеннія гнёзды» (1982, Літ. прэмія імя А.Куляш ова 1983), «Кругі надзеі» (1985), «Верую» (1987), «I радасць і боль» (1988), «Споведзь» (1990, аповесці і вершы, Дзярж. прэмія Беларусі 1992) і інш. Аўтар зб. апавяданняў «Які вялікі дзень» (1966), дакумент. аповесці «Рудабельская рэспубліка» (1967, экранізавана ў 1972), «Суровая дабрата» (1977), «Два лёсы — дзве трагедыі» (1988), аўтабіягр. трылогіі «Такія сінія снягі» (1988), «Зона маўчання» (1990), «3 воўчым білетам» (1991) і інш. Піша для дзяцей (зб. вершаў «Сёння і заўтра», 1961; «Гарыдь касцёр», 1966; аповесць «Гарачае лета», 1974, і інш.). Перакл. на бел. мову асобныя творы АТайдара, Р.Тагора, кн. «Выбраныя вершы і паэмы» А Б лока, зб. «Пасля спаткання» М Дудзіна і інш. 7в.: Выбр. творы. T. 1—2. Мн., 1973; Выбр. творы. T. 1—2. Мн., 1983; Выбр. творы. Т. 1—2. Мн., 1994. А .С .Г у р с к а я , І .У .С а л а м е в іч .
ГРАЦ (Graz), горад на ПдУ Аўстрыі, y перадгор’ях Штырыйскіх Альпаў, на р. Мур. Адм. ц. зямлі Штырыя. Гар. правы 3 1281. 237,8 тыс. ж. (1991). Вузел чыгунак і аўтадарог. Другі (пасля Вены) па велічыні і эканам. значэнні горад краіны. Трансп. (аўга- і вагонабудаванне), с.-г. машьгнабудаванне; выгв-сць вырабаў дакладнай механікі і оптыкі; эл.-тэхн., хім., тэкст., шкляная, папяровая, гарбарная, паліграф,, харч. прам-сць. Ун-т (з 1586). Музей Штырыі, першы ў свеце музей крыміналістыкі. Арх. помнікі 13— 18 ст.. епіскапскі палац (13 ст.), Ландгаўз (16 ст.) і інш.
ГРАЦЫІ, y старажытнарымскай міфалогіі тры багіні прыгажосці, вытанчанасці і радасці. Вобраз Г. адлюстраваны ў творах мастацтва С.Батычэлі, П.П.Рубенса, А.Кановы, Б.Торвальдсена і інш. У стараж.-грэч. міфалогіі ім адпавядалі Харыты. ГРАЦЫЯ (ад лац. gratia вытанчанасць, краса), 1) разнавіднасць прыгожага, эстэт. характарыстыка руху, дзеянняў. У эстэтыцы Адраджэння Г. — тое, што натхняе фармальны пачатак прыгожага, робячы яго прывабным, мілым. Англ. філосафы і эстэтыкі 18 ст. падкрэслівалі ў Г. натуральнасць, вольнасць рухаў і ўчынкаў чалавека; А.Шэфтсберы і Ф.Хатчэсана адрознівалі знешнюю Г. і духоўную («маральную»), У ням. асв. эстэтыцы Г. проціпастаўлялася ўзвышанаму, праяўлялася ў дзеяннях і рухах, засяроджаных y позах (I.Вінкельман). Паводле Ф.Шылера, Г. ёсць «заўсёды толькі хараство апанаванага свабодай аблічча». Яна — выяўленне ў з’яве прыгожай душы, y якой гарманічна спалучаюцца пачуццёвасць і розум, доўг і схільнасць. У пазітывісцкай эстэтыцы Г. руху тлумачыцца эканомнасцю затрат мышачнай энергіі (Т.Спенсер). У мастадтве паняцце «Г.» можа ўжывацца для характарыстыкі руху гукаў y музыцы, думак і вобразаў y паэзіі, ліній y графіцы, чалавечага цела ў харэаграфіі. 2) Від гарсэта для жанчын. ГРАЦЫЯН Флавій (Flavius Gratianus; 13.4.359, Сірмій, рым. прав. Панонія, цяпер г. Срэмска-Мітравіца, Сербія — 25.8.383), рымскі імператар. 3 367 суправіцель свайго бацькі Валентыніяна /, пасля яго смерці (375) правіў зах. ч. імперыі. Пры Г. ў 378— 383 вялася барацьба з алеманамі, сарматамі і вестготамі на Рэйне і Дунаі. Ён выступіў таксама супраць язычнікаў, арыян і данатыстаў, y 382 адмовіўся ад язычніцкага тытула вял. пантыфіка і загадаў вынесці з сената алтар Перамогі — сімвал язычнідтва. У 383 па яго загадзе канфіскавана ўся маёмасць, якая належала храмам стараж. рым. багоў. У час мяцяжу ўзурпатара Максіма ў Брытаніі гальскія войскі здрадзілі Г., ён быў забіты. ГРАЦЫ ЯНСКІ Мікалай Паўлавіч (кастр. 1886, г. Скапін Разанскай вобл., Расія — 4.11.1945), расійскі гісторыкмедыявіст. Скончьіў Казанскі ун-т (1910), выкладаў y ім (1910— 20, з 1917 праф.). 3 1920 y Ін-це гісторыі пры Маскоўскім ун-це (пазней Ін-т гісторыі AH СССР), Маскоўскім аддзяленні Дзярж. акадэміі гісторыі матэрыяльнай культуры. Аўтар прац «Парыжскія рамесньы цэхі ў X III— XV ст.» (1911), «Французская вёска X II— ХГУ ст. і Ж акерыя» (1935), «Нямецкі «Drang nach Osten» y фашысцкай гістарьмграфіі» (1939), «Барацьба славян і народаў Прыбалтыкі з германскай агрэсіяй y сярэднія вякі» (1943), «Карл Вялікі і славяне», «Дзейнасць Канстанціна і Мяфодзія ў Вялікамараўскім княстве» (абедзве 1945) і інш. Пераклаў на рус. мову 14. Зак. 135.
адну з варварскіх праўд — Салічную (1913). Т в.: Нз соцнально-экономнческой нсторнн западно-европейского средневековья: Сб. ст. М., 1960.
ГРАЧАНІКАЎ Анатоль Сямёнавіч (8.9.1938, в. Ш арпілаўка Гомельскага р-на — 7.3.1991), бел. паэт. Скончыў Бел. ін-т інжынераў чыг. транспарту
АС.Грачанікаў
А.Ц.Грачанінаў
(1960), Вышэйшьм літ. курсы ў Маскве (1969). 3 1971 нам. старшыні праўлення СП Беларусі. Гал. рэдакгар час. «Вясёлка» (з 1976), «Бярозка» (з 1978), «Маладосць» (з 1982). Друкаваўся з 1957. У зб-ках «Магістраль» (1964), «Круглая плошча» (1971), «Грыбная пара» (1973, Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1974), «Начная змена» (1975), «Дрэва на выспе» (1977), «Верасень» (1984), «Жнівень — 45» (1990) — любоў да роднага краю, прыроды, шматграннасць духоўнага свету сучасніка, тонкі лірызм, драматызм перажьюанняў, гарманічнае адзінства зместу і формы. Пісаў для дзяцей (кн. «Жывая вада», 1985, і «Зорны палёт», 1988). За кн. вершаў «Казка пра Івана-ганчара і пачвару цара» (1980), «Палессе», «Валерка і лятаючая талерка» (абедзве 1983) Дзярж. прэмія Беларусі 1984. Асобныя яго вершы пакладзены на музыку («Дударьікі», «Белая лілея», «Над Белай Руссю — белы снег...» і інш.). Выступаў як публідыст, крытык, перакладчык (зб. паэзіі Зульфіі «Такое сэрца ў мяне», з Э.Агняцвет, 1985, і інш.). Аўтар кн. сатыры і гумару «Школа танцаў» (1988). T e:. Калі далёка ты... Мн., 1979; Я вас люблю... Мн., 1986; Выбранае. Мн., 1988. Л іт :. Б я р о з к і н Р. Паэзія — лёс і адказнасць / / Полымя. 1971. № 7; Л о й к a A. Паэзія і час. Мн., 1981; Ч а б а н Т. Крылы рамантыкі. Мн., 1982; Г н і л а м ё д а ў У. Ля аднаго вогнішча. Мн., 1984. І.У .С а л а м е в іч .
ГРАЧАНІКІ, выраб з грэцкай мукі ў беларусаў. 3 рэдкага цеста пяклі бліны-Г., якія змазвалі тоўчаным канапляным семем. Н а блясе пяклі таксама бабкі-Г., якія расчынялі на жытняй ці ячнай M y rta, замешвалі грэцкай мукой. ГРАЧАНІНАЎ Аляксандр Ціханавіч (25.10.1864, Масква — 4.1.1956), рускі кампазітар. Скончыў Маскоўскую (1890) і Пецярбургскую (1893, клас М .Рьшскага-Корсакава) кансерваторыі. Пасля 1917 канцэртаваў як дырыжор і піяніст, праводзіў лекцыі-канцэрты. 3 1925 жыў за мяжой (у Парыжы, з 1939 y
ГРАШОВАЕ
417
Нью-Йорку). У творчай спадчыне найб. капггоўныя камерна-вак. і хар. жанры (больш за 100 рамансаў, цыклы хароў a капэла). Істотнае месца ў яго творчасці займае музыка для дзяцей і царкоўная (імкнуўся адрадзіць стыль старадаўняга рус. спявання і узбагацідь яго хар. фактуру). Працуючы ў Музычна-этнаграфічнай камісіі і Беларускай песеннай камісіі, глыбока адчуў своеасаблівасць ладава-інтанацыйнай будовы бел. муз. фальклору. Даў класічныя ўзоры апрацовак бел. песень (захаваліся 17 для голасу і фп., 11 для мяшанага хору). На тэмы нар. песень напісаў y Парыжы «Беларускую рапсодыю» для сімф. аркестра і п ’есу для скрыпкі і фп. «Дар Белай Русі». Аўтар музыкі да п ’есы В.Шашалевіча «Апраметная» (паст. 1926, БДТ-2). Сярод інш. твораў: 6 опер, y т.л. «Дабрыня Мікітавіч» (паст. 1903), «Сястра Беатрыса» (паст. 1912), «Жаніцьба» паводле М.Гогаля (паст. 1948), дзідячыя «Сон елачкі» (1911), «Церамок» (1919), «Кот, певень і ліса» (1924); 5 сімфоній (1894— 1937), сімф. паэма «Да перамогі» (1943), камернаінстр. ансамблі, музыка да драм. спектакляў і інш. Л іт . m er.
Моя музыкальная жнзнь. Парюк,
1934. Л іт :. А л е к с а н д р о в Ю. Страннцы жшнн / / Сов. музыка. 1964. № 10; Н е л н д о в а - Ф а в е й с к а я Л. Последнне годы / / Там жа; Ш ы р м a Р.Р. Песня — душа народа. Мн„ 1976. С. 39—42, 74—76. Г .І.Ц іт о е іч .
ГРАЧЬІНСКІ Вітольд Феліксавіч (н. 30.4.1922, Масква), рускі і бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1964). Скончыў Варонежскае тэатр. вучылішча (1942). Працаваў y т-рах Варонежа і Нальчыка. У 1950— 54 y Брэсцкім абл. драм. т-ры імя Л КСМ Б, y 1955— 56 і 1958— 82 y Гродзенскім абл. драм. т-ры. Вьпсонваў характарньія і камед. ролі, y якіх дакладная псіхал. характарыстыка спалучалася з яркай тэатр. формай: Мошкін («Выбачайце, калі ласка!» А.Макаёнка), Савіч («Сэрца на далоні» паводле І.Ш амякіна), Альховік, Іахім («Трывога» і «Франдыск Скарына» А.Петрашкевіча), Тузенбах («Тры сястры» А Лэхава), Андрэй («У добры час!» В.Розава), О’Крэдзі («Дыпламат» С.Алёшына), Радзівон Мікалаевіч, Баляснікаў («Старамодная камедыя», «Казкі старога Арбата» А.Арбузава), Платон Ангел («Дзікі Ангел» А.Каламійца) і інш. ГРАШОВАЕ АБАРАЧЭННЕ, бесперапьшны рух грошай y наяўнай і безнаяўнай формах, звязаны з кругаваротам тавараў, a таксама нетаварнымі плацяжамі і разлікамі ў гаспадарцы. Агульны закон Г.а. — закон колькасці неабходных для абарачэння грошай, які дзейнічае пры ўсіх спосабах вытв-сці, дзе існуе таварнае і Г.а., і пры любых грашовых сістэмах. Ён выяўляе сувязь такіх паказчыкаў, як грашовая маса, сума цэн тавараў і паслуг, крэдыт, плацяжы, якія
418
ГРАШОВА
ўзаемна пагашаюцца, хуткасць Г.а. Важная характарыстыка Г.а. — устойлівасць, адно з праяўленняў якой — стабільнасць усіх відаў цэн і тарыфаў. Значная частка плацежнага абароту ў прамыслова развітых краінах прыпадае на фін. аперацыі з рознымі відамі каштоўных папер, пазыковыя аперацыі, падатковьм плацяжы і інш. фін. эдзелкі. Большая частка Г.а. ажыццяўляецца ў безнаяўнай форме, што звязана з рэзкім павелічэннем аб’ёму плацежна-разліковых аперацый. Наяўнае Г.а. вагаецца ў розных краінах і складае ад 10 да 20% унутр. грашовага абароту. В.В.Кутынава. ГРАШОВА- КРЭД ЬГГНАЕ РЭГУЛЯВАННЕ, сістэма мерапрыемстваў, якія ажыццяўляюцца ва ўмовах функцыянавання крэдытных грошай для падтрымання грашовай масы з мэтай забеспячэння стабільнасці нац. валюты. Права Г.-к.р. надаецца дзяржавай, як правіла, цэнтр. банку краіны. У Рэспубліцы Беларусь Г.-к.р. даручана Нац. банку, які мае выключнае права выпуску ў абарачэнне грашовых знакаў і рэгулявання безнаяўнай эмісіі грошай. Нац. банк рэгулюе грашовую масу ў абарачэнні шляхам устанаўлення для банкаў абавязковых эканам. нарматываў; змянення працэнтных ставак па крэдытах; змянення аб’ёму крэдытаў, што даюцца банкамі; куплі і продажу каштоўных папер і замежнай валюты; рэфінансавання банкаў; правядзення аперацый з дзярж. каштоўнымі паперамі на адкрытым рынку. Для банкаў устанаўліваюцца наступныя эканам. нарматывы: мінімальны памер статутнага фонду; гранічныя суадносіны паміж памерам уласных сродкаў і сумай яго актываў; паказчыкі ліквіднасці балансу; памер абавязковых рэзерваў, што размяшчаюцца ў Нац. банку; максімальная рызыка на аднаго пазычальніка; абмежаванне валютнай і курсавой рызыкі. Устанаўліваецца афіц. курс бел. рубля ў адносінах да інш. валют. Ужываюцца таксама адм. метады, якія абмяжоўваюць даванне крэдыту, выкарыстанне грошай для плацяжоў (мэтавыя ўстаноўкі, ліміты, нормы, санкцыі і да т.п.). С. С. Ткачук. ГРАНЮ ВА-КРЭДЬІТНЫ К РЫ ЗІС , парушэнне збалансаванасці грашова-крэдытнай сістэмы. Адрозніваюць ц ы к л і ч н ы я Г.-к.к., якія параджаюцца перыядычнымі дыспрапорцыямі ў працэсе вытв-сці, і с п е ц ы я л ь н ы я , выкліканыя надзвычайнымі эканам. і паліт. падзеямі, стыхійнымі бедствамі і інш. прычынамі. ГРАШОВАЯ АДЗІНКА, устаноўлены заканадаўствам дзяржавы грашовы знак, які з ’яўляецца элементам нац. грашовай сістэмы і прызначаны для сувымярэння і выяўлення цэн усіх тавараў, паслуг і да т.п. на ўнутр. рынку. У кожнай краіне мае сваю назву і пераважна падзяля-
ецца на 100 частак (напр., 1 рубель = = 100 капейкам). ГРАШОВАЯ РЭФ ОРМ А, поўнае або частковае 'пераўтварэнне грашовай сістэмы, якое праводзіцца дзяржавай з мэтаій упарадкавання і ўмацавання грашовага абарачэння. Метады яе ажыццяўлення залежаць ад стану эканомікі краіны, палітыкі, ступені абясцэньвання грошай. У гісторыі вядомы розныя віды Г.р.: пераход ад аднаго тыпу грашовай сістэмы да іншага, або ад аднаго грашовага тавару да іншага; замена манеты, якая стала непаўнацэннай і абясцэненай, на паўнацэнную, неразменных грошай на разменныя; змяненні ў эмісіі грошай; стабілізацьм валюты або меры па ўпарадкаванні грашовага абарачэння; стварэнне новай грашовай сістэмы ў сувязі з дзярж. перабудовай. Найб. тыповыя метады стабілізацыі і ўпарадкавання грашовага абарачэння: дэфляцыя, нуліфікацыя грошай, дэнамінацыя, дэвальвацыя, рэвальвацыя. У СССР Г.р. 1922—24 праведзена з мэтай аздараўлення і ўпарадкавання ррашовага абарачэння ў сувязі з пераходам да новай эканамічнай палітыкі і развіццём таварна-грашовых адносін. Асн. задачай Г.р. 1947 было зняцце з абарачэння лішкаў грошай, што паявіліся ў сувязі з іх вымушаным выпускам для пакрыцця вьшаткаў на абарону краіны. У выніку дэнамінацыі 1961 зменены маштабы цэн і праведзены абмен грашовых знакаў y суадносінах 10:1. Спецыфічна, без замены старых ірашовых знакаў на новыя, 20.8.1994 праведзена дэнамінацыя ў Рэспубліцы Беларусь. Узбуйненне маштабу цэн y 10 разоў скараціла выдаткі, звязаныя з арганізацыяй грашовага абарачэння. В.В.Кутынава.
ГРАПЮВАЯ СІСТЭМА, форма арганізацыі грашовага абарачэння ў краіне, якая склалася гістарычна і замацавана нац. заканадаўствам. Уюпочае: грашовую адзінку, маштаб цэн, віды грашовых знакаў, што маюць законную плацежную сілу, парадак эмісіі грошай і іх абарачэння, дзярж. апарат, які ажыццяўляе рэгуляванне грашовага абарачэння. Тып Г.с. залежьшь ад таго, якія грошы знаходзяцца ў абарачэнні. Г.с., пры якой усе функцыі грошай выконвае грашовы тавар, a крэдытныя грошы разменьваюцца на метал, адносідца да сістэм металічнага абарачэння. Калі ролю ўсеагульнага вартаснага эквіваленту выконваюць 2 металы — золата і серабро, тады гэта біметалічная Г.с. Пры біметалізме свабодна чаканяцца і маюць неабмежаваную плацежную сілу манеты з золата і серабра. Біметалізм быў вельмі пашыраны ў 16— 17 ст., a ў шэрагу краін і ў 19 ст. У канцы 19 ст. ў выніку развіцця капіталіст. гаспадаркі на змену біметалізму прыйшоў монаметалізм, калі ўсеагульным эквівалентам выступаў адзін метал (золата або серабро), y абарачэнні функцыянавалі манеты і знакі вартасці, што разменьваліся на гэты метал. Ва ўмовах залатога монаметалізму, y залежнасці ад характару размену знакаў вартасці на золата, адрозніваліся золатаманетны, золатазліткавы і золатадэвізны ставдарты. 3 1930-х г. Г.с. ўсіх краін засн. на абарачэнні крэдытных і
папяровых грашовых знакаў, пры якіх золата ў якасці грошай не выкарыстоўваецца. У сучасных умовах Г.с. прамыслова развітых краін характарызуюцца адменай афід. залатога ўгрымання грашовых знакаў, знядцем золата з грашовага абароту, выпускам грошай y абарачэнне ў парадку крэдытавання гаспадаркі і дзяржавы, скарачэннем наяўнаграшовага абароту за кошт развіцця безнаяўных разлікаў, узмацненнем дзярж. рэгулявання грашовага абарачэння. У Рэспубліцы Беларусь нац. грашовай адзінкай з’яўляецца бел. рубель, y наяўным абарачэнні ў якасці афід. плацежнага сродку знаходзяцца банкаўскія білеты (банкноты), манапольнае права эмісіі іх належыць Нацыянальнаму банку Рэспублікі Беларусь, які з ’яўляецца дзярж. органам грашова-крэдытнага і валютнага рэгулявання. Ж.Д.Даніловіч. ГРАШ ОВЫ КАПГГАЛ, грошы, якія функцыянуюць y вытворчасці і прыносяць прыбытак; адна з функцыян. формаў прамысловага капіталу. Першапачаткова ўзнік y выглядзе ліхвярнага капіталу, грашова-гандл. і грашовай формы купецкага капіталу; гістарычна папярэднічаў вытв. і таварнай формам прамысл. капіталу. 3 развіццём капіталізму і ва ўмовах рыначнай гаспадаркі Г.к. функцыянуе ў сферы абарачэння і з’яўляецца зыходнай і заключнай стадыяй кругаабароту капіталу. На зыходнай стадыі Г.к. авансуе прадэс вытв-сці, на заключнай адбываецца яго вяртанне ў выніку продажу вырабленых тавараў. Асаблівай формай Г.к. з’яўляецца пазыковы капітал, рух якога апасродкуецца крэдытнай сістэмай дзяржавы. Г.С.Кузьменка. ГРАШ ОВЫЯ ЗНАКІ, знакі вартасці, заканадаўча прызнаньы ў якасці афіц. разліковага і плацежнага сррдку, якія выпускаюцца ў абарачэнне цэнтр. банкам або казначэйствам дзяржавы. У выглядзе Г.з. выступаюць банкаўскія і казначэйскія білеты, разменныя манеты. Намінальная вартасць Г.з. выяўляецца ў нац. іраш овай адзінцы і значна перавышае выдаткі іх эмісіі. ГРАПЮ ВЫЯ HAKAIUIÉHHI, чысты даход (прыбытак) грамадства, які ствараецца на прадпрыемствах і рэалізуецца ў грашовай форме. Паводле формы ўяўляе сабой розніцу паміж цаной (коштам), па якой тавары або паслугі рэалізуюцца пакупнікам, і іх поўным сабекоштам. Адрозніваюць Г.н. на мікра- і макраўзроўнях. Першыя ўключаюць y асноўным прыбытак як фін. вынік дзейнасці эканамічна адасобленых суб’ектаў гаспадарання і накіроўваюцца на расшырэнне і ўдасканаленне вытв-сці, вырашэнне сац. задач. Другія аб’ядноўваюць т. зв. цэнаўтваральныя падаткі (падатак на дабаўленую вартасць, акцьяы), якія ўносяцца ў бюджэт, a таксама абавязковыя пладяжы і адлічэнні ў пазабюджэтньм фонды (на ўгрыманне пажарнай службы, ведамаснага жылля і да т.п.). Іх выкарыстоўваюць на фінансаванне дзярж. выдаткаў
(нар. гаспадаркі, сац.-культ. расходаў, органаў кіравання і інш.) і адпаведнью мэтавыя праграмы. В .С .Б а с . ГРАШЧАНКАЎ Мікалай Іванавіч (26.3.1901, в. Забор’е Смаленскай вобл., Расія — 8.10.1965), савецкі неўролаг. Акад. АН Беларусі (1947). Чл.-кар. АН СССР (1939). Акад. АМН С СС Р (1944). Д-р мед. н. (1935), праф. (1938). Скончыў Маскоўскі ун-т (1926), дзе і працаваў да 1939. 3 1939 дырэктар Усесаюзнага ін-та эксперым. медыцыны, з 1944 — Ін-та неўралогіі АМН СССР. У
М.І.Грашчанкаў.
трыо» М.Глінкі. Сярод яго вучняў: С.Барцэвіч, Д.Крэйн, Л.Любошыц, А.Магілеўскі, А.Печнікаў, М.Прэс, М.Эрдэнка. ГРО (Gros) Антуан Ж ан (16.3.1771, Парыж — 26.6.1835), французскі жывапісец. Вучыўся ў Парыжы ў Ж Л.Давіда (з 1785), y Каралеўскай акадэміі жьшапісу і скульптуры (1787). У 1793— 1804 працаваў y Італіі. У 1880-я г. афідыйны жывапісец Напалеона I. Стварыў шэраг карцін, прасякнутых духам гераічнай патэтыкі і прысвечаных паходам і бітвам франц. арміі («Банапарт на Аркольскім мосце», 1796; «Бітва каля Назарэта, 1801; «Бітва каля Эйлау», 1808), парадных партрэтаў (кн. М.Б.Юсупава, 1809; палк. Ф.Фурнье-Сарлавеза, 1812). Вастрыня сюжэтаў, драм. кантрасты і маляўнічьм эфекты карцін Г. паўплывалі на традыц. каноны батальнага жанру. Пісаў таксама карціны на сюжэты антычнасці і сярэднявечча. Л іт :. Ч е г о д а е в А.Д. Легенда о бароне Гро / / Чегодаев А.Д. Статьн об нскусстве Францнн, Англнн, США 18—20 вв. М., 1978.
ГРОДЗЕНСКАГА
419
Георг Крыстаф (10 ці 21.1.1716— 28.9.1749). 3 1743 прыдворны мастак y Пецярбургу. Аўтар вытанчаных партрэтаў y стылі ракако (конны партрэт Елізаветы Пятроўны з арапчанём; вял. кн. Пятра Фёдаравіча; абодва 1743). І а г а н Ф р ы д р ы х (Іван Фёдаравіч; 1717— 18.2.1801), пераважна анімаліст. Выкладаў y Пецярбургскай AM (акад. з 1765). Яго барочньм кампазіцыі вызначаюцца стрыманым каларытам, падрабязнай дэталізацыяй («Папугаі», 1766, «Кот і мёртвы заяц», 1777). ГРОГ (англ. grog), напітак з гарэлкі, рому або каньяку і гарачай вады з цукрам. ГРОДЗЕНСКАГА АКРУГОВАГА СУДА БУДЫНАК, помнік эклектычнай архітэктуры. Пабудаваны ў Гродне ў 1884. Трохпавярховы цагляны будынак на высокім цокалі. 3 паўд. боку да яго прымыкае 2-павярховае крыло. Насычаны арх.-пластычны дэкор уключае
1947— 51 прэзідэнт ÀH Беларусі. 3 1951 працаваў y Маскве. Навук. прады па фізіялогіі і паталогіі органаў пачуццяў, нерв.-гумаральнай рэгуляцыі, траўматычных і інфекцыйных захворваннях ц.н.с. Вывучыў і апісаў газавую гангрэну мозга, прапанаваў комплексныя метады тэрапіі агнястрэльных раненняў пазваночніка. У Беларусі заснаваў нейрахірургічны цэнтр Ін-та неўралогіі, фізіятэрапіі і нейрахірургіі. Te:. Анаэробная ннфекцня мозга. М., 1944; Гштоталамус, его роль в фнзжшогнн н патологан. М., 1964.
ГРАШЬІ (сапр. Г р ы г а р а н ) Ашот Багдасаравіч (22.5.1910, Баку — 28.2.1973), армянскі паэт. Скончыў Ерэванскі пед. ін-т (1931). Друкаваўся з 1929. Аўтар зб-каў паэзіі «Разам з народам» (1938), «Арфа вайны» (1942), «Пад зоркай братэрства» (1949), «Песня па свеце ляціць» (1952), «Сястра сонца» (1972), «Крьшіда жураўлёў» (апубл. 1976) і інш. Асн. тэматыка творчасці — жыццё і стваральная праца суайчыннікаў, змаганне за мір. Яго паэзія адметная жыццесцвярджальньш пафасам, лірызмам, грамадзянскасцю. Пераклаў на арм. мову асобньм творы М.Танка, АСтавера. Творы Г. на бел. мову перакладалі А.Астрэйка, А.Вялюгін, С.Дзяргай, Х.Жычка, Ю.Свірка, В.Шымук. ГРЖ ЫМ АЛІ Іван Войцехавіч (13.4.1844, г. Пльзень, Чэхія — 24.1.1915), расійскі скрыпач і педагог. Па нацыянальнасці чэх. Скончыў Пражскую кансерваторыю (1861). 3 1869 y Маскве, выкладаў y Маскоўскай кансерваторыі -(з 1874 праф.). Выступаў як саліст і дырыжор. Стварыў адну з буйнейшых рус. скрыпічных школ строга акад. кірунку (у адрозненне ад пецярб. школы Л.Аўэра.). Аўтар інструктыўных твораў для скрьшкі. Пераклаў для яе некат. фартэпіянныя творы П.Чайкоўскага, a таксама для скрыгасі, віяланчэлі і фп. «Патэтычнае
Гродзенскага акруговага суда будынак.
А Гро Банапарт на Аркольскім мосце 1796.
ГРОАТ (Grooth), нямецкія жывапісцы, браты. Нарадзіліся ў г. Штутгарт, Германія.
Гродзенскага акруговага шліталя 6удынак.
руст, прафіляваньм філёнгі з гірляндамі, лучковыя сандрыкі, арнаментальныя п&ясы меандра і дубовых галінак. Па баках фасада над прафіляваным карнізам з сухарыкамі пастаўлены лучковы і прамавугольны атыкі. Бакавы ўваход вылучаны рызалітам з балконам. На дваровым фасадзе выступаюць глыбокія рызаліты лесвічнай клеткі і тарцовых залаў. А .М .К у л а г ін , І .Г .Т р у с а ў . ГРОДЗЕНСКАГA АКРУГОВАГА Ш П ІТАЛЯ БУДЫНАК, помнік грамадзянскай архітэктуры канца 18 — пач. 19 ст.
420__________ ГРОДЗЕНСКАГА
кладзеныя ім( ў тэндэры толавыя шашГРОДЗЕНСКАЕ ВЫТВОРЧАЕ АБ’ЯДкі, замаскіраваныя пад вугаль, вывелі са HÂHHE «XIMBAJIAKHÔ» Засн. ў 1978 строю каля 20 паравозаў, падарваны як з-д сінт. валакна. 3 1983 сучасная Узнікненне шпіталя ў Гродне звязана з таксама 2 эшалоны, учынена крушэнне назва. Выпускала кордавую тканіну для дзейнасцю ордэна баніфратаў, які ў канцы 18 2 сустрэчных цягнікоў на ст. Гродна і шыннай прам-сці. У 1980 уведзена 2-я ст. меў драўляны будынак шпіталя. У пач. інш. М.Ф.Шумейка. чарга па вытв-сці тэкстураванай жгута1840-х г. шпіталь размяшчаўся ў мураваным ГРОДЗЕНСКАЕ ПЕДАГАПЧНАЕ ТА2- павярховым будынку бровара баніфратаў, a вай ніткі дывановага асартыменту, y пасля скасавання ордэна яго будынак перада1989 — 3-я чарга па выпуску звыштрыВАРЫСТВА. Існавала ў 1907— 14 y дзены пад акр. шпіталь. У 1857 і 1891 будывалай кордавай тканіны, y 1997 — устаГродне. Сярод арганізатараў выкладчынак перабудаваны, да яго дабудаваны 2 трохноўка па выпуску капронавай крошкі. кі гімназіі і школ горада Я.Ф.Арлоўскі, павярховыя флігелі, і ў такім выглядзе ён заАсн. прадукцыя (1996): ніткі жгутавыя К.У.Кемарскі, Д.Н.Кропатаў. Складалахаваўся да нашага часу. капронавыя для дываноў, кордавая капся з секцый: гісторыка-філал., прыроПрамавугольны ў плане 2-павярховы дазнаўча-матэм., псіхал., выяўл. мастацбудынак з цокальным паверхам. Сіметронавая тканіна, валакно штапельнае, тваў і музыкі; мела камісію па арганізарычная кампазіцыя гал. фасада падпаліаміды; тавары нар. ўжытку (больш цыі агульнадастуішых чытанняў. Раскрэслена 3 рызалітамі, завершанымі фіза 30 відаў). Асн. спажыўцы (1996): Анпрацоўвала навук. і пед. пытанні, гурнымі атыкамі. Аперацыйная зала ў глія, Аўстрыя, Балгарыя, Вентрыя, Гапраблемы эстэт. развідця, папулярызасярэдзіне асн. аб’ёму мела купал. 3 1902 ландыя, Германія, ЗШ А, Італія, Польвала дасягненні ў розных галінах навукі. y будынку размяшчаліся акр. ўправа і шча, Чэхія, Ш вейцарыя, Японія, краіТ-ва садзейнічала адкрыццю музея і паштова-тэлегр. кантора з кватэрамі ны СНД і Прыбалтыкі. кансерваторыі ў Гродне, правядзенню для служачых. У 2-й пал. 20 ст. з гал. археал. раскопак y наваколлі горада, ГРОДЗЕНСКАЕ ВЫТВОРЧАЕ ПРАфасада зняты балконы, ліквідаваны куудзельнічала ў культ.-асв. мерапрыемД ЗІЛЬНА- НГГАЧНАЕ АБ’ЯДНАННЕ пал, зменена ўнутр. планіроўка. ствах. Выдавала час. «Педагогйческое деР.М.Акінчыц. Засн. ў 1967 як бавоўнапрадзільная ВА.Цыбуля. ф-ка. 3 1973 прадзільна-нітачны камбі- ло» (з 1911). ГРОДЗЕНСКАГА ПАЗЯМЕЛЬНА-СЯнат. 3 1980 сучасная назва. Уключае ба- ГРОДЗЕНСКАЕ РЭАЛЬНАЕ ВУЧЬІЛІЛЯНСКАГА БАНКА БУДЫНАК, помвоўнапрадзільную і нітачную ф-кі. Асн. ШЧА, агульнаадукацыйная сярэдняя нік грамадзянскай архітэктуры пач. 20 прадукцыя (1996): пража баваўняная і навуч. ўстанова. Засн. ў Гродне ў вер. ст. Пабудаваны ў 1913 y Гродне паводле змешаная, швейныя ніткі баваўняныя і 1907. Уваходзіла ў склад Віленскай навупраекга арх. БАстравумава. Mae рысы арміраваныя (бавоўна з поліэфірным чальнай акругі. Выкладаліся рус., стылю мадэрн. 2-пайярховы Г-падобны стрыжнем). Прадукцыя з ’яўляецца сыпольск., ням. і франц. мовы, геагр., ў плане мураваны будынак накрыты равінай для трыкатажных, галантарэйпрыродазнаўства, гісторыя, законазнаўвысокім 2-схільным чарапічным дахам з ных, ткацкіх, швейных і абутковых ства, матэматыка, фізіка, касмаграфія, купалам y месцы злучэння аб’ёмаў. У прадпрыемстваў, ідзе на выраб бялізнамузыка, маляванне, чарчэнне, асновы дэкар. вырашэнні фасадаў выкарыстана вага і верхняга трьжатажу, панчошнаваен. навукі, гімнастыка. У ім працавалі спалучэнне адкрытага муру з жоўтай шкарпэтачных вырабаў, пашыў адзенвыпускнікі з ун-таў Варшавы, Масквы, цэглы і белых ляпных дэталей. Будынак ня, абутку і інш. Пецярбурга, Полацкай настаўніцкай сеаздабляюць каваныя агароджы балкомінарыі і інш. Выпускнікі вучылішча ГРОДЗЕНСКАЕ ВЫТВОРЧАЕ ТОНнаў, унутранай лесвіды, навес над увамелі льготы пры паступленні ў вышэйКАСУКОННАЕ АБ’ЯДНАННЕ. Засн. ў ходам. В.М.Чарнатаў. шыя тэхн. і с.-г. навуч. ўстановы, на фі1947 я к тонкасуконны камбінат. 3 1986 зіка-матэм. ф-ты ун-таў. Утрымлівалася ГРОДЗЕНСКАЕ ВАЯВОДСТВА, 1) сучасная назва. Уключае ткацка-апраза кошт казны і збораў за навучанне. У цоўчую (галаўное прадпрыемства) і праадм.-тэр. адзінка ў ВКЛ y 1793— 95. 1907/08 навуч. г. мела 2 класы (49 вучЦэнтр — г. Гродна. Утворана паводле дзільную ф-кі. Асн. прадукцыя: паўняў), y 1914/15 — 7 класаў (311 вучшарсцяныя палітовыя і касцюмныя рашэння Гродзенекага сейма 1793, калі няў). У 1915 y сувязі з ваен. дзеяннямі Гродзенскі пав. Трокскага ваяв. пераў- тканіны. пераведзена ў г. Калуга. У 1917 ліквідавана. А. Ф. Самусік. твораны ў самаст. ваяводства. Пасля ГРОДЗЕНСКАЕ ПАТРЫЯТЬГЧНАЕ 3- га падзелу Рэчы Паспалітай (1795) ПАДПОЛЛЕ ў В я л і к у ю А й ч ы н ГРОДЗЕНСКАЕ CTAPÔCTBA, дзяруказам рас. ўрада ад 25.12.1795 ваяводн у ю в a й н ў . Дзейнічала са жн. 1941 жаўны маёнтак y ВКЛ y 2-й пал. 15— 16 ства пераўтворана ў Гродзенскі пав. да ліп. 1944 y Гродне. Складалася з 6 ст. Уваходзіла ў Трокскае ваяв. і займаСлонімскай губ. 2) Назва, якая выкагруп (60 чал.): б. ваеннаслужачых і сав. ла большую (цэнтр., усх. і паўд.) частку рыстоўвалася паўстанцамі ў адносінах работнікаў (кіраўнік М.А.Волкаў), рабоГродзенскага пав. з велікакняжацкім г. да Гродзенскай губ. ў перыяд падрыхчых мясакамбіната (В.Д.Разанаў), рабоГродна, мястэчкамі Адэльск, Азёры, тоўкі і ў ходзе паўстання 1863— 64. чых з-да па рамонце аўтамаб. тэхнікі Крынкі, Масты, Новы Двор, Ожа, Пе(С.П.Лямаў), 3 групы чыгуначнікаў ларалом, Скідзель і інш., вёскамі Верцякаматыўнага дэпо (Н.Н.Багатыроў, ГРОДЗЕНСКАЕ ВЫТВОРЧАЕ АБ’ЯД лішкі, Гарадніца, Краснік, Салаты і С.П.Панасюк, Г.І.Святлічны). ПадполНАННЕ «АЗОТ» імя С.В. П р ы т ы ц інш. Давалася ў часовае кйрыстанне к a г а. Ддно з найболыпых прадпрыем- ле працавала ў цесным кантакце з парфеадалам за службу. Г.с. было «гродастваў Беларусі. Засн. ў 1963 як Гродзен- тызанамі брыгад імя Ленінскага камсавым»: староста выконваў судова-адм. скі азотна-тукавы з-д. 3 1970 хім. камбі- мола Баранавіцкай, імя К.Каліноўскага функцыі ў Гродзенскім пав. і ўзначальнат, з 1975 сучасная назва. У складзе Беластоцкай абл., са спецгрупамі Чырв. ваў гродскі (замкавы) суд y Гродзенскім Арміі. Падпольшчыкі здабывалі і пераБел. дзяржканцэрна «Белхімнафтазамку. На каранацыйным сейме Рэчы прам». Супрацоўнічае з шэрагам буй- давалі партызанам зброю, боепрьшасы, Паспалітай 1588 пераўтворана ў Гронейшых фірмаў і НДІ. Mae ўласныя на- медыкаменты, перавязачныя сродкі, дзенскую эканомію, але «гродавае» ставук. падраздзяленні. Асн. прадукцыя адзенне, разведданьм аб праціўніку і роства з судовымі функцыямі захоўва(1997): аміяк, мінер. ўгнаенні, капра- варожай агентуры, распаўсюджвалі сялася да 3-га падзелу Рэчы Паспалітай лакгам, тавары нар. ўжытку. Асн. сыра- род насельнінтва лістоўкі і газеты. Пад(1795). віна: прыродны газ з газаправода Тар- полыіічыкі групы Лямава вывелі са ГРОДЗЕНСКАЕ ТАВАРЬІСТВА СЕЛЬстрою каля 150 машын, шмат абсталяжок— М інск— Івацэвічы, сера з Польшчы і Украіны, бензол з Наваполацка і вання аўтарамонтных майстэрняў, іруСКАЙ ГАСПАДАРКІ Існавала ў Гродг. Тальяці. Экспарт прадукцыі ў Кітай, пы Панасюка знішчылі воданапорную не ў 1900— 15. Мела на мэце садзейнікалонку на ст. Гродна; большасць «адчаць развіццю і ўдасканаленюо сельсІндыю, Канаду, Францыю, Англію, ЗША, краіны СНД, Міжземнаморскага рамантаваных» групай чыгуначнікаў пакай гаспадаркі і с.-г. прам-сці ў Гроравозаў хутка выхоДзіла са строю, зарэгіёна і Скандьшавіі. дзенскай губ. У 1909 аб’ядноўвала 68, y
1912 — 73 чл. (пераважна дваран). Пры т-ве існавалі к-ты (агранамічны, па вінакурэнні, жывёлагадоўлі, крухмальнай вытв-сці і інш.); аддзяленні ў мяст. Лунна (Гродзенскі пав.) і Заблудава (Беластоцкі пав.). Т-ва забяспечвала сваіх сяброў насеннем, племянной жывёлай, угнаеннямі, тэхнікай і інш., займалася арг-цыяй кааператываў і дробнага крэдыту, прапагандавала ідэю рассялення шматдваровых вёсак і ўвядзення хутарскога землеўладання, арганізоўвала курсы, выстаўкі, чытанні. Пры т-ве дзейнічала сярэдняе с.-г. вучылішча, з 1910 існавала доследнае поле, з 1914 — хім. і бат. лабараторыі, метэаралагічная станцыя, бат. сад і інш. В .В .Ц Ів е д .
ГРОДЗЕНСКАЕ ТАВАРЫСТВА ЎРАЧОЎ, Т а в а р ы с т в а ў р а ч о ў Г р о д з е н с к а й г у б е р н і . Засн. ў 1869 y Гродне. Адно з першых y Рас. імперыі. Мела на мэце сан. вывучэнне губерні, складанне яе медыка-тапагр. і сан. карты, барацьбу з эпідэміямі, арганізацыю мед. дапамогі сельскаму насельніцтву, вывучэнне краявой паталогіі, сан. асвету насельніцтва і інш.; давала рэкамендацыі па пытаннях сан. добраўпарадкавання, рэгістрацыі інфекц. захворванняў і смяротнасці. Старшынямі т-ва ў розны час былі А.Ф.Рэйнпольскі, М.Д.Беклямішаў. Выдала 2 зборнікі пратаколаў за 1890/91 і 1895/96. У 1913 спыніла існаванне. Аднавіла работу пасля ўз’яднання Зах. Беларусі з БССР. 3 1954 дзейнічаюць абл. спецыялізаваныя мед. навук. т-вы. А .П .М а л ч а н а ў . ГРОДЗЕНСКАЕ ТКАЦТВА, народнае мастацкае ўзорыстае ткацтва на Гродзеншчыне. Паводле пісьмовых крыніц вядома з 17 ст. Ткачыхі выраблялі высокамастацкія рэчы — посцілкі, ручнікі, абрусы, дываны, падвойныя дываны і інш., y розных тэхніках: перабору, закладання, шматнітовага ткацтва. Посцілкі і дываны звычайна ткалі ў палосы без танальных адценняў і з адценнямі («вясёлка»), часам y клетачку. У апошні час пашьгоыліся кампазіцыі з каляровых палос, якія чаргуюцца з раслінным
Гродзенскае ткацтва. Посцілка. Вёска Малая Воля Дзятлаўскага раёна Гродзенскай вобл.
арнаментам, найб. тыповьм — зблянскія посцілкі з насычанай колеравай гамай (зялёны, малінавы, жоўты, чырвоны, фіялетавы). Ручнікам і абрусам уласціва серабрыста-белая гама. На аснове развітога нар. ткацгва ў 18— 19 ст. былі засн. Гродзенскія каралеўскія мануфактуры, дзе выраблялі шпалеры (гл. Гродзенскія дываны), паясы (гл. Гродзенскія паясы) і інш. У 1920-я г. на Гродзеншчыне былі створаны прамысл. арцелі, a пасля Айч. вайны нар. майстры працавалі ў сістэме ф -к маст. вырабаў Гродна, Слоніма, дзе вырабляліся як унікальньм рэчы, так і прадметы шырокага ўжытку ў традыц. формах. У наш час ткацтва паступова перастала быць промыслам і стала заняткам асобных Д з .С .Т р ы з н а . майстрых.
ГРОДЗЕНСКАЕ
421
К а л о д зе ж н ы Р о ў аб’яўлены помнікам прыро1 ды. Будова даліны Нёмана складаная, вылучаюцца верхняя і 8 лакальных тэрас, 3 поймавыя ўзроўні. Карысныя выкапні: мел, гліны, пясчана-жвіровы матэрыял, буд. пяскі. Г.ў. дрэніруюць Нёман з прытокамі Гожка, Ласосна (з Татаркай і Каменкай), Горніца. Глебы пераважна дзярнова-падзолістыя супясчаныя і пясчаныя на канцова-марэнных градах, дзярнова-падзолістыя сугліністыя на другасных марэнных раўнінах, поймавыя ў далінах рэк. Прыродная расліннасць моцна зрэджаная. Пад лесам 9% тэр. Лясы хваёвыя са значнымі дамешкамі шыракалістых парод (дуб, клён, ясень, ліпа). У даліне Нёмана на схілах буйных яроў пашыраны барбарыс, глог, шыпшына, брызгліна. У поймах рэк вярба, бяроза, вольха, крушына, чаромха. Лу-
Гродзенскае ўзвышша каля в. Копцеўка Гродзенскага раёна.
ГРОДЗЕНСКАЕ ЎЗВЫ Ш Ш А, на 3 Гродзенскай вобл.; зах. ч. Паўднёва-Заходняга адгалінавання Беларускай грады. На Пн і У мяжуе з Нёманскай ніз., ад Ваўкавыскага ўзв. аддзелена далінай Свіслачы, на 3 заходзіць на тэр. Польшчы (Сакольскае ўзв.). Пл. 1,4 тыс. км2, з Пн на ІІд прадягнулася на 60 км, з 3 на У — да 40 км. Найб. выш. 247 м (паблізу в. Капцёўка, за 12 км на Пд ад Гродна), над урэзам Нёмана прыўзнята на 157 км. У тэктанічных адносінах Г.ў. прымеркавана да зах. ч. Б е л а р у с к а й а н т э к л ізы . Магутнасць асадкавага покрыва 400 м. У антрапагене ўвесь асадкавы чахол падвяргаўся магутнаму ўплыву ледавікоў. Уздзеянне бярэзінскага ледавіка на подсцільныя пароды прывяло да ўзнікнення каля Гродна вял. ледавіковых лагчын з адзнакамі днішча да -167,5 м, магутных мелавых гляцыядыяпіраў і буйных адорвеняў. Канчатковае фарміраванне канцова-марэнных град (Капцёўскай, Магілянскай, Кулеўскай, Дуброўскай і інш.) адбылося ў сярэднім антрапагене ў час дняпроўскага і сожскага зледзяненняў. Паўн. і паўн.-зах. часткі ўзвышша — маламагутныя краявыя ўтварэнні (камы) паазерскага ледавіка. Града мае пераважна хвалістую паверхню з невял. ўзгоркаміастанцамі. На ўскраінах пашыраны буйны ўзгорыста-ўвалісты рэльеф з амплітудай вышынь да 20—25 м. Г.ў. прарэзана шырокай далінай Нёмана і яго прытока Ласосны, да якой з У каля Гродна падыходзіць больш вузкая даліна прарыву Нёмана (шыр. рэчышча 50— 100 м), што ўтварылася на ўчастку марэннага завалу ледавіховай лагчыны і прадаліны Нёмана стараж. ледавікамі. Па берагах даліны глыбокія яры (равы), адзін з якіх —
гі пазапоймавыя са злакавых, разнатраўных, асаковых асацыяцый, на сухадолах пераважае сівец. Балоты пераважна нізінныя. Пад ворывам каля 40% тэрыторыі.
ГРОДЗЕНСКАЕ Ш КЛО, шкляны посуд Гродзенскай мануфактуры шкляных пацерак, якая была створана А.Тьізенгаўзам y 1760-я г. Вырабляліся шклянкі,
Да арт. Гродзенскае шкло Шклянка Гродэенская мануфакгура шкляных пацерак. 18 ст.
422
ГРОДЗЕНСКАЙ
бакалы, келіхі з лейка- і звонападобнымі чашамі, y форме ўсечанага конуса, пляшкі і штофы ў традыц. для Беларусі формах чатырохгранных квартаў. На посудзе гравіраваліся буйнамаштабн ыя раслінныя кампазіцыі (апяразвалі посуд фрызам або адвольна размяшчаліся на яго сценках), a таксама арх. пейзажы, выявы людзей, птушак, надпісы. У раслінньм кампазіцыі ўключаліся дэкар. лінзы ў тэхніцы гранення. ГРОДЗЕНСКАЙ АПТЭКІ БУДЬІНАК, помнік архітэкгуры барока. Пабудаваны ў 1709 y Гродне, уваходзіць y комплекс Гродзенскага кляштара езуітаў. Першапачаткова — прамавугольны ў плане 2-павярховы будынак з мансардай, накрыты вальмавым 2-ярусным дахам. Гал. фасад завяршаўся пяцівугольным франтонам. У 1885 будынак пашкоджаны пажарам і перабудаваны: з левага
ГРОДЗЕНСКАЯ АБЛАСНАЯ ФІЛАРМОНІЯ. Створана ў 1987 y Гродне на базе гастрольна-канцэртнага аддзялення Белдзяржфілармоніі. У яе складзе (1997): ансамбль песні, музыкі і танца «Белыя росы» (маст. кіраўнік Я.Штоп), ансамбль сучаснай харэаграфіі «ТАД», танц. дуэт Ю. і Л.Зябкіных; сярод салістаў І.Брускін (фп.), У.Захараў (гітара), засл. арт. Расіі Ю.Трашкееў (чытальнік). У 1987— 89 y філармоніі працавалі канцэртна-лекцыйная брыгада, рокгурт «Рада». Удзельнічае ў арганізацыі і правядзенні муз. фестываляў і конкурсаў, свят горада. ГРОДЗЕНСКАЯ АБУТКОВАЯ ФАБРЫКА «НЁМАН». Створана ў 1939 на базе б. прыватнай ф-кі. У Вял. Айч. вайну разбурана. У 1947 адбудавана як абутковая ф -ка № 1. У 1956 рэканструявана, y 1962 пабудаваны новы корпус, з 1963 абутковая ф -ка «Нёман». 3 1991 акц. т-ва «Гроднаабутак». Цэхі: закройны, штамповачны, пашыўна-загатовач-
ны, клеявы і рантавы. Асн. прадукцыя (1997): скураны абутак мужчынскі, дзіцячы і жаночы. Прадукцыя экспартуецца ў краіны СНД, Германію, Галандыю, Чэхію. ГРОДЗЕНСКАЯ АПТЭКА-МУЗЕЙ Адкрыта 23.7.1996 y Гродне навук.вытв. кааператывам «Біятэст» y будынку б. езуіцкай аптэкі (пабудаваны ў 1709, з 1988 помнік гісторыі рэсп. значэння). У музейнай экспазіцыі (пл. 50 м2, каля 1 тыс. экспанатаў) паказана гісторыя старэйшай аптэкі Беларусі, створанай езуітамі ў 1687 (першы аптэкар І.Цішкевіч). У аптэцы працавалі вядомыя фармацэўты і грамадскія дзеячы: Ж .Э .Жылібер, І.В.Адамовіч (доўгі час аптэка насіла яго імя), А.Р.Троп-Крынскі і інш. Л іт .\ Д о р о ш к е в н ч Н.А., Н г н а т о в н ч Ф.М. Концепцня н модель создання первой в Беларусн аптекя-музея / / Мсторвческне аспекты н современные проблемы сестрннского двнження на Гродненшнне. Гродно, 1996. Ф .І .Ігн а т о в іч .
Гродзенскай airraid будынак
боку прыбудаваны новы аб’ём, ліквідаваны франтон. У выніку будынак набыў асіметрычную кампазіцыю і стаў тыповым прыкладам архітэктуры эклектыкі. Гал. фасад сучаснага будынка падзелены карнізнай цягай на 2 ярусы: ніжні з руставанымі лапаткамі і сандрыкавымі завяршэннямі акон, верхні з ажурным балконам і складаным атыкам y цэнтры, фігурнымі ліштвамі, фрызам і карнізам. Зараз y будынку знаходзіцца Гродзенская аптэка-музей. ГРОДЗЕНСКАЙ МЕДЫЦЬШСКАЙ Ш К0ЛЫ БУДЫНАК, помнік архітэктуры позняга барока. Пабудаваны ў 1770-я г. на Гарадніцы (цяпер y межах г. Гродна). Мураваны будынак мае сіметрычную камлазіцыю. Цэнтр. 3-павярховая частка накрыта вальмавым дахам. Гал. фасад раскрапаваны па вуглах 2 вял. гранёнымі эркерамі, якія раней былі накрыты самкнутымі ўвагнутымі купаламі. Фасады аздоблены ордэрнай пластыкай, 2 ніжнія паверхі аб’яднаны пілястрамі. Па баках да асн. аб’ёму прылягаюць 1-павярховыя прыбудовы з 3-схільнымі дахамі. Часткова перабудаваны ў канцы 19 ст. А .Ю .П я т р о с а в а .
Гродзенская Барысаглебская царква. 3 акварзлі Н. Орды. 19 ст.
ГРОДЗЕНСКАЯ БАРЫСАГЛЕБСКАЯ ЦАРКВА, К а л о ж с к а я царква, помнік мураванай стараж.-рус. архітэктуры, адзін з помнікаў Гродзенскай школы дойлідства. Пабудаваны ў 2-й пал. 12 ст. ў Гродне на высокім правым беразе Нёмана, побач з замкавай гарой, на тэр. б. Каложскага пасада. Часткова разбурана ў 1853 y выніку апоўзня, паўд. апсіда абвалілася ў 1889. Праведзеньі работы па кансервацыі (1910 і 1935) і кансервацыйна-рамонтныя (1970, 1985— 87). Захаваліся паўн. і частка зах. сцяны, 3 апсіды і 2 зах. круглыя (дыяметр каля 1,2 м) падкупальныя слупы.
Гродзенскай медыцынскай школы будынак. Галоўны фасад.
Цагляны 6-слуповы 3-апсідны крыжова-купальны храм. Даўжыня каля 21,5 м, шыр. 13,5 м. Таўшчыня сцен каля 1,2 м. Сцены складзены з плінфы ў тэхніцы роўнаслаёвай муроўкі. Фасады ўпрыгожаны лапаткамі сту-
пеньчатага профіпю, устаўкамі з гранітных і гнейсавых камянёў розных адценняў са шліфаванай вонкавай паверхняй, рознакаляровымі паліванымі керамічнымі пліткамі. У верхняй ч. сцен вузкія аконныя праёмы з арачнымі перамычкамі. У час рэстаўрацыйных работ 1985—86 знойдзены фрагменты фрэсак на ўнутр. сцяне і шматлікія ірафіці на сценах. У 1894 В.В.Гразновым выяўлены ў муроўцы будынка га л а с н ік і, знакі на цэгле, ім выказана думка, што царква мела фрэскавую размалёўку. Падлога храма першапачаткова была выкладзена з паліваных квадратных, трохвугольных і фігурных плітак, y 18 ст. — з мармуровых пліт. Фрагмент падлогі 12 ст. захаваўся ў бакавой апсідзе. Фундамент храма складзены з валуноў сярэдняй велічыні і заглыблены на 1,5 м. Каля царквы выяўлены сляды манастыра 15— 18 ст. Царкву даследавалі: y 19 ст. В.В.Гразноў, y пач. 20 ст. П.П.Пакрышкін, y 1935 Ю.Ядкоўскі, y 1946 І.І.Хозераў, y 1982, 1983—84 А.А.Трусаў, П.А.Рапапорт. Л і т Т р y с о в ОА. Памятннкн монументального зодчества Беларусн. XI—XVII вв. Мн., 1988. А А .Т р у с а ў .
ГРОДЗЕНСКАЯ ВЕРХНЯЯ ЦАРКВА, помнік мураванага дойлідства 14 —
Гродзенская Барысаглебская царква. Бакавы фасад. Рэканструкцыя П.П.Пакрышкіна.
пач. 15 ст. Пабудавана на месцы Гродзенскай Ніжняй царквы. Часткі пабудовы выяўлены ў 1931— 37 Ю.Ядкоўскім y час археал. раскопак на тэр. Гродзенскага Старога замка\ y 1939 перанесены ў асобны павільён. Рэшткі царквы даюць падставу меркаваць, што гэта бьгў квадратны ў плане са зрэзанымі вугламі бесстаўповы храм з паўкруглай апсідай. Унутры бакавых частак апсіды выяўлены аркі таўшчынёй y 1—2 цагліны. Першапачаткова перакрыццё царквы было драўлянае, пазней — скляпеністае на нервюрах. Пасля перабудовы храм накрыты чырвонай чарапіцай y форме плоскіх пласцін. Верхняя частка сцен упрыгожана крыжападобнай цэглай. Рэканструкцыю царквы выканалі: y 1938 Т.Андрыёнчык, y 1965 Абрамаўскас, y 1987 Ф.Селязнёў, Р.Сташкевіч, А.Трусаў.
ГРОДЗЕНСКАЯ ВОБЛАСЦЬ, алм.-тэр. адзінка на Беларусі. Размешчана на 3 краіны, мяжуе з Польшчай і Літвой. Утворана 20.9.1944. Пл. 25 тыс. км . Нас. 1215,6 тыс. чал. (1995). Цэнтр — г.
Гродна. У вобласці 17 раёнаў: Астравецкі, Ашмянскі, Бераставіцкі, Ваўкавыскі, Воранаўскі, Гродзенскі, Дзятлаўскі, Зэльвенскі, Іўеўскі, Карэліцкі, Лідскі, Мастоўскі, Навагрудскі, Свіслацкі, Слонімскі, Смаргонскі, Шчучьшскі (гл. адпаведныя арт.), 12 гарадоў, y т.л. 6 абл. падпарадкавання — Гродна, Ваўкавыск, Ліда, Навагрудак, Слонім, Смаргонь, 21 гар. пасёлак, 195 сельсаветаў, 4414 сельскіх населеных пункгаў. Прырода. Характэрны раўнінны рэльеф (130— 190 м). Цэнтральнае становішча займае Нёманская нізіна, выцягнутая ўздоўж Нёмана. Пры выхадзе Нёмана за межы рэспублікі знаходзіцца самы нізкі пункт краіны — 80 м над узр. мора. На Пн і ПнУ — Лідская раўніна (да 170 м) і Ашмянскае ўзвышша (да 320 м), на крайнім ПнУ — ч. Нарачана-Вілейскай нізіны. На Пд і У марэнныя згладжаныя ўзвышшы: Гродзенскае ўзвышша, Ваўкавыскае ўзвышша, Навагрудскае ўзвышша, на ім найвышэйшы пункт
ГРОДЗЕНСКАЯ
423
вобласці — Замкавая гара (323 м). Карысныя выкапні: жал. руды (Навасёлкаўскае радовішча ільменіт-магнетытавых руд y Карэлішсім р-не і шэраг рудапраяўленняў уздоўж граніцы з Літвой y Гродзенскім р-не), торф (пераважна на Нёманскай нізіне), мел, цагельныя і чарапічныя гліны, цэментная сыравіна (гал. радовішчы ў Ваўкавыскім р-не), сілікатньм пяскі, вапняковая сыравіна, пясчана-гравійны матэрыял. Клімат умерана кантынентальны. Зіма мяккая і кароткая, лета доўгае і ўмерана цёплае. Сярэднямесячная т-ра паветра ў студз. ад -6,6 °С y Карэліцкім і Навагрудскім р-нах да - 5 °С на ПдЗ y Бераставіцкім і Свіслацкім р-нах, y ліп. 17— 18,2 °С. Вегетац. перьшд 189— 200 сут. Гадавая колькасць ападкаў 520— 640 мм (у Навагрудку 706 мм), 71% іх прыпадае на цёплую палавіну года (крас. — кастрычнік). Амаль уся тэр. вобласці адносіцца да бас. Нёмана і яго прытокаў: Бярэзіны, Гаўі, Дзітвы, Лебяды, Котры (справа), Ушы, Сэрвачы, Шчары, Ласосны (злева). На ПнУ — р. Вілія (з Ашмянкай). На П нЗ пачынаецца р. Нараў — прыток Віслы. Вядомы Аўгустоўскі канал, які злучаў басейны Нёмана і Віслы. Найб. азёры: Белае, Рыбніца, Малочнае, Свіцязь (у межах Свіцязянскага ландшафтнага заказніка), Свір і Вішнеўскае (на мяжы з Мінскай вобл.). Глебы с.-г. угоддзяў значна завалунены і эрадзіраваны, часткова пераўвільготнены і забалочаны. Дзярнова-падзолістьм глебы складаюць 78,9% пл. с.-г. угоддзяў, дзярнова-падзолістыя забалочаныя — 17,5%. Паводле мех. складу пераважаюць супясчаныя глебы — 56,9%, ёсць сугліністыя — 23,1%, пясчаныя і тарфяныя — па 10%. Асушаньм землі займаюць 18,5% с.-г. угоддзяў. Сярэдняя лясістасць 33%, ад 10— 12% y Бераставіцкім і Зэльвенскім р-нах да 50% y Свіслацкім. Лясы пераважна хваёвыя (68,8%) і яловыя (11%), менш бярозавых, чорнаальховых, дубовых, грабавых, ясянёвых. Захаваліся буйньм лясныя масівы — пушчы: Налібоцкая, Ліпічанская, Графская, Белавежская (часткова). Балоты, пераважна нізінныя, займаюць 6,6% тэр. вобдасці, б. ч. іх асушана. Пад лугамі 14,4%, 2/з іх нізінныя. На тэр. вобласці частка нац. парку Белавежская пушча, 10 прыродных заказнікаў рэсп. значэння, 50 помнікаў прыроды. У выніку аварыі на Чарнобыльскай АЭС радыеактыўнаму забруджванню падверглася 6,8% тэр. вобласці. Насельніцтва. Асн. насельніцтва беларусы (65,1%), палякі (24,7%), жывуць таксама рускія (7,7%), украінцы (1,4%) і інш. Гарадскога нас. 61,4%. Сярэдняя шчыльн. 48,6 чал. на 1 км2, сельскага нас. 18,9 чал. на 1 км2, вагаецца ад 12,7 чал. на 1 km2 y Свіслацкім да 22,8 чал. на 1 km2 y Шчучынскім і Лідскім раёнах. Найб. гарады (тыс. чал., 1995): Гродна (301), Ліда (101), Слонім (53),
424
ГРОДЗЕНСКАЯ
Ваўкавыск (44), Смаргонь (38), Навагрудак (31). Для вобласці характэрна зніжэнне натуральнага прыросту насельнііггва (з 1993 адмоўны). 3 1994 адбываецца абсалютнае скарачэнне колькасці насельніцтва вобласці. Гаспадарка. У гасп. комплексе пераважае п р а м ы с л о в а с ц ь , y якой занята 27,6% працуючых. Тэмпы развіцця і структура яе ў 1990-я г. нестабільньм. За 1991— 94 аб’ём прамысл. вытв-сці панізіўся на 33%, асабліва вял. спад адбыўся ў хім. (на 63%), буд. матэрыялаў (на 44%), лёгкай (на 42%)
прам-сці. Вобласць спецыялізуецца на вытв-сці прадуктаў хім., машынабуд., дрэваапр., цэлюлозна-папяровай, буд. матэрыялаў, лёгкай і харч. галін. У 1994 y Г.в. было атрымана (у % да агульнарэсп. вытв-сці): азотных угнаенняў 100, сернай кіслаты 44,6, лакафарбавых матэрыялаў 71,7, бульбаўборачных машын 100, радыёэлекгронных прылад 73, фанеры 24,4, паперы 28,3, кардону 21,2, драўняна-стружкавых пліт 26, цэменту 53, шыферу 65, вапны 61,6, баваўнянай пражы 32,3, шарсцяных тканін 22, тытунёвых вырабаў 100, піва 15,7. Асн. прамысл. патэнцыял сканцэнтраваны ў шматгаліновых цэнтрах: Гродне, Лідзе, Слоніме, Ваўкавыску, Навагрудку,
Смаргоні. У Гродне выпускаюцца азотньм ўгнаенні, капралактам, капронавае валакно, разнастайная машынабуд. прадукцыя, шарсцяньм тканіны, баваўняная пража і ніткі, швейныя вырабы, абутак, тытунёвыя вырабы і інш. У Лідзе размешчана вытв-сць с.-г. машын, аўтобусаў, лакаў і фарбаў, электратэхн. вырабаў, абутку, харч. канцэнтратаў, піва і інш. Слонім вядомы прадукцыяй камвольна-прадзільнай ф -кі і кардоннапапяровага з-да; Ваўкавыск — з-дам дахавых і будаўніча-аддзелачных Ma liam , малочна-кансервавым камбінатам дзіцячых прадуктаў, a таксама размешчаным паблізу (пас. Краснасельскі) аб’яднаннем «Ваўкавыскцэментнашы-
ГРОД ЗЕНСКАЯ ВОБЛАСЦЬ
Лунінец
М А Ш Т Я Б 1:1700 0 0 0
фер»; Навагрудак — з-дам газавай апаратуры, металаапр. аб’яднаннем, прадпрыемствамі лёгкай і харч. прам-сці; Смаргонь — машынабудаваннем, камбінатам сілікатабетонных вырабаў. Ш ырока вядома прадукцыя шклозавода «Нёман» y Бярозаўцы Лідскага р-на. Самае буйное прадпрыемства дрэваапр. прам-сці ВА «Мастоўдрэў». Невял. і сярэднія прадпрыемствы па перапрацоўцы с.-г. сыравіны, драўніны, па здабычы торфу, вытв-сці буд. матэрыялаў размеркаваны па раённых цэнтрах, гар. і рабочых пасёлках. Сельская гаспадарка — высокаразвітая галіна, y ёй занята 22,8% працуючых. Па эфектыўнасці с.-г. вытв-сці Г.в. займае вядучае месца
на, 39% цукр. буракоў, 16,2% мяса (у жывой вазе), 16% малака. Н а долю раслінаводства прьшадае (1994) 45%, жывёлагадоўлі — 55% прадукцыі сельскай гаспадаркі. Доля раслінаводства з 1990 павышаецца, жывёлагадоўлі — зніжаецца. У структуры пасяўных плошчаў пераважаюць збожжавыя і кармавьм культуры (гл. табл. 1), павялічваюцца плошчы пад цукр. буракамі. Сярод збожжавых найб. плошчы пад ячменем, жытам, аўсом, пшанідай, сярод тэхнічных — пад цукр. буракамі і льном-даўгунцом. Taбл іцa 1 Пасяўныя плонічы вобласці Гады
Плошча (тыс. га)
1990 ' 1994 Уся пасяўная плошча Збожжавыя і зернебабовыя Тэхнічныя культуры у тым ліку: лён-даўгунец цукровыя буракі Бульба Агародніна Кармавыя культуры
893 417,9 54,3
870,6 407,7 38,5
27 14,2 92,7 3,9 324,2
12,6 17,8 107,3 10,9 306,2
На пач. 1995 y Г.в. 329 фермерскіх гаспадарак, якія мелі 4,3 тыс. га зямлі, y т.л. 3,3 тьіс. га ворыва. Доля асабістых і фермерскіх гаспадарак y агульным аб’ёме вытв-сці с.-г. прадукцыі павялічваецца: бульбы з 58,5% (1990) да 90% (1994), агародніны з 34,2% да 79,4%, пладоў і ягад да 95%. Жывёлагадоўля малочна-мяснога кірунку, развіта свінагадоўля, y прыгарадных зонах значных гарадоў — птушкагадоўля. Пагалоўе жывёлы з 1991 зніжаецца (гл. табл. 2). Доля асабістых і фермерскіх гаспадарак павялічылася па вытв-сці мяса з 16% (1990) да 26,9% (1994), малака з 32% да 41,4%, яец з 45,7% да 52,3%. Taбл іцa 2 Пагалоўе жывёлы і птушкі ў гаспадарках
Пагалоўе (тыс. галоў) Да арт. Гродзенская вобласць Краявід y Навагрудскім раёне (уверсе). Машынная зала Гродзенскага вьггворчага аб’яднання «Азот». сярод абласцей краіны. Большасць раёнаў спецыялізуецца на малочна-мясной жывёлагадоўлі, свінагадоўлі, вырошчванні збожжа, бульбы, a таксама цукр. буравдў на 3 і лёну н а У. У прыгарадных зонах значных гарадоў развіта агародніцтва і садоўнідтва. Сельгасугоддзі займаюць 51,5% тэрыторыі, ворньм землі — 35,9% (1994). Пры ўдзельнай вазе вобласці ў агульных сельгасугоддзях і ворных землях каля 14% вобласць дае (1995) 17,2% агульнарэсп. вытв-сці збожжа, 17,5% бульбы, 15% ільновалак-
Буйная рагатая жывёла у т.л. каровы Свінні Авечкі і козы Птушка
Гады 1990
1994
977,1 334,5 905,5 63,1 7765,7
787,1 314,7 731,3 29,5 6794,7
Транспарт. Агульная даўж. чыгункі 672 . км. Тэр. вобласці перасякаюць чыгункі: М інск— Маладзечна— Смаргонь— Вільнюс, Вільнюс—Ліда— Баранавічы—Лунінец, Маладзечна—Ліда— Масты— Гродна, Вільнюс— Гродна— Беласток, Гродна— Ваўкавыск—
ГРОДЗЕНСКАЯ
425
Баранавічы, якія звязваюць вобласць з Польшчай, Літвой, Украінай, Расіяй, з астатнімі абласцямі краіны. Чыг. вузлы: Гродна, Ліда, Масты, Ваўкавыск. Даўж. аўтадарог з цвёрдым пакрыццём 6,6 тыс. км. Асн. магістралі М інск—Ашмяны — Вільнюс, М інск—Ліда— Гродна, Баранавічы—Слонім— Ваўкавыск— Гродна, Вільнюс—Ліда—Слонім. Мясц. суднаходства па рэках Нёман і Шчара. Даўж. водных шляхоў 521 км. Па тэр. вобласці праходзяць адгалінаванні газаправодаў Дашава— Мінск і «Ззянне Поўначы»: Івацэвічы— Слонім—Ліда— Вільнюс, Івацэвічы— Слонім— Гродна. У Гродне аэрапорт. Прыгранічнае становішча вобласці спрыяе развідцю яе эканам. сувязей з Полыячай, Літвой, Расіяй (Калінінградская вобл.) y рамках еўрарэгіёна «Нёмано. Л .В .К а з л о ў с к а я . ГРОДЗЕНСКАЯ ВЫШЭЙШАЯ ДУХОЎНАЯ СЕМІНАРЫЯ, духоўная рымска-каталіцкая вышэйшая навуч. ўстанова. Засн. ў Гродне ў 1990 1-м апостальскім адміністратарам біскупам Т.Кандрусевічам. Рыхтуе святароў. Тэрмін навучання 6 гадоў. Выкладаюцца: лац., англ., ням., польск., рус., бел. мовы; філасофія, тэалогія, літургія і інш. прадметы філасофскага і тэалагічнага зместу. Узначальвае семінарыю рэктар, якога, як і прэфекта, і выкладчыкаў, назначае дыяцэзіяльны біскуп. Размешчана ў будынку Гродзенскага кляштара бернардзінцаў. ГРОДЗЕНСКАЯ ГУБЕРНСКАЯ ДРУКАРНЯ. Існавала ў 1820— 1915 y Гродне. Друкавала афідыйньм матэрыялы, a таксама па гісторыі, краязнаўстве, этнаграфіі, фальклоры Беларусі, маст. творы і інш. 3 1838 друкавала газ. «Гродненскйе губернскйе ведомостй», y 1858— 1915 «Адрас-каляндар і даведачную кніжку Гродзенскай губерні», y 1880— 1914 «Агляд Гродзенскай губерні», y 1890— 1906 «Памятную кніжку Гродзенскай дырэкцыі народных вучылішчаў». Усяго выдала больш за 200 друкаваных адзінак, каля 150 назваў кніг. Зачынена ў сувязі з акупацыяй Гродна герм. войскамі. Былі выдадзены паэма «Тарас на Парнасе» (1896, на бел. мове), працы «Вопыт збірання песень і казак сялян Паўночна-Заходняга краю» М.А.Дзмітрыева (1868), «Апісанне горада Слоніма» М.Г.Мілакоўскага (1891), «Матывы вясельных песень пінчукоў» М.ВДоўнар-Запольскага (1893), «Горад Брэст-Літоўск і яго старажытныя храмы» Л.С.Паеўскага (1894), «Перажыткі старажытнага светасузірання ў беларусаў» А.Я.Багдановіча (1895), «Кароткі гістарычны нарыс Гродзенскай губерні за сто гадоў яе існавання, 1802— 1902» Л.Саланевіча (1901), «Гістарычны нарыс Гродзенскай губерні ў ваенна-палітычньк адносінах за першыя сто гадоў яе існавання (1802— 1902)» У.С.Манасеіна (1902), «Гродзенская даўніна. Ч. 1. Гор. Гродна» (1910) і інш. Л іт .: Кніга Беларусі, 1517— 1917: Зводны кат. Мн., 1986.
ГРОДЗЕНСКАЯ ГУБЕРНЯ, адм.-тэр. адзінка ў 1801— 1921. Утворана
426
ГРОДЗЕНСКАЯ
ГРОДЗЕНСКАЯ
^ •Марцінн£а[ы\?ь* 21.9.1801 y вьшіку падзелу Літоўскай губерні на Віленскую і Слонімскую, якая 9.9.1802 перайменавана ў Г.г. Цэнтр — г. Гродна. Падзялялася на 8 паветаў: Брэсцкі, Ваўкавыскі, Гродзенскі, Кобрынскі, Лідскі, Навагрудскі, Пружанскі, Слонімскі. У 1843 да губерні далучаны Беластоцкі,. Бельскі, Саколкаўскі пав. са скасаванай Беластоцкай вобласці, Навагрудскі пав. перададзены Мінскай, Лідркі — Віленскай губ. Знаходзілася ў складзе Віленскага генерал-губернатарства. Пл. губерні 33 979 кв. вёрст (1891), нас. 1617,8 тыс. чал. (1897). Паводле веравызнання: правасл. 827 724, катоЛікаў 384 496, іудзеяў 282 303, пратэстантаў 13 067, магаметан 3238. Паводле Рыжскага мірнага дагавора 1921 y складзе Польшчы. Г.г. скасавана, яе тэр. ўвайшла ў Беластоцкае (Беластоцкі, Бельскі, Ваўкавыскі, Гродзенскі, Саколкаўскі пав.), Палескае (Брэсцкі, Кобрынскі, Пружанскі пав.) і Навагрудскае (Слонімскі пав.) ваяводствы. ГРОДЗЕНСКАЯ ДРУКАРНЯ, Г р о дз е н с к а я к ар ал еў ская друк a р н я, адно з найбуйнейшых выдавецтваў к а Беларусі ў канцы 18 ст. Існавала ў Гродне ў 1775—96(?). Створана на аснове друкарні Віленскай езуіцкай акадэміі, перавезенай y 1775 y Гродна падскарбіем літоўскім А.Тызенгаўзам пасля скасавання ордэна езуітаў. У Г.д. працавала каля 30 чалавек, была ўласная майстэрня для адліўкі літар. Выдала каля 100 кніг навуковай, рэліг., маст. л-ры на польск., лац., царкоўнаслав., франц., ням., яўр. мовах. Друкавала матэрыялы сесій сейма Рэчы Паспалітай і Трыбунала ВКЛ. Выданні вызначаліся высокай якасцю друку, маст. афармлення, паперы (завозілася пераважна з Прусіі). Спыніла дзейнасць y сярэдзіне 1790-х г., абсталяванне перададзена Віленскай каталіцкай епархіі. У Г.д. вьвдадзены «Кароткі збор карфагенскай і егіпецкай гісторыі» Г.Барэцкага (1776), «Флора Літвы» Ж.Э.Жылібера (1781), творы Вальтэра, Мальера, Ф.Карпінскага, І.Красіцкага, М.Карповіча і інш. У 1776—83(?) тут друкаваўся штотыднёвік «Gazeta Grodzieriska» («Гродзенская газета»), y 1796 — «Кшіег Litewski» («Літоўскі веснік»). Л і т Г о л е н ч е н к о Г.Я. Бнблнографнческнй спнсок белорусскнх старопечатных нзданнй XVI—XVIII вв. Мн., 1961; Кніга Беларусі, 1517—1917: Зводны кат. Мн., 1986; М a л ь д з i с А.І. Кнігадрукаванне Беларусі ў XVIII ст. / / Кннга, бнбілнотечное дело н бнблмографня в Белорусснн. Мн., 1974.
С.В.Казуля. ГРОДЗЕНСКАЯ ЗАЛА СЕЙМАЎ. Існавала ў Гродне ў 18— 19 ст. Пабудавана ў 1726 y двары Гродзенскага Новага замка, злучалася з ім 2-павярховымі П-падобнымі ў плане драўлянымі карпусамі, якія абкружалі вял. двор. Пабудова ўключала вял. базілікальную залу, уваходны вестыбюль з лесвіцай і памяшканне для кур’ераў. У глыбіні залы на ўзвышэнні знаходзілася крэсла караля. Унутраная аздоба залы характэрная для
Г (*
Г У Б Е РН Я
уП арэчча Ч р а н д з іч ы
ў п а ч а т к у XX стагоддзя
; Азёріаі •
, л Е
.^Лйдзель»..^
іГ д я
Л
FT
Ў с
™
œ
Ж алудо*
ЯНДЎ КУЗНІЦАЛ
/
р // I
М оньні
Лндура
?
\ \ \ ламенка V
(Ц зя т л а в а /Ц Ч
) V | Лунна< 0 ^ с т ^ ^
Чсенаўка
^
Трасцян
vJ>r
кныш ын
-
\
І/ В А С | Л Ь К А Ў
W ' £
Заблу,
, *Тарадоіф
)Д зя р э ч ы н
\ В я л ) Б е р а р т а в і ц а ШАЎКАВЫі/к ^ В А Ў К Д В Ы і/ к ° ° ЧВяжБерартавіца
I
б і ЛАСТ0_КХ
/
^/PocbC l/
^ К р ы н к 'і
\\
J
1I
& В ,•< ' .*
.
\
..г.
Мсціоава
Зэльва ^Ізабелін
НАРА
°Д а б ра в ол я
I
^
Р арэ5\1 I
М о ў з а д з і Л 3» ! ^ ^
((І І ДДэероўная / \ оо зераўная Г а л ы н к а \\\ Д\ ° П алЬнка Галынка ° Пал гппмім о
у із я р н іц а ^ Поразава
A
Jl
-Г
р м ы р о в іч ы
^ Быценьс
Льіскава)
^Новы Двор Ьцехановец
В я л .С я л о
Боцкі^Г ^ЛЯШЧЭЛІ/ '\
Д з я т к а в іч ы
Мілейчыцьі
\[|
î f
•Сямяцічь
Шарашова [,' 'І камянец-' / Камянецл Літоўскг ' ц
°А м е л я н е ц \
. Сялецг
ПРУЛ
г Воўчын Д р у т ы л а в іч і
^ арнаўчы цьк
'■3
Ш ЛЯХІ ЗН О С ІН Чыгункі —
Шашэйныя дарогі
-------------- Паштовыя дарогі
°Б а л о т ы
Э
ў
«ю « Л
ч
л ех с с»е ^ ў Н 'Вре р’ хаа т
°
j
^ В я л !Р ы т а
Граніцы дзярж аў
!
архітэктуры стылю ракако — сцены чляніліся высокімі пілястрамі, філёнгамі, былі ўпрыгожаны размалёўкай і скульптурнымі рэльефамі ў мудрагеліста выгнутых рамах, вокны аформлены ліштвамі складанай формы. «ГРОДЗЕНСКАЯ КАПЭЛА», творчае аб’яднанне. Створана ў 1992 як установа культуры Гродзенскага гарвыканкома. Арганізатар і маст. кіраўнік А.Бан-
1
^ .^ Л В р ь іт ь ш /і
____ ы НАСЕЛЕННЫЯ ПУННТЫ
М алары т а^
паветаў
Іванава. ■ - ^ .^ . ^В рсауць,
ДзІВІН* J
Межы — .— .— губерняў — — -------
''Ч £
паводле адміністрацыйнага значэння ®
Цэнтр губерні
•
Цэнтры паветаў
п
Іншыя населеныя пункты
паводле тыпу п а с е л іш ч а
ГРОДНА Гарады Зэльва
Мястэчмі
Горні
Вёскі
дарэнка, з 1996 — А.Саладухін. У складзе капэлы камерныя хор (дырыжор Л.Іконнікава) і аркестр (дырыжор У.Борматаў), інстр. ансамбль салістаў, салісты-вакалісты. У праграмах капэлы муз. творы розных стыляў, эпох і жанраў, ад камерных (рамансы, інстр. п ’есы) да сімфанічных і вак.-сімфанічных (сімфоніі, кантаты, араторыі), старадаўніх і сучасных бел. кампазітараў, рус. і
зах.-еўрап. класікаў 17— 20 ст., духоўная музыка, бел. нар. песні і інш. Mae на мэце адраджэнне і развіццё традыцый бел. муз. мінуўшчыны, прапаганду лепшых узораў бел. і сусв. муз. мастацтва, культ.-асв. і вьшавецкую дзейнасць. ГРОДЗЕНСКАЯ КАПЭЛА ЕЗУІЦКАЙ БУРСЫ. Існавала ў 18 ст. пры Гродзенскай муз. бурсе езуітаў (адкрыта ў 1707), якая рыхтавала прафес. музыкантаў з ліку немаёмных слаёў насельніцтва. У 1773 y капэле было 11 інструменталістаў і вакалістаў, y т.л. платньы музыканты, a таксама вучні («хлопцы»). Капельмайстар Л.Каршулеўскі. Капэла ўключала 7 скрыпак, басэтлю, квартвіёлу, бас, 2 флейты, флейту-бас, 2 флейтроверсы, 5 валторнаў, 5 труб, 2 барабаны, клавікорд, арган і інш. У рэпертуары былі творы царк. (месы, магніфікаты) і свецкай (матэты, арыі, канцэрты, сімфоніі) музыкі кампазітараў Габермана, Кайзера, Квіткоўскага, Краўза, Паўлоўскага, Ратхгебера, Хішбергера, Чарвенкі, Шуле і інш. В.У.Дадзіёмава. ГРОДЗЕНСКАЯ КАПЭЛА Т Ы ЗЕ Н ГАЎЗА, прьшворны аркестр раннекласічнага складу падскарбія надворнага літ. А.Тызенгаўза ў 1765— 80. Належала да найбольшых і найлепшых па прафес. узроўні калектываў падобнага роду ў ВКЛ, славілася і за яго межамі, y т.л. ў Мангейме (Германія); y 1780 была ангажыравана ў Нац. т-р y Варшаве. Суправаджала паказы Гродзенскага т-ра Тызенгаўза, касцельныя службы, іграла на балях, розных урачыстасцях і інш. Рэпертуар капэлы ўключаў араторыі, месы, муз.-сцэн. творы, сімфоніі, быт. музыку (танцы, дьшертысменты, серэнады). Удзельнічала ў выкананні огіеры А.Грэтры «Магніфік» («Велікапышны»), камедыі П.Бамаршэ «Севільскі цырульнік», «Сялянскага балета» і «Балета пекараў». Выконвала сімфоніі І.Гайдна, a таксама музыку,. створаную ў прыдворным асяроддзі Тызенгаўза. У капэле былі замежньы і мясц. музыканты, y т.л. прыгонныя, якія атрымлівалі адукацыю ў Гродзенскай музычна-тэатральнай школе Тызенгаўза або пры дварах y Нясвіжы, Слоніме. У час росквіту капэлы ў 1777— 79 y ёй было 30 капэлістаў і 7 «хлопцаў з капэлы». 3 адстаўкай Тызенгаўза капэла распалася. Літ: 2 d r a w s k a - W i t k o w s k a A. Каpela Antoniego Tyzenhauza w Grodnie / / Muzyka. 1977. № 2. ІДз.Назіна. ГРОДЗЕНСКАЯ КАФЛЯ, вырабы рамеснікаў-ганчароў 14— 19 ст. y Гродне, выяўленыя на тэр. Гродзенскага Старога замка і Гродзенскага манастыра базш ьянак. Найб. раннімі з’яўляюцца гаршковыя кафлі з круглым вусцем і дыяметрам донца 7—8 см. Кафлі 2-й пал. 16 ст. маюць каробкападобную румпу і квадратную паліваную або тэракотавую ўвагнутую вонкавую пласціну з адагнутай вонкі рамкай і выявай кветкі пасярэдзіне. На кафлі 17 ст. выявы барочнага характару з раслінным, геаметрычным, зааморфным арнаментам (часам y спалучэнні); некат. маюць вьмву кон-
нага рыцара. Кафлі 18 ст. вызначаюцца спрошчаным малюнкам і адсутнасцю рамкі, y канцы стагодцзя пачалі вырабляць размаляваныя кафлі з выявамі жанравых сцэн. Н а мяжы 19—20 ст. наладжана прамысл. вытв-сць кафлі ў стылі «мадэрн» з насычаным рэльефным малюнкам. І.М.Чарняўскі. ГРОДЗЕНСКАЯ МЕДЫ ЦЬІНСКАЯ АКАДЭМІЯ, Г р о д з е н с к а я медыцынская ш к о л а , першая ў Беларусі вышэйшая навуч. ўстанова па падрыхтоўцы мед. персаналу. Існавала ў 1775— 81 y Гродне. Засн. па ініцыятыве Адукацыйнай камісіі і гродзенскага старосты А. Тызенгаўза. Арганізатар і кіраўнік — Ж .Э .Жылібер. Мела 3 аддзяленні: вышэйшае лекарскае (на 10 юнакоў са шляхгы) для працы ў гарадах; падрыхтоўкі правінцыяльных лекараў і хірургаў (20 чал.); аддзяленне павітух (на 5, потым 17 чал.). Навучэнцы 2-га і 3-га аддзяленняў утрымліваліся за кошт казны і набіраліся з прыгонных сялян Брэсцкага, Гродзенскага, Олідкага, Ш авельскага каралеўскіх уладанняў, дзе яны павінны былі працаваць пасля заканчэння вучобы. Пры акадэміі дзейнічалі шпіталь (60 ложкаў), прыродазнаўчы кабінет, анатамічны т-р, аптэка (з 1687), б-ка, бат. сад (першы ў Беларусі і Рэчы Паспалітай, налічваў каля 2 тыс раслін). У 1781 пераведзена ў Вільню,
Да арт. Гродзенская кафля. Кафляная печ. Пач. 20 ст.
ГРОДЗЕНСКАЯ
427
дзе стала базай для стварэння мед. ф-та Віленскага універсітэта. А.Ф.Самусік. ГРОДЗЕНСКАЯ М ВДЫ ЦЬШ СКАЯ ШКОЛА, гл. Гродзенская медыцынская акадэмія, ГРОДЗЕНСКАЯ МУЗЬГЧНА-ТЭАТРАЛЬНАЯ ШКОЛА ТЫЗЕНГАЎЗА. Існавала ў 1774— 80 y Гродне. Створана падскарбіем надворным літ. А. Тызенгаўзам для задавальнення патрэб Гродзенскага тэатра Тызенгаўза. Кіраўнік — скрыпач і капельмайстар Л .Сітанскі. Навучаліся дзеці прыгонных сялян і мяшчан, якія мелі муз. здольнасці. Вучні набывалі навыкі ігры на струнных і духавых інструментах, клавікордах. Вывучаліся таксама спевы, танец, нотная грамата, тэорыя музыкі і кампазіцыя, некат. агульнаадук. прадметы, рукадзелле; чыталіся лекцыі па выхаванні. Вучні школы выступалі ў спектаклях т-ра (у балетах Г.Петынеці «Сялянскі балет», «Квартэт дудароў», «Балет пекараў», усе 1778). Яе выхаванцы — танцоўшчыкі Е .Валінскі, Д.Пякарская-Сітанская, М .Рымінскі, спявачка М.Сітанская праславіліся ў польск. т-ры. 3 адстаўкай Тызенгаўза школа пераведзена ў Паставы.
Да арт. Гродзенская кафля Кафля зялёнай палівы з Гродзенскага кляштара базыльян. 2-я пал. 16 ст.
428___________ ГРОДЗЕНСКАЯ Будынак школы пабудаваны ў 1760-я г. на Гарадніцы ў стылі позняга барока. Кампазіцыйна ён завяршыў б. Палацавую пл. (цяпер пл. Тызенгаўза), на якую выходзіў Гродзенскі палац Тызенеаўза. Мураваны, крывалінейны ў плане будынак (яго крывалінейнасць абумоўлена своеасаблівасцю арх. ансамбля плошчы, адсюль назва «Крывая афідына»), быў накрыты 2-ярусным дахам. Спачатку 2-павярховы з мансардай; 1-ы паверх на гал. фасадзе з увагнутага боку меў адкрытую галерэю з аркадай, з якой 3 уваходы вялі ў класы на 1-м і 2-м паверхах. У мансардзе аналагічнай планіроўкі жылі навучэнцы і настаўнікі. Будынак прызначаўся таксама для адкрытых канцэртаў і наз. «Музычны флігель». Захаваўся ў перабудаваным (2-я пал. 19 — 1-я пал. 20 ст.) варыянце: зменена планіроўка, мансардавы паверх перароблены ў звычайны, замуравана галерэя 1-га паверха, зроблены балконы. Літ.\ Р г о s n a k Jan. Grodzieriska szkola muzyczna w czasach Antoniego Tyzenhauza / / Muzyka. 1969. № 2; M a m o n t o w i c z L o j e k B. Szkola artystyczno-teatralna Anto niego Tyzenhauza, 1774—1785 / / Rozprawy z dziejow oswiaty. Wroclaw etc., 1968. T. 11. Г.І.Барышаў, В.П.Пракапцова.
8-гранная шатровая званіца з цыбулепадобным купалком на барабане. Абапал званіцы — невял. шатры з купаламі. Над алтарнай апсідай 5 цыбулепадобных купалаў на 8-гранных барабанах. Гал. фасад храма сіметрычны. Вокны паўцыркульныя з какошнікамі. Перад уваходамі — высокія ганкі, упрыгожаныя разнымі трохвугольнымі навісямі і калонкамі. Бабінец мае мазаічную падлогу. Плоская столь асн. аб’ёму ўпрыгожана 3 размаляванымі плафонамі. Інтэр’ер аздоблены разным драўляным алтаром, размалёўкай. А.Ю.Пятросава. ГРОДЗЕНСКАЯ ПЕРАПЛЁТНАЯ ФАБРЫКА. Дзейнічала ў 1849— 1914. Вырабляла блакноты, альбомы, календары, канторскія кніжкі, партфелі. У 1913 працавала 230 чал. Мела газавы рухавік. «ГРОДЗЕНСКАЯ ПРАЎДА», абласная грамадска-паліт. газета. 3 9.10.1939 выдавалася ў Беластоку пад назвамі «Освобожденный Белосток», «Вольная праца» (студз. 1940 — чэрв. 1941), «Белостокская правда» (ліст. 1943— чэрв. 1944;
вобл., інфармуе пра рэспубліканскія, міжнар. падзеі. Друкуе матэрыялы па гісторыі, л-ры, мастацтве Беларусі, пра экалагічныя і інш. праблемы. ГРОДЗЕНСКАЯ ПРАЧЫСЦЕНСКАЯ ЦАРКВА, помнік стараж.-рус. дойлідства 12 ст. Пабудавана майстрамі Гродзенскай школы дойлідства. Пашкоджана пажарам y 1654. Рэшткі яе выяўлены археолагамі ў 1980 на тэр. Гродзенскага манастыра базшьянак. 6-слуповы 3-нефавы храм меў 3 прамавугольныя ў плане апсіды са зрэзанымі вугламі. Сцены (таўшчыня 1—1,1 м) складзены з плінфы ў тэхніцы роўнаслаёвай муроўкі. У верхнія часткі сцен і скляпенні былі ўмураваны керамічныя збаны (галаснікі). Фасады былі аддоблены лапаткамі, маёлікавымі пліткамі квадратнай і трапецападобнай формы, устаўкамі з абчасаных паліраваных валуноў. Падлога, выкладзеная маёлікавай пліткай жоўтага, зялёнага і карычневага колеру разнастайнай формы, сваім малюнкам нагадвае падлогу Гродзенскай Ніжняй царквы. І.М.Чарняўскі. ГРОДЗЕНСКАЯ РАЁННАЯ АНТЫФАШ Ы СЦКАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ ў В я лікую Айчынную вайну.
Гродзенская Пакроўская царква.
ГРОДЗЕНСКАЯ Н ІЖ Н Я Я ЦАРКВА, помнік стараж. дойлідства. Пабудавана ў 12 ст. майстрамі Гродзенскай школы дойлідства на тэр. Гродзенскага Старога замка. Пасля пажару 1183 да сярэдзіны 13 ст. разбурылася. Яе руіны выяўлены пад фрагментамі больш позняй Гродзенскай Верхняй царквы ў час археал. раскопак 1931— 37. Часткова захаваліся рэшткі сцен (да выш. 3,5 м), фрагменты падкупальных слупоў і элементы дэкар. ўпрыгожання. Паводде плана гэта быў 4-стаўповы храм тыпу ўпісанага крыжа без нартэкса з развітой алтарнай часткай. Фасады аздоблены паліраванымі і неапрацаванымі рознакаляровымі камянямі, маёлікавымі квадратнымі пліткамі і паліванай чашападобнай кафляй. Гал. ўпрыгожанне інтэр’ера — маёлікавая ўзорыстая падлога і алтарная перагародка. Захаваліся дэталі багата ўпрыгожанай драўлянай алтарнай перагародкі, пазалочаныя медныя лісты з выгравіраванымі выявамі апосталаў і святых y абрамленні кругоў са складаным раслінным і плеценым арнаментам. ГРОДЗЕНСКАЯ ПАКРОЎСКАЯ ЦАРКВА, помнік архітэктуры неарускага стылю. Пабудавана ў Гродне ў пач. 20 ст. Мураваная 12-калонная 3-нефавая базіліка. Над прытворам 10-метровая
выдавалася падпольна на бел., рус. і польск. мовах). 3 22.10.1944 выдаецца ў Гродне пад сучаснай назвай 5 разоў на тыдзень. У 1963— 91 выходзіла на рус. мове, y 1948—63 і з 1991 — на бел. і рус. мовах. Асвятляе грамадска-паліт., эканам. і культ. жыццё Гродзенскай
Да арт. Гродзенская Ніжняя царква Фрагмент маёлікавай падлогі.
Дзейнічала са снеж. 1943 да ліп. 1944 на тэр. Гродзенскага р-на; уваходзіла ў Беластоцкую абласную антыфашысцкую арганізацыю. Складалася з падп. груп (больш за 80 чал.) y Адэльскім, Індурскім, Капцёўскім, Крынкаўскім, Кузнідкім, Сакольскім, Эйсмантаўскім сельсаветах. Узначальваў яе раённы антыфаш. к-т (старшыня А.М.Шумілін). Члены арг-цыі вялі масава-паліт. работу ў населеных пункгах, распаўсюджвалі падп. газеты, зводкі' Саўінфармбюро, лістоўкі, забяспечвалі партызан разведданымі аб праціўніку, зброяй, боепрыпасамі, медыкаментамі, харч. прадуктамі. Разам з партызанамі прымалі ўдзел y дыверсіях на чыгунках Гродна— Беласток і Гродна— Масты, пашкодзілі тэлеф. лінію на адрэзку ў 7 км, знішчылі 2 вагоны з авіябомбамі і інш. ГРОДЗЕНСКАЯ ТЫТУНЁВАЯ ФАБРЫКА. Засн. ў 1861 (паводле інш. звестак y 1859) y Гродне акц. кампаніяй Ш арашэўскага і інш. Вырабляла тытунь, цыгарэты і папяросы. Сыравіну прывозілі з Расіі, Крыма, Украіны, Амерыкі. У Вял. Айч. вайну разбурана. Адноўлена ў 1945— 49. У 1964— 87 га-
лаўное прадпрыемства вытв. аб’яднання «Нёман». 3 1988 сучасная назва. Асн. прадукцыя (1997): папяросы і цыгарэты, y т.л. вышэйшага гатунку («Мінск», «Космас», «Пушча», «Арбіта», «Гродна», «Фільтр» і інш.). Супрацоўнічае з фірмамі краін СНД, Англіі, Германіі, Швейцарыі. ГРОДЗЕНСКАЯ ЦЭНТРАЛЬНАЯ БЕЛАРУСКАЯ ВУЧЫЦЕЛЬСКАЯ РАДА, Беларускі вучыцельскі ca r os Г р о д з е н ш ч ы н ы , прафесійнапалітычная арг-цыя бел. настаўнікаў. Дзейнічала ў Гродне ў ліл. 1919 — крас. 1920 ва ўмовах польск. акупацыі. Узначальвалі І.Антонаў, са жн. 1919 — Л.Дзекуць-Малей. Выступала за беларусізацыю нар. асветы, арганізацыю бел. школьніцтва ў Гродзенскай губ., паліт. і сац. абарону бел. настаўніцгва; супраць абмежавання польск. ўладамі бел. асветы і паланізацыі бел. школ. Накіроўвала на вучобу на бел. настаўніцкія курсы ў Вільню настаўнікаў Гродзеншчыны. Яе намаганнямі ў 1919 1-я бел. пач. школа ў Гродне пераўтворана ў прагімназію. Падтрымлівала сувязь з Часовым беларускім нацыянальным камітэтам y Мінску, Цэнтр. бел. радай Віленшчыны і Гродзеншчыны, мясц. Грамадой беларускай моладзі ў Гродне, з інш. бел. настаўнідкімі саюзамі. Паўнамоцтвы перадала Беларускай школьнай радзе ў Гродне. У В.Ляхоўскі. ГРОДЗЕНСКАЯ Ш КОЛА ДО ЙЛІДСТВА, самабытная арх. школа, якая склалася ў 12 ст. ў Гродне. Пабудовы Г.ш.д. вызначаліся арыгінальнымі сродкамі выразнасці — выкарыстаннем y роўнаслаёвай муроўцы з плоскай цэглы (плінфы) дэкар. прыроднага каменю (абчасаных, паліраваных валуноў), геам. кампазіцый з каляровых паліваных кафляў, наборнай маёлікавай падлогі з плітак разнастайных формаў. Для аб’ёмна-прасторавых кампазідый харак-
Да арт. Гродзенскі абласны драматычны тэатр. Сцэна са спектакля «Дом на скале» Х.Вуаліёкі.
тэрна адносна невял. таўшчыня апорных канструкцый, круглая і гранёная форма ўнутр. слупоў. Каб палепшыць акустыку, y верхнія часткі сцен умуроўваліся керамічныя збаны (галаснікі). Узоры Г.ш.д. — Гродзенская Ніжняя царква, Гродзенская Барысаглебская царква, Гродзенская Прачысценская царква, Гродзенскі княжацкі церам, царква ў Ваўкавыску (сярэдзіна 12 ст.; y 1956 выяўлены рэшткі падмурка на замчышчы). ГРОДЗЕНСКАЯ ЭКАНОМІЯ, феадальная каралеўская (велікакняжацкая) гаспадарка ў ВКЛ y 1589— 1796. Створана ў выніку пераўтварэння Гродзенскага староства ў дзярж. маёнтак, прыбыткі ад якога ішлі на ўтрыманне вял. князя, яго двара, дзярж. апарата, войска і інш. Мела асобнае адм.-гасп. кіраванне. У 1783 падзялялася на «губерні» (Азёрскую, Дамброўскую, Квасаўскую, Крынкаўскую, Сакольскую, Яноўскую), y склад якіх уваходзілі 49 ключоў, 24 фальваркі, 1 лентвойтаўства, 13 гарадоў і мястэчак, 368 вёсак і 5 пушчаў; нас.
гро д зен с к і
429
скага абласнога драматычнага тэатра. У станаўленні творчага калектыву значную ролю адыгралі адзін з заснавальнікаў т-ра і маст. кіраўнік (да 1950) М.Кавязін, рэжысёры A.Міронскі i I .Папоў. У першыя гады ў рэпертуары пераважалі п ’есы сав. драматургаў, ставіліся творы замежнай класікі. У пач. 1950-х г. пастаўлены п ’есы бел. драматургаў: «Калі зацвітаюць сады» В.Палескага, «Пяюць жаваранкі» К.Крапівы, «Гэта было ў Мінску» В.Кучара, a таксама творы рус. і замежнай класікі. У ліку лепшых спектакляў 2-й пал. 1950 — пач. 1960-х г. «Нявольніцы» А.Астроўскага, «Іспанцы» М.Лермантава, «Улада цемры» Л.Талстога, «У добры час!» В.Розава, «Мараль пані Дульскай» Г.Запольскай, «Юстына» Х.Вуаліёкі. У 2-й пал. 1960 — пач. 1970-х г. рэпертуар характарызаваўся пэўнай эклектычнасцю, нераўназначнасцю маст. якасці паста-
Да арт. Гродзснская школа дойлідства. Муроўка Барысаглебскай дар-
42 380 чал. Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай (1795) уладанні эканоміі перададзены, часткова прададзены прыватным асобам. ГРО ДЗЕН СКІ АБЛАСНЫ ДРАМАТ Ы Ч Н Ы ТЭАТР. Створаны ў вер. 1947 на базе пераведзенага ў Гродна Бабруй-
новак. У 1970-я г. пастаўлены бел. п ’есы: «Трыбунал» А.Макаёнка, «Пад зоркамі» паводле рамана П.Пестрака «Сустрэнемся на барыкадах», «Апошні шанц» В.Быкава, «Адкуль грэх?» А.Петрашкевіча, «Амністыя» М.Матукоўскага, п ’есы рус. і замежных аўтараў —
Да арт. Гродзенскі абласны драматычны тэатр. Сцэна са спектакля «Мілы чалавек» К.Крапівы
430
ГРОДЗЕНСКІ
Т.Нікалаева, Г.Панкрат, Л.Сторажава, П.Філіпаў, Т.Ш ашкіна, засл. арт. Расіі А Лявонаў і Н.Меліхава, засл. арт. Мал«Навальніца» ААстроўскага, «Акіян» давіі І.Таран. У складзе трупы (1997): A. Ш тэйна, «Сірано дэ Бержэрак» засл. арт. Беларусі А.Гайдуліс, Л.ДзяЭ.Растана, «Дом на скале» Вуаліёкі і менцьева, М.Емяльянаў, А.Марцінюк, інш. Станоўчыя зрухі ў творчасці калекВ.Смачнеў, засл. арт. Расіі Л.Рудой, тыву адбыліся ў 2-й пал. 1970-х г., калі засл. арт. Абхазіі У.Шакала. Гал. рэжыяго ўзначаліў У .Караткевіч. Рэпертуар сёр М.Разцоў (з 1991), гал. мастак т-ра вылучаўся жанравай і тэматычнай Ф.Розаў (з 1991). разнастайнасцю. Вял. ўвага аддавалася Т-р працаваў y будынку былога т-ра бел. драматургіі: «Паўлінка» Я.Купалы, А.Тызенгаўза (гл. ў арт. Гродзенскі аб«Мілы чалавек» К.Крапівы, «Несцерка» ласны тэатр лялек), з 1984 — y новым B. Вольскага, «Трывога» і «Францыск (арх. Г.Мачульскі). Будынак складаецца Скарына» Петрашкевіча; пастаўлены з 6-граннага асн. аб’ёму (з гал. гляп ’есы Астроўскага, М.Горкага, А.Вампі- дзельнай залай на 700 месцаў) і П -палава, І.Друцэ, А.Арбузава, А.Гельмана, добнага 3-павярховага адм.-службовага Т.Уільямса і інш. Сярод лепшых спеккорпуса (на 1-м паверсе малая глятакляў 1980-х г.: «Князь Навагрудскі» дзельная зала на 200 месцаў). Л.Пракопчыка і Дз.Кальчанкі, «Пінская ГРОДЗЕНСКІ АБЛАСНЬІ ТЭАТР ЛЯшляхта» В.Дуніна-Марцінкевіча, «Стары» М.Горкага, «Заўгра была вайна» ЛЕК. Створаны ў 1980 y Гродне з выпаводле Б.Васільева, «Хто баіцца Вір- пускнікоў аддзялення т-ра лялек Ленінджыніі Вулф?» і «Лаліта» (паводле градскага ін-та т-ра, музыкі і кінемата-
Да арт. Гродзенскі абласны лраматычны тэатр. Сцэна са спектакля «Заўтра была вайна» паводле Б.Васілье-
У.Набокава) Э.Олбі. У 1990-я г. ў рэпертуары: «Камедыя пра нешчаслівага селяніна, яго жонку Маланку, жыда Давіда і чорта, які страціў сэнс існавання» У.Рудава (паводле твораў К.Марашэўскага і Ф.Аляхновіча), «Сонейка, свяді» У.Ягоўдзіка (па матывах бел. казачнага фальклору), «Здурнелы Журдэн» М.Булгакава, «Нора» Г.Ібсена, «Дарагая Памэла» Дж.Патрыка, «Беззаганнае забойства» Ж.Рабера, «Карсіканка, або Ад’ютантша яго імператарскай вялікасці» І.Губача, «Сейлемскія ведзьмы» A. Мілера і інш. 3 1979 працуе малая сцэна. Значны ўклад y творчасць т-ра зрабілі нар. артысты Беларусі Г.Дубаў, Я.Кімберг, Ю.Сідараў, засл. арт. Беларусі С.Аляксандраў, З.Асмалоўская, М.Астанкава, А.Бірычэўскі, Г.Глінаешсі, B. Грачынскі, С.Іванова, М.Кавязіна, Н.Караткевіч, У.Мішанчук, Ю .Нікіцін,
графіі і Гродзенскага культасветвучылішча. Адкрыўся 25.5.1981 спектаклем «Людвіг і Тута» В.Богача і С.Хрыстоўскага. У спектаклях т-ра выкарыстоўваюцца лялькі розных сістэм (трысціна-
Да арт Гродзенскі абласны тэатр лялек. Сцэна са спектакля «Калі рамонак расцвітае» Р.Маскова.
выя, пятрушкі, планшэтныя, плоскасныя, маскі); прыём адкрытага валодання лялькай спалучаецца з дзеяннем акцёра ў ж ьты м плане. У рэпертуары т-ра: «Тутэйшыя» Я.Купалы, «Як здароўе...» паводле п ’есы У.Галубка «Пісаравы імяніны», «Цудоўная дудка» В.Вольскага, «Чортаў скарб» У.Караткевіча, «Пра Івана-ганчара і пачвару цара» А.Грачанікава, «Балада пра белую вішню» С.Клімковіч, «Прывітанне Малпе» і «Кацяня па мянушйы Гаў» Р.Остэра, «Калі рамонак расцвітае» Р.Маскова, «Доктар Айбаліт» В.Карастылёва, «Церамок» С.Маршака, «Дзівоснае кураня» В.Корнева, «Прынцэса і паж» М.Войтышка, «Лекар паняволі» Мальера і інш. Спектаклі ідуць на бел., рус., польск. і франц. мовах. Гал. рэжысёры С.Юркевіч (1981— 88), М Андрэеў (з 1988), гал. мастакі Л.Быкаў (1981— 88), Ю.Давыдзюк (1988— 91), А.Сураў (з 1995). Будынак т-ра ўзведзены ў 1780-я г. (арх. І.Г.Мёзер і Дж.Сака). Прызначаўся для т-ра А.Тызенгаўза; зроблены як працяг яго палаіга, злучаўся з ім крытым пераходам. Зала т-ра, сфарміраваная па «італьянскай крывой», уяўляла сабой паўкруглае памяшканне з амфітэатрам і яруснымі галерэямі па перыметры. У 1859 будынак рэканструяваны, яго аб’ём павялічаны. У 1940 надбудаваны 3-і паверх. У 1975 расшыраны сцэн. каробка і глядзельная зала. ГРОДЗЕНСКІ БАРЫСАГЛЕБСКІ (КАЛОЖСКІ) МАНАСТЫР. Існаваў y 15— 20 ст. y Гродне. Узнік пры Гродзенскай Барысаглебскай царкве. У 1480 пры першым вядомым ігумене Каліксце гродзенскі мешчанін І.Сергіевіч завяшчаў манастыру фальварак Панямонь, Г.Хадкевіч — штогадовую даніну ў 20 бочак мукі. Каля 1500 вял. кн. Аляксандр падараваў манастыру сад на беразе Нёмана, a кцітар (стараста з міран) каралеўскі пісар Б.Багавідінавіч — фальварак Чашчаўляны (Чашчэвічы). У сярэдзіне 16 ст. манастыр зашшаў і ў ім не было манахаў. У канцы 16 ст. адрадзіўся і стаў уніяцкім. Сярод уніядкіх ігуменаў быў вядомы пісьменнік-п'алеміст Леў Крэўза. 3 сярэдзіны 17 ст. тут вядомы цудатворны абраз Маці Божай Каложскай (эвакуіраваны ў 1915, месца яго знаходжання невядома). У пач. 18 ст.
Да арт. Гродзенскі абласны тэатр лялек. Сцэна са спектакля «Балада пра белую вішню» С.Клімковіч.
пры ігумене Воўку-Ланеўскім манастыр зноў заняпаў, a ігумен Яхімовіч аддаў усю зямельную маёмасць гродзенскім кармелітам. Пасля скасавання ў 1839 Брэсцкай уніі 1596 манастыр стаў зноў праваслаўным, y сярэдзіне 19 ст. ён пераведзены ў будынкі закрытага Гродзенскага кляштара бернардзінак. Спыніў існаванне ў і-ю сусв. вайну. А .А .Я р а ш э в іч .
ГРОДЗЕНСКІ БАТАНІЧНЫ САД. Існаваў y 1775— 81. Закладзены вучоным Ж .ЭЖыліберам на месцы старога гарадзішча. Па разнастайнасці, колькасці відаў раслін не саступаў лепшым садам Еўропы. Калекцыя камплектавалася з мясц. відаў і раслін, атрыманых са Страсбурскага і Эдынбургскага садоў, падараваных вядомымі батанікамі (напр., акад. П.С.Палас пераслаў сабраныя ім сібірскія расліны). У 1777 y садзе бьшо 1200 відаў экзотаў (у т.л. некалькі амерыканскіх, якія паспяхова раслі ў адкрытым грунце), y 1778 — болын за 2000 відаў. У 1781 большая ч. калекцыі перавезена ў Вільню. Цяпер на месцы саду — гар. парк культуры і адпачынку. ГРОДЗЕНСКІ ГІСТОРЫКА-АРХЕАЛАГІЧНЫ ЗАПАВВДНІК. Створаны ў 1967 y Гродне на тэр. Замкавай Гары, якая займае трохвугольны пагорак на мысе, утвораным пры ўпадзенні р. Гараднічанка ў Нёман. У 12— 17 ст. тут існаваў Гродзенскі Стары замак, на паўн. рагу яго размяшчаўся Гродзенскі княжацкі церам, y цэнтр. частцы — Гродзенская Ніжняя царква, на месцы якой пазней пабудавана Гродзенская Верхняя царква. У 1580 тут пабудаваны палац Стафана Баторьм, y будынку якога цяпер размяшчаецца Гродзенскі гісторыкаархеалагічны музей. ГРОДЗЕНСКІ ГІСТОРЫКА-АРХЕАЛАГІЧНЫ М УЗЕЙ. Засн. ў 1920 па ініцыятыве археолага і краязнаўца Ю .Ядкоўскага, адкрыты ў 1922. Зберагаў калекцыі дакументаў 15— 17 ст., творы выяўл. мастацтва 17— 19 ст., вырабы гродзенскіх каралеўскіх мануфактур 18 ст. У Вял. Айч. вайну частка калекдыі загінула. 3 1945 размяшчаецца ў Гродзенскім Старым замку і палацы Стафана Баторыя. Пл. экспазіцыі 2380 м 2, больш за 129 тыс. экспанатаў асн. фонду (1994), y т.л. фонд старадрукаў і рэдкай кнігі (20 тыс. экз.). Аддзелы: гісторыі Гродзеншчыны, прыроды краю, мастацкі. Сярод матэрыялаў археал. знаходкі з раскопак Замкавай Гары ў Гродне, Краснасельскага археалагічнага комплексу, гарадзішчаў 11— 13 ст., узоры бел. скорапісу на пергаменце, вырабы гродзенскіх рамеснікаў 17— 18 ст., гродзенскія падвойныя дываны. Экспануюцца прадметы, звязаныя з падзеямі паўстання 1863— 64 на чале з К.Каліноўскім, рэв. і нац.-вызв. рухам y Зах. Беларусі, паказаны партыз. рух, дзейнасць падп. патрьмт. арг-цый y Вял. Айч. вайну. У аддзеле прыроды экспанаты з расліннага і жывёльнага свету,
карысныя выкапні краю. Мастацкі аддзел праводзіць выстаўкі выяўл. і дэкар.-прыкладнога мастацтва. Музей выдае зб. «Краязнаўчьм запіскі» (з 1990). Філіялы: Дом-музей М.Багдановіча, Дом рамёстваў. В .М .Ц а р у к . ГРО ДЗЕН СКІ ГУРТОК БЕЛАРЎСКАЙ МОЛАДЗІ. Дзейнічаў ў Гродне ў 1909— 14. Меў на мэце пашыраць веды пра Беларусь, яе гісторыю, культуру, мову, развіваць нац. свядомасць моладзі. Кіраўнікі: ксёндз Ф.Грынкевіч, да студз. 1912 К.Колышка, з восені 1913 А.Зянюк. У гурток уваходзілі пераважна вучні мясц. школ, гімназій. Працаваў нелегальна. Меў сувязі з газ. «Наша ніва», бел. выдавецкай суполкай «Загляне сонца і ў наша аконца», бел. кнігарняй y Вільні, Беларускім навукова-літаратурным гуртком студэнтаў С.-Пецярбургскага ун-та і інш. Члены гуртка займаліся літ. творчасцю (3 .Верас, Я Л явіцкі,
ГРОДЗЕНСКІ_____________
431
ГРОДЗЕНСКІ Д О М ВІЦЭ-ГУБЕРНАТАРА, помнік архітэктуры класіцызму. Пабудаваны ў Гродне каля 1800 для гродзенскага відэ-губернатара Максімовіча. Двухпавярховы Г-падобны ў плане мураваны будынак накрыты 2-схільным дахам. Сіметрыя гал. фасада падкрэслена 4-калонным порцікам дарычнага ордэра з трохвугольным франтонам. Бакавьм часткі вылучаны рызалітамі. Фасад раскрапаваны філёнгамі, рустам, завершаны развітым прафіляваным карнізам. Прамавугольныя аконньм праёмы аздоблены фігурнымі ліштвамі і сандрыкамі. Інтэр’еры былі ўпрыгожаны фрэскавай размалёўкай. ГРО ДЗЕН СКІ ЕЗУ ІЦ К І КАЛЕГІУМ, навучальная ўстанова ў Гродне ў 1625— 1773. Уключаў вучэбныя і жылыя памяшканні, б-ку (у 1773 — 2373 кнігі),
Гродзенскі дом
Агінскага Чарцёж галоўнага фасада.
Колышка), збіралі б-ку бел. выданняў, наладжвалі вечарыны, ставілі спекгаклі. А .М .П я т к е в іч .
ГРО ДЗЕН СКІ Д О М АГІНСКАГА. Пабудаваны ў 1790 (арх. К.Шыльдгаўз) y стылі класіцызму з элементамі нар. дойлідства. Двухпавярховы прамавугольны ў плане будынак з рызалітамі ў цэнтры гал. і дваровага фасадаў і 4 алькежамі па вуглах. Асн. аб’ём бьіў накрыты высокім 2-схільным чарапічным дахам. Фасады дома мелі 2-яруснае вырашэнне: ніжні ярус (1-ы паверх) масіўны з невял. гладкімі прамавугольнымі аконнымі праёмамі, верхні (2-і паверх) — больш высокі, ажурны, з рытмічным радам шырокіх акон з ліштвамі. Рызаліт на гал. фасадзе быў завершаны невял. атыкам, гал. ўваход аформлены стылізаваным порцікам. Разбураны ў 2-й пал. 19 ст. ГРО ДЗЕН СКІ Д О М ВІЦ Э-А ДМ ІНІСТРАТАРА, помнік архітэктуры 18 ст. Пабудаваны ў Гродне, мае рысы стыляў барока і класіцызму. Уваходзіў y арх. ансамбль Гарадніцы. Двухпавярховы прамавугольны ў плане мураваны будынак з вальмавым дахам. Гал. фасад аздоблены лапаткамі, філёнгамі і нішамі, па баках раскрапаваны плоскімі рызалітамі. Больш нізкі 2-і паверх аддзелены карнізным поясам і багата дэкарыраваны. Архітэктурная выразнасць дасягаецца рэгулярным рытмам прамавугольных аконных праёмаў. Першапачатковая планіроўка і азяабленне інтэр’ераў парушаны. А .М .К у л а гін .
аптэку (засн. ў 1687), сад, гасп. будынкі, касцёл Францыска Ксаверыя (гл. ў арт. Гродзенскі кляштар езуітаў). Яго пабудовы займалі цэлы квартал горада. Калегіум складаўся з 2 аддзяленняў: малодшага, якое мела 5 класаў (апошні —
Гродзенскі дом віцз-адміністратара.
Гродзенскі дом віцэ-губернатара.
432
ГРОДЗЕНСКІ
2-гадовы), і старэйшага, 3-гадовага. Выкладаліся традыцьійныя для калегіума прадметы: «сем вольных мастацтваў», тэалогія, класічныя мовы і інш. 3 1667/68 навуч. г. ўсе настаўнікі калегіума мелі вучонае званне прафесара. У 1707 пры калегіуме адкрыта муз. бурса, пры ёй дзейнічала капэла (у 1773 мела 63 муз. інструменты). На 1773 калегіум валодаў 7 фальваркамі і 25 вёскамі ў Гродзенскім пав., y якіх было 240 дымоў. Пасля роспуску ў 1773 ордэна езуітаў будынкі і маёмасць калегіума перададзены Адукацыйнай камісіі, пазней — урадавым установам. Касцёл ператвораны ў фарны (прыходскі). Калегіум адыграў значную ролю ў пашырэнні ўплыву каталідкай царквы на 3 Беларусі, яго дзейнасць спрыяла зацвярджэнню еўрап. сістэмы адукацыі на Гродзеншчыне. У ліку яго выхаванцаў асветнік і астраном М.Пачобут-Адляніцкі. Т .Б .Б л ін о в а .
ГРОДЗЕНСКІ ЗААЛАГІЧНЫ ПАРК, старэйшы на Беларусі, засн. ў 1927 на сродкі гар. т-ва аматараў прыроды (іні-
У Гродзенскім заалагічным парку
цыятар — прыродазнавец, выкладчык біялогіі мясц. гімназіі Ян Каханоўсй). 3 1931 арандаваны прыватным прадпрымальнікам, з 1939 уласнасць дзяржавы, y калекцыі меў каля 400 жывёл. У Айч. вайну матэрыяльныя каштоўнасці знішчаны, рэдкія віды звяроў вывезены ў Германію. У 1949 адбудаваны, калекцьія адноўлена. Пл. 3,42 га. Сярод 321 віда прадстаўнікі млекакормячых (98), птушак (83), рэптылій (41), амфібій (16), рыб (78), бруханогіх малюскаў (5). Экспануюцца рэдкія жывёлы, занесеныя ў Чырв. кнігу Міжнар. саюза аховы прыроды: кіт. алігатар, суматранскі і амурскі тыгры, туркм. кулан, алень Давіда, зубр, чырвоны і канадскі ваўкі, арланбелахвост і інш. Працуюць секцыі: іхтыялогіі, герпеталогіі, драпежных жывёл і малпаў, капытных, арніталогіі, кармлення, навукова-асветная. ГРОДЗЕНСКІ ЗАВОД АЎТАМАБІЛЬНЫХ АГРЭГАТАЎ. Засн. ў 1884 як ліцейна-мех. майстэрні. У 1939 пераўтво-
раны ў ліцейна-мех. з-д для рамонту прамысл. абсталявання млыноў, цагельных з-даў і машын с.-г. прызначэння. 3 1944 працаваў y якасці ваенна-рамонтных майстэрняў. 3 1953 велазборачны, з 1960 веласіпедны з-д. 3 1965 сучасная назва. Асн. прадукцыя (1997): тармазныя камеры і амартызатары для аўтамабіляў розных марак, стойкі амартызатарныя, веласіпеды дзіцячыя «Нёман», «Кранон». ГРОДЗЕНСКІ ЗАВОД «БЕЛТАПАЗ» Створаны ў 1958 як з-д сан.-тэхн. абсталявання. У 1960 перайменаваны ў з-д «Электрасвятло», y 1966 y з-д тэхнал. аснасткі, y 1976 y вытв. аб’яднанне па выпуску тэхнал. аснасткі, y 1986 з-д такарных патронаў, з 1996 сучасная назва. Асн. прадукцыя (1996): такарныя патроны розных мадыфікацый, дамкраты да легкавых аўтамабіляў, мэблевая фурнітура, фільтры аўтамаб. і інш. ГРОДЗЕНСКІ ЗАВОД ГАНДЛЁВАГА МАШЫНАБУДАВАННЯ. Засн. ў 1961 для выпуску пасудамыйных машын для прадпрыемстваў грамадскага харчавання. Гал. вытв. цэхі ўведзены ў дзеянне ў 1963— 73. з 1987 Гродзенскае вытворчае аб’яднанне гандл. машьшабудавання, з 1.4.1995 сучасная назва. Асн. прадукцыя (1997): пасудамыйньш машыны для прадпрыемстваў грамадскага харчавання, быт. і прамысл. электраводанагравальнікі, вырабы мед. і с.-г. тэхнікі, тавары культ.-быт. прызначэння. ГРОДЗЕНСКІ ЗАВОД КАРДАННЫХ ВАЛОЎ. Дзейнічае з 1951 я к рамонтнападшыпнікавы з-д. У 1955 рэарганізаваны ў з-д «Аўтазапчастка». У 1961 перайменаваны ў з-д карданных валоў. 3 1995 AT «Белкард». Асн. прадукцыя (1996): карданньм валы для аўтамабіляў, аўтобусаў і трактароў, с.-г. машын, трамваяў, тралейбусаў, чыг. пасажырскіх вагонаў, аўтакранаў і аўтагрэйдэраў, рулявыя цягі да трактароў МТЗ і інш. Рэалізуецца ў Беларусі і Расіі. ГРОДЗЕНСКІ ЗАВОД «РАДЫЁПРЫЛАДА». Засн. ў 1926 як прыватнае прадпрыемства. У пасляваенны перыяд — з-д быт. прылад, пасля рэканструкцыі ў 1965 з-д «Электрапрылада», з 1978 з-д «Радыёпрылада», выпускаў аўтамагнітолы. 3 1995 пасля аб’яднання з ВА «Хваля» (выпускала дэталі для аўтамагнітол) — ВА «Радыёхваля». Асн. прадукцыя (1997): аўтамагнітолы, аднаканальныя і шматканальныя радыёстанцыі, радыёпрыёмнікі, тэлевізары, генератары і агрэгаты для дызельных рухавікоў, эл.-тэхн. вырабы с.-г. прызначэння і абсталяванне для кабельнага тэлебачання. ГРОДЗЕНСКІ КАМБІНАТ БУДМАТЭРЫЯЛАЎ. Створаны ў 1950 на базе цагельнага, кафляна-плітачнага і вапнавага прадпрыемстваў. 3 1958 буйное механізаванае прадпрыемства па выпуску будматэрыялаў. Асн. прадукцыя (1996): цэгла сілікатная і вонкавая каляровая, арміраваныя паналі з ячэістага і шчыль-
нага сілікатабетону, ячэістыя блокі, вапна будаўнічая, плітка аддзелачная каляровая сілікатабетонная, уцяпляльнік газасілікатны, чарапіда палімерпясчаная. Гасп. сувязі з Літвой і Расіяй. ГРОДЗЕНСКІ КАРАЛЕЎСКІ ПАЛАЦ, гл. Гродзенскі Новы замак. ГРОДЗЕНСКІ КЛЯШТАР БЕРНАРДЗІНЦАЎ, помнік архітэктуры 16— 18 ст., y якім спалучаны прыёмы і формы готыкі, рэнесансу і барока. Комплекс уключае касцёл, жылы корпус, вежузваніцу, якія звязаны паміж сабой і ўтвараюць замкнёны ўнутр. двор. Размешчаны на высокім правым беразе Нёмана і з ’яўляецца дамінантай сілуэта забудовы цэнтра горада. Драўляны кляштар засн. ў 1494 y Гродне (фундатар А.Ягелончык). Буд-ва мураванага касцёла пачалося ў 1602. У 1656 кляштар пашкоджаны пажарам. У 1680 перакрыта страха касцёла, рэстаўрыраваны алтар св. Антонія, пабудавана капліца св. Барбары. У 1736 пабудаваны 3 алтары ў капліцы св. Міхаіла, перабудаваны алтары св. Міхаіла, св. Банавентуры, св. Ануфрыя, св. Пятра з Алькантары. У 1738 рэстаўрыравана званіца.
K a с ц ё л — 3-нефавая 6-стаўповая базіліка, y архітэктуры якой спалучаюцца стылявыя элементы готыкі, рэнесансу і барока. Гал. фасад дэкарыраваны антаблементам, пілястрамі карынфскага ордэра, арачнымі нішамі і завершаны трохвугольным франтонам. У 1788 інтэр’ер аздоблены жывапісам, разьбой па дрэве, чыгунным і бронзавьім ліццём, стукавым арнаментам, скульптурай. Скляпенні крыжовыя на падпружных арках, размаляваных y тэхніцы грызайль (гербы заказчыкаў, раслінны арнамент). Над прытворам хбры з арганам (устаноўлены ў 1680-я г.). У кампазіцыі ўсіх 14 алтароў (за выключэннем аднаго, зробленага ў 20 ст. мясц. рэзчыкам І.Болдакам) выкарыстаны элементы карынфскага ордэра, скульптура, алтарныя карціны. Асаблівую маст. каштоўнасць маюць скулытг. і гарэльефныя стукавыя кампазідыі Ларэтанскай капэлы «Чатыры евангелісты», «Святая сям ’я», «Маленне аб чашы», выкананыя ў стылі рэнесансу. Трох’ярусны гал. алтар драўляны, аэдоблены стукавай скульптурай і арнаментам. Двухпавярховы ж ы л ы к о р п у с далучаны да паўд. сцяны касцёла. Сцены чляуёны прамавугольнымі вокнамі, пілястрамі, контрфорсамі. Да гал. фасада касцёла з паўд. боку прымыкае в е ж а - з в а н і ц а . Два верхнія ярусы званіцы, перабудаваныя ў 1788, выкананы ў стылі позняга барока, маюць складаную фігурную пабудову і маляўнічы сілуэт. С .Г .Б а г л а с а ў , М .М .Я н іц к а я .
ГРОДЗЕНСКІ КЛЯШТАР БРЫГІТАК, помнік архітэктуры ранняга барока. Пабудаваны ў 1634— 42 y Гродне па фундацыі К. і А.Весялоўскіх. Уключаў Благавешчанскі касцёл, жылы корпус, гасп. пабудовы (збярогся толькі лямус, гл. ў арт. Гродзенскія лямусы), мураваную агароджу з брамамі (захавалася часткова), сад, агарод, званіну-капэлу (стаяла асобна, на другім баку вуліцы; знішчана
г р о д з е н с к і _____________ Гродзенскі кляштар бернардзінцаў.
433
ГРОДЗЕНСКІ КЛЯШТАР ДАМ ІНІКАНЦАЎ. Існаваў y 1633— 1832 y Гродне. Засн. літ. падкаморыем Фрыдрыхам Сапегам і яго жонкай Крысцінай. Мураваны, з 2-вежавым фасадам, касцёл Дзевы Марыі Ружанцавай асвячоны ў 1726. У храме было 8 разьбяных алтароў, арган на 10 галасоў, бронзавы бюст караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага. У мураваным 2-павярховым корпусе кляштара размяшчаліся школы. Сярод прыбораў кабінетаў былі 5 электрычных машын, магнітныя вагі, тэлескоп, мікраскоп, барометры і інш. Мелася хімічная лабараторыя, y б-цы было больш за 10 тыс. тамоў. У 1832 кляштар закрыты, будынкі не захаваліся. А Л Я р а ш э в іч . ГРОДЗЕНСКІ КЛЯШТАР ЕЗУГГАЎ, помнік архітэктуры барока. Пачаў фарміравацца пасля 1622. У комплекс уваходзілі касцёл, будынкі калегіума, б-ка, Гродзенскай аптэкі будынак, друкарня,
Гродзенскі кляштар бернардзінцаў. Інтэр’ер касцёла.
Ў 1960-я г.). К а с ц ё л — аднанефавы 2-вежавы храм з паўцыркульнай апсідай. Гал. фасад мае стройную сіметрычную кампазідьпо з 3-часткавым дзяленнем па вертыкалі на цэнтр. плоскасць і 2 вуглавыя вежы. Ніжні ярус члянёны плоскімі пілястрамі з карынфскімі капітэлямі, прарэзаны дзвярным і аконным праёмамі. Над пілястрамі праходзіць антаблемент, фрыз якога аформлены манум.-дэкар. жывапісам y тэхніцы сграфіта. Гал. фасад завершаны аднолькавымі па вышыні атыкам, трохвугольным франтонам і 2-яруснымі дэкар. вежачкамі. Інтэр’ер вырашаны як адзіны аб’ём, перакрыты цыліндрычным скля-
пеннем на распалубках. Ж ылы к о р п y с — прамавугольны ў плане 2-павярховы аб’ём з вял. унутр. дваром. На паўн. фасадзе захаваўся партал, аздоблены маст. тынкоўкай. Па перыметры будынка з боку двара праходзіць светлавы калідор з келлямі. A г a р о д ж а з б р а м а й уяўляе сабой глухую цагляную атынкаваную сцяну, па вуглах якой былі невял. 6-гранныя вежы (захаваўся 1-ы ярус адной з іх). Агароджа мела 4 брамы (захаваліся 3 найб. манум. перад касцёлам). Зберагліся таксама брамы для пешага люду і праезная брама гасп. двара. С .Г .Б а гл а с а ў , Т .Р .М а л ін о ў с к а я .
Гродзенскі кляштар брыгітак. Галоўны фасад касцёла.
жылыя карпусы і гасп. пабудовы. Першы «касцёльчык» Пятра і Паўла быў драўляны і існаваў з 2-й чвэрці 17 ст. да 1700. Езуіцкая рэзідэнцыя будавалася пасля 1664 (калі атрымала статус калегіума), мураваны касцёл — з 1678 (фундатары Самуэль і Канстанцыя Лозы; набажэнства ў касцёле пачалося ў 1700). У 1725 на вежы-званіцы касцёла ўстаноўлены гадзіннік (помнік тэхнікі сярэднявечча, раней знаходзіўся на вежы калегіума), які вьконваў ролю гарад-
434
ГРОДЗЕНСКІ
Гродзенскі кляштар езуітаў касцёла.
Галоўны фасад
Гродзенскі кляштар сзуітаў Інтэр’ер касцёла.
скога. У 1750— 52 надбудаваны вежы. Стары мураваны калегіум будавалі ў 1677— 83, новы — y 1691 (1-ы паверх) і ў 1740— 44 (2-і і 3-і паверхі). K a с ц ё л (з 1783 наз. фарны) — 3-нефавая крыжова-купальная базіліка (выш. 53,6 м, y плане 30x60 м). Двухвежавы амаль плоскі фасад падзелены паясамі антаблементаў на 3 ярусы, 2 ніжнія раскрапаваны падвойнымі карынфскімі пілястрамі. У арачных нішах драўляныя выявы апосталаў Пятра і Паўла, св. Ксаверыя (разьбяр Г.Гіс, 1768). У цэнтры фасада вял. акно і балкон для аркестра. Сілуэт ажыўляюць увагнутыя сцены і 2 вазы мураваных барочных купалаў над вежамі. Бакавьм нефы высокія (10,5 м), асветлены вял. лучковымі і арачнымі аконнымі праёмамі, перакрыты крыжовымі скляпеннямі. Высокамастацкі багаты і ўрачысты інтэр’ер насычаны скульптурай, арх. пластыкай і фрэскамі. Гал. драўляны 3-ярусны алтар (выш. 21 м) створаны ў 1736 y стылі позняга барока, аздоблены шматлікімі калонамі і пілястрамі. У касцёле 12 бакавых алтароў: 2 y каплідах, 4 y трансепце і 6 кулісных. Інтэр’ер касцёла дапаўняюць помнік А.Тызенгаўзу (пач. 20 ст.), мемар. дошка праф. Ягелонскага ун-та З.Ф.Урублеўскаму (1845—88), творы
дэкар.-прыкладнога мастацтва. К л я ш т a р займаў цалы квартал (120 х 160 м), y сярэдзіне якога знаходзіўся калегіум. Складаўся з гал. 3-павярховага (новы калегіум), зах. 2-павярховага і ўсх. 3-павярховага (стары калегіум) крьшаў. На стыку старога і новага калегіумаў была трапезная, над якой размяшчалася б-ка з сенцамі, над імі — капліда. Абапал старога калегіума размяшчаліся гасп. двары з флігелямі, дзе былі майстэрні, стайні, вазоўні. Пры гал. браме стаяла бурса. Побач з касцёлам будынак аптэкі, на Пн ад яго была мураваная школа, дзе размяшчаўся т-р. Астатнюю тэр. займаў вял. сад. Захаваліся касцёл, аптэка, стары і новы калегіумы, бурса, трапезная, б-ка, майстэрні, стайні, вазоўні. А У .М ш н к е в іч , Е .Л а ш э н д а .
ГРОДЗЕНСКІ КЛЯШТАР ФРАНЦЫСКАНЦАЎ, помнік архітэктуры барока. Пабудаваны ў 1635 y Гродне на левым беразе Нёмана па фундацыі Сузанны і Яўстахі Курч. Асіметрычная кампазідыя комшіексу вызначана складаным рэльефам мясцовасці. Уключае касцёл, вежу-званіцу, кляштарны корпус, браму з агароджай. Мураваныя касцёл і 2-павярховы кляштарны корпус утвараюць замкнёны ўнугр. двор. Kaсцёл — 3-нефавая базіліка, цэнтр. неф і апсіда якой вырашаны
адзіным аб’ёмам і накрыты агульным 2-схільным чарапінным дахам, больш нізкія бакавыя нефы — аднасхільнымі. Пасля пажару ў 18 ст. касцёл адноўле-
лістаў. 3 паўн. боку да гал. фасада прылягае 3-ярусная в е ж а - з в а н і ц а з самаст. уваходам. Першы ярус, які прымыкае да сцяны бакавога нефа касцёла, захаваў агульную з 1-м ярусам гал. фасада пластыку 17 ст., 2-і і 3-і ярусы, перабудаваныя ў 18 ст., вырашаны ў насычанай рэльефнай пластыцы сталага барока. Званіду ўвенчвае высокі фігурны шлем. П-падобны няправільны ў плане кляштарны корпус прыбудаваны да касцёла з паўд. боку. У паўд.-зах. вугле корпуса знаходзіцца вялікі ў выглядзе рызаліта аб’ём, дзе былі трапезная і б-ка. У паўн.-зах. частцы захаваліся фрагменты агароджы і барочная брама. У А .Ч а н т у р ы я , С .Г .Б а г л а с а ў , Г .М .Я р м о л е н к а .
ГРОДЗЕНСКІ КНЯЖАЦКІ ЦЕРАМ,
К асцёл
Гродзенскага кляштара францыскан-
Цаў
княжацкі п а л а ц , помнік архітэктуры 12 ст. Размяшчаўся на тэр. Гродзенскага Старога замка, на паўд. рагу дзядзінца. Рэшткі церама выяўлены ў 1932— 33 Ю.Ядкоўскім. Збераглася паўн. частка даўж. 9,72 м і выш. да 2 м. Гэта быў 2-павярховы на каменным падмурку будынак з драўлянымі бэлечнымі перакрыццямі. Змураваны з плін-
ГРОДЗЕНСКІ
435
14 — пач. 15 ст. да ўвахода прыбудаваны новы ганак з буйнапамернай цэглы, будынак прыстасаваны да абароны. Разбураны ў 16 ст. ў час перабудовы Старога замка Стафанам Баторыем. А .А . Т р у са ў.
ГРОДЗЕНСКІ МАНАСТЫР БАЗЫЛЬЯНАК, Г р о д з е н с к і ж а н о чы м а н а с т ы р Р а с т в а Ба г ар о д з і ц ы, помнік архітэктуры барока. Засн. ў 1633 як уніяцкі пры Гродзенскай Прачысценскай царкве. Пазней базыльянкі пабудавалі тут драўляны храм Раства Багародзіды і жылыя памяшканні. У 1720 пачата буд-ва мураванай царквы і жылых памяшканняў (арх. І.Фантана III) на сродкі уніяцкага мітрапаліта Л.Кішкі. У 1756 манастыр асвячоны. У 1843 пераўтвораны ў праваслаўны. Дзейнічаў да 1960; манашкі былі пераведзены ў Жыровічы. У 1978— 85 адрэстаўрыраваны; y ім размяшчаўся Беларускі дзяржаўны музей гісторыі рэлігіі. У 1992 аднавіў дзейнасць жаночы праваслаўны манастыр. Уключае царкву Раства Багародзіцы, манастырскі і гасп. карпусы, капліцу, дом ігуменні. Ц a р к в a — крыжова-купальны храм з выцягнутай прамавугольнай алтарнай часткай і 2 «Іацверыковымі вежамі з фігурнымі галоўкамі. Гал. фасад дэкарыраваны пілястрамі, раскрапоўкамі, завяршаецца карнізам і трохвугольным франтонам. Купал на высокім барабане завершаны ліхтаром і цыбулепадобнай галоўкай. У інтэр’еры аб’ёмы перакрыты цыліндрычнымі скляпеннямі на падпружных арках. Будынак м а н а с т ы р а 2-павярховы, Г-падобны ў плане, завершаны 2-схільным дахам. Падоўжаным крылом ён прыбудаваны
Гродзенскі кляштар францысканцаў. Інтэр’ер касцёла.
Гродзенскі манастыр базыльянак
ны, яго дэкар. аэдоба значна зменена. Інтэр’ер вызначаецца багаццем арх. пластыкі і маст.-дэкар. аздаблення (разьба па дрэве, лепка, скулытгура). Двух’ярусны гал. алтар y стылі барока ўпрыгожаны скульптурай і накладной разьбой. Амбон y стылі ракако дэкарыраваны гарэльефнымі выявамі 4 еванге-
да царквы і ўтварае перад апсідай невял. дворык. Да ўсх. тарца манастыра ў 19 ст. прыбудавана прамавугольная ў плане к a п л і ц a з 2-колерным вырашэннем фасадаў. Сцены раўнамерна расчлянёны лапаткамі, падзелены на 2 ярусы шырокім прафіляваным поясам і завершаны стылізаваным антаблементам з трыгліфамі на фрызе і зубчыкамі на карнізе. Інтэр’ер зальны з люстраным скляпеннем.
фы ў тэхніцы роўнаслаёвай муроўкі. На кароткіх тарцах цаглін рэльефныя мулярскія знакі. Звонку дэкар. муроўка была аздоблена радамі амаль неапрацаваных камянёў. Падмурак — рад камянёў (таўшчыня 35— 40 см), пад якімі праслойка бітай цэглы. Будынак быў накрыты свіндовымі лістамі. У канцы
436
ГРОДЗЕНСКІ
Асн. г а с п а д а р ч ы корпус (1891) 2-павярховы, прамавугольны ў плане, размешчаны ва ўсх. частцы комплексу. Л .К а р н іл а в а , Г .П .Ж а р о в ін а .
ГРОДЗЕНСЮ МВДЫЦЫНСКІ ІНСТЫТУТ. Засн. ў Гродне ў 1958. У 1996/97 навуч. г. ф-ты: лячэбна-прафілактычны, педыятрычны, медыка-псіхалагічны, па падрыхтоўцы мед. сясцёр з вышэйшай адукацыяй; падрыхтоўчае аддзяленне. Навучанне дзённае і завочнае (ф-т мед. сясцёр). Аспірантура з 1964, савет па абароне дысертацый з 1996. Mae 44 кафедры, 2 цэнтры (рэсп. гематалагічны, эндакрыналагічны), 3 н.-д. лабараторыі (рэсп. наркалагічная, цэнтр., арытмалагічная), a таксама выдавецкі цэнтр, б-ку. Выдае зборнікі навук. прац, манаграфіі.
фіз.-матэматычнае. У Вял. Айч. вайну абсталяванне і б-ка ін-та знішчаны. Аднавіў работу ў 1944. На яго базе створаны Гродзенскі пед. ін-т (1944— 78) пераўтвораны ў Гродзенскі універсітэт. ГРОДЗЕНСКІ Н0ВЫ 3ÂMAK, Г р о д з е н с к і к а р а л е ў с к і палац, помнік архітэктуры 18 ст. Пабудаваны ў стылі позняга барока ў 1734— 51 y Гродне каралём Аўгустам III на месцы Гродзенскага Ніжняга замка. Асн. праект М Д.П ёпельмана, y стварэнні
ўдзельнічалі арх. І.Х.Яўх і І.Ф.Кнобель (апошні дабудоўваў капліцу-капэлу). У 1789 рэканструяваны арх. Дж.Сака. Размешчаны на правым беразе Нёмана, арыентаваны на Гродзенскі Стары замак, складае з ім адзіны арх. комплекс. Непасрэдна ў ядро ансамбля ўключаны мураваныя службовыя будынкі, якія ўтвараюць за левым крылом замка гасп. двор. Тут засядаў Гродзенскі сейм 1793, размяшчаліся каралеўская канцылярыя, шпіталь, стайні, карэтная і інш. службы. П-падобны ў плане 2-павярховы ГАРАДЗЕНСКІ ПАВЕТ
У
КАНЦЫ XVI ст.
ГРОДЗЕНСКІ НАВУКОВА-ДАСЛЕДЧЫ I ПРАЁКТНЫ ІНСТЫТЎТ АЗОТНАЙ ПРАМЫСЛОВАСЦІ I ПРАДЎКТАЎ АРГАНІЧНАГА СІНТЭЗУ (ГІАП) Б е л а р у с к а г а д з я р ж а ў нага к а н ц э р н а па в ы т в о р часці хімічнай і нафтахімічнай прадукцыі. Засн. ў Гродне ў 1973 як Гродзенскі філіял Дзярж. н.-д. і праектнага ін-та азотнай прам-сці і прадуктаў арган. сінтэзу (Масква). 3 1992 самастойны ін-т. Асн. кірункі работы: распрацоўка новых тэхналогій і прадукгаў па сінтэзе кандэнсацыйных і полімерызацыйных смол і супалімераў на аснове карбаміду, капралактаму і прадуктаў арган. сінтэзу; распрацоўка і ўкараненне новых лакафарбавых матэрыялаў, тэхналогій атрымання комплексных вадкіх і грануляваных мінер. у таен н я ў , арган. і неарган. хімікатаў з адходаў вытв-сці; распрацоўка поўнага комплексу праектна-каштарысных работ прадпрыемстваў хім., нафтахім. і азотнай прам-сці, агульнапрамысл., прыродаахоўных і інш. аб’ектаў; абследаванне буд. канструкцый і выкананне праектаў па іх аднаўленні. М .І .В ін а к у р а ў .
ГРОДЗЕНСКІ НАВУЧАЛЬНА-ВЫТВОРЧЫ КОМПЛЕКС «ПТВ-ТЭХНІКУМ» Б е л к а а п с а ю з а . Засн. ў Гродне ў 1991. У складзе комплексу Гродзенскі каап. тэхнікум (з 1959) і Гродзенскае каап. прафес.-тэхн. вучылішча (з 1966). Навучэнцы комплексу паводле прынцыпу бесперапыннай падрыхтоўкі ў скарочаны тэрмін навучання заканчваюць па профільных спецыяльнасцях вучылішча і тэхнікум. Тэхнікум рыхтуе (1996/97 навуч. г.) тавараведаўкамерсантаў. Прымае асоб з агульнай сярэдняй адукацыяй і на базе профільнага прафес.-тэхн. вучылішча. Навучанне дзённае і завочнае.
ГРОДЗЕНСКІ НАСТАЎНІЦЮ ІНСТЫТУТ. Існаваў y 1940—4 1 , 1944. Рыхтаваў настаўнікаў 5— 7-га кл. агульнаадук. школ. Тэрмін навучання 2 гады. Меў адцзяленні бел. і рус. мовы і л-ры,
'Ука \ О Н я з б о д з іч ы К
НАСЕЛЕНЫ Я
О 0 О
А і в <5 о Ы
ПУННТЫ
п а в о д л е а д м ін іс т р а ц ы й н а г а зн а чэн ня
й
С
О В ер а б ёв а К
I
m
/
n
П адароскХ)a
В
Е
МЕЖ Ы
—ш —
Н а р а л е ўств а П о л ь сн а га
— . —_
в а я во д ств а ў
•-“ *
С уч а с н ы я гран іцы д з я р ж а ў
__
Н а й в аж н ейш ы я д а р о гі
—
—
паветаў
!Д э_нт £^ы_ паветаў Ц э н тр ы буйнейш ы х
уладанняў (валасцей)
Іншыя населен ы я пуннты п а в о д л е т ы п у п а с е л іш ч а
Г_АР0ДНЯ
Гарады
Васілевічы
В ёскі
Свяцк
М ястэчкі
паводле пры нал еж насці 9
Д з я р ж а ў н а я ўл аснасц ь
0
Ш л я х е ц к а я ўл аснасц ь
О
У л а сн а сц ь п раваслаўнай царквы
Д
З а м к і ў н аселены х
Л іч б а й I пазначана тэры торы я С л о н ім с н а г а п а в е т а , л ічб ай I I Б е р а с ц е й с н а га В а я в о д ств а Л іч б а м і н а н а р ц е п а з н а ч а н ы в ё с к і: А-1
1.
А -2
4.
Б -2 п ун кта х
А ўта р нарты М.Ф. С п іры д он аў
Нодзева, 2. Лойні, 3. Растаўляны;
Жыдомля ; 5. Бабынічы,6.Саволісні,7.Нараневічы,8.Баранава, Э.Свіслач, 10. Вял.Сцяпанавічы, 1іМзяцелавічы
палац з мансардамі ўтвараў адкрыты парадны двор, які з боку Старога замка заканчваўся 1-павярховымі флігелямі і брамай. 3 боку дваровага фасада да паўкруглага эркера была прыбудавана палацавая капліца. Маляўнічае вырашэнне палаца дасягалася спалучэннем чырв. дахоўкі, зялёнага колеру сцен і белых элементаў арх. пластыкі і ляпнога дэкору. Планіроўка калідорная з авальнай y плане цэнтр. купальнай залай, ад якой адыходзілі парадныя памяшканні, вял. вестыбюль, капліца. Ж ылыя памяшканні размяшчаліся на 2-м паверсе і ў мансардзе, службовыя — y скляпеністых падвалах. Інтэр’еры капліцы, Сенатарскай, Пасольскай і Круглай залаў былі ўпрыгожаны жывапісам, размаляванымі плафонамі, панэлямі, стукавай залачонай лепкай y стылі ракако, скулыпурай, паркетнай падлогай. У 1780-я г. інтэр’ер размаляваны сюжэтнымі сцэнамі (дэкаратар Манькоўскі). У першапачатковым выглядзе захаваліся ўязная брама, фланкіраваная манум. пілонамі са скулыпурамі сфінксаў, дэкар. вайсковай арматурай (створана пад уплывам творчасці франд. арх. Ф .Бландэля). У 1944 палац значна разбураны. Пасля перабудовы (1952, арх. У.Вараксін) y ім размяшчаўся Гродзенскі абком К П Б, y наш час — частка экспазіцыі Гродзенскага гісторыка-археал. музея і абл. навук. б-ка імя Я.Ф,Карскага.
16 ст. ў павеце 27 валасцей. У 17 ст. плошча павета 11 505 км2. 3 1793 y складзе Гродзенскага ваяв., y 1795 зах. частка павета адышла да Прусіі, усх. (з г. Гродна) — да Рас. імперыі ў складзе Слонімскай (з 1795), Літоўскай (з 1797), Гродзенскай (з 1801) губ. У 1897 пл. павета 3770 кв. вёрст, нас. 206 770 чал. У 1886— 1912 y павеце 21 воласць, 1 горад (Гродна), 11 мястэчак, 955 сельскіх нас. пункгаў. 3 1921 y Польшчы, y Беластоцкім ваяв. У 1927 пл. павета 4743 км2, 22 гміны, 4 гарады (Гродна, Друскенікі, Індура, Скідзель). 3 1939 y БССР, з 4.12.1939 y Беластоцкай вобл. 15.1.1940 скасаваны, на тэр. павета ўтвораны Гродзенскі раён; асобныя яго часткі далучаны да інш. раёнаў.
ГРОДЗЕНСКІ
437
цэнтры бакавых крылаў і завяршаўся авальньм y плане бельведэрам з купалам і скульпт. выявай Цэрэры над гал. уваходам. Аздабленне фасадаў мела элементы стылю ракако, y каларыстычным вырашэнні — спалучэнне зялёнага колеру сцен, белых ляпных дэталей, чырвонай дахоўкі. Парадныя залы былі аздоблены плафонамі з размалёўкай і мармуровымі разнымі камінамі з карскага мармуру. У ансамбль уваходзіў будынак Гродзенскага тэатра Тызенгаўза. Разбураны ў 1915. На ПнУ ад палаца праф. Ж.Э.Жыліберам быў створаны Гродзенскі батанічны сад. А .М .К у л а г ін .
У .А . Ч а н т ур ы я , А .М .К у л а г ін .
ГРОДЗЕНСКІ ПАВЕТ, адм.-тэр. адзінка на Беларусі ў 15 — 1-й пал. 20 ст. Цэнтр — г. Гродна. Утвораны пасля Гарадзельскай уніі 1413 на тэр. Гродзенскага княства ў складзе Трокскага ваяв. ВКЛ. Межы павета ўдакладняліся ў час адм.-тэр. рэформы 1565— 66. У 2-й пал.
Гродзенскі палад Тызенгаўза.
ГРОДЗЕНСКІ ПОЛНЭХНІЧНЫ т э х НІКУМ. Засн. ў Гродне ў 1956 я к вяГродзенскі палац адміністратара.
ГР0Д ЗЕ Н С К І ПАЛАЦ АДМ ІНІСТРАТАРА, помнік архітэктуры ранняга класіцызму. Пабудаваны ў 1770— 80-я г. ў Гродне, перабудаваны ў 19 ст. Належаў графу М.Валіцкаму, y 1842 куплены праваслаўнай кансісторыяй (адсюль другая назва — архірэйскі дом). Уваходзіў y арх. ансамбль Гарадніцы, быў абкружаны рэгулярным паркам (збярогся часткова). Па баках палаца сіметрычна пастаўлены 2-павярховыя мураваныя флігелі, якія ўтвараюць перад ім паўадкрыты двор. Трохпавярховы прамавугольны ў плане мураваны будынак накрыты пакатым вальмавым дахам. Першы паверх цокальны, 2-і і 3-і аб’яднаны на фасадах лапаткамі. Цэнтр гал. фасада падкрэслены рызалітам. А .М .К у л а гін .
©ГРОДНА і^панвта',бвРНІ о Гожа Цэнтры валасцей Межы --------- губерняў — — — паветаў ............ валасцей _ _ _ Сучасная граніца Рэспублікі Беларусь Лічбамі пазначаны воласці: ГСабалянская, 2.Лашансная, З.Індурсная, 4Багародзіцкая Аўтар В.Л.Насевіч
ГРОДЗЕНСКІ ПАЛАЦ ТЫЗЕНГАЎЗА. Пабудаваны ў 1760— 70-я г. ў Гродне (арх. І.Г.Мёзер, Дж.Сака, маст. П.Гежыдовіч, А.Грушэцкі) я к палац А.Тьізенгаўза (з пач. 19 ст. рэзідэндыя губернатара). Кампазіцыйны цэнтр Гарадніцы, гал. фасадам выходзіў на плошчу і ўтвараў трапецападобны курданёр. Аднапавярховы П-падобны ў плане мураваны будынак быў накрыты высокім вальмавым дахам з невял. мансардамі ў
чэрні філіял Мінскага політэхнічнага тэхнікума. 3 1964 Гродзенскі вячэрні палітэхнікум, з 1966 сучасная назва. Аддзяленні: буд., мех., электрамеханічнае. Спецыяльнасці (1996/97 навуч. г.): прамысл. і грамадз. буд-ва; тэхналогія, абсталяванне і аўтаматызацыя машынабудавання; стандартызацыя і сертыфікацыя якасці прадукцыі; тэхн. абслугоўванне тэхнал. абсталявання і сродкаў робататэхнікі ў аўтаматызаванай вытворчасці; вытв-сць буд. вырабаў і канструкцый. На камерцыйнай аснове — банкаўская справа; правазнаўства. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае. ГРОДЗЕНСКІ РАЁН, на П нЗ Гродзенскай вобл. Утвораны 15.1.1940. Пл. 2,7 тыс. км2. Нас. 68,6 тыс. чал. (1996), гарадскога 19%. Сярэдняя шчыльн. 26 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Гродна; г. Скідзель, г.п. Сапоцкін, 383 сельскія нас. пункты, 14 сельсаветаў: Абухаўскі, Адэльскі, Азёрскі, Баранавідкі, Верцялішкаўскі, Гожаўскі, Індурскі, Капцёўскі, Квасоўскі, Лойкаўскі, Парэцкі, Путрышкаўскі, Рацідкі, Скідзельскі. Большая частка раёна занята Н ё м а н с к а й н іна 3 — Г р о д з е н с к а е ў з в ы ш ш а . Паверхня ўзгорыста-раўнінная. Пераважаюць выш. 100— 170 м, найвыш. пункт 247 м (каля в. Капцёўка). Карысныя выкапні: торф, мел, цагельныя гліны, сілікатныя пяскі, пясчанажвіровы матэрыял, сапрапелі. Сярэдняя т-ра
з ін а й ,
438_____________ ГРОДЗЕНСКІ студз. -5,1 °С, ліп. 18 °С. Ападкаў 545 мм за год. B ern перыяд 199 сут. Гал. рака Нёман з прытокамі Свіслач, Ласосна, Чорная Ганча, Котра. А ў г у с т о ў с к і к а н а п злучае р. Нёман з р. Бебжа (бас. Віслы). Азёры: Белае, Рыбніца, Малочнае, Кальніца, 'Вераўскае. Пашыраны дзярнова-падзолістыя і дзярнова-падзолістыя забалочаныя глебы. Лясы займаюць 31,7% тэр, раёна (буйн, масіў Гродзенская пушча на ПнУ), пераважаюць хваёвыя, бярозавыя і яловыя лясы. Пад балотамі 2,5% гагошчы (балотныя масівы Святое, Масткі-Нівішча, Закрэўшчына і інш.). На тэр. раёна ландшафгны заказнік Азёры, біялагічныя — Г о ж а ў с к і і С а п о ц к ін с к і. Помнікі прыроды: кангламерат пясчана-жвірова-галечны «Прынёманскі», re an. агаленні Калодзежны Роў і Равец.
Агульная плошча с.-г. угоддзяў 117 тыс. га, з іх асушаных 20,9 тыс. га. На 1.1.1996 y раёне 12 калгасаў, 5 саўгасаў, 4 с.-г. прадпрыемствы, 4 птушкафабрыкі. Асн. галіны'сельскай гаспадаркі — мяса-малочная жывёлагадоўля (буйн. par. жывёла, свінагадоўля, конегадоўля), буракаводства, бульбаводства, агародніцтва. Пасевы збожжавых культур і кармавых траў. Прадпрыемствы харч. ( Скідзельскі йукровы камбінат, вытв-сць мясных і агароднінных кансерваў, масла, сыру, крухмалу), дрэваапр. (мэбля, піламатэрыялы, сталярныя вырабы), паліўнай (торфабрыкет) прам-сці; вытв-сць буд. матэрыялаў (кафля, жалезабетонныя вырабы). Па тэр. раёна праходзядь чыгункі Вільня— Гродна— Беласток (Польшча), Гродна— Масты; аўтадарогі ад Гродна на Беласток (Польшча), Друскінінкай (Літва), Астрыну, Ліду, Вял. Бераставіду— Ваўкавыск. У раёне 23 сярэднія, 20 базавых і 6 пач. школ. ПТВ № 199. 11 муз., дзіцячаспарт., 2 санаторныя школы, дапаможная школа-інтэрнат. 26 дашкольных устаноў, 41 клуб, 49 б-к. 55 бальнічных устаноў, 2 санаторыі. Помнікі архітэктуры: касцёл Тэклі (1854) y в. Адамавічы; касцёл Ушэсця (1-я пал. 18 ст.) y в. Адэльск; царква Ушэсця (пач. 20 ст.) y в. Азёры; Крьіжаўзвіжанская царква
(1881) y в. Галавачы; касцёл (2-я пал. 19 ст.) y в. Галынка; касцёл (2-я пал. 19 ст. — пач. 20 ст.) y в. Гожа; Благавешчанская царква (канец 17 — пач. 18 ст.) y в. Жытомля; касцёл Марыі (пач. 20 ст.) y в. Зарачанка; Троідкі касцёл (1825) y в. Індура; Праабражэнская царква (1844) y в. Коматава; Мікалаеўская царква (1822) y в. Лаша; касцёл (1806) y в. Парэчча; сядзібны дом (канец 19 ст.) y в. Свіслач; палацава-паркавы ансамбль (канец 18 ст. — пач. 19 ст.) y в. Свяцк; Праабражэнскі касцёл (1899) y в. Селіванаўцы. Помнік гідратэхн. буд-ва 19 ст. — Аўгустоўскі канал. У в. Верцялішкі мемарыяльны комплекс на брацкай магіле сав. воінаў. Вёска Квасоўка — стараж. цэнтр маст. рамяства (ручное ткацтва і апрацоўка дрэва). Выдаецца газ. «Сельская навіна». Л і т .: Памяць: Гіст.-дакум. хроніха Гродзенскага р-на. Мн., 1993. С .І .С ід о р .
ГРОДЗЕНСКІ С ЕЙ М 1793 н а д з в ы ч a й н ы, апошні сейм Рэчы Паспалітай. Праходзіў 17.7— 23.11.1793 y Гродне. Скліканы для зацвярджэння рускапрускай канвенцыі ад 23.1.1793 аб другім падзеле Рэчы Паспалітай. На сейм абрана каля 140 дэлегатаў, частка насуперак іх волі. Болыпасць дэлегатаў складалі прадстаўнікі Таргавіцкай канфедэрацыі, якія падзяляліся на 2 групоўкі. Групоўка, што гуртавалася вакол караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага, імкнулася захаваць цэнтралізаваную дзяржаву; групоўка братоў Ю. і Ш .Касакоўскіх выступала за поўную самастойнасць ВКЛ ад Кароны і нават за аб’яднанне ВКЛ з Расіяй. Рас. пасол Л Л.Сіверс прапанаваў далучыць да Рас. імперыі бел. і ўкр. землі на У ад лініі Друя — Пінск — Камянец-Падольскі. Прусія выставіла прэтэнзіі на Гнезненскае, Калішскае, Пазнанскае ваяв., частку Кракаўскага ваяв., гарады Гданьск і Торунь. Пад прамой пагрозай сілы (у Гродне стаяў рус. гарнізон) 16 кастр. сейм заключыў «саюзны» дагавор Рэчы Паспалітай з Расіяй і зацвердзіў 2-і падзел Рэчы Паспалітай паміж Расіяй і Прусіяй. Канстытуцыя 3 мая 1791 была скасавана. У .П .Е м я л ь я т ы к . ГРОДЗЕНСКІ СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧ Ы ІНСТЫТЎТ. Засн. ў Гродне ў 1951. Рыхтуе аграномаў і заатэхнікаў розных спецыялізацый. У 1996/97 навуч. г. ф-ты: агранамічны, зоаінжынерны, аховы раслін, завочны, павышэння кваліфікацыі; падрыхтоўчае адцзяленне. 3 мэтай укаранення сістэмы бесперапыннай адукацыі праводзіць прыём выпускнікоў с.-г. тэхнікумаў на 3-і курс ін-та. Навучанне дзённае і завочнае. Аспірантура з 1991. Mae н.-д. лабараторыю, б-ку. Выдае зборнікі навук. прац, рэкамендацыі па арг-цыі і тэхналогіі с.-г. вытв-сці. ГРОДЗЕНСКІ СТАРЬІ ЗАМАК, комплекс абарончых збудаванняў, культавых і свецкіх будынкаў 11— 19 ст. Узнік як умацаваны дзядзінец на высокім берагавым мысе каля ўпадзення р. Гараднічанка ў Нёман, на месцы паселішча
11 ст. У пач. 12 ст. стаў княжацкай рэзідэнцыяй Гродзенскага княства. Тут былі ўзведзены Гродзенскі княжацкі церам, Гродзенская Ніжняя царква, Гродзенская Верхняя царква, інш. жылыя і гасп. пабудовы. У выніку шматлікіх аблог крыжакамі (1284, 1296, 1306, 1311, 1312, 1328, 1361, 1363, 1373, 1375, 1377, 1390, 1393 і 1402) Г.С.з. часткова разбураўся, але быў адноўлены. У 1580 княжацкі церам перабудаваны для караля Рэчы Паспалітай Стафана Баторыя. Пасля вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 замкавыя ўмацаванні прыйшлі ў заняпад. У замку размяшчаецца Гродзенскі гісторыка-археалагічны музей. Да нашага часу зберагліся рэшткі муроў абарончых умацаванняў. Традыцыйна комплекс збудаванняў на Замкавай ra pid захаваў назву Стары замак. Уваходзідь y склад Гродзенскага гісторыка-археалагічнага запаведніка. Л іт :. Т р y с a ў А.А., С о б a л ь В.Е., 3 д a н о в і ч Н.І. Стары замак y Гродне XI—XVIII стст.:- Гіст.-археал. нарыс. Мн., 1993.
Гродзенскі Стары замак y 14— 16 ст. Рэканструкцыя.
ГРОДЗЕНСКІ ТЭАТР Д Э Ш Н ЕР, першы пастаянны тэатр y Гродне. Існаваў y 1802—09. Арганізатар і антрэпрэнёр польская актрыса С.Дэшнер. Напачатку кіравала т-рам на парытэтных асновах з артыстам і антрэпрэнёрам Я.Шыманскім, іх трупы ігралі папераменна, y 1803 аб’ядналіся. У 1806 (пасля смерці Дэшнер) т-р узначаліў Шыманскі. У рэпертуары былі франц. камічныя оперы і італьян. опера-буфа, муз.-сцэнічныя пастаноўкі польскіх кампазітараў, драм. творы. Л іт .: Музыкальный театр Белорусснн: Доокт. пернод. Мн., 1990. С. 252—255; Гісторыя
беларускага тэатра. T. 1. Мн., 1983. С. 229— 230, 237.
ГРОДЗЕНСКІ ТЭАТР ТЫЗЕНГАЎЗА, оперна-балетная трупа падскарбія надворнага літ. А.Тызенгаўза ў Гродне ў 1769—80. Да 1774 невял. ансамбль інструменталістаў і вакалістаў, пазней сталы калектыў (у 1780 больш за 70 чал., уключаючы капэлістаў) са значным оперным і балетным рэпергуарам з твораў ням., франц. і італьян. аўтараў. У 1774 пераважалі італьян. артысты, запрошаныя ў Гродна прыдворным скрыпачом і капельмайстрам Л.Сітанскім (гл. ў арт. Сітанскія). У 1776 т-р канчаткова сфарміраваўся. У ім прадавалі 7 спевакоў і 8 спявачак, y т.л. вядомыя італьян. вакалісты Дж.Каімпанучы, Г. дэ Бернуцы Давія i К. Банафіні (усе пазней артысты італьян. оперы С.-Пецярбурга), ЯД.Гіблер, А.Бароні, a таксама М.Сітанская, Д.Малевіч, Г.Змітровіч і інш. 3 1778 y пастаноўках удзельнічалі вучні Гродзенскай музычна-тэатральнай школы Тызенгаўза, прыгонныя танцоў-
Гродзенскі Стары замак y 16— 18 ст. Рэканструкцыя.
Гродзенскі Стары эамак. Сучасны выгляд.
шчыкі, спевакі і інструменталісты. Балетная трупа ў 1779— 80 уключала больш за 30 чал. Балетмайстры Г.Петынеці (1774— 79; ставіў балеты на ўласныя лібрэта, танцаваў гал. партыі), з 1779 К-А.Марэлі і яго жонка, педагог і першая тандоўшчыца Г. Марэлі (Саламоні). Сярод артыстаў Л.Петынеці (пасля 1775), прыгонныя М.Адольская, А.Бжазінскі, Е.Валінскі, А.Дарэўская, РДаўцэвіч, М.Малінская, Д.ПякарскаяСітанская, М .Рьімінскі, М.Чаклінская, якія пазней атрымалі вядомасць на варшаўскай сцэне. У 1778 y т-ры пастаўлены опера «Магніфік» («Велікапышны») А.Грэтры, балеты «Сялянскі балет» і «Квартэт дудароў», «Другі балет пекараў» (харэаграфія ўсіх Г.Петьшеці), камедыя «Севільскі цырульнік» П.Бамаршэ. Паказы суправаджала Гродзенская капэла Тызенгаўза. Пасля закрыцця т-ра балетная трупа працавала ў Паставах (да 1785). Будынак т-ра закладзены ў 1772 па ініцыятыве Тызенгаўза, узведзены ў 1770-я г. з цэглы (арх. І.Г.Мёзер, Дж.Сака). Задуманы як працяг Г р о д з е н с к а га п а л а ц а Т ы зе н г а ў з а (злучаўся з яго левым флангам крытым перахолам). Тэатр. зала, сфарміраваная па «італьян. крывой», уяўляла сабой паўкруглае памяшканне з амфітэатрам і яруснымі галерэямі па перыметры; мела 22 ложы ў 2 ярусах, партэр і сцэну з 5 планамі кулісных машын для перамяшчэння дэкарацый. Пасля рэканструкцый y 1859, 1940 і 1975 надбудаваны 3-і паверх, расшырана сцэн. каробка і глядзельная зала. Трохпавярховы будынак складанай канфігурацыі ў плане пастаўлены на высокі руставаны цокаль, накрыты 4-схільным дахам. Гал. фасад асіметрычны, падзелены карнізам на 2 часткі. Над уваходам y левым крыле — вял. балкон, які гіадтрымліваюць 4 калоны, апрацаваныя рустам. Правая частка будынка — прамавугольны ў плане аб’ём сцэн. каробкі. Глядзельная зала знаходзідца на ўзроўні 1-га і 2-га паверхаў. На 1-м паверсе размешчаны невял. фае і службовыя памяшканні, на 2-м — рэпетыцыйны пакой, грымёрныя. 3 1984 y будынку працуе Гродзенскі абл. т-р лялек. Л іт .\ Музыкальный театр Белорусснн: Доокт. пернод. Мн., 1990. С. 187— 191, 224— 227. Г .І .Б а р ы ш а ў (тэатр), С .Я .С іл ь в е р с т а в а , А .Ю .П я т р о с а в а (архітэктура).
ГРОДЗЕНСКІ
1-нефавы прамавугольны ў плане будынак, накрыты 2-схільным дахам; на паўд.-ўсх. рагу размяшчалася высокая круглая шмат’ярусная вежа-званіца. У 1584—87 на яго месцы пабудаваны (з удзелам італьян. майстра А.Дзігрэпа) мураваны касцёл y гатычна-рэнесансавым стылі (зафіксаваны на гравюры Т.Макоўскага, 1600). Трохнефавы прамавугольны ў плане будынак. Гал. фасад быў вылучаны прамавугольнай y плане 4-яруснай вежай-званіцай. Па баках да яе прымыкалі 2 баявыя вежы. Бакавыя сцены былі ўмацаваны контрфорсамі. Па сваіх памерах гэта быў самы вял. храм сярод аналагічных яму на Беларусі (даўж. 58,6 м, шыр. каля 23 м). Касцёл перабудоўваўся ў 1753, 1782, 1892. У 1804 перададзены правасл. царкве, пераабсталяваны, y 1807 асвячоны ў імя св. Сафіі. У 1896—99 перабудаваны ў псеўдарус. стылі (арх. М.Чагін),
Гродзенскі тэатр Тызенгаўза.
ГРОДЗЕНСКІ УНІВЕРСГГЭТ і м я Янкі К у п а л ы . Засн. ў 1944 як Гродзенскі пед. ін-т. 3 1978 — ун-т. Імя Я.Купалы прысвоена ў 1988. У 1996/97 навуч. г. ф-ты: замежных моў, філалогіі, гісторыі і культуры, права і эканомікі, матэм., фізіка-тэхн., біялогіі і экалогіі, псіхалогіі і педагогікі, фіз. культуры, дауніверсітэцкай падрыхтоўкі. Навучанне дзённае, вячэрняе, завочнае. Аспірантура з 1969. Mae 10 н.-д. лабараторый, б-ку, аддзел размнажальнай тэхнікі. Дзейнічаюць літ. аб’яднанне «Наднёманскія галасы», студэнцкі т-р эстр. мініяцюр. 3 1986 выдае шматтыражную газ. «Гродзенскі універсітэт». ГРОДЗЕНСКІ ФАРНЫ КАСЦЁЛ, касцёл Прачыстай Божай М а ц і , ф а р а В і т а ў т а . Упершыню ўпамінаецца ў 1389 y грамаце вял. кн. літ. Вітаўта, які яго заснаваў. Першы каталіцкі храм y Гродне. На гравюры М.Цюнта 1568 — гэта драўляны
439
Гродзенскі фарны касцёл.
440
гро д зен с к і
меў 5 цыбулепадобных купалаў на высокіх барабанах, з Пн дабудаваны прыдзел, з У — апсіда. У 1919 вернуты каталідкай царкве, выкарыстоўваўся як гарнізонны касцёл. Перабудовы 1923 (арх. В.Генеберг) і 1935 (арх. А.Сасноўскі) надалі яму рысы раманскага стылю. У 1961 узарваны. А .М .К у ш н я р э в іч , А .У .М ш н к е в іч , Е .П а ш э н д а .
ГРОДЗЕНСКІ ХІМІКА-ТЭХНАЛАГІЧНЫ ТЭХНІКУМ. Засн. ў Гродне ў 1966. Спецыяльнасці (1996/97 навуч. г.): электратэхніка; тэхналогія, абсталяванне і аўтаматызацыя машынабудавання; машыны і апараты хім. вытв-сці і прадпрыемстваў буд. матэрыялаў; хім. тэхналогія вытв-сці і перапрацоўкі неарган. матэрыялаў; аўтаматызацыя тэхнал. працэсаў і вытв-сці; ахова навакольнага асяроддзя і рацыянальнае выкарыстанне прыродных рэсурсаў. На камерцыйнай аснове — бухгалтарскі ўлік, аналіз і аўдыт; эканоміка і кіраванне прадпрыемствам. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае.
шчаны інж. абсталяванне і службовыя памяшканні). У цэнтры — трубы для падачы вады ў рэзервуар y верхняй частцы вежы. Фасады паўн. вежы, пабудаванай y 1910-я г., багата дэкарыраваны. Карнізы з арнаментамі, паясы, дэнтыкулы падзяляюць будынак знадворку на 4 ярусы. Спалучэнне чырвонай цэглы і белай тынкоўкі надае пабудове маляўнічасць. Паўд. вежа, пабудаваная ў 19 ст., мае падобную структуру. Дэкор яе фасадаў больш стрыманы.
ГРОДЗЕНСКІЯ ВЫСТУПЛЕННІ ПРАЦОЎНЫХ 1936. Выяўляліся ў форме забастовак, дэманстрацый, мітынгаў, накіраваных супраць наступу прадпрымальнікаў на правы рабочых; састаўная частка барацьбы за стварэнне адзінага рабочага і антыфаш. нар. фронту. Адбыліся пад кіраўніцтвам міжпарт. к-та, створанага з мясц. арг-цый К П ЗБ, П П С і Бунда. У лютым адбыліся стачкі гарбароў, швейнікаў, харчавікоў; y сакавіку — рабочых фанернай ф -кі, металічнага, шклянога, лесапільнага і кафельнага з-даў. 17 сак. рабочыя ўсіх
ГРОДЗЕНСКІ ЧЫГУНАЛІЦЕЙНЫ ЗАВОД ЗЕМЛЯРОБЧЫХ МАШЫН. Дзейнічаў y 1904— 13 y Гродне. Выпускаў сячкарні і інш. с.-г. інвентар, экіпажныя восі. У 1908— 10 меў рухавік магутнасцю 8 к.с., y 1913 — 35 к.с. У 1908 працавала 14 чал., y 1913 — 100 рабочых, выраблена прадукцыі на 120 тыс. руб. ГРОДЗЕНСКІ ШКЛОЗАВОД. Засн. ў 1922 для вытв-сці аптэчных шклянак. У Вял. Айч. вайну разбураны, y канцы 1944 адноўлены. Уключае гал. цэхі: прыгатавання шыхты, вырабу пракатнага шкла і шклаблокаў, вытв-сці шклатары. Асн. прадукдыя (1997): узорыстае і арміраванае шкло, шклаблокі, бутэлькі для разліву шампанскага, він, піва, безалкагольных напіткаў, тара шкляная для тавараў быт. хіміі.
ГРОДЗЕНСКІ Ш КОЛЬНЫ ТЭАТР. Існаваў y 1650— 1754 пры езуіцкай калегіі ў Гродне. Паказы адбываліся на лац. і польскай мовах. Захаваліся звесткі пра 26 пастановак т-ра. Аўтарамі іх былі выкладчыкі паэтыкі і рыторыкі. Яны выкарыстоўвалі сюжэты са свяшчэннага пісання, агіяграфій, ант. міфалогіі і гісторыі. Большасць драм суправаджаліся інтэрлюдыямі і інтэрмедыямі. Найб. актыўна т-р дзейнічаў y 1711— 28, калі былі пастаўлены 17 лац. п ’ес і польская драма «Альтэка мудрасці» (1720).
Да арт. Гродзенскі шклозавод. Блокі шкляныя.
ГРОДЗЕНСКІЯ ГІМНАЗІІ. Існавалі ў 1834— 1939. Г р о д з е н с к а я м у ж чынская г і м н а з і я адкрьгта ў 1834 на базе б. дамініканскай гімназіі як класічная з 8-гадовым тэрмінам навучання. Вывучаліся Закон Божы, лац. і грэч. мовы, фізіка, матэматыка, прыродазнаўчыя навукі, рус. мова і л-ра, гісторыя, геаграфія і інш. Г р о д з е н ская жаночая Марыінская г і м н a з і я адкрыта ў 1860 як 7-класная. Утрымлівалася пераважна на сродкі аплаты за навучанне. Вывучаліся Закон Божы, рус. мова і славеснасць, гісторьм, геаграфія, прыродазнаўства, арыфметыка, геаметрыя, франц. і ням. мовы, асновы педагогікі, чыстапісанне, маляванне, спевы, рукадзелле, танцы. Гродзенская мужчынская п р ы в а т н а я г і м н а з і я М.С.Хныкіна адкрыта ў 1906 як 6-класная, y 1907 утвораны 7-ы клас. Утрымлівалася за кошт платы за навучанне. У 1907 — 250 навучэнцаў. Гродзенская жаночая прыватная гімн aз ія К.М.Баркоўскай адкрыта ў 1906 як 7-класная з падрыхтоўчым класам і дзіцячым садком; 311 выхаванак. Гродзенская прыватная жаночая яўрэйская гімн a з і я Т.В.Астрагорскай і Л.С.Вальдман засн. ў 1852 як прыватнае вучылішча, якое y 1906 рэарганізавана ў прыватную 4-класную прагімназію, з 1907 — 7-класная гімназія. У 1915 y ёй навучалася 330 чал. У 1-ю сусв. вайну Г.г. зачынены або эвакуіраваны. У 1920— 39 y Гродне дзейнічала 5 гімназій, y т л . 2 дзяржаўньм. 3 1939 рэарганізаваны ў агульнаадук. сярэднія шкоЛЫ. Г .Р .С я н ь к е в іч .
ГРОДЗЕНСКІЯ
Л іт :. Гісторыя беларускага тэатра. T. 1. Мн„ 1983. С. 133— 135, 142.
ГРОДЗЕНСКІЯ ВОДАНАПОРНЫЯ ВЕЖЫ, помнікі вьггворчай архітэктуры; 2 вежы, пабудаваньм ў канцы 19 — пач. 20 ст. ў Гродне ў эклектычным стылі. Мураваньм 8-гранныя ў плане збудаванні (выш. 22 м) падзелены па вышыні на 6 частак. Кожная з іх мае звязаныя паміж сабой 4 адсекі (разме-
прадпрыемстваў Гродна падтрымалі агульнапольскую забастоўку; стачкі пратэсту прайшілі ў адказ на расправу паліцыі над рабочымі Кракава, Чанстахова і Львова. Першамайская дэманстрацыя (больш за 4 тыс. чал.) і мітынг (больш за 8 тыс. чал.) прайшлі пад лозунгамі антыфаш. нар. барацьбы супраць вайны і фаш. тэрору, y абарону СССР, за ліквідацыю канцлагера ў Бярозе-Картузскай. І .І.К о ў к е л ь .
Гродзенскія воданалорныя вежы.
ДЫВАНЬІ, вырабы Гродзенскіх каралеўскіх мануфактур, заснаваных А.Тызенгаўзам y 2-й пал. 18 ст. Адметныя высокай тэхнікай ткацтва і прыгажосцю. Кампазіцыі Г.д. (ворсавых і штшлер) складаліся з раскіданых па полі букетаў, перавязаных стужкамі, вазонаў і кошыкаў з кветкамі. Колеравая гама звычайна блакітная і залацістая. Раслінны арнамент ворсавых дываноў (букеты руж на светлым фоне) вызначаўся лёгкасцю формаў і гарманічнасцю ксшеравых спалучэнняў. Французскія майстры, якія працавалі на мануфакгурах, пераймалі зах.-еўрап. ўзоры і стваралі дываны ў стылях барока і класіцызму. Часам y Г.д. трапляюцца ўзоры ў мясц. арнаментальных традыцыях. Д з . С. Т ры зн а.
ГРОДЗЕНСКІЯ КАРАЛЕЎСКІЯ МАНУФАКТУРЫ, прамысловыя прадпрыемствы, заснаваньм ў 2-й пал. 18 ст. ў Гродзенскай эканоміі і Берасцейскай эканоміі па ініцыятыве гродзенскага старосты КТызенгаўза. Налічвалася 21 прадпрыемства, y т.л. 8 y Гродне — па вырабе метал. прадметаў, ігральных картаў (абодва з 1760), пацерак, карункаў; збройнае, гарматнае, камлотнае і паркаленабіўное; 8 на Гарадніды (цяпер y межах Гродна) — залататкацкае (1779— 83, 30 работнікаў), карэтнае (1770—83, 50 работнікаў), гарбарня (1777— 1860, 50 работнікаў), па вырабе палатна (1770— 1845, 30 работнікаў), фарбавальнае (1770—94), па вытворчасці сукна (1770—94, 150 рабагнікаў), панчох (1768— 83, 50 работнікаў) і шаўкаткацкае (1770— 1888, 150 работнікаў). Суконна-капялюшная мануфактура знаходзілася ў Азёрах (да 1845), тонкасуконная (1766— 1860, 30 работнікаў) — y Ласосне (3 км ад Гродна, пры ўпадзенні р.Ласосна ў Н ёман), астат-
збрую; на залататкацкай — тонкія залатыя і сярэбраныя ніткі, ордэны, галуны, ювелірныя вырабы; на мануфактуры метал. вырабаў — жалезныя і медныя цвікі, замкі, рыдлёўкі, дзвярнью завесы, напільнікі, іголкі, шпількі інш.; на панчошнай — шарсцяныя і шаўковыя шкарпэткі і інш. Усяго на мануфактурах працавала каля 1500 чал. і столькі ж было падручных рабочых і надомных прадзільшчыц. Рабочых пераважна набіралі прымусова з сем’яў прьшісных дзярж. сялян, існавала практыка вольнага найму. Кіравалі мануфактурамі кваліфікаваньм майстры, часцей наёмныя з Францыі, Ш вейцарыі, Германіі, Расіі і інш. (каля 70 чал.). У 1780—90-я г. большасць прадпрыемстваў закрьшася (прадукцыя не мела збыту, 1790 дэфіцыт мануфактур склаў 190 тыс. злотых). Пасля далучэння зах. часткі Беларусі да Рас. імперыі дзейнасць некат. мануфактур адноўлена з выкарыстаннем наёмнай працы. ГРОДЗЕНСКІЯ ЛЯМУСЫ, помнікі гасп. і жыллёвай архітэктуры. Лямус y двары Гродзенскага кляштара брыгітак пабудаваны ў 1630-я г. ў стылі ранняга барока; помнік драўлянага дойлідства. Двухпавярховы прамавугольны ў плане будынак з масіўных драўляных брусоў на бутавым падмурку накрыты высокім вальмавым гонтавым дахам. Гал. фасад аэдоблены 2-яруснай галерэяй з балюстрадай на 2-м паверсе. Матыў аркады ствараюць слупы з падкосамі. Першы паверх прызначаўся для гасп. мэт, 2-і — для жылля. Лямус (вул. Дзяржынскага) пабудаваны ў 2-й пал. 18 ст. Двухпавярховы прамавугольны ў плане будьгаак накрыты высокім вальмавьш дахам. На гал. і бакавым фасадах — мансарды. Гал. фасад сіметрычны, з невял. рызалітамі ў цэнтры. У 1939 перабудаваны пад жылы дом, інтэр’ер зменены.
ГРОДЗЕНСКІЯ ПАЎСТАНЦКІЯ АТРАДЫ, узброеныя фарміраванні ў паве-
Да арт. Гродзенскія дываны. Фрагмент шпалеры 18 ст.
нія — y Брэсцкай эканоміі. У 1766 заснавана «Кампанія шарсцяных мануфактур», якая адкрыла суконныя мануфактуры ў Гарадніцы, Ласосне, Брэсце. Буйнейшая ў Гарадніцы мануфактура мела прадзільнае, ткацкае, валяльнае, стрыгальнае, варсавальнае і фарбавальнае аддзяленні, прадзільні з ням. і галандскімі верацёнамі, 40 ткацкіх станкоў і інш. абсталяванне. У 2-й пал. 18 ст. Гродна стала буйным цэнтрам маст. ткацтва ў Беларусі (ткалі дьгааны, шаўковьм, «літыя» паясы). На карэтнай мануфактуры выраблялі дарагія экіпажы і
тах Гродзенскай губ. ў ходзе паўстання 1863— 64. Першым іх буйным выступленнем быў напад y ноч на 11.1.1863 паўстанцкіх атрадаў (усяго больш за 1000 чал.) пад агульным камандаваннем У.Ціхорскага (Замэчка) на гарнізон г. Сураж. Паўстанцы разграмілі ротны цэйхгаўз, папсавалі чыг. і тэлегр. сувязь. Да 20Л. 1863 атрады Ціхорскага, Р.Рагінскага, С.Сангіна, Б.Рыльскага, В.Левандоўскага (усяго каля 5000 чал.) сканцэнтраваліся ў мяст. Сямяцічы Бельскага пав. (цяпер тэр. Полыычы), аднак 26 студз. былі выбіты адтуль. У крас. 1863 y Сакольскім пав. (цяпер Польшча) сфарміраваны атрад В.Урублеўскага, які аб’яднаўся з беластоцкім (узначальвалі афідэры А.Баранцэвіч, Ю.Эйтмановіч і інш.), a таксама з атрадам з Бельскага пав. на чале з Э.Кярсноўскім. Адначасова ў Гродзенскім пав. створаны атрад А Л янкевіча (Ляндара, 200 чал.), які пасля бою 22 крас. каля мяст. Азёры пайшоў y Ваўкавыскі
ГРОДЗЕНСКІЯ
441
пав., дзе злучыўся з мясц. атрадам Г.Стравінскага (Млотка). У ходзе бою 2— 3 мая паблізу в.Міхалін Кобрынскага пав. пад націскам паўстанцаў (500— 800 чал.) урадавыя войскі (2 роты салдат і каля 100 казакоў) адступілі. У Пружанскім пав. ў крас. быў сфарміраваны атрад Ф.Влодэка, y Слонімскім пав. дзейнічаў атрад Ф.Ю ндзіла (каля 250 чал.)- У Кобрынскім пав. 25 крас. — I мая створаны атрад Р. Траўгута (Кракаўскага), да якога ў маі далучыўся брэсцкі атрад на чале з Я.Ваньковічам (Лялівам). У Брэсцкім пав. сфарміраваны атрад Стасюкевіча (каяя 300 чал.). На тэр. Гродзенскай і Аўгустоўскай губ. дзейнічаў таксама атрад Тышкі (каля 100 чал.), y Гродзенскай пушчы з лют. 1863 — атрад Л.Нарбута (пасля яго гібелі атрад ўзначальваў К.Парадоўскі, y ім змагаліся М.Э.Андрыёлі і Ф .Багушэвіч). На тэр. губерні дзейнічалі і
Да арт. Гродзенскія дячусы Лямус y двары кляштара брыгітак.
больш дробныя атрады. Самая вял. бітва адбылася ў маі 1863 каля в.Мілавіды (тл.Мілавідская бітва 1863). Асаблівасцю Г.п.а. было адносна шырокае прадстаўнідтва ў іх сялян. Атрады захоплівалі павятовыя кавдылярыі, знішчалі дакументы, вярталі сялянам сабраныя падаткі, a казённыя грошы пад распіску бралі на патрэбы атрада. У канцы лета — пач. восені 1863 паводле рашэння Выканаўчага аддзела Літвы ўзбр. барацьба на тэр. Беларусі і Літвы, y т.л. ў Гродзенскай губ., спынена. Рэшткі Г.п.а. адышлі ў Падляшша, дзе пэўны час працягвалі барацьбу. ГРОДЗЕНСКІЯ ПАЯСЬІ, вырабы Гродзенскай шаўкаткацкай мануфактуры А.Тызенгаўза ў 1770-я — пач. 1780-х г. Запрошаныя сюды франц. майстры ўзялі за аснову арнаментальную структуру, памер і кампазіцыю слуцкіх паясоў, але арнамент дярэдняй ч. і матывы на канцах пояса распрацавалі паводле франц.
442
ГРОДЗЕНСКІЯ
узораў, якія пазней былі заменены на ўсходнія. Росквіт персіярні (1774—78) звязаны з творчасцю ліёнскага майстра Ф.Селімана. Яго паясы вызначаліся гарманічкасцю кампазіцыі, лёгкім малюнкам; вытанчанасцю каларыту. У 1783 выраб паясоў спыніўся. Калекцыя Г.п. зберагаецца ў Гіст. музеі ў Маскве.
Дз. С. Трызна.
Гродзенскі пояс. Фрагмент.
Слушнае абгрунтаванне тоеснасці Горадзена з сучасным Г. даў Я.Ф.Арлоўскі ў 1893. У 12— 13 ст. існавала ўдзельнае Гродзенскае княства. 3 сярэдзіны 13 ст. ў складзе ВКЛ. Цярпела ад нападаў крыжакоў Тэўтонскага ордэна, якім y 1300—26 паспяхова процістаяў кашталян гродзенскага замка Давыд Гарадзенскі. 3 1376 уладанне кн. Вітаўта, y 1390 было арэнай феад. вайны паміж ім і польскім каралём Ягайлам. Гродзенская харугва ўдзельнічала y Грунвальдскай бітве 1410. У 1391 горад атрымаў магдэбургскае права (напачатку няпоўнае, y 1444 поўнае, y 1496 дапоўненае спец. прывілеем). 3 15 ст. праводзіліся кірмашы. 3 1413 y складзе Трокскага ваяв., з сярэдзіны 16 ст. цэнтр Гродзенскага павета. 3 1540 мела пячатку з гербам на ўзор люблінскага (казёл на задніх нагах абгрызае вінаградную лазу). Пазней гербам горада стала выява ў блакітным
ci. 3 1795 y Рас. імперыі, 1796 цэнтр павета, з 1802 — Гродзенскай губерні. У час вайны 1812 y чэрв.— снеж. акупіраваны напалеонаўскім войскам. У час паўстання 1830— 31 аб’яўлены на ваен. становішчы. У 1862 праз горад пракладзена першая y Беларусі чыгунка — участак лініі С.-Пецярбург — Варшава. Напярэдадні і ў час паўстання 1863—64 y Г. і губерні дзейнічала Гродзенская рэв.-дэмакр. арг-цыя. У 1897 y Г. 46,7 тыс. ж. У канцы 19 — пач. 20 ст. працавалі Гродзенскае педагагічнае таварыства, Гродзенскае таварыства сельскай гаспадаркі, Гродзенскае таварыства ўрачоў, Гродзенскі гурток беларускай моладзі і інш., дзейнічалі рэв. арг-цыі: Гродзенскі рэв. гурток, Гродзенская рабочая арг-цыя, арг-цыі РСДРП, Бунда, П П С і інш. У рэвалюцыю 1905—07 y Г. адбыліся ў сак.— крас. 1905 выступленні салідарнасці рабочых з палітвязнямі, y
ГРОДЗЕНСЮЯ ФІЛАСОФСКІЯ РЎКАПІСЫ, трактаты (курсы лекцый) на філас. і прыродазнаўчыя тэмы, напісаныя ў канды 17 — пач. 19 ст. ў Гродне на лац. мове выкладчыкамі філасофіі — членамі манаскіх ордэнаў (пераважна бернардзінскага); некат. належаць дамініканцам, езуітам, кармелітам. Сярод аўтараў А.Бандзевіч, М.Дамашэвіч, Л.Дулевіч, Б.Мажэйка, Ю.Мышкоўскі, Ф.Пшыленскі, Б.Станкевіч, І.Сцірпейка. Вядома каля 50 тракгатаў аб’ектыўна-ідэаліст. кірунку. У 1-й пал. 18 ст. асн. частку курса філасофіі складала логіка і метафізіка Арыстоцеля. У рукапісах 2-й пал. 18 ст. адчувальны ўплыў еўрап. Асветніцтва, ідэй новай філасофіі і прыродазнаўства. У пач. 19 ст. натурфіласофскія праблемы выкладаліся як спец. раздзелы фізікі. Рукапісы захоўваюцца ў Вільнюскага універсітэта бібліятэцы. Э.К.Дарашэвіч. ГРОДЗІ, вёска ў Ашмянскім р-не Гродзенскай вобл., на аўтадарозе Астравец—Ашмяны. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 12 км на П н ад Ашмян, 200 км ад Гродна. 8 км ад чыг. ст. Гудагай. 459 ж., 165 двароў (1997). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі.
ГРОДНА, горад, цэнтр Гродзенскай вобл. і раёна, прыстань на р. Нёман. За 300 км на 3 ад Мінска. Вузел чыгунак на Вільню, Масты, Беласток, аўтадарога на Вільню, Ліду, Ваўкавыск. Порт, аэрапорт. 303,6 тыс. ж. (1997). Г і с т о р ы я. Паводле археал. даследаванняў, горад узнік y канцьі 10 ст. на т.зв. Замкавай гары пры ўпадзенні р. Горадня (Гараднічанка) y Нёман на ятвяжскай тэр. як умацаваны пункт і цэнтр паўн.-зах. каланізацыі дрыгавічоў і валынян. Упершыню Г. (Г о р a д з е н , Г а р о д н я , Г о р а д н я ) упамінаецца ў Іпацьеўскім, Лаўрэнцьеўскім і Радзівілаўскім летапісах пад 1127. Да сярэдзіны 16 ст. вядома ў крыніцах як Горадзен (Городень). Сярод гісторыкаў 19 ст. існавалі розныя меркаванні аб месцы знаходжання летапіснага Г.
Панарама Гродна.
полі аленя з залатым крыжам паміж pa ra m (алень св.Губерта), які пераскоквае цераз агароджу. Паводле інвентара 1560 y Г. было каля 4 тыс. ж., 716 дамоў, 33 вуліцы, 3 рынкі, замак, велікакняжацкі (каралеўскі) дом, 9 цэркваў, 2 касцёлы, сінагога, ратуша, звярынец. У 1576— 86 — рэзідэнцыя караля польскага і вял. князя ВКЛ Стафана Баторыя. 3 reTara часу і да канца 18 ст. Г. — велікакняжацкі горад. У 1589— 1796 цэнтр Гродзенскай эканоміі. Напярэдадні Брэсцкай уніі 1596 y Г. дзейнічалі 7 правасл. цэркваў, 3 касцёлы, y 1-й пал. 17 ст. — Гродзенскі езуіцкі калегіум, ордэны бернардзінцаў, дамініканцаў, кармелітаў, францысканцаў, 9 касцёлаў, 2 уніяцкія манастыры. 3 1678 месца правядзення заканадаўчых генеральных сеймаў (кожны трэці сейм Рэчы Паспалітай з гетага часу праходзіў y Г.). У 17— 18 ст. значна пацярпеў y час войнаў Рэчы Паспалітай з Расіяй і Ш вецыяй. Гродзенскі сейм 1793 зацвердзіў 2-і падзел Рэчы Паспалітай. У 1793— 95 цэнтр Гродзенскага ваяводства. У час паўстання 1794 y жн.— кастр. тут дзейнічала Цэнтральная дэпутацьм ВКЛ — выканаўчы орган паўстанцаў на тэр. Літвы і Зах. Белару-
крас.—жн. 1905 забастоўкі на прамысл. прадпрыемствах, y кастр.—снеж. 1905 выступленні салдат гарнізона, паліт. стачкі і інш. 3 1915 акупіравана герм. войскам. 19.11.1918 y Г. створана Бел. рада, y снеж. 1918 сюды пераехаў урад Б Н Р на чале з А.Луцкевічам, пачалося фарміраванне бел. войска. Культ.-асв. дзейнасць праводзіла Грамада Беларускай моладзі ў Гродне. У студз.—крас. 1919 дзейнічаў Гродзенскі Савет рабочых дэпутатаў. 27.4.1919 герм. войскі пакінулі горад, і ён перайшоў пад уладу Польшчы. Пасля заняцця Г. 19.7.1920 Чырв. Арміяй (3-і конны корпус Г.Гая) устаноўлена сав. ўлада (да кастр. 1920). Паводле Рыжскага мірнага дагавора 1921 y складзе Польскай Рэспублікі, цэнтр павета Беластоцкага ваяводства. У 1920— 30-я г. ў горадзе дзейнічалі паліт., грамадскія і культ.-асв. бел. арг-цыі: Т БШ , БСРГ, К П ЗБ, КСМЗБ. Адбываліся антыўрадавыя дэманстрацыі, мітынгі, забастоўкі, y т.л. Гродзенскія выступленні працоўных 1936. 3 вер. 1939 y БССР, з 15.1.1940 цэнтр Гродзенскага раёна Беластоцкай вобл. У Вял. Айч. вайну з 24.7.1941 да 16.7.1944 акупіравана ням.-фаш. войскамі і пад наз-
вай Garten (Гартэн) непасрэдна ўключана ў склад Германіі. Разбурана на 43%, y Г. і раёне загублена 51 438 чал. Дзейнічала Гродзенскае патрыятычнае падполле. Горад вызвалены 16— 24.7.1944 y ходзе Беластоцкай аперацыі 1944 і Вільнюскай аперацыі 1944. 3 20.9.1944 цэнтр Гродзенскай вобласці. У 1970 — 132,5 тыс. жыхароў. Г а с п а д а р к а . Прамысл. аблічча стаў набываць y 1-й пал. 19 ст. У 1840-я г. ў Г. было больш як 40 прадпрыемстваў, y тл . цагельныя, фланелевыя, свечачныя, вінакурныя, піваварныя і інш. Штогод праводзіўся кірмаш. Важнае значэнне мелі водны шлях па р. Нёман, які звязаў Г. з рознымі рынкамі, і пракладзеная праз горад чыгунка. У 1861 засн. Г р о д зе н с к а я т ы т у н ё в а я ф а б р ы к а . 3 1876 y горадзе працуе водаправод. У 1884 узніклі ліііейна-мех. майстэрні (гл. Г р о д з е н с к і з а в о д а ў т а м а б іл ь н ы х а г р э е а т а ў ). Крэдытна-фін. паслугі аказвалі аддзяленні Дзярж. і Віленскага камерцыйных банкаў, Т-ва ўзаемнага крэ-
не «Хімвалакно»), харч. (кансервавы з-д і інш.), маш.-буд. і металаапр. (гродзенскі заеод «Радыёпршада», з-д тэхнал. аснасткі, гродзенскі завод «Белтапаз», Гродзенскі завод гандлёеага машынабудавання, Гродзенскі завод карданных валоў) прам-сць, прадпрыемствы элекграэнергетыкі, дрэваапр., гарбарнай, буд. матэрыялаў (з-ды зборнага жалезабетону, жалезабетонных канструкцый, домабудаўнічы, вапны і сілікатных вырабаў, Гродзенскі камбінат будматэрыялаў) прам-сці. А с в е т а і к у л ь т у р а . Паводле археал. даследаванняў, пісьменнасць y Гродзенскім княстве існавала ў 12 ст. Ш колы былі пры цэрквах, манастырах, княжацкіх дварах, дзе па царк. кнігах вучыліся дзеці маёмных бацькоў. У 13 ст. пісьменнасць пранікла ў асяроддзе гараджан, рамеснікаў, купцоў. У 14— 15
Панарама Гродна з боку Нёмана. дьпу, банкаўскія канторы. У канцы 19 ст. ў Г. было больш за 70 прамысл. прадпрыемстваў (больш за 2 тыс. рабочых); колькасць гандл. устаноў павялічылася з 252 y 1861 да 748 y 1900. Працавалі 4 друкарні. У 1914 y Г. 99 прадпрыемстваў (2287 рабочых). У выніку 1-й Сусв. і грамадз. войнаў, ням. і польскай акупацыі, знаходжання Г. ў складзе Полынчы прам-сць заняпала. У 1940 y Г. дзейнічалі 33 прадпрыемствы, y т.л. 2 тытунёвыя ф-кі, веласіпедны з-д, Г р о д зе н с к а я а б у т к о в а я ф а б р ы к а «Н ё м а н », Г р о д з е н с к і ш к л о з а в о д , 3 лесазаводы, 2 гарбарныя, цагельна-кафляны з-ды, швейная, абутковая ф-кі і інш., на якіх працавала 3,5 тыс. чал. У гады 2-й сусв. вайны амаль уся прам-сць Г. была разбурана. У 1945 працавала 7 прадпрыемстваў. За пасляваенныя гады ў Г. створаны новыя галіны прам-сці — тэкст., харч.; хутка нарошчвалася вытв-сць лёгкай, шкляной, будматэрыялаў прам-сці.
Сучаснае Г. — адзін з вядучых прамысл. цэнтраў Беларусі. У 1996 y горадзе 109 прадпрыемстваў, з іх 31 дзяржаўнае. Найб. развіты лёгкая (Гродзенскае вытворчае тонкасуконнае а б ’я днанне, Гродзенскае вытворчае прадзільнанітачнае а б ’яднанне, ф -кі швейных спарт. вырабаў «Дынама», пальчаткавых вырабаў, дзіцячых цацак і галантарэі), хім. (Гродзенскае вытворчае а б ’яднанне «Азот», Гродзенскае еытворчае а б ’яднан-
ст. школы ствараліся і ў буйных маёнтках; навучаннем дзяцей займаліся таксама настаўнікі-самавукі. 3 1591 y Г. існавалі брацкія школы, з 1625 — Гродзенскі езуіцкі калегіум. У 1774— 76 дзейнічаў Гродзенскі кадэцкі корпус. У 1770— 80-я г. адчынены школы: мед. (гл. Гродзенская медыцынская акадэмія), вет., чарчэння і малявання, бухгалтэрыі і рахункаводства, каморніцкая, будаўнічая. У 1773 на базе езуіцкага калегіума засн. ваяводская школа, з 1783 акруговае вучылішча, пераўтворана ў 1797 y дамініканскае (з 1825 гімназія). У 1834 яна рэарганізавана ў губернскую свецкую гімназію. У 1860 адчынена жаночая Марыінская гімназія (гл. Гродзенскія гімназіі). У 2-й пал. 19 ст. створаны Аляксавдраўскае рамеснае 3-класнае, 2 мужч. і 2 жан. павятовыя прыходскія, 2 евангелічна-лютэранскія прыходскія вучылішчы, y 1852 — прыватнае яўр. вучылішча (у 1906 рэарганізавана ў 4-класную прагімназію). У 1907 створана Гродзенскае рэальнае вучылішча. У 1907— 14 існавала Гродзенскае педагагічнае таварыства, y 1912— 20 y Г. працавала Гродзенская цэнтральная беларуская вучыцельская рада, y 1920— 21 — Бела-
гро д н а
443
руская школьная рада. У 1920— 39 y Г. 5 гімназій, y т.л. 2 дзяржаўныя. У 1930-я г. польскія ўлады закрылі ў Г. ўсе бел. школы; пасля аб’яднання Зах. Беларусі з БССР (вер. 1939) яны зноў пачалі працаваць. У 1940 засн. Гродзенскі настаўніцкі інстытут, рэарганізаваны ў 1944 y пед. ін-т, на базе якога ў 1978 створаны Гродзенскі універсітэт. У гады Вял. Айч. вайны болыпасць школ і культ.-асв. устаноў разбурана. 1.7.1945 y Г. 9 агульнаадук. школ, пед. ін-т, чыг. і фізкультурнае вучылішчы, 2 мед. школы, 3 дзіцячыя дамы, 6 дзіцячых ясляў. У 1951 засн. Гродзенскі сельскагаспадарчы інстытут, y 1956 — Гродзенскі палітэхнічны тэхнікум, y 1958 — Гродзенскі медыцынскі інстытут. У 1996/97 навуч. г. ў Г. 92 дашкольныя ўстановы (каля 20 тыс. дзяцей), y т.л. цэнтр развіцця дзіцяці, 79 дашкольных устаноў з паглыбленымі кірункамі дзейнасці (замежная мова, эстэтыка і інш.), санаторны сад (для дзяцей з захворваннямі лёгкіх), сад для дзяцей з парушэннямі зроку, сад для дзядей з парушэннямі слыху. 39 агульнаадук. школ (каля 48 тыс. вучняў), y т.л. 1 ліцэй, 3 школы з ліцэйскімі класамі, школа-гімназія, школаінтэрнат для дзяцей з парушэннямі зроку, дапаможная школа (для дзяцей з затрымкай псіхічнага развіцця) і інш. Акрамя таго ў Г. ёсць школа з польскай мовай навучання, санаторная школа «Нёман», 2 дзідячыя дамы сямейнага тыпу (па 6 дзяцей y кожным), 10 дзіцяча-юнацкіх спарт. школ (9 з іх школы алімпійскага рэзерву), 2 школьныя вучэбна-вытв. камбінаты, 5 цэнтраў, y т.л. 2 дзіцяча-падлеткавыя, тэхн. гворчасці моладзі, сац.-псіхал. дапамогі моладзі, падлеткам і дзецям-інвалідам, цэнтр прафарыентацыі моладзі, абл. Палац дзіцяча-юнацкай творчасці, 18 клубаў для работы з дзецьмі. У 10 праф.-тэхн. вучылішчах займалася больш за 6 тыс. навучэнцаў. Дзейнічаюць 9 сярэдніх спец. навуч. устаноў (больш за 5 тыс. студэнтаў), y т л . Гродзенскі хіміка-тэхналагічны тэхнікум, Гродзенскі навучальна-вытворчы комплекс «ПТВ-тэхнікум», палітэхнікум, тэхн. каледж, вучылішчы: пед., мед., мастацтваў, муз., алімпійскага рэзерву. У Г. 3 дзярж. ВНУ — ун-т, мед., с.-г. ін-ты, Гродзенскі філіял недзярж. ін-та сучасных ведаў, Гродзенская вышэйшая духоўная семінарыя. У Г. 14 масавых б-к, y т.л. 6 дзіцячых, 2 мяшанага тыпу, польскай л-ры , Гродзенская абласная з дзідячым аддзяленнем. Дзейнічаюць Беларускі дзяржаўны музей гісторыі рэлігіі, Гродзенскі гісторыка-археалагічны запаведнік, Гродзенскі гісторыка-археалагічны музей. A р х і т э к т y р а. У 12 ст. на беразе Нёмана пабудаваны Гродзенскі княжацкі церам, на мысе — абарончая Каменная сцяна; y цэнтры замка (гл. Гродзенскі Стары замак) узведзена Гродзенская Ніжняя царква, на яе руінах ў 14 ст. —
444
гро д н а
Гродзенская Верхняя царква. У 12 ст. пабудаваны таксама Гродзенская Барысаглебская царква, Гродзенская Прачысценская царква, y канцы 12 ст. — Васкрасенская і т. зв. Малая цэрквы. У выніку ў 12 ст. тут склалася самабытная Гродзенская школа дойлідства. У 15 ст. цэнтр горада змясціўся з дзядзінца на рыначную плошчу, дзе былі дамы заможных гараджан і гандляроў. У 1494 на ёй пабудавана драўляная ратуша, закладзены Гродзенскі фарны касцёл. Своеасаблівае аблічча горада ў 17— 18 ст. утваралі касцёлы і праваслаўныя храмы, пабудаваныя пераважна ў стылі барока (гл. Гродзенскі кляштар бернардзінцаў, Гродзенскі кляштар езуітаў, Гродзенскі кляштар бернардзінцаў, Гродзенскі кляштар брыгітак, Гродзенскі кляштар францысканцаў, Гродзенскі манастыр базшьянак, Гродзенскі кляштар дамініканцаў). У 2-й пал. 18 ст. будаваліся палацы, ствараліся садзібна-паркавыя ансамблі (Гродзенскі Новы замак, сядзібы ў прадмесці Аўгустава, «Панямонь», Станіславоўская сядзіба). 3 заснаваннем y Г. і яго ваколідах гродзенскім старостам А.Тызенгаўзам каралеўскіх мануфактур пашырыліся межы горада, y яго паўн.-ўсх. частцы забудоўвалася прадмесце Гарадніца. У 2-й пал. 18 — 19 ст. ствараліся жылыя і адм. будынкі ў стылі класіцызму: кантрольная палата (1750), Гродзенскі дом Агінскага, ратуша з гавдл. радамі (1807, усе не захаваліся), Гродзенскі дом віцэгубернатара, будынак мужчынскай гімназіі (1735) і інш. У 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. ўзведзены будынкі розных арх. стыляў: эклектыкі — жылы дом купца Мураўёва (1914; цяпер б-ка імя Карскага), Гродзенскага акруговага суда будынак; y стылі мадэрн — Гродзенскага пазямельна-сялянскага банка будынак, жыльм дамы па вулідах Ажэшкі, Замкавай; y псеўдарус. стылі — Гродзенская Пакроўская царква. Існавалі таксама збудаванні прамысл. архітэктуры — вежа пажарнага дэпо, Гродзенскія воданапорныя вежы і будынак піваварнага з-да (1877). Сучасны горад развіваецца ў паўн.-ўсх. і паўд.-ўсх. напрамках, вядзецца масавае буд-ва жылых раёнаў (Паўночна-заходні, Паўднёва-заходні, Прынёманскі, Усходні). Сярод сучасных адм. і грамадскіх будынкаў: Дом тэхнікі (арх. B.Base r a , У.Праабражэнскі), гасцініцы «Беларусь» (арх. Л.Вільчга, «Гродна» і «Турыст» (арх. УЛытаў, І.Абухаў), Гродзенскі абласны драматычны тэатр, гал. гарпус медінстытута (арх. Вільчко, У.Давыдзёнак), Ін-т біяхіміі АН Беларусі (І.Мазнічка), аэравакзал (арх. У.Еўдакімаў, Л.Маскалевіч і інш.). У Г. брадкія магілы: сав. воінаў і партызан; сав. воінаў, партызан і ахвяр фашызму; чырвонаармейцаў; сав. ваеннапалонных; магілы польскіх воінаў. Помнікі: Э.Ажэшка, Вітаўту Вялікаму, Я.Купалу, В.Д.Сакалоўскаму, А.Тызен-
гаўзу, В.Урублеўскаму, y гонар 850-годдзя горада і інш. Літаратурнае жыццё. У 15— 16 ст. y Г. ствараліся рукапісныя кнігі («Трыёдзь», 1466; Евангеллі), пашыраліся афарызмы і казаннні К.Бекеша, які тут жыў. У 16— 17 ст. развівалася дзелавое пісьменства на бел. мове — від тагачаснай публіцыстычнай л-ры, распаўсюджваліся ў рукапісах бел. літ. песні, польскамоўная барочная паэзія. 3 2-й пал. 17 ст. ствараліся школьныя драмы (У.Нарэвіч, К.Гаршвіла, В.Нармунт, М.Сіповіч, С.М агаўскі, Ф.Ідвель), інтэрмедыі (Я.Пылінскі; гл. Школьны тэатр); y калегіумах працавалі філосафы-публіцысты і перакладчыкі А.Кярсніцкі, І.Сцірпейка, Ф Андрушкевіч, ІЛ яхніцкі, Я.Зноска, Ю.Мышкоўскі, М.Дамашэвіч, Б.М ажэйка і інш. У 18 ст. з Г. звязана творчасць польскіх паэтаў С.Трамбецкага і Я.Ясінскага, байкапісца С.Кубліцкага. У Гродзенскай друкарні выдаваліся кнігі паэта Ф.Карпінскага, польскія пераклады Вальтэра, Мальера. У Г. нарадзіліся славісты Я.Замыслоўскі і І.Казлоўскі, публіцыст А.Жышкевіч, паэт Л.Найдус, вучыўся паэт I.Легатовіч, працаваў публіцыст і літ.-знавец Я.Фалькоўскі, жылі паэт-рамантык І.З а н , пісьменніца і перакладчыца В.Касцялкоўская-Зындрам, бьшалі паэты Ю .Нямцэвіч, З.Каратынскі (1862). У 1861 К.Каліноўскі i В.Урублеўскі стварылі тут рэв.-дэмакр. арг-цыю, y якую ўваходзіў паэт Ф.Ражанскі. У 1869— 1910 y Г. жыла Э.Ажэшка, стварыла тут свае найб. значньм творы. Да яе прыязджалі М .Канапніцая, У.Рэймант, Я.Карловіч, часта бываў Ф.Багушэвіч. Этнограф і фалькларыст Е .Раманаў, які працаваў y Г. ў 1890-я г., апублікаваў y «Гродненскнх губернскнх ведомостях» (1894, №71) адну з першых рэцэнзій на зб. Багушэвіча «Дудка беларуская». У 1867—73 тут працаваў М.А.Дзмітрыеў. У Г. ў 1892— 96 праходзіла дзяцінства Ы.Багдановіча. Яго бацька А.Я.Багдановіч друкаваўся ў гродзенскай прэсе, Ma lli дэбютавала як празаік. У 1896 y Г. выдадзена паэма «Тарас на Парнасе». У канцы 19 — пач. 20 ст. выйшлі літ.знаўчыя работы мясц. аўтараў А.Турчыновіча і І.Астравумава, кнігі гісторыка і краязнаўца Я.Арлоўскага. Працавалі т-вы літ.-муз. (1883— 1904), пед. (1907— 14, мела гісторыка-філал. секцыю) і аматараў драм. і муз. мастацтва «Муза» (1907— 14). У Г. нарадзіліся бел. і лат. пісьменнік і перакладчык У.Пігулеўскі, польскі філолаг М .Аляхновіч; y rap. гімназіях вучыліся пісьменніца З.Верас, філолаг К.Пушкарэвіч, публіцыст A.Бергман (нарадзілася ў Г.). У 1918— 20 тут y гімназіі выкладаў С.РакМіхайлоўскі. У 1909— 14 працаваў Гродзенскі гурток беларускай моладзі, які выдаў літ. альманах «Колас беларускай нівы» (1913). У 1919— 21 пад кіраўніцтвам П.Мядзёлкі драм. гурток Грамады бел. моладзі перакладаў для сваіх пастановак п ’есы рус. аўтараў, прапагандаваў
бел. паэзію. У 1920— 30-я г. дзейнічала польскае т-ва сяброў л-ры і мастацтва імя Э.Ажэшкі. 3 Г. звязана творчая дзейнасць Л .Родзевіча, польскай пісьменніцы 3 .Налкоўскай, y 1930-я г. — Б.Тарашкевіча, П.Пестрака, \.Дварчаніна, В. Таўлая, y 1930— 33 тут жыў бел. паэт С.Крывец. У пасляваен. час y горадзе жылі пісьменнікі М.Васілёк, К.Міронаў, КАстрэйка, 3 .Бандарына (нарадзілася ў Г.), М .Дуброўскі, В. Тарас, А.Цяжкі, А.Макаёнак (напісаў тут свае першыя гумарэскі і п ’есы). У Гродзенскім пед. ін-це вучыліся пісьменнікі А.Карпюк, М.Грынчык, УДадзіёмаў, П.Макаль, Ф .Янкоўскі, Т.Юрчанка, Д .Бічэль-Загнетава, філолагі П.Сцяцко і I.Лепешаў. 3 Г. звязана творчае станаўленне пісьменнікаў П .Місько, В.Блакіта, В.Іпатавай. У 1947— 49 і 1955— 78 y Г. жыў і працаваў В.Быкаў. Тут адбыўся яго літ. дэбют (1949), напісаны многія аповесці пра Вял. Айч. вайну, якія прынеслі аўтару сусв. вядомасць. У 1960-я г. ў горадзе штогод праходзіў абл. літ. семінар. У 1960— 70-я г. Г. наведалі дэлегацыі рус., літ., узб., арм. і тадж. пісьменнікаў, y 1980-я г. — рус., літ., эст., y 1988 — польскіх. 3 1946 дзейнічае аддзяленне (з 1964 абласное) Саюза бел. пісьменнікаў. Друк, радыё, т э л е б а ч а н н е . У канцы 18 ст. дзейнічала Гродзенская друкарня (каралеўская), якая акрамя разнастайнай кніжнай, інфармацыйнаюрыд. і рэкламнай прадукцыі друкавала перыядычньм выданні: «Gazeta Grodzieriska» («Газэта Гродзеньска», 1776— 83, першая на тэр. сучаснай Беларусі), «Wiadomosci Grodzienskie» («Вядомосьці Гродзеньске», «Гродзенскія ведамасці», 1792), «Kurier Litewski» («Кур’ер Літэвскі», «Літоўскі веснік», 1796—97), штогоднік «Kalendarz Gospodarski...» («Гаспадарчы каляндар...», 1776— 1800). У пач. 19 ст. ў Г. з’явіліся прыватаыя друкарні (у сярэдзіне 1860-х г. іх было 5, y 1915— 10). У 1820— 1915 дзейнічала Гродзенская губернская друкарня, якая акрамя матэрыялаў урадавых і губ. органаў друкавала час. «Ondyna druskienickich zrodel» («Андына», 1844— 46), даведнікіштогоднікі «Памятная кніжка Гродзенскай губерні» (1857— 1915) і «Агляд Гродзенскай губерні» (1880— 1914); газеты «Гродненскйе губернскйе ведомостй» (1838— 1915), «Торговый вестнмк Западного края» (1822) і інш. У 1905— 06 група рэвалюцыйна настроеных навучэнцаў вьшавала час. «ПІгала», Гродзенская ваен.-рэв. арг-цыя РСДРП — газ. «Солдатская воля» (1906). Выдаваліся газеты ліберальна-дэмакр. кірунку «Гродненскне отголоскн» (1905) і «Голос Гродны» (1906), «Гродненская гапейка» (1912), «Гродненское эхо» (1914). У пач. 1910-х г. вьшаваліся газ. «Наше утро» (1912— 15), «Северо-Западная жйзнь» (1912— 13), «Гродненскйе епархйальные ведомостй» (1901— 14; з 1992), «Педагогйческое дело» (1911— 14), альманах «Колас беларускай нівы» (1913). 3 вер. 1915 да 1919, калі горад
бьгў акупіраваны герм. войскамі, выходзілі польскія і ням. газеты «Gazeta Grodzieriska» («Гродзенская газета»), «Grodnoer Zeitung» («Гродзенская газета»), «Zeitung des Grodnoer Soldatenrates» («Газета Гродзенскага салдацкага Савета»), У 1919 y час акупацыі горада польскімі войскамі выходзілі газеты рознай паліт. арыентацыі: «Набат», «Зорка», «Беларусь», «Бацькаўшчына», «Беларускі народ», «Родны край», «Dziennik Grodzieriski» («Гродзенскі дзённік», замест закрытай уладамі газ. «Echo», «Рэха»); гандлёвы час. «Голас Гродны». У 1920-я г. выдаваліся штодзённыя газ. «Беларускае слова» (1920— 21), «Echo Grodzieriskie» («Гродзенскае рэха», 1920), «Беларускі шлях» (1922), «Сялянская гутарка» (1923), газеты-аднадзёнкі «Выстрал» і «Гудок» (1924). У 1927 бел. т-ва «Аб’яднанне» выдавала штодзённую газ. «Беларуская доля». У 1930— 32 выходзіў штотыднёвы грамадска-літ. і с.-г. час. «Беларуская думка». Найб. радьжальнай y 1920— 30-я г. была штотыднёвая газ. «Postçp» («Прагрэс»), якая вяла барацьбу за сац. справядлівасць і дэмакратыю. Большасць газет гэтага часу — афіц. выданні, якія былі рупарам урадавых колаў: «Dziennik kresowy» («Газета ўскраіны»), «Przeglqd Kresowy» («Ускраінны агляд»), «Nowe zycie» («Новае жыццё») і інш. Пасля ўз’яднання Зах. Беларусі з БС С Р y Г. ў 1939— 41 вьгходзіла грамадска-паліт. газ. «Свабодная Беларусь» (на бел. і рус. мовах). У 1944 падпольна друкавалася антыфаш. выданне «За Советскую Роднну». Выдаюцца газеты «Гродзенская праўда» (з 1939, абласная, мяняла назвы), «Сельская навіна» (з 1939, раённая, мяняла назвы), «Glos znad Niemna» («Глос з-над Немна», «Голас з-над Нёмана», з 1989), «Молодёжный курьер» (з 1991) і інш., з 1994 выходзідь час. «Свіцязь». Дзейнічае абл. арг-цыя Бел. саюза журналістаў (з 1958). Радыёвяшчанне з 1944. Абл. студыя тэлебачання з 1968. М а с т а ц к а е ж ы ц ц ё . Г. здаўна было цэнтрам ювелірнага, ткацкага, ганчарнага і інш. рамёстваў. Гродзенскія майстры на высокім узроўні выконвалі дэкар. аздабленне сваіх вырабаў ужо ў канцы 11— 12 ст. 3 14 ст. выраблялі гродзенасую кафлю\ y 16— 17 ст. Г. — буйны цэнтр кавальства і маст. лідця, y 18 ст. — вытв-сці маст. вырабаў. На гродзенскіх каралеўскіх мануфактурах атрымалі развіццё маст. промыслы: Гродзенскае шкло, Гродзенскае ткацтва, Гродзенскія дываны, Гродзенскія паясы. Замалёўкі Г. 16 ст. пакінулі мастакі Г.Адэльгаўзер, М.Цюнт. У 17 ст. тут працавалі жывапісцы Ф.Лякштыцкі, Г.Хаецкі. Мясц. майстры зрабілі разны шматфігурны алтар y касцёле Гродзенскага кляштара езуітаў, аздобілі яго інтэр’ер скулыпурай, фрэскамі, арх. пластыкай. Маст.-дэкар. аздабленне інтэр’ераў касцёла Гродзенскага кляштара бернардзінцаў належыць мастакам А.Грушэцкаму і Ф.Міхалкевічу. Пры
ўдзеле мясц. мастакоў і рамеснікаў азгро д н а 445 доблены інтэр’ер касцёла Гродзенскага кляштара францысканцаў, залы Гродзенмаст. чытаннем, спевамі) наладжвалі ў скага Новага замка. У тэхніцы сграфіта Г. і навакольных вёсках і мястэчках вьпсананы дэкар. фрыз касцёла Гродзенскага кляштара брыгітак. У канцы 19 удзельнікі гэтага гуртка ў 1910— 13, a ў 1919— 21 — Гродзенскага драм. гуртка ст. мастак В.Гразноў зрабіў замалёўкі Грамады бел. моладзі. Тэатр. жыццё гофрэсак, якімі быў упрыгожаны алтар Гродзенскай Барысаглебскай царквы. У рада з 1860-х г. рэгулярна асвятлялася ў 1946 y Г. створаны маст. майстэрні (з газ. «Гродненскне губернскне ведомостн». У 1926— 29 y Г. (і Вільні) працаваў 1971 абл. арг-цыя Бел. саюза мастакоў). польскі т-р Ю.Астэрвы «Рэдута». У 3 1967 дзейнічае Выставачная зала, дзе 1920— 30-я г. дзейнічаў мясц. польскі праводзяцца разнастайныя мерапрыемт-р, y 1934— 38 — польскі т-р імя ствы па прапагандзе выяўл. і прыкладнога мастацтваў. У Г. адбыліся перса- Э.Ажэшкі. У 1940— 41 y Г. працавалі нальныя выстаўкі бел. мастакоў В.Га- Дзяржаўны польскі тэатр БССР пад кілубкінай, А.Гаршкавоза, У.Голуба, раўніцтвам А.Венгеркі і Дзяржаўны А.Захарава, А.Коха, А.Кузняцова, Г.Ма- польскі тэатр лялек БС С Р пад кіраўніцзурава, У.Мурахвера, Л.Мягковай, твам У.Ярэмы. У 1945— 47 y Г. знахоЛ.Налівайкі, М.Плужніка, І.Пушкова, дзіўся рус. драм. т-р БССР (гл. ДзярК.Пятрова, В.Савідкага, А.Салятыцка- жаўны акадэмічны драматычны рускі га, У.Сушкевіча, У.Церабуна, В.Шчар- тэатр Беларусі). 3 1947 цэнтрам тэатр. бакова і інш. Сярод тэматычных выста- жыцця стаў Гродзенскі абласны драмавак: «Зямля і людзі», да 850-годдзя Г. тычны рускі тэатр. У 1980 створаны (1978), «Малююць дзеці», мастакоў Гродзенскі абласны тэатр лялек. Дзейнішклозавода «Нёман», «Песня пра зуб- чаюць самадз. калектывы. У горадзе ра» (усе 1983), «Нёманскі край» (1990), гастраліруюць т-ры з Беларусі і інш. «Творчасць маладьгх» (1993), «Акварэлі краін. Праходзілі фестывалі: 3-і рэсп. мастакоў Ліды» (1996) і інш. т-раў лялек (1968), аматараў т-раў ПрыТэатральнае ж ы ц ц ё . Пер- балтыкі і Беларусі «Рампа дружбы» шыя звесткі пра тэатр. жыццё звязаны з (1988), 2-і Бел. тэатральны (1989). дзейнасцю Гродзенскага школьнага тэМ у з ы ч н а е ж ы ц ц ё . Найб. ранатра (16 ст.). У 1780-я г. ў Г. пабудава- нія звесткі пра муз. культуру Г. аднона памяшканне т-ра. У к а ш ы 18 — 1-й сяць да 12 ст., часу, якім датуюцца арпал. 19 ст. ў ім выступалі пастаянньм і хеал. знаходкі на тэр. горада: калок ад вандроўныя польскія трупы. У рэперту- струннага муз. інструмента і фрагмент ары былі камічныя оперы, камедыі, звона, a таксама ўпамінанне пра «трубы творы замежных («Паштальён з Ланжу- гарадзенскія» ў «Слове пра паход Ігамо» ААдана, «Фра-Д’ябала» Ф.Абера, раў». У 1543 y Г. засн. адзін са старэй«Папялушка» Н.Ізуара, «Тарцюф» шых арк. калектываў на тэр. Беларусі, Мальера, «Гамлет» і «Макбет» У.Ш эк- т. зв. «Літоўская капэла». 3 канца 16 ст. спіра, «Каварства і каханне» і «Разбой- цэнтрам муз. культуры стала правасл. нікі» Ф.Ш ылера, «Эмілія Галоці» брацтва. Музьжа займала значнае месца Г.ЭЛесінга) і польскіх («Апошняя вар- ў спекгаклях школьнага т-ра пры езуіцшаўская латарэя» С.Манюшкі, «Вяртан- кім калегіуме (1650— 1754). Зберагліся не пасла» Ю .Нямцэвіча, «Генрых VI на праграмы спектакляў, з якіх відаць, што паляванні» і «Уяўны цуд, ці Кракаўцы і пастаноўкі 1720-х г. уюпочалі інстр., горцы» В.Багуслаўскага, «Помста» і вак. (сольныя і харавыя) і танц. нума«Муж і жонка» А.Фрэдры) аўтараў. ры. У 1730 існавала «касцельная музыПрацаваў Гродзенскі тэатр Дэшнер. 3 ка», якая абслугоўвала богаслужэнні і пач. 19 ст. пашыраны аматарскі т-р. У свецкія мерапрыемствы. У 1730— 90-я г. 1883 арганізавана Літ.-муз. т-ва (узна- значнае месца ў муз. жыцці горада зайчальваў К.Дабравольскі), якое нала- малі інстр. і вак.-інстр. капэлы, y т.л. джвала канцэрты і драм. спектаклі, літ. Гродзенская капэла езуіцкай бурсы, Грочытанні і муз. вечары. 3 2-й пал. 19 ст. дзенская капэла Тызенгаўза і інш. Асабвядучае месца ў тэатр. жыцці горада на- ліва вылучаліся выглядам і рэзкім гулежала рус. тэатр. калектывам; працава- чаннем янычарскія капэлы, y т.л. капэлі антрэпрызы П.Паўлава, В.Дарашэнкі, ла янычарскай харугвы ВКЛ (1768) і А.Даніловіча, Л.Нікольскага, М.Агаро- інш. У 18 ст. разам з аркестравым разва; т-вы артыстаў пад кіраўніцтвам вівалася і сольнае выканальнідтва. Тут A. Шчарбакова (у складзе трупы П.Ар- працаваў арганіст, арганны і фартэпіянленеў), Н.Арбеніна (у складзе трупы ны майстар Ю.Рудзінскі, выступалі B. Стрэльская, К.Варламаў, М.Ходатаў), спявачкі і піяністкі-аматаркі У.ТарноўП.Ленскага, Г.Фядотавай, М.Савінай і ская, Грабоўская і інш. Вял. аматарам інш. У рэпертуары т-раў пераважалі ва- музыкі быў А.Тызенгаўз (напісаў месу і, дэвілі, камедыі, меладрамы, п ’есы А.Ас- магчыма, кантату, меў вял. калекцьпо троўскага, А.К.Талстога, Л.Талстога, струнных муз. інструментаў). У 1795 y А.Сухаво-Кабыліна, А.Чэхава. У 1907— Г. выступаў рагавы арестр, да гэтага ча14 дзейнічала Гродзенскае т-ва аматараў су належаць і найб. раннія звесткі пра драм. і муз. мастацтва «Муза». 19.2.1910 існаванне на Беларусі балалайкі і гарадбыўся першы спекгакль на бел. мове моніка. У 19 ст. цэнтрамі муз. жыцця «Па рэвізіі» М.Крапіўніцкага ў паста- былі муз. навуч. ўстановы — пансіён ноўцы Гродзенскага гуртка беларускай Фінжана і ўзорны пансіён; y 1840-я г. моладзі. Бел. вечарыны (са спектаклямі. аркестрам гімназіі кіраваў IДабраволь-
446________________ «ГРОДНА» скі. Тут пачынала кар’еру Т .ЮзафовічБароўская, працаваў I.Глінскі. У 1883 y Г. створана літ.-муз. т-ва, гастраліравалі рус. і інш. буйныя музыканты (В.Давыдава, Есіпава, С.Рахманінаў і інш.). Значнае ажьіўленне ў муз. жыцці выклікалі пастаноўкі муз.-сцэн. твораў С.Манюшкі'. y 1841 пастаўлены вадэвіль «Апошняя варшаўская латарэя» Ф.Корвін-Мілеўскага на муз. Манюшкі, y 1856, 1861 і ў 1870-я г. ішла яго опера «Галька». У 1905 y Г. існавалі 3 «харьі духавой музьпсі» (аркестры пажарнікаў і 2 ваенныя). У 1907— 14 працавала аматарскае т-ва муз. і драм. масташ ва «М уза». Пасля ўз’яднання Зах. Беларусі з БССР y Г. пабывала брыгада бел. кампазітараў y складзе М.Аладава, С.Палонскага, П.Падкавырава, ДзЛукаса. Яна праводзіла тут сходы, рэгістрадыю муз. работнікаў, садзейнічала стварэнню. муз. школы, канцэртнага і духавога аркестраў, арганізацыі муз. аддзела. У 1939 y Г. засн. пед. вучылішча з дысцыплінай муз. выхаванне (з 1956 муз,пед., y 1966 створана муз. аддзяленне, y 1969 на яго аснове адкрыта муз. вучылішча). Кафедра музыкі і спеваў існавала ў пед. ін-це (да 1978). 3 1944 тут працаваў бел. ансамбль песні і танца пад кіраўнідтвам Р.Ш ырмы, рэарганізаваны ў 1950 y Дзярж. хор БССР (з 1952 y Мінску; гл. Дзяржаўная акадэмічная харавая капэла Рэспублікі Беларусь). Арганізацыяй канцэртнай дзейнасці з 1975 займалася гастрольна-канцэртнае аддзяленне Бел. філармоніі, y 1987 створана Гродзенская абласная філармонія, y 1992 — «Гродзенская капэла». У 1997 y Г. працуюць: муз. і муз.-пед. вучылішчы, 2 муз. школы. Развіта муз. самадзейнасць; больш я к 20 муз. і харэагр. калектываў маюць званне народных і ўзорных. Кудряшев В.Н. Гродно. М., 1960; П а ш к н н Ю.А. Русскнй драматнческмй театр в Ьслорусснн XIX в. Мн., 1980; Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі: Гродзенская вобл. Мн., 1986; Гродно: Энцнкл. справ. Мн., 1989; П я т к е в і ч А. Літаратурная Гродзеншчына: Мясціны. Людзі. Кнігі. Мн., 1996. А .П .Г о с ц е ў (гісторыя), В .В .Ш в е д (гаспадарка), М .І .Л іс (асвета і культура), А .М .П я т к е в іч (літ. жыццё), Т А .М е л я ш к е в іч (друк), Л Д з .Н а л іе а й к а (маст. жыццё), Д з .У .С т э л ь м а х (тэатр. жыццё). Л іт :.
«ГРОДНА», гасцініца ў Гродне. Пабудавана ў 1985 (арх. Ю.Патапаў, У.Папоў, У.Еўдакімаў, Ю.Раманаў). Разлічана на 500 месцаў. Сілуэт ступеньчатага 16-павярховага будынка актыўна ўспрымаецца з розных пункгаў горада. Жылы корпус складанай канфігурацыі і злучаны з ім будынак кінатэатра «Кастрычнік» утвараюць адзіны комплекс, кампазіцьм якога засн. на кантрасце вышыннай жылой часткі і гарызантальнай пластыкі вынесенага 2-павярховага аб’ёму і будынка кінатэатра. Жылыя нумары размешчаны вакол цэнтр. восі будынка — лесвічна-ліфтавага ядра.
«ГРОДНЕНСКНЕ ГУБЕРНСКНЕ BÉДОМ ОСТН», афіцыйная газета. Выдавалася з 7(19).1.1838 да 31.7(13.8).1915 y Гродне на рус. мове. Перыядычнасць мянялася (1,2,4 разы на тыдзень, штодзённа). Мела афііі. і неафіц. (да 1856 выходзіла я к дадатак да афіцыйнай) часткі, y 1899 яны аб’яднаны ў адно выданне. У 1903—06 неафіц. частка выходзіла як асобнае выданне. Змяшчала пастановы і распараджэнні цэнтр. і мясцовых улад, матэрыялы па археалогіі, гісторыі, этнаграфіі, стат. інфармацыю, артыкулы па сельскай гаспадарцы, адукацыі. Друкавала даследаванні М А Д змітрыева, А.Я.Багдановіча, М .ВДоўнар-Запольскага, Е.Р.Раманава і інш. Сярод публікацый: «Гістарычныя звесткі аб г. Брэст-Літоўску І.Крашэўскага» (1845); «Кароткае гістарычнае паведамленне аб горадзе Гродна» (1847), «Мястэчка Беэдзеж [Гродзенскай губ.]» Ф.Стаўровіча (1867); «Старажытныя будынкі, помнікі даўніны і навейшага часу ў Гродзенскай губерні» Л.Саланевіча (1902) і інш. А .М .Л у к а ш э в іч .
1831. Напачатку размяшчаўся ў гродзе (замку, адсюль назва). Дзейнічаў y двух складах — вышэйшым (як 1-я і 2-я інстанцыі) і ніжэйшым (толькі як 1-я інстанцыя). У вышэйшы Г.с. уваходзілі гал. суддзя (ваявода, староста або дзяржаўца) і прадстаўнікі феадалаў. Ніжэйшы Г.с. складаўся з намесніка гал. с.уддзі, шляхціцаў 'і пісара. Г.с. разглядаў справы пра найб. цяжкія крымінальньм злачынствы асоб, якія былі затрыманы на месцы злачынства, цывільныя справы аб выпатрабаванні чэлядзі нявольнай і залежных сялян. ГРОЗ (Greuze) Ж ан Батыст (21.8.1725, г. Турню, Франдыя — 21.3.1805), французскі жывапісец. У 1745— 50 вучыўся ў Ліёне y Ш .Грандона, потым y Каралеўскай акадэміі жывапісу і скульптуры ў Парыжы. У 1755— 56 жыў y Італіі. Стаяў на чале сентыментальна-маралізуючага кірунку ў франц. жывапісе 2-й пал. 18 ст. У сваіх жанравых кампазіцыях («Вясковьія заручыны», 1761, «Паралі-
«ГРОДНЕНСКНЕ ЕПАРХНАЛЬНЫЕ ВВДОМОСТН», часопіс, орган Гродзенскай духоўнай кансісторыі. Выдаваліся ў 1901— 14 y Гродне на рус. мове штотыднёва. Мелі афід. і неафід. (з перапынхам y 1907— 09) адцзелы. Публікавалі царскія маніфесты і рэскрыпты, пастановы ўрада, распараджэнні па епархіі, хроніку епархіяльнага жыцця, гіст. дакументы, успаміны, артыкулы і матэрыялы па гісторыі хрысц. рэлігіі і царквы. Сярод публікацый: «Стагоддзе Гродзенскай губерні» І.У.Карчынскага (1903), «Лёс праваслаўя ў сувязі з гісторыяй лацінства і уніі ў Гродзенскай губерні ў XIX ст. (1794— 1900)» (1901—02) і «Гродзенскія праваслаўныя цэрквы ў XVI ст> (1904) Я.Ф.Арлоўскага, «Кароткая гісторыя Гродзенскага краю» Е.Н. (1906), і інш. 3 1992 выданне адноўлена. А .М . Ф іл а т а в а .
ГРОДНЕЎ Мікола (Мікалай Пятровіч; н. 25.10.1929, в. Старая Алешня Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў Гомельскі пед. ін-т (1953). Настаўнічаў. У 1957— 89 на журналісідсай рабоце. Друкуецца з 1954. Аўтар кніг прозы «За бацькоўскім парогам» (1960), «Цяжкае шчасце» (1963), «Заручыны» (1972), «Што скажуць людзі» (1975), «Крок да тайны» (1983). У нарысах, апавяданнях, аповесцях раскрьшае жыццё людзей сучаснай вёскі, уздымае вострьм маральна-этычныя пытанні, паказвае пошук моладдзю свайго месца ў жыцці. Вьшаў дакумент. аповесці «Высокі поўдзень» (1974), «Зоркаўкі» (1975), зб. гумарыстычных апавяданняў «Клін клінам» (1979). Тв.\ Салодкі боль. Мн., 1977; Нязведаная даль. Мн., 1989. І .У .С а л а м е в іч .
ГРО Д С Ы СУД, з а м к а в ы суд, крымінальны і цывільны суд для шляхты, мяшчан і сялян y Полыпчы (14— 18 ст.) і ВКЛ (16— 18 ст.). У Беларусі Г.с. ліквідаваны ў 1795, y 1797 адноўлены ў Літоўскай губ. (пазней Віленская і Гродзенская губ.), канчаткова скасаваны ў
Ж.Гроз. Раэбіты збан. 1773.
тык, або Вынікі добрага выхавання», 1763; «Разбіты збан», 1773) услаўляў дабрачыннасць трэцяга саслоўя, што выклікала энергічную падтрымку Д.Дзідро. Яго творам уласціва спалучэнне пачуццёвасці з перабольшаным пафасам, ідэалізацьм натуры з пэўным налётам саладжавасці (асабліва ў шматлікіх выявах дзіцячых і жаночых галовак). ГРОЗА (Groza) Аляксандр Караль (30.6.1807, в. Закрьінічча Віннідкай вобл., Украіна — 3.11.1875), польскі паэт, празаік, драматург. Вучыўся ў Віленскім і Дэрпцкім ун-тах. У 1838— 42 рэдагаваў і выдаваў y Вільні альманах «Rusalka» («Русалка»). Прадстаўнік т. зв. «украінскай школы» ў польскай л-ры. Збіраў і апрацоўваў укр. і бел. фальклор. Вьжарыстоўваючы сюжэты нар. паданняў, напісаў паэмы «Канеўскі стараста» (1836), «Сарока» (1838), «Пра памерльм душы» (1848), «Марцін»
(1849), «Смяцінскі» (1860), драму «Грыць» (1858). У альманаху «Rubon» («Рубон») апублікаваў тэксты бел. нар. песень, матэрыялы пра бел. вяселле, святкаванне Сёмухі і інш. ГРОЗА (Grosa) Петру (7.12.1884, с.Бэчьш, пав. Хунедаара, Румьшія — 7.1.1958), румьшскі паліт. і дзярж. дзеяч. Доктар права. Вучыўся ў Будапешцкім, Берлінскім і Лейпцыгскім ун-тах. У 1918— 27 чл. Нар. партыі. У 1921— 22 і 1926— 21 чл. урада. У 1933— 53 старшыня леваарыентаванай арг-цыі «Фронт земляробаў». У 1943— 44 зняволены за дзейнасць, скіраваную супраць дыктатуры I .Антанеску. У 1944 удзельнічаў y стварэнні Нац.-дэмакр. фронту. 3 ліст. 1944 відэ-прэм’ер, y 1945— 52 прэм’ер-міністр Румьгніі. У 1952— 58 Старшыня Прэзідыума Вял. нац. сходу (кіраўнік дзяржавы). Урад Г. правёў агр. рэформу, рэарганізаваў сістэму кіравання, устанавіў дыпламат. адносіны з СССР (6.8.1945), садзейнічаў ліквідацыі ў краіне манархіі, абвяшчэнню Румыніі нар. рэспублікай (30.12.1947) і інш. ГРОЗАЎ, Г р о з a в а, вёска ў Капыльскім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 18 км на У ад Капыля, 102 км ад Мінска, 26 км ад чыг. ст. Цімкавічы. 481 ж., 197 двароў (1997). Вялома з 1-й пал. 16 ст., вёска Наваірудскага пав. ВКЛ, уласнасць Алелькавічаў, потым Валодкавічаў [заклалі пры двары 2 царквы, мужчынскі манастыр (існаваў да 1810)], Радзівілаў, Незабытоўскіх. У 18 ст. мястэчка. 3 1793 y Рас. імперыі ў Слуцкім пав. У 19 — пач. 20 ст. цэнтр воласці, належала Межаеўскім, Вітгенштэйнам, Гогенлоэ. У 1886 — 156 ж., 19 двароў, 3 школы, 3 царквы, 3 заезныя дамы, 11 крам; y пач. 20 ст. — 1032 ж., 177 двароў. У 1924—31 цэнтр Г р э с к а г а р а ё н а , з 1931 y Капыльскім, з 1935 y Грэскім р-нах, з 1938 вёска. 3 1956 y Капыльскім р-не. У 1971 — 587 ж., 189 двароў.
Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторьм, аптэка, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — сядзібны дом (2-я пал. 18 ст.). ГРОЗНЕНСКАЯ ПАРОДА a в е ч a к, танкарунная, воўнавага кірунку. Выведзена ў 1938— 51 ў Дагестане скрыжаваннем мясц. мерыносаў з аўстралійскімі. Прыстасавана да ўмоў засушлівых стэпаў. Сярод танкарунных парод вызначаецца высокім выхадам валакна воўны на 1 кг жывой масы (45— 55%). Бараноў выкарыстоўваюць пры вывядзенні інш. танкарунных парод. Гадуюць y раёнах Калмыкіі, Астраханскай вобл.
Баран грозненскай пароды.
Жывёлы моцнай канстытуцыі. Скура тонкая, шчыльная, утварае папярочныя складкі на шыі і дробныя ўздоўж тулава; y бараноў складкаватасць больш выразная. Руно шчыльна самкнутае. У бараноў крута выгнутыя рогі, авечкі звычайна бязрогія. Воўна белая, доўгая (8— 10 да 13 см), густая, мяккая, пруткая, з шаўкавістым бляскам, 64—70 якасці. Пазнаспелыя. Жывая маса бараноў 70—90 кг, матак 45—50 кг.
ГРО ЗН Ы , горад, сталіда Чэчэнскай Рэспублікі (Ічкерыя), на р. Сунжа. 186 тыс. ж. (1996). Чыг. вузел. Аэрапорт. Нафтаперапр., нафтахім., хім., харч. прам-сць, машынабудаванне (нафтавае абсталяванне і інш.) і металаапрацоўка. Моцна пацярпеў y час ваен. дзеянняў y 1994— 96. Засн. ў 1818 пры буд-ве Сунжэнскай абарончай лініі як рус. крэпасць Грозная. У 1869 крэпасць перайменавана ў горад Г. У 1893 праз яго прайшла чыг. Беслан—ПятроўскПорт (сучасная Махачкала). 3 пач. 20 ст. буйны прамысл. цэнтр Паўн. Каўказа. 3 1934 сталіца Чэчэна-Інгушскай аўт. вобл., y 1936— 91 аднайменнай АССР (у 1944—57 цэнтр Грозненскай вобл.), з 1.11.1991 сталіца Чэчэнскай рэспублікі (Ічкерыя) y складзе Рас. Федэрацыі.
ГРО ЗН Ы (Hroznÿ) Бедржых (6.5.1879, г. Ліса-на-Лабе, Чэхія — 12.12.1952), чэшскі ўсходазнавец, адзін з заснавальнікаў хеталогіі. Акад. Чэхаславацкай АН (1952). Праф. Венскага (1905) і Пражскага (1919) ун-таў. 3 1897 вывучаў тэалогію, семіталогію і санскрыт y Венскім ун-це. У 1924— 25 удзельнічаў y раскопках стараж. паселішча К ю л ь тэпэ. 3 1929 гал. рэдактар час. «Archiv onentâlni» («Усходні архіў»). 3 1938 дырэктар Ін-та ўсходазнаўства ў Празе. Упершыню распрацаваў прьшцыпы інтэрпрэтацыі хецкіх клінапісных тэкстаў (1915). У працы «Мова хетаў, іх лад і іх прыналежнасць да індагерманскага моўнага племені» (ч. 1— 2, 1916— 17) падрабязна выклаў канцэпцыю індаеўрап. характару хецкай мовы. Зрабіў першы поўны пераклад стараж. помніка клінапіснай хецкай мовы — надпісаў цара Анітаса. Аўтар прац «Хецкія клінапісныя тэксты з Багазкёя» (1919), «Хецкія клінапісныя тэксты, спроба дэшыфроўкі» (т. 1— 3, 1933— 37), «Старажытная гісторыя П ярэдняй Азіі, Індыі і Крыта» (4 вьід., 1949), і інш. ГРОМ , гукавая з’ява ў атмасферы, якая суправаджае разрад маланкі. Выклікаецца ваганнямі паветра ў выніку хуткага награвання і расшырэння ўздоўж маланкі (узрыўная хваля). Звычайна чутны на адлегласці не больш як 15— 20 км. Раскаты Г. тлумачацца тым, што маланка мае вял. даўжыню і гук ад розных яе ўчасткаў даходзідь да назіральніка неадначасова, a таксама адбідцём гуку ад воблакаў. ГРО М Уладзімір Мікалаевіч (н. 20.12.1951, в. Сямурадцы Жыткавідкага р-на Гомельскай вобл.), бел. дзеяч самадзейнага мастацтва. Засл. работнік культ. Беларусі (1986). Скончыў Гомельскае муз. вучылішча (1971), Мінскі ін-т культуры (1986). 3 1982 арганізатар і маст. кіраўнік фалькл. ансамбля «Кру-
гро н а ў
447
піцкія музыкі». Збірае для патрэб калектыву бел. нар. муз. інструменты (валодае ігрой на гармоніку, дудцы, жалейцы, дудзе, акарыне і інш.), робіць фаназапісы ўзораў фалькл. песеннай і інстр. творчасці, аранжыроўкі найгрышаў, папаўняе рэпертуар творамі кампазітараў 18— 19 ст. (М.К.Агінскі, М.Ельскі, В.Казлоўскі, А.Абрамовіч і інш.). Прэмія 1996 y галіне нар. творчасці. І .Д з .Н а з ін а . ГРОМААДВОД, недакладная назва маланкаадвода. ГРОМАК Валерый Іванавіч (н. 9.4.1950, г.п. Мір Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл.), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н. (1993), праф. (1994). Скончыў БДУ (1972), дзе і працуе. Навук. працы па даследаванні аналітычных уласцівасцей рашэнняў дыферэндыяльных ураўненняў (нелінейных звычайных і ў частковых вытворных). Пабудаваў аналітычную тэорыю ўраўненняў Пенлеве. Тв.: Аналнтаческне свойства решеннй уравненнй Пенлеве. Мн., 1990 (разам з М.АЛукашэвічам).
ГРОМАЎ Міхаіл Міхайлавіч (24.2.1899, г. Цвер, Расія — 22.1.1985), савецкі ваен. дзеяч. Герой Сав. Саюза (1934), ген.-палк. авіядыі (1944), засл. лётчык СССР, праф. (1937). На ваен. службе з 1918. Скончыў школу лётчыкаў (1918). Удзельнік грамадз. вайны. У 1934 устанавіў сусв. рэкорд далёкасці палёту (болыы за 12 тыс. km), y 1937 разам з А.Б.Юмашавым і С.АДаніліным здзейсніў беспасадачны пералёт Масква— Паўн. полюс— ЗША. У Вял. Айч. вайну са снеж. 1941: камандзір авіядывізіі, погым камацд. ВПС Калінінскага фронту, 3-й і 1-й паветр. арміямі (удзельнічалі ў Беларускай аперацыі 1944). У пасляваен. час на камандных пасадах y ВПС, y М ін-ве авіяц. прам-сці (1949— 55). Г РО М ЕР Якаў Пінкусавіч (10.8.1879 г. Брэст — 11.4.1933), бел. матэматык. Д -р філасофіі (1912). Вучыўся ў Берлінскім, Марбургскім і Гётынгенскім ун-тах. У 1915— 28 асістэнт А.Эйнштэйна ў Берліне. 3 1928 праф. БДУ, адначасова з 1931 y Фізіка-тэхн. ін-це АН Беларусі. Навук. працы па матэматыцы, агульнай тэорыі адноснасці і рэлятывісцкай механіцы. Т в.\ Обшая теорня относнтельностн н закон двнженяя (разам з А.Эйнштэйнам) / / Эйнштейн А. Собранне научных трудов: [Пер. с нем. н англ.]. М.. 1966. Т. 2.
ГРОНАЎ, 2 археалагічныя стаянкі каля в. Гронаў Чэрькаўскага р-на Магілёўскай вобл. На адной стаянцы выяўлены крамянёвыя вырабы і фрагменты ляпных пасудзін эпохі позняга неаліту, ранняга бронзавага і ранняга жал. вякоў (на яе месцы пазней існавала селішча зарубінецкай кулыпуры). На другой стаянцы верхнедняпроўскай культуры знойдзены рэчы ранняга і позняга бронзавага веку.
448
г р о н ін г е н
ГРО Н ІН ГЕН (Groningen), С л о х т э р э н, газавае радовішча ў Нідэрландах, прав. Гронінген. Уваходзіць y Цэнтральнаеўрапейскі нафтагазаносны басейн. Адкрыта ў 1959, распрацоўваецца з 1962. Пачатковыя прамысл. запасы газу 1960 млрд. м3. Паклады на глыб. 2,8— 3 км. Газ мае 85% вуглевадародаў,
вальнік функцыяналізму. Вучыўся ў вышэйшых тэхн. школах Берліна і Мюнхена (1903— 07), y 1907— 10 асістэнт П.Берэнса. Распрацоўваў рацыяналістычныя прынцыпы ў архітэктуры і дызайне. Заснавальніх і дырэктар (1919— 28) «Баўгаўза». Ствараў новыя арх. формы; вонкавы выгляд яго збудаванняў выяўляў іх функцыян. прызначэнне (ф -ка «Фагус» y Альфельдзе, 1911— 16, разам з А.Меерам; адм. будынак на выстаўцы «Нямецкага Веркбунда» ў Кёльне, 1914). 3 1937 працаваў y ЗША. Аўтар кніг па тэорыі і практыцы архітэктуры. Тв.:
Рус. пер. — Граннцы архнтектуры. М.,
1971.
ГРОС Віктар Іванавіч (11.11.1934, в. Дзяляцічы Навагрудскага р-на ГродзенСкай вобл. — 31.3.1980), бел. скулытгар. Скончыў маст. ін-т Літ. CCP y Вільні (1958). Працаваў y станковай і манум.
14% азоту, 1% вуглякіслага газу. Газаправоды да г. Кёльн (Германія), Мартара (Італія), y парыжскі рэгіён (Ф ранцыя). ГРО Н ІН ГЕН (Groningen), горад на ПнУ Нідэрландаў. Адм. ц. правінцыі Гронінген. Вядомы з 11 ст. 170 тыс. ж., з прыгарадамі каля 250 тыс. ж. (1993). Гандлёва-трансп. і культ. цэнтр паўн. ч. краіны. Марскі і рачны порт на перасячэнні каналаў. Прам-сць цукр., швейная, хім., радыёэлектронная, паліграфічная. Ун-т (з 1614). Гатычныя цэрквы і інш. арх. помнікі 15— 18 ст. Паблізу буйное радовішча прыроднага газу. ГРОНКА, шчыльна сабраныя разам і размешчаныя на адной галінцы кветкі або плады. Бывае рознай марфалагічнай будовы. Г. называюць суквецці бэзу, складаныя суплодцзі і суквецці вінаграду, рабіны, глогу і інш. сукупнасці пладоў або кветак аднаго суквецця, якія больш або менш адасобленыя ад вегетатыўнай часткі парастка. ГРО Н КІ (Gronchi) Джавані (10.9.1887, г. Пантэдэра, Італія — 17.10.1978), палітычны і дзярж. дзеяч Італіі. Адзін з заснавальнікаў каталіцкай італьян. Нар. партыі (1919— 23). Дэп. парламента (з 1919). У 1922— 23 сакратар мін-ва прам-сці і гандлю ў 1-м кабінеце Б .Мусаліні. У 1924 — 25 чл. Авенцінскага блока апазіц. антыфаш. партый. У пач. 1925 пазбаўлены дэпутацтва фаш. ўладамі, адышоў ад палітыкі. У 2-ю сусв. вайну ўдзельнік Руху Супраціўлення, прадстаўнік Хрысц.-дэмакр. партыі (ХДП) y Кямітэце нац. вызвалення (1943— 44). Пасля вайны лідэр левага крыла ХДП. У 1944— 46 міністр прам-сці. Чл. (1946— 55) і старшыня (1948— 55) палаты дэпутатаў. У 1955— 62 прэзідэнт Італіі, пасля — пажыццёвы сенатар. ГРОПІУС (Gropius) Вальтэр (18.5.1883, Берлін — 5.7.1969), нямецкі архітэктар, лызайнер і тэарэтык архітэктуры; засна-
В.Грос. Муляр. 1961.
скульптуры. Сярод твораў: «Рыбак» (1958 і 1968), «Муляр» (1961), «Нескароны» (1964), партрэт А.П.Марэсьева (I960), помнікі воінам і партызанам, што загінулі ў Вял. Айч. вайну, y в. Дзяляцічы (1964), г. Любань Мінскага р-на (1966, з У А нанька, арх. В.Занковіч, Л Л евін), в. Пухавічы Пухавіцкага р-на (1969, арх. В.Марухін). Творы вызначаюцца лаканізмам, абагульненасцю пластыкі. ГРОС (Gross) Віллем (н. 11.1.1922, г. Таргу, Эстонія), эстонскі празаік і драматург. Засл. пісьменнік Эстоніі (1975). Друкуецца з 1949. У сацыяльна-псіхал. п ’есах «Лёд растае» (1950), «У вялікай сям ’і» (1951), «Анкета» (1955), «Паўтара месяца» (1967), y зб-ку апавяданняў «Сярэднія дні» (1966), раманах «Крылы распрамляюцца» (1958), «Прадаецца індьшідуальны недабудаваны дом...»
(1961), «Аднакласнікі» (1965), «Зімовы адпачынак» (1975), «Матывы ўмоўчвання» (1978, Літ. прэмія імя Ю.Смуула 1978), «У перагружанай лодцы» (1981) і інш. даследуе акгуальньм маральнаэтычныя і філас. праблемы на матэрыяле пасляваен. і сучаснага жыцця сваіх суайчыннікаў. Аўтар кнігі літ.-публіцыстычных артыкулаў «Хіба сёння — толькі сёння» (1972). ГРОС (Grosz) Ж орж [сапр. Э р э н фрыд (Ehrenfried) Георг; 26.7.1893, Берлін — 6.7.1959], нямецкі графік і жывапісец. Вучыўся ў AM y Дрэздэне (1909— Ц ). Арганізатар «Чырвонай групы» мастакоў (1924), з 1928 чл. Асацьіяцыі рэв. мастакоў Германіі. Пэўны час прымыкаў да экспрэсіяністаў і дадаістаў, пісаў вострапсіхал. партрэты. Аўтар графічных цыклаў («Твар пануючага класа», 1921; «Расплата будзе!», 1922;
Ж.Грос. Расплата будзе! 1922.
«Новы твар пануючага класа», 1932, і інш.), якія маюць антыбуржуазную, антымілітарысцкую накіраванасць. У 1932— 59 жыў y ЗШ А, дзе стварыў m spar сацыяльна-паліт. карцін («Мір», 1946). ГРОСМАЙСТАР (ням. GroBmeister літар. вял. майстар), вышэйшае ганаровае спарт. званне па шахматах і шашках. У 1949 Міжнар. шахматнай федэрацыяй (ФІДЕ) устаноўлена званне Г. па шахматах. На Беларусі яго атрымалі Б.Гельфанд, В.Дыдышка, А.3аяц, К.Зварьпсіна, А.Кавалёў, В.Купрэйчык, Ю.Шульман, Р.Эйдэльсон. 3 1958 прысвойваецца званне Г. Міжнар. федэрацыі гульні ў шахматы па перапісцы (ІКЧФ ). Званне Г. па шашках устаноўлена ў 1948 Сусв. федэрацьмй шашак. У Беларусі яго атрымалі А.Альтшуль, А.Балякін,
Я.Ватуцін, АТантварг, В.Камышлеева, М.Кац, І.Пашкевіч, А.Плакхін, А.Прэсман, З.Садоўская, Л.Сахненка. ГРОСМАН Васіль Семёнавіч (12.12.1905, г. Бярдзічаў, Украіна — 14.9.1964), расійскі пісьменнік. Скончыў Маскоўскі ун-т (1929). Першая аповесць пра жыдцё шахцёраў Данбаса «Глкжаўф» (1934). Аўгар гіст.-рэв. рамана «Сцяпан Кальчугін» (ч. 1—4, 1937— 40), аповесці «Народ бессмяротны» (1942) і рамана «За праведную справу» (1952), прысвечаных подзвігу народа ў Вял. Айч. вайне. Выйшлі зб. апавяданняў «Шчасце» (1935), «Жыццё» (1943), «Дабро вам!» (1967) і інш; пісаў нарысы, публіцыстыку (кн. «Сталінград», 1943). Аповесць «Усё цячэ» (1955—63, выд. 1970, y Расіі — 1989) пра трагічныя старонкі гісторыі краіны 1930— 50-х г. Раман «Жыццё і лёс» выдадзены ў Расіі ў' 1988. Л іт :. Б о ч a р о в АГ. Васшшй Гроссман: Жнзнь, творчество, судьба. М., 1990.
ГРОСУЛ (Grosul) Якім Сяргеевіч (21.9.1912, с. Карагаш Ціраспальскага р-на, Мадцова — 28.9.1976), маддаўскі гісторык. Акад. АН Мадд. С СР (1961), чл.-кар. AH СССР (1966). Засл. дз. нав. Мадд. ССР (1967). Д -р гіст. н. (1955), праф. (1957). Скончыў пед. ін-т y Ціраспалі (1937). У 1938— 40 y Чырв. Арміі. У час ням.-фаш. ахупацыі Малдавіі ў Вял. Айч. вайну настаўнічаў y сав. тыле (Казахстан, Расія). Выкладаў y Малд. пед. ін-це (1944— 46). Нам. дырэктара Малд. н.-д. базы AH СССР (1947— 50) і старшыні прэзідыума Малд. філіяла АН СССР (1950—61). Першы прэзідэнт АН Малдавіі (з 1961). Аўтар і сааўтар прац па гістарыяграфіі, гісторыі нар. гаспадаркі і культуры Маддавіі (пераважна 19— 20 ст.), падручнікаў па гісторыі Маддавіі для сярэдніх школ і інш. Те.: Труды по нсторнн Моддавгаі. К тіш нев, 1982. УЯ.Калаткоў. ГРОТ (франц. grotte ад італьян. grotta), 1) неглыбокая пячора са скляпеністай столлю і шырокім уваходам. 2) Расшырэнне пячоры пасля вузкага праходу. 3) Ніша ў канцы горнага ледавіка, адкуль вьшякаюць расталыя воды. Бываюць аб’ектамі турызму (напр., Блакітны Г. на в-ве Капры). 4) Тып паркавага збудавання (часам y выглядзе павільёна), муроўка і апрацоўка якога (ракавінкі,
туф, камень) імітуюць натуральную пячору. Былі пашыраны ў еўрап. садовапаркавым мастацгве 16— 18 ст., на Беларусі — з 18 ст. (Г. y Гомельскім парку). ГРОТ Мікалай Якаўлевіч (30.4.1852, Хельсінкі — 4.6.1899), расійскі філосаф, псіхолаг. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1875), вывучаў .філасофію ў Германіі (1875— 76). 3 1876 праф. Нежынскага гіст.-філал. ін-та, Новарасійскага ун-та ў Адэсе (з 1883) і Маскоўскага ун-та (з 1886). 3 1889 адзін з арганізатараў і рэдактар час. «Вопросы фшюсофнн н пснхолопш». Логіку вызначаў як навуку пра пазнанне, a пазнавальную дзейнасць — я к сукупнасць «псіхічных абаротаў». У сацыялогіі адмаўляў суб’ектыўны метад, імкнуўся стварыць аб’ектыўную форму прагрэсу. Эвалюцыяніраваў ад пазітывісцкага адмаўлення навук. значэння філасофіі («Адносіны філасофіі да навукі і мастацтва», 1883) да спробы стварьвдь самастойную філас. сістэму. Сваю філас. пазіцыю называў «монадуалізмам» («Пра душу ў сувязі з сучаснымі вучэннямі аб сіле», 1886). Па сутнасці яна была плюралістычнай канструкцыяй, заснаванай на прызнанні двух ці больш зыходных субстанцыяльных пачаткаў, аб’яднаных на нейтральнай аснове, Абараняў прынцып свабоды волі («Крыгыка паняцця свабоды волі і сувязі з паняццем прычыннасці», 1889), імкнуўся дахазаць узаемадзеянне псіхічных і матэрыяльных працэсаў, увёў паняцце псіхічнай энергіі («Жыцёвыя задачы псіхалогіі», 1890; «Паняцце душы і псіхічнага жыцця ў псіхалогіі», 1897, і інш.).
15. Зак. 135.
449
чыўся ў Львове ў Я.Машкоўскага і Ю .Косака (1848— 52), Кракаўскай школе прыгожых мастацтваў (1852— 54), Венскай AM (1855— 58). Напачатку пісаў акварэллю батальныя і жанравыя сцэны, пазней — гіст. кампазіцыі, партрэты, карыкатуры. У работах — элементы акадэмізму, містычная сімволіка, тэатр. пафас: цыклы кардонаў «Варшава I» (1861), «Варшава II» (1862), «Палонія» (1863), «Літуанія» (1864—66; абедзве прысвечаны паўстанню 1863—64), аўтапартрэт (1867), жывапісныя творы «Пераход праз мяжу» (1865), ♦Развітанне», «Паход y Сібір» (абедзве 1866) і інш. Аўтар цыкла «Вайна» (1866— 67), y якім карціны нац. трагедыі і нар. гераізму. Н.К.М азоўка.
Тв:. Пснхологня чувствовашій в ее нсторнн н главных основах. СПб., 1879— 1880; К вопросу о реформе логнкл. Нежнн, 1882; О научном значеюш песснмнзма н оітгамнзма как мнровоззреннй. Одесса, 1884; Джордано Бруно н пантензм. Одесса, 1885; Фнлософня н ее обіцне задачн: Сб. статей. СПб., 1904.
ГРОТ Якаў Карлавіч (27.12.1812, С.-Пецярбург — 5.6.1893), рус. філолаг. Акад. (1858), віцэ-прэзідэнт Пецярбургскай АН (з 1889), праф. Гельсінгфорскага (Хельсінкскага) ун-та 1841— 52 і Царскасельскага ліцэя (1853— 62). Даследаваў шведскую і фінскую л-ры, скандынаўскі фальклор і міфалогію, рус. л-ру 18— 19 ст. Аўтар прац «Пушкін, яго лідэйскія сябры і настаўнікі» (1887), «Пушкінскі ліцэй (1811—'1817)» (1911), «Нарыс жыцця і паэзіі Жукоўскага» (1883). Выдаў першы і найб. поўны збор твораў Г.Дзяржавіна ў 9 т. Асаблівае значэнне мелі яго працы па этымалогіі, лексікаграфіі і граматыцы рус. мовы, сярод якіх «Філалагічныя росшукі» (т. 1— 2, 1873, 4-е выд. 1899), «Рускі правапіс» (1885, 22-е выд. 1916) і інш. У 1891 пад яго кіраўнііггвам і па складзенай ім праграме пачаў выдавацца акадэмічны «Слоўнік рускай мовы». Тв.:
Грот y Гомельскім парху.
гро тэва ль
Труды. Т. 1—5. СПб„ 1898— 1903.
ГРОТГЕР (Grottger) Артур (11.11.1837, в. Атыневічы Львоўскай вобл., Украіна — 13.12.1867), польскі жывапісец і графік, прадстаўнік рамантызму. Ву-
А.Грштер. Пушча. 3 графічнага цыкла кардонаў «Літуанія». 1866.
ГРОТГУС (Grotthuss, GrothuB) Крысціян Іаган Дзітрых (Тэадор) фон (20.1.1785, г. Лейпцыг, Германія — 26.3.1822), фізік і хімік. У 1803— 08 вучыўся ў Лейпцыгу, Парыжы, Рыме. 3 1808 праводзіў навук. даследаванні ў сваім маёнтку Гедучай y Літве. Навук. працы па электра- і фотахіміі, будове рэчыва. Прапанаваў тэорыю элекіролізу (1805), сфармуляваў першы закон фотахіміі (закон Г.): фотахім. рэакцыю ў рэчыве можа выклікаць толькі тая частка падаючага на яго святла, якую рэчыва паглынае (1818). Л іт :. С т р а д ы н ь Я.П. Теодор Гротгус. М., 1966.
ГРОТЭВАЛЬ (Grotewohl) Ога (11.3.1894, г. Браўншвайг, Германія — 21.9.1964), нямецкі паліт. і дзярж. дзеяч. Вучыўся ў Акадэміі імя Лейбніца ў Гановеры (1924—26), Берлінскім ун-це (1926— 30). 3 1912 чл. Сацыял-дэмакратычнай партыі Германіі (СДПГ). Дэп.
450
гро тэф ен д
ландтага (1920— 25), міністр унутр. спраў, міністр нар. адукацыі (1920—22), міністр юстыцыі (1922— 24) зямлі Браўншвайг. Дэп. рэйхстага (1925— 33). У час надысцкай дьіктатуры пазбаўлены дэпутацгва, за ўдзел y нелегальным антыфаш. руху арыштаваны ў 1938 і 1939. У 1945 удзельнічаў y аднаўленні СДПГ ва Усх. Германіі, старшыня яе
О. Гротэваль.
Ц К (1945— 46). Пасля аб’яднання СДПГ з усх.-герм. камуністамі ў Сацыяліст. адзіную партыю Германіі сустарш ыня партыі (разам з В.Пікам; 1946— 54), чл. Палітбюро яе Ц К (з 1949). Першы прэм’ер-міністр Герм. Дэмакр. Рэспублікі (ГДР, з 1958 старшыня CM) y 1949— 64, y 1960—64 таксама нам. старшыні Дзярж. савета рэспублікі. Тройчы Герой Працы ГДР (1954, 1959, 1964). Тв.: Рус. п е р . гг.). М., 1966.
— й зб р . п роязв.
(1945— 1960
ГРОТЭФ ЕНД (Grotefend) Георг Фрыдрых (9.6.1775, г. Мюндэн, Германія — 15.12.1853), нямецкі філолаг і асірыёлаг. Працуючы выкладчыкам гімназіі ў Гётынгене (1797— 1803), пачаў дэшыфроўку стараж.-перс. клінапісу. За аснову дэшыфроўкі ўзяў 2 надпісы персідскіх цароў Ахеменідаў. Зыходзячы з паўтаральнасді ў гэтых надпісах разгаданага ім слова «цар» і абапіраючыся на паслядоўнасць лагічных разважанняў, прачытаў y 1802 пачаткі гэтых надпісаў: першага як «Дарый, цар вялікі, цар цароў, Гістаспа сын, Ахеменід», і другога як «Ксеркс, цар вяліхі, цар цароў, Дарыя цара сын, Ахеменід». Г Ю Ў (Grove) Джорж (13.8.1820, Лондан — 28.5.1900), англійскі муз. дзеяч, крытык. Па прафесіі інжынер. 3 1850 сакратар Т-ва мастацтваў, з 1852 сакратар, з 1873 чл. дырэкцыі Хрустальнага палаца ў Лондане (пісаў анатацыі да канцэртаў y 1856— 96). У 1882— 94 першы дырэктар Каралеўскага муз. каледжа. Вядомы як складальнік вял. энцыклапедычнага «Слоўніка музыкі і музыкантаў» (т. 1— 4, з дадатковым, 1879— 89, шмат разоў перавыдаваўся). Аўтар кн. «Бетховен і яго дзевяць сімфоній» (1896). ІДз.Назіна. ГРОЎТ (англ. groat), англійская сярэбраная манета 14— 19 ст. Упершыню выраблены ў 1351 (лігатурная маса 4,57 г), адпавядаў 4 пені. 3 канца 15 ст. маса манеты бесперапынна змяншалася (у
1-й пал. 19 ст. 1,88 г). У 1856 чаканка Г. спынена, да 1887 заставаўся ў абарачэнні. ГРОХАТ, машына або прыстасаванне для мех. раздзялення і сартавання кускавых і сыпкіх матэрыялаў пры дапамозе паверхняў з калібраванымі адтулінамі. Бываюць нерухомыя з нахіленай (не менш як на 50°) прасейвальнай паверхняй (каласніковыя, дугавьм, канічныя для папярэдняга аддзялення буйных кускоў), рухомыя са зваротна-паступальным або вярчальным рухам рабочага органа — рашоткі або сіта (валковыя, ланцуговыя, вібрацыйныя, барабанныя, хістальныя і інш.), a таксама гідраўлічныя, y якіх матэрыял перамяшчаецца вадой. Выкарыстоўваюцца ў прам-сці і сельскай гаспадарцы (для раздзялення па класах буйнасці або на фракцыі зерня, клубняплодаў, вугалю, руды, друзу і інш., абязводжвання прадуктаў мокрага абагачэння). Прадукцыйнасць Г. да 250 м3/гадз. Ш І е а н о в і ч .
Грохаты: 1 — валковы для грубага сартавання; 2, 3 — вібрацыйныя адно- і двухсітавыя.
ГРОЦЫЙ (Grotius) Гуга (сапр. д э Г р о а т ; de Groot; 10.4.1583, г, Дэлфг, Нідэрланды — 26.8.1645), галандскі юрыст, дыпламат, філосаф, гісторык. Адзін з заснавальнікаў тэорыі натуральнага права і навукі міжнар. права. 3 1607 генеральны адвакат правінцыяльнага казначэйства, з 1613 пенсіянарый y rap. радзе Ротэрдама. У 1618 за ўдзел y паліт. барацьбе арыштаваны і асуджаны на пажыццёвае зняволенне. У 1621 збег y Францыю, дзе быў дарадчыкам пры каралеўскім двары, y 1634— 44 — пасланнікам Швецыі ў Парыжы. Аўтар твораў па тэалогіі, філасофіі, гісторыі, палітыды, праве, філалогіі, a таксама вершаў. У працы «Аб праве вайны і міру» (1625) разглядаў праблемы міжнар. права, агулы ш я пытанні дзяржавы і права. Ён лічыў, што натуральнае права складаецца з элементарных прындыпаў: выкананне дагавораў, устрыманне ад замахаў на чужую ўласнасць, пакаранне за элачынствы і інш. У выніку развіцця і прыстасавання натуральнага права да ўмоў жыцця розных народаў узнікае пазітыўнае права, гіст. зменлівае і залежнае ад волі таго, хто яго ўстанаўлівае. У аснову міжнар. права уключаў дагаворы паміж дзяржавамі. Лічыў, што несправядлівыя войны павінны быць забаронены; бакі, што ваююць, абавязаны ўстрымлівацца ад зніш чэння маёмасці праціўніка і жорсткасці ў дачыненні да грамадз. насельніцтва. Для вырашэння спрэчак паміж дзяржавамі ён прапанаваў стварыць пастаянны ор-
ган — «сход хрысціянскіх правіделяў». У ліку яго прац: «Каментарыі аб праве здабычы» (1604— 05), «Аб старажытнасці і ладзе Батаўскай рэспублікі» (1610), «Аб паходжаннні амерыканскіх народаў» (1642). Ідэі Г. паўплывалі на сац. фізіку 17— 18 ст. і школу натуральнага права. Тв:. Рус. пер. — О праве войны н мнра... Кн. 1—3. М., 1956. Jlim.'. D u m b a u l d Е. The life and legal writings of Hugo Grotius. Norman, 1969. Н .К .М а з о ў к а .
ГРОШ (польск. grosz, ням. Groschen ад лац. denarius grossus цяжкая манета), 1) буйная сярэбраная манета. Выраблялася з 1172 y Італіі, з 1266 y Францыі, стала метралагічным і якасным эталонам для Г. некат. дзяржаў Паўн. і цэнтр. Еўропы. Каля 1300 выраб пачаты ў Багеміі, каля 1337 — y Польшчы, каля 1339 — y Саксоніі, з 1329 — y Венгрыі, з 1535 — y ВКЛ (гл. Грош літоўскі). 3 18 ст. біліся і медныя Г. 2) Лікава-грашовае паняцце ў ВКЛ і Польшчы ў 14— 16
J
ст., Рэчы Паспалітай y 16— 18 ст. 3) Манета і элемент грашовай сістэмы каралеўства Польскага ў складзе Рас. імперыі (1815— 50), міжваеннай Рэчы Паспалітай (1924— 39), Генеральнай губ. (1939— 44). 4) Сучасная разменная манета Польшчы (1/100 злотага) і Аўстрыі (1/100 шылінга). ГРОШ ЛГГОЎСКІ, сярэбраная манета ВКЛ. Да 1578 лічылася сума ў 10 пенязяў, пазней y 18 дэнарыяў ці 3 соліды (лік y 10 пенязяў-дэнарыяў захаваўся да пач. 17 ст.). У бел. пісьмовых крыніцах 16 ст. называўся грошам пенязным або пляскатым. ГРОШ ПРАЖСКІ, чэшская сярэбраная манета. Вырабляўся з пач. 14 ст. да сярэдзіны 16 ст. пры Вацпаве II, Яне I, Карле I, Вацлаве ГУ, хутка пашырыўся ў Еўропе. У ВКЛ 14— 15 ст. складаў аснову грашовай гаспадаркі; гэты час вядомы як «перыяд пражскага гроша». ГРОШЫ, асобы тавар, які выконвае ролю ўсеагульнага эквіваленту пры абмене тавараў. Выражаюць затраты грамадскай працы, што надае ім здольнасць абменьвацца. Г. ўзніклі на пэўным этапе развіцця грамадства як вынік эканам. адносін, гасп. дзейнасці людзей. 3 развіццём вытв-сці і пашырэннем абмену тавараў ўзнікла патрэба ў тавары-эквіваленце, на які можна было б вымяняць любы іншы. Такім таварам сталі Г. У розных народаў на розных этапах развіцця абмену ролю Г. выконвалі розньм тавары (шкуры звя-
роў, меры збожжа, упрыгожанні, жывёла і інш.). Паступова ролю ўсеагульнага эквіваленту сталі выконваць золата, серабро. Дзякуючы сваім уласцівасцям (аднароднасць, дзялімасць, высокая вартасць пры невял. аб’ёме, адносная рэдкасць y прыродзе і інш.) за золатам замацавалася роля Г. y сусв. маштабе. Як прадукт працы яно мае вартасць і з’яўляецца таварам, мае таксама спажывецкую вартасць — здольнасць задавальняць пэўныя патрэбы (выраб упрыгожанняў і інш.). На пэўным этапе за куплены тавар разлічваліся толькі залатымі зліткамі, потым і манетамі, якія былі заменены манетамі з медзі і інш. металаў, потым папяровымі Г. Папяровыя Г. (знакі варгасці, якія маюць гарантаваную законам плацежную сілу) упершыню з’явіліся ў Кітаі ў 12 ст., y ЗШ А y 17 ст., y Расіі ў 1796. Як усеагульны эквівалент Г. выконваюць некалькі функцый: мера вартасці, сродак абарачэння, утварэння скарбаў або сро-
Грош Рэчы Паспалітай (Стафан Баторый, 1579).
дак накаплення, сродак пладяжу (сусв. Г.). Праз функцыю меры вартасці Г. выражаюць вартасць інш. тавараў. Тавары выражаюць сваю вартасць y пэўнай колькасці золата. Вагавая колькасць золата, прынятая ў нац. эканоміцы дзяржавы за грашовую адзінку, наз. маштабам цэн. Пры рэалізацыі тавару Г. выконваюць функцыю сродку абарачэння. У працэсе абарачэння магчыма замена залатых манет паляровымі Г. Калі пасля рэалізацыі тавару Г. выключаюцца з абарачэння, яны выконваюць функцыю сродку накаплення ці ўтварэння скарбу. У якасці скарбу могуць быць не толькі Г. ў манетнай форме, але і накапленні ў выглядзе прадметаў раскошы. Функцыю плацяжу Г. выконваюць, калі тавары прадаюцца ў крэдыт, пры аплаце падаткаў, зямельнай рэнты, кватэрнай і заработнай платы і інш. 3 выкананнем функцыі сродку плацяжу звязана з’яўленне крэдытных Г. — вэксаляў, банкнот (банкаўскіх білетаў), чэкаў, крэдытных картак або элекгронных Г. На міжнар. узроўні Г. выконваюць функдыю сусв. Г. і наз. валютай. Раней гэту функцыю выконвала золата, цяпер выкарыстоўваюцца Г. (валюта) эканамічна магутных дзяржаў свету (долар ЗША, англ. фунт стэрлінгаў, ням. марка). Г. прадаюцца і купляюцца на грашовым рынку, асн. элементы якога — прапанова, попыт, кошт Г. Прапанову складае агульная колькасць Г. y дзяржаве. Пры сучасным грашовым абарачэн-
ні развітых краін асн. маса ірашовых аперацый праводзіцца ў безнаяўнай форме. Ролю Г. выконваюць не толькі наяўньм Г., але і ўклады да залатрабавання, тэрміновыя і інш. ўклады. Для разліку колькасці Г. уведзена паняцце дзярж. эканам. паказчыкаў — грашовых агрэгатаў (М 1—наяўныя Г , М 2 — тэрміновыя ўклады, M 3 — сертыфікаты), колькасць і спецыфіка вызначэння якіх y розных краінах розная. Для інтэрпрэтацыі колькаснай тэорыі Г. манетарысты (гл. Манетарызм) на чале з амер. эканамістам М.Фрыдменам прапанавалі формулу MV=Py, дзе М — грашовая маса, V — хуткасць абарачэння даходу, Р — узровень кошту, y — норма (паток) рэальнага даходу. Попыт на Г. павінен пакрывацца іх прапановай. У сучаснай рыначнай эканоміцы прапанова Г. ствараецца банкаўскай сістэмай (цэнтр. і камерцыйнымі банкамі краіны). Цэнтр. банк выпускае ў абарачэнне манеты, папяровыя Г. ў
ГРУБЕР
451
колькасці. Тэорыя «рэгулюемай валюты» — спалучэнне асн. палажэнняў наміналістычнай і колькаснай тэорый. Яе прыхільнік і тэарэтык Дж.М .Кейнс аддае перавагу папяровым Г., паколькі іх колькасць y абарачэнні можа вызначацца дзяржавай. Праз рэгуляванне колькасці Г. y абарачэнні можна нармалізаваць (асабліва ў перыяды крызісаў) узроўні кошту тавараў, заработнай плагы, беспрацоўя. На думку манетарыстаў, Г. — рашаючы фактар узнаўлення, таму няўмелае дзярж. рэгуляванне грашова-крэдытнай сферы можа справакаваць чарговы эканам. крызіс. На Беларусі з 1.7.1992 існуе самаст. грашовая сістэма. У 1994 бел. рублю і разліковаму білету нададзены статус адзінага плацежнага сродку Рэспублікі Беларусь. Грашовае абарачэнне рэгулюецца Нац. банкам Беларусі. Л іт :. Л н в ш н ц А.Я. Введенне в рыночную экономнку. М., 1992; Д о л а н Э.Дж., Л н н д с е й Д.Э. Макроэкономнка: [Пер. с англ.]. СПб., 1994; Курс экономнческой теорнн. Кнров, 1995; Экономнческая теорня. Мн., 1996. Л .М Д а в ы д з е н к а .
ГРУ (Grew) Неемія (26.9.1641, г. Ковентры, Вялікабрытанія — 25.3.1712), англійскі ўрач і батанік, адзін з заснавальнікаў анатоміі раслін. Сакратар Лонданскага каралеўскага т-ва (1677). Вучыўся ў Кембрыджы, скончыў ЛейГрош літоўскі (Жыгімонт II Аўгуст, 1546). дэнскі ун-т (Галандыя, 1671). Навук. працы па пытаннях будовы і полу расформе банкнот рознага наміналу. Ка- лін. Апісаў мікраскапічную будову комерцыйньм банкі даюць пазыкі. Праз- раня, сцябла, лісця, пладоў і інш. Увёў мерны выпуск Г. (эмісія) выклікае ін- y батаніку паняцці «тканка» і «парэнхіфляцыю — абясцэньванне, зніжэнне па- ма». Развіваў ідэю пра адзінства будовы купной здольнасці папяровых Г. Рост тканак, апісаў вусцёйкі, лічыў кветкі інфляцыі дэстабілізуе эканоміку і выму- органамі палавога размнажэння. шае дзяржаву прымаць антыінфляцый- ГРУБАШ ЭРСНЫ Я ABÉ4KI, пароды ныя меры ў межах грашовага абарачэн- авечак з неаднароднай ірубай воўнай, ня. Сярод іх дэфмцыя (змяншэнне гра- якая складаецца з пуху, пераходнага вошовай масы зняццем з абарачэння ліш- ласу і восці. Асн. кірункі грубашэрснай кавых папяровых Г.), нуліфікацыя авечкагадоўлі: футравы (раманаўская (замена старых грашовых знакаў новы- парода), смушкавы (каракульская), мямі, y меншай колькасці), дэнамінацыя са-сальны (гісарская і інш. курдзючныя (змена намінальнай вартасці грашовых пароды), мяса-воўнавы (кучугураўская, знакаў), дэвальвацьія (афіцыйнае зні- міхноўская), мяса-воўна-малочны (тужэнне вартасці грашовых адзінак шля- шынская, карабахская і інш. закаўказхам заканад. змянш эння залахога забес- скія і паўн.-каўказскія пароды). У некапячэння грашовай адзінкі ці зніжэння торых еўрап. краінах (Ш вецыя, Нарвекурсу папяровых знакаў y адносінах да гія, Данія), a таксама на Беларусі Г.а. золата ці замежнай валюты), рэвальва- гадуюць пераважна для атрымання мяса цыя (афіцыйнае павышэнне залатога і аўчыны; y краінах з гарачым кліматам ўтрымання грашовай адзінкі ці павы- (Індыя, Алжыр, Ірак) — курдзючных і шэнне яе курсу ў адносінах да замеж- тлустахвостых авечак. Смушкавая авечнай валюты). Існуюць розньм тэорыі Г. кагадоўля развіта ў Іране, Афганістане, (металічная, наміналістьмная, колькас- Паўд.-Зах. Афрыцы і інш. Маса Г.а. ад ная, тэорыя «рэгулюемай валюты» і 45 кг (раманаўская) да 90— 140 кг (гіінш.). Паводле метал. тэорыі мерканты- сарская). Характэрны высокі (да 80%) лістаў (Т.Мен, Ж .Б.Кальбер), багацце выхад чыстай воўны, якую выкарыстоўдзяржавы атаясамліваецца з Г., a Г. — з ваюць для вытв-сці грубага сукна, дывысакароднымі металамі. Прадстаўнікі ваноў, валеных і вязаных вырабаў, лямнаміналістычнай тэорыі (Г.Ф.Кнап, цу. Гл. таксама Авечкагадоўля. М.Дз.Чулкоў) лічаць Г. знакамі вартас- ГРУ БЕР (Gruber, Grueber) Габрыель ці, умоўнымі разліковымі адзінкамі. (6.5.1740, Вена — 7.4.1805), аўстрыйскі Паводле колькаснай тэорыі (У.Джэванс, вучоны-энцыклапедыст, мастак, архіК.Менгер), велічыня вартасці Г. знахо- тэктар. Скончыў Венскі ун-т са ступендзіцца ў адваротнай залежнасці ад іх ню д-ра медыдыны. Выкладаў архітэк-
452
г р у б ін
туру і гідраўліку ў езуіцкім калегіуме ў Любляне (Славенія), кіраваў буд-вам суднаў y Трыесце (Італія), асушэннем балот y Славеніі. Выкладаў прыродазнаўчьм і матэм. дысцыпліны ў Полацкім езуіцкім калегіуме (з 1784). Паводле яго праектаў пры Полацкім калегіуме пабудаваны 3-павярховы будынак для музея (аздоблены фрэскамі Г. і яго вучняў), б-кі, карціннай галерэі і т-ра; y 1787 адкрыў тут друкарню. 3 1800 1-ы рэктар Пецярбургскага, езуіцкага калегіума, з 1802 генерал ордэна езуітаў. У Рас. імперыі аўтар карцін на рэліг. тэмы, партрэтаў, краявідаў Полацка і яго ваколід, тэатр. дэкарацый, мініяцюр са слановай косці. Пасля смерці Г. частка яго карцін з Полацка і Пецярбурга перавезена езуітамі ў Джорджгаўн (ЗША), лёс іншых невядомы. В .Ф .Ш а л ь к е в іч . ГРУБІН Натан Барысавіч (27.3.1893, г. Крамянчуг, Украіна — 17.1.1945), дьірыжор і педагог. Засл. дз. маст. Беларусі (1940) , Прафесар. Скончыў Петраградскую кансерваторыю (1917, клас кампазіцыі Я Вітала). У 1925— 37 і 1941— 45 y т-рах оперы і балета Харкава, Свярдлоўска, Куйбьшіава, Пярмі, Ташкента. У 1938— 41 гал. дырыжор Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Выкладаў y Бел. (1940— 41) і Ташкенцкай (1941— 45) кансерваторьіях. Муз. кіраўнік пастановак нац. опер «У пушчах Палесся» А.Багатырова (1939), «Кветка шчасця» А.Туранкова (1940). 3 іншых работ на бел. сцэне: «Царская нявеста» М .Рымскага-Корсакава (1938), балет «Лебвдзінае возера» (1938) і «Пікавая дама» (1941) П.Чайкоўскага, «Казкі Гофмана» Ж Л фенбаха (1941), «Трыльбі» А.Юра-
Грубка ў Нясвіжскім палацы. Канец 18 ст.
соўскага (1940). Аўтар камерна-інстр. твораў. Б .С .С м о л ь с к і. ГРУБКА, невялікая пакаёвая печ, звычайна для абагрэву. Вядома здаўна, на Беларусі пашырана з 2-й пал. 16 ст. Рабілі Г. з цэглы, абліцаванай дэкар. пліткай, гаршковай паліванай і непаліванай кафляй. Выкарыстоўвалі ў жыллі, грамадскіх будынках (корчмах, аўстэрыях, ратушах, аптэках і інш.). У сядзібных і палацавых будынках 16 — пач. 20 існавалі па-мастацку аздобленыя Г. (сядзібныя дамы ў вёсках Агарэвічы Ганца-
А.В.Грубэ.
Э.І.Груда.
1935), дэкар. скулытгуры («Беларус-касец», 1940) і інш. Творы адметньм арыгінальнасцю і выразнасцю пластычнай формы, эмацыянальнасцю. Л іт :. Петерсон Э.А. Портретная скульптура Советской Белорусснн. Мн., 1982. П .М .Г ер а сім о вЫ .
! ГРУГАН, птушка, гл. Крумкач. ГРУД y л я с н о й т ы п а л о г і і , характарызуе ўчасткі лесу з найвышэйшай урадлівасцю глеб; класіфікацыйная адзінка. У лесастэпавай зоне, на Каўказе, y К рьм е, Карпатах складае асн. лесатьшалагічны фон; даволі часты ў падзоне шыракалістых лясоў. Для Г. характэрны чарназёмы, буразёмы і шэрыя лясныя глебы. Асн. лесаўтваральнікі — піхта, елка, дуб, бук, ясень, ільма. На Беларусі Г. займаюць пераважна павышаныя мясціны на балоцістай або нізіннай мясцовасці і часцей прадстаўлены шыракалістымі або ялова-шыракалістымі лясамі. У залежнасці ад гал. лесаўтваральных парод прыняты скарочаныя назвы Г. : піхтавы — піхтач, яловы — рамень, дубовы — дуброва і гд. ГРЎДА Эдуард Іосіфавіч (н. 28.11.1936, в. Данілавічы Дзятлаўскага р-на Гро-
віцкага, Дзераўная Стаўбцоўскага р-наў, г.п. Карэлічы, г. Шклоў, палац y Нясвіжы і інш.). У дэкоры выкарыстоўвалі паліхромную ўзорыстую кафлю (вёскі Асташын і Дзяляцічы Навагрудскага р-на), з рэльефнымі геральдычнымі выявамі (Заслаўе, Лагойск, Нясвіж, Дзяржынск), з раслінным і інш. арнаментам.
ГРУБЫ Я КАРМ Ы , сухія раслінныя кармы (сена, салома, мякіна, сянаж, травяная мука, галінкавы корм) з адносна малой колькасцю пажыўных рэчываў. Маюць вады менш за 40%, сырой клятчаткі больш за 19%. Пажыўнасць 1 кг Г.к. — 0,1— 0,65 карм. адзінкі. Скормліваюць жвачнай с.-г. жывёле, часам трусам. Г.к. — неабходны кампанент зімовых рацыёнаў траваедных жывёл, спрыяюць нармальнаму страваванню і засваенню пажыўных рэчываў, адрозніваюцца хім. саставам і пажыўнасцю. Найб. значэнне мае сена, y якім ёсць амаль усе неабходныя для жывёлы пажыўныя рэчывы. ГРУБЭ Аляксандр Васілевіч (31.8.1894, в. Грыгор’еўка Белябееўскага р-на, Башкортастан — 3.8.1980), бел. скульптар. Нар. мастак Беларусі (1944). Вучыўся ў Пецярбургскім ун-це (1941— 16). 3 1918 настаўнічаў y мяст. Краснаполле (Магілёўская вобл.). 3 1924 жыў y Мінску, з 1941 y Маскве. Адзін з арганізатараў і старшыня Усебеларускага а б ’яднання мастакоў. У творчасці адчувальны ўплыў традыцый бел. нар. драўлянай скулыггуры («Лірнік», «Кастусь Каліноўскі», абедзве 1926). Сярод работ з рысамі стьшізацыі, але лаканічных па тракгоўцы, поўных унугр. напружання: «Раб», «Тачачнік» («Паднявольная праца», абедзве 1928), «Танкіст» (1943), «Першая баразна» (1949) і інш. Працаваў y жанры партрэта (М.Багдановіч, 1927, Л.М.Даватар, 1944), станковай і манум. пластыкі («Трактарыстка»,
АГрубэ. 1928.
Тачачніх.
(Паднявольная праца).
дзенскай вобл. — 14.10.1997), бел. матэматык. Чл.-кар. АН Беларусі (1984), Д - р фіз.-матэм. н . (1974), праф. (1991). Скончыў БДУ (1959). 3 1959 y Ін-це матэматыкі АН Беларусі, з 1977 заг. лабараторыі. Навук. працы па даследаванні аналітычных, якасных і асімптатычных уласцівасцей інтэгральньіх разнастайнасцей дыферэнцыяльных сістэм. Стварыў навук. кірунак y тэорыі сістэм Пфафа—тэорыю характарыстычных вектараў. Тв.\ О перноднческнх решеннях нелюгейных днфференцнальных снстем с условмем Лнпшмца в обіцем крнтнческом случае / / Весці АН БССР. Сер. фіз.-матэм. навук. 1983. №2; Псевдонормальная форма матрнц / / Днфференцнальные уравнення. 1991. Т. 27, № 10. М .У .Т о к а р а ў .
ГРУДАБРУШНАЯ ПЕРАІЮ НА, гл. Дыяфрагма. ГРУДАНАЎ Уладзімір Якаўлевіч (н. 26.7.1941, в. Варатынь Бабруйскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне харч. машынабудавання. Д-р тэхн. н. (1992). Скончыў Маскоўскі ін-т нар. гаспадаркі (1968). 3 1977 y Магілёўскім
Радовішча распрацоўваецца Обальскім керамічным заводам. А .П .Ш ч у р а ў . ГРУДЗІНАЎКА, вёска ў Быхаўскім р-не Магілёўскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 27 км на ПнУ ад Быхава, 40 км ад Магілёва, 28 км ад чыг. ст. Быхаў. 697 ж., 298 двароў (1997). 3-д харч. прадуктаў. Сярэдняя шксша, Дом культуры, б-ка, бальніда, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік архітэктуры — Грудзінаўскі палацава-паркавы ансамбль. ГРУДЗІНАЎСКІ ПАЛАЦАВА- ILVPKAВЫ АНСАМБЛЬ, помнік архітэктуры позняга класідызму. Створаны ў 1-й пал. 19 ст. ў в. Грудзінаўка (Быхаўскі р-н Магілёўскай вобл.) y маёнтку графа Д.Талстога. Цэнтр кампазіцыі — палац, размешчаны на вяршыні ўзгорка, на паўн.-ўсх. схіле якога пладовы сад, на паўн.-зах. — парк. П а л а ц — м у р а в а н ы 2 -п а в я р х о в ы к в а д р а т н ы ў п л а н е , н а к р ы т ы п а к а т ы м 4 -с х іл ь н ы м д а х а м і ў в я н ч а н ы к у п а л а м . У ц э н т р ы гал . ф а сад а в ы ст у п а е п аў к р у г л а я т э р а с а . П a р к (п л .
гру д н а я
453
джаных і набытых, сіметрычных і асіметрычных дэфармацый, ад пухлінных, дыспластычных, дыстрафічных працэсаў і пашкоджанняў, што ўплывае на функцыянаванне Г.к. А .С .М а н ц ю к . ГРУДНАЯ ПОЛАСЦЬ, пярэдняя частка поласці цела млекакормячых жывёл і чалавека. Размешчана ў грудной клетцы і абмежавана ўнутрьігрудной фасцыяй. Ад брушнай поласці аддзелена дыяфрагмай. У Г.п. — сэрца, лёгкія, трахея, стрававод, крывяносныя і лімфатычньм сасуды, нервы. Г.п. уключае 2 серозныя плеўральньм мяшкі і размешчанае паміж імі міжсценне, y ніжнім аддзеле якога — серозная поласць. Паміж парыетальным і вісцэральным лісткамі плеўры — поласць плеўры, якая мае важнае значэнне ў дыханні. У ёй пры пашкоджаннях ці запаленчых хваробах збіраецца паветра, кроў, серозная вадкасць, гной.
тэхнал. ін-це. Навук. даследаванні па распрацоўцы і стварэнні энергазберагальнага тэхнал. абсталявання для прадпрыемстваў харч. прам-сці. Тв.\ Совершенствованне конструкцнй машнн н аппаратов пншевых пронзводств. Мн., 1996 (разам з Л.Ф.Глушчанка, В.В.Клімовічам).
ГРУДЗЁНДЗ (Grudziqdz), горад на Пн Польшчы, y Тарунскім ваяв. Каля 110 тыс. ж. (1994). Чыг. вузел, порт на р. Вісла. Гумавая, харч. прам-сць, с.-г. машынабудаванне, металаапрацоўка. Тэатр, музей. Арх. помнікі: гатычны (14 ст.) і барочньм (17,18 ст.) касцёлы, фрагменты гар. муроў (14 ст.) і ўмацаванняў (18 ст.). ГРУДЗІНА, сукупнасць шкілетных элементаў y наземных пазваночных жывёл і чалавека, іігго злучае па сярэдняй лініі цела брушныя канцы грудных рэбраў і часткі плечавога пояса. Да Г. прымацаваны грудньм мышцы. У земнаводных і паўзуноў Г. храстковая, y птушак — касцявая, y лятаючых Г. з кілем (сярэдні выступ), да яхога прымацаваны магутныя грудныя мышцы. У млекакормячых Г. складаецца з 3 аддзелаў: ручкі, цела і мечападобнага адростка. У ч а л a в е к a Г. (грудная косць) — няпарная плоская косць, што ўтварае сярэднюю частку пярэдняй сценкі грудной клеткі. ГРУДЗІНАВА, радовішча глін y Шумілінскім р-не Віцебскай вобл., каля в. Грудзінава. Пластавы паклад звязаны з азёрна-ледавіковьмі адкладамі паазерскага эледзянення. Гліны чырвона-бурыя, шакаладньм, стужачныя, шчыльныя, пластычныя, з дробнымі вапняковымі сцяжэннямі. Разведаныя запасы 9,1 млн. м3, перспектыўныя 2,3 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 2— 10,4 м, ускрышы 0,2— 7,8 м. Гліны прыдатныя на выраб цэглы, дрэнажных труб.
Грудзінаўскі палацава-паркавы ансамбль. Палац. каля 6 га) пейзажнага тыпу з рэгулярнай партэрнай ч. перад палацам. Перад паўд.-зах. фасадам палаца партэр з глыбокім штучным вадаёмам з фантанамі (збярогся часткова) і дэкар. пасадкамі елкі калючай блакітнай, дуба звычайнага пірамідальнага, ліпы крымскай. У ландшафтнай ч. больш за 60 відаў дрэў і кустоў.
ГРУДНАЯ КЛЕТКА, аснова груднога аддзела тулава ў паўзуноў, ш уш ак, млекакормячых жывёл і чалавека, складзеная з грудных пазванкоў, рэбраў і грудзіны', частка восевага шкілета амніётаў. З’явілася ўпершыню ў паўзуноў y сувязі з прагрэсіўным развіццём органаў апоры (апора плечавога пояса) і дыхання. У чалавека мае форму ўсечанага конуса, сплюшчанага ў пярэднезаднім напрамку, які мае верхнюю і ніжнюю апертуры. Плоскасць верхняй апертуры нахілена ўперад, таму пярэдні край яе знаходзіцца ніжэй за задні. Ніжняя апертура абмежавана рэбернай дугой і закрыта дыяфрагмай. М іжрэберньм прамежкі запоўнены мышцамі. Велічыня акружнасці Г.к. (вымяраецца на ўзроўні саскоў) характарызуе склад цела чалавека. Пры ўдыху Г.к. расшыраецца. Выгляд і памеры яе залежаць ад спосабу жыцця, рухаў, дыхання; маюць узроставыя, палавьм, індывід. і прафіес. адрозненні. Змены Г.к. бываюць y выглядзе прыро-
Грудзінаўскі палацава-паркавы ансамбль.
К у-
Грудная клетка: 1 — грудзіна; 2 — рэбры; 3 — пазваночнік.
454
г р у д н ік а
ГРУДНІКА, род раслін, тое, што сіда. ГРУДНІЦА, хвароба, гл. Мастыт. ГРУЗААБАРОТ, паказчык аб’ёму работы, выкананай грузавым транспартам. Вымяраецца ў тона-кіламетрах (ткм). Паказчыкі Г. выкарыстоўваюць y планаванні і статыстыцы для вымярэння прадукцыйнасці працы на транспарце. Дая вызначэння Г. масу перавезенага грузу ў тонах памнажаюць на далёкасць перавозкі і падсумоўваюць атрыманыя здабыткі. Сабекошт перавозак таксама вызначаюць y разліку на 1 ткм, таму што в ш атк і на перавозку залежаць ад далёкасці і масы грузу. Паказчыкі Г. не выкарыстоўваюць для ацэнкі дзейнасці трансп. прадпрыемстваў, бо грамадства зацікаўлена ў найлепшым задавальненні патрэб y перавозках пры мінімальных трансп. выдатках. ГРУЗАВАЯ МАРКА, знак для абазначэння мінімальнай вышыні надводнага
борта судна пры поўнай яго загрузцы ў розных умовах плавання. Mae выгляд круга, перасечанага па цэнтры гарыз. лініяй, якая паказвае найб. дапушчальную асадку судна ў марской вадзе (у летні час y зоне ўмеранага клімату), і 6 гарыз. ліній, якія паказваюць гранічнае апусканне яго ў залежнасці ад раёна плавання, пары года, характару вады. Наносіцца на барты судна.
ГРУЗАВЫ АЎТАМАБІЛЬ, аўтамабіль для перавозкі грузаў. Характарызуецца грузападымальнасцю, тыпам кузава, колавай формулай і кампаноўкай — размяшчэннем кабіны адносна пярэдняй восі (гл. Аўтамабіль). Для буксіроўкі прычэпаў забяспечваюцца счэпнымі прыладамі, хуткадзейнымі злучальнымі прыстасаваннямі і інш. Адрозніваюць адзіночныя Г.а. і аўтапаязды (у т.л. цягачы, седлавыя цягачы), звычайнай і павышанай праходнасці. Бываюць агульнага прызначэння (кузаў неперакульны) і спецыялізаваныя (самазвалы, бензавозы, бетанавозы, кантэйнеравозы, панэлявозы, рэфрыжэратары, фургоны і інш.); па-
водле кампановачнай схемы — капотныя (кабіна за рухавіком) і бескапотныя (кабіна над рухавіком); паводле грузападымальнасці — асабліва малой (да 0,5 т; гл. П ікап), малой (да 2 т; напр., УАЗ), сярэдняй (да 5 т; ГАЗ), вялікай (да 15 т; ЗІЛ , КамАЗ, КрАЗ, М АЗ, *Урал») і пазадарожныя Г.а. асабліва вял. грузападымальнасці (больш за 15 т; БелАЗ, «Волат»). Гл. т аксама Аўтамабільная прамысловасць. А. С.Рукцяшэль.
Грузавая марка марскога судна: a — надводны борт па летнюю грузавую марку; лініі асадкі: ТП і П — для прэснай вады ў трапічнай і ўмеранай зонах; Т — трапічная; Л і 3 — легняя і зімовая ва ўмеранай зоне; ЗПА — зімовая ў Паўн. Атлантыцы.
ГРУЗАВЫ ДВОР, частка тэр. чыг. станцыі, якая мае комплекс збудаванняў і прыстасаванняў для прыёму, пагрузкі, выгрузкі, сартавання грузаў і іх кароткатэрміновага захавання. Г.д. мае таксама рамонтныя майстэрні, гаражы, пад’ёмныя краны і інш. сродкі механізацыі пагруза-разгрузачных работ. ГРУЗАВЫЯ ПАТОКІ, колькасць грузаў, перавезеных адным відам транспарту ў пэўным напрамку ад пункта адпраўлення да пункта прызначэння (звычайна за год). Г.п. складаюцца з грузаў, адпраўленых са станцый, прыстаней, партоў, і вымяраецца ў тонах y цэлым або па кожнаму грузу паасобку.
Велічыня Г.п. асобнага перагону (участка, геагр. напрамку) выражаецца сярэдняй шчыльнасцю перавозак ірузу. Напрамак пераважнага Г.п. называецца грузавым, a зваротны — парожнім. Няроўнасць Г.п. па напрамках «туды» і «назад» вьпслікае парожнія прабегі рухомага саставу і непрадукцыйныя прабегі лакаматьгааў, суднаў, аўтамабіляў, павелічэнне сабекошту перавозак і капіталаўкладанняў. ГРУЗАВЫЯ ПЕРАВОЗКІ, перамяшчэнне грузаў рознымі сродкамі транспарту. Адрозніваюць унутрывытв. Г.п., якія тэхналагічна звязаны з вытв-сцю прадукцыі ў межах асобнага прадпрыемства, і нар.-гасп. — перавозкі прадукцыі ў сферы абарачэння ад вытворцаў да спажыўцоў або непасрэдна (транзітньм пастаўкі), або праз склады доўгатэрміновага захоўвання і гандл. сетку (паўторныя перавозкі). Аб’ём Г.п. (вымяраецца ў тонах) абумоўлены аб’ёмам вытворчасці прадукцыі і імпарту і каэфіцыентам паўторнасці перавозак, г.зн. колькі разоў адна і тая ж тона прадукцыі перавозіцйа ад прадпрыемствавытворца да пунктаў спажывання. ГРУЗАЁМІСТАСЦЬ транспарт н а г а с р о д к у , сумарны аб’ём памяшканняў (судна, вагона, самалёта, аўтамабіля і інш.) для размяшчэння грузаў. Вымяраецца ў кубічных метрах. Тэарэтычна вызначаецца па абводах грузавых памяшканняў. У суднаў адрозніваюць таксама зерневую (для сыпкіх грузаў), стосавую (для штучных грузаў) і Г. для вадкіх грузаў. Удз. Г. — аб’ём (або плошча) грузавых памяшканняў на адзінку грузападымальнасці. ГРУЗАЗАХОПНЫЯ ПРЫСТАСАВАНН І, механізмы і прыстасаванні да грузападымальных машын, прызначаныя захопліваць, перамяшчаць і разгружаць розныя грузы. Г.п. для штучных грузаў — чалачныя стропы, скобы, грузавыя траверсы, клешчавыя і эксцэнтрыкавыя захопы, крукі, клямары, гакі, сеткі; для насыпных — грэйферы, каўшы, кюбелі; для наліўных — бодні, спец. ёмістасці. Бываюць аўтаматычныя (кіруюцца прыводам грузападымальнай машыНы, напр. аўтастропы, грузавыя электрамагніты), паўаўтаматычныя (выпускаюць зашчэмлены груз пры апусканні яго на апорную паверхню, напр. абцуговыя захопы) і ручныя (замацоўваюцца і знімаюцца з грузаў уручную). Для падымання грузаў з плоскімі паверхнямі (лісты, буд. блокі, каробкі) выкарыстоўваюць вакуумныя Г.п., аснашчаныя захопамі, галоўкамі і гнуткімі прысосамі. Пашыраны спецыялізаваныя Г.п. для пэўных грузаў — рулонаў і пакегаў ліставьгх матэрыялаў, кантэйнераў, бярвён і да т.п. У.М.Сайута.
2
Пазадарожныя грузавыя аўтамабілі «Волат»: 1 — 79092; 2 — седлавы цягач 74131.
ГРУЗАПАДЫМАЛЬНАСЦЬ трaнспартнага с р о д к у , максімальная карысная нагрузка, на перавозку якой разлічаны чыг. вагон, ірузавы аўтамабіль, судна, самалёт і інш. трансп. сродкі; асн. іх эксплуатац. харахтарыстыка. Вымяраецца ў тонах. У суднаў адрозніваюць Г. поўную (дэдвейт) і карысную (чыстую), якая вызначаецца
масай карыснага грузу. Г. 4-восевых чыг. вагонаў 62—65 т, марскіх танкераў да 300 тыс. т, самалётаў да 80 т (Ан-22), аўтамабіляў да 220 т (БелАЗ-753). ГРУЗАПАДЫМАЛЬНАЯ МАШЫНА, машьша або прыстасаванне для перамяшчэння грузаў, людзей y вертыкальнай або нахіленай плоскасці. Да Г.м. адносяцца: грузавьм і пасаж. ліфты\ па д ’ё мныя краны; шахгавыя, скіпавыя, будаўнічыя і інш. пад’ёмнікі; аўтапагрузчыкі, дамкраты, талі, блокі, паліспасты, калаўроты і інш. Для пад’ёму і апускання людзей выкарыстоўваюць клеці і кабіны, для штучных грузаў — розныя крукі і захопы, для сыпкіх — бодні, каўшы і інш. Г.м. бываюць стацыянарныя і перасоўныя, з прыводам электрычным, гідраўлічным, ад рухавіка ўнутр. згарання і інш. Звычайна складаюцца з каркаса, механізма пад’ёму, грузанясучай канструкцыі. Многія Г.м. забяспечваюцца гр у за з а х о п н ы м і п р ы с т а с а в а н н я м і , самаходныя — механізмам перасоўвання, паваротныя — механізмам павароту. Г р у з а п а д ы м а л ь н а с ц ь ад некалькіх кілаграмаў да некалькіх сотняў тон.
ГРУЗДЫ, ш апкавьм базідыяльныя грыбы з роду млечнік сям. сыраежкавых. Вядома болыы за 20 відаў. Пашыраны ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы. На Беларусі 8 відаў. Найб. вядомьм Г. сапраўдны, або хрушчак (Lactarius resimus), расце пераважна ў яловых і бярозавых лясах; Г. жоўты (L. scrobiculatus), расце ў вільгспгных месцах ў хваёвых лясах; Г. чорны, або чарнуха (L. necator), вельмі пашыраны, расце ў бярозавых і мяшаных лясах; Г. перцавы, або кароўка, малачай (L. piperatus), часцей трапляецца ў дубовых лясах. Мікарызаўтваральнікі. Ядомыя. Спажываюцца салёныя. Г. перцавы выкарыстоўваецца ў нар. медыцыне для лячэння нырачнакаменнай хваробы. Растуць групамі. Пладаносяць y ліп.—верасні. Шапка дыяметрам да 20 см, пукатая, потым лейкападобная, часцей з апушаным завернутым уніз краем. Мякаць шчыльная з едкім млечным сокам (таму перад засолкай вымочваюць або адварваюць). Пласцінкі зыходныя або прырослыя. Ножка цыліндрычная, кароткая, y спелых грыбоў пустая (у Г.
г р у з ін а
455
перцавага — суцэльная). Споры шарападобныя або шырокаавальныя.
ГРЎЗЕЛЬ Вацлаў Пятровіч (24.9.1884, Скернявіцкае ваяв., Польшча — 21.8.1937), дзяржаўны дзеяч БССР. Вёў рэв. работу ў Полынчы, на Каўказе і Украіне, чл. СДКПіЛ, РСДРП. Двойчы зняволены ў турму, сасланы. 3 1918 y Чырв. Арміі. Удзельнік грамадз. вайны: камісар брыгады, дывізіі на Зах. і Паўд. франтах. 3 1921 старшыня Мінскага, Бабруйскага пав. выканкомаў. У 1924— 26 нарком PCI БССР, старшыня Бюджэтнай камісіі ЦВК БС С Р і старшыня (да 1925) Ц КК КП(б)Б. 3 1926 на парт. рабоце ў РСФСР. Канд. y чл. Польбюро пры ЦБ КП (б)Б y 1922. Канд. y чл. ў 1921— 22 і чл. y 1923— 24 Ц Б КП(б)Б. Чл. Ц К К ВКП(б) y 1924— 34, чл. Ц КК КП (б)Б y 1924— 26. Чл. ЦВК СССР y 1922— 27 і ЦВК БССР y 1921— 26 і чл. яго Прэзідыума ў 1924— 26. У 1937 не-
ГРУЗАПАДЫМАЛЬНЫ КРАН, машына перыядычнага дзеяння для пад’ёму і перамяшчэння на невял. адлегласці грузаў. Гл. Пад ’ёмны кран. ГРУЗДЗЕЎ Уладзімір Аляксеевіч (н. 18.7.1940, г. Кемерава, Расія), бел. вучоны ў галіне радыёэлектронікі. Д -р тэхн. н. (1989), праф. (1991). Скончыў Томскі ін-т радыёэлектронікі і электроннай тэхнікі (1963). 3 1993 y Полацкім дзярж. ун-це. Навук. працы па плазменнай эмісійнай электроніцы, даследаванні газавых разрадаў. Распрацаваў электронна-прамянёвьы тэхнал. прылады з плазменнымі эмітэрамі. Дзярж. прэмія Расіі 1988. Т в.\ Эволюцня вторнчной плазмы в ускоряюшем промежутке плазменных нсточннков алектронов прн повышенном давленнн (разам з В.Г.Залескім) / / Журн. техн. фнзнкн. 1996. Т. 66, вып. 7.
Грузазахопныя
пры-
стасаванні: 1 — петлі з канатаў; 2 — строп;
3 — крук; 4 — гакі вяртлюжны і з карабінам; 5 — юіямар; 6 — эксцэнтрыкавы захоп; 7 — бодня; 8 — юобель (коўш); 9— 11 — клешчавыя захопы; 12 — грузавая траверса; 13 — грэйфер; 14 — электрамагніт
Грузды: 1 — перцавы;
2
— жоўты; 3 — сапраўдны; 4 — чорны; 5 — асінавы.
законна рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны пасмяротна. ГРУЗІНА-АБХАЗСКІ КАНФЛІКТ 1990-х г. З ’явіўся вынікам рэзкага абвастрэння супярэчнасцей y груз.-абх. адносінах, выкліканага незадаволенасцю Абхазіі сваім дзярж. статусам і нац. палітыкай груз. кіраўніцтва. Масавьм антыгруз. хваляванні абх. насельнідтва адбыліся ў 1964, 1967, 1978. У 1989 канфлікт выліўся ў кровапралітнае сутыкненне, якое ўдалося лакалізаваць. У лют. 1992 Вярх. Савет Грузіі прыняў рашэнне аб увядзенні ў дзеянне Канстытуцыі Груз. Дэмакр. Рэспублікі 1921, y якой Абхазская АССР я к суб’ект дзярж.-прававых адносін не згадвалася. У адказ Вярх. Савет Абхазіі прыняў рашэнне аб вяртанні да Канстытуцыі рэспублікі 1925, дзе абумоўліваліся дагаворныя адносіны паміж Грузіяй і Абхазіяй. У ліп.—жн. 1992 становішча ў Зах. Грузіі і Абхазіі рэзка абвастрылася. 14.8.1992 сілы нац. гвардыі Грузіі ўвайшлі на тэр. Абхазіі. Груз. кіраўнііггва за-
456
ГРУЗІНСКАЕ
явіла, шго гэта вымушаная мера, якая мае на мэце абарону камунікацый. Кіраўнідтва Абхазіі назвала дзеянні груз. боку «ўзброенай аірэсіяй супраць рэспублікі з мэтай яе акупацыі». Г.-а.к. імкліва выходзіў за рамкі Грузіі, дэстабілізуючы становішча ва ўсім каўк. рэгіёне. У канцы 1993 пачаліся груз.-абх. перагаворы пад эгідай ААН. 4.4.1994 груз. і абх. дэлегацыі падпісалі ў Маскве Дэкларацыю аб мерах паліт. ўрэгулявання, якая ўюпочала адмову абодвух бакоў ад выкарыстання ваен. сілы і пагадненне аб добраахвотным вяртанні бежанцаў і перамешчаных асоб. У зону Г.-а.к. ўведзены міратворчьм сілы Расіі. Толькі за 1 год абодва бакі страділі каля 10 тыс. чал., матэрыяльныя страты склалі больш я к 500 млрд. руб. (у цэнах жн. 1992). У жн. 1997 y Тбілісі прынята груз.-абх. заява аб намеры бакоў завяршыць канфлікт і аднавіць адносіны мірнага жыцця і ўзаемнай павагі. Л іт .: Белая кннга Абхазнм: Док., матерналы, свндетельства [1992— 1993]. М., 1993. В. С .К л ім о віч .
ГРУЗІНСКАЕ П ІС ЬМ О , алфавітная оістэма, якая адіюстроўвае фанемны склад грузінскай мовы. Летапіс Грузіі («Картліс цхаврэба») прыпісвае стварэнне Г.п. цару Фарнавазу (4— 3 ст. да н.э.). Некат. навукоўцы звязваюць Г.п. з усх.-арамейскім пісьмом эліністычнага перыяду. У выніку хрысціянізацыі Грузіі адбылася трансфармацыя арамейскай асновы пад уплывам грэч. пісьма: мяняўся напрамак пісьма (ад справа налева да адваротнага), парадак літар y алфавіде, уводзіліся знакі для галосных, якія часткова былі запазычаны з грэч. пісьма. Існуе гіпотэза аб удзеле ў стварэнні Г.п. Месропа Маштоца (гл. ў арт. Армянскае пісьмо). У стараж.-груз. алфавіце было 37 (пазней 38) літар, якія Me ni і лічбавае значэнне, y сучасным — 33 (5 для галосных, 28 для зычных). Вял.
літары, як правіла, адсугнічаюць. Першыя пісьмовыя помнікі Г.п. датуюцца 5 ст. н.э. — надпісы ў груз. манастыры ў Палесціне (каля 433) і інш. У працэсе развіцця ўзніклі 3 асн. формы Г.п., якія значна адрозніваліся. Мрглавані (круглае) — устаўнае пісьмо з акруглым абрысам і аднолькавым памерам літар — існавала да 9—10 ст. 3 яго развілася нусхуры (радковае) — з вуглаватым нахіленым напісаннем і рознымі па вьпаыні літарамі (было пашырана ў 9— 11 ст.). У 10 ст. на аснове нусхуры ўзнікла мхедрулі (грамадзянскае, ці
свецкае) таксама з рознай вышынёй літар і круглым абрысам. Да 17 ст. мхедрулі набыло сучасны выгляд, пранікла ва ўсе сферы ўжывання, a з ўвядзеннем ў 1629 кнігадруку канчаткова стабілізавалася. Л іт .: П а в л е н к о Н.А. Нсторня пнсьма. 2 нзд. Мн., 1987. А .М .Р у д э н к а .
ГРУЗІНСКАЯ МОВА, адна з іберыйскакаўказскіх моў (картвельская група). Мова грузін, дзярж. мова Грузіі. Пашырана таксама на Паўн. Каўказе, y Азербайджане, Турцыі і Іране. Mae 2 групы дыялектаў, адрозненні паміж якімі нязначныя: горскія (хевсурскі, пшаўскі, тумскі і інш.) і плоскасныя (картлійскі, кахецінскі, імерэцінскі, рачынскі, гурыйскі, аджарскі і інш.). У развідці літ. Г.м. вылучаюць або 2 перыяды — старажытны (5— 11 ст.) і новы (з 12 ст.), або 3 — стараж. (5— 11 ст.), сярэдні (12— 18 ст.) і новы (з 19 ст.). 3 1860-х г. развіваецца адзіная літ. Г.м. (аснова — картлійскі і кахецінскі дыялекты). У фанетыцы Г.м. 5 галосных і 28 зычных; y сістэме зычных назіраецца 3 траічных проціпастаўленняў звонкі — глухі — змычна-гартанны; асобна вылучаюцца фарынгальны і ларынгальны. Слабы сілавы націск на пачатковым складзе слова. У марфалогіі —- аГлюцінацыя з мноствам прэфіксальных формаў. У сінтаксісе — эргатыўная канструкцыя. Г.м. мае стараж. арыгінальнае пісьменства (гл. Г р у з ін с к а е п ісь м о ).
Да арт. Грузінскае пісьмо. Грузінскі алфавіт.
ГРУЗІНСКАЯ ПРАВАСЛАЎНАЯ ЦАРКВА, адна са старажытных правасл.хрысц. цэркваў. Узнікла ў пач. 4 ст., калі хрысціянства ў Грузіі стала дзярж. рэлігіяй. Да 5 ст. Г.п.ц. была падначалена антыяхійскаму патрыярху, узначальваў яе архіепіскап. У 487 пасля абвяшчэння аўгакефаліі — каталікос, з 11 ст. — каталікос-патрыярх. Пасля далучэння Грузіі да Расіі Г.п.ц. ў складзе рус.-правасл. царквы на правах экзархата (1811). Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 груз. духавенства ліквідавала экзархат і абрала каталікоса-патрыярха, абвясціўшы аўтакефалію, што стала прычынай разрыву з Рус. правасл. царквой. У 1943
Маскоўская патрьырхія прызнала аўтакефалію Г.п.ц. Mae адрозненні ад правасл. царквы ў літургічных правілах, асобныя літургічньм святы. Сучасная Г.п.ц. мае 13 епархій, 10 манастыроў, 2 духоўныя школы. ГРУ ЗІН СКі Аляксей Яўгенавіч (3.5.1858, Масква—22.1.1930), рускі літ.-знавец, фалькларыст. Скончыў Маскоўскі ун-т (1883). Аўгар даследаванняў і нарысаў пра Дз.Фанвізіна, В.Бялінскага, М.Лермантава, І.Тургенева; Дантэ, У.Ш экспіра і інш. Перакладаў араб. казкі, творы Нізамі, Р.Тагора. Адзін з першых даследчыкаў тэкстаў Тургенева і Л.Талстога. Вывучаў бел. фальклор і этнаграфію. У арт. «3 этнаграфічных назіранняў y Рэчыцкім павеце Мінскай губ.» (1891) расказаў аб побыце прафес. старцаў-жабракоў Лоеўшчьшы, выканаўцаў духоўных вершаў і псалмаў, іх рэпертуар, упершьшю апісаў бел. ліру. У арт. «Духоўныя вершы (М інская губ., Рэчыцкі пав.)» (1898) даследаваў бел. эпічныя і лірычныя нар. песні на сюжэты старазапаветных казанняў і міфаў, жыцій святых, рэліг. легенд, апокрыфаў. Рэдагаваў «Зборнік народных дзіцячых песень, гульняў і загадак» (М ., 1898) П .В.Ш эйна і пасля смерці фалькларыста апублікаваў пра яго арт. «П.В.Ш эйн» (1901). І.У .С а л а м е в іч .
ГРУ ЗІН СКІ Віктар Уладзіміравіч (н. 21.8.1933, г. Слуцк Мінскай вобл. — 7.7.1997), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1983), праф. (1985). Скончыў БДУ (1957). 3 1957 y Ін-це фізікі АН Беларусі, з 1983 y БДУ. Навук. працы па спектраскапіі і люмінесцэнцыі складаных малекул, па фізіцы газавых лазераў і лазераў на складаных арган. злучэннях. Ленінская прэмія 1980. Te.: Прнмененне уннверсального соотношення к структурным спектрам флуоресценіган н поглошення паров автоматнческнх молекул / / Нзв. AH СССР. Сер. фмз. 1963. Т. 27, №4; Люмннесценцня сложных молекул прн возбужденнн электронамн / / йзв. РАН. Сер. фнз. 1992. Т. 56, №2. Л іт :. В.В.Грузннскнй / / Журн. прнкладной спектроскопнм. 1993. Т. 59, №5—6.
ГРУ ЗІН Ы (саманазва к а р т в е л і ) , нацыя, асн. насельніцтва Грузіі (3,4 млн. чал.). Агульная колькасць 4 млн. чал. (1987). Этаагр. ірупы: аджарцы, гурыйцы, імерэціны, картлійцы, кахеціны, хеўсуры, мегрэлы, сваны, джавахі, месхі і інш. Гавораць на грузінскай мове. Вернікі пераважна праваслаўныя. ГРЎЗІЯ, Р э с п у б л і к а Грузія (Сакартвела), дзяржава ў цэнтр. і зах. ч. Закаўказзя. Мяжуе на П н з Расіяй, на У і ПдУ з Азербайджанам, на Пд з Арменіяй і Турцыяй; абмываецца на 3 Чорным м. Пл. 69,7 тыс. км2. Нас. 5,5 млн. чал. (1995). Афіцыйная мова грузінская. Сталіца — г. Тбілісі. 65 раёнаў, 62 гарады, 52 пасёлкі гар.* тыпу. У складзе Г. — Абхазія, Аджарыя і Паўднёвая Асеція. Нац. свята — Дзень аднаўлення дзярж. незалежнасці (26 мая).
Дзяржаўны лад. Г. — рэспубліка. Дзяржаўнасць адноўлена ў крас. 1991. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт. Вышэйшы заканад. орган — аднапалатны парламент, які складаецца з 234 дэпутатаў, абраных насельніцтвам на 3 гады на аснове ўсеаг. выбарчага права. Выканаўчая ўлада належыць кабінету міністраў, які ўзначальвае прэм’ер-міністр. Прырода. Тэрыторьм Г. адносіцца да Альпійскай складкавай вобласці. 87% тэр. занята высакагорнымі хрыбгамі Вял. i М. Каўказа. На Пн Галоўны, ці Водападзельны, хр. (найвышэйшая ч. складкавай сістэмы Вял. Каўказа), амаль усе яго вяршыні больш за 3000 м (самыя высокія — г. Шхара, 5068 м, і г. Казбек, 5033 м), укрыты вечнымі снягамі і ледавікамі; паніжэнні яго — перавалы Крыжовы (2384 м), Клухорскі (2781 м), Мамісонскі (2829 м), Рокскі (2996 м). Ад Галоўнага хр. адыходзяць Гаграўскі, Бзыбскі, Кадорскі, Сванецкі, Лечхумскі, Рачынскі, Харульскі, Ламіс-
рэгістравана каля 2000 крыніц мінер. вод, розных паводле хім. складу і лек. уласцівасцей (найб. вядомыя Баржомі, Цхалтуба). Пашыраны прыродньм буд. матэрьіялы (мармур, туф, вапняк, вогнетрывалыя керамічньм гліны, кварцавыя пяскі). Клімат пераважна су&грапічны, мяняецца з 3 на У і ў залежнасці ад вышыні мясцовасці. На Чарнаморскім узбярэжжы і Калхідскай нізіне вільготны субтрапічны; сярэднія т-ры студз. 4— 7°С, ліп. 22— 24°С, ападкаў 2000— 2500 мм за год. На У клімат сухі субтрапічны, пераходны да ўмеранага, сярэднія т-ры студз. 0—2°С, ападкаў 400— 500 мм за год. На схілах гор клімат умерана кантынентальны з адносна халоднай зімой. Снегавая лінія ў гарах праходзіць на выш. 3000— 3400 м, ледавікі Лекзіры, Цанер і інш. Рэкі мнагаводньм, з быстрым цячэннем; жывяцца за кошт атм. ападкаў, расгавання снягоў і ледавікоў. Да бас. Чорнага м. належаць рэкі Рыёні, Інгуры, Кадоры,
\>( A Тьфчыауз, 5 6 4 2 • г. Эльбрус
ій
■П іц у н д а
i
457
г р у з ія
дадэндран). Горным раёнам характэрна вышынная пояснасць: да выш. 1800— 2000 м дубовыя, букавыя, дубова-грабавыя і букава-грабавыя лясы, вышэй — ялова-піхтавыя лясы, рэдкалессе, субальпійскія і алыгійскія лугі. Трапляюцца масівы з розных відаў хвоі, y т.л. піцундскай. На У краіны — участкі расліннасці ціпчакова-кавыльных стэпаў і палынных паўпустынь. Жывёльны свет: каўказскі алень, буры мядзведзь, казуля, дзік, рысь, барсук, каўказскі тур, серна, высока ў гарах — улары; з птушак — барадач, каўказскі цецярук, канюк, беркут, дзятлы, берасцянкі, сініцы і інш. На тэр. Г. — Тбіліскі прыродны нацыянальны парк і 17 запаведнікаў, y т.л. Піцунда-Мосерскі, Рыцынскі, Гумісцінскі, Калхідскі, Аджамецкі, Баржомскі, Казбегскі і інш.
КАЗАХСТАН
НАЛЬЧЫК
*7 4700»j* \ i ,9 г У^йесіыяГГгЛыхтаў . ' ° 5 0 6 8 *г .Ш х а р а Св о н е ц н і х р f f
V
СУХУМГ Гульрыпш^ Ачамчыра'
'
_
Лвнтэх^7е^У**с'(' ^
Х в а н чк а р а пер.Ма.
Д *вары
ігі 4492^ г. Тэбумёці
^Зушяды шС> о / йхая>убаТкіб/л“чы^ ^ . V Сенакі
O
A
r V ° Ca4X
^
Кабулеты
,.Ахалцыі
БАТУМІ;
©Кварэлі
,рялецкi Бакурыяні
,РУСТАВІ -г Гардабані
1мшэцн, Хр
Ахалкалакі
ГРУЗІЯ М аштаб 1:5 5 0 0 0 0 0
Герб і сцяг Грузіі.
кі, Картлійскі і інш. хрыбты. На Пд складкава-глыбавыя хрыбты М.Каўказа — Месхецкі, Шаўшэцкі і Трыялецкі (з выш. да 2850 м) і ч. Паўд.-Груз. вулканічнага' нагор’я. На 3 паміж хрыбтамі Вял. і М.Каўказа — Калхідская нізіна (выш. да 150 м). На У ад Ліхскага хр., што алучае Вял. i М. Каўказ, Унутранакартлійская, Ніжнекартлійская раўніны і Іорскае пласкагор’е (выш. 500— 700 м). Н а крайнім ПдУ, на мяжы з Азербайджанам, Алазанская раўніна. Характэрна сейсмічнасць. Пашыраны карст. Карысныя выкапні: марганцавыя, медныя, мыш’яковыя, свінцовыя, цынкавыя, жал. руды, руды рэдкіх і каштоўных металаў, ртуць, вальфрам, нафта, каменны і буры вуглі, барыт, дыятаміт, бентанітавыя гліны, даламіт, тальк. За-
пер.НадорснІ
оАхмвта
Цаычхуш 7 з / н a 'ЗасташанІ )Махарадзв2Д5оЫБаржом|/^ ХашурьГр^
'Казрэты
Дздапліс-
Нкара
Ардахан
Бзыб, Чарох, да бас. Каспійскага м. — Кура з прытокамі Арагві, Алазані, Ксані, Храмі. У Г. пачынаецца р. Церак. Выкарыстоўваюцца рэкі ў гідраэнергетыцы і для арашэння. Ш мат азёр: Паравані, Карцахі, Палеястомі, Рьша, Амткел і інш. 3 глеб пашыраны чырваназёмы, жаўтазёмы, на Пд — горныя чарназёмы, па схілах — горна-лясныя бурыя глебы, y rapax — горна-лугавьм. Пад лясамі каля 75 тэрыторыі. На 3 шыракалістыя лясы з вечназялёнымі дрэвамі і хмызнякамі (дуб, граб, лаўр, самшыт, ціс, лаўравішня, пантыйскі ра-
Насельніцтва. Грузін 71,7%; жывуць таксама армяне (8%, пераважна каля мяжы з Арменіяй і ў гарадах), азербайджанцы (5,6%, на У), рускія (5,5%, y гарадах), абхазы (па розных звестках ад 1,5% да 4,6%, жывуць y Абхазіі), асеціны (каля 3%, пераважна ў Паўд. Асеціі), грэкі, курды, яўрэі і інш. Сярод вернікаў праваслаўныя (каля 90%), мусульмане (у т.л. этнаканфесіянальная група грузін — аджарцы) і інш. Сярэдняя шчьшьнасць насельнідтва 78 чал. на 1 км2. Найб. населены міжгорныя нізіны, даліны рэк і хвалістыя перад-
Грузія. Выхад нарзанавых мінеральных вод паблізу Крыжавога перавалу.
Грузія. Карставая пячора. Сатаплійскі запаведнік.
458
г р у з ія
гор’і — шчыльн. да 200—300 чал, на 1 k m , y rapax каля 10 чал. на 1 км2, высакагорныя раёны не маюць пастаяннага насельніцтва. У гарадах каля 60% насельніцтва. Найб. гарады (тыс. ж., 1991): Тбілісі — 1283, Кутаісі — 238, Руставі — 162, Батумі — 138, Сухумі —
120. Гісторыя. Тэр. Г. заселена з ранняга палеаліту. Туг выяўлены шматлікія археал. помнікі каменнага, бронзавага і жалезнага вякоў. На мяжы 2— 1-га тыс. да н.э. пачалі складвацца саюзы старажытнаіруз. плямён. У 6— 4 ст. да н.э. ўзніклі груз. раннерабаўладальніцкія дзяржавы — К а л х ід с к а е ц а р с т в а і Іберыйскае царства. 3 1 ст. да н.э. Г. залежала ад Рыма. Феад. адносіны зарадзіліся ў 1— 4 ст. н.э. Каля 397 хрысціянства абвешчана афіц. ралігіяй. У 5— 6 ст. Г. змагалася супраць агрэсіі Ірана і Візантыі, y 7—9 ст. — супраць арабаў. На мяжы 8— 9 ст. узніклі феад. царствы і княствы (самтвара), якія ў пач. 11 ст. аб’яднаны ў адзіную феад. дзяржаву на чале з дынастыяй Б а г р а т ы ё н а ў . 11— 12 ст. — перыяд паліт. магутнасці эканам. і культ. росквіту феад. Г., якая ў часы праўлення Д а в ід а Ё у д а ў н ік а [1089— 1125], Георгія III [1156— 84] і Т а м а р ы [1184— 1213] стала адной з наймагутнейшых дзяржаў Закаўказзя і Б. Усходу; значнага ўздыму дасягнулі навука і культура. Г. падтрымлівала культ.-эканам. сувязі з Візантыяй, краінамі Захаду, араб. Усходу, Кіеўскай Руссю. У 2-й чвэрці 13 ст. Г. заваявана манголамі. У выніку наш эсця Ц ім у р а ў 2-й пал. 14 ст. краіна заняпала, узмацнілася феад. раздробленасць. У канцы 15 ст. Г. распалася на незалежныя царствы — Картлійскае, Кахецінскае і Імерэцінскае (пра кожнае гл. асобны арт.) і княства Самцхе-Саатабага. У 16 ст. ў Імерэцінскім царстве вылучыліся незалежныя княствы М е гр э л ія , А б х а з ія і Г у р ы я . У 16— 18 ст. груз. народ вёў упартую барацьбу супраць аірэсіі Ірана і Турцыі. Трагічнымі для Г. былі паходы ў Картлі і Кахеты ў 1-й чвэрці 17 ст. войск шаха Абаса I, які імкнуўся знішчыць мясц. насельніцтва (толькі ў Кахеты загінула 100 тыс. чал., 200 тыс. вывезена ў Іран) і засяліць Г. качэўнікамі. Супраць іранскага
прыгнёту адбыліся паўстанні ў 1625 y Картлі пад кіраўніцтвам Г. Саакадзе і ў 1659 y Кахеты. Заваяванне Турцьмй Самцхе-Саатабага з Аджарыяй і інш. тэрыторыямі суправаджалася гвалтоўным атурэчваннем мясц. насельніцтва і продажам яго ў рабства. У 2-й пал. 18 ст. ўзмацніліся Картлійска-Кахецінскае і Імерэцінскае царствы. Пасля некалькіх паражэнняў, нанесеных груз. войскамі, туркі бьші выгнаны з краіны. У 16— 18 ст. набылі рэгулярны характар сувязі Г. з Расіяй, перарваныя манг. нашэсцем. Іх умацаванне прывяло да заключэння Г е о р г іе ў с к а г а т р а к т а т а 1783, паводле якога Расія ўстанаўлівала пратэктарат над Усх. Г. У 1801 Усх. Г., y 1803—64 Зах. Г. ўвайшлі ў склад Расіі; утвораны Тыфліская і Кутаіская губ. У выніку рус.-перс. (1804— 13, 1826—28) і рус.-тур. (1806— 12, 1828—29) войнаў, y якіх актыўна ўдзельнічалі грузіны, вызвалена б.ч. тэрыторый, адарваных ад Г. У 1830—40-я г. развівалася дробнатаварная вытв-сць, узнікалі мануфактурныя прадпрыемствы, павялічвалася колькасць гар. насельніцтва; Г. ўключылася ў агульнарас. рынак. Адмена прыгону ў Г. (1864—71) паскорыла развіццё капіталізму. Зарадзілася фабр.-зав. вытв-сць, буд-ва чыгунак, гарнарудная прам-сць (асабліва здабыча чыятурскага марганцу). У 1899 y Г. было больш за 2 тыс. прамысл. прадпрыемстваў, каля 18 тыс. рабочых. Развіццё капіталіст. адносін, паліт. і эканам.
кансалідацыя Г. стварылі ўмовы для развіцця груз. нацыі (гл. Грузіны).
У 1860-я г. ўзмацніўся нац.-вызв. рух на чале з рэв. дэмакратамі І.Р .Чаўчавадзе, А.Р.Цэрэтэлі, М .Я.Нікаладзе і інш. У 1870-я г. пачаўся забастовачны рух, узніклі рабочыя гурткі. 3 канца 1890-х г. рабочы рух набьіў арганізаваны і масавы характар. У 1900—02 адбыліся забастоўкі на прадпрыемствах Тыфліса, Батумі і інш. У час рэвалюцыі 1905— 07 y шэрагу гарадоў Г. адбыліся стачкі рабочых, сял. выступленні, ствараліся прафсаюзы. Каля 40 буйных забастовак адбылося ў Г. ў час 1-й сусв. вайны. У ходзе барацьбы супраць царызму і султанскага дэспатызму ў Г. ўзніклі розныя грамадска-паліт. плыні і партыі, найб. уплывовай была партыя меншавікоў. Пасля Лют. рэв. 1917 створаны орган Часовага ўрада — Асобы Закаўказскі к-т, y ліст. 1917 яго змяніў Закаўказскі камісарыят — урад мешлавікоў і эсэраў. У лют. 1918 утвораны Закаўказскі сейм, які абвясціў Закаўказзе незалежнай федэратыўнай дэмакр. рэспублікай (у маі 1918 распалася). Меншавікі абвясцілі Г. незалежнай рэспублікай і ўтварылі ўрад. Але тур. інтэрвенты захапілі Карс, Ардаган, Батум. Паводле дагавора 4.6.1918 паміж Г. і Турцыяй да апошняй адышла значная ч. груз. тэрыторыі. У канцы мая — чэрв. ў Г. ўступілі ням., y снеж. 1918 — ліп. 1920 — англ. войскі. У лют. 1921 y Г. пад кіраўніцтвам бальшавікоў пачалося ўзбр. паўстанне. Створаны 16.2.1921 рэўком Г. абвясціў яе Сав. сацыяліст. рэспублікай і звярнуўся за дапамогай да РСФСР. Чырв. Армія і атрады паўстанцаў 25.2.1921 занялі Тыфліс, скінулі ўрад меншавікоў і ўстанавілі сав. ўладу. 16.3.1921 паміж РС Ф С Р і Турцыяй y Маскве заключаны дагавор, паводле якога Турцыя адмовілася ад Батума і паўн. ч. Аджарыі. 30.12.1922 Г. разам з Азербайджанам і Арменіяй y складзе Закаўказскай Федэрацыі (ЗСФ СР) увайшла ў СССР, з 5.12.1936 саюзная рэспубліка (Грузінская ССР). 25.2.1922 прынята першая Канстытуцыя Груз. ССР. У 2-й пал. 1980-х г. y Г. разгарнуўся шырокі рух за незалежнасць. У крас. 1989 мітынгі і дэманстрацыі ў Тбілісі былі спынены сіламі службы бяспекі. У чэрв. 1989 створаны Нар. фронт Г. У сак. 1990 Вярх. Савет Г. выступіў з асуджэннем анексіі рэспублікі ў 1921 Сав. Расіяй і запатрабаваў ад кіраўніцтва СССР пачаць перагаворы пра аднаўленне дзярж. незалежнасці. На парламенцкіх выбарах y кастр. 1990 перамагла кааліцыя апазіцыйных груповак «Круглы стол — Свабодная Грузія» (лідэр З.Гамсахурдыя, з ліст. 1990 старшыня Вярх. Савета). Парламент абраў Гамсахурдыю прэзідэнтам, y крас. 1991 абвясціў Г. незалежнай. У маі 1991 Гамсахурдыя выбраны прэзідэнтам на ўсеагульных выбарах. Пасля распаду С СС Р і ўгварэння СНД (1991) Г. адмовілася ўвайсці ў склад СНД. У студз. 1992 y выніху вострай унутрьшаліт. барацьбы і незадаволенасці значнай ч. на-
сельніцтва палітыкай прэзідэнта быў сфарміраваны Ваен. савет, які адхіліў ад улады Гамсахурдыю, скасаваў прэзідэнцтва, прыпыніў дзейнасць канстытуцыі, распусціў парламент. У сак. 1992 Ваен. савет аб’явіў аб самароспуску і стварэнні Дзярж. савета на чале з Э.Шэварднадзе. Унутрыпаліт. становішча Г. ўскладнілася з-за нявырашанасці нац. праблем; узніклі міжнац. канфлікты з Паўд. Асеціяй, Абхазіяй (гл. Грузіна-абхазскі канфлікт 1990-х г.), туркамі-месхецінцамі. 11.10.1992 выбраны новы парламент і ято старшыня — Шэварднадзе, які паводле Закону аб дзярж. уладзе (прыняты на 3 гады 6.11.1992) з’яўляўся кіраўніком дзяржавы. У 1993 Г. ўступіла ў СНД. У 1994 прэзідэнтам краіны абраны Шэварднадзе. 5.9.1995 прынята новая канстытуцыя Г., паводле якой прэзідэнцкая ўлада спалучаецца з парламенцкай. Г. — чл. ААН і АБСЕ з 1992. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў 1994. Палітычныя партыі. Дэмакр. саюз Г , партыя анархістаў, Нар. фронт Г., Хрысц.-дэмакр. саюз, Рэсп. партыя, Нац.-дэмакр. партыя, Партыя «зялёных», Дэмакр. партыя і інш., усяго больш за 40 паліт. арг-цый і рухаў. Гаспадарка. Г. — індустрыяльна-агр. дзяржава. Валавы нац. прадукг складае 850 дол. на душу насельніцтва за год. Электраэнергет. база — ГЭС на Інгуры, Рыёні, Храмі; Рустаўская ДРЭС, ЦЭЦ y Тбілісі і Ткварчэлі. Вядучыя галіны прамысловасці: машынабудаванне і металаапрацоўка (станка-, судна-, электравоза-, аўтамабілебудаванне, с.-г. машынабудаванне, электратэхнічнае; асн. цэнтры — Тбілісі, Кутаісі, Руставі, Батумі, Поці); хім. (вытв-сць азотных угнаенняў, хім валокнаў y Руставі); нафгахім. і нафгаперапр. (Тбілісі, Батумі), чорная металургія (Руставі); харчасмакавая (у т.л. чайная, плодакансервавая, вінаробная, эфіраалейная, тытунёвая, разліў мінер. вод); лёгкая (шаўковая ў Тбілісі, Кутаісі і Махарадзе, шарсцяная ў Тбілісі, баваўняная ў Горы і Кабулеты, трыкат., гарбарна-абутковая). Здабыча каменнага вугалю (Ткібулі, Ткварчэлі), м аргаш авай (Чыятура), меднай (Маднеулі), поліметалічных (Кваісі) руд, барытаў і інш. Прам-сць буд. матэрыялаў уключае вытв-сць цэменту (Каспі, Руставі), шыферу, жалезабетонных вырабаў; эдабываюць мармур, базальт, вапнякі. С е л ь с к а я г а с п а д а р к а прычарнаморскіх раёнаў спецыялізуецца на зборы чайнага ліста, цытрусавых (мандарыны, апельсіны, лімоны), лаўровага ліста. Ва ўсх. раёнах вядучая роля належыць вінаградарству. Развіта пладаводства. Пасевы збожжавых (пшаніца, кукуруза, ячмень). Вырошчваюць сланечнік, эфіраалейныя культуры, цукр. буракі, бульбу, агароднінна-бахчавыя і кармавыя культуры. Асн. галіна — мяса-малочная жывёлагадоўля. Авечкагадоўля, свінагадоўля, птушкагадоўля. Т р а н с п а р т . Развіты чыгуначны (эксплуатацыйная даўж. 1550 км), аўгамаб. (21,5 тыс. км
дарог, з іх 20 тыс. км з цвёрдым пакрыццём). Авіяц. транспарт. Асн. марскія парты — Батумі, Поці. Нафгаправод Баку— Батумі, газаправоды з Паўн. Каўказа і Азербайджана. Ш матлікія курорты: прыморскія кліматычныя (Гагра, Піцунда, Новы Афон, Кабулеты), бальнеалагічныя (Цхалтуба, Набеглаві, Саірме), бальнеакліматычныя (Баржомі, Авадхара, Джава), горнакліматычныя (Абастумані, Бакурыяні, Бахмаро). Альпінізм. Турызм. Г. імпартуе нафту і нафтапрадукгы, прыродны газ, жал. руду, машыны і абсталяванне, збожжа. Экспартуе марганец, ферасплавы, прадукты харчасмакавай прам-сці (чай, цытрусавыя, вінаград, віны і інш.). Гал. знешнегандл. партнёры — Расія, Азербайджан, Турцыя. Грашовая адзінка — лары. Узброеныя сілы. Складаюцца з сухап. войск і ВПС. Вярх. галоўнакамандуючы — прэзідэнт. На канец 1994 — болыы за 10 тыс. чал. (250 тыс. рэзервістаў). У сухап. войсках 10 тыс. чал. У ВПС 200 чал. Прадугледжваецца стварэнне BMC (кіраўніцтва краіны прэтэндуе на частку караблёў Чарнаморскага флоту б. СССР). Ахова здароўя. Сярэдняя працягласць жыцця мужчын 69, жанчын 77 гадоў. Смяротнасць — 9 на 1 тыс. чал. Забеспячэнне бальнічнымі ложкамі — 1 на 90 чал., урачамі — 1 на 170 чал. Узровень нараджальнасці — 16 на 1 тыс. чал. Дзідячая смяротнасць — 23 на 1 тыс. нованароджаных (1994). Асвета. Сучасная сістэма адукацыі Г. ўключае дашкольныя ўстановы, агульнаадук. школы, прафес.-тэхн. і сярэднія спец. навуч. ўстановы, ВНУ. У 1996/97 навуч. г. ў Г. каля 1300 дашкольных устаноў, больш за 3 тыс. агульнаадук. школ, 110 прафес.-тэхн. вучылішчаў, 77 сярэдніх спец. навуч. устаноў, болын за 250 ВНУ. Вядучыя ВНУ: Тбіліскі ун-т, Груз. тэхнічны, Груз. агранамічны ун-ты ў Тбілісі, Тбіліскі мед. ун-т, Сухумскі ун-т, Кутаіскі пед. ун-т, Батумскі пед. ун-т, Груз. акадэмія фіз. выхавання і спорту, Груз. ваенная і паліцэйская акадэміі, Тбіліскія акадэмія мастацтваў і кансерваторыя, Тбіліская і Хелацкая духоўныя акадэміі, Батумская марская акадэмія і інш. Найбольшыя б-кі: Нац. б-ка Парламента Грузіі, Б-ка Тбіліскага ун-та, Цэнтр. навук. б-ка АН Грузіі, рэсп. дзярж. маладзёжная і дзіцячая б-кі, Галаўная навук. б-ка, навукова-тэхн. б-ка (усе ў Тбілісі), a таксама навук. б-кі ВНУ. Найбольшыя музеі: Дзярж. музей, Музей мастацтваў, Музей Тбілісі, Літ. музей, Музей музыкі, тэатра і кіно, Музей дэкар. і прыкладнога мастацтва, Нац. галерэя Грузіі, Галерэя сучаснага выяўл. мастацтва, Галерэя дзіцячага малюнка (усе ў Тбілісі), Дзярж. музей Аджарыі ў Батумі і інш. Навук. даследаванні праводзяцца вядучымі навук. ўстановамі сістэмы АН Грузіі, галіновымі акадэміямі, асветнымі навук. і навукова-тэхн. т-вамі і інш. Друк, радыё, тэлебачанне. Буйнейшьм газеты: «Сакартвелас рэспубліка»
(«Рэспубліка Грузія»), «Свободная Грузня», «Іберыя спектр» («Спектр Грузіі»), «Тбнлнсн», «Вечерннй Т бш тсн», «Гурджыстан» і інш. Нац. інфарм. агенцтва Грузінфарм. Існуе шэраг незалежных агенцтваў, буйнейшае з якіх «Іпрында» («Палёт»). Радыёвяшчанне на груз., рус., абхазскай, асецінскай і інш. мовах. 3 1956 працуе Тбіліскі тэлецэнтр. У 1992 створана Служба груэ. тэлебачання і радыёвяшчання. Дзейнічае прыватная тэлекампанія «Ібервізія» («Паказвае Грузія»), Літаратура Г. бярэ вытокі ў стараж. фальклоры. Адзін з найб. стараж. фалькл. помнікаў гераічны эпас «Амірані» — шматварыянтная груз. версія міфа пра Праметэя. Узнікненне стараж. груз. пісьменства звязана з імем цара Парнаваза (3 ст. да н.э.). У раннім сярэдневякоўі былі распаўсюджаны шматлікія паданні, песні, паэмы, звязаньм з гіст. асобамі і падзеямі («Этэрыяні» і інш.). Першы яісьмовы помнік стараж. л-ры Г. агіяграфічная аповесць «Пакуты Шушанікі» Я.Цуртавелі (5 ст.). У 5— 11 ст. літ. творы мелі пераважна рэліг. характар («Пакуты Або» Іаана Сабанісдзе, «Жыціе Грыгорыя Хандзтэлі» Георгія Мерчулі і інш.). Найб. пашыраны былі агіяграфічныя, гімнаграфічныя і філас,тэалагічныя жанры (М ікаэл Мадрэкілі, Іаан Мінчхі і інш.). Развіццю навуковафілас., літ. і перакладчыцкай дзейнасці спрыялі груз. калоніі-школы ў Антыёхіі, Іерусаліме, на Афоне (у Грэцыі). У 11— 12 ст. ўзнікла свецкая л-ра (ананімныя аповесць «Аміран-Дарэджаніяні», раман «Вісраміяні», творы Масэ Ханэлі, Іаан Шаўтэлі, Саргіса Тмагвелі і інш.). Вярш ыня нац. паэзіі 12 сх. — паэма прадвесніка ўсх. Адраджэння Ш .Руставелі «Віцязь y тыгравай шкуры». 13— 17 ст. — перыяд заняпаду л-ры Г. У 17 ст. пачаўся працэс адраджэння нац. л-ры (спадчына цароў Тэймураза I, Арчыла II, якія сцвердзілі ў груз. паэзіі прынцып рэалістычна-праўдзівага адлюстравання рэчаіснасці). У 18 ст. вызначальнай была асветніцкая дзейнасць цара Вахтанга VI (заснавальнік першай друкарні ў Г., вьшавец «Евангелля» і «Віцязя ў тыгравай шкуры» — першых друкаваных кніг на груз. мове), пісьменніка Сулхан-Саба Арбеліяні (аўтар зб-каў «Мудрасць выдумкі» і «Падарожжа ў Еўропу», адзін са стваральнікаў груз. літ. мовы), a таксама прасякнутая ідэямі патрыятызму філас. паэзія Д .Гурамішвілі, інтымная лірыка В.Габашвілі. У пач. 19 ст. ідзе аднаўленне нац. л-ры, звязанай з гіст. мінулым краіны, насычанай ідэямі асабістай і нац. свабоды. Пануючым становідца рамант. кірунак (А.Чаўчавадзе, Г.Арбеліяні, Н .Бараташвілі і інш.). Рэаліст. кірунак (2-я пал. 19 ст.) выявіўся ў творчасці заснавальніка нац. тэатра і нац. драматургіі камедыёграфа Г.Эрыставі, y прозе Д.Чанкадзе. Новым этапам сцвярджэння л-ры рэалізму сталі творы, скіраваныя на адлюстраванне сац.-паліт., грамадокага і духоўнага жыцця народа, на абуджэнне нац. самасвядомасці (I.Чаўчавадзе,
г р у з ія
459
A. Цэрэтэлі, А.Пурцаладзе, А.Казбегі, Важа Пшавела). У гады ўздыму рэв. руху, на мяжы стагоддзяў гал. месца ў л-ры Г. займалі праблемы класавай барацьбы і сац. пераўтварэнняў (гіст. раманы Э.Нінашвілі, В.Барноў, Ш.Арагвіспірэлі, Д .К л д ы я ііш іл і ). Падзеі рэвалюцыі 1905—07 y часткі інтэлігенцыі выклікалі настроі расчаравання і безнадзейнасці (творы прадстаўнікоў т.зв. «дэмакратьганай паэзіі» І.Еўдашвілі, Н.Чхіквадзе, А Лбаш элі і інш.). Л-ра Г. пач. 20 ст. развівалася пад уплывам еўрап. л-ры. З ’явіліся шматлікія новыя плыні — сімвалізм, футурызм, дадаізм (П.Яшвілі, B. Гапрындашвілі і інш.). Рэаліст. традыцыі ў нац. л-ры працягвалі Ч Л амтатцдзе, Ш.Дадыяні, Н.Лордкіпанідзе, Л.Кіячэлі, С.Эулі і інш. У 1930-я г. ў л-ры Г. замацаваўся сацыяліст. рэалізм (у паэзіі — І.Абашыдзе, Г.Табідзе, ГЛбашыдзе, С.Чыкавані, y прозе — Дадьмні, Д.Ш энгелая, М.Джавахішвілі, К.Лордкіпанідзе, y драматургіі — Дадыяні, С.Ш аншыяшвілі, П.Какабадзе, І.Вакелі). Пашырыўся тэматычны і жанравы дыяпазон (гіст. раманы і аповесці К .Гамсахурдыі, Шангелая, А.Кутатэлі, І.Лісашвілі, Б.Чхеідзе, Д.Суліяшвілі). У Вял. Айч. вайну развівалася патрыят. лірыка (І.Абашыдзе, К.Каладзе, Х.Берулава, А.Мірцхулава, Г.Леанідзе), эпічная паэзія (Г.Абашыдзе, Чыкавані), гіст. драматургія Шаншыяшвілі, Л.Гатуа, Вакелі, Г.Хухашвілі і інш.). У пасляваеннай груз. л-ры плённа працавалі празаікі (Гамсахурдыя, А.Беліяшвілі, А.Чьшадзе, Н .Думбадзе, Р.Джапарыдзе, Р.Інанішвілі, Ц.Данжашвілі, М.Мрэўлішвілі, Г.Панджыкідзе), паэты (Р.М аргіяні, Ц.Джангулашвілі, І.Нанешвілі, Г.Каландадзе, М.Мачаварыяні, А.Чэлідзе, Ш.Нішніянідзе), драматургі (М .Бараташвілі, К.Буачыдзе, І.Масашвілі і інш.). Творчасць пісьменнікаў гэтага перыяду арганічна звязана з сучаснасцю, культурна-гіст. традыцыямі народа (ЧАмірэджыбі, Дж.Чарквіяні, Т.Чантурыя, М.Квлівідзе, Т.Чьшадзе, А.Сулакауры і інш.). У 1970-я г. прыйшло новае пакаленне паэтаў (Б.Харанаулі, Л.Стуруа, Д.Мчэдлуры), празаікаў (Н.Ш атаідзе, ГДачанашвілі, Дж.Карчхадзе), драматургаў (Ш .Шаманадзе, Л.Табукашвілі) і інш. Развіваюцца дзіцячая л-ра (Н.Накашыдзе, Р.Коркія), літаратуразнаўства (Г.Джыбладзе, С.Чьшая, Б. Жгенці, Дж.Гвінджылія, К.Кекелідзе, Г.Леанідзе, Г.Асацыяні, Г.Гачэчыладзе і інш.). Творчыя бел.-груз. ўзаемакантакгы зарадзіліся на пач. 1930-х г. У груз. перыяд. друку публікаваліся творы Я.Купалы, Я.Коласа, ААлександровіча, АДудара, М.Хведаровіча, y бел. — творы Г.Табідзе, Т.Табідзе, Эулі, К Д ордкіпанідзе, Масашвілі, класікаў груз. л-ры Н.Бараташвілі, І.Чаўчавадзе, Важа Пшавелы, Цэрэтэлі. Умацаванню бел,груз. сувязей спрыяла святкаванне 750годдзя паэмы Ш.Руставелі «Відязь y
460
г р у з ія
тыгравай шкуры» ў 1937 y Грузіі і на Беларусі. Жыццю груз. народа прысвечаны раман Э.Самуйлёнка «Будучыня» (1938). Папулярызацыі груз. л-ры на Беларусі садзейнічала перакладчыдкая дзейнасць Я.Купалы, П.Броўкі, А.Звонака, Хведаровіча і інш. У 1950— 80-я г. актывізаваліся творчьм кантакты, перакладчьшкая дзейнасць. На груз. мове былі выдадзены кнігі «Выбранае» Я.Купалы (1955), «Беларускія апавяданні» (1961), «Беларуская савецкая паэзія» (1967), «Беларускія савецкія паэты» (1978), «Шчаслівы дзень» (1983). На бел. мове выйшлі кнігі «Грузінскія казкі» (1962), зб-кі апавяданняў «Твае
Да арг. Груаія. Сабор Светыцхавелі ў Мцхеце. Арх. Арсукісдзе. 1010-29.
бронзы і ранняга жалеза належаць паселішча Нацар-гара, курганы Трыялеты, Самгоры, дальмены ў Абхазіі. Ад перыяду стараж. дзярж. утварэнняў (канец 1-га тыс. да н.э. — 1 ст. н.э.) захаваліся акропаль, крэпасць і пабудовы Мцхеты, гарадзішча Вані. 3 прыняццем хрысціянства і развіццём феад. адносін (1-я пал. 4 ст.) будаваліся гарады з мурамі, палацамі і жылымі кварталамі (Уджарма, Тбілісі).. Ш эраг цэркваў вар’іруе прыўнесеную форму базілікі (Балніскі Сіён ва Урбнісі, Тбілісі, Вазісубані), храмы цэнтрычна-купальнага тыпу (Джвары, Атэнскі Сіён, Шуамта), круглыя купальныя храмы Цромі і інш. (усе 6— 7 ст.). Тагачаснай архітэктуры ўласцівы аскетызм стылю, дэтальная пластычная распрацоўка фасадаў, аркі,
ныя манастыры Давід Гарэджа, Вардзія і інш. У пабудовах 14— 18 ст. захоўваліся традыц. формы арх. кампазіцыі і дэкору. 3 пач. 19 ст. імі ўзбагачаецца стылістыка класіцызму (сял. дамы тыпу «дарбазі», «одасахлі»: драўляны на каменным цокалі прамавугольны ў плане дом з некалькіх пакояў з балконам па ўсім фасадзе — y Зах. Г., дамы-вежы ў горных раёнах. 3 2-й пал. 19 ст. ў rap. архітэктуры пануе эклектызм. Пабудовы пач. 20 ст. ўпрыгожваліся нац. арх. матывамі: Грузінскі дваранскі земскі банк (1912— 16, арх. А.Кальгін) y Тбілісі. У 1920— 30-я г. ствараюцца будынкі ў духу канструкгывізму і неакласіцызму з уключэннем матываў стараж. Г.: ЗемаАўчальская ГЭС каля Мцхеты (1927, арх. Кальгін, М.Мачаварыяні, К Л явон-
Да арт. Грузія. Замак-крэпасць Анануры.
Да арт. Грузія. Манумент y гонар 300 арагвійскіх герояў. 1961. Арх. і скульпт. АБакрадэе.
Грузія Будынак філармоніі ў Тбілісі.
Да арт. Грузія. Рэстаран «Арагві» ў Тбілісі.
грузінскія сябры» (1964), «Горны вадаспад» (1967), «Анталогія грузінскай паэзіі» (т. 1— 2, 1989), творы Кутатэлі, М.Гелавані, Руставелі, y перыяд. друку змяшчаліся пераклады Бараташвілі, Гурамішвілі, Д.Квіцарьвдзе, Кутатэлі, Леанідзе, М Лебанідзе, Масашвілі, Сулакауры, Чыкавані і інш. На бел. мову творы груз. пісьменнікаў перакладалі А.Астрэйка, М А ўрамчык, Р.Барадулін, Х.Жычка, І.Калеснік, К.Камейша, У.Караткевіч, Г.Кляўко, П.Прыходзька, Ю.Свірка, У.Шахавец і інш. Архітэктура. Самыя стараж. збудаванні Г. датуюйда энеалітам (паселішчы Шулаверыс-гара, Імірыс-гара). Д а эпохі
скляпенні і інш. Пасля заняпаду ў сувязі з араб. заваяваннем буд-ва вялося ў самаст. груз. княствах і царствах (ТаоКларджэты, Абхазія, Кахеты). У ліку тагачасных помнікаў саборы ў Самшвілдэ, Цырколі, Гурджаані, манастыры ў Паўд. Г. і інш. У сярэдзіне 10 — пач. 14 ст. груз. архітэктура дасягае росквіту. Выкрышгалізоўваецца тып прамавугольнага ў плане крыжова-купальнага храма з высокім барабанам, накрытым шатром, y кампазіцыі дамінуе вертыкалізм: цэрквы ў Кумурда (964), прав. Ошкі (958— 61), Светыцкавелі, Алаверды, храм Самтавісі (11 ст., арх. Іларыён Самтаўнелі), Гелацкі манастыр, пячор-
цьеў), фасад Музея Грузіі (1927— 29, арх. М.Севераў), стадыён «Дынама» (1933— 37, арх. А.К.урдыяні); Дом урада (1938— 53, арх. В.Какорын, ГЛеж ава) — усе ў Тбілісі. У апошнія дзесядігоддзі ствараюцца новыя арх. формы і выкарыстоўваюцца аб’ёмна-прасторавьы кампазідыйныя рашэнні: Палац спорту (1961, арх. У.Алексі-Месхішвілі, Ю.Касрадзе), гасцініца «Іверыя» (1967, арх. А.Каландарышвілі, І.Цхамелідзе), Дом урачыстых падзей (1984, арх. В.Джарбенадзе і інш.) — усе ў Тбілісі; т-ры ў Кутаісі, Чыятуры, Сухумі; санаторыі ў Цхалтуба, Гагры, Піцундзе і інш. У 1934 засн. Саюз архітэкгараў Грузіі. Выяўленчае мастацгва. Найб. стараж. помнікі выяўл. мастадтва — маст. вырабы з металу і арнаментаваная кераміка — адносяцца да энеаліту. Ад рабаўладальніцкага перыяду захаваліся пахаванні з залатымі ўпрыгожаннямі з гранатамі, камеямі ў мясц. традыцыях, a
таксама прывазны посуд, шкло, кераміка («Ахалгарыйскі скарб», 5 ст. да н.э. і інш.). Пасля прыняцця хрысціянства ў мастацтва Г. з цэнтраў хрысц. Усходу пранікаюць новыя формы, перапрацоўваючы якія іруз. мастакі стварылі ўласную маст. школу. У сярэднія вякі пашырана дэкар. скулытгура (рэльефы Джвары, 7 ст., Апізы, 9 ст., Кумурда і Ошкі, 10 ст., Светыцхавелі; разьба на алтарных апсідах з Сафары, Хоўле, 11 ст.), манум. жывапіс (размалёўкі ў Атэні, Вардзіі, Кінцвісі, y цэрквах Сванетыі, мазаіка гал. храма Гелацкага манастыра), мініяцюра (1-е і 2-е Джруцкія евангеллі, 940 і 12 ст., Моквійскае евангелле, 1300), чаканка па метале (абразы «Праабражэнне», 9 ст., і «Замілаванне», 11 ст., залатыя крыжы з Брылі і Брэты, чаша з Бедыі — 10 ст., Хахульскі складзень, творы Бекі і Бешкена Апізары, 12 ст.). Дэкар.-прыкладное мастацтва сярэдневякоўя прадстаўлена перагародчатай эмаллю, размаляванай керамікай, вышыўкай па шоўку і аксаміце, чаканкай па метале. 3 19 ст. масташва арыентуецца на зах.-еўрап. і рус. культуры. Зараджаецца і развіваецца станковы жывапіс, пераважна партрэт (Г.Майсурадзе), быт. жанр, які дамінаваў y творчасці мастакоў рэаліст. кірунку (А.Берьшзе, Г.Габашвілі, Р.Гвелесіяні, АМрэўлішвілі, М.Таідзе). На мяжы 19 і 20 ст. з’явіліся творы заснавальніка сучаснай груз. скулытгуры Я.Нікаладзе і мастака-прымітьшіста Н.Пірасманішвілі. У жывапісе 1920— 30-х г. развіты пейзаж (А.Ахвледыяні, У.Джапарыдзе, Д.Какабадзе, АЦымакурыдзе), партрэт (К.Магалашвілі), з ’явіліся тэмы індустрыялізацыі, пераўтварэння вёскі; легендарна-фантаст. сюжэты распрацоўваў Л.Гудыяшвілі. У 1930-я г. дамінуе гіст.-рэв. тэматыка (Джапарыдзе, А К у татэладзе, В.Сідамон-Эрыставі, I. і М.Таідзе). Паспяхова развіваецца кніжная (У.Грыголія, І.Ш арлемань) і станковая (Д. і В.Кутатэладзе) графіка. Ілюстрацыі ствараюць ТАбакелія, Гудыяшвілі, С.Кабуладзе, І.Таідзе, да дзіцячых кніг — І.Габашвілі. У скулытгуры вядучым быў партрэт (М .Кандэлакі, Нікаладзе, Н.Цэрэтэлі); развівалася манум. скулыпура (С.Какабадзе, К.М ерабіжвілі, Ш.Мікатадзе, Р.Тавадзе, В.Тапурыдзе), y т.л. сюжэтны рэльеф (Абакелія, Г.Сесіяшвілі). Сярод тэатр. мастакоў: А.Ахвледыяні, ПАцхелі, С.Вірсаладзе, І.Гамрэкелі, Кабуладзе, Д.Какабадзе, В.Сідамон-Эрыставі. У 2-ю сусв. вайну пашырана агітацыйная графіка, асабліва плакат (І.Таідзе). У апошнія дзесяцігоддзі працуюць: y галіне тэматычнай карціны — Г.Гелавані, К.Махарадзе, Г.Таідзе, У.Татыбадзе, Д.Хахуташвілі; партрэтысты Э.Каландадзе, З.Ніжарадзе, Н.Янкашвілі; y манум. жывапісе — Б.Бердзенішвілі, Р.Стуруа, 3. Цэрэтэлі; y графіцы — А.Бандзеладзе, Грыголія, П.Гучмазац, Г.Мірзашвілі, Д.Нодьм, Р.Тархан-Маўраві; тэатр. мастакі П Лапіяш вілі, Д.Тавадзе; y манум. скулыггуры — М.Бердзенішвілі,
Г.Каладзе, Г.Кардзахія, Мерабішвілі, г р у з і я 461 ГАчыяуры; y станковай і дэкар. пластыцы — БАвалішвілі, Ц.Асатыяні і інш. Адраджаецца чаканка па метале ' Сярод інструментаў: струнна-смычко(Г.Габашвілі, ІА чыяуры), кераміка выя (чыянуры, чуніры), струнна-шчып(А.Какабадзс, З.Майсурадзе). У 1933 ковыя (чангі, чонгуры, пандуры), духавыя (саінары, саламуры, най, чыбоні, засн. Саюз мастакоў Грузіі. Музыка. Раннія звесткі пра груз. нар. ствіры), ударныя (долі, таблакі). Гар. вакальную і інстр. музыку адносяцца да муз. фальклор (17— 19 сг.) уключае вак. 8 ст. да н.э. Нар. песні вылучаюцца творы аднагалосыя, меладычна развішматгалоссем, разнастайнасцю дыялек- тыя, з элементамі імправізацыі, з інстр. таў. Пашырана традыцыя 3- і 4-галосага суправаджэннем (т. зв. песні старога мужчынскага спявання; сустракаюцца і Тбілісі), што склаліся на аснове муз,сольныя 1-галосыя спевы, часам з паэт. творчасці паэтаў-спевакоў і ашугінстр. суправаджэннем. Бытуюць пра- скай традыцыі (гл. Ашуг), a таксама цоўныя, абрадавыя, застольныя, танц. і 3-галосью песні з гітарным суправаінш. песні. У аснове музыкі Г. дыята- джэннем і інш. Пасля прыняцця хрыс(337) пачала фарміравацца нічныя лады, пераменная метрыка; y ціянства сольных партыях складаная рытміка. груз. царк. музыка. Сярод яе майстроў
РОДМ НА-МАТЬ ЗОВЕТ!
Да арт. Груіія Невядомы мастак. Партрэт царэвіча Аляксандра Арчьілавіча. 1696.
Да арт. Грузія Н.П і р а с м а н і ш в і л і . Сялянка з дзецьмі ідзе па ваду.
Да арт. Грузія І.Т a і д з е. Радзіма-Маці кліча! 1941.
Да арт. Грузія. К.Г y р y л і. Маці ўрадлівасці. Чаканка. 1968.
462
г р у з ія
манах і кампазітар М.Мадрэкілі (10 ст.). У 12 ст. паявіліся шматлікія хар. і інстр. ансамблі, расквітнела выканальнштва. 3 муз. дзеячаў 17— 18 ст. С.Арбеліяні (абнародаваў груз. муз. тэрміны), І.Багратыёні (аўтар муз. граматы асобай сістэмы). Пасля далучэння Г. да Расіі пачалося збліжэнне груз. музыкі з еўрапей-
Да арт. Грузія. Р.С т y р y а. Партрэт А Чаўчавадзе. 1970-я г.
Да арт. Грузія. П.Г y ч м a з a ц. Маці семярых заіінуўшых. 3 серыі «Асеція». Лінагравюра. 1975.
скай. У 1830-я г. ствараліся літ.-муз. салоны, развівалася хатняе музіцыраванне. У Тыфлісе адкрыты оперны т-р (1851), дзе ставіліся італьян., пазней і рус. оперы, наладжваліся сімф. і камерныя канцэрты; муз. школа Каўказскага муз. т-ва (1871), муз. класы, арганізаваныя Х.Саванелі і А.Мізандары (з 1917 кансерваторыя). 3 1860-х г. збіраюцца і публікуюцца нар. песні, y 1885 створаны этнагр. хор Л.Агніяшвілі. У пач. 20 ст. арганізаваны Груз. філарманічнае т-ва (1905), груз. оперная студыя (1919), развіваецца хар. музыка (М.Сулханішвілі), ствараюцца нац. оперы (З.Паліяшвілі, Дз.Аракішвілі, Ы.Баланчывадзе, В.Далідзе). У сав. перыяд груз. музыка ўзбагацілася жанрамі сімфоніі, сімф. паэмы, кантаты, арагорыі, балета, аперэты, мюзікла, інстр. канцэрта, квартэта, y якіх працуюць кампазітары В.Азарашвілі, А.Андрыяшвілі, А.Баланчывадзе, Р.Габічвадзе, Н.Габунія, А.Гардэлі, Т.Канчэлі, І.Каргарэтэлі, Б.Квернадзе, А.Керэселідзе, Р.Кіладзе, РЛагідзе, А.Мачаварыяні, Ш .Міларава, Ш .М швелідзе, С.Насідзе, А. Тактакішвілі, Ш.Тактакішвілі, Д.Тарадзе, С.Цынцадзе, A. Чымакадзе, А.ПІаверзашвілі і інш. Створаны дзіцячыя оперы (А.Букія, B. Гакіелі, М.Давіташвілі). У сферы эстр., тэатр. і кінамузыкі вылучыліся Азарашвілі, Габічвадзе, Н.Гігауры, К анчэлі, Квернадзе, М.ПарцхаладЗе, Тарадзе, Г.Цабадзе і інш. Праблемы муз. навукі распрацоўвалі Аракішвілі, Г.Арджанікідзе, Ш Асланішвілі, В.Гвахарьм, У.Данадзе, Г.Тарадзе, П.Хучуа, А.Цулукідзе, Р.Чхіквадзе і інш. Сярод выканаўцаў: дырыжоры АДымітрыядзі, Дж.Кахідзе, І.Паліяшвілі, Я.Мікеладзе; спевакі В.Сараджышвілі. В.Бахуташвілі-
Да арт. Грузія. Майстар Э.П ан ц у л і я. Кінжал.
Шульгіна, А.інашвілі, М.Аміранашвілі, П.Аміранашвілі, Д.Андгуладзе, З.Анджапарьідзе, Н.Брэгвадзе, З.СаткЫава, Ц.Татышвілі, Я.Чконія; піяністы А.Вірсаладзе, А.Тулашвілі, Э.Вірсаладзе, Э.Анджапарыдзе; скрыпачы Л .Ісакадзе, М. і Н.Яшвілі. У Г. працуюць (1997): Груз. т-р оперы і балета (з 1851, Тбілісі), Т-р муз. камедыі (1934); Дзярж. сімф. аркестр (1933), сімф. аркестр
Да арт. Грузія. Жаночая кашуля. 19 ст.
Груз. тэлебачання і радыё, Дзярж. камерны аркестр Грузіі, Дзярж. эстр. аркестр «Рэра»; пры груз. філармоніі — хар. капэла, 3 ансамблі песні і танца, Ансамбль нар. танца, эстр. аркестр, вак.-інстр. ансамблі; Саюз кампазітараў (1932); кансерваторыя (1917), муз. вучылішчы і муз. школы. Тэатр. Вытокі груз. т-ра ў стараж. імправізацыйным нар. т-ры масак (берыкаоба), масавых карнавальных святах (кееноба), сярэдневяковым палацавым т-ры (сахіоба). У 2-й пал. 18 ст. ўзніклі школьныя т-ры ў Тбілісі і Тэлаві. Першы свецкі т-р існаваў y 1790— 95 пад кіраўніцтвам ГАвалішвілі. У 1-й пал. 19 ст. асн. формай тэатр. жьвдця былі аматарскія гурткі. У 1845 створаны рус. драм. т-р. Груз. прафес. т-р засн. ў 1850 Г.Эрыставі (у 1856 закрыты). У 1879 груз. пісьменнікі І.Чаўчавадзе і А.Цэрэтэлі зноў стварылі прафес. т-ры ў Тбілісі і Кутаісі. У к а ш ы 19 — пач. 20 ст. ўзніклі нар. т-ры ў Тбілісі, Батумі, Кутаісі. Вял. значэнне для развіцця тэатр. мастацгва мела дзейнасць К.Марджанішвілі і A.Ахметэлі. Працуюць вядучыя т-ры: імя Ш.Руставелі (засн. ў 1921), імя Марджанішвілі (засн. ў 1928 y Кутаісі), Рус. драм. т-р імя А.Грыбаедава (засн. ў 1932; усе ў Тбілісі), імя Л.Месхішвілі (Кутаісі), імя Чаўчавадзе (Батумі), a таксама т-ры ў Сухумі, Поці, Цхінвалі і інш. Сярод найб. вядомых дзеячаў груз. т-ра: рэжысёры Р.Стуруа, Т.Чхеідзе, Л.Мірцхулава, Г.Жарданія; акцёры Р .Чхіквадзе, С.Чыяўрэлі, К.Каўсадзе, І.Гігашвілі. У 1939 y Тбілісі ад-
крыты Дзярж. тэатр. ін-т імя Ш.Руставелі. У 1945 засн. тэатр. т-ва. Н а груз. сцэне ставіліся бел. п ’есы «Гута» Р.Кобеца, «Пяюць жаваранкі» К.Крапівы, «Лявоніха на арбіце» А.Макаёнка, «Канстанцін Заслонаў» А.Маўзона і інш. Кіно. Першыя хранікальньм кіназдымкі адбыліся ў 1908— 10. У 1921 y Тбілісі засн. трэст «Дзяржкінапрам» (з 1953 кінастудыя «Грузія-фільм»), Значную ролю ў станаўленні кіно Г. адыгралі рэжысёры А.Цуцунава, А .Бек-Назараў, З.Берышвілі, К .Марджанішвілі, І.Перэстыяні, М.Ш энгелая. Этапным быў фільм М.Калатозава «Соль Сванетыі» (1930). У 1930-я г. вядучай бьша гіст.-рэв. тэматыка. У Айч. вайну створаны стужкі «У Чорных гарах» (1941, Ш энгелая), «Мост» (1942, К.Піпінашвілі), гіст. эпапея «Георгій Саакадзе» (1 9 4 2 -4 3 , М.Чыяўрэлі). У 1950— 70-я г. разам з фільмамі вядомых рэжысёраў («Страказа», 1954, С.Далідзе; «Яны спусціліся з гор», 1955, М.Санішвілі) з ’явіліся стужкі маладых кінематаграфістаў, майстэрства якіх y 1980-я г. дасягнула сусв. ўзроўню. Сярод іх: Р. Чхеідзе («Бацька салдата», 1965; «Саджанцы», 1973; «Твой сын, зямля», 1981), Т .Абуладзе («Чужыя дзеці», 1958; «Я, бабуся, Іліко і Іларыён», 1963; трылогія «Мальба», 1968, «Дрэва жадання», 1972, «Пакаянне», 1987; Ленінская прэмія 1988), К.Іаселіяні («Лістапад», 1968; «Жыў пеўчы дрозд», 1971; «Пастараль», 1976; «I стане святло», 1989), А.Рэхвіяшвілі («Грузінская хроніка XIX века», 1979; «Шлях дадому», 1982). У 1990-я г. ў фільмах груз. кінематаграфістаў узмацніўся драматызм y адлюстраванні рэчаіснасці: «Сонца няспячых» (1991, П.Баблуяні), «Дуру» (1995, В.Гіоргабіяні), «Могілкі» (1996, Г.Хайндрава) і інш. Значная з ’ява ў кінамастацтве Г. — яркія па форме і думцы кароткаметражныя фільмы. 3 1928 здымаюцца дакумент., з 1930-х г. — маляваныя і лялечныя фільмы. У 1957 створаны C a ros кінематаграфістаў Г. 3 1974 y Дзярж. тэатр. ін-це імя Ш.Руставелі працуе кінафакультэт. Л іт . : В а х у ш т м Б а г р а т н о н н . Нсторня царства Грузннского: Пер. с груз. Тбнлнсн, 1976; Страннцы нз нсторнн Грузш. Тбнлмсн, 1965; М е л н к н ш в н л н Г.А. К нсторнн древней Грузнн. Тбнлнсн, 1959; Грузня: Краткяй нст. очерк. Тбмлнсн, 1966; М е н т е ш а ш в н л н А. Грузннская демократнческая республнка (1918— 1921 гг.) н запацные державы / / Вопр. нсторнн. 1996. №9; Нсторяя грузннской советской лнтературы. Тбнллсн, 1977; К е к е л н д з е С.А. Грузнно-белорусскне лнтературные взанмосвязн. М., 1979; А м н р а н а ш в н л н Ш.Я. Нсторня грузннского лскусства. М., 1963; Б е р л д з е В. Грузлнская архлтектура с древнейш ю і времен до начала XX в. Тблллсл, 1967; Б е р л д з е В., Е з е р с к а я Н. Нскусство Советской Грузші, 1921— 1970. М., 1975; Д ж а н б е р л д з е Н.Ш., Ц л ц л ш в л л л Й.Н. Архлтектура Грузлл от ястоков до Ha irnet дней. М., 1976; Ч х н к в а д з е Г. Основные тапы грузннского народного многоголосья. М., 1964; Нсторня музыкн народов СССР. Т. 1—5, ч. 2. 2 над. М-, 1970—74; Д о н a д з е В.Г. Очеркн по нсторнн ірузнн-
ской советской музыкм. Ч. 1. Тбнлнсн, 1975; О р д ж о н н к н д з е Г.Ш. Проблемы восходяшего путн. Тбнлнсн, 1978. С .І. С ід о р (прырода, гаспадарка), В .С .К п ім о в іч (гісторыя з 1920), Д ж .Г в ін д ж ы л ія (літаратура), В .Я .Б у й в а л (архітэктура, выяўленчае мастаюта).
ГРУМАНТ, старажытна-руская архіпелага Шпіцберген.
назва
ГРУМ-ГРЖЫМАЙЛА Кандрат Іванавіч (21.9.1794, г. Магілёў — 1874), бел. ўрач і грамадскі дзеяч. Д-р медыцыны (1823). Скончыў мед. ф -т Віленскага ун-та (1820). У 1821— 28 працаваў y ваен. шпіталі ў Магілёве, y 1833—68 y Пецярбургу выдаваў мед. газ. «Друг здравня», якая папулярызавала мед. веды і садзейнічала развіццю айч. навукі. Навук. працы пра пахвінныя грыжы і спосаб іх лячэння шляхам аперацыі, па фізіялогіі і паталогіі дзіцячага арганізма, гігіене, дыетэтыцы і курарталогіі. Т в '. Монографня о раднкальном леченнн пахомошоночных грнж... СПб., 1837; Фнзнологня поэзнн н счастья. СПб., 1865.
ГРУМ-ГРЖЫМАЙЛА Рыгор Яфімавіч (17.2.1860, С.-Пецярбург — 3.3.1936), рускі географ, даследчык Цэнтр. і Сярэдняй Азіі. У 1884— 87 падарожнічаў па Алтаі, Ц янь-Ш ані, Каракаруме і Кашгарыі. У 1889—90 узначальваў экспедыцыю ў Цэнтр. Азію, y час якой адкрыты горны хр. Бэйшань і вызначана адмоўная адзнака Турфанскай упадзіны. У 1903— 14 ажыццявіў шэраг экспедыцый y Зах. Манголію, Туву, на Д.Усход і інш. У 1920— 31 віцэ-прэзідэнт Геагр. т-ва СССР. Асн. працы: «Апісанне Амурскай вобласці» (1894), «Зах. Манголія і Уранхайскі край» (т. 1— 3, 1914— 30). Вял. залаты медаль Геагр. т-ва. Яго імем названы перавал y rapax Сіхатэ-Алінь, ледавікі на Паміры і масіве Багдо-Ула. ГРУМ-ГРЖЫМАЙЛЫ ЛЕДАВІК, далінны ледавік дэндрытавага тыпу ў цэнтр. ч. Паміра. Адкрыты ў 1887 рус. экспедыцыяй Р.Я. і М.Я.Грум-Гржымайла. Даўж. 37 км, шыр. ад 0,5 да 3 км, пл. 143 км2. Апускаецца з піка Рэвалюцыі (6974) да выш. 3620 м. 3 ніжняга канца ледавіка пачынаецца р. Танымас. «ГРУНВАЛЬД», летні лагер для адпачынку дзяцей. Створаны ў 1990 y пас. «Энергетык» (Дзяржынскі р-н Мінскай вобл.) бацькоўскім к-там беларускамоўных класаў і школ М інска (з 1996 Т-ва бел. школы) на базе піянерскага лагера «Дружба». Дзейнасць «Г.» накіравана на нац.-патрыят. выхаванне, развіццё грамадскай актыўнасці дзяцей, удасканаленне іх фіз. падрыхтоўкі з выкарыстаннем методыкі скаўтызму. Праводзіць фізкультурна-тэатралізаваныя святы (напр., Грунвальдскае відовішча), спаборніцтвы, мерапрыемствы каляндарнаабрадавага характару, археал. і фальклорна-этнагр. экспедыцыі і інш. Адпачываюць дзеці з Беларусі, a таксама з замежжа. А .Ю Л о з к а .
463
ГРУНВАЛЬДСКАЯ
ГРУНВАЛЬДСКАЯ БІТВА 1410, вырашальная бітва Вялікай вайны 1409— 11 паміж Вялікім княствам Літоўскім і Полыпчай з аднаго боку і Тэўтонскім ордэнам з другога. Адбылася 15.7.1410 каля населеных пункгаў Грунвальд і Таненберг (цяпер Альштынскае ваяв., Польшча). З ’явілася гал. этапам вайны, план якой быў распрацаваны польск. каралём Ягайлам і вял. кн. ВКЛ Вітаўтам на Берасцейскай сустрэчы 1409. У ліп. 1410 войскі саюзнікаў (каля 30— 40 тыс. чал.) злучыліся ў раёне Казініц і рушылі на сталіцу ордэна Марыенбург (Мальбарк). 15 ліп. яны былі вымушаны прыняць бой на адкрытай мясцовасці з крыжацкім войскам (каля 15— 20 тыс. чал.). Войска крыжакоў (уваходзілі таксама рыцары з Германіі, Англіі, Францыі, Швейцарыі, Чэхіі і інш. краін) складалася з 51 харугвы, войска ВКЛ і Польшчы (уваходзілі таксама татары саюзнага Вітаўту хана Джэлал-адДзіна і наёмнікі) — з 90 харугваў, 40 з іх належалі ВКЛ (Трокская, Гарадзенская, Ковенская, Лідская, Смаленская, Полацкая, Віцебская, Пінская, Новагародская, Берасцейская, Ваўкавыская, Драгічьшская, Старадубская, Мсціслаўская і інш.). Крыжакі занялі больш выгадную для атакі пазідыю на ўзвышшы. Перад баявымі парадкамі крыжакоў стаялі гарматы і арбалетчьпсі. Войскі саюзнікаў размяшчаліся трыма лініямі на беразе р. Маршы. Бітва пачалася атакай 1-й лініі крыла Вітаўга і змешчаных на БІТВА пад ГРУНВАЛЬДАМ 15.VII.1410 г. ПЕРШЫ ЭТАП
Таненберг (Стэмбарк)
Грунвальд абоз крыжакоў 'м 'Ы
Людвігсдорф (Людвігова), - “ *■ Адступлвннв і- й лініі крыла Вітаўта ДРУГІЭТАП
(Ўльнова)
Таненберг (Стэмбарк)
Грунвальд абоз . J нрыманоу^л^гг ^
Уступленнв бой другой ЛІНІІУ польскага войска Адступлвнне кры жацкага войска fe < rh=+ Увядзенне ў бой Ш рэзврву крыжакоў, прарыў імі фронту і выхад y тыл польскаму войску
Ф аўлен & \боз (Ульнова) полй^кі
ТРЭЦ' ЭТАП I j / T a H t
(Стэмбарк)
татары
ГрунааЛь^ Люавігсдорф V J (Людвігова)3%) ^ Акружэннв I ра»
Фаўлен (Ульнова) Размяшчэнне і дзеянні войск тэўтонскага ордэна Оьь ■Конніца і пяхота крыжакоў ■Гарматы Аўтар Ю.М.Бохан
Размяшчэнне і дзеянні войск саюзнікаў У і Польскія Іў Войскі BKJ »
Татары
сіюзнікаў
464_______________ГРУНДГЕНС яе правым флангу татар. Атакуючых сустрэлі гарматным агнём, потым супраць іх рушыла левае крыло крыжацкага войска, сітуацыя схілілася на іх карысць. Верныя сваёй улюбёнай тактыцы, татары арганізавалі прытворныя ўцёкі. Услед за імі пабегла 1-я лінія войска ВКЛ, акрамя трох харугваў са Смаленскай зямлі (мсціслаўскай, смаленскай і няпэўнай прыналежнасці) на чале з мсціслаўскім кн. Лугвенам. Націск крьшакоў спынілі 2-я і 3-я лініі войск Вітаўта. Адначасова 1-я лінія палякаў атакавала правае крыло крыжакоў. Атака была няўдалая, крыжакі ледзь не захапілі вял. каралеўскі сцяг. Становішча вьтравілася з увядзеннем 2-й польск. лініі. Пасля 6 гадз напружанай бітвы сілы ордэна пачалі адкочвацца ад свайго лагера. Імкнучыся пераламіць ход бітвы, магістр ордэна Ульрых
1410. Quellenkritische Untersuchungen. Bd. 1. Berlin, 1982; K u c z y r i s k i SM. Bitwa pod Granwaldem. Katowice, 1987. N a d o l s k i A Grunwald; Probleray wybrane. Olsztyn, 1990. Ю .М .Б о х а н .
ГРЎНДГЕНС (Gründgens) Густаў (22.12.1899, г. Дзюсельдорф, Германія — 7.10.1963), нямецкі акцёр, рэжысёр. Скончыў школу пры Дзюсельдорфскім драм. т-ры (1920). Працаваў y т-рах Гамбурга, Берліна. У 1955—63 кіраўнік Ням. драм. т-ра ў Гамбургу. Вядомы як пастаноўшчык класічных спектакляў «Кароль Лір» (1934) і «Дванаццатая ноч» (1937, іграў ролю Мальволіо) У.Ш экспіра, «Чайка» А.Чэхава (1948; роля Трыгорына) і інш. Сярод роляў; Гамлет («Гамлет» Ш экспіра), Фауст («Фауст» І.В.Гётэ), Ф ранц Моар, Валенштайн («Разбойнікі», «Смерць Валенштайна» Ф.Ш ылера). Паставіў некалькі оперных спектакляў. Здымаўся ў кіно, ставіў фільмы. Ж ыццё і творчасць
Г. ляглі ў аснову рамана К.М ана «Мефістофель» (экранізаваны ў 1981).
ГРУНДЫГ (Grundig) Ганс (19.2.1901, г. Дрээдэн, Германія — 11.9.1958), нямецкі жывапісец і графік. Вучыўся ў AM y Дрэздэне (1922— 26). Адзін з заснавальнікаў Асацыяцыі рэв. мастакоў Германіі (1929). У 1946— 47 праф. і рэкгар Вышэйшай школы выяўл. мастацтва ў Дрэздэне. Зазнаў уплыў экспрэсіянізму. Аўтар твораў, якія выкрываюць фашызм (цыкл афортаў «Звяры і людзі», 1933— 38; трыпціх «Тысячагадовая імперыя», 1935— 38). Поўныя трагічнага пафасу яго маст. вобразы маюць характар фантаст. сімвалаў. Лаўрэат Нац. прэміі ГДР (1958). Т в.: Рус. пер. — Между карнавалом н велнкнм постом: Воспомннання... М., 1964.
ГРЎНДЫ Г (Grundig) Леа (23.3.1906, г.Дрэздэн, Германія — 10.10.1977), нямецкі графік. Ж онка Г.Грундыга. Вучылася ў AM y Дрэздэне (1923— 26). У 1939— 49 y эміграцыі. 3 1950 праф. Вышэйшай школы выяўл. мастацтва ў Дрэздэне. У 1964— 70 прэзідэнт (старшыня) Саюза мастакоў Германіі. Творы адметныя псіхал. экспрэсіяй (цьпслы афортаў «Пад свастыкай», 1933— 38; «Барацьба супраць атамнай смерці», 1957— 58), жыццесцвярджальным пафасам (цыклы «Вугаль і сталь для міру», 1951, і інш.).
ГРУНДЭРСТВА (ад ням. Gründer заснавальнік), з а с н а в а л ь н і ц т в а , масавая і хуткая apr-цыя прадпрыемстваў, акц. т-ваў, банкаў, страхавых кампаній і інш. Найб. характэрна для 1850— 70-х г. Суправаджалася шырокай эмісіяй каштоўных папер, біржавымі спекуляцыямі, нездаровым ажыятажам і жульніцкімі махінацыямі фінансавых дзялкоў. ГРУНЕВАЛЬД
Грунвальдсаая бітва 1410. Літаграфія М.Басалыгі. 1989. фон Юнгінген павёў y наступленне апошнія 16 харугваў рэзерву. Яны прарвалі фронт і выйшлі ў тыл польск. войска, але былі акружаны і знішчаны, загінуў і сам магістр ордэна. У рукі саюзнікаў трапілі ўмацаваны лагер крыжакоў і ўсе іх сцягі. Паражэнне Тэўтонскага ордэна ў Г.б. абумовіла вынік вайны ў цэлым. Паводле Тарунскага міру 1411 ва ўладанне ВКЛ і Польшчы адышлі Добжынская і Жамойцкая землі. Магутнасць ордэна была падарвана. У 1960 на месцы бітвы пастаўлены помнік. Л і т Д л y г о ш Я. Грюнвалвдская бнтва: [Пер. с лат.]. М.; Л., 1962; S t r y j k o w s k i М. Kronika Polska, Litewska, Zmddzka i wszystkiej Rusi. T. 1. Warszawa, 1846; E k d a h 1 S. Die Schlacht bei Tannenbeig
Г.Грундыг. Барацьба мядзведзя з ваўкамі. 1928.
(Grünewald) Матыяс [сапр. Готгарт Нітгарт (Найтгарт); G othart Nithart (Neithart); 1460— 80, г. Вюрцбург, Германія — 1.9.1528], нямецкі жывапісец эпохі Адраджэння. У 1508— 1526 (?) прыдворны жывапісец майнцкіх архіепіскапаў і курфюрстаў. Творчдсць звязана з ідэалогіяй нар. нізоў і містычнымі ерасямі. У гал. творы — 9 частках Ізенгаймскага алтара (1512— 15) — трагічньм сцэны страсцей Хрыстовых («Распяцце») змяняюцца карцінамі радасці, пантэістычным успрыманнем прыроды («Раство»). Містычны вобраз Хрыста, які нібыта растае ў час успышкі яркага святла («Уваскрэсенне»), саступае месца вобразам унутрана прасветленым, прасякнутым гуманістычным пачаткам («Святы Себасцьян»), У творах пач. 1520 г. відавочнае ўздзеянне мастацтва італьян. Адраджэння («Сустрэчы св. Эразма і Маўрыкія», 1520— 24), y больш позніх зноў вяртанне да тэмы Хрыста і экспрэсіўнай драм. мовы познагатычнага жывапісу («Аплакванне Хрыста», 1524— 25). Літ.: Н е м н л о в А.Н. Грюневвалм. М., 1972.
ГРУНТ (польск. grunt ад ням. Grund аснова, глеба), 1) горная парода, якая залягае непасрэдна пад глебай. 2) Зборная назва горных парод, глеб, тэхнагенных утварэнняў, якія знаходзяцца ў сферы ўэдзеяння інжынерных збудаванняў і разглядаюцца з інж.-буд. пункту гледжання. Адрозніваюць Г.: скальныя (маюць высокую мех. трываласць, з’яўляюцца пругкімі цвёрдымі целамі), паўскальныя (з паніжанымі мех. ўласцівасцямі), мяккія гліністыя (з пластычнымі ўласцівасцямі, звязаныя), рыхлыя, сыпкія (незвязаныя), слабыя (лёгка паддаюцца дэфармацыі). Складаюцца з цвёрдых (мінералы, лёд, мінералаарганічныя ўгварэнні), вадкіх (водныя растворы), газападобных (газы, паветра) і біятычных ці жывых кампанентаў. Найважнейшыя ўласцівасці Г.: фізічньш (шчыльнасць, цеплаправоднасць, электраправоднасць, пранікальнасць і інш.), фіз.-хімічньм (растваральнасць, адсар-
састаў і рэжым залежаць ад геал. будовы, рэльефу, клімату, глебавага і расліннага покрыва мясцовасці. Асн. крыніца жыўлення Г.в. — a™ , ападкі, a таксама падток падземных вод з напорных ваданосных гарызонтаў y далінах рэк. У лясных, лесастэпавых і стэпавых раёнах пашыраны прэсныя або слабамінералізаваньм, y сухіх стэпах, паўпустынях і пустынях пераважаюць салёныя Г.в. На Беларусі сярэдняя глыб. залягання Г.в. 10— 15 м, y паніжэннях (поймы рэк, балоты) да 0,5 м, нярэдка яны змыкаюцда з паверхневымі водамі. Выкарыстоўваюцца для водазабеспячэння, y с.-г. вытв-сці, буд-ве і інш. ГРУНТАВДЫ, беспазваночныя жывёлы (чэрві, малюскі, планкгонныя ракападобныя і інш.), якія жывяцца арган. дэтрытам. Гл. ў арт. Дэтрытафагі. ГРУНТАЗНАЎСТВА. раздзел інжынернай геалогіі, які вывучае фіз.-мех. і фіз.хім. ўласцівасці грунтоў з пункту гле-
гру н то ў кі
465
жучых рэчываў. Падзяляюцца на грунтабетоны (умацоўваюцца цэментам, BanHaft, гіпсам) і грунтасілікатныя матэрыялы (умацоўваюцца грунтацэментам — сумессю алюмасілікатных рэчываў са злучэннямі шчолачных металаў), сырцовыя (робяцца з гліны без прымесей, напр. цэгла-сырэц) і саманныя (з гліны і валакністых запаўняльнікаў, напр. саломы, кастрыцы). Грунтабетоны, сырцовыя і саманныя Г. воданяўстойлівыя, грунтасілікатныя — вода- і марозаўстойлівыя. Г. выкарыстоўваюць y дарожным, гідратэхн., аэрадромным, сельскім буд-ве. П .М Б агаслаўч ы к . ГРУНТОЎ Пётр Сцяпанавіч (н. 10.8.1933, в. Гарнова Сенненскага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне трансп. сістэм. Д -р тэхн. н. (1978), праф. (1979). Засл. дз. нав. і тэхн. Бела-
М Груневальд. Распяцце. Цэнтральная частка Ізенгаймскага алгара. 1512— 15.'
М Груневальд Фрагмент.
Распяцце.
Галава
Хрыста.
бцыйная і каразійная ўласцівасць, пластычнасць і інш.), механічныя (пругкасць, трываласць на разрыў, сцісканне і інш.). Г. выкарыстоўваюцца ў якасці асновы будынкаў і збудаванняў, матэрыялу для дарог, плацін, насыпаў, асяроддзя для размяшчэння падземных збудаванняў (тунэляў, сховішчаў, трубалраводаў і інш.). Паняцце «Г> ужываецца таксама ў адносінах да Месяца (месяцавы Г.) і інш. планет Сонечнай сістэмы. У .Я .Б а р д о н . ГРУНТАВЫЯ ВОДЫ , безнапорныя або слабанапорныя падземныя воды. Звычайна размяшчаюцца ў першым ад паверхні пастаянна існуючым ваданосным гарызонце, які падсцілаецца воданепранікальным слоем. Глыб. залягання, хім.
джання і магчымасці ўзвядзення на іх разнастайных збудаванняў. Звязана э інж. геадынамікай, літалогіяй, глебазнаўствам, механікай грунтоў і інш. У самаст. раздзел навукі Г. вылучылі ў 1920-я г. рус. вучоныя Ф.П.Саварэнскі, В.А.Прыклонскі, Я.М.Сяргееў і інш. Падзяляецца н а а г у л ь н а е Г. (вьшучае састаў, структуру, тэкстуру, прыроду трываласці і дэфармаванасці грунтоў, змены іх уласцівасцей пад уэдзеяннем прыродных фактараў і ў выніку інж.-гасп. дзейнасці чалавека), р э r і я н а л ь н а е Г. (даследуе асн. заканамернасці фарміравання і прасторавага размяшчэння розных грунтоў), т э х н . м е л і я р а ц ы ю г р у н т о ў (распрацоўвае метады штучнага паляпшэння ўласцівасцей ірунтоў). У Беларусі сістэматычнае вывучэнне грунтоў праводзіцца з 1930-х г.
ГРУНТАМАТЭРЫЯЛЫ, будаўнічыя матэрыялы, якія вырабляюць з гліністых грунтоў (глін, суглінкаў, супескаў) без абпальвання з выкарыстаннем вя-
русі (1978). Чл. Нью-Й оркскай АН (1996). Скончыў Бел. ін-т інжынераў чыг. транспарту (1958). 3 1960 y Бел. ун-це транспарту (у 1986— 96 рэктар). Навук. працы па АСК чыг. транспарту, тэорыі экстрэмальных станаў і іх імавернасна-аналітычным апісанні, стварэнні методьж разліку надзейнасці і бяспечнасці пропуску трансп. патокаў. Прэмія CM СССР 1989. Тв:. Эксплуатацвонная надежность станцнй. М., 1986; Управленне эксплуатацмонной работой н качеством перевозок на железнодорожном транспорте. М., 1994 (у сааўт.). Л .А . С а с н о ў с к і.
ГРУНТОЎКІ, г р y н т ы, матэрыялы, якія ўтвараюць ніжнія (грунтовачныя) слаі лакафарбавых пакрыццяў. Забяспечваюць больш моцнае счапленне пакрыцця з паверхняй, ахоўваюць металы ад карозіі, запаўняюць сітавіны ў драўніне, надаюць паветранепранікаль-
466
гру п
таксама ў тэорыі лікаў (Л.Эйлер, К .Гаўс) пры вывучэнні параўнанняў і класаў рэштаў.
насць тканінам. Аснова Г. — сінт. і прыродныя плёнкаўтваральныя рэчывы (алкідныя, поліэфірныя, эпаксідныя смолы, эфіры цэлюлозы, алеі), якія выкарыстоўваюць y выглядзе раствораў (лакаў) ці дысперсій. Г., y састаў якіх уваходзяць пігменты (напр., антыкаразійныя), атрымліваюць тымі ж метадамі, што і фарбы.
Г. наз. непустая сукупнасць элементаў (мноства) G, на якой зададзена алг. аперацыя •, што задавальняе ўмовам: аперацыя асацыятыўная a*(b«c)=(a*b)*c для ўсіх а*Ь*с з G; для любога элемента a з G існуе нейтральны элемент п, для якога а»п=п*а=а; для любога алемента a з G існуе адваротны элемент х, для якога а*х=х*а=п. Напр., мноства ўсіх цэлых лікаў адносна аперацыі складання; сукупнасць падстановак мноства X, калі пад здабыткам 2 падстановак разумець вынік іх паслядоўнага выканання для любога х з X. Частка элементаў Г. G, што сама ўтварае Г. ддносна групавой аперацыі ў G, наз. падгрупай (напр., мноства ўсіх цотных лікаў — падірупа Г. цалых лікаў). Г. наз. канечнай (бясконцай), калі мноства G мае канечную (бясконцую) колькасць элементаў. Гл. таксама
Г РУ П Т Э О Р Ы Я , раэдзел алгебры, які вывучае ўласцівасці алгебраічных аперацый, што найчасцей сустракаюцца ў матэматыцы і яе дастасаваннях; выкарыстоўваецца таксама ў фізіцы і інш. раэдзелах навукі (асабліва пры вывучэнні ўласцівасцей сіметрыі). Канчатковая мэта Г.т. — апісаць усе магчымьы групавыя аперацыі (гл. Група). Асновы Г.т. закладзены Э.Галуа (1831). Першыя тэарэмы Г.т. даказаны Ж Л а г р а н ж а м y канцы 18 ст„ a потым A.К а ш ы , Н А б е л е м і інш. Напачатку Г.т. вывучала канечныя групы падстановак, y канцы 19 — пач. 20 ст. — канечныя групы з элементамі любой прыроды, a потым і бясконцыя і тым самым стала на абстрактны, аксіяматычны шлях развіцця і стала прыкладам для перабудовы ў пач. 20 ст. алгебры і ўсёй матэматыкі. Г.т. падзяляецца на шэраг вял. раздзелаў, якія найчасцей вылучаюцца дастатковымі ўмовамі на групавую аперацыю (канечных Г.т., абелевых Г.т., нільпатэнтных Г.т., пераўтварэнняў Г.т., выяўленняў Г.т. і інш.) ці ўнясеннем y групу дадатковых структур, звязаных пэўным чынам з групавой аперацьмй (тапалагічных, алг. і ўпарадкаваных Г.т. і інш.). Асн. праблема Г.т. — класіфікацыя простых канечных іруп, якія адыгрываюць ролю «будаўнічых блокаў» адвольнай групы; лічыцца, што такая класіфікацыя створана, аднак да сучаснага моманту (1997) дакладна выверанага тэксту яе няма.
У Беларусі сістэм. даследаванні па Г.т. пачалі Дз.А.Супруненка (1945; групы падстановак і матрыц), С.А. Чуніхін (1953; канечныя групы); зараз даследаванні вядуцца пад кіраўніцтвам У.П.Платонава (тапалагічныя і лінейныя алг. групы, мнагастайнасці груп), Л.А .Шамяткова (тэорыя фармацый), А.Я.Залескага (выяўленні лінейных алг. груп). Л іт :. П л а т о н о в В.П , Р а п н н ч у к А.С. Алгебранческне группы н теорня чнсел. М., 1991; С у п р у н е н к о Д.А. Группы подстановок. Мн., 1996; Ш е м е т к о в Л.А. Формацнн конечных групп. М., 1978. Р . Т .В а л ь ва ч о ў .
ГРУП А, адно з асноўных паняццяў су-
часнай матэматыкі, выкарыстоўваецца таксама ў фізіцы і інш. навуках пры вывучэнні ўласцівасцей сіметрыі. Узнікненне выклікана неабходнасцю выконваць пэўныя дзеянні (складанне, множанне) не толькі над лікамі, але і над вектарамі, мноствамі, матрыцамі, пераўтварэннямі і інш. матэм. аб’ектамі. Паняцце Г. пачало фарміравацца ў канцы 18 — пач. 19 ст. незалежна ў алгебры ў выглядзе канечных Г. падстановак пры рашэнні алг. ураўненняў y радыкалах (Ж.Лагранж, Н.Абеяь, Э.Галуа; апошні прапанаваў і тэрмін «Г.»), y геаметрыі пры з’яўленні неэўклідавых геаметрый і ў праектыўнай геаметрыі, a
Груп т эоры я.
Р .Т .В а л ь в а ч о ў .
адносна ўстойлівая сукупнасць людзей, звязаных агульнымі інтарэсамі, дзейнасцю і нормамі ўзаемаадносін. Асн. функцыі Г.с.: сумеснае дасягненне агульных мэт, сацыялізацыя людзей, задавальненне іх патрэб y эмацыянальным кантакце і палтрымцы. Групы падзяляюцца на малыя і вялікія. М а л а я Г.с. (пярвічная, нефармальная, фармальная, харызматьгчная, рэферэнтная) адрозніваецца непасрэднымі кантактамі паміж яе членамі, налічвае ад 2 да 20 і болей чал. Паняцце «пярвічная група» ўведзена для абазначэння сям’і, суседскіх і сяброўскіх кампаній, забяспечвае першасную сацыялізацыю індывідаў і характарызуецца высокай ступенню эмацыянальнасці ўзаемаадносін, салідарнасцю і развітой групавой самасвядомасцю. Н е ф а р м а л ь н а я г р у п а ўтвараецца на аснове міжасобасных кантактаў, узаемных сімпатый і падабенства інтарэсаў яе членаў. Ф а р м а л ь н а я фарміруецца для дасягаення пэўных мэт і адрозніваецца развітой арганізацыйнай струкгурай. Х а р ы з м а т ы ч н a я займае прамежкавае становішча паміж нефармальнай і фармальнай ірупамі. Асаблівую ролю ў ёй адыгрывае лідэр, які мае велізарную прыцягальную сілу і абаянне. Р э ф е р э н т н а я г р y п a (уяўная і рэальная) — група, каштоўнасці і нормы якой служаць эталонам. В я л і к а я Г.с. — шматлікая супольнасць людзей, якія часта не ўступаюць y непасрэдны кантакт паміж сабой, але маюць падобнае сац. становішча і аб’ектыўную агульнасць інтарэсаў — класы, сац. слаі, праф. групы, этнічныя супольнасці (нацыя, народнасць, племя), узроставыя групы (моладзь, пенсіянеры) і інш. ГРУГІА
С А Ц Ы Я Л ЬН А Я ,
H im :. С м е л з е р Н. Соцнологая: Пер. с англ. М., 1994; І Ц е п а н ь с к н й Я. Элементарные понятня соцнологнн: Пер. с. пол. А .У .Р у б а н а ў . М., 1969.
Г РЎ П А С Т А Т Ы С Т ЬІЧ Н А Я , сукупнасць аднародных y якіх-небудзь адносінах адзінак, вылучаных на падставе адной або некалькіх прыкмет групавання з мэтай далейшага аналізу. Напр., група людзей, сфарміраваная на аснове адной
(узрост) або некалькіх (узрост, пол, адукацыя) прыкмет. Прыкметы групавання могуць быць колькасныя (напр., узровень даходаў) і якасныя (выражаны ў выглядзе паняццяў, напр., прафесія). Спосабы групавання бываюць простыя (па адной прыкмеце), камбінаваныя (па 2 і болей спалучаных прыкмет), структурныя (выяўляюць структуру аднароднай сукупнасці, напр., насельніцтва), тыпалагічныя (вылучаюць y сукупнасці аднаякасныя тыпы, напр., тыпы сям’і). А .У .Р у б а н а ў .
ГРУПАВАЯ С К О Р А С Ц Ь х в a л ь, ско-
расць руху групы або цуга хваль, якія ўтвараюць y кожны момант часу лакалізаваны ў прасторы хвалевы пакет. Прыбліжана характарызуе распаўсюджанне негарманічных хваль. Пры адсутнасці паглынання Г.с. роўная скорасці пераносу энергіі хвалі (скорасці перадачы сігналу). Г.с. u звязана з фазавай скорасцю v формулай Рэлея: u=
V - X , дзе X — даўжыня хвалі; UЛ u = v, калі адсутнічае дысперсія хваль dv ( j Y = 0). Г.с. выкарыстоўваюць пры QК вымярэнні далёкасці ў гідра- і радыёлакацыі, пры зандзіраванні атмасферы, y сістэмах кіравання касм. аб’ектамі і інш. / ! Г Р У П Ы К Р Ы В І, сукупнасць нармальных імунагенетычных прыкмет крыві, якая дазваляе аб’ядноўваць людзей y пэўныя групы. Упершыню 3 групы крыві выявіў y 1900 аўстр. ўрач-імунолаг К Ландш тайнер; пазней была вылучана 4-я Г.к. У 1907 чэш. вучоны Я.Янскі даў Г.к. лічбавае абазначэнне. У 1928 зацверджана літарная наменклатура Г.к. (АВО). Прыналежнасць да Г.к. вызначаюць факгары A і В (антыгены ці аглюцінагены), што знаходзяцца ў эрытрацытах, і фактары a і р (антыцелы і аглюцініны), што выяўляюцца ў плазме крыві.
Адрозніваюць 4 Г.к. У людзей I Г.к. (О/В) эрьпрацыты не маюць аглюцінагенаў A i В, а ў плазме ёсць аглюцініны a і P . II Г.к. (Ар) характарызуецца наяўнасцю ў эрьпрацытах аглюцінагену А, а ў плазме — аглюцініну р. Пры III Г.к. (Ba) y эрьпрацытах выяўляецца аглюцінаген В, а ў плазме — аглюцінін a. IV Г.к. (АВО) мае ў эрьпрацытах аглюцінагены A i В, аглюцініны ў плазме адсутнічаюць. Групавыя антыгены ёсць таксама ў лейкацытах, трамбацытах, тканхах, клетках, сперматазоідах, сліне, жоўці, сіраўнікавым соку і інш. Пры ўзаемадзеянні аглюцінінаў плазмы з адпаведнымі аглюцінагенамі (Аз a, Вз р і інш.) эрьпрацыты склейваюцца (гемаглюцінацыя) і разбураюцца, што выклікае групавую несумяшчальнасць і пры пераліванні крыві. На рэакцыі гемаглюцінацыі заснавана вызначэнне Г.к. Антыгены крыві ўтвараюць падгрупы (Аі, Аг, Вг, Вз і інш.).
Г.к. не залежаць ад полу, узросту, расы. Яна фарміруецца ва ўлонні маці, вызначаецца спадчыннасцю і застаецца на ўсё жыццё. Акрамя сістэмы АВО значнае клінічнае значэнне мае рэзуссістэма, Кел-сістэма і інш. Г.к. абавязкова ўлічваюцца пры пераліванні крыві, перасадках тканак і органаў; выкарыс-
тоўваецца і ў судовай медыцыне. Г.к. выяўлены таксама ў жывёл (малпы, сабакі, трусы і інш.). Аднак іх кроў не сумяшчальная з кроўю чалавека. К о с я к о в П.Н. Нзоантагены н язоантнтела человека в норме н патологан. М., 1974. А .В .Л я в о н а в а . Л іт :.
ГРУЦА, абтоўчаны ячмень, ячныя крупы, a таксама каша з ячных круп. Ячмень сушылі, таўклі ў ступе, паліваючы вадой, каб адстала шалупінне, потым ачышчалі веяннем (палалі). 3 Г. варылі кашу, суп, на каляды — куццю. ГРУЦА Аляксей Пятровіч (н. 9.5.1924, в. Пішчыкі Дубровенскага р-на Віцебскай вобл.), бел. мовазнавец. Д-р філал. н. (1969), праф. (1971). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1951). Працаваў настаўнікам, з 1957 y Ін-це мовазнаўства АН Беларусі, з 1969 y Мінскім пед. ун-це. Даследуе бел. дыялекталогію, гіст. граматьжу і лексікалогію бел. і рус. моў, лексіку Я.Коласа. Аўтар працы «Развіццё складаназалежнага сказа ў беларускай мове» (1970). Адзін з аўтараў «Беларуска-рускага слоўніка» (1962), «Гістарычнага слоўніка беларускай мовы» (вып. 1— 15, 1982—96; акрамя вып. 4—6, 10— 11), «Лексічнага атласа беларускіх народных гаворак» (у 5 т., т. 1—4, 1993—97). За ўдзел y комплексе прац па бел. лінгвагеаграфіі («Дыялекталагічны атлас беларускай мовы», 1963, «Лінгвістычная геаграфія і групоўка беларускіх гаворак», 1968—69) Дзярж. прэмія СССР 1971. І.К .Г е р м а н о віч . / ГРУША (Pyrus), род пладовых дрэў сям. ружавых. Вядома каля 60 відаў. Пашырана ў краінах з умераным і субтрапічным кліматам. На Беларусі Г. звычайная, ці лясная (Р. communis), — родапачынальнік многіх культ. сартоў, расце ў лісцевых, зрэдку хвойных лясах, на ўзлесках і ў хмызняках. Культывуецца найб. на ГІдЗ.
развіваецца 1 пакаленне. Зімуюць вусені ў коканах y дзярніне або верхнім слоі глебы. Матылі вылятаюць y перыяд цвіцення грушы, яйцы адкладваюць на плады. Вусені кормяцца мякаццю і насеннем пладоў, y жніўні выходзяць з пладоў y глебу.
ГРУШАВЬІ Генадзь Уладзіміравіч (н. 24.7.1950, М інск), бел. філосаф, грамадскі дзеяч. Д -р філас. н. (1994), праф. (1995). Заснавальніх і прэзідэнт Бел. дабрачыннага фонду «Дзецям Чарнобыля» (з 1989). Старшыня Бел. хрысц.-дэмакр. партыі (з 1996). Скончыў БДУ (1972), працаваў y ім. 3 1991 y Ін-це сучасных ведаў (прарэктар). Дэп. Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь (1990— 95), 1996. Даследуе гісторыю філас. і грамадска-паліт. думкі Зах. Еўропы і Беларусі эпох Адраджэння і Асветніідтва, тэарэтыка-метадалаг. праблемы пазнання, сац. філасофіі і паліталогіі. Аўтар працы «Аказіяналізм Н.Мальбранша» (1978) і інш. ГРУШАНКА (Ругоіа), род кветкавых раслін сям. грушанкавых. Каля 40 відаў. Пашыраны пераважна ва ўмераных абласцях Паўн. паўшар’я. Н а Беларусі 4 віды: Г. зеленаватая (P. chlorantha), круглалістая (P. rotundifolia), малая (Р. minor) і сярэдняя (Р. media). Растуць y лясах (пераважна хвойных і мяшаных) і хмызняках.
Невысокія шматгадовыя травяністыя расліны з доўгім галінастым карэнішчам. Лісце сабрана ў прыкаранёвую разетку, на доўгіх чаранках, скурыстае, цёмна-зялёнае, зімуе. Кветкі белыя, ружовыя, чырванаватыя або зеленавагая, y гронкападобных канцавых суквеццях на доўгіх кветаносах. Плод — шарападобная 5-гнездавая каробачка. Лек. (выкарыстоўваюць ў афіцыйнай і нар. медыцыне як мачагонны і процізапаленчы сродак) і дэкар. расліны. Надземная частка мае шмат дубільных рэчываў. Сухое лісце ўжываюць як сурагат чаю. Г .У .В ы н й еў.
АП.Груда.
ГРУШАВАЯ ПЛАДАЖЭРКА (Laspeyresia pomonella), матыль сямейства ліставёртак, шкоднік грушы. Пашыраньі ў лесастэпавых і стэпавых раёнах Еўрап. ч., на Каўказе і ў Сярэдняй Азіі. У Беларусі асабліва шкодзіць пладам грушы летне-асенніх тэрмінаў выспявання. Пашкоджаньм плады хутка загніваюць. Грушавая пладажэрка: 1 — матылёк; 2 — вусень.
Ю.Грушас.
ГРЎШАС (Grusas) Юозас (29.11.1901, в. Жаджунай Ш аўляйскага р-на, Літва — 21.5.1986), літоўскі пісьменнік. Нар. пісьменнік Літвы (1971). Засл. дз. мастацтваў Літвы (1962). Скончыў Каўнаскі ун-т (1932). Друкаваўся з 1925. У празаічных творах (зб-кі апавяданняў «Спадарыня Бертулене», 1928; «Цяжкая рука», 1937; «Святло гневу», 1969; «Шчаслівец — гэта я», 1973; раман «Кар’ерысты», 1935) праблемы маралі, адказнасці чалавека перад гісторыяй,
Г. звычайная выш. да 15 м, крона пірамідальная. Лісце яйцападобнае або круглае, востразубчастае ці суцальнакрайняе, скурыстае, бліскучае. Кветкі белыя, ружаватыя, y шчытках. Плады масай 25—300 г, мясістыя, з камяністымі клеткамі, жоўтыя ці зялёныя, часам з румянцам, маюць цукры, арган. к-ты, дубільныя рэчывы, вітаміны. Меданос. Каштоўная драўніна. Дрэва святлалюбнае, засухаўстойлівае. Пачынае пладаносіць на 6—8-ы год пасля пасадкі. Перыяд гасп. выкарыстання 50—60 гадоў. Размнажаецца прышчэпкамі. Лепш расце на сярэдне- і лёгкасугліністых, добра дрэнажаваных глебах. Раянаваныя cap ra : летнія — Беларуска, Дзюшэс летні, Лімонка, Прыгожая Яфімава, Тальсінская прыгажуня; асенне-зімовыя — Бэра лошыцкая, Бэра слуцкая, Масляністая лошыцкая, Бел. позняя і інш.
Крылы ў размаху 16—21 мм, цёмна-шэрыя з папярочнымі палосамі. Вусені даўж. 16— 18 мм, белыя, з светла-бурай галавой. За год
467
гру ш а с
Грушанка круглалістая.
468
ГРУШАЎКА
народам. Сучаснасць і гіст. мінулае адлюстраваны ў п ’есах «Геркус Мантас» (паст. 1957), «Каханне, джаз і чорт» (паст. 1967), «Барбара Радзівіл» (паст. 1972), «Свідрыгайла» (паст. 1975), «Унія» (паст. 1978) і інш. Творчасці Г. ўласцівы філас. рэфлексія, гратэск, сімвалы-абагульненні. Дзярж. прэміі Літвы 1957, 1976. Te.: Rastai. Т. 1—5. Vilnius, 1980—81.
ГРУШЭЎСКІ Міхаіл Сяргеевіч (29.9.1866, г. Хэлм, Полыыча — 25.11.1934), дзеяч укр. нац.-вызв. руху, гісторык. Акад. АН Украіны (1924) i АН СССР (1929). Брат A.С .Грушэўскага. Скончыў Кіеўскі ун-т (1890). У 1894— 1914 выкладаў гісторыю Украіны ў Лембергскім (Львоўскім) ун-це. Кіраваў дзейнасцю Навук. т-ва імя Ш аўчэнкі ў Львове (1897) і Т-ва ўкр. прагрэсістаў y Кіеве (з 1908). Адзін з арганізатараў Галіцка-ўкр. нац.-дэмакр. партыі (1899). У
ГРЎШАЎКА, вёска ў Нацкім с/с Ляхавіцкага р-на Брэсцкай вобл. За 4,5 км ад Ляхавіч, 240 км ад Брэста, 10 км ад чыг. ст. Райтанаў. 93 ж., 38 двароў (1997). П омнік архітэктуры — сядзіба (19 — пач. 20 ст.). Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Вядома з 16 ст. як маёнтак. Належала Барбары Радзівіл, М.Залескаму, Рэйтанам, Грабоўскім. Пры Рэйтанах y 18 ст. створаны сядзібны комплекс (пл. 14 га) і пастаўлены мураваны сядзібны дом y стылі класіцызму. Тут нарадзіўся і памёр навагрудскі пасол Т.Рэйтан. У 2-й пал. 19 ст. ў маёнтку пабудаваны новы вінакурны завод, паравы млын, пашырана штучнае возера, прасвідраваны артэзіянскія калодзежы. У кбнцы 19 — пач. 20 ст. пастаўлены новы сядзібны дом y стылі мадэрн, y ім былі карцінная галерэя, паляўнічая зала. У 1905 адкрыты прытулак для дзяцей, шпіталь. У Вял. Айч. вайну ў Г. размяшчаўся санаторый для лётчыкаў.
ГРЎШЫН Пётр Дзмітрыевіч (15.1.1906, г. Вольск Саратаўскай вобл., Расія — 1993), расійскі вучоны ў галіне авіяц. тэхнікі. Акад. AH СССР (1966, чл.-кар. 1962). Двойчы Герой Сац. Працы (1958, 1981). Скончыў Маскоўскі авіяц. ін-т (MAI; 1932). 3 1948 y MAI, y 1951—91 нам. гал. канструктара, гал. канструктар-кіраўнік спец. КБ «Факел». Асн. навук. працы па аэрадынаміцы, трываласці і канструкцыі лятальных апаратаў. Распрацаваў новыя метады канструявання і тэхналогіі працэсаў вырабу лятальных апаратаў. Ленінская прэмія 1963, Дзярж. прэмія СССР 1965. ГРУШЭЎСКІ Аляксавдр Сяргеевіч (1877, г. Уладзікаўказ, Расія — 1943), украінскі гісторык. Брат М.С.Грушэўскага. Скончыў Кіеўскі ун-т. Гал. яго працы прысвечаны гісторыі паўд.-бел. зямель y феад. эпоху. У манаграфіі «Пінскае Палессе» [ч. 1. «Нарыс гісторыі Турава-Пінскага княства X I—XIII стст.» (Кіеў, 1901); ч. 2. «Тураў, Гарадок і Пінск y складзе Вял. кн. Літоўскага. Пінскае староства каралевы Боны. XIV—XVI стст. Пінскія акгы XV—XVI стст.» (Кіеў, 1903)] на падставе летапісных звестак і актавых матэрыялаў прасачыў паліт. гісторыю рэгіёна, працэсы развіцця феад. адносін, гасп. і прававое становішча розных груп насельніцтва, гісторыю правасл. царквы на Палессі. Гарадам ВКЛ прысвечаны даследаванні Г. «Павіннасць гарадавой працы ў Вялікім княстве Літоўскім» (Петраград, 1914) і «Гарады Вялікага княства Літоўскага ў XIV—XVI стст.» (Кіеў, 1918).
П.Дз.Грушын.
М.С.Грушэўскі,
1-ю сусв. вайну за арыентацыю на Германію арыштаваны і сасланы рас. ўладамі (1914— 17). 3 сак. 1917 чл. Украінскай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў, адначасова (да крас. 1918) старшыня Цэнтральнай рады. У 1919— 24 y эміграцыі, заснаваў y 1919 y Вене Укр. сацыялагічны ін-т. 3 1924 на навук. і інш. рабоце ў Кіеве. 3 пач. 1931 y M ac rae. Аўтар «Нарыса гісторыі Кіеўскай зямлі ад смерці Яраслава да канца XIV ст.» (1891), «Гісторыі Украіны-Русі» (т. 1— 10, 1898— 1936) і інш. прац, y якіх адстойваў адметнасць укр. народа, лічыў Кіеўскую Русь укр. дзяржавай, адмаўляў нарманскую тэорыю, з аб’ектывісцкіх пазіцый аналізаваў дзейнасць гетманаў БМ .Хмяльніцкага, І.Я .Выгоўскага і І.С.Мазепы, y параўнальным аспекце звяртаўся да гісторыі беларусаў (асабліва перыяду ВКЛ). Te.: Очерк нсторнн украннского народа. Кнев, 1990. С .Б .К а ў н .
ГРУШЭЎСКІ Уладзімір Аляксандравіч (н. 20.4.1952, г. Баранавічы Брэсцкай вобл.), бел. кампазітар. Скончыў Бел. кансерваторыю па класах баяна (1976) і кампазіцыі (1985, клас Д з.Смольскага). Працуе ў розных жанрах, апіраецца на бел. песенна-танц. фальклор. Сярод твораў: араторыя «Гусаўца голас» на тэкст М.Гусоўскага (1985), кантата «Сэрца роднае» на сл. М.Багдановіча (1991); карціна «А хто там ідзе?» (1982), Рамантычная паэма (1984), Сюіта (1991) для сімф. аркестра; камерна-інстр. і вак. музыка.
! ГРУШЭЦКІ Антон Антонавіч (псеўд. А.Д а м б р о ў с к і ; 1734, Валынь, Украіна — 1798), бел. і польскі жывапісец, прадстаўнік позняга барока. Ж ывапісу вучыўся ў Камянец-Падольску і Львове. Манах. У 1760 парваў з базыльянскім ордэнам і пераехаў y Кракаў, дзе атрымаў права цэхавага майстра. У гэты перыяд стварыў карціны «Самсон і Да-
ліла», «Лот з дочкамі», партрэт рэктара Кракаўскага ун-та К.Ярмундовіча, аформіў алтар бернардзінскага касцёла ў Альверні (Полыпча). У 1770 пераехаў y Супрасль, потым — y Гродна, дзе ўдзельнічаў'у стварэнні (каля 1774) дэкар. кампазіцыі для інтэр’ераў палаца Тызенгаўза і касцёла бернардзінцаў (1788, з Ф.Міхалкевічам). Сярод работ 1770-х г.: «Святы Еранім», «Алегорьм вернасці», «Мужнасць святога Варфаламея», «Рознакаляровыя львы», «Забавы німфаў», абразы святых Антонія, Фраццыска і інш. Я .Н .М а р а ш . ГРУ Ш Э Ц К І Казімір Міхайлавіч (н. 25.3.1936, в. Ахімкавічы Бялыніцкага р-на Магілёўскай вобл.), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1994). Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1959). 3 1961 y Ін-це фізікі АН Беларусі, з 1977 y Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі. Навук. працьі па тэорыі малекул і іх спектраў (інфрачырвоных і камбінацыйнага рассеяння), a таксама па канфармацыйных ператварэннях палімераў. Te:. Расчет пронзводных высшего порядка в методах ССП MO ЛКАО (разам з А.А.Ахрэмам, Ю.А.Сакаловым) / / Докл. AH СССР. 1977. Т. 236, № 4; Теорня ннтенснвностн ннфракрасных спектров многоатомных молекул в прнблнженнн MO ЛКАО / / Там жа. 1984. Т. 279, № 2.
ГРЫ Б Вікгар Канстанцінавіч (н. 20.10.1934, в. Стаўбуновічы Мінскага р-на), бел. вучоны ў галіне механізацыі жывёлагадоўлі. Канд. тэхн. н. (1971), праф. (,1989). Скончыў Бел. ін-т механізадыі. сельскай гаспадаркі (1959). 3 1959 y Бел. агр. тэхн. ун-це. Навук. працы па кормавытворчасці, перапрадоўцы кармоў і тэхналогіі іх прасавання. Адзін з аўтараў вучэбных дапаможнікаў па механізацыі жывёлагадоўлі. T e.: КомШіексная механнзацня прудового рыбоводства. 2 нзд. М., 1973 (разам з А.М.Моравым). Л .В .Б а р о ў к а .
ГРЫБ Кузьма Пятровіч (1911, в. Сінск Лоеўскага р-на Гомельскай вобл. — 29.9.1943), Герой Сав. Саюза (1944). 3 чэрв. 1943 н а Зах. і Паўд.-Зах. франтах. Камандзір стралк. ўзвода мал. лейтэнант Г. вызначыўся ў 1943 y баі каля в. Куцавалаўка Кіраваградскай вобл. (Украіна): адзін з першых фарсіраваў Дняпро, уварваўся ў сяло, на захопленым плаццарме паранены адбіваў контратакі ворага, пакуль не загінуў. ГРЫБ Мечыслаў Іванавіч (н. 28.9.1938, в. Савічы Дзятлаўскага р-на Гродзенскай вобл.), дзяржаўны дзеяч Рэспублікі Беларусь. Брат С .І.Грыба. Ген.-лейт. міліцыі (1992). Скончыў Львоўскае пажарна-тэхн. вучылішча (1959), БДУ (1967). 3 1959 інспекгар міліцыі Пліскага райвыканкома Відебскай вобл. У 1962— 81 y органах унутр. спраў Віцебска і Віцебскай вобл. 3 1981 нач. Упраўлення аховы грамадскага парадку МУС БССР, з 1985 нач. упраўлення ўнутр. спраў Віцебскага аблвыканкома. 3 1990 нар. дэпутат Рэспублікі Беларусь, чл. Прэзідыума Вярх. Савета, старшыня пастаяннай камісіі па пытаннях нац. бяспекі, абароны і барацьбы са
алачыннасцю Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь. У студз. 1994 — студз. 1996 Старшыня Вярхоўнага Савета Рэспублікі Беларусь. Аўтар кн. «Беларусь на шляхах незалежнасці» (1994), «На гістарычным скрыжаванні» (1996). ГРЫ Б Станіслаў Іванавіч (н. 6.8.1944, в. Савічы Дзятлаўскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. вучоны-селекцыянер. Акад. Акадэміі аграрных навук Рэспублікі Беларусь (1994), д-р с.-г. н. (1988), праф. (1996). Брат М.І.Грыба. Скончыў
рускага навуковага кабінета, удзельнічаў y рабоце Бел. рады ў Празе, Бел. культурнага т-ва імя Ф.Скарыны, Аб’яднання бел. студэнцкіх арг-цый. У 1934— 38 заг. Беларускага загранічнага архіва, складаў бібліяграфію па беларусазнаўстве. Друкаваўся ў час. «Перавясла», «Іскры Скарыны», «Студэнцкая думка», «Золак», «Бюлетэні загранічнай групы Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў». Аўтар брашуры «Прамова бунтаўшчыка аб сацыялізме» (1922—24,
ГРЫБАЕДЫ
469
дыдый і наватарства стварылі новую эстэт. якасць — маст, рэалізм, які стаў этапным y развіцці рус. і сусв. драматургіі. У Гомельскім абл. краязнаўчым музеі зберагаецца унікальны варыянт камедыі (належаў графу І.Ф.Паскевічу) з радкамі на рус. і франц. мовах, далісаных рукой Г. На бел. мову камедыю пераклаў М Лужанін (1949), y 1963 яна была пастаўлена ў Магілёўскім драм. т-ры. Тв:. Горе от ума. Комеднн. Драматмческне сцены, 1814— 1827. Л., 1987; Соч. М., 1988; Бел. пер. — Гора ал розуму. Мн., 1949. Л іт :. А.С.Грнбоедов: Творчество. Бнографня. Традншш. Л., 1977; М е ш е р я к о в В.П. Жнзнь в деяння Александра Грнбоедова. М., 1989. І Л .Р а з а н а ў .
ГРЫ БАЕДЫ (Mycetophagidae), сямейства жукоў падатр. разнаедных. Каля 20 родаў і 200 відаў. Жывуць y грыбах і гнілой драўніне. Найб. вядомыя Г. двухкралінкавы (Dacne bipustulata), Г. БСГА (1966), там і працаваў, з 1970 на Ганусаўскай доследна-селекцыйнай станцыі, з 1973 y Бел. НДІ земляробства і кармоў (з 1978 нам. дырэктара, кіраўнік селекцыйнага цэнтра), з 1995 віцэ-прэзідэнт Акадэміі аграрных навук Рэспублікі Беларусь. Навук. працы па селекцыі, насенняводстве і тэхналогіі вырошчвання цукр. буракоў і збожжавых культур (ячмень, авёс, трыцікале, пшаніда), распрацоўцы метадаў інтэнсіфікацыі селекцыйнага працэсу з выкарыстаннем збудаванняў са штучным кліматам. Аўтар 20 раянаваных сартоў с.-г. культур, y т л . 2 сартоў цукр. буракоў, 12 — яравога ячменю, 2 — аўса і 4 — трыцікале. Дзярж. прэмія Беларусі 1994. Тв:. Ячменному полю — ннтенснвные сорта. Мн., 1992; Семеноводство полевых культур. Мн., 1994 (у сааўт.).
ГРЫ Б Тамаш Тамашавіч (19.3.1895, в. Паляны Астравецкага р-на ГродзенсКай вобл. — 25.1.1938), бел. паліт. і культ. дзеяч, публіцысг. Вучыўся ў Пецярбургу. Скончыў філас. ф -т Карлава ун-та ў Празе (1928). У 1-ю сусв. вайну на фронце. Дэлегат Усебел. з ’езда 1917. Чл. Рады Б Н Р і яе Вьпсанаўчага к-та, нар. сакратар земляробства ва ўрадзе Я.Варонкі. Уваходзіў y Цэнтр. Бел. вайсковую раду. Быў дэлегатам 3-га Усерас. з’езда Саветаў (Петраград, студз. 1918). У 1919 выдаваў y Вільні газ. «Грамадзянін». Адзін з ініцыятараў стварэння і кіраўнікоў Беларускай партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў (БП С-Р). Арьшітоўваўся польск. ўладамі летам 1919 y Гродне як супрацоўнік газ. «Родны край», вясной 1920 як чл. Мінскага падп. паўстанцкага к-та. 3 канца 1920 y эміграцыі ў Коўне (Каўнас), дзе ўдзельнічаў y вьшанні газ. «Сялянская доля»; з восені 1922 y Празе. Абараніў доктарскую дысертацыю на тэму «Пытанне народа і нацыі». Быў чл. замежнага бюро БП С -Р, сакратаром-кіраўніком Бела-
пад псеўд. Антон Небарака), аргыкулаў па гісторыі, пытаннях бел. адраджэнскага руху. Апублікаваў урыўкі з рамана «Паўстанцы» (Іскры Скарыны. 1934. № 3). На бел. мову пераклаў брашуру «Аб кааперацыйным ідэале» М.ТуганБараноўскага, на чэшскую — кн. «Дэмакратьм, дыкгатура, сацыялізм» В.Чарнова. Л іт Мядзёлка П. Сцежкамі жыцця: Успаміны. Мн., 1974; Л i с А. Рыцар беларускай свабоды / / Спадчына. 1995. № 4. А .С Л іс .
ГРЫБАЕДАЎ Аляксандр Сяргеевіч [15.1.1795 (паводле інш. крьшіц 1790), Масква — 11.2.1829], рускі пісьменнік, дыпламат. Скончыў Маскоўскі ун-т (1810). У 1812 пайшоў добраахвотнікам y армію, y 1813— 16 служыў y Кобрыне, Брэсце. У 1816 y Пецярбургу зблізіўся з А.Пушкіным, В.Кюхельбекерам, П .Каценіным. 3 1817 на службе ў Калегіі замежных спраў, y 1818—22 сакратар рус. дыпламат. місіі ў Персіі. У 1826 за сувязь з дзекабрыстамі арыштаваны, але з-за адсутнасці доказаў вызвалены. 3 1828 паўнамоцны пасол Расіі ў Персіі. Забіты ў Тэгеране фанатычным натоўпам мусульман (пахаваны ў Тбілісі). Аўтар камедый «Студэнт» (1817, выд. 1889, з Каценіным), «Свая сям ’я, ці Замужняя нявеста» (1818, з А.Шахаўскім і М.Хмяльніцкім), «Прытворная нявернасць» (1818, з А.Жандрам). Сусв. вядомасць Г. прьшесла камедыя ў вершах «Гора ад розуму» (нап. 1822— 24). Забароненая цэнзурай (пры жыцці аўтара апубл. толькі ўрыўкі ў альманаху Ф.В.Булгарына «Русская Талня за 1825 г.»), камедьм распаўсюджвалася ў рукапісах (налічвалася каля 40 тыс. экз.). Поўнасцю ў Расіі яна надрукавана ў 1862. «Гора ад розуму» — адзін з самых эдабадзённых і вольналюбівых твораў рус. драматургіі 19 ст. Сінтэтычнасць драматургічнай паэтыкі Г. (спалучэнне ямба з жывой мовай), сінтэз тра-
А.С.Грыбасдаў Мастак І.Крамской. 1873.
чырвонагаловы (Triplax russica). На Беларусі 12 відаў. Найб. пашыраны Litargus connexus i Mycetophagus quadripustulatus. Даўж. 2—6,5 мм. Цела авальнае, слаба пукатае, укрьгга тонкімі валаскамі. Афарбоўка ад светла-бурай да чорнай, надкрылы звычайна са светлым малюнкам. Лапкі ў самкі 4-членістыя, y самца пярэднія 3-членістыя. Лічынкі Г. прадаўгаватыя, з даволі вял. галавой і кароткімі нагамі; на заднім канцы цела кручкападобныя вырасты, загнутыя ўверх. Жывяцца пераважна грыбніцай (міцэліем).
470
ГРЫБАС
ГРЫБАС (Grybas) Вінцас Юргё (3.10.1890, в. Пелянай Ш акяйскага р-на, Літва — 3.7.1941), літоўскі скулытгар. Вучыўся ў Варшаўскай школе малявання (1909— 12), Каўнаскім маст. вучылішчы (1923— 25) і ў студыі Э.А.Бурдэля ў Парыжы (1925— 27). Аўтар дэкар. пластыкі («Сава»), бюста С.Даўкантаса і помніка яму ў пас. Папіле, партрэтаў П.Вілейшыса, кн. Вітаўга (усе 1930), манумента «Жэмайціс» y Расейняі (1933— 34), кампазіцыі «Бірутэ і Кастуціс» (1939) і інш. Для твораў характэрны рамант. ўздым, псіхалагізм, абагульненыя рэаліст. формы, часам стылізацыя.
ГРЫ БАЎ Аляксей Мікалаевіч (31.1.1902, Масква — 26.11.1977), рускі акцёр. Нар. арт. С СС Р (1948). Герой Сац. Працы (1972). 3 1924 y МХАТ. Ствараў драм. і камедыйньм вобразы, псіхалагічна распрацаваныя, натуральныя, сцэнічна выразныя: Сабакевіч («Мёртвыя душы» паводле М.Гогаля), Чабутыкін, Фірс («Тры сястры», «Вішнёвы сад» А.Чэхава), Фама Апіскін («Сяло Сцяпанчыкава і яго жыхары» паводле Ф Дастаеўскага), Лука («На дне» М.Горкага), Глоба («Рускія людзі» К.Сіманава), Няпрахін («Залатая карэта» Л Л явонава). 3 1935 здымаўся ў кіно: «Вяселле», «Без віны вінаватыя», «Верныя сябры», «Паласаты рэйс», «За ўсё ў адказе» і інш. Дзярж. прэміі СССР 1942, 1946, 1951, 1952 і Расіі 1974 за тэатр. работы. ГРЬІБАЎ Сяргей Яфімавіч (17.7.1895, г. Рослаўль Смаленскай вобл., Расія — 29.7.1938), савецкі ваен. дзеяч, камкор (1935). 3 1914 y арміі. 3 1918 y Чырв. Арміі, камандзір палка, брыгады на Зах. фронце. Удзельнічаў y баях супраць войск С.Н.Булак-Балаховіча, y вызваленні Беларусі ад польск. войск. Узнаг. 3 ордэнамі Чырв. Сцяга. 3 1922 пам. камандзіра 2-й Бел. дывізіі, з 1924 пам. нач. Гал. ўпраўлення РСЧА. 3 1928 камандзір 5-га стралк. корпуса, які размяшчаўся ў БССР. 3 1935 нам. камандуючага, з 1937 камандуючы войскамі Паўн.-Каўказскай ваен. акругі. Чл. Ваен. савета пры НКА СССР. Канд. y чл. Ц К КП (б)Б y 1930— 32, чл. Ц К КП(6)Б y 1932— 36. Чл. ЦВК БССР y 1929— 35 і ЦВК СССР. 28.1.1938 арыштаваны, 27.6.1938 прыгавораны да вышэйшай меры пакарання. Рэабілітаваны ў 1956. Л іт .: С е л я в а н о в П.А. Комкор Сергей Грнбов. Мн., 1972. П А .С е л і в а н а ў .
В.Грыбас Партрэт СДаўкантаса. 1930.
ГРЫ БАЧОЎ Мікалай Мацвеевіч (19.12.1910, в. Лопуш Бранскай вобл., Расія — 10.3.1992), рускі пісьменнік. Герой Сац. Працы (1974). Гал. рэдактар час. «Советсюій Союз» (1950— 54 і 1956— 91). Аўтар паэтычных зб. «Паўночны Захад» (1935), «Па дарогах вайны» (1945), «Пасля навальніцы» (1952), «Дарагія землякі» (1954), «Роздум» (1955), «Белае — чорнае» (1965), «I вецер з чатырох бакоў...» (1968), «Споведзі на шляху» (1970), «... I песня зорак» (1979), «Секунды, дні, гады» (1982); паэм «Відліца» (1940), «Калгас «Бальшавік» (1947; Дзярж. прэмія СССР 1948), «Вясна ў «Перамозе» (1948; Дзярж. прэмія СССР 1949), «У нашых знаёмых» (1955), «Амерыка, Амерыка!» (1961), «Сталь і моль» (1962); аповесці «Белы анёл y полі» (1967); раманаў «Ударная сіла» (1971), «Бітва» (1976). Пісаў нарысы, публіцыстыку (кн. «Выбар стагоддзя», 1983), артыкулы пра л-ру (кн. «Палеміка», 1963). Ленінская прэмія 1960. Т в .:
Грыб-баран.
Собр. соч. T. 1—5. М., 1971—73.
ГРЫ Б-БАРАН, г р ы ф а л а кучар a в a я, губавы базідыяльны грыб сям. албатрэлавых. Трапляецца ў Еўразіі, Паўн. Амерыцы. Н а Беларусі рэдкі рэ-
лікгавы від, знойдзены ў Пружанскім, Барысаўскім, Чэрвеньскім і Жыткавідкім р-нах; занесены ў Чырвоную кнігу. Расце ў шыракалістых і хвойна-шыракалістых лясах пры аснове старых ствалоў дуба, граба, вяза, клёна, значна радзей сасны. Дэкаратыўны малавядомы ядомы грыб. ГІладаносіць y ліпені—верасні. Пладовае цела дыям. да 1 м і масай да 10— 20 кг. Складаецца з паўторна-галінастых пянькоў з агульнай асновай. Шапкі шматлікія, паўкруглыя, радыяльна-маршчакаватыя, шурпатыя, жаўтавата-шэрыя ці шаравата-бурыя. Тканка белая, валакніста-мясістая, з прыемным пахам арэха. Споры гладкія, бясколерныя. Фітапатагенны грыб. Грыбніда жыве ў каранях і ствалах дрэў на працягу многіх гадоў, утварае белую стрыжнёвую гніль са шматлікімі поласцямі.
ГРЫ БІН А, вёска ў Круглянскім р-не Магілёўскай вобл. Падпарадкоўваецца Круглянскаму пасялковаму Савету. Цэнтр калгаса. За 6 км на П нЗ ад г.п. Круглае, 68 км ад Магілёва, 10 км ад чыг. ст. Славені. 339 ж., 105 двароў (1997). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. ГРЫ БК О В Ы Я ХВАРОБЫ СКУРЫ, д э р м а т а м і к о з ы , хваробы скуры і слізістых абалонак, выкліканыя патагеннымі грыбкамі. Крьшіца хваробы — хворыя людзі ці жывёлы (цяляты, каты, пацукі). Прычыны: наяўнасць хранічных інфекц. і неінфекц. хвароб (туберкулёз, цукровы дыябет, злаякасныя пухліны і інш.), хранічньм інтаксікацыі (наркаманія, алкагалізм, таксікаманія), пашкоджанні скуры і слізістых абалонак, ужыванне доўгі час антыбіётыкаў, цытастатычных і кортыкастэроідных прэпаратаў, прамянёвая тэрапія і інш. Падзяляюцца на 4 групы: кератамікозы, дэрматафітыі, кандыдозы, глыбокія мікозы. Кератамікозы ( в о т р у б ’е п а д о б н ы л іш а й ) мала заразныя. Узбуджальнікі іх паразітуюць y паверхневым слоі скуры, запаленне яе не выклікаюць. Дэрматафітыя (трыхафітыя, мікраспарыя, эпідэрмафітыя, фавус) выклікае хваробы скуры, валасоў, пазногцяў, a кандыдоз, акрамя таго, слізістых абалонак. Пры глыбокіх мікозах (какцыдыяідоз, гістагйазмоз, хромамікоз і інш.) пашкоджваюцца не толькі скура і слізістая абалонкі, але і ўнутр органы, нерв. сістэма і касцявы апарат. Лячэнне: прэпараты з фунгістатычным і фунгшьшным дзеяннем, анілінавыя фарбы. М .З .Я г о ў д з ік .
ГРЫ БКОЎСКІ Віктар Паўлавіч (н. 30.4.1932, в. Асташкавічы Дубровенскага р-на Віцебскай вобл.), бел. фізік. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1977), д-р фіз.-матэм. н. (1973), праф. (1979). Скончыў БДУ (1956). 3 1956 y Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі, адначасова ў 1975— 85 нам. старшыні Савета па каардынацыі навук. дзейнасці пры прэзідыуме Нац. АН Беларусі. Навук. працы па нелінейнай оптыцы, лазернай фізіцы, люмінесцэнцыі, фізіды стрымерных разрадаў y паўправадніках. Развіў тэорыю люмінесцэнцыі і пагльшання святла пры інтэнсіўным узбуджэнні, увёў паняцце параметра нелінейнасці, выз-
начыў заканамернасці эфектаў насычэння ў паўправадніках і асн. характарыстыкі аптымальнага рэжыму генерацыі паўправадніковых лазераў. Дзярж. прэмія Беларусі 1976. Тв.: Введенне в теормю люмннесценцнн. Мн., 1963 (разам з Б.І.Сцяпанавым); Теорня поглошеняя н нспускання света в полупроводннках. Мн., 1975; Полупроводннковые лазеры. Мн., 1988.
ГРЬІБНА, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Свіна, за 46 км на ПнУ ад г. Полацк. Пл. 0,8 км2, даўж. 1,83 км, найб. шыр. 700 м, найб. глыб. 1,2 м, даўж. берагавой лініі 5,4 км. Пл. вадазбору 19,6 к м . Схілы катлавіны выш. 4—5 м (на Пн да 11 м), параслі лесам і хмызняком, на ПнЗ разараныя. Берагі забалочаныя, сплавінныя, на Пн пясчаныя. Пойма шыр. да 200 м, забалочаная, тарфянісіая. Дно выслана сапрапелем. Поўнасцю зарастае падводнай расліннасцю. Упадае ручай з воз. Званае, выцякае ручай y воз. Клетнае.
ГРЫ БНАЯ КАПУСТА, с п a р a с і с к у ч а р а в ы (Sparassis crispa), базідыяльны грыб з роду с п а р а с і с сям. рагацікавых. Пашыраны па ўсім зямным шары. На Беларусі трапляецца рэдка, занесены ў Чырв. кнігу. Расце ў хвойных лясах, каля асновы ствалоў, радзей на свежых пнях. Выклікае жоўта-бурую гніль каранёў і асновы ствалоў хвоі. Малавядомы ядомы грыб. Пладаносідь y жн. — лістападзе. Пладовае цела дыям. 10—35 см, масай да 10 кг, круглаватае, моцнагалінастае, мясістае, падобнае да галоўкі цвятной капусты (адсюль назва); y маладых ірыбоў белаватае, y старых вохрысгае, светла-карычневае. Тканка белая, валакністая, смакам і пахам нагадвае грэцкі арэх. Ножка кароткая, тоўстая, знаходзіцца ў зямлі. Споры аліпсоідныя, гладкія, жаўтаватыя.
ГРЫ БНІЦА , тое, што м і ц э л і й . ГРЫ БН ЬШ ХВАРОБЫ РАСЛІН, м і к о з ы , інфекцыйньм захворванні, якія выклікаюцца фітапатагеннымі грыбамі (паразітамі і паўпаразітамі). П ашкоджваюць вышэйшыя расліны, імхі, водарасці. Найб. страты прычыняюць с.-г. раслінам. Пад уздзеяннем грыбоў — узбуджальнікаў хваробы — y раслінах узнікаюць паталагічныя працэсы, якія суправаджаюцца зменай структуры і фізіял. функцый інфіцыраваных частак або цэлай расліны. Вонкавыя прыкметы Г.х.р.: завяданне раслін, гнілі, некрозы, плямістасці, пустулы, налёты, разбурэнне асобных органаў, муміфікацыі, пухліны і дэфармацыі. Г.х.р. перадаюцца
насеннем, клубнямі, цыбулінамі, каранямі, чаранкамі, саджанцамі і інш. часткамі хворых раслін. Патагенныя грыбы могуць пранікаць y тканкі раслін праз вусцейкі (мілдзью вінаграду), вадзяныя поры, клеткі эпідэрмісу і кутыкулу (кіла капусты, рак бульбы), трэшчыны і раны, што ўзнікаюць ад граду, сонечных апёкаў (чорны рак яблыні). Паводле спосабу паразітызму фітапатагенныя грыбы ўмоўна падзяляюць на біятрофы (экалагічна аблігатныя паразіты раслін, якія ўвесь інфскц. перыяд узаемадзейнічаюць з жывымі клеткамі і тканкамі расліны-гаспадара) і некратрофы (факультатыўныя паразіты, што выкарыстоўваюць рэчывы адмерлых тканак гаспадара). Пашырэнне патагенаў y тканках гаспадара можа быць лакальнае і сістэмнае (дыфузнае), напр., ва ўзбуджальнікаў галаўні злакаў, жоўтай іржы пшаніцы, несапраўднай мучністай расы цыбулі. Характар і ступень праяўлення ўстойлівасці расліны да патагеннага ірыба залежыць ад вірулентнасці патагена, наяўнасці генаў устойлівасці, фізіял. стану расліны, глебава-кліматычных умоў яго вырошчвання.
У кліматычных умовах Беларусі, аптымальных для развіцця фітапатагенных грыбоў, найб. страты Г.х.р. прычыняюць збожжавым культурам, часам знішчаюць да 20% ураджаю. Пры адсутнасці ахоўных мерапрыемстваў да 50% бульбы гіне ад фітафтарозу, 40% ад ранняй сухой плямістасці. Пашыраны мучністая раса (на злакавых культурах, парэчках, агрэсце, ружах, флоксах і інш.), ліставая і сцябловая іржа, спарыння (на жыце), пыльная і цвёрдая галаўня, гельмінгаспарыёзныя плямістасці (на ячмені), фітафгароз, бурая' гніль (на бульбе, памідорах) і інш. М е р ы б а р а ц ь б ы: выкарыстанне агратэхн. прыёмаў для знішчэння крыніц інфекцыі, каранцінныя мерапрыемствы, вырошчванне ўстойлівых сартоў, хім. ахова.
471
гры бы
найб. вядомы Г.-п. стракаты, варона, або капялюх (М. procera), і Г.-п. белы (М. excoriata), Г.-п. дзявочы (М. puellaris) — рэдкі від, адзінае месцазнаходжанне якога ў Валожынскім р-не, занесены ў Чырв. кнігу Беларусі. Сапратрофы. Растуць y лясах, на палях, лугах. Пладаносяць y чэрв. — верасні. Ядомьм. Пладовыя целы буйныя. Шапка дыям. да 25 см, яйца- або шарападобная, y старых грыбоў распасцёртая, з бугарком, сухая, ад буравата-шараватай да белай з лусачкамі. Мякаць белая. Пласцінкі свабодныя, белыя, на ножцы звычайна зрастаюцца ў кальцо (каларыум). Ножка высокая, булавападобная, полая ці шчыльная, з рухомым кальцом. Споры падоўжаныя, белыя, гладкія.
ГРЫ БЫ (Mycota), група гетэратрофных бесхларафільных арганізмаў, разнастайных паводле будовы, памераў і спосабу жыцця; адно з царстваў жывой прыроды. Спалучаюць прыкметы раслін (нерухомасць, верхавінкавы тьш росту, наяўнасць клетачных сценак і інш.) і жывёл (гетэратрофны тып абмену, наяўнасць хіціну, утварэнне мачавіны і глікагену і інш.). Маюць асобы цыкл развідця (змена ядзерных фаз, дыкарыятычны стан, разнаякаснасць ядзер y межах адной клеткі — гетэракарыёз і інш.). Раней Г. адносілі да ніжэйшых раслін. Вядома больш за 100 тыс. відаў Г., пашыраных па ўсім зямным шары. Падзяляюцца на 3 аддзелы: а а м і ц э т ы , с л і з е в і к і і сапраўдньм Г. Сярод апошніх вылучаюць а с к а м і ц э т ы , б а з і д ы я л ь н ы я гр ы бы ,
з іг а м іц э т ы
,
н едасканалы я
гр ы бы ,
х іт р ы д ы я м іц э т ы .
ГРЫ Б-П АРА СОН ІК (Macrolepiota), род шапкавых базідыяльных грыбоў сям. агарыкавых. Вядома 11 відаў, пашыраных па ўсім зямным шары, пераважна ў Паўн. паўшар’і. Н а Беларусі 4 віды,
Вегетатыўнае цела большасці Г. уяўляе сабой м іц э л ій (ірыбніцу), які складаецца з аднаці шматклетачных разгалінаваных тонкіх ніцей — г і ф a ў, што ў працэсе развіцця ўтвараюць строму або пладовыя целы рознай марфалогіі. Арганізмы ніжэйшых Г. (слізевікі, хітрыдыяміцэты) працстаўлены голымі плазмодыямі. У жыццёвым цыкле Г. магчымы розныя стадыі развіцця (плеямарфізм). Аднаклетачны стан назіраецца ў перыяд размнажэння Г. (напр., y спор). Г. размнажаюцца вегетатыўным, бясполым і палавым спосабамі. У аснову вызначэння сістэматычнага ста-
Грыбная капуста.
Грыб-парасонік стракаты.
T a р р С. Основы патологан растеннй. Пер. с англ. М., 1975; Жнзнь растеннй. Т. 2. М., 1976; Проблемы нммуннтета сельскохозяйственных растеннй к болезням. Мн., 1988. В .В .К а р п у к . Jlim :.
472____________________г р ы в а ну Г. пакладзены асаблівасці будовы грыбнога цела, палавога і бясполага споранашэння і формы гаіадовых цел. Вегетатыўнае размнажэнне ажыццяўляецца кавалкамі міцэлію (шапкавыя Г.), пачкаваннем (дрожджы), асобнымі клеткамі — аідыямі (галасумчатыя), гемамі і хламідаспорамі (галаўнёвыя грыбы), бяспалае — з дапамогай спор, пгго ўтвараюцца на асобных клетках міцэлію. Споры могуць фарміравацца эндагенна, унутры шарападобна пукатых канцоў гіфаў (спарангіяспоры, зааспоры; y ніжэйшых Г.) або экзагенна (канідыяспоры; y вышэйшых і некат. ніжэйшых Г.). Для палавога размнажэння ўласціва зліццё аднолькавых або розных паводле памераў гамет (у ніжэйшых Г.), яйцаклеткі і сперматазоіда (у ааміцэтаў), вегетатыўных клетак з аднолькавымі або рознымі палавымі знакамі (у зігаміцэтаў), антэрыдыю і архікарпа з утварэннем сумкі (у аскаміцэтаў) або шляхам саматагаміі з утварэннем базідый (у базідыяміцэтаў). Утварэнню сумак і базідый звычайна папярэднічае развіццё на міцэліі пладовых йел — спец. спараносных органаў. У аскамі-
4
прадуктах харчавання, кармах жывёл. Мучніста-расяныя грыбы, іржаўныя, перанаспоравыя, хітрыдыевыя, гелыцінтаспорый, фузарый, фітафтора, макраспорый, скператынія і інш. групы фітапатагенных Г. паразітуюць на збожжавых, агароднінных, пладова-ягадных культурах. Вядома больш за 200 відаў ядомых грыбоў і каля 40 відаў ядавітых грыбоў. Г. мінералізуюць раслінньм рэшткі ў глебе, патагенныя грыбы выклікаюць хваробы раслін, жывёл і чалавека. Г. — актыўныя накапляльнікі радыенуклідаў. Многія віды плесневых грыбоў выкарыстоўваюць y мікрабіял. прам-сці для атрымання вітамінаў, антыбіётыкаў, ферментаў, стэроідных гармонаў, дрожджы — y хлебапячэнні, піваварэнні, вінаробстве. Ш эраг відаў Г. культывуюць (шампіньёны, вешанкі, труфелі). Вывучае Г. мікалогія. Л іт :. Б е к к е р З.Э. Фнзнологня грнбов н нх практяческое лспользованне. М., 1963; Эволюцня я снстематнка грнбов: Теорет. н прнкладные аспекты. Л., 1984; С е р ж а н н -
'
рацьбу ісп. народа супраць фашызму (зб-кі «Па той бок Пірэнеяў», 1948; «Апавяданні пра Іспанію», 1950; навела «Накцюрн», 1962, аднайм. фільм 1966). Аўтар раманаў «Дарога жыцця» (1952), «Каханне і нянавісць» (1963), «Чалавек чакае світання» (1967), драм. твораў «Мяце мяцеліца...» (1957), «Плыт Медузы» (1959), кніг маст. нарысаў «Пад крыламі альбатроса» (1956, Дзярж. прэмія Латвіі 1957), кн. ўспамінаў «Дні далёкія, дні блізкія» (1972). Пісаў для дзяцей. На бел. мову творы Г. перакладалі А.Бяржынскі, У.Жыжэнка, С.Міхальчук, У.Пігулеўскі. T e.: Kopoti raksti. Sej. 1—8. Riga, 1970—77; Бел. пер. — Пад небам Іспаніі. Мн., 1959.
ГРЫВАСТЫ БАРАН (Ammotragus leivia), жвачнае парнакапытнае млекакормячае сям. пустарогіх. Адзіны від роду, 6 падвідаў. Займае прамежкавае становішча паміж казламі і баранамі. Жыве адзін або невял. групамі ў цяжкадаступных камяністых горных пустынях Паўн. Афрыкі.
6
5
Да арт. Грыбы: 1 — сыраежка страўная; 2 — баравік; 3 — падасінавік; 4 — страчок звычайны; 5 — мухамор шэры; 6 ваны. цэтаў гэта к л е й с т а т э ц ы й , п е р ы т эц ы й , а п а т э ц ы й і інш., y базідыяльных грыбоў распасцёртыя, палачка-, куста-, шара-, зоркападобныя і інш. пладовыя целы.
У прыродна-кліматычных зонах Беларусі трапляюцца прадстаўнікі ўсіх сістэматычных груп Г., якія спецыялізаваны да розных экалагічных умоў існавання. Напр., агарыкальныя, афілафаральныя, гастэраміцэты і інш. сапрабіёнты развіваюцца ў лясах на гнілой драўніне, лясным подсціле, плесневыя грыбы — на
н a Г.Й., З м н т р о в н ч Н.Н. Мнкромнцеты: Нллюстрнр. пособне для бнологов. Мн., 1978. В .В .К а р п у к .
ГРЫВА (Gnva) Ж ан (сапр. Ф о л м а н і с Ж ан Карлавіч; 7.12.1910, хутар Кірп’і Тукумскага р-на, Латвія — 14.6.1982), латышскі пісьменнік. Засл. дз. культ. Латвіі (1962). У 1936— 37 y складзе Інтэрнац. брыгады ваяваў y Іспаніі, удзельнік Вял. Айч. вайны. У творах адлюстраваў драм. і трагічную ба-
фамітопсіс акайма-
Даўж. цела да 190 см, выш. ў карку да 100 см, маса да 140 кг. Самкі значна меншыя. Афарбоўка цела рыжавата-жоўтая, бруха светлае або белае. У самцоў рогі даўж. да 80 cm, y самак да 40 см. На ніжняй частцы шыі, грудзях і на пярэдніх нагах валасы падоўжаныя і ўтвараюць густую грыву (адскшь назва). Нараджаюць 1—3 дзіцянят. Кормяцца травяністымі раслінамі і парасткамі кустоў. Акліматызаваны ў гарах ЗША (1950). Ахоўваецца.
ГРЫВАСТЫ ВОЎК (Chrysocyon brachyurus), млекакормячае сям. воўчых
атр. драпежных. Адзіны від роду. Жьгее ў Бразіліі, усх. частцы Балівіі, Парагваі, Уругваі і Паўн.-Усх. Аргенціне ў пампасах, па ўскрайках балот, зрэдку ў лясах.
Тв.: Технологня лнстовой нггамповкн. Кяев, 1983 (у сааўт.); Моделнрованяе в автоматазацня консіруяровання штампов. Мн., 1986 (разам з М.В.Прахваткіным). М .П .С а в ік .
Даўж. цсла каля 125 см, хваста каля 30 см, выш. ў карку каля 75 см, маса 20—23 кг. Поўсць доўгая, мяккая, жаўтавата-рыжая. Ногі доўгія, амаль чорныя. Хвост пушысты, на канцы белы. На шыі і карку грыва (адсюль назва). Нараджае 2—3 дзіцянят. Актыўны ўначы. Корміцца дробнымі пазваночнымі, птушкамі, насякомымі, пладамі і інш. Групай зрэдку нападае на свойскіх авечак. Занесены ў Чырв. кнігу МСАП.
ГРЬІВЕНКА, адзінка вагі ў 204,756 г, пакладзеная ў аснову грашовай вытв-сці ў 15 — пач. 18 ст. ў Рас. дзяржаве. Называлася таксама скалвавая грывенка (ад «скалвы» — вагі). Складалася з 48 златнікаў (па 4,266 г) або 1200 почак (па 0,171 г). У пач. 18 ст. заменена фунтам (409,512 г). ГРЫ ВЕН Н ІК, 1) манета Рас. дзяржавы, парытэтная 10 капейкам. Уведзены грашовай рэформай 1700— 04 Пятра I, выраблялі рас. манетныя двары ў 1701—96 (з перапынкамі) з серабра, y 1725— 27 медныя кліпы. 2) Папулярная назва манеты наміналам y 10 капеек. «ГРЬІВЕНЬ-КАМ ЕНЬ», помнік прыроды ў Беларусі, каля дарогі в. Крэва — г. Маладзечна, за 3 км на Пд ад в. Вавукі Смаргонскага р-на Гродзенскай вобл. Ледавіковы валун ружовага граніту рапаківі з авоідамі палявога шпату. Даўж. 3 м, шыр. 2,7 м, выш. над паверхняй зямлі 1,7 м, y абводзе 9 м, аб’ём 7 м3, маса каля 20 т. Формаю круглаваты, пастаўлены рубам, верхняя ч. нагадвае завітую грыву каня. Прынесены ледавіком каля 130— 150 тыс. г. назад з раёна г. Выбарг. В.Ф.Вінакураў.
ГРЫВАЧЭЎСКІ Аляксандр Георгіевіч (н. 8.4.1940, Мінск), бел. вучоны ў галіне тэхн. кібернетыкі. Канд. тэхн. н. (1968). Скончыў БПІ (1961). 3 1966 y Ін-це тэхн. кібернетыкі АН Беларусі. Навук. працы па аўтаматызацыі тэхнал. праектавання ў машынабудаванні. Распрацаваў метад аўтаматызаванага праектавання штампаў халоднай ліставой штампоўкі. Прэмія прафсаюзаў Беларусі 1990
Грывасты баран
Грывасты воўк
«ГРЬІВЫ» ў геамарфалогіі, формы рэльефу ў выглядзе вузкіх, пакатых, лінейна выцягнутых узвышэнняў рознага паходжання (эолавага, алювіяльнага, ледавіковага, водна-эразійнага, дэфляцыйнага і інш.). Часам утвараюць грывасты рэльеф. Даўж. ад некалькіх соцень метраў да дзесяткаў і соцень кіламетраў, выш. ад некалькіх да 100— 160 м. У поймах рэк узнікаюць y выніку міграцыі рэчышча. «Г> таксама называюдь іраду, парослую лесам. ГРЫ Г (Grieg) Эдвард Хагеруп (15.6.1843, г. Берген, Нарвегія — 4.10.1907), нарвежскі кампазітар, дырыжор, піяніст, муз. дзеяч; буйнейшы прадстаўнік нарв. кампазітарскай школы. Чл. Ш ведскай каралеўскай муз. акадэміі (1872), Ф ранд. акадэміі прыгожых мастацтваў (1889), ганаровьі д-р музыкі Кембрыджскага (1893) і Оксфардскага (1906) ун-таў. Вучыўся ў Лейпцыгскай кансерваторыі (1858— 62, клас К.Райнеке), a таксама ў Н.Гадэ і інш. Разам з кампазітарам Р.Нурдракам, які паўплываў на станаўленне яго творчай індывідуальнасці, і інш. арганізаваў міжскандынаўскае муз. т-ва «Эўтэрпа» (1864, Капенгаген). 3 1866 жыў y Крысціяніі (Осла), сябраваў з паэтам і драматургам Б .Б ’ёрнсанам, паводле п ’ес якога напісаў шэраг муз.-сцэн. твораў, y т.л. незакончаную оперу «Улаф Тругвасан», музыку да п ’есы «Сігурд Крыжаносец», 1872; эскізы да оперы «Арнльут Геліне», да меладрамы для чытальніка і арк. «Бергліёт», шмат рамансаў і песень. У 1871 засн. канцэртнае Муз. т-ва (цяпер Філарманічнае т-ва). У 1880— 90-я г. набыў сусв. славу як кампазітар, дырыжор, піяніст. У 1898 y Бергене арганіза-
г р ы г _____________________
473
ваў 1-ы фестываль нарв. музыкі (праводзяцца і цяпер, з 1953 — штогоднія фестывалі яго музыкі). Яго творчасць глыбока нацыянальная, з рысамі ням. рамантызму. Майстар фп. («Лірычныя п ’есы» і інш. цыклы) і камерна-вак. музыкі (каля 150 рамансаў і песень). Яркі індывід. стыль Г., тонкага каларыста, y многім блізкі да муз. імпрэсіянізму. Ен
па-новаму трактаваў санатную форму (струнны квартэт, 3 санаты для скрыпкі і фп.; санаты для віяланчэлі і фп., для фп.), драматызаваў і сімфанізаваў форму варыяцый («Старанарвежскі раманс з варыяцыямі» для арк., «Балада» для фп. і інш.) і канцэрта (канцэрт для фп. з арк., 1868). У шэрагу твораў увасобіў вобразы нар. легенд і паданняў (2 арк. сюіты з муз. да драмы «Пер Гюнт» Г.Ібсена, 1888, 1896; фп. п’есы «Шэсце гномаў», «Кобальд»). Апрацоўваў нарв. нар. мелодыі. Пад уздзеяннем фальклору склаліся характэрныя для Г. стылістычныя прыёмы і асаблівасці гармоніі і рытмікі. Выступаў я к муз. крытык (аўтабіягр. нарыс «Мой першы поспех», 1905; арт. «Моцарт і яго значэнне для сучаснасці», 1906, і інш.). Творчасць Г. стала эпохай y развііші нарв. мастаіггва. Te:. Рус. пер. — Нзбр. статьн н пнсьма. М., 1966. Л іт :. К р е м л е в Ю. Э.Грнг. М., 1958; Л е в а ш е в а 0 . Э.Грлг. 2 нзд. М., 1975; A с a ф ь е в Б.В. Грнг. 4 нзд. Л., 1984; Б е н е с т а д Ф., Ш е л ь д е р у п - Э б б е Д. Э.Грнг — человек н художннк: Пер. с норв. М., 1986.
ГРЫ Г (Grieg) Юхан Нурдаль (1.11.1902, г. Берген, Нарвегія — 2.12.1943), нарвежскі пісьменнік, грамадскі дзеяч. Скончыўшы гімназію, служыў матросам (1920— 21), уражанні адлюстраваў y зб. вершаў «Вакол мыса Добрай Надзеі» (1922) і рамане «А караб&ль ідзе далей» (1924). Вучыўся ва ун-тах Оксфарда і Осла. Выдаў кн. эсэ «Рана памерлыя» (1932) пра творчасць Р.Кіплінга, Дж.Кітса, П .Б.Ш элі, Дж.Байрана. На мяжы 1920— 30-х г. адбылася яго творчая і светапоглядная эвалюцыя: аптымістычны пафас вершаў (зб. «Нарвегія ў нашых сэрцах», 1929) змяняецца песімізмам (драма «Атлантычны акіян», 1932). У 1932— 34 жыў y СССР. У 1937 я к ваенны карэспандэнт быў y Іспаніі (зб. «Іспанскае лета», 1937, раман «Свет яш чэ павінен сгаць маладым», 1938).
474
ГРЫГАРАШАНКА
Вяршыня яго творчасці — драма «Паражэнне» (1937, пра Парыжскую камуну 1871). У 1940— 43 змагаўся супраць фашызму (паэма «Чалавечая прырода», 1942; зб. вершаў «Свабода», выд. 1945; «Надзея», выд. 1946). Тв:.
1835), удзельнічаў y падрыхтоўцы і выданні Актаў Заходняй Расіі (т. 1— 5, 1846— 53). Складаў слоўнік бел. мовы. Тв.: Беларуская іерархія. Л іт .: У л а ш н к Н.Н.
Мн., 1992. Очеркн по археографнн н нсточннковеденню Белорусснн феодального пернода. М., 1973. С. 16—40. М .В .Н ік а л а е ў .
Рус. пер. — Стнхотворення. М., 1988.
Літ:. К р ы м о в a Н.Н. Нурдаль Грнг. М., 1965. УЛ. Сакалоўскі. ГРЫГАРАШАНКА Леанід Паўлавіч (н. 21.10.1924, г. Катоўск, Украіна), малдаўскі графік і жывапісец. Нар. мастак Малдовы (1963), чл.-кар. AM СССР (1958). Вучыўся ў Кішынёўскім маст. вучылішчы (1941— 42). Аўтар акварэлей і афортаў на тэму гісторыі Маддовы: «Эвакуацыя» (1947), «Даніна крывёй» (1960), серый «Катоўскі» (1950) і «Спрадвечнае сяброўства» (1950—-63), «За ўладу Саветаў» (1966— 67; Дзярж. прэмія Малдовы 1967), «Саддаты рэвалюцыі» (1971). ГРЫГАРОВІЧ Дзмітрый Васілевіч (31.3.1822, г. Ульянаўск, Расія — 3.1.1900), рускі пісьменнік. Чл.-кар. Пецярбургскай АН (1888). Вучыўся ў Акадэміі мастацгваў (Пецярбург, 1836— 40), служыў y Дырэкцыі імператарскіх т-раў. Вядомасць яму прынеслі першыя аповесці «Вёска» (1846) і «Антон Гаротнік» (1847), напісаныя ў рэчышчы натуральнай школы, пабудаваныя на супрацьпастаўленні дэспатызму памешчыкаў і бяспраўя сялян. Аўтар аповесцей «Капельмейстар Суслікаў» (1848), «Прыгоды Накатава» (1849), «Няўдалае жыццё» (1850), «Свістулькін» (1855— 56), раманаў «Прасёлачныя дарогі» (1852), «Рыбакі» (1853), «Перасяленцы» (1855). Для твораў Г. характэрна нарысавая манера выкладання, перавага сац. аналізу над псіхалагічным, па-майстэрску напісаныя пейзажы. Пасля падарожжа вакол Еўропы ў 1858— 59 напісаў дарожныя нарысы «Карабель «Рэтвізан» (1859— 63). У пач. 1860-х г. адышоў ад літ. дзейнасці і прысвяціў сябе мастацтвазнаўству. Пазней вярнуўся да л-ры , выдаў аповесць «Гутаперчавы хлопчык» (1883) і «Літаратурньм ўспаміны» (1892— 93). Соч. Т. 1—3. М„ 1988. В.П. Д.В.Грлгоровмч — пнсатель н нскусствовед. Л., 1985. Тв.\
Л іт Ме і ц е р я к о в
ГРЫ ГАРОВІЧ Іван Іванавіч (12.9.1790, паводле інш. звестак 6.9.1792, г. Слаўгарад Магілёўскай вобл. — 13.11.1852), бел. археограф, гісторык, краязнавец, пісьменнік. Скончыў Магілёўскую духоўную семінарыю (1811), Пецярбургскую духоўную акадэмію (1819). У 1811— 15 выкладчык Магілёўскага духоўнага вучылішча, з 1820 саборны протаіерэй, рэктар Гомельскага духоўнага вучылішча, з 1829 саборны протаіерэй y Відебску, з 1831 — y Пецярбургу. Вьідаў першы бел. археаграфічны зб. «Беларускі архіў старажытных грамат» (ч. 1, 1824), зб. твораў архіепіскапа Г.Каніскага са сваёй прадмовай (т. 1— 2,
ГРЫ ГАРОВІЧ Ігар Уладзіміравіч (23.1.1936, М інск — 26.7.1986), бел. жывапісец. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1965) і выкладаў y ім. Працаваў пераважна ў галіне тэматычнай карціны і партрэта. Асн. творы: «Сувязіст» (1964), «У лабараторыі» (1965), «У заўтра» (1967), «Бібліятэка» (1970), «За гонар краіны» (1971), «Перад пускам» (1973), «Пошук» (1976), «Змена» (1979), «Выпрабавальнікі» (1981) і інш. Аўтар партрэтаў бел. вучоных А.А.Зубкова (1963), У.С.Камарова (1968), А.К.Красіна (1976), А.У.Руцкага (1982) і інш. ГРЫ ГАРОВІЧ, Г р э г а р о в і ч Карл Карлавіч (25.10.1868, С.-Пецярбург — 25.3.1921), рускі скрыпач-віртуоз, педагог. Вучыўся ў В.Безякірскага (Масква) i I .Іоахіма (Берлін). 3 1883 канцэртаваў па Расіі і краінах Еўропы, шматразова выступаў на Беларусі (найб. y Віцебску). У 1910— 14 узначальваў y Пецярбургу т. зв. Мекленбургскі квартэт. 3 1904 праф. Муз.-драм. вучылішча Маскоўскага філарманічнага т-ва, y 1918— 20 — Відебскай нар. кансерваторыі. Выступаў y суправаджэнні Віцебскага сімф. аркестра на чале з М .Малько, удзельнічаў y вечарах камернай музыкі (выконваў творы Л.Бетховена, Ф .М ендэльсона, Э Д ало, А.Тама, П.Сарасатэ і інш.). Тонкі інтэрпрэтатар скрыпічнай і квартэтнай класікі. А .Л .К а п іл а ў . ГРЫ ГАРОВІЧ Міхаіл Фролавіч (1.10.1897, в. Кавалічы Гродзенскага р-на — 24.11.1946), генерал-маёр (1945), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў курсы «Выстрал» (1928), паскораныя курсы ваен. акадэміі Генштаба (1943). У арміі з 1916, y Чырв. гвардыі з 1917, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз. вайны 1918— 20, разгрому войск Булак-Балаховіча, Антонава на Тамбоўшчыне, басмачоў y Сярэдняй Азіі. У Вял. Айч. вайну з 1943 на 1-м Укр. фронце. Вызначыўся ў ліп. 1944 y баях на Львоўскім напрамку: стралк. корпус на чале з Г. прарваў абарону ворага, выйшаў y тыл варожай групоўкі, удзельнічаў y яе ліквідацыі, авалодаў паўн.-ўсх. часткай Львова. У час на-
ступлення на гэтым напрамку падраздзяленні яго корпуса вызвалілі каля 100 тыс. нас. пунктаў. Удзельнік вызвалення Чэхаславакіі, Вешрыі. ГРЫ ГАРОВІЧ Юрый Мікалаевіч (н. 2.1.1927, С.-Пецярбург), рускі артыст балета, балетмайстар, педагог. Нар. арт. СССР (1973). Герой Сац. Працы (1986). Праф. (1973). Прэзідэнт Камітэта танца Міжнар. ін-та т-ра (1975— 85), Асацыяцыі дзеячаў харэаграфіі (з 1989), фонду «Рускі балет» (з 1990). Скончыў Ленінградскае харэаграфічнае вучылішча (1946). 3 1946 саліст, з 1961 балетмайстар Ленінградскага т-ра оперы і балета імя Кірава. Выконваў пераважна гратэскавыя партыі. У 1964—95 гал. балетмайстар Вял. т-ра ў Маскве. Спектаклі Г. ўключаюць складаныя формы харэаграфічнага сімфанізму, класічны танец y іх узбагачаны элементамі інш. танц. сістэм, балеты класічнай спадчыны набываюць сучаснае гучанне. Сярод пастановак: «Каменная кветка» (1957), «Іван Грозны» (1975), «Рамэо і Джульета» (1979) С.Пракоф’ева, «Легенда аб каханні» А.Мелікава (1961, 1965), «Шчаўкунок» (1966), «Лебядзінае возера» (1969), «Спячая прыгажуня» (1963, 1973) П.Чайкоўскага, «Спартак» А.Хачатурана (1968, Ленінская прэмія 1970), «Ангара» А.Эшпая (1970), «Залаты век» Дз.Ш астаковіча (1982), «Раймонда» А.Глазунова (1984), «Баядэрка» Л.Мінкуса (1991), «Карсар» А.Адана і Ц.Пуні (1994; усе паводле яго ўласных сцэнарыяў). Дзярж. прэміі СССР 1977, 1985. ГРЫ ГАРОВІЧ-БАРСКІ Іван Рыгоравіч (1713, Кіеў — 1785), украінскі архітэктар. Вучыўся ў Кіева-Магілянскай акадэміі. Працаваў y традыц. прыёмах укр. барока, Часам з выкарыстаннем элементаў ранняга рус. класіцызму. Пабудаваў y Кіеве: гар. водаправод на Падоле з павільёнам-фантанам «Феліцыян» (1748— 49, не збярогся), цэрквы Пакроўскую (1766) і Ніколы Набярэжнага (1772— 85), гасціны рад (1778), надбрамную званіду ў Кірылаўскім манастыры (1748—60, не захавалася), a таксама магістрат y г. Казялец (каля 1756). Л іт .\ З а б о л о т н н й В. Украшськнй архітектор XVIII столітгя Грнгоровнч-Барськнй / / Украінська література. 1942. № 5—6.
ГРЫ ГА РЫ Ш Ы Н Іван Лявонцьевіч (н. 25.8.1931, с. Грынчук Хмяльніцкай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне электроннай оптыкі і мікраэлектронікі. Д -р тэхн. н. (1988). Скончыў Чарнавіцкі дзярж. ун-т (1955). 3 1961 y Ін-це электронікі АН Беларусі. Навук. працы па мадэляванні і разліку электронна-аптычных сістэм, вакуумнай мікраэлектроніды. Распрацаваў вакуумныя інтэгральныя мікрасхемы для звышжорсткіх умоў эксплуатацыі, тэхнал. працэсы стварэння магн. галовак запісу і счытвання інфармацыі. Т в.\ Моделнрованне электронно-оптнческнх снстем на сетках сопротнвленнй. Мн., 1974 (разам з СЛ.Мельнікавым, І.І.Беланучкінай).
ГРЫ ГАРЫ Ш Ы НА Валянціна Іванаўна вай ранніх формаў еўрап. поліфаніі (ар(н. 4.7.1942, г.п. Лясны Кіраўскай вобл., ганум, дыскант). Расія), бел. мастак дэкар.-прыкладнога мастацтва. Скончыла Мінскае маст. ву- ГРЫГАРЭСКУ (Grigorescu) Нікалае Іон чылішча (1962), Бел. тэатр.-маст. ін-т (15.5.1838, с. Пітару, пав. Дымбавіда, (1968). Сярод работ y кераміцы — кам- Румынія — 21.7.1907), румынскі жывапазіцыі «Восеньскі букет» (1983), «Ста- пісец. Вучыўся ў Бухарэсце (да 1885) і ў рое люстэрка» (1991); цыкл аб’ёмнай пластыкі з фаянсу «Ноч нараджэння», Ш коле прыгожых мастацтваў y Пары«Пейзаж з птушкай», «Дрэва, якое спя- жы. У 1861— 87 (з перапынкамі) жыў і вае» і інш. (1989); серыя дэкар. пластоў працаваў y Францыі; прыхільнік барбі«I ўпала на зямлю зорка» (1996) і інш. зонскай школы жывапісу. 3 1887 пераАўтар габеленаў «Залаты сад» (1979, з важна ў Бухарэсце. Пісаў пейзажы, парГ.Гаркуновым) y пасольстве Беларусі ў трэты, гіст., батальныя і жанравьм камІндыі, габелены-заслоны «Натхненне» пазіцыі. Яго творы («Сялянка з Мусчэ(1982, з Гаркуновым) для Барысаўскага ла», 1877; «Штурм Смырдана», 1885; Палаца культуры, «Шчодрасць зямлі «Воз, запрэжаны валамі», каля 1890, і бацькоў» (1984). Творчая манера вылу- інш.) вызначаюцца рэаліст. формай, чаецца дакладнасцю трактоўкі вобраз- свабоднай маст. манерай, свежым калана-пластычнай ідэі, тонкім адчуваннем рытам і стрыманасцю светлай колераколеру. вай гамы.
В.Грыгарышына. Серыя дэкаратыўных пластоў «I ўпала на зямлю зорка...». 1996.
ГРЫ ГАРЫ Ш Ы НА Ірына Валер’еўна (н. 5.4.1966, М інск), бел. мастак дэкар.прыкладнога мастацтва. Дачка В.І.Грыгарышынай. Скончыла Мінскае маст. вучылішча (1981), Бел. AM (1993). Працуе пераважна ў фарфоры. Сярод твораў: кампазійыі «Метамарфозы», «Зімовы сад», серыі анімалістычнай пластыкі «Знакі задыяка», дэкар. блюд '«Папараць-кветка», кубкаў «Адвечнае», сервізы «Тэатральны», «Перламутр», «Рэтра», «Святочны», «Брыганціна» і інш. (усе 1992—96). Валодае вытанчаным пачуццём колерапластыкі, стварае адметную вобразнасць і стылістыку. ГРЫ ГАРЫ ЯНСКІ КАЛЯНДАР, гл. ў арт. Новы стшь. ГРЫ ГАРЫ ЯНСКІ ХАРАЛ (ад лац. cantus gregorianus), традыцыйнае літургічнае манадыйнае песнапенне рымскакаталіцкай царквы. Выконваецца ва унісон мужчынскім хорам або салістам ці групай салістаў (лац. schola) і хорам. Моўная аснова — латынь. Адбор і кананізацыя тэкстаў і напеваў пачаты ў канцы 6 ст. пры папе рымскім Грыгорыю I Вялікім (адсюль назва). Мелодыка падпарадкавана богаслужэбнаму тэксту, заснаванаму на нерэгулярным чаргаванні доўгіх і кароткіх працягласцей. Ладава-інтанацыйная аснова — 8 сярэдневяковых дыятанічных, т. зв. царкоўных, ладоў (модусаў). Г.х. стаў асно-
1 Грыгарышына. Рэтра. 1996.
Н Грыгарэску. Заезны дом y Арэцыі.
г р ы г о н іс
475
ГРЫ ГАР’Я Н Ц Армен Багратавіч (28.9.1918, г. Андыжан, Узбекістан — 24.3.1976), бел. мастак т-ра. Засл. дз. маст. Беларусі (1955). Скончыў Ленінградскае маст.-пед. вучылішча (1939). Працаваў y т-рах Ташкента, Вільні і інш. 3 1953 гал. мастак Дзярж. рус. драм. т-ра Беларусі, з 1962 гал. мастак Бел. т-ра імя Я.Купалы. 3 1958 выкладаў таксама ў Бел. тэатр.-маст. ін-це. Творчасці Г. ўласцівы глыбокае разуменне жанравай асновы спекгакля, выразнасць зрокавых вобразаў, арган. адзінства традыцыйнага і наватарскага. Сярод лепшых спектакляў: «Кароль Лір» У.Ш экспіра (1953), «Аптымістычная трагедыя» У.Вішнеўскага (1957), «Беспасажніца» ААстроўскага (1962) y Рус. т-ры; «Каварства і каханне» Ф.Ш ылера (1953), «Салавей» З.Бядулі (1956) , «Забыты ўсімі» Назыма Хікмета (1958), «Чацвёрты» К.Сіманава (1962), «Я, бабуся, Іліко і Іларыён» Н.Думбадзе і РЛордкіпанідзе (1965), «Людзі на балоце» паводле І.Мележа (1966, з Б.Герлаванам), «Трыбунал» А.Макаёнка (1971), «У ноч зацьмення месяца» М.Карыма (1972), «Забыць Герастрата!» Р.Горына (1974), «Гульня з кошкай» І.Эркеня (1976) y т-ры імя Я.Купалы; «Багема» Дж.Пучыні і «Рыгалета» Дж.Вердзі (1968) y Дзярж. т-ры оперы і балета. Маст. і рэж. спектакляў «Матухна Кураж і яе дзеці» Б.Брэхта (1962, Рус. т-р) і «Цудоўная дудка» В.Вольскага (1968, Бел. рэсп. т-р юнага гледача). Мастак кінафільмаў «Палеская легенда» (1957) , «Чырвонае лісце» (1958, абодва з У.Белавусавьм) і інш. ПА.Карнач. ГРЫ ГО Н ІС Генрых Ю р’евіч (20.5.1889, в. Пабяржэ Вільнюскага р-на, Літва — 4.11.1955), бел. акцёр. Нар. арт. Беларусі (1941). У 1908— 15 працаваў y антрэпрызах на Д.Усходзе, y 1917— 19 y т-рах Петраграда. У 1919 y Першым т-ве бел. драмы і камедыі (выканаў ролі Пустарэвіча, Старца ў «Паўлінцы» і «Раскіданым гняэдзе» Я.Купалы). 3 1920 y Бел. т-ры імя Я.Купалы. Акцёр яркай сцэн. індывідуальнасці; яму былі ўласцівы вострая камедыйнасць і лірыка-драм. афарбоўка роляў. Створаныя ім нар. характары адметныя сакавітым гумарам, нац. каларытам: Даніла («На
А.Грыгар’янц Эскізы касцюмаў да спекгакля «Магухна Кураж і яе дзеці» Ь.Ьрэхта.
Купалле» М.Чарота), Каваль («Кавальваявода» Е.Міровіча), Мікола («Салавей» З.Бядулі), Анісім («Пагібель воўка» Э.Самуйлёнка), Нічыпар, Сымон Верас («Хто смяецца апошнім», «Пяюць жаваранкі» К.Крапівы). У класічным рэпертуары асаблівы поспех меў y ролі Журдэна («Мешчанін y дваранах» Мальера). Сярод інш. значных роляў: Дзяк («Пісаравы імяніны» У.Галубка), Людавіка («Сабака на сене» Лопэ дэ Вэгі). Здымаўся ў кіно: «Кармялюк», «Хто смяецца апошнім» і інш. ГРЫ ГО Р НАРЭКАЦЫ (каля 945— 949 — 7.10.1003), армянскі паэт. 3 сям ’і царк. пісьменніка Хасрова Андзевацы. Скончыў школу пры манастыры Нарэка і стаў манахам. Выкладаў y манастырскай шксше. Пісаў гавдзы (духоўныя гімны ў гонар Бога і святых), тагі (песні), панегірыкі і інш. Яго творы, рэлігійныя па задуме, прасякнуты жывым эмацыянальным успрыманнем прыроды і чалавека. Лірыка-містычная паэма «Нарэк» («Кніга смутку», выд. 1673) выдавалася на арм. мове болыя за 30 разоў; перакладаў на англ., франц.,
АГрыгар’янц. Эскіз дэкарацый да спектакля «Брэсцкая крэпасць» К.Губарэвіча.
італьян., рус., араб. і інш. мовы. У форме споведзі-малітвы (усяго 95 частак) выступаў і як паэт-гуманіст, абаронца роду людскога, і як містык, які бачыў сэнс жыцця і духоўнага самаўдасканалення чалавека ў яднанні з Богам. Творы яго адметныя ўвядзеннем рыфмы, багаццем метрыкі нар. песень і маст. тропаў.
Г.Грыгоніс Мастак М.Філіповіч. 1927.
Тв.: Рус. пер. — Кннга скорбных песнопеннй. М., 1988. А .К а з ін я н .
асяроддзя, гісторыі развіцця геагр. думкі. Дзярж. прэмія СССР 1947. Залаты медаль імя М.М.Пржавальскага (1928), Вял. залаты медаль Геагр. т-ва СССР (1965).
Г РЫ Г О Р’ЕЎ Андрэй Аляксандравіч (1.11.1883, С.-Пецярбург — 2.9.1968), расійскі фізіка-географ. Акад. АН СССР (1939). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1907), вывучаў геаірафію ў Берлінскім і Гайдэльбергскім ун-тах. У 1909— 16 супрацоўнік аддзела геаграфіі Энцыклапедычнага слоўніка Бракгаўза і Эфрона. Арганізатар і кіраўнік (да 1951) Ін-та геаграфіі AH СССР, гал. рэдактар Кароткай геагр. энцыклапедыі (1960— 66). Праводзіў даследаванні на поўначы СССР, Урале, y Якуціі. Працы прысвечаны агульнай тэорыі фіз. геаграфіі, прынцыпам і метадам фіз.-геагр. раянавання, характарыстыцы тыпаў геагр.
Г РЫ Г О Р’ЕЎ Апалон Аляксандравіч (каля 1.8.1822, Масква — 7.10.1864), рускі літаратурны крытык і паэт. Скончыў Маскоўскі ун-т (1842). У 1850— 56 вядучы крытык час. «Москвнтяннн». Напачатку яго артыкулам характэрна рамангызацыя патрьюрхальнага ўкладу (асабліва прыхільна ставіўся да твораў А.М.Астроўскага), пазней — гістарызм крытычнага метаду («Погляд на рускую літаратуру пасля смерці Пуцпсіна», 1859; «Пасля «Навальніцы» Астроўскага», 1860; «Аб развіцці ідэі народнасці ў нашай літаратуры» 1861—62; «Вершы М.Някрасава», 1862). Лірычны герой паэт. твораў Г. — рамант. асоба лермантаўскага тыпу з высокімі і стыхій-
нымі страсцямі (драма «Два эгаізмы» і паэма «Алімпій Радзін», абедзве 1845; зб. «Вершы», 1846; цыкл «Барацьба», 1857). Аўгар апавяданняў, аўгабіягр. аповесцей. Тв:. Соч. Т. 1—2. М„ Л іт :. Н о с о в С.Н.
1990. Аполлон Грнгорьев: Судьба н творчество. М., 1990.
ГРЫ ГО Р’ЕЎ Афанасій Рыгоравіч (21.1.1782, слабада Васільеўская, Тамбоўская вобл., Расія — 13.5.1868), рускі архітэктар, прадстаўнік маст. ампіру. Да 1804 прыгонны. Вучыўся ў ІДз.Ж ылярдзі, y Крамлёўскай арх. школе. 3 1808 да 1840-х г. гал. архітэкгар маск. Выхаваўчага дома. Сярод работ y Маскве: дамы Селязнёвай (цяпер Музей А.С.Пушкіна, 1814), Лапухіна — Станіцкай (цяпер Музей Л.М.Талстога), царква Вял. Ушэсця каля Нікіцкіх варот (1820-я г.); шэраг сядзібных дамоў y Маскоўскай вобл. У апошнія гады працаваў y духу эклектычнай архітэктуры.
В.В.Грыгор’еў.
Г.С.Грыгор’еў.
ГРЫ ГО Р’ЕЎ Вісарыён Вісарыёнавіч (н. 17.4.1907, г. Данкоў Ліпецкай вобл., Расія), савецкі ваенна-марскі дзеяч. Віцэадмірал (1945). Канд. геагр. н. (1965). Скончыў Вышэйшае ваен.-марское вучьшішча імя Фрунзе (1930), Ваен.-марскую акадэмію (1940). У ВМФ з 1926. Служыў y Далёкаўсходняй (Амурскай) ваен. флатыліі (1930— 37). Нач. штаба Дняпроўскай (1940), Дунайскай (1940— 41), Волжскай (1943) ваен. флатылій, Новарасійскай ваен.-марской базы (1941— 42). Камандуючы Дняпроўскай ваеннай флатшіяй (1943— 45). Удзельнік абароны Ачакава, Мікалаева, Херсона, Керчы, Адэсы, Севастопаля, Каўказа, баявых дзеянняў на Волзе, Беларускай аперацыі 1944, вызвалення Польшчы, штурму Берліна. 3 1947 y ледакольным флоце (Зах. Аркгыка), y ін-це «СаюзморНДІпраект*. Аўтар кніг «1 караблі штурмавалі Берлін» (1984), Р .К .П а ў л о в іч . «Дэсант y Берлін» (1989). ГРЫ ГО Р’ЕЎ Георгій Сцяпанавіч (1924, в. Лажкі Мажайскага р-на Маскоўскай вобл. — 20.1.1944), удзельнік вызвалення Беларусі ад ням.-фаш . захопнікаў y Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944). Вызначыўся ў 1944 y баях каля Віцебска: y вырашальны момант бою цяжка паранены камандзір групы разведчыкаў сяржант Г. закрыў сваім целам варожы кулямёт, чым забяспечыў паспяховае выкананне задання.
ГРЫ ГО Р’ЕЎ Даніла, разьбяр па дрэве 2-й пал. 17 ст. Родам з Віцебска. Вучань Inanima (Старца). Працаваў y Маскоўскай Аружэйнай палаце. Рабіў іканастасы, клірасы, куфры, шафы, цацкі для царэвічаў. Разам з Я.Анціп’евым і Я.Ю р’евым упрыгожыў гербамі і «рознымі вуглавымі слупкамі» царскую карэту. ГРЫ ГО Р’ЕЎ Павел Васілевіч (н. 20.3.1923, С.-Пецярбург), бел. спартсмен і трэнер (вольная барацьба). Майстар спорту (1956). Засл. трэнер Беларусі (1961), засл. трэнер СССР (1963). Засл. дзеяч фіз. культуры Беларусі (1972). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1952). 3 1976 дацэнт кафедры спарт. барацьбы Акадэміі фіз. выхавання і спорту. У 1964— 76 трэнер зборнай каманды СССР па вольнай барацьбе — пераможцы Алімпійскіх гульняў (1964, 1968, 1972), чэмпіянатаў свету (1970— 71, 1973— 76), Еўропы (1970—71, 1973— 76). Сярод выхаванцаў A.Мядзведзь, Л.Кітоў. Г РЫ Г О Р’ЕЎ Самуіл (Самошка), майстар-цаніннік 2-й пал. 17 ст. Родам з Копысі (Аршанскі р-н). У 1654 узяты патрыярхам Ніканам y Валдайскі манастыр для цаніннай справы, потым на будоўлю Новаіерусалімскага храма ў г. Істра. Прадаваў y Аружэйнай палаце ў Маскве. У 1667—68 рабіў кафлі для Каломенскага палаца цара Аляксея Міхайлавіча. ГРЫ ГО Р’ЕЎ Сяргей Аляксеевіч (5.7.1910, г. Луганск, Украіна — 9.4.1988), украінскі жывапісец і графік. Нар. мастак СССР (1974), правадз. чл. AM СССР (1958). Вучыўся ў Кіеўскім маст. ін-це (1928— 32), выкладаў y ім (1934— 60; праф. з 1947). Творы на тэмы маралі і выхавання моладзі: «Варатар» (1949), «Абмеркаванне двойкі» (1950), «Вярнуўся» (1954), «Цікавая кніга» (1974), «Мірная зямля» (1975), «Сястра і брат» (1985) і інш. Аўтар партрэтаў І.С.Конева (1947), П.Ўсенка (1959), П.Панча (1967), М.Бажана (1976) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1950, 1951. ГРЫ ГО РЧ Ы К Марат Казіміравіч (н. 10.9.1962, в. Палонка Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. спявак (лірычны тэнар). Скончыў Бел. тэхнал. ін-т (1985), Бел. акадэмію музыкі (1993, клас К.Генерапава). 3 1990 саліст Нац. акад. т-ра оперы Беларусі. Валодае голасам цёплага, прыгожага тэмбру, роўным ва ўсіх рэгістрах. Выконвае партыі пераважна драм. плана. Сярод лепшых партый: Свеціловіч («Дзікае паляванне караля Стаха» У.Ссштана), Іешуа, Майстар («Майстар і Маргарыта» Я.Глебава), Ленскі, Вадэмон («Яўген Анегін», «Іаланта» П.Чайкоўскага), Паміна («Чароўная флейта» В.АМ оцарта), Каварадосі, Пінкертон («Тоска», «Чыо-Чыосан» Дж.Пучыні), Хазэ («Кармэгі* Ж .Бізэ), Герцаг, Рычард («Рьігалета», «Бальмаскарад» Дж.Вердзі). Лаўрэат Усесаюзнага конкурсу імя Глінкі (1991,
гры го ры й
477
Алматы), дыпламант міжнар. конкурсу «Новыя імёны» (1991, Германія). Н .Я .Б у н ц э в іч .
ГРЫ ГО РЫ Й VII (Gregorius) Г і л ь д э б р a н д (паміж 1015 і 1020, Сарана, каля г. Грасета, Італія — 25.5.1085), рымскі папа з 1073. Фактычна правіў пры папе Нікалаю II. Праводзіў рэформы, скіраваныя на ўмацаванне каталіцкай царквы. Забараніў сіманію, увёў цэлібат. Дамагаўся верхавенства пап над свецкімі правіцелямі, змагаўся з герм. імператарам Генрыхам IV за інвестытуру. У 1606 кананізаваны. ГРЫ ГО РЫ Й X III (Gregorius; свецкае У га Б а н к а м п а н ь і ; Ügo Вопcompagni; 1.1.1502, г. Балоння, Італія — 10.4.1585), рымскі папа з 1572. Натхніцель контррэфармацыі ў еўрап. дзяржавах. Падтрымліваў франц. католікаў y іх барацьбе з гугенотамі, садзейнічаў узмацненню езуітаў. Імкнуўся пашырыць каталіцызм y Расіі, Японіі, Кітаі. Г. XIII правёў рэформу календара (1582), ад яго імя назва стылю — грыгарьгянскі. ГРЫ ГО РЫ Й БАЛГАРЫН (?, Балгарыя — 1472 або 1473), царкоўны дзеяч ВКЛ, адзін з першых прыхільнікаў уніі з каталідкай царквой. Вучань і паплечнік мітрапаліта Ісідара. Пасля заключэння Фларэнційскай уніі 1439 разам з ім уцёк з Масквы ў Рым, з 1452 y Канстанцінопалі. У 1458 пасвячоны канстанцінопальскім патрыярхам-уніятам Грыгорыем Мамам y мітрапаліта 9 зах. епархій Рус. правасл. царквы з тыгулам архіепіскапа кіеўскага, літоўскага і Ніжняй (Малой) Русі з рэзідэнцыяй y Навшрудку. Такі тытул сведчыў аб прэтэнзіях мітрапаліта на кананічную ўладу над усёй тэр. б. Кіеўскай Русі. He згаджаючыся з гэтым, мітраполія ў Маскве ў 1459 стала афіцыйна наз. не кіеўскай, a маскоўскай. Падзел паміж дзвюма цэрквамі стаў канчатковым. Прызнаючы Г.Б. мітрапалітам, духавенства і вернікі ВКЛ саму унію не прынялі. У 1469 Г.Б. звярнуўся да Канстанцінопальскай патрыярхіі з адмовай ад уніі і з просьбай зацвердзіць яго ў сане правасл. архірэя. У 1472 патрыярх Дыянісій зацвердзіў Г.Б. як мітрапаліта кіеўскага, галіцкага і ўсяе Русі. Правасл. царква ВКЛ і Галіцыі (у складзе Польскага каралеўства) атрымала поўнае кананічнае прызнанне. Г.Б. лічыцца аўтарам шэрагу літ.-царк. твораў. Памёр і пахаваны ў Навагрудку. В .В .А н т о н а ў. Г Р Ы Ш Р Ы Й Н АЗІЯНЗІН (Gregorios Nazianzënos), Г р ы г о р ы й Багас л о ў (каля 330, каля г. Назіянза ў М. Азіі — каля 390), грэчаскі паэт і празаік, царк. дзеяч і мысліцель, адзін з прадстаўнікоў патрыстыкі. Адукацыю па рыторыцы і філасофіі атрымаў y Афінах. 3 379 епіскап артадаксальнай абшчыны ў Канстанцінопалі; y 381 старшынстваваў на 2-м Усяленскім саборы, але ў хуткім часе з-за інтрьгг і
478
гры го ры й
смуты склаў з сябе сан епіскапа і вярнуўся на радзіму. Належаў да т. зв. кападакійскага гуртка, які пераносіў y тэалогію метады платонаўскай ідэаліст. дыялектыкі. Аўтар твораў, прысвечаных абгрунтаванню хрысц. догмату пра Тройцу і накіраваных супраць арыянства, пропаведзяў, пабудаваных па правілах рыторыкі, гімнаў, што ўвайшлі ў правасл. песнапенні, аўтабіягр. паэмы «Пра маё жыццё», «Пра мой лёс», «Пра пакуты маёй душы». У прозе вылучаюцца надмагільныя панегірыкі бацьку і Васілію Вялікаму. ГРЫ ГО РЫ Й ТЎРСКІ [Grégoire de Tours; Gregorius Turonensis; сапр. Г e оргій Фларэнцый (Georgius Florentius); 30.11.538 ці 539, г. КлермонФеран, Францыя — 594 ці 595], французскі храніст. Празваны бацькам франц. гісторыі. Епіскап Тура з 573, уплывовая духоўная асоба дзяржавы Меравінгаў. Аўтар «Гісторыі франкаў» (на лац. мове, y 10 кн.), гал. крыніцы паліт. гісторыі Ф ранкскай дзяржавы 5—6 ст., a таксама некалькіх дагматычных і агіяграфічных твораў. ГРЫ ГУЛІС (Grigulis) Арвідс (12.10.1906, маёнтак Юмпраўмуйжа Лімбажскага р-на, Латвія — 5.10.1989), латышскі пісьменнік, літаратуразнавец. Нар. пісьменнік Латвіі (1978). Засл. дз. культ. Латвіі (1947). Акад. АН Латвіі (1978). Скончыў Латвійскі ун-т (1937). Друкаваўся з 1927. У паэт. зб-ках «Запіскі рэпарцёра» (1929), «Імітацыя і сэрца» (1931) выявіліся яго крытычныя адносіны да тагачаснай рэчаіснасці. У раманах «Людзі ў садзе» (1939), «Калі дождж і вецер стукаюць y акно» (1965, аднайм. фільм 1967), кнізе апавяданняў «Праз агонь і ваду» (1945), зб-ках вершаў «У буру» (1946), «Другія пеўні» (1970), «Зямля палае песняй» (1985) і інш, — праблемы вайны і міру, маральна-этычнае аблічча суайчынніка, філас. роздум і ўзмоцненая экспрэсія. Аўтар п ’ес «Гліна і фарфор» (1947, Дзярж. прэмія Латвіі 1948), «Садцацкі шынель» (1955) і інш. Роздум пра л-ру, т-р, жыццё — y эсэ «Лісты паэтэсе Каміле» (1981, Дзярж. прэмія Латвіі 1982). На бел. мову творы Г. перакладалі А.Звонак, В.Зуёнак, У.Пігулеўскі, Н.Тулупава.
рэстарана «Мінск» y Патсдаме (Германія, 1977) і інш. Выканала габеленызаслоны для Палаца культуры ў г. Бярдзічаў (Украіна, 1985, з В.Крываблоцкай) і Палаца рэспублікі ў Мінску (1997, з В.Крывашэевай). У работах гармонія ліній, рытмаў і колераў спалучаецца з лірызмам, багатай вобразнасцю.
В Грыдзіна «Натхненне». 1980.
ГРЫ ДЗЮ Ш КА Яўген Міхайлавіч (н. 6.8.1958, г.п. Акцябрскі Гомельскай вобл.), бел. гітарыст, педагог, адзін з пачынальнікаў бел. гітарнай школы. Скончыў Бел. кансерваторыю (1984), з 1987 выкладае ў Бел. акадэміі музыкі. У 1989— 91 саліст Бел. філармоніі. У 1984— 88 выкладаў y Маладзечанскім муз. вучылішчы. У рэпертуары арыгінальныя творы для гітары бел. кампазітараў (Г.Гарэлавай, В.Кузняцова, А Л ітвіноўскага, Я.Паплаўскага, Дз.Яўтуховіча), класічнай і сучаснай замежнай музыкі (І.Альбеніс, Л.Браўэр, Х.Радрыга, Ф.Тарэга), пералажэнні муз. класікі (у т.л. твораў І.С.Баха). Аўгар шматлікіх апрацовак і пералажэнняў для гітары, y
Te.: Kopoti raksti. Sëj. 1—7. Riga, 1963—66; Бел. пер. — y кн. Ветрык, вей. Мн., 1959; Латышскія апавяданні. Мн., 1956.
ГРЬІДЗІНА Вольга Уладзіміраўна (н. 20.6.1945, М інск), бел. мастак дэкар.прыкладнога мастацгва. Скончыла Бел. тэатр.-маст. ін-т (1972). 3 1997 працуе на Барысаўскім камбінаце прыкладнога мастацтва. Сярод твораў: габелены «Нашорморт з пэндзлямі» (1976), «Беларуская песня» (1977), «Натхненне» (1980), «Мінск» (1983), «Інтэр’ер» (1988), «Зёлкі» (1994), «Пакаянне» (1996); жакардавая тканіна «Стары і новы Мінск» для
Размалёўка ў тэхніцы грызайль інтэр’ера касцёла бернардзінцаў y в. Будслаў Мадзельскага раёна Мінскай вобл.
т л . бел. старадаўняй музыкі 16— 17 ст. (п’есы «Полацкага сшытка», «Віленскай табулатуры» і інш.). Лаўрэат 1-га Рэсп. конкурсу імя І.Жыновіча (1987). Сярод яго вучняў лаўрэаты міжнар. конкурсаў У.Захараў, ДзЛ сімовіч, Э.Чэкан. Зрабіў шмат запісаў на радыё. ГРЫ ДНІЦА, 1) y старажытнарускай архітэктуры вял. памяшканне ў княжацкім палацы або асобная пабудова, дзе жыла грыдзь (малодшая княжацкая дружына), прымалі гасцей, наладжвалі святочныя баляванні. 2) На Беларусі ў 16— 18 ст. — жылы пакой для чэлядзі ў сядзібным доме або флігель, які алучаўся з панскімі пакоямі сенцамі, часам уключаў камору; асобныя жылыя будынкі ў традьшыях нар. жылля, з 1 або 2 жылымі пакоямі. Г. называлі таксама вял. жылыя пакоі ў манастырах, часам — курныя хаты пры корчмах. ! ГРЫЖА, выпучванне ўнутр. органаў або іх тканак праз адтуліны ў анатамічных утварэннях y міжмышачную клятчатку, поласці, пад скуру. Бывае прыроджаная і набытая; траўматычная, штучная, пасляаперацыйная; поўная і няпоўная і інш. Паводле лакалізацыі адрозніваюць Г. галаўнога і спіннога мозга, жывата (пахвінная, сцегнавая, эпігастральная, пупочная, сядалішчная і інш.), мышцаў. Утварэнню набытай Г. садзейнічаюць прыроджаная слабасць пэўных анатамічных абласцей, цяжкая фіз. праца, знясіленне, траўмы. Лячэнне хірургічнае. Хворыя, якім проціпаказана аперацыя, носяць бандаж. Ускладненні: ушчамленне Г., магчыма кішэчная непраходнасць Г., А У .Р у ц к і. запаленне і інш.
ГРЫЖАНКА, даўняя бел. страва з бручкі, якую крышылі на дробныя кавалкі, тушылі, запраўлялі малаком. Вядома на Віцебшчыне. ГРЫЗАДУБАВА Валянціна Сцяпанаўна (31.1.1910, г. Харкаў, Украіна — 1993), савецкая лётчьвда, Герой Сав. Саюза (1938), Герой Сац. Працы (1986), палкоўнік (1943). Скончыла аэраклуб (1929), Тульскую авіяц. школу (1933). У 1938 разам з П.Дз.Асіпенка, М.М.Расковай здзейсніла беспасадачны пералёт Масква — Д. Усход. У Вял. Айч. вайну на фронце з чэрв. 1941, y 1942— 44 камандзір 101-га авіяц. палка далёкага дзеяння, самалёты якога дастаўлялі войскам боепрыпасы, лёталі ў тыл ворага да бел. партызан, удзельнічалі ў Беларускай аперацыі 1944. Зрабіла каля 200 баявых вылетаў. 3 1946 y грамадз. авіяцыі. ГРЫ ЗАЙЛЬ (франц. grisaille ад gris шэры), від дэкаратыўнага жывапісу, які выконваецца ў розных адценнях якога-н. аднаго колеру (пераважна шэрага). Выкарыстоўваецца ў насценных размалёўках і пано. Імітуе скульпт. рэльеф або арх. кампазідыі, вызначаецца выразнай святлоценявой мадэліроўкай выяў. Г. называюць і размалёўкі аднаколернай эмаллю (шэрай, карычневай, ружовай) з прамалёўкай золатам, y якіх таксама дасягаецца эфект рэльефнасці выявы (гл. Ліможская эмаль). Вядома з 17 ст., найб. пашырана ў разма-
лёўках класіцызму. На Беларусі Г. шырока ўжывалася ў дэкарыраванні культавых і палацавых будынкаў канца 18 — пач. 19 ст. (палацы ў Гомелі, Свяцку Гродзенскага, Залессі Смаргонскага р-наў; касцёлы езуітаў y Гродне, y вёсках Гальшаны Астравецкага, Будслаў Мядзельскага р-наў; цэрквы Варварынская ў Пінску, y в. Дубай Пінскага р-на і інш.).
Джулія Грызі. Мастак Г.Дотэль.
ГРЬІЗІ (Grisi), італьянскія спявачкі, сёстры. Нарадзіліся ў Мілане. Д ж у л і я (28.7.1811 — 29.11.1869), адна з буйнейшых спявачак 19 ст. Вучылася ў Дж.Паста і інш. У 1828— 61 спявала на оперных сцэнах Італіі і інш. краін (з 1834 салістка «Тэатра Італьен» y Парыжы). Класічная прадстаўніда школы бельканта, вьпсонвала сапранавыя і мецца-сапранавьы партыі. Для яе напісаны партыі Нарыны («Дон Паскуале» ГДаніцэці), Джульеты і Эльвіры («Капулеці і Мантэкі», «Пурытане» В.Беліні). Оперы «Пурытане» і «Дон Паскуале» напісаны спец. для квартэта Грызі, Л Д аблаш , Дж.Б.Рубіні, А.Тамбурыні, які паспяхова выступаў на працягу 25 гадоў. Д ж у д з і т а (28.7.1805 — 1.5.1840), вучылася ў Міланскай кансерваторыі. У 1822—38 выступала на сцэнах многіх т-раў y партыях сапрана і мецца-сапрана: Норма («Норма» В.Беліні), Семіраміда, Дээдэмона («Семіраміда», «Атэла» Дж.Расіні). Для яе напісана партыя PaM a o («Капулеці і Мантэкі»). ГРЬІЗІ (Grisi) Карлота (28.6.1819, Візінада, п-аў Істрыя — 25.5.1899), італьянская артыстка балета і спявачка; адна з відных прадстаўніц рамант. балета. Вучылася ў балетнай школе т-ра «Ла Скала». У 1832— 53 выступала на сцэнах многіх т-раў Італіі і за мяжой, y т л . ў Лондане, Парыжы, Пецярбургу; з 1833 разам з Ж.Перо, настаўнікам і мужам, які ў многім вызначыў яе творчы лёс. Сусв. вядомасць ёй прынесла першае
выкананне напісанай для яе партыі Жызэлі («Жызэль» А.Адана) y Парыжскай оперы (1841). Сярод інш. партый: Эсмеральда («Эсмеральда» Ц.Пуні), Пахіта («Пахіта» Э Д эльдэвеза), Перы («Перы» Ф.Бургмюлера). У балетах «Чатыры стыхіі» Дж.Баеці, «Па-дэ-катр» і «Поры года» Пуні танцавала разам з М.Тальёні, Л.Гран, Ф.Чэрыта. Валодала
К.Грызі
ў
ролі Перы
драм. талентам. Яе творчасць прадвызначыла многія дасягненні віртуознага жаночага танца 2-й пал. 19 ст. Яе кар’еру спыніў няшчасны выпадак y 34-гадовым узросце. ГРЫ ЗЛ І, млекакормячыя жывёлы сям. мядзведжых атр. драпежных. 2 падвіды бурага мядзведзя: Г. мексіканскі (Ursus arctos nelsoni) і Г. канадскі (U. a. richardsoni). Жывуць y Паўн. Амерыцы. П а памерах драбнейшьм за бурага мядзведзя. Занесены ў Чырв. кнігу МСАП. ГРЫ ЗУ Н Ы (Rodentia), найбольш шматлікі атрад класа млекакормячых. 33 сям., каля 1600 відаў (паводле інш. звестак да 2000 відаў), што складае 40%
479
гры м
ад відаў млекакормячых сусв. фауны. Вядомы з пач. палеацэну. Узніклі, магчыма, ад агульных продкаў з насякомаеднымі. Пашыраны на ўсіх мацерыках, акрамя Антарктыды. Найб. разнастайныя і шматлікія ў адкрытых ландшафтах умеранага і субтрапічнага паясоў, асабліва ў арыдных зонах. Найб. пашыраны вавёркавыя (гл. Вавёркі), палятухі, бабры, нутрыевыя (гл. Нутрыя), марскія свінкі, соні, тушканчыкавьм (гл. Тушканчыкі), мышоўкавьм (гл. Мышоўкі), мышыныя (гл. Мышы), слепаковыя (гл. Слепакі) і інш. 15 відаў і 4 падвіды ў Чырв. кнізе МСАП. На Беларусі 7 сям., 24 віды. Насяляюць палі, лясы, сады, поймы рэк, зараснікі па берагах вадаёмаў, трапляюцца каля жылля і ў будынках. 3 віды — соня арэшнікавая (Muscardinus avellanarius), соня садовая (Eliomus quercinus) і палятуха звычайная (Pteromys volans) занесены ў Чырвоную кнігу Беларусі. Даўж. цела ад 5 (мышоўкі) да 130 см ( в а д а с в ін к а ) , маса ад 6 г да 60 кг. Валасяное покрыва (шчацінне або іголкі) ад густога, мяккага да рэдкага. Разцы развітыя, увесь час растуць і вострацца пры сціранні, карэнныя зубы з шырокай жавальнай паверхняй, аддзеленыя ад разцоў прамежкам — дыястэмай. Пераважна расліннаедныя. Вельмі пладавітыя, y многіх некалькі прыплодаў за год. Г. — корм для драпежных птушак і млекакормячых. Многія — захавальнікі і пераносчыкі прыродна-ачаговых хвароб, шкоднікі, аб’екты промыслу. Л і т Жмзнь жнвотньіх. Т. 7. 2 нзд. М., 1983; С о к о л о в В.Е. Фауна ммра. Млекопнтаюшне. М., 1990. Л .В .К ір ы л е н к а .
ГРЬІЛЬП А РЦ ЭР (Grillparzer) Франц (15.1.1791, Вена — 21.1.1872), аўстрыйскі драматург, празаік, адзін з пачынальнікаў новай аўстр. л-ры. Чл. Аўстр. АН. Атрымаў юрыд. адукацыю. Першы значны твор — «трагедыя лёсу» «Прамаці» (1817). Трагедыя «Сафо» (1818) прысвечана адвечнаму і непазбежнаму антаганізму паэзіі і жыцця, немагчымасці шчасця для сапраўднага мастака. Гісторыя крушэння Напалеона адлюстравана ў трылогіі «Веліч і падзенне караля Атакара» (1825). Аўтар гіст. трылогіі «Залатое руно» (1822), трагедыі «Хвалі мора і кахання» (1831), драм. казкі «Сон — жыццё» (1834), гіст. камедыі «Гора лгуну» (1837), навел (зб. «Сандамірскі кляштар», 1828), філас. медытатыўнай лірыкі, прац па эстэтьвды, гісторыі л-ры і тэатра. Te:.
Рус. пер. — Пьесы. М.; Л., 1961. Г .В . С ін іл а .
Г РЫ М (ад франц. grimer падмалёўваць твар), мастацтва змяняць вонкавы выгляд акцёра, пераважна яго твар, з да-
Грызлі
памогай грыміравальных фарбаў, пластычных і валасяных наклеек, парыка, прычоскі і інш.; адзін са сродкаў стварэння акцёрскага вобраза. Характар Г. ў т э а т р ы і к і н о залежыць ад маст. асаблівасцей твора, рэжысёрскай канцэпцыі, задумы акцёра і стылю афармлення спектакля.
480
ГРЫМ
Гісторыя Г. ў т-ры ўзыходзіць да стараж. нар. абрадаў і гульняў, якія вымагалі ад удзельнікаў вонкавага пераўвасаблення. Нар. акцёры сярэдневякоўя (скамарохі, жанглёры і інш.) размалёўвалі твар сажай, сокам раслін. У 15—16 ст. удзельнікі прадстаўленняў карысталіся фантастычнымі маскамі і прымітыўна-рэалістычным Г. Т-р класіцызму (17— 18 ст.) стварыў ідэалізаваны, абагульнены Г. Развіццё рэалізму ў рус. т-ры 19 ст. садзейнічала росквіту мастацтва Г., стварэнню Г.-партрэта; Г. стаў адным з істотных кампанентаў рэжысёрскай задумы спектакля. 3 таго часу існуе прафесія мастака-грымёра.
У бел. т-ры развіццё грымёрскага мастацгва звязана з імёнамі буйных акцёраў, якія непасрэдна ўдзельнічалі ў стварэнні Г. (Г.Глебаў, Б.Платонаў, С.Бірыла, У.Крыловіч, П.Малчанаў, A. Кістаў, А.Ільінскі). Значны ўклад y станаўленне мастацтва Г. зрабілі бел. мастакі-грымёры С.Школьнікаў, Р.Волкаў, А.Буднік, В.Навіцкая, С.Пінхасік, B. Міронава, Л.Звездачотава і інш. У к і н о мастацтва Г. мае спецыфіку: улічваюцца ўмовы аператарскай тэхнікі, асаблівасці кінаплёшсі, характар асвятлення. Буйны план на экране асабліва ў каляровым кіно патрабуе крапатлівай работы грымёра-мастака. У бел. кіно і на тэлебачанні развіццю мастацтва Г. садзейнічалі грымёры Р.Храпуцкі, У.Дзяменцьеў, У.Белавусаў, АЛартовіч і інш. У ц ы р к у Г. як адзін са сродкаў стварэння акцёрскага вобраза выкарыстоўваецца прадстаўнікамі жанру клаунады. Л іт .: Ш к о л ь н н к о в грнма. Мн., 1963.
С.П. Нскусство
ГРЫ М (Grimm), нямецкія філолагі, браты. Ураджэнцы г. Ганаў (Германія). Я к a б (4.1.1785 — 20.9.1863) і В і л ь г е л ь м (24.2.1786 — 16.12.1859). Прафесары Гётынгенскага і Берлінскага ун-таў. Члены Прускай АН (1841). Юрыд. адукацыю атрымалі ў Марбургу. Блізкія да ням. рамантыкаў, апублікавалі сярэдневяковыя тэксты «Пра старанямецкі майстаргезанг» (1811), «Бедны Генрых» (1815), «Рэйнеке-Ліс» (1834) і інш. Правялі вял. работу па збіранні і выданні ням. казак і паданняў («Дзіця-
Я. і В.Грым.
Да арт. Грым. Б.В.Платонаў (злева). Ён жа ў ролі Эзопа ў спектаклі «Ліса і вінаград» Г.Фігейрэду. 1957. Грым Платонава пры ўдзеле АТонкага.
Да арт. Грым. Г.П.Глебаў (злева). Ён жа ў ролі Тулягі ў спектаклі «Хто смясцда апошнім» К.Крапівы. 1939. Грым Глебава пры ўдзеле Р.Волкава.
Да арт. Грым. У.М.Крыловіч (злева). Ён жа ў ролі Тодарбіча ў спектаклі «У ліпнёвую ноч» («Павукі і мухі») Б.Гарчывскага. 1927. Грым Крыловіча.
чыя і сямейньія казкі», т. 1— 2, 1812— 15; «Нямецкія паданні», т. 1— 2, 1816— 18), што ўвайшлі ў скарбніцу сусв. л-ры і спрыялі фарміраванню жанру літ. казкі. Заснавальнікі міфалагічнай школы ў фалькларыстыцы, y даследаваннях карысталіся параўнальна-гіст. метадам («Германскія гераічныя казанні», 1829; кн. Якаба Г. «Нямецкая міфалогія», 1835). Для распрацоўкі пытанняў параўнальна-гістарычнага мовазнаўства і вывучэння гісторыі ням. мовы вял. значэнне мелі лінгвістычныя працы Якаба Г. «Нямецкая граматыка» (т. 1— 4, 1819—37), «Гісторыя нямецкай мовы» (т. 1—2, 1848). Разам з братам выдаў (з 1852) першыя 4 т. фуцдаментальнага слоўніка ням. мовы, які стаў асновай ням. філалогіі (выд. скончана ў 1961).
1669, найб. поўнае 1671). Яго гал. герой Сімплідый («прастак») увайшоў y галерэю вечных вобразаў сусв. л-ры. Раман — своеасаблівая энцыклапедьм жыцця Германіі і ўсёй Еўропы ў гады Трыццацігадовай вайны, прасякнуты антываен. пафасам і трывожным роздумам пра лёс чалавечай цывілізацыі, ідэямі духоўнага стаіцызму. Працягам «сімпліцыяны» сталі раманы «Прастаку насуперак, або Дзіўнае апісанне жыдця махляркі і прайдзісветкі Кураж», «Ш прынгінсфелм» (абодва 1670), «Дзівоснае птушынае гняздо» (1672). У яго спадчыне раманы на гіст. і біблейскія сюжэты («Цнатлівы Іосіф», 1667), фантаст. («Першы абібок», 1670, і «Свет навыварат», 1673). На бел. мову раман «Сімпліцысімус» пераклаў В.Сёмуха.
Тв:. Р ус. п ер . — С к а з к н . К н . 1— 3. М н ., 1992— 93. Jlim:. С к y р л a Г. Б р а т ь я Г р н м м : П е р . с нем . М ., 1989. С.Дз.Малюковіч.
Те.: Бел. пер. — Сімпліцысімус. Мн., 1997; Рус. пер. — Снмшшцнсснмус. М., 1976.
ГРЫМ (Grimm) Ганс Іахім (н. 16.10.1932, г. Магдэбург, Германія), нямецкі пісьменнік-перакладчык. Скончыў Лейпцыгскі ун-т (1955). У 1955— 59 перакладчык Гандлёвага прадстаўніцтва ГДР y Маскве. 3 1961 кіраўнік групы паўд.-слав. моў y Бюро перакладаў y Берліне. Перакладае з бел., рус., укр., польскай, сербахарвацкай і інш. слав. моў. На ням. мову пераклаў «Беларускія народныя казкі» (1— 10 выд., 1966—80), раманы Я.Брыля «Птушкі і гнёзды» (1968), І.Ш амякіна «Снежныя зімы» (1972), апавяданні В.Быкава, У.Галубка, Ц.Гартнага, У.Караткевіча, І.Мележа, А.Пальчэўскага і інш. УЛСакалоўскі. ГРЫМАЛЬДЗІ (Grimaldi) Франчэска Марыя (2.4.1618, г. Балоння, Італія — 28.12.1663), італьянскі фізік і астраном. У 1647 атрымаў ступень д-ра і выкладаў філасофію і матэматыку ў Балонскай езуіцкай калегіі. Адкрыў дыфракцыю святла. Сумесна з Дж.Б.Рычолі склаў карту Месяца і ўвёў назвы месяцавых утварэнняў. Асн. вьгнікі яго навук. даследаванняў апублікаваны ў яго творы «Фізічная навука аб святле, колерах і вясёлцы» (1665). Літ:. с н тал .
Л ь о ц ц н М ., 1970.
481
рэчыва. Бясколерны ці шэры крышт. парашок. Нерастваральны ў вадзе. Шчыльн. монакрышталёў 4420 кг/м 3. Лёгка ўзрываецца ад удару, трэння і інш. мех. і цеплавых уэдзеянняў. Пры т-ры 179— 180 °С самазагараецца з выбухам (цеплата выбуху 1,8 Мдж/кг). Захоўваюць пад слоем вады (вільготная менш небяспечная). Выкарыстоўваюць y капсулях-дэтанатарах. ГРЫМУЧЫ ГАЗ, сумесь 2 аб’ёмаў вадароду i 1 аб’ёму кіслароду. Пры падпальванні ўзрываецца, y прысутнасці губчатай плаціны гарыць: 2Нг + Ог = = 2Ш О + 572 кДж. Вадародна-кіслароднае полымя (т-ра да 2800 °С) вьжарыстоўваюць для газавай зваркі і рэзкі металаў. ГРЫМУЧЫЯ 3MÉI, г р ы м у ч н і к і , змеі сямейства ямкагаловых. Вядомы 2 роды: карлікавыя грымучнікі (Sistrurus), y складзе якіх 3 віды, і сапраўдньм грымучнікі (Crotalus) — 28 відаў. Большасць насяляе трапічныя лясы, паўпустыні і пустыні Паўн. Амерыкі, 1 від — каскавела, або страшны грымучнік (Crotalus durissus), жыве ў Паўд. Амерыцы. Найб. вядомы грымучнік паласаты (Crotalus horridus). Даўж. цела да 2,4 м. На галаве ямка з «тэрмічным вокам» для ўспрымання цеплавых інфрачырв. прамянёў, што дапамагае знаходзіць корм y цемнаце. Ядавітыя зубы на верхняй сківіцы. На канцы хваста бразготка з рагавых конусаў (відазмененая луска), ад трэння якіх пры ўзбуджэнні ўтвараюцца гукі (адскшь назва), чутныя на адлегласці да 30 м. Яйцажывародныя. Укусы Г.з. смяротньш для дробных жывёл і небяспечныя для буйных жывёл і чалавека. Ад некаторых Г.з. атрымліваюць яд.
М . Н сторн я ф н зл к л : П ер.
ГРЫ М А ЛЬДЗІЙЦ Ы , вьжапнёвыя рэшткі стараж. людзей эпохі позняга палеаліту Зах. Еўропы, выяўленыя ў 1872— 1906 y пячорах Грымальдзі (Італія) на ўзбярэжжы Міжземнага м. каля г. Ментона (Францыя). Датуюцца прыкладна 32—29-м тыс. да н.э., належалі людзям сучаснага віду Homo sapiens (гл. Краманьёнец, Неаантрапы). Адна са знаходак з ніжніх пластоў «Грота дзяцей» з выразна негроіднымі рысамі. ІЛ.Салівон. ГРЫМЕЛЬСГАЎЗЕН (Grimmelshausen) Ганс Якаб Крыстафель фон (каля 1621, г. Гельнгаўзен, Германія — 17.8.1676), нямецкі пісьменнік. Перажыў жахі Трыццацігадовай вайны 1618— 48, быў яе ўдзельнікам. 3 1667 стараста ў г. Рэнхен, дзе напісаў усе свае творы. Самы вядомы з іх — сац.-філас., гратэскнасатыр. раман «Сімплідысімус» (1-е вьш. 16. Зак. 135.
Г .В .С ін іл а .
ГРЫМЫ (Grimmia), род брыевых імхоў сям. грыміевых. Вядома больш за
ГРЫН
200 відаў. На Беларусі 5 відаў. Часцей трапляюцца Г. Мюленбека (G. muehlenbeckii) і Г. падушкападобная (G. pulvinata). Растуць на камянях і скалах, садзейнічаюць выветрыванню горных парод. Здольныя вытрымліваць працяглае высыханне. Утвараюць зялёныя, чорна-зялёныя, шараватыя ад канечных лісцевых валаскоў падушачкі або дзярнінкі. Сцябло прамастойнае ці ўзыходнае, вышынёй 0,5—3 (зрэдку да 10) см, вілавата-кусцістаразгалінаванае. Лісце ад яйцападобнага да лінейна-ланцэтнага, з жылкай і звычайна з бясколерным канцавым зубчастым валаском. Каробачка са спорамі на прамой або дугападобнай ножцы.
ГРЫМЎЧАЯ РТУЦЬ, ф у л ь м і н а т р т y ц і, ртутная соль грымучай кіслаты, Hg(CNO)2; ініцыіруючае выбуховае
Да арт. Грымучыя змеі. Грымучнік паласатм.
ГРЫН Аляксандр Сцяпанавіч (сапр. Г р ы н е ў с к і ; 23.8.1880, г. Слабадскі Кіраўскай вобл., Расія — 8.7.1932), рускі пісьменнік. Сын ссыльнага ўдзельніка паўстання 1863— 64. Ш мат вандраваў па Расіі; неаднойчы арыштоўваўся, быў y ссылцы. Першае апавяданне «Заслуга радавога Панцялеева» (1906) было канфіскавана і знішчана. Напісаў больш за 350 апавяданняў, аповесцей, вершаў, паэм, сатыр. мініяцюр. Апублікаваў зб. «Славутая кніга» і «Здарэнне на вуліды Пса» (1915), «Шукальнік прыгод» і «Трагедыя пласкагор’я Суан» (1916). Г. стварыў свой непаўторны свет, авеяны рамантьжай прыгод, і засяліў яго муж-
482
гры н
нымі, высакародньмі і свабодньмі людзьмі. У яго творах арганічна пераплецены рэальнасць і невычэрпная фантазія, якая адлюстравала вечную мару пра чалавечае шчасце. Да найб. папулярных належаць аповесць «Пунсовыя ветразі» (1923, экранізавана ў 1961), раманы «Бліскучы свет» (1924, экранізаваны ў 1984), «Залаты ланцуг» (1925), «Бягучая па хвалях» (1928, экранізаваны ў 1967), «Дарога нікуды» (1930) і інш. Яго творчасць доўгі час замоўчвалася і набыла прызнанне ў 1960-я г. Тв.\ Собр. соч. T. 1—6. М„ 1980; Собр. соч. [Кн. 1—5], СПб., 1993—94. Л іт .: М н х а й л о в а Л. Александр Грнн: Жмзнь, лнчносгь, творчество. 2 нзд. М., 1980.
ГРЫН (Greene) Генры Грэм (2.10.1904, Беркхэмстэд, графства Хартфардшыр, Вялікабрытанія — 3.4.1991), англійскі пісьменнік. Скончыў Оксфардскі ун-т (1925). Быў журналістам, служыў y разведцы. Аўтар раманаў «Чалавек унутры» (1929), «Стамбульскі экспрэс» (1932, экранізаваны ў 1934; бел. пер. 1993), «Мяне стварыла Англія» (1935), «Сіла і слава» (1940, экранізаваны ў 1962), «Сутнасць справы» (1948), «Ціхі амерыканец» (1955), «Наш чалавек y Гаване» (1958, экранізаваны ў 1959), «Цаной страты» (1961), «Камедыянты» (1966, экранізаваны), «Ганаровы консул» (1973), «Чалавечы фактар» (1978), «Доктар Фішэр з Ж эневы, або Банкет з бомбай» (1980), «Мансеньёр Кіхот» (1982) і інш. Пісаў публідыстыку, вершы, апавяданні, п ’есы, кінасцэнарыі, літ.-крытычныя эсэ, аўтабіяграфічныя творы. Аддаваў перавагу праблемам індывідуальнай віны і адказнасці, выбару і лёсу, сумлення і абавязку, разглядаў «цёмныя глыбіні» чалавечага духу. Глыбокае раскрьшцё паліт. падзей спалучаецца з дасканалым псіхалагізмам, багаццем падтэкстаў, парадаксальнасцю вобразаў і сітуацый. Многія яго творы напісаны ў дэтэктыўна-прыгодніцкш жанры. Тв:.
Рус. пер. — Собр. соч. T. 1—6. М.,
1 9 9 2 —96.
Е .А .Л я в о н а в а .
ГРЫН (Green) Джордж (14.7.1793, Снейнтан, цяпер y межах г. Нотынгем, Вялікабрытанія — 31.3.1841), англійскі матэматык. Самастойна вывучаў матэматыку, потым скончыў Кембрыджскі ун-т (1837). Навук. працы па матэм. фізіцы. Развіў тэорыю электрычнасці і магнетызму, увёў паняцце патэнцыялу, устанавіў сувязь паміж інтэграламі па аб’ёме і па паверхні, што абмяжоўвае гэты аб’ём (гл. Грына формулы), вывеў асн. ўраўненне тэорыі пругкасці. Яго імем названа т. зв. функцыя распаўсюджвання (гл. Грына функцыя). Л іт :. С т р о й к Д.Я. Краткнй очерк нсторнн математнкл: Пер. с нем. М., 1969.
ГРЬІНА ФОРМУЛЫ, формулы інтэгральнага злічэння, якія звязваюць паміж сабой інтэгралы розных тыпаў. Самая простая з іх, вядомая яш чэ Л.Эйлеру (1771), звязвае падвойны інтэграл па плоскай паверхні S з крываліней-
ным інтэгралам
па
J P dx + Q dy = J ( § (L)
(S)
яе -
мяжы
U) dx dy ;
L:
вання буйнымі прамысл. Дзярж. прэмія СССР 1984.
яе
Te:. Основы построення снстем проектнровання АСУП. М., 1983; Элементы компьютерных ннформацнонных технологнй. Мн., 1996 (у сааўт.). М .П .С а в ік .
У
фіз. сэнс: паток вадкасці, якая цячэ па плоскасці са скорасцю V(Q,-P) праз мяжу L, роўны інтэгралу ад інтэнсіўнасці (дывергенцыі) крыніц і сцёкаў, размеркаваных па паверхні S. Дзве інш. формулы, што звязваюць інтэгралы па аб’ёме і па паверхні, якая яго абмяжоўвае, апублікаваны Д ж Іры нам y 1828 y сувязі з даследаваннямі па тэорыі патэнцыялу. Гл. таксама Астраградскага формула, Стокса формула. Р . Т .В а л ь ва ч о ў . ГРЬІНА ФУНКЦЫЯ, функцыя, звязаная з інтэгральным выяўленнем раш энняў краявых задач для дыферэнцыяльных ураўненняў. Апісвае вынік уздзеяння кропкавай (засяроджанай) крыніцы сілы, зараду ці інш. (функцыя крыніцы) або распаўсюджванне палёў ад кропкавых крыніц (функцьм распаўсюджвання, напр., патэнцыял роля кропкавага эл. зарада, размешчанага ўнутры заземленай праводнай паверхні). Названа ў гонар Д ж .Грына. Г.ф. і яе аналагі выкарыстоўваюцца ў тэорыі функцый, канечна-рознасных ураўненняў, тэарэт. фізіды, квантавай тэорыі поля, стат. фізіцы і інш.
Г.ф. зводзіць вывучэнне ўласцівасцей дыферэнцыяльнага аператара да вывучэння ўласцівасцей адпаведнага інтэгральнага аператара, дае магчымасць знаходзіць рашэнні неаднароднага ўраўнення, трактуецца як фундаментальнае рашэнне лінейнага дыферэнцыяльнага ўраўн., якое адпавядае аднародным краявым умовам, і г.д. Напр., поле, створанае сістэмай крыніц (у тл . працяглымі крыніцамі), апісваецца ў выглядзе лінейнай камбінацыі (суперпазіцыі) уплываў асобных крыніц. Гл. таксама У р а ў н е н н і м а т э м а т ы ч н а й ф із ік і. Р . Т .В а л ь в а ч о ў , Л А .Я н о в іч .
ГРЫНБЕКЕРЫ (англ. greenbackers ад greenbacks літар. зялёныя спінкі), удзельнікі фермерскага руху ў ЗШ А y 1870— 80-я г. Выступілі ў 1875 з мэтай захаваць y абарачэнні абясцэненыя папяровыя грошы (т. зв. грынбекі, іх адваротны бок меў зялёны колер, адсюль назва), спадзеючыся заплаціць імі працэнты па даўгах. У 1875— 76 створана паліт. партыя Г., якая пасля аб’яднання з дробнымі гар. прадпрымальнікамі і рабочымі стала называцца Нац. грынбекерска-рабочай партыяй. Пасля параж эння іх кандыдата на прэзідэнцкіх выбарах 1884 партыя перастала існаваць. У 1890-я г. Г. прынялі ўдзел y руху папулістаў. ГРЬІНБЕРГ Анатоль Саламонавіч (н. 14.2.1934, М інск), бел. вучоны ў галіне тэхн. кібернетыкі і інфарматыкі. Д-р тэхн. н. (1981), праф. (1989). Чл. НьюЙоркскай АН (1996). Скончыў БП І (1956) і ленінградскі Паўн.-Зах. завочны політэхн. ін-т (1961). 3 1963 y Цэнтр. НДІ арганізацыі і тэхнал. кіравання, з 1992 y Акадэміі кіравання. Навук. працы па тэорыі складаных камп ’ютэрных сістэм кіравання і праектавання. Распрацаваў тэарэт. асновы, мадэлі і метады аўтаматызаванага кіра-
аб’ектамі.
ГРЬШБЛАТ Майсей Якаўлевіч (29.3.1905, М інск — 4.7.1983), бел. этнограф, фалькларыст, гісторык. Канд. гіст. н. (1945). Скончыў Ленінградскі ун-т (1930). Працаваў акцёрам y трупе У.Галубка (1921— 25). 3 1930 y AH Беларусі: y Ін-це гісторыі (1931— 41; 1945— 56) і Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору (1957— 76), адначасова выкладаў y Мінскім пед. ін-це (1937— 41) і БДУ (1939— 41, 1945— 55). Даследаваў духоўную і матэрыяльную культуру, грамадскі побыт, этнагенез беларусаў, бібліяграфію беларусазнаўства. Адзін з аўтараў даследавання «Беларуская народная вусна-паэтычная творчасць» (1967), нарыса «Беларусы» ў кн. «Народы Еўрапейскай часткі СССР» (т. 1, 1964). С клаўзб. фальклору «Песні беларускага народа» (т. 1, 1940), «Радзінная паэзія» (1971), «Загадкі» (1972, з А.І.Гурскім), «Прыхазкі і прымаўкі» (кн. 1— 2, 1976), «Выслоўі» (1979). T e:. Белорусы: Очеркн пронсхожденмя н этннч. нсторнн. Мн., 1968; Беларуская этнаірафія і фалькларыстыка: Бібліягр. паказальнік. Мн., 1972. Л іт :. Сплсок основных работ М.Я.Грннблата / / Сов. этнографня. 1976. № 2. А . С .Л іс.
ГРЬШВІЦКАЯ АСТРАНАМГЧНАЯ АБСЕРВАТОРЬЫ, найстарэйшая абсерваторьы Англіі. Засн. ў 1675 y Грынвічы (прадмесце Лопдана). У 1954 пераведзена ў замак Хёрстмансо, за 70 км ад Лондана. У Г.а.а. даследуюць рух і становішча зорак, Сонца, планет; вызначаюць дакладны час, вымяраюць паралаксы зорак і інш. Асн. інструменты: 28- і 26-цалёвыя рэфрактары, 98-цалёвы рэфлектар і інш. Цераз першапачатковае месцазнаходжанне Г.а.а. праходзіць Грынвіцкі мерыдыян. 3 1767 Г.а.а. выдае астр. штогоднік «Марскі альманах». Дырэктару Г.а.а. надаецца тытул каралеўскага астранома. ГРЬШВІЦКІ МЕРЫДЫЯН, н у л я в ы м е р ы д ы я н , пачатковы мерыдьм н Зямлі з геагр. даўгатой X = = 00°00'00". Праходзідь праз адзін з пунктаў Грынвіцкай астранамічнай абсерваторыі. Адлікі (ад 0° да 180°) вядуцца ў напрамку на У (усх. даўгата) і на 3 (зах. даўгата) або ад 0° да 360° y напрамку на У. Г.м. з ’яўляецца таксама сярэднім мерыдыянам нулявога гадзіннага пояса Зямлі пры разліках зямнога часу (зорнага, сонечнага, дэкрэтнага). Сусветны час на Г.м. прыняты роўным нулю. Час кожнага наступнага гадзіннага пояса (праз 15°00'00" усх. даўгаты) узрастае на 1 гадз. ГРЬІНВІЦКІ СЯРЭДНІ ЧАС, гл. ў арг. Сусветны час. ГРЬІНВІЧ, Г р ы н y і ч (Greenwich), горад y Вялікабрытаніі, y ніжнім цячэн-
ні p. Тэмза. 3 1964 rap. акруга Вял. Лондана. Каля 250 тыс. ж. (1994). Праз Г. праходзіць Грынвіцкі мерыдыян. Астранамічная абсерваторыя (засн. ў 1675), y 1953 перанесена ў замак Хёрстмансо (15 ст.), за 70 км на ПдУ. У Г. Нац. марскі музей. ГРЫНЕВІЧ Антон Антонавіч (3.5.1877, фальварак Іваноўшчына Лепельскага пав. Віцебскай губ. — 8.12.1937), збіральнік і папулярызатар бел. муз. фальклору, вьшавец, педагог, кампазі-
кн. паэзіі «На бераг» (1932). У лірычных вершах — хараство прыроды, любоў да Радзімы, жыццё вёскі. Некат. не пазбаўлены шчырасці, лірызму, душэўных перажыванняў, здольнасці тонка адчуваць красу прыроды. Л іт .: П р у д н і к а ў П. Далёкае і блізкае / / Пруднікаў П. Мая магістраль. Мн., 1981. І.У.Саламевіч.
ГРЫНЕВІЧ Тамаш Міхайлавіч (1815 — 28.7.1863), кіраўнік атрада ў час паўстання 1863— 64. Уладальнік маёнтка Верхняя Тошчыца ў Рагачоўскім пав. У 1834— 44 на ваен. службе. Выйшаў y адстаўку ў чыне штабс-ротмістра і пасяліўся на радзіме. У крас. 1863 арганізаваў і ўзначаліў паўстанцкі атрад y Рагачоўскім пав. Атрад не паспеў разгарнуць актыўных дзеянняў, быў рассеяны паблізу в. Верхняя Тошчыца войскамі, якім дапамагалі сяляне. Паводле прыгавору суда, зацверджанага М.М.Мураўёвым, публічна расстраляны ў Рагачове. Прататып Усяслава Грынкевіча ў рамане У.Караткевіча «Нельга забыць». Г.В.Кісялёў.
тар. 3 1896 жыў y Пецярбургу, служыў y дэпартаменце гандлю і промыслу. 3 1906 чл. бел. выдавецкай суполкі «Загляне сонца і ў наша аконца». У 1910 заснаваў прыватнае выдавептва (гл. Грыневіча выдавецтва). У 1919 y Мінску, заг. Бел. нар. дома, выкладчык музыкі ў школе, y бел. гімназіі. 3 1920 y Вільні, y кааператыве друкароў. Выдаў «Народны спеўнік» і «Школьны спеўнік» (абодва 1920). У апошнім акрамя нар. песень змясціў і свае муз. творы на словы Я.Купалы, Я.Коласа, ГЛеўчыка. У 1921 зняволены ў лукішскую турму. У 1922— 23 сакратар Т-ва бел. школы, выкладчык музыкі ў Віленскай бел. гімназіі. У 1923 выдаў бел. падручнік па музыцы «Навука спеву», y 1925 — «Дзіцячы спеўнік». 3 1925 жыў y Мінску, быў сакратаром муз. падсекцыі Інбелкульта, старшынёй песеннай камісіі. Зрабіў каля 300 запісаў нар. меласу, дзідячых гульняў на Тураўшчьше і Полаччыне. У 1928— 33 жыў y Гарадку, Віцебску. б. 9.1933 арыштаваны. Расстраляны. Рэабілітаваны ў 1956. Частка фалькл. архіва Г. за 1906— 24 y Цэнтр. навук. б-цы АН Беларусі. Літ:. Л і с А. Песня прасілася ў свет / / Полымя. 1966. № 2; К а р у з а П. Музычная спадчына Антона Грыневіча / / Мастацтва Беларусі. 1983. № 9. А.С.ЛІС.
ГРЫНЕВІЧ Клім Лазаравіч (18.2.1912, в. Шасцёраўка Клімавіцкага р-на Магілёўскай вобл. — 3.3.1941), бел. паэт. Працаваў на будоўлях, карэктарам y друкарні, літсупрацоўнікам газ. «Рабочнй», сакратаром рэсп. Ц К прафсаюза работнікаў сельскай гаспадаркі. 3 1932 вучыўся ў Мінскім Вышэйшым пед. ін-це. У 1933 беспадстаўна рэпрэсіраваны і высланы ў Казахстан, дзе працаваў настаўнікам. Служыў y арміі. Хварэў на сухоты. Пераехаў y г. Балагое (Цвярская вобл.), дзе настаўнічаў, завочна вучыўся ў Ленінградскім пед. ін-це (1937— 41). Там і памёр. Друкаваўся з 1929. Выдаў
ГРЫНЕВІЧА ВЫДАВЕЦТВА, прыватнае бел. выдавецтва ў Пецярбургу ў 1910— 13. Засн. А.А.Грыневічам. Спецыялізавалася на выпуску твораў маст. л-ры і нац. муз. фальклору. Выдала каля 10 кніг агульным тыражом 28 тыс. экз., y т.л. «Беларускія песні з нотамі» Грыневіча (т. 1— 2, 1910— 12, з А.Зязюлем), зб. вершаў «Гусляр» (1910) і драм. паэму «Адвечная песня» (1912) Я.Купалы, творы Я.Коласа, У.Галубка. Л і т Л і с А. Песня прасілася ў свет / / Полымя. 1966. № 2; А л е к с а н д р о в і ч С. Гісторыя і сучаснасць. Мн., 1968. С. 179— 190.
ГРЫНКЕВІЧ Станіслаў Сымонавіч (2.2.1902, в. Новы Двор Беластоцкага ваяв., Польшча — 25.7.1945), бел. грамадска-паліт. і культ. дзеяч, літаратар. Скончыў мед. ф-т Пазнанскага ун-та. Працаваў y клініках Познані, Хорашча (Беластоцкае ваяв.), Вільні. Быў чл. Бел. нац. к-та, Бел. навук, т-ва. У 1931— 36 віцэ-старшыня Ц К Бел. хрысціянскай дэмакратыі. Друкаваўся ў час. «Студэнцкая думка», «Калоссе», газ. «Беларуская крыніца» і інш. Аўтар працы «Народ», кн. «Аб тэатры» (абедзве 1927), аповесці «Царісва. Помста. Вязніца» (1928), эсэ «У братоў украінцаў» (1936). Праца Г. «Асвета» (1936) была канфіскавана, a аўтар арыштаваны польск. ўладамі. Пераклаў з лац. мовы на бел. кн. «Следам за Хрыстом» Т.Кэмпійскага. У час 2-й сусв. вайны ўдзельнічаў y рабоце Віленскага бел. нац. к-та, супрацоўнічаў y газетах «Раніца», «Беларускі работнік», «Беларускі студэнт». У 1944 арыштаваны, 18.5.1945 ваен. трыбуналам Бел.-Літ. ваен. акругі прыгавораны да расстрэлу. А .С .Л іс, А.М .П ят кевіч, І.І.Трацяк.
ГРЫНКЕВІЧ Ф ранцішак (5.10.1884, в. Новы Двор Беластоцкага ваяв., Польшча — 26.7.1933), бел. рэліг. і культ. дзеяч. Скончыў духоўньм Віленскую семінарыю (1905) і Пецярбургскую ака-
ГРЫНЧАНКА
483
дэмію (1907). У 1907 пасвячоны ў ксяндзы. 3 1909 законавучыцель y гімназіях, настаяцель пры клянггары брыгітак y Гродне. У 1909— 12 кіраўнік Гродзенскага гуртка беларускай моладзі. 3 1932 капелан касцёла ў Гродне. Пераклаў з лац. мовы на бел. «Часіны Прачыстай А М .П ят к евіч, І.І.Трацяк. Дзевы». ГРЫНКІ, вёска ў Нязбодзіцкім с/с Свіслацкага р-на Гродзенскай вобл. Цэнтр калгаса. За 10 км на Пд ад гар. пас. і чыг. ст. Свіслач, 106 км ад Гродна. 725 ж., 321 двор (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. «ГРЬІНПІС» (англ. Greenpeace «Зялёны мір»), незалежная міжнар. грамадская экалагічная арг-цыя. Засн. ў вер. 1971 y г. Ванкувер (Канада) актывістамі на чале з Д.Мактагартам. Да 1979 стала міжнар. арг-цыяй. Mae аддзяленні ў 32 краінах, каля 2 млн. правадзейных членаў (1995), a таксама транспарт, y т.л. марскі. Ш таб-кватэра ў г. Амстэрдам (Нідэрланды). Выступае за спыненне ядз. выпрабаванняў y свеце, забруджвання атмасферы, глебы, вады, затаплення хім. і радыеактыўных адходаў y морах, y абарону жывёльнага свету (асабліва кітоў і цюленяў), лясоў, Антарктыкі і інш. Дамагаецца ад урадаў і прамысл. кампаній прыняцця рашэнняў па канкрэтных экалагічных праблемах. Старшыні: Мактагарт (з 1978), У.Беліян (Германія, з 1993). ГРЫНСБАРА (Greensboro), горад на ПдУ ЗШ А, y пггаце Паўн. Караліна. Засн. ў 1749. Каля 200 тыс. ж., з гарадамі Уінстан-Сейлем, Хай-П ойнт і агульнымі прыгарадамі каля 900 тыс. ж. (1994). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: тытунёвая, тэкст., радыёэлектронная, харч., металаапр., хім., мэблевая; вытв-Сць аўтамаб. дэталей і вузлоў, прамысл. трансп. сродкаў, рознага абсталявання. Ун-т (з 1891). ГРЫНЦЭВІЧ Людвік [1717(?) — 10.10.1783], бел. і літоўскі архітэкгар, прадстаўнік позняга барока. Сярод работ на Беларусі: касцёлы аўгусцінцаў (1750— 66) y фальварку Забелы (сучасная в. Валынцы Верхнядзвінскага р-на), дамініканцаў y г.п. Друя Браслаўскага р-на (1765— 73; разам з арх. А П арака), дамініканскі кляштар y Нясвіжы (1780-я г.; усе не зберагліся). Удзельнічаў y рэканструкцыі касцёла місіянераў y Вільні (1753), стварыў дамініканскія касцёлы ў гарадах Расейняе (1776— 83) і Вірбалісе (1783). ГРЫНЧАНКА Вячаслаў Аляксандравіч (н. 21.6.1938, г. Краснаград, Украіна), спявак (бас). Нар. арт. СССР (1980). Скончыў Ленінградскую кансерваторьпо (1965). 3 1966 саліст Узбекскага т-ра оперы і балета, з 1985 — Маскоўскай філармоніі. Сярод партый: Барыс Гадуноў («Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага), Канчак («Князь Ігар» А.Бара-
484
гры н чы к
дзіна), Філіп II («Дон Карлас» Дж.Вердзі), Важак («Аптымістычная трагедьм» АХолмінава), Пётр I («Пётр I» А.Пятрова). Першы выканаўца многіх вак. твораў узб. кампазітараў, y рэпертуары таксама ўкр. нар. песні, рамансы ўкр. кампазітараў. Дзярж. прэмія Узбекістана 1981. ГРЬІНЧЫК Мікалай Мікалаевіч (н. 15.2.1950, в. Быцень Івацэвідкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне
М Грынчык
В.Грыньяр.
малекулярнай фізікі і цеплафізікі. Д -р фіз.-матэм. н. (1994). Сын М .Грынчыка. Скончыў БДУ (1972). 3 1972 y Акад. навук. комплексе «Ін-т цепла- і масаабмену» Нац. АН Беларусі. Навук. працы па працэсах пераносу ў сітаватых асяроддзях, электралітах і мембранах з улікам фізікі паверхневых з ’яў. Тв:. Процессы переноса в порнстых средах, электролнтах н мембранах. Мн., 1991. ГРЬІНЧЫК МікоЛа (Мікалай Міхайлавіч; н. 1.8.1923, в. Быцень Івацэвіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. літ.-знавец і крытык. Д-р філал. н. (1970), праф. (1971). Засл. дз. нав. Беларусі (1977). Скончыў Гродзенскі пед. ін-т (1952). Настаўнічаў. У 1957— 70 y Ін-це л-ры АН Беларусі, з 1970 заг. кафедры бел. л-ры Гомельскага ун-та, з 1980 — М інскага ун-та культуры. Даследуе праблемы народнасці л-ры , узаемадзеянне л-ры і фальклору, асновы бел. вершаскладання, творчасць Я.Купалы, Я.Коласа, М.Багдановіча, А.Куляшова, П.Глебкі і інш. Адзін з аўтараў «Гісторыі беларускай савецкай літаратуры» (т. 2, 1966), «Гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры» (т. 2, 1969), «Гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры» (на рус. мове, 1977), падручнікаў для студэнтаў пед. ін-таў «Гісторыя беларускай савецкай літаратуры. 1917— 1940» (т. 1, 1981), «Гісторыя беларускай літаратуры. XIX — пачатак XX ст.» (1981), «Гісторыя беларускай літаратуры. Старажытны перыяд» (1985). У 1973— 85 гал. рэдактар рэсп. навук. зб. «Беларуская літаратура». Т в Максім Багдановіч і народная паэзія. Мн., 1963; Аркадзь Куляшоў. Мн., 1964; Фальклорныя традыцыі ў беларускай дакастрычніцкай паэзіі. Мн., 1969; Шляхі беларускага вершасюіадання. Мн., 1973; «Сымон-музыка» Якуба Коласа і традыцыі фінскага эпа-
су / / Бел. літаратура. Мн., 1982; Вып. 10; Класснкн белорусской лнтературы Янка Купала н Якуб Колас в контексте славянскнх культур / / Славянскне культуры н мнровой культурный процесс. Мн., 1985. ГРЫНЧЭНКА Барыс Дзмітрыевіч (9.12.1863, каля с. Рускія Цішкі Харкаўскага р-на, Украіна — 6.5.1910), украінскі пісьменнік, вучоны і грамадскі дзеяч. У 1881— 94 настаўнічаў. Адзін з арганізатараў Укр. радыкальнай партыі (1904). Старшыня Усеўкр. настаўніцкай суполкі (1905— 07), т-ва «Просвіта» (1906— 09). Прытрымліваўся пазіцый народніцтва, асветніцтва і нац.-дэмакратыі. У зб-ках вершаў «Пад вясковай страхой» (1886), «Пад хмарным небам» (1893), «Песні і думы» (1895), «Хвіліны» (1903), шматлікіх апавяданнях, аповесцях адлюстраваў жыццё ўкр. народа ў 2-й пал. 19 ст., яго імкненне да нац. вызвалення. Аўтар гіст. драм «Ясныя зоркі» (1895), «Стэпавы госць» (1897), «Нахмарылася» (1895— 99). Даследаваў творчасць І.Катлярэўскага, Р.Квіткі-Аснаўяненкі, Я.Грабінкі і інш. У публіцыст. працах «Пісьмы з Украіны Наддняпроўскай» (1892— 93), «Перад шырокім светам» (1907), «Народныя настаўнікі і ўкраінская школа» (1906) крытыкаваў нац. палітыку рус. царызму. Выдаў «Слоўнік украінскай мовы» (т. 1— 4, 1907— 09), «Этнаграфічныя матэрыялы, сабраныя ў Чарнігаўскай і суседніх з ёй губернях» (1895— 99), фалькл. зб-кі «Песні і думкі» (1895), «Думы кабзара» (1897); склаў бібліягр. паказальнік «Літаратура ўкраінскага фальклору. 1777— 1900» (1901). Пераклаў на ўкр. мову многія творы сусв. л-ры. На бел. мову асобныя творы Г. перакладалі Э.Валасевіч, М Казбярук. Тв.: Творн. T. 1—2. Кн'ів, 1963. Літ:. Б і л е ц ь к н й О. Борнс Грінченко / / Білецькій О. Зібрання праць. Кшв, 1965. В.А. Чабаненка. Т. 2. ГРЫНЬ Міхаіл Паўлавіч (н. 24.8.1934, в. Малыя Вераб’евічы Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне жывёлагадоўлі. Д -р с.-г. н. (1987), праф. (1988). Скончыў Гродзенскі с.-г. ін-т (1956). 3 1957 y Бел. НДІ жывёлагадоўлі (у 1965— 68 вучоны сакратар). Навук. працы па пытаннях тэорыі і пракгыкі развядзення і селекцыі буйн. par. жывёлы, распрацоўцы праграмы і метадаў генет. ўдасканалення буйн. par. жывёлы па малочнай і мясной прадукцыйнасці. Адзін з заснавальнікаў бел. школы селекцыянераў y галіне жывёлагадоўлі. Тв.\ Повышенне племенных н продукшвных качеств молочного скота. Мн., 1989 (разам з А.М.Ятусевічам); Эффектнвность прнменяемых методов племенного подбора в селекцнн скота / / Научные основы развнтня жнвотноводства в БССР. Мн., 1991. ГРЫНЬЯР (Grignard) Франсуа Агюст Вікгор (6.5.1871, г. Ш эрбур, Ф ранцьм — 13.12.1935), французскі хімікарганік. Чл. Парыжскай АН (1926). Скончыў Ліёнскі ун-т (1893), дзе і працаваў. 3 1909 y Наннкім, з 1919 y Ліёнскім ун-тах. Навук. працы па сінтэзе
арган. злучэнняў розных класаў. Прапанаваў адзін з найб. універсальных метадаў сінтэзу арган. рэчьгааў (Грыньяра рэакцыя). Нобелеўская прэмія 1912. ГРЫ Н ЬЯРА РЭАКЦЫ Я, агульны спосаб сінтэзу арган. рэчываў з выкарыстаннем змешаных магнійарганічных злучэнняў тыпу RMgX (R — арган. радыкал, X — галаген). Адкрыта Ф.Грыньярам y 1900. Г.р. праводзяць звычайна ў асяроддзі арган. растваральніку (эфіру, тэтрагідрафурану і інш.). Пры ўзаемадзеянні RMgX са злучэннямі, якія маюць палярызаваныя кратныя сувязі (напр., альдэгідамі, кетонамі і інш.), утвараюцца карбонавыя к-ты, спірты; з галагенідамі розных элементаў — элементаарган. злучэнні. Выкарыстоўваюць y лабараторнай практыды і прам-сці. ГРЫ Н Я В ІЦ К І Ігнат Яўхімавіч (жн. 1855, паводле інш. звестак восень 1856, в. Калінаўка Клічаўскага р-на Магілёўскай вобл. — 13.3.1881), рэвалюцыянер-нарадаволец. Вучыўся ў Пецярбургскім тэхнал. ін-це (1875—80). 3 1879 чл. партыі «Народная воля», адзін з заснавальнікаў яе бел. фракцыі ў Пецярбургу і нарадавольскай «Рабочей rase ra » . Паводле рашэння выканкома «Народнай волі» ўваходзіў y групу, якая рыхтавала замах на цара. 13.3.1881 кінутай бомбай забіў цара Аляксандра II і смяротна параніў сябе. Jlim .: A р л о ў У.А. Прысуд выканаў невядомы: Ігнат Грынявіцкі. Мн., 1992. М .В .Б іч .
Г РЫ П (франц. grippe ад gripper схопліваць), вострая вірусная хвароба чалавека і некат. жывёл. У ч а л а в е к а ўзбуджальнікі Г. — ортаміксавірусы трох відаў (A, B, С), блізкіх па струкгуры і біял. якасцях. Вірус A мае сератыпы HiNi, H2N 2, H 3N 2; вірусы В і асабліва С адрозніваюцца ад віруса A меншай зменлівасцю і хваробатворнасцю. Г. A выклікае эпідэміі (хварэе 10—50% насельніцтва), якія могуць пераходзіць y пандэміі (хварэе каля 70% насельніцтва). Хуткаму яго пашырэнню спрыяюць высокая заражальнасць, кароткі інкубацыйны перыяд (1—2 сутак), антыгенная зменлівасць узбуджальніка, кароткачасовы імунітэт, вільготаае і халоднае надвор’е. Крыніца інфекцыі — хворы на Г. Перадаецца пераважна паветрана-кропельным шляхам (кашаль, чханне). Вірус Г. размнажаецца ў эпітэліі дыхальных шляхоў, праз 1—2 дні трапляе ў кроў (вірэмія) і пашкоджвае бронхалёгачную, сасудзістую і нерв. сіотэмы. Хвароба пачынаецца з кашлю, чхання, болю галавы і мышцаў, санлівасці; т-ра цела павышаецца да 39—40 °С. Выэдараўленне праз 5—6 дзён, але доўга застаецца слабасць. Дзеці і старыя хварэюць на Г. больш пяжка. Г. памяншае імунітэт арганізма да інш. хвароб. Найб. частыя ўскладненні: запаленні лёгкіх, нырак, атыты, ангіны. Пасля Г. выпрацоўваецца імунітэт на некалькі гадоў. Лячэннс проціірыпозныя гама-глабулін, інтэрферон, рэмантадзін, y цяжкіх выпадках шпіталізацыя хворых, пры ўскладненнях — антыбіётыкі, фізіятэрапія. У ж ы в ё л на Г. хварэюць парасяты, коні, ггтушкі. Асабліва ўспрымальныя да яго парасяты да 4 тыдняў. Хваробе спрыяюць дрэнныя гігіенічныя ўмовы. У коней Г. суправаджаецца гарачкавымі з’явамі, катаральным запаленнем кішэчніка, А .П .К р а с іл ь н ік а ў . кан’юнктывітамі.
ГРЫСАМ (Grissom) Вірджыл (3.4.1926, г. Мітчэл, штат Індыяна, ЗШ А — 27.1.1967), касманаўт ЗША. Скончыў ун-т y г. Лафеет (штат Індыяна, 1950), Тэхнал. ін-т ВПС (1955), школу лётчыкаў-выпрабавальнікаў (1956). 3 1959 y групе касманаўтаў НАСА. 21.7.1961 здзейсніў субарбітальны палёт на касм. караблі «Меркурый», 23.3.1965 з Лж.Янгам — палёт на касм. караблі «Джэміні3» (як камандзір), y час якога ўпершыню касм. карабель пераведзены з адной арбіты на другую. Загінуў з Э.Уайтам і Р.Чафі пры наземных выпрабаваннях першага касм. карабля «Апалон». У космасе правёў 5,14 гадз. 2 залатыя медалі НАСА «За выдатныя заслугі». Імем Г. названы кратэр на Месяцы.
2 рэдкія віды: Г. парасонавая, або губа разгалінаваная (G. umbellata), і Г. кучаравая, або грыб-баран, занесеныя ў Чырв. кнігу. Паразіты. Растуць каля ствалоў дрэў, пнёў пераважна лісцевых парод, зрэдку на драўніне. Выклікаюць стрыжнёвую гніль асновы ствала і каранёвай часткі. Пладаносяць y кан цы лета і восенню. Ядомыя, з добрымі смакавымі ўласцівасцямі. У Г. парасонавай гоіадовае цела дыям. да 50 см і масай да 4 кг. Складаецца са шматлікіх пянькоў з агульнай асновай. Шапкі суцальнакрайнія, іншы раз хвалістыя, з невял. паглыбленнямі ў цэнтры, палевыя, светла-
ГРЫЎДА, рака ў Слонімскім р-не Гродзенскай вобл. і Івацэвіцкім р-не Брэсцкай вобл., левы праток Ш чары (бас. Нёманаі. Даўж. 85 км. Пл. вадазбору 1330 км . П ачьтаецца каля в. Варонічы Слонімскага р-на, цячэ па Слонімскім узв. Асн. прытокі: Була, Булянка, Руднянка, Бусяж (злева), Любішчанскі канал (справа). Даліна выразная, шыр. ад 1 да 1,5 k m , y вярхоўі не выражана. Пойма двухбаковая, y сярэднім цячэнні забалочаная, y асобных мясцінах перасечаная старыцамі і асушальнымі каналамі. Рэчышча ў вярхоўі і на асобных участках каналізаванае. Берагі стромкія, выш. 1—2 м. Сярэдні гадавы расход вады ў вусці 6,3 м /с. Жыўленне мяшанае, пераважна снегавое. На ўскраіне г. Івацэвічы зона адпачынку, ніжэй горада ўэдоўж ракі насыпныя дамбы.
вохрыстыя, шэра-карычневыя, гладкія, зрэдку дробналускаватыя. Тканка белая, мясістая, з узростам валакністая, з характэрным кропавым пахам і прыемным смакам. Гіменафор трубчасты. Споры амаль цыліндрычныя ці верацёнападобныя.
ГРЬІЎНЯ Ш ЬІЙН АЯ, старажьггнае ўпрыгожанне накшталт абруча з бронзы, білону, серабра, якое насілі на шыі (страслав. — грыва). Вядома з 2-га тыс. да н.э., на Беларусі з ранняга жал. веку, y 9— 13 ст. характэрна для славян і балтаў. 3 археал. раскопак вядомы пласціністыя (арнаментаваныя насечкамі, часта з падвескамі) і вітыя. Г.ш. сярэбраныя, зрэдку залатыя, былі адзнакамі ўлады. Асноўная знаходка Казярожскіх скарбаў. ГРЫ Ф (франц. griffe), 1) штэмпель з узорам подпісу ці якім-н. інш. рукапісным тэкстам. 2) Надпіс на дакуменце ці выданні, які вызначае парадак карыстання ім (напр., Г. «На правах рукапісу»), «ГРЫФ», прыватнаўласніцкі герб, якім y Беларусі, Украіне, Літве і Польшчы карысталася больш за 220 родаў, y т.л. Асоўскія, Бяліцкія, Браніцкія, Быкоўскія, Закрэўскія, Канарскія, Квяткоўскія, Путкамеры. На чырвоным полі выява стаячага на задніх лапах сярэбранага грыфа — фантаст. істоты з тулавам ільва, галавой і крыламі арла, дзюба і капцюры залатыя. Клейнод — верхняя палавіна грыфа без лап і залатая труба. Вядомы з 13 ст., y ВКЛ — пасля Гарадзельскай уніі 1413. ГРЬІФАЛА (Grifola), род губавых базідыяльных грыбоў сям. албатрэлавых. Вядомы 3 віды. Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. Амерыцы, Аўстраліі. На Беларусі
Грыфала парасонавая.
Грыфон. Фрашент размалёўкі кратэра. 2-я чвэрць 6 ст. да н.э.
гры ф о н
485
ГРЬІФГГ (Griffith) Артур (31.3.1872, Дублін — 12.8.1922), дзеяч ірл. нац,вызв. руху, журналіст. У 1899 заснаваў газ. «The United Irishman» («Аб’яднаныя ірландцы»), y якой прапагандаваў ідэю незалежнасці Ірландыі. Адзін з заснавальнікаў і кіраўнікоў паліт. руху Шын фейн. У 1914— 20 неаднаразова быў арыііггаваны брыт. ўладамі. 3 1919 чл. нелегальнага ірл. парламента (Дойла). У 1919— 21 кіраўнік урада самаабвешчанай Ірл. рэспублікі, разам з М.Колінзам падпісаў кампрамісны англа-ірландскі дагавор 1921. Са студз. 1922 прэм’ер-міністр Ірл. дамініёна, т. зв. Ірл. свабоднай дзяржавы. ГРЬІФГГ (Griffith) Дэйвід Уорк (22.1.1875, г. Ла-Грэйндж, штат Кентукі, ЗШ А — 23.7.1948), амерыканскі кінарэжысёр. У кіно з 1907. Працаваў на кінастудыях «Эдысан» і «Баёграф» y Нью-Йорку. Ставіў драмы, камедыі, экранізацыі літ. твораў. 3 1914 y Галівудзе. У 1919 разам з Ч.Чапліным, М.Пікфард і Д.Ф эрбенксам засн. кінакампанію «Юнайтэд артыстс». У 1908— 31 зняў некалькі соцень пераважна кароткаметражных стужак, a таксама першы ў свеце поўнаметражны фільм. Выкарыстоўваў такія выразныя сродкі кіно, як буйны план, паралельны мантаж, панарама, адкрыў шырокія магчымасці здымачнай камеры ў стварэнні экраннага вобраза. Распрацаваў асн. прынцыпы акцёрскай ігры ў кіно. Сярод фільмаў: «Нараджэнне нацыі» (1915), «Нецярпімасць» (1916), «Сэрца свету» (1918), «Зламаныя парасткі» (1919), «Сіроткі буры» (1921), «Схватка» (1931). Спец. прэмія «Оскар» 1935. ГРЫФГУС (Gryphius) Андрэас (2.10.1616, г. Глогаў, Польшча — 16.7.1664), нямецкі паэт і драматург. PaHa страціў бацькоў, перажыў жахі Трыццацігадовай вайны 1618— 48. Скончыў Лейдэнскі ун-т y Галандыі (1643). Пісаў вершы на ням. і лац. мовах. Аўтар зб-каў «Нядзельньм і святочныя санеты» (1639), «Санеты, эпіграмы, оды» (1643). Яго паэзія, прасякнутая ідэямі стаіцызму, сцвярджала марнасць зямнога быцця і ў той жа час — веліч і нязломнасць духоўнасці, здольнасць чалавека пакінуць добры след на зямлі і зліцца з вечнасцю. У 1640— 50-я г. пісаў пераважна трагедыі («Леў Армянін», «Карл Сцюарт», «Кацярына Грузінская», «Папініян» і інш.), гал. герой якіх — чалавек маральнага абавязку, здольны ахвяраваць сабой y імя веры і чалавечнасці. Аўтар камедый «Спадар Петэр Сквенц» (1658), «Гарыбілікрыбрыфакс» (1663). Г.В.Сініла. ГРЫ Ф О Н , г р ы ф, y старажытнагрэчаскай міфалогіі пачварная птушка з арлінай дзюбай і целам ільва. Лічыліся вартавымі залатых радовішчаў. ГРЫ Ф О Н , 1) раптоўны прарыў з затрубнай прасторы буравой свідравіны
486
ГРЫФЫ
флюіду (у асн. грзу), які рухаецца пад вял. ціскам. Суправаджаецца ўтварэннем кратэраў, дыяметр варонкі якіх можа дасягаць некалькіх дзесяткаў і нават соцень метраў; выклікае прасяданне зямной паверхні. Часта Г. прыводзяць да пажараў і ліквідацыі свідравіны. 2) Выхад падземнай вады з ваданоснай пароды сканцэнтраваным струменем, які падымаецца вышэй за паверхню зямлі ці дно вадаёма.
С.І.Грыцавец
ГРЬІФ Ы , група буйных птушак атр. драпежных. Каля 20 відаў. Падзяляюць на Г. сапраўдных (14 відаў y бязлесных rapax і перадгор’ях Афрыкі, Паўд. Еўропы і Азіі) і Г. амерыканскіх, пашыраных ва ўсіх прыродных зонах Паўн. Амерыкі. Найб. вядомыя Г. сапраўдньм:
ГРЫ ЦАВЕЦ Сяргей Іванавіч (6.7.1909, в. Бараўцы Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл. — 16.9.1939), двойчы Герой Сав. Саюза (22.2 і 29.8.1939). Скончыў Арэнбургскую ваен. школу лётчыкаў (1932), школу паветр. бою (1936). Лётчык-знішчальнік, камандзір авіязвяна, атрада, знішчальнага авіяпалка. Удзельнік вайны ў Іопаніі 1936— 39 (збіў болып за 30 самалётаў ворага), y 1939 баёў на р. Халхін-Гол (збіў 12'самалётаў праціўніка, y адным з баёў выратаваў камандзіра авіяпалка). Загінуў y авіякатастрофе каля пас. Балбасава Аршанскага р-на Віцебскай вобл. У Мінску, Баранавічах, Балбасаве, в. Моўчадзь Баранавіцкага р-на яму пастаўлены помнікі. ГРЫ ЦАЙ Аляксей Міхайлавіч (н. 7.3.1914, С.-Пецярбург), рускі жывапісец. Нар. мастак Расіі (1963), чл. AM СССР (1964). Вучыўся ў Ленінградскай AM (1932— 39). Выкладаў y Маскоўскім маст. ін-це імя Сурыкава (1948— 52 і з 1964; п р а ф ..з 1966). У творах развівае традыцыі рус. пейзажнага жывапісу: «У Жыгулях. Бурны дзень» (1948— 50), «Летні сад» (1956), «Чорная вада» (1967). Аўтар твораў на індустр. тэму («Электрапечы», 1947), партрэтаў (гру-
мінскія мед. ін-т (1950) і пед. ін-т замежных моў (1955), БДУ (1958). 3 1959 y Ін-це гісторыі АН Беларусі, з 1975 заг. кафедры Мінскага ін-та культуры (з 1993 Бел.чун-т культуры). Дырэктар навук. і даследчага Бел. ін-та Цэнтр. і Усх. Еўропы (з 1996). Даследуе гісторыю Беларусі перыяду феадалізму, прыватнаўладальніцкія гарады. Аўтар публікацый па гісторыі правасл. царквы і каГалідкага касцёла ў Беларусі, шляхецкага саслоўя. генеалогіі шляхты і выбранцаў, гіст. нарысаў пра Слуцк, нац.-вызв. рух y 1918— 20. Тв.: Слуцк: Нст.-экон. очерк. 2 вдд. Мн., 1970; Частновладельческне города Белоруссмн в XVI—XVIII вв.: (соц.-экон. всслед. нсторнн городов). Мн., 1979; Соцнальная борьба горожан Белорусснн (XVI—XVIII вв.). Мн., 1975; Древннй город на Случн. Мн., 1985; Вакші «слуцкага паўстання». Мн., 1987. Л іт .: А.П.Грыцкевіч: Бібліягр. паказ. Мн., 1994.
ГРЫ Ц КЕВ ІЧ Валянцін Пятровіч (н. 30.3.1933, М інск), беларускі гісторык. Брат А .П .Грыцкевіча. Канд. мед. н. (1963). Скончыў Мінскі ін-т замежных моў (1955), Мінскі мед. ін-т (1956), гіст. ф-т БДУ (1957). У 1956— 71 працаваў урачом y Беларусі і Ленінградзе, з 1971 y Ваенна-мед. музеі М ін-ва абароны СССР, з 1988 на кафедры музеязнаўства Санкт-Пецярбургскага ін-та культуры. Даследуе гісторыю медыцыны і геаграфіі Беларусі, гісторыю музеязнаў-
Грыфы: 1 — чорны; 2 — каралеўскі; 3 — кондар; 4 — кондар каліфарнійскі.
чорны (Aegypius monachus), сцярвятнік, сіп белагаловы (гл. Сіпы), барадач\ сярод Г. амерыканскіх: каралеўскі (Sarcoramphus papa), кондар (Vultur gryphus), кондар каліфарнійскі (Gymnogyps califomianus; занесены ў Чырв. кнігу МСАП). На Беларусі выпадкова залётны від Г. чорны. Даўж. каля 1 м, размах крылаў да 3 м. Галава і шыя голыя або ўкрытыя пухам. Крылы шырокія, доўгія, прыстасаваныя да працяглага лунаючага палёту. Лапы масіўныя, пальцы тоўстыя. Нясуць 1 яйцо. Жывяцца пераважна мярцвячынай. Карысныя як прыродныя санітары. Колькасць рэзка скарачаецца (асабліва ў Еўропе).
павы партрэт «Пасяджэнне Прэзідыума AH СССР», 1951). Дзярж. прэмія СССР 1951, 1952. ГРЬІЦКАВІЧЫ , вёска ў Нясвіжскім р-не Мінскай вобл., на аўтадарозе Нясвіж—Ляхавічы. Цэнтр сельсавета і комплекснага долевага прадпрыемства. За 25 км на ПдЗ ад Нясвіжа, 137 км ад Мінска, 12 км ад чыг. ст. Пагарэльцы. 630 ж., 254 двары (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Царква. ГРЫ Ц КЕВ ІЧ Анатоль Пятровіч (н. 31.1.1929, М інск), бел. гісторык. Д-р гіст. н. (1986), праф. (1987). Скончыў
ства, тэорыю і методыку гісторыі, гісторыю міграцыі бел. інтэлігенцыі. Адзін з арганізатараў і старшыня (з 1988) Бел. грамадска-культурнага т-ва ў Пецярбургу, чл. Саюза пісьменнікаў Беларусі, ганаровы чл. Міжнар. асацыяцыі беларусістаў. Тв.: Путешествня нашнх земляков: Нз нсторнн страноведення Белорусснн. Мн., 1968; ІІІляхі вялі праз Беларусь. Мн., 1980 (разам з А.Мальдзісам); Нашы славутыя землякі. Мн., 1984; От Немана к берегам Тнхого океана. Мн., 1986; С факелом Гнппократа: Нз нсторнн бел. меднцнны. Мн., 1987; Адысея наваградскай лекаркі: Саламея Русецкая. Мн., 1989; Якой быць беларускай гістарычнай навуцы / / Полымя. 1992. № 5. М .В .Н ік а л а е ў .
ГРЫЦЭВГЧЫ, вёска ў Клецкім р-не Мінскай вобл., на левым беразе р. Лань, на аўтадарозе Слуцк— Брэст. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 12 км на ПдУ ад горада і 14 км ад чыг ст. Клецк, 139 км ад Мінска. 602 ж., 246 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніда, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Г Р Ы Ц Э Н К А Людміла Іванаўна (н. 10.3.1956, в. Усадзішча Ленінградскай вобл.), бел. мастак дэкар.-прыкладнога мастацтва. Скончыла Бел. тэатр.-маст. ін-т (1979). Працуе на Мінскім маст.вытв. камбінаце. Сярод твораў: y тэхніках размалёўкі па шоўку — заслоны для Палацаў культуры ў Наваполацку і Чашніках (1980), 2 пано «Беларускія пейзажы» (1985) для музея Ф.Скарыны ў Лондане, батыку — «Маленькі прынц» (1984), «Францыск Скарына» (1986), габелену — трыішіх «Расліны» (1980), «Лянок мой» (1983), «Кветкі ў праталінах» (1985), серыя «Беларускія краявіды» (1987), «Дрэва і ралля» (1997) і інш. Работы вылучаюцца багаццем святлоценявых кантрастаў, эмацыянальнай выразнасцю. ГРЫ Ц ЭН КА
(24.7.1912,
А.Грыдай сад. 1956.
ст.
Мікалай Алімпіевіч Ясінаватая Данецкай
Г Р Ы Ч Ы Н , балота нізіннага тыпу ў Лу-
нінецкім р-не Брэсцкай вобл. і Салігорскім р-не Мінскай вобл., y вадазборах рэк Лань і Цна. Пл. 32,9 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 18,8 тыс. га. Глыб. торфу да 2 м, сярэдняя 1 м. Часткова асушана: выкарыстоўваецца пад ворыва і сенажаць. Н а неасушаных землях пераважаюць асакова-травяныя чорнаалешнікі. Г Р Ы Ч Ы Н А , вёска ў Фаніпальскім с/с Дзяржынскага р-на Мінскай вобл. Цэнтр калгаса. За 18 км на ПдУ ад Дзяржынска, 25 км ад Мінска, 3 км ад чыг. ст. Фаніпаль. 450 ж., 130 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкія магілы сав. ваеннапалонных. За 1,7 км ад вёскі курганны могільнік 10— 11 ст. Г Р Ь ІЧ Ы Н А -С Т А Р О Б ІН С К А Е БА Л О ТА, на 3 Салігорскага р-на Мінскай
вобл., y вадазборы р. Морач. Нізіннага тыпу. Пл. 21,5 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 17,1 тыс. га. Глыб. торфу да 8 м, сярэдняя 1,8 м. Здабыча торфу на паліва і ўгнаенне. Амаль усё балота асушана, выкарыстоўваецца пад ворыва і сенажаць. Г Р Ы Ш А Н О В ІЧ Валерый Мікалаевіч (псеўд. Д з е д а ў В а л е р ы й , Б а р -
г р ы ш к е в іч
жыцця, боль за бездухоўнасць грамадства. Т в.\
«Пагоня» вяртаецца на Беларусь. Мн.,
1992. Г Р Ы Ш К А В Е Ц Валерый Фёдаравіч (н. 23.12.1953, г. П інск Брэсцкай вобл.), рускі паэт. Скончыў Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1995). Працаваў на з-дзе, y калгасе, матросам, y геолагаразвед. атрадзе, на будоўлях Бураціі і Літвы. 3 1989 y газ. «Полесская правда» (Пінск). Літ. дзейнасць пачаў y 1968. У лірыцы Г. (зб-кі «Час адпраўлення», 1981; «Кола буслінае», 1991) роздум над сац. і маральна-этычнымі праблемамі сучаснасці, разнастайнасцю жыцця чалавека з яго радасцямі і засмучэннямі, лёсам роднага краю. Перакладае на рус. мову творы бел. паэтаў. Г Р Ы Ш К Е В ІЧ Аркадзь Іванавіч (н. 15.4.1925, Мінск), бел. вучоны ў галіне аўтамабілебудавання. Д-р тэхн. н. (1974), праф. (1979). Засл. дз. нав. і тэхн. Беларусі (1982). Скончыў Акадэмію бранятанкавых і механізаваных войск Сав. Арміі (1951). 3 1971 y БПА. Навук. працы па метадах праектавання аўтамабіляў і іх сістэм, аўтаматызацыі
Летні
вобл., Украіна — 8.12.1979), расійскі акцёр. Нар. арт. СССР (1964). Скончыў Тэатр. вучылішча імя Б.Ш чукіна (1940). Працаваў y Т-ры імя Я.Вахтангава. Акцёр шырокага творчага дыяпазону. Сярод роляў: Тарталья («Прынцэса Турандот» К.Гоцы), Мамаеў («На ўсякага мудраца хапае прастаты» А.Астроўскага), Фёдар Пратасаў («Жывы труп» Л.Талстога), князь Мышкін («Ідыёт» паводле Ф.Дастаеўскага). 3 1942 эдымаўся ў кіно: «Кавалер Залатой Зоркі» (Дзярж. прэмія СССР 1952), «Вялікая сям’я», «Сёстры», «Васемнаццаты год», «Хмарная раніца», «Ганна Карэніна», «Два капітаны» (тэлевізійны) і інш. Дзярж. прэмія Расіі 1970.
коўскі-Дзедаў В а л е р ы й ; н. 3.3.1947, г. п. Халопенічы Крупскага р-на Мінскай вобл.), паэт, публіцыст. Піша на рус. і бел. мовах. Скончыў Маскоўскі ун-т (1973). 3 1969 на камсамольскай, з 1983 на парт. рабоце. У 1987— 93 дырэктар выд-ва «Мастацкая літаратура». Друкуецца з 1968. Аўтар зб. вершаў «Стронцый y кроплі расы» (1990), паэм «Вока бездані» (1989), «Беларусь, Хрыстос і маланка» (1993), «Святое прычасце» (1994), кінасцэнарьм (з М .Кацюшэнкам) «Хроніка знаходжання на Зямлі» пра лётчыка-касманаўта У.Кавалёнка (паст. 1980). У творах Г. — роздум над складанымі праблемамі сучаснасці, сутнасцю чалавечага
487
Л.Грыцэнка. Кветкі ў праталінах. 1985.
488
г р ы ш к е в іч
працэсаў кіравання аўгамабілем. Распрацаваў аўтаматызаваныя сістэмы кіравання сілавымі агрэгатамі аўтамабіля, метады паскораных вьшрабаванняў аўтамабіляў. Тв.\ Проектнрованне трансмнсснй автомобшіей. М., 1984 (у сааўт.); Автомобшш: Теорня. Мн., 1986.
Ф.Грышкевіч.
П. Л Грышчанка
ГРЫ Ш К ЕВ ІЧ Ф ранцішак (Франук; 1904 ці 1906, мяст. Сухаволя Беластоцкага ваяв., Польшча — 1944 ці 1945), бел. пісьменнік. Скончыў Віленскую бел. гімназію (1926), літ. ф -т Карлава ун-та ў Празе. Д -р філасофіі. 3 1939 узначальваў бел. школы Віленскай школьнай акругі. У 1941— 44 дырэктар Віленскай бел. гімназіі. У 1944 арыштаваны, y час следства ў М інску скончыў жыццё самагубствам. Друкаваўся з 1924. Лепшыя вершы пазначаны тонкім лірызмам, філасафічнасцю, y некат. матывы песімізму (зб. «Веснавыя мелодыі», 1927). Пісаў апавяданні («Куцця ў чужыне», «У калядны вечар»), выступаў як крьггык, прапагандыст бел. л-ры ў Чэхаславакіі («Беларускае літаратурнае творства ў расейскім перакладзе», 1927; «Кароткі агляд дзеі ўкраінскае літаратуры», «Літаратурныя запіскі», 1928; рэцэнзіі на кн. паэзіі і прозы В.Адважнага, Н А рсенневай, М.Багдановіча, М.Зарэцкага, Х.Ільяшэвіча, Я.Коласа, Р.Мурашкі, К.Чорнага і інш.). Аўтар публіцыстычных арт. «Каталіцкая місія на Беларусі» (1925), «Наш вечны сон» (1926), «Аб паходжанні нашае мовы» (1928), «У лабірынце маладое беларускае думкі» (1931). Пераклаў на бел. мову паасобныя творы І.В.Гётэ, О.Жупанчыча, І.Ф ранко і інш. І .У .С а л а м е в іч . ГРЫ Ш К О Міхаіл Сцяпанавіч (27.2.1901, г. Марыупаль, Украіна — 3.6.1973), украінскі сгшвак (драм. барытон). Нар. арт. СССР (1950). Скончыў Адэскае муз. вучылішча (1926). 3 1927 саліст Харкаўскага, y 1936— 64 — Кіеўскага т-раў оперы і балета. Адзін з буйнейшых майстроў укр. опернай сцэны. Валодаў голасам рэдкай прыгажосці і сілы. Сярод партый: Багдан Хмяльніцкі (аднайм. опера К.Данькевіча), Шыбок, Гарбенка («Мілана», «Арсенал» Г.Майбарады), Астап, М ікола («Тарас Бульба», «Наталка Палтаўка» М.Лысенкі),
князь Ігар («Князь Ігар» А.Барадзіна), Мазепа («Мазепа» П.Чайкоўскага), Рыгалета («Рыгалета» Дж.Вердзі). Здымаўся ў кіно. Дзярж. прэмія СССР 1950. ГРЫ Ш ЧАНКА Міхаіл Міхайлавіч (н. 13.8.1941, г. Чыта, Расія), бел. артыст балета. Скончыў Бел. харэаграфічнае вучылішча (1960; выкладаў y ім y 1965— 75), Бел. тэатр.-маст. ін-т (1980). У 1960—81 саліст Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Танцоўшчык гераічнага плана. Сярод партый: Іван, Машэка, Мікалай («Альпійская балада», «Выбранніца», «Мара» Я.Глебава), Тарэра («Балеро» на муз. М.Равеля), Спартак («Спартак» А.Хачатурана), Тыбальд («Рамэо і Джульета» С.П ракоф’ева), Ротбарт («Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага), Базіль («Дон Кіхот» Л.МінкуСа), Пер Гюнт («Пер Гюнт» на муз. Э.Грыга). Аўтар кн. «Беларускі балет і сучасная тэма» (1989). Л .І .В іш н е ў с к а я . ГРЫІПЧАНКА Пёгр Лук’янавіч (1.8.1921, в. Кукавячына Відебскага р-на — 21.2.1973), Герой Сав. Саюза
T e Клнннческая ангнологая н ангаохнрургня. T. 1—2. Мн., 1980—81 (разам з А.М.Саўчанкам); Разрывы аневрнзм брюшной аорты н нх леченяе. Мн., 1987 (разам з І.А.Давідоўскім, М.П.Бацяном); Холецнстэктомня. Мн., 1989.
Г РЫ Ш Ы Н Сяргей Уладзіміравіч (18.3.1917, в. Фаміно Дарагабужскага р-на Смаленскай вобл., Расія — 25.6.1994), адзін з кіраўнікоў партыз. барацьбы на Смаленшчыне і Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1943). Канд. ваен. н. (1964). Скончыў Дарагабужскае пед. вучылішча (1935), ваен. акадэміі імя Фрунзе (1947) і Генштаба (1955). 3 1939 y Чырв. Арміі. У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на Зах. фронце, камандзір танк. ўзвода. 3 чэрв. 1942 камавдзір партыз. палка (з чэрв. 1944 злучэння) «Трынаццаць», які з крас. 1943 дзейнічаў на тэр. Беларусі. Пасля вайны на выкладчыцкай рабоце ў ваен. навуч. установах, y 1955— 58 нач. аддзела штаба арміі. Г РЫ Ш Ы Н Яўген Раманавіч (н. 23.3.1931, г. Тула, Расія), расійскі спар(1944) . Скончыў Віцебскі аэраклуб тсмен (канькабежны спорт). Засл. май(1939), Армавірскую ваен. авіяц. школу стар спорту (1952). Засл. трэнер СССР пілотаў (1942), Вышэйшыя афіцэрскія (1972). Скончыў Смаленскі ін-т фіз. лётна-такгычньм курсы (1950), Ваеннакультуры (1965). Алімпійскі чэмпіён на паветр. акадэмію (1955). У Вял. Айч. дыстанцыях 500 і 1500 м (1956, 1960). вайну на фронце з сак. 1943, лётчыкАбсалютны чэмпіён Еўропы (1956). знішчальнік. Удзельнік Курскай бітвы 10-разовы чэмпіён СССР на дыстанцы(1943), вызвалення Украіны, Полынчы, ях 500 і 1500 м. У 1955— 68 шматразовы Чэхаславакіі, Берлінскай аперацыі 1945. рэкардсмен свету на дыстанцыях 500, Камандзір звяна знішчальнага авіяпал1000 і 1500 м. ка лейтэнант Г. правёў 78 паветр. баёў, ГРЭБЕНЕЧАСАЛЬНАЯ МАШЬІНА, збіў 27 варожых самалётаў і аэрастат. Да машьша для часання валакністых пры1961 y ВПС Сав. Арміі. родных (бавоўна, воўна, лён) і хім. маГ РЫ Ш Ы Н Іван Ціханавіч (16.12.1901, тэрыялаў пры падрыхтоўцы да прадзенв. Унукавічы Рослаўскага р-на Смалення. На Г.м. з дапамогай стальных граскай вобл., Расія — 20.6.1951), удзель- бянёў вычэсваюць кароткія і пашкоджанік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, ныя валокны, раслінныя прымесі і ген.-палк. (1945), Герой Сав. Саюза вузельчыкі, раз’ядноўваюць, выпроства(1945) . Скончыў пях. камандныя курсы юць і паралелізуюць доўгія валокны ў (1922), пях. школу (1928), Ваен. акадэатрыманай стужцы. Адрозніваюць Г.м. мію імя Фрунзе (1963). У Чырв. Арміі з перыядычнага (найб. пашыраны) і бес1920. 3 чэрв. 1941 на Зах., Бранскім, перапыннага (пераважна для доўгай 2-м Бел. франтах: камандзір стралк. дыгрубай воўны) дзеяння. 3 Г.м. стужка візіі, нач. штаба армій. Удзельнік Смапаступае на стужачную машыну, потым ленскай, Бел., Усх.-Прускай і Берлінна роўнічную, дзе вырабляецца слабаскай аперацый. 49-я армія пад я го 'к а скручаная нітка — роўніца. мандаваннем вызначьшася ў баях за вызваленне Магілёва, пры фарсіраванні ГРЭБЛ Я, г a ц ь, шлях, пракладзены ў Дняпра, Друці, Бярэзіны, y ліквідацыі балоцістым месцы, часта з мастамі і пемінскага «катла». Пасля вайны на караходамі цераз ручаіны і рэкі. Аснову найпрасцейшай Г. складаў насціл з галмавдных пасадах y Сав. Арміі. ля. Н а балоцістых мясцінах Г. часцей Г РЫ Ш Ы Н Ігар Мікалаевіч (н. будавалі зімой. Вясной многія Г. затап19.4.1933, Мінск), бел. вучоны ў галіне ляліся і размываліся, іх даводзілася адхірургіі. Акад. Бел. акадэміі мед. н. наўляць. Адыгрывалі важную ролю ў (1997). Д -р мед. н. (1975), праф. (1977). гасп. жыцці ВКЛ. Патрабавалі вял. ўваЗасл. дз. нав. Беларусі (1989). Акадэмік гі, асабліва ў час інтэнсіўнага руху гасп. і прэзідэнт Бел. акадэміі мед. н. (1997). грузаў і перамяшчэння войск. 3 усталяСкончыў Мінскі мед. ін-т (1957). 3 1973 ваннем індустр. формаў дарожнага y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў (з буд-ва і меліярацыі Г. страцілі практыч1978 заг. кафедры і кіраўнік Рэсп. цэннае значэнне. тра клінічнай і эксперым. хірургіі). НаГРЭ БН ЕЎ Андрэй Феакціставіч вук. працы па хірургіі стрававода, кры(30.11.1912, пас. Пакацілаўка Заходневяносных сасудаў, печані і жоўцевывадКазахстанскай вобл., Казахстан — ных шляхоў, падстраўнікавай залозы, эвдакрыннай сістэмы, хірург. гастраэн- 20.10.1973), удзельнік баёў на Беларусі ў тэралогіі і практалогіі. Дзярж. прэмія Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1945), ген.-м. (1953). Скончыў курсы Беларусі 1993.
мал. лейтэнантаў (1938), «Выстрал» (1941), удасканалення афіцэрскага саставу (1947), Вышэйшьм акад. курсы пры Ваен. акадэміі Генштаба (1956). У Чырв. Арміі з 1934. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Бранскім, Цэнтр., 1, 2, 3-м Бел. франтах. Стралк. полк пад яго камандаваннем вызначыўся ў баях на ПдУ ад в. Задруцце Рагачоўскага р-на, за вызваленне Баранавіч, Слоніма, Ваўкавыска. Да 1968 y Сав. Арміі. ГРЭ БН ІК , г р а б е н н і к (Cynosurus), род кветкавьіх раслін сям. метлюжковых. Каля 10 відаў. Пашыраны пераважна ў краінах М іжземнамор’я, таксама ва ўмераных раёнах Еўропы. На Беларусі ўсюды трапляецца Г. звычайны (С. cristatus). Расце н а лугах, лясных палянах, узлесках, пустках і каля дарог. Утварае густыя жоўта-зялёныя дзярнінкі. Шмат- ці аднагадовыя травяністыя расліны без паўзучых падземных парасткаў. Лісце вузкае, пляскатае, лінейнае. Кветкі дробныя, сабраныя ў 2—5-кветныя каласкі, якія ўтвараюць агульнае аднабаковае коласа- ці яйцападобнае густое мяцёлчатае суквецце. Плод — зярняўка. Кармавыя і дэкар. расліны, прыдатныя для стварэння газонаў. Г .У .В ы н а е у .
ГРЭГАРЫ (Gregory), браты, англ. тапографы, даследчыкі Аўстраліі. Нарадзіліся ў г. Фарнсфілд, Вяліхабрытанія. 3 1841 супрацоўнікі тапагр. службы ў Зах. Аўстраліі. А г а с т у с (1.8.1819 — 25.6.1905), y 1848 накіраваўся ад г. Перт на П н, адкрыў і даследаваў бас. р. Мерчысан. У 1855— 56 перасек Аўстралію ў паўд.-ўсх. напрамку ад зал. Ж азеф-Банапарт Тыморскага м. да Ціхага ак.; даследаваў воз. Вікторьм. У 1858 паўторна перасек Аўстралію ў паўд.-зах. напрамку (ад г. Брысбен да г. Адэлаіда). Ф р э н с і с (19.10.1821 — 24.10.1888), вывучаў Зах. Аўстралію, адкрыў y 1858 на П н ад р. Гаскайн гару Агастус (названа ў гонар брата), y 1861 — рэкі ДэГрэй, Ф ортэск’ю, Ашбертан і хр. Хамерслі. Склаў схематычную геал. карту Зах. Аўстраліі. ГРЭГАРЫ НЫ (Gregarinia), падклас прасцейшых кл. спаравікоў. Больш за 150 родаў, 800— 1000 відаў. Паразіты кішэчніка і поласці цела насякомых, кольчатых чарвей, ігласкурых, абалоннікаў. Найб. вядомыя: Г. ўзброеная (Corycella armata), Г. прусаковая (Gregarina blattarum), Г. паліморфная (G. polimorpha). Даўж. цела 10 мкм — 16 мм, падзяляецца на 3 аддзелы: пярэдні — эпімерыт, якім Г. прымацоўваюцца/да сценак кішэчніка гаспадара, сярэдні — протамерыт і задні — дэйтамерыт. Рухаюцца за кошт скарачэння мускульных фібрыл або слупка слізі на заднім канцы. Большасць размнажаецца палавым шляхам, ёсць і бясполае размнажэнне. Пажыўныя рэчывы ўсмокгваюць усёй паверхняй цела. Мяркуюць, што некат. Г. — узбуджальнікі інвазійнай хваробы пчол (грэгарынозу).
ГРЭЗА, рака ў Магілёўскім і Быхаўскім р-нах Магілёўскай вобл., левы прыток р. Друць (бас. Дняпра). Даўж. 51 км. Пл. вадазбору 458 км^. Пачынаецца каля паўд.-ўсх. ускраіны в. Загрэззе Магілёўскага р-на, цячэ па Цэнтральнабярэзінскай раўніне. Асн. прыток Езва (злева). Даліна трапецападобная, шыр. 1— 1,5 км. Пойма двухбаковая, часткова парэзаная старымі рэчышчамі і канавамі, шыр. 400— 500 м. Рэчышча на ўсім працягу каналізаванае. Сярэдні гадавы расход вады ў вусці каля 2,3 м3/с. Берагі ўмерана стромкія, адкрытыя, пад лугамі. Водапрыёмнік меліярац. каналаў.
Грэбнік звычайны.
ГРЭ Й , адзінка паглынутай дозы выпрамянення і кермы ў СІ. Пазначаецца Гр. Названа ў гонар англ. фізіка Л.Грэя. Г. роўны паглынутай дозе выпрамянення, пры якой абпрамененаму рэчыву масай 1 кг перадаецца энергія іанізавальнага выпрамянення 1 Дж. 1 Гр=Дж/кг=100 рад. ГРЭ Й (Gray) Джон (1798— 1850), англійскі эканаміст, сацыяліст-утапіст. У палітэканоміі паслядоўнік Ц,.Рыкарда. Аналізаваў пытанні размеркавання багацця. У праекце рэфармавання капіталізму прадугледжваў ліквідацыю яго адмоўных і захаванне станоўчых (тэхн. эдабыткі і інш.) рыс; стварэнне сістэмы дробнай вытв-сці, пры якой абмен адбываецца з дапамогай т. зв. рабочых
489
ГРЭЙВС
грошай (пасведчанне аб колькасці ўкладзенай y тавар працы). Эканам. погляды Г. і яго план грамадскай перабудовы выкладзены ў працы «Сацыяльная сістэма. Трактат аб прынцыпах абмену» (1831). Аўтар «Лекцый аб чалавечым шчасці» (1825). ГРЭЙ , Г р э й оф Фаладан (Grey o f Fallodon) Эдуард (25.4.1862, каля г. Эмблтан, Вялікабрытанія — 7.9.1933), англійскі дыпламат і дзярж. дзеяч, віконт. 3 1885 чл. парламента ад Ліберальнай партыі. У 1892— 95 нам. міністра, y 1905— 16 міністр замежных спраў. Заключыў пагадненне з Расіяй, якое садзейнічала афармленню Антанты. Палітыка Г. зрабіла ўплыў на падрыхтоўку і развязванне 1-й сусв. вайны. ГРЭЙ ВС (Graves) Майкл (н. 1934, г. Індыянапаліс, ЗІІІА), амерыканскі архітэктар. Скончыў ун-ты ў Цынцынаты і Гарвардскі. 3 1962 праф. Прынстанскага ун-та. 3 1964 кіраўнік фірмы «Майкл Грэйвс» y Прынстане. Будынкі, створаныя паводле яго праектаў y стылі постмадэрнізму, вызначаюцца вытанчаным элегантным густам. Сярод работ: Музей прыроды і навукі (1967), «Александэрхаўс» (1973) — абедзве ў Прынстане,
о
I
Грэгарыны: a — узброеная, 6 — прусаковая (1 — эпімерыт; 2 — протамерыт; 3 — дэйтамерыт; 4 — ядро).
М.Грэйвс. Грамадскі будынак y Портлендзе.
490
грэй вс
грамадскія будынкі ў Портлендзе (1982) і Луісвілі (1986) і інш. Вядомы і як мастак-манументаліст. ГРЭЙВС (Graves) Роберт (26.7.1895, Лондан — 7.12.1985), англійскі пісьменнік, літаратуразнавец. Сын ірландскага паэта А.П.Грэйвса. Скончыў Оксфардскі ун-т (1926), праф. гэтага ун-та ў 1961— 66. Аўгар больш як 50 зб-каў паэзіі; майстар філас., пейзажнай і любоўнай лірыкі («Выбраньм вершы», 1938; «Вершы, 1938— 1945», 1946, і інш.). Вядомасць яму прынеслі гіст. раманы «Я, Клаўдзій», «Боскі Клаўдзій» (абодва 1934), «Залатое руно» (1944), «Цар Ісус» (1946), «Дачка Гамера» (1955) і інш., a таксама аўтабіягр. раман «Развітаемся з усім гэтым» (1929). Аўтар літ. тэарэт. даследаванняў («Белая багіня. Гістарычная граматыка паэтычнага
рэнні землянога палатна, планіроўцы адкосаў насыпаў і выемак, рамонце гравійных і грунтавых дарог і інш.). Прадукцыйнасць да 45 м3/гадз. Разнавіднасць Г. — грэйдэр-элеватар. Падзяляюцца на прычапныя і самаходныя (аўтагрэйдэры). П р ы ч а п н ы я Г. бываюць лёгкія (з нажом даўж. 2,5—3 м) і цяжкія (3,5—4,5 м). А ў т а г р э й д э р ы больш прадукцыйныя і манеўраныя, дадаткова могуць аснашчацца кіркоўшчыкам, плужным снегаачышчальнікам, бульдозерным адвалам, навясным скрэперам і інш. Бываюць лёгкія (нож 2,5—3 м, магутнасць рухавіка да 55—67 кВт), сярэднія (3—3,6 м, 74— 110 кВт) і цяжкія (3,6—3,8 м, болын як 150 кВт). Кіраванне рабочым органам Г. мех. або гідраўл. прыводам. І .І.Л е а н о в іч .
ГРЭЙДЭР-ЭЛЕВАТАР, землярыйнатранспартная машына для зразанйя грунту і перамяшчэння яго ў насып (дамбу), адвал або ў трансп. сродак. Выкарыстоўваецца пры буд-ве насыпаў з бакавых рэзерваў, малых каналаў, распрацоўцы выемак, раскрыўных кар’ер-
ных, планіровачных работах і інш. Прадукцыйнасць да 1600 м3/гадз. Бываюць прычапныя (да гусенічнага трактара), паўпрычапныя і самаходныя; з дыскавым Тілугам і перпендыкулярна размешчаным (адносна падоўжнай восі машыны) нахіленым транспарцёрам (элеватарам); з плоскім (прамым) нажом і дыяганальна размешчаным транспарцёрам. Кіраванне рабочым органам — мех. або гідраўлічнае, прывод транспарцёра — ад задніх хадавых колаў, вала адбору магутнасці трактара або асобнага рухавіка. І .І.Л е а н о в іч .
ГРЭ Й ЗЕН (ням. Greisen), горная парода метасаматычнага паходжання, якая складаецца пераважна з кварцу і светлых слюд—лепідаліту і мускавіту. Часта мае каштоўныя рудныя мінералы ў выглядзе ўкрапін (касітэрыт, вальфраміт, пірыт і інш.) y прамысл. колькасцях, тады Г'. разглядаюць як руды. Залягаюць y выглядзе жыл і ўчасткаў унутры гранітных масіваў, пераважна ў іх краявых частках. Г. ўтвараюцца ў выніку
высокатэмпературнага (300— 500°С) метасаматозу і перакрышталізацыі гранітоідаў пад уздзеяннем газаў і раствораў. Служаць пошукавымі прыкметамі на радовішчы руд рэдкіх металаў і каляровых камянёў (тапазу, берылу і інш.).
Грэйдэры: a — прычапны (1 — механізм пад’ёму і апускання адвалу; 2, 3 — асноўная і цягавая рамы; 4 — адвал з нажом); 6 — аўтагрэйдэр (1 — кіркоўшчык; 2 — рулявы прывод; 3 — цягавая рама з паваротным кругам і адвалам; 4 — рухавік з механізмамі кіравання).
міфа», 1948, і інш.), перакладаў твораў Гамера, Апулея, Тэрэнцыя, Умара Хаяма. Каралеўскі залаты медаль і Залаты медаль паэта на Алімпійскіх гульнях y Мехіка (1968).
Тв:. Хнрургмческое леченне н патоморфологая зоба. Мн., 1964.
Т в Рус. пер. — Скрлпка за пеннн: Стнхл. М., 1965; Мнфы Древней Грецчл. М., 1992. Л іт .: Seymour-Smith М. Robert Graves. London, 1982. Н .М .С а р к іс а в а .
ГРЭ Й ДЭР (англ. grader ад grade нівеліраваць), землярыйная дарожна-буд. машына. Рабочы орган Г. — адвал з нажом, якім зразаюць і разраўноўваюць грунт ці сыпкі буд. матэрыял (пры ства-
ГРЭЙМ АН Аляксандр Абрамавіч (7.7.1899, г. Казань, Расія — 1.6.1970), бел. вучоны ў галіне хірургіі. Д -р мед. н. (1961), праф. (1963). Скончыў БДУ (1926). 3 1926 працаваў урачом y М інскай вобл. У 1931— 38 і з 1946 y Мінскім мед. ін-це. Навук. працы па хірургіі валляка, эндакрыннай сістэмы і органаў брушной поласці. Сааўтар кнігі «Актуальныя пытанні вострага апендыцыту» (1969).
Паўпрычапны грэйдэр-элеватар: 1 — нож; 2 — рухавіх стужачнага транспарцёра; 3 — стужачны транспарцёр.
ГРЭ Й П ЕЛ Ь, Г р э й п а л ь Леапольд (каля 1810— пасля 1847), бел. архітэктар. Скончыў Пецярбургскую AM (1834). У 1830-я г. працаваў павятовым землямерам Полацка. У 1842— 43 архітэктар Бел. навуч. акругі (Мінск). Аўтар праектаў будынкаў дваранскага прыходскага вучылішча (1835) y Полацку, гімназіі (1839) і шляхетнага пансіёна (1842)
y Мінску, перабудовы манастырскага корпуса бернардзінцаў (пасля закрыцця касцёла і кляштара) пад пав. школу (1842— 47) y Віцебску, пав. школы з домам для персаналу і школьнай б-кай y Маладзечне. Г Р Э Й П Ф Р У Т (Citrus paradisi), шматгадовая вечназялёная пладовая расліна роду цытрус, сям. рутавых. Дзікарослы невядомы. Культывуюць y ЗІІІА, Паўн. Афрыцы, y Закаўказзі. На Беларусі вырошчваюць y пакоях, аранжарэях. Выш. 2—4 м. Лісце буйное, авальнае, бліскучае, скурыстае. Кветкі вял., белыя, двухполыя, адзіночныя або ў гронках y пазухах лісця. Плады масай 100—600 г, круглыя, з тоўстай аранжава-жоўтай скуркай, пахучыя, сакаўныя, гаркавата-салодкія, маюць танізоўныя ўласцівасці, паляпшаюць страваванне; спажываюць свежымі і перапрацаванымі (co ld, варэнне, кансервы). Г Р Э Й Ф Е Р (ням. Greifer ад greifen хапаць, 'схопліваць), 1) грузазахопныя прыстасаванні пад’ёмных механізмаў
3
4
Схема работы двухканатнага двухсківічнага грэйфера: 1 — разгрузка; 2 — апусканне на матэрыял; 3 — захопліванне матэрыялу; 4 — пад’ём.
(экскаватараў, кранаў, пагрузчыкаў, монарэйкавых цялежак), якія маюць паваротныя сківіцы (з зубамі) для захоплівання грузаў. Выкарыстоўваюцца для перагрузкі і транспартавання на невял. адлегласці сыпкіх і кускавых матэрыялаў, лесаматэрыялаў, для распрацоўкі невял., але глыбокіх катлаванаў y мяккіх грунтах, ачысткі вадаёмаў і інш. Найб. пашыраны Г. д л я сыпкіх грузаў ёмістасцю 0,8— 1,2 м . 2) Прыстасаванне ў апаратах і машынах для замацавання (захоплівання) прадмета, які апрацоўваецца. ІЛ.Леановіч. ГРЭКА (Сгесо), іспанскі жьшапісец, гл. Эль Грэка. ГРЭ К А -Б А К Т РЫ Й С К А Е
ЦАРСТВА,
старажытная дзяржава на тэр. Сярэдняй
Азіі, Афганістана, Пакістана і паўн.-зах. Індыі ў 3— 2 ст. да н.э. Засн. намеснікам (эпархам) Бактрыі Дыядотам каля 250 да н.э. ў выніку адасаблення сярэднеазіяцкіх тэр. ад дзяржавы Селеўкідаў. Уключала Бактрыю, Согд, Маргіяну і інш. Каля 180 да н.э. пачало экспансію на п-аў Індастан, заваявала яго паўн,зах. ч. (тэр. сучаснага Пакістана). У выніку ўнутр. міжусобід, наступлення качэўнікаў каля 175 да н.э. распалася на Г.-Б.ц. і Грэка-Індыйскае царства. Г.Б.ц. захапілі масагеты, і паміж 140— 130 да н.э. яно перастала існаваць. На яго месцы ўзнікла Кушанскае царства. Археал. даследаванні сведчаць пра высокую культуру Г.-Б.ц., якая склалася ў вьшіку ўзаемаабагачэння мясц., усх. эліністычных, інд. і іранскіх элементаў. ГРЭКАВА (Г р э к) Надзея Рыгораўна (н. 17.9.1910, М інск), дзяржаўны дзеяч БССР. Скончыла Вышэйшую школу партарганізатараў пры Ц К ВКП(б) (1941). 3 1927 на швейнай ф-цы «Кастрычнік» y Мінску. 3 1933 старшыня Ц К саюза рабочых швейнай прам-сці. У 1937— 40 нам. і заг. прамысл.-трансп. аддзела Ц К, 3-і сакратар Ц К КП(б)Б. У 1938 —4 7 Старшыня Вярх. Савета БССР. 3 1941 сакратар Казанскага гаркома ВКП(б). 3 1943 нам. старшыні С Н К БССР. 3 1947 міністр харч. прам-сці БССР, y 1949— 52 нам. міністра харч. прам-сці РСФСР. Чл. ЦК і Бюро Ц К К П (б)Б y 1938— 40. Чл. Цэнтр. рэвіз. камісіі ВКП(б) y 1939— 52. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1938—47, СССР y 1946— 50, РС Ф С Р y 1951— 55. Я. С. Фалей. ГРЭКА -КАТА Л ІЦКАЯ ЦАРКВА, гл. Уніяцтва. Г РЭ К А -Л А Ц ІН С К ІЯ Ш К О Л Ы , навучальныя ўстановы павышанага тыпу ў Маскве ў 2-й пал. 17 ст. Узніклі па ініцыятыве рас. ўрада, царквы і прыватных асоб (школа Ф.М.Рцішчава) y сувязі з патрэбай y адукаваных дыпламатах, настаўніках, прыказных. Ш колы былі прызначаны вучыць замежным мовам, задавальняць імкненне да ведаў шырокіх слаёў дваранства і пасадскага насельніцгва, павышаць іх агульны культ. ўзровень. Выкладчыкамі былі звычайна святары і манахі. Выкладаліся грэч., лац., царк.-слав. мовы, рыторыка і філасофія. Узнікненне і дзейнасць Г.-л.ш. садзейнічалі стварэнню ў Маскве Славяна-грэка-лацінскай акадэміі. Г Р Э К А -П Е Р С ІД С К ІЯ В О Й Н Ы 500— 449 да н.э., войны паміж Персіяй і стараж.-грэч. полісамі (гарадамі-дзяржавамі) Балканскага п-ва. Гал. прычына войнаў — захопніцкая палітьжа Персіі (гл. Ахеменідаў дзяржава) y басейне ўсх. ч. Міжземнага м. Падставай для перс. ўварвання паслужыла дапамога ваен. караблёў Афін і Эрэтрыі іанійскім гарадам на чале з г. Мілет, што паўсталі супраць Персіі. Першы паход перс. войска ў Грэцыю пад камандаваннем Мардонія вясной 492 да н.э. быў няўдалы: флот разбіла бура. Перс. цар Дарый
ГРЭКА
491
накіраваў y Грэцыю паслоў з патрабаваннем «зямлі і вадьр>, г. зн. прызнання залежнасці ад Персіі, але самыя вял. полісы — Афіны і Спарта — яму не скарыліся. Гэта стала прычынай 2-га паходу персаў. Вясной 490 да н.э. перс. армія на чале з Датысам і Артафернам пераправілася цераз мора і, захапіўшы а-вы Родас, Наксас, Дэлас і Эўбею, высадзілася на ўзбярэжжы Атыкі. 13.9.490 да н.э. аб’яднаныя сілы афінян і платэйцаў пад камандаваннем афінскага стратэга Мільтыяда ў Марафонскай бітве разграмілі перс. армію. Пасля смерці Дарьм цар Ксеркс з вял. войскам уварваўся ў Эладу. Для барацьбы з ім быў створаны абарончы саюз 31 горада на чале са Спартай. Пад Фермапіламі персы разбілі грэч. атрад на чале са спартанскім царом Леанідам, занялі Беотыю і Атыку, захапілі Афіны. Ход вайны
Да арт. Грэка-персідскія войны. Персідскія лучніхі. Барэльеф. Парыж, Луўр.
змяніла бітва каля в-ва Саламін (28.9.480 да н.э.), якая прынесла перамогу грэкам. У 479 да н.э. каля г. Платэі рагромлена сухапутнае войска персаў, перс. флот разбіты ў вусці р. Эўрымедонт y 469. У апошняй бітве паміж персамі і грэкамі, якая адбылася ў 449 да н.э. паблізу кіпрскага г. Саламін, персы пацярпелі паражэнне. Паводле заключанага т.зв. Каліева міру Персія адмаўлялася ад гегемоніі ў Эгейскім м., грэч. гарадах М.Азіі і на шляхах y Прычарнамор’е. Перамога грэкаў y вайне была абумоўлена перавагай грэч. узбр. сіл, асабліва марскога флоту, і ваен. тактыкай, што было вынікам больш высокага ўзроўню сац.-эканам. развіцця грэч. полісаў y 5 ст. да н.э. Грэкі атрымалі новыя гандл. шляхі, новыя рынкі, паскорылася развіццё грэч. эканомікі і культуры.
492
грэ ка
Літ.'. Л н с о в ы й Н.А., Р е в я к о К.А. Антнчный мнр в термкнах, нменах н названнях. Мн., 1996. НАДзянісава. ГРЭКА-РЫМСКАЯ БАРАЦЬБА, від спартыўнай барацьбы, y якім выкарыстоўваюцца кідкі, пераводы, перавароты і інш. прыёмы, але забараняюцца захваты праціўніка ніжэй пояса, прыёмы з дапамогай ног, падножкі і інш. Спаборніцтвы праводзяцца на спец. дыване памерам 8x8 м. Спартсмены падзяляюцца на вагавыя катэгорыі. Схватка складаецца з 3 перыядаў па 3 мін кожны, з мінутнымі перапынкамі для адпачынку. Паядынак праходзіць y «стойцы» або «партэры» (калі адзін з барцоў знаходзіцца на каленях, лежачы на грудзях, на баку, y «мосце»), Сучасная Г.-р.б. зарадзілаія ў Францыі, дзе ў 1880 сфармуляваны першыя афіц. правілы. 3 канца 19 ст. пашырылася ў многіх краінах свету. 3 1896 (за выключэннем 1900 і 1904) y праіраме Алімпійскіх гульняў, з 1928 праводзяцца чэмпіянаты Еўропы, з 1950 — свету. 3 1912 дзейнічае Міжнар. аматарская федэрацыя барацьбы (ФІЛА).
На Беларусі барацьба, падобная да Г.р.б., вядома з даўніх часоў як барацьба «на крыжы». У 1914 y Мінску праведзены 1-ы чэмпіянат гораду сярод барцоўаматараў. Сярод бел. спартсменаў найб. поспехаў дасягнулі А.Караваеў (чэмпіён Алімпійскіх гульняў 1960, свету 1958, 1961), У.Зубкоў (чэмпіён свету 1971, 1973— 75), І.Каныгін (чэмпіён свету 1981, 1983, Еўропы 1980, 1982— 83, 1985), С Дземяш кевіч (уладальнік Кубка свету 1988, чэмпіён свету 1991, 1993). ГРЭКА-ТУРЭЦКАЯ ВАЙНА 1919— 22, вайна Грэцыі пры падтрымцы дзяржаў Антанты (Вялікабрытаніі, Францыі, Італіі, ЗША) супраць Турцыі. Грэцьш, якая прэтэндавала на ч. тэр. Турцыі, аслабленай пасля 1-й сусв. вайны, 15.5.1919 высадзіла дэсант y г. Ізмір. У ходзе наступлення (чэрв.—ліп. 1920) яе войскі прарвалі абарону тур. партыз. атрадаў і прасунуліся на 150— 250 k m y глыб Анатоліі, уступілі ва Усх. Фракію. Акупацыя значнай ч. тэр. Турцыі (у т.л. 16.3.1920 Стамбула брыт. войскамі) актывізавала ў ёй нац.-вызв. рух (гл. Кемалісцкая рэвалюцыя). У процівагу султанскаму (стамбульскаму) y г. Анкара створаны рэв. ўрад на чале з Мустафой Кемалем (Атацюркам). Сфарміраваныя ім ваен. атрады на чале з Ісмет-пашой y выніку 2 бітваў каля с. Інёню (10.1 і 31.3.1921) часова прыпынілі грэч. наступленне. Летам 1921 грэч. сілы (96 тыс. чал.) прарвалі абарону тур. атрадаў (51 тыс. чал.) і выйшлі да р. Сакар’я, аднак y выніку бітвы 23.8— 13.9.1921 былі адкінуты тур. войскам (вярх. галоўнакамавд. Атацюрк). Ва ўмовах выхаду з антытур. кааліцыі Францыі (20.10.1921) і Італіі анкарскі ўрад з ваен. дапамогай Сав. Расіі да лета 1922 рэарганізаваў і пераўзброіў свае ваен. часці, якія 26.8.1922 перайшлі ў наступленне (гал. ўдар y раёне Аф’ён-Карахісара),
разбілі грэкаў каля Думлупынара (30 жн.), вызвалілі Ізмір (9 вер.), да 18 вер. — усю Анатолію. У палон трапіла 40 тыс. вайскоўцаў грэч. арміі. Паражэнне Грэцыі прывяло да хваляванняў y яе арміі (вер. 1922), адрачэння ад прастола караля Канстанціна I, пакарання смерцю 5 міністраў на чале з прэм’ерам Д. Гунарысам. Л і т .: Г а с р а т я н MA., О р е ш к о в а С.Ф., П е т р о с я н Ю.А. Очеркн нсторнн Турцнн. М„ 1983. С. 165— 175.
ГРЭКАЎ Барыс Дзмітрыевіч (21.4.1882, г. Міргарад, Украіна — 9.9.1953), расійскі гісторык. Акад. AH СССР (1935). Д-р гіст. н. (1934). Ганаровы чл. АН БССР (1947). Скончыў Маскоўскі ун-т (1907). 3 1910 выкладаў y ВНУ Пецярбурга, Пярмі, Сімферопаля, Масквы. Дырэктар Ін-та гісторыі (з 1937), Ін-та гісторыі матэрыяльнай культуры (1944— 46), Ін-та славяназнаўства (1947— 51) AH СССР. Акад.-сакратар Аддзялення гісторыі і філасофіі АН СССР (1946— 53). Аўтар падручнікаў для ВНУ, прац па гісторыі Ноўгарада, Кіеўскай Русі (стваральнік яе сав. канцэпцыі—феад. дзяржава, агульная радзіма рускіх, украінцаў, беларусаў і інш.), рас. сялянства, паўд. і зах. славян, крынідазнаўстве і гістарыяграфіі Расіі. Тв:. Нзбр. труды. T. 1—4. М., 1957—60.
ГРЭКАЎ Мітрафан Барысавіч (да 1911 М а р т ы ш ч а н к а Мітрафан Паўлавіч; 15.6.1882, хугар Шарпаеўка, Растоўская вобл., Расія — 27.11.1934), рускі жывапісец, заснавальнік сав. батальнага жывапісу. Вучыўся ў Адэскім маст. вучылішчы (1898— 1903), Пецярбургскай AM (1903— 11). Чл. Асацыяцыі мастакоў рэв. Расіі (1925). Аўтар карцін «Тачанка» (1925), «Кавалерыйская атака» (1927), «Трубачы Першай коннай арміі», «Атрад Будзённага» (абедзве 1934) і інш., y якіх з гіст. дакладнасцю, пераканаўча ўзнавіў гераічныя будні грамадз. вайны, атмасферу 1920-х г. Ініцыятар стварэння дыярам і панарам (эскізы дыярам «Штурм Перакопа», 1931; «Абарона Царыцына», 1933, і інш.). Імя Г. прысвоена Студыі ваенных мастакоў.
Л іт .: Л а п у н о в а Н. М.Б.Греков. М., 1982; Л е в а н д о в с к н й С.Н. М.Б.Греков. Л., 1982.
ГРЭКІ (саманазва Hellenes э л і н ы), нацыя, асн. насельніцтва Грэцыі (каля 9,55 млн. чал.). Агульная колькасць 12,4 млн. чал. (1992). Гавораць на грэчаскай мове. Вернікі пераважна праваслаўныя. ГРЭМ, Г р э х е м (Graham) Томас (20.12.1805, г. Глазга, Вялікабрытанія — 11.9.1869), англійскі хімік, адзін з заснавальнікаў калоіднай хіміі. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1836). Скончыў ун-т y Глазга (1826), дзе і працаваў з 1829 (з 1830 праф.). У 1837— 55 y Лонданскім універсітэцкім каледжы, з 1854 дырэктар Манетнага двара. Навук. працы па даследаванні дыфузіі газаў і калоіднай хіміі. Устанавіў, што скорасць дыфузіі газу адваротна прапарцыянальная кораню квадратнаму з яго шчыльнасці (закон Г., 1829), a .таксама наяўнасць унутр. трэння ў газах. Даказаў многаасноўнасць фосфарных кіслот (1833). Упершыню даследаваў золі (калоідньм сістэмы) і ўвёў тэрмін «калоід». Выявіў з’явы дыялізу і осмасу. Л іт Манолов К. Велнкне хнмчкл: Пер. с болг. T. 1. 3 нзд. М., 1986.
ГРЭНАДА (Grenada), дзяржава на в-ве Грэнада і ў паўд. ч. а-воў Грэнадзіны, y архіпелагу М. Антыльскія а-вы ў ВестІндыі. Падзяляецца на 7 раёнаў. Пл. 344 км2. Нас. 92 тыс. чал. (1993). Сталіца — г. Сент-Джорджэс. Афід. мова — англійская. Нац. свята — Дзень незалежнасці (7 лют.). Дзяржаўны лад. Г. — канстытуцыйная манархія. Дзейнічае канстытуцыя 1974. Член Садружнасці на чале з Вялікабрытаніяй. Юраўнік Дзяржавы — брыт. манарх, прадстаўлены генерал-губернатарам. Заканад. ўлада належыць парламенту (15 дэпутатаў), які выбіраецца насельніцгвам на 5 гадоў. Выканаўчую ўладу ажыццяўляе ўрад на чале з прэм’ер-міністрам. Црырода. Востраў Грэнада (пл. 311 км2) гарысты (выш. да 840 м, гара Сент-Катэрын). На У невял. нізіна. Астравы Грэнадзіны пераважна нізінньм. Клімат субэкватарыяльны, пасатны,
М.Грэкаў. Тачанка. 1925
марскі. Сярэднямесячная т-ра паветра 25— 28°С. Ападкаў больш за 1500 мм (у гарах да 5000 мм) за год, дажджлівы перыяд май— кастрычнік. Ш мат невял. рэчак і ручаёў. У гарах захаваліся вільготныя трапічныя лясы. Заказнік Гранд-Этан. Населыгіцтва. Пераважаюць негры (53%) і мулаты (42%). Невял. колькасць англічан, французаў, карэнных жыхароў — івдзейцаў карыбаў. Паводле веравызнання пераважаюць католікі і англікане. Сярэдняя шчыльн. 267 чал. на 1 км2, на ўзбярэжжах да 500— 800 чал. на 1 км2. У гарадах жьше каля 50% насельніцтва. Найбольшьм гарады: СентДжорджэс (каля 7,5 тыс. ж.), Гуяў, Грэнвіл, Вікгорыя. Характэрна эміграцыя ў суседнія краіны. Гісторыя. Найб. стараж. насельніцтва Г. — індзейцы аравакі — называлі в-аў Камахонь. У 15 ст. іх выцеснілі адсюль івдзейцы карыбы. У 1498 востраў адкрыў Х.Калумб і назваў яго Кансепсь-
Ва ўмовах узмацнення мясц. руху за аўтаномію на чале з Э.Гейры (з 1950) калан. ўлады ўвялі ў Г. ўсеагульнае выбарчае права (1951) і абмежаваную аўтаномію (1958). У 1958—— 62 Г. ў складзе В е с т - І н д с к а й ф е д эр а ц ы і. 3 сак. 1967 «асацыіраваная з Вялікабрытаніяй дзяржава» з поўным унутр. самакіраваннем (прэм’ер-міністр Гейры). 3 7.2.1974 незалежная дзяржава ў складзе брыт. С а д р у ж н а с ц і. Напачатку яе прэм’ер-міністр Гейры (1974— 79) прытрымліваўся нацыянал-рэфармісцкага курсу, потым устанавіў дыктатуру, што выклікала рэвалюцыю (сак. 1979). Новы ўрад на чале з М.Бішапам (1979—83) праводзіў палітыку дэмакратызацыі і д ы в е р с іф ік а ц ь ію эканомікі, наладзіў сувязі з сацыяліст. краінамі, y т.л. з Кубай. У кастр. 1983 узнік канфлікт сярод лідэраў кіруючай партыі Новы рух ДЖУЭЛ, што прывяло да ўзбр. сутыкнення, y час якога загінулі Бішап і шэраг яго міністраў. 25.10.1983 пад выглядам аднаўлення законнасці і бяспекі амер. грамадзян на Г. супраць краіны распачалі ваен. аперацыю ЗША. У ходзе яе востраў з ліст. 1983 да чэрв. 1985 акупіравалі амер. войскі. Пасля выбараў y снеж. 1984 створаны пераходны ўрад на чале з Х.Блейзам. У 1990 яго змяніў урад Н.Брэт-
ГРЭНАДЗЁРЫ
493
рапрацоўцы мускатных арэхаў (г. Гуйяў), копры, цукр. трыснягу, піваварны з-д, бавоўнаачышчальная,. швейная, мэблевая ф -кі і інш. На востраве штогод бывае каля 100 тыс. турыстаў і адпачываючых пераважна з ЗШ А і Канады. Транспарт аўтамаб. (746 км дарог з цвёрдым пакрыццём) і марскі. Гал. порт Сент-Джорджэс. Паблізу міжнар. аэрапорт. Г. экспартуе мускатны арэх, какава-зярняты, бананы, гваздзіку, карыцу, ваніль, імпартуе харч. і прамысл. тавары. Асн. гандл. партнёры: ЗША, краіны Зах. Еўропы, суседнія краіны, Канада. Грашовая адзінка — усходнекарыбскі долар. І.Я .А ф н а ге л ь (прырода, гаспадарка), У .Я .К а л а т к о ў (гісторыя).
ГРЭНАДЗЁРЫ (франц. grenadiers ад grenade граната), від пяхоты і кавалерыі ў арміях еўрап. дзяржаў y 17— 20 ст.
Герб і сдяг Грэнады
ён. 3 1650 каланізаваны французамі, якія стварылі тут плантацыйную гаспадарку, заснаваную на рабскай працы (рабоў прывозілі з Афрыкі). У Сямігадовую вайну 1756— 63 на востраве высадзіліся англічане (1762), паводле Парыжскага мірнага дагавора 1763 ён стаў брыт. калоніяй і атрымаў назву Грэнада. У час вайны за незалежнасць y Паўн. Амерыцы 1775— 83 востраў зноў захапіла Францыя (1778), аднак паводле Версальскага мірнага дагавора 1783 уступіла яго Вялікабрытаніі. У вайну паміж Англіяй і Францыяй (пачалася ў 1794) на Г. ў 1795 адбылося антыангл. паўстанне пад кіраўніцтвам Ж .Федона (нац. герой Г.), задушанае брыт. войскамі. У 1834— 38 тут скасавана рабства. У 1885— 1958 Г. ў складзе брыт. калоніі Падветраныя астравы.
вейта. 3 1995 прэм’ер-міністр Г. — К.Мітчэл. Г. — чл. ААН (з 1974), брыт. Сацружнасці, Apr-цыі амер. дзяржаў, Карыбскага супольніцтва, Лаціна-амер. эканам. сістэмы, удзельнічае ў Руху недалучэння. Дзейнічаюць Аб’яднаная лейбарысцкая партыя, Нац. партыя Г., Патрыят. рух імя М.Бішапа, Нац.-дэмакр. кангрэс, Савет прафсаюзаў Г.
Гаспадарка. Пераважае сельская гаспадарка і абслугоўванне турыстаў. Краіна спецыялізуецца на вытв-сці спецый: мускатнага арэха (каля 2 тыс. т штогод, 1/3 сусв. вытв-сці), гвазазікі, карыцы, ванілі. Вырошчваюць таксама какаву, бананы, цукр. трыснёг, какосавую пальму, цытрусавыя, бавоўну, харч. культуры. На схілах гор гаі мускатнага арэха, ніжэй какавы, потым бананаў і інш. культур. Разводзяць буйн. par. жывёлу, свіней, коз, авечак. Птушкагадоўля. Рыбалоўства. Ёсць прадпрыемствы па пе-
Грэнадзёр пешай гвардыі Вялікага кпяства Літоўскага. 1792.
З ’явіліся ў Францыі ў Трыццацігадовую вайну 1618— 48, пазней — y Прусіі, Расіі (існавалі ў 1694— 1917), Вялікабрытаніі (з 1697) і інш. У баі спалучалі ружэйную стральбу з кіданнем ручных гранат; конныя Г. ў конным страі дзейнічалі, як драгуньі, y пешым — як гранатамётчыкі. 3 сярэдзіны 18 ст. — салдаты адборных гвардз. і інш. часцей і падраздзяленняў (напр., грэнадзёрская рота палка пешай гвардыі ВКЛ). У цяперашні час Г. захаваліся ў каралеўскай гвардыі сухап. войск Вялікабрытаніі
494
грэ н га м с кі
(1-ы і 2-і Грэнадзёрскія батальёны) і, як назва мотапяхоты, y арміі Ф РГ («панцэр-Г.»). ГРЭНГАМСКІ БОЙ 1720, баявыя дзеянні ў Балтыйскім м. каля в-ва Грэнгам (паўд. група Аландскіх а-воў) паміж атрадамі рас. і швед. ВМФ 7.8.1720 y Паўночную вайну 1700—21. 6 жн. атрад рас. вёславых суднаў (52 галеры і 14 лодак з 11 тыс. чал. дэсанта; усяго 52 гарматы) пад камандаваннем ген. М.М.Галіцына паводле загаду Пятра I прыбыў да Аландскіх а-воў, каб знішчыць швед. эскадру віцэ-адм. К.Ш эблата (лінейны карабель, 4 фрэгаты, 9 малых суднаў, 156 гармат). У ходзе бою рас. маракі ўзялі на абардаж 4 фрэгаты, астатнія швед. караблі адступілі; шведы страцілі 103 чал. забітымі і 407 палоннымі, расіяне — каля 300 забітымі і параненымі. У выніку перамогі ў Г.б. рас. войскі замацаваліся ў раёне Аландскага архіпелага, што паскорыла заключэнне Ніштацкага мірнага дагавора 1721. ГРЭНКІ, возера ў Баранавіцкім р-не Брэсцкай вобл., y бас. р. Шчара, за 3 км на Пн ад Баранавіч. Пл. 0,32 км2. ГРЭНЛАНДСКАЕ MÔPA, ускраіннае мора Паўн. Ледавітага ак., паміж а-вамі Грэнлавдыя, Ісландыя, Ян-М аен, М ядзведжы і Шпіцберген. Пл. 1195 тыс. км . Найб. глыб. 5527 м. У зах. частцы халоднае Усх.-Грэнландскае цячэнне, ва ўсходняй — цёплае Шпіцбергенскае цячэнне. Т-ра вады летам ад 0 °С на П нЗ да 6 °С на Пд, зімой ад 1— 2 да -1 °С. Салёнасць 32— 34 % о . Прылівы паўсутачныя (да 4,4 м). Рыбалоўства (траска, палтус, мойва); промысел грэнландскага цюленя. Гал. парты: Лонгйір і Барэнцбург (в-аў Ш підберген), Акурэйры (в-аў Ісландыя). ГРЭНЛАНДСКА-ІСЛАНДСКІ ПАРОГ, падняцце дна Атлантычнага ак. ў Дацкім праліве, паміж падводнымі схіламі Ісландыі і Грэнландыі. Даўж. каля 90 км. Найб. глыб. каля 300 м. Перашкаджае глыбіннаму водаабмену паміж Грэнландскім морам і Атлантычным акіянам. ГРЭНЛАНДСКА-КАНАДСКІ ПАРОГ, падняцце дна Атлантычнага ак. ў праліве Дэвіса, паміж падводнымі схіламі Грэнландыі і в-ам Бафінава Зямля. Даўж. каля 75 км. Найб. глыб. 642 м. Перашкаджае глыбіннаму водаабмену паміж морам Бафіна і Атлантычным акіянам. ГРЭНЛАНДСКІ АНТЫЦЫЮЮН, пастаянная вобласць павышанага a™ , ціску над Грэнландыяй. Абумоўлена пераважна нізкай т-рай і значнай вышынёй ледавіковага шчьгга вострава. Аналаг Г.а. Антарктычны антыцыклон. ГРЭНЛАНДСКІ КГГ, гл. ў арт. Кіты. ГРЭНЛАНДСКІ НАЦЫЯНАЛЬНЫ ПАРК (Grenland), на ПнУ в-ва Грэнландьм. Засн. ў 1974. Пл. каля 70 млн.
га. Ландшафты арктычных пустынь, на схілах узгоркаў — травяная расліцнасць. У фауне звычайныя аўцабык, белы мядзведзь, маржы, цюлені, пясцы, заяц, гарнастай, з птушак — белая курапатка, гага, белашчокая казарка, гусь Роса, белая сава, крэчат. Біясферны рэзерват. ГРЭНЛАНДЫЯ (эскімоская назва Kalaallit Nunaat, дацкая Grenland), аўтаномная частка Даніі на найб. востраве зямнога шара — Грэнландыі. Знаходзідца паміж Паўн. Ледавітым і Атлантычным акіянамі, каля берагоў Паўн. Амерыкі. Падзяляецца на 3 інспектараты. Пл. 2176 тыс. км . Нас. 58 тыс. чал. (1994). Адм. цэнтр — г. Нук (Готхаб). Афіц. мовы — эскімоская і дацкая. Прырода. Больш за 80% паверхні ўкрыта лёдам таўшчынёй да 3,5 км. Аб’ём лёду каля 2,6 млн. км3. Па далінах y акіян спаўзаюць вял. ледавікі, пры гэтым утвараецца штогод 13— 15 тыс. айсбергаў. Участкі свабоднай ад
расліннасць, на крайнім Пд месцамі крывалессе, на Пн арктычная пустыня. Н а ПнУ Грэняандскі нацыянальны парк. Насельніцтва. Каля 90% складаюць грэнландскія эскімосы, каля 10% — датчане. Паводле веравызнання ўсе жыхары вострава лютэране. Амаль усё насельніцтва сканцэнтравана на паўд.-зах. і паўд. узбярэжжы, на ПнЗ жыве толькі 1,5%, на ўсх. узбярэжжы — 6%. На востраве існуе каля 150 невял. населеных пунктаў з насельніцтвам ад некалькіх соцень да некалькіх тысяч жыхароў. Гісторыя. Тэр. Г. чалавек пачаў засяляць каля 5 тыс. г. назад. Тут выяўлены сляды стараж.-эскімоскай культуры Д о р с е т , якую змяніла культура Т уле. Каля 875 востраў заўважыў вікінг Ульфсан Гунб’ёрн. Першым з еўрапейцаў на ўзбярэжжы Г. высадзіўся ў 982 ісландскі вікінг Эйрык Рыжы. Ён даследаваў паўд. ч. вострава і назваў яго Г. (Зялёная краіна). У 986 тут засн. нарманскія (ісландскія) пасяленні, якія праіснавалі да 15 ст. Адначасова працягвалася засяленне вострава эскімосамі. 3 1261 Г. фактычна належала Нарвегіі. У
Да арт. Грэнландыя Эскімосы каля берагоў Грэнландыі.
лёду сушы (шыр. да 250 км) выцягнуты ўздоўж берагоў (асабліва на ПдЗ і П н) і з ’яўляюцца ўскраінамі пласкагор’яў (выш. да 400—600 м) і горных масіваў (выш. да 2000 м). Каля ўсх. ўзбярэжжа, y хр. Уоткінса — г. Гунб’ёрн (3700 м, найвышэйшы пункт вострава). Берагі моцна парэзаны фіёрдамі. Клімат субарктычны і арктычны, н а ўзбярэжжы марскі, y цэнтр. ч. ледавіковага покрыва кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. на ўзбярэжжы ад -7 °С на Пд да -36 °С на П н, ліп. адпаведна ад 10 °С да 3 °С. У цэнтр. ч. вострава сярэдняя г-ра студз. -47 °С, ліп. -12 °С. Зімой адзначаюцца т-ры каля -70 °С (адзін з полюсаў холаду Паўн. паўшар’я). Ападкаў на Пд 800— 1100 мм за год, на Пн 150— 250 мм, на ледавіковым покрыве 300— 400 мм. Н а ўзбярэжжы тундравая
пач. 17 — пач. 18 ст. ў водах вострава вялі промысел да 10 тыс. англ., галандскіх, франц. і дацкіх кітабояў. 3 1721 Г. каланізавана датчанамі. У 1750 дацкія ўлады заснавалі Каралеўскую грэнландскую гандл. кампанію, якая да 1950 захоўвала дзярж. манаполію на гандаль з Г. Пасля скасавання ў 1814 дацка-нарв. уніі 1380 востраў пад уладай Даніі. У 1925 Г. адміністрацыйна падзелена на Усх. і Паўднёвую. У 1933 Міжнар. суд y Гаазе адхіліў тэр. прэтэнзіі Нарвегіі на Усх. Г. У 2-ю сусв. вайну дацкі ўрад заключыў з ЗША і Канадай пагадненне аб прызнанні апошнімі правоў Даніі на Г., за што яны атрымалі права будаваць на востраве ваен. базы. У выніку дацка-амер. пагаднення аб сумеснай абароне вострава (1951) y Туле створана ваен.-паветр. база ЗША. У 1953 Г. стала раўнапраўнай ч. Дацкага, каралеўства. 3 1979 мае ўнутр. аўтаномію (уласньы парламент і ўрад). Пасля рэферэндуму 1982 Г. ў 1985 выйшла з Еўрап. эканам. супольнасці, дзе яна мела членства разам з Даніяй (з 1973). У 1984 парламент Г. абвясціў яе зонай, свабоднай ад ядз. зброі. У 1980-я г. дацкія назвы населеных пунктаў зменены на эскімоскія. У 1991 кіраўніком урада Г. стаў Л.Э.Іохансен. У 1995 адбыліся выбары ў парламент (лавдстынг). Дзейнічаюць с.-д. партыя Сіумут, партыі Атасут, Інуіт атакатыніт, Усегрэнландскі прафсаюз і інш.
Гаспадарка. Гал. галіны — рыбная лоўля (пераважна траскі), промысел крэветак і паляванне на цюленяў, маржоў, нарвалаў і бялух. Штогадовы ўлоў рыбы каля 100 тыс. т, нарыхтоўваецца каля 50 тыс. шкур цюленяў. 3 рыбалоўствам і рыбаперапрацоўкай звязана
больш за 25% насельніцтва. Г. багатая карыснымі выкапнямі, аднак здабываецца толькі невял. колькасць урану, графіту, цынку, свінцу, серабра, бурага вугалю. Ёсць прадпрыемствы па буд-ве рыбалоўных суднаў і суднарамонце, буд. прам-сці. Невялікую ролю адыгрываюць авечкагадоўля (каля 20 тыс. галоў), аленегадоўля (каля 10 тыс. галоў), агародніцгва. Замежны турызм. Транспарт марскі і паветраны. Экспарт — рыба і морапрадукты (каля 85%), карысныя выкапні, імпарт — нафта і нафтапрадукты, прамысл. і харч. тавары. Гандл. сувязі з Даніяй, ЗШ А, Германіяй, Ш вецыяй, Японіяй, Нарвегіяй. Грашовая адзінка — дацкая крона. Л іт .: В о з г р н н В.Е. Гренландня н гренландцы. М., 1984. І .Я .А ф н а ге л ь (прырода, гаспадарка), У .Я .К а л а т к о ў (гісторыя).
ГРЭНОБЛЬ (Grenoble), горад на ПдУ Францыі ў Альпах, пры зліцці рэк Ізер і Драк. Адм. ц. дэпартамента Ізер і гал. горад гіст. вобласці Дафінэ. 154 тыс. ж., з прыгарадамі каля 400 тыс. ж. (1990). Вузел чыгунак і аўтадарог. Электратэхн., хім., папяровая., харч. прам-сць, вытв-сць пальчатак. Каля Г. буйньм ГЭС. Ун-т, ін-т ядзерных даследаванняў. Музеі Стэндаля (нарадзіўся ў Г.), прыгожых мастаіггваў. Арх. помнікі 11— 17 ст. Цэнтр альпінізму і зімовых відаў спорту. Месца правядзення X зімовых Алімпійскіх гульняў (1968). ГРЭНСК, археалагічная стаянка ранняга мезаліту (10— 8 тыс. г. назад) ва ўрочышчы Грэнск, каля в. Ворнаўка Кармянскага р-на Гомельскай вобл. Выяўлены рэшткі агнішчаў, вял. колькасць крамянёвага інвентару, y т.л. тронкавыя наканечнікі стрэл (грэнскі тьш), вастрыі, праколкі, разцы, скрабкі і інш. Знаходка вял. колькасці нуклеусаў сведчьшь пра існаванне тут крэменеапрацоўчай майстэрні. Ад стаянкі атрымала назву грэнская культура. ГРЭНСКАЯ КУЛЬТУРА, археалагічная культура плямён, якія ў познім палеаліце і раннім мезаліде (12— 8 тыс. г. назад) жылі ў Верхнім Падняпроўі. Назва ад стаянкі Грэнск. Mae 2 этапы: фінальна-палеалітычны (ранні) і раннемезалітычны (позні). Пасяленні Г.к. прадстаўлены сезоннымі стаянкамі паляўнічых па берагах рэк, часцей на пясчаных дзюнах. Па меры раставання апошняга ледавіковага покрыва ў гарах Скандынавіі плямёны Г.к. разам з плямёнамі свідэрскай культуры прасоўваліся на Пн. Асаблівасцю культуры з ’яўляецца пашырэнне крамянёвых асіметрычных наканечнікаў стрэл (грэнскі тып), апрацаваных з аднаго краю. Самыя стараж. помнікі Г.к. Бароўка, Каромка, Хвойна
Крамянёвыя наканечнікі стрэл грэнскай культуры з паселішча Бароўка Быхаўскага раёна.
(Магілёўскі р-н), другога этапа развіцця — Грэнск, Дальняе Ляда (Быхаўскі р-н), Рэкорд (Лоеўскі р-н). На рубяжы ранняга і позняга мезаліту Г.к. змянілася сожскай кулыпурай. Вылучыў Г.к. ў 1960-я г. У.Дз.Будзько, даследавалі А.Г.Калечыц, В.Ф.Капыцін, У.П.Ксяндзоў. В .Ф .К а п ы ц ін . «ГРЭСК», жалезны метэарыт класа гексаэдрытаў, знойдзены ў 1954 каля в. Пукава Грэскага р-на (цяпер в. Камсамольская Капыльскага р-на) Мінскай вобл. Маса 300 кг, даўжыня 92 см. У момант знаходкі быў пакрыты тоўстай карой акіслення, што сведчыць аб працяглым знаходжанні ў глебе. Асн. частка метэарыта (270 кг) знаходзіцца ў музеі Ін-та геал. навук Нац. АН Беларусі, узоры агульнай масай каля 30 кг — y музеях розных краін. Л іт :. Б о р д о н В.Е., Д a в ы д о в М.Н. Рожденные в космосе. Мн., 1982. У .Я .Б а р д о н .
ГРЭСК, вёска ў Слуцкім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 18
грэсь
495
тоў на шашэйных дарогах, пусцілі пад адхон варожы эшалон, разграмілі апорны пункт фашыстаў y в. Вобчае, захапілі абоз з прадукгамі і пераправілі партызанам. ГРЭСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1924— 31 і 1935— 56. Утвораны 17.7.1924 y складзе Слуцкай акругі. Цэнтр — в. Грозаў. Пл. 1069 км , нас. 33 992 чал., 288 населеных пунктаў (1925). Падзяляўся на 10 сельсаветаў. 3 9.6.1927 да 26.7.1930 y складзе Мінскай акругі. Скасаваны 8.7.1931, тэр. ўвайшла ў склад Капыльскага, Пухавідкага і Слуцкага р-наў. Зноў утвораны 12.2.1935. Цэнтр — мяст. Грэск. Пл. 1000 км2, 151 населены пункт. Падзяляўся на 15 сельсаветаў. 3 21.6.1935 y Слуцкай акр., з 20.2.1938 і з 8.1.1954 y складзе Мінскай, з 20.9.1944 — Бабруй-
Метэарыт «Грэск».
км на Пн ад Слуцка, 90 км ад Мінска, 20 км ад чыг. ст. Слуцк. 2309 ж., 822 двары (1997). Вядомы з пач. 16 ст. 3 1536 належаў польск. каралеве Боне, потым Алелькавічам, Валодкавічам, Радзівілам. У сярэдзіне 16 ст. цэнтр войтаўства. 3 1590 y Слуцкім княстве, мястэчка, 68 двароў, млын, царква. 3 1793 y Рас. імперыі. У 19 — пач. 20 ст. цэнтр воласці Слуцкага пав. У 1885 y Г. 1068 ж., 122 двары, школа, царква, 3 ветракі, рынак. 3 1924 цэнтр сельсавета, з 1935 — Г р э с к а г а р а ё н а . У 1929—38 мястэчка, y 1931—35 і з 1956 цэнтр сельсавета ў Слуцкім р-не. У Вял. Айч. вайну часткова спалены, дзейнічала Г р э с к а е п а т р ы я т ы ч н а е п а д п о м е . У 1961 да Г. далучаны пас. Някрасаўка. У 1971 — 2192 ж., 617 двароў.
Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і ахвяр фашызму. У цэнтры вёскі гарадзішча ранняга жал. веку. ГРЭСКАЕ ПАТРЫЯТЬІЧНАЕ ПАДПОЛЛЕ ў В я л і к у ю Айчынн у ю в а й н у . Дзейнічала з ліп. 1941 да чэрв. 1944 y Грэскім р-не Мінскай вобл. пад кіраўніцтвам Грэскага падп. РК КП(б)Б. Арганізатар і кіраўнік У.І.Заяц. Налічвала каля 80 чал., 4 групы: y бальніцы в. Грэск (кіраўнік Ю.Г.Войчык), вёсках Стараселле (А.В.Вадап’ян), Гацук (Заяц), Вобчае (І.І.Каско). Падполыпчыкі вялі сярод насельніцтва агітац. работу, распаўсюджвалі звесткі Саўінфармбюро, перадавалі партызанам звесткі пра рух варожага транспарту, папярэджвалі пра карныя аперацыі акупантаў, псавалі тэлеф. сувязь праціўніка, спалілі некалькі мас-
АГрэсь. Вырабы з саломкі. 1990-я г.
скай абл. Скасаваны 17.12.1956, тэр. перададзена ў Капыльскі, Пухавіцкі, Слуцкі і Уздзенскі р-ны. ГРЭСЬ Аляксандр Яўхімавіч (н. 22.5.1951, г. Брагін Гомельскай вобл.), бел. мастак дэкар.-прыкладнога мастацтва. Скончыў БП І (1981). Працуе на Мінскім электратэхн. з-дзе імя В.І.Казлова (з 1973). Вучыўся ў свайго бацькі — нар. майстра Я.С.Грэся, працуе пераважна з жонкай — нар. майстрам Г.С.Грэсь. Аўтар твораў уш літарнага і дэкар. прызначэння з саломкі, лазы, бяросты, чароту і інш.: куфэркі, цукерніцы, хлебніды, вазы, капелюшы, пацеркі, бранзалеты і інш. Аформіў саломкай інтэр’ер пакоя музея М.Багдановіча ў Мінску (1983). Аздабляе касцюмы фалькл. калектывам «Белая Русь», «Агмень», «Купалінка», «Крэсіва», «Жавароначкі», «Бяседа» і інш. Творчасці ўласцівы нар. матывы, завершанасць кампазіцыі і пластычнасць. ГРЭСЬ Аркадзь Аляксандравіч (н. 20.11.1941, в. Жабінцы Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне уралогіі. Д -р мед. н. (1984), праф.
496
грэтры
(1986). Скончыў Гродзенскі мед. ін-т (1964). 3 1971 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў (з 1991 заг. кафедры). Навук. працы па лячэнні неўрагенных расстройстваў мочаспускання, запаленчых хвароб нырак, прастаты. Тв.: Неврогенный мочевой пузырь (разам з М.Я.Саўчанкам, В.А.Мохартам) / / Уродннамнка. Софня, 1991.
ГРЭ ТРЫ (Grétry) Андрэ Эрнест Мадэст (8 ці 11.2.1741, г. Льеж, Бельгія — 24.9.1813), французскі кампазітар, муз. пісьменнік. Па паходжанні бельгіец. Чл. Ін-та Францыі (1795), Балонскай філарманічнай акадэміі (1765). Вучыўся ў царкоўна-пеўчай школе ў Льежы (з 1750), удасканальваў майстэрства ў Рыме. 3 1767 y Парыжы. Вядомасць яму прынеслі камічныя оперы «Гурон» (1768) і «Люсіль» (1769), y якіх вьшвіўся талент кампазітара-лірыка, майстра сентыментальнага і камедыйнага муз,сцэн. дзеяння. Буйнейшы прадстаўнік франц. камічнай оперы 18 ст. Стварыў новыя жанравыя разнавіднасці: гераічную оперу на гіст. сюжэт («Рычард Львінае сэрца», 1784), нар.-гераічную драму («Вільгельм Тэль», 1791). Пісаў таксама лірычныя трагедыі, духоўную музыку, сімфоніі, камерна-інстр. ансамблі, гімны, рэв. песні і інш. Аўтар «Мемуараў» (т. 1— 3, 1796—97). ГРЭЎС Іван Міхайлавіч (16.5.1860, с. Лутавінава Варонежскай вобл., Расія — 16.5.1941), расійскі гісторык-медыевіст, грамадскі дзеяч, педагог. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1883), з 1890 прыватдацэнт y ім. Праф. Вышэйшых жаночых курсаў (Бястужаўскіх) y Пецярбургу (1892— 1918) і Пецярбургскага ун-та (з 1899). Аўтар «Нарысаў з гісторыі рымскага землеўладання» (1899), гістарыяграфічных прац пра В.Р.Васільеўскага (1899), А.Цьеры (1902), навук.-папулярнай'кнігі «Тацыт» (апубл. ў 1946) і інш. Адзін з заснавальнікаў семінарскай сістэмы і экскурсійнага метаду ў рас. універсітэцкай адукацыі. ГРЭХ, y рэлігійнай этыцы маральнае зло, якое заключаецца ў парушэнні дзеяннем, словам ці думкай волі Бога. Да Г. адносяць невыкананне пэўных рэліг.-царк. нормаў, устаноўленых асобна кожнай канфесіяй. Тэалогія вылучае першародны Г. першых людзей, вынікі якога наследуюць нашчадкі. Сутнасцю праваслаўнага вучэння пра Г. з’яўляецца збавенне, якое магчыма толькі верай і справамі. Лічыцца, што без веры ў Bo ra, без хрысц. зносін, без хрышчэння нельга заслужыць даравання. ГРЭХЕМ, Г р э м (Graham) Марта (11.5.1894, г. Пітсбург, ЗІПА — 2.4.1991), амерыканская танцоўшчыца, харэограф, педагог; адна з яркіх прадстаўніц танца мадэрн. Ганаровы д-р мастацтвазнаўства Гарвардскага ун-та (1966). Вучылася ў школе Р.Сен-Дэні і Т.Шоўна (1916— 23), танцавала ў ёй. У 1927 стварыла ў Н ью-Йорку Ш колу су-
часнага танца Грэхем (буйнейшы цэнтр танца мадэрн), y 1929 — трупу «Грэхем данс груп», з якой выступала да 1971. Выпрацавала ўласны стыль рытмапластычнага танца, які вылучаецца экспрэсіяй і сцэн. выразнасцю. Выступала з сольнымі нумарамі ва ўласных пастаноўках: «Скарга» (1930) і «Амерыканскія правінцыялы» (1934) на муз. Л.Хорста, «Вясна ў Апалачах» (1944) на муз. А.Копленда, «Пячора сэрца» С.Барбера (1947), «Клітэмнестра» (1958) і «Люцыфер» (1975) Эль Дабха, «Спакушэнне месяца» на муз. Б.Бартака (1986) і інш. Сярод яе вучняў і паслядоўнікаў Дж.Батлер, М .Канінгем, Н.Морыс, Р.Норт, Г.Сакалова, П.Тэйлар, Г.Тэтлі, А.Эйлі. Л і т T e r r y W. Frontiers of dance: the life of Martha Graham. New York, 1975.
зняволены на 8 гадоў. У выніку абмену палітзняволенымі з 1932 y БССР, жыў y Мінску. ГРЭ Ц К І АРЭХ, в а л о с к і арэх (Juglans regia), від кветкавых раслін з роду арэх. Радзіма — Сярэдняя і Паўн.Усх. Азія. Пашыраны ва ўмераным і субтрапічным паясах. Вырошчваецда ў многіх краінах Еўропы, Азіі і Паўн. Амерыкі. На Беларусі трапляецца як інтрадукаваная расліна ў бат. садах, парках і скверах, вырошчваецца садаводамі-аматарамі. Лістападнае дрэва выш. да 35 м і дыям. да 2 м. Крона густая, раскідзістая. Лісце няпарнаперыстаскладанае, пахучае (мае эфірны алей). Кветкі дробныя, зеленаватыя, аднапо лыя. Плады —буйныя несапраўдныя шарападобньш касцянкі («арэхі»), Ядро арэхаў ядомае, мае да 70% тлушчаў, 26% бялкоў, вітаміны Ві, E і правітамін А, выкарыстоўваецца ,ў
Танец «Скарга» ў пастаноўцы М.Грэхем
ГРЭЦКАЕ BÔ3EPA, y Міёрскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Мёрьша, за 6 км на У ад г. Міёры. Пл. 0,7 км , даўж. 4,6 км, найб. шыр. 240 м, найб. глыб. 6,5 м, даўж. берагавой лініі больш за 10 км. ГІл. вадазбору 4,5 км2. Схілы катлавіны выш. 2—6 м, разараныя. Берагі нізкія, пясчаныя, пад хмызняком, на ПнУ і ПдЗ сплавінныя. Дно плоскае, глеістае. Паласа расліннасці шыр. 10— 50 м. Злучана пратокай з воз. Чэрас. Г Р Э Ц Ы Іван Мікалаевіч (1898, г. Косава Івацэвідкага р-на Брэсцкай вобл. — 1937), удзельнік рэв. і нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі. У 1924— 27 сакратар падп. райкома К П ЗБ на Брэстчыне. У 1927 арыштаваны і зняволены ў турму. У сувязі з завочным выбраннем яго дэпутатам польскага сейма (1928) вызвалены з турмы. Адзін з кіраўнікоў пасольскай фракцыі і рэв.-дэмакр. нац.вызв. арг-цыі «Змаганне». За рэв. дзейнасць 30.8.1930 арыштаваны і
какдытарскай і кулінарнай вытв-сці, недаспелыя арэхі багатыя вітамінам С, з іх вырабляюць варэнне. 3 арэхаў атрымліваюць арэхавы алей, які ідзе ў ежу, на выраб лакаў, высакаякаснага мыла, тушы. Г. а. жыве да 400 гадоў. Харч., тэхн., кармавая, лек., меданосная і дэкар. расліна. Mae каштоўную драўніну. 3 лісця, кары, зялёнай лупіны пладоў атрымліваюць дубільнікі і карычневую фарбу. Г .У .В ы н а еў.
ГРЭ Ц Ы ЗМ , слова, запазычанае з грэчаскай мовы візант. перыяду, a таксама тэрмін, утвораны з грэч. кораня і афіксаў. Сустракаюцца ў помніках бел. пісьменства 14— 16 ст., куды трапілі са стараж.-рус. мовы, a таксама праз пераклады з грэч. мовы рэліг. і навук. л-ры (напр., «адь», «аксамнгь», «ангель», «антнхрнсть», «канон», «ммра» і інш.). Вял. колькасць Г. пранікла ў бел. мову на працягу 17— 20 ст. праз рус. або польск. мовы-пасрэдніцы. Лексіка грэч. паходжання ў сучаснай бел. мове характарызуецца: зычным «ф» y пач.
слова («фаза», «філасофія»); спалучэннямі «-КС-», «-пс-», «-mb-», «-мп-» y сярэдзіне слова («сінтаксіс», «элепсіс», «сімвал», «сімгттом»); спалучэннямі «-ос (-ас)», «-іка (-ыка)» y канцы слова («гіафас», «батаніка»). Прадуктыўныя штучныя ўтварэнні слоў на аснове грэч. каранёў і афіксаў (напр., «антонім» < anti — супраць і опуша — імя, назва). Большасць Г. y бел. мове папаўняюць навук. тэрміналогію. Л іт :. Б у л ы к а А.М. Лексічныя запазычанні ў беларускай мове XIV—XVIII стст. Мн., 1980. У .Б .Л а м е к а .
ГРЭЦ Ы Я С т а р а ж ы т н а я , Э л а д a (грэч. HeUas), цывілізацыя, дзяржаўнасць і культура на тэрыторыі паўд. ч. Балканскага п-ва, астравоў Эгейскага м., зах. ўзбярэжжа п-ва М. Азія і інш. зямель y 2— 1-м тыс. да н.э. (ад узнікнення першых грэч. гарадоў-дзяржаў да рым. заваявання ў 2 ст. да н.э.).
рабства і раннія полісы як асобая форма земляробскай абшчыны. Эпоха ант. поліснай цывілізацыі пачалася з архаічнага перыяду (8— 6 ст. да н.э.), які па часе супаў з шырокай тэр. экспансіяй грэкаў (т. зв. вял. каланізацыя, з сярэдзіны 8 ст. да н.э.). У архаічны перыяд грэч. грамадства развівалася найб. інтэнсіўна. Ддбылося станаўленне класічнага рабства і полісаў як гарадоў-дзяржаў, фарміраванне сістэмы грашовага абарачэння і рынку, мелі месца распрацоўка канцэпцый суверэнітэту народа і дэмакр. формы праўлення, гал. этычных нормаў і прынцыпаў маралі, эстэт. ідэалаў, зараджэнне асн. феноменаў ант. культуры — філасофіі і навукі, гал. жанраў л-ры, т-ра, ордэрнай архітэктуры, спорту. Каланізацыю, выкліканую
грэц ы я
497
даркі я к самаст. галіна вытв-сці. Каланізацыя не поўнасцю спыніла сац. канфлікты, што ў 7— 6 ст. да н.э. прывяло да зараджэння ў многіх грэч. гарадах, y т.л. Стараж. Афінах, ранняй формы тыраніі (у ліку першых тыранаў былі Пісістрат і Палікрат). Класічны перыяд (мяжа 6 і 5 ст. — 388 да н.э.) быў часам эканам., паліт. і культ. росквіту Г. Яго гал. знешнепаліт. падзеі — грэка-персідскія войны, Пелапанеская вайна, Карынфская вайна. Унутрыпаліт. развідцё было звязана з рэформамі Салона і К/іісфена ў Афінах, законамі Лікурга ў Спарце і характарызавалася сапернііггвам y полісах дэмакр. і алігархічных (гл. Алігархія) сіл (найб. росквіту дэмакратыя да-
Да арт. Грэцыя Старажытная. Ахіл з целам Гектара. Чорнафігурная гідрыя. 510-я г. да н.э. Да арт. Грэцыя Старажытная. Дыпілонская ваза. 9—8 ст. да н.э.
Да арт, Грэцыя Старажьггная. М i р a н. Дыскабол. Сярэдзіна 5 ст. да н.э.
Гісторыя. Сучасныя даследчыкі падзяляюць гісторыю Г. на 2 вял. эпохі: мікенскую (крыта-мікенскую) палацавую цывілізацыю і ант. полісную цывілізацыю, a таксама на больш дробньм перыяды. У 1-ю эпоху (30— 12 ст. да н.э.), якая прыпадае на бронзавы век, дагрэчаскае насельніцтва (пеласгі) выцеснена ўласна грэчаскім (ахейцы), сфарміраваліся крыта-мікенская культура з цэнтрам y Кносе, раннекласавае грамадства на чале з басілеямі, узніклі мараплаванне і пісьменства (гл. Крыцкае пісьмо). Канцом гэтай эпохі сталі Траянская вайна і перасяленне ў Г. дарыйцаў. У прамежкавыя перыяды — субмікенскі (1125— 1025 да н.э.) і гамераўскі (11— 9 ст. да н.э., вядомы пераважна паводле эпасу Гамера, наз. таксама «цёмныя вякі») — адбыўся пераход да жал. веку, склаліся патрыярхальнае
пераважна недахопам с.-г. зямель (з-за гэтага ў полісах нярэдка адбываліся грамадз. войны і гвалтоўны перадзел зямлі) і імкненнем грэкаў устанавіць свой кантроль над гандл. шляхамі, першымі пачалі астраўныя гарады Халкіда і Эрэтрыя, потым Карынф, Мегары, малаазійскія гарады (асабліва Minem) і інш. Каланізацыя развівалася ў 3 асн. кірунках: зах. (Сідылія, Паўд. Італія, Паўд. Францыя, усх. ўзбярэжжа Іспаніі), паўн. (фракійскае ўзбярэжжа Эгейскага м., раён праліваў з Міжземнага ў Чорнае м. і ўзбярэжжа апошняга) і паўд.-ўсх. (узбярэжжа Паўн. Афрыкі і краіны Леванта). У ходзе яе заснаваны ант. калоніі, y т.л. Сіракузы, Тарэнт, Візантый, Гаргіпія, Ольвія, Пантыкапей, Фанагорыя, Херсанес Таўрыйскі, Тыра\ актывізаваўся грэч. марскі гандаль; рамяство аддзялілася ад сельскай гаспа-
сягнула ў Афінах пры Перыкле), утварэннем дзяржаў федэратыўнага тыпу (найб. вядомыя Фесалія і Беотыя), паступовым узвышэннем Стараж. Македоніі. На пач. апошняга перыяду элінізму (канец 4 — апошнія дзесяцігоддзі 1 ст. да н.э.) крызіс класічных полісаў стаў прычынай усх. паходу (334— 323 да н.э.) Аляксандра Македонскага. У ходзе грэка-македонскіх заваяванняў узнікла вял. імперыя, якая ахапіла Балканскі п-аў, астравы Эгейскага м., М. Азію, Егіпет, усю Пярэднюю Азію, паўд. раёны Сярэдняй Азіі і ч. Цэнтр. Азіі да ніжняга цячэння Інда. Пасля смерці Аляксандра Македонскага (323 да н.э.) створаная ім імперыя ў выніку адсутнасці цесных унутр. сувязей і паўвекавых міжусобіц яго палкаводцаў (дыядохаў) распалася на шэраг эліністычных дзяржаў (Македонія, Грэка-Бактрыйскае царства, манархіі Селеўкідаў, Пталамеяў і інш.). Сапернідтва ўнутры Г. паміж Македоніяй, Ахейскім саюзам і
СТАРАЖЫТНАЯ ГРЭЦЫЯ ў У - І У с т с т . д а н.э. Л іх н іў ^
' " П е р ы н ф (Гераклея)^
Г ераклея
'Ь q з|сг Пангей
Q
Абдэра
А м ф іп а л ь
°
ТігГасас .
,А п а л о н ія
_
М аронея
1
Дарыск
ч------
вТасас
Г ераклея
л 's,
в.Пранонес
С а м а ф р а к ія
Аканф
яКіДЫК4 ОЛ
П ід н а . іа н т ы
П ат ы дэя о Ф е н ік а
в.Самафранія
о А л ін ф
оЛ ам псак
Імброс
® СеСот
о
о А б Ід а с
V
-Р і л і я н ( Т р о я )
в.Лемнас К е р к ір а о
Керніра !
^Л ары с^ф
оАдрамХт ы й
*
в.Галонесас
^Д эм ет ры яда
' ЫДА
С/боцнія
Т
в.Пан( (
фтыять/дд
в-Леўнада
‘Ц
в.Лесбас а-вы
f? ^ 338 Хо
Э н ія д ы
Х еранея
371ФІВЫ «
©Смірна
Эры т ры ' Сама
З а к ін ф і
К л іт а р ^ % 362
в.Закінф
I
V
X
М ант ы нея
о ^ ^
Я V> “ Прыкладныя граніцы абласцей і іх падзелаў Прыблізныя граніцы дзяржавы Ахеменідаў
X о
1 м.Нотый
^£?
°Карынф Р3 й . к ’ в.Саламін
М ік е н ы A F гЗ Т ы р ы н ф
о . о A £p r
в.ГіЗрэя ® Спарта
М ет она
в.Дэлас
( в.Нітнас в .С е р ы ф а с
в.Сіфнас в.Кімалас
Я
в.Аліярас
в.Сінінас
в.Мелас
II
Гелеспонцкая
IV
Карыйская
«V р ' г
£ _ У М ін о я
в.Астыпалея в.Днафі
П ад атковы я акругі Архе Аф інскай (443 г.) Іанійская
•Ô «.Дэнуса в.Наксас в.Керас
в.Амаргос
Іншыя населеныя пункты
III
.М«*алев.Лада в.Гіетуса 4Ô4XQ
в.Міканас
с в.Пітыуса
Месцы i гады найважнейшых бітваў Вялікія населеныя пункты
в.Тэнас
іс Т й -'/о а? д а
П расй
Хйхспхр
*
в.Андрас
\
^ в.Елена в.Эгіна* ;
А Й а ў п л ія ^в.Налаўрыя Тэгея ■<? 0 ° Т р э з е н о М ега ло гй Ÿ * S Г е р ж іе н а
М есена
на пачатак V ct . да н.э.
iа з а м е н ы
К алаф он _ у
Э г ія н
Мегарьм
Фракійская
/ Yep-^"
Халкіді © Э рэт ры я ° Т ж
% --- c--8_£LX480<'\ L® _5 - 9 ©Афіны
I
ф акея
в.Псіра іД э л ь ф ы
Іт а ка )
Нефіаленія
П ер га м
в.Скірас
ераклеу
^
Л еўкадд. о
’
Л й м iя
Анакт оры ц^ўй
ік есш
в.ПалІегас в.ЭўЗэмія в.Скандыла
к а л у / Ф івы -Ф т ы я т ы й с кія
Тэнаран
e Нісірас •^в.Тылас ^
6/ СУ
V Астраўная
в.Ніфера
а -в ы С ір н с к ів
в.Халка
Лічба мі на карце пазначаны вобласці і падзелы: Амбракія ! Амфілахія
6 Лакрыда Эпікнвмідская
I Дарыда
7 Маліда
Лакрыда Азольская ) Карынфія
8 Мегарыда 9 Сікіянія 10 Фліунт
11 Факіда 12 Лакрыда Апунцкая
e.Kaprmmac
13 Этэя і Фтыя 14 Кінурыя 15 р.Эгаспатамы
Маштаб 1:4 000 000
К ід а н ія Ы
/°Кнос
гт а н а с
’ п-аў Херсанес РаЗосні
"оРодас
Эталійскім саюзам прывяло да аслаблення магутнасці краіны і ўмяшання ў яе справы Стараж. Рыма (з 197 да н.э.). Пасля роспуску рымлянамі Эталійскага (148 да н.э.) і Ахейскага (146 да н.э.) саЮзаў Г. фактычна страціла незалежнасць (канчаткова ў 27 да н.э. ў сувязі з ператварэннем Г. ў рым. правінцыю Ахая). Выхаванне і адукацыя. У Стараж. Г. выхаванне разумелася як непарыўнае адзінства «гімнастычнага» і «мусічнага» (ад слова муза), як развіццё фіз. і разумовае адначасова. Сінтэзам гэтых элементаў павінна была стаць класічная раўнавага цела і духу, ідэал калакагатыі — гармоніі ў чалавеку прыгажосці і дабра. Пачатае з канкрэтнага ўяўлення аб прыгожым трэніраваным целе юнака «высакароднага паходжання», з цягам часу паняцце калакагатыі дасягнула вышыні абстракцыі, стала выражэннем грамадз. і этычных каштоўнасцей ант.
таксама асобнымі звесткамі аб традыцыях, гісторыі, рэлігіі і абрадах Спарты. Загартоўка была суровая: развідцё ўпартасці і вынослівасці, здольнасці пераносідь нястачу, голад, холад, боль, выхаванне гатоўнасці да паходаў, валодання зброяй. Выхаванне дзяўчынак мала адрознівалася ад выхавання хлопчыкаў. На першым месцы былі фіз. сіла і вынослівасць дзяўчынак, будучых маці грамадзян-воінаў. Яны займаліся нароўні з хлопчыкамі гімнастыкай, бегам, кідалі дыск, дужаліся, a таксама вучыліся спевам і танцам. Гал. мэтай такой сістэмы было выхаванне людзей развітых фізічна, храбрых і дысцыплінаваных. Арганізацыя выхавання ў Спарце прыпісваецца Лікургу і апісана Плутархам y «Жыцці Лікурга». У Афінах ідэалам выхавання было фарміраванне чалавека ўсебакова адукаванага. Ідэя калакагатыі рэалізоўвалася праз фіз. і мусічнае, або інтэлектуаль-
грэц ы я
499
кіданнях кап’я і дыска. Выхаванне інтэлекгуальнае і фіз. працягвалася ў гімнасіях, якія ў эліністычную эпоху былі асн. тыпам публічнай сярэдняй школы. Заканчэннем выхаваўчага цыкла была 2-гадовая ваен. і грамадз. падрыхгоўка ў дзярж. эфебіях, створаных пасля 338 да н.э. Дзяўчьінкі з усіх сац. слаёў атрымлівалі хатняе выхаванне. Тып афінскага выхавання перамог y эліністычным свеце і пазней адыграў значную ролю ў развіцці еўрап. педагогікі. У Афінах сфарміраваўся таксама тып вышэйшай школы, пачатак якой далі філас. школы і ў першую чаргу Акадэмія платонаўская. Міфалогія і рэлігія. Стараж.-грэч. міфалогія прайшла ў сваім развідці доўгі шлях, успрыняўшы некат. паданні народаў Стараж. Усходу (пераважна хетаў
Да арт. Грэцыя Старажытная. П a л і к л е т. Дарыфор. Каля 440 да н.э.
грамадства, увасобленых y гарманічна развітой асобе. У Стараж. Г. сфарміраваліся 2 асн. тыпьг выхавання: спартанскі і афінскі. У Спарце выхаванне фіз. развівалася за кошт выхавання інтэлектуальнага і эстэтычнага. У 7-гадовым узросце хлопчык пераходзіў пад апеку дзяржавы. Уключаны ў адзін з атрадаў (ілаў), пасля 4-гадовай падрыхтоўкі ён мог прыступіць да больш сур’ёзных заняткаў, якія завяршаў y 20-гадовым узросце ў якасці ірэна — сталага юнака. Вучні падзяляліся на 2 групы: малодшыя (хлопчыкі ад 7 да 14 гадоў) і эфебы (юнакі ад 14 да 20 гадоў). Ва ўзросце ад 20 да 30 гадоў спартанцы праходзілі ваен. службу. Іх інтэлектуальная падрыхтоўка абмяжоўвалася ўменнем чытаць і пісаць, веданнем некалькіх ваен. і рэліг. песень, a
Да арт Грэцыя Старажытная Калоны храма Апалона ў Дэльфах. 6 ст. да н.э.
Да арт. Грэдыя Старажытная. Парфенон на Афінскім акропалі. Арх. Іктын і Калікрат. 447— 438 да н.э.
нае, маральнае і эстэт. выхаванне. Мусічным выхаваннем хлопчыкаў ва ўзросце 7— 14 гадоў займаліся прыватныя настаўнікі — граматысты і кіфарысты. Граматыст вучыў дзяцей чытанню і пісьму, даваў ім асн. паняцці пра лічэнне. Потым яны пераходзілі да вывучэння стараж. пісьменнікаў (Гамер, Эзоп), чыталі паэмы Гесіёда, вершы заканадаўца Салона, творы Феакрыта, развучвалі гімны ў гонар багоў. Кіфарыст даваў хлопчыкам навыкі ігры на ліры ці кіфары. Пад кіраўніігтвам педатрыба ў палестрах 15— 16-гадовыя хлопчыкі спаборнічалі ў бегу, скачках,
і фінікійцаў). 3 Усходу ў стараж.-грэч. пантэон трапілі асобныя божаствы і героі. Першапачаткова (перыяд матрыярхату) яна характарызавалася стыхійнымі, пачварнымі формамі, мела рысы хтанізму (ад грэч. chthôn зямля, якая, паводле міфалагічных уяўленняў, нараджала ўсе гэтьм пачвары). У першабытную эпоху ў міфалагічных рэліг. уяўленнях стараж. грэкаў вял. значэнне мелі татэмістычныя, фетышысцкія і анімістычныя ўяўленні аб неаддзельнасці духоўнай сутнасці ад іх саміх (бог Зеўс уяўляўся арлом, лебедзем, маланкай, Афіна — савой ці змяёй). У перы-
500
грэц ы я
яд матрыярхату яш чэ не існавала вызначанай іерархіі багоў: мноства мясц. багоў шанавалася ў асобных абшчынах і не мела ўсеагульнага значэння. Паступовае афармленне алімпійскай міфалогіі адбывалася ў перыяд патрыярхату. У 2-м тыс. да н.э. стараж.-грэч. міфалогія дасягнула свайго росквіту, канчаткова склаўся алімпійскі пантэон багоў, якія жылі на гары Алімп і падпарадкоўваліся ўладзе аднаго бога — Зеўса. Для алімпійскай міфалогіі характэрны яскрава вьмўлены антрапамарфізм (багоў уяўлялі ў чалавечым абліччы, ад простых людзей яны адрозніваліся бяссмерцем і магутнасцю, але былі падобньм да іх сваімі паводзінамі, думкамі і пачуццямі). Замест б. паданняў аб пачварах з ’явіліся міфы пра герояў (Геракл, Тэсей), якія змагаюцца з гэтымі пачварамі і перамагаюць іх. 3 разлажэннем абшчын-
містэрыі (у гонар Дэметры, Дыяніса і інш.). Філасофія. Стараж.-грэч. філас. думка, якая дала пачатак еўрап. філасофіі, узнікла ў Іаніі — цэнтры грэч. культуры 7— 6 ст. да н.э. У адным з найб. развітых яе полісаў — Мілеце, сфарміравалася натурфіласофія. Заснавальнік мілецкай школы (6 ст. да н.э.) Фалес, які лічыцца бацькам еўрап. філас. думкі, першы спрабаваў адказаць на пытанне, што з ’яўляецца нязменнай першаасновай усяго існага, з якой усё ўзнікае і ў якую ўсё зноў вяртаецца. На яго думку, такой прасубстанцыяй з ’яўляецца вада. Фалес не пакінуў пасля сябе ніводнага пісьмовага твора, a яго погляды (як і іншых дасакратыкаў) пераказаў Арыстоцель. Вучань Фалеса Анаксімандр упершыню выклаў свае погляды пісьмова ў творы «Аб прыродзе». У невял. урыўку, які захаваўся, ёсць квінтэсенцыя яго поглядаў: праматэрыяй усяго існага з ’яўляецца «апейрон» (бясконцае).
Да арт Грзцыя Старажытная. Эрэхтэён. Порцік карыятыд. 421—406 да н.э.
на-радавых адносін, зараджэннем навук. ведаў наіўны міфалагічны антрапамарфізм знікае. У стараж.-грэч. паэтаў Гесіёда і Піндара Зеўс ператвараецца ў вобраз, які ўвасабляе прынцып сусв. справядлівасці; y Эсхіла Зеўс паказаны ў выглядзе сусв. дэспата, чалавеканенавісніка, прадстаўніка сляпых і неразумных сіл. У межах рабаўладальніцкай фармацыі міфалогія прайшла перыяд класікі, калі яна была носьбітам і выразнікам поліснай ідэалогіі, і эліністычна-рым. перыяд, калі яна ператварылася ў літ. і маст. прыём, y алегорыю або метафару. Побач з міфалогіяй развівалася і фарміравалася стараж.-грэч. рэлігія — вера ў звышнатуральную сілу багоў, замацаваная сістэмай культаў і абрадаў. Разам з афіц. дзярж. рэлігіяй y Стараж. Г. былі пашыраны богаслужэнні, адкрытыя толькі для пасвячоных —
шмат паслядоўнікаў сярод сафістаў (Горгій). Спробу прымірыць тэорыю нязменнага і незнішчальнага быцця элейцаў з заснаванай на вопыце карцінай зменлівай рэчаіснасці Геракліта зрабілі Эмпедокл і Анаксагор. Найб. дасканалай сістэмай, якая тлумачыла паходжанне і будову свету, y той час была атамістыка (Леўкіп, Дэмакрыт). Паводле атамістаў, свет складаецца з маленькіх непадзельных часцінак (атамаў), якія адрозніваюцца толькі формай і памерамі. Гэтым і абумоўліваецца розніда з ’яў. Піфагарэйскі саюз, заснаваны Піфагорам (6 ст. да н.э.), меў характар paair. брацтва, якое імкнулася да ўдасканальвання сваіх членаў. Прадметам іх зацікаўлення былі астраномія, музыка і асабліва матэматыка. Першаасновай усяго існага для піфагарэйцаў быў лік і лікавыя адносіны. 3 дапамогай матэм. дэдукцыі яны прыйшлі да высновы, што Зямля мае форму шара. Новая карціна свету, пазначаная рысамі матэм.
Да арт Грэцыя Старажытная. Фалос y Дэльфах. Арх. Феодар з Факеі. Пачатак 4 ст. да н.э.
Анаксімен лічыў, што прасубстанцыяй было паветра, бо яно бязмежнае і ажыўляе свет, як душа (дух) ажыўляе жывыя арганізмы. Геракліт Эфескі сутнасць быцця бачыў y безупынных зменах, што адбываюцца паводле ўсеагульнага закону (логаса), y адзінстве і вечнай барацьбе процілегласцей. Дыяметральна іншых поглядаў прытрымліваўся заснавальнік элейскай школы (6— 5 ст. да н.э.) Парменід, які выказаў ідэю адзінага нязменнага, нерухомага і непадзельнага быцця, пазнавальнага толькі шляхам дэдукцыі, незалежна ад вопыту і пачуццяў. Погляды свайго настаўніка абараняў Зянон, які, стоячы на пазіцыях адзінства і нязменнасці быцця, адзначаў супярэчнасці ў паняццях мноства, змянення і руху. Ён удасканаліў мастацтва вядзення спрэчак і лічыцца стваральнікам дыялектыкі, што знайшла
дакладнасці, зрабіла вял. ўплыў на Платона і стала адным з важнейшых элементаў яго філасофіі. Буйнейшымі прадстаўнікамі піфагарэізму на мяжы 5 і 4 ст. да н.э., былі Філалай, Архіт, Эўдокс. У канцы 1 ст. да н.э. піфагарэізм адрадзіўся як рэліг.-містычная сістэма і вядомы пад назвай неапіфагарэізм. У 5 ст. да н.э. ў Грэцыі дзейнічалі прафес. настаўнікі «мудрасці» — сафісты. Яньі не стварылі асобнай філас. школы, але, вандруючы па гарадах і папулярызуючы філасофію, рыторыку, граматьпсу і стылістыку, грамадскія навукі, зрабілі вял. ўплыў на інтэлектуальнае і культ. жыццё Г. Выдатнымі прадстаўнікамі гэтага кірунку былі Пратагор, Горгій, Гіпій, Продзік, Фрасімах. Новы перыяд стараж.-грэч. філасофіі пачаўся з Сакрата (5 ст. да н.э.), які перанёс свае даследаванні ў сферу ма-
ральнасці, імкнучыся знайсці ўсеагульнае і безумоўнае веданне не ў знешнім, a ў самім сабе. Яго паслядоўнікі заснавалі шэраг філас. школ: мегарская школа (Эўклід, Эўбулід, Алексін, Дыядор Крон) і эліда-эрытрэйская (Федон) развілі фармальную дыялектыку Сакрата, школы кінікаў (Антысфен) і кірэнаікаў (Арыстып) займаліся этычнымі праблемамі. Найвьшатнейшым вучнем Сакрата быў Платон, заснавальнік філас. школы, вядомай як Акадэмія платонаўская. Яго вучэнне — сінтэз усіх дасакратаўскіх філас. кірункаў. Арыстоцель, які на працягу 20 гадоў быў вучнем Платона, пасля яго смерці заснаваў уласную школу (Лікей). Гэта быў узорны даследчы інстытут, які сабраў лепшых вучоных ва ўсіх галінах ведаў. Вынікі іх даследаванняў паслужьші Арыстоцелю асновай для пабудовы філас. сістэмы, якая ахоплівала ўсё кола тагачасных ведаў аб прыродзе і грамадстве. У 4— 3 ст. да н.э. сярод філас. школ
рай стараж.-ўсх. свету, якая зрабіла вял. ўплыў на развіццё ўсёй стараж.-грэч. навукі. Першыя геам. ўяўленні, выкарыстанне цыркуля, прадказанне сонечных зацьменняў, рэкамендацыі мараплаўцам арыентавацца па Малой (а не Вялікай) Мядзведзіцы звязаны з Фалесам і яго школай (7— 6 ст. да н.э.), назіранні над жывёльным светам — з Анаксімандрам, які склаў і самую стараж. карту айкумены, зрабіў схему нябеснага скляпення для арыентавання па зорках. Думкі пра існаванне, апрача «вогненных» нябесных свяціл, «цёмных цел зямлістай якасці» (планет), належаць Анаксімену. Пачатак развіцця тэорыі лікаў, метадаў дакладнага вызначэння матэм. паняццяў і строгіх лагічных доказаў звязаны з Піфагорам і яго школай (6 ст. да н.э.). У сярэдзіне 5 ст. да н.э. значнага развіцця дасягнула стэрэаметрыя: Анаксагор і Дэмакрыт заклалі асновы тэорыі перспектывы. Вял. значэнне мела адкрыццё ў гэты перыяд
Да арт. Грэцыя Старажытная. Алтар Зеўса і Афіны з Пергама. Фрагмент фрыза «Гігантамахія». Каля 180— 159 да н.э.
найб. ўплыў мелі стаіцызм (заснавальнік Зянон), школа Эпікура і скептыцызм (заснавальнік Пірон). Вучэнне стоікаў і Эпікура адметнае пераважна ўвагай да праблем этыкі. Скептыцызм выступаў супраць усіх кірункаў, якія абвяшчалі магчымасць поўнага і аб’ектыўнага пазнання, і быў працягам вучэння сафістаў, асабліва Пратагора. Філас. сістэму, якая спрабавала прымірыць рэліг. думку Усходу з грэч. філасофіяй, стварыў Філон Александрыйскі (1 ст. да н.э. — 1 ст. н.э.). Апошняй выдатнай філас. сістэмай старажытнасці быў неаплатанізм (3— 6 ст. н.э., Плацін, Парфірый, Ямвліх, Прокл). У ім ідэалізм дасягнуў вышэйшай ступені свайго развіцця. Неаплатанізм значна паўплываў на хрысц. філосафаў (Арыген, Клімент Александрыйскі, Аўгусцін) і ням. ідэалістаў (Ф .Ш элінг, Г.Гегель). Прыродазнаўчыя навукі. Да канца 4 ст. да н.э. прыродазнаўчыя, паліт. і філас. погляды ў Г. складалі адну непадзельную навуку; амаль усе філосафы былі прыродазнаўцамі. Радзімай першых вучоных Стараж. Г. была Малаазійская Іанія, цесна звязаная з культу-
грэц ы я
50 1
ваен. паходаў яны даследавалі ўзбярэжжа Балканскага п-ва і ўсх. ч. Міжземнага м., многія раёны Зах. Азіі і Паўн.Усх. Афрыкі. Самымі стараж. геагр. творамі былі перыплы (апісанні марскіх плаванняў уздоўж берагоў) і перыэгесы (апісанні плаванняў і сухапутных падарожжаў з пазначэннем адлегласцей паміж прамежкавымі пунктамі) y вершаванай форме для болын лёгкага запамінання. П адобньмі былі і апісанні падарожжаў багоў, герояў і інш. міфічных асоб, пра якіх расказвалася ў міфах і эпічных паэмах. Гамераўскі эпас разам з казачнымі падрабязнасцямі марскіх падарожжаў змяшчае апісанні як рэальных мясцовасцей (напр., в-ва Крыт), так і паўлегендарных і легендарных. Рэальньы межы гамераўскіх геагр. уяўленняў відаць са звестак пра раёны Афрыкі (да.паўд. межаў Сахары), зах. ч. сучас-
Да арт. Грэцыя Старажытная. Тэатр y Эпідаўры. Арх. Паліклет Малодшы. 2-я пал. 4 ст. да
ірацыянальных лікаў, a таксама фармулёўка задач аб квадратуры круга, падваенні куба і трысекцыі вугла. На мяжы 5 і 4 ст. да н.э. Леўкіп і Дэмакрыт сфармулявалі асновы атамістыкі. Адна з самых стараж. мед. школ створана на мяжы 6 і 5 ст. да н.э. Алкмеонам, які першы пачаў праводзіць анатаміраванне жывёл і выявіў, што мозг з ’яўляецца цэнтрам нерв. дзейнасці. Гіпакрат абагульніў пракгычны вопыт лячэння хворых, распрацаваў асновы дыягностыкі, склаў апісанне і метады лячэння многіх хвароб. У 4 ст. да н.э. Арыстоцель пабудаваў сістэму ўсіх вядомых на той час навук і прапанаваў іх класіфікацыю. У перыяд элінізму прыродазнаўчыя навукі паступова аддзяліліся ад філасофіі. Астраномія і звязаныя з ёй матэматыка і механіка далей развіты ў працах Эўкліда, Архімеда, Дьіяфанта, Гіпарха, Пталамея і інш. Геаграфія. Першымі даследчыкамі Міжземнага м. і навакольных тэр. былі крыцяне (прадстаўнікі мінойскай культуры, 3-е — пач. 2-га тыс, да н.э.) і ахейцы (мікенская культура, 2-е тыс. да н.э.). У працэсе развідця гандлю і ў час
н .э.
най Індыі, Паўн. Прычарнамор’е. Многія раёны Прычарнамор’я і Зах. Азіі ўпершыню апісаны ў цыкле міфаў пра арганаўтаў. Пазней з рабаўладальніцкіх гарадоў-дзяржаў на берагах Эгейскага м. грэкі ў пошуках новых зямель і гандл. партнёраў пачалі т. зв. вялікую каланізацыю. Яны асвоілі ўзбярэжжы Міжземнага і Чорнага м., сабралі дакладныя звесткі пра больш далёкія землі (Пірэнейскі п-аў, Вялікабрытанія, зах. ўзбярэжжа Еўропы, тэр. на Пн ад Чорнага м., унутр. раёны Паўн. Афрыкі і інш.). Вельмі пашырыўся іх кругагляд y выніку паходаў Аляксандра Македонскага. Паводле меркаванняў грэч. географаў 7—6 ст. да н.э., Зямля ўяўляла сабой гілоскі цылівдр (дыск), які плавае ў Сусветным акіяне. Частка плоскай верхняй паверхні гэтага цыліндра — айкумена з цэнтрам y Г. («пуп» Зямлі» — камень «амфалос» y Дэльфах). Першую карту айкумены стварыў Анаксімандр (канец 1— 6 ст. да н.э.). У цэнтры гэтай
502
грэц ы я
карты — Міжземнае м., айкумена падзелена на 2 роўныя часткі — Еўропу і Азію. У Гекатэя Мілецкага (6— 5 ст. да н.э.) адзначана трэцяя ч. свету — Лівія (Афрыка). Лічылася, што рэкі Істр (Дунай) і Ніл цякуць паралельна ў шыротным напрамку, першая праз Еўропу, другая праз Лівію, абедзве ад берагоў Атлантычнага ак. У 6 ст. да н.э. ў піфагарэйцаў узніклі ўяўленні пра шарападобнасць Зямлі. Арыстоцель (4 ст. да н.э.) ужо ставіў пытанне пра вымярэнне даўжыні зямнога мерыдыяна. Дыкеарх (на мяжы 4— 3 ст. да н.э.) вызначыў даўжыню мерыдыяна ў 300 тыс. стадый, a ў канцы 3 ст. да н.э. Эратасфен y выніку параўнальна дакладных вымярэнняў пакараціў яе да 252 тыс. стадый (39 690 км супраць фактычнай даўж. 40 007 км). Калі ў даўготным напрамку на рубяжы 6— 5 ст. да н.э. вядомая айкумена працягвалася ад Гібралтара да Індыі, то ў шыротным яна была вядома яшчэ мала. У 3 ст. да н.э. паўн. краем айкумены лічыўся в-аў Туле, які грэкі размяшчалі на Пн ад Альбіёна (Вялікабрытаніі), каля Палярнага круга. Далей гэтага вострава, па звестках Піфея з Масаліі, які ўпершыню плаваў y морах, што абмываюць Паўн.-Зах. Еўропу (4 ст. да н.э.), пранікнуць было немагчыма. Самым паўд. пунктам айкумены і пры Страбоне (першыя гады н.э.) лічыўся паўд. край Чырвонага м. Піфей вызначаў шырату вывучаных ім пункгаў адноснай працягласцю дня ў перыяд летняга сонцастаяння. Пазней гэты спосаб геагр. арыентацыі дазволіў Эратасфену правесці праз вызначаныя пункты даўготныя і мерыдыянальныя лініі, a Гіпарху (2 ст. да н.э.) падзяліць зямны шар на 360 градусаў, прыняўшы за даўжыню аднаго градуса 700 стадый (110,25 км супраць сапраўднай велічыні 111,1 км) і назваўшы гэтую велічыню «кліматам». Пталамей (2 ст. н.э.) нанёс на градусную сетку ўсе вядомыя геагр. аб’екты. Ваен. экспансія і развіццё гандл. сувязей ранняй Рымскай імперыі садзейнічалі таму, што на карце Пталамея стала магчымым паказаць абрысы а-воў Вялікабрытанія і Ірландыя, раёнаў Афрыкі да шыраты воз. Чад, в-ва Цэйлон y Індыйскім ак., a таксама плямёны сераў і сінаў (стараж. кітайцы) на У. На карце Пталамея, хоць і з недакладнасцямі, упершыню паказана тэр. паміж Чорным і Балтыйскім морамі, y т.л. і тэр. сучаснай Беларусі. Геаграфія Пталамея была вяршыняй і абагульненнем ведаў стараж. грэкаў y галіне геаграфіі. Вял. ўклад y геагр. апісанне многіх краін Еўропы, Азіі і Афрыкі зрабілі грэч. гісторыкі Герадот і Фукідыд. Гістарычная навука. Першымі творамі гіст. зместу былі працы іанійскіх лагаграфаў, найб. вядомыя з якіх Гекатэй Мілецкі (на мяжы 6— 5 ст. да н.э.; аўтар твораў «Кругасветныя падарожжы», «Генеалогія»), Ферэкід (2-я пал. 5 ст. да н.э.; аўтар твора ў 10 кнігах, вядомага
пад назвамі «Гісторыя», «Генеалогія», «Мінулае Атыкі») і Геланік з Мітылены (5 ст. да н.э.). Падзеям грэка-перс. войнаў прысвечана «Гісторыя» Герадота (485— 425 да н.э.), дзе выкарыстаны багаты міфа-генеалагічны, гісторыка-этнагр. і гісторыка-быт. матэрыял. Высокай ступенню аб’ектыўнасці вылучаецца «Гісторыя Пелапанескай вайны» Фукідыда (каля 460 — каля 393 да н.э.), які надаваў вял. значэнне практычнай праверцы паведамленняў, што траплялі ў яго распараджэнне. Паслядоўнікамі Герадота і Фукідыда былі: Ктэсій (мяжа 5—4 ст. да н.э., яго тв. «Persika» і «Indika», прысвечаныя гісторыі і геаграфіі Асірыі, Вавілона, Персіі і Індыі, вядомы толькі ва ўрыўках); Ксенафонт (каля 430 — каля 355 да н.э., аўтар «Грэчаскай гісторыі», ваен.-гіст. мемуараў «Анабасіс»); Эфор (4 ст. да н.э.„ аўтар першай «Усеагульнай гісторыі Грэцыі» і заснавальнік т.зв. рытарычнага кірунку ў грэч. гістарыяграфіі).
Да арт Грэцыя Старажытная. Акцёры з маскамі. Размалёўха кратэра з валютамі. Дэталь. Канец 5 ст. да н.э.
Працы Тымея (каля 345 — каля 250 да н.э.), прысвечаныя гісторыі Сіцыліі і Паўд. Італіі, напісаны з выкарыстаннем вял. фактычнага гісторыка-этнагр. матэрыялу і вядомы толькі ў фрагментах. Звесткі пра дзярж. лад грэч. полісаў 4 ст. да н.э. ёсць ў творах Платона («Дзяржава», «Законы») і Арыстоцеля («Афінская палітыя»). Гісторыя Грэцыі, Македоніі, М.Азіі, Сірыі, Егіпта, Карфагена і Рыма ў іх узаемнай сувязі ў перыяд з 221 да 144 да н.э. выкладзена Палібіем (каля 200— 118 да н.э.) y яго «Усеагульнай гісторыі» ў 40 кнігах. Імкнучыся крытычна прааналізаваць прычыны і ход гіст. падзей, ён значна паўплываў на развіццё гіст. метаду ў ант. гістарыяграфіі. Працягам працы Палібія была «Гісторыя» Пасідонія ў 52 кнігах
(каля 135 — каля 50 да н.э.), якая ахоплівала падзеі 145— 82 да н.э. і зрабіла вял. ўплыў на рымскіх гісторыкаў (Салюстый, Тацыт). У перыяд рым. панавання гістарыяграфію развівалі Дыядор Сіцылійскі (каля 80 — каля 20 да н.э.; «Гістарычная бібліятэка» ў 40 кн.), Дыянісій Галікарнаскі (60— 5 да н.э.; «Рымскія старажытнасці» ў 20 кн.), Плутарх (каля 50 — каля 120 н.э.; «Параўнальныя жыццеапісанні»), Арьш (каля 95— 175 н.э.; гіст. трактаты пра Індыю, жыццё і паходы Аляксандра Македонскага), Паўсаній (каля 118— 180 н.э.; «Апісанне Элады» ў 10 кн.), Дыён Касій (каля 155— 235 н.э., «Рымская гісторыя» ў 80 кн.) і інш. Літаратура Стараж. Г. — найстаражытнейшая з л-р Еўропы. Разам са стараж.-рым. яна складае ант. л-ру. Пераемна звязана з крыта-мікенскай культурай і з усім культ. арэалам Б. Усходу. Яна зрабіла вял. ўплыў на развіццё больш позніх л-р і сусв. мастацгва. Распрацавала ўстойлівую сістэму літ. родаў, жанраў і формаў, што былі запазычаны ўсімі еўрап. л-рамі з захаваннем грэч. назваў (эпас, лірыка, трагедыя, камедьм, ідылія і інш.). Яе вытокі ў фальклоры (абрадавыя песні, культавыя гімны, прыказкі, прымаўкі) і ў багатай, разнастайнай па сваіх вобразах і сюжэтах грэч. міфалогіі, якая была асн. матэрыялам стараж.-грэч. л-ры на працягу ўсяго яе развіцця. Вядучыя жанры а р х а і ч н а г а перыяду (са стараж. часоў да 5 ст. да н.э.) — эпас (8— 7 ст. да н.э.) і лірыка (7—6 ст. да н.э.). Першыя пісьмовыя помнікі — эпічныя паэмы «Іліяда» і «Адысея», аўтарства якіх звязваецца з імем Гамера. Захаваліся ўрыўкі ад т. зв. кіклічных паэм (7— 6 ст. да н.э.), заснаваных на міфалагічных паданнях Траянскага цыкла, што не ўвайшлі ў «Іліяду» і «Адысею», a таксама Фіванскага і інш. цыклаў. Прыкладна ў той жа час узніклі гімны да багоў (дайшло болын за 30), якія прыпісваліся Гамеру і да нашага часу традыцыйна наз. гамераўскімі. Дыдактычны эпас прадстаўлены паэмамі «Тэагонія» і «Турботы і дні», створанымі ў канцы 8 — пач. 7 ст. да н.э. Гесіёдам — першым Паэтам, вядомым як рэальная асоба. У 7—6 ст. да н.э. гал. месца заняла лірыка (элегія, ямб, меліка). У форме элегіі іаніец Калін і спартанец Тыртэй развівалі патрыят. тэму, заклікалі да воінскай доблесці і мужнасці ў барацьбе з ворагамі. Дэмакрат-рэфарматар Салон асуджаў карысталюбства і хцівасць знаці, Феагнід абараняў ідэалы арыстакратаў, Мімнерм стаў пачынальнікам эратычнай паэзіі. Ямбічныя вершы першым пачаў складаць Архілох. Сіманід вядомы сваімі «жаночымі ямбамі» — трапнымі сатырамі на асобныя тыпы жанчын. Апошні класік ямбаграфіі — Гіпанакт з Эфеса. Цэнтрам сольнай мелікі (песеннай лірыкі) быў в-аў Лесбас, дзе на эалійскім дыялекце пісалі складанымі памерамі Сапфо і Алкей. Паліт. тэматыку Алкей сумяшчаў з бяседнай, ствараў застоль-
ныя песні (сколіі), распрацаваў сваю ўласную алкееву страфу. Каханне апяваў y сваіх вясёлых вытанчаных вершах Анакрэонт. Майстрамі хар. лірыкі былі Алкман, Стэсіхор, Арыён, Івік, Сіманід, Вакхілід, Піндар. Узнікненне прозы ў 6 ст. да н.э. звязана з развіццём навукі, філасофіі, гістарыяграфіі (Фалес, Анаксімандр, Анаксімен, Геракліт, Гекатэй Мілецкі). Героямі новага тыпу фальклорнага апавядання становяцца гіст. асобы (Кір, Крэз, Салон і інш.). Празаічныя байкі грэкі звязвалі з імем фрыгійскага раба Эзопа. К л a с і ч н ы (атычны) перыяд (5— 4 ст. да н.э.) — час найвышэйшага росквіту грэч. л-ры. Духоўным запатрабаванням дэмакр. поліса найб. адпавядала драматургія, што дасягнула найвышэйшай маст. дасканаласці ў творчасці трагікаў Эсхіла, Сафокла, Эурыпіда, камедыёграфа Арыстафана. Крызіс поліснай ідэалогіі (з сярэдзіны 5 ст. да н.э.), павышэнне ролі асобы знайшлі адлюстраванне ў дзейнасці сафістаў, якія зрабілі ўплыў на драматургію і ў вял. ступені вызначылі развідцё прозы, што стала пануючай y 4 ст. да н.э. Высокага маст. ўзроўню яна дасягнула ў галіне гістарыяграфіі (Герадот, Фукідыт, Ксенафонт), аратарскага мастацтва (Лісій, Ісакрат, Дэмасфен), філасофіі (Платон, Арыстоцель). Першынство заваявала аратарская проза, звязаная з надзённымі паліт. пытаннямі. Узнікла рыторыка, тэорыя аратарскай аргументацыі, якая адкрыла ў слове новыя спосабы ўздзеяння на слухачоў. Філасофскі дыялог, ля вытокаў якога стаяў Сакрат, стаў вял. дасягненнем Платона. Дзякуючы трактатам Арыстоцеля «Аб паэтах» (не захаваўся) і «Паэтыка» асобнай, самаст. галіной ведаў стала тэорыя паэзіі. Тэорыя стылю, грунтоўна распрацаваная ў арыстоцелеўскай «Рыторыцы», зрабіла вял. ўплыў на эстэт. тэорыю і драматург. практыку Адраджэння і класідызму. Л-ра э л і н і с т ы ч н а г а перьмду (канец 4 — 1 ст. да н.э.) адышла ад грамадскіх і паліт. праблем і звярнулася да звычайных жыццёвых пытанняў і канфліктаў. На змену выкрывальнай камедыі Арыстафана прыйшла «новая камедыя» Менандра з сямейна-быт. і любоўнай тэматыкай, з гуманна-філантрапічным тлумачэннем грамадскіх супярэчнасцей. Пачынаючы з 3 ст. да н.э. л-ра развівалася пераважна ў новых культ. цэнтрах, найперш y егіпецкай Александрыі, куды перамясціўся сусв. цэнтр навукі і мастацтва. Александрыйская паэзія распрацоўвала малыя жанры (элегію, гімн, эпіграму, ідылію, эпілій), y якіх перавага аддавалася любоўнай тэматыцы, эксперыментавала з формай і словам, што надавала паэзіі элітарны характар. Александрыйцы (Калімах) спалучалі паэт. дзейнасць з філал. заняткамі ў Александрыйскай бібліятэцы. Супраць малых формаў Калімаха выступаў Апалоній Радоскі, аўтар эпічнай паэмы «Арганаўтыка». Жанр ідыліі з тэмай пастухоўскага жыцця на ўлонні прыроды ўвёў y л-ру Феакрыт. Трады-
цыю празаічных мімаў (сатыр. сцэнак) Сафрона (5 ст. да н.э.) аднавіў александрыйскі паэт Геронд. Літ. афармленне набыла навела з гіст. і быт. зместам (Арыстыд), што да эпохі элінізму заставалася фальклорнай. У гэты перыяд выпрацавалася т.зв. «агульная мова» ўсіх грэкаў — койнэ, y аснове якой ляжаў атычны дыялект з прымессю іанійскага (гл. Грэчаская мова). Р ы м с к і (позні) перыяд (канец 1 ст. да н.э. — 5 ст. н.э.) звязаны з заваяваннем Грэцыі Рым. імперыяй. Выдатнымі прадстаўнікамі т.зв. «элінскага адраджэння» былі філосаф-мараліст Плутарх, філосаф-кінік Дыён Хрысастом, майстар ант. сатыры Лукіян. Апошні апавядальны жанр антычнасці — рамана (Харытон, Ксенафонт, Ямвліх, Ахіл Татый, Лонг, Геліядор). Многія жанры позняй грэч. л-ры перайшлі ў хрысціянскую. 3 4— 5 ст. н.э. развівалася візант. л-ра (гл. ў арт. Візантыя). Л-ра Стараж. Г. на Беларусі — свое-
Да арт. Грэцыя Старажытная. Так званы коннік. Рампіна. Мармур. Фрагмент. Сярэдзіна 6 ст. да н.э.
асаблівая школа маст. творчасці і філас.-эстэт. адукацыі. Яе дасягненні выкарыстоўвалі ў сваёй дзейнасці выдатныя прадстаўнікі стараж. бел. л-ры Клімент Смаляціч і Кірыла Тураўскі. Паэт. прыёмы гераічнага эпасу адраджаліся ў творчасці Ф.Скарыны і М.Гусоўскага. С.Кашуцкі і С.Будны цытавалі Гамера, Платона, Арыстоцеля. На традьшыі платонаўскага дыялога апіраўся А.Волан. Да вобразаў і сюжэтаў грэч. міфалогіі і л-ры звяртаўся Сімяон Полацкі, a ў 19 ст. — Я.Чачот, Я.Баршчэўскі, В.Дунін-Марцінкевіч. Класічную спадчыну грэкаў арганічна ўспрымаў М.Багдановіч. У лік ранніх помнікаў свецкай перакладной л-ры на Беларусі ўваходзілі гіст. раман «Александрыя» і «Аповесць пра Трою» (гл. «Троя»), 3 грэч. мовы перакладалі Б.Тарашкевіч (урыўкі з «Іліяды»), Ю Д рэйзін («Антыгона» Сафокла), Л.Баршчэўскі («Прыкуты Праметэй» Эсхіла), А.Клышка («Дафніс і Хлоя» Лонга).
грэц ы я
503
Тэатр. Паходзіць ад культавых земляробчых гульняў y часы ўрачыстасцей y імя бога Дыяніса. Дыфірамбы і фалічныя песні, што выконваліся на святы, мелі элементы дыялога і тэатр. дзеяння і, паводле Арыстоцеля, далі пачатак трагедыі і камедыі. Т-р займаў важнае месца ў грамадскім жыцці грэкаў. Спектаклі наладжвалі архонты, вышэйшыя службовыя асобы дзяржавы. Выдаткі на ўтрыманне і навучанне хору, які быў неад’емнай часткай спектакляў, ускладаліся на багатых грамадзян Афінаў — харэгаў. Паказы рабіліся на вольным паветры. Будынак складаўся з 3 асн. частак: архестры (круглая пляцоўка, на якой выступалі хор і акцёры), скены (месца, дзе пераапраналіся і адкуль выходзілі акцёры) і тэатрона (месцы для гледачоў, размешчаныя на схілах узгоркаў). Самы стараж. з вядомых тэатр. будынкаў — т-р Дыяніса ў Афінах (6—4 ст. да н.э.). Ж аночыя ролі ў прадстаўленнях выконвалі мужчыны ў масках. У 2-й пал. 6 ст. да н.э. паэт Феспід вылучыў з хору асобнага выканаўцу — акцёра (пратаганіста). Грамадскае, паліт. і духоўнае жыццё народа знайшло адбітак y творчасці драматургаў Эсхіла, Сафокла, Эўрыпіда, Арыстафана, якія стварылі т-р вял. ідэй і дасканалай маст. формы. Апрача трагедый і камедый ставіліся сатыраўскія драмы — вясёлыя п ’есы міфалагічнага зместу, дзе хор складаўся са спадарожнікаў Дыяніса — сатыраў. У эпоху элінізму трагедыя заняпала, стараж. ант. камедыя перастала існаваць. Сюжэты новай ант. камедыі, вядомым прадстаўніком якой быў Менандр, звязаны пераважна з быт. адносінамі і асабістымі перажываннямі. Стабілізавалася колькасць вобразаў-масак. Паявіліся акцёры-прафесіяналы, акцёрскія т-вы, членамі якіх былі вольнанароджаныя мужчыны. 3 5 ст. да н.э. ў Г. паказвалі невял. быт. і парадыйна-сатыр. імправізацыйныя сцэнкі — мімы. Сярод выканаўцаў былі і жанчыны, маскі адсутнічалі. У эліністычную эпоху пашыраным быў і пантамім — мімічны танец на міфалагічны сюжэт. У паўд. Італіі і ў Сіцыліі ў 4— 3 ст. да н.э. вьжонваліся фліякі — невял. камедыйньм сцэнкі з абавязковым выкарыстаннем маскі. Тэатр. культура Стараж. Г. зрабіла вял. ўшіыў на развіццё сусв. тэатр. мастацтва. Музыка. Першьм сведчанні пра песенна-танц. і інстр. мастацтва Стараж. Г. адносяцца да 3-га тыс. да н.э. (крыта-мікенская культура). У гамераўскі перыяд былі пашыраны песні пастухоў, жняцоў, ткачоў, пахавальныя, пераможныя і інш., мастацтва спевакоў-казачнікаў — аэдаў, рапсодаў. У 8— 5 ст. да н.э. старагрэч. музыка дасягнула высокага развідця і заняла важнае месца ў грамадскім жыцці. Спаборніцтвы спевакоў, хароў, інструменталістаў уваходзілі ў праграмы гімнастычных і маст. («му-
504
грэц ы я
січных») гульняў. У 7—6 ст. да н.э. найб, развілася хар. і сольная лірычная песня, a таксама інслр. музыка для кіфары і аўласа. Значная роля належала музыцы ў класічнай трагедыі (спевы хору, меладызаваныя дыялогі, маналогі герояў). Ант. музыка пераважна вакальная, аднагалосая (часцей мужч. харавыя унісонныя спевы ў дьыпазоне 2 актаў), цесна звязаная з метрыкай верша, натавалася літарамі грэч. і фінікійскага алфавітаў. У аснове гукарада — тэтрахорды, з якіх складаліся актаўньм лады. Стараж. грэкі стварылі вучэнне пра этас (маральна-выхаваўчую і грамадска-арганізуючую функцыю музыкі), рытм, лады, увялі многія тэрміны, што выкарыстоўваюцца і ў наш час («музыка», «мелодыя», «мелас», «рытм»). Архітэктура і выяўленчае мастацтва Стараж. Г. вышэйшае дасягненне чалавечага генія, класічная аснова еўрап. і сусв. мастацтва. Маст. помнікі захаваліся на тэр. ўсёй айкумены, дзе ў антычнасці быў пашыраны грэч. паліт. і культ. ўплыў: на Балканскім і Апенінскім п-вах, y М.Азіі, на ўзбярэжжы Міжземнага і Чорнага мораў. Гісторыя мастацтва ўласна Стараж. Г. пачынаецца з эгейскага мастацтва. Каля 23 ст. да н.э. яго цэнтрам быў в-аў Крыт (росквіт y 1-й пал. 2-га тыс. да н.э.), уплыў якога пашырыўся на мацерыковую Грэцыю і а-вы Кіклады (велічныя палацы ў Кносе, Маліі, Фесце, Ката-Закра). У фрэсках і вазапісе развіваўся арнаментальна-дэкар. стыль. У г а м е р а ў с к і перыяд (11— 8 ст. да н.э.) дамы і храмы будавалі з дрэва, гліны і сырцовай цэглы. Асн. тып жылога дома — мегарон. Да 7 ст. да н.э. быў пашыраны геаметрычны стыль. У перыяд a р х a і к і (7— 6 ст. да н.э.) фарміраваліся палісы з харакгэрнай урбаністычнай структурай: y цэнтры — акропаль (свяцілішча) і агора (грамадска-гандл. цэнтр), вакол якіх ствараліся жылыя кварталы. Храмы будавалі з дрэва, з пач. 6 ст. да н.э. з вапняку, з сярэдзіны 6 ст. да н.э. з мармуру. Дамінуючы тып храма — перыптэр (прамавугольная ў плане пабудова з каланадай па перыметры), сярод грамадскіх пабудоў — булеўтэрыі (для схо-
даў грамадзян), тэатры, стадыёны і інш. Склалася класічная сістэма арх. ордэра. Ствараліся выразны, гарманічны арх. вобраз, суразмерныя чалавеку арх. маштабы. Пабудовы дарычнага ордэра: храмы Геры ў Алімпіі (канец 7 — пач. 6 ст. да н.э.), Апалона ў Карынфе (каля 550 да н.э.), Артэміды на в-ве Керкіра (пач. 6 ст. да н.э.), Дэметры ў Пасейдоніі (2-я пал. 6 ст. да н.э.) і інш. Сярод пабудоў іанічнага ордэра: храмы Артэміды ў Эфесе (адно з «Сямі цудаў свету») і Геры на в-ве Самас (абодва 6 ст. да н.э.), малыя храмы ў Дэльфах. Храмы архаікі ўпрыгожвалі рэльефамі фрызаў і метоп, статуямі на франтонах, арнаментальнымі і фігурнымі акратэрыямі, антэфіксамі. Статуарная скульптура развівалася ад бронзавых статуэтак да фігур юнакоў (курасаў) і дзяўчат (кор). Трактоўцы чалавечага твару ўласціва т.зв. «архаічная ўсмешка», фігура рытмічна мадэліравалася складкамі вопраткі. Фарміраваліся асн. тыпы ваз: амфара, гідрыя, кілік, кратэр і інш. У 7 ст. да н.э. вазапіс развіваўся ў «дывановым» стылі, дзе размалёўку вызначаў расл. матыў. У вазапісе Карынфа (канец 7— 6 ст. да н.э.), a пазней усёй Г. ўсталёўваецца чорнафігурны стыль (майстры Клітый, Эксекій, Амасіс), з імем Андакіда звязаны пераход да чырвонафігурнага вазапісу (каля 530 да н.э.). Дасканаласцю вылучалася мастацтва гліптыкі. У эпоху к л a с і к і (5— 3-я чвэрць 4 ст. да н.э.) дасягнулі росквіту гарады. Склалася сістэма рэгулярнай планіроўкі (Мілет, Пірэй): прамавугольная сетка вулід, комплексная забудова жылых кварталаў, распрацаваная Гіпадамам з Мілета. У пабудовах храма вар’іравалася ордэрная сістэма: храм Зеўса ў Алімпіі (468— 456 да н.э., адно з «Сямі цудаў свету») і інш. У выяўл. мастаідтве дамінаваў «строгі стыль» з харакгэрнай ураўнаважанасцю велічных кампазіцый, натуральнай прыгажосцю формаў, y якіх пераадольвалася ўмоўнасць архаічнага стылю; праявіўся ён і ў скулыпуры 1-й пал. 5 ст. да н.э. (Міран). У сярэдзіне 5 ст. да н.э. пачынаецца перыяд в ы с о к а й к л а с і к і . Афіны сталі паліт. і культ. цэнтрам Элады. Вяршыня класічнага мастацтва — арх.-пластычны ансамбль на Афінскім акропалі. Найб. поўна і паслядоўна маст. прынцыпы
Да арт. Грэцыя Старажытная. Грузавыя караблі (рэканструкцыя).
класікі ўвасоблены ў творчасці Фідыя, яго сучаснікаў Апкамена, Крэсілая, Паліклета. 3 пач. 4 ст. да н.э. будавалі пераважна грамадскія будынкі: гімнасіі, палестры, тэатры (т-р y Эпідаўры, арх. Паліклет Малодшы, 350— 330), маўзалей y ГаМкарнасе (адно з «Сямі цудаў свету»), помнік Лісікрата ў Афінах (каля 335 да н.э.). У скулыпуры развіваўся партрэт (работы Дэметрыя з Алапекі, канец 5— 2-я пал. 4 ст. да н.э.). У ёй павялічыліся драматызм і дынаміка (творы Скопаса), стаў пераважаць лірычны настрой; y статуях Праксіцеля — тонкія пластычньм эфекты. Творы Лісіпа вызначала драм. напружанасць, Леахара — акад. халоднасць. У 2-й пал. 4 ст. да н.э. папулярнасцю карыстаўся жывапісец Апелес, які валодаў майстэрствам святлаценю. У перыяд э л і н і з м y (канец 4— 1 ст. да н.э.) y сувязі з заваёвамі Аляксандра Македонскага значна пашырылася сфера культ. уплываў Стараж. Г., узніклі новьы яе цэнтры. Будаваліся гарады з рэгулярнай планіроўкай (Александрыя Егіпецкая, Антыёхія на Аронце, Селеўкія на Тыгры), велічныя пабудовы (Фароскі маяк y Александрыі), арх. ансамблі (акропаль y Пергаме). Скулытгура дасягнула вышэйшай сгупені трагізму, кампазіцыйных і пластычных кантрастаў (фрыз Пергамскага алтара, каля 180 да н.э., група «Лаакоан» Агесандра, Палідора і Атэнадора, каля 50 да н.э.), жыццесцвярджальнай сілы (Ніке Самафракійская, канец 4 ст. да н.э.). Найб. важнасць набыў партрэт, y якім аўтары шукалі непаўгорныя або экзатычныя рысы, тьшы і характары (партрэты варвараў, старых, беднякоў, рабоў). Ствараліся партрэты тыранаў, y якіх парушаны ідэал чалавека-грамадзяніна (статуі дыядохаў), манум. скульптуры (статуя Геліяса, т.зв. Колас радоскі, не захавалася, адно з «Сямі цудаў свету»). Л іт .: Антачная Грецяя: Проблемы развнтня поляса. T. 1—2. М., 1983; Антнчная цнвшшзацяя. М., 1973; Антячность н Внзактня. М., 1975; Древнне цнвнлнзацян. М., 1989; Б я к е р м а н Э. Хронологая Древнего мнра: Пер. с англ. М., 1975; Нсторяографяя антнчной нсторнн. М., 1980; Д р о й з е н Н.Г. Нсторня эллнннзма: Пер. с фр. T. 1—3. М., 1890—93; Л е в е к П. Эллгатостнческяй мнр: Пер. с фр. М., 1989; Б о н н а р А. Греческая цнвнлязацяя: Пер. с фр. М., 1995; Б л a в а т с к а я Т.В. Ахейская Грецня во втором тысячелетяя до н.э. М., 1966; Я е ж. Греческое обідество второго тысячелетая до н.э. н его культура. М., 1976; Я е ж. Нз нсторня греческой ннтеллнгенцян эллянмстмческого временн. М., 1983; Я й л е н к о В.П. Арханческая Грецяя я Блнжняй Восток. М., 1990; Ф р о л о в Э.Д. Греческяе тнраны (IV в. до н.э.). Л., 1972; Б е н г т с о н Г. Правнтелн эпохя эллннязма: Пер. с нем. М., 1982; Внннячук Л. Людн, нравы, обычан Древней Грецнн я Рмма: Пер. с пол. М, 1988; Герон Грецнв в войне н мяре: Мсторня Грецня в бногр. Г.В.Штолля: Пер. с нем. [М.], 1992; W a l b a n k F.W. The Hellenistic World. London, 1981; S n o d g r a s s A. La Grèce archaïque. Le temps des apprentissages. Paris, 1985; Ж у р а к о в с к н й Г.Е. Очеркм no ясторнн антмчной педагогакя. 2 нзд. М., 1963; К у н Н.А. Легенды н мяфы Древней Греціш. М. 1992; Мяфы народов мнра: Эя-
цлкл. T. 1—2. 2 язд. М., 1991—93; З е л н н ніяй, Балгарыяй, на ПнУ з Турцыяй. с к л й Ф.Ф. Древнегреческая реллгяя. Кнев, На 3, Пд і У абмываецца Іанічным, 1993; Я г о ж . Релягяя эллянлзма. Томск, Міжземным і Эгейскім морамі. Пл. 132 1996; Л о c е в А.Ф. Антячная млфологля в тыс. km 2, y т.л. 24,8 тыс. км2 астравы. ее лсторяческом развлтлл. М., 1957; Нас. 10,5 млн. чал. (1995). Дзярж. моN i l s s o n М.Р. Geschichte der griechischen ва — грэчаская. Сталіца — г. Афіны. Religion. 2 Aufl. Bd. 1—2. München, 1955—61; Д н о г е н Л а э р т с к я й . O жлзнл, ученяПадзяляецца на 52 номы. Існуе падзел ях я язреченяях знаменятых фллософов: на гіст. вобласці. Нац. свята — Дзень Пер. с др.-греч. 2 язд. М., 1986; Л о с е в A. Ф. Антлчная фллософяя ясторяя. М., 1977; незалежнасці (25 сак.). Дзяржаўны лад. Г. — рэспубліка. Я г о ж. Нсторяя антячной эстетякл. Кн. 1—2. М., 1992—94; Я г о ж. Словарь антлчДзейнічае канстытуцыя 1975 (з дапаўной фялософля: Нзбр. ст. М., 1995; В л н неннямі 1985). Кіраўнік краіны — прэд е л ь б а н д В. Нсторля древней фялосозідэнт, якога выбірае парламент тэрміфлл: Пер. с нем. Клев, 1995; В е р н a н Ж,нам на 5 гадоў. Прэзідэнт валодае шыП. Пролсхожценле древнегреческой мыслл: рокімі паўнамоцтвамі; мае права вета Пер. с фр. М., 1988; Т о м с о н Дж. Нсслена заканад. акты парламента, распусдованля по лсторлл древнегреческого обшескаць урад і парламент, уводзіць без зготва: Пер. с англ. T. 1—2. М., 1958—59; М a ды парламента надзвычайнае становім а р д а ш в л л л М. Лекцлл по антлчной фллософлл. М.,1997; G u t h r i e W. A history шча ў краіне. Заканад. орган — парлаof Greek philosophy. Vol. 1—3. Cambridge, мент (300 дэпутатаў), што выбіраецца 1962—69; Д л л ь c Г. Антлчная технлка: насельніцтвам на 4 гады. Выканаўчую Пер. c нем. M.; Л., 1934; Элллнлстлческая ўладу ажыццяўляе ўрад на чале з прэм’технлка: Сб. ст. М.; Л., 1948; Р о ж а н ер-міністрам, якога назначае прэзідэнт. с к л й Н.Д. Антлчная наука. М., 1980; Я г о ж . Нсторля естествознанля в эпоху элллнлзма л Рлмской лмперлл. М., 1988; В а н д е р - В а р д е н Б.Л. Пробуждаюідаяся наука: Математлка древнего Еглпта, Вавллона л Грецлл: Пер. с гол. М., 1959; Н д е л ь с о н Н.М. Этюды по лсторлл небесной механлкл. М., 1975; Т о м с о н Дж. Нсторля древней географлл:. Пер. с англ. М., 1953; Д л т м a р А.Б. Геоірафля в антлчное время. М., 1980; Н е й г е б а у е р О. Точные наукл в древностл: Пер. с англ. М., 1968; М а г л д о в я ч Н.П., М а г л д о в н ч В.Н. Очеркл по лсторля географяческлх открытлй. T. 1. Географлческле открытля народов Древнего мяра л средневековья (до плаванлй Колумба). 3 лзд. М., 1982; T o r e r H.F. A history of Ancient Geography. New York, 1964; J a c o b y F. Griechische Historiker. Stuttgart, 1956; B u r y J.B. Ancient Greek historians. New York, 1958; Лсторля греческой лятературы. T. 1—3. M.; Л.,1946—60; Т р о н с к л й H.M. Нсторля антлчной ллтературы. 5 лзд. М., 1988; М о л ч а н о в А.А., Н е р о з н а к B. П., Ш а р ы п к л н С.Я. Памятнлкя древнейшей греческой пясьменностя. М., 1988; Ф р е й д е н б е р г О.М. Млф л ллтература древностя. М., 1978; Поэтлка древнегреческой ллтературы. М., 1981; А в е р л н ц е в C. С. Плутарх л антлчная бяоірафля. М., 1973; B a р я е к е Б.В. Нсторля антлчного театра. М.; Л., 1940; К а л л я с т о в Д.П. Антлчный театр. Л., 1970; F l i c h i n g e r Герб і сцяг Грэцыі. R.C. The Greek theater and its drama. 4 ed. Chicago, 1960: Антлчная музыкальная эстетяка. M., 1960; Г е р ц м a н Е.В. Музыка ДревПрырода. Г. — горная краіна, (больш ней Грецял я Ряма. СПб., 1995; В я п п е р за 4/5 тэр. занята гарамі), займае найб. Б.Р. Йскусство Древней Грецлл. М., 1972; парэзаную морам ч. Балканскага п-ва. К о л п л н с к я й Ю.Д. Велякое наследяе антлчной Эллады л его значенле для совре- Даўжыня берагавой лініі ў 12 разоў менностл. 2 лзд. М., 1988; П о л е в о й В.М. большая за сухапутныя граніцы, узбяНскусство Грецля. 2 лзд. М., 1984; К о б ы рэжжа моцна расчлянёнае, шмат зручл л н a М.М. Атгяческая скульптура VII—V ных гаваней. Найб. значныя паўастравв. до н.э. М„ 1953; Ч y б о в a А.П., Н в а вы — Пелапанес і Халкідыкі. Пераван о в a А.П. Антлчная жлвоплсь. М., 1966. жаюць сярэдневышынныя масівы (да У .Я .К а л а т к о ў (гісторыя), 1200— 1800 м). Уздоўж узбярэжжа Н .К .М а з о ў к а (выхаванне і адукацыя, філасоІанічнага м. цягнецца горны масіў Пінд фія, гістарычная навука), І.Я .А ф н а ге л ь (геаграфія), С .Д з .М а л ю к о в іч ( літаратура), Г .С .Г л у з вяршынямі вышэй за 2 тыс. м. На ш ч а н к а (музыка), В .Я .Б у й в а л (архітэктура і ПнУ адгор’і Радопаў і гор Македоніі з выяўленчае мастацтва). найвышэйшым пунктам Г. — г. Алімп
ГРЭЦЫЯ (Hellas), Гр э ч а с к а я Рэспубліка (Hellênikê Demokratia), дзяржава ў Паўд. Еўропе, на Балканскім п-ве і шматлікіх суседніх астравах (найб. Крыт, Эўбея, Родас, Лесбас). Мяжуе на Пн з Албаніяй, Македо-
(2917 м). Далей на Пд раўніна Фесаліі. Паўд. ч. краіны і Пелапанес таксама заняты гарамі. Самая значная нізіна — Саланікская па ніжнім цячэнні р. Bapflap. Тэр. Г. вызначаецца сейсмічнасцю, на в-ве Тыра дзеючы вулкан Каймені.
грэц ы я
505
Карысныя выкапні разнастайныя, але іх запасы невялікія: жалезныя, марганцавыя, хромавыя, нікелевыя, поліметалічныя руды, баксіты, буры вугаль, прыродны газ і нафта, буйнейшае ў свеце радовішча наждаку (в-аў Наксас), высакаякасны мармур, магнезіт, пемза і інш. Клімат міжземнаморскі. Т-ра паветра ў студз. ад 4°С на Пн да 10— 12°С на Пд, ліп. 24— 28°С. Ападкаў каля 500— 1000 мм за год, пераважна зімой. У гарах клімат больш халодны і вільготны. Рэкі горныя, кароткія і малаводныя, за выключэннем Марыцы, Нестаса, Стрымона, Вардара, якія належаць Г. ў сваіх нізоўях. Найб. воз. Прэспа, на граніды з Албаніяй і Македоніяй. На ўзбярэжжах субтрапічная расліннасць (у т.л. маквіс і фрыгана), вьшіэй шыракалістыя лясы (дуб, бук, ліпа, каштан, клён), потым хвойныя. Пад лесам каля
Да арт. Грэцыя. Царква св. Феодара ў Містры. 1296.
11% тэрыторыі. 10 нац. паркаў (найб. Вікас-Аоас, М ікра-Прэспа, Эга) і 19 заказнікаў. Населыгіцтва. Каля 96% — грэкі. На Пн невял. групы албанцаў, македонцаў, туркаў. Большасць вернікаў (97%) праваслаўныя. Сярэднегадавы прырост каля 0,1%. Сярэдняя шчыльн. 79,5 чал. на 1 к м . Найб. густа населены раёны вакол Афін і Салонікаў, раўніны і ўзбярэжжы. Вял. эміграцыя пераважна мужчын. За мяжой жыве каля 3 млн. грэкаў. У гарадах 64% насельніцтва (1993). Найб. гарады (1991, тыс. ж.): Афіны — 2890 (з прыгарадамі), Салонікі — 384, Пірэй — 183, Патры — 153, Іракліян — 116, Ларыса — 113. Гісторыя. Чалавек на тэр. Г. з ’явіўся ў эпоху сярэдняга палеаліту. Пазней тут была пашырана крыта-мікенская культура (эпоха бронзы), існавала ант. цывілізацыя (гл. Грэцыя Старажытная). 3
506
грэц ы я
146 да н.э. Г. пад уладай Стараж. Рыма, з 4 ст. н.э. ў складзе Візантыі. У сярэцзіне 15 ст. пасля падзення Візантыі ў выніку заваяванняў туркаў-асманаў б.ч. кантынентальнай Г. і некаторьм астравы трапілі пад уладу Асманскай імперыі; часткай Пелапанеса і многімі астравамі валодалі венецыянцы і генуэзцы, в-вам Родас — ордэн рыцараў-іаанітаў. Паступова туркі заваявалі Родас (1522), Кіпр (1571), Крыт (1669) і ўстанавілі ў Г. сваю ваен.-ленную сістэму, абклалі большасць яе насельніцтва цяжкімі падаткамі, спец. павіннасцямі (праца на рудніках, пастаўка матросаў для тур. флоту), што разам з інш. дыскрымінацыйнымі захадамі стала прычынай эміграцыі часткі грэкаў y Італію, Аўстрыю, Расію і інш. Ва ўмовах тур. панавання ў Г. актывізаваўся нац.-вызв. рух [паўстанні на Пелапанесе (1463—
79, 1571, 1770), y кантынентальнай Г., Македоніі, на а-вах Эгейскага м., y Эпіры (1611) і інш.]. Туркі не здолелі замацавацца ў цяжкадаступных горных раёнах, дзе пастаянна дзейнічалі партыз. атрады клефтаў. Вызв. барацьбе грэкаў садзейнічалі рус.-тур. войны (гл. Рускатурэцкія войны 18— 19 cm., Архіпелагскія экспедыцыі рускага флотў) і Міжземнаморскі паход Ушакова. Кючук-Кайнарджыйскі мір 1774 даў магчымасць суднам Г. выкарыстоўваць рас. флаг, спрыяў развіццю суднаходства ў Эгейскім м. Адначасова ўзмацнілася грэч. эміграцыя ў Расію (Паўн. Прычарнамор’е). У
1814 y Адэсе ўзнікла тайнае рэв. т-ва «Філікі Этэрыя». У выніку падрыхтаванай ім пад кіраўнйггвам А.Іпсіланці Грэчаскай нацыянальна-вызваленчай рэвалюцыі 1821— 29 Г. атрымала аўтаномію, a ў 1830 — незалежнасць. У склад грэч. дзяржавы ўвайшлі тэр. кантынентальнай Г. і а-вы Кіклады. У 1832 Англія, Францыя, Расія абвясцілі каралём Г. прынца Атона з баварскай дынастыі Вітэльсбахаў. На пачатку яго царавання (правіў як Атон I y 1832— 62) y Г. палепшаны шляхі зносін, рэарганізавана сістэма адукацыі (у 1837 засн. Афінскі ун-т), распрацаваны крымін. і грамадз. кодэксы, закрыты многія манастыры. Да канца 1837 грэч. ўрад узначальвалі баварцы, з 1838 кароль выбіраў прэм’ер-міністраў з лідэраў 3 грэч. груповак, знешнепалітычна арыентаваных на Вялікабрытанію, Францыю, Расію. Засілле баварскіх чыноўнікаў і самаўладства Атона выклікалі ў вер. 1843 выступленне патрыятычна настроеных грэч. вай-
скоўцаў y Афінах. Паводле прынятай y 1844 канстытуцыі ў Г. ўстаноўлены рэжым канстытуцыйнай манархіі з вял. паўнамоцтвамі караля (пажыццёва прызначаў членаў сената, прызначаў і здымаў міністраў, распускаў палату дэпутатаў). Пасля першых парламенцкіх выбараў урад узначаліў кіраўнік прафранц. групоўкі Я.Калетыс (1844— 47), які высунуў y 1844 т. зв. «мегалі ідэа» («вял. ідэю»), што прадугледжвала барацьбу за далучэнне да грэч. каралеўства населеных грэкамі правінцый Асманскай імперыі.
У час Крьмскай вайны 1853— 56 адбыліся антьпур. паўстанні ў Эпіры і Фесаліі, падтрыманыя атрадамі добраахвотнікаў з Г.; пад націскам Англіі і Францыі Г. прыняла ультыматум аб захаванні нейтралітэту, быў сфарміраваны ўрад на чале з лідэрам праангл. групоўкі К.Маўракардатасам. Акупац. англ. войскі (1854— 57) навязалі Г. міжнар. кантроль над яе фінансамі. Эканам. цяжкасці, роспуск каралём палаты дэпутатаў (кастр. 1859), высылка і зняволенне апазіцыянераў, закрыццё ўладамі шэрагу газет выклікалі рэвалюцыю 1862, y выніку чаго скінуты Атон I. У 1863 грэч. каралём стаў Георг I (гл. ў арт. Георё). Паводле новай канстытуцыі 1864 уведзены аднапалатны парламент, абвешчаны недатыкальнасць асобы і жылля, права сходаў і асацыяцый, свабода друку. У 1864 Вялікабрытанія вярнула Г. Іанічныя а-вы (з 1815 былі пад брыт. пратэктаратам). 3 1860-х г. паскорылася прамысл. развіццё краіны, y 1869 пракладзена першая чыгунка. У 1866—69 адбылося антытур. паўстанне на Крыце. У 1870— 90-я г. ўрады папераменна ўзначальвалі Х.Трыкупіс і Т.Дэліяніс. У 1881 Г. дамаглася ад Асманскай імперыі вяртання Фесаліі і акругі Арга ў Эпіры. Крыцкае паўстанне 1896 перарасло ў грэка-тур. вайну 1897, y якой Г. пацярпела паражэнне (гл. ў арт. Крыцкія паўстанні). Ва ўмовах адсутнасці сродкаў на выплату кантрыбуцыі Турцыі даходы і вьшаткі грэч. ўрада перайшлі пад кантроль створанай y 1898 міжнар. фін. камісіі з прадстаўнікоў Англіі, Францыі, Расіі, Германіі, Італіі і Аўстра-Венгрыі. У 1898 пад націскам буйных еўрап. дзяржаў тур. султан даў аўтаномію Крыту. Пасля выступлення ў жн. 1909 y Афінах «Ваеннай лігі» (створана малодшымі афіцэрамі) прэм’ер-міністрам Г. працяглы час быў Э.Венізелас (у 1910— 15, 1917— 20, 1924, 1928— 32, 1933). Яго першы ўрад упарадкаваў фін. і бюджэтную сістэмы, стварыў мін-вы сельскай гаспадаркі, гандлю і прам-сці, актывізаваў знешнюю палітыку (гл. Балканскі саюз 1912). У выніку Балканскіх войнаў 1912— 13 y склад Г. ўвайшлі Крыт, Эпір, Паўд. Македонія, ч. Зах. Фракіі, Эгейскія а-вы; колькасць яе насельніцтва павялічылася з 2,7 да 4,6 млн. чал. Пры каралю Канстанціне I [1913— 17, 1920— 22] Г. працяглы час захоўвала нейтралітэт y 1-й сусв. вайне. Яна ўступіла ў вайну пад націскам Антанты 29.6.1917 пры каралю Аляксавдру [1917— 20] — другім сыне Канстанціна I. Пасля грэка-турэцкай вайны 1919—22 y Г. ўстаноўлена рэспубліка (1924). У 1934 y Афінах утворана Антанта Балканская (распалася ў 2-ю сусв. вайну). У канцы 1935 пасля ваен. перавароту і ініцыіраванага манархістамі плебісцыту ў Г. адноўлена ўлада караля Георга II (правіў y 1922— 23, 1935— 41, 1946— 47; гл. ў арт. Георг). Пасля ваен. перавароту 4.8.1936 устаноўлена дыктатура ген. Х.Метаксаса (існавала да 1941). У пач. 2-й сусв. вайны краіна захоўвала нейтралітэт. 28.10.1940 супраць Г. развязаў
вайну фаш. дыктатар Італіі Б.Мусаліні, аднак грэч. армія да 14.11.1940 спыніла італьян. наступленне і ў хуткім часе адцясніла праціўніка. Пазней y выніку Балканскай кампаніі 1941 Г. акупіравалі ням., італьян. і балг. войскі. Намаганнямі ўдзельнікаў Руху Супраціўлення (гл. ЭАМ, ЭЛАС) да восені 1943 вызвалена каля 1/3 тэр. краіны. Поўнасцю вызвалена ў кастр. 1944. У 2-ю сусв. вайну загінула болын за 400 тыс. грэкаў, значна заняпала гаспадарка. Пасля Ліванскага пагаднення 1944 y Г. абвастрылася барацьба за ўладу, што прывяло да грамадз. вайны 1946— 49, y ходзе якой урадавыя войскі ліквідавалі супраціўленне партыз. атрадаў левых паліт. сіл. У 1948— 51 Г. атрымала эканам. дапамогу ад ЗША паводле Маршала плана. Грэч. ўлады праводзілі курс на інтэграцыю краіны ў зах.-еўрап. рэгіянальныя арг-цыі (у 1952 Г. ўступіла ў НАТО, y 1962 як асацыіраваны чл. — y «Агульны рынак»), У выніку ваен. перавароту
за кошт паніжэння зарплаты), абвастрыўся канфлікт паміж прафсаюзамі і ўрадам (усеагульная забастоўка ў 1992). Пасля працяглага прэзідэніггва Караманліса (1980— 85, 1990—95) прэзідэнтам Г. ў сак. 1995 выбраны К.Стэфанопулас. У студз. 1996 пасля адстаўкі па стане здароўя Папандрэу (кіраўнік урада з канца 1993) прэм’ер-міністрам Г. выбраны К .Сімітыс (ПАСОК). У знешняй палітыцы Г. захоўваецца напружанасць y адносінах з Турцыяй з-за Кіпра і 2 невял. астравоў y Эгейскім м. Г. — чл. ААН (з 1945), НАТО (членства адноўлена ў 1981), Зах.-еўрап. саюза (з 1992), Савета Еўропы, Арг-цыі па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе і інш. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў 1992.
Палітычныя партыі і грамадскія арганізацыі. Усягрэчаскі сацыяліст. рух (ПАСОК), Новая дэмакратыя, Кааліцыя левых і прагрэс. сіл, Камуніст. партыя Г., Арг-цыя моладзі Новай дэмак-
Да арт. Грэцыя. Манастыры Метэара ў Фесаліі. 12 ст.
1967 y Г. фактычна ліквідавана манархія (з 1947 правіў Павел I, з 1964 — Канстанцін II) і ўстаноўлена т.зв. дыктатура «чорных палкоўнікаў» (прэм’ер-міністр — палк. Г. Пападопулас). У 1974 пасля няўдалай спробы далучьвдь да Г. Кіпр ваен. хунта скінута, праведзены плебісцыт аб скасаванні манархіі і ўстанаўленні рэсп. ладу (у 1975 прэзідэнтам Г. выбраны К .Цацас), засн. вядучыя паліт. партыі — Новая дэмакратыя (НД) і Усягрэчаскі сацыялістычны рух (ПАСОК). Цывільны ўрад НД на чале з К .Караманлісам (1974—80) садзейнічаў дэмакратызацыі грэч. грамадства. У 1974—— 80 Г. прыпыніла членства ў НАТО, y 1981 стала членам Еўрапейскага эканамічнага супольніцтва. Эканам. цяжкасці (у тл. рост знешняга доўгу) і скандалы вакол карупцыі прывялі да адстаўкі ўрада ПАСОК на чале з А.Папандрэу (1981— 89). Пры прэм’ер-міністру К .Міцатакісу (НД; 1990—93), які праводзіў курс на сац. эканомію (у т.л.
грэц ы я
507
алюмінію (каля 150 тыс. т штогод) і феранікелю (Ларымна). Машынабудаванне і металаапрацоўка: суднабудаванне і суднарамонт (Салонікі, Пірэй, Александрупаліс), аўта- і тракгаразборка (Пірэй), электратэхніка, абсталяванне і машьшы для сельскай гаспадаркі і вінаробства, быт. тэхніка і прылады. Развіты нафтахімія, вытв-сць салянай кіслаты, азотных угнаенняў (Пталемаіс), аўтамаб. шьш (Патры), цэменту (Пірэй, Халкіс), буд. матэрыялаў (Волас, Ларыса, Элефсіс), мэблі і інш. вырабаў з дрэва (Патры). Прадпрыемствы цэлюлозна-папяровай прам-сці (Афіны, Салонікі, Волас, Патры, Ларыса). Вылучаецца тэкст. прам-сць, асабліва выраб баваўняных і з дамешкамі сінт. валокнаў тканін (Афіны, Салонікі, Патры, Волас і інш.), шаўковых тканін (Афіны, Кавала, Каламата), дьшаноў
Да арт. Грэцыя. На востраве Крыт.
ратыі і інш. Найб. прафсаюз — Усеагульная канфедэрацьм працоўных Г. Гаспадарка. Г. — індустр.-агр. краіна. Доля ў валавым унутр. прадукце (у %): прам-сці — 34, сельскай гаспадаркі — 10, сферы паслуг — 56. У п р а м ы с л о в a с ц і занята 25% працуючых. Вядзецца здабыча бурага вугалю (на Пн і ў цэнтры Пелапанеса) — 55,4 млн. т (1993, 7-е месца ў свеце), a таксама жалезнай, хромавай, нікелевай, меднай і сурмянай руд, баксітаў, нафгы і прыроднага газу, пірыту, магнезіту, наждаку і інш. Аснову энергабалансу складаюць буры вугаль, імпартная нафта (здабыча каля в-ва Тасас пакрывае толькі 5% патрэб), ГЭС на горных рэках. Вытв-сць вугальных брыкетаў і коксу (Пталемаіс). Нафтаперапр. з-ды ў Карынфе, Афінах, Элеўсіне, Салоніках, Аспрапіргасе. Вытв-сць электраэнергіі больш за 34 млрд. кВттадз. (1994)/ Чорная металургія (каля 1 млн. т сталі штогод; Афіны, Пірэй, Салонікі). Выплаўка
(Яніна, Ламія). Афіны — цэнтр швейнай прам-сці. Развіта гарбарна-абутковая дірам-сць, вытв-сць разнастайных скураных і футравых вырабаў (Афіны, Салонікі, Патры, Волас, Яніна). Харч. прам-сць прадстаўлена шматлікімі прадпрыемствамі вінаробства (Афіны, Салонікі, Іракліян, Ханья), па апрацоўцы тытуню (Салонікі, Пірэй, Волас і інш.), вытв-сці алею з аліў (Афіны, Салонікі, Ханья і інш.), цукру (Платы, Ларыса, Ксанты, Серэ), рыбных прадуктаў (Пірэй, Салонікі, Кавала), сыроў (Яніна), разынак (Піргас); перапрацоўка цытрусавых (Ханья). У с е л ь с к а й г а с п а д а р ц ы занята 25% працуючых. Пераважаюць дробныя гаспадаркі памерам каля 3,5 га. Пад земляробчымі ўгоддзямі каля 30% тэр. краіны, y т.л. 2,3 млн. га пад ворьгоам, 1,2 млн. га пад вінаграднікамі, аліўкавымі плантацыямі і садамі. Каля 1/3 угоддзяў арашаецца. 40% тэр. краіны займаюць малаўрадлі-
508__________________ г р э ц ы я выя горныя пашы і лугі. Спецыялізацыю вызначаюць працаёмкія экспартньм культуры: тытунь, алівы (каля 1,6 млн. т штогод, 3-е месца ў свеце), бавоўна і цукр. буракі (арашальныя землі ў далінах Вардара і Стрымона, в-аў Лемнас), вінаград (1,3 млн. т штогод), цытрусавыя. Вырошчваюць яблыкі, грушы, персікі, абрыкосы, інжыр. Развіта парніковая гаспадарка экспартнага кірунку, агародніцгва (у т.л. памідоры — каля 1,7 млн. т штогод). Са збожжавых вырошчваюць пшаніцу (болыы за 50% пасяўных плошчаў), рыс (на арашальных землях), кукурузу і ячмень. Жывёлагадоўля развіта недастаткова. Гадуюць авечак (каля 8 млн. галоў), коз (каля 5 млн. галоў), свіней (каля 1 млн. галоў), буйн. par. жывёлу (каля 1 млн. галоў). Птушкагадоўля. Марское рыбалоўства. Замежны турызм і адпачынак дае болып за 50% прыбытку. 3 ім звязана каля 1/3 занятых y гаспадарцы. Штогод Г. наведвае 8— 10 млн. замежных турыстаў. Асн. раёны: Афіны і наваколле, узбярэжжа Пелапанеса, стараж. гіст. цэнтры Карынф, Эпідаўр, Містра, Мікены, Алімпія, Спарта, Салонікі, Яніна, а-вы Эгейскага мора. Транспарт пераважна марскі і аўтамабільны. Танаж гандл. флоту — 41,7 млн. т (1993, 3-е месца ў свеце). Частка грэч. флоту плавае пад флагамі інш. краін. Флот абслугоўвае гандл. сувязі Г. і многіх краін свету. Гал. парты Пірэй, Салонікі, Элефсіс. Аўтадарог каля 40 тыс. км, на аўтатранспарт прыпадае больш за 60% унутр. перавозак, чыгунак 2,6 тыс. км. Каля 40 аэрапортаў (у т.л. 22 міжнародныя), найб. Элінікон каля Афін. Экспарт (каля 8— 10 млрд. дол. штогод): нафтапрадукты, тэкст. і швейньм вырабы, абутак, цэмент, мінер. сыравіна, аліўкавы алей, вінаград, цытрусавыя, віны, тытунёвьм вырабы. Імпарт (каля 20 млрд. дол. штогод): машыны і абсталяванне, нафта, харч. тавары, трансп. сродкі, драўніна. Дэфіцыт гандл. балансу па-
крываецца за кошт паступленняў ад марскіх перавозак, турызму, грашовых пераводаў эмігрантаў. Гал. гандл. партнёры: Германія, Францыя, Італія, Вялікабрытанія, ЗПІА, Саудаўская Аравія. Г. экспартуе на Беларусь футравыя і скураныя вырабы, цытрусавыя, кансервы, імпартуе трактары, грузавыя аўтамабілі, калійныя ўгнаенні, шыны. Грашовая адзінка — драхма. Узброеныя сілы. Складаюцца з сухап. войск, ВПС i BMC. Агульная колькасць (канец 1994) 159,3 тыс. чал. (406 тыс. рэзервістаў). Вярх. галоўнакамандуючы — прэзідэнт. У сухап. войсках 113 тыс. чал., аб’яднаных y 10 пях., механізаваную і бранятанкавую дывізіі, асобныя 2 пях., механізаваную і 5 бранятанк. брыгад, асобньм парашутны полк, 20 артыл. дывізіёнаў і інш.; маюць на ўзбраенні 2722 танкі, 2365 баявых машын пяхоты, 2019 гармат палявой артылерыі і мінамётаў, 95 самалётаў і верталётаў армейскай авіяцыі і інш. У ВПС 26,8 тыс. чал., каля 270 баявых самалётаў і 28 верталётаў. У BMC (пач. 1996) 20 тыс. чал., 47 караблёў (у т.л. 8 дызельных падводных лодак) і 124 баявыя катэры амер., герм. і грэч. вытв-сці. Асвета. Сучасная сістэма адукацыі Г. сфарміравалася ў выніку рэформаў 1963—65, 1974— 76, 1984—85 і закону 1985, паводле якога ўстаноўлены 9-гадовы тэрмін абавязковага школьнага навучання. Дашкольныя дзіцячыя ўстановы для дзяцей ад 3,5 да 5,5 года не абавязковыя. Першая ступень абавязковай агульнай адукацыі — 6-гадовыя пач. школы для дзяцей ад 5,5 да 11,5 года. Сярэднюю адукацыю даюць гімназіі (абавязковая няпоўная, тэрмін навучання 3 гады) і дадатковую сярэднюю — ліцэі (агульнага тыпу, класічныя, прафес.-тэхн., шыракапрофільньм і духоўныя), тэрмін навучання 2— 6 семестраў. Права паступлення ў ВНУ дае толькі лідэй. Буйнейшыя ВНУ: ун-ты ў Афінах (з 1837), Салоніках (з 1925), Патры (з 1966), Яніне, Фракіі; політэхн. ін-ты ў Афінах (з 1836) і на в-ве Крыт; вышэйшьм школы ў Афінах — аграна-
Да арт. Грэцыя. Адзін з эпізодаў грамадзянскай вайны 1946—49.
мічных навук, эканам. і камерцыйных навук, паліт. навук, прыгожых мастацтваў; вышэйшыя індустр. школы ў Пірэі і Салоніках. Найб. б-кі: Нац., б-кі Палаты дэпутатаў (з 1844), Афінскай АН, ун-та ў Салоніках (з 1927). Найб. музеі: Нац. археал. (з 1874), Музей Акропаля (з 1878), Нац. маст. галерэя (з 1900), Візантыйскі (з 1914), Музей Бенакі (з 1931) і Музей Аляксандра C y rn ea ў Афінах, археал. музеі ў Алімпіі, Дэльфах, Карынфе, на а-вах Родас і Крыт. Навук. даследаванні праводзяцца Афінскай АН (з 1926), ун-тамі і ін-тамі, галіновымі н.-д. ўстановамі і цэнтрамі, Афінскай абсерваторыяй, навук. т-вамі і інш. Друк, радыё, тэлебачанне. Выдаецца больш за 100 штодзённых (цэнтральных і мясцовых) і каля 300 штотыднёвых газет (1993). Найб. папулярныя вьшанні: «Akrôpolis» («Акропаль», з 1881), «Rirospâstës» («Радыкал», з 1918), «Tâ Néa»
Да арт. Грэцыя. Турыстычныя будынкі на марскім узбярэжжы.
(«Навіны», з 1931), «Auge» («Світанне», з 1951), «Eleûtheros kôsmos» («Свабодны свет», з 1966) і інш. Тыражы газет y адносінах да колькасці насельнідтва большыя, чым y многіх зах.-еўрап. краінах. Афід. Афінскае інфарм. агенцгва засн. ў 1895. Радыёвяшчанне з 1938 на грэч., англ. і франц. мовах. Тэлебачанне ў Афінах з 1965. Нац. радыё і тэлебачанне ў 1976 аб’яднаны ў карпарацыю ЭРТ. Дзейнічаюць 1500 радыёстанцый і 180 тэлекампаній, найбуйнейшыя з іх — прьгаатньм кампаніі «Мега Чэнел» і «Антэна-1», дзяржаўныя ЕТ-І, ЕТ-2. Рэтрансліруюцца 9 (1993) замежных тэлепраграм, y т.л. ЗПІА, Расіі, Вялікабрытаніі, Францыі, Германіі, Італіі, Іспаніі. Літаратура. Развіваецца на навагрэч. мове. Пачала складвацца пасля падзен-
ня Візантыі пад уплывам традыцый ант. і візант. культур, ідэй Адрацжэння і вусна-паэт. творчасці грэч. народа (эпас «Дыгеніс Акрыт», 9— 11 ст.; гіст. акрыцкія песні, песні пра клефтаў). У 15— 17 ст. развівалася на а-вах Родас (ананімны зб-к «Сто слоў пра каханне» і інш.), Дадэканес (любоўная лірыка), Крыт [ідылічная ананімная паэма «Пастушка» (выд. 1627), трагедыя «Эрафілі» і камедыя «Кацурбас» Е.Хартакіса (абедзве каля 1600), драма «Ахвяра Аўраама» (1635, аўтарам лічаць В.Карнараса), раман y вершах «Эратакрытас» Карнараса]. У часы тур. панавання (1453— 1821) былі пашыраны пераробкі сатыр. баек («Чароўная гісторыя пра асла, воўка і ліса» і інш.), апрацоўкі сярэдневяковых раманаў, апавяданні рэліг.дыдактычнага і гіст.-легендарнага характару («Аповесць пра Аляксандра Македонскага»). Проза 17— 18 ст. прадстаўлена пераважна павучальнай рыторыкай і палемічнымі памфлетамі, якія абаранялі правасл. веру, мемуарнай л-рай. Прыкметным быў зб. вершаў грэч. паэтаў-студэнтаў y Італіі «Кветкі набожнасці» (выдадзены ў Венецыі, 1708), y якім адчувальны ўплыў позняга італьян. Адраджэння. Н а фарміраванне грэч. л-ры паўплываў уздым нац.-вызв. руху на мяжы 18— 19 ст. Нац. праблематыка, рэв.-патрыятычныя матывы адлюстраваліся ў творчасці Ферэаса, А.Калваса, А.Суцаса, А.Валаарытыса і інш. Закладваліся асновы нац. драматургіі (творы А.Матэсіса). У л-ры вялася вострая ідэйная барацьба вакол пытання аб шляхах гіст. развіцця грэч. нацыі (моўная палеміка, адносіны да ант. спадчыны і нар. навагрэч. традыцый). Новы этап y развіцці л-ры звязаны з грэч. нац.-вызв. рэвалюцыяй 1821— 29. Рэв. рамантызм з элементамі рэалізму ўласцівы творчасці заснавальніка навагрэч. л-ры Д.Саламоса, антыманархічньм вольналюбівыя матывы — творчасці паэтаў-рамантыкаў 1-й Афінскай школы П.Суцаса, А.Рангавіса. Жанр гіст. рамана распрацоўваў Э.Раідыс. Нар. мову і нац. тэматыку сцвярджалі заснавальнік 2-й Афінскай школы К.Паламас, a таксама ЕДрасініс і інш. Цікавасць да нар. паэзіі адчуваецца ў творчасці Л.Мавіліса, Драсініса, І.Палеміса, А.Эфталіётыса, І.Псіхарыса і інш. У прозе і драматургіі рэалізм з элементамі бытапісання сцвярджалі Г.Ксенопулас, А.Пападьымандыс, А.Каркавіцас і інш. Крытыка бурж маралі, ідэалы гуманізму, увасобленыя ў творчасці К .Варналіса, Я.Рыцаса, К.Парарытыса і інш., далі пачатак сучаснай прагрэс. л-ры. Сац. тэматыка стала вызначальнай для творчасці К.Тэатокіса, І.Тэатакаса, А.Тэрзакіса і К.Хадзопуласа. У 1920— 30-я г. С.Мірывіліс і інш. пісьменнікі ўвялі ў л-ру жанр антываен. рамана і аповесці-хронікі. Антыфаш. л-ра Супраціўлення прадстаўлена творамі А.Сікеліяноса, В.Ротаса, Ф.Ангулеса, Рыцаса і інш. Асаблівае месца ў л-ры займае т.зв. «паэзія катаргі», якая стваралася ў канцы 1940 — пач. 50-х г. y
канцлагерах пасля паражэння дэмакр. сіл y грамадз. вайне 1946— 49. Паэзія пасляваен. гадоў прадстаўлена творчасцю Р.Бумі-Папа, Н.Папаса, Н.Врэтакаса, Т.Лівадытыса і інш.; y 2-й пал. 1950-х г. сцвярджаецца лірыка-эпічная «паэма сінтэзу» (А.Элітыс). Гераічньы і сац. матывы характэрныя для пасляваен. творчасці раманіста Н.Казандзакіса, празаікаў Я.Мангліса, Д.Хадзіса, А.Франгіяса, К.Кадзіяса, В.Васілікоса і інш. Развіваюцца жанры гіст. рамана (Д.Фатыядыс, П.Прэвелакіс, Д.Сатырыу), хроніка-дакументальны. У гады ваен. дыктатуры (1967— 74) многія пісьменнікі рэпрэсіраваны ці вымушаны былі эмігрыраваць; прагрэс. выдавецтвы і газеты былі забаронены. Л-ру антыдыктатарскага Супраціўлення прадстаўлялі Рыцас, Врэтакас, Элітыс, М.Аўгерыс, Васілікос і інш. Пасля 1974 шмат пісьменнікаў вярнулася на радзіму. Аднавіла дзейнасць Т-ва грэч. пісьменнікаў (1934—67). У тв-сці М.Александро-
Да арт. Грэцыя. Слабааблесеныя горы Цэнтральнай Грэцыі.
Да арт. Грэцыя. Гавань на востраве Родас.
пуласа, З.Скараса, А.Ненедакіса і інш. адлюстраваліся зрухі ў самасвядомасці грамадства. Ш матпланавасць маст. ўзнаўлення рэчаіснасці вылучае прозу Васілікоса, Э.Ваіску і інш. Навагрэч. л-ра развіваецца таксама ў Рэспубліцы Кіпр. Архітэктура і выяўленчае мастацтва. Пра мастацтва Г. да тур. заваявання (сярэдзіна 15 ст.) гл. ў арт. Грэцыя Старажытная і Візантыя. Да вызвалення ад асманскага заняволення (1821) y Г. панавала манастырскае мастацтва ў познавізант. традыцыях, развівалася нар. творчасць, іканапіс, нар. вышыўка. Гарады раслі павольна, многія заняпалі. 3 1830-х г. на аснове традыцый нар. і ант. дойлідства вырасла архітэкгура сучас-
грэц ы я
509
най Г. У 19 ст. буд-ва ішло пераважна ў Афінах. Арх. С.Клеантыс, Л.Каўтадзоглу распрацавалі тып жылога дома ў класічных формах. Замежныя архітэктары стваралі грамадскія пабудовы з каланадамі: Нац. б-ка (1832) і ун-т (1837, арх. абодвух Х.К.Хансен) y Афінах і інш. Царк. архітэктура 19 ст. наследавала візант. ўзоры. Майстры наіўнага, дакумент. жывапіснага партрэта (Н.Кандуніс, Н.Кунелакіс) працавалі ў свецкай тэматыцы. У 2-й пал. 19 ст. на аснове традьвдый мюнхенскай школы жывапісцы Н.Гізіс, Н.Літрас звярталіся да нац. тэмы; К.Валанакіс і Я.Алтамурас стварылі школу грэч. пейзажа. У пач. 20 ст. разрастаюцца гарады (Афіны, Салонікі), фарміруецца тып шматкватэрнага дома з балконамі-лоджыямі і тэрасамі (арх. К.Кіцыкіс). Архітэктура 1920— 30-х г. развівалася пад уплывам функцыяналізму і неакласіцызму. У жыллі выкарыстоўвалі маналітны жал. каркас. У вілах і маёнтках відавочныя матывы нар. дойлідства (арх. Д.Пікіёніс). Будынкі атэляў і музеяў арганічна ўпісваюцца ў навакольнае асяроддзе (арх. Х.Сфаэлас, П.Васіліядыс). Мастакі пач. 20 ст., ствараючы нац. вобразы, засвойвалі тагачасныя еўрап. стылі (жывапісец К.Партэніс, скульпт. Я.Халепас). У сярэдзіне 20 ст. жывапісцы А.Геаргіядыс, Э.Тамопулас, Я.Мораліс, Я.Царухіс працягвалі рэаліст. традыцыі папярэднікаў. Сярэдневяковыя рэмінісцэнцыі і нар. вобразы знайшлі адлюстраванне ў фрэсках Ф.Кандоглу, графіцы С.Васіліу, ант. матывы — y графіцы Д.Галаніса, Я.Кефалінаса, скульпт. М.Томбраса, А.Сохаса. Нац.-вызв. барацьба 2-й сусв. вайны адлюстравана ў дэмакр., рэаліст. плынях (жывапісцы В.Семерцыдыс, Д.Кацыкаяніс, скулытг. Х.Капралас, графікі В.Катракі, А.Тасас). У рэчышчы абстракцыянізму працуюць К.Граматопулас, К.Клуватас, К.Лукопулас і інш. Музыка. Грэч. муз. культура — адна з найб. старадаўніх y свеце (гл. Грэцыя Старажытная). 3 4 ст. грэч. музыка развівалася ў рэчышчы візант. культуры. 3 усталяваннем асманскага панавання нац. муз. традыцыі зберагаліся толькі ў нар. творчасці і царк. музыцы. Побач з разнастайнымі песеннымі жанрамі вылучаюцца танц. сіртас (карагодны танец) і педыктас (танец з падскокамі). 3 сярэдзіны 18 ст. пашырыліся песні клефтаў (змагароў за нац. вызваленне). Сярод муз. інструментаў: розньм тыпы лютні, жалейка, ліра, падоўжная флейта, валынка, бузукі, скрыпка, мандаліна, якія ўваходзяць y склад нар. аркестра (з 1930-х г. таксама кларнет і гітара). Развіццё прафес. муз. мастацтва пачалося пасля 1829. Сярод кампазітараў прадстаўнікі іанічнай школы Н.Мандзарас — аўтар грэч. нац. гімна (1865), заснавальнік Філарманічнага т-ва на в-ве Керкіра (1840), С.Ксіндас, С.Самарас — аўтар «Алімпійскага гімна» (1896), Д.Лаўрангас — заснавальнік
510_____________________
грэч
Над. опернага т-ра (Афіны, 1939), П.Карэр, Г.Ламбелет. Сапраўдная грэч. муз. школа фарміруецца з канца 19 ст. Узнік новы жанр спектакляў-вадэвіляў (камідыліён), аўтары якіх Д.Карамілас і Д.Какінас. Першую нац. оперу «Кавдыдат y дэгтутаты» (1867) стварыў Ксіндас. Новую грэч. кампазітарскую школу ўзначалілі М.Каламірыс, заснавальнік Элінскай (1919) і Нац. (1926) кансерваторый y Афінах, Лаўрангас, Ламбелет, М.Варвагліс, Э.Рыядыс. Сярод іх паслядоўнікаў Л.Маргарытыс (засн. Саланікскую кансерваторыю), П .П етрш ы с, А.Незерытыс, А.Евангелатас, Н.Скалкотас, С.Міхаілідыс, Г.Геаргіядыс, Д.Мітропулас. 3 сярэдзіны 1940-х г. вядомы кампазітары М.Хадзідакіс, Я .Ксенакіс, Я.Хрысту і інш. Новы этап y развіцці грэч. музыкі — творчасць М .Тэадаракіса і многіх яго паслядоўнікаў. У галіне эстр. музыкі вылучыліся кампазітары М.Плесас, Г.Замбетас, К.Капнісіс, Г.Музакіс, Т.Маракіс, Г.Кацарас і інш. Сярод вядомых выканаўцаў: дырыжоры Мітропулас, Л.Зорас, Міхаілідыс, Хадзідакіс, Евангелатас, Ф.Візантыу; спевакі М.Калас, Н.Масхонас, КДамасіёты, А.Захарату, Д .Русас; піяністы Г.Тэмеліс, ВДэветцы; сярод музыказнаўцаў В.Аркадынас, Геаргіядыс, Міхаілідыс, С.Мацэнігас. У Г. працуюць (1988): Нац. оперны т-р, 5 сімф. аркестраў, y т.л. Афінскі дзярж. сімф. аркестр; Дзярж. аркестр Паўн. Г. ў Салоніках; Дзярж. кансерваторыя ў Салоніках (з 1914), 14 кансерваторый, y т.л. Афінская (1871), Пірэйская (1904), Элінская (1919) і Нац. (1926) y Афінах, a таксама іх філіялы і інш. Тэатр. У перыяд Візантыйскай імперыі традыцыі ант. тэатр. мастацтва (гл. Грэцыя Старажытная, раздзел Тэатр) былі перапынены. Першыя спробы адрадзіць т-р зроблены ў 17 ст. на в-ве Крыт і ў 18 ст. на в-ве Закінф. У Афінах пастаянныя трупы ўзніклі на пач. 1860-х г. У 1901 К.Хрыстоманас арганізаваў т-р «Новая сцэна», створаны дзярж. Каралеўскі т-р. У 1910—20-я г. тэатр. мастацтва занепадае. Імкненне пераадолець гэты крызіс характарызуюць творчасць рэж. Ф.Палітыса, пастаноўкі Нац. т-ра (засн. ў 1932). У гады дыктатуры і ням.-фаш. акупацыі тэатр. жыццё было ў застоі, аднак працавалі аматарскія групы, пгго ставілі патрыятычныя п ’есы. У 1945 створаны т-р «Аб’яднаныя артысты», y рэпертуары якога былі п ’есы нац. драматургаў і перакладныя. У наступныя гады прагрэс. тэатр. дзеячы падвяргаліся ганенням, але працягвалі барацьбу за дэмакр. мастацтва. У 1940— 50-я г. значнай з ’явай была дзейнасць Мастацкага т-ра (засн. ў 1942 рэж. К.Кунам), сярод спектакляў якога былі «Добры чалавек з Сезуана» (1958) і «Кар’ера Артура Уі» (1961) Б.Брэхта, «Двор цудаў» (1958) Я.Кампанеліса, «Дзядзька Ваня» А.Чэхава і інш. У 1955 ствбраны Грэч. нар. т-р (кіраў-
нік М.Катракіс), y 1959 «Новы тэатр» (засн. ВДыямандопулас і М Алкеу), y 1957 Пірэйскі т-р (засн. Д.Рандырыс). Значнае распаўсюджанне атрымалі калектывы, што стваралі маладьш рэжысёры: «Тэатр 1959», «Тэатр 1961» і інш. Т-р «Дванаццатая заслона» штогод ставіў спектаклі, якія складаліся з 3 аднаактовых п ’ес пачынаючых грэч. драматургаў. У 1960-я г. рэпертуар т-раў значна пашырыўся: ставіліся стараж.грэч. трагедыі, п ’есы У.Ш экспіра, Мальера, А.Чэхава і інш. У канцы 1970 — 80-х г. аднавілі дзейнасць Афінскі маст. т-р, Грэч. нар. т-р, П ірэйскі т-р, т-ры ў Салоніках, Сіракузах і інш. Сярод вядомых дзеячаў тэатр. мастацтва: акцёры А.Александракіс, Катракіс, М.Меркуры, А.Сінадыну, І.Папас, К.Паксіну; рэжысёры М .Пларытыс, М Л ігізас, М .Какаяніс, Кун, Т.Музенідыс. Кіно. У 1906 зняты першы хранік. фільм, y 1911— 12 — першьм кароткаметражныя кінакамедыі (рэж. і выканаўца гал. роляў СДымітракопулас). У 1914 засн. фірма «Афіны-фільм», пачаўся вьшуск поўнаметражных фільмаў. У 1-ю сусв. вайну выпускалася пераважна ваен. кінахроніка. У 1928— 31 на кінафірме «Даг-фільм» здымаліся гіст. фільмы і экранізаваліся літ. творы: «Каханне і хвалі» (1927), «Прыкуты Праметэй» (1929, рэж. абодвух Д.Газіядыс), «Дафніс і Хлоя» (1931, О Л аскас) і інш. У 1932 выпушчаны першы гукавы фільм. 3 устанаўленнем дыктатуры Метаксаса і ў гады ням.-фаш. акупацыі здымаліся ў асн. хранік., зрэдку маст. фільмы: «Голас сэрца» (1943, Л.Іаанопулас), «Апладысменты» (1944, Г.Дзавелас). У канцы 1940-х г. здымалася па 8— 10 фільмаў за год — пераважна мелацрамы з гіст. фонам. У 1950-я — пач. 60-х г. y фільмах знайшлі адлюстраванне праблемы тагачаснага жыцця, здымаліся меладрамы, фарсы, шпіёнскія, гангстэрскія і прыгодніцкія фільмы. Сярод лепшых: «Крывавыя Каляды» (1951, рэж. Г.Зервас), «Фальшывая манета» (1955) і «Антыгона» (1961, рэж. абодвух Дзавелас), «Электра» (1962, М .Какаяніс), «Да карабля» (1966, А.Даміянас). У гады ваен. дыктатуры шэраг кінадзеячаў арыштаваны, некаторыя эмігрыравалі. Пасля падзення дыктатуры здымаліся фільмы, што выкрывалі злачынствы дыктатарскага рэжыму, пра барацьбу народа ў гады 2-й сусв. вайны, узнімаліся надзённыя праблемы. Міжнар. прызнанне атрымалі фільмы Т.Ангелопуласа, якія спалучаюць спадчьіну ант. л-ры з сучаснай кінадраматургіяй. У 1974 створаны Саюз кінематаграфістаў Г. У Афінах знаходзіцца кінаархіў. Сярод вядомых дзеячаў кінамастацтва: І.Папас, М .М еркуры, А.Фонсу, П.Зервас, Т.Венгас, А.Стаўрас. 3 1974 y Салоніках штогод праводзіцца міжнар. кінафестываль. Л іт :. Н н к н т м н а Т.В. Грецня накануне первой мнровой войны: Особенностн внутрнполнт. развнтня. М., 1984; С о к о л о в с к a я О.В. Грецня в годы первой мнровой войны, 1914— 1918 гг. М., 1990; К н р ь я к н д н с Г.Д. Гражданская война в Греішн,
1946— 1949.
М.,
1972;
Зорбалас
С.Д.
Неофашнзм в Греціга (1967— 1974): Соц.-полнт. аналнз н выводы: Пер. с греч. М., 1981; П a н н е в Н.А. Грецня после хунты. М., 1979; Ш е м е н к о в К.А. Грецмя: Проблемы современной нсторнн. М., 1987; М о ч о с Я. Современная греческая лнтература: Очеркн. М., 1973; Н л ь н н с к а я С.Б. Поэзня Сопротнвлення в послевоенной Грецнн. М., 1974; П о л е в о й В.М. Нскусство Грецнн. 2 нзд. М„ 1984. Ф .С .Ф е ш ч а н к а (прырода, гаспадарка), У .Я .К а л а т к о ў (гісторыя), В .Я .Б у й в а л (архітэктура н выяўленчае мастацтва).
ГРЭЧ Мікалай Іванавіч (14.8.1787, С.-Пецярбург — 24.1.1867), рускі журналіст, пісьменнік, філолаг. Чл.-кар. Пецярб. АН (1827). У 1812— 39 рэдактар-выдавец (з 1826 з Ф .Булгарыным) час. «Сын отечества», які да сярэдзіны 1820-х г. быў звязаны з дзекабрысцкімі коламі, пасля 1825 эвалюцьмніраваў да кансерватызму. У 1831— 59 з Булгарыным выдаваў газ. «Северная пчела», якая была пад апекай 3-га аддзялення, што загадвала паліт. наглядам. Аўтар рамана «Чорная жанчына» (1834), першай кн. па гісторыі рус. л-ры «Спроба кароткай гісторыі рускай літаратуры» (1822), «Пачатковых правілаў рускай граматыкі» (1828), мемуараў «Запіскі пра маё жыццё» (поўнасцю выд. 1886). 3 Булгарыным сатырычна апісаны ў бел. паэме «Тарас на Парнасе». ГРЭЧАСКАЕ П ІС ЬМ О , алфавітная сістэма, якая ўзыходзіць да фінікійскага пісьма. Верагодна ўзнікла ў 9— 8 ст. да н.э. У Г.п., акрамя літар, якія абазначаюць зычньм, былі ўведзены самаст. літары для перадачы галосных іукаў, што было новым этапам y развідці пісьменства. Класічны агульнагрэч. алфавіт склаўся ў 5— 4 ст. да н.э. Напрамак пісьма — злева направа. Кожная літара мела і лічбавае значэнне. Знакі «стыгма», «копа» і «сампі» выкарыстоўваліся толькі для абазначэння лічбаў і пазней
Да арт. Грэчаскае пісьмо. Грэчаскі алфавіт.
выйшлі з ужытку. Новагрэч. алфавіт мае 24 літары. Алфавітнае Г.п. падзялялася на 2 галіны: усх.-грэч. і зах.-грэч. пісьмо. Усх.-грэч. развілося ў класічнае стараж.-грэч. і візантыйскае пісьмо, стала асновай копцкага, гоцкага, слав. кірылічнага (гл. К ір ы л іц а ), a магчыма, армянскага і часткова іруз. пісьма (гл. адпаведныя арт.). Зах.-грэч. пісьмо было зыходным для этрускага, стараж.-герм. рунічнага і л а ц ін с к а г а п іс ь м а . Найб. стараж. помнікі Г.п. датуюцца 8—7 ст. да н.э. Г.п. прадстаўлена некалькімі тыпамі: манум. пісьмо на цвёрдых прадметах — камені, метале, кераміцы (з 8 ст. да н.э.); уніцыяльнае — на папірусе (з 4 ст. да н.э.), на пергаменце (з 2 ст. да н.э.); курсіўнае (з 3 ст. да н.э.). У 13 ст. развіваецца малодшы мінускул (гл. М ін у с к у л ь н а е п іс ь м о ), які паслужыў узорам для першага грэч. друкарскага шрыфту (15 ст.). Сучасныя друкаваныя грэч. літары створаны ў 17 ст. Л іт :. П а в л е н к о Н.А. Нсторня пнсьма. 2 нзд. Мн., 1987; G u a r d u c c i М. Epigrafia greca. Vol. 1—2. Roma, [1967—69]. А .М .Р у д э н к а .
ГРЭЧАСКАЯ ГУБКА (Spongia officina lis), беспазваночная жывёла атр. крэменерагавых губак. Пашырана на невял. глыбінях y цёплых морах. Шкілет складаецца з густой сеткі рагавых валокнаў бялковага рэчыва спангіну, эластычны, гіграскапічны, порысты. Належаць да групы туалетных губак, аб’ект промыслу; выкарыстоўваедца ў хірургіі (замест ваты), як туапетная рэч, y прам-сці. Промысел найб. развіты ў Міжземным м. Разводзяць штучна.
ГРЭЧАСКАЯ МОВА, адна з індаеўрапейскіх моў (грэч. група), афіц. мова Грэцыі і Кіпра (разам з турэцкай). Пашырана таксама ў Турцыі, Паўд. Албаніі, Паўд. Італіі, Егіпце, ЗШ А і інш. краінах. У гісторыі Г.м. вылучаюць 3 асн. перыяды; с т а р а ж ы т н а г р э ч a с к і (14 ст. да н.э. — 4 ст. н.э.), с я р э д н е г р э ч а с к і (5— 15 ст.), н о в а г р э ч а с к і (з 15 ст.). Стараж.грэч. мова прайшла наст. этапы развіцця: архаічны (з 14 — 12 да 8 ст. да н.э.), класічны (з 8— 7 да 4 ст. да н.э.), эліністычны — перыяд фарміравання агульна-грэч. мовы — кайнэ (4— 1 ст. да н.э.), познагрэч. (1— 4 ст.) і існавала ў выглядзе дыялектаў, паступова набываючы пісьмовую форму (гл. ў арт. Грэчаскае пісьмо). Захавалася багатая л-ра класічнага перыяду на эалійскім (творы Сапфо, Алкея), дарыйскім (творы Алкмана, Эпіхарма, Сафрона, Філалая, матэматыка Архімеда), іанійскім (творы Гамера, Герадота, Гшакрата), атычных дыялектах (творы Эсхіла, Сафокла, Эўрыпіда, Арыстафана і інш.). Стараж. Г.м. мела ў фанетыцы 5 (кароткіх і доўгіх) галосных фанем, асобны рад прыдыхальных зычных, муз. націск; y марфалогіі — развітую сістэму дзеяслоўных формаў, спрошчанае імянное скланенне, развітое словаўтварэнне. 3 цягам часу стараж.-грэч. мова мянялася, і да сярэдзіны 15 ст. завяршыўся працэс станаўлення на нар. аснове важнейшых асаблівасцей новагрэч. мовы, што працякаў y кірунку звужэння галосных, манафтангізацыі дыфтонгаў, ператварэння прыдыхальных зычных y спіранты, замены муз. націску сілавым, спрашчэння сістэмы скланення, замены многіх сінтакс. формаў аналітычнымі канструкцыямі.
Г.м. здаўна была вядома на Беларусі. У 16— 17 ст. яе вывучалі ў брацкіх школах. Павялічвалася колькасць перакладаў з грэч. на бел. мову («Евангелле вучыцельнае», «Бяседы Макарыя», «Гісторыя пра Варлаама і Іасафа» і інш.). У лексічным складзе бел. мовы замацавалася шмат грэцызмаў. 3 канца 17 ст. папулярнасць Г.м. на Беларусі ў сувязі з паланізацыяй грамадскага жыцця пачала змяншацца. У 20 ст., калі бел. мова пачала абслугоўваць сферы навукі, асветы, культуры і інш. і ўзнікла патрэба ў разнастайнай навук. тэрміналогіі, Г.м. зноў стала адыгрываць прыкметную ролю, і гэты працэс працягваецца. Л іт :. С о б о л е в с к н й ческнй язык. М., 1948.
С .Я ДревнегреА .М .Б у л ы к а .
ГРЭЧАСКАЯ НАЦЫ ЯНАЛЬНА-ВЫ ЗВАЛЕНЧАЯ РЭВАЛЮ ЦЫ Я 1821— 29, нацыянальна-вызваленчая вайна грэкаў супраць тур. панавання, y выніку якой утворана самаст. грэч. дзяржава. Падрыхтавана членамі тайнага нац.вызв. т-ва <гФілікі Этэрыя» пад кіраўніцтвам A.Іпсіланці. На 1-м этапе рэвалюцыі (1821— 22), якая пачалася з паўстання на Пелапанесе 25.3.1921 (з таго часу 25 сак. адзначаецца як Дзень незалежнасці Грэцыі), вызвалена значная ч. тэр. краіны. 13.1.1822 Нац. сход абвясціў незалежнасць Грэцыі, прыняў часовую канстытуцыю — Эпідаўрскі арганічны статут 1822, выбраў прэзідэнтам краіны К.Маўракардатаса. Летам 1822 грэч. атрады на чале з Т .Калакатронісам разбілі 30-тысячную тур. армію, якая ўварвалася на Пелапанес, a грэч. караблі атакавалі тур. ВМФ і прымусілі яго пакінуць Эгейскае м. На 2-м этапе вайны, y выніку абвастрэння сац. і паліт. супярэчнасцей паміж кіраўнікамі паўстанцаў, адбыліся 2 грамадз. вайны
Да арт. Грзчаская нацыянальна-вызваленчая рэвалюцыя 1821-—29. Карціна Э.Дэлакруа «Грэцыя на руінах Місалунгі». 1827.
ГРЭЧКА
511
(1823— 24 і 1824— 25). На 3-м этапе (1825— 27) тур.-егіп. войскі акупіравалі ўсе грэч. вобласці на П н ад Карынфскага перашыйка. На 4-м, апошнім, этапе (1827— 29) Нац. сход y Трэзене ў сак. 1827 прыняў новую канстытуцыю, прэзідэнтам выбраны I .Кападыстрыя, які зрабіў шэраг захадаў па паляпшэнні эканам. становішча краіны, павышэнні баяздольнасці ўзбр. сіл, цэнтралізацыі кіравання. Прадстаўнікі Вялікабрытаніі, Францыі, Расіі падпісалі Лонданскую канвенцыю 1827 аб спыненні грэка-тур. вайны і наданні Грэцыі поўнай унутр. аўтаноміі. Гэта прывяло да Наварынскай бітвы 1827 і рус.-тур. вайны 1828— 29. Паводле Адрыянопапьскага мірнага дагавора 1829 Турцыя прызнала аўтаномію Грэцыі. У 1830 Грэцыя атрымала незалежнасць. Рэвалюцьпо падтрымала грамадскасць многіх краін свету, паўстанцам дапамагалі замежныя добраахвотнікі (сярод іх англ. паэт Дж.Байран). J ïim :. A р ш Г.Л. Н.Каподнстрня н греческое нацнонально-освободнтельное двнженне, 1809— 1822 гг. М., 1976.
ГРЭЧАСКІ АРХІПЕЛАГ, некалькі груп астравоў y Эгейскім м. (Паўн. і Паўд. Спарады, Эўбея, Хіяс, Лесбас, Кіклады, Крыт і інш.). Тэр. Грэцыі. Пл. каля 20 тыс. км2. Гарысты рэльеф, выш. да 2456 м (г. Іда на в-ве Крыт). Характэрна моцная сейсмічнасць і вулканічная дзейнасць. Клімат субтрапічны. Міжземнаморская расліннасць. Вырошчванне субтрапічных культур. Рыбалоўства. Турызм. ГРЭЧКА (Fagopyrum), род адна-, радзей шматгадовых травяністых раслін сям. драсёнавых. 4— 5 відаў. Пашыраны
Грэчка пасяўная.
512
ГРЭЧКА
ў Паўн. паўшар’і. На Беларусі 2 віды: Г. пасяўная, ці ядомая (F. sagittatum, ці F. esculentum), — каштоўная крупяная культура, Г. татарская (F. tataricum) — пустазелле. Г. пасяўная — аднагадовая расліна выш. 40— 120 см. Сцябло голае, злёгку рабрыстае, галінастае. Лісце трохвугольна-сэрцападобнае, бліскучае, зялёнае, іншы раз з антыцыянавай чырвона-бурай афарбоўкай. Кветкі двухполыя, белыя, ружовыя, зрэдку чырвоныя, сабраныя ў гронкі. Плод — трохгранны арэшак. Грэцкія крупы маюць 14— 18% бялкоў, да 80% крухмалу, 3—3,5% тлушчаў, цукры, мінер. солі, вітаміны. Добры меданос (да 100 кг мёду з 1 га пасеваў). Вегетац. перыяд 60— 120 сутак. Раянаваныя сарты бел. селекцыі: Аніта беларуская, Іскра, Жняярка, Смуглянка, Чарнаплодная, Юбілейная 2. Л і т Культурная флора СССР. Т. 3. Крупяные культуры. М., 1975; К а р г а л ь ц е в Ю.В., П р y ц к о в Ф.М. Гречнха. М., 1986. Т Л .А н о х ін а .
ГРЭЧКА Андрэй Антонавіч (17.10.1903, в. Галадаеўка Растоўскай вобл., Расія — 26.4.1976), савецкі ваен. дзеяч. Маршал Сав. Саюза (1955), Герой Сав. Саюза (1958), Герой ЧС СР (1969). Скончыў Ваен. акадэміі імя Фрунзе (1936), Генштаба (1941). У арміі з 1919. Удзельнік грамадз. вайны, паходу Чырв. Арміі ў Зах. Украіну і Зах. Беларусь (1939). У Вял. Айч. вайну з 1941 на фронце: каманд. дывізіяй, корпусам, 12, 47, 18 і 56-й арміямі. 3 кастр. 1943 нам. каманд. 1-м Укр. фронтам, са снеж. 1943 каманд. 1-й гвардз. арміяй. 3 1945 каманд. войскамі Кіеўскай ваен. акругі, з 1953 галоўнакаманд. Групай сав. войск y Германіі, з 1957 1-ы нам. міністра абароны СССР, галоўнакаманд. сухап. войскамі, з 1960 галоўнакаманд. Аб’яднанымі ўзбр. сіламі краін Варшаўскага дагавора. У 1967— 76 міністр абароны СССР. Аўтар мемуарных твораў. ГРЭЧКА Георгій Міхайлавіч (н. 25.5.1931, С.-Пецярбург), савецкі касманаўт. Двойчы Герой Сав. Саюза (1975, 1978). Герой ЧССР (1978), лётчык-касманаўт СССР (1975). Д -р фіз.матэм. н. (1984). Скончыў Ленінградскі мех. ін-т (1955). 3 1966 y атрадзе касманаўтаў. 11.1—9.2.1975 з А.А.Губаравым ажыццявіў палёт на касм. караблі «Саю з-17» і арбітальнай станцыі «Салют4», 10.12.1977— 16.3.1978 з Ю.В.Раманенкам — на касм. караблі «Саюз-26» і арбітальнай станцыі «Салют-6» (эдзейсніў выхад y космас; да арбітальнай станцыі лрыстыкаваліся караблі «Саюз27» з У.А.Джанібекавым i А.Р.Макаравым, грузавы трансп. карабель «Прагрэс-1», «Саюз-28» з Губаравым і У.Рэмекам; на Зямлю вярнуўся на караблі «Саюз-27»), 17— 26.9.1985 зУ.У.Васюціным і АА.Волкавьім — на караблі «Саюз Т-14» і арбітальнай станцыі «Салют7» (на Зямлю вярнуўся на караблі «Ca ros Т-13»), Правёў y космасе 134,9 сут. Залаты медаль імя К.Э.Цьіялкоўскага (1978). Дзярж. прэмія УССР 1979.
ГРЭШ ЭМ А 3AKÔH, гл. ў арт. Каперніка і Грэшэма закон. ГРЭЯМА ЗЯМ ЛЯ (Craham Land, Craham Coast), англійская назва Антарктычнага паўвострава. ГСТ, г а л і н о в ы с т а н д а р т , адна з катэгорый стандартаў. Устанаўліваецца на прадукцыю, якая не ахопліваецца сістэмай Дзярж. стандарту. ГУАДАЛКАНАЛ (Guadalcanal), вулканічны востраў y Ціхім ак., y групе Саламонавых а-воў. Пл. 5,3 тыс. км2. Выш. да 2331 м. Нас. 63,3 тыс. чал. (1984). Здабыча золата. На Г. — сталіда дзяржавы Саламонавы Астравы — Ханіяра. ГУАДАЛУПЕ-ІДАЛЬГА м і р н ы д а ГАВОР 1848, паміж Мексікай і ЗША. Завяршыў амерыкана-мексіканскую вайну 1846— 48. Падпісаны пад націскам ЗПІА 2.2.1848 y населеным пункце Гуадалупе-Ідальга (на П н ад Мехіка). Набыў сілу 30.5.1848. Ю рыдычна аформіў заваяванне ЗШ А каля 55% тэр. Мексікі з багатымі зямнымі нетрамі і глебамі (Тэхас, Новая Мексіка, Верхняя Каліфорнія і інш., агульнай пл. каля 2,3 млн. км2), прызнанне паўн. граніцы Мексікі па р. Рыо-Грандэ, кампенсацыю ёй за страчаныя тэр. ў суме 15 млн. дол., адмову ЗШ А ад фін. прэтэнзій да Мексікі і інш. ГУАМ (Guam), уладанне ЗШ А y зах. ч. Ціхага ак. Уключае в-аў Гуам (найб. з Марыянскіх астравоу) і суседнія невял. астравы. Пл. 549 км . Нас. 143 тыс. чал. (1993). Адм. ц. — Аганья. Афіц. мова — англійская, пашырана мясц. мова чамора. Нац. свята — Дзень працы (3 вер.). Прырода. Паўд., болып узвышаная (г. Ламлам, 405 м) частка вострава вулканічнага паходжання, складзена з андэзітаў, паўн., нізінная — з каралавых вапнякоў. Частыя землетрасенні. Клімат трапічны, пасатны. Сярэднія месячныя т-ры каля 26 °С. Гадавая колькасць ападкаў 2000— 3000 мм. Дажджлівы сезон май—лістапад. У гэты сезон быва-
юць тайфуны. На паўд. і ўсх. схілах вільготнатрапічныя лясы, на Пн ксерафітна-злакавыя саванны. На паўн.-ўсх. канцы — запаведнік Паці-Пойнт (пл. 304 га). Населыгіцтва. 43% складае мікранезійскі народ чамора — карэнныя жыхары вострава, 29% — выхадцы з Філіпін (пераважна ілокі), 28% — амерыканцы (ваеннаслужачыя на ваен. базах і члены іх сем’яў). Больш за 80% вернікаў католікі. Амаль усё насельніцтва сканцэнтравана ў невял. гарадах і пасёлках на ўзбярэжжы. Гісторыя. Карэнныя жыхары — абарыгены чамора здаўна называлі востраў Гуам. Першым з еўрапейцаў в-аў адкрыў y 1521 Ф. Магелан. Да канца 17 ст. Г. каланізавалі іспанцы (пасля задушэння шэрагу паўстанняў мясц. насельніцтва ў 1670— 95), на востраве размясцілася рэзідэнцыя ісп. губернатара Марыянскіх а-воў. Асн. заняткам карэннага насельніцтва было земляробства. У 1825 і 1828 y сувязі з заходам на Г. брыт. і амер. кітабойных суднаў пачата стварэнне партовай службы (у Апры і Уматаку). У выніку ісп.-амер. вайны 1898 востраў стаў уладаннем ЗША, якія ператварылі яго ў апорны пункт на Ціхім ак. У 2-ю сусв. вайну тут 10.12.1941 высадзіўся яп. дэсант, які прымусіў капітуляваць невял. амер. гарнізон і служачых гуамскай марской палідыі і добраахвотніцкай арміі. 21.7.1944 y межах Ba eti. аперацыі «Фуражыр» на востраў высадзіліся амерыканцы і ў ходзе жорсткіх 22-дзённых баёў амаль цалкам знішчылі яп. гарнізон. Да 30.5.1946 востравам кіравала амер. ваен. адміністрацыя, ён стаў буйнейшай ваен.-марской базай ЗШ А на Ціхім ак. У 1949 кіраванне Г. перададзена грамадз. адміністрацыі. Пасля прыняцця ў 1950 y ЗШ А «Акта аб Гуаме» ўсе жыхары вострава, якія нарадзіліся пасля 11.4.1899, атрымалі амер. грамадзянства (без права ўдзелу ў нац. выбарах), абраны мясц. аднапалатны заканад. орган — Гуамскі кангрэс (21 дэпутат). У 1952 тут створана першая ВНУ — Тэр. каледж Гуама. У 1970 гуамцам дадзена права выбіраць на 4 гады губернатара вострава (раней яго прызначаў прэзідэнт ЗША). 3 1982 Г. мае ўнутр. аўтаномію. Дзейнічаюць мясц. аддзяленні Рэсп. і Дэмакр. партый ЗША. Гаспадарка. Аснова эканомікі — турызм. Штогод Г. наведваюць 600— 800 тыс. турыстаў (85% — японцы). Вял. значэнне маюць даходы ад ваен. аб’ектаў ЗША. На востраве 2 буйныя ваен. базы ЗША: паветраная Андэрсен, марская Апра-Харбар. Жыхары вырошчваюць агародніну, a таксама кукурузу, каву, бананы, цукр. трыснёг, тара і інш. трапічныя культуры. Гадуюць буйн. par. жывёлу і свіней. Птушкагадоўля. Рыбалоўства. На невял. прадпрыемствах вырабляюць какосавы алей, мыла, цэмент, чарапіду, штучны лёд, безалкагольныя напіткі, хлебабулачныя вырабы. 3 рамёстваў развіты пляценне, выраб сувеніраў і ўпрыгожанняў з ракавін і бісеру,
разьбярства па дрэве. Унутр. транспарт аўтамабільны. Востраў — важны вузел паветр. і марскіх камунікацый. Гал. парты Апра-Харбар і Аганья. Экспарт нязначны, імпарт — прамысл. і харч. тавары. Грашовая адзінка — дсшар ЗША. М а л а х о в с к я й К.В. Остров, открытый Магелланом (Гуам). М., 1975. І.Я .А ф н а ге л ь (прырода, гаспадарка), У .Я .К а л а т к о ў (гісторыя). Л іт :.
ГУАНА (ісп. guano), прадукт натуральнага распаду птушынага памёту ва ўмовах сухога клімату; азотна-фосфарнае ўгнаенне. Mae каля 9% азоту, 13% фосфарнай к-ты, калій, вапну. Паклады Г. на астравах зах. ўзбярэжжа Паўд. Амерыкі і Паўд. Афрьпсі. Пасля размсшу Г. выкарыстоўваюць на глебах розных тыпаў пад усе с.-г. культуры ў якасці асн., перадпасяўнога ўш аення і для падкормкі. Г. наз. таксама ўгнаенне, падрыхтаванае з адходаў марскога промыслу, налр., рыбнае Г. Яно мае 8— 11% азоту, 12— 14% фосфарнай к-ты. Выкарыстоўваюць Г. пераважна ў Японіі, ЗША, Нарвегіі, Францыі. ГУАНАКА (Lama guanicoe), млекакормячае роду ламаў сям. вярблюдавых.
Гуанака Трапляецца на сухіх паўпустынных высакагор’ях (да 5000 м) Андаў Паўд. Амерыкі. Жывуць невял. статкамі (да 20 галоў). Даўж. цела 180—225 см, хваста 15—25 см, выш. 90— 130 см, маса 48—96 кг. Цела ўкрыта бураватай шэрсцю (даўж. 6— 10 см). Шыя і канечнасці доўгія, тулава пакарочанае. Нараджае 1, зрэдку 2 дзіцянят. Корміцца травяністай расліннасцю. Аб’ект палявання. Продак свойскай ламы.
I ГУАНДУН, правінцыя на Пд Кітая, на ўзбярэжжы Паўд.-Кіт. м. Пл. 197,4 тыс. км2. Нас. 62,8 млн. чал. (1994), пераважна кітайды. Адм. ц. — г. Гуанчжоў. У рэльефе — чаргаванне гор выш. да 1922 м і нізінных раўнін. Н а нізінах сярэдняя т-ра студз. ад 8 °С да 16 °С, ліп. — 26— 28 °С. Ападкаў 1200— 2000 мм за гол. Густая сетка рэк. Радовішчы 17. Зак. 135.
каменнага вугалю, руд вальфраму, марганцу, сурмы. Апрацоўваецца каля 50% тэрыторыі. Штогод збіраюць 2— 3 ураджаі. Асн. культура — рыс (каля 70% пл.), a таксама цукр. трыснёг, алейньм (арахіс, соя, кунжут, камелія, тунг, трапічныя эфіраносы), пладовыя культуры, джуг, рамі, сізаль і інш. Шаўкаводства. Рыбалоўства і рыбагадоўля. Жывёлагадоўля (цяглавая буйн. par. жывёла, свінні). Птушкагадоўля. Здабыча бітумінозных сланцаў, руд вальфраму, марганцу, сурмы. Чорная металургія. М ашьшабудаванне, харчасмакавая (цукр. і плодакансервавая), тэкст., хім., папяровая прам-сць. На ўзбярэжжы — саляны промысел. Лесанарыхтоўкі. Рачное суднаходства, чыг. і аўтамаб. транспарт. Марскія парты Гуанчжоў, Чжаньцзян, Шаньтоў. ГУАНІН, 2 - а м і н а - 6 - о к с і п у р ы н , пурынавая аснова, якая ёсць ва ўсіх жывых клетках y саставе нуклеінавых к-т (ДН К i РН К). Структурны кампанент нізкамалекулярных каферментаў, зыходнае рэчыва пры біясінтэзе птэрынаў, рыбафлавіну, фоліевай к-ты. Нуклеатыд Г. ўдзельнічае ў сінтэзе бялку, актывацыі тлушчавых к-т, цыкле трыкарбонавых к-т, глюканеагенезе. У значнай колькасці знаходзіцца ў экскрэментах павукападобных і птушак (адкрыты ў складзе гуана, адсюль назва), y лусцэ і скуры рыб (вапнавае элучэнне Г. надае лусцэ рыб характэрны бляск), паўзуноў і земнаводных. Пры дэзамінаванні адэназіндэзаміназай Г. пераўтвараецца ў ксандін. ГУАНСІ-ЧЖУАНСКІ АЎГАНОМНЫ PAÊH, на Пд Кітая, y бас. р. Сіцзян. Н а 3 мяжуе з В’етнамам. Пл. 220,4 тыс. км2. Нас. 42,2 млн. чал. (1994), пераважна кітайцы (60%), чжуаны (35%), яа, мяа, тун і інш. Адм. ц. — г. Наньнін. Большая ч. тэр. — моцна парэзаныя нізкагор’і выш. каля 500— 1000 м, найб. выш.. 2185 м. На П н — карставыя формы рэльефу. Сярэдняя т-ра сіудз. ад 6 °С на П н да 14 °С н а Пд, ліп. — 24— 28 °С. Вечназялёныя горныя лясы. Радовішчы марганцу, волава, каменнага вугалю і інш. Развіта сельская гаспадарка. Апрацоўваецца каля 15% тэрыторыі. На працягу года збіраюць 2— 3 ураджаі. Асн. с.-г. культура — рыс (каля 65% гоюшчы). Вырошчваюць таксама батат, цукр. трыснёг, арахіс, рамі, кунжут, pane, тытунь, фрукгы. Жывёлагадоўля (цяглавая буйн. par. жывёла, свінні). Птушкагадоўля. Вытв-сць вострых прыпраў (карыда, аніс). Лесараспрацоўкі. Рысаачышчальная, алейная, дрэваапр., папяровая, тэкст., цукр. прам-сць. Здабыча і перапрацоўка волава, марганцу, свінцу, цынку. Здабыча каменнага вугалю, металургічныя і маш.-буд. прадпрыемствы. Саматужныя промыслы (фарфор). Рачное суднаходства.
ГУАНЬДЗІ
513
нёвая, абутковая, металаапр., вытв-сць буд. матэрыялаў. На ўзбярэжжы — саляныя промыслы. Засн. ў 1819. Каланізаваны франц. ўцекачамі з Гаіці. Паводле трактатаў 1903 і 1934, навязаных Кубе, y бухце Г. знаходзіцца ваен марская база ЗША. Куба патрабуе вяртання тэр. сушы і мора ў раёне Г., якія ёй належаць.
ГУАНЧЖОЎ, K a н т о н, горад y Кітаі. Адм. ц. правінцыі Гуандун. 3,2 млн. ж., з прыгарадамі каля 4 млн. ж. (1994). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Буйны рачны і марскі порт y дэльце р. Чжуцзян. Прамысл. і ганлл. цэнтр Паўд. Кітая, цесна звязаны з Сянганам. Пераважае тэкст. (джут, рамі, бавоўна, шоўк), харчасмакавая (цукр., плодакансервавая) і цэлюлозна-папяровая прам-сць. Чорная металургія, суднабудаванне, маш.-буд. (асабліва с.-г.), хім., цэм. прадпрьіемствы. Саматужныя промыслы. Міжнар. кірмашы. Філіял АН, ун-т. Музеі, Бат. сад. Сярод арх. помнікаў — храм Гуансяосы з жал. пагадай (963). Мемар. зала Сунь Ятсена. Вядомы з 3 ст. да н.э. У сярэднія вякі —
Да арт. Гуанчжоў. Від на р. Чжуцзян і цэнтральную частку горада. буйны гандл. порт. 3 18 ст. адзіны порт Кітая для абмежаванага гандлю чужаземцаў. У час А н г л а - к іт а й с к а й в а й н ы 1 8 4 0 — 4 2 цэнтр масавага супраціўлення каланізатарам. У 1910 і 1911 y Г. адбыліся антыўрадавыя паўстанні. У 1923—26 тут размяшчаліся нац.-рэв. ўрад, камандаванне нац.-рэв. арміі. У 1927 адбылося ўзбр. паўстанне супраць галінданаўскага рэжыму. У 1938—45 акупіраваны яп., y 1945— 49 — гамінданаўскімі войскамі. Вызвалены ў 1949 нар.-вызв. арміяй.
ГУАНЧЖАЎВАНЬ, заліў Паўднёва-Кітайскага мора, каля берагоў Кітая (правінцыя Гуандун), паміж п-вам Лэйчжоў y в-вам Дунхайдао. Даўж. каля 20 км, шыр. каля ўваходу 2 км. Глыб. 7— 13 м. Прылівы мяшаныя (2 м). Буйны порт — Чжаньцзян.
ГУАНЬДЗІ, Г у а н ь Юй , Г у а н ь Ю н ь ч a н, y кітайскай міфалогіі і познім афіц. кульце бог вайны і багацця, апякун вучоных і літаратараў. Яго правобразам быў рэальны Гуань Юй, які жыў y 160—219, праславіўся адвагай і ГУАНТАНАМА (Guantanam o), горац на вернасцю свайму правіделю. Пазней У Кубы, паблізу ад узбярэжжа Карыб- атрымаў тытул вернага і мудрага князя, скага м. Адм. ц. правінцыі Гуантанама. сапраўднага ўладьпсі, які прыносіць мір. 207,8 тыс. ж. (1993). Вузел чьпунак і аў- Храмавыя выявы Г.-д. паказваюць яго тадарог. Прам-сць: харч., тэкст., тыту- седзячы з кнігай Канфуцыя «Вёсны і
514
рыкі (Эквадор). Уразаецца ў сушу на 115 км, шыр. каля ўвахода 160 км, глыб. да 200 м. Прылівы паўсутачныя (да 4,4 м). У заліў упадае р. Гуаяс, y нізоўі якой порт Гуаякіль.
гуаньдун
Восені» ў руках. Яго выявы вывешвалі ў воінскіх шатрах, салдаты насілі іх як талісманы. Вадома каля 1600 дзярж. храмаў Г.-д. ГУАНЬДУН, К в a н т y н , паўднёвазаходні край Ляадунскага паувострава; тэр. Кітая. ГУАЎЯРЭ (Guaviare), рака на У Калумбіі, левы прыток р. Арынока; y верхнім цячэнні Гуаябера. Даўж. 1300 км, пл. бас. 140 тыс. к м . Пачынаецца на Усх. Кардыльеры, цячэ па пласкагор’і Пардаас, дзе ўтварае парогі і вадаспады; ніжняе цячэнне Г. — на нізіне Арынока. Сярэдні расход вады 5200 м3/с . Характэрны дажджавыя паводкі. Суднаходная для невял. суднаў да ўпадзення левага прытока р. Ар’яры (з перарывамі каля парогаў). ГУАХІРА, Г a a х і р a (Guajira, G oajira), паўвостраў на П н Паўд. Амерыкі,
ГУАЯКІЛЬ (Guayaquil), горад y Эквадоры. Адм. ц. прав. Гуаяс. Засн. ў 1531. Нас. 1508 тыс. ж. (1993). Гал. знешнегандл. (50% экспарту і 90% імпарту краіны) порт на р. Гуаяс (за 50 км ад зал. Гуаякіль). Чыг. станцыя. Міжнар. аэрапорт. Гал. эканам. цэнтр краіны. Прам-сць: металаапрацоўка і суднабудаванне, харчасмакавая, лесапільная, гарбарна-абутковая, тэкстьшьная. 2 ун-ты. Арх. помнікі 16— 18 ст.
Да арт. Гуаш. A3 в e р a ў. Аўгапартрэт. 1954.
Гуаньдлі ў адзенні гасудара разгладае скаргу. Старажытны народны лубок.
Да арт. Гуаш. У.Ш a п я л е в і ч. Сіні вечар. 1995.
y Калумбіі (б. частка) і Венесуэле. Абмываецца Карыбскім м. і Венесуэльскім залівам. Пл. 12 тыс. км2. Паверхня пераважна нізінная, на П нУ гарыстая (выш. да 853 м). Клімат і расліннасць трапічных паўпустынь. Пашавая жывёлагадоўля. Здабыча солі. На Г. мыс Гальінас (самы паўн. пункг Паўд. Амерыкі).
гушчынёй, непразрыстасцю, матавасцю тонаў, часта спалучаецца з ёю. Была вядома ў Стараж. Егіпце. Ш ырока выкарыстоўвалася ў сярэднія вякі ў кніжнай мініяцюры, з часоў Адраджэння — для эскізаў, кардонаў фрэсак, партрэтных мініяцюр. Адзін з асн. матэрыялаў плаката, кніжнай графікі, дэкарацый, афарміцельскіх работ. У тэхніды Г. працавалі мастакі: А.Тычына, І.Ахрэмчык, Л.Лейтман, М.Тарасікаў, І.Немагай, М.Селяшчук, А Л ось, У.Ш апялевіч і інш. У.І.Рынкевіч.
ГУАШ (франц. gouache ад італьян. guazzo вадзяная фарба), фарба з тонка расцёртых пігментаў і водна-клеявых сувязных з дамешкай бяліл, a таксама жывапіс гэтымі фарбамі. Ужываецца для жывапісу па паперы, кардоне, ф анеры, палатне, шоўку. Узнікла як разнавіднасць акварэлі, адрозніваецца ад яе
ГУАЮЛА каўчуканосная расліна, тое, што гваюла. ГУАЯКІЛЬ (Golfo de Guayaquil), заліў Ціхага ак., каля зах. берагоў Паўд. Аме-
ГУБА, паморская назва марскіх заліваў, якія далёка ўдаюцца ў сушу на П н і Д. Усходзе Расіі. Звычайна ў Г. ўпадае вял. рака, якая апрасняе салёную ваду, таму яе колер адрозніваецца ад колеру марской вады (Дзвінская Г., Обская Г.). ГУБА, тэрытарыяльная адзінка ў Расіі ў 16— 17 ст. Першапачаткова супадала з воласцю ці горадам. Дзейнічалі губныя органы мясц. самакіравання (губныя хаты і інш.), якія выконвалі судова-паліцэйскія функцыі. Гл. таксама Губная рэформа. ГУБА АВЕЧАЯ, грыб сям. скутыгеравых; тое, што бяляк. ГУБАВЫЯ Г РЫ Б Ы , група сям. базідыяльных грыбоў парадку афілафаральных. Вядома больш за 1 тыс. відаў, пашыраных па ўсім зямным шары. На Беларусі больш за 200 відаў і формаў з 62 родаў: карыёл, летыпор, грыфала, гіменахета, шчыліналіснік, фомес, дэдалея, аксіпор і інш. Г.г. — актыўныя разбуральнікі драўніны. Пераважна сапратрофы, растуць на адмерлай драўніне, пнях, радзей на глебе, пашкоджваюць драўляныя збудаванні (дамавыя грыбы). Некат. паразіты, пасяляюцца на жывых дрэвах (напр., фелінус, інанотус, фамітопсіс), зніжаюць выхад дзелавой драўніны. Драўніна з пач. стадыяй пашкоджання некат. Г.г. (напр., сапраўдным, кляновым) мае прывабны ўзорысты малюнак і ідзе на выраб муз. інструментаў, сувеніраў. Г.г. мінералізуюць арган. рэчывы, садзейнічаюць аднаўленню ўрадлівасці глебы. Некат. маюдь антыбіятычныя і інш. ўласцівасці, выкарыстоўваюцца ў медыцыне (чага, сапраўдная губа, лістоўнічная губка, ганадэрма), ёсць ядомьм (бяляк, пячоначніца звычайная, серна-жоўтая губа). Міцэлій шматгадовы, гіфы тонкія, разгалінаваныя. Пладовыя целы адна-, двух- і шматгадовыя, масай да 10 кг, распасцёртыя (да 1,5 м), распасцёрта-адагнутыя, сядзячыя, некат. дыферэнцыраваны на ножку і шляпку; кансістэнцыя мясістая, скурыстая або дравяністая; колер ад белага, жаўтаватага і шэрага да чырвонага, бурага і чорнага. Пры адміранні высыхаюць. Гіменафор звычайна трубчасты, радзей лабірынтападобны або пласціністы. Споры цыліндычныя, эліпса- ці шарападобныя, разносяцца ветрам. А.І.Галаўко. ГУБАЙДУЛІНА С оф ’я Асгатаўна (н. 24.10.1931, г. Чыстапаль, Татарстан), расійскі кампазітар. Засл. дз. маст. Расіі
ГУБАРАУ
515
і плямкі, якія мяняюцца. Губы звычайна тоўстыя (адсюль назва). Зубы на сківіцах моцныя, іклападобныя. Некат. Г. адкладваюць ікру ў гнёзды з водарасцей і ахоўваюць яс. Большасць корміцца бентасам (малюскамі).
ГУБАНОГІЯ (Chilopoda), клас членістаногіх надклас мнаганожак (паводле некаторых вучоных — падклас). 4 атр.: касцянкі, скалапендравыя, геафілы (Geophilomorpha, або Geophilida), скутыгеры, або мухалоўкі (Scutigeromorpha, або Scutigerida). Каля 3 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, асабліва ў тропіках і субтропіках. Жывуць y глебе, лясным подсціле, пад камянямі. Актыўныя ўначы, удзень хаваюцца. На Беларусі найб. вядомьм прадстаўнікі з атр. касцянак.
Губанавыя: 1 — гамфоз; 2 — губан чырваназубы; 3 — зелянушка; 4 — марскі юнкер; 5 — губан даўгапёры: 6 — губан еўрапейскі.
(1990). Скончыла Казанскую (1954) і Маскоўскую (1959) кансерваторыі. Вучаніца М .П яйко і В.Шабаліна (кампазіцыя). У творчасці, якая сінтэзуе муз. традьшыі Захаду і Усходу, выкарыстоўвае сучасныя сродкі муз. выразнасці, y т л . тэмбравай (нетрадыцыйныя інстр. склады). Сярод твораў: балет «Бягучая па хвалях» паводле А.Грына (1963), кантаты «Ноч y Мемфісе» (1968), «Рубаят» (1969), «Perception» (1983), «Прысвячэнне Марыне Цвятаевай» (1984), «Алілуя» (1990); 1-часткавыя творы для вял. сімф. аркестра «Час душы» (з мецца-сапрана, 1976), «Offertorium» (1980); сімфонія «Чую... Змоўкла...» (1986); канцэрты для саліруючых інструментаў з камерна-інстр. складамі; камерна-інстр. творы
В.Губараў. Русалка прэснаводная, звычайная 1996.
для нетрадыцыйных склацаў; сольныя інстр. творы; музыка да драм. спектакляў і кінафільмаў. 3 пач. 1990-х г. жыве ў Германіі.
ГУБАНАВЫЯ (Labridae), сямейства рыб атр. акунепадобных. Каля 50 родаў, да 600 відаў. Пашыраны ва ўсіх акіянах, пераважна ў трапічных і субтрапічных водах. Асобныя віды даходзяць на Пн аж да берагоў Нарвегіі. Жывуць y прыбярэжнай зоне. Найб. вядомьм гамфоз (Gomphosus varius), губан чырваназубы (Callyodon ovifrons), зелянушка (Symphodus tinca), марскі юнкер (Coris angulata) і інш. Даўж. ад 6 см да 3 м, маса да 100 кг. Афарбоўка, асабліва ў самцоў, яркая: на жаўтаватым або зеленаватым фоне ярка-чырвоныя, блакітныя, фіялетавыя або аранжавыя палоскі
Цела (даўж. ад некалькіх міліметраў да 30 см) гашскатае, падзелена на галаву і сегментаванае (ад 19 да некалькіх дзесяткаў членікаў) тулава. На галаве пара вусікаў і 3 пары сківіц, па баках вял. колькасць простых вочак (у некат. вочак няма). На кожным сегменце па адной пары канечнасцей. Першая пара — нагасківіцы з ядавітымі залозамі, сакрэт якіх дапамагае забіваць адабычу і абараняцца ад ворагаў. Раадзельнаполыя. Драпежнікі: кормяшха беспазваночнымі, зрэдку дробнымі пазваночнымі.
ГУБАРАЎ Аляксей Аляксандравіч (н. 29.3.1931, с. Гвардзейцьі Самарскай вобл., Расія), савецкі касманаўт. Двойчы Герой Сав. Саюза (1975, 1978), лётчык-касманаўт С СС Р (1975). Герой ЧССР (1978). Ген.-маёр авіяцыі (1983). Д-р тэхн. навук. Скончыў ваенна-марское авіяц. вучылішча (1952), Ваеннапаветр. акадэмію імя Гагарына (1961). У 1963—81 y атрадзе касманаўтаў. 11.1— 9.2.1975 з Г.М .Грэчкам здзейсніў палёт на касм. караблі «Саюз-17» (як камандзір) і на арбітальнай станцыі «Салют4»; 2— 10.3.1978 з У.Рэмекам — палёт на касм. караблі «Саюз-28» (як камандзір; першы ў свеце міжнар. экіпаж па праграме «Інтэркосмао) і на арбітальнай станцыі «Салют-6» (асн. экіпаж: Ю.В. Раманенка, Грэчка) з прыстыкаваным да яе касм. караблём «Саюз-27». Правёў y космасе 37,5 сут. Залаты медаль імя К.Э.Цыялкоўскага AH СССР. ГУБАРАЎ Валянцін Аляксеевіч (н. 14.4.1948, г. Ніжні Ноўгарад, Расія), бел. мастак. Скончыў Горкаўскае маст. вучылішча (1968), Маскоўскі паліграф. ін-т (1980). 3 1974 жыве ў Мінску. 3 1980 працуе ў вьш-вах «Беларусь», «Мастацкая літаратура» (з 1989 гал. мастак), «Белфакс». Валодае яркай самабытнай творчай манерай, якая не ўпісваецца ў рамкі афіц. рэалізму. У творах арганічнае сгталучэнне гумару і трагізму, гратэску і сакавітай іроніі: «Францыск Скарына. Вяртанне», «Гульні ў галоснасць», «Прывітанне з Крыма», «Птушыныя трэлі», «Русалка прэснаводная, звычайная» (усе 1990-я г.). Іл. гл. таксама ў арт. Гратэск. Л і т .: Валентнн Губарев: Жнвопнсь: [Каталог). Мн., 1992. Г .А Фатыхава.
516
ГУБАРЭВІЧ
ГУБАРЭВІЧ Кастусь (Канстанцін Лявонавіч; 5.1.1907, в. Радучы Чавускага р-на Магілёўскай вобл. — 3.7.1987), бел. драматург. Засл. дз. маст. Беларусі (1966). Скончыў Магілёўскі педтэхнікум (1927), Дзярж. ін-т кінематаграфіі ў Маскве (1932). Настаўнічаў, працаваў y газ. «Палеская праўда», на кінафабры-
К. Губарэвіч.
цы Белдзяржкіно і Бел. радыё, з 1949 — y газ. «Літаратура і мастацгва», на кінастудыі «Беларусьфільм», y 1966— 74 y Мін-ве культуры Беларусі. У 1926 дэбютаваў вершамі і апавяданнямі. Першая кніга — зб. апавяданняў «Гайда туды і жывыя шрубы» (1930). Разам з І.Дорскім напісаў драму «Цэнтральны ход» (паст. 1948) і лірычную камедыю «Алазанская даліна» (паст. 1949). Аўтар гісторыка-рэв. і ваенна-патрыят. п ’ес «Цытадэль славы» (паст. 1949, пад назвай «Брэсцкая крэпасць» 1953), «Простая дзяўчына» (паст. 1953), «На крутым павароце» (паст. 1956), «Галоўная стаўка» (паст. 1957), «Далёкая песня» (паст. 1962) , «А куды ж нам падзецца» (паст. 1963) , «Салодкі месяц» (паст. 1970), «Брэсцкі мір» (паст. 1969), «Партызанская зона» (паст. 1976), «Даруй мне» (паст. 1980) і інш., y якіх вастрыня і драматызм канфліктаў, дынамічнасць сюжэтаў, дакументальнасць грамадсказначных фактаў. Выступаў як кінадраматург: сцэнарыі фільмаў «Баям насустрач» (1932, з Я.Гезіным і К.Мінецам), «Дзяўчынка шукае бацьку» (1958, з Я.Рысам), «Анюціна дарога» (1968), «Паланэз Агінскага» (1971), «Неадкрытыя астравы» (1973). Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1968. Дзярж. прэмія Беларусі 1972. Т в.\ П ’есы. Мн., 1969; Анютнна дорога:. Кнноповестн. Мн., 1980; Драмы і камедыі. Мн., 1981. Л і т С а б а л е ў с к і А. Беларуская савецкая драма. Мн., 1972. Кн. 2. С. 86— 118; У с і к a ў Я. Грамадзянскае сумленне мастака. Мн., 1976. С. 186— 192; Г а р о б ч а н к а Т. Час вымяраецца здабыткамі / / Полымя. 1976. № 12; К о л о с Г. Его пнсательская ясность/ / Неман. 1987. № 5. І .У .С а л а м е в іч .
ГУБАРЭВІЧ Якаў Рыгоравіч (3.12.1905, г. Рагачоў Гомельскай вобл. — 1971), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д -р вет. н. (1952), праф. (1953). Скончыў Ленінградскі вет. ін-т (1932). 3 1959 y Віцебскім вет. ін-це. Навук. працы па
ветэрынарнай гінекалогіі, акушэрстве і штучным асемяненні.
шматнасенная двухгнездавая каробачка. Дэкар. расліны. Г .У .В ы н аеў.
Тв.: Акушерство, ганекологая н нскусственное осемененне сельскохозяйственных жнвотных. Л., 1967 (у сааўт.).
ГУБЕР Аляксандр Андрэевіч (1.4.1902, с. Каменка Чаркаскай вобл., Украіна — 16.6.1971), савецкі гісторык-усходазнавец і граМадскі дзеяч. Акад. AH СССР (1966). Праф. (1935), д-р гіст. н. (1943). Скончыў Маскоўскі ін-т усходазнаўства (1925). Працаваў y ін-тах гісторыі (1938— 45, 1957—68), усеагульнай гісторыі (з 1968) і ўсходазнаўства (1950—56, y 1954— 56 дырэктар) AH СССР. Выкладаў y Маскоўскім ун-це (з 1937) і Акадэміі грамадскіх навук пры ЦК К П С С (з 1946). Чл. Гал. рэдакцыі Сав. гіст. энцыклапедыі (з 1958). Гал. рэдактар час. «Новая н новейшая нсторня» (1956—62). Віцэ-прэзідэнт (з 1965) і прэзідэнт (з 1970) Міжнар. к-та гіст. навук. Аўтар прац па гісторыі краін Паўд.-Усх. Азіі; адзін з аўтараў падручнікаў па гісторыі краін Азіі і Афрыкі для ВНУ.
ГУБАРЭНКА Віталь Сяргеевіч (н. 13.6.1934, г. Харкаў, Украіна), украінскі кампазітар. Нар. арт. Украіны (1993). Скончыў Харкаўскую кансерваторыю (1960). У 1961—72 выкладаў y Харкаўскім ін-це мастацтваў. Найб. плённа працуе ў муз.-сцэн. жанры. Сярод твораў: 12 опер, y т.л. «Помні мяне» (1977), «Сват паняволі» («Ш альменка-дзяншчык», 1984), «Альпійская балада» паводле В.Быкава (1985), опера-балет «Вій» (1980), монаоперы «Пісьмы кахання» (1971) і «Адзіноцтва» (1993); балеты, y т.л. «Каменны ўладар» па матывах драмы Л.Украінкі (1969); 3 сімфоніі (1961— 74); 4 камерньм сімфоніі (1967— 94), канцэрты для інструментаў з аркестрам; вак. цыклы і інш. Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Ш аўчэнкі 1984.
Губасцік рабы.
Te:.
Нзбр. труды. М., 1976.
ГЎБЕР (Huber) Роберт (н. 20.2.1937, г. Мюнхен, Германія), нямецкі біяхімік. Чл. Баварскай АН (1988). Скончыў Мюнхенскі тэхн. ун-т (1960). Працуе ў Ін-це біяхіміі імя М.Планка, з 1978 яго дырэкхар. Навук. працы па рэнтгенаструктурным аналізе складаных біяарган. злучэнняў, y т л . бялкоў. Расшыфраваў трохмерную структуру мембраннага інтэгральнага бялку пурпурных бактэрый, які з’яўляецца фотасінтэзуюч ь м рэакцыйным цэнтрам (1982, разам з I .Дайзенгоферам і Г.Міхелем). Нобелеўская прэмія 1988. ГУБЕРНАТАР (ад лац. gubernator правіцель), 1) y некаторых сучасных дзяржавах вышэйшая службовая асоба тэрытарыяльнай адзінй. Напр., y ЗШ А Г. — кіраўнік вьпсанаўчай улады штата, y Вялікабрытаніі Г. — службовая асоба, якая ўзначальвае кіраванне калоніяй, y Рас. Федэрацыі Г. — пасада кіраўнікоў некат. абл. адміністрацый. 2) У Рас. імперыі вышэйшая службовая асоба (начальнік) губерні. Пасада ўведзена ў 1708, на Беларусі ў 1772. Прызначаўся царом па прадстаўленні міністра ўнутр. спраў з вышэйшых колаў дваранства. Пасдда скасавана пасля Люг. рэв. 1917. В .В .Ш вед.
ГУБАСІЦК (Mimulus), род кветкавых раслін сям. залознікавых. Каля 120 відаў. Пашыраны пераважна ў Паўн. Амерыцы. На Беларусі вельмі рэдкі занесены від Г. рабы (М. guttatus). Расце на вільготных лугах, балотах, y канавах, каля крыній. Некат. віды Г. выкарыстоўваюцца ў вазоннай культуры. Ёсць разнавіднасці з пунсовымі і стракатымі кветкамі, з мускусным пахам лісця. Шматгадовьш травяністыя расліны з простым або слаба разгалінаваным пустым сцяблом, з рызомамі або сталонамі ў ніжняй частцы. Лісце простае, супраціўнае, суцэльнакрайняе ці зубчастае. Кветкі буйныя або сярэдніх памераў, яркія, часта рабыя, жоўтыя, чырв., блакітныя і інш. колераў, адзіночныя ў пазухах лістоў або сабраныя ў рыхлае верхавінкавае гронкападобнае суквецце. Плод —
ГУБЕРНСКАЕ ПРАЎЛЕННЕ, калегіяльны орган кіравання агульнай кампетэнцыі ў губерні. Факгычна бьшо дарадчым органам пры губернатару, які ўзначальваў Г.п. Уведзена ў ходзе губернскай рэформы 1775. На Беларусі Г.п. ўтвораны; Магілёўскае і Полацкае ў 1778, Беларускае (у выніку аб’яднання Магілёўскай і Полацкай губ.) і Мінскае ў 1796, Гродзенскае, Віцебскае і Магілёўскае (адноўлена) y 1802. Займалася адм., паліцэйскімі, гасп., фінансавымі пытаннямі, урачэбным наглядам і інш. Фарміравалася шляхам прызначэння. Напачатку падпарадкоўвалася Сенату, потым М ін-ву ўнутр. спраў. Складалася з агульнай дзярж. установы (рашаючы орган) і канцылярыі. Пры Г.п. знаходзіліся друкарня, архіў, рэгістратура, экзе-
кутарская і гасп.-распарадчая часткі, урачэбная ўправа і інш. Скасавана пасля Лют. рэв. 1917. А.М.Марыскін. «ГУБЕРНСКНЕ ВВДОМОСТН*. афіцыйньм газеты, што выдаваліся ў губернях і абласцях Рас. імперыі ў 1838— 1917 на рус. мове. Перыядычнасць мянялася ад 1 да 6 разоў на тыдзень. У 1838 выдаваліся ў 42 (з 60) губ. цэнтрах. На Беларусі выходзілі «Белостокскне областные ведомоста» (1838— 43), *Вйленскйе губернскйе ведомостй», *Вйтебскйе губернскйе ведомостй», «Гродненскйе губернскйе ведомостй», «Мйнскйе губернскйе ведомостй», *Могйлёвскйе губернскйе ведомостй». Мела афіц. і неафіц. (часам выдавалася самастойна) часткі. Матэрыялы рыхтавалі губ. стат. камісіі, пасля — губ. архіўныя камісіі і к-ты. Спынілі існаванне пасля Лют. рэв. 1917. С.В.Говін. ГУБЕРНСКІЯ ВУЧОНЫЯ АРХІЎНЫЯ КАМІСІІ, гл. ў арт. Архіўныя камісіі. ГУБЕРНСКІЯ ПА СЯЛЯНСКІХ СПРАВАХ УСТАНОВЫ, мясцовьм кіруючыя органы па правядзенні ў жыццё сялянскай рэформы 1861 y Рас. імперыі. Утвораны неўзабаве пасля адмены прыгону. Разбіралі скаргі на дзеянні міравых пасрэднікаў і пав. міравых з ’еэдаў, зацвярджалі добраахвотныя пагадненні паміж памешчыкамі і сялянамі аб памяншэнні памераў надзелу, павышалі або паніжалі сял. павіннасці і інш. Падпарадкоўваліся непасрэдна міністру ўнутр. спраў. 3 утварэннем y 1889 y большасці губерняў Расіі інстытута земскіх участковых начальнікаў гэтым установам нададзены і суд. функцыі. У такой кампетэнцыі захоўваліся да Кастр. рэвалюцыі. В.П.Панюціч. ГУБЕРНЯ, асноўная адм.-тэр. адзінка ў Расіі і ў С СС Р y 1708— 1929. Падзялялася на правінцыі і дыстрыкты, з 1775 — на паветы ці акругі; 2— 3 Г. складалі намесніцтва, з 1775 — генералгубернатарства. Узначальваў Г. губернатар. Выканаўчыя органы — губернскае праўленне і земскі суд. Пасля скасавання прыгону (1860-я г.) апарат губ. кіравання складаўся з губ. праўлення, галіновых канцылярый (земскіх, гар., суд.адм., вайск.-адм., грашовых і інш.) і устаноў (казённыя палаты, губ. статыстычныя к-ты і інш.). Н а Беларусі Г. ўведзены пасля далучэння да Расіі (1772—95). У розны час тут існавалі Пскоўская (1772— 76), Магілёўская (1772— 78, 1802— 1919), Полацкая (1776— 96), Беларуская (1796— 1802), Мінская (1793— 1921), Слонімская (1795— 97), Віленская (1795—97, 1801— 1920), Літоўская (1797— 1801), Гродзенская (1801— 1921), Віцебская (1802— 1924), Ковенская (1843— 1919), Смаленская (1919— 24), Гомельская (1919— 26) Г. (гл. адпаведньм арпгыкулы). На тэр. СССР Г. скасаваны ў 1923— 29, y БССР — y 1924. Э.М.Савіцкі. ГУБІЗА, возера, гл. Гульбеза.
ГЎБІНСКАЯ КАРДОННА-ПАПЯРОВАЯ ФАБРЫКА. Дзейнічала ў 1896— 1914 y маёнтку Губіна (цяпер вёска ў Лепельскім р-не). 3 1900 мела паравую машыну, з 1908 — паравы рухавік (150 к.с.). У 1910 працавала паравая машына (200 к.с.), 50 рабочых; выраблена кардону і паперы на 38 тыс. руб. ГУБІЧЫ , вёска ў Буда-Кашалёўскім р-не Гомельскай вобл., каля аўтадарогі Гомель—Жлобін. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 20 км на 3 ад Буда-Кашалёва, 55 км ад Гомеля, 8 км ад чыг. ст. Шарыбаўка. 755 ж., 322 двары (1997). Ляснідтва. Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. ГУБКАВАТАЯ ГУМА, гл. Сітаватая гума. ГУБКІ (Porifera, або Spongia), тып прасцейшых шматклетачных беспазваночных жывёл. 3 класы: Г. вапнавыя (Calcispongiae, або Саісагеа); Г. шкля-
губко______________ 517 кападобнае, адным канцом прымацоўваюцца да субстрату, на другім адтуліна — вусце. Сценкі цела з порамі, праз якія праходзіць вада з прадуктамі жыўлення. Шкілет з вапністых і крэменязёмных іголак (спікул) або з валокнаў арган. рэчыва (спангіну). Большасць Г. — гермафрадыты. Кормяцца дэтрытам, прасцейшымі, дыятомавымі водарасцямі, бактэрыямі і інш. Выкарыстоўваюцца ў медыцыне і тэхніцы, як туалетныя (напр., гр э ч а с к а я г у б к а ) , шкляныя Г. ідуць на ўпрыгажэнні і сувеніры.
І.М.Губкін.
С.ІГубкін
ГУБКІН Іван Міхайлавіч (21.9.1871, в. Пазнякова Уладзімірскай вобл., Расія — 21.4.1939), савецкі вучоны ў галіне геалогіі і горнай справы. Акад. АН СССР (1929). Скончыў Пецярбургскі горны ін-т (1910). 3 1920 праф., з 1922 рэктар Маскоўскай горнай акадэміі. 3 1930 рэктар Маскоўскага нафтавага ін-та. У 1936 віцэ-прэзідэнт AH СССР. Распрацаваў навук. асновы тэорыі паходжання нафты і ўмоў угварэння яе радовішчаў. Абгрунтаваў і ўкараніў геафіз. метады разведкі Курскай магн. анамаліі. Te:. Нзбр. соч. Л іт .: К у м о к
Губкі: вапнавыя (1 — Clathrina primordialis; 2 — Leucosolenia botiyoides); шкляныя (3 — Pheronema giganteum; 4 — Monorhaphis chuni: частка); звычайныя (5 — Tetilla cranium; 6 — Phakeliia cribrosa).
ныя, або шасціпрамянёвыя (Hyalospongiae, або Hexactinellida); Г. звычайныя (Demospongiae). Каля 5 тыс. відаў. Жывуць пераважна ў акіянах і морах ад прыбярэжнай зоны да глыб. 8500 м, найб. разнастайньм і шматлікія на шэльфе, каля 20 відаў — y прэсных вадаёмах. Каланіяльныя, радзей адзіночныя жывёлы, вядуць нерухомы спосаб жыцця. Узніклі ў дакембрыі, найб. размножыліся ў мезазоі. На Беларусі з Г. водзяцца бадзягі. Выкапнёвыя выяўлены ў адкладах дэвону, карбону, юры і мелу. Выш. 2— 150 см, цела бакала- або мяшэч-
Т. 1—2. М.; Л., 1950—53. Я.Н. Губкнн. М., 1968.
Г У Б Ы Н Сяргей Іванавіч (27.8.1898, С.-Пецярбург — 8.9.1955), бел. вучоны ў галіне металургіі. Акад. АН БССР (1947). Д -р хім. н. (1936), праф. (1945). Засл. дз. нав. і тэхн. Беларусі (1954). Сын ІМ.Губкіна. Скончыў Маскоўскую горную акадэмію (1928). 3 1944 нам. дырэктара Ін-та металургіі AH СССР, y 1948— 55 дырэктар Фіз.-тэхн. ін-та АН БССР, адначасова заг. кафедры БПІ. Працы па тэорыі пластычнай дэфармацыі і апрацоўцы металаў ціскам. Распрацаваў матэм. метады вывучэння працэсаў цячэння металу пры пракатцы, коўцы, штампоўцы. Стварыў навукова абгрунтаваную класіфікацыю відаў апрацоўкі металаў ціскам. Te:. Теорня обработкя металлов давленяем. М., 1947; Фотопластнчность. Мн., 1957 (разам з С.І.Дабравольскім, Б.Б.Бойкам); Пластнческая деформацяя металлов. T. 1—3. М., 1961.
ГУБКО Аляксандр Аляксандравіч (5.11.1936, в. Хадзяўляны Дзятлаўскага р-на Гродзенскай вобл. — 10.6.1993), бел. вучоны ў галіне траўматалогіі і артапедыі. Д-р мед. н. (1983), праф. (1984). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1959). 3 1967 працаваў y ім, адначасова кіраўнік артапеда-траўматычнай клінікі
518
ГУБНАЯ
на базе 6-й клінічнай бальніцы Мінска. Навук. працы па лячэнні адкрытых пераломаў доўгіх трубчастых касцей, інфіцыраваных пераломах, незрашчэнні касцей, метадах дыягностыкі і лячэння артапеда-траўматычных хворых. ГУБНАЯ РЭФ ОРМ А, рэформа мясц. кіравання ў Расіі ў 16 ст. У ходзе яе на тэр. губы створаны органы самакіравання — губныя ўстановы, арганізацыю і кампетэндыю якіх вызначалі губныя граматы (вядомы з 1539) і наказы. Складаліся з губных хат, на чале стаялі 2 губныя старосты, якім дапамагалі губнью цалавальнікі і паліцэйскія чыны, справаводства вялі дзячкі. Падпарадкоўваліся Разбойнаму прыказу. Губныя ўстановы вялі расследаванне асабліва небяспечных крымінальных злачынстваў, практыкавалі павальныя вобыскі і допыты, часта ўжьівалі катаванні, a ў адносінах да вінаватых — смяротную кару і жорсткія пакаранні. 3 2-й пал. 16 ст. губныя старосты выконвалі і адм. абавязкі (адвядзенне зямель, межаванне і інш.). Пасля ўвядзення ў пач. 17 ст. ваяводскага кіравання, губныя ўстановы паступова пераходзілі пад кантроль ваявод. У 1669— 84 скасаваны часова, y 1702 — канчаткова. ГУ БН Ы ГАРМ ОНІК, духавы язычковы муз. інструмент. Складаецца з комплексу метал. язычкоў, замацаваных на абодвух баках планкі, да якой прылягае драўляная або пластмасавая пласцінка з проразямі; праз іх струмень паветра трапляе на язычкі. У кожным канале 2 галасы, адзін з якіх гучыць пры выдыху, другі — пры ўдыху. Існуюць з сярэдзіны 19 ст., найб. пашыраны ў краінах Цэнтр. Еўропы. Вядомы Г.г. розных сістэм з рознымі дыяпазонамі (1— 3 актавы), з храматычным гукарадам, з клавішамі і інш. Найб. пашыраны ў строях С, G , F, а. ГУБСКАЯ Надзея Аляксандраўна (н. 3.2.1947, в. Стары Каўрай Чаркаскай вобл., Украіна), бел. спявачка (лірыкадрам. сапрана). Засл. арт. Беларусі (1994). Скончыла Кіеўскую кансерваторыю (1975). У 1966— 77 працавала на Украіне і ў Расіі. 3 1977 салістка Нац. акад. т-ра оперы Беларусі. Валодае голасам вял. напаўнення, багатай і высакароднай тэмбравай афарбоўкі. Сярод партый: Таццяна, Ліза («Яўген Анегін», «Пікавая дама» П.Чайкоўскага), Яраслаўна («Князь Ігар» А.Барадзіна), Графіня, Паміна («Вяселле Фігара», «Чароўная флейта» В.А.Моцарта), Аіда, Леанора, Лізавета, Амелія («Аіда», «Трубадур», «Дон Карлас», «Баль-маскарад» Дж.Вердзі), Чыо-Чыо-сан, Тоска ў аднайм. операх Дж.Пучыні, Маргарыта («Фауст» Ш .Гуно), саліруючае сапрана ў вак.-харэаграфічным прадстаўленні «Карміна Бурана» на муз. К.Орфа. Лаўрэат Усесаюзнага конкурсу вакалістаў А А .С а л а м а х а . імя М.І.Глінкі (1973).
ГУВЕР (Hoover), вадасховішча ў ЗШ А, гл. Мід. ГУВЕР (Hoover) Герберт Кларк (10.8.1874, г. Уэст-Бранч, штат Аява, ЗШ А — 20.10.1964), дзяржаўны і паліт. дзеяч ЗША. У час 1-й сусв. вайны арганізатар харч. дапамогі для Бельгіі і Францыі. У 1917— 19 узначальваў Ф едэральную харч. адміністрацыю, y 1919—23 — Амерыканскую адміністрацыю дапамогі. У 1921— 28 міністр гандлю. У 1929— 33 прэзідэнт ЗШ А (ад Рэсп. партыі). Садзейнічаў аднаўленню ваенна-прамысл. патэнцыялу Германіі. Пасля 2-й сусв. вайны кіраваў арганізацыяй амер. дапамогі многім краінам. ГУГА (Hugo) Густаў (1764— 1844), нямецкі юрыст, заснавальнік гістарычнай школы права. Праф. Гётынгенскага ун-та. Аўтар шэрагу навук. прац па праве. Першы абвясціў ідэю самабытнага развіцця права і супастаўляў яго з развідцём мовы і нораваў народа. Задачай права лічыў зацвярджэнне пэўнага і трывалага парадку ў краіне, абараняў непарушнасць усякага станоўчага права. Гал. довадам захавання права лічыў тое, што яно ўжо існуе і што «людзі да яго прывыклі». Сваё вучэнне называў філасофіяй станоўчага права. ГУГЕЛЬ Адольф Самойлавіч (н. 3.6.1915, Вена), бел. мастак. Засл. дз. маст. Беларусі (1976). Скончыў Віцебскае маст. вучылішча (1940). Аўтар тэматычных карцін «Ідуць на фронт» (1943), «Кастусь Каліноўскі» (1958, з Р.Кудрэвіч), «Восеньскі роэдум» (1982), «Партызанам Беларусі прысвячаецца» (1984, з Кудрэвіч), «Дзеці вайны» (1985), пейзажаў «Вясна ў Вязынцы»
(1985), «Тут быў млын» (1988), «Восень y Лошыцы» (1995), нацюрмортаў «Півоні» (1963), «Вясновы» (1992), «Сланечнікі» (1995), партрэтаў «Калгасны пастух» (1960), «Італьянка» (1994), «На яснай паляне» (1996) і інш. Творы адметныя трывалай кампазідыйнай пабудовай, дакладнасцю малюнка і тыпажу, дынамікай колеру. Л .Ф .С а л а в е й . ГУГЕНОТЫ (франц. huguenots ад ням. Eidgenossen саюзнікі), прыхільнікі кальвінізму (пратэстантызму) y Францыі ў 16— 18 CT., якія дамагаліся ажыцдяўлення Рэфармацыі. Належалі пераважна да трэцяга саслоўя (правіндыяльная буржуазія і рамеснікі), a таксама да дваранства і феад. знаці, незадаволенай цэнтралізатарскай палітыкай каралеўскай улады. 3 1562 па 1594 франц. католікі вялі крывавыя войны з Г.; барацьба паміж імі атрымала назву гугеноцкіх або рэлігійных войнаў (гл. таксама Варфаламееўская ноч). Заваяваныя Г. ў гэтых войнах рэліг. і паліт. правы былі замацаваны ў Нанцкім эдыкце 1598. У 17 ст. рэпрэсіі супраць Г. аднавіліся. Ганенні на іх прывялі да разбурэння структур франц. пратэстантызму, да масавай адмовы і пераходу Г. y каталіцтва, эміграцыі больш за 250 тыс. Г. y інш. краіны. Барацьба Г. за свабоду сумлення вымусіла Людовіка XVI y 1787 прызнаць правы пратэстантаў. У час Франц. рэвалюцыі 1789— 99 дэкрэтам 1791 прынцып свабоды сумлення быў замадаваны канчаткова і ганенні на Г. спыніліся. ГУГЕНОЦКІЯ ВОЙ НЫ , адна з назваў войнаў паміж католікамі і гугенотамі ў Францыі ў 16 ст., гл. ў арт. Рэлігійныя войны.
АГугель. Восеньскі роздум. 1982.
ГУГНІН Мікалай Аляксандравіч (н. 28.11.1946, г. Ноўгарад, Расія), бел. мастацтвазнавец, педагог, графік. Канд. мастацгвазнаўства (1982). Скончыў маст.-графічны ф -т Віцебскага ун-та (1970) і выкладае ў ім. Даследуе гісторыю і праблемы развідця бел. кніжнай графікі. Адзін з аўтараў кн. «Гісторыя беларускага мастацтва» (т. 5, 1992), Працуе ў станковай графіцы: каля 70 кніжных знакаў (1966—89), кампазіцыі «Красавік. Ружовы золак» (1970), «Слабада», «Дарога на Лучосу» (абедзве 1988), «Верасень» (1994), «Ранішні снег» (1996) і інш. У творчасці пераважае пленэрны падыход, стрыманасць лінейна-жывапісных рытмаў, някідкія каларыстычныя інтанадыі («Зіма. Богаяўленскі сабор», 1993). МЛ.Цыбульскі. ГУТО КАПЕТ (Hugues Capet; каля 940 — 24.10.996), французскі кароль з 987, заснавальнік дынастыі Капетынгаў. Выбраны каралём пасля смерці Людовіка V Каралінга (гл. Каралінгі) пры падтрымцы буйных свецкіх і духоўных феадалаў. Улада Г.К. над усёй Францыяй была намінальнай і фахтычна распаўсюджвалася толькі на землі яго дамена (Іль-дэ-Франс з Парыжам і Арлеанам). ГУГУН, мастацкі музей y Пекіне. Засн. ў 1914 як сховішча найбагацейшых калекцый кіт. мастаіггва. У складзе Г. зборы карцін, бронзавых вырабаў, скульптуры, помнікаў ювелірнага мастацтва і маст. рамёстваў. Размешчаны ў комплексе «Старажытных палацаў» (б. імператарскай рэзідэнцыі) y цэнтры «Забароннага горада» — найб. старажытнай ч. Пекіна. ГУДАВІЧУС (Gudavicius) Эдвардас (н. 6.9.1929, г. Каўнас, Літва), літоўскі гісторьпс. Д -р гіст. н. (1989), праф. (1991). Скончыў Вільнюскі ун-т (1968). 3 1974 y Ін-це гісторыі АН Літвы. Даследуе сац.-эканам. і паліт. гісторыю, матэрыяльную і духоўную культуру Літвы, этнагенез і этнічную гісторыю балтаў, гістарыяграфію Прыбалтыкі феад. перыяду, праблемы крыніцазнаўства, дыпламатыкі і інш. Асн. працы прысвечаны праблемам узнікнення і фарміравання ВКЛ, ваен.-паліт. адносінам Літвы з Тэўтонскім ордэнам, Статутам ВКЛ. Аўтар манаграфій «Меткі ўласнасці і знакі ў Літве ў XVII— XX стст.» (1980), «Войны крыжакоў y Прыбалтыцы і Літве ў XIII ст.» (1989), «Узнікненне гарадоў y Літве» (1991). Г.Я.Галенчанка. ГУДАГАЙ, пасёлак і чыг. станцьм ў Астравецкім р-не Гродзенскай вобл., на аўтадарозе Астравец—Ашмяны. Цэнтр сельсавета. За 5 км на ПдЗ ад Астраўца, 197 км ад Гродна. 987 ж., 357 двароў (1997). Вадомы з канца 16 ст. як паселішча ў маёнтку Астравец-Урбаноўскі. У 17 — 1-й пал. 18 ст. належаў Лакуцеўскім, Скірмунтам, Садоўскім, Козел-Паклеўскім, Войнам. У 1764 сяло, перададзена ордэну кармелітаў, якія да 1832 мелі туг кляштар з цудадзейным абразом Дзевы Марыі (захоўваецца ў касцёле і зараз). 3 1795 y Рас. імлерыі. У 19 ст. мястэчка, потым сяло ў Ашмянскім пав. Віленскай губ. У
1874 праз Г. пракладзена Лібава-Роменская чыгунка. У 1886 — 117 ж. 3 1922 y Польшчы ў Ашмянскім пав. Віленскага ваяв. 3 1939 y БССР, з 1940 цэнтр сельсавета Астравецкага р-на. У 1962—65 y Ашмянскім р-не. У 1971 — 1077 жыхароў.
Аптова-гандл. база і нарыхтоўчая кантора райспажыўсаюза. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. ваеннапалонных. Помнік архітэктуры — касцёл Маці Божай (1764). ГУДАЕРА (Goodyera), род кветкавых раслін сям. ятрышнікавых. Названы ў гонар англ. батаніка Дж.Гудаера. Каля 40 відаў. Пашыраны пераважна ў халодных і ўмераных абласцях Паўн. паўшар’я, трапічнай Азіі. На Беларусі зрэдку пераважна ў паўн. раёнах трапляецца Г. паўзучая (G. repens). Расце ў сырых цяністых хвойных і мяшаных лясах. Шматгадовыя травяністьм расліны з невысокім сцяблом і шнурападобным паўзучым карэнішчам. Лісце нешматлікае, сядзячае,
ГУДАУТА
519
нае суквецце. Плод — шматнасенная каробачка. Дэкар. расліны. Г.У.Вынаеў.
ГУДАЙЦІС (Gudaitis) Антанас Марціна (29.7.1904, г. Ш аўляй, Літва — 20.4.1989), літоўскі жывапісец. Засл. дз. маст. Літвы (1961). Нар. мастак Літвы (1964). Нар. мастак С СС Р (1985). У 1926— 29 вучыўся ў Каўнаскім ун-це і ў Каўнаскай маст. школе, y 1929— 33 — y Нац. школе прыкладнога мастацтва ў Парыжы. Аўтар экспрэсіўных тэматычных кампазіцый, прасякнутых дынамікай жыцця: «Праца» (1929), «Рута адпачьгеае» (1962), «Па дарогах вайны» (1965— 67), «Нявесты» (1981). Піша таксама пейзажы (трыпціх «Літоўскі пейзаж», 1937; «Вечар», 1963), партрэты, тэатр. дэкарацыі і інш. У творах Г. паглыблены драматызм вобраза, псіхалагізм, узмоцненая роля фактуры жыва-
М.Гугнін. Зіма. Богаяўленскі сабор 1993. збліжанае ў ніжняй частцы сцябла накшталт прыкаранёвай разеткі. Кветкі дробныя, белыя, жаўтаватыя, звонку зеленаватыя, з прыемным пахам, сабраны ў густое коласападоб-
А Гудайціс. У поўдзень. 1959.
nicy, колеру, сімволікі. Дзярж. прэмія Літвы 1965. Літ:. Л е б е д е в В.А. А.Гудайтнс: [Фотоальбом]. М., 1979.
ГУДАЙЦІС-ГУЗЯВГЧУС (GudaitisGuzevicius) Аляксандрас (25.5.1908, Масква — 18.4.1969), літоўскі пісьменнік. Нар. пісьменнік Літвы (1968). Засл. дз. маст. Літвы (1954). 3 1921 жыў y Літве. Друкаваўся з 1928. Першая кніга — зборнік нарысаў і апавяданняў «Сцяганосец» (М н., 1935). Гіст. раманы «Праўда каваля Ігнотаса» (т. 1—2, 1948— 49, Дзярж. прэмія Літвы 1951), «Браты» (т. 1—4, 1951— 55), «Змова» (т. 1— 2, 1964— 65, Дзярж. прэмія Літвы 1967) — аб рэв. падзеях 1918— 20. Аўтар п ’ес «Нябачная зброя» (1958), «Паядынак» (1961), кнігі навел «Цёмная ночанька» (1958), аўтабіягр. аповесці «Чорная тарпеда» (1966). Te.: Rastai. T. 1— 6. Vilnius, 1960— 61.
ГУДАУТА, прыморскі кліматычны курорт y Абхазіі (Грузія), на ўзбярэжжы Чорнага м., за 35 км ад г. Сухумі. Вільгогны, су&грапічны клімат з гарачым летам, цёплае мора (купальны сезон з мая да лістапада), пляжы спрыяльныя для адпачынку і лячэння хвароб сардэчна-сасудзістай і нерв. сістэм, органаў дыхання (нетуберкулёзных).
520________________ГУДАЧАК ГУДАЧАК (Hudecek) Антанін (14.1.1873, мяст. Лоўцка, Чэхія — 11.8.1942), чэшскі жывапісец-пейзажыст. Вучыўся ў Пражскай (1887—91) і Мюнхенскай (1891—95) AM. У 1903— 09 наведваў Сіцылію, в-аў Капры, y 1914— 31 — Францыю, Славенію, Зах. Украіну, Італію. 3 1927 жыў і працаваў y Часталовіды. Творы Г. «Жытнёвае поле» (1880), «Ручай восенню» (1903), «Татры», «Зіма» (абедзве 1930), «Венецыя» (1930-я г.) і інш. адметныя глыбокім лірызмам, свабоднай і экспрэсіўнай манерай пісьма, тонкай каларыстыкай. Я .Ф .Ш у н е й к а .
помнік краю — сял. хата 18 ст. з прадметамі сял. побыту 17— 19 ст. Сярод экспанатаў вырабы з косці і каменю часоў неаліту, кераміка сярэднявечча, вырабы мясц. кавалёў 18—20 ст., калекцыя падвойных дываноў, кафля 17— 20 ст., вырабы з лёну, саломкі, дрэва, калекцыя нар. адзення, рукапісы і кнігі з аўтографамі вядомых бел. пісьменнікаў, дзеячаў медыцыны, мастакоў, артыстаў, кампазітараў, творы жывапісу, графікі і скульптуры. А .М .Б е л а к о з . ГУДЗЕВГЧЫ, вёска ў Мастоўскім р-не Гродзенскай вобл. на р. Верацейка. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 38 км на 3 ад Мастоў, 60 км ад Гродна, 30 км ад чыг. ст. Рось. 662 ж., 196 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка,
А Гудачак Жыгнёвае поле. 1880.
Гудзевіцкі краязнаўчы чузсй Сялянская хага 18 ст.
ГУДЖАРАТ, штат Індыі на П нЗ п-ва Індастан, каля Аравійскага м. Пл. 1996 тыс. ю г . Нас. 41,2 млн. чал. (1991), пераважна гуджаратцы, паводле веравызнання івдуісты (каля 90%). Адм. ц. — Гандынагар, буйныя гарады Ахмадабад, Вадодара, Раджкот, Сурат. Большая ч. паверхні — плоская раўніна. Клімат субэкватарыяльны, з няўстойлівьм увільгатненнем. Ападкаў за год 250— 1000 мм. Расліннасць блізкая да саваннаў. Асн. баваўнаводчы штат Івдыі. Вырошчваюць таксама арахіс, рыс, кукурузу, пшаніцу, бабовьм. Гадуюць буйн. par. жывёлу, авечак, коз. Рыбалоўства. Здабыча нафгы, соді, марганцавай руды, баксітаў. Прам-сць: тэкст., маш.буд. (асабліва эл.-тэхн.), хім., радыёэлектронная, фармацэўтычная, алейная, цэм. і інш. Транспарт марсы, аўтамаб., чыгуначны. ГУДЖРАНВАЛА, горад на ПнУ Пакістана. Каля 700 тыс. ж. (1994). Трансп. вузел і гандл. цэнтр. Прам-сць: машынабудаванне (пераважна электратэхн.) і мегалаапрацоўка, баваўняная, гарбарнаабутковая; мукамольная, алейньм і рысаачышчальныя прадпрыемствы. Рамёствы (ганчарнае, маст. вырабы з слановай косці, бронзы і медзі). ГУДЗЕВІЦКІ ЛІТАРАТУРНА- КРАЯ ЗНАЎЧЫ М УЗЕЙ Засн. ў 1965 на грамадскіх пачатках пры сярэдняй шксше ў в. Гудзевічы Мастоўскага р-на Гродзенскай вобл., з 1990 — дзяржаўны. Пл. экспазіцыі 729 м2, болып за 12 тыс. экспанатаў (1997). У экспазіцыі этнагр.
амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Гудзевіцкі краязнаўчы музей. Царква. ГУДЗІЙ Мікалай Калінікавіч (3.5.1887, г. Магілёў-Падольскі, Украіна — 29.10.1965), рускі і ўкр. гісторык л-ры. Акад. АН УССР (1945). Скончыў Кіеўскі ун-т (1911). 3 1922 праф. Маскоўскага ун-та. Кіраваў аддз. стараж.-рус. л-ры ў Ін-це сусв. л-ры AH СССР (1938— 47), апдз. рус. л-ры (1945— 52) і адцз. стараж. укр. л-ры (1952— 61) y Ін-це л-ры АН УССР. Даследаваў стараж.-рус. л-ру («Слова пра паход Ігаравы», публіцыстыка 16 ст., творы Авакума), рус. і ўкр. л-ру 18 — пач. 20 ст. (Ф.Пракаповіч, М.Ламаносаў, А.Пушкін, М.Гогаль, Л.Талстой, В.Брусаў, Т.Ш аўчэнка, І.Ф ранко і інш.), a таксама пытанні тэксталогіі. Te.: Пуішзш. Кнев, 1949; Лев Толстой. 3 нзд. М., 1960; Хрестоматня по древней русской лнтературе XI—XVII вв. 7 нзд. М., 1962; Нсторня древней русской лнтературы. 7 нэд. М., 1966; Лнтература Кневской Русн н украннского-русское лнтературное еднненне XVII—XVIII вв. Кмев, 1989.
ГУДЗІМАЎ Сцяпан Мітрафанавіч (7.11.1913, с. Ягаднае Валгаградскай вобл., Расія — 22.6.1941), лётчык-знішчальнік, які ў Вял. Айч. вайну адзін з першых тараніў варожы самалёг. 3 1934 y Чырв. Арміі, з 1938 служыў y Беларусі. Штурман эскадрыллі знішчальнага авіяпалка лейтэнант Г. y баі каля г. Пружаны збіў 2 варожыя бамбардзіроўшчыкі, адзін з іх тараніў. Загінуў y гэтым баі. У Пружанах яму пастаўлены помнік.
ГУДЗОН, X a д с a н (Hudson), рака на У ЗША. Ддўж. 520 км, пл. басейна каля 35 тыс. км . Пачынаецца з ледавіковых азёр гор Адырондак, цячэ ў Апалачах, y глыбокай даліне з шматлікімі парогамі і вадаспадамі; упадае ў бухту Лоўэр-Бей Атлантычнага ак.; утварае эстуарый глыб. ад 3,5 м да 14 м. Падводная даліна, т. зв. Каньён Г., працягваецца ў глыб. акіяна на 200— 250 км. Марскія прылівы на 240 км ад вусця да плаціны г. Трой. Жыўленне снега-дажджавое. Макс. веснавое разводдзе ў сак.— красавіку. Сцёк зарэгуляваны плацінамі. Сярэдні расход вады каля 630 м3/с. Суднаходства ад г. Трой. Суднаходнымі каналамі злучана з азёрамі Эры (канал Эры), Антарыо і Ш амплейн (водны шлях да р. Св. Лаўрэнція). У бас. Г. буйныя ГЭС (Ш эрман-Айленд, СпайрФолс і інш.). На Г. гарады Трой, Олбані, Хадсан, Кінгстан, Пакіпсі, y вусці — г. Нью-Йорк. Названа ў гонар англ. мараплаўца Т.Гудзона, які адхрыў y 1609 вусце paid. ГУДЗОН, Х а д с а н (Hudson) Генры (каля 1550, Вялікабрытанія — 1611), англійскі мараплавец. У пошуках паўн. марскога шляху з Атлантычнага ак. ў Ціхі здзейсніў 4 плаванні ў арктычных морах, арганізаваныя лонданскімі і амстэрдамскімі купцамі, якія шукалі новьм шляхі ў Кітай і Індыю. У 1607 імкнуўся прайсці ў Ціхі а^. праз Паўн. полюс, падняўся да 80°23 паўн. ш., адкрыў в-аў Ян-М аен. У 1608 няўдала спрабаваў знайсці праход паміж а-вамі Шпіцберген і Новая Зямля. У 1609 накіраваўся ў Баранцава м., a адтуль да берагоў Паўн. Амерыкі для пошукаў Паўн.-Зах. праходу, абследаваў частку ўзбярэжжа мацерыка, адкрыў вусге ракі (пазней названа яго імем) і падняўся па ёй на 250 км. У 1610 прайшоў на 3 пралівам паміж Лабрадорам і Бафінава Зямлёй і адкрыў вял. заліў (пазней названы яго імем). У яго паўд. ч. (зал. Джэймс) карабель Г. зазімаваў. У чэрв. 1611 на зваротным шляху каманда ўзбунтавалася. Г. з сынам і 7 маракамі былі высаджаны з карабля ў шлюпку і прапалі без вестак. ГУДЗОНАЎ ЗАЛІЎ (Hudson Bay), заліў Паўн. Ледавітага ак., глыбока ўрэзаны з П н y тэр. Канады. На У Гудзонавым пралівам злучаецца з Атлантычным ак., на Пн — сістэмай канадскіх праліваў з Паўн. Ледавітым ак. Пл. 848 тыс. км2. Глыб’. да 258 м. На Пд утварае зал. Джэймс. Mae цыкланальны кругаварот цячэнняў. Т-ра вады на паверхні зімой ніжэй за 0 °С, летам (у жн.) ад 3 °С на П н да 9 °С на Пд. 3 кастр. да ліп. ўкрыты льдамі. Прылівы паўсутачныя (да 7,9 м). Рыбалоўства (траска, селядзец, камбала); промысел цюленяў. Гал. парты — Чэрчыл, Порт-Нельсан. Адкрыты Т.Гудзонам. ГУДЗОНАЎ ПРАЛІЎ (Hudson Strait), праліў паміж п-вам Лабрадор і в-ам Бафінава Зямля (Паўн. Амерыка). Злучае Гудзонаў зал. з Атлантычным ак. Даўж.
каля 806 км, шыр. 115— 407 км, глыб. на фарватэры 141—988 м. Каля 8 месяцаў за год укрыты дрэйфуючымі льдамі. Названы ў гонар Т.Гудзона. ГУДМЕН (Goodman) Бені (Бенджамін Дэйвід; 30.5.1909, г. Чыкага, ЗШ А — 13.6.1986), амерыканскі джазавы віртуоз-кларнетыст, кампазітар, кіраўнік джаз-аркестра. 3 1921 выступаў з рознымі (з 1934 з уласным) джазавымі калектывамі; адзін з першых практыкаваў сумеснае музіцыраванне неграў і белых. Адзін з заснавальнікаў стылю свінг (празваны «каралём свінгу»), выпрацаваў індывід. віртуозна-імправізадыйны стыль ігры на кларнеце. Вядомы і як выканаўца акад. музыкі (у т.л. канцэрта
най прастатой і лірычнасцю вызначаюцца жаночыя і дзіцячыя партрэты («Партрэт жонкі», 1787). Л і т A р н a с о н Г.Г. Скульптура Гудона: Пер. с англ. М., 1982.
ГУДРАНАТАР, машына для транспартавання і раўнамернага размеркавання вадкіх вяжучых матэрыялаў на аснове гудрону (пераважна бітумаў) пры буд-ве і рамонце дарог. Mae цеплаізаляваную цыстэрну, награвальную і цыркуляцыйна-размеркавальную сістэмы, помпу. Бітум y Г. награецца да 150— 200 °С, потым разліваецца. Найб. пашыраны самаходныя Г. (аўтагудранатары) з цыстэрнай ёмістасцю да 7 тыс. л. Бываюць таксама прычапныя, паўпрычапныя і
гуд ы я ш в іл і
521
роды (45—95%), асфальтэны (найб. высокамалекулярныя кампаненты нафгы, 3— 17%), нафгавыя смолы (2— 38%). Выхад Г. складае 10— 45% ад масы нафты. Выкарыстоўваюць для вытв-сці дарожнага, дахавага і буд. бітумаў, як сыравіну крэкінгу. I ГУДЫ, г у д а й , г у д а с ы (літ. gudai, gudas), старажытная назва (экзаэтнонім) беларускамоўнага насельніцтва ўсх. Літвы і беларусаў сумежных з Літвой тэрыторый. У гіст. крыніцах назва Г. і вытворньм тапанімічньм формы Гудзелі, Гудзішкі, Гудаўшчына, Гудалаўка,
Л.Гудыяшвілі. Ніко Пірасмані. 1946.
Б.Гудмен.
В.А.Моцарта, a таксама прысвечаных Г. твораў для кларнета Б.Бартака, А.Копленда, П.Хіндэміта, І.Стравінскага, Д.Міё і інш.). Аўтар камерных джазавых твораў. ГУДОН, У д о н (Houdon) Жан Антуан (20.3.1741, г. Версаль, Францыя — 15.7.1828), французскі скульптар; адзін з буйных майстроў еўрап. скульптурнага партрэта 18 ст. Вучыўся ў Ж .Б.Пігаля. У 1764— 68 пенсіянер Франц. акадэміі ў Рыме. У 1805—23 выкладаў y парыжскай Школе прыгожых мастацтваў. Надаючы вял. значэнне анатоміі як аснове скульптуры, выканаў анат. фігуру «Экаршэ» (1767), якая стала навуч. дапаможнікам многім пакаленням скульптараў. Стварыў галерэю вобразаў вядомых гіст. асоб: бюсты Кацярыны II (1773), Ж.Ж.Русо (1778), А.Г.Мірабо (1791), Напалеона I (1806), помнік Дж.Вашынгтону (1778), бюст (1778) і статую (1781) Вальтэра і інш. Натураль-
Ж.Гудон. Вальтэр y крэсле. 1781.
ручныя (для рамонту дарожных пакрыццяў). ГУДРОН (франц. goudron), астатак пасля адгонкі з нафты бензінавых, газавых і асн. масы масляных фракцый. Вязкая вадкасць ці цвёрды асфальтападобны прадукт чорнага колеру, шчыльн. 950— 1030 кг/м 3. Mae парафінавыя, нафтэнавыя і араматычныя вуглевада-
Да арт. Гудранатар. Аўгагудранатар з цыстэрнай на 3500 л і шырынёй размеркавання 4 м.
Гудоніс, Гудагай, Гудзенай і інш. вядомы з 15 ст. Н а думку некат. даследчыкаў, геагр. арэал тапонімаў з коранем «гуд» акрэслівае стараж. кантактную зону бел. і літ. насельнкггва. І.У.Чаквін. ГУДЫ ЯШ ВШ І Ладо (Уладзімір) Давыдавіч (30.3.1896, Тбілісі — 20.7.1980), грузінскі жывапісец і графік. Нар. мастак Грузіі (1957) i СССР (1972). Герой Сац. Працы (1976). Вучыўся ў Ш коле жывапісу і скульптуры (Тбілісі, 1910— 14). У 1919— 26 жыў y Парыжы, наведваў Акадэмію Ронсана. Зазнаў уплыў сярэдневяковага груз. мастацтва і заходнееўрап. плыней 1920-х г. У 1926— 32 праф. Тбіліскай AM. Яго творы насычаны фальклорнымі матывамі, міфалагічнымі і фантаст. вобразамі (алегарычныя і сатыр. карціны, сцэны з жыцця тыфліскай багемы, партрэты, кніжныя іл., тэатр. дэкарацыі). Сярод іх жывапісньм карціны «Рыба Цоцхалі» (1920), «Ніко Пірасмані» (1946), іл. да зб. «Грузінскія народныя песні» Г.Чхіквадзе (1946), да кн. «Віцязь y тыгравай шкуры» Ш.Руставелі (2-е выд. 1976) і інш. Дзярж. прэмія Ш.Руставелі 1965. Літ:. К а г а н бом. Л., 1983.
М.С. Л.Гуднашвнлн: Аль-
522__________________ гуер ГУЕР (Hujer) Оддржых (25.11.1880, Пацержыцы, Чэхія — 4.6.1942), чэшскі мовазнавец. Член Чэш. каралеўскага навук. т-ва, Чэш. АН (1924). Праф. Карлава ун-та ў Празе (1924). Даследаваў слав. мовазнаўства і гісторыю чэш. мовы дапісьмовага перыяду: «Славянскае іменнае скланенне» (1910), «Развіццё чэхаславацкай мовы» (1934). У працы «Уводзіны ў гісторыю чэшскай мовы» (3-е выд., 1946) разглядаў праблемы адносін слав. моў да балцкіх, працэс вылучэння праслав. мовы з індаеўрапейскай, асн. рысы фанетыкі, граматыкі і слоўнікавага складу агульнаіндаеўрап. мовы. Ддзін з заснавальнікаў (1922) і рэдактараў час. «Slavia» («Славія»). Р.М.Малько. ГУЖАВЫ ТРАНСПАРТ, від транспарту, y якім цяглавай сілай з’яўляюцца жывёлы (коні, валы, вярблюды, буйвалы, аслы, мулы, алені, сабакі і інш.). Падзяляеіша на колавы і санны. У Беларусі да 19 ст. Г.т. быў асн. відам сухап. перавозкі пасажьфаў і грузаў на далёкія адлегласці. Развіццё чьпуначнага і аўтатранспарту выцесніла Г.т. Цяпер яго выкарыстоўваюць пераважна ў сельскай мясцовасці для перавозак людзей і грузаў на невял. адлегласці. ГУЖАЛОЎСКІ Аляксандр Аляксандравіч (н. 2.7.1934, Баку), бел. педагог. Д-р пед. н. (1980), праф. (1981). Скончыў Азерб. ін-т фіз. культуры (1957). 3 1962 y Акадэміі фіз. выхавання і спорту Рэспублікі Беларусь, з 1995 — прарэктар. Даследуе праблемы тэорыі і методыкі фіз. выхавання, спарт. трэніроўкі, масавай фіз. культуры. Аўтар прац «Фізічная падрыхтоўка школьніка» (1980), «Сёння і кожны дзень» (1983), «Фізічнае выхаванне ў школе» (1988, з Я.М.Ворсіным), «Стадыён y двары» (1991) і інш. ГУЖОН (Goujon) Ж ан (каля 1510, каля г. Руан, Францыя — паміж 1564— 68), французскі скулытгар эпохі Адраджэння. У 1540— 42 працаваў y Руане, каля
Ж.Гужон. «Фантан нявінных» y Парыжы (з арх. П.Леско). 1547—49.
1543— 44 жыў y Парыжы (дзе супрацоўнічаў з П .Леско), з пач. 1560-х г. — y Балонні. Яго творы (рэльефы для царквы Сен-Ж эрмен л ’Аксеруа, 1544, і «Фантан нявінных», 1547— 49, усе ў Парыжы) прасякнутыя духам свецкага рэнесансавага светаадчування, адметньм паэтычнай натхнёнасцю, вытанчанасцю мадэліроўкі і прапорцый, ускладненасцю лінейнага рытму. Зрабіў скулытг. дэкор атэля Ліньеры ў Парыжы (цяпер Музей Карнавале, каля 1545) і ўсх. палацавага фасада Луўра (канец 1540-х — 1550-я г.), a таксама 4 фігуры карыятьш, што падтрымліваюць кафедру для музыкантаў (1550, Зала карыятыд, Луўр). У 1547 праілюстраваў гравюрамі на дрэве арх. тракгат Вітрувія. ГУЗІКАЎ Міхаіл Іосіфавіч (14.9.1806, г. Ш клоў Магілёўскай губ. — 27.10.1837), бел. музыкант, віртуоз-ксілафаніст. Іграў на флейце і цымбалах y нар. інстр. ансамблях. У пач. 1830-х г. на аснове ўдасканалення нар. муз. інструмента брусочкаў распрацаваў сучасную канструкцыю ксілафона. 3 1833 выступаў з канцэртамі, y т.л. ў Аўстрыі, Германіі, Белыіі, Францыі. Выконваў уласныя транскрыпцыі твораў К.М.Вебера, І.Гумеля, Н.Паганіні, папуры і варыяцыі на папулярньм оперныя мелодыі, імправізадыі, апрацоўкі бел., рус., укр., яўр. песень і танцаў. Артыкулы пра яго змяшчалі муз. слоўнікі 19 ст. Яму прысвечана брашура З.Ш лезінгера «Іозеф Гузікаў і яго інструмент з дрэва і саломы» (Вена, 1836). Літ:. Я м п о л ь с к н й Н. Первый внртуоз на кснлофоне / / Сов. музыка. 1959. № 11; Твшенко Й.К. Белорусскнй Орфей / / Неман. 1983. № 5.
ГУЙ, y старажытнакітайскай міфалогіі душа (дух) нябожчыка. 3 распаўсюджаннем будызму Г. стала агульнай назвай дэманаў і насельнікаў пекла. Уяўлялі Г. падобным на чалавека, які не адкідвае ценю, раптоўна становіцца нябачным ці прымае аблічча звера, мужчыны ці жанчыны, каб завабліваць людзей і забіваць іх. ГУЙЛІНЬ, горад на Пд Кітая, на р. Гуйцзян, y Гуансі-Чжуанскім аўт. раёне. 430 тыс. ж., з прыгарадамі каля 800 тыс. ж. (1994). Чыг. станцыя і рачны порт. Прам-сць: машынабудаванне, хім., лёгкая. Горнакліматычны курорт. ГУЙЧЖ ОЎ, правінцыя на ПдЗ Кітая. Пл. 174 тыс. к м . Нас. 32,4 млн. чал. (1994), пераважна кітайцы; y rapax жывуць нац. меншасці (каля 1/4 насельніцтва) мяа, буі, тунцзя, чжуан, і, шуй, хуэй, яа і інш. Адм. ц. — г. Гуян. Размяшчаецца на Гуйчжоўскім нагор’і (вышыні ад 700 м да 2872 м). Клімат вільготны, субтрапічны. Сярэдняя т-ра студз. 4— 8 °С, ліп. — жн. 22— 26 °С. Ападкаў 800— 1300 мм за год. Верхнія часткі гор укрыты лясамі з каштоўнымі пародамі дрэў. Развіта сельская гаспадарка. Апрацоўваецца каля 15% тэр., палавіна яе арашаецца. У далінах збіраюць 2 ураджаі за год. Асн. с.-г. культуры: рыс (палова с.-г. плошчаў), кукуру-
за, пшаніца, pane, тытунь. Пладаводства. Гадуюць цяглавую буйн. par. жывёлу, свіней. Важны раён здабычы ртуці (1-е месца ў краіне), меднай, марганцавай, сурмянай, жал. руд, алюмініевай сыравіны, кдменнага вугалю. Прам-сць: харч. (алейная і інш.), тьггунёвая, тэкст., хім., чорная і каляровая металургія, машынабудаванне (гарнаруднае, трансп., хім. абсталяванне, электратэхніка, с.-г.); вьггв-сць буд. матэрыялаў і паперы. Транспарт чыг. і аўтамабільны. ГУЙЧЖОЎСКАЕ НАГОР’Е, нагор’е на ПдЗ Кітая, усх. ч. Юньнань-Гуйчжоўскага нагор’я. Даўж. каля 600 км, шыр. да 500 км, пераважная выш. каля 1000 м. Складзена з вапнякоў, пясчанікаў і гліністых сланцаў. Развіты карст («каменныя лясы», паркавыя палі, варонкі, калодзежы, пячоры). Клімат субтрапічны мусонны. Хваёвыя і дубова-букавыя лясы, зараснікі бамбуку. У міжгорных катлавінах — пасевы рысу, кукурузы, батату; на У вырошчваюць субтрапічныя культуры (чай, бавоўнік, лакавае і тунгавае дрэвы, хурму).
Адчувальнасць вуха чалавека да гукаў рознай частаты і інтэнсіўнасці: 1 — крывая парога чутнасці; 2 — вобласць успрымання мовы; 3 — вобласць успрымання музыкі; 4 — крывая адчування болю.
ГУК, ваганні часцінак пругкага асяроддзя (газападобнага, вадкага або цвёрдага), якія распаўсюджваюцца ў ім y выглядзе хваль; пругкія хвалі малой інтэнсіўнасці. У залежнасці ад частаты ваганняў адрозніваюць чутньм гукі (частата ад 16 Гц да 20 кГц; выклікаюць гукавыя адчуванні пры ўздзеянні на органы слыху чалавека), інфрагук (умоўна ад 0 да 16 Гц), улыпрагук (ад 20 кГц да 1 ГГц) і гіпергук (больш за 1 ГГц; верхняя мяжа вызначаецца атамна-малекулярнай будовай асяроддзя). Г. вывучаецца ў акустыцы. Г. можа ўзнікаць y выніку розных працэсаў, што выклікаюць узбурэнне асяроддзя (мясц. змена ціску або мех. напружання ад раўнаважнага значэння, лакальныя зрушэнні часцінак ад стану раўнавагі). У газападобных і вадкіх асяроддзях распаўсюджваюцца падоўжныя хвалі, скорасць якіх вызначаецца сціскальнасцю і шчыльнасцю асяроддзя (гл. Скорасць гукў)\ y цвёрдых целах акрамя падоўжных могуць распаўсюджвацца папярочныя і паверхневыя акустычныя хвалі са скарасцямі, якія вызначаюцца пругкімі канстантамі і шчыльнасцю (гл. Фанон). У некат. выпадках назіраецца дысперсія Г. (гл. Дысперсія хваль), абумоўленая фіз. працэсамі ў рэчыве, a таксама хваляводным характарам распаўсюджвання ў абмежаваных аб’ёмах. Пры распаўсюджванні Г. маюць месца звычайньш для ўсіх
тыпаў хваль з’явы інтэрферэнцыі, дыфракцыі, затухання (гл. Паглынанне гуку). Калі памер перашкод ці неаднароднасцей асяроддзя вялікі (у параўнанні з даўжынёй хвалі), распаўсюджванне падпарадкоўваецца законам геаметрычнай акустыкі. Пры распаўсюджванні гукавых хваль вял. амплітуды адбываюцца паступовае скажэнне формы гарманічнай хвалі і набліжэнне яе да ўдарнай і інш. эфекты (гл. Нелінейная акуст ы ка , Кавітацыя). Г. выкарыстоўваецца для сувязі і сігналізацыі (напр., y водным асяроддзі гэта адзіны від сігаалаў для сувязі, навігацыі і лакацыі; гл. Гідраакустыка), нізкачастотны Г. — пры даследаваннях зямной кары, ультрагук — y кантрольна-вымяральных мэтах (напр., y дэфектаскапіі), для актыўнага ўздзеяння на рэчыва (ультрагукавая ачыстка, мех. апрацоўка, зварка, рэзка і інш.), высокачастотны Г. (асабліва гіпергук) — пры даследаваннях y фізіцы цвёрдага цела.П .С .Габец, А.Р.Хаткевіч. ГУК (Hooke) Роберт (18.7.1635, в-аў Уайт, Вялікабрытанія — 3.3.1703), англійскі прыродазнавец, вучоны-энцыклапедыст, архітэктар. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1663). Вучыўся ў Оксфардскім ун-це (1653— 54), дзе ў 1655— 60 быў асістэнтам Р.Бойля. 3 1665 праф. Лонданскага ун-та, адначасова ў 1677— 83 сакратар Лонданскага каралеўскага т-ва. Адкрыў закон, які названы яго імем (гл. Гука закон). Пабудаваў паветр. помпу (1659), сканструяваў і ўдасканаліў многія прылады, напр., мікраскоп, з дапамогай якога ўстанавіў клетачную будову тканак (увёў тэрмін «клетка»), Устанавіў (разам з К .Гюйгенсам) пастаянныя пункты тэрмометра — раставанне лёду і кіпення вады. У «Трактаде аб руху Зямлі» (1674) выказаў гіпотэзу прыцягнення і даў агульную карціну руху планет. Літ:. Л ь о ц ц я М. Нсторня фнзнкя: Пер. с нтал. М., 1970. ГУК М У ЗЫ Ч Н Ы , найменшы струкгурны элемент музыкі. Асн. яго ўласцівасці: дакладная вышыня, гучнасць, працягласць і тэмбр. 3 гукаў фіксаванай вышыні (тонаў), якія здольны ўспрымаць чалавечы слых, y музыцы выкарыстоўваецца параўнальна нязначная частка; іх адбор вызначаецца фізіял. асаблівасцямі слыху, камунікатыўнай прыродай муз. мастацтва, эстэт. патрабаваннямі музыкантаў і слухачоў. Асобна ўзяты Г.м. не валодае маст. выразнасцю, аднак набывае яе пры ўключэнні ў пэўную гукавую сістэму, y пэўны муз. кантэкст. ГУКА ЗАКОН, паказвае залежнасць паміж мех. напружаннем і дэфармацыяй пругкага цела. Адкрыты ў 1660 Р.Гукам. Паводле Г.з. пры падоўжным расцяжэнні (сцісканні) стрыжня даўжынёй 1 з плошчай папярочнага сячэння S абс. падаўжэнне (укарачэнне) А1 прама прапарцьмнальнае сіле F, якая расцягвае (сціскае) стрыжань: Al = F1/ES, дзе Е — модуль Юнга (гл. Модулі пругкасц і).
ГУКАБАЧАННЕ, атрыманне бачнага відарыса аб’екта, што знаходзіцца ў непразрыстым або празрыстым асяроддзі, з дапамогай гуку; від інтраскапіі. Засн. на пранікальнай здольнасці гукавых
хваль. Бывае лінзавае (для стварэння акустычнага відарыса выкарыстоўваюць лінзы акустычныя), галаграфічнае (грунтуецца на прынцыпах акустычнай галаграфіі) і лакацыйнае (засн. на рэхалакацыі). Найчасцей y Г. выкарыстоўваюць ульт рагук y дыяпазоне ад 20 кГц да 10 МГц. Схема Г. ўключае звычайна крыніцу ультрагуку, аб’ект назірання, акустычны аб’ектыў (стварае ультрагукавы відарыс) і пераўтваральнік гукавога відарыса ў бачны. Выкарыстоўваецца ў дэфектаскапіі, акіяналогіі, гідралакацыі , мед. дыягностыцы і інш. Пры падводным Г. яго апаратура (гукавізары) можа ўстанаўлівацца на падводных апаратах, прызначаных для пошукавых, даследчых і інш. мэт. Літ:. Г р е г y ш П. Звуковвденне: Пер. с англ. М., 1982; О іц е п к о в П.К., П н р о ж н н к о в Л.Б. Звуковмденне. М., 1984. В .І.В араб’ёў.
ГУКАВАЯ АНАФАРА, гл. ў арт. Анафаро.
ГУКАВАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ гл. ў арт. Фоніка.
ВЕРША,
ГУКАВАЯ КАЛОНКА, групавы акустычны выпрамяняльнік y выглядзе лі-
Схема лінзавага гукабачання з элехтронным сканіраваннем: 1 — ультрагукавы генератар; 2 — выпраменьвальнік; 3 — прадмет; 4 — акустычная лінэа (аб’ектыў); 5 — п’езаэлектрычныя пераўтваральнікі; 6 — элест ронны камутатар; 7 — элехтронна-прамянёвая трубка.
Схсма галаграфічнага гукабачання з аптычным узнаўленнем відарыса: 1 — ультрагукавы генератар; 2 — вьшраменьвальнікі; 3 — гірадмет; 4 — п’езапераўтваральнікі; 5 — камугатар; 6 -— святло ад лазера; 7 — мадулятар святла; 8 — праекдыйная сістэма; 9 — плоскасць назірання нейнага ланцужка аднатыпных гучнагаварыцеляў (пераважна эл.-дынамічных), размешчаных y агульным корпусе. Бываюць магутнасцю ад 2 да 100 Вт, маюць 2— 8 гучнагаварыцеляў. Выкарыстоўваюцца для агучвання вял. памяшканняў і плошчаў (канферэнц-залаў, стадыёнаў і інш.). Г.к. з гучнагаварыцелямі розных тыпаў, кожны з якіх эфектыўна дзейнічае ў пэўнай паласе частот, наз. а к у с т ы ч н а й сістэмай; выкарыстоўваецца для высакаякаснага гукаўзнаўлення ў прафес. і быт. апаратуры. А.П .Ткачзнка.
гука в ы
523
ГУКАВАЯ СІСТЭМА, вышынная (інтэрвальная) арганізацыя муз. гукаў на аснове якога-н. аднаго прынцыпу. Тэрмін мае некалькі значэнняў; гукавы склад, г. зн. сукупнасць гукаў y межах пэўнага інтэрвалу, найчасцей актавы; пэўнае размяшчэнне алементаў сістэмы; якасныя, сэнсавыя суадносіны гукаў, іх функцыі; строй, матэм. выражэнне суадносін паміж гукамі. Сярод пашыраных Г.с.: алігатоніка, ангемітоніка, дыятоніка, мажора-мінор, дадэкафонія. ГУКАВОЕ К ІН О , вытворчасць і паказ кінафільмаў з гукавым суправаджэннем, зафіксаваным на фанаграме\ від кінематаграфіі. Фанаграма бывае аптычная і магн., адна- і шматканальная. 3 дапамогай кінапраекцыйнага апарата відарыс праецыруюць на экран з адначасовым (сінхронным) узнаўленнем фанаграмы праз гучнагаварыцелі, размешчаныя за экранам (звычайнае і шырокаэкраннае кіно) або за экранам, на сцэнах і столі (шырокафарматнае, стэрэаскапічнае, панарамнае кіно, кругавая кінапанарама). Практычныя сістэмы Г.к. створаны ў канцы 1920-х г. амаль адначасова ў СССР (фанаграма пераменнай аптычнай шчыльнасці, П.Р.Тагер y 1926; фанаграма пераменнай шырыні, А.Ф.Шорын y 1927), ЗША і Германіі. Пры стварэнні фільмаў звычайна гук і відарыс запісваюць паасобку з дапамогай гуказапісвальных (гл. Гуказапіс) і кіназдымачных апарат аў ; часам мову, музыку, шумы і інш. запісваюць паасобку, потым аб’ядноўваюць y адну фанаграму. Выкарыстоўваюць таксама дубліраванне фільмаў, спец. гуказапіс са сгварэннем гукавых эфектаў і інш. З’яўленне гуку мела вял. значэнне ў эстэтыцы кіно, узбагаціла яго маст. палітру, выявіла новыя магчымасці драматургіі фільма і акцёрскага мастацтва. Першы сав. поўнаметражны маст. фільм з запісам гуку па сістэме Тагера — «Пуцёўка ў жыццё» (1931, рэж. М.Эк). У 1929 на кінастудыі Белдзяржкіно ў Ленінградзе створана гукавая лабараторыя пад кіраўніцтвам В.Ахотнікава і А.Машковіча. Па іх сістэме запісана бел. эксперым. гукавая праграма «Пераварот» (1930, рэж. Ю.Тарыч), якая дэманстравалася ў першым гукавым кінатэатры рэспублікі «Чырвоная зорка» ў Мінску. У далейшым запіс гуку пры здымны бел. стужак рабіўся па сістэмах Тагера і Шорына. Першыя бел. гукавьм маст. фільмы — «Адбітак часу» і «Баям насустрач» (абодва 1932, рэж. адпаведна Г.Кроль і Э.Аршанскі). ГУКАВОЕ П ІС ЬМ О , тое, што літарнагукавое пісшо. ГУКАВЫ ЦІСК, дадатковы ціск, што ўзнікае ў вадкім або газападобным асяроддзі пры праходжанні ў ім гукавой хвалі; асн. характарыстыка гуку. Гукавая хваля выклікае ў асяроддзі згушчэнні і разрэджванні, якія і ствараюць дадатковыя змены ціску ў адносінах да яго сярэдняга значэння. Пры значным Г.ц. можа парушацца суцэльнасць вадкасці
524
гука в ы я
(гл. Кавітацыя). Вымяраецца ў паскалях. Г.ц. трэба адрозніваць ад ціску гуку. ГУКАВЬІЯ ЗАКОНЫ, тое, што фанетычныя законы. ГУКАЗАПІС, запіс гукавых ваганняў на гуканосьбіце для наступнага ўзнаўлення. Гуказапісвальны элемент (разец, светлавы прамень, магн. поле ці інш.) пакідае след гукавога вагання (гукавую дарожку, ці фанаграму) на рухомым гуканосьбіце. У залежнасці ад колькасці каналаў запісу—уэнаўлення адрозніваюць Г. мона- (1 канал), стэрэа- (2 каналы), квадра- (4 каналы) і поліфанічны (больш за 4 каналы). Найб. пашыраны мех., фатагр. (аптычныя) і магн. метады Г., якія выкарыстоўваюцца ў вытв-сці грампласцінак, гукавым кіно, пры стварэнні радыё- і тэлевізійных праграм і інш.
ністыя пліты, маты, пліты на аснове шкляной і мінер. ваты, валокнаў азбесту, эластычных парапластаў, пракладкі з гумы, a таксама прыродныя і штучныя сыпкія матэрыялы (пясок, шлак і інш.). Выкарыстоўваюцца ў міжпаверхавых перакрыццях, унутр. сценах (паміж панэлямі), фундаментах машын, гукаізаляцыйных кажухах і інш. ГУКАІЗАЛЯЦЫЯ п а м я ш к а н н я ў , комплекс мерапрыемстваў па змяншэнні ўзроўню шуму, што пранікае ў памяшканне з навакольнага асяроддзя. Адрозніваюць Г. ад шуму паветр. (мовы, спеваў, радыёперадач і інш.; перадаецца па паветры) і ўдарнага (крокаў людзей, перасоўвання мэблі і інш.; перадаецца па канструкцыях збудаванняў). Для аховы ад паветр. шуму сцены і перакрыцці робяць з некалькіх слаёў розных матэрыялаў (у тл . з г у к а п а гл ы н а л ь н ы х м а т э р ы я л а ў ) , якія рэзка адрозніваюцца фіз. ўласцівасцямі, або з канструкцый, раэдзеленых суцэль-
Для мех. Г. выкарыстоўваюць эл.-акустычны (найб. пашыраны) ці акустычны спосаб. Пры акустычным спосабе гукавьш ваганні непасрэдна ўздзейнічаюць на гуказапісвальны элемент (напр., іголку фанографа), які стварае гукавую канаўку, пры эл.-акустычным — гукавыя ваганні пераўтвараюцца мікрафонам y э л . і пасля ўзмацнення ўздзейнічаюць на запісвальны алемент. Пры фатагр. Г. гукавыя ваганні пераўтвараюцца ў светлавыя і фіксуюцца на святлоадчувальнай плёнцы (гл. Г у к а в о е к ін о ), к а м п а к т - д ы с к у і інш., пры магн. Г. зменьваецца намагнічанасць дарожкі запісу на магнітных дроце, стужцы, дыску і інш. Гл. таксама Д ы к т а ф о н , М а г н іт а ф о н , М а г н іт а р а д ы ё л а , М а гн іт о л а .
У муз. мастацтве Г. адкрыў новыя магчымасці і зрабіў вял. ўплыў на ўсе сферы музыкі 20 ст. Ён ператварыў музыку ў прадмет масавай вытворчасці, вылучыў гукарэжысуру як новую разнзвіднасць муз. творчай працы і прывёў да істотных змен y кампазіцыі, выканальніцгве (гл. Электронная музыка) і ўспрыманні музыкі. Л і т С н н к л е р Я. Введенне в цнфровую звукотехннку: Пер. с англ. М., 1990; Роаденве звукового образа. М., 1985. А .П . Т к а ч э н к а .
ГУКАЗДЫМАЛЬНІК, a д a п т э р, прылада для электраакустычнага ўзнаўлення мех запісу гуку. Бьшае п’езаэл. (найб. пашыраны), эл.-дынамічны, магн.-эл., эл.-магн., ёмістасны, фотаэл. і інш. Mae гукаўзнаўляльную галоўку і танарм, які перамяшчае галоўку адносна грампласцінкі па зададзенай траекторыі. У галоўцы Г. мех. ваганні іголкі ў канаўках грампласцінкі пераўтвараюцца ў эл. напружанне гукавых частот (у лазерных Г. замест іголкі выкарыстоўваецца лазерны прамень; гл. Кампактдыск). ГУКАІЗАЛЯЦЫЙНЫЯ МАТЭРЫЯЛЫ, эластычныя ці порыстыя пракладачныя матэрыялы (вырабы), якія выкарыстоўваюцца для гашэння шумаў і вібрацый (гукаізаляцыі); разнавіднасць акустычных матэрыялаў. Юіасіфікуюцца аналагічна гукапаглынальным матэрыялам. Да Г.м. адносяць драўняна-валак-
Скруткі Г.К., вядомыя па пазнейшых копіях, складаюцца з асобных дыдактычных паводле зместу жанравых сцэн (часам на фоне пейзажу); павольная рытміка ліній звязвае вытанчана акрэсленыя фігуры ў выразныя ірупы («Павучанне прыдворным дамам», 9 жанравых сцэн, копія 6 ст.; цыкл «Легенда пра фею ракі Ло», копіі 10— 11 ст.). ГУКАЛЮМІНЕСЦЭНЦЫЯ, свячэнне ў вадкасці пры акустычнай кавітацыі. Вельмі слабае, робійда бачным пры значным узмацненні або ў поўнай цемнаце. Узнікае пры моцным награванні газу і пары ў кавітацыйным пузырку, якое адбываецца ў выніку адыябатычнага сціскання пры яго захлопванні. ГУКАМЕТРЫЯ, вымярэнне велічынь, якія харакгарызуюць гук, a таксама амплітудных, частотных і фазавых суадносін гукавых хваль, што характарызуюць работу электраакустычных прылад, акустычныя ўласцівасці матэрыялаў, канструкцый, памяшканняў і інш. Праводзіцца ў гукавымяральных камерах. У глухіх камерах (бязрэхавыя, з макс. паглынаннем гуку) ствараюць і вымяраюць пастаянны г у к а в ы ц іс к , вызначаюць дыяграмы накіраванасці гуку, харакгарыстыкі мікрафонаў, тэлефонаў, гуказдымальнікаў і інш. акустычных сістэм, выконваюць інш. акустычныя даследаванні. У гулкіх камерах (з мінім. гукапаглынаннем) вызначаюць каэф. гукапаглынання па працягласці р э в е р б е р а ц ы і да і пасля ўнясення ў камеру шчьпа з матэрыялу, які даследуецца. Амплітудныя суадносіны гукавых хваль (сілу гуку) вымяраюць прамым і эл. метадам, частотныя суадносіны — ал. метадам з дапамогай аналізатараў спектра гукавой частаты, фазавыя суадносіны — ф а зо м е т р а м .
а
о
Гукаізаляцыя агараджальных канструкцый збудаванняў: a — раздзельная канструкцыя сцяны; 6 — падлога па суцэльнай прупсай аснове; 1 — сценкі; 2 — паветраная праслойка; 3 — бетонны ці шлакабетонны слой; 4 — пергамін; 5 — пругкая прахладка. най паветр. праслойкай; выкарыстоўваюць перакрыцці з падвешанай столлю і інш. Ударны шум змяншаюць насціланнем падлогі на пругкую аснову або пругкімі пракладкамі (гл. Г у к а із а л я ц ы й н ы я м а т э р ы я л ы ), a таксама вібраізаляцыяй абсталявання з дапамогай а м а р т ы з а т а р а ў . Гл. таксама А к у с т ы ч н ы я м а т эр ы я л ы .
ГУ КАЙЧЖЬІ (каля 344, г. Усі, Кітай — каля 406), кітайскі жывапісец і тэарэтык мастацтва. Яго творчасць увасабляе канфуцыянскія ідэі маральнага ўдасканалення (гл. Канфуцыянства).
ГУКАННЕ ВЯСНЫ, старажытны язычніпкі абрад; першае па часе веснавое свята беларусаў. У асобных месцах пачыналася 1 сакавіка с. ст. (на хрысц. свята Аўдакею), усюды — з 25 сакавіка (на Дабравешчанне). Удзельнікі абраду выходзілі на высокае месца — пагорак, бераг ракі, дзе звычайна збіралася моладзь — раскладалі вогнішча (на Магілёўшчыне палілі ўсякае смецце — ачышчалі зямлю, на Гомельшчыне запаленае кола на плыце пускалі па рацэ — юдгалас культу сонца), спявалі вяснянкі, вадзілі карагоды, якія выконвалі магічную функцыю («дзе карагод ходзіць, там жыта родзідь*). Сляды аграрна-магічнай функцыі хлеба захаваліся ў печыве, якое рабілі ў выглядзе птушак (гл. Галёпы). Паступова абрад Г.в. ператварыўся ў прыгожае свята, забаву моладзі і ў такім выглядзе дайшоў да нашых дзён. Г Л Б а р т а ш э в іч .
k j Гу Кайчжы Павучанне прыдворным дамам. Скругак на É шоўку. Фрагмент. Копія 6 ст.
ГУКЛПАГЛЫНЛЛЬНЫЯ МАТЭРЫ ЯЛЫ, матэрыялы (вырабы, канструкцыі), якія паглынаюць гукавыя хвалі і тым самым зніжаюць узровень шумаў; разнавіднасць акустычных матэрыялаў. Уласцівасці Г.м. характарызуюцца рэверберацыйным каэф. гукапаглынання — адносінамі паглынутай гукавой энергіі да ўсёй энергіі гукавой хвалі, што падае на матэрыял. Бываюць штучныя (блокі, пліты), рулонныя (маты, паласавыя пракладкі, палотны), рыхлыя і сыпкія (мінер. і шкляная вата, керамзіт); порыста-валакністыя, -ячэістыя і -трубчастыя (з мінер. і шклаваты, ячэістага бетону, керамзіту і перліту, пенапластаў, гумы); мяккія (маты і рулоны на аснове шкловалакна і мінер. ваты), паўшорсткія (драўнянавалакністыя пліты, мінерала- і шклаватныя пліты, пліты з базальтавага валакна, парапласты) і шорсткія (пліты з грануляванай або суспензіраванай мінер. ваты, з газабетону, гіпсавыя, a таксама пліты і тынкавальныя растворы на аснове пемзы, успучаных вермікуліту і перліту). Г.м. выкарыстоўваіоць для гукаізаляцыі памяшканняў, ва ўстаноўках вентыляцыі і кандыцыяніравання паветра, гукавымяральных камерах і інш. 3 гукапаглынальных канструкцый найб. пашыраны спец. абліцоўкі ўнутр. паверхняў (сцен, шахтаў, кажухоў і інш.), канструкцыі ў выглядзе шчытоў, конусаў, прызмаў для зніжэння шумаў ад тэхнал. абсталявання, элементы акгыўных глушыцеляў шуму (устанаўліваюцца пераважна ў паветраводах аэрадынамічных установак). Гл. таксама Гукаізаляцыйныя матэрыялы. М.М.Кунцэвіч. ГУКАПЕРАЙМАННЕ, анаматап е я , 1) y м о в а з н а ў с т в е ўмоўная імітацыя тых ці іншых гукаў рэчаіснасці фанет. сродкамі пэўнай мовы (напр.: «ква-ква», «мяў», «цік-так»). Умоўнасць выяўляецца ў тым, што адно і тое ж гучанне ў кожнай мове перадаецца па-свойму: па-беларуску певень крычыць «кукарэку», па-англійску cocka-doodle-doo. Карэнныя гукапераймальнікі-выклічнікі з’яўляюцца асновай ўтварэння шматлікіх слоў y мове, y першую чаргу дзеясловаў: «кукарэку < кукарэкаць < кукарэканне», «бух < бухаць < буханне < выбух < выбухны» і г.д. 2) У п a э з i і імітацыя з дапамогай гукаў мовы тых ці іншых прыродных гукаў. Дасягаецца і назапашваннем гукапераймальных слоў, і падборам слоў з аднароднымі, блізкімі гукамі. Інструментоўка на асобныя (перш за ўсё зычныя) гукі можа асацыятыўна ўзнаўляць свіст, грукат грому, шум і рокат вадаспаду: «У горных жорнах перацёрты, / / Па схіле, як па латаку, / / Паток ссыпаўся, распасцёрты, / / I нідма падаў y раку» (МЛужанін). АА.Падлужны (у мовазнаўстве). ГУКАПІС y п a э з i і, гукавыя паўторы ў вершаванай мове, якія ўзмацняюць яе мілагучнасць і сэнсавую выразнасць; раздзел паэтыкі, што іх вывучае. Сярод Г. вылучаюцца алітэрацыя, ана-
фара, асананс, гукаперайманне, кальцо, эпіфара і інш. У паэт. практыцы яны выкарыстоўваюцца ў спалучэнні з лексікай, інтанацыйна-сінтакс. арганізацыяй вершаванага радка. Напр., y «Песні званара» Я.Купалы гукавьы стыкі, анафары і эпіфары ўзмацняюць маст. выразнасць асанансу (на о, у, i, a) і алітэрацыі (на р, з, с, ц): «Разгудзіцца мой звон ад акон да акон, / / Думы збудзіць, па сэрцах удара, / / Дрогнуць сковы цямніц, бліснуць іскры зарніц, / / Заварушацца яры, папары». У сучаснай паэзіі шырока ўжываюцца паўторы не толькі асобных гукаў, але і гукаспалучэнняў. В .П .Р а г о й ш а . t
ГУКАПІС y м y з ы ц ы, увасабленне сродкамі музыкі розных гукавых і пазагукавых з ’яў навакольнага свету. Апіраецца на выяўл. магчымасці муз. мастацтва, якія выступаюць y 2 асн. тыпах: гукавая імітацьм і выяўленчасць асацыятыўнага характару. Сярод рэальных гучанняў прадметнага асяроддзя, якія часта імітуюцца ў музыцы: пляск хваль, шум мора, шапаценне лесу (у оперы «Марынка» Р.Пукста), гучанне муз. інструментаў, гаворка, стогны, плач чалавека і інш. Імітацьм можа быць ідэнтычная аб’екту пераймання па тэмбры, інтанацыях ці больш апасродкаванай. Гукавыяўленчасць асацыятыўнага тыпу засн. на слыхавым успрыманні муз. гукаў як узаемазвязаных з рознымі пазагукавымі з ’явамі (дынамічнымі, каларыстычнымі, аптычнымі). Асацыятыўны Г. часта выступае як элемент праграмнай музыкі, дзе загалоўкі і рэмаркі канкрэтызуюць вобразны змест. На практыцы імітацыйны і асацыятыўны Г. часта аб’ядноўваюцца (харэаграфічная навела «Мушкецёры» Я.Глебава). 3 узнікненнем электроннай музыкі (муз. камп’ютэраў, сінтэзатараў і інш. эл.муз. канструкцый) y Г. шырока выкарыстоўваюцца новыя гукавыяўл. эфекты, незвычайныя, «незямньы», «касмічныя» гучнасці (у т.л. ў кіно, драм. т-ры, на эстрадзе і інш.). Н А .Ю ў ч а н к а . ГУКАРАД, паслядоўнасць муз. тонаў якой-н. сістэмы (ладу, строю) y пэўным парадку (узыходным ці сыходным), абертонаў (натуральны гукарад), гукаў, якія можна здабыць на пэўным муз. інструменце, a таксама ўсіх гукаў, што выкарыстаны ў якім-н. муз. творы, яго частды, асобнай муз. тэме. Гукарад танальнасці наз. гамай. ГУКАЎ Аляксандр Мікалаевіч (н. 18.3.1972, Мінск), бел. спартсмен (плаванне). Майстар спорту міжнар. класа (1996). Пераможца на дыстанцыі 200 м брасам і бронзавы прызёр на дыстанцыі 100 м брасам y 25-метровым басейне 1-га чэмпіянату Еўропы (1996), чэмпіён Еўропы на дыстанцыях 100 і 200 м брасам y 50-метровым басейне (1997). ГУКАЎЗНАЎЛЕННЕ, працэс атрымання інфармацыі ад фанаграмы. Адрозніваецца ў адпаведнасці з' відамі гуказапіс у . Найб. пашыраны эл.-акустычны метад па схеме: фанаграма — пераўтва-
гуко ўс кі ______________ 525 ральнік — узмацняльнік — гучнагаварыцель. ГУКЕР (Hooker) Джозеф Долтан (30.6.1817, Хейлсуэрт, Вялікабрытанія — 10.12.1911), англійскі батанік. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1874). Замежны чл.-кар. Пецярбургскай АН (1859), чл. Парыжскай АН (1866). Вучыўся ва ун-це г. Глазга. 3 1855 y Бат. садзе ў К ’ю (Лондан), y 1865— 85 дырэктар. У 1873— 78 прэзідэнт Ловданскага каралеўскага т-ва. Аўтар (разам з Дж.Бентамам) працы «Роды кветкавых раслін» (т. 1—3, 1862— 83), дзе прыведзена апісанне ўсіх вядомых на той час родаў кветкавых раслін. Адзін з першых прапагандыстаў дарвінізму. Апрацаваў калекцыі Ч.Дарвіна з а-воў Галапагас. Навук. працы па батаніка-геагр. і фларыстычных даследаваннях Аўстраліі, Паўн. Індыі і Непала. ГЎКЕРА ВОСГРАЎ, y Паўн. Ледавітым ак., на Пд архіпелага Франца-Іосіфа Зямля. Тэр. Расіі. Пл. каля 508 к м . Выш. да 576 м. Б.ч. вострава ўкрыта ледавікамі. У бухце Ціхая ў 1913— 14 зімавала экспедыцыя Г.Я. Сядова. Названы ў гонар англ. батаніка Дж.Ц.Гукера. ГУЮ МОВЫ, найдрабнейшыя непадзельныя адзінкі вуснай мовы, што выконваюць функцыю адрознення і атаясамлівання гукавых абалонак слоў. He з ’яўляючыся носьбітамі значэння, Г.м. фарміруюць слыхавы вобраз марфемы, слова, выказвання, якія дзякуючы замацаваным за імі ў свядомасці носьбітаў мовы лексічным і грамат. значэнням дазваляюць ажыццяўляць моўную сувязь. У анатама-фізіял. плане Г.м. вызначаюцца становішчам сукупнасці органаў мовы (артыкулятараў) y час іх вымаўлення (гл. ў арт. А р т ы к у л я ц ы я ). У акустычным плане — гэта перыядычныя і неперыядычныя гукавыя хвалі, што накладваюцца адна на адну або чаргуюцца ў часе і ўтвараюць бесперапынную моўную плынь. Дыскрэтнасць (раздзельнасць) Г.м. вызначаецца зменай крыніцы гуку (квазіперыядычнай, шумавой, імпульсна-шумавой, яе адсутнасцю), якая згладжваецца зменай рэзанатараў (аб’ёму поласцей рота, носа і глоткі). У залежнасці ад крыніцы і функцыі Ў складзе Г.м. падзяляюцца на га л о с н ы я г у к і і зы ч н ы я г у к і (выбухныя, фрыкатыўныя, афрыкатыўныя і шіаўныя). На аснове здольнасці адрозніваць марфемы і словы ўся разнастайнасць Г.м. аб’ядноўваецца ў алносна невял. групу ф а н е м , што дае магчымасць носьбітам мовы ўспрымаць фізічна нятоесныя гукі з розных фанет. пазіцый як ацзін і той жа гук. Літ.: Фанетыка беларускай літаратурнай мовы. Мн., 1989. А .І .П а д л у ж н ы .
ГУКОЎСКІ Рыгор Аляксандравіч (1.5.1902, С.-Пецярбург — 2.4.1950), рускі літ.-знавец. Скончыў Петраградскі ун-т (1923). Праф. Ленінградскага і Саратаўскага ун-таў. Узначальваў групу па вывучэнні рус. л-ры 18 ст. пры Пушкінскім доме (Ін-т рус. л-ры AH СССР y Ленінградзе). Яго працы вылучаюцца глыбокім пранікненнем y грамадска-літ.
526
«гул а »
жыццё 18 ст., y іх цікавасць да паэтыкі і імкненне да сацыялагічнага вытлумачэння літ. з’яў. Яго працы пра А.Пушкіна і М.Гогаля пазначаны шырынёй сац.-гіст. аналізу. Тв:. Русская поэзня XVIII в. Л., 1927; Русская лнтература XVIII в. М., 1939; Пушкнн я проблемы реалнстнческого стнля. М., 1957; Реалнзм Гоголя. М.; Л., 1959; Пушкнн н русскне романтякк. М., 1965.
«ГУЛА», бел. нар. гульня. Удзельнікі дзеляцца на 2 каманды — дружыны. Кожная дружына выбірае «вялікага», ці «выбранніка», найб. дужага гульца, які кідае ў бок праціўніка гулу (каменнае ці жал. адро, y некат. месцах — кола воза). Дружына праціўніка я к мага раней павінна спыніць яе. 3 таго месца, дзе гула спынена, «выбраннік» другой каманды кідае яе назад. Перамагае тая каманда, якая першай перакіне гулу за вызначаную мяжу. ГУЛАГ, Г а л о ў н а е ў п р а ў л е н н е папраўча-працоўных лагераў, п р а ц о ў н ы х п а с я л е н н я ў і м е с ц а ў з н я в о л е н н я , y СССР y 1934— 56 падраздзяленне НКУС (МУС), якое ажыццяўляла кіраўніцтва сістэмай папраўча-працоўных лагераў (ППЛ). У 1934 створаны саюзна-рэсп. Наркамат унутр. спраў (НКУС), y склад якога ўключана А б ’яднанае дзяржаўнае палітычнае ўпраўленне пры С Н К СССР (АДПУ, пазней — Гал. ўпраўленне дзярж. бяспекі — ГУДБ). У канцы 1930 — пач. 40-х г. створана каля 15 спец. Гал. упраўленняў, якія мелі лагеры на месцах (Карагандзінскі — «Карлаг», Салавецкі — СЛОН, БеламорскаБалт., Варкуцінскі, Нарыльскі і інш.). Тэр. СССР умоўна была разбіта на 8 зон дыслакацыі тэр. упраўленняў з падначаленымі ім ППЛ, турмамі, этапамі, перасыльнымі пунктамі. Існавалі лагеры прымусовых работ, асобага прызначэння, катаржныя, спец., буд., лагерныя НДІ, a таксама папраўча-прац., выхаваўча-прац., дзіцячыя і інш. калоніі. Паводле афіц. статыстыкі на 1.3.1940 y Г. было 53 лагеры, 425 папраўча-прац. калоній і 50 калоній для непаўналетніх дзяцей «ворагаў народа». У 1920— 50-я г. праз ГУЛАГ прайшло каля 10 млн. чал., y т.л. каля 600 тыс. ураджэнцаў Беларусі. Паводле справаздачы НКУС С СС Р за 1934— 37 y лагерах штогод y сярэднім памірала ад 20 да 28 тыс. чал., y 1938 памерла больш за 90 тыс., y 1941 — больш як 100 тыс. У 1942, паводле афіц. звестак, загінула 248 677 чал., y 1943 — 166 967 чал, y наступныя гады (да 1947 уключна) смяротнасць складала ад 18 да 60 тыс. чал. штогод. Н а Беларусі ў 1930-я г. было 15 турмаў і ізалятараў спец. прызначэння. Пасля выхаду ў свет кн. А.Салжаніцына «Архіпелаг ГУЛАГ» (1973), дзе ён паказаў сістэму масавых рэпрэсій y сав. дзяржаве, тэрмін «Г.» стаў сінонімам лагераў і турмаў НКУС.
Л іт : Р о с с в Ж. Справочннк по ГУЛАГу. Ч. 1—2. 2 язд. М., 1991; А д а м у ш к о В.Я., І і в а н о в а Н.В. «Помнлуйте...»: Документы по репрессням 1939—41 гг. в Внлейской обл. Мн., 1992; К а с ц ю к М., М і х н ю к У. Рэпрэсіі — самае цяжкае злачынства таталітарнага рэжыму / / Крыжовы шлях. Мн., 1993; А д а м у ш к а У. Палітычныя рэпрэсіі 20—50-ых гг. на Беларусі. Мн., 1994; К у з н е ц о в Н. Без гряфа «секретно». Мн., 1997. У .І .А д а м у ш к а , І .М .К у з н я ц о ў .
ГУЛАЙ
Аляксандр Мікалаевіч (н. 28.1.1958, г. Гомель), бел. кампазітар. Скончыў Бел. кансерваторыю (1981, клас Д з.Смольскага). 3 1983 выкладчык Гомельскага каледжа мастацгваў імя Сакалоўскага. Працуе пераважна ў камерна-інстр. і вак. жанрах. Асн. творы: кантаты «Беларуская калыханка» на словы В.Віткі (1981), «Заўсёды ў страі» (1987), «Матчыны песні» на словы Р.Барадуліна (1991); 3 канцэрты для інструментаў з арк. (1993— 97); паэма «Палессе» (1988), сюіта «Бацькаўшчына» і муз. замалёўка «Незнаёмая восень» (1991) для сімф. аркестра; фантазія на бел. тэмы для цымбальнага аркестра (1985); камерна-інстр. («Камерная музыка» для драўляных духавых, 1991), эстрадная музыка, хары, песні і інш. творы. ГУЛАК Мікалай Іванавіч (1822, Залатаношскі р-н Чаркаскай вобл., Украіна — 7.6.1899), украінскі грамадскі дзеяч, вучоны, педагог. Скончыў Дэрпцкі (Тартускі) ун-т (1843). Вьюучаў стараж. акты ў архівах Украіны, гісторыю ўсх. і зах. славян. Адзін з заснавальнікаў КірылаМяфодзіеўскага таварыства, аўтар яго праграмных дакументаў. 3 1847 y Пецярбургу, выступаў за стварэнне федэратыўнай слав. рэспублікі, знішчэнне прыгоннага права і саслоўных прывілеяў. Па даносе арыштаваны і зняволены ў Шлісельбургскую крэпасць (1847— 50), сасланы ў Перм (1850— 55). 3 1859 выкладаў y Адэсе, Крыме, на Каўказе. Аўтар прац па гісторыі, матэматыцы, філасофіі і інш. ГЎЛАК (Hulak) Яраслаў (н. 10.9.1920, г. Прахаціцы, Чэхія), чэшскі перакладчык. Перакладае творы слав. л-р. На чэш. мову пераклаў раман І.Мележа «Мінскі напрамак», аповесці В.Быкава «Мёртвым не баліць», «Праклятая вышыня», «Абеліск», «Сотнікаў», «Дажыць да світання», «Круглянскі мост», «Знак бяды», «Кар’ер». Аўтар прадмоў і пасляслоўяў да перакладзеных ім кніг. А .В .М а ж э й к а .
ГУЛАК-АРЦЯМОЎСКІ Пётр Пятровіч (27.1.1790, г. Гарадзішча Чаркаскай вобл., Украіна — 13.10.1865), украінскі паэт, байкапісец, родапачьшальнік ж анру балады ва ўкр. л-ры. Вучыўся ў Кіеўскай духоўнай акадэміі (да 1813). Скончыў Харкаўскі ун-т (1821). 3 1825 прафесар, y 1841— 49 рэктар гэтага ун-та. Арыгінальныя творы Г.-А. прасякнугы гумарам і песеннасцю, нар. матывамі (байкі «Пан і сабака», 1818; «Бацька і сын», 1827; балада «Твардоўскі», 1827, і інш.). Перакладаў на рус. мову творы Гарацыя, Ж Ж .Р усо, Дж.Мільтана,
А.Міцкевіча. Н а бел. мову асобныя творы Г.-А. пераклалі Э.Валасевіч, П.Місько. Te:. Творв. Кя'ів, 1978; Поетячні творя. Кяів, 1984. В.А. Ч а б а н ен к а.
ГУЛАК-АРЦЯМОЎСКІ ( А р ц я м о ў с к і ) Сямён Сцяпанавіч (16.2.1813, г. Гарадзішча, Украіна — 17.4.1873), украінскі і рускі спявак (барытон), кампазітар, драм. акцёр, драматург. Вучыўся ў кіеўскіх духоўным вучылішчы (1824— 30) і духоўнай семінарыі (1835— 38),
С.С.Гулак-Арцямоўскі. Г.Гудд.
удасканальваў майстэрства ў Прыдворнай пеўчай капэле (Пецярбург) пад кіраўніцтвам М .Глінкі. У 1842—64 саліст імператарскай оперы ў Пецярбургу (перыядычна выступаў y спектаклях італьян. оперы і драматычных). У 1864—65 саліст Вял. т-ра ў Маскве. Валодаў моцным прыгожым голасам і драм. талентам. Выканаў больш за 50 оперных партый, y т.л. Руслан («Руслан і Людміла» Глінкі), Мазета («Дон Жуан» В.А.Моцарта), Антоніо, лорд Генрых Эштан («Лінда ды Шамуні» і «Лючыя ды Ламермур» Г.Даніцэці). Яго творчасць як кампазітара прасякнуга ўкр. нац.-песенным каларытам. Аўтар 1-й укр. оперы «Запарожац за Дунаем» на ўласнае лібрэта (паст. 1863; партыя Карася), тэкстаў і музыкі вадэвіля «Ноч на Івана Купалу» (1852), вак.-харэаграфічнага дывертысмента «Украінскае вяселле» (1851; партьм запарожца-бандурыста), драмы «Караблеразбуральнікі» (1853), рамансаў, песень, y т.л. «Стаіць явар над вадою», прысвечанай яго сябру Т .Шаўчэнку. Я к драм. акцёр выступаў y п ’есах I.Катлярэўскага. Л іт .: К а у ф м а н Л. С.С.Гулак-Артемовськнй. Кн'ів, 1962.
ГУЛАКОЎ Іван Раманавіч (н. 10.6.1946, с. Касценічы Бранскай вобл., Расія), бел. фізік. Д -р фіз.-матэм. н. (1990), праф. (1994). Скончыў БДУ (1968), дзе і працуе. Навук. працы па тэорыі занальнай фотаметрыі слабых аптычных палёў, імпульснай атамна-абсарбцыйнай спекграфотаметрыі. Распрацаваў інфармацыйна-вымяральныя сістэмы для кантролю і дыягностыкі параметраў навакольнага асяроддзя. T e Одноалектронные фотопрнемннкн. 2 нзд. М., 1986 (у сааўт.); Метод счета фотонов в оптнко-фнзнческнх нзмереняях. Мн., 1989 (разам з С.В.Халандыровым).
ГУЛАРТ, Г о л а р т (Goulart) Жаао (Жуан; 1.3.1918, г. Сан-Боржа, Бразілія — 1976), бразільскі паліт. і дзярж.' дзеяч. Юрыст. Адзін з кіраўнікоў (з 1954 старшыня) Браз. трабальісцкай партыі, падтрымліваў палітыку Ж.Варгаса. Дэп. Заканад. асамблеі штата РыуГранды-ду-Сул (1946— 50) і Нац. кангрэса (з 1950). Міністр працы, прам-сці і гандлю (1953— 54). У 1955— 60 і ў 1961 віцэ-прэзідэнт, y 1961— 64 прэзідэнт Бразіліі. Адхілены ад улады ў выніку ваен. перавароту 1964, эмігрыраваў. ГУЛД, Г y л ь д (Gould) Глен Херберт (25.9.1932, г. Таронта, Канада — 4.10.1982), канадскі піяніст, арганіст, кампазітар; адзін з буйнейшых піяністаў 20 ст. Скончыў кансерваторыю ў Таронта (1952). 3 1952 выступаў як піяніст y многіх краінах свету. Вядомы арыгінальнымі інтэрпрэтацыямі твораў І.С.Баха, Л.Бетховена, ВА.М оцарта, І.Брамса, a таксама кампазітараў 20 ст. П.Хіндэміта, А.Берга і інш., якія спалучалі інтэлекгуалізм і абвостраную экспрэсію. У 2-й пал. 1960-х г. спыніў кандэртную дзейнасць, запісваўся на грампласцінкі, выступаў як дырыжор і кампазітар. Аўгар камерна-інстр. твораў. ГУЛЕВІЦКІ КАНАЛ, гл. Закованка. ГУЛЕВІЧ Пятро Восіпавіч (1870, в. Рудня Чачэрскага р-на Гомельскай вобл. — 28.5.1957), бел. казачнік. У маладосці сплаўляў лес па Сажы і Дняпры на Украіну. Расказваў казкі, перанятьм ад аднавяскоўцаў і ўкр. казачнікаў, пераважна пра асілкаў і сац.-бытавьм. У чарадзейных казках карыстаўся гіпербалізацьмй, паўторамі, канцоўкамі, y рэаліст. пазбягаў казачнай абраднасці, y анекдатычных ствараў трапньм характары, спалучаючы апавядальную і дыялагічную формы. На бел. мове расказваў рус. нар. казкі пра Еруслана Лазаравіча, Баву Каралевіча і Ілью Мурамца. Ter. Беларускія казкі, запісаныя ад Пятра Гулевіча. Мн., 1963; Казкі / / Беларускі эпас. Мн., 1959; У кн.: Сацыяльна-бытавыя казкі. Мн„ 1976.
ГУЛЕВГЧ Станіслава Іосіфаўна (н. 25.5.1925, в. Рудня-Стаўбунская Веткаўскага р-на Гомельскай вобл.), бел. спявачка (мецца-сапрана). Засл. арт. Беларусі (1976). Скончыла Бел. кансерваторыю (1956). У 1956— 65 салістка Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. 3 1965 салістка Бел. філармоніі. Найб. вылучылася ў партыях Канчакоўны («Князь Ігар» А.Барадзіна), Мадалены («Рыгалета» Дж.Вердзі). Сярод інш. партый: Ваня («Іван Сусанін» М.Глінкі), Дуняша, Няжата («Царская нявеста», «Садко» М.Рымскага-Корсакава), Княгіня («Русалка» А Даргамыжскага), Паліна, Вольга («Пікавая дама», «Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Клара («Заручыны ў манастыры» С.П ракоф’ева) і інш. У канцэртным рэпертуары старадаўнія рамансы, бел. і інш. нар. песні. І.І.Зубрыч. ГУЛЕВІЧ Уладзімір Сяргеевіч (18.11.1867, г. Разань, Расія — 6.9.1933),
савецкі біяхімік. Акад. AH СССР (1929). Чл. Германскай акадэміі даследчыкаў прыроды «Леапальдзіна» (1928). Скончыў Маскоўскі ун-т (1890), працаваў y ім. Навук. працы па біяхіміі мышачнай тканкі, азоцістым абмене, хіміі бялкоў. Адкрыў новыя азоцістыя злучэнні ў саставе мышдаў — карназін і карніцін (вітамін Вт). Аўтар першага дапаможніка па мед. хім. аналізе.
ГУЛЕВІЧ
Фёдар Фёдаравіч (н. 14.8.1952, г. Маладзечна), бел. акцёр цырка, клоун. Засл. артыст Беларусі (1979). Скончыў студыю пры Мінскім дзярж. цырку (1969). Акцёр Саюздзяржцырка (з 1992 Расдзяржцырк). Выступае ў дуэце з A.Варанецкім я к дывановы клоун (маску прастадушнага, вясёлага хлопца стварыў на аснове бел. фальклору). У нумарах выкарыстоўвае акрабатыку і жангліраванне. Аўтар (з Варанецкім) многіх клаунад і рэпрыз. Зняўся ў тэлефільмах «Дзяніскавы апавяданні», «Навагодні атракцыён», «А таксама цырк».
ГУЛЕГІНА Марыя Агасаўна (н. 9.8.1959, г. Адэса, Украіна), спявачка (сапрана). Засл. арт. Беларусі (1987). Скончыла Адэскую кансерваторыю (1983). 3 1983 салістка Нац. акад. т-ра оперы Беларусі. Валодае гнуткім прыгожым голасам шырокага дыяпазону, высокай каларатурнай тэхнікай. Ёй уласцівы яркая эмацыянальнасць, моцны тэмперамент. Сярод партый на бел. сцэне: Разіна («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Таццяна («Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Лізавета, Аіда («Дон Карлас», «Аіда» Дж.Вердзі), саліруючае сапрана ў вак.-харэаграфічным прадстаўленні «Карміна Бурана» на муз. К.Орфа. 3 1990 працуе па кантрактах y буйнейшых т-рах свету («Ла Скала», «Метраполітэн-опера», Гамбургская і Венская оперы). Партыі: Тоска, Манон («Тоска», «Манон Леско» Дж.Пучыні), Амелія («Баль-маскарад»), гал. партыі ў операх «Два Фаскары» і «Сімон Баканегра» Вердзі і інш. Лаўрэат Усесаюзнага конкурсу вакалістаў імя М.Глінкі
гул ія
527
(1984, Ерэван), Міжнар. конкурсу спевакоў (1985, Рыо-дэ-Ж анейра), міжнар. конкурсу вакалістаў імя П.Чайкоўскага (1986, Масква). ГУЛЕЙКА Васіль Рыгоравіч (23.4.1893, в. Быстрыца Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 8.7.1973), генерал-лейтэнанг артылерыі (1944). У арміі з 1915, y Чырв. гвардыі з 1917, y Чырв. Арміі з 1919. Удзельнік грамадз. вайны, ліквідацыі кранштацкага мяцяжу (1921). У Вял. Айч. вайну на фронце з 1941: нач. штаба артылерыі арміі, нач. упраўлення артылерыі Клрэльскага фронту. У 1943 — 46 нам. нач. нггаба Гал. ўпраўлення камандуючага артылерыяй Саів. Арміі. Удзельнік вызвалення Мінска. Да 1951 y Сав. Арміі. ГУЛІДАЎСКАЕ BÔ3EPA, y Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Маргва, за 13 км на 3 ад г. Глыбокае. Пл. 0,27 км2, даўж. 800 м, найб. шыр. 350 м, даўж. берагавой лініі каля 2 км. Пл. вадазбору 3,25 км . Схілы катлавіны выш. 2— 3 м, параслі хмызняком, месцамі на Пд і Пн разараныя. Выцякае ручай y р. Маргва. ГЎЛІС Ігар Міхайлавіч (н. 16.11.1949, Мінск), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1994). Скончыў БДУ (1972). 3 1977 y БДУ. Навук. працы па фотафізічных працэсах y растворах і ізаляваных комплексах складаных малекул, метадах і апаратуры для лазерна-спектраскапічных даследаванняў. Распрацаваў метады атрымання звышкароткіх імпульсаў святла, якія перастройваюцца па частаце дыскрэтна ці неперарыўна. Дзярж. прэмія Беларусі 1994. Ter. Спектральные сдвмгн прн формнрованнв ван-дер-ваальсовскнх комплексов аромапічсскнх молекул с атомамн ннертных газов / / Журн. прнкладной спектроскопнн. 1996. Т. 63. № 1.
!
ГУЛІЯ
Георгій Дзмітрыевіч (н. 14.3.1913, г. Сухумі, Абхазія), рускі пісьменнік. Засл. дз. маст. Грузіі (1943) і Абхазіі (1971). Сын Дз.І./ул/я. Друкуецца з 1930. Трылогія «Сябры з Сакена» («Вясна ў Сакене», 1948, Дзярж. прэмія СССР 1949; «Добры горад», 1949; «Кама», 1951) пра побыт і працу людзей Абхазіі. Гіст. мінуламу абх. народа прысвечаны «Апавяданні каля кастра» (1937), аповесць «Чорныя госці» (1950), раман «Водаварот» (1959). Аўтар гіст. рамана «Цар Эхнатон» (1968), «Чалавек з Афінаў» (1969), «Сула» (1971), «Сказанне пра Умара Хаяма» (1975). Ter
Рус. пер. — Собр. соч. T. 1—4. М.,
1974.
М.Гулегіна ў ролі Разіны.
ГЎЛІЯ Дзмітрый Іосіфавіч (21.2.1874, в. Уарча, Абхазія — 7.4.1960), абхазскі пісьменнік. Зачьшальнік абх. л-ры. Нар. паэт Абхазіі (1937). Вучыўся ў настаўніцкай семінарыі ў г. Горы. Настаўнічаў, выкладаў абх. мову ў Тбіліскім ун-це (1924— 26). У 1892 склаў абх. азбуку (з К.Д.Мачаварьюні). Рэдактар першай абх. газеты «Апсны» («Абхазія»,
528
гуль
1919—20). У 1921 стварыў і ўзначаліў першую абх. тэатр. трупу. Першы паэт. зборнік выдаў y 1912. У яго творах — гіст. мінулае і сучаснае роднага краю (навела «Пад чужым небам», 1919; паэмы «Песня пра Абхазію», 1940; «Восень y вёсцы», 1946; раман «Камачыч», 1940; драма «Прывіды», 1946, і інш.). Аўтар даследаванняў па гісторыі, фальклоры, мове і этнаграфіі («Гісторыя Абхазіі», т.
ў 1816. 2) Залатая, потым сярэбраная манета ў некат. еўрап. краінах y 14— 19 ст. (Аўстрыі, Германіі і інш.). У 17 ст. быў пашыраны на Беларусі. ГУЛЬКЕВІЧ Юрый Валянцінавіч (25.1.1905, ст. Стрэльна Ленінградскай вобл., Расія — 1.4.1974), бел. вучоны ў галіне паталагічнай анатоміі. Чл.-кар. АМН СССР (1969), д-р мед. н. (1949), праф. (1950). Засл. дз. нав. Беларусі (1968). Скончыў Іркуцкі ун-т (1930). 3 1955 y Мінскім мед. ін-це. Навук. працы па паталогіі баявых траўмаў, уплыву ахалоджвання на арганізм жывёл і чалавека, гісторыі паталагічнай анатоміі, перынатальнай паталогіі, тэраталогіі і генетыцы. Тв:. Патологня последа человека н ее влнянне на плод. Мн., 1968 (разам з М.Ю.Макавеевай, Б.І.Нікіфаравым).
Дз.І.Гулія.
Дз.П.Гулясў.
1, 1925, і інш.), тэрміналагічнага слоўніка па л-ры і мовазнаўстве, падручнікаў і хрэстаматый. Перакл. на абх. мову творы А.Пушкіна, Т.Ш аўчэнкі, І.Чаўчавадзе, Ш.Руставелі («Віцязь y тыгравай шкуры»), «Слова пра паход Ігаравы». На бел. мову асобньм творы Г. пераклалі А.Бачыла, І.Калеснік, У.Паўлаў. Т в '.
Рус. пер. — Соч. T. 1—4. М., 1974—
76. Л іт :. Г y л н a Г. Дмнтрнй Гулна: Повесть о моем отце. М., 1962.
ГУЛЬ (Hull), горад y Вялікабрытаніі, гл. Хал. ГУЛЬБЕЗА, Г y б і з а, возера ў Астравецкім р-не Гродзенскай вобл., y бас р. Страча, за 33 км на ПнУ ад г.п. Астравец. Пл. 0,23 км , даўж. 940 м, найб. шыр. 390 м, найб. глыб. 12,9 м, даўж. берагавой лініі каля 2 км. Пл. вадазбору 6 к м . Схілы катлавіны выш. 8— 11 м, параслі лесам і хмызняком, на У разараныя. Берагі супадаюць са схіламі, на Пн сплавінныя. Мелкаводдзе вузкае, пясчанае, глыбей дно сапрапелістае. На Пд выдякае ручай y воз. Вераб’і, злучана пратокай з воз. Едзі. f ГУЛЬБІШЧА, вонкавая адкрытая тэраса ці закрытая галерэя, якая абкружае будынак на ўзроўні перакрыцдяў падюіецця. Выкарыстоўвалася ў культавых будынках 16— 17 ст., часам y пабудовах свецкага характару. У драўляным дойлідстве існавала ў выглядзе стоек з укосінамі ў верхняй частцы (Троіцкая царква Маркава манастыра ў Відебску), y мураваным — y выглядзе аркадных і ордэрных галерэй, глухіх прыбудоў да асн. будынка (храм-пахавальня ў П олацкім Спаса-Ефрасіннеўскім манастыры). Г Л .Л а ў р э ц к і. ГУЛЬДЭН (ням. Gulden ад Gold зсшата), ф л a р ы н, 1) грашовая адзінка Нідэрландаў, роўная 100 цэнтам. Уведзена
ГУЛЬКО Іван Сцяпанавіч (н. 25.12.1924, в. Войская Камянецкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне мед. рэабілітацыі. Д -р мед. н. (1970), праф. (1972). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1953) і з 1957 працаваў y ім. 3 1993 y Мін-ве аховы здароўя Рэспублікі Беларусь. 3 1995 кіраўнік Рэспубліканскага геранталагічнага цэнтра пры Ін-це экспертызы працаздольнасці і арганізацыі працы інвалідаў. Навук. гтрацы па распрацоўцы немедыкаментозных сродкаў аздараўлення хворых з лёгачнай і сардэчна-сасудзістай паталогіяй, сродкаў і метадаў запавольвання старэння арганізма.
ГУЛЬНЯЎ ТЭОРЫЯ, раздзел матэматыкі, які вывучае мадэлі канфліктных сітуацый (калі сутыкаюцца інтарэсы двух ці болып бакоў) і распрацоўвае метады аптымальных паводзін y такіх сітуацыях. Як навука сфарміравалася ў 1940-я г. пераважна на аснове работ амер. матэматыкаў Дж.Неймана і О.Моргенштэрна па развідці матэм. падыходу да з ’яў канкурэнтнай эканомікі. Асн. праблематыка: матэм. мадэлі канфліктаў, існаванне і прынцыпы аптымальных рашэнняў, метады іх пошуку. Выкарыстоўваецца ў сац.-эканам. даследаваннях, ваен. справе, матэм. статыстыцы, метадах аптымізацыі паводзін ва ўмовах неакрэсленасці і інш. Матэм. мадэль канфлікту (гульня) апісвае ўдзельнікаў канфлікту (гульцоў), магчымыя дзеянні бакоў (стратэгія), вынікі гульні, зацікаўленыя бакі і іх перавагі на мностве вынікаў (перавагі часта выражаюцца лікавымі функцыямі выйгрышу). Класіфікацыя гульняў вызначаецца ўласцівасцямі мадэлі. Прыняцце рашэння ў Г.т. складаецца з дэтэрмінаванага (або выпадковага) выбару стратэгіі кожным з гульцоў; як правіла, ніводзін з бакоў не ведае загадзя, якія будуць дзеянні праціўніка. У многіх выпадках стратэгія кожнага гульца раскрываецца толькі ў працэсе пакрокавага (як y шахматах) прыняцця рашэнняў. Фармальным выражэннем інтуітыўнага паняцця найлепшага рашэння з’яўляецца прынцып аптымальнасці, выводзіцца з папярэдне прынятых аксіём (распрацавана некалькі такіх прынцыпаў, якія выкарыстоўваюцца ў розных класах гульняў) і грунтуецца ў большасці выпадкаў на спалучэнні ідэй экстрэмальнасці і ўстойлівасці рашэнняў. Прынцып ажыццявімасці мэты прыводзіць да стратэгій, індывідуальныя адхіленні ад якіх не павялічваюць выйгрыш; асобны выпадак — прынцып максіміну, адлюстроўвае імкненне максімізаваць мінімальна магчымы выйгрвіш. Гл. таксама А п т ы м із а ц ы і з а д а ч ы і м е т а д ы . Л іт .: Неймaн Дж.,
Моргенш т е р н О. Теорня ягр м экономнческое поведенне: Пер. с англ. М., 1970; В н л к a с Э. 11 Оптнмальность в нграх н решеннях. М., 1990; В о р о б ь е в Н.Н. Основы теорнн мгр: Бескоалшдюнные нгры. М., 1984. Г .М .Л евін .
ГУЛЯЕЎ Дзмітрый Цімафеевіч (5.11.1915, с. Іванаўка Кіраваградскай вобл., Украіна — 5.9.1943), адзін з кіраўнікоў партыз. руху ў Мінскай вобл. ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Чаркаскі дарожна-буд. тэхнікум (1934), вучыўся ў Маскоўскім ваенна-паліт. вучьшішчы. У Вял. Айч. вайну з ліп. 1941 y партызанах: да крас. 1942 камісар, потым кайандзір атрада, з чэрв. 1943 камандзір 101-й партыз. брыгады імя Аляксандра Неўскага, якая дзейнічала на тэр. Старобінскага р-на Мінскай вобл. Загінуў y баі. На месцы гібелі ў в. Калініна Слуцкага р-на пастаўлены помнік. ГУЛЯЕЎ Юрый Аляксандравіч (9.9.1930, г. Цюмень, Расія — 24.4.1986), рускі і ўкраінскі спявак (лірычны барытон). Нар. арт. СССР (1968). Скончыў Уральскую кансерваторыю (1954). 3 1955 y Свярдлоўскім і Данецкім оперных т-рах. 3 1960 саліст Кіеўскага т-ра оперы і балета, з 1975 — Вял. т-ра ў Маскве. Сярод партый: Анегін, Раберт («Яўген Анегін», «Іаланта»
П.Чайкоўскага), Фігара («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Эскамільё («Кармэн» Ж .Бізэ), граф ды Луна, Рэната («Трубадур», «Баль-маскарад» Дж.Вердзі). Яго канцэртны рэпертуар уключаў больш як 200 вак. твораў. Аўтар песень, y т.л. «Мне дарьша Расія», «Беражыце сяброў», «Жадаю Вам». Здымаўся ў кіно. Дзярж. прэмія СССР 1975. ГУЛЯМ Хамід (сапр. Г y л я м a ў Хамід Убайдулаевіч; н. 25.4.1919, Ташкент), узбекскі пісьменнік. Засл. дз. маст. Узбекістана (1969). Нар. пісьменнік Узбекістана (1979). Скончыў Ташкенцкі пед. ін-т (1941). Друкуецца з 1934. Аўтар зб-каў вершаў і паэм, кнігі балад «Кантыненты не спяць» (1960), раманаў гіст.-рэв., сац.-псіхал. тэматыкі «Светач» (кн. 1—г-2, 1958—61), «Галодны стэп» (1963), «Дарога да цябе» (1964), «Ташкентцы» (1967, Дзярж. прэмія Узбекістана імя Хамзы 1974), «Бессмяротнасць» (1977, Дзярж. прэмія СССР 1980). Перакладаў на узб. мову асобныя творы У.Ш экспіра, Лопэ дэ Вэга, А.Пушкіна. Тв.:
ГУЛЯЎНІК (Sisymbrium), род кветкавых раслін сям. капуставых. Каля 90 відаў. Пашыраны ва ўмераным поясе Паўн. паўшар’я, a таксама ў Паўд. Амерыцы (Анды) і Паўд. Афрыцы. На Беларусі ў якасці занесеных і пустазелля транляюцца 7 відаў: Г. амаль кап ’ялісты (S. subhastamm), волжскі (S. wolgense), высокі (S. altissimum), зменлівы (S. polymorphum), Лёзеля (S. loeselii), лекавы (S. officinale) і ўсходні (S. orientale). Растуць на сметніках, каля дарог, на палях і агародах. Адна-, двух- і шматгадовыя травяністыя расліны выш. да 1 м, з галінастьш сцяблом, голыя або апушаныя. Лісце простае, надрэзанае або перыстараэдзельнае, зрэдку цаласнае. Кветкі дробныя, жоўтыя (рознага адцення), рэдка — белыя, сабраныя ў вузкія коласападобныя суквецці. Плод — стручок. Пустазелле; некат. віды — кармавыя, лек., харч. (салатныя), меданосныя, тэхн. (фарбавальныя, алейныя) і ядавітыя расліны. Г .У .В ы н а е у .
Рус. пер. — Нзбранное. М., 1979.
ГУЛЯМЫ (араб. гулям літар. юнак, маладзец, раб), 1) рабы ў сярэдневяковых мусульм. краінах. 2) Пастаянная конная гвардыя ў Абасідаў халіфаце. Стваралася пры халіфе Мамуне [813— 833], вербавалася з прывезеных з-за мяжы маладых рабоў пераважна цюрк. паходжання. 3) Воіны прыдворнай гвардыі ў сярэдневяковых мусульм. дзяржавах (наз. таксама мамлюкі). 4) Радавыя воіны апалчэння ў сярэдневяковай Асманскай імперыі. 5) У Дэлійскім султанаце гвардзейцы-рабы цюрк. паходжання, a таксама іх камандзіры, якія сталі дэлійскімі султанамі (апошнія правілі ў 1206— 90-я г.).
ГУляўнік лекавы.
ГУМА (ад лац. gummi камедзь), р ы з і н а , в у л к а н і з а т , эластычны матэрыял, які атрымліваюйь вулканізацыяй каўчуку. Найважнейшая ўласцівасць Г. — высокаэластычнасць: здольнасць без значных астаткавых дэфармацый вытрымліваць шматразовыя расцяжэнні на 500— 1000% y шырокім інтэрвале тэмператур.
Ю.Гуляеў y ролі Яўтена Анегіна.
Атрымліваюць Г. пераважна вулканізацыяй кампазітаў (гумавых сумесей), аснову якіх (звычайна 20—60% па масе) складаюць каўчукі (гл. К а ў ч у к н а т у р а л ы іы , К а ў ч у к і с ін т э т ы ч н ы я ). У састаў сумесей уваходзяць таксама вулканізуючыя агенты, напаўняльнікі, пластыфікатары, стабілізатары і інш. інірэдыенты мэтавага прызначэння, агульная колькасць якіх можа дасягаць 15—20. Выбар каўчуку і склад гумавай сумесі абумоўлены прызначэннем, умовамі эксплуатацыі і тэхн. патрабаваннямі да вырабаў, тэхналогіяй
гум ава
529
вытв-сці. Паводле прызначэння і ўмоў эксплуатацыі адрозніваюць настулныя асн. групы: агульнага прызначэння (выкарыстоўваюць пры т-рах ад -50 да 150 °С); цеплаўстойлівую (для працяглай эксплуатацыі пры 150— 200 °С); марозаўстойлівую (выкарыстоўваюць пры т-рах ніжэй за -50 °С); маслабензаўстойлівую; устойлівую да ўздзеяння агрэсіўных хім. рэчываў (кіслот, шчолачаў, азону); дыэлектрычную; алектраправодную; магнітную; вогнеўстойлівую; радыяцыйнаўстойлівую; вакуумную; фрыкцыйную, харч. і мед. прызначэння і інш. Атрымліваюць таксама с іт а в а т у ю г у м у , Г. каляровую і празрыстую. Выкарыстоўваюць y тэхніцы, сельскай гаспадарцы, буд-ве, медыцыне, побыце. Асартымент гумавых вырабаў налічвае больш за 70 тыс. найменняў. Больш за палавіну аб’ёму вырабленай Г. выкарыстоўваюць y вьгтв-сці шын. Л іт :. Ф е д ю к н н Д.Л., М а х л к с Ф.А. Технмческне н технологнческне свойства резнн. М., 1985. Я .І.Ш ч а р б ін а .
ГУМААЗБЕСТАВАЯ ПРАМЫСЛОВАСЦЬ. Асноўная прадукцьш — гума- і азбестатэхнічныя вырабы, a таксама разнастайныя гумавыя вырабы на аснове каўчуку ў спалучэнні з іншымі матэрыяламі. Аб’ядноўвае гумава-тэхнічных вырабаў вытворчасць, гумавага абутку вытворчасць, a таксама вытв-сць гумавых вырабаў шырокага ўжытку і азбестатэхн. вырабаў (параніт, тканіны, шнур, папера, кардон, пракладкі, фільтратканіны) і інш. рэчы і матэрыялы з азбеставымі ўключэннямі. Апошняя ў Беларусі не прадстаўлена. А Л .С а л а м о н а ў . ГЎМАВАГА АБЎТКУ ВЫТВОРЧАСЦЬ, падгаліна гумаазбеставай прамысловасці для вырабу абутку з натуральнага або сінт. каўчуку з выкарыстаннем тэкст. матэрыялаў. У залежнасці ад прызначэння гумавы абутак падзяляюць на бьггавы, спарт. і тэхн.; апошні прызначаны для аховы ног чалавека ад уздзеяння вады, агрэсіўных асяроддзяў (кіслот, шчолачаў і інш.), нізкіх т-р, удараў і інш. (напр., боты для рыбакоў, шахцёраў, рабочых хім. вытв-сцей і інш.). Абутак падзяляецца па відах тэхналогіі стварэння: к л e е н ы (на канвеерах — склейваннем папярэдне падрыхтаваных дэталей), ш т а м п а в а н ы (штампуюць на спец. прэсах з наступнымі лакіраваннем і вулканізайыяй), ф а р м а в а н ы (прасуюць y формах з адначасовай вулканізацыяй). Гэта вытв-сць развіта ў многіх краінах свету, асабліва ў ЗША, Германіі, Японіі, Расіі, краінах Еўропы. На Беларусі Г.а.в. развіваецца з 1950-х г. Дзейнічаюць Гомельскі завод хімічных вырабаў, Капыльскі завод гумава-тэхнічных вырабаў, Крычаўскі завод гумавых вырабаў. ГУМАВА-ТЭХНІЧНЫХ ВЫРАБАЎ ВЫТВОРЧАСЦЬ, падгаліна гумаазбеставай прамысловасці. Аб’ядноўвае прадпрыемств(.і, якія займаюцца вырабам на агульнай гумавай аснове (з выкарыстаннем інш. рэчываў) разнастайных прылад, дэталей і інш. рэчаў вытв., прамысл. і спажывецкага прызначэння. Да іх адносяць рукавы, пасы, трансп. (кан-
530
гум авы я
веерныя) стужкі, сальнікі, кольцы, пыле-, вільгаце- і маслаахоўныя каўпачкі, гумава-металічныя амартызатары, вырабы для ўшчыльнення акон і дзвярэй аўтамабіляў, самалётаў, чыг. вагонаў, для герметызацыі стыкаў буд. панэлей, тэхн. прагумаваных тканін і вырабаў з іх. Па спосабах атрымання і прызначэнні вырабы падзяляюцца на фармавыя (каля 30 тыс. найменняў), нефармавыя (больш за 12 тыс. найменняў), трансп. стужкі, пасы, рукавы. У Беларусі Г.-т.в.в. пачала развівацца ў пасляваен. час. Дзейнічаюць акцыянернае т-ва «Беларусьгуматэхніка», бабруйскія прадпрыемствы бел.-ірл. «Ірбел», «Бонаш» канцэрна «Белнафтахім», акцыянернае т-ва «Барысаўгуматэхніка» (гл. Барысаўскі завод «Гуматэхніка»), Магілёўскі рэгенератарны з-д. Выпускаюць гумаватэхн. вырабы для аўтамаб., трактарнай, авіяц., станкабуд., мэблевай, трыкатажнай, буд. матэрыялаў прам-сці, с.-г. машынабудавання, буд-ва наземных і падземных збудаванняў, маналітныя гумавьм шынкі, гумава-тэхн. вырабы для грузавых і легкавых аўтамабіляў, розныя камплектуючыя вырабы, рэгенерыраваную гуму, гумавыя крошку, пракладкі для шпал, пырскавікі для аўтамабіляў, дарожкі і інш. ГУМАВЫЯ КЛЯІ, растворы каўчукоў y арган. растваральніках (бензіне, аліфатычных, араматычных, хларыраваных вуглевадародах і інш.).
ГУМАНІЗМ (ад лац. humanus чалавечы, чалавечны), сістэма светапогляду, кірунак філас. і грамадска-паліт. думкі, паводле якіх чалавечая асоба ёсць найвышэйшая каштоўнасць сац. быцця і культуры. Ідэі гуманных адносін да чалавека выяўляліся ўжо ў глыбокай старажытнасці. Мысліцелі, мастакі і ідэолагі эпохі Адраджэння (Леанарда да Вінчы, Дж.Бруна, Г.Галілей, Ф .Бэкан, Эразм Ратэрдамскі) паказалі ідэал свабоднага, гарманічна развітога чалавека. Рэнесансавы Г. як тып культуры і светапогляду сфарміраваўся ў Італіі (творчасць Ф.Петраркі, Дж.Бакачыо, Л арэнца Вала, Піка дэла Мірандала, Рафаэля, Леанарда да Вінчы, Мікеланджэла) і пашырыўся на інш. рэгіёны разам з рухам Рэфармацыі (М .М антэнь, Ф.Рабле ў Францыі, Ф .Бэкан, У.Ш экспір y Англіі, А Дзю рэр y Германіі, М.Сервантэс y Іспаніі і інш.). Прадстаўнікі утапічнага камунізму (Т.М ор, Т.Кампанела, Т.М юнцэр, А.Сен-Сімон, Ш .Ф ур’е,
Падзяляюць на 2 асн. групы: Г.к., якія не вулканізуюцца (растворы к а ў ч у к у н а т у р а л ь н а г а , к а ў ч у к о ў с ін т эт ы ч н ы х , гутаперчы), утвараюць клеявыя злучэнні ў выніку выпарэння растваральніку; Г.к., urro вулканізуюцца (у іх састаў уваходзяць вулканізуючыя рэчывы), утвараюць больш трывалыя клеявыя злучэнні, чым Г.к. першай групы. У залежнасці ад т-ры ўтварэння юіеявога злучэння адрозніваюць Г.к. гарачай (пры 140— 150 °С) ці халоднай (пры 25—30 °С) в у л к а н із а ц ы і. Выкарыстоўваюць пры зборцы і рамонце гумавых вырабаў, y вытв-сці прагумаваных тканін, для мацавання гумы да металу, дрэва, шкла і інш.
ГУМАЙ (Sorhum halepense), c o p r a алепскае, джонсанава трав а, адзін з відаў сорга, шматгадовая травяністая расліна сям. злакаў, пустазелле. Пашыраны ад Міжземнамор’я да Індыі і Кітая; на Пд Сярэдняй Азіі і Казахстана, y Закаўказзі, на Паўн. Каўказе, y Крыме. Цяжкавынішчальнае пустазелле ў раёнах арашальнага земляробства, засмечвае пасевы с.-г. культур. Размнажаецца вегетатыўна (ад карэнішчаў) і насеннем. Зялёная маса Г. — корм для буйн. par. жывёлы і коней. ГУМАЛГГЫ [ад лац. humus зямля + ... л/'/я(ы)], група вьпсапнёвых вуглёў, якія ўтварыліся пераважна з прадуктаў пераўтварэння рэшткаў вышэйшых раслін y балотных умовах. Разнастайньм паводле мікракампанентнага і хім. саставаў, фіз. і тэхнал. уласцівасцей. Падзяляюцца на бурыя, каменныя вуглі і антрацыты.
У Беларусі гуманіст. канцэпцыя грамадства і чалавечай асобы выяўлялася на ўсіх этапах развіцця культуры, філас. і грамадска-паліт. думкі. Хрысц. Г. пашыраўся праз рукапісную новазапаветную л-ру (евангеллі) і царк. вучэнне, хрысц. і свецкую л-ру, разнастайныя жанры нар. творчасці, царк. архітэктуру, жывапіс, музыку. Тыповым дзеячам культуры гуманіст. кірунку быў Ф.Схарына. Ідэі грамадскай справядлівасці і Г. развівалі С.Будны, В.Цяпінскі, Ю.Даманеўскі, А.Волан, М.Гусоўскі, Я.Віслідкі, Сімяон Полацкі, Л.Зізаній, М.Сматрыцкі, М.К.Сарбеўскі, І.Капіевіч, БДабш эвіч, К.Нарбуг, А.Доўгірд і інш. дзеячы бел., літ., польск. культур. У канцы 18 — 1-й пал. 19 ст. на Беларусі ўзніклі дэмакр. і сац.-утапічныя плыні гуманіст. думкі, накіраванай на пабудову грамадства без эксплуатацыі, на аснове хрысц. згоды і гармоніі. Нац.бел. дэмакр. плынь гуманіст. думкі выявілася ў фалькларыстыцы і этнаграфіі, y маст. прафес. культуры і л-ры (творчасць Я.Чачота, Я.Баршчэўскага, У.Сыракомлі, В.Дуніна-Марцінкевіча, ААбуховіча), духоўна-гуманіст. лідэрстве бел. пісьменнікаў, іх удзеле ў паўстанні 1863— 64 на чале з К.Каліноўскім і барацьбе за нац. самавызначэнне бел. народа (Цётка, Я.Купала, Я.Колас, М.Багдановіч). Прадстаўнікі марксісцкай філасофіі ў БССР звязвалі Г. з рэв.-класавай барацьбой за пабудову камуніст. грамадства, якое стварае перадумовы для ўсебаковага развіцця асобы. 3 2-й пал. 1950 — 1-й пал. 1960-х г. пачалося сістэматычнае вывучэнне і вяртанне народу гуманіст. традыцый бел. культуры. Гэты працэс паскорыўся пасля абвяшчэння незалежнай Рэспублікі Беларусь (1990). Л і т Очеркм мсторяв фнлософской н соцнологаческой мыслн Белорусснн (до 1917 г.). Мн., 1973; Млсн гуманнзма в обіцссгвснно-полятнческой ч фшюсофской мыслн Белоруссня (дооктябрьскнй пернод). Мн., 1977; Х о л л н ч е р В. Лнчность н гуманнзм: Пер. с нем. М., 1981; К о н а н У.М. Ля вытокаў самапазнання: Станаўленне духоўных каштоўнасцей y святле фальклору. Мн., 1989; Самосознанне европейской культуры XX в. М., 1991. У .М .К о н а н .
Р.Оўэн і інш.) выкрывалі антычалавечую, на іх погляд, сутнасць прыватнай уласнасці, эксплуатацыі, марылі пра справядлівае грамадства. Самабытныя ідэі рэв.-дэмакр. і народніцкага Г. развівалі А.Радзішчаў, В.Бялінскі, М Д аб ралюбаў, М.Чарнышэўскі, Л.Талстой і інш. мысліцелі і дзеячы рус. культуры. Ідэя свабоднага, усебаковага развіцця асобы як абсалютнай каштоўнасці і самамэты грамадскага прагрэсу ўтварае краевугольны камень марксісцкага Г. (К.М аркс, Ф.Энгельс, У.І.Ленін, Г.В. Пляханаў і інш.). У сучасную эпоху ідэі і прынцыпы Г. набылі асаблівую актуальнасць, сталі жыццёвай неабходнасцю для кожнага народа і чалавецтва ў цэлым.
ГУМАНІСТЬІЧНАЯ ПСІХАЛОГІЯ, кірунак y сучаснай зах. (пераважна амер.) псіхалогіі. Узнік y 1960-я г. я к альтэрнатыва біхевіярызму і псіхааналізу. Заснавальнікі А.Маслаў, Р.М эй, К.Роджэрс, В.Франкль і інш. Ідэйна-філас. погляды прадстаўнікоў Г.п. грунтуюцца на філасофіі экзістэнцыялізму і фенаменалагічнай школы (гл. Фенаменалогія). Прадметам вывучэння з’яўляецца чалавек y яго цэласнасці, унікальнасці, самаактуалізацыі, адкрытасці да развіцйя. Г.п. разглядае чалавека не як кіруемую машыну (біхевіярызм) і не як цалкам залежнага ад несвядомых матываў (іфрэйдызм), a як асобу, якая пастаянна стварае сябе, усведамляе сваё прызначэнне ў жыцці, рэгулюе межы суб’ектыўнасці і свабоды; праводзіць y жыццё новы погляд на чалавека як на суб’ектыўна незалежнага, ствараючага сваё
«Я» і адказнага за яго. Галіной практычнага дастасавання Г.п. з ’яўляюцца псіхатэрапія, логатэрапія, педагогіка, якія выкарыстоўваюць эфект усведамлення значнасці чалавечага існавання. Л іт Фр a н кл В. Человек в помсках смысла: Пер. с англ. М., 1990; Б р a т y с ь Б.С. Опыт обосновання гуманнтарной пснхологнн / / Вопр. пснхологам. 1990. № 6; R o g e r s К. Toward a science of the Rerson / / Wanrt T.W. Behaviorism and phenomenology. Chicago; London. 1964. Л .І .Н а в у м е н к а .
«ГУМАНІТАРНА-ЭКАНАМІЧНЫ BECНІК», навукова-тэарэтычны часопіс. Выдаецца з чэрв. 1996 y М інску штоквартальна на бел. і рус. мовах. Засн. недзяржаўным Гуманітарна-эканам. ін-там. Асвятляе пытанні гісторыі, філасофіі, паліталогіі, сацыялогіі, культуралогіі, экалогіі, філалогіі, педагогікі, права, эканомікі. А .Ф .М я с н ік о ў . ГУМАНГТАРНАЯ АДУКАЦЫЯ, працэс і вынік набыцця сістэматызаваных ведаў, уменняў і навыкаў y галіне гуманіт. (грамадскіх) навук. Структура Г.а. вызначаецца традыцыямі адукацыі і выхавання, якія склаліся ў канкрэтных супольнасцях. У краінах Зах. Еўропы і ЗПІА да гуманіт. дысцыплін адносяць гісторыю, філасофію, рэлігіязнаўства, л-ру, выяўл. мастацтва, музыку, замежную і родную мовы, a таксама сац. навукі (псіхалогію, эканоміку, сацыялогію, антрапалогію, лінгвістыку, паліт. дысцыпліны). У Беларусі і ў інш. краінах СНД Г.а. трактуецца болыы расшырана — як сац.-гуманітарная ці гуманітарная і сац.-эканамічная. Змест Г.а. вызначаецца сукупнасцю навук, якія дазваляюць чалавеку пазнаць самога сябе, навакольнае асяродцзе, шляхі развіцця грамадства з улікам яго культ,гіст. спадчыны. У сістэме адукацыі Беларусі сац.-гуманіт. падрыхтоўка ахоплівае гіст., эканам., сац.-паліт., правазнаўчыя, псіхолага-пед. дысцыпліны, родную і замежную мовы. У ліку асн. тэндэнцый рэфармавання адукацыі прадугледжваецца гуманізацыя (змест Г.а. павінен грунтавацца на антрапакультуралагічным падыходзе) і гуманітарызацыя (сістэма мер, праз якія рэалізуюцца высакародцыя мзты і прынцыпы гуманіст. каштоўнасцей y навуч. працэсе). А .В .М а к а р а ў . ГУМАНІТАРНЫХ ДАСЛВДАВАННЯЎ АСПЕНА ІНСТЫ ТУТ (англ. Aspen In stitute for Humanistic Studies), навуковы цэптр па распрацоўцы шляхоў вырашэння глабальных праблем чалавецтва. Створаны ў 1949 y Н ью-Йорку (ЗША). Mae філіялы ў Берліне і Японіі. У складзе ін-та савет папячыцеляў (адм. орган), дырэктары праграм і спец. саветнікі (эксперты). Праводзіць пастаянна дзеючыя семінары для кіраўнікоў і супрацоўнікаў ін-та, распрацоўвае навук. праграмы і рэкамендацыі (у т.л. па праблеме гуманізму), рыхтуе спецыялістаў па спец. праграмах, выдае навук. працы. Каардынуе сваю дзейнасць з Корнелскім,
Гарвардскім,
Станфар-
дскім ун-тамі, Масачусецкім тэхнал. інтам (ЗША). ГУМАР (англ. humour), від камічнага, які спалучае насмешку і спачуванне, знешне камічную тракгоўку і ўнутр. дачыненне да таго, што ўяўляецца смешным. Лічыцца, што Г. — суб’ектыўная копія аб’ектыўнага камізму. Збліжаецца з інш. відамі камічнага — іроніяй і сатырай. Адлюстроўвае смешнае ў жыцці і чалавечых характарах; прадугледжвае ўменне бачыць узвышанае ў абмежаваным і малым, значнае ў смешным і недасканалым. Тэорыя Г. распрацавана ў эстэтыцы рамантызму ням. пісьменнікам Жанам Полем. Г. бывае чуллівы, дабрадушны, сяброўскі, грубы, насмешлівы, зларадны, цынічны, мае нац. асаблівасці. Г. — асн. элемент многіх твораў бел. л-ры і фальклору, неад’емны кампанент многіх літ. жанраў (камедыя, вадэвіль, байка, пародш, фельетон і інш.). ГУМАРАЛЬНАЯ РЭГУЛЯЦЫ Я, адзін з механізмаў кіравання і каардынацыі фізіял. працэсаў y чалавека і жывёл y зменлівых умовах асяроддзя. Ажыццяўляецца праз вадкія асяроддзі (тканкавая вадкасць, лімфа, кроў) з дапамогай біялагічна актыўных рэчываў (неспецыфічныя метабаліты, гармоны, медыятары, пептыды, роставыя фактары, іоны і інш.). Прадукты абмену рэчываў уздзейнічаюць энда-, пара- або аўтакрынна на эфектарныя тканкі, канцы чуллівых нерваў (хемарэцэптары), нерв. цэнтры і выклікаюць гумаральным або рэфлекторным шляхам пэўньм рэакцыі арганізма. Г.р. падпарадкавана нервовай рэгуляцыі і разам з ёй складае адзіную сістэму нейрагумаральнай рэгуляцыі, якая забяспечвае нармальнае функцыянаванне арганізма ў зменлівых умовах асяроддзя. У .М .К а л ю н о ў . ГУМАРЭСКА (ням. Humoreske ад H u m or гумар), 1) y л і т а р а т у р ы — невялікі вершаваны або празаічны твор жартаўлівага зместу. У яго сюжэтнай аснове звычайна смешная прыгода, камічнае быт. здарэнне, a аб’ект асмяяння — жыццёвая з ’ява або загана ў чал. характары, якія не маюць адзнак сац. шкоднасці ці небяспечнасці. Эмацыянальна-стылявым ладам набліжаецца да анекдота, фабліо, фацэцыі. 2) У м y з ы ц ы — музычны твор гумарыстычнага (жартаўлівага) характару, блізкі да скерца. Першую Г. стварыў Р.Шуман (для фп., 1839); складаецца з шэрагу лірычных і скерцозных эпізодаў, спалучае летуценнасць з жартам. Пазней паявіліся Г. рознага вобразнага вырашэння: жанрава-быт., скерцознатанц., лірычнага, гратэскавага (блізкага да б у р л е а с і і к а п р ы ч ы о ), салоннага характару. Вядомы Г. для аркестра (Э.Гумпердынк), для 4-галосага мужч. хору a capella (КЛёве).
У бел. музыцы значнае пашырэнне жанру Г. звязана, верагодна, з вял. развіццём жартоўных песень і прыпевак да танцаў y нац. фальклоры. У прафес. музыцы вядомы Г. для розных інструментаў, для аркестра, y фіналах сю-
531
ГУМЕЛЬНІЦА
ітных цыклаў Л.Абеліёвіча, М.Аладава, У.Алоўнікава, Г.Вагнера, В.Войціка, Я.Глебава, Я.Дзягцярыка, С.Картэса, П.Падкавырава, Р.Суруса, А.Туранкова, У.Чараднічэнкі, Л.Ш лег і інш. Р .М .А л а д а в а
(музыка).
ГУМБАЛЬТ (Humboldt) Аляксандр фон (14.9.1769, Берлін — 6.5Л859), нямецкі натураліст, географ і падарожнік; адзін
А. Гумбальт.
з заснавальнікаў краіна- і ландшафтазнаўства, геаграфіі раслін. Чл. Берлінскай АН (1800), ганаровы чл. П ецярбургскай АН (1818). Вучыўся ва ун-тах Франкфурта-на-Одэры, Гётынгена, y Гамбургскай гандлёвай і Фрайбергскай горнай акадэміях (1787— 92). У 1799— 1804 з франц. батанікам Э.Банпланам даследаваў Цэнтр. і Паўд. Амерыку, y 1829 ажьвдцявіў паездку на Урал, Алтай і Каспійскае мора. У працы «Космас» зрабіў спробу падсумаваць усе веды пра Сусвет і прыроду Зямлі. Яго творы значна паўплывалі на развіццё прыродазнаўства. Імем Г. названы хрыбты ў Цэнтр. Азіі і Паўн. Амерыцы, гара на в-ве Новая Каледонія, ледавік y Грэнландыі, акіянскае цячэнне каля берагоў Перу, шэраг раслін, мінерал (гумбальтыт), кратэр на Месяцы. ГУМБАЛЬТА ХРЫ БЕТ, горны хрыбет y Кітаі, гл. Улан-Дабан. ГУМБАЛЬТА Ц ЯЧ Э Н Н Е, гл. Перуанскае цячэнне. ГУМЕЛЬ, (Hummel) Іаган Непамук (14.11.1778, Браціслава — 17.10.1837), аўстрыйскі кампазітар, піяніст, дырыжор, педагог. Вучань В.А.Моцарта і A.Сальеры. Прыдворны капельмайстар y Айзенштаце, Штутгарце, Веймары. Як піяніст-віртуоз выступаў y многіх краінах Еўропы. Лёгкі, бліскучы стыль Г.-піяніста ўласцівы і яго творам для фп. (7 канцэртаў з аркестрам, фантазія для фп. з аркестрам, фп. санаты, y т.л. ў 4 рукі, варыяцыі, капрычыо, ронда, эцюды). Сярод інш. твораў: 9 опер, 5 балетаў, кантаты, месы, камернаінстр. творы. Сярод вучняў: Ф.Гілер, К.Чэрні, А.Гензельт і інш. Аўтар муз,тэарэт. прац. ГУМ ЕЛЬНІЦА (Gumelni(a), археалагічная культура меднага веку (4-е тыс. да н.э.) на тэр. Балгарыі, Румыніі, Малдовы; належыць да этнакультурнай вобласці фракійскага энеаліту. Назва ад
532
ГУМЕН
паселішча з жытламі на нізкіх тэлях каля в. Гумельніца на левым беразе Дуная (Румынія). Сфарміравалася з неалітычных культур Баян і Хаманджыя. Насельніцтва займалася жывёлагадоўляй і земляробствам, жыло на адкрытых і ўмацаваных паселішчах y глінабітных і каркасна-слупавых наземных жытлах, паўзямлянках. Пахавальны абрад — трупапалажэнне ў грунтавых ямах y скурчаным становішчы. Побач з касцянымі і крамянёвымі прыладамі выкарыстоўвалі вырабы з медзі і золата. А .В .І о ў .
ГУМЕН Фелікс Фёдаравіч (н. 28.3.1941, в. Кальцова Амурскай вобл., Расія), бел. мастак, адзін з пачынальнікаў Віцебскай школы акварэлі. Скончыў Віцебскі пед. ін-т (1962), y 1965— 74 выкладаў y ім. Аўтар эмацыянальна выразных, пераважна пленэрных, пейзажаў: «Сафійскі
Ф.Гумен. Нацюрморт. 1990.
сабор y Полацку» (1967), «Наваполацк. Сонца над горадам» (1968), «Віцебскі дворык» (1975), «Ушацкія азёры» (1994), «Лагойшчына» (1995) і інш. Нацюрморты Г. вылучаюцца дакладнай перадачай формы і фактуры рэчаў: «Кветкі шыпшыны» (1967), «Камбала» (1970), «Клопаты гаспадыні» (1972), «Атрыбуты мастацтва» (1974), «Дзьмухаўцы» (1982), «Нацюрмот» (1990), «Званочкі з яра» (1995) і інш. Для творчасці характэрны шырокая манера пісь-
Гуменнік.
ма, сакавіты колер, кантрасты святла і ценю. М Л .Ц ы б у л ь с к і. ГУМ ЕНН ІК (Anser fabalis), птушка сям. качыных атр. гусепадобных. Пашыраны ў зоне тундры ад а-воў Грэнландыя, Шпіцберген і Ісландыя праз Еўропу і Азію да Чукоткі і паўн. Камчаткі; на У Еўропы і ў Азіі трапляецца ў зоне тайгі. Жыве на ўчастках травяністай і хмызняковай тундры, пераважна па суседстве з вадаёмамі; y лясной паласе — на глухіх лясных ручаях, рачных далінах, мохавых балотах, горных лясных азёрах. На Беларусі пралётны від.
мастак Беларусі (1991). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1961), y 1968—72 выкладаў y ім. Сярод работ y станковай пластыцы: партрэты С.Рахманінава (1965), К.Каліноўскага (1977), М.Багдановіча (1981), М.Савіцкага (1983), М.Гусоўскага (1986), А.Клімавай (1987), Ф.Скарыны, М.К.Радзівіла Сіроткі (абодва 1992), У.Караткевіча (1994); кампазіцыі «Скіф» (1959), «Партызаны» (1967), «Жалейка» (1982), «Экалогія» (1987), «За зямлю, за волю» (1988),
Даўж. 73—90 см, маса да 4,5 кг. Апярэнне шаравата-бурае, ніз светлы. Дзюба чорная з ружовай або жоўтай перавязкай. Нясе найчасцей 3—4 (да 9) яйцы. Корміцца пераважна расліннай ежай (ягады, лісце, насенне). Аб’ект палявання.
ГУМІ (лац. gummi ад ірэч. kommi камедзь), комплексныя поліцукрыды, якія выдзяляюцца некаторымі раслінамі ў месцах пашкоджанняў y выглядзе зацвярдзення празрыстых мас. Гл. таксама Камедзі. ГУМІАРАБІК (ад гумі + лац. arabicus аравійскі), к а м е д з ь арабская, празрыстая вязкая вадкасць, якую выдзяляюць розныя віды акацый і якая зацвердзявае на паветры. Уяўляе сабой комплекс поліцукрыдаў, y саставе якіх глюкоза, арабіноза, рамноза, глкжуронавыя к-ты. Раней Г. выкарыстоўвалі ў медыцыне як сродак, што памяншае раэдражненне слізістых абалонак пры выкарыстанні некат. лекаў, для прыгатавання пілюль і эмульсій, y прамсці — y якасці клеючага рэчьгеа і як стабілізатар некат. злучэнняў. 3 развіццём хіміі палімераў Г. практычна страціў сваё прызначэнне. ГУМІГУТ (ад гумі + лац. gutta кропля), згушчаны млечны сок, які атрымліваюць пры падсочцы кары некат. трапічных раслін сям. клюзіевых. Складаецца са смалы і гумі. Выкарыстоўваюць для вырабу спіртавых лакаў і жоўтай акварэльнай фарбы. ГУМ ІДН Ы KJHMAT, клімат з залішнім увільгатненнем, y якім атм. ападкі перавышаюць выпарэнне і прасочванне вады ў глебу; лішак вады выдаляецца сцёкам ручаёў і рэк. Адрозніваюць п a лярны т ы п Г.к. пры наяўнасці шматгадовай мерзлаты і адсутнасці грунтавога жыўлення паверхневых вод і фрэатычны т ы п з частковым прасочваннем ападкаў y глебу, наяўнасцю грунтавых вод і крыніц грунтавога жыўлення. Для Г.к. характэрна лясная расліннасць і толькі ў высокіх шыротах з-за недахопу цяпла лес змяняецца тундравай расліннасцю. Да Г.к. належаць зоны экватарыяльных лясоў, мяшаных і хвойных (у т.л. тэр. Беларусі), тундры. Тэрмін «Г.к.» прапанаваны ням. вучоным A.Пенкам пры геамарфалагічнай класіфікацыі кліматаў. ГУМІЛЕЎСКІ Леў Мікалаевіч (н. 31.10.1930, Масква), бел. скульптар. Засл. дз. маст. Беларусі (1977), Нар.
Л.М Гумілсўскі.
«Чорная быль» (1996) і інш. Манум. творы вылучаюцца шырынёй абагульнення, разнастайнасцю кампазіцый, добрай архітэктанічнай арганізацыяй аб’ёму: помнікі Я.Купалу ў парку імя Я.Купалы (1972, з А.Анікейчыкам, А.Заспіцкім, Дзярж. прэмія Беларусі 1974) і партызанам братам Сянько (1973) y Мінску, кампазіцыя «Крылатая» (1973), мемар. комплекс «Змагарам за савецкую ўладу» ў Магілёве (1982) і інш. Працуе таксама ў галіне паркавай скульптуры: «Русалка» (1990) y Нясвіжы, надмагілле Я.Янішчыц (1992) y Мінску. Л іт . П е т э р с о н Э.А. Леў Гумілеўскі. Мн., 1982. В .Я .Б у й в а л , Л .Ф .С а л а в е й .
Л .Гумілеўскі. Чорная быль. 1996.
ГУМІЛЕЎСКІ Сяргей Львовіч (н. 29.3.1963, М інск), бел. скулыггар. Сын Л .М .Гумілеўскага. Скончыў Бел. тэатр,маст. ін-т (1987). У рэаліст. традыцыях скульптуры стварае станковыя кампазіцыі, партрэты сучаснікаў, дзеячаў культуры мінуўшчыны: «Спрадвечнае», «Мацярынства», «Скарына», «М.Багдановіч», «Малітва», «Коннік», «Ефрасіння Полацкая» і інш. (усе 1990— 96). Відавочна імкненне да ўласнай стылістыкі ў паркавай скульптуры: «Уладзіслаў Сы-
СГумілеўскі Спрадвечнае. 1995.
ракомля» і «Ян Марыя Бернардоні» (абедзве 1993) y Нясвіжы, «Галубка» (1995) ў Бат. садзе ў М інску і інш Л .Ф .С а л а в е й .
ГУМІЛЁЎ Леў Мікалаевіч (1.10.1912, г. Пушкін, Расія — 16.6.1992), рускі гісторык, географ. Сын М.С .Гумілёва і Г.А.Ахматавай. Д -р гіст. н. (1962), д-р геагр. н. (1974), акад. Пятроўскай AH і мастацтваў (1992), акад. Рас. акадэміі прыродазнаўчых навук (1992). Скончыў Ленінградскі ун-т (1944). 3 1956 працавзў y Эрмітажы, з 1962 y Ін-це геаграфіі пры Ленінградскім ун-це. Стварыў вучэнне пра чалавецтва і этнасы як біясац. сутнасці, абгрунтаваў права на жыццё этналогіі (раней y сав. навуцы адмаўлялася як умоўная і няпэўная); аўтар ідэі аб біяэнергет. дамінанце этнагенезу — пасіянарнасці, якую тлумачыў як падсвядомую біял. здольнасць людзей да звышнапружанняў. Прыхільнік еўразійства. Працы па гісторыі цюрк., манг., слав. і інш. народаў Еўразіі. У 1930— 50-я г. рэпрэсіраваны, 14 гадоў правёў y месцах зняволення. Міжнар. фонд «Свет Л.М.Гумілёва» (Gumilev’s World Fund) — незалежнае навук., вьшавецкае, асв. і культ.-філас.
аб’яднанне, з 1994 ажыццяўляе выпуск твораў «Свет Гумілёва» ў 20 т. Географня этноса в нсторнческнй пернод. Л., 1990; Нз нсторнн Евразнн. М., 1993; Этносфера: Нсторня людей н всторня прнроды. М., 1993; Этногенез н бносфера землн. М., 1994; От Русн к Росснн. М., 1995.
гум н о
533
Т в.\
В А .Я р м о л е н к а .
ГУМІЛЁЎ Мікалай Сцяпанавіч (15.4.1886, г. Кранштат, Расія — 25.8.1921), рускі паэт, крытьпс, перакладчык. Муж Г.К.Ахматавай. Друкаваўся з 1902. Пачынаў як вучань сімвалістаў, y прыватнасці В.Я .Брусава. 3 1906 слухаў лекцыі ў Сарбоне (Парыж), вывучаў франц. л-ру, жывапіс, тэатр. Ш мат падарожнічаў, быў y Афрыцы, захапляўся Усходам. У 1909 удзельнічаў y арганізацыі час. «Аполлон», y якім да 1917 друкаваў вершы, пераклады і вёў рубрыку «Пісьмы аб рускай паэзіі» (асобнае вьш. 1923). У 1911 арганізаваў літ. групу «Цэх паэтаў». У 1912 з С.Гарадзецкім абвясціў новы літ. кірунак акмеізм. 3 1914 добраахвотна на фронце (узнаг. 2 Георгіеўскімі крыжамі); y 1917 быў y рус. экспедыцыйным корпусе ў Францыі; y 1918 вярнуўся ў Петраград. Удзельнічаў y рабоце выд-ва «Сусветная літаратура», вёў заняткі ў паэт. студыях. У першых зб-ках («Шлях канквістадораў», 1905; «Рамантычныя кветкі», Парыж, 1908; «Пярліны», 1910) — сімвалісцка-рамант. склад пісьма, «барочны рамантызм», «экзатычныя» вершы, кніжная рамантыка, патэтычная рыторыка, імкненне да рэальнасці, эпічнасць (балады, міфы, паданні і інш.), недахоп рус. нац. элемента. У першым акмеістычным зб. «Чужое неба» (1912) — захапленне афр. і азіяцкімі краінамі; адчаканенасць формы, строгасць і вытанчанасць фразы, рэдкія ў паэта сац. ноты (цыкл «Абісінскія песні»). Ваенная лірыка Г. (зб-кі «Калчан», 1916, «Касцёр», 1918) прасякнута рамант.-патрыят. і глыбока рэліг. ўспрыняццем вайны. Ён прадаўжаў сцвярджаць аўтаномнасць мастацтва, элітарную, духоўную незалежнасць мастака ад сучаснасці. У кн. «Шацёр» (1921) — страсная закаханасць y экзатычную Афрыку. Вершы 1918— 21 увайшлі ў зб. філас. лірыкі «Вогненны стоўп» (1921), дзе аўтар, прасякнуты вострым перажываннем сучаснасці і пачуццём трагічнай трывогі, славідь зямлю, паветра, хлеб і каханне. Многім яго вершам характэрна апалогія «моцнага чалавека», дэкаратыўнасць, напружаны лірызм, вытанчанасць паэт. мовы. Перакладаў эпас пра Гільгамеша, франц. і англ. нар. паэзію, творы Т.Гацье, С.Т.Колрыджа, Р.Саўці, Вальтэра і інш. Пісаў апавяданні (зб. «Цень ад пальмы», 1922), п ’есы (драм. казка «Дзіця Алаха», 1917, «візантыйская трагедыя» «Атручаная туніка», апубл. 1986, п ’еса для дзяцей «Дрэва пераўтварэнняў», апубл. 1989). Абвінавачаны ў контррэв. змове, расстраляны. Te:. Собр. соч. T. 1—4. М., 1991; Ненэданные стахн н пнсьма. Парнж, 1980; Нензданное н несобранное. Парнж, 1986; Стнхотворення н поэмы. Л., 1988; Пнсьма о русской по-
эзнн. М., 1990; Драматмческне пронзведення. Переводы. Статьн. Л., 1990. Л іт .: Ннколай Гуммлев в воспомянанмях современннков. М., 1990; Л у к н н ц к а я В. Ннколай Гумнлев: Жнзнь поэта по матерналам домашнего архнва семьн Лукннцкях. Л., 1990; Жязнь Ннколая Гумюіева: Воспомннання современннков. Л., 1991; Б р о н г у л е е в В.В. Посреднне странствня земного: Докум. повесть о жнзнн м творчестве Ннколая Гумшіева: Годы 1886— 1913. М., 1995; Н.С.Гумнлев: Pro et contra: Лнчность н творчество Ннколая Гумнлева в оценке рус. мыслнтелей м нсследователей: Антологня. СПб., 1995. І .У .С а л а м е в іч .
ГУМІНАВЫЯ КІСЛОТЫ , сумесь прыродных арган. злучэнняў, найважнейшая састаўная частка гумусу, торфу (25— 50%), бурых і каменных вуглёў (да 60%), глеб (да 10%). Г.к. — высокамалекулярныя аксікарбонавыя араматычныя к-ты, y сухім стане — аморфны цёмна-буры парашок. Элементны склад Г.к.: 50—70% вугляроду, 25—35% кіслароду, 4—6% вадароду. Утвараюцца пры біяхім. пераўтварэнні прадуктаў раскладання арган. рэшткаў y гумус (гуміфікацыя). Выкарыстоўваюць як кампанент раствораў для бурэння нафтавых і газавых свідравін, арганамінер. угнаенняў; як кіслотаўстойлівыя напаўняльнікі акумулятараў, стымулятары росту раслін; для паляпшэння струкгуры глебы і інш.
ГУМ НО, гаспадарчая пабудова для сушкі і захоўвання снапоў, саломы, сена і апрацоўкі збажыны. Здаўна вядома на Беларусі, Украіне, y Расіі, Польшчы, Прыбалтыцы i imu. На Палессі Г. наз. клуняй, на Віцебшчыне і П н Магілёўшчыны — токам, y зах. раёнах Беларусі — стадолай. Будавалі пераважна з бярвён, y плане былі прамавугольныя (найб. пашыраныя), квадратныя, шматвугольньм, са скразным праездам. Бяр-
Гумно ў вёсцы Жупраны Ашмянскага раёна Гродзенскай вобл.
Гумно ў вёсцы Агарэвічы Ганцавіцкага раёна Брэсцкай вобл.
534
гум о ўс кі
вёны не падганялі шчыльна адно да аднаго для натуральнай цыркуляцыі паветра. Асн. часткі Г.: ток (выбітая глінай пляцоўка, дзе малацілі) і адсекі па баках (для захоўвання снапоў, саломы, сена). Знадворку рабілі прыбудовы для мякіны. Былі 2 тыпаў: з сушнямі (асець ці еўня) і без іх. Пазней да Г. прыбудоўвалі манеж — конную малатарню. Стрэхі Г. былі высокія, 2-схільныя, вальмавыя, пірамідальныя каркаснай канструкцыі на сохах ці на кроквах, накрывалі іх саломай, чаротам, драніцамі, гонтай. Сял. Г. былі даўж. 7— 23 м, шыр. 5,5— 18,5 м, з 1 або 2 варотамі, y фальварках значна бсшьшыя, з 4 —6 варотамі, 2— 3 такамі. У Г. кантрастна спалучаліся нізкія сцены і высокі дах. У Зах. Палессі іх будавалі і зусім без сцен (высокая страха, пастаўленая на зямлю ). С .А . С е р га ч о ў . ГУ М 0Ў С К І (Gumowski) Марыян (30.9.1881, в. Красценка-над-Дунайцам Новасандэцкага ваяв., Польшча — 1.11.1974), польскі нумізмат, гісторык, музеязнаўца. 3 1900 дырэктар музея Чапскіх і хавальнік Нац. музея (Кракаў). У 1909— 19 рэдакгар час. «W iadom osdN um izm atyczno-A rcheologiczne» («Нумізматычна-археалагічныя паведамленні»). У 1919— 32 дырэктар Велікапольскага музея ў Познані. Пасля 2-й сусв. вайны выкладаў y Торуньскім ун-це нумізматыку і стараж. гісторыю (да 1955). Аўтар каля 400 прац і паведамленняў з галіны нумізматыкі, сфрагістыкі, геральдыкі, гісторыі і мастацтва («Медалі Ягелонаў», 1906; «Пячаткі польскіх каралёў», 1910; «Падручнік польскай нумізматыкі», 1914; «Гербы польскіх гарадоў», 1960; манаграфіі па гісторыі польскіх манетных двароў і інш.). ГУМУС (ад лац. humus зямля, глеба), п е р а г н о й , высокамалекулярныя цёмнаафарбаваныя арган. рэчывы глебы. Складаецца з гумусавых к-т (гумінавых і фульвакіслот), гуміну і інш. Утвараецца ў выніку гуміфікацыі прадуктаў распаду арган. рэпггкаў. Mae элементы жыўлення раслін, якія пасля раскладання Г. пераходзяць y даступную для іх форму. Глебы, багатьм Г., урадлівьм. 3 колькасцю Г. ў глебе звязаны яе водны і цеплавы рэжым, біял. актыўнасць, міграцыя ў глебавым профілі прадуктаў глебаўтварэння і інш. Колькасць Г. ў глебе — характэрная прыкмета пры вызначэнні яе тыпаў (напр., y чарназёмах назапашваецца да 15% Г., y падзолістых глебах — да 6%, y шэра-бурых пустынных — менш за 1%). ГУМТЫ, рака ў Індыі, гл. Гоматы. ГУН (Hïïns) Карл Фрыдрыхавіч (Карл Фёдаравіч; 13.12.1830, Мадліена Огрскага р-на, Латвія — 28.1.1877), латышскі жывапісец і графік, адзін з заснавальнікаў лат. рэаліст. мастацтва. Акад. (1868), праф. (1870) Пецярбургскай AM.
Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1852— 61). У 1863— 71 жыў y Парыжы. Чл. Т-ва перасоўных маст. выставак (з 1873). Працаваў пераважна ў гіст. і быт. жанрах («Хворае дзіця», 1869; «Сцэна з Варфаламееўскай ночы», 1870; «Папаўся!», 1875). Адзін з першых я к прафесійны мастак звярнуўся да ўласна лат. тэматыкі («Латышскі батрак за абедам», 1863, і інш.). Пісаў партрэты.
ныя (зб. «Спевы пакорлівыя цара Давіда», 1621, і інш.) творы, міфалагічнапастаральныя п ’есы (найб. вядомая — «Дубраўка», паст. 1628). Вяршыня творчасці — эпічная паэма «Асман» (1621— 38; апубл. 1826), прысвечаная перамозе польскага войска над турэцкім y бітве пад Хоцінам (1621), прасякнутая ідэяй адзінства ўсіх славян і хрысціян. Тв.: Рус. пер. — Осман. Мн., 1969. Л іт :. 3 a й ц е в В.К. Между Львом н Драконом: Дубровннцкое Возрожденне н эпнческая поэма Й.Гундулнча «Осман». Мн., 1969. 1 А . Ч арот а.
ГУНІЯ Валяр’ян (Валіко) Леванавіч (21.1.1862, с. Экі, Цхакаеўскі р-н, Грузія — 31.7.1938), грузінскі акцёр, рэжысёр, драматург. Нар. арт. Грузіі (1933). 3 1882 y груз. драм. трупе ў Тбілісі. Акцёр яркага тэмпераменту, глыбокай думкі. Ствараў рознахарактарныя вобразы: Како («Како разбойнік» паводле І.Чаўчавадзе), Кароль Лір, Атэла (аднайм. п ’есы У.Ш экспіра), Эдып («Цар Эдып» Сафокла), Скалазуб («Гора ад розуму» А.Грыбаедава). Аўтар п’ес (першая — «Незаконнанароджаны», 1882), лібрэта да опер. 3 1913 здымаўся ў кіно. ГУНО (Gounod) Шарль Франсуа (17.6.1818, Парыж — 18.10.1893), французскі кампазітар; адзін з буйнейшых прадстаўнікоў франц. оперы 19 ст. Чл. Ін-та Франдыі (1866). Вучыўся ў Па-
К.Гун. Латышскі батрак за абедам. 1863.
ГУНБ’ЁРН (Gunnbjom), rapa на У Грэнландыі, y хр. Уоткінса. Выш. 3700 м (найвыш. пункт в-ва Грэнландыя і ўсёй Арктыкі). Складзена з базальтаў, што выступаюць над ледзяным покрывам. Названы ў гонар першаадкрывальніка Грэнландыі Ульфсана Гунб’ёрна. ГУНДАРАВА Наталля Георгіеўна (н. 28.8.1948, Масква), руская актрыса. Нар. арт. Расіі (1986). Скончыла Тэатр. вучылішча імя Ш чукіна (1971). Працуе ў маск. т-ры імя Маякоўскага. Яе мастацтву ўласцівы жыццёвая сіла і натуральнасць, сцэн. тэмперамент, эмацыянальная прывабнасць. Сярод роляў: Кацярына Ізмайлава («Лэдзі Макбет М цэнскага павета» паводде М.Ляскова), Эма Гамільтан («Вікторыя» Г.Рэтыгана). 3 1973 здымаецііа ў кіно: «Салодкая жанчына», «Асенні марафон» (Дзярж. прэмія Расіі імя братоў Васільевых 1981), «Аднойчы праз дваццаць гадоў», «Сабачы баль», «Нябёсы запаветныя», «Курыда» і інш. Дзярж. прэмія СССР 1984 (за тэатр. работы) і прэмія Ленінскага камсамола 1978. ГУНДУЛІЧ (Gundulic) Іван (9.1.1589, г. Дуброўнік, Харватьм — 8.12.1638), харвацкі паэт. Паходзіў з арыстакратычнага роду. Атрымаўшы выдатную адукацыю, займаў высокія грамадскія пасады ў Дуброўніцкай рэспубліцы. Дэбютаваў y 1610 перакладамі твораў Т.Таса, Банарэлі і інш. Пісаў лірычныя (паэма «Сарамлівы закаханы») і рэліг.-дыдакгыч-
рыжскай кансерваторыі (1836— 38). Рымская прэмія (1839) за кантату «Фернан». У 1840— 43 жыў y Італіі, Вене, Германіі. У 1843—48 царк. арганіст і рэгент y царкве Замежных місій y Парыжы, пісаў духоўную музыку. У 1870— 75 жыў y Лондане, з 1871 дырыжор Каралеўскага хар. т-ва. Сярод ранніх опер («Сафо», 1850; «Акрываўленая манашка», 1854) вылучаецца камічная опера «Лекар паняволі» (паводле Мальера, 1857). Г. — заснавальнік новага жанру ў франц. оперным мастацгве — лірычнай оперы. Яго лепшы твор — опера «Фауст» (1859; 2-я рэд. — з рэчытатывамі замест размоўных дыялогаў, 1869), y якой кампазітар адмовіўся ад філас. праблематыкі літ. крыніцы (аднайм. трагедьм І.В.Гётэ) і зрабіў акцэнт на любоўную драму гераіні. Ён інтанацыйна абнавіў оперу, звярнуўшыся да меладычнага строю тагачаснага быт. раманса. Сярод інш. твораў: оперы «Мірэйль» (1863) і «Рамэо і Джульета» (паводле У.Ш экспіра, 1865); 4 араторыі, кантаты, месы, рэквіем і інш. творы для хору з арк.; 2 сімфоніі (1854, 1855); ка-
мерна-інстр. ансамблі; фп. п ’есы; больш за 200 рамансаў і песень; музыка да драм. спектакляў і інш. Выступаў як муз. пісьменнік і крытык. К о м б а р ь ё Ж. А.Тома м Ш.Гуно / / Французская музыка 2-й половнны XIX в.: Пер. с фр. М., 1938; H a r d i n g J. Gounod. New York; London, 1973. Л іт .\
ГУНТУРУ, Г y н т y p, горад на Пд Індыі, y штаце Андхра-Прадэш, y дэлыде р. Крышна. Каля 500 тыс. ж. (1994). Чыг. вузел. Цэнтр гандлю тытунём. Прам-сць: тытунёвая, баваўняная, харч., цэменхная. Саматужныя прадпрыемствы па вырабе прадметаў хатняга ўжытку. ГУНЫ (грэч. Hunnoi, лад. Churmi, Hunni), качавы народ, які склаўся ў 2— 4 ст. y Прыураллі з мясц. уграў і сарматаў і цюркскамоўных хуну, што прыйшлі ў 2 ст. з Цэнтр. Азіі. У 370-х г. Г.
Да арт. Гуны. Гунскі меч з залатым дзяржаннем 4—5 ст. з раскопак на Украіне.
пачалі прасоўвацца на 3, што дало штуршок Вялікаму перасяленню народаў. Яны скарылі аланаў Паўн. Каўказа і ў 375 разграмілі готаў y Паўн. Прычарнамор’і. У пач. 5 ст. асталяваліся ў Паноніі і рабілі набегі на Усх. Рым. імперыю. Да сярэдзіны 5 ст. Г. — саюзнікі Зах. Рым. імперыі ў барацьбе супраць герм. плямён. Падначалілі остготаў, герулаў, гепідаў і інш., склаўся т.зв. гунскі саюз плямён, які дасягнуў найб. магутнасці пры Атыле [434— 453]. У 451 Г. з саюзнікамі ўварваліся ў Галію, але былі разбіты на Каталаунскіх палях. Пасля смерці Атылы з-за паўстанняў герм. плямён гунскі саюз распаўся: y 455 y бітве з імі на р. Недао (Панонія) Г. разбіты і падаліся ў Прычарнамор’е. У 469 намагаліся прарвацца на Балканы. Пазней Г. як народ зніклі, але іх імем доўгі час называлі розных качэўнікаў Прычарнамор’я. В.С.Пазднякоў. ГУПТАЎ ДЗЯРЖАВА, старажытнаіндыйская імперыя ў 4— 6 ст. Назва ад дынастыі Гуптаў. Сталіца г. Паталіпутра (цяпер г. Патна). Утварэнне Г.дз. пачалося пры Чандрагупце I [320 — каля 335], які прыняў імператарскі тытул. Пры яго сыне Самудрагупце [каля 335 — 375] дзяржава стала адной з найбуйнейшых на стараж. Усходзе. Пад уладай Гуптаў была амаль уся Паўн. Індыя. У часы Скандагупты [455— 467] Г.дз. вяла барацьбу з плямёнамі пуш’ямітраў y Зах. Індыі і з эфталітамі на
П нЗ дзяржавы (у пач. 6 ст. яны авалодалі зах. ч. Індыі, але каля 528 былі разбіты). Войны і ўнутр. крызіс аслабілі магутнасць Г.дз., і ў канцы 6 ст. яна распалася. Эпоха Гуптаў — час росквіту стараж.-івд. духоўнай культуры, яе назьгааюць залатым векам Індыі. ГУПЯН ЕЦ Піліп Аляксеевіч (18.10.1910, в. Воўчын Камянецкага р-на Брэсцкай вобл. — 6.9.1981), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну на фронце са жн. 1944. Камандзір кулямётнага разліку мал. сяржант Г. вызначыўся ў 1945 y баях на тэр. Польшчы і Германіі: знішчыў 2 агнявыя пункты праціўніка; на подступах да р. Одэр агнём з кулямёта адбіў контратаку ворага; y баі за г. Бернаў (Германія) знішчыў 2 агнявыя пункты ворага. ГУРАГЧА Жугдэрдэмідыйн (н. 5.12.1947, Гурванбулак, Манголія), першы лётчык-касманаўт Манголіі (1981). Герой Манголіі (1981), Герой Сав. Саюза (1981). Ген.-маёр. Скончыў Ваен. школу авіяц. спецыялістаў y СССР (1972), Ваенна-паветр. інж. акадэмію імя Жукоўскага (1977). У 1978— 81 y атрадзе касманаўтаў. 22— 30.3.1981 з У.А.Джанібекавым здзейсніў палёт на касм. караблі «Саюз-39» і арбітальнай стандыі «Салют-6» (асн. экіпаж: У.В.Кавалёнак, В.П.Савіных) з прыстыкаваным да яе касм. караблём «Саюз Т-4». Правёў y космасе 7,9 сут. ГУРАМ ІШ ВІЛІ Давід (1705, с. Сагурама каля г. Мцхета, Грузія — 1.8.1792), грузінскі паэт. Са стараж. княжацкага роду. У 1727 трапіў y палон да лезгінаў, адкуль уцёк y Расію. 3 1729 жыў y Mac ra e , з 1738 на вайск. службе. Удзельнічаў y войнах з туркамі, шведамі, y Сямігадовай вайне. 3 1760 жыў y Міргарадзе (Украіна). Спадчына Г. — аўтабіягр. зб. «Давітыяні» (датаваны 1787), які складаецца з 2 паэм і лірычных вершаў. У паэме «Беды Грузіі» адлюстраваў трагічны перыяд гісторыі Грузіі 1-й пал. 18 ст., асуджаў міжусобныя войны, маральнае разлажэнне свецкай і духоўнай феад. знаці. Паэма «Пастух Кацвія», адметная навізной тэматыкі, маляўнічасцю ўкр. пейзажаў і пачуццём гумару, перадае ідылічныя карціны жыцдя сялян, прасякнута пачуццём спагады да іх лёсу. У паэзіі шырока выкарыстоўваў укр. і рус. нар. песні. Творы вызначаюцца меладычнасцю, лёгкасцю верша. На бел. мову асобныя творы пераклалі М.Аўрамчык, Р.Барадулін. Te:. Рус. пер. — Стнхотворення н поэмы. Л„ 1980. Л і т .: Л е о н н д з е Г. Жнзнь н творчество Давнда Гурамншвшш. Тбшшсн, 1956.
ГУРАЎ Аркадзь Яфімавіч (н. 1.5.1956, Мінск), бел. кампазітар. Скончыў Бел. кансерваторыю (1979, клас Дз. Смольскага). У 1980— 89 канцэртмайстар Дзярж. т-ра муз. камедыі Беларусі. Ў творчасці пераважае інтэлектуальны пачатак. Працуе найб. y галіне камернай музыкі. Сярод твораў: кантата «Тры сцежкі» на вершы Я.Купалы (1979), 2
гурвіч
535
камерныя кантаты на вершы Р.М.Рыльке (1981, 1985), сімфонія для камернага арк. (1978), саната для флейты і фп., інвенцыя «Ямбы» для цымбалаў і мандаліны, вак. цыклы «Апраўданне Афеліі», «12 зонгаў з лірыкі Брэхта», «Вяртанне», «Тры песні Джэймса Кліфарда, або Парадак рэчаў», на вершы УЛіўшыца (1985), 2 сюіты для камерна-інстр. ансамбля (1987), «Сем храматычных мадрыгалаў пра Невядомую Айчыну» для мяшанага хору a капэла (1989); музыка да драм. спектакляў, кіна- і тэлефільмаў. 3 1991 жыве ў Іерусаліме. Р .М .А л а д а в а .
ГУРВІЧ Аляксандр Гаўрылавіч (9.10.1874, г. Палтава, Украіна — 27.7.1954), савецкі біёлаг. Скончыў Мюнхенскі ун-т (1897). Да 1906 працаваў y г. Страсбург (Францыя) і г. Берн (Ш вейцарыя). 3 1907 y Пецярбургу, з 1918 праф. Крымскага (Сімферопаль), з 1925 — Маскоўскага ун-таў. У 1930—45 ва Усесаюзным ін-це эксперым. медыцыны, да 1948 дырэктар Ін-та эксперым. біялогіі АМН СССР. Навук. працы па цыталогіі, эмбрыялогіі, біяфізіцы, тэарэт. біялогіі. Сфармуляваў тэорыю біял. поля з мэтай тлумачэння накіраванасці і ўпарадкаванасці развіцця арганізмаў. Дзярж. прэмія СССР 1941. ГУРВІЧ Ісак Аронавіч (Адольфавіч; 1860, М інск — 1924), удзельнік народнідкага і с.-д. руху на Беларусі і сацыяліст. руху ў ЗШ А, вучоны-эканаміст. Д -р эканам. н. (1891), прафесар. Скончыў Мінскую гімназію (1877). У час вучобы ў Пецярбургскім ун-це ў 1879 арыштаваны, пасля гадавога зняволення высланы ў Мінск. Удзельнічаў y стварэнні мінскай Друкарні « Чорнага перадзелу«. У 1880 зноў арыштаваны і сасланы на 4 гады ў Сібір. 3 1885 y Мінску. 3 1889 y ЗНІА. Чл. Амерыканскай сацыяліст. партыі. Вьшаваў y НьюЙорку на рус. мове газ. «Прогресс», удзельнічаў y стварэнні і рэдагаванні час. «The Class Struggle» («Класавая барацьба») і «The Revolutionary Age» («Рэвалюцыйная эпоха»). Аўтар прац па перасяленчым руху сялян y Сібір, развіцці капіталізму ў сельскай гаспадарцы Расіі. М .А . С а к а л о в а .
ГЎРВІЧ Яўгенія Аронаўна (Адольфаўна; 1861, М інск — 1934?), удзельніца народніцкага і с.-д. руху ў Беларусі. Сястра І.А.Гурвіча. У час вучобы ў Пецярбургу ў 1879 арыштавана, саслана ў Мінск. Удзельнічала ў арганізацыі мінскай падп. друкарні « Чорнага перадзелу«. Адна з заснавальнікаў y 1888 y Мінску першай y Беларусі с.-д. арг-цыі. У сярэдзіне 1890-х г. удзельнічала ў арганізацыі і станаўленні Бунда. У 1898 арыштавана, y 1900 саслана ва Усх. Сібір, адкуль y 1902 уцякла разам з Л.Д.Троцкім. У 1906 вярнулася з эміграцыі, супрацоўнічала з меншавіцкай фракцыяй РСДРП. У 1917 чл. выканко-
536
ГУР’ЕЎ
ма Мінскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў. 3 1922 навук. супрацоўнік інта К.М аркса і Ф.Энгельса ў Маскве. Адна з перакладчыкаў 1-га т. «Капітала» К.М аркса (разам з Л.М.Закам; выд. ў 1899 y Пецярбургу). Аўтар успамінаў. Я .З .Б а с ін .
ГУР’ЕЎ, горад y Казахстане, цэнтр Гур’еўскай вобл. Засн. купцамі Гур’евымі ў 1640. 149 тыс. ж. (1992). Порт на р. Урал. Чыг. станцьм. Нафтаперапр., хім., машынабуд., харч. прам-сць. Пед. ін-т. Тэатр. Гіст.-краязнаўчы музей. ГУР’ЕЎ Віктар Фёдаравіч (н. 11.8.1926, с. Барысаўка Жытомірскай вобл., Украіна), бел. спявак (лірыка-драм. тэнар). Засл. арт. Беларусі (1967). Скончыў Бел. кансерваторыю (1960). У 1960— 92 саліст Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Выконваў партыі рознага плана, ад лірыка-драм. да характарных: Сяргей («Алеся» Я.Цікоцкага), Мікалай («Яснае світанне» А.Туранкова), Нунцый («Джардана Бруна» С.Картэса), Супонька («Калі ападае лісце» Ю .Семянякі), Князь («Русалка» А.Даргамыжскага), Герман («Пікавая дама» П.Чайкоўскага), Арэст («Арэстэя» С.Танеева), Лыкаў, Гвідон («Царская нявеста», «Залаты пеўнік» М .Рымскага-Корсакава), Атэла, Манрыка («Атэла», «Трубадур» Дж.Вердзі), Пінкертон, Каварадосі («Чыо-Чыо-сан», «Тоска» Дж.Пучыні), Хазэ («Кармэн» Ж .Бізэ), Катэ («Кето і Катэ» В.Далідзе), Міндьм («Міндыя» А.Тактакішвілі), Барклай дэ Толі («Вайна і мір» С.Пракоф’ева). Б .С .С м о л ь с к і. ГУРЖЫ Іван Аляксандравіч (28.9.1915, с. Худзякі Чаркаскай вобл., Украіна — 31.10.1971), украінскі гісторык. Чл.-кар. АН Украіны (1958). Д-р гіст. н. (1953). Скончыў Адэскі ун-т (1941). Удзельнік Вял. Айч. вайны. 3 1948 y Ін-це гісторыі АН Украіны (у 1958— 71 нам. дырэктара). У 1963—68 адначасова акадэмік-сакратар Аддзялення эканомікі, гісторыі, філасофіі і права АН Украіны. Аўгар прац па гістарыяграфіі і крыніцазнаўстве, сац.-эканам. і грамадскапаліт. гісторыі Украіны 18— 19 ст. ГУРЗУФ, прыморскі кліматычны курорт на Украіне. За 16 км ад г. Ялта, на паўд. беразе Крыма. Размешчаны ў даліне горнай ракі, ахаваны ад вятроў горным паўкальцом. Субтрапічны клімат міжземнаморскага тыпу з мяккай зімой, працяглай і цёплай восенню і інш. ўмовамі, спрыяльнымі для прафілактыкі і лячэння органаў дыхання, расстройстваў нерв. і сардэчна-сасудзістай сістэм, парушэння абмену рэчываў. Санаторыі, турысцкія базы. ГУРКІ, курганны могільнік дрыгавічоў 11— 13 ст. каля хутара Гуркі Брэсцкага р-на. 173 курганы, з іх 25 даследаваны. Пахавальны абрад — трупапалажэнне галавой на 3 і У з выцягнутымі ўзаоўж тулава рукамі. Знойдзены фрагменты
рыфленага ганчарнага посуду з адагнутым венчыкам, глінянае прасліца, сярэбраны віты пярсцёнак, жал. нажы. Адно з пахаванняў воіна, магчыма, не мясц. паходжання. ГУРКІ, вёска ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., на левым беразе р. Дубоўкі, каля аўтадарогі Невель— Віцебск. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 36 км на Пн ад Гарадка, 75 км ад Віцебска, 3 км ад чыг. ст. Грыбачы. 189 ж., 102 двары (1997). Базавая школа, б-ка, аддз. сувязі. Вайсковыя могілкі. ГУРКІ, Р а м е й к і - Г у р к і , ваенныя і дзярж. дзеячы ВКЛ і Расіі герба «Гурка». Родапачынальнікам лічыцца Гурка (Гурый) Аляксандравіч Рамейка, які ў 1539 быў намеснікам смаленскім. Яго нашчадкі жылі ў Віцебскім ваяв. Праўнук Гурыя Андрэй (н. каля 1600) y час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 трапіў y палон і памёр y М аскве, яго лінія згасла ў 19 ст. Нашчадкі Іосіфа Г. (брата Андрэя) пасля падзелаў Рэчы Паспалітай перайшлі ў рас. падданства. 3 іх найб. вадомыя: Іосіф A л я к с a н д р a віч (1782— 21.12.1857), ген.-лейтэнант, сенатар (1845). У л а д з і м і р І о с і ф а в і ч (1795— 24.1.1852), ген. ад інфантэрыі (1851). Удзельнік вайны 1812 і замежных паходаў рус. арміі 1813. У 1820-я г. на цггабных пасадах. Планаваўся яго ўдзел y выступленні дзекабрыстаў y Маскве ў снеж. 1825 (быў пад следствам) У 1830-я г. на камандных і штабных пасадах. 3 1845 нач. штаба Асобнага Каўказскага корпуса, з 1851 нач. усіх рэзервовых і запасных войск. І о с і ф У л а д з і м і р а в і ч (28.7.1828, в. Бурнеўка Круглянскага р-на Магілёўскай вобл. — 28.1.1901), сын Уладзіміра Іосіфавіча. Ваен. і дзярж. дзеяч, ген.фельдмаршал (1894). Скончыў Пажаскі корпус (1846). Удзельнік Крымскай вайны 1853— 56. У рус.-турэцкую вайну 1877— 78 на чале Перадавога атрада перайшоў Балканы і вызваліў частку паўд. Балгарыі, аднак быў вымушаны адысці, утрымліваў Ш ыпкінскі перавал. У вер.— кастр. 1877 нач. кавалерыі Зах. атрада, завяршыў акружэнне Плеўны. У снеж. 1877 на чале 70-тыс. арміі зноў перайшоў Балканы, якія лічыліся недаступнымі зімой, уступіў y Сафію, разбіў турак пад Тышкісенам і Філіпопалем, заняў Адрыянопаль. Часовы ген.губернатар Педярбурга (1879— 80) і Адэсы (1882— 83). У 1883— 94 ген.-губернатар Прывіслінскага краю і Варшавы і камандуючы Варшаўскай ваен. акругай. 3 1886 чл. Дзярж. савета. 3 1894 y адстаўцы. У л а д з і м і р І о с і ф а в і ч (1863— 1931), сын Іосіфа Уладзіміравіча. 3 1902 y МУС, таварыш (намеснік) міністра. Пасля 1917 удзельнік белага руху на Пд Расіі, потым y эміграцыі. В а с і л ь I о с і ф a в і ч (19.5.1864 — 11.11.1937), сын Іосіфа Уладзіміравіча. Ген. ад кавалерыі (1916). Скончыў Акадэмію Генштаба (1892). У час англа-
бурскай вайны 1899— 1902 ваен. агент пры арміі бураў. Удзельнік рус.-японскай вайны 1904— 05. У 1-ю сусв. вайну камандаваў 5-й арміяй Паўн. фронту, Асобай арміяй Паўд.-зах. фронту (з 1916). 3 ліст. 1916 да лют. 1917 в.а. нач. штаба Вярх. галоўнакамандуючага, y сак.— маі 1917 камандуючы Зах. фронтам. Зняты з пасады Часовым урадам за манархічныя погляды, высланы за мяжу. Аўтар успамінаў. Д з м і т р ы й І о с і ф а в і ч (5.10.1872 — ?), сын Іосіфа Уладзіміравіча. Ген.-маёр (1915). Скончыў Акадэмію Генштаба (1900). У 1-ю сусв. вайну камандзір гусарскага палка, нач. штаба корпуса, нач. дывізіі. Удзельнік белага руху на П нЗ, потым y эміірацыі. А .М .Н а р б у т . ГУРКОЎ Уладзімір Сяргеевіч (н. 2.1.1931, в. Шыркі Мсціслаўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. этнограф. Канд. гіст. н. (1975). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1958). У 1964— 91 працаваў y Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі. Асн. даследаванні ў галіне матэрыяльнай кулыуры беларусаў — манаграфіі «Сучасная беларуская вёска» (1975), «Бортніцтва на Беларусі» (1980) і «Занятак спрадвеку высакародны» (1987, дзве апошнія з С.Цярохіным). ГУРЛО Алесь (Аляксандр Кандратавіч; 31.1.1892, г.п. Капыль Мінскай вобл. — 4.2.1938), бел. паэт. Чл. Капыльскай арг-цыі РСДРП, удзельнічаў y выданні рукапісных час. «Заря», «Голос нмза», «Вольная думка» (1910— 11, Капыль). Працаваў на ліцейным з-дзе «Вулкан» (Пецярбург). 3 1913 служыў на Балт. флоце. Удзельнік Лют. і Кастр. рэвалюцый, грамадз. вайны. У 1920-я г. працаваў y тэрміналагічнай камісіі Інбелкульта. 25.7.1930 беспадстаўна арьшггаваны, асуджаны на 5 гадоў высылкі ў Сібір, пасля вызвалены. Рэабілітаваны. ў 1957. Друкаваўся з 1907 y газ. «Наша ніва». У ранніх творах паэтызацыя працы, марыністычныя матывы. У творах 1920— 30-х г. апяваў працоўныя будні, родную прыроду (зб. «Барвенак», 1924, «Спатканні», 1925, «Сузор’і», 1926, «Зорнасць», 1927, «Межы», 1929). Аўтар сямейна-быт. драмы «Любоў усё змагае» (нап. 1912). На бел. мову перакладаў творы А.Аўдзеенкі, Ф.Гладкова, Ш.Руставелі і інш. Тв:.
Вершы. Мн., 1972; Нашы птушкі. Мн.,
1974. Л іт :. Х в е д а р о в і ч М. Памятньм сустрэчы. 2 выд. Мн., 1963. С. 86— 113; Л о й к a A. Гісторыя беларускай літаратуры: Дакастр. перыяд. Ч. 2. Мн., 1980.
ГУРЛО Мікалай Васілевіч (15.5.1914, г. Днепрапятроўск, Украіна — 4.9.1980), бел. графік. Вучыўся ў Маскоўскім паліграф. ін-це (1938—-41). Працаваў y станковай, кніжнай графіцы, плакаце. Аўгар сатыр. і гумарыстычных малюнкаў для час. «Вожык», «Полымя», «Работаіца і сялянка», «Беларусь» і інш. Аформіў кнігі «Мушка-зелянушка» М.Багдановіча (1961), «Прыгоды дзеда Міхеда» А Астрэйкі (1959), «На вясёлай
хвалі» Э.Валасевіча (1967) і інш. Творчасці ўласцівы акгуальнасць праблематыкі, лаканізм, вобразная выразнасць, добразычлівы гумар, сатыр. вастрыня. А .М .П ік у л ік .
ГУРНАЎШЧЫНА, вёска ў Зубкаўскім с /с Клецкага р-на Мінскай вобл. Цэнтр калгаса. За 10 км ад горада і чыг. ст. Клецк, 140 км ад Мінска. 354 ж., 102 двары (1997). Сярэдняя школа, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. t
ГУРНІЯ (Gumia), старажытны горад позняга бронзавага веку на ўсх. беразе в-ва Крыт (Грэцыя); адзін з цэнтраў крыта-мікенскай культуры. Паселішча ўзнікла ў 3-м тыс. да н.э. Каля 1600 да н.э. мінойцы пабудавалі тут палац, вакол якога з 1550 да н.э. ўтвараецца горад. Жытлы гараджан размяшчаліся ўэдоўж 3 вуліц, якія акружалі палац і невял. пляцоўку для грамадскіх сходаў. У 15 ст. да н.э. Г. — буйны цэнтр металургіі. Разбураны каля 1400 да н.э.
школе Т-ва падтрымкі мастацтваў y П ецярбургу. У друку дэбютавала ў 1905 ілюстрацыямі да «Бабуліных казак» Ж.Санд і апавяданнем «Ранняя вясна». Прымыкала да літ. групы куба-футурыстаў. Першы зб. апавяданняў, вершаў і п ’ес «Шарманка» (1909). Кніга «Асенні сон» (1912) напісана пад уплывам паэтаў-сімвалістаў. Самая значная кніга — «Нябесныя вярблюдзяняты» (1914). Творчасць Г. адлюстроўвае пераходную стадыю ад імпрэсіянізму і сімвалізму да футурызму.
Тв:. Selected prose and poetry. Stockholm, 1988 (дзённік, вершы i проза, «Бедны рыцар»), Л і т К о в т y н Е. Гуро, поэт н художннк / / Памятнмкн культуры, 1976. М., 1977.
ГУРОН (Huron), возера ў Паўн. Амерыцы, y ЗШ А і Канадзе, другое па велічыні ў сістэме Вялікіх азёр. Пл. 59,6 тыс. км2. Даўж. 330 км, шыр. каля 293 км, глыб. да 208 м. Злучаецца р. СентМ эрыс і каналам Су-Сент-М ары з Верхнім воз., пралівам М акіна — з воз. Мічыган; сцёк па р. Сент-Клэр y воз. Эры. Рыбалоўства. Суднаходства. Гал. парты — Сарнія і Мідленд (Канада), Алпіна (ЗША). М Гурло Чэмпіён па кольцах. 1970.
ГУРНОФЕЛЬ, вёска ў Галавічпольскім с/с Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл. Цэнтр саўгаса. За 22 км на ПнУ ад г. Шчучын, 80 км ад Гродна, 12 км ад чыг. ст. Скрыбаўцы. 347 ж., 125 двароў (1997). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — сядзіба (пач. 20 ст.). ГУРНЫ Уладзімір Барысавіч (н. 11.11.1941, с. Тоцкае Арэнбургскай вобл., Расія), бел. спартсмен і трэнер (парашутны спорт). Засл. майстар спорту (1973), засл. дзеяч фіз. культуры Беларусі (1976), засл. трэнер С СС Р (1979). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1962). Чэмпіён свету ў групавым скачку і камандным першынстве (1966), y акрабатычных скачках y асабістым (1968) і камандным (1972— 76) пяршынствах. А6салютны чэмпіён Еўропы (1975), СССР (1972). Чэмпіёнт С СС Р (1967, 1971— 73, 1977—78). Шматразовы рэкардсмен свету, СССР. ГУРО Алена Генрыхаўна (30.5.1877, С.-Пецярбург — 6.5.1913), руская пісьменніца і мастак. 3 1890 вучыпася ў
ГУРСКАЯ Алена Сяргееўна (н. 21.2.1950, пас. Цялякава Уэдзенскага р-на М інскай вобл.), бел. літ.-знавец і крытык. Канд. філал. н. (1982), дац. (1992). Скончыла БДУ (1972). У 1974— 92 y Ін-це л-ры АН Беларусі, з 1992 y Бел. дзярж. пед. ун-це. Друкуецца з 1967. Даследуе праблемы маст. пошукаў y сучаснай бел. паэзіі, пытанні паэтьпсі (манаграфія «Адказнасць перад часам: Нарыс творчасці К.Кірэенкі», 1986; арт. «Свабодны верш і сучасная беларуская паэзія», 1975; «Мастацкія пошукі лірыкі», 1980, і інш.). Аўтар кн. «Праблемы сучаснай беларускай крытыкі» (1996, з Л.Гарэлік і Т.Грамадчанка). ГУРСКІ Антон Іванавіч (н. 14.1.1936, в. Лугавая Капыльскага р-на Мінскай вобл.), бел. фалькларыст. Канд. філал. н. (1978). Скончыў М інскі пед. ін-т (1959). 3 1959 y Ін-це мастацтвазнаўства, этнаірафіі і фальклору Нац. АН Беларусі. Даследуе фалькл. жанры (загадкі, песні, паданні, легенды). Аўтар кніг «Зімовая паэзія беларусаў» (1980), «3 любоўю да народа» (1989), «Тайны народнай песні» (1994), раздзелаў y кнігах «Беларуская народная вусна-паэтычная тюрчасць» (1967), «Праблемьі сучаснага беларускага фальклору» (1969), «Беларуская фалькларыстыка»
ГУРСКІ
537
(1980). Складальнік тамоў збору «Беларуская народная творчасць»: «Зімовыя песні: Калядкі і шчадроўкі» (1975), «Загадкі» (1972) і «Легенды і паданні» (1983, абедзве з М.Грынблатам), «Земляробчы каляндар» (1990), зб-каў фадьклору «Дрэва кахання» (1980), «Сакрэт шчасця» (1986), «Бяздоннае багацце» (1990), «Самае галоўнае» (1992),
«Музыка-чарадзей» (1995), «Не сілай, a розумам» (1997) і інш. Дзярж. прэмія Беларусі 1986. І .У .С а л а м е в іч . ГУРСКІ Барыс Мікалаевіч (н. 3.9.1934, Мінск), бел. геолаг. Д -р геолага-мінералаг. н. (1974), праф. (1976). Скончыў БДУ (1957). 3 1957 ва Упраўленні геалогіі, з 1967 y Мінскім пед. ун-це. Працы па геалогіі антрапагену і геамарфалогіі. Даследаваў ніжне- і сярэднеантрапагенавыя адклады, рэканструяваў этапы развіцця прыроды ў антрапагене на тэр. Беларусі, даследаваў будову антрапагенавых адкладаў бас. Сажа. Аўгар падручнікаў і вучэбных дапаможнікаў. T e.: Геологня антропогена Белорусснн. Мн., 1973 (у сааўг.); Ннжннй н средннй антропоген Белорусснн. Мн., 1974; Обшая геологня. Мн., 1976 (разам з Г.У.Гурскім); Нсторнческая геологня с элементамн палеонтологан. Мн., 1979.
ГУРСКІ Ілья Данілавіч (26.4.1899, в. Замосце Уэдзенскага р-на Мінскай вобл. — 11.8.1972), бел. пісьменнік. Засл. дз. культ. БС С Р (1969). Скончыў БДУ (1932). 3 1924 y Галоўліце БССР, Галоўрэперткоме, y Галоўмастацтве БССР. У 1935— 41 рэдактар газ. «Літаратура і мастацтва», y Вял. Айч. вайну — газ. «За свабодную Беларусь» і сатыр. лістка «Партызанская дубінка», y 1944— 60 — час. «Беларусь». Друкаваўся з 1926. Аўтар п ’ес «Дрыгва» (1928), «Качагары» (1930), «Маці» (1934), «Хлеб» (1948), «Свае людзі» (1950) і інш. У артыкулах 1930-х г. аддаў даніну вульгарнаму сацыялагізму. Асн. тэмы пасляваен. творчасці: барацьба з ням,фаш. захопнікамі (апавяданні, аповесць «Лясныя салдаты», 1945, раман «У агні», 1952, новая рэд. 1959), Кастр. рэвалюцьм ў Петраградзе і на Зах. фронце, y Беларусі (раман-хроніка «Вецер веку», 1966). Аўтар рамана-памфлета «Чужы хлеб» (1969). На бел. мову перакладаў творы М.Горкага, А.Чэхава, М.Твэна і інш.
538
ГУРСКІ
Тв.: Лясныя салдаты: Апавяданні і аповесць. Мн., 1979; Расцвілі вішні: Апавяданні. Мн„ 1989. Л іт .: Успаміны пра Ілью Гурскага. Мн., 1985.
ГУРСКІ (Gôrski) Канстанцін (1826, маёнтак Гурскі, Бяла-Падляскае ваяв., Польшча — 2.1.1898), польскі ваен. гісторык. Вучыўся ў Кіеўскім ун-це, скончыў Акацэмію Генштаба ў Пецярбургу (1855). Прымаў удзел y руска-турэцкай вайне 1877—78. 3 1888 y Варшаве. Асн. працы: «Бітва пад Грунвальдам» (1888), «Вайна Рэчы Паспалітай з Турцыяй y 1672— 73 гг.» (1890), «Абарона граніц Рэчы Паспалітай ад татараў» (1891), «Гісторыя польскай пяхоты» (1893), «Гісторыя польскай кавалерыі» (1894), «Гісторыя польскай артылерыі» (1902).
суюць», a выканаўца верхняга сольнага голасу «падводкі» «падымае» песню. Пашыраны пераважна ў паўд. раёнах Беларусі. Л і т .: М о ж е й к о З.Я. Песенная культура белорусского Полесья. Село Тонеж. Мн., 1971. С. 19—28. З .Я .М а ж э й к а .
ГУРТ, бакавая паверхня (рабро) манеты, абмежаваная плоскасцямі а в е р с а і р э в е р с а . 3 2-й пал. 16 ст. на Г. некат. заходнееўрап. манет змяшчалі легенды (надпісы), з канца 17 ст. рабілі карбоўку (геам. або раслінны арнамент) з мэ-
▼
Н .К .М а з о ў к а .
ГУРСКІ Леанід Ільіч (н. 10.1.1936, Мінск), бел. вучоны ў галіне фізікі цвёрдага цела і мікраэлектронікі. Чл,кар. АН Беларусі (1994), д-р тэхн. н. (1973), праф. (1978). Сын І.Д . Г у р с к а г а . Скончыў БПІ (1959). 3 1961 y Фізікатэхн. ін-це АН Беларусі, з 1993 y Вышэйшым атэстацыйным камітэце Беларусі (БелВАК). Навук. працы па фізіцы металаў, паўправаднікоў і дыэлектрыкаў, распрацоўцы тэхналогіі вьггв-сці вял. інтэгральных мікрасхем. Дзярж. прэмія Беларусі 1984. Т в.\ Структура, топологня я свойства плсночных резнсторов. Мн., 1987 (у сааўт.); Ннтеллектуальные снстемы автоматнэнрованного проектнровання болыішх н сверхболыішх ннтегральных мнкросхем. М., 1988 (у сааўт.); Проектарованне мнкросхем. Мн., 1991.
ГУРСКІ Мікалай Іванавіч (4.6.1905, в. Свінка Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 5.7.1972), бел. мовазнавец. Канд. філал. н. (1950), праф. (1962). Скончыў М інскі пед. ін-т (1937). Настаўнічйў, выкладаў y БДУ, з 1944 y Мінскім пед. ін-це. Даследаваў пытанні бел., рус. і слав. мовазнаўства. Аўтар «Параўнальнай граматыкі рускай і беларускай моў» (1962; 2-е выд. 1972). Сааўтар шэрагу падручнікаў і дапаможнікаў для сярэдніх і вышэйшых навуч. устаноў («Беларуская мова», ч. 1— 2, 1961— 62; «Руская мова», ч. 1— 2, 1962— 65, і інш.). І .К .Г е р м а н о в іч . ГУРТ (ням. G urt літар. пояс, папруга), y гатычнай архітэктуры арка з абчасаных клінападобных камянёў ці цаглін, якая ўмацоўвае рэбры крыжовага, сеткаватага, зорчатага і інш. формы скляпення; тое, што і н е р в ю р а . Г. наз. таксама прафіляваную гарыз. цягу, якая расчляняе фасад будынка на ярусы. ГУРТ (у бел. муз. фальклоры), устойлівы ансамбль з некалькіх творча раўнапраўных спевакоў. Кожны з іх выконвае ў ансамблі пэўную функцыю, якая асэнсоўваецца як асаблівае майстэрства і замацоўваецца ў спец. тэрміналогіі: запявала «заводзіць» песню, тыя, што вядуць асн. напеў ніжняга голасу, — «ба-
Карбоўка на гурце расійскіх манет 18 — пач. 20 ст.
таю ўскладніць падробку і псаванне манет. П азней спец. апрацоўка Г. стала ўсеагульнай. ГУРТАВОЙ Цімафей Іванавіч (23.2.1919, г.п. Грыгарыопаль, Маддова — 10.3.1981), малдаўскі дырыжор. Hap. арг. С СС Р (1967). Скончыў Кішынёўскую кансерваторыю (1949). Гал. дырыжор і маст. кіраўнік сімф. аркестра Малд. філармоніі (1953— 79). 3 1950 выкладаў y Кішынёўскім ін-це мастацтваў (праф. з 1977). У 1960 паставіў оперу «Сэрца Домнікі» ў Малд. т-ры оперы і балета. Дзярж. прэмія Малдовы 1972. ГУРЧАНКА Людміла Маркаўна (н. 12.11.1935, г. Харкаў, Украіна), расійская актрыса. Нар. арт. С СС Р (1983). Скончыла Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1958). Яе мастацтву ўласцівы тэмперамент, лірызм, музыкальнасць. Выконвала камедыйныя, вострахарактарныя ролі ў кіно: «Карнавальная
ноч», «Дзяўчына з гітарай», «Саламяны капялюшык» і «Нябесныя ластаўы» (тэлевізійныя), «Мама». Яе драм. талент праявіўся ў фільмах: «Старыя сцены» (Дзярж. прэмія Расіі 1976), «Дваццаць дзён без вайны», «Сібірыада», «Пяць вечароў», «Палёты ў сне і наяве», «Вакзал для дваіх» і інш. Выступае як эстр. спявачка. Аўтар кніг «Маё дарослае дзяцінства» (1982), «Апладысменты» (1987) і інш. I ГУРЫ (Guri), вадасховішча ў Венесуэле, на р. Карані (правы прыток р. Арынока), y каньёне Некуйма. Пл. 4250 км2, аб’ём 135 км3, даўж. 70 км. Створана (1968— 86) для мэт энергетыкі. ГУРЫДЫ, дынастыя султанаў, якая правіла на тэр. сучаснага Афганістана і ч. Індыі ў 1148— 1206. Паходзілі з роду Суры. Цэнтр заснаванай імі дзяржавы ахопліваў горную вобл. Гур y Афганістане (адсюль назва дынастыі), сталшамі былі гарады Фірузкух і Г а з н і . Найб. магутнасці дасягнулі ў час. праўлення братоў Гіяс-ад-дзіна Мухамеда (1163— 1203] і Ш ыхаб-ад-дзіна (Муіз-ад-дзіна ці Мухамеда Гуры, правіў y 1203—06), якія заваявалі амаль усе афг. землі, Сінд, Пенджаб, Бенарэс і інш. вобласці і гарады Індыі. Пасля ваен. паражэння Г. ў барацьбе з харэзмшахамі іх дзяржава распалася (1206). ГУРЬІЙСКАЕ КНЯСТВА, феадальная дзяржава на тэр. Зах. Грузіі ( Г у р ы і ) y 14 — пач. 19 ст. Уключала таксама тэр. А д ж а р ы і з г. Батумі. Палітычна незалежная з 16 ст. Унутр. міжусобіцы і барацьба з Турцыяй прывялі Г.к. да заняпаду, a яго правіцелі сталі васаламі цароў Імерэты. У 18 ст. Аджарьм з Батумі, гарады Кабулеты і Хіна заваяваны туркамі. У 1811 Г.к. далучана да Рас. імперыі, y складзе яе захоўвала аўтаномію да 1828. ГУРЫЛЁЎ Аляксандр Львовіч (3.9.1803, Масква — 11.9.1858), рускі кампазітар, піяніст. Музыцы вучыўся ў бацькі, прыгоннага музыканта Л.С.Гурылёва, дырыжора і скрыпача аркестра графа У.Р.Арлова. У 1831 разам з бацькам атрымаў вольную, працаваў y Маскве. Яркі прадстаўнік дэмакр. кірунку ў рус. рамансе. Многія яго песні сталі народнымі. Найб. вядомыя песні, блізкія да быт. раманса: «Матачка-галубачка», «Дцнастайна гучыдь званочак», «Сарафанчык», «Уецца ластаўка», a таксама рамансы «Разлука» («На заранку туманнага юнацтва»), «Вам не зразумець майго смутку» і інш. Значная галіна яго творчасці — фп. музыка, y якой вылучаюцца варыяцыі на тэмы нар. песень, рамансаў, опер, a таксама фп. п ’есы. Збіраў і апрацоўваў нар. песні. ГУРЫН Антон Іосіфавіч (28.9.1910, в. Шпількі Дзяржынскага р-на Мінскай вобл. — 22.10.1962), Герой Сав. Саюза (1945), контр-адмірал (1951). Скончыў ваенна-марское вучылішча імя Фрунзе (1932), Ваенна-марскую акадэмію імя Варашылава (1948). У ВМФ з 1928. У 1935— 40 штурман дывізіёна падводных
лодак, камандзір падводнай лодкі, эскадранага мінаносца. У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на Паўн. флоце, камандзір дывізіёна эскадраных мінаносцаў; толькі з 1944 удзельнічаў y 18 баявых аперацыях, суправаджаў 95 транспартаў, камандаваў 10 аперацыямі па канваіраванні саюзных транспартаў і аперацыямі па пошуку падводных лодак ворага. 3 1949 нач. штаба і камандзір злучэння 'караблёў, нач. кафедры Ваенна-марской акадэміі імя Варашылава. t
ГУРЫН Валерый Мікалаевіч (н. 30.1.1938, г. Віцебск), бел. вучоны ў галіне фізіялогіі чалавека і жывёл. Акад. Нац. АН Беларусі (1994, чл.-кар. 1986), д-р мед. н. (1974). Акад. Міжнар. славянскай АН адукацыі, мастацтваў і культуры (Расія), замежны чл. Акадэміі касманаўтыкі імя К.Э.Цыялкоўскага, акад. Міжнар. АН (Расійская секцыя; 1994). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1961). 3 1963 y Мінскім мед. ін-це (з 1973 заг. кафедры нармальнай фізіялогіі), з 1984 дырэктар Ін-та фізіялогіі АН Беларусі, з 1995 адначасова акадэміксакратар Аддзялення медыка-біял. навук АН Бёларусі. Навук. працы па нерв. і гарманальных механізмах тэрмарэгуляцыі арганізма. Прапанаваў канцэпцыю развіцця паталаг. станаў пры парушэнні працэсаў спалучэння гэрмарэгуляцыі і абмену складаных ліпідаў y арганізме. Дзярж. прэмія Беларусі 1996. Тв:. Центральные механмзмы терморегуляцян. Мн., 1980; Обмен лнпндов прн гнпотермнл, гапертермнн м лнхорадке. Мн., 1986; Терморегуляцня я сямпатяческяя нервная снстема. Мн., 1989; Механнзмы лчхорадкн. Мн., 1993.
ГУРЬІН Міхаіл Фёдаравіч (н. 8.11.1941, в. Радунь Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл.), бел. археолаг, гісторык. Д -р гіст. н. (1991). Скончыў БДУ (1971). У 1966—76 працаваў y БП І, з 1976 y Ін-це гісторыі АН Беларусі. Праводзіў археал. раскопкі паселішчаў жалезнага веку на Брэстчыне, Гомельшчыне, Магілёўшчыне і Міншчыне. Даследуе структуру чорных металаў, развідцё вытв-сці жалеза і кавальскай справы на Беларусі з сярэдзіны 1-га тыс. да н.э. Чл. Міжнар. к-та па вывучэнні стараж. металургіі. Тв.: Древнсе железо Белорусского Поднепровья (I тысячелетне н. э.). Мн., 1982; Мнр: Нст.-экон. очерк. Мн., 1985; Кузнечное ремесло Полоцкой землн IX—XIII вв. Мн., 1987.
ГУРЫНА Ніна Мікалаеўна (30.6.1909, г. Растоў Яраслаўскай вобл., Расія — 9.9.1990), рускі археолаг. Д -р гіст. н. (1963). Скончыла Маскоўскі дзярж. ун-т (1930). У 1935— 38 працавала ў Эрмітажы, з 1936 y Ін-це гісторыі матэрыяльнай культуры AH СССР (Ленінград). На Беларусі вывучала Краснасельскія крэменеэдабыўныя шахты (Ваўкавыскі р-н). Распрацавала методыку пошуку і даследавання шахгаў, дала іх характарыстыку, вызначыла датаванне і прыналежнасць да шнуравой керамікі кулыпур. Даследавала болып за 50 помнікаў каменнага і бронзавага вякоў на П анямонні і Падзвінні.
ГУРЫН-МАРАЗОЎСКІ Міхаіл Іванавіч (парт. псеўд. С т а х , Я н; 19.11.1891, в. Ярэмічы Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл. — 16.3.1928), бел. паліт. дзеяч, удзельнік рэв. руху ў Зах. Беларусі. Скончыў Пскоўскі настаўніцкі ін-т (1912). У 1-ю сусв. вайну ў арміі, пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 y Чырв. Арміі. Вучыўся ў Акадэміі Генштаба. 3 1920 y Беларусі, уваходзіў y Бел. камуніст. арг-цыю, якая ў жн. 1920 улілася ў КП(б)Б. 3 1921 рэдактар газет «Бело-
гуры но віч
539
ўціску, заклікаў да сац. барацьбы, да духоўнага абнаўлення (вершы «Перш душылі паны...», «Што ты спіш, мужычок...»). Пісаў y жанры пейзажнай («Бор», «Вясна») і элегічнай («Сцямнела на дворы і ціха кругом») лірыкі. Адзін з пачынальнікаў бел. дзіцячай паэзіі («Каток», «Рыбак»). На бел. мову пераклаў асобныя творы А.Пушкіна,
Л.І.Гурскі. В.М.Гурын Адам Гурыновіч.
русская деревня», «Савецкая Беларусь». 3 1924 на падп. рабоце ў Зах. Беларусі. y 1924— 25 чл. Ц К К П ЗБ. Падтрымліваў ініцыятыву падрыхтоўкі ўзбр. паўстання ў Зах. Беларусі з мэтай далучэння яе да БССР, высгупаў за аб’яднанне Беларусі. Адзін з лідэраў групоўкі ў ЦК К П ЗБ (гл. Сэцэсія). За арганізацыю падп. друкарні ў Вільні зняволены польск. ўладамі ў беластоцкую турму. На працэсе 56-і над дзеячамі Бел. сялянска-работніцкай грамады ў якасці сведкі даў паказанні супраць Б.Г.Тарашкевіча і С.А.Рак-Міхайлоўскага, якіх лічыў эдраднікамі бел. справе. Аўтар успамінаў «3 недалёкага мінулага» (1927). Кіраўніцтва К П П , К П ЗБ і Камінтэрна абвясціла Г.-М. правакатарам, ён быў выключаны з партыі. Забіты С.А./Сіінцэвічам y В ІЛ Ь Н І. Т.С.Процька, У.У.Грамовіч. ГУРЫНОВІЧ Адам Гіляры Калікставіч [25.1.1869, б. фальварак Кавалі (Кавалькі), Мяцзельскі р-н М інскай вобл. — 4.2 (паводле інш. звестак 26 ці 29.1.1894], бел. паэт-дэмакрат, фалькларыст. Вучыўся ў Пецярбургскім тэхнал. ін-це (1887—93). Член, кіраўнік створанага ў 1889 нелегальнага «Гуртка мсшадзі польска-літоўскай, беларускай і маларускай», які аб’ядноўваў студэнтаў шэрагу пецярбургскіх ВНУ і быў звязаны з Г.В.Пляханавым. У 1893 арьшітаваны і зняволены, відаць, y Петрапаўлаўскую крэпасць. 3-за хваробы адпраўлены пад нагляд паліііыі ў бацькоўскі фальварак Крыстынопаль (Смаргонскі р-н), дзе і памёр ад чорнай воспы. На фарміраванне светапогляду Г. аказалі ўплыў распаўсюджанне марксізму ў Pa d i, ідэі шляхецкіх рэвалюцыянераў і рэв. народнііггва 1880-х г., y т л . бел. групы «Гоман». Пісаў на бел., рус. і польск. мовах. У паэзіі быў паслядоўнікам Ф.Багушэвіча (праграмны верш «Дзякуй табе, браце, Бурачок Мацею...»), выступаў з пазіцый рэалізму і народнасці, супраць сац., нац. і рэліг.
І.Крылова, М .Някрасава, А.К.Талстога, А.Міцкевіча, Э.Ажэшкі, Я.Каспровіча, І.Франко. У Свянцянскім пав. зрабіў шмат запісаў бел. фальклору («Зборнік беларускіх твораў...», 1893). Упершыню яго творы апубл. (з уступным артыкулам Б.Тарашкевіча) y газ. «Беларускі звон» (1921). Частка рукапісаў спадчыны Г. зберагаецца ў БДАМ ЛіМ і Цэнтр. б-цы АН Літвы. Т в У кн.: Беларускія пісьменнікі другой паловы XIX ст., Мн., 1956; Беларуская літаратура XIX ст.: Хрэстаматыя. 2 выд. Мн., 1988. Л і т Г y л ь м a н Р.І. Новыя архіўныя матэрыялы пра Адама Гурыновіча / / Беларуская літаратура: Даслед. і публ. Мн., 1958. [Вып.] 1; Ш у т о в і ч I. Адам Гурыновіч / / Полымя. 1966. № 1 1 ; С а л а м е в і ч Я. Адам Гурыновіч — фалькларыст / / Тамсама. 1969. № 1; С е м а ш к е в і ч Р.М. Беларускі літаратурна-грамадскі рух y Пецярбурзе (канец XIX — пачатак XX ст.). Мн., 1971; Пачынальнікі: 3 гіст.-літ. матэрыялаў XIX ст., Мн., 1977; Л о й к a А.А Гісторыя беларускай літаратуры. Дакастрычніцкі перыяд. Ч. 1. 2 выд. Мн., 1989; М а л ь д з і с А. Невядомыя здымкі Адама Гурыновіча / / Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1983. № 4.
P. М. Семашкевіч. ГУРЫНОВІЧ Анатоль Емяльянавіч (н. 9.9.1924, в. Слатвін Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл.), дзяржаўны дзеяч БССР. Скончыў Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1949), Вышэйшую дыпламат. школу М ЗС С СС Р (1951). Удзельнік партыз. руху на Беларусі ў Вял. Айч. вайну. 3 1944 на сав. і гасп. рабоце. 3 1951 y М ЗС БССР, з 1957 y прадстаўніцгвах С СС Р і БССР пры ААН, заг. аддзела міжнар. эканам. арг-цый МЗС БССР, з 1961 нам. міністра, y 1966—90 міністр замежных спраў БССР. Mae дыпламат. ранг надзвычайнага і паўнамоцнага пасла. У 1966—90 узначальваў дэлегацыі БССР на сесіях Ген. Асамблеі ААН. Чл. Ц К К П Б y 1971—90. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1967—90. ГУРЫНОВІЧ Георгій Паўлавіч (26.4.1933, г. Барысаў Мінскай вобл. —
540
гуры новіч
25.2.1994), бел. фізік. Акад. АН Беларусі (1994, чл.-кар. 1970), д-р фіз.-матэм. н. (1969), праф. (1970). Скончыў БДУ (1956). 3 1959 y Ін-це фізікі, з 1992 y Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі АН Беларусі. Навук. працы па спектраскапіі і люмінесцэнцыі. Выявіў залежнасць ступені палярызацыі свячэння раствораў арган. злучэнняў ад даўжыні хвалі ўзбуджальнага выпрамянення і па спектры люмінесцэнцыі. Распрацаваў шэраг метадаў фіз. кантрсшю ў вытв-сці, біялогіі і медыцыне. Дзярж. прэмія Беларусі 1980. Тв.: Спектроскоішя хлорофнлла н родственных соеднненнй. Мн., 1968 (разам з А.Н.Сеўчанкам, ІСМ.Салаўёвым); Квантовая эффектнвность элементарных стадай фотохнмнческнх реакцнй хлорофшіла / / Молекулярная фотоннка. Л., 1970; Первнчные фнзнческне процсссы фотосннтеза (разам з А.ПЛосевым, Э.І.Зянькевічам) / / Хлорофнлл. Мн., 1974. М .І .Т о к а р а ў .
тва. У 1811— 1917 y складзе Расіі. На яе тэр. адбыліся 2 сял. паўстанні супраць рас. адміністрацыі і мясц. памешчыкаў (у 1841 і 1905), ліквідаваныя рас. войскамі. 3 1918 y складзе Грузіі. ГУРЭВІЧ Іосіф Рыгоравіч (н. 26.3.1929, г. Курган, Расія), бел. вучоны ў галіне цегага- і масаабмену. Д -р тэхн. н. (1978). Скончыў Маскоўскі інж.-фіз. ін-т (1951). 3 1952 y Ін-це цепла- і масаабмену Нац. АН Беларусі. Навук. працы па даследаванні пераўтварэнняў хім. энергіі паліва ў электрычную (тэорыя сітаватых электродаў з вадкім палівам, прынцыпы і ўмовы самарэгулявання работы эл.-хім. генератараў энергіі і інш.). Удзельнічаў y стварэнні першых y СССР паліўных элементаў для касм. апаратаў. Т в.\ Крнсталлнческлй трнод н его прнмененне. Мн., 1957 (разам з М.М.Сімкіным); Жндкостные порнстые электроды. Мн., 1974 (разам з Ю.М.Вальфковічам, У.С.Багоцкім). А .І .Б о л с у н .
ГУРЭВІЧ Міхаіл Іосіфавіч (12.1.1883, в. ГУРЫНОВІЧ Хведар Хведаравіч (н. Рубаншчына Курскай вобл., Расія — 14.9.1950, в. Крывічы Салігорскага р-на 25.11.1976), савецкі авіяканструктар. ГеМінскай вобл.), бел. паэт. Скончыў рой Сац. Працы (1957), д-р тэхн. н. БДУ (1981). Працаваў на будоўлі, на (1964). Скончыў Харкаўскі тэхнал. ін-т Мінскім электратэхн. з-дзе, y рудаў- (1925). 3 1929 на прадпрыемствах авіяц. праўленні і на рамонтна-мех. заводзе ў прам-сці. 3 1938 нам. гал. канструктара, Салігорску. 3 1986 y газ. «Калійшчык y 1957—64 гал. канструкгар. 3 АЛ.МікаСалігорска». Друкуецца з 1969. Роздум янам стварыў знішчальнікі МіГ (Міг-1, над разнастайнымі праблемамі сучас- -3, -9, -15, -19, -21 і інш.), шэраг сконасці і гісторыі, лёсам роднага слова, расных рэактыўных самалётаў. Ленінпрыроды роднага краю ў зб-ках «Хлеб і ская прэмія 1963, Дзярж. прэмія СССР соль» (1980), «Шматгалосная кветка» 1941, 1947, 1948, 1949, 1952, 1953. (1983), «Дачыненне» (1991), «Вішня ГУРЭВІЧ Сямён Шоламавіч цвіце» (1992), «Пасадзім па дрэўцу» (20.12.1915, г. Чэрвень Мінскай (1993), «Што я ўнуку скажу» (1996). вобл. — 23.4.1982), Герой Сав. Саюза ГУРЫНСКАЯ КАРЦІННАЯ ГАЛЕ- (1943). Скончыў Тамбоўскае кав. вучыРЭЯ, філіял Нац. маст. музея Беларусі. лішча (1942). У Чырв. Арміі з 1935. У Адкрыта ў 1976 y в. Гурыны Мазырска- Вял. Айч. вайну з ліп. 1941 на Зах., га р-на Гомельскай вобл. як музей на Бранскім, Сцяпным, 2-м і 1-м Укр. грамадскіх пачатках, з 1978 галерэя, фі- франтах. Камандзір узвода сувязі лейтэліял Нац. маст. музея. Размешчана ў бу- нант Г. вызначыўся ў ноч на 25.9.1943 дынку б. шкалы. 7 выставачных залаў, пры фарсіраванні Дняпра на П н ад с. вобл. плошча 210 м2; больш за 200 твораў бел. Даматкань Днепрапятроўскай жывапісу, скулыгтуры, графікі, дэкар.- (Украіна). Пасля вайны працаваў y Мінску на прамысл. прадпрыемствах. прыкладнога мастацтва. ГУРЭВІЧ Фрыда Давыдаўна (1.1.1912, ГУРЫЧ С оф ’я Якаўлеўна (н. 29.12.1919, М інск), бел. актрыса, рэжы- Рыга — 8.9.1988), археолаг. Канд. гіст. сёр т-ра і радыё. Засл. работнік культу- н. (1937). Скончыла Ленінградскі пед. ры Беларусі (1985). Скончыла Бел. сту- ін-т (1932). 3 1937 працавала ў Ін-це дыю пры Цэнтр. тэатр. вучылішчы ў гісторыі матэрыяльнай культуры, ЛеЛенінградзе (1937). Працавала ў Т-ры нінградскім аддз. Ін-та археалогіі АН юнага гледача БССР (1937— 41). Дык- СССР. У выніку вьгаучэння помнікаў тар на радыёстанцыі «Савецкая Бела- археалогіі Бел. П анямоння выказала русь», y Брэсцкім і Гомельскім абл. меркаванне, што да апошніх стагоддзяў драм. т-рах. У 1967— 86 гал. рэжысёр 1-га тыс. н.э. яго засялялі ўсх.-балцкія літ.-драм. вяшчання Бел. рэсп. радыё. плямёны. Распрацоўвала пытанні ўзнікАжыццявіла больш за 200 радыёпаста- нення і развіцця стараж. гарадоў Верх. новак, пераважна твораў бел. пісьмен- Панямоння. Т в .: Древноста Белорусского Понеманья. нікаў (у большасці была і аўтарам інМ.; Л„ 1962; Древннй Новогрудок: Посад — сцэніровак). Дзярж. прэмія Беларусі окольный город. Л., 1981; Древнне города Бе1984 за радыёпастаноўкі «Хамуціус» па- лорусского Понеманья. Мн., 1982. водле А.Куляшова і «Рыбакова хата» паГУРЭВІЧ Эсфір Саламонаўна (н. водле Я.Коласа. 22.11.1921, мяст. Татарск М анастырГУРЫЯ, гістарычная вобласць на 3 шчьшскага р-на Смаленскай вобл., РаГрузіі (сучасныя Махарадзеўскі, Чахат- сія), бел. літ.-знавец і крытык. Д -р фіаурскі і Ланчхуцкі р-ны Грузіі). У 14 — лал. н. (1973). Скончыла Маскоўскі пед. пач. 19 ст. тут існавала Гурыйскае княс- ін-т (1941). 3 1950 y Ін-це л-ры АН Бе-
ларусі. Друкуецца з 1948. Даследуе гісторыю бел. л-ры (творчасць Я.Купалы, Я.Маўра, М Л ынькова, В.Віткі, Я.Брыля і інш.), праблемы бел. дзіцячай л-ры («Беларуская дзіцячая літаратура (1917— 1967)», 1970; «Дзіцячая літаратура Беларусі», 1982; «Янка Маўр», 1983). Тв:. Творчая гісторыя раманаў Мікалая Астроўскага. Мн., 1957; Пафас гераізму: Сучасная сав. проза аб Вялікай Айчыннай вайне. Мн., 1979; Боль н тревога нашн: Детя, война, лнтература. Мн., 1986.
ГУР-ЭМІР, Г у р ы - Э м і р , маўзалей y Самаркандзе, магільны склеп Цімура і Цімурыдаў. Вьідатны помнік сярэдневяковай архітэктуры Сярэдняй Азіі. Пабудаваны ў 1403—04 паводле загаду Цімура на тэр. арх. комплексу Мухамед-Султана (канец 14 ст., захаваўся часткова). Васьмігранны аб’ём маўзалея ўвянчаны велічным сфераканічпым рабрыстым купалам на высокім барабане. Абліцоўка будынка паліхромная. Уваход са двара аформлены порцікам з керамічнымі мазаікамі. У 1420-я г. да маўзалея дабудаваны скляпеніста-купальныя
Маўзалей Гур-Эмір y Самаркандзе. памяшканні. У інтэр’еры панэль з оніксу, паліхромная размалёўка, надмагіллі з мармуру і чорна-зялёнага нефрыту. Рэстаўрыраваны ў 1967.
ГУРЭЦКІ (Gôrecki) Генрык Мікалай (н. 6.12.1933, Чарніца, Катавіцкае ваяв., Польшча), польскі кампазітар. Чл. Польскай АН (1994). Вучыўся ў Дзярж. вышэйшай школе музыкі ў Катавіцах (1955— 60), з 1968 выкладае ў ёй (з 1977 праф., y 1975— 79 рэктар). Прымыкаў да авангардысцкіх кірункаў (1-я сімфонія, 1959; вак.-інстр. твор «Генезіс», 1962—63), У канцы 1960-х г. прыйшоў да радыкальнага спрашчэння выразных сродкаў, y т.л. заснаваных на традыцыях хар. поліфаніі. Сярод інш. твораў: вак.-сімф. паэма «Ad matrem» (1971); «Капернікаўская сімфонія» (2-я, 1972), «Сімфонія сумных песень» (3-я, 1976); «Рэфрэн» (1965) і «Старапольская музыка» (1969) для аркестра: канцэрт для
клавесіна з аркестрам (1980). 1-я прэмш на Міжнар. трыбуне кампазітараў Ю НЕСКА (1973). Дзярж. прэмія Польшчы 1973. ГУС (Goes) Хуга ван дэр [каля 1435, г. Гент (?), Бельгія — 1482], нідэрландскі жывапісец эпохі Адраджэння. Працаваў пераважна ў Генце, з 1475 y манастыры Родэндале (каля Бруселя). Творчасці Г., які працягваў традыцыі Я. ван Эйка i Р. ван дэр Вэйдэна, харахтэрна мужная праўдзівасць вобразаў і напружаны драматызм дзеяння. У свае кампазідыі з некаторай умоўнасцю прасторавай і маштабнай суаднесенасцю фігур уводзіў ярка індывідуальныя па характарыстыцы персанажы, аб’яднаныя агульным перажываннем («Грэхападзенне», каля 1470; трыпціх «Пакланенне пастухоў», або т. зв. алтар Партынары, каля 1474— 75). Рысы, уласцівыя жывапісу позняй готыкі (драм. экстатычнасць вобразаў, напружанасць кантрастнага гучнага ка-
зямель. Ідэалам для Г. была раннехрысціянская царква. Асн. прынцыпам гуманізму і зброяй грамадскага пераўгварэння лічыў пазнавальны розумам «закон Божы», якім павінен кіравацца кожны чалавек. Выступаў супраць ням. панавання ў Чэхіі. Быў прыхільнікам мірнай тактыкі, лічыў мажлівым рэфармаваць царкву і ірамадства з дапамогай каралеўскай улады. Яго асн. патрабаванні сталі лозунгамі гусіцкіх войнаў. Пераклаў на чэш. мову Біблію, удаска-
Г.П.Гурыновіч.
Я.Гус.
наліў сістэму чэш. арфаграфіі («Багемская арфаграфія», 1410). У 1412 адлучаны ад царквы. Выкліканы на царк. сабор y Канстанцу (1414), аб’яўлены ерэтыком і паводле пастановы сабору спалены. Л і т N o v o t n y V., K y b a l V . Jan Hus. T. 1—5. Praha, 1919—31; V o o g h t P. de. L’Hérésie de Jean Huss. Paris, 1960; S p i n k a M. John Hus. Princeton, 1979.
X. ван дэр Гус. Пакланенне пастухоў. Фрагмент. 1474—75.
ларыту), праявіліся ў карціне «Успенне Божай Маці». ГУС (Hus) Ян (1371, мяст. Гусінец, Ч эхія — 6.7.1415), чэшскі мысліцель, пісьменнік, заснавальнік і ідэолаг ранняй чэш. Рэфармацыі, нац. герой чэш. народа. Скончыў Пражскі ун-т (1393), з 1401 дэкан y ім, з 1409 рэкгар. 3 1402 прапаведнік y Віфлеемскай капліцы ў Празе. Рэфарматарскія погляды Г. сфарміраваліся пад уплывам вучэння Цж..Уікліфа і выкладзены ім y казаннях і шматлікіх працах (гал. «Трактат аб царкве», 1413). Адмаўляючы царк. аўтарытэты, Г. прызнаваў выключнай крыніцай веры Свяшчэннае пісанне, царкву лічыў містычным целам, галава якога — Хрыстос, a члены — людзі, абраныя Богам. Выкрываў злоўжыванні і маральны заняпад каталіцкага духавенства, патрабаваў секулярызацыі царк.
ГУСАК Аляксей Адамавіч (н. 1.11.1927, в. Іванкаўшчына Мазырскага р-на Гомельскай вобл.), бел. матэматык. Канд. фіз.-матэм. н. (1956), праф. (1976). Скончыў БДУ (1952). 3 1955 y БДУ. Навук. працы па тэорыі механізмаў, лікавых метадах, методыцы выкладання вышэйшай матэматыкі, гісторыі матэматыкі. Аўтар вучэбных дапаможнікаў «Вышэйшая матэматыка» (т. 1— 2, 1976— 78), «Задачы і практыкаванні па вышэйшай матэматыцы» (ч. 1— 2, 1972— 73) і інш. T e .: Ряды н кратные ннтеіралы. Мн., 1970; Теорня прнблнження функцчй: Нст. очерк. Мн., 1972.
ГЎСАК (Husâk) Густаў (10.1.1913, в. Доўбраўда, каля г. Браціслава, Славакія — 1991, славацкі і чэшскі паліт. і дзярж. дзеяч. Скончыў Браціслаўскі ун-т (1937). 3 1933 чл. кампартыі Чэхаславакіі (КПЧ). У 2-ю сусв. вайну адзін з кіраўнікоў славацкага нац. паўстання 1944. Чл. Ц К КПЧ (1945, 1949— 51). У 1946— 50 старшыня Корпуса ўпаўнаважаных (аўтаіюмнага ўрада) Славакіі. Абвінавачаны ў «надыяналіст. ухілах», y 1951 арыштаваны і зняволены, y 1960 вызвалены, y 1963 рэабілітаваны. У перыяд «пражскай вясны» 1-ы сакратар ЦК К.П Славакіі, падтрымаў увод войск 5 дзяржаў-удзельніц Варшаўскага дагавора ў Чэхаславакію (жн. 1968). 3 1969 1-ы сакратар, з 1971 ген. сакратар Ц К КПЧ. Праводзіў палітыку т. зв. нарма-
гус а ко ў
541
лізацыі (адыход ад рэформ «пражскай вясны»), 3 1975 прэзідэнт Чэхаславакіі. У 1987 быў вымушаны падаць y адстаўку з пасады ген. сакратара Ц К КПЧ, y 1989 — з пасады прэзідэнта. Аўтар кн. «Сведчанне пра Славацкае нацыянальнае паўстанне» (нап. ў 1964). Н.КМазоўка. ГУСАК Мікалай Адамавіч (н. 7.1.1940, в. Іванкаўшчына Мазырскага р-на Гомельскай вобл.), бел. фізік. Д -р фіз.-матэм. н. (1988). Брат А.А.Гусака. Скончыў БДУ (1961). 3 1961 y Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі, з 1987 y Міжгаліновым ін-це павышэння кваліфікацыі пры БПА (з 1989 праф.). Навук. працы па электраоптыцы і фізіцы паўправаднікоў. Распрацаваў электрааптычныя лінзы з аптычнай сілай, залежнай ад знешняга эл. поля, і электрааптычныя дыфлекгары для адхілення лазернага пучка. Te.: Релаксацня заряда в аннзотропном полупроводннке в квадрупольном электрнческом поле / / Коварнантные методы в теоретнческой фнзюсе. Оптпка н акустнка. Мн., 1986.
ГУСАК Сяргей Адамавіч (2.4.1930, в. Іванкаўшчына Мазырскага р-на Гомельскай вобл. — 20.12.1969), бел. крытык і літ.-знавец. Канд. філал. н. (1966). Брат АА.Гусака i М.А.Гусака. Скончыўшы БДУ (1955), настаўнічаў. 3 1960 y НДІ педагогікі, y 1962 y М ін-ве асветы БССР, з 1965 y БДУ. У 1968— 69 рэктар Брэсцкага пед. ін-та. Друкаваўся з 1959. Даследаваў праблемы сучаснай бел. прозы (апавяданні В.Адамчыка, Я.Брыля, М.Даніленкі, М.Капыловіча, І.Навуменкі, Б.Сачанкі і інш., раманы І.Ш амякіна, М.Лобана і інш.). 7в.: Аляксей Кулакоўскі. Мн., 1967; Пафас праўды. Мн., 1973.
ГУСАКОЎ Валянцін Кузьміч (н. 3.2.1933, в. Ужляціна Шумілінскага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д -р біял. н. (1975), праф. (1977). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1959). 3 1961 y Відебскай акадэміі вет. медыцыны. Навук. працы па вывучэнні сакраторна-ферментатыўнай дзейнасці стрававальнага тракту ў розных відаў с.-г. жывёл. ГУСАКОЎ Уладзімір Рыгоравіч (н. 12.2.1953, в. Батвінава Чачэрскага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны-эканаміст. Чл.-кар. Акадэміі агр. навук Беларусі (1996). Д -р эканам. н. (1994). Скончыў Бел. с.-г. акадэмію (1976). У 1979—96 y Беларускім НДІ эканомікі і інфармацыі аграпрамысл. комплексу (з 1994 дырэктар). Навук. працы па метадалогіі эканам. развіцця сельскай гаспадаркі і стратэгіі агр. рэформы, тэорыі гасп. механізму аграпрамысл. комплекеу. Т е.: Хозрасчет в сельском хозяйстве. Мн., 1990 (у сааўт.); На путн к рынку. Мн., 1992; Рынок продовольствня н сырья: тенденцнн н стратегая. Мн., 1996 (у сааўт.).
542
ГУСАКОЎСКІ
ГУСАКОЎСКІ Іосіф Гракліевіч (25.12.1904, в. Вародзькаў Крычаўскага р-на Магілёўскай вобл. — 20.2.1995), двойчы Герой Сав. Саюза (1944, 1945), ген. арміі (1968). Скончыў кав. школу (1931), бранятанк. (1932) і штабныя (1934) курсы, Ваен. акадэмію Генштаба (1948). У Чырв. Арміі з 1928, на камандных і штабных пасадах. У Вял. Айч.
ГУСАРЫ (венг. huszar, адз. л.), від кавалерыі ў арміях еўрап. дзяржаў y 15 — пач. 20 ст. З ’явіліся ў Венгрыі ў 1458 пры каралю Мацьяшы I Корвіне як конныя атрады дваранскага апалчэння, якія камплектаваліся паводле прынцыпу вылучэння аднаго ўзбр. конніка ад кожных 20 дваранскіх двароў (адсюль назва). 3 16 ст. Г. вядомы ў Польшчы і Беларусі (у складзе войска ВКЛ, існавалі да канца 18 ст.), з 1634 — y Расіі (пераважна лёгкая кавалерыя, асабліва
1 І.Гусакоўскі. М.І.Гусараў. Р.АГусараў
вайну з ліп. 1941 на Зах., Варонежскім, 1-м Укр., 1-м і 2-м Бел. франтах: нач. штаба танк. палка, брыгады. Удзельнік аперацыі пад Ельняй (1941), бітвы пад Масквой, Курскай бітвы, вызвалення Украіны, Полынчы, баёў за Берлін. Вызначыўся ў час Львоўска-Сандамірскай (1944) і Вісла-Одэрскай (1945) аперацый. Пасля вайны на камандных пасадах y Сав. Арміі, з 1963 на адказных пасадах y Мін-ве абароны СССР. Дэп. Вярх. Савета С СС Р (1962— 70). У Магілёве ўстаноўлены яго бюст.
вызначыліся ў вайну 1812, выкарыстоўваліся да 1917), з канца 17 — пач. 18 ст. — y Францыі, Аўстрыі, Прусіі (лёгкая конніца для дзеянняў y тыле і на флангах праціўніка, вядзення разведкі і праследавання). Л іт :. С а г а н о в і ч Г.М. Войска Вялікага княства Літоўскага ў XVI—XVII стст. Мн., 1994. С. 39 -4 3 .
__ 1 «ГУСАРЫ», « Г у с а р ы к і » , бел. нар. танец. Блізкі да карагода. Муз. памер 2/4 або 4/4. Тэмп павольны. Выканаў-
ГУСАРАЎ Мікалай Іванавіч (3.8.1905, г. Нікалаеўск, Расія — 17.3.1985), савецкі парт. і дзярж. дзеяч. Вучыўся ў Маскоўскім авіяц. ін-це (1931— 33, 1937— 38). У 1922— 27 на камсам. рабоце. У 1925 уступіў y Камуніст. партыю. 3 1938 1-ы сакратар Пермскага абкома ВКП(б), з 1946 інспектар Сакратарыята ЦК ВКП(б). 3 7.3.1947 да 3.6.1950 1-ы сакратар Ц К КП(б)Б, чл. Бюро ЦК. КП(б)Б. Потым на парт. рабоце ў Туле, y Ц К KI1CC, y Савеце Міністраў РСФСР. Канд. y чл. Ц К ВКП(б) y 1939—52. Дэп. Вярх. Савета С СС Р y 1937— 50. ГУСАРАЎ Рыгор Андрэевіч (6.2.1906, в. Алешня Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл. — 23.12.1943), Герой Сав. Саюза (1944). У Вял. Айч. вайну на фронце з вер. 1941. Камандзір аддзялення сяржант Г. вызначыўся ў 1943 y баях y Верхнедняпроўскім р-не Днепрапятроўскай вобл. (Украіна); 28 вер. ў ліку першых фарсіраваў Дняпро, заняў з узводам зручны рубеж, чым садзейнічаў пераправе інш. падраздзяленняў палка. ГУСАРКА, вёска ў Клімавіцкім р-не Магілёўскай вобл. Ц энтр сельсавета. За 7 км на ПнУ ад горада і 10 км ад чыг. ст. Клімавічы, 131 км ад Магілёва. 97 ж., 41 двор (1997). Базавая школа, б-ка, аддз. сувязі.
Гусар войска Вялікага княства Літоўскага. 17 ст.
цы ходзяць, узяўшыся за рукі і спяваючы песню, свараюць розныя фігуры: круг, вароты, запляценні і інш. Зафіксаваны ў Магілёўскай вобл. На нар. першааснове ў харэаграфічным ансамблі «Харошкі> створаны арыгінальны канцэртны танец. Ю.М.Чурко. «ГУСАЧОК», бел. нар. танец. Блізкі да карагода. Муз. памер 2/4. Тэмп павольны. Танцоры імітуюць рухі гусей за важаком: нетаропкі, з боку ў бок крок, звілістыя лініі, спіралі ў малюнку. Часта суправаджаецца прыпеўкамі: «Гэй, гэй, гусачок, / / Ці харошы касначок? / / Гэр, гэр, гуска, / / Ці хароша хустка?*. Зафіксаваны ў Гомельскай і Магілёўскай абласцях. ГЎСЕВА Іна Сяргееўна (н. 12.2.1930, г. Фергана, Узбекістан), бел. вучоны ў галіне антрапалогіі і генетыкі. Д -р біял. н. (1982), праф. (1983). Скончыла Ферганскі настаўніцкі ін-т (1951), Сярэднеазіяцкі ун-т (1959, Ташкент). У 1973—87 y Мінскім мед. ін-це. Навук. працы па дэрматагліфіцы, эвалюцыі аддзела твару чэрапа чалавека ў антрапа- і расагенезе, эвалюцыйным і канстытуцыянальным аспектах адаптыўнай нормы папуляцыі. Тв:. Морфогенез н генетнка іребешковой кожн человека. Мн., 1986; Прырода чалавека, чалавек y прыродзе. Мн., 1992 (разам з А.І.Мікулічам); Ен і яна: Эцюды па генетыцы і эвалюцыі полу. Мн., 1995 (з ім жа).
ГУСЕВА Ларыса Нічыпараўна (н. 8.8.1933, М інск), бел. літ.-знавец і крытык. Канд. філал. н. (1966), дац. (1979). Скончыла БДУ (1955). У 1956—68 y Ін-це л-ры АН Беларусі, y 1973— 82 y БДУ (1968— 72 y Нью-Йорку, 1982—88 y Аўстрыі). Друкуецца з 1964. Даследуе творчасць М.Багдановіча, Я. Коласа, К Л орнага, Я.Брыля, сучасную прозу, традыцыі стараж. рус. і бел. л-р, пытанні тэксталогіі. Аўтар манаграфіі «Янка Брыль — масггак» (1968). Складальнік хрэстаматыі «Старажьггная руская.літаратура ў даследаваннях» (1979, з Л.Кароткай), метадычнага дапаможніка «Гісторыя старажытнай рускай літаратуры і літаратуры XVIII ст.» (1982, з Кароткай). ГУСЕЛЬНІКАВА Ніна Іванаўна (н. 2.10.1924, г. Ніжні Ноўгарад, Расія), бел. і рус. спявачка (лірыка-каларатурнае сапрана). Засл. арг. Беларусі (1951). Скончыла Бел. кансерваторыю (1950). У 1949— 52 салістка Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі, y 1952—64 — Вял. т-ра ў Маскве. На бел. сцэне стварыла пранікнёныя вобразы Марфы («Царская нявеста» М. Рымскага-Корсакава), Антаніды («Іван Сусанін» М.Глінкі), Мікаэлы («Кармэн» Ж .Бізэ), Джыльды, Віялеты («Рыгалета», «Травіята» Дж. Вердзі), Лакмэ («Лакмэ» Л.Дэліба), Цэрліны («Фра-Д’ябала» Ф А бера), Разіны («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Аксаны («Запарожац за Дунаем» С.Гулак-Арцямоўскага), Дуні («Марозка» М.Красева). Лаўрэат конкурсу 2-га Сусв. кангрэсу студэнтаў (1950, Прага). Б.С.Смальскі.
ГУСЕН ІЧН Ы ХОД, прыстасаванне (рухач) самаходных машын, асн. часткай якога з'яўляецца гусеніца. Гэта суцэльны метал. або гумаметал. ланцуг з шарнірна элучаных звёнаў, які прыводзіцца ў рух вядучымі коламі машыны. Гусеніца верціцца разам з коламі і апорнымі каткамі, падкладваецца пад іх і стварае бясконцы пуць з супраціўленнем руху значна меншым, чым на грунце. Вял. паверхня гусеніц забяспечвае нізкі ціск на глебу, павялічвае счапленне з грунтам і праходнасць машыны. Г.х. выкарыстоўваецца ў тракгарах, торфаўборачных і дарожных машынах, экскаватарах, трубаўкладчыках, снегаходах, танках, цягачах і інш.
носін ні да навакольнага свету, ні да навук, што яе вывучаюць; яе прадмет — гэта толькі з ’явы (феномены) свядомасці, якія разглядаюцца як адзіныя і непасрэдна дадзеныя. Гэтыя феномены ён разглядаў як абсалютныя сутнасці, што маюць усеагульнае значэнне і не залежаць ад індывід. свядомасці; асабістыя перажыванні суб’екга, яго ўспрыманне і інтуіцыя складаюць асн. крытэрый ісціны. Ідэі Г. сталі філас. асновай экзістэнцыялізму, паўплы-
ГУСЕПАДОБНЫЯ, п л а с ц і н і с т а д з ю б ы я (Anseriformes), атрад вадаплаўных птушак. 2 сям.: паламедэі (Anhimidae, 2 роды, 3 віды; жывуць y Паўд. Амерыцы па ўзбярэжжах мелкаводных вадаёмаў) і качы нш (43 роды,
Э Гусерль.
М.М.Гусеў.
валі на развідцё філас. антрапалогіі неатамізму, структуралізму, некат. навук. школ y псіхалогіі, псіхіятрыі, літ.-знаўстве, метадалогіі навукі.
1
2
3
4
5
Гўсенічны ход трактара: 1 — накіроўнае кола; 2 — гусеніца; 3 — апорны каток; 4 — падгрымны каток; 5 — вядучае кола.
147 відаў, пашыраны ўсюды, акрамя Антарктыды). У сям. качыных 3 падсям.: паўлапчатыя гусі, гусіныя (лебедзі, казаркі, гусі, дрэвавыя качкі) і качыныя (крахалі, пяганкі, качкі). У Чырв. кнізе МСАП 15 відаў Г. На Беларусі 30 відаў 3 сям. качыных, з іх 14 відаў гняэдуюцца, 11 пралётных, 5 выпадкова залётных. У Чырв. кнігу занесена 8 відаў: белавокі нырэц, свіязь, шылахвостка, вялікі і даўгадзюбы крахалі, звычайны гогаль (гл. Гогаль), лебедзь-шыпун, чырвонаваллёвая казарка. Даўж. цела Г. 38— 180 см, маса ад 300 г (чырок-траскунок) да 13 і больш кг (пебедзьшыпун). Цела ўкрыта густым пухам і пер’ем і змазваецца сакрэтам копчыкавай залозы. Афарбоўка разнастайная, розная ў самцоў і самак. Шыя доўгая, ногі кароткія, з плавальнай перапонкай. Дзюба падоўжаная, плоская. Большасць відаў — манагамы. Гняэдуюцца парамі. Гнёзды каля вады на беразе або на вадзе сярод расліннасці, зрэдку ў дуплах дрэў і інш. Нясуць 2— 15 яец. Вывадкавыя птушкі. Корм раслінны і жывёльны. Многія — аб’екты палявання, птушкагадоўлі. Гл. таксама Г у с і с в о й с к ія .
Л .В .К ір ы л е н к а .
ГУСЕРЛЬ (Husserl) Эдмунд (8.4.1859, г. Просніц, Чэхія — 26.4.1938), нямедкі філосаф, заснавальнік фенаменалогіі. Праф. y Гале, Гётынгене і Фрайбургу. Паводле Г., філасофія не мае ніякіх ад-
Te.: Husserliana. Gesammelte Werke. Bd. 1— 26. Den Haag, 1950—84; Pyc. пер. — Логнческне нсследовання. Ч. 1. Пролегомены к чнстой логаке. СПб., 1909; Крнзнс европейского человечества н фшюсофня / / Вопр. фнлософнн. 1986. № 3; Логаческне нсследовання. Т. 2, ч. 1. Нсследовання по феноменологнн н теорнн познання. Нсслсд. V. Об ннтенцяональных пережмваннях н нх «содержаннях» / / Проблемы онтологан в современной буржуазной фвлософнн. Рнга, 1988. В .В .К р а с н о в а .
ГУСЕЎ Анатоль Дзмітрыевіч (н. 22.6.1928, ст. Жыжыца Велікалуцкай вобл., Расія), бел. філосаф. Д -р філас. н. (1979), праф. (1980). Скончыў БДУ (1952). 3 1954— 64 выкладаў y БДУ, з 1973 заг. кафедры ў Рэсп. ін-це вышэйшай школы пры БДУ (з перапынкамі; y 1968—72, 1982— 88 y Сакратарыяце AAH y Нью-Йорку, Вене). Кіраўнік Цэнтра па інфармацыі і навучанні ў галіне правоў чалавека і грамадз. адукацыі Рэсп. ін-та вышэйшай школы пры БДУ. Аўтар прац па праблемах сацыяльнай філасофіі і паліталогіі. Прэзідэнт Бел. асацыяцыі палітолагаў, віцэпрэзідэнт Асацыяцыі садзеяння ААН. Т в з Обіцество н лячность. Мн., 1963; Соцвальная полятака США: классовая суіцность, проблемы, протнворечяя. Мн., 1980.
ГУСЕЎ Валянцін Іванавіч (6.5.1911, с. Александрыя Стаўрапольс кага краю, Расія — 17.7.1983), бел. архітэктар, педагог. Засл. архітэктар Беларусі (1969). Скончыў Маскоўскі арх. ін-т (1936). 3 1936 выкладчык БП І, y 1959— 78 y Бел. тэатр.-маст. ін-це. У творах выкарыстоўваў кампазіцыйныя прыёмы і формы класічнай архітэктуры. Асн. работы: Дом афіцэраў y Бабруйску, ф -ка піяніна ў Барысаве (абодва 1937), пасёлкі пры
гусеў
543
торфапрадпрыемствах y Мінскай, Віцебскай, Магілёўскай, Гомельскай абл. (1937— 39); праекты аднаўлення і рэканструкцыі разбураных y Айч. вайну акруговага Дома афіцэраў, жылых дамоў і адм. будынкаў y Мінску (1945— 46), забудова праспекта Юрава ў Віцебску. ГУСЕЎ Васіль Фёдаравіч (11.1.1927, в. Зарэчча Валагодскай вобл., Расія — 1.2.1991), рускі і бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1977). Скончыў тэатр. студыю пры Валагодскім драм. т-ры (1944). Працаваў y Волагдзе, Уральску, Камянец-Падольску, Даўгаўпілсе. 3 1963 y Магілёўскім абл. драм. т-ры. Яго майстэрства вызначалася ўменнем спасцігаць сутнасць вобраза і псіхалагічна матываваць яго дзеянні, знаходзідь нечаканыя вонкавыя рысы, уласцівыя персанажу. Выконваў драм. і камедыйныя ролі. Сярод іх; палкоўнік Кусонскі («Галоўная стаўка» К.Губарэвіча), Шахматаў («Аперацьм «Мнагажэнец» А.Дзялендзіка), Дасцігаеў («Дасцігаеў і іншыя» М.Горкага), Крогстад («Нора» Г.Ібсена), Акаёмаў («Машачка» А.Афінагенава), маркіз Фарліпопалі («Гаспадыня гасцініцы» К.Гальдоні), Дон Луіс («Дон Жуан» Мальера) і інш. ГЎСЕЎ Віктар Міхайлавіч (30.1.1909, Масква — 23.1.1944), рускі паэт і драматург. Асн. тэма зб-каў вершаў «Паход рэчаў» (1929), «Слова брыгадзіра» (1932), «Сыны дыктатуры» (1934) і інш. — пафас працы. Аўтар папулярных песень «Полечка-поле», «Як за Камай за ракой» і інш., п ’есы ў вершах «Слава» (1936), камедый «Дружба» (1938), «Вясна ў Маскве» (1941), кінасцэнарыяў «Свінарка і пастух» (1941, Дзярж. прэмія СССР 1942), «У шэсць гадзін вечара пасля вайны» (1944, Дзярж. прэмія СССР 1946). Бываў на Беларусі, перакладаў вершы Я.Купалы, Я.Коласа і інш. Т вз
Соч. Т. 1—2. М„ 1955; Пьесы. М.,
1959.
ГУСЕЎ Віктар Яўгенавіч (н. 2.5.1918, г. Марыупаль, Украіна), рускі фалькларыст-славіст. Акад. Расійскай АН (1994). Д-р ііст. н. (1966), праф. (1971). Старшыня камісіі слав. фальклору пры Міжнар. к-це славістаў. 3 1921 жыў y Гомелі, дзе скончыў муз. тэхнікум. Пад угоіывам выкладчыкаў — кампазітараў Р.Пукста і АЛуранкова — запісваў бел. нар. песні ад маці і бабулі, ураджэнкі Гродзеншчыны. Працаваў y Чэлябінскім пед. ін-це (1945— 54). 3 1955 y Ін-це рус. л-ры Рас. АН (Пушкінскі дом). 3 1969 y Ін-це тэатра, музыкі і кіно (С.-Пецярбург). Аўтар прац па гісгорыі і тэорыі фальклору, эстэтыцы, нар. т-ры, параўнальным вьгаучэнні нар. творчасці славян. Найб. вядомая манаграфія «Эстэтыка фальклору» (1967). У многіх працах цікавасць да бел. фальклору (цыкл арт. пра бел. веснавы абрад «Пдхаванне стралы»). Т вз
Восточно-славянскнй фолыслор: Сло-
544
гусеў
варь науч. н нар. термннологнл. Мн., 1993 (у сааўт.). Л іт :. Н в л е в а Л.М. В.Е.Гусев: Бнблногр. указ. науч. тр. (1941— 1981). Л., 1984; Хронологнческлй спнсок трудов В.Е.Гусева, 1982— 1993 / / Рус. фольклор. СПб., 1995. Вып. 28; М е л ь ц МЛ. В.Е.Гусев как фольклорнст / / Там жа. 1989. Вып. 25. К .П .К а б а ш н ік а ў .
ГЎСЕЎ Мацвей Мацвеевіч (26.11.1826, г. Вятка, Расія — 22.4.1866), рускі астраном, адзін з пачынальнікаў астрафіз. даследаванняў. Скончыў Казанскі ун-т (1847). 3 1850 y Пулкаўскай астр. абсерваторыі, з 1852 пам. дырэктара Віленскай астр. абсерваторыі. Адзін з першых наладзіў сісгэм. фатаграфаванне паверхняў Сонца і Месяца з мэтай даследавання астрафіз. з ’яў. Вьідаваў першы ў Расіі часопіс па дакладным прыродазнаўстве «Вестнюс математнческнх наук», пераклаў на рус. мову 3-і («астранамічны») том «Космасу» А.Гумбальта. Л і т П e р е л ь Ю.Г. М.М.Гусев / / Астроном. журн. 1952. Т. 29, вып. 4; Б е с п а м я т н ы х Н Д ., П н р о г о в а Э.К. М.М.Гусев / / Нсторюсо-астрономнческне нсследовання. М., 1983. Вып. 16. А .І .Б о л с у н .
ГУСЕЎ Мікалай Іванавіч (21.12.1899, г. Вязнікі, Расія — 14.2.1965), бел. жывапісец, графік, педагог. Вучыўся ў Мсцёрскім іканапісным вучылішчы (Вязнікаўскі р-н; 1910— 16), Віцебскім маст. тэхнікуме (1924— 26), Леніш радскім вышэйшым маст.-тэхн. ін-це (1926— 30), Маскоўскім паліграф. ін-це (1930— 32). Выкладчык Б П І (1936— 65, дацэнт з 1954). Сярод работ: тэматычныя карціны «У ліцейнай майстэрні» (1929), «Будуемся!» (1947), «Янка Купала і Ян Райніс» (1959); партрэты А.Бембеля, А.Глебава (абодва канец 1940-х г.), Я.Купалы (1949), П.Броўкі, Р.Ш ырмы (абодва 1960); ірафічныя партрэты
М.Гўсеў. Партрэт Янкі Купалы. 1949.
М.Горкага (1934), І.Харыка (1930-я г.) і інш. ГУСЕЎ Пётр Андрэевіч (29.12.1904, С.-Пецярбург — 30.3.1987), рускі артыст балета, балетмайстар, педагог. Засл. арт. Расіі (1947), засл. дз. маст. Расіі (1966). Нар. арт. Расіі (1984). Скончыў Петраградскае харэаграфічнае вучылішча (1922). Адзін з арганізатараў групы «Малады балет» (1923). 3 1922 артыст Ленінградскага т-ра оперы і балета, з 1935 саліст Вял. т-ра ў Маскве. У 1945— 58 маст. кіраўнік балета Т -ра імя Кірава. У 1958— 60 арганізатар балетнага т-ра ў Кітаі. 3 1927 выкладаў y Ленінградзе і Маскве, y т л . ў 1966— 83 y Ленінградскай кансерваторыі (праф. з 1973). Сярод партый; Ш чаўкунок, Дэзірэ («Шчаўкунок», «Спячая прыгажуня» П.Чайкоўскага), Асак («Ледзяная дзева» на муз. Э.Грыга), Ж эром («Полымя Парыжа» Б.Асаф’ева), Ж ан дэ Брыен («Раймонда» А.Глазунова), Джэймс («Сільфіда» Ж .Ш нейцгофера); удзельнік прэм’еры «танцсімфоніі» «Веліч сусвету» на муз. Л.Бетховена. Аўтар шматлікіх прац па праблемах балетнага т-ра. ІТСЕЎ-АРЭНБУРГСКІ (сапр. Г y с е ў) Сяргей Іванавіч (5.10.1867, г. Арэнбург, Расія — 1.6.1963), рускі пісьменнік. Вучыўся ў Арэнбургскай і Уфімскай духоўных семінарыях. 3 1892 сельскі святар, y 1898 зняў з сябе сан. Друкаваўся з 1890. У 1903 выйшаў 1-ы т. «Апавяданняў» (т. 2— 4, 1907— 13). У цэнтры творчасці — рус. духавенства, яго побыт, драм. ўзаемаадносіны з сялянамі і ўладамі. Аўтар аповесцей: «У прыходзе» (1903), «Краіна бацькоў* (1904), «Рыцар Ланчэлот» (1910), «Прыгавораны» (1918) і інш. У 1922 эмігрыраваў, жыў y Нью-Йорку. Аўтабіяір. раман «Краіна дзяцей» (1928). Т в : Полн. собр. соч. T. 1— 16. П., 1913— 18; Повестн м рассказы. М., 1958.
ГУСЕЎСКІ
ХРУСТАЛЁВЫ
ЗАВОД,
прадпрыемства гатунковага шклянога посуду і высокамастацкіх вырабаў. Засн. ў 1756 А.Мальцовым y г. ГусьХрустальны (Расія, б. з-д А.Мальцова); тут упершьіню ў Расіі пачалі вырабляць хрусталь. Асн. прадукцыя канца 19 — пач. 20 ст. — вырабы з бясколернага і каляровага шкла (з размалёўкай і залачэннем), хрусталю (з алмазнай грашпо і гравіроўкай), вазы з 2— 3-слойнага хрусталю з траўленнем, 1950-х г. — выдзіманыя шклянкі для гарбаты і віна, 1960-х г. — свінцовы хрусталь. Н а з-дзе ствараюць розныя віды хрусталёвых вырабаў — сувеніры, дэкар. кампазіцыі і інш. ГУСІ СВОЙСКІЯ, вадаплаўныя птушкі сям. качыных атрада гусепадобных. Паходзяць пераважна ад дзікай шэрай Г. (Anser anser), пашыранай y Еўразіі. Г.с. вызначаюцца інтэнсіўным ростам, высакаякасным мясам, скараспеласцю. На Беларусі гадуюць пераважна гусей рэйнскай пароды, таксама буйных ш эрых, італьянскіх, кітайскіх, кубанскіх, ландскіх, роменскіх, халмагорскіх і інш.
Тулава Г.с. лодкапааобнае, падоўжаная шыя мае 17— 18 пазванкоў. Над дзюбай y некат. парод (напр., кітайскай, халмагорскай) ёсць касцяны выраст (гуз). Апярэнне белае і шэрае рознага адцення: дзюба і плюсны аранжавыя. Пуховае покрыва шчыльнае. У прамысл. гаспаоарках Г.с. гадуюць 3—4 гады, y племянных — да 5 гадоў. Гуска нясецца 4— 5 месяцаў, дае ў сярэднім 25—30 і бодьш яец; y прамысл. гаспадарках яйцаноскасць 50—80 яец і больш за год. Жывая маса дарослых гусакоў 5—8, гусак 4— 1 кг.
«ГУСІ-ЛЕБЕДЗІ», бел. нар. гульня. Удзельнікі выбіраюць кіраўніка — «гусіную маці» і дзеляцца на 2 групы — «гусей» і «ваўкоў». «Маці» садзіцца на лаўку, «гусі» становяцца на процілеглым баку, «ваўкі» — y цэнтры. «Маці» кліча «гусей»; «Гусі, дадому!». Тыя пытаюцца: «А што дома?». «Маці»; «Піці і есці, але ж ваўкі дзесьці!». «Гусі»; «А што ім рабіць?». «Ваўкі»; «Гусей лавіць». «Маці» камандуе: «Шэры, белы, валахаты, уцякайце ўсе дахаты». «Гусі» бягуць да яе, a «ваўкі* іх ловядь. Гульня
Да арт. Гусеўскі хрусталёвы завод. Я.Р о r a ў. Дэкаратыўны набор. 1968.
працягваецца, пакуль «ваўкі» не пераловяць усіх «гусей», пасля мяняюцца ролямі. Я .Р .В іл ь к ін . ГУСІНАЯ ЛАПКА, кветкавая расліна, гл. ў арт. Дуброўка. ГУСІНАЯ ЦЫ БЎЛЯ (Gagea), род кветкавых раслін сям. лілейных. Больш за 130 відаў. Пашыраны ва ўмераным поясе Еўразіі, a таксама ў Паўн. Афрыцы. На Беларусі трапляюцца 8 відаў. Найб. вядомыя і пашыраныя Г.ц. жоўтая (G. lutea) і малая (G. minima). Растуць пераважна ў вільготных лісцевых і мяшаных лясах, хмызняках, садах і парках. Рэдка трапляюцца: Г.ц. зярністая (G. granulosa), пакрывальцавая (G. spathacea), Пачоскага (G. paczoskii). Толькі па звестках навук. л-ры вядомы Г.ц. лугавая (G. pratensis), нізенькая (G. pusilla) і чырванеючая (G. erubescens). Невысокія шматгадовыя травяністыя расліны, ранаквітучыя цыбульныя эфемероіды (улетку надземныя часткі адміраюць) з 1—3 цыбулінамі (іншы раз каля асновы гал. цыбулін развіваецца шмат дробных цыбулінак). Прыкаранёвы ліст 1, зрэдку 2. Кветкі дробныя, жоўтыя (рознага адцення), радзей белаватыя, зеленаватыя ці чырванаватыя, y раскідзістых гронка-парасонападобных суквеццях. Плод — трохгнездавая каробачка. Лек., харч., кармавыя, меданосныя і дэкар. расліны. Г .У .В ы н а еў.
ГУСІЦКІЯ в о й н ы , нацыянальна-рэліг. барацьба чэш. народа за рэформу каталіцкай царквы, супраць ням. засілля і іншаземнай інтэрвенцыі ў 1-й пал. 15 ст. Прычынай Г.в. стаў крызіс, які ахапіў каталіцкую царкву на мяжы 14— 15 ст. і выклікаў падзенне яе аўтарытэту. Вышэйшае чэш. духавенства сканцэнтравала ў сваіх руках велізарньм багацці, жыло ў раскошы, чым выклікала да сябе нянавісць y народзе. 3 рэзкай крытыкай царквы і існуючых y ёй парадкаў выступіў мысліцель і прапаведнік Ян Гус, асуджэнне якога Канстанцкім царк. саборам і спаленне выклікалі абурэнне ва ўсёй Чэхіі і сталі штуршком да Г.в. 30.7.1419 пражскія гусіты (назва ўсіх прыхільнікаў ідэй Гуса) на чале з Я.Жэліўскім узнялі паўстанне і захапілі ўладу ў горадзе. Пасля смерці караля Вацлава IV (1419) паўстала ўся Чэхія, народ распраўляўся з патрыцыятам (у асноўным нямецкім) і каталіцкімі прэлатамі, граміў кляштары. Ужо ў першьм месяцы вайны адбылося размежаванне сярод гусітаў. Дробнае рыцарства і бюргерства ўтварылі памяркоўнае крыло гусітаў — чашнікі (чаша — сімвал царк. рэформы), якія задачы рэфармацыі каталіцкай царквы вызначылі ў Пражскіх артыкулах 1420. Гар. нізы і сялянства ўтварылі радыкальнае крыло, што атрымала назву табарыты (ад гары Табар). Табарыты патрабавалі рэфармацыі, заклікалі да ліквідацыі феад. парадкаў. Вясной 1420 пераемнік Вацлава IV Сігізмунд I арганізаваў супраць гусітаў крыжовы паход і ўзяў y аблогу Прагу. На дапамогу гораду прыйшлі гусіцкія атрады на чале з Я. Жыжкам і 14.7.1420 разграмілі крыжакоў на Віткавай гары. Земскі сейм (1421) пазбавіў Сігізмунда I чэш. прастола і стварыў часовы ўрад. Восенню 1421 Сігізмунд I
18. Зак. 135.
арганізаваў 2-і крыжовы паход, захапіў Маравію і частку Усх. Чэхіі. У студз. 1422 крыжакі двойчы былі разбіты гусітамі каля Кутна-Гары і Нямецкі-Броду. У пошуках саюзнікаў супраць крыжакоў чашнікі прапанавалі чэш. карону вял. кн. ВКЛ Вітаўту. Замест сябе Вітаўт паслаў кн. Жыгімонта Карыбутавіча, які на чале 5-тысячнага бел.-літ. войска ў маі 1422 увайшоў y Прагу і быў каранаваны чэш. сеймам. Але з-за пазідыі рымскага папы Вітаўт вымушаны быў адклікаць Жыгімонта Карыбутавіча. Пасля смерці Я.Жыжкі (1424) войска табарытаў узначаліў Пракоп Вялікі (Голы). На чале з ім табарыты і чашнікі 16.6.1426 каля Усці-над-Лабай разбілі войска папы і ням. курфюрстаў (3-і крыжовы паход). 4-ы крыжовы паход таксама скончыўся паражэннем крыжакоў пад Тахавам y жн. 1427. 3 гэтага моманту перавага гусітаў была неаспрэчнай. У 1427— 33 гусіты здзейснілі паспяховьм паходы ў Аўстрыю, Баварыю, Маравію, Сілезію, Саксонію і інш. У 1431 папскі нунцый Дж.Чэзарыні арганізаваў 5-ы, самы буйны крыжовы паход; 14.8.1431 каля Домажліцы крыжакі панічна адступілі ў ням. землі. Супярэчнасці паміж чашнікамі і табарытамі ў 1434 выліліся ў ваен. супрацьстаянне. 30.5.1434 войска чашнікаў y бітве пад Ліпанамі разбіла табарытаў. 5.7.1436 y Іглаве чашнікі заключылі мір з Сігізмундам I і Базельскім саборам і падпісалі т. зв. кампактаты (пагадненні), y якіх са значнымі агаворкамі была легалізавана гусіцкая царква, праведзена секулярызацыя царк. маёмасці. У ходзе Г.в. чэш. гарады пашырылі свае правы, б. каралеўскія гарады дамагліся поўнага самакіравання. Гусіцкія ідэі сталі правобразам еўрап. Рэфармацыі.
гусоўскі
545
час — некат. нар. духавыя (дудку, парныя дудкі, губны гармонік) і струнныя (цытру) муз. інструменты. ІДз.Назіна. ГУСЛЯР (стараслав. г у с е л ь н н к , г у с л е н н к ) , народны музыкант, які іграў на гуслях і часам пад акампанемент спяваў былінна-эпічныя і інш. нар. песні і прыпеўкі да танцаў. Часцей сустракаўся ў рускіх, карэлаў, эстонцаў, латышоў і літоўцаў. На Беларусі Г. былі вядомыя ў сумежных з Расіяй і Латвіяй паветах Віцебскай губ. Як рамант. вобраз паўстае ў паэме Я.Купалы «Курган»: нязломны і горды герой, барацьбіт за нар. шчасце. ГЎСНІК (Husnik) прніцы, каля г. 26.3.1916), чэшскі y галіне фотамех. вання. Працаваў
Якуб (29.3.1837, ВейПльзень, Чэхія — вучоны і вынаходнік спосабаў рэпрадукаy галіне геліяграфіі,
2
Д з .М . Ч а р к а с а ў .
ГУСЛІ, рускі нар. муз. струнна-шчыпковы інструмент. Mae драўляны рэзанатарны корпус розных памераў і формаў (крыла- і шлемападобныя, прамавугольныя), над верхняй дэкай якога нацягнуты жыльныя або метал. струны (ад 5— 12 y крылападобных да 66 y прамавугольных). Поўны, яркі і звонкі гук узнікае пры зашчыпванні струн пальцамі, плектрам або брынканні па іх. Г. запазычаны рускімі ў балтаў і угра-фінаў, y якіх бытавалі ўжо ў глыбокай старажытнасці (звесткі ў эпасе «Калевала») пад рознымі назвамі (кантэле, кокле, юосле і інш.). На Русі, паводле сведчання археал., пісьмовых і іканаграфічных помнікаў, Г. выкарыстоўваліся для сольнай і ансамблевай ігры простымі людзьмі і прафес. нар. музыкантамі-скамарохамі (гуслярамі). 1х рэпертуар гістарычна мяняўся (ад нар. былін, песень і танцаў да TBopàÿ кампазітараў). 3 пач. 20 ст., пасля ўдасканалення і стварэння сям ’і Г., увайшлі ў «хары гусляроў» і аркестры рус. нар. інструментаў. Зараз нар. Г. зрэдку сустракаюцца на Пскоўшчыне. На Беларусі, паводле слоўнікаў 16— 17 ст. (Л.Зізаній, П.Бярында), «гуслямі» наз. розныя струнныя інструменты (скрьшку, ліру, арфу, цытру), y наш
Гуслі: 1 — шлемаладобныя, 2 — крылападобныя.
фоталітаграфіі, фотацынкаграфіі. Прапанаваў рэпрадукцыйную эмульсію з фторыстым серабром, клішэ на слаях з жэлаціны і хлорнага жалеза (для высокага друку). Вынайшаў (1865— 68) адзін з маст. спосабаў рэпрадукавання — фотатыпію. Аўтар манаграфій «Агульная галіна фотатыпіі» (1877, 3-е выд. 1885), «Геліяграфія» (1888) і інш. Вядомы таксама як жывапісец-партрэтыст. Л іт :. Н е м н р о в с к н й Е. Вьшаюшнйся чешскнй фототехннк / / Сов. фото. 1957. № 4.
г у с о ў с к і Мікола (1470-я г. — пасля 1533), паэт-гуманіст, прадстаўнік новалацінскай паэзіі эпохі Адраджэння ў ВКЛ. Нарадзіўся, найб. верагодна, y в. Уса (Усава) цэнтр. Беларусі, y сям’і лоўчага (паляўнічага). Добра ведаў прыроду, жышхё простага чалавека, звычкі жыхароў бел. пушчаў. У сталыя гады жыў пераважна ў Полынчы, служыў пры двары свайго мецэната, плоцкага біскупа Эразма Вітэлія (Цёлка), які ў 1492— 99 працаваў сакратаром велікакняжацкай канцылярыі ў Вільні. Як сведчыць нядаўна выяўлены ў Варшаве тастамент С.Гальшанскай, складзены ў
546______________________ г у с т
роднай зямлі, якую ён хацеў бачыць шчаслівай, свабоднай і незалежнай, глыбокія перажыванні за яе будучыню, 1518 y Воўпе пад Ваўкавыскам і засведгераічны дух продкаў былі жыватворнай чаны Г., ён y той час меў духоўны сан крыніцай яго паэт. натхнення. 3 горыч(называў сябе клерыкам Перамышленчу піша ён пра цяжкае становішча скай епархіі) і часам выконваў абавязкі свайго народа з прычыны бесперапынпублічнага натарыуса. У 1520— 22 y ных войнаў і сац. прыгнёту, асуджае складзе пасольства ВКЛ і Каралеўства эгаістычную, антынар. палітыку ўладаПольскага да папы Льва X пабываў y роў, няздольных арганізаваць абарону Рыме. Там напісаў на лац. мове паэму краіны ад знешніх ворагаў, заклікае «Carmen de statura, feritate ac venatione хрысціянскія народы Еўропы да яднанbisontis» («Песня пра выгляд, лютасць ня перад турэцкай пагрозаю. У эпічных зубра i паляванне на яго») і шэраг вер- традыцыях Г. стварыў велічны вобраз шаў (выд. ў зб. «Песня пра зубра», Кравял. кн. Вітаўта як магутнага і справядкаў, 1523). Вярнуўшыся ў Полыпчу, на- лівага валадара, таленавітага палкаводца пісаў і апублікаваў y Кракаве паэмы і мужнага воіна, сапраўднага гіатрыёта «Новая і слаўная перамога над туркамі» сваёй дзяржавы, які клапаціўся пра (1524) і «Жыццё і подзвігі св. Гіяцынта» чысціню нораваў людзей, высокі ма(1525) . Апошнія гады жыцця паэта ральны дух і баяздольнасць воінаў, які прайшлі ў нястачы, хваробах, пошуках ўсе сілы аддаваў умацаванню магутнасмецэнатаў і сталага заробку. Неапубл. ці, незалежнасці і высокага міжнар. аўтворы не захаваліся. тарытэту сваёй краіны. У паэме выявіўГ. — заснавальнік лацінамоўнай рэ- ся рэнесансавы эстэт. ідэал паэта з яго несансавай паэзіі Беларусі і Літвы. Быў таленавітай высокаадукаванай асобаю, выхаванай на лепшых нац. і агульнахрысц. культ. традыцыях, шчырым патрыётам сваёй Радзімы. Дасведчанасць y ант. і еўрап. сярэдневяковай л-ры , выдатнае валоданне латынню сведчаць, што паэт набыў веды ў адным з тагачасных ун-таў. Пад уплывам Эразма Вітэлія, які вылучаўся шырокімі культ. інтарэсамі і гуманіст. поглядамі, агульнай атмасферай рэнесансавай Еўропы паэт канчаткова сфарміраваўся як творчая асоба. Першыя яго літ. спробы з ’явіліся, напэўна, яш чэ ў дарымскі перыяд творчасці. У літ. спадчыне Г. самы значны і яркі твор — «Песня пра зубра», першая рэаліст. ліра-эпічная паэма пра нашу краіну. Адрасаваная найперш еўрап. лацінамоўнаму чытачу, яна стала ўзнёслай патрыят. песняй паэта пра сваю Бацькаўшчыну і свой народ. Гэты адносна невял. твор (1074 радкі гекзаметра), заснаваны на асабістых назіраннях, уражаннях і перажываннях аўтара, вылучаецца арыгінальнасцю і самабытнасцю, першароднай свежасцю вобразаў і малюнкаў, цеснай сувяззю з тагачаснай бел. рэчаіснасцю. 3 вял. маст. сілаю, пачуццём гонару і шчымлівай любоўю апісаў паэт спрадвечнае хараство і ба- Да арг. М.Гусоўскі. Вокладка кнігі «Песня гацце прыроды роднага краю (называе пра зубра». Кракаў. 1523. яго Літвою), праўдзіва падаў ратныя і верай y дзейнага, гарманічна развітога, працоўныя справы свайго народа, яго заняткі, норавы і звычаі, уславіў яго ге- духоўна і фізічна дасканалага, гістарычраічную мінуўшчыну. Амаль палавіну на і нацыянальна свядомага чалавека. Гэтыя ідэі Г. аб патрыят. служэнні твора займаюць апісанні вонкавага высвайму народу і Бацькаўшчыне, аб дагляду, звычак, жыцця зубра. Сцэны пасканалым чалавеку і грамадстве, яго лявання поўньм напружанасці і драмаклопат аб развіцці культуры ў краіне тызму, выпісаны з вял. майстэрствам, пераклікаюцца з ідэямі Ф.Скарыны і эмацыянальна і маляўніча, так рэалістычна і дакладна, што могуць служьшь паслужылі ідэалагічнай асновай першага бел. Адраджэння. У празаічнай прадсвоеасаблівым вершаваным падручнікам для паляўнічых. Паэт захапляецца мове, звернутай да каралевы Боны, паэт асабліва падкрэслівае непасрэдную сусілай і высакародствам зубра, з асаблівязь магутнасці дзяржавы са станам навай цеплынёю і спачуваннем расказвае вукі, л-ры і мастацгваў, з духоўным абпра паводзіны цяжка параненага звера. Вобраз зубра для Г. — сімвал Бацькаў- ліччам яе грамадзян. «Песня пра зубшчыны. Настальгічныя ўспаміны аб ра» — каштоўная крыніца для выву-
чэння біяграфіі аўтара, яго поглядаў і творчых прынцыпаў, для пазнання эпохі, y якую ён жыў, этнаграфіі, асаблівасцей духоўнага жыцця і побыту нашых продкаў, прыроды і гісторыі Беларусі позняга сярэдневякоўя і ранняга Адраджэння. Ідэі хрысц. гуманізму гучаць y інш. вершаваных творах Г., прысвечаных розным актуальным тэмам, праблемам і падзеям свайго часу. Паэта глыбока хвалявалі сац. няроўнасць і неспакой y грамадстве, падзенне нораваў і аслабленне веры ў Бога, a таксама небяспека хрысц. царкве, што зыходзіла ад рэфармацыі, якая пачалася ў Еўропе. У гэтым ключы напісана паэма «Жыдцё і подзвігі св. Гіяцьшта». У творы ў сярэдневяковых агіяграфічных традьшыях выведзены вобраз польск. місіянера 13 ст., які вандраваў па землях Польшчы, Літвы і Русі, паказваючы ўласным прыкладам жыцця, паводзін і ўчынкаў узор самаахвярнага служэння царкве і людзям y духу хрысціянскіх ідэалаў. Асобныя творы Г. перакладзены на польскую (Я.Каспровіч), літ. (Б.Казлаўскас), рус. (Я.Парэцкі) і інш. мовы. Н а бел. мову іх перакладалі Я.Семяжон, У.Ш атон, НАрсеннева. Да творчасці Г. звярталіся бел. мастакі Э.Агуновіч, У.Басалыга, А.Кашкурэвіч, Я.Кулік, М.Купава, А.Марачкін, М.Селяшчук і інш., драматургі (А.Петрашкевіч), кінематаграфісты. Імем Г. названа вуліца ў Мінску. Тв.: Песня пра зубра. Мн., 1973; Песня пра зубра. Мн., 1980; Песьня пра зубра. Мн., 1994. Л іт :. К о н о н В.М. От Ренессанса к класснцнзму. Мн., 1978; Д о р о ш к е в м ч В.Л. Новолатннская поэзня Белорусснн н Лнтвы. Первая половнна XVI в. Мн., 1979; П о р е ц к а й Я.Л. Ннколай Гусовскнй. Мн., 1984; К а л е с н і к У.А. Мікола Гусоўскі / / Гісторыя беларускай літаратуры: Старажыт. перыяд. 2 выд. Мн., 1996. В .А .Ч а м я р ы ц к і.
ГУСТ эстэтьічны, здольнасць чалавека ўспрымаць і ацэньвадь эстэт. ўласцівасці з ’яў і прадметаў, адрозніваць прыгожае і агіднае. У выпадках ацэнкі твораў мастацтва Г.э. называецца маст. густам. Праяўляецца пераважна як сістэма асобасных прыхільнасцей, якія арыентуюцца на агульнапрынятыя эстэт. ацэнкі. Уяўляе сабой эмацыянальна-рацыянальнае засваенне рэчаіснасці, выступае я к адзінства эстэт. пачуцця і эстэт. ідэалу (найвышэйшага крытэрыя эстэт. ацэнкі). Праблема Г.э. атрымала асаблівае развіццё ў эстэтыцы 17— 18 ст. (Б.Грасіян-і-М аралес). Франц. філосафы-асветнікі і эстэтыкі класіцызму (Н.Буало, Ш .Бацё, Ш .Л.М антэск’ё, Вальтэр і інш.) трактавалі Г.э. з пазідый рацыяналізму і нарматывізму. У англ. сенсуалістычнай эстэтыцы (А.Шэфтсберы, Г.Хом і інш.) Г.э. звязвалі з характарам чалавечых адчуванняў і этычнымі нормамі. Суб’ектыўнасць Г.э. акцэнтавалася Д.Ю мам. Г.э. І.Кант абгрунтоўваў як прынцыповы суб’ектывізм і прыроджаны харакгар, лічыў з’явай адначасова грамадскай і індывідуальнай. Марксісцка-ленінская эстэтыка разглядала
Г.э. перш за ўсё як сац.-гіст. з ’яву. У аналізе Г.э. рус. рэв.-дэмакр. эстэтыкі акцэнт рабіўся на сац.-гіст. ўмовы фарміравання асобы. У бел. культуры цікавасць да праблемы Г.э. пачынаецца з эпохі Адраджэння (М.Гусоўскі, Ф.Скарына). У спасціжэнні прыроды Г.э. Сімяон Полацкі і М.Сарбеўскі абапіраліся на эстэтыку класіцызму і барока, Я.Чачот, В.Каратынскі зыходзілі з узвышанага эстэт. ідэалу, Ф.Багушэвіч, ЯЛучына — з сац. рэальнасці. М.Багдановіч імкнуўся выявііхь сутнасць Г.э. на аб’ектыўнай аснове, шукаў эстэт. магчымасці для выключэння суб’ектывізму, густаўшчыны, З.Бядуля зыходзіў з паняцця прыгожага, як агульначалавечай каштоўнасці. За ацэнкамі Г.э. заўсёды стаіць асоба ва ўсёй сваёй духоўнай непаўторнасці. Таму фарміраванне Г.э. выступае як адна з цэнтр. задач эстэт. выхавання і развіцця асобы. Літ .'. Эстетнческое воспнтанне на современном этапе: Теорвя, методологня, практяка. М., 1990; С a л e е ў В.А. Этнапедагогіка і эстэтычнае развіццё асобы. Мн., 1994.
ры» (1995), «Касачы» (1996) і інш. Работы адметныя эмацыянальнай выразнасцю, актыўнасцю колеру, y іх — святочнасць, захапленне прыродай. ГУСТАТКА, рака ў Браслаўскім і Ш аркаўшчьшскім р-нах Відебскай вобл., правы прыток Кулажкі (бас. Зах. Дзвіны). Даўж. 24 км. Пл. вадазбору 268 км . Выцякае з воз. Густаты, цячэ па зах. ч. Полацкай нізіны. Асн. прытокі Корынка (справа) і Белая (злева). Рэчышча ад вытоку на працягу 8,7 км каналізаванае.
547
ГУСТАФСАН (Gustafson) Тругве (н. 1911), шведскі фізіёлаг. Чл. ІПведскай АН. Замежны чл. AH СССР (1976). Праф. зоафізіялогіі Стакгольмскага ун-та. Навук. працы па эксперым. біялогіі, біяхіміі эмбрыянальнага развіцця, рэгуляцыі сінтэзу ферментаў y жывёльных клетках, што культывуюцца па-за арганізмам, пра ролю медыятараў y
ГУСТАТЫ, Г y с т a т а, возера ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Густатка (выцякае з возера), за 22 км на ПдУ ад г. Браслаў. Пл. 2,4 км2, даўж. 3,2 км, найб. шыр. 1,1 км, найб. глыб. 2,8 м, даўж. берагавой лініі 7,7 км. Пл. вадазбору 24,7 км2. Схілы катлавіны выш. 2— 5 м, пераважна разараныя. Берагі нізкія, забалочаныя. Вакол возера забалочаная пойма. Дно плоскае, сапрапелістае. Зарастае.
ГУСТАЎ I B a з a (G ustaf I Vasa; 12.5.1496, г. Рудбухальм, Швецыя — ГУСТАВА Ларыса Мікалаеўна (н, 29.9.1560), кароль Швецыі [1523— 60], 29.1.1947, г. Каўнас, Літва), бел. мастак заснавальнік дынастыі Ваза. Прымаў дэкар.-прыкладнога мастацтва. Скон- удзел y вайне супраць дацкага караля Крысціяна II, які імкнуўся аднавіць чыла Бел. тэатр.-маст. ін-т (1971). ПраКальмарскую унію. Пасля перамогі нар. цуе ў тэхніцы габелену. Аформіла інтэр’еры выканкома ў г. Глыбокае — на- паўстання, якое вызваліла краіну ад цюрморты «Вясновы» і «Восеньскі» дацкага панавання, y 1523 абраны кара(1985), санаторыя «Нарач» — трыпціх лём Швецыі. Скасаваў Кальмарскую «Раніца», «Поўдзень», «Вечар» (1987). унію, аслабіў эканам. магутнасць катаСярод твораў: серыя «Кветкі» (1985— ліцкай царквы, правёў y Швецыі кара95), «Ружовая птушка» (1986), «Пошук» леўскую Рэфармацыю. У 1544 дамогся (1989), «Дрэва ў квецені» (1990), «Снегі- ад рыксдага прызнання спадчыннага права сваёй дынастыі на шведскі прастол. Ж орстка задушыў шэраг нар. паўстанняў (1524— 25, 1542— 43). У канцы жыцця вёў беспаспяховую вайну з Маскоўскай дзяржавай (1555— 57). В .А . С а л ееў.
ГЎСТАЎ II A д о л ь ф (Gustaf II Adolf; 9.12.1594, Стакгольм — 6.11.1632), кароль Швецыі [1611— 32], вял. палкаводзец. 3 дынастыі Ваза. Сын караля Карла IX. У пач. праўлення быў вымушаны пайсці на значныя ўступкі арыстакратыі, вяртаючы дваранам казённьм землі. Правёў шэраг рэформ (дзярж. кіравання, судовага ладу, ваенную). Спрыяў развідцю прам-сці, асабліва горна-металургічнай. Стварыў магутную пастаянную армію, упершьшю ў Еўропе ўвёў палкавую артылерыю. Вёў войны з Даніяй, Расіяй, Польшчай, захапіўшы вял. тэр., удзельнічаў з 1630 y Трыццацігадовай вайне 1618— 48 на баку анты(абсбургскай' кааліцыі. Загінуў y бітве пры Лютцэне.
Л Густава. Касачы. 1996.
г у с ь _____________________
ГУСТАЎ IV A д о л ь ф (Gustaf IV Adolf; 1.11.1778, Стакгольм — 7.2.1837), кароль Швецыі [1792— 1809]. 3 дынастыі Готарпаў. Дэспатычны характар праўлення Г. IV, a таксама паражэнне Швецыі ў войнах з Францыяй (1805— 07) і Расіяй (1808—09) прывялі да звяржэння яго рыксдагам y сак. 1809, y снеж. 1809 выгнаны са ПІвецыі.
морфагенетычных працэсах зародка. Прааналізаваў малекулярныя механізмы клетачных узаемаўплываў y эмбрыягенезе ігласкурых. ГУСЦЯРА (Blicca bjoerkna), рыба сям. карпавых. Пашырана ў прэсных вадаёмах Еўропы ў бас. Паўночнага, Балтыйскага, Чорнага, Азоўскага і Каспійскага м.; на Беларусі — y большасці вадаёмаў звычайны від. Жьіве ў вадаёмах з павольным цячэннем або стаячай вадой з глеяватым, гліністым дном. Нар. назвы ласкірка, пласкірка, губар, кромп, сухарэбрыца, сівуха, летка і інш.
Даўж. да 35 см, маса да 1,3 кг, звычайна 100—200 г. Вонкавым выглядам нагадвае л я ш ч а , адрозніваецца жаўтаватымі або чырванаватымі парнымі плаўнікамі, большай луской, двухраднымі глотачнымі зубамі. Цела высокае, пляскатае, серабрыстае, няпарныя плаўнікі шэрыя. Ікрынкі адкладвае на водныя расліны. Корміцца ракападобнымі, насякомымі, малюскамі, радзей водарасцямі. Аб’ект лову.
ГУСЬ БЕЛАЛОБАЯ (Anser albifrons), птушка сям. качыных атр. гусепадобных. Жыве ў сырых тундрах і лесатундрах Еўразіі, Паўн. Амерыкі, на астравах Паўн. Ледавітага ак. На Беларусі нешматлікі від, трапляецца на веснавым (крас.) і асеннім (кастр.—ліст.) пралётах.
548
гусь
Даўж. цела 66—76 см, маса 2—3,2 кг. Апярэнне зверху буравата-шэрае, знізу святлейшае, на бруху чорныя папярочныя плямы. На лбе вакол дзюбы белая пляма (адсюль назва). Дзюба аранжава-жоўтая, ногі светла-аранжавыя. Добра ходзіць і плавае, пры небяспецы нырае, хутка бегае. Гняздо будуе на сухім месцы — узгорку, высокім беразе ракі. Нясе 4—6 яец. Корміцца маладымі раслінамі (злакі, асокі і інш.). На зіму адлятае на Пд. Аб’ект палявання.
ГУСЬ ШЭРАЯ (Anser anser), птушка сям. качьшых атр. гусепадобных. П ашырана ў Еўразіі па рачных поймах, азёрах, ліманах, балотах, мокрых лугах з густымі зараснікамі расліннасці. Н а Беларусі трапляецца пераважна на пралётах, месцамі гняздуецца на Палессі і ў Бел. Паазер’і. Даўж. цела 76—89 см, маса 2,5—4,4, зрэдку да 6 кг. Апярэнне светла-шэрае, падхвосце белае, на бруху чорныя плямы. Дзюба і лапы
ГУСЬ-ХРУСТАЛЬНЫ, горад y Pacü, цэнтр раёна ва Уладзімірскай вобл., на р. Гусь. Узнік y сярэдзіне 18 ст. 80,7 тыс. ж. (1994). Чыг. станцыя. Цэнтр шкляной прам-сці [вытв-сць хрусталю (гл. Гусеўскі хрусталёвы завод), асабліва чыстага кварцу, шкла, шкловалакна]; лёгкая прам-сць. Філіял УладзіміраСуздальскага гіст.-арх. і маст. музея-запаведніка; музей хрусталю. ГУСЯЛАПКА (Alchemilla), род кветкавьгх раслін сям. ружавых. Каля 300 відаў. Пашыраны пераважна ва ўмераным поясе Еўропы, таксама ў Азіі, Паўн. Афрыцы і ў Амерьшы. Н а Беларусі больш за 20 відаў. Найб. вядомыя і пашыраныя: вастралопасцевая (A. acutiloba Opiz), горная (A. monticola), шызаватая (A. glaucescens), зграбная (A. gra cilis), Г. балтыйская (A. baltica), голасцябловая (A. glabricaulis). Зрэдку трапляюцца: Г. караткалопасцевая (А. breviloba), хвалісталістая (A. cymato-
ГУТА (ад лац. gutta кропля), старая назва шклозаводаў. Будаваліся пераважна на берагах рэк з якаснымі пяскамі, мелам, глінай, паліўнымі рэсурсамі. Выраб шкла на Беларусі вядомы з 12 ст. У 16— 18 ст. на тэр. Беларусі дзейнічала каля 70 Г. Яны сталі базай, на якой утвараліся шкляныя мануфактуры. У канцы 18 — пач. 19 ст. самымі буйнымі былі Налібоцкая шкляная мануфактура, Урэцкая шкляная мануфактура. 3 удасканаленнем шкларобнай тэхналогіі ў 19
ст. мануфактуры саступілі месца шклозаводам. ГУТАВА, вёска ў Драгічынскім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 14 км на У ад горада і 21 км ад чыг. ст. Драгічын, 124 км ад Брэста. 504 ж., 201 двор (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Магіла ахвяр фашызму. ГУТАПЕРЧА (англ. guttapercha ад малайскага getah смала + pertjah дрэва, якое выдзяляе гэту смалу), цвёрды шаравата-белы ці жаўтабата-руды скурападобны прадукт каагуляцыі млечнага co xy некат. трапічных раслін.
Гусь шзрая шаравата-ружовыя. Гняздо — кучка з раслінных рэшткаў. Нясе 4— 12, найчасцей 4—5 яец. Корміцца травамі, парасткамі, насеннем, клубнямі. Продак многіх парод г у с е й с в о й с к іх . Аб’ект палявання.
«ГУСЬКІ», бел. нар. гульня. На краі круглай ледзяной пляцоўкі дьмметрам 10— 15 м выбіваюць «гнёзды» (ямкі дыяметрам 25— 30 см). Удзельнікі маюць калкі (палкі даўж. 1— 1,2 м, раздвоеныя на канцы) і гуські (цуркі памерам 12x4 см). Кожны па чарзе кладзе гусёк y цэнтр пляцоўкі. П а сігнале астатнія гульцы ад сваіх «гнёэдаў» бягуць да цэнтра і ўдарамі калкоў стараюцца загнаць гусёк y сваё «гняздо». Перамагае той, хто загоніць больш гуськоў. ГУСЬКОЎ Валерый Уладзіміравіч (н. 12.3.1932, г. Іркуцк, Расія), бел. вучоны ў галіне аўтамабіле- і трактарабудавання. Д-р тэхн. н. (1969), праф. (1972). Засл. дз. навукі і тэхн. Беларусі (1982). Скончыў Томскі політэхн. ін-т (1953). 3 1963 y БПА. Навук. працы па сістэмным аналізе і сінтэзе параметраў мабільных машын. Распрацаваў асновы тэорыі ўзаемадзеяння рухачоў мабільных машын з апорнай паверхняй і аптымізацыі параметраў аўтамабіляў і трактароў. Дзярж. прэмія Беларусі 1996. Тв.\ Оптнмальные параметры сельскохозяйственных тракторов. М., 1966; Тракторы: Теорня. М., 1988 (у сааўт.). А .І .Б о л с у н .
Гусялапка звычайная.
phylla), бугрыстая (A. gibberulosa), голая (A. glabra) і інш. Растуць на лугах, y светлых лясах, на высечках, узлесках, па берагах рэк і ручаёў, каля дарог і на пустках. Шматгадовыя травяністыя расліны пераважна з паўзучым дравяністым карэнішчам. Сцёблы прыўзнятыя, густа ўкрытыя валаскамі, рэдка амаль голыя. Лісце лопасцевае або далонепадобна рассечанае, круглаватае, складкаватае накшталт гусінай лапкі (адсюль назва), прыкаранёвае на доўгіх чаранках, y разетцы. Кветкі дробныя, зялёныя або жаўтаватыя, сабраныя ў шчыткападобна-мяцёлчатае суквецце. Плод — арэшкападобны. Характэрны апаміксіс. Амаль усе віды тэхн. (фарбавальныя, дубільныя) і лек. (мачагонны, адхарквапьны, кроваспыняльны, процізапаленчы сродак), некаторыя — кармавыя і дэкар. расліны. Г .У .В ы н а е ў .
Г. мае гуту (50—90%), прыродныя смолы, бялкі, вільгаць. Гута — транс-поліізапрэн (геам. ізамер макрамалекулы к а у ч у к у н а т у р а л ь н а г а ) , малекулярная маса -35 000—50 000, шчыльн. 940—960 кг/м3. Г. раствараецца ў араматычных вуглевадародах, серавугляродзе Пры т-ры 50—70 °С размягчаецца і становіцца пластычнай. Вулканізуецца серай. Вулканізаты — добрыя дыэлектрыкі, устойлівыя да ўздзеяння вады (вільгацепаглынанне на працягу 2 гадоў не перавышае 0,2%), канцэнтраваных кіслот, y т.л. салянай і плавікавай. Выкарыстоўваюць для электраізаляцыі падводных і падземных кабеляў, y алектра- і радыёпрамысловасці, вытв-сці кляёў і інш. Атрымліваюць сінт. Г. — транс-поліхларапрэн, які па будове і тэхн. уласцівасцях аналагічны Г. натуральнай. На Беларусі для атрымання Г. доўгі час выкарыстоўвалі б р ы з гл ін у.
Я .І.Ш ч а р б ін а .
ГУТАПЕРЧАВАЕ ДРЭВА, агульная назва розных відаў дрэвавых раслін, з млечнага соку якіх атрымліваюць гутаперчу. Найчасцей Г.д. называюць віды дрэў з трапічных родаў палаквіум, пайена сям. сапотавых, басія сям. лебядовых, таксама з родаў брызгліна сям. брызглінавых, эўкомія сям. эўкоміевых і інш. ГУТАРАЎ Іван Васілевіч (15.4.1906, в. Воўкаўка Мсціслаўскага р-на Магілёўскай вобл. — 8.2.1967), бел. літ.-знавец і фалькларыст. Чл.-кар. АН Беларусі
(1953), д-р філал. н., праф. (1949). Скончыў БДУ (1928). Выкладаў y паліт.-асв. і пед. ін-тах г. Магілёў. 3 1947 y Ц К КП(б)Б, з 1951 y БДУ, з 1957 заг. сектара фальклору Ін-та мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі. Даследаваў пытанні эстэтыкі, тэорыі і гісторыі рус. і бел. л-ры , фалькларыстыкі. Тв:. Борьба н творчество народных мстнтелей. Мн., 1949; Эстетнческне основы советской лнтературы. Мн., 1950; Фнлософско-эстетнческне взгляды А.С.Пушкмна. Мн., 1957; Основы советского лнтературоведення. 3 нзд. Мн., 1967; Беларуская народная вусна-паэтычная творчасць. Мн., 1967 (у сааўт.).
ГУТАРКА, мастацка-публіцыстычны, найчасцей ананімны твор, y якім ставяцца актуальныя пытанні нар. жыцця ці грамадскай маралі; жанр бел. літаратуры 19 ст. Г. найб. пашырыліся ва ўмовах актывізацыі вызв. барацьбы народа, асабліва напярэдадні сял. рэформы 1861 і паўстання 1863—64 («Гутарка Данілы са Сцяпанам», «Вось цяпер які люд стаў», «Гутарка двух суседаў» і інш.). Пазней Г. выкарыстоўвалі рэв. народнікі для прапаганды сваіх ідэй. Напісаныя ў белетрызаванай форме або ў форме размовы 2 ці больш асоб, Г. тлумачылі простаму народу праблемы грамадскага жыцця, вострай крытыкай існуючага ладу ўздзейнічалі на яго свядомасць. Папулярнасць і сац. дзейснасць жанру Г. выкарыстоўвалі і рэакц. аўтары для прапаганды афіц. ідэалогіі і палітыкі самаўладдзя («Прамова Старавойта да сялян аб свабодзе» Ф.Блуса, «Бяседа старога вольніка з новымі пра іхняе дзела» А.Кісяля). У канцы 19 ст. Г. страціла сваю грамадскую пафаснасць і набыла дыдактычны характар, сац. праблематыка саступіла месца маральным павучанням. У пач. 20 ст. як жанр паступова знікла. М .А .Л а з а р у к .
«ГУТАРКА АБ Т Ы М , КУДЫ МУЖ ЬІЦ КІЯ Г РО Ш Ы ІДУЦЬ», гл. ў арт. «Дзядзька Антон». ♦ГУТАРКА ДАНІЛЫ СА СЦЯПАНАМ», ананімны твор бел. л-ры сярэдзіны 19 ст. Упершыню апубл. П.В.Шэйнам y час. «Русская старнна» (1886, т. 49). Напісана напярэдадні сялянскай рэформы 1861, y маст.-публіцыстычнай форме рэалістычна паказвала бяспраўнае жыццё сялянства, эксгшуатацыю яго памешчыкамі. У творы выявіліся бунтарскія настроі сялянскіх мас. Сваё вызваленне яны спадзяюцца атрымаць ад «цара-бацюхны», але разумеюць, што цар заадно з панамі. Дэмакратызм, праўдзівасць, прастата і даходлівасць, жывая мова робяць твор яркім узорам нар. л-ры. «ГУТАРКА ДВУХ СУСВДАЎ », цыкл ананімных твораў бел. л-ры сярэдзіны 19 ст. Выдаваўся асобнымі выпускамі Б.Ш варцэ, А.Белакозам, Грынявіцкім y беластоцкай падп. друкарні напярэдадні паўстання 1863—64. У 1861— 62 выйшлі 4 нумары. Напісана ў форме вершаванага дыялога двух сялян — бывалага,
спрактыкаванага Матэвуша і праставатага, наіўнага Юзафа. Зместам і ідэйнай накіраванасцю блізкая да «Гутаркі старога дзеда», некат. палажэннямі набліжаецца да публіцыстыкі «Мужыцкай праўды». Была каля вытокаў бел. дэмакр. прэсы. Выказвалася думка, што яе аўтары — У.Сыракомля і В.Каратынскі. Л іт :. А л е к с а н д р о в і ч С.Х. Пуцявіны роднага слова. Мн., 1971. С. 21—24. Г .В .К іс я л ё ў .
«ГЎТАРКА К У ЗЬМ Ы 3 АПАНАСАМ», ананімны вершаваны твор бел. л-ры 19 ст. Упершыню апубл. I .Насовічам y «Заішсках нмп. Рус. геогр. о-ва по отд. этнографнн» (т. 5. СПб., 1873). Сюжэтную аснову «Гутаркі...» складае спрэчка паміж сялянамі пра тое, што прынесла бел. вёсцы скасаванне паншчыны. Ёсць y творы і быт. замалёўкі. П у б л .: Г a р э ц к i М. Хрэстаматыя беларускае літаратуры. XI век — 1905 год. Вільня, 1922.
«ГУТАРКА ПАНА 3 ХЛОПАМ», «Размова пана з хлопам» («Як маешся, Сцяпане...»), ананімны вершаваны твор бел. л-ры сярэдзіны 19 ст. антыпрыгонніцкага зместу. Упершыню апубл. Ы.Федароўскім y кн. «Люд беларускі» (т. 3, ч. 2, 1903). Відаць, «Гутарка...» з ’явілася пасля скасавання паншчыны, бо селянін на пытанне пана, чаму яго жонка не прыходзіць y двор, дзе добра плацяць за работу, адказвае: «Ужо панскі хлеб дакучыў, як нас пан добра мучыў». Твор адрозніваецца ад традыц. бел. гутарак. П у б л :. Беларуская літаратура XIX ст.: Хрэстаматыя. 2 выд. Мн., 1988.
«ГУТАРКА ПАЎЛЮКА», ананімны вершаваны твор бел. л-ры 19 ст. Запісана фалькларыстам П .П .Дземідовічам y пач. 1890-х г. y Слуцкім пав. і ўпершыню апубл. ім (пад псеўд. Беларус) y газ. «Внленскмй вестннк» (1898. № 173). У аснове твора маналог селяніна Паўлюка, накіраваны супраць царскіх улад і памешчыкаў, якія спойваюць народ. У «Гутарцы...» моцна адчуваюцца дыдактычныя матывы («хто хоча з богам жыць, няхай пакіне гарэлку піць»). У маналог уключаны ўстаўкі, y якіх тлумачьвдца, чаму сяляне цягнуцца да гарэлкі. П убл :. Беларуская літаратура XIX ст.: Хрэстаматыя. 2 выд. Мн., 1988.
«ГУТАРКА СТАРОГА ДЗЕДА», ананімны вершаваны твор бел. л-ры 19 ст. Напісаны ў пач. 1861. Надрукаваны ў выглядзе агітацыйнай брашуры Б.Ш варцэ, А.Белакозам, Грынявіцкім y беластоцкай падп. друкарні напярэдадні паўстання 1863—64. Вядомыя 2 выданні: каб увесці ў зман цэнзуру, на тытуле аднаго пазначана Познань, другога — Парыж. Да аднаго з выданняў прыкладзены бел. верш У.Сыракомлі «Добрьм весці». Публікавалася ў львоўскай газ. «Dziennik literacki» («Літаратурны дзённік». 1861. № 89), распаўсюджвалася ў рукапісах і літаграфічна. Выкрывала царскія парадкі, заклікала бел. сялян
гутарковы
549
падтрымліваць польскі вызв. рух. Складальнікі — шляхецкія рэвалюцыянеры — дапускалі ідэалізацыю мінулага Рэчы Паспалітай, заклікалі да класавага міру ў імя нац. адзінства. У навук. л-ры аўгарам «Гутаркі...» называлі В.Каратынскага, У.Сыракомлю, В.ДунінаМарцінкевіча. П у бл :. Беларуская літаратура XIX ст.: Хрэстаматыя. 2 вьад. Мн., 1988; К а р а т ы н с к і В. Творы. 2 выд. Мн., 1994. Л іт :. К і с я л ё ў Г. Сейбіты вечнага. Мн., 1963. С. 136—145; Революцнонная Россня н революцнонная Польша. М., 1967. С. 39—63; А л е к с а н д р о в і ч С.Х. Пуцявіны роднага слова. Мн., 1971. С. 19—21. Г .В .К іс я л ё ў .
«ГУТАРКА Ў KAP4M É, СПІСАНАЯ КАНДРАСЕМ 3-ПАД ДО КШ Ы Ц », вершаваны твор бел. л-ры канца 19 ст. Адзіны вядомы рукапісны спіс з в. Людвінаў (цяпер Вілейскі р-н) датуецца 20.7.1891. Звесткі пра Кандрася з-пад Докшыц (гэта аўтар «Гутаркі...» ці толькі перапісчык) адсутнічаюць. Упершыню поўнасцю апубл. Л.Бэндэ ў час. «Полымя» (1956. № 2). Сяляне ў карчме абмяркоўваюць праблему «зямлі скупа і пашы мала». Яны спадзяюцца на новы перадзел зямлі. Бядняк Аляксей смела абірунтоўвае сваё права на зямлю, Пётр верыць y добрага цара і яшчэ чакае ад яго літасці, a кулак Ігнат выражае афіц. погляд і лічыць, што шчасце селяніна ў яго ўласных руках, трэба толькі адцурацца гарэлкі і добра працаваць. У «Гутарцы...» ёсць яркія быт. дэталі і трапныя этнагр. замалёўкі. П у б л :. Беларуская літаратура XIX ст.: Хрэстаматыя. 2 выд. Мн., 1988. С .Х .А л е к с а н д р о в іч .
ГУТАРКОВАЯ MÔBA, жывая вусная мова народа, якая служыць сродкам штодзённага абмену думкамі і характарызуецца вял. адвольнасцю і варыянтнасцю нормаў на фанетычным, арфаэпічным, лексічным, марфал., фразеалагічным і інш. узроўнях. Непасрэдна звязана з канкрэтным спосабам мыслення, y пераважнай болыпасці з неафіцыйнасцю маўлення, адсутнасцю папярэдняй падрыхтоўкі да размовы і аналізу думкі, з дадатковымі спосабамі перадачы інфармацыі ў вуснай мове — інтанацыяй, мімікай, жэстамі. Сучасная бел. Г.м. выразна праяўляецца ў 3 разнавіднасцях: а ф і ц ы й н а я Г.м. — вусная разнавіднасць л іт а р а т у р н а й м о е ы , якой карыстаюцца на радыё, талебачанні, y школе, ін-тах і інш. афіц. установах; шт ' о д з ё н н а г у т а р к о в а я м о в а , якой карыстаюцца ў штодзённым жыцці, прычым пад уплывам гутарковай стыхіі побач з літ. мовай ужываюцца элементы неліт. маўлення (у першую чаргу прастамоўныя, дыялектныя і інш.); н а р о д н а - д ы я л е к т н а я Г.м., характэрная пераважна сельскаму насельнід тву старэйшага пакалення. Г.м. бел. народа стала асновай бел. нац. літаратурнай мовы. Л іт :. K a ў р y с А.А. 3 крыніц народнай мовы. Мн., 1968. М .В .А б а б у р к а .
ГУТАРКОВЫ ВЕРШ , гл. ў арт. Народнае вершаскладанне.
550
гутацы я
ГУТАЦЫЯ (ад лац. gutta кропля), выдзяленне раслінамі лішку кропельнавадкай вады і солей праз вадзяныя вусцейкі — гідатоды. Назіраецца ў многіх, асабліва травяністых раслін, y цёплае і віяьготнае надвор’е, калі запаволена транспірацьм (напр., y суніцы, гусялапкі, вербаў, таполяў і інш.). ГУТКОВІЧ Аляксандр Залманавіч (20.12.1920, в. Вярхоўе Бешанковіцкага р-на Віцебскай вобл. — 9.9.1989), рэжысёр тэлебачання. Засл. дз. маст. Беларусі (1981). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1949). Працаваў y бел. т-рах імя Я.Коласа і юнага гледача. 3 1959 на Рэсп. студыі тэлебачання. У тэлевізійных пастаноўках, большасць якіх зроблена па творах бел. пісьменнікаў, імкнуўся дэталёва распрацаваць характары персанажаў набліжана да літ. першакрыніцы. 3 лепшых работ: тэлевізійныя спектаклі «Трэцяе пакаленне» паводле К.Чорнага (1964), <Людзі на балоце» паводле І.Мележа (1965, Дзярж. прэмія Беларусі 1966), «Трывожнае шчасце» паводле І.Ш амякіна (1968); тэлефільмы «Уся каралеўская раць» (1971, з Н.Ардашнікавым), a таксама паводле твораў П.Броўкі, А.Куляшова, В.Адамчыка, І.Пташнікава і інш. ГУТКОЎСКІ (Gutkowski) Войцех (16.4.1775, в. Замене Сядлецкага ваяв., Польшча — 1.5.1826), адзін з першых польскіх сацыялістаў-утапістаў, вучоныэканаміст. 3 1811 чл. Т-ва сяброў навукі, y 1803—04 рэд. штомесячніка «Dziennik Ekonomiczny Zamojski» («Замойскі эканамічны веснік»), y якім прапагандаваў ідэі фізіякратызму. Гал. праца Г. — утапічная аповесць «Падарожжа да Калапеі...» (па-польску «Каіор» анаграма слова «polak»; апубл. ўпершыню ў 1956). У ёй спалучаны рацыяналізм асветнідтва з крытыкай ладу, заснаванага на прьшатнай уласнасці; шлях да аздараўлення грамадскіх адносін, на думку Г., належала шукаць y поўнай змене існуючага грамадскага ладу, якому ён проціпастаўляў ідэал грамадства, заснаванага на прынцыпах эгалітарызму. Аўтар прац «Эканамічны катэхізіс для сялян...» (1806), «Падлік прыбыткаў, што вынікаюць з усталявання пераўтворанага земляробства» (1825). ГУТКОЎСКІ (Gutkowski) Мечыслаў Вітальд (9.7.1893, в. Шумлін Варшаўскага ваяв., Польшча — 17.9.1943), польскі правазнавец. Праф. Віленскага ун-та (з 1924). Займаўся метадалогіяй фін. навук, да 2-й сусв. вайны адзіны ў Польшчы прадстаўнік гэтай дысцыпліны, погляды якога набліжаліся да марксізму. Аўтар прац «Фінансы гарадоў Каралеўства Польскага ў 1815— 1915» (1917) і інш., выдавец і рэдактар зборніка «Працы семінара па фінансах і фінансавым праве, a таксама па статыстыцы»
(т. 1— 3, 1931— 39). Расстраляны гітлераўцамі ў Вільні. ГУТКОЎСКІ Павел Макаравіч (25.1.1893, в. Забелы Слуцкага р-на Мінскай вобл. — 13.10.1962), бел. графік. Вучыўся ў іканапіснай майстэрні П.Курбатава ў Мінску, Варшаўскай маст. шксше. Сярод твораў: партрэты У .ІЛ еніна (1924), Я.Купалы (1925), А.К.Сержпутоўскага (1929); «Нацюрморт», «Беларускія сяляне» (абодва 1925), «Сыты галоднага не разумее» (1929), ілюстрацыі да кніг «Першыя крокі» Я.Коласа (1925), «Працавітая дзяўчынка» А.Якімовіча (1959) і інш. Л .Д з .Н а л ів а й к а .
ГУТЛЯНКА, Б а л а т н я н к а , рака ў Кармянскім і Рагачоўскім р-нах Гомельскай вобл., левы прыток Дшшра. Даўж. 31 км. Пл. вадазбору 378 км . Пачынаецца за 2 км на ПдУ ад в. Бярозаўка Кармянскага р-на. Цячэ па паўц. ускраіне Аршанска-Магілёўскай раўніны.
А.Каганам). 3 1992 праф. Вышэйшай школы музыкі ў г. Штутгарт (Германія). Лаўрэат Усесаюзнага конкурсу музыкантаў-выканаўцаў (1961), міжнар. конкурсаў віяланчэлістаў імя АДворжака (Прага, 1961), імя П.І.Чайкоўскага (Масква, 1962), камерных ансамбляў (Мюнхен, 1967; разам з А.Наседкіным). ГУТНІК Васіль Васілевіч (10.12.1921, в. Каменск Касцюковіцкага р-на Магілёўскай вобл. — 5.8.1994), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну на фронце з 1941. Удзельнік абароны Сталінграда, Курскай бітвы, вызвалення Украіны, Польшчы. Наводчык гарматы сяржант Г. вызначыўся ў 1944 пры фарсіраванні Віслы ў раёне г. Сандамір, y 1945 y час ліквідацыі варожай групоўкі і вулічных баёў y г. Брэслаў (Вроцлаў, Польшча). ГУТУЗА (Guttuso) Рэната (2.1.1912, г. Багерьм, Італія — 18.1.1987), італьянскі жывапісец і графік. Акадэмік AM y Ры-
Р.Гутуза. Аўгалартрэт. 1975.
П.Гуткоўскі. Беларускія сяляне. 1925.
Даліна пераважна трапецападобная, шыр. 1,5— 2 км. Пойма двухбаковая, супясчаная і тарфяністая, шыр. 50— 100 м, y верхнім і ніжнім цячэнні забалочаная. Рэчышча амаль на ўсім працягу каналізаванае. ГУТМАН Наталля Рыгораўна (н. 14.9.1942, Казань, Татарстан), расійская віяланчэлістка. Нар. арт. Расіі (1989), нар. арт. СССР (1991). Скончыла Маскоўскую кансерваторыю (1964), y 1967— П выкладала ў ёй. 3 1964 салістка Масканцэрта, з 1976 — Маскоўскай філармоніі. Адна з буйнейшых рас. выканальніц віяланчэльнай класікі і сучаснай музыкі. Выступае і як ансамблістка (у т.л. з С.Рыхтэрам, да 1990 з мужам
ме (1960), ганаровы чл. AM СССР (1962). Удзельнік італьян. Руху Супраціўлення (1943— 45). Аўгар шэрагу антыфаш. твораў («Расстрэл», 1938; «Распяцце», 1940— 41; серыя малюнкаў «3 намі Бог!», 1944—45). У работах канца 1940— 60-х г. стварыў шматіранную карціну жыцця пасляваен. Італіі. Значнае месца ў яго творчасці займала сац.паліт. тэма (карціны «Пляж», «Чалавек, які есць спагеці», «Дыскусія», «Натоўп», «Навіны» і інш.). Для ўзмацнення эмацыянальнага ўэдзеяння сваіх работ часта выкарыстоўваў рэзка кантрастнае гучанне колераў, востра дынамічны малюнак. Пісаў таксама партрэты, пейзажы, нацюрморты, вулічныя сцэнкі, буйнамаштабныя палотны на алегарычныя сюжэты. ГУТФРОЙНД (Gutfreund) Ота (3.8.1889, Двур-Кралаве, Чэхія — 2.6.1927), чэшскі скульптар. Вучыўся ў Мастацка-прамысл. школе (Прага,
1906—09) і акадэміі Гранд-Ш ам’ер y Парыжы (1909— 10), Чл. маст. суполак «Група мастакоў» (з 1911) і т-ва «Манэс» (з 1920). Аўтар скульпт. кампазіцый і партрэтаў, y якіх спалучаў тэндэнцыі экспрэсіянізму і кубізму («Гамлет», 1911; «Жаночая галава», «Канцэрт», абедзве 1912; «Дзяўчына з вялікімі вейкамі», 1924, і інш.). Я .Ф .Ш у н е й к а .
ГУГШМГГ (Gutschmidt) Карл (н. 12.9.1937, г. Фербелін, Германія), нямецкі мовазнавец і перакладчык. Д-р філалогіі (1976), праф. (1982). 3 1967 выкладае бел. філалогію ў Берлінскім ун-це; заг. аддзялення слав. моў. 3 1996 праф. Ін-та славістыкі Дрэздэнскага тэхн. ун-та. Даследуе праблемы бел. фразеалогіі («Стан і праблемы даследавання фразеалогіі ў Беларускай ССР», 1976), эапазычанняў («Балтыйскія запазычанні ў беларускай літаратурнай мове», 1974), стылістыкі («Аб развіцці стыляў беларускай прозы», 1983), лексікаграфіі («Дзве новыя працы па беларускай лексікаграфіі», 1969), параўнальнага вывучэння моў («Беларуска-ўкраінскія ізалексы», 1971, «Даследаванні балтыстыкі ў Беларускай ССР», 1978). Аўтар прац па дыяхронным і сінхронным вывучэнні бел. мовы («Стан і значэнне дыяхроннага даследавання ў Беларускай ССР», 1976; «Даследаванне ўсходнеславянскіх моў y дыяхронным і сінхронным аспекце», 1972), гісторыі развіцця і станаўлення бел. мовы («А.Брукнер і беларуская філалогія», 1980; «Мацей Мурко і беларуская філалогія», 1988). Выдаў зб. «Моўная палітыка і літаратурныя мовы ва Усходняй Еўропе ў другой палове 19 — пач. 20 ст.» (1989). Пераклаў на ням. мову творы Ядвігіна Ш ., З.Бядулі і інш.
друку з наборнай формы, прыстасавання для стандартнай адліўкі літар, a таксама сплаву, фарбаў і прэса для друкавання. Быў «залатых спраў» майстрам. У 1418— 20 вучыўся ў Эрдгірцкім ун-це. Жыў y Страсбуры (Ф ранцьм, 1434 і 1436—44) і М айнцы (з 1448). У 1438 заснаваў прыватную друкарню. Выданні, надрукаваныя яго шрыфтам, пачалі з ’яўляцца з 1448. Сярод іх т. зв. Майнцкі псалтыр, навукова-папулярныя кнігі павучальнага характару, календары, падручнікі і інш. У 1452— 55 вьшаў першае поўнааб’ёмнае выданне, шэдэўр ранняга друку — 42-радковую Біблію ў 2 т. (на лац. мове); з 180 экз. Бібліі вядома 48. У 1459—61 в ш а ў , відаць, y Бамбергу (цяпер г. Быдгашч, Польшча) на сродкі мясц. епіскапа 36-радковую Біблію. У 1901 y М айнцы засн. музей Г. Літ.-. В а р б а н е ц Н.В. Йоханн Гугенберг н начало кнмгопечатання в Европе: Опьгт нового прочтення матернала. М., 1980; 500 лет после Гутенберга. М., 1968.
551
ГУТЭНБЕРГА СЛОЙ, гл. Астэнасфера. ГУТЭН-ЧАПСКІЯ, шляхецкі род, гл. Чапскія. ГУЦАЛА Яўген Піліпавіч (14.1.1937, с. Новажыватаў Вінніцкай вобл., Украіна — 5.7.1995), украінскі пісьменнік. Скончыў Нежынскі пед. ін-т (1959). Друкаваўся з 1961. Аўтар зб-каў апавяданняў і навел «Людзі сярод людзей» (1962), «Яблыкі з восеньскага саду» (1964), «Выкупаная ў любісце» (1965), «Хусцінка шоўку зялёнага» (1966), «Пах кропу» (1969), лірыка-псіхал. аповесцей «Дзяўчаты на выданні» (1971), «Двое на свяце кахання» (1973), «3 агню ўваскрэслыя» (1978), гумарыстычна-гратэскавага рамана-трылогіі «Пазычаны муж», «Прыватнае жыццё феномена», «Парад планет» (1982— 84); зб-каў вершаў «Пісьмо зямлі» (1981), «Час і прастора» (1983), «Жьшём на зары» (1984) і інш. Яго творы адзначаны мяккім лірызмам, тонкім моўным жывапісам, глыбокай народнасцю і філас. асэнсаваннем рэчаіснасці. За кн. прозы «Арламі аранае» (1977), «Што мы ведаем пра любоў» (1979), «Паляванне з гончым сабакам» (1980) і цыкл «Апавяданні з Цярноўкі» (1981) Літ. прэмія Ю.Яноўскага 1982; за зб-кі «Сайёра» (1980) і «Праляцелі коні» (1984) Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Шаўчэнкі 1985. За цыкл нарысаў-памфлетаў «Ментальнасць арды» (1994— 95) прэмія імя І.Агіенкі 1996. На бел. мову асобныя творы Г. пераклалі М.Дубянецкі, М.Лужанін, А.Мажэйка, М.Прашковіч, Л.Салавей, А.Чаркасаў, А.Шарахоўская, Б.Сачанка і інш. Тв.: Внбрані творн. T. 1—2. Кн'ів, 1987; Бел. пер. — Сельскія настаўнікі; Школьны хлеб; Аповесці. Мн., 1976; У кн. Сцежка без канца. Мн., 1980. В .А .Ч а б а н е н к а .
У .Л . С а к а л о ў с к і.
ГУТЭН (Hutten) Ульрых фон (21.4.1488, замак Бург-Ш тэкельберг, каля г. Шлюхтэрн, Германія — 29.8.1523), нямецкі пісьменнік-гуманіст, публіцыст, ідэолаг рыцарства. 3 франконскага рыцарскага роду. У 1505— 11 і пазней вучыўся ў шэрагу ням. і італьян. ун-таў. 3 1519 прыхільнік рэлігійнай Рэфармацыі і М.Лютэра. Пісаў пераважна на лац. мове. Адзін з аўтараў антысхаластычнай і антьшарк. ананімнай сатыры «Пісьмы цёмных людзей» (1515— 17). Аўтар памфлетаў, дыялогаў, пісем, y якіх стварыў ідэальны маст. вобраз Армінія, прапагавдаваў ант. спадчыну, выступаў за рэформу імперыі (моцная вярх. ўлада імператара), адзінства Германіі, стварэнне незалежнай ад Рыма царквы, развідцё культуры на гуманіст. аснове і інш. Ідэйны правадыр рыцарскага паўстання 1522— 23. Пасля яго паражэння ўцёк y Ш вейцарыю, дзе і памёр.
ГУЦАЛЕНКА Леанід Аўксенцьевіч (н. 10.7.1931, с. Юрпаль Чарнігаўскай вобл., Украіна), бел. філосаф. Д-р філас. н. (1993), праф. (1995). Скончыў БДУ (1955). 3 1955 працаваў y перыядычным друку. 3 1971 y БДУ. Даследуе праблемы грамадскіх і асабістых ідэалаў, універсальнай сутнасці чалавека, яе фарміравання і развіцця ў сістэме асн. сувязей індывіда, дыялектыкі ўзаемадзеяння свабоды, правоў і адказнасці асобы. Адзін з аўтараў падручніка «Асновы філасофскіх ведаў» (ч. 1— 2, 1997, разам з С.Г. Смолякам). Тв.\ Дмалектнка воплошеняя прекрасного. Мн., 1973; Уннверсапьное развнтне человека: предпосылкн н перспектнвы. Мн., 1988.
Тв:. Рус. пер. — Дналогн. Публнцнстлка. Пнсьма. М., 1959.
ГУТЭНБЕРГ (Gutenberg) Іаган [1397 (1400?), г. Майнц, Германія — 3.2.1468], нямецкі друкар, пачынальнік кнігадрукавання ў Еўропе. -Вынаходнік
г у ц іе ў
Да арт. I Гутэнберг. Старонка 42-радковай Бібліі. 1452-—55.
ГУЦІЕЎ Мікалай Цімафеевіч (н. 31.12.1912, г. Растоў-на-Доне, Расія), бел. графік. Засл. дз. маст. Беларусі (1968). Скончыў Маскоўскі паліграф. ін-т (1961). Працаваў y выд-ве «Беларусь» (1944— 72), выкладаў y Бел. тэатр.-маст. ін-це (1962— 77). У Вял. Айч. вайну ў партыз. атрадзе, выканаў больш за 40 антыфаш. плакатаў і больш за 70
552_____________________ г у ц ін малюнкаў і акварэлей. Творы ў кніжнай графіцы вылучаюцца пераканаўчай характарыстыкай вобразаў, дакладнай перадачай аўтарскай задумы: «Хаджы Мурат» Л.Талстога (1948), «Вечары на хутары ля Дзіканькі» М.Гогаля (1950), «Люба Лук’янская» К.Чорнага (1961), бел. нар. казкі «Ільюша, Іванаў сын» (1965), «Цудоўная дудка» (1967) і інш. Станковай графіцы ўласцівы выразнасць кампазіцыйнай пабудовы, разнастайнасць графічных сродкаў (серыя «Полацкая нафтабудоўля», 1962—63). Выканаў лінагравюры «Беларусь — край партызанскі» (1969), «Партызанскія будні» (1975) і інш. Сярод жывапісных работ: «Мая Беларусь», «Лётчык Мамкін ратуе прытулкавых дзяцей», серыі пейзажаў «Нарачанскія», «Нясвіжскія», «Аксакаўшчына» (усе 1980-я г.). Г А .Ф а т ы х а в а .
ГУЦІН Леанід Мацвеевіч (н. 16.6.1948, г. Гомель), бел. кампазітар. Скончыў Бел. кансерваторыю (1974, клас П.Падкавьірава). Выкладчык мінскіх дзідячых муз. школ № 5 (з 1977), № 6 (з 1984). Працуе ў сімф., вак.-сімф., камернавак. і камерна-інстр. жанрах, піша музыку для дзяцей. Сярод твораў: 2 сімфоніі (1973, 1982), сімф. паэма (1978), кантаты «Памяць» на словы Р.Тармолы і Л.Дайнекі (1973) і «Песні юнацтва» на словы Э Агняцвет (1975), саната для фп. (1977), паэма «Галасы адыходзячых» для духавога аркестра (1994), вак. цыкл «Песні беларускага Палесся» на нар. тэксты для барытона і нар. аркестра. Р .М .А л а д а в а . ГУЦІРА, X y ц ь р a (Hutyra) Ферэнц (1860, Вена — 1934), венгерскі эпізаатолаг і мікрабіёлаг. Скончыў Вышэйшую вет. школу ў Будапешце і з 1883 працаваў y ёй (з 1888 праф., рэктар). Навук. працы па інфекц. хваробах жывёл і вет. мікрабіялогіі. Вывучаў туберкулёз, can, чуму свіней, увёў y практыку спецыфічную процічумную сьшаратку і прапанаваў сімультанную прышчэпку
ад гэтай хваробы (1911). Адзін з аўтараў дапаможніка «Асобная паталогія і тэрапія свойскіх жывёл» (т. 1— 2, 1905—06, 11-е выд., 1959). ГУЦЭВІЧ (Gucewicz) Ваўжынец, гл. Стуока-Гуцявічус Лаўрынас. ГУЧКОЎ Аляксавдр Іванавіч (26.10.1862, Масква — 14.2.1936), расійскі паліт. і дзярж. дзеяч, прадпрымальнік. Скончыў Маскоўскі ун-т (1885), працягваў адукацыю ў Берлінскім, Цюбінгенскім і Венскім ун-тах (1888—91). У 1885— 87 і 1897— 99 на вайск. службе, y 1893— 97, 1901— 07 y Маскоўскай rap. думе. Дырэктар Маскоўскага ўліковага банка (з 1901). Адзін з заснавальнікаў і кіраўнікоў партыі акцябрыстаў. Дэп. (з 1907) і старшыня (1910— 11) 3-й Дзярж. думы, выступаў за аднаўленне ваен. магутнасці Расіі, y падтрымку дзейнасці П.А.Сталыпіна, супраць правага крыла думы і інш. У 1915— 17 старшыня Цэнтр. ваен.-прамысл. к-та, удзельнік апазіц. «Лрагрэсіўнага блока». Ваен. і марскі міністр y 1-м складзе Часовага ўрада (15.3— 12.5.1917). Пасля 1918 y эміграцыі, падтрымліваў белы рух.
ГУЧОК Пётр Іосіфавіч (18.3.1923, в. Лысоўшчына Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. — 18.4.1945), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Мінскі аэраклуб (1940), Батайскую ваен. звіяц. школу (1942). У Вял. Айч. вайну са жн. 1943 на 4, 2, 1-м Укр. франтах. Камандзір звяна знішчальнага авіяпаж а ст. лейтэнант Г. зрабіў 209 баявых вылетаў, правёў 56 паветр. баёў, асабіста збіў 20 самалётаў ворага. Загінуў y баі пад Берлінам. ГУЧЫ (Gucci) Санці (каля 1530, г. Ф ларэнцьм, Італія — да 3.2.1600), італьянскі архітэктар і скульптар позняга Адраджэння. Да 1558 прыехаў y Польшчу як прыдворны архітэктар. Кіраваў y г. Пінчаў скульпт. майстэрняй. Асн. творы: надмагіллі караля Жыгімонта II Аўгуста (1573), каралевы Ганны Ягелонкі (1574— 75), Стафана Баторыя (1594— 95) — усе ў каралеўскім замку на Вавелі ў Кракаве, капэла і
Тв.: «Корабль потерял свой курс»: [Полмт. речн 1912— 1913 гг.]. М„ 1991. Л іт :. С е н н н А.С. А.Н.Гучков / / Вопр. нсторля. 1993. № 7. І .Ф .Р а м а н о ў с к і.
ГУЧНАГАВАРЬІЦЕЛЬ, электраакустычная ці мех. прылада для моцнага ўзнаўлення гукаў (мовы, музыкі і інш.). Бывае эл.-дьгаамічны (найб. пашыраны), эл.-магн., п ’езаэл., кандэнсатарны, пнеўматычны, рупарны. Эл.-акустычны Г. пераўтварае падведзеныя эл. ваганні ў гукавыя з дапамогай рухомай мех. сістэмы (дыфузара, дыяфрагмы). Асн. параметры: намінальная магутнасць і паласа ўзноўленых частот, сярэдні гукавы ціск і інш.; накіраванасць выпрамянення ствараецца рупарам ці выкарыстаннем гукавых калонак. П а эл.-акустычных параметрах адрозніваюць шырокаі вузкапалосныя, высока- і нізкачастотныя, нізка- і высакаомныя, паводле канструкцыі — адно- і двухдыфузарныя, кааксіяльныя, круглыя і інш. А .П . Т к а ч э н к а .
М.Гуціеў. Лётчык Мамкін ратуе прытулкавых дзяцей. 1980.
Гучнагаварыцель y акустычнай сістэме: 1 — абмотка; 2 — магніт; 3 — цэнтровачная шайба, 4 — дыфузар.
надмагілле Г. і А.Браніцкіх y касцёле ў Непаламіцах (1596; Кракаўскае ваяв.). Удзельнічаў y буд-ве замкаў y Непаламіцах (1567—458) і Баранаве-Сандамерскім (1579— 1602; Жэшаўскае ваяв.), палаца «Міраў» y Ксёнжы-Велькім (1585— 95). ГУШЧА (Huszcza) Ян (24.12.1917, б. фальварак Загасцінне, Міёрскі р-н Гродзенскай вобл. — 26.6.1986), польскі пісьменнік і перакладчык. Скончыў Віленскі ун-т (1939). Працаваў настаўнікам на Дзісеншчыне, потым y Маскве; з І945 жыў y Польшчы. Аўтар кніг паэзіі («Балада пра падарожных», 1938; «Вершы і байкі», 1969), прозы («Мястэчка над Альшанкай», 1948; «3 далёкіх дарог», 1957; «Кругі», 1964, і інш.). Складальнік анталогій «Беларускія вершы» (1971), «Анталогіі беларускай паэзіі» (1978), для якіх пераклаў на польскую мову большасць вершаў. Пераклаў творы М.Багдановіча (у зб. «Выбраныя
вершы», 1974), кнігі У.Караткевіча «Блакіт і золата дня» (1976), Я.Брыля «Ніжнія Байдуны» (1979). У зб. эсэ «Аповесці ў чорных рамках» (1979) апісаў- сваё падарожжа па Беларусі. Тв:~ Бел. пер. — Пан Грацыян і іншыя. Мн., 1976. А .Л .В е р а б е й .
ГУЭ, горад y В’етнаме, гл. Хюэ. ГУЯН, горад на Пд Кітая, на р. Наньмінхэ (бас. Янцзы), y цэнтр. ч. Гуйчжоўскага нагор’я. Адм. цэнтр прав. Гуйчжоў. 1360 тыс. ж. (1994). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: машынабудаванне (гарнаруднае, трансп., хім., с.-г., радыёэлектроннае), хім., шкляная, цэм., дрэваапр., папяровая, тэкстыльная. Філіял АН. Ун-т. ГХАГХРА, рака ў Індыі, Непале і Кітаі, левы прьггок Ганга. Даўж. 950 км, пл. бас. 127,7 тьіс. км2. Пачынаецца на Пд Тыбецкага нагор’я, перасякае Гімалаі (пад назвай Карналі), ніжняе цячэнне — на Інда-Гангскай раўніне. Жыўленне змешанае, снегава-ледавіковае і дажджавое. Сярэдні расход каля 1800 м3/с. Разводдзе вясенне-летняе; эдараюцца катастрафічныя паводкі. Выкарыстоўваецца для арашэння. Суднаходная ў ніжнім цячэнні. Н а Г. — г. Файзабад (Індыя). ГХОР, Э л ь - Г о р, тэктанічная ўпадзіна ў Зах. Азіі, y Ізраілі, Сірыі і Іарданіі. Даўж. з П н на Пд каля 200 км, шыр. да 25 км. У межах Г. — даліна р. Іардан, Тыверыядскае воз. і Мёртвае м., узровень якога на 395 м ніжэй узроўню акіяна (на яго беразе самае нізкае месца на суйгы Зямлі). Упадзіна акаймавана стромкімі спадзістымі схіламі выш. 1000— 1400 м. Клімат і расліннасць паўпустынныя. ГЫДАН, горная сістэма на ПнУ Азіяцкай часткі Расіі; гл. Калымскае нагор ’е. ГЫДАНСКІ ЗАЛІЎ, Г ы д а н с к а я г y б а, заліў на Пд Карскага м., каля паўн. берага Гыданскага п-ва, паміж п-вамі Явай і Маманта. Даўж. каля 200 км, шыр. 62 км, глыб. 5— 8 м. Большую частку года ўкрыты лёдам. Прылівы паўсутачныя, каля 1 м. ГЫДАНСКІ ПАЎВОСТРАЎ, на Пн Зах.-Сібірскай раўніны, паміж Тазаўскай і Обскай губамі і Енісейскім зал. Карскага м. Даўж. каля 400 км, шыр. да 400 км, выш. да 200 м. Узгоркавая раўніна, складзеная з марскіх і ледавіковых адкладаў; на Пд пераходзіць y Танамскае ўзвышша. Клімат суровы. Тундра, на Пд лесатундравае рэдкалессе. Аленегадоўля, паляванне, рыбалоўства. Радовішчы прыроднага газу. ГЭЛАПА ІНСТЫТУТ, А м е р ы к а н скі інстытут грамадскай д y м к і, установа па вьшучэнні грамадскай думкі ў ЗША. Засн. ў 1935 y г. Прынстан (штат Нью-Джэрсі) сацыёлагам Дж.Гэлапам. Штотыднёва фіксуе грамадскую думку ў ЗШ А па паліт., сац. і эканам. праблемах. Адыграў значную ролю ў развіцці методыкі і тэхнікі маса-
вых апытанняў насельніотва і іх практ. выкарыстанні. ГЭЛЬСКАЯ ЛІГА (Gaelic League), ірландская культ.-асв. арг-цьм канца 19 — пач. 20 ст. Засн. ў 1893 пісьменнікам Д.Хайдам, гісторыкам Дж.МакНейлам і інш. прадстаўнікамі ірл. нац. інтэлігенцыі ва ўмовах брыт. панавання. Мела на мэце адраджэнне ірл. (гэльскай) мовы і замену англ. культуры ў Ірландыі нац. кельцка-ірландскай. Садзейнічала развіццю нац. л-ры , музыкі, т-ра, адкрыццю Нац. ірл. ун-та ў Дубліне (1908).
гюго_______________ 553 ГЮГО (Hugo) Віктор Мары (26.2.1802, г. Безансон, Францыя — 22.5.1885), французскі пісьменнік. Чл. Франц. акадэміі (з 1841). У ранні перыяд творчасці (паэт. зб. «Оды і розныя вершы», 1822; «Оды і балады», 1826; раманы «Ган Ісландзец», 1823; «Бюг Жаргаль», 1826) эвалюцыяніраваў ад падтрымкі манархіі да ліберальна-дэмакр. поглядаў, ад кла-
ГЭРДНЕР (Gairdner), возера на Пд Аўстраліі, бяссцёкавае, мелкаводнае, салёнае. Размешчана на П нЗ ад зал. Спенсер, на выш. каля 100 м сярод паўпустыннай раўніны з дзюнным рэльефам з чырвоных пяскоў. Пл. каля 4,7 тыс. км2. У сухі перыяд года перасыхае і ўяўляе сабой упадзіну з плоскім дном, укрытым вязкім глеем і саляной коркай. ГЭ РЫ (Gary), горад на П н ЗШ А, y штаце Індыяна, паўд.-ўсх. прыгарад г. Чыкага. Каля 150 тыс. ж., з гарадамі Хаманд, Іст-Чыкага і прыгарадамі каля 700 тыс. ж. (1994). Порт на воз. Мічыган. Буйны цэнтр чорнай металургіі. Прам-сць: цяжкае машынабудаванне і металаапрацоўка (вытв-сць абсталявання для металургічнай прам-сці, металаканструкцый, труб, чыг. цыстэрнаў, карпусоў танкаў, падшыпнікаў, аўтадэталей, эл. абсталявання), хім., нафтаперапр., цэментавая. ГЭРЫ ЯТ (Garriott) Оўэн (н. 22.11.1930, г. Інід, ЗШ А), касманаўт ЗША; вучоны ў галіне фізікі Сонца. Чл. Міжнар. акадэміі астранаўтыкі. Скончыў Аклахомскі (1953), Станфардскі (1957) ун-ты. Вёў даследаванні па фізіцы іанасферы. 3 1965 y групе касманаўтаў НАСА. 28.7— 25.9.1973 з А.Бінам і Дж.Лусма здзейсніў палёт на арбітальнай станцыі «Скайлэб» (тройчы выходзіў y адкрыты космас; агульны час 13,7 гадз). 28.11— 8.12.1983 з Дж.Янгам, Б.Шоу, Т.Паркерам, Б.Ліхтэнбергам, У.Мербальдам адзейсніў палёт на касм. караблі «Спэйс Шатл» («Калумбія»). Агульная працягласць палётаў 69,8 сут. Залаты медаль НАСА «За выдатныя заслугі». ГЭС, гл. Гідраэлектрычная станцыя. ГЮБНЕРАВА (Hübnerovâ) Марыя (12.10.1862, г. Жамберк, Чэхія — 5.8.1931), чэшская актрыса; прадстаўніца рэалістычнага чэш. мастацтва. 3 1880 выступала ў правінцыяльных трупах, з 1896 y Нац. т-ры ў Празе. Тэмперамент, страснасць спалучаліся ў яе мастацтве з тонкім псіхалагізмам. Сярод роляў: Войнарка, Класкова («Войнарка», «Ліхтар» АЛрасека), Мадленка («Упартая жанчына» І.Тыла), Фанка («Разбойнік» К.Чапека), Пані Дульская («Мараль пані Дульскай» Г.Запольскай), Ганна Андрэеўна («Рэвізор» М.Гогаля), Агудалава, Кабаніха («Беспасажніца», «Навальніца» А.Астроўскага).
П.І.Гучок
В Гюго
сіцызму да рамантызму. У зб. «Усходнія матывы» (1829) пра нац.-вызв. барацьбу грэкаў заявіў аб сабе як рэфарматар паэзіі — стваральнік разнастайных рыфмаў і гнуткіх рытмаў, арыгінальнай строфікі. У «Прадмове» да драмы «Кромвель» (1827), прызнанай эстэт. маніфестам франц. рамантызму, вылучыў і абгрунтаваў тэорыю кантрастаў і гратэску, якую рэалізаваў y рамант. драмах «Марыён Дэлорм» (нап. 1829), «Эрнані» (1830), «Кароль забаўляецца» (1832), «Руі Блаз» (1838) і інш. Антыманархічны, вольналюбівы настрой драм, напісаных на гіст. сюжэты, адпавядаў рэв. зрухам y Францыі напярэдадні і пасля Ліпеньскай рэвалюцыі 1830. У атмасферы бурлівых паліт. падзей напісаў гіст. раман з жыцця Францыі 15 ст. «Сабор Парыжскай Божай маці» (1831). Тэматычнай і стылістычнай разнастайнасцю вызначаліся лірычныя зб-кі <Дісце восені» (1831), «Песні змроку» (1835), «Унутраныя галасы» (1837), «Промні і цені» (1840). Пасля дзярж. перавароту 1851 эмігрыраваў з Ф ранцыі. У перыяд выгнання, які працягваўся 19 гадоў, y Г. праявіўся талент публіцыста і сатырыка (паліт. памфлет «Маленькі Напалеон», 1852; паэт. зб. «Адплата», 1853). У раманах «Адвержаныя» (1862), «Працаўнікі мора» (1866), «Чалавек, які смяецца» (1869) паказаў кантрасты галечы і багацця, улады і бяспраўя, жорсткасці і велікадушнасці. Асэнсоўваючы сац. канфлікты ў маральным аспекце, аўтар зыходзіў з ідэаліст. разумення гісторыі як спрадвечнай барацьбы двух пачаткаў — цёмнага дэманічнага і светлага боскага. Вяршыня паэзіі Г. — зб. «Сузіранні» (т. 1—2, 1856), своеасаблівы лірычны дзённік паэта. Аўтар паэт. зб. «Грозны год» (1872) пра падзеі франка-прускай вайны і Камуны, гіст. рамана «Дзевяноста
554
гю ен
трэці год» (1874) пра франц. рэвалюцыю канца 18 ст. У 1883 завяршыў 3-ю серыю ліра-эпічнага цыкла «Паданне стагоддзяў» (1-я серыя — 1859, 2-я — 1877). На бел. мову перакладзены раманы «Адвержаньы» (1938) і «Дзевяноста трэці год» (пер. Я.Маўра, 1937). Творы Г. перакладалі таксама Э.Агнядвет, А.Астрэйка, Ю.Гаўрук, С.Ліхадзіеўскі і інш.
кольцы Сатурна і яго спадарожнік Тытан. Сканструяваў акуляр (акуляр Г.), вызначыў (з Р.Гукам) пастаянныя пункты тэрмометра (пункт раставання лёду і пункт кіпення вады). Рус. пер. — Трактат о свете... М.; Л., 1935; Трн мемуара по механнке. [Л.], 1951. Л іт :. Франкфурт У.Н., Ф р е н к А.М. Хрнстаан Гюйгенс, 1629— 1695. М., 1962. Тв.\
Тв:. Рус. пер. — Собр. соч. В 7 т. T. 1—3. М., 1994. J lim :. М о р у а А. Олнмпяо, шш Жнзнь Внктора Гюго: Пер. с фр. М., 1987; С а ф р о н о в a Н.Н. Внктор Гюго. М., 1989. С Д з .М а л ю к о в іч .
ГЮЕН I ГАСКОНЬ (Guyenne et G as cogne), гістарычная вобласць y Францыі, гл. Гіень і Гасконь. ГЮІСМАНС (Huysmans) Жарыс Карл (Жорж Шарль; 5.2.1848, Парыж — 12.5.1907), французскі пісьменнік. У 1874 дэбютаваў зб. вершаў y прозе «Ваза з вострымі прыправамі», вытрыманым y дэкадэнцкай стылістыцы. 3 цягам часу стаў адным з буйнейшых прадстаўнікоў натуралізму (раманы «Марта. Гісторыя дзяўчыны», 1876, «Сёстры Ватар», 1879, «Каля хатняга ачага», 1881, «Па плыні», 1882). У пач. 1880-х г. парваў з натуралізмам і стварыў свой найб. значны раман — «Наадварот» (1884) — маст. маніфест ідэй дэкадэнцтва. Аўтар раманаў «Там, унізе» (1891), «У дарозе» (1895), «Сабор» (1898), шматлікіх артыкулаў (зб. «Сучаснае мастацтва», 1883), напісаных ў рэчышчы дэкадэнцкай паэтыкі. Тв.\ Рус. пер. — Наоборот. М., 1990; Марта: Нсторня падшей. СПб., 1991; Там вннзу, ялн Бездна. М., 1993. К .М .М іх е е ў .
ГЮІСМАНС (Huysmans) Каміль (26.5.1871, г. Білзен, Бельгія — 25.2.1968), палітычны і дзярж. дзеяч Бельгіі. Скончыў Льежскі ун-т (1891). Адзін з кіраўнікоў Бельг. сацыяліст. партыі. У 1905— 22 сакратар Міжнар. сацыяліст. бюро Інтэрнацыянала 2-га. У 1910—65 дэп. бельг. парламента, выступаў за правы фламандцаў. У 1925— 27 міністр асветы, y 1927— 33 дырэктар і гал. рэдактар фламандскай сацыяліст. газ. «Volksgazet» («Народная газета»), У 1940 старшыня Сацыялістычнага рабочага Інтэрнацыянала. У 1946— 47 прэм’ер-міністр, y 1947— 49 міністр асветы Бельгіі. ГЮЙГЕНС (Huygens) Крысціян (14.4.1629, г. Гаага, Нідэрланды — 8.6.1695), нідэрландскі фізік, механік, матэматык і астраном. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1663) і Парыжскай АН (1966). Вучыўся ва ун-тах Левдэна (1645— 47) і Брэда (1647— 49). У 1665— 81 працаваў y Парыжы. Сфармуляваў асновы хвалевай тэорыі святла (гл. Гюйгенса— Фрэнеля прынцып), даследаваў рух цел пад дзеяннем удару, вывеў формулу цэнтраімклівага паскарэння. Вынайшаў маятнікавы гадзіннік (1657), удасканаліў падзорную трубу, адкрыў
ГЮ ЙГЕНСА— Ф РЭН ЕЛЯ ПРЫ Н Ц Ы П , асноўны прынцып хвалевай оптыкі, які дае магчымасць вызначаць амплітуду (інтэнсіўнасць) хвалі ў кожным пункце, калі вядомыя яе амплітуда і фаза на якой-н. адвольнай паверхні. Першапачаткова сфармуляваны К .Гюйгенсам (1690), развіты з улікам інтэрферэнцыі А.Ж. Фрэнелем (1818), строгую матэм. фармулёўку Г.— Ф.п. даў Г.Р. Кірхгоф (1882). Паводле Г —Ф.п. кожны пункт хвалевай паверхні (фронту хвалі), якой y дадзены момант дасягнула светлавая хваля, з ’яўляецца цэнтрам другасных (фіктыўных) кагерэнтных хваль, агінальная якіх y кожны наступны момант часу вызначае новую хвалевую паверхню. Інтэнсіўнасць святла ў пункде назірання вызначаецца вынікам інтэрферэнцыі другасных хваль. Пры гэтым амплітуда другасных хваль залежыць ад вугла паміж нармаллю да хвалевай паверхні ў цэнтры другаснай хвалі і напрамкам на пункт назірання. Г.—Ф.п. выкарыстоўваецца пры рашэнні дыфракцыйных
тадаў y біялогіі, пераважна ў сістэматыцы мікраарганізмаў, па пытаннях аховы навакольнага асяроддзя. ГЮ ЛІСТАНСКІ М ІР Н Ы ДАГАВОР 1813, паміж Рас. імперыяй і Персіяй (Іранам). Завяршыў рус.-іранскую вайну 1804— 13 за ўплыў y Закаўказзі (гл. Руска-іранскія войны 19 стагоддзя). Падпісаны 5.11.1813 y с. Гюлістан y Карабаху. Прадугледжваў: прызнанне Іранам далучэння да Расіі Дагестана, Усх. Грузіі, Імерэты, Гурыі, Мегрэліі, Абхазіі, a таксама Карабахскага, Гянджынскага, Ш экінскага, Ш ырванскага, Дэрбенцкага, Кубінскага, Бакінскага і Талышскага ханстваў; выключнае права Расіі мець свой ваен. флот на Каспійскім м.; права свабоднага гандлю рас. і перс. купцам і інш. Ратыфікаваны ў 1814, набыў сілу ў 1818. У выніку новай рус.-іранскай вайны заменены Туркманчайскім дагаворам 1828. ГЮ НЦКАЕ ЗЛ ЕД ЗЯН ЕН Н Е, старажытнаплейстацэнавае зледзяненне ў Альпах (каля 800—900 тыс. гадоў назад), якое папярэднічала Міндэльскаму зледзяненню. Датуецца часам заканчэння фарміравання альпійскай складкавасці і паступовага стварэння рэльефу зямной паверхні, блізкага да сучаснага, канцом неагенавага, або пачаткам антрапагенавага перыяду. Звязана з пашырэннем плошчы зледзянення Альпаў. Вылучаюць некалькі стадый Г.з. На тэр. СНД адпавядае перыяду адкладу гурыйскіх або апшэронскіх пластоў (каля 1,8— 0,7 млн. г.). Некат. даследчыкі параўноўваюць Г.з. з нараўскім зледзяненнем, што было на тэр. Беларусі і доўжылася прыкладна 40 тыс. г. (600— 500 тыс. г. назад) ад канца брэсцкага перадледавікоўя да пач. белавежскага міжледавікоўя. ГЮРДЖАН Акоп Маркаравіч (17.12.1881, г. Шуша, Нагорны Кара-
Да арт Гюйгенса — Фрзнеля прынцып: S — крыніца святла, о — хвалевая паверхня, М0, М ь М2, М ,\ М2' — цэнтры другасных хваль, Ф — вугал паміж нармаллю да хвалевай паверхні і напрамкам на пункт назірання A задач. Гл. таксама ф е р эн ц ы я с в я т л а .
Д ы ф ракц ы я свят ла, Інт эрА .І .Б о л с у н .
ГЮ ЛЕН БЕРГ (GyUenberg) Хельге (н. 4.7.1924), фінскі мікрабіёлаг. Чл. АН Фінляндыі, яе прэзідэнт з 1974. Замежны чл. AH С СС Р (1976). Скончыў Хельсінкскі ун-т. 3 1948 y Ін-це мікрабіялогіі гэтага ун-та (з 1972 праф.). Навук. працы па выкарыстанні матэм. ме-
А.Гюрджан. Саламея Бронза. 1925.
бах — 28.12.1948), армянскі скульптар. Вучыўся ў маст. акадэміі Жуліяна ў Парыжы (1906— 10), наведваў майстэрню A.Радэна. Працаваў y Маскве (з 1914), Парыжы (з 1921). Адметнае ў творчасці Г. — своеасаблівае спалучэнне рыс стараж. мастацтва Усходу і тагачасных зах.-еўрап. плыней. Аўтар партрэтаў М.Горкага (1914), С.Рахманінава (1915), М .Сар’яна (1927), статуі «Саламея» (1925), помніка Л.Талстому ў Парыжы (устаноўлены ў 1955), надмагілляў. Л іт .. Д р а м п я н ван, 1973.
Р.Г. А. Гюрджян. Ере-
ГЮРДЖАН Габрыэл Мікаэлавіч (24.4.1892, г. Артвін, Турцьм — 1987), армянскі жывапісец. Нар. мастак Арменіі (1945). Скончыў Пензенскія вышэйшыя маст.-пед. майстэрні (1920). 3 1922 y Арменіі. Выкладаў y Ерэванскім маст. ін-це (1945— 58). Пераважна пейзажыст: «Ш ыракскі канал» (1926), «Севан. Зангбуд» (1936), «Ерэван y дні Айчыннай вайны» (1942), «Збор бавоўны» (1949), «Руіны сярэдневяковай крэпасці Севан» (1958), «Жніво ў кажасе. Арменія» (1969) і інш. ГЮРЗА (Vipera lebetina), змяя сям. гадзюкавых. Пашырана ў Паўн.-Зах. Афрыцы, Азіі, на некат. астравах Міжземнага м. Жыве ў сухіх перадгор’ях, цяснінах, па схілах гор і далінах рэк, y вінаградніках, садах. Падвід (V.I. schweizeri), які жьше на а-вах Эгейскага м., занесены ў Чырв. кнігу МСАП. Даўж. да 1,6 м. Афарбоўка зверху шаравата-пясчаная або карычнявата-чырвбная, уздоўж спіны папярочна выцягнутыя цёмна-бурыя або аранжавыя плямы. Па баках цела больш дробныя цёмныя плямы. Галава аднатонная. Бруха светлае, y дробных цёмных плямках. Яйцажывародная, адкладвае да 43 яец. Корміцца грызунамі, яшчаркамі, дробнымі птушкамі. Укус Г. можа быць смяротным. Яд выкарыстоўваецца ў медыцыне.
Гюрза
г я м ы ш , самая высокая вяршыня Малога Каўказа, на хр. Мураўдаг, y Азербайджане. Выш. 3724 м. Складзена з вывергнутых парод.
ГЯНДЖА, горад y Азербайджане, каля падножжа М.Каўказа. 278 тыс. ж. (1992). Чыг. станцыя. Прам-сць: лёгкая (тэкст., дыванова-суконная, бавоўнаачышчальная), машынабудаванне і металаапрацоўка (прыладабудаванне, грузавое машынабудаванне), каляровая металургія, харч. прам-сць; вытв-сць буд. матэрыялаў, фарфору, мэблі і інш.). 3 ВНУ. Тэатр.
гячэвіч
555
фель («Фауст» Ш.Гуно; «Мефістофель» А.Бойта), Даланд («Лятучы галандзец» Р.Вагнера), Дон Базіліо («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні). Гран пры Міжнар. конкурсу спевакоў y Парыжы (1955) і Франц. акадэміі грампласцінак імя
Засн. ў 7 ст. У 1138 зруйнавана землетрасеннем, перанесена на новае месца. У 12— 13 ст. буйны гандл.-рамесніцкі і культ. цэнтр. У 18 ст. цэнтр Гянджынскага ханства. У 1804 далучана да Расіі. У 1804— 1918 наз. Елізаветполь, y 1935—89 — Кіравабад.
ГЯНДЖЫНСКАЕ XÂHCTBA, феадальная дзяржава ў 18 — пач. 19 ст. ў Азербайджане, y даліне р. Кура. Цэнтр — г. Гянджа. Першы хан Г.х. — Шахверні хан Зіяд аглы, які ў сярэдзіне 18 ст. змагаўся супраць іранскага Надзір-шаха. Тэр. Г.х. ўвесь час імкнуліся захапіць Іран ці Турцыя. У ханстве ішла барацьба паміж прыхільнікамі іранскай і тур. знешнепаліт. арыентацыі і прыхільнікамі далучэння да Расіі. У 1795 заваявана Іранам. 3 1804 y складзе Рас. імперыі. ГЯНДЖ Ы НСКІ TPAKTÂT 1735, дагавор паміж Расіяй і Іранам, падпісаны 21 сак. каля г. Гянджа. Паводле дагавора Дэрбент і Баку (з правінцыямі) перадаваліся Ірану, які абавязваўся не дапускаць пераходу гэтых гарадоў пад уладу інш. дзяржаў. Абодва бакі павінны былі прытрымлівацца пастаноў Рэшцкага дагавора 1732, паводле якога Расія вяртала Ірану Гілян, Іран павінен быў пасля адваявання ў Турцыі Усх.Груз. царства вярнуць яго цару Вахтангу VI. Г.т. падвярджаў дазвол на свабодны гандаль Расіі ў Іране. ГЯУРАЎ Нікалай (н. 13.9.1929, г. Велінград, Балгарыя), балгарскі спявак (бас); адзін з буйнейшых сучасных оперных спевакоў. Нар. арт. Балгарыі (1962). Герой Сац. Працы (1976). Вучыўся ў Сафійскай, Ленінградскай і Маскоўскай (скончыў y 1955) кансерваторыях. Спяваў y Сафійскай нар. оперы (з 1956), y Вял. т-ры ў Маскве (1957— 58), y Венскай, Парыжскай операх, Балонскім оперным т-ры. 3 1961 саліст т-ра «Ла Скала». Асаблівае месца ў яго творчасці займае італьян. і рус. оперны рэпертуар. Сярод партый: Барыс Гадуноў, Іван Хаванскі («Барыс Гадуноў», «Хаваншчына» М.Мусаргскага), Галіцкі («Князь Ігар» А.Барадзіна), Грэмін («Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Філіп II («Дон Карлас» Дж.Вердзі), Мефісто-
Н.Гяураў
y
ролі Барыса Гадунова.
Ш .Кро (1972). 1959, 1966.
Дзімітроўская
прэмія
Л і т .: А б а д ж н е в А. Ннколай Гяуров. М., 1984; Б н к с Р. Н.Гяуров в големня театьр на нденте. Софня, 1985.
ГЯЧЭВІЧ ( Г е ч а н - Г я ч э в і ч ) Вінцэнт (Вікенцій Іванавіч; 5.4.1770— 19.3.1840), дзярж. дзеяч Рэчы Паспалітай і Рас. імперыі. 3 1788 крайчы Вілейскага ваяводства, з 1791 член цывільнавайск. парадкавай камісіі ваяводства (з 1792 старшыня яго аддзялення). 3 1795 на царскай службе: засядацель земскіх судоў, падкаморы Вілейскага пав. і інш. Займаўся размежаваннем Мінскай і Віленскай губ. 3 25.10.1816 мінскі віцэ-губернатар, з 31.12.1818 мінскі цывільны губернатар. Тайны саветнік (1831). 26.2.1831 прызначаны сенатарам. У .П .К р у к .
ГЯЧЭВІЧ Іпаліт Вікенцьевіч (1800— 46), удзельнік паўстання 1830— 31. Сын В.Гячэвіча. Валодаў маёнткамі Вязынь і Ізабелін y Вілейскім пав. Служыў y Мінскай казённай палаце. 3 1826 маршалак шляхгы Вілейскага пав. У крас. 1831 узначаліў павятовы паўстанцкі камітэт, які на кароткі тэрмін устанавіў кантроль над паветам. Пасля заняцця Вілейкі казакамі хаваўся ў сваякоў, потым арыштаваны і зняволены ў крэпасць. У вер. 1832 вызвалены пад нагляд палідыі, але ў хуткім часе высланы ў Варонеж. Вярнуўся на радзіму ў 1837. У .П .К р у к .
н.э.). 2) Адна з кіт. рэлігій. Узнікла ў 2 ст. да н.э. У пач. 5 ст. распрацавана тэалогія і рьггуал, y эпоху дынастыі Тан (да 10 ст.) Д. карыстаўся асаблівай апекай дзярж. улады. Захаваўся да сярэдзіны 20 ст. як сінкрэтычная нар. рэлігія, што спалучала элементы канфуцыянства і будызму. Асн. мэта паслядоўнікаў Д. — дасягненне даўгалецця. Даоскія магі, лекары, якія шукалі элексіры бяссмерця, садзейнічалі развіццю кіт. алхіміі. В .І .Б о ў ш . Д, пятая літара бел. і некаторых інш. слав. алфавітаў. Паходзіць з кірылідкай Д («дабро»), што ўзнікла на аснове грэка-візант. устаўнай Д («дэльта»), У старабел. графіцы абазначала гукі «д», «д’», «дз’» («вода», «день», «людзн»), мела таксама лічбавае значэнне «чатыры». У 16 ст. акрамя рукапіснай набыла друкаваную форму. У сучаснай бел. мове абазначае шумны звонкі выбухны пярэднеязычны гук «д» («дарога», «дуброва»), a перад глухімі зычнымі і на канцы слоў — парны да яго па звонкасціглухасці гук «т» («кладка», «сад»). Уваходзіць y склад дыірафаў «дж» («ураджай») і «дз» («дзіва»), А .М .Б у л ы к а . «ДА ВІЛ ЬН І ЕДУЦЬ», бел. нар. гульня. Гуляюць 3— 8 хлопчыкаў. На пляцоўцы чэрцяць круг дыяметрам 4— 7 м, y цэнтры ставяць «Вільню» (завостраная палка). Першы гулец элёгку ўтыкае ў зямлю на рысцы круга калок (даўж. 15— 20 см) і б’е па ім шляжкай (палка-бразготка). На колькі калок увойдзе ў зямлю, на столькі гулец перамяшчае яго да «Вільні». Калі ж прамахнецца, шляжка перадаецца іншаму. Гульня працягваецца, пакуль усе калкі не стануць ушчыльную да «Вільні». Прайграе той, хто прыехаў y «Вільню» апошнім. Я .Р .В іл ь к ін .
«ДА ЗЛУЧЭННЯ», бел. рэліг. газета грэка-католікаў y Зах. Беларусі. Выдавалася ў 1932— 37 y Вільні на бел. мове (рэдакцыя знаходзілася ў Слоніме, з 1934 — y Папскай духоўнай семінарыі ў г. Дубна Ровенскай вобл.). Друкавала хроніку рэліг. жыцдя, Евангелле, артыкулы пра неабходнасць адраджэння уніі на Беларусі. Выйшла 60 нумароў. Г .В .Б а б к ін .
«ДА ПРАЦЫ », газета рэвалюцыйна-дэмакр. кірунку ў Зах. Беларусі. Выдавалася 1.10.1927— 16.12.1928 y Вільні на бел. мове 2 разы на тыдзень. 3 мэтай канспірацыі мела розныя назвы: «Наша праца» (1— 29 кастр.), «Праца» (5— 23
ліст.), «Права працы» (7— 24 снеж.), «Навагодняя праца» (27 снеж.), y 1928 — «Думка працы» (4— 28 студз.), «Сіла працы» (1— 24 лют.), «Воля працы» (12— 31 сак.), «Красавік» (5 крас.), «Голас працы» (14 крас.— 30 мая), «Зара працы» (2— 29 чэрв.), «Сцяг працы» (4— 31 ліп.), «Доля працы» (3—29 жн.), «Рэха працы» (1— 29 вер.), «Слова працы» (5— 31 кастр.), «За працу» (5— 27 ліст.), «Да працы» (1— 16 снеж.). Працягвала традыцыі газет Беларускай сялянска-работніцкай грамады (БСРГ). Асвятляла сац.-эканам. і паліт. становішча ў Зах. Беларусі, нац.-вызв. рух, выбары і работу польскага сейма і інш. Змяшчала інфарм. паведамленні пра ход суд. працэсу над удзельнікамі БСРГ, матэрыялы пра культ. жыццё, маст. творы бел. пісьменнікаў. Усяго выйшла 118 нумароў (51 канфіскаваны). Закрыта польскімі ўладамі. С .В .Г о він . ДААСІЗМ, 1) адна з асн. плыней кіт. філасофіі. Заснавальнікам лічыцца стараж.-кіт. філосаф Лао-цзы (6— 5 ст. да н.э.), асн. ідэі якога выкладзены ў кн. «Дао дэ цзін». Д. — разнавіднасць наіўнага матэрыялізму стараж. кітайцаў з элементамі прымітыўнай дыялектыкі. Пастуліруецца існаванне аб’ектыўнага, незалежнага ад волі нябеснага ўладьпсі, прыроднага і адначасова сац.-маральнага пачатку — дао, які ўвасабляе законы неба, прыроды, грамадства і азначае вышэйшую дабрачыннасць і справядлівасць. Усе рэчы ўзнікаюць і развіваюцца па ўласным прыродным шляху. Чалавек павінен прытрымлівацца дао і не ствараць штучных перашкод. Усе грамадскія ўстановы, y т.л. дзяржава, недахопы грамадства (несправядлівасць, няроўнасць і інш.) лічацца адхіленнямі ад сапраўднага дао. Сац. ідэал Д. — адмова ад цывілізацыі і культуры, вяртанне да першабытнай натуральнасці. Рэзка крытыкуюцца насілле і войны. Прыхільнікі Д. і яго папулярызатары Чжуанцзы, Ян Чжу, Інь Вэнь (4— 3 ст. да
ДАБАНТОН (Daubenton) Луі Ж ан Мары (29.5.1716, г. Манбар, Францыя — 1.1.1800), французскі прыродазнавец. Чл. Французскай і замежны ганаровы чл. Пецярбургскай АН (1776). 3 1788 дырэктар Парыжскага бат. сада. Навук. працы па параўнальнай анатоміі і акліматызацыі свойскіх жывёл. Сааўтар (разам з Ж .Бюфонам) мнагатомнай працы «Натуральная гісторьм» (1749— 67). Аўтар дапаможніка па авечкагадоўлі. Вывеў новую пароду мерыносавых авечак. ДАБАСНА, рака, гл. Добасна. ДАБАСНЯНСКАЯ ЦУКРОВАЯ МАНУФАКТЎРА. Дзейнічала ў 1839—62 y маёнтку Добасна Бабруйскага пав. (цяпер вёска ў Кіраўскім р-не Магілёўскай вобл.). Мела агнявы рухавік і гідраўлічныя прэсы (у 1860— 62 — тры). У 1839 працавала 176, y 1859 — 63 рабочыя. У 1861—62 за суткі перапрацоўвала да 900 пудоў буракоў, з якіх атрымлівалі па 36 пудоў цукр. пяску. Прадукцыя вывозілася ў Маскву, Крамянчуг, Херсон. ДАБАЎЛЕНАЯ ВАРТАСЦЬ, частка прыросту вартасці; вартасць прададзенага прадукту за вылікам вартасці вырабаў (матэрыялаў), што куплены і вькарыстаны для яго вытв-сці. Д.в. роўная выручцы, якая ўключае заработную плату з адлічэннямі на сац. страхаванне, арэндную плату, рэнту, банкаўскі працэнт, прыбытак, амартызацыйныя адлічэнні, расходы на рэкламу і інш. У многіх высокаразвітых краінах служаць асновай ускоснага падаткаабкладання. ДАБЕЕЎСКАЕ ВОЗЕРА, y Шумілінскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Сечна (правы прыток Зах. Дзвіны), якая выцякае з возера, за 7 км на ПдЗ ад г.п. Шумілша. Пл. 2,31 км2, даўж. 2,2 км, найб. шыр. 1,4 км, найб. глыб. 3,6 м, даўж. берагавой лініі больш за 6 км. Пл. вадазбору 32 к м . Схілы катлавіны невыразныя, на У выш. 4— 5 м, разараныя. Берагі сплавінныя. Дно плоскае, выслана сапрапелем, які здабываюць на
ўгнаенне. У выніку меліярацыі ўзровень возера панізіўся на 1 м. М оцна зарастае. Злучана ручаём з азёрамі Круглік і Мошна. ДАБЕРВАЛЬ (Dauberval, D ’Auberval; сапр. Б е р ш э; Bercher) Ж ан (19.8.1742, г. Манпелье, Францыя — 14.2.1806), французскі артыст балета, балетмайстар. Вучань і паслядоўнік рэфарматара танца Ж .Ж .Навера. Дэбютаваў y Парыжскай оперы ў 1761, y 1770—— 83 яе саліст. Віртуозны танцоўшмык паўхарактарнага жанру. Сярод партый: Паляк («Галантная Індыя» Ф.Рамо), антрэ Зямлі («Стыхіі» А.Дэтуша), Крэон («Медэя і Ясон» Ж.Ж .Радольфа). У 1789—92 выступаў і ставіў балеты ў Бардо (Ф ранцыя) і Лондане. Яго лепшы балет «Марная перасцярога» на зборную музыку (1789) захаваўся ў рэпертуары да нашага часу. Сярод інш. пастановак: «Пігмаліён» Ж.Ж .Русо, «Дэзерцір» на муз. П.А.Мансіньі, «Легкадумны паж», «Тэлемак на востраве Каліпса». У творчасці спалучаў танец з пантамімай, шырока выкарыстоўваў нар. і быт. танец. ДАБЕЯ, вёска ў Шумілінскім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 8 км на ПдЗ ад г.п. і чыг. ст. Шуміліна, 46 км ад Віцебска. 343 ж., 119 двароў (1997). Пач. школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Д А БІН Ы (Daubigny) Шарль Франсуа (15.2.1817, Парыж — 19.2.1878), французскі жывапісец і графік. У 1840-я г. працаваў пераважна як ілюстратар, потым прымкнуў да барбізонскай школы жывапісу. Маляваў пейзажы простыя па матывах, з ціхім інтымным замілаваннем («Бераг Уазы» і «Запруда ў даліне Аптэво», абодва 1855, «Раніда», 1858, «Марскі заліў», 1864), y якіх паэтычна перадаваў свежасць, трапяткое дыханне і зменлівасць прыроды. Для яго жывапісу характэрна лёгкасць, празрыстасць колераў, багаты валёрамі танальны каларыт. ДАБРАБЫТ, забеспячэнне насельніцтва матэрыяльнымі і духоўнымі дабротамі, г. зн. прадметамі, паслугамі і ўмовамі, якія задавальняюць пэўныя чалавечыя патрэбнасці. Залежыць ад узроўню развіцця прадукцыйных сіл і характару пануючых y грамадстве вытв. адносін. Д. выяўляецца сістэмай паказчыкаў, што характарызуюць узровень жыцця.
Ш.Ф Дабіньі
М а р с к і заліў.
1864
ДАБРАВЕШЧАННЕ, Благавеш ч а н н е , З в е с т а в а н н е (дакладная назва — Благавешчанне Прасвятой Багародзіцы; ад царк.-слав. «Благая весть» — «Добрая вестка»), рэлігійнае хрысц. свята. Адно з дванадзесятых свят праваслаўя. Адзначаецца за 9 мес перад Калядамі (каталіцкай царквой 25 сак. па грыгарыянскім календары і праваслаўнай — 7 крас. па юліянскім). Прысвечана апісанай y Новым запавеце падзеі, калі архангел Гаўрыіл паведаміў Дзеве Марыі (Багародзіцы), што яна народзіць сына Божага — Ісуса Хрыста ад Духа Святога. Д. ўвайшло ў хрысц. каляндар y 4 ст. На бел. землях з ’явілася разам з іншымі хрысц. святамі ў 10 ст. Супадае з пачаткам веснавых работ, клопатам сялян пра лёс будучага ўраджаю, які, паводле нар. вераванняў, залежыў ад прыхільнасці Багародзіцы. У нар. календары адзначаецца як пачатак вясны, дзень абуджэння зямлі. Да гэтага свята былі прымеркаваны стараж. веснавыя абрады (Гуканне вясны), з ім звязана шмат павер’яў і забарон (нельга было працаваць, па асаблівасцях надвор’я ў гэты дзень рабілі прагнозы на ўраджай і інш.). А.У.Верашчагіна. ДАБРАВОЛЬСКІ Віктар Мікалаевіч (23.1.1906, г. Адэса, Украіна — 28.7.1984), украінскі акцёр. Нар. арт. СССР (1960). 3 1922 y вандроўных т-рах. 3 1926 y Адэскім укр. драм. т-ры. У 1939— 63 y Кіеўскім укр. драм. т-ры імя І.Ф ранко, y 1964— 84 y Кіеўскім рус. драм. т-ры імя Лесі Украінкі. Сярод роляў: Міхайла Гурман («Украдзенае шчасце» Франко), Карп Ветравой («Калінавы гай» А.Карнейчука; Дзярж. прэмія СССР 1951), Макбет (аднайм. п’еса Ш экспіра), Агаба Бачверадзе («Пакуль арба не перакулілася» А.Іаселіяні) і інш. 3 1926 здымаўся ў кіно: «Пётр I», «Подзвіг разведчыка», «У стэпах Украіны» і інш. Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Р.Ш аўчэнкі 1983. ДАБРАВОЛЬСКІ Георгій Цімафеевіч (1.6.1928, г. Адэса, Украіна — 30.6.1971), савецкі касманаўт. Герой Сав. Саюза (1971, пасмяротна), лётчыккасманаўт СССР (1971). Скончыў Адэскую спецшколу ВПС (1946), Чугуеўскае ваенна-авіяц. вучылішча (1950), Ваенна-паветр. акадэмію імя Гагарына (1961). 3 1963 y атрадзе касманаўтаў. 6— 30.7.1971 з У.М .Волкавым і В.І.Пацаевым здзейсніў палёт на касм. караблі «Саюз-11» і арбітальнай станцыі «Салют» (як камандзір). Пры вяртанні на Зямлю ў выніку парушэння герметычнасці кабіны касм. карабля Д. і члены экіпажа загінулі. Правёў y космасе 23,8 сут. Залаты медаль імя К.Э.Цыялкоўскага AH СССР. ДАБРАВОЛЬСКІ Ерафей Уладзіміравіч (19.11.1903, в. Ш алаеўка Кіраўскага р-на Магілёўскай вобл. — 21.4.1987), генерал-лейтэнант (1945), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Кіеўскае пях. вучылішча (1931), курсы «Выстрал» (1940), Вышэйшыя акад. курсы пры Ва-
557
ДАБРАВОЛЬСКІ
ен. акадэміі Генштаба (1947). У Чырв. Арміі з 1925. У Вял. Айч. вайну з ліп. 1941 на Зах., Калінінскім, 1-м Прыбалт. і 1-м Бел. франтах: камандзір палка, нач. штаба, камандзір стралк. дывізіі, корпуса. Войскі 16-га корпуса на чале з Д. вызначыліся ў студз. 1945 y баях на р. Вісла каля г. Казімеж (Польшча) пры прарыве абароны і разгроме праціўніка. Да 1958 y Сав. Арміі.
Е.У Дабравольскі
У .М
Дабравольскі
ДАБРАВОЛЬСКІ Іван Вікенцьевіч (1780— 90-я г., Магілёўшчына — 1851), скрыпач, дырыжор, кампазітар, фалькларыст, педагог, муз. дзеяч. Быў рэгентам хору і капельмайстрам духавой і інстр. музыкі магілёўскага епіскапа Анастасія. Каля 1810 пераехаў з капэлай y Астрахань. Адзін з арганізатараў астраханскага т-ра (з 1820 яго антрэпрэнёр, разам з Ц.Цімафеевым). 3 пач. 1840-х г. працаваў настаўнікам музыкі ў Гродзенскай гімназіі; узначальваў аматарскі аркестр. Вял. значэнне мела выданне Д. «Азнатского музыкального журнала» (1816— 18), дзе ўпершыню ўжыты літаграфскі спосаб y нотадрукаванні, a таксама запіс, публікацыя і апрацоўка муз. фальклору народаў Сярэдняй Азіі і Каўказа з выкарыстаннем прыёмаў еўрап. кампазітарскай тэхнікі. У часопісе друкаваліся і інстр. п’есы для хатняга музіцыравання, y т.л. самога Д. («Паланэз» для скрыпкі і інш.). Літ:. К о р о с т н н А.Ф. Начало лятографнн в Россгаі. М., 1943. С. 73—77; К а п н л о в АЛ. Скрнпка белорусская. Мн., 1982.
ДАБРАВОЛЬСКІ Уладзімір Мікалаевіч (11.8.1856, с. Краснасвядкае Пачынкаўскага р-на Смаленскай вобл., Расія — 7.5.1920), бел. і рус. этнограф, фалькларыст, краязнавец, лексікограф. Скончыў Маскоўскі ун-т (1880). Настаўнічаў. 3 1918 чытаў лекцыі ў Бел. нар. ун-це (Масква), y Віцебскім ін-це нар. асветы, Смаленскім аддз. Маскоўскага археал. ін-та. 3 1880-х г. збіраў фальклор, даследаваў матэрыяльную культуру народа. Вывучаў абрады, святы, вераванні Смаленшчыны, нар. тэатр і інш. Асн. працы «Смаленскі этнаграфічны зборнік» (ч. 1— 4, 1891— 1903), «Смаленскі абласны слоўнік» (1914). Аўтар арт. «Прыказка і загадка» (1898), «Смерць, пахаванне і галашэнні» (1900), «Кросны» (1902), «Адрозненні ў вераваннях і
558
ДАБРАВОЛЬСКІ
звычаях беларусаў і велікарусаў Смаленскай губерні» (1903), «Нячыстая сіла ў народных вераваннях» (1908), «Абрады і павер’і, якія датычацца хатніх і палявых работ сялян Смаленскай губерні» (1909), «Бабёр y Смаленскай зямлі па летапісных, археалагічных і сучасных дадзеных» (1916). 3 М.Дз.Бэрам запісаў больш за 500 мелодый нар. песень. Чэшскі этнамузыколаг Л.Куба ў час прыеаду да Д. запісаў бел. нар. песні в. Данькава Смаленскага пав. (апубл. ў 1887).
аналізе, сінтэзе і мадэляванні дыскрэтных сістэм. кіравання машынамі, аўтаматызацыі праектавання, тэорыі механізмаў і машын, тэарэт. механіды, геафізіцы. Тв.: Бегушне волны деформацнн. Мн., 1987; Государственная власть как технйческая снстема: О трех велнкнх соцнальных нзобретеннях человечества. Мн., 1995; Волновой перенос вешества. Мн., 1996. М .П .С а в ік .
ДАБРАЛЮБАЎ Ігар Міхайлавіч (н. 22.10.1933, г. Новасібірск, Расія), бел.
Л іт :. Ш л ю б с к i А. Этнаграфічная дзейнасць Дабравольскага. Мн., 1928; Р о м а н о в Ю.С. Жнзнь н научная деятельность В.Н.ДобровольсКого / / Матерналы по нзученню Смоленской областн. М , 1970. Вып. 7; А к у н ь к о в а А.М. Жыццё і навукова-педагагічная дзейнасць У.М.Дабравольскага / / Этнаірафічны зборнік. Мн., 1975; Я е ж. Беларуская казка ў запісах У.МДабравольскага / / Беларуская фалькларыстыка. Мн., 1980. І .У . С а л а м е в іч .
ДАБРАВОЛЬСКІ Уладзімір Уладзіміравіч (6.6.1880, г. Мазыр — 18.8.1956), савецкі вучоны ў галіне механікі. Чл.-кар. AH СССР (1946), д-р тэхн. н., праф. (1920). Засл. дз. нав. і тэхн. РСФ СР (1943). Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча (1906). У 1922— 49 y ВНУ Масквы. Адначасова ў 1937— 53 y Ін-це машыназнаўства. Навук. прады па тэорыі механізмаў, дастасоўнай механіцы, кінематычнай геаметрыі. Распрацаваў класіфікацыю механізмаў, тэорыю сферычных і складаных зубчастых механізмаў. Аўтар навуч. дапаможнікаў па матэматыцы, механіцы, тэорыі механізмаў і машын. Прэмія імя П.Л.Чабышова AH СССР (1946). Тв:. Теорля механнзмов. 2 нзд. М., 1953. Л іт :. А р т о б о л е в с к н й Н.Н. Краткяй
очерк жнзнн я деятельностн В.В.Добровольского / / Тр. семннара по теорнн машнн н механнзмов. М.; Л., 1950. Т. 9, вып. 36. А .А .Г у с а к .
ДАБРАВОЛЯ, вёска ў Свіслацкім р-не Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 18 км на ПдЗ ад гар. пас. і 16 км ад чыг. ст. Свіслач, 120 км ад Гродна. 681 ж., 338 двароў (1997). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — царква Іаана (1840). ДАБРАГОШЧА, вёска ў Жлобінскім р-не Гомельскай вобл., каля аўтадарогі Жлобін— Светлагорск. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 34 км на ПдЗ ад Жлобіна, 117 км ад Гомеля, 6 км ад чыг. ст. Яшчыцы. 660 ж., 260 двароў (1997). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніца, амбулаторьм, аптэка, адцз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. ДАБРАЛЮБАЎ Анатоль Іванавіч (н. 30.6.1930, Мінск), бел. вучоны ў галіне механікі і тэхн. кібернетыкі. Д-р тэхн. н. (1988), праф. (1989). Скончыў БПІ (1953). 3 1965 y Ін-це тэхн. кібернетыкі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па
кінарэжысёр. Нар. арт. Беларусі (1985), засл. дз. маст. Беларусі (1974). Скончыў БДУ (1956), Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1963). 3 1962 на кінастудыі «Беларусьфільм» 3 1992 праф., заг. кафедры Ін-та сучасных ведаў y Мінску. Яго фільмы адметныя актуальнасцю праблематыкі, актыўнасцю аўтарскай пазіцыі. Сярод лепшых: «Іван Макаравіч» (1958, прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1970; прыз Міжнар. кінафестывалю дзіцячых фільмаў y Венецыі, 1970), «Братушка» (1976, са студьмй маст. фільмаў «Сафія», Балгарыя; сярэбраны медаль імя А.Даўжэнкі 1976), «Расклад на паслязаўтра» (1979), «Трэцяга не дадзена» (1981), «Белыя росы» (1983), «Восеньскія сны» (1987), «Плач перапёлкі» (1991, тэлевізійны, шматсерыйны). ДАБРАЛЮБАЎ Мікалай Аляксандравіч (5.2.1836, г. Ніжні Ноўгарад, Расія — 29.11.1861), рускі крытык, публіцыст і паэт, філосаф-матэрыяліст рэв.-дэмакр. кірунку. Пасля заканчэння Пецярбургскага гал. пед. ін-та (1857), дзе пасябраваў з бел. пісьменнікам і этнографам П .М .Шпілеўскім, супрацоўнік час. «Современнйк», з 1859 адначасова рэдактар яго сатыр. дадатку «Свлсток». Абгрунтоўваў прьшцьіпы асветніцкага матэрыялізму, рэв. дэмакратызму і крытычнага рэалізму ў артыкулах «Арганічнае развіццё чалавека ў сувязі з яго разумовай і маральнай дзейнасцю» (1858), «Што такое абломаўшчына?» і «Цёмнае царства» (1859), «Прамень святла ў цёмным царстве» і «Калі ж прыйдзе сапраўдны дзень?» (1860). Крытыкаваў ідэаліст. і вульгарна-матэрыяліст. канцэпцыі, тэорыі «мастацгва дзеля мастацгва» і «чыстай красы», выкрываў афіц. ідэалогію царызму і бурж. абмежаванасць лібералізму. Сутнасць гіст. прагрэсу бачыў y руху чалавецтва да сацыяльна аднароднага грамадства без эксплуатацыі. Рухальнай сілаю развідця грамадства лі-
чыў ідэйна-этычньм матывы паводзін людзей. Быў адным з папярэднікаў рэв. народнідтва. Адзін з заснавальнікаў сацыялагічнай крытыкі, якая суадносіла з’явы мастацтва з асн. тэндэнцыямі грамадскага жыцця і сцвярджала адзінства сац. і эстэт. вартасці мастацтва. У працах пра народнасць л-ры Д. высока ацэньваў творчасць Т.Ш аўчэнкі, прадбачыў сац. і культ. адраджэнне бел. народа, адкідаў афіцыёзную панска-ліберальную выдумку пра «забітасць» і адсталасць сялянства. У арт. «Рысы для характарыстыкі рускага простанароддзя» (1860) пісаў: «Пытанне пра характарыстыку беларусаў павінна хутка бьвдь растлумачана працамі мясцовых пісьменнікаў. Паглядзім, што яшчэ скажуць самі беларусы». Ідэі Д. паўплывалі на станаўленне светапогляду бел. рэв. дэмакратаў (К.Каліноўскі, Ф.Багушэвіч, Я.Купала, Я.Колас), бел. крытыку і публіцыстыку пач. 20 ст. (газ. «Наша доля», «Наша ніва»). Супрацоўнікі газ. «Мннскнй лнсток» апіраліся на дабралюбаўскую канцэпцыю рэалізму ў ацэнцы рус. класічнай л-ры, садзейнічалі пазнанню бел. краю, адзначалі вернасць прагрэс. інтэлігенцыі літ. запаветам Д., падкрэслівалі ў яго дзейнасці імкненне разбудзіць працоўных да свядомага грамадскага жыцця, выхаваць y інтэлігенцыі павагу да працоўных, гуманізм светапогляду. Газ. «Северо-Западный край» прапагандавала літ.-эстэт. погляды Д. і В.Бялінскага, называла іх пакутнікамі прагрэс. л-ры. Газ. «Полесье» ў арт. «Памяці М.А.Дабралюбава» (1911) адзначала яго ўклад y выхаванне прагрэс. рус. інтэлігендыі. Спадчыну Д. прапагандавалі М .К Дабрынін, Л.Р.Бараг, І.М.Лушчьпдкі і інш. Т в.\ Собр. соч. Т. 1—9. М.; Л„ 1961— 1964; Бел. пер. — Літаратурна-крытычныя артыкулы. Мн., 1938. Л і т .: Н н к о н е н к о В.С. Н.А.Добролюбов. М., 1985. У .М .К о н а н .
ДАБРАМЬІСЛЕНСКАЕ ВАДАСХОВІШЧА, y Лёзненскім р-не Віцебскай вобл. на р. Чарніда (прыток Лучосы), за 10 км на ПдЗ ад г. п. Лёзна. Створана ў 1962. Пл. 1,16 км2. Даўж. 8 км, найб. шыр. 800 м, найб. глыб. 5 м, аб’ём вады 2,25 млн. м3. Берагавая лінія звілістая: правы бераг пад лесам, левы забалочаны. Выкарыстоўваецца для энергет. мэт. ДАБРАМЬІСЛІ, вёска ў Лёзненскім р-не Відебскай вобл., на р. Чарніда. Цэнтр сельсавета. За 15 км на ПдЗ ад г.п. і чыг. ст. Лёзна, 55 км ад Відебска. 1236 ж., 466 двароў (1997). У пісьмовых крыніцах упамінаецца ў 1749. 3 І772 цэнтр воласці ў Аршанскім пав. Магілёўскай губ. 3 пач. 1830-х г. мястэчка. У 1860 y Д. 350 ж., y 1910 — 646 ж., 215 двароў, нар. вучылішча, царква, яўр. малітоўны дом, 5 хлебных крам, млын. 3 1924 цэнтр сельсавета ў Лёзненскім р-не. У 1971 y Д. 425 ж., 146 дамоў.
Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкія магілы сав. воінаў і партызан.
ДАБРАНРАВАЎ Барыс Георгіевіч (16.4.1896, Масква — 27.10.1949), рускі акдёр. Нар. арт. СССР (1937). 3 1915 y МХАТ. У яго мастацтве спалучаліся шчырасць, мужная прастата з рамантычным натхненнем і паэт. пафасам. Сярод роляў: Мышлаеўскі («Дні Турбіных» М.Булгакава), цар Фёдар («Цар Фёдар Іаанавіч» А.К.Талстога), Вайнідкі («Дзядзька Ваня» А.Чэхава). 3 1920 здымаўся ў кіно: «Пецярбургская ноч», «Аэраград», «Узнятая цаліна», «Аповесць пра сапраўднага чалавека» і інш. ДАБРАНСКІ Валерый Міхайлавіч (н. 17.3.1941, г. Вязьма Смаленскай вобл., Расія), бел. фізік. Д-р тэхн. н., праф. (1995). Скончыў Кіеўскі ін-т інжынераў грамадз. авіяцыі (1966). 3 1980 y Бел. агр. тэхн. ун-це. Навук. працы па фізіцы цвёрдага цела. Распрацаваў асновы тэхналогіі атрымання кампазідыйных матэрыялаў для машынабудавання і электронікі з выкарыстаннем тэхнікі высокага ціску. Л .В .Б а р о ў к а . ДАБРАНСКІ Флавіян Мікалаевіч (16.2.1848, с. Чэрніцы Валынскай губ., Украіна — 1919), гісторык, археограф, лінгвіст. 3 сям ’і святара. Скончыў Валынскую духоўную семінарыю (1868), Маскоўскую духоўную акадэмію (1872). Выкладаў y Літоўскай духоўнай правасл. семінарыі, Віленскім хрысціянскім настаўнідкім ін-це (з 1883). 3 1876 чл. камісіі па стварэнні Віленскай публічнай б-кі. У 1886— 1913 y Віленскай археаграфічнай камісіі. У 1915 эвакуіраваўся з Вільні. Аўтар «Слоўніка асаблівасцей грэчаскіх дыялектаў...» (1879), прадмоў да 15, 21, 26, 31, 34-га тамоў Актаў віленскай камісіі, прац «Вільня і наваколле» (1883), -«Пра літоўскіх татараў» (1906), публіцыст. артыкулаў. Склаў і выдаў каталог рэчаў музея старажытнасцей y Вільні (1879), вопіс рукапісаў Віленскай публічнай б-кі (1882). У .М .М іх н ю к .
ДАБРАПОЛЬ (Galeobdolon), род кветкавых раслін сям. ясноткавых. 3 віды. Пашыраны ў Еўропе і М.Азіі. На Беларусі ўсюды трапляецда Д. жоўты (G. luteum). Расце ў шыракалістых і мяшаных лясах, y хмызняках.
Шматгадовыя травяністыя расліны з паўзучым галінастым карэнішчам. Гал. сцябло і неквітучыя парасткі сцелюцца, y вузлах укараняюцца, квітучыя парасткі прыўзнятыя. Лісце простае, супраціўнае, зімуе; ніжняе круглавата-яйцападобнае, верхняе яйцападобнае, завостранае. Кветкі залаціста-жоўтыя, двухгубыя, з прыкветкамі, па 3— 10 y несапраўдных пазушных кальчаках. Плод — чатырохарэшак. Лек., меданосныя і дэкар. (ёсць формы з серабрыстым лісцем) расліны. Г .У .В ы н а е ў .
ДАБРАСЕНЬ, возера ў Светлагорскім р-не Гомельскай вобл., на пойме р. Бярэзіна, за 40 км на ПнЗ ад г. Светлагорск. Пл. 0,26 км2, даўж. 2,4 км, найб. шыр. 100 м, даўж. берагавой лініі каля 5 км. Старычнае. ДАБРАЎЛЯНСКАЯ ЗБРАЁЎНЯ, калекцыя ваен. зброі і амуніцыі 13— 19 ст., сабраная А.Гюнтэрам (па паходжанні немец) y сваім маёнтку Дабраўляны (цяпер вёска ў Смаргонскім р-не). Экспанаты — шлемы, кірасы, латы, парахаўнійы, бердышы, алебарды, чаканы, стрэлы, баявыя сякеры, лукі, даспехі крыжакоў і інш. — былі размешчаны ў пабудаванай ім капліцы. У калекцыі былі ўзоры ваен. і паляўнічага ўзбраення розных стараж. магнацкіх родаў. На тэр. сядзіб Гюнтэр стварыў таксама музей нар. побыту (старыя хаты, аборы, борці і інш.). Пасля яго смерці (1854) б. ч. экспанатаў трапіла ў Варшаву. Г .А .К а х а н о ў с к і.
ДАБРАЧЬІННАСЦЬ. 1) Аказанне матэрыяльнай дапамогі маламаёмным, сацыяльна неабароненым прыватнымі асобамі ці арганізацыямі. Можа быць накіравана на падтрымку, развіццё і заахвочванне грамадска значных формаў дзейнасці (напр., ахову навакольнага асяроддзя, помнікаў культуры і інш.). 2) Паняцце маралі, якое вызначае ўстойлівыя станоўчыя якасці, асобы, адобраньм грамадскай думкай і нарматыўнай этыкай, напр., бескарыслівасць, разважлівасць, велікадушнасць, давер, сяброўства, любоў, патрыятызм, сумленне, справядлівасць і інш. Кожнай станоўчай маральнай катэгорыі тэарэт. этыка проціпастаўляе адмоўныя якасці ці заганы. Д. як грамадска значная норма арганізоўвае і накіроўвае дзейнасць людзей, упарадкоўвае грамадскае жьвдцё; падкрэслівае ролю асобы як актыўнага носьбіта пэўнай маральнасці. В .М .П е ш к а ў .
Дабраполь жоўты.
ДАБРЖАНСКАЯ Любоў Іванаўна (24.12.1908, Кіеў — 3.11.1980), расійская актрыса. Нар. арт. СССР (1965). Скончыла студыю пры Кіеўскім рус. драм. т-ры (1924), дзе працавала да 1934. У 1934— 80 y Цэнтр. т-ры Сав. Арміі ў Маскве. Яе мастацтва вызначалася вострай характарнасцю, яркім тэмпераментам і вытанчанасцю. Сярод роляў: Негіна («Таленты і паклоннікі» А.Астроўскага), Камісар («Аптымістычная трагедыя» У.Вішнеўскага), Шура Азарава («Даўным даўно» М.Гладкова), Васілуце («Каса марэ» І.Друцэ), Катарына («Утаймаванне свавольніцы»
ДАБРУДЖА
559
У.Ш экспіра). 3 1952 здымалася ў кіно. Дзярж. прэмія СССР 1951. ДАБРО I ЗЛО, нарматыўна-ацэначныя катэгорыі, якія ўвасабляюць адну з найб. фундаментадьных праблем філасофіі, этыкі і рэлігіі — раадзяленне і супрацьпастаўленне маральна-пазітыўнага і этычна-адмоўнага ва ўчынках і матывах дзейнасці людзей, y з ’явах сац. рэчаіснасці. Умоўна вылучаюць: к a н в е н ц ы я н а л ь н ы тып Д. і з., паводле якога прынцыпы добразычлівасці і ліхадзейства залежаць ад канкрэтнага жыццёвага, сац. і канфесійнага вопыту і ад умоў сац.-прыроднага асяроддзя, цывілізавана-культ. развіцця чалавека і грамадства; a н т a л a г і ч н ы, які зыходзіць з таго, што Д. і з. ўкаранёны ў самой структуры рэчаіснасці ці нараджаюцца абсалютным пачаткам сусвету; інтуітыўна-апрыёрны, паводле якога Д. і з. ёсць фундаментальныя інтуіцыі альбо прыроджаньм ідэі індывід. свядомасці і ў такой сваёй якасці не падлягаюць рацыянальнай рэфлексіі і канцэптуальна-тэарэт. абгрунтаванню. Філас. асэнсаванне праблем Д. і з. пачалося ў стараж. Індыі, Кітаі, Грэцыі. Сакрат лічыў асн. сродкам супраць зла веды, Платон сцвярджаў, што дабро напежыць да свету вечных ідэй, a зло — да ўсяго зменлівага, Арыстоцель надаваў Д. і з. статус найважнейшых этычных катэгорый. Гэтыя ідэі развіты ў творах Б.Спінозы, Вальтэра, Д.Дзідро, Г.Гегеля, А.Шапенгаўэра, Ф.Нідшэ і інш. філосафаў 17— 18 ст. Найб. значны ўклад y распрацоўку гэтай праблематыкі зрабіў І.Кант, які сцвярджаў магчымасць перамогі дабра над злом. Філас.-этычную праблематыку Д. і з. распрацоўвалі бел. мысліделі М.Гусоўскі, М.Цішкевіч, Ф.Скарына, А.Волан, С.Будны, С.Лован, С.Зізаній, М.Сматрыцкі, Сімяон Полацкі, К.Нарбут, Г.Каніскі, К.Каліноўскі, ЯЛучына, Я.Купала, Я.Колас, М.Багдановіч і інш.
Рэліг. варыянт асэнсавання Д. і з. зыходзіць з першаснасці боскага дабра, з наперадустаноўленай гармоніі сусветных і чалавечых першаасноў, разбураных грэхападзеннем. У хрысціянстве чалавек традыдыйна прадстае як носьбіт двух першаасноў: плоць імкнехада да зла, дух — да дабра. Выбар y карысць дабра сведчыць аб адзінстве з хрысц. супольнасцю праведных і пачатак індывід. выратавання, што і ўвасабляе сабой кардынальны сэнсавы матыў гіст. працэсу развіцця асобы і грамадства. Я .М .Б а б о с а ў .
ДА БРОМ Ы СЛЬ, вёска ў Івадэвіцкім р-не Брэсцкай вобл., на правым беразе р. Шчара. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 32 км на ПнУ ад Івацэвіч, 166 км ад Брэста, 24 км ад чыг. ст. Даманава. 688 ж., 309 двароў (1997). Лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом. культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — Мікалаеўская царква (1874). ДАБРЎДЖА (рум. Dobrogea), гістарычная вобласць на Пд Еўропы, паміж ніжнім цячэннем Дуная і ўзбярэжжам Чорнага м., пераважна ў межах плато Даб-
560
ДАБРУШКІН
руджа. Паўн. (большая) частка Д. ўваходзіць y склад Румыніі, паўд. частка — y склад Балгарыі. Стараж. Д. была заселена фракійскімі плямёнамі. У 5 ст. да н.э. захоплена с к іф а м і , y 1 ст. н. э. — рымлянамі, з 3 ст. пацярпела ад нашэсцяў г о т а ў , г у н а ў і інш. У пач. 6 ст. ў Д. з’явіліся славяне. 3 7 ст. ў складзе Першага (у П — 12 ст. належала Візантыі), з канца 12 ст. — Другога Балгарскага царстваў. У 14 ст. на тэр. Д. ўтварыліся самаст. феад. дзяржавы. У 15 ст. захошіена А с м а н с к а й ім п е р ы я й . Пасля рус.-тур. вайны 1877—78 Паўд. Д. ў складзе Балгарыі, Паўночная — Румыніі. Паводле Бухарэсцкага мірнага дагавора 1913 Паўд. Д. перададзена Румыніі, паводле балг.-рум. дагавора 1940 вернута Балгарыі.
8.7.1955), рускі і бел. літ.-знавец. Д -р філал. н. (1951), прафесар. Скончыў Смаленскі ун-т (1924). Працаваў y Маскоўскім ун-це (1930— 31), Дзярж. ін-це тэатр. мастацтва імя Луначарскага (1931— 37) і інш. ВНУ Масквы, Мінска, Ін-це сусв. л-ры імя М.Горкага. Даследаваў бел. стараж. л-ру, творчасць некат. рус. пісьменнікаў.
Удзельнік партыз. руху ў Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Друкаваўся з 1938 (літ. псеўд. А л е с ь С у ч о к ) . У вершах услаўляў імкненне да свабоды, мужнасць чалавека-змагара. У пасляваен. творах пераважаюць грамадз. матывы, пейзажная лірыка.
Беларуская літаратура: Старажытны перыяд. Мн., 1952.
ДАБУЖ Ы НСКІ Мсціслаў Валяр’янавіч (2.8.1875, г. Ноўгарад, Расія — 20.11.1957), рускі жывапісец, графік і тэатр. мастак. Вучыўся ў маст. школах Пецярбурга (1885— 87) і Мюнхена (1889— 1901). 3 1922 праф. Пецярбургскай AM. 3 1919 узначальваў Віцебскае народнае мастацкае вучылішча. 3 1925 жыў y Літве (у 1929— 39 выкладаў y Каўнаскай маст. школе), з 1939 — y Англіі і ЗША. Чл. аб’яднання «Свет мастацтва». Працаваў y жанры станковай і кніжнай графікі, y тэатр.-дэкарацыйным мастацтве, манум.-дэкар. жывапісе. Аўтар серыі жывапісных і гра-
Тв.-.
Д А БРЫ Н Ь, вёска ў Дубровенскім р-не Віцебскай вобл., на аўтадарозе Дуброўна— Горкі. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 17 км на ПдУ ад Дуброўна, 109 км ад Відебска, 10 км ад чыг. ст. Зубры. 277 ж., 110 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. ДАБРУШ КІН Уладзімір Андрэевіч (н. Брацкая магіла сав. воінаў. 11.6.1949, Мінск), бел. матэматык. Д-р ДАБРЫХА, рака, гл. Добрыч. фіз.-матэм. н. (1992). Скончыў БДУ ДАБРЫЦА, рака ў Кіраўскім р-не Ма(1971). 3 1971 y Ін-це матэматыкі Нац. гілёўскай вобл. і Рагачоўскім р-не ГоАН Беларусі. 3 1996 праф. ун-та Браўна мельскай вобл., правы прыток р. Друць (г. Провідэнс, ЗША). Навук. працы па (бас. Дняпраі. Даўж. 35 км. Пл. вададынамічнай тэорыі пругкасці. Пабуда- збору 250 км2. Пачынаецца за 2 км на ваў і даследаваў уласцівасці рашэнняў ПнУ ад в. Старое Заліцвінне Кіраўскага краявых задач тэорыі пругкасці і тэр- р-на. Цячэ ў межах Цэнтральнабярэзінмапругкасці ў абсягах з нягладкімі ме- скай раўніны. Даліна трапецападобная. жамі. Пойма асушаная. Рэчышча каналізаваТв.: Краевые задачн дмнамнческой теорнн на на ўсім працягу. Прымае сцёк з меупругостн для клмноввдных областей. Мн., ліярац. каналаў. 1988. ДА БРЫ ГОРСКІ ПАРК, с а д «Сал о м і н к a », помнік садова-паркавага мастацтва. Закладзены ў 1906 y в. Дабрыгоры Бешанковідкага р-на Відебскай вобл. на правым беразе р. Крывінка ваен. урачом П.М.Красавіцкім. Дрэвы садзіў водомы садавод Я.Мароз. Пл. 10 га. Парк эканам. тыпу, па кампазіцыі пладовы сад. Па перыметры абсаджаны рознымі экзотамі, якія ўтвараюць ахоўныя пасадкі і невял. паркавыя курціны. У ім каля 30 відаў і формаў дэкар. раслін: кедр сібірскі, елкі белая, Энгельмана, серабрыстая, хвоі веймугава, жорсткая, чорная, Банкса, лістоўніцы яп. і еўрап., бук, арэх маньчжурскі, клён татарскі і інш. Л іт .: Ф е д о р y к А.Т. Садово-парковое нскусство Белорусснн. Мн., 1989. С. 87—88.
ДАБРЫЛАЎКА, рака ў Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл., правы прыток р. Бярозаўка (бас. Зах. Дзвіны). Даўж. 32 км. Пл. вадазбору 133 км2. Пачынаецца за 1 км на Пд ад в. Забор’е, цячэ ў межах Свянцянскіх град, y нізоўі працякае праз Пятроўскае возера. Даліна трапецападобная, ніжэй воз. Пятроўскае зліваецца з далінай Бярозаўкі, шыр. 300 м — 2 км. Пойма шыр. 100— 300 м. Рэчышча ад вытоку на працягу 16 км каналізавана. ДАБРЫНЁВА, вёска ў Дзяржынскім р-не Мінскай вобл. Ц энтр сельсавета. За 22 км на ПдУ ад Дзяржынска, 35 км ад Мінска, 20 км ад чыг. ст. Койданава. 267 ж., 128 двароў (1997). Базавая школа, амбулаторыя, аптэка. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. П омнік архітэктуры — капліца (1-я пал. 19 ст.). Д А БРЬШ ІН Міхаіл Кузьміч (23.1.1889, г. Рослаўль Смаленскай вобл., Расія —
ДАБРЬІЦА, рака ў Чэрвеньскім і Бярэзінскім р-нах Мінскай вобл., правы прыток р. Бярэзіна (бас. Дняпра). Даўж. 25 км. Пл. вадазбору 130 км2. Пачынаецца за 1 км на П нЗ ад в. М ар’ямполь Чэрвеньскага р-на. Цячэ ў межах Ц энтральнабярэзінскай раўніны. Ад вытоку 5 км рэчышча каналізавана. ДАБРЫЦА, рака ў Рагачоўскім р-не Гомельскай вобл., правы прыток р. Дняпро. Даўж. 24 км. Пл. вадазбору 149 км2. Пачынаецца за 1 км на ПнУ ад в. Сялец. Рэчьшхча на ўсім працягу каналізавана. ДАБРЫЦА, рака, гл. Добрыч. ДА БРЫ ЯН Іван Якаўлевіч (27.4.1913, в. Какош чыцы Слонімскага р-на Гродзенскай вобл. — 22.1.1970), дзеяч рэв. руху ў Зах. Беларусі. Чл. К П ЗБ з 1933. У 1935 сакратар падп. Чамяроўскага раённага, Слонімскага і Навагрудскага акр. к-таў К СМ ЗБ, чл. Ц К КСМ ЗБ. Дэлегат II (1935) з ’езда К П ЗБ. У ліст. 1935 арыштаваны і прыгавораны да 10 гадоў турмы. Пасля вызвалення Зах. Беларусі ў 1939 дэп. Нар. сходу. У Вял. Айч. вайну адзін з арганізатараў партыз. руху на Слонімшчыне, камісар партыз. атрада імя Дзяржынскага брыгады імя Ракасоўскага. Пасля вайны на сав. і гасп. рабоце ў Слоніме. ДА БРЫ Я Н Пётр Навумавіч (20.10.1916, в. Ахматава Алатырскага р-на, Чувашыя — 27.8.1993), бел. паэт. У 1922 вярнуўся з бацькамі з бежанства на радзіму — в. Какошчычы (Слонімскі р-н). За ўдзел y рэв.-вызв. барацьбе неаднаразова быў арынггаваны польск. ўладамі, зняволены ў турму (1934— 37), y Бяроза-Картузскі канцлагер (1939).
Тв.:
У кн.: Сцягі і паходні. Мн., 1965. А .М .П я т к е в іч .
М Дабужынскі Віцебск. Цырк. 1923. Літаграфія.
М.Дабужынскі. Чалавек y акулярах. Партрэт паэта К.А Сюнербсрга. 1905—06.
фічных партрэтаў, арх. пейзажаў (цыклы відаў Вільні, 1903— 14; Віцебска, 1918, 1922— 23), сюжэтных кампазіцый, кніжных ілюстрацый (творы Х.Андэрсена, Ф.Дастаеўскага і інш.). Творы Д. адметньы дакладна распрацаваным малюнкам, эмацыянальнай выразнасцю, лінейна-рытмічнай арганізацыяй плоскасці, дэкаратыўнасцю, стрыманым каларытам. Афармляў тэатр. спекталі (у т.л. 12 спектакляў МХАТ, антрэпрызы С.П.Дзягілева і інш.). Л іт :. Мстнслав Добужннскнй: Жявопнсь. Графнка. Театр: [Альбом]. М., 1982; Ч y г y -
н о в Г.Н. М.В.Добужлнскнй, 1875— 1957. Л., 1988. М Л .Ц ы б у л ь с к і.
ДАБУЛЯВГЧУС (Dobulavicus) Андрус (19.7.1896, б. маёнтак Паравеяй, Біржайскі р-н, Літва — 20.6.1938), літоўскі паэт і публіцыст. Вучыўся ў Маскве ў Камуніст. ін-це нац. меншасцей Захаду (1922— 25), Акадэміі камуніст. выхавання (1929— 31), потым y Ін-це чырв. прафесуры. 3 1927 жыў і працаваў y Беларусі. 3 1935 y Мінску. У 1935 арыштаваны і беспадстаўна прыгавораны да 5 гадоў зняволення, дзе і загінуў. Рэабілітаваны ў 1957. Літ. дзейнасць пачаў y 1922. Аўтар зб. вершаў «Мая радзіма» (1936, Мінск, на літ. мове). Лірыцы Д. ўласцівы песеннасць, пошукі новых выяўл. сродкаў. У нарысах уэнімаў бел. тэматыку. А .В .М а л ь д з іс . ДАБУЧЫН, назва ў 15— 16 ст. (да 1589) г. Пружаны. ДАБШ ЭВІЧ (Dobszewicz) Бенядзікт (12.3.1722, каля г. Навагрудак, Гродзенская вобл. — 1799), філосаф, тэолаг, прадстаўнік эклектьгчнай філасофіі Беларусі і Літвы. Скончыў Навагрудскі езуіцкі калегіум, Віленскую езуіцкую акадэмію. Выкладаў y іх і ў Полацкім езуідкім калегіуме (з 1773 дэкан тэалагічнага ф-та Віленскай акадэміі). Прызнаваў філас. і прыродазнаўчанавук. ідэі П.Гасендзі, Р.Дэкарта, І.Кеплера, І.Ньютана, геліяцэнтрычную сістэму М .Каперніка і яго паслядоўнікаў («Погляды новых філосафаў», 1760). Фундаментальнымі палажэннямі логікі лічыў прынцып дастатковай падставы і прынцып сумлення («Лекцыі па логіцы», 1761). Прызнаваў тры віды пазнання: гіст. (пазнанне фактаў, іх успрыняцце), філас. (раскрыццё прычыны і асновы прадмета) і матэм. (пазнанне колькасных адносін). Паводле Д., мэта навукі — дасягненне ісціны для карысці чалавека. Ісціну падзяляў на лагічную, метафіз. і маральную. У філас. поглядах прытрымліваўся картэзіянства пазнейшага часу, спалучаў тэалагічны светапогляд з новафілас. поглядамі, што не магло не прывесці да ўнутр. супярэчнасцей y яго сістэме, якія выразна выявіліся ў кн. «Тэзісы ва універсальную філасофію» (1763). Э .К .Д а р а ш э в іч . ДАВАО (Davao), горад на Філіпінах, на в-ве Міцданао. Адм. ц. прав. Давао. 850 тыс. ж. (1990). Порт y зал. Давао. Міжнар. аэрапорт. Гал. гандл. цэнтр вострава. Цэнтр перапрацоўкі абакі (манільская пянька) і рамі (кіт. тэкст. крапіва). Дрэваапр., лесапільныя прадпрыемствы, фанерныя ф-кі. Вываз абакі (1-е месца ў краіне), рамі, копры, леса. Рыбалоўства. Турызм. Ун-т. ДАВАТАР Леў Міхайлавіч (20.2.1902, в. Хоціна Бешанковіцкага р-на Віцебскай вобл. — 19.12.1941), генерал-маёр (1941), Герой Сав. Саюза (1941). Скончыў кав. вучылішча (1926), Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1939). У Чырв. Арміі з 1924. У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на
Зах. фронце на чале асобнай кав. групы, якая ў ж н.— вер. зрабіла глыбокі рэйд па тылах ворага ў Смаленскай вобл., вяла абарончыя баі на р. Мёжа на Валакаламскім напрамку. 3 ліст. 1941 камандаваў кав. корпусам, паказаў сябе мужным і таленавітым камандзірам, за якога гітлераўцы прызначылі вял. ўзнагароду. Загінуў y баі каля в. Палашкіна на подступах да г. Руза Маскоўскай вобл. Помніхі на шашы Лепель—-Ула, y в. Хоціна, г.п. Ула, дзе ёсць і мемар. музей Д.
ДАВІД____________________
561
ДАВЕРЧАЯ ГРАМАТА, дакумент, які сведчыць паўнамоцтвы дыпламатычнага прадстаўніка і прызначэння яго ў адпаведную краіну. Падпісваецца кіраўніком дзяржавы і замацоўваецца подпісам міністра замежных спраў дзяржавы, якая прызначае дыпламат. прадстаўніка. Уручаецца кіраўніку прымаючай дзяржавы пры заступленні на пасаду. Д.г. выдаюцца паслам, пасланнікам, a таксама кіраўнікам спец. (надзвычайных) дэлегацый. ДАВІД (11 ст. да н.э., г. Віфлеем, Іарданія — 965 ці 964 да н.э.), 2-і цар Ізраільска-Іудзейскай дзяржавы. Паводле Старога запавету, юнак-пастух Д. перамог y адзінаборстве волата Галіяфа. Пасля гібелі цара Саула ў 1004 ці 1003 да н.э. быў абвешчаны царом Іудзеі, далучыў да яе тэр. ізраільскіх плямён і
ДАВАЯН Размік Нікагосавіч (н. 3.7.1940, в. Мец Парні Спітакскага р-на, Арменія), армянскі паэт. Скончыў Ерэванскі пед. ін-т (1964). Друкуецца з 1964. 3 1994 старшьгая СП Арменіі. Аўтар кніг вершаў і паэм «Мой свет» (1963), «Праз цені» (1967), «Рэквіем» (1969), «Соты» (1973), «Гарачыя пліты» (1978), «Медная ружа» (1983), «Выбранае» (1987), «Эпас юнацтва», «Каменная падушка» (абедзве 1989) і інш., y якіх шматграннае адлюстраванне духоўнага свету суайчыннікаў, асэнсаванне іх праблем і пошукаў, беражлівыя адносіны да традыцый класічнай арм. л-ры, багацце новых паэт. формаў. Дзярж. прэмія Арменіі 1985. На бел. мову асобньм творы Д. пераклаў Р.Барадулін. С .А р зу м а н я н .
ДАВЕРАНАСЦЬ y цывільным п р a в е, пісьмовае ўпаўнаважанне адной асобы другой для прадстаўніцтва ад яе імя перад трэцяй асобай. Паводле заканадаўства Рэспублікі Беларусь Д. ад імя юрьш. асобы, a таксама юрыд. асобе можа быць выдадзена толькі на ажыццяўленне здзелак, якія не супярэчаць яе статусу (становішчу). Д. можа мець простую пісьмовую форму або натарыяльна засведчаную — пры ажыццяўленні здзелак, якія патрабуюць натарыяльнай формы (напр., купля жылога дома). Д. можа быць выдадзена не больш як на 3 гады. Даведнік можа ў любы час адмяніць Д., a прадстаўнік — адмовіцца ад яе. Э .І .К у з ь м я н к о е а . ДАВЕРАНАЯ АСОБА, y Рэспубліцы Беларусь і некаторых краінах СНД, асоба якая ў перыяд выбараў y прадстаўнічыя органы ўлады ці кіраўніка дзяржавы знаёміць выбаршчыкаў з кандыдатам на выбарную пасаду і агітуе за яго выбранне. Колькасць Д.а. ад кандыдатаў на выбарныя пасады вызначаецца заканадаўствам аб выбарах. Д.а. не можа ўваходзіць y склад выбарчай камісіі.
Давід. Скульптар Мікеланджэла. 1501—04.
стварыў цэнтралізаваную дзяржаву, правёў перапіс насельніцтва, зрабіў сталіцай г. Іерусалім. Біблейскі вобраз Д. (юнак, пастух, палкаводзец, цар, складальнік псалмоў, музыкант, месія) ат-
562____________________ Д А В ід рымаў адлюстраванне ў л-ры, выяўл., тэатр., муз. мастацтве. ДАВІД (David) Герард (каля 1460— 70, Аўдэватэр, каля г. Гаўда, Нідэрланды — 13.8.1523), нідэрландскі жывапісец. Працаваў пераважна ў г. Бруге. Яго творы паўтаралі асн. кампазіцыйныя схемы нідэрл. жывапісу 15 ст., y той жа час адметньм мяккасцю і сакавітасцю жывапіснай манеры, майстэрствам пе-
радачы асвятлення, паэтычнасцю пейзажных матываў: 2 кампазіцыі «Суд Камбіза» (1498), трыпціх «Хрышчэнне Хрыста». ДАВІД (David) Ж ак Луі (30.8.1748, Парыж — 29.12.1825), французскі жывапісец; прадстаўнік класіцызму ў франц. мастацтве. У 1766— 74 вучыўся ў Парыжы ў Каралеўскай акадэміі жывапісу і скулыітуры (чл. акадэміі з 1784), y 1775— 80 вывучаў ант. мастацтва ў Рыме. Дзеяч франц. рэвалюцыі 1789— 94, чл. якабінскага Канвента; стварыў Нац.
музей y Луўры. Яго творы вылучаюцца яскравым увасабленнем прынцыпаў класіцызму: «Клятва Гарацыяў» (1784), «Смерць Сакрата» (1787), «Ліктары прыносяць Бруту целы яго сыноў» (1789) і інш. У часы рэвалюцыі ствараў партрэты, карціны пра вядомыя гіст. падзеі сучаснасці: «Клятва ў зале для гульні ў мяч» (1791), «Забіты Лепелецье» і «Смерць Марата» (абедзве 1793). Вял. рэаліст. сілай вызначаюцца партрэты: «Аўтапартрэт» (1794), «Зяленіўшчыца» (1795). 3 1804 Д. — прыдворны мастак Напалеона I; маляваў дэкар.-эфектныя парадныя партрэты і карціны («Напалеон пры пераходзе праз Сен-Бернар», 1800, «Каранацыя Жазефіны», 1805— 07, і інш.). Пасля рэстаўрацыі манархіі Бурбонаў быў вымушаны пераехаць y Брусель. У Д. вучыліся A.Гро, Ф.Жэрар, Ж А Д .Э нгр і інш. мастакі. Л іт .:
1965.
Г Давід. Адпачынак на шляху ў Егіпет.
Ж.Л.Давід. Сафо і Фаон. 1809.
Ж.Л.Давід. Аўтапартрэт. 1794.
К у з н е ц о в а Н.А. Луя Давнд. М., А .М .П ік у л ік .
ДАВІД БУДАЎНІК, Д а в і д I V Г е о р г i е в і ч (каля 1073 — студз. 1125), грузінскі цар [1089— 1125). 3 дынастыі Багратыёнаў. Аб’яднаў груз. княствы ў адзіную цэнтралізаваную дзяржаву. У 1907 спыніў плату даніны сельджукам і аднавіў незалежнасць Грузіі. Далучыў да сваіх уладанняў Кахеты, Эрэты (1104) і інш. землі. У 1121 y Дыдгорскай бітве груз. войскі перамаглі кааліцыю мусульманскіх правіцеляў. У 1122 пасля вызвалення Тбілісі Д.Б. перанёс сюды сталіцу з Кутаісі. Вёў барацьбу за цэнтралізацыю ўлады, стварыў пастаяннае войска, падпарадкаваў сабе феадалаў, царкву і гарады. У 1123— 24 вызваліў ад селвджукаў Ш ырван і г. Ані. Надаваў вял. значэнне буд-ву гарадоў, дарог, мастоў, садзейнічаў развіццю асветы, заснаваў акадэмію і манастыр y Гелаты. За сваю дзейнасць празваны Будаўніком. ДАВІД Д ’АНЖЭ (David d ’Angers) Пьер Ж ан (12.3.1788, г. Анжэ, Ф рандьм —
П.Ж.Давід Д’анжэ. Медальён «Напалеон Банапарт» 1838. Фрагмент.
5.1.1856), французскі скульптар і медальер. 3 1808 вучыўся ў Ж.Л .Давіда і Ф Л .Ралана ў Парыжы, y 1811— 16 — y Франц. акадэміі ў Рыме. Пад уздзеяннем A.Кановы ў творчасці ранняга перыяду адчуваецца ўплыў юіасіцызму, потым — рамантызму. Бронзавыя медалі (болын за 500, y т.л. «Напалеон», «Беранжэ», «Паганіні», «Жорж Санд», «Адам Міцкевіч», «А.Чартарыйскі») і партрэтныя бюсты («І.В.Гётэ», 1831) адметныя ўнутр. усхваляванасцю і яскравай індывідуальнасцю вобразаў; чаканнасць формаў спалучаецца з жывапіснай лепкай дэталей. Аўтар манум. скулытгуры: статуя Л. дэ Кандэ ў Версалі (1816— 27), рэльефы франтона Пантэона ў Парыжы (1830— 37) і інш. ДАВІДАЙЦІС (Dovydaitis) Іонас (12.7.1914, Вільня — 20.9.1983), літоўскі пісьменнік. Засл. дз. культ. Літвы (1964). Скончыў Каўнаскае вышэйшае тэхн. вучылішча (1938). У раманах «Вялікія падзеі ў Наўямесцісе» (1953), «Блакітныя азёры» (1964), «Цяжкі свет» (1966), «Чалавек ад машын» (1980), кнігах апавяданняў і нарысаў (у 1947— 81, 12 зб-каў) рэалістычна адлюстраваў жыццё рабочых і тэхн. інтэлігенцыі Літвы ў пасляваенны перыяд. Пачынальнік прыгодніцкага жанру ў літ. л-ры (раманы «Ш кляныя галубы», 1960, «Дзіўнае вяселле», 1972, «Коні грому», 1975, «Коні Пяркунаса», 1983; зб-кі апавяданняў, аповесцей). Выступаў y жанры дакуменг. прозы, нарыса. На бел. мову асобныя творы Д. пераклаў В.Яцкевіч. ДАВІД-БЕК (? — 1728), кіраўнік армянскага нац.-вызв. руху супраць іранскіх і тур. заваёўнікаў. У 1722— 25 узначаліў узбр. барацьбу армян супраць Ірана, якая прывяла да выгнання персаў з Усх. Арменіі. У 1726— 28 армяне пад кіраўніцтвам Д. разграмілі туркаў, цгго імкнуліся захапіць Закаўказзе. ДАВІДЗЕНКА Аляксандр Аляксандравіч (13.4.1899, г. Адэса, Украіна — 1.5.1934), расійскі кампазітар. Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1929). У 1925— 29 узначальваў «Вытворчы калектыў студэнтаў-кампазітараў Маскоўскай кансерваторыі». Аўтар хар. твораў на рэв. тэмы «На дзесятай вярсце», «Вуліца хвалюецца». Найб. папулярньм яго песні на словы М.Асеева («Конніца Будзённага», «Першая конная», «Вінтовачка»), Дз.Беднага («Нас пабіць, пабіць хацелі»), А.Жарава, М.Святлова і інш. Аўтар опер «1919 год» (1931) і «1905 год» (1935, разам з Б.Ш эхцерам), зборніка для фп. песень народаў Паўн. Каўказа. ДАВІДЗЕНКА Леанід Рыгоравіч (н. 9.5.1941, Мінск), бел. скульптар. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1967). Выкладае ў Бел. ліцэі мастацтва (з 1969). Аўтар станковых твораў «Сяброўкі» (1970), «Пяшчотнасць» (1972), «Купава» (1974), «Маці і сын» (1978), «Юнак з вавёркай» (1979), «Рэчанька» (1983), «Бульбачка», «Два торсы» (абедзве 1984) і інш. Манум. работы: y Мінску —
фантан «Лета» (1974) на праспекце Машэрава, «Сымон-музыка» (1982) для муз. ліцэя пры кансерваторыі, «Чалавек ідзе» (1986) y парку па вул. Арлоўскай; y Нясвіжы — «Дама ў чорным» (1993); «Любава» (1978) y цэнтр. парку г. Кішынёў і інш. Творчасць адметная лірычным вырашэннем тэмы, тонкім адчуваннем матэрыялу. ДАВІДЗЮ К Георгій Пятровіч (н. 5.7.1923, в. Кастрычнік Кобрынскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. сацыёлаг. Д-р філас. н. (1969), праф. (1970). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1952), Акадэмію грамадскіх навук пры Ц К КПСС (1959). 3 1959 заг. сектара Ін-та філасофіі і права АН БССР, y 1973— 96 праф. БДУ. Даследуе праблемы гісторыі, тэорыі і метадалогіі сацыялогіі, сац. структуры грамадства, сац. кіравання. Аўтар кн. «Прыкладная сацыялогія» (1979, перакладзена на кіт. мову ў 1985), падручнікаў і дапаможнікаў для ВНУ («Уводзіны ў прыкладную сацыялогію», 1975) і інш.
Д АВІД ОВІЧ
563
тоцкі татэм» (1991), «Без назвы» (1992), «Блакітны квадрат» (1994) і інш. Я Ф.Ш унейка.
Д А ВІД О В П Ісак Аронавіч (4.12.1911, г. Бабруйск Магілёўскай вобл. — 5.12.1993), бел. мастак. Скончыў Віцебскі маст. тэхнікум (1930). Рэалізмам ва ўвасабленні гіст. тэмы вызначаюцца жывапісныя творы «Курлоўскі расстрэл» (1939), «Партызаны на прывале»
Тв.\ Основные черты современного ревмзнонмзма. Мн., 1961; Банкруцтва буржуазных канцэпцый ірамадства будучага. Мн., 1967; Крнтнка теормн «еднного нндустрнального обшества». Мн., 1968; Проблемы «массовой культуры» н «массовых коммуннкацнй». Мн., 1972 (разам з У.С.Баброўскім); Sociocultural community of Polish and Belarus peoples / / The Neighbourhood of cultures. Warsaw, 1994.
ДАВІДЗЮК (Dawidziuk) Мікола (н. 23.4.1944, в. Уснаршчына Беластоцкага ваяв., Полыпча), польскі жывапісец і графік. Па паходжанні беларус. Скончыў Вышэйшую школу пластычных мастацтваў y Лодзі (1969) і выкладае ў ёй (з 1993 праф ). Мастак імкнецца да пранікнення ва ўнутр. свет асобы, раскрываючы яго праз містычныя твары загадкавых персанажаў, y якіх відавочна сувязь з міфалагічнасцю, спалучэнне канонаў іканапісу з кірункам сучаснага заходнееўрап. мастацтва. Асн. працы: «Падвойны профіль» (1984), «Падбелас-
М.Давідзюк. Без назвы. 1992.
(1948), «Паміж баямі» (1965), «Нарачанская быль» (1967), «Першадрукар Ф ранцыск Скарына» (1968), псіхалагізмам і жыццёвасцю вобразаў — творы быт. жанру «Карагод» (1937), «Маці» (1954), «Хакеісты» (1975) і інш. Сярод твораў манум.-дэкар. жывапісу размалёўка
564_______________ ДАВІДОВІЧ плафона «Дружба народаў» для Рэсп. т-ра юнага гледача (1955, з І.Ахрэмчыкам), пано «Беларускія народныя майстры» ў канферэнц-зале Бел. т-ва дружбы і культ. сувязі з зарубежнымі краінамі (1956, з Ахрэмчыкам). П .В .М а с л е н ік а у . ДАВІДОВГЧ Лілія Міхайлаўна (н. 25.12.1936, г. Гродна), бел. актрыса. Нар. арт. Беларусі (1975). Скончыла
Л.МДавідовіч
р-на Мінскай вобл. — 29.6.1993), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў Туркестанскае кулямётнае вучылішча (1945). У Вял. Айч. вайну на фронце з 1942. Камандзір кулямётнага разліку сяржант Д. вызначыўся ў 1943 на Варонежскім фронце: y вер. ўдзельнічаў y захопе плацдарма на правым беразе Дняпра ў раёне с. Новьм Пятроўцы Вышгарадскага р-на Кіеўскай вобл.; застаўшыся жывым адзін, некалькі гадзін адбіваў атакі праціўніка. Да 1946 y Сав. Арміі. ДАВІДОВІЧ Сяргей Фёдаравіч (н. 20.6.1942, в. Карпілаўка Лагойскага р-на Мінскай вобл.), бел. пісьменнік, мастак. Скончыў Вышэйшую школу МУС Рэспублікі Беларусь (1981). Зб-кі вершаў «Спасцігнуў я тайну» (1991), паэм «Люстэрка лёсу» (1993), паэт.-празаічных твораў «Нясу свой крыж» (1995), «Горкая кропля» (1997) вызначаюцца глыбінёй абагульненняў, вобразнасцю, метафарычнасцю. Аўтар больш як 30
М.П Давідовіч
Бел. тэатр.-маст. ін-т (1960). Працуе ў Нац. т-ры імя Я.Купалы. У яе творчасці спалучаюцца быт. і рамантычнае мастацтва, вастрыня і яскравасць малюнка ролі з лірызмам і паэтычнасцю. Найб. поўна яе акцёрская індывідуальнасць раскрылася ў ролі Ганны Чарнушкі («Людзі на балоце» паводле І.Мележа; Дзярж. прэмія Беларусі 1966 за выкананне аднайм. ролі ў тэлеспектаклі). Сярод роляў: Рая, Соня, Галя («Пагарэльцы», «Лявоніха на арбіце», «Трыбунал» А.Макаёнка), Вера («Радавыя» АДударава), Юлія Тугіна («Апошняя ахвяра» А.Астроўскага), Валька, Марыя Сяргееўна («У мяцеліцу», «Залатая карэта» Л.Лявонава), Ш афрак («У ноч задьмення месяца» М.Карыма), Дзіяна («Канец — справе вянец» У.Ш экспіра), Аманда («Блакітная ружа» Т.Уільямса). Здымаецца ў кіно («Вазьму твой боль», «Людзі на балоце», «Подых навальніцы» і інш.), тэлеспектаклях («Крах», «Ткачы», «Федра»), ДАВІДОВІЧ Мікалай Пятровіч (15.8.1919, в. Карбачоўка Лагойскага
С.Давідовіч. Мама-выратавальніца. 1996. паэм, сярод іх «Зона», «Адкрыты ліст», «Маналог», «Лёс лесу» і інш. Многія яго вершы пакладзены на музыку (кампазітары Я.Глебаў, ІЛучанок, В.Іваноў, Л.Захлеўны і інш.). Як мастак працуе ў жанрах пейзажа («Вясна», «Курапаты», «Лагойшчына»), тэматычнай карціны
(«Трэба выжыць, Беларусь», «Мама-выратавальніца», «Чарнобыльская пастка», «Першамай-86») — усе 1990-я г. Работы прасякнуты любоўю да Радзімы, актуальныя па тэматыцы. ДАВІДОЎСКІ Іван Елізаравіч (30.5.1896, в. Грозаў Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 15.4.1960), генераллейтэнант (1945). Скончыў ваен. акадэміі імя Фрунзе (1925), Генштаба (1948). У арміі з 1916, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз. вайны, сав.-фінл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайну на Бранскім, Зах., 2-м і 3-м Бел. франтах: камандзір дывізіі, нам. камандуючага арміяй. Удзельнік абароны Масквы, вызвалення Шклова, Магілёва, Мінска, Літвы, Полыхічы, баёў пад Берлінам. 3 1945 нам. камандуючага ваен. акругай, y 1946— 56 выкладчык Ваен. акадэміі Генштаба. ДАВІЛА (Davila) Аляксандру (12.2.1862, Бухарэст — 19.10.1929), румынскі драматург, рэжысёр, тэатр. дзеяч. Адукацыю атрымаў y Парыжы. Яго мастацтва фарміравалася пад уздзеяннем творчасці К.Антуана. У 1902 y Нац. т-ры (Бухарэст) пастаўлена найб. значная яго п ’еса — гіст. драма ў вершах «Влайку B o a s ». У 1905—08 і 1912— 14 дырэктар Нац. т-ра. У 1909 стварыў групу «Кампанія Давілы». Ставіў п ’есы У.Ш экспіра, Мальера, П.Бамаршэ, О.Уайльда, нац. драматургаў І.Л.Караджале, Б.П. Хашдэў і інш. У сваёй дзейнасці прытрымліваўся прынцыпаў К .С .Станіслаўскага. ДАВІЛЬ-СЮ Р-МЕР (Deauville-sur-Mer), прыморскі кліматычны курорт y Францыі. На ПдЗ ад г. Гаўр, на беразе праліва Ла-М анш. Развіваецца з 19 ст., адно з найб. папулярных месцаў адпачынку, цэнтр міжнар. турызму. Шматлікія палацы, вілы, атэлі. ДАВІСАН (Dawison) Багуміл (15.5.1818, Варшава — 1.2.1872), польскі акцёр. Вучыўся ў Варшаўскай драм. школе. Дэбютаваў y 1837. У 1838 выступаў y Вільні, y 1839 — y Мінску ў трупе ВАшпергера. 3 1840 іграў y Варшаве, Плоцку, Львове, Гамбургу, Дрэздэне, ЗШ А і інш. Акцёр вял. сцэн. тэмпераменту, выразнай знешнасці. Найб. яго дасягненні — трагедыйна-характарныя ролі ў п ’есах У.Ш экспіра, Ф.Ш ылера, Мальера. Сярод інш. роляў: Вацлаў («Муж і жонка» А.Фрэдры), Валек («Ціхія воды рвуць берагі» Ф.Л.Ш родэра), барон Санваль («Ш аснаццаць гадоў назад» В.Дуцанга), Стары англічанін («Мірандаліна» К.Гальдоні). ДАВГГАШВІЛІ Георгій Міхайлавіч (27.2.1893, Баку — 4.7.1966), грузінскі акцёр. Нар. арг. Грузіі (1934). Вучыўся ў школе сцэн. мастацтва ў Пецярбургу (1913— 15). У 1915 выступаў y т-рах Таганрога, Уладзікаўказа, Баку, Батумі, з 1920 y драм. т-ры ў Тбілісі (цяпер Груз. т-р імя Ш.Руставелі). Яго творчасць вызначалася вял. сцэн. культурай, мяккай, высакароднай манерай выканання, рамантьганай узнёсласцю. Сярод роляў:
Міндзія («Ламара» паводле Важы Пшавелы), Гелахсан («Тэтнульд» Ш .Дадыяні), Гарсія Лорка («Алькасар» Г.Мдывані), Гадуноў («Вялікі гасудар» У.Салаўёва), Захар Бардзін («Ворагі» М.Горкага), Гамлет (аднайм. п ’еса У.Ш экспіра), Франц Моар («Разбойнікі» Ф.Ш ылера). Здымаўся ў кіно. Дзярж. прэмія СССР 1946. ДАВОДАЧНЫ СТАНОК, п р ы ц і рачны с т а н о к , станок для канчатковай (аддзелачнай) апрацоўкі (даводкі, прыціркі) паверхні дэталі. Універсальны Д.с. мае 2 плоскія дыскі (прыціры), паміж якімі змяшчаюцца дэталі. Даводка робідца дробназярністым абразіўным парашком або пастай. Спецыялізаваныя Д.с. прызначаны для даводкі асобных дэталей. Д.с. выкарыстоўваюць для апрацоўкі дэталей высокага класа дакладнасці: вымяральных інструментаў, разцоў, клапанаў, зубчастых колаў, шыек каленчатых і кулачкоў размеркавальных валоў і інш.
У н ів е р с ал ь н ы д а в о д ач н ы с т а н о к
ДАВОДКА, 1) канчатковая апрацоўка дэталей або інструментаў пасля іх чыставой (звычайна абразіўнай) апрацоўкі для атрымання малой шурпатасці паверхні і дакладных памераў. Робіцца на даводачных станках або ўручную. 2) Ліквідацыя дэфеісгаў, паляпшэнне тэхналогіі вырабу і работы новай машыны (устаноўкі) перад запускам яе ў вытв-сць. 3) Перыяд мартэнаўскай плаўкі ад пачатку кіпення да раскіслення металу, на працягу якога састаў металу даводзяць да зададзенага (дабаўленнем адпаведных рэчываў). 4) К анчатковая стадыя абагачэння карысных выкапняў, y выніку якой атрымліваюць кандыцыйны канцэнтрат. Ажыццяўляецца паўторным выкарыстаннем тых самых метадаў, што і пры атрыманні чарнавых канцэнтратаў, або хім.-металургічнымі метадамі. ДАВОЙНА Станіслаў (?— 1573), дзяржаўны дзеяч ВКЛ. Служыў пры кіеўскім ваяводзе А.Неміровічу, удзельнічаў
y войнах з татарамі і Маскоўскай дзяржавай. 3 1528 каморнік каралевы Боны, з 1530 каралеўскі дваранін, з 1542 полацкі ваявода. Клапаціўся аб ваен. умацаванні горада, гасп. развіцці Полаччыны. У 1553 узначальваў пасольства ВКЛ y Маскву, якое падоўжыла на 2 гады перамір’е паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай. Калі ў час Лівонскай вайны 1558— 83 y студз. 1563 60-тысячнае маскоўскае войска на чале з Іванам IV Грозным аблажыла Полацк, Д. кіраваў двухтыднёвай абаронай горада, урэшце мусіў здаць яго. Да ліп. 1567 знаходзіўся ў палоне. Пасля вяртання ў ВКЛ удзельнічаў y рабоце Люблінскага сейма 1569. Г .М .С а г а н о в іч . ДАВОС (Dawos), горад, горнакліматычны курорт на У Швейцарыі, y Рэтыйскіх Альпах, на выш. болып за 1550 м. Каля 15 тыс. ж. (1994). Цэнтр турызму, зімовых відаў спорту. Познагатычныя касцёлы, ратуша (сярэдзіна 16 ст.). Мяккі горны клімат, малавоблачная зіма спрыяльныя для клімататэрапіі хвароб органаў дыхання (у т.л. туберкулёзу), некат. хвароб скуры, вачэй. Шмат санаторыяў, атэляў, водалячэбніц. ДАВЎ (Davout, Davoust, d ’Avout) Луі Нікала (10.5.1770, Ану, каля г. Авалон, Францыя — 1.6.1823), французскі ваен. дзеяч. Маршал Францыі (1804), герцаг Аўэрштэцкі (1808), князь Экмюльскі (1809). Скончыў Парыжскую ваен. школу (1788). У час Французскай рэвалюцыі 1789— 99 перайшоў на бок рэв. народа. Удзельнічаў y Егіпецкай экспедыцыі 1798— 1801. У 1805— 14 камандзір корпуса, вызначыўся ў бітвах пад Аўстэрліцам (1805), Аўэрштэтам (1806) і Экмюлем (1809). 3 1807 губернатар вял. герцагства Варшаўскага. У 1813— 14 кіраваў абаронай Гамбурга ад рас.-прускіх войск. У час «Ста дзён» (20.3— 15.7.1815) ваен. міністр Напалеона. Пры Бурбонах спачатку ў няміласці, з 1819 пэр Францыі. ДАВЎДАВА Марзія Юсуф кызы (8.12.1901, г. Астрахань, Расія — 6.1.1962), азербайджанская актрыса. Нар. арт. СССР (1949). Сцэн. дзейнасць пачала ў 1917. 3 1920 y азерб. т-ры ў Баку (цяпер Азерб. драм. т-р імя М.Азізбекава). Яе мастацгва вызначалася эмацыянальнай сілай і псіхал. глыбінёй. Выконвала драм. і трагедыйныя ролі: Севіль («Севіль» Дж.Джабарлы), Гызьетэр («Ханлар» С.Вургуна), Гюльзар («Раніца Усходу» Э.Мамедханлы; Дзярж. прэмія СССР 1948), Кручьшіна, Кабаніха («Без віны вінаватыя», «Навальніда» А.Астроўскага), Дэздэмона, Гертруда, лэдзі Макбет («Атэла», «Гамлет», «Макбет» У.Шэкспіра). ДАВЫД ГАРАДЗЕНСКІ (7— 1326), ваенны і дзярж. дзеяч ВКЛ, гал. ваявода вял. князя Гедзіміна. У ням. хроніках наз. кашталянам або старастам Гродзенскага замка і зяцем Гедзіміна, y пскоўскім летапісе — князем. На думку В.М.Тацішчава, быў сынам пскоўскага кн. Даўмонта. Упершыню ўпамінаецца
ДАВЫД___________________ 565 ў хроніцы П.Дусбурга ў 1314, калі паспяхова ўзначальваў абарону Новагародка супраць крыжакоў Тэўтонскага ордэна. У 1319 узначальваў паход войска ВКЛ y Прусію, y 1323 двойчы прыходзіў на дапамогу Пскову ў яго барацьбе з Даніяй і Лівонскім ордэнам, a таксама зрабіў паход y Добжынскую зямлю ў Польшчы, y 1324 — y Мазовію, y 1326 дапамагаў польскаму каралю Уладзіславу Лакетаку супраць маркграфства Брандэнбург (Германія). У апошнім паходзе па-здрадніцку забіты мазавецкім рыцарам, верагодна, падкупленым крыжакамі. В .Л .Н а с е в іч . ДАВЬІД ІГАРАВГЧ (да 1061 — 25.5.1112), князь Валынскай зямлі. Сын уладзіміра-валынскага кн. Ігара Яраславіча. Паводле сцвярджэння гісторыка В.М.Тацішчава, y 1078 атрымаў ад вял. кн. кіеўскага Усевалада Яраславіча Тураў. У 1081 Д.І. разам з Валадаром Расціславічам захапіў Тмутаракань, дзе яны княжылі да 1083. У 1084 з князямі Расціславічамі выгнаў Яраполка Ізяславіча з Уладзіміра-Валынскага, але пад пагрозай войска Уладзіміра Манамаха збег адтуль. Пасля атрымаў Дарагабуж, Уладзіміра-Валынскае княства (1085). Любецкі з ’езд 1097 пацвердзіў паўнамоцтвы Д.І., але той паспрабаваў замацавацца і ў Церабоўлі. Уладзімір Манамах і князі Святаславічы пазбавілі Д.І. княжання і адправілі ў Чэрвень, адкуль ён уцёк на Захад. Пасля спробы Д.І. з дапамогай Расціславічаў захапіць вылынскія землі Віцічаўскі з ’езд князёў (1100) пастанавіў не дапускаць яго да Уладзіміра-Валынскага і Чэрвеня. Атрымаў гарады Бужск, Астрог, Дубен і Чартарыйск, пазней Дарагабуж. А .В .І о ў . ДАВЬІД РАСЦІСЛАВІЧ (1140— 23.4.1197), князь наўгародскі, таржоцкі, віцебскі, вышгарадскі, смаленскі. Сын кіеўскага кн. Расціслава Мсціславіча. Княжыў y Ноўгарадзе ў 1154— 55, Таржку ў 1158— 60, Віцебску ў 1165— 67. У 1167 вытрымаў аблогу менскага кн. Валадара Глебавіча і захапіў y палон шмат яго дружыннікаў. У 1168 княжыў y Вышгарадзе, y 1180— 97 — y Смаленску, ваяваў з Полацкам. У 1180 дапамагаў кн. Глебу Рагвалодавічу абараняць Друцк. У 1195 ва ўладаннях Д.Р. адбылася бітва кааліцыі чарнігаўскіх князёў і палачан з кааліцьмй смаленскіх князёў. Л .У .К а л я д з ін с к і.
ДАВЫД СВЯТАСЛАВІЧ, князь Полацкай зямлі ў 12 ст. Сын кн. Святаслава Усяславіча. Названы ў «Жыціі Ефрасінні» (да 1187), дзе расказана пра паломніцтва Ефрасінні Полацкай y Палесціну з братам Давыдам. У Полацкай зямлі Д.С. валодаў адным з удзелаў, магчыма, Віцебскім. ДАВЬІД УСЯСЛАВІЧ (? — пасля 1129), князь полацкі. Сын кн. Усяслава Брачыславіча. Н а думку некат. гісторыкаў, з 1101 княжыў y Менску. У 1103
ДАВЫДАВА
выкладаў y вячэрняй школе спеваў пры Ленінградскім т-ры оперы і балета.
разам з паўд.-рус. князямі ўдзельнічаў y паходах на полаўцаў. Гэты саюз насцярожыў Усяславічаў, верагодна, Д.У. прагнаны з Менска. У 1104 з паўд.-рус. князямі ўдзельнічаў y няўдалым паходзе на свайго брата менскага кн. Глеба. Каля 1106— 27 княжыў y Полацку. У выніку нападу на Полацкую зямлю ў 1127 кааліцыі князёў на чале з Мсціславам Уладзіміравічам Д.У. пазбаўлены пасада, y 1129 разам з інш. полацкімі князямі сасланы ў Візантыю, дзе і памёр. ДАВЫДАВА-МВДЭНЕ (DavidovaMedene) Леа Мацісаўна (31.3.1921, хутар Новадніекі, Салдускі р-н, Латвія — 31.7.1986), латышскі скульптар. Засл. дз. маст. Латвіі (1966). Вучылася ў Рыжскай AM (1941— 49) y Т .Залькална. Аўтар партрэтаў дырыжора Л.Вігнера (1955), мастакоў Л.Букоўскага (1957), П.Упітыса (1960), К.Земдэгі (1962—65),
ДАВЫДАЎ Валянцін Канстанцінавіч (н. 22.7.1934, в. Уласава Валагодскай вобл., Расія), бел. артыст балета. Нар. арт. Беларусі (1964). Скончыўшы студыю класічнага танца пры Ленінградскім Палацы культуры імя Горкага (1954), працаваў y т-рах Алматы і Пермі. У 1956— 11 саліст Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі, адначасова ў 1956—67 педагог Бел. харэаграфічнага вучылі-
566
А.Хачатурана), Лені («Сцежкаю грому» К.Караева). А.І.Калядэнка. ДАВЫДАЎ Дзяніс Васілевіч (27.7.1784, Масква — 4.5.1839), герой вайны 1812, ваен. пісьменнік і паэт, ген.-лейт. (1831). 3 1801 на ваен. службе ў кавалерыі (з 1804 y гусарах). У час вайны 1812 камандаваў атрадам гусараў і казакоў, паспяхова дзейнічаў y тыле ворага. Удзельнік замежных паходаў 1813— 14. 3 1823 y адстаўцы. У 1826— 1827 зноў служыў на Каўказе. Удзельнічаў y падаўленні паўстання 1830— 31, y т.л. ў Беларусі. Аўтар ваен.-гіст. прац: «Дзённік партызанскіх дзеянняў 1812» (1860), «Вопыт тэорыі партызанскіх дзеянняў» (1821) і інш. Як паэт выступаў з 1803. Стварыў жанр «гусарскай лірыкі» (зб. «Вершы», 1832). Т в : Военные заплскн. М., 1982; Нзбранное. М., 1984; Стнхотворення. Л., 1984. Л і т .: С е р е б р я к о в Г. Деннс Давыдов. М„ 1985.
В.К.Давыдаў
У.М.Давыдаў.
Л.Давыдава-Медэне. Партрэт актрысы Ліліі Эрыкі. 1969.
В.Давыдаў y партыі Юнака.
«Руцаўская рыбачка» (1958), пісьменнікаў М .Кемпэ (1961), А.Упіта (1964), актрысы Л.Эрыкі (1969) і інш. ДАВЫДАЎ (сапр. Л е в е н с о н ) Аляксандр Міхайлавіч (1872, маёнтак y Палтаўскай губ., Украіна — 28.6.1944), расійскі спявак (лірыка-драм. тэнар). Засл. арт. Рэспублікі (1924). У 1889— 1914 на опернай сцэне, y т.л. з 1900 y Марыінскім т-ры (Пецярбург). Адзін з лепшых выканаўцаў на рус. сцэне партый Германа («Пікавая дама» П.Чайкоўскага), Каніо («Паяцы» РЛеанкавала), Зігмунда, Логе і Міме («Пярсцёнак нібелунга» Р.Вагнера). 3 сярэдзіны 1920-х г. працаваў за мяжой (у 1934 рэж. опернай трупы, дзе спяваў Ф.Ш аляпін). 3 1935 зноў на радзіме, з 1936
шча. Адзін з вядучых выканаўцаў гал. партый класічнага рэпертуару. Творчай манеры Д. былі ўласцівы высакароднасць і чысціня пластычнай формы, пачуццё стылю, эмацыянальная насычанасць танца. Сярод партый: Мікалай («Мара» Я.Глебава), Андрэй, Алесь («Падстаўная нявеста», «Святло і цені» Г.Вагнера), Зігфрыд, Дэзірэ, Прынц («Лебядзінае возера», «Спячая прыгажуня», «Шчаўкунок» П.Чайкоўскага), Альберт («Жызэль» А.Адана), Франц («Блакітны Дунай» на муз. І.ІІІтрауса), Ю нак («Ш апэніяна» на муз. Ф .Ш апэна), Феб («Эсмеральда» Ц.Пуні), Вацлаў («Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева), Прынц, Рамэо («Папялушка», «Рамэо і Джульета» С .П ракоф ’ева), Спартак, Гармодый («Спартак»
ДАВЫДАЎ, Д a в і д a ў Карл Юльевіч (15.3.1838, г. Кулдыга, Латвія — 26.2.1889), расійскі віяланчэліст, кампазітар, дырыжор, педагог; заснавальнік рус. класічнай віяланчэльнай школы 2-й пал. 19 ст. Скончыў фізіка-матэм. ф -т Маскоўскага ун-та (1858). Музыцы вучыўся ў А.Шміта і К.Шуберта. 3 1852 канцэртаваў y Расіі і за мяжой як саліст, ансамбліст і дырыжор. У 1860—82 саліст і канцэртмайстар аркестраў Гевандхаўза ў Лейпцыгу і Італьян. оперы ў Пецярбургу. Праф. Лейпцыгскай (з 1860) і Пецярбургскай (1862— 87; y 1876— 87 дырэктар) кансерваторый. Аўтар опер, сімф. паэмы «Падарункі Церака», 4 канцэртаў і «Фантазіі на рускія песні» для віяланчэлі з аркестрам, транскрыпцый твораў віяланчэльнай класікі і інш. Складальнік «Школы для віяланчэлі» (1888). Сярод яго вучняў А.Вержбіловіч, Г.Віган, А.Глен, В.Гутар. ДАВЫДАЎ Уладзімір Мікалаевіч (сапр. Г а р э л а ў Іван Мікалаевіч; 19.1.1849, г. Наваміргарад, Украіна — 23.6.1925), расійскі акцёр і педагог. Нар. арт. Рэспублікі (1922). 3 1867 іграў y правінцыі. У 1880— 1924 акцёр Александрынскага т-ра (Пецярбург), адначасова з 1883 выкладаў y тэатр. вучылішчы. Арганічнае пачуццё жыццёвай праўды, віртуознае валоданне тэхнікай пераўвасаблення, майстэрствам сцэн. мовы, міміка дазвалялі яму з поспехам выступаць y вадэвілях, камедыях, драмах: Фамусаў («Гора ад розуму» А.Грыбаедава), Расплюеў («Вяселле Крачынскага» А.Сухаво-Кабыліна), Мошкін («Халасцяк» І.Тургенева), Гараднічы, Падкалесін («Рэвізор», «Жанідьба» М.Гогаля), Іванаў, Чабутыкін («Іванаў», «Тры сястры» А.Чэхава). Te:. Рассказ о прошлом. Л.; М., 1962. M m :. Б р я н с к н й А. В.Н.Давыдов, 1849—
1925: Жнзнь в творчество. Л.; М., 1939.
ДАВЫДАЎ Юрый Пятровіч (н. 14.6.1932, в. Сечанава Ніжагародскай вобл., Расія), бел. хімік. Д-р хім. н. (1980), праф. (1984). Скончыў Ленінградскі ун-т (1955). 3 1969 y Ін-це ра-
дыеэкалагічных праблем Нац. АН Беларусі. Навук. працы па даследаванні стану радыенуклідаў y растворах. Прапанаваў шэраг тэхнал. метадаў вылучэння радыенуклідаў з раствораў. Т в.. Состоянне раднонуклндов в растворах Мн., 1978. '
ДАВЫДАЎ Юрый
Уладзіміравіч (н. 20.11.1924, Масква), рускі пісьменнік. Аўтар аповесцей «У марах і вандроўках» (1949, пра ліцэйскага сябра А.С.Пушкіна рус. мараплаўца Ф.Ф.М ацюшкіна), «Паўднёвы Крыж» (1957, пра капітана О.Я.Кацэбу), гіст. аповесцей пра нарадавольцаў «Сакавік» (1959) і «Глухая пара лістапада» (кн. 1—2, 1968— 70), рамана пра Г.АЛапаціна «Саламяная вартоўня» («Дзве вязкі пісьмаў», 1986, Дзярж. прэмія СССР 1987) і інш. Тв:.
Соч. Т. 1—3. М„ 1996.
ДАВЫДАУКА, вёска ў Гомельскім р-не, каля аўтадарогі Гомель— Калінкавічы. Цэнтр сельсавета. За 7 км на ПдЗ ад Гомеля. 1312 ж., 329 двароў (1997). Лясніцтва. Разлікова-каап. прадпрыемства. Сярэдняя школа, аддз. сувязі. ДАВЫДАЎКА, вёска ў Светлагорскім р-не Гомельскай вобл., каля р. Іпа. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 22 км на ПдЗ ад Светлагорска, 135 км ад Гомеля, 9 км ад чыг. ст. Жэрдзь. 103 ж., 60 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Браіхкая магіла сав. воінаў. Магіла ахвяр фашызму. Каля вёскі Давыдаўскае радовішча каменнай солі і Давыдаўскае радовішча нафты.
567
лініі Лунінец — Сарны. 7,2 тыс. ж. (1997). Паводле археал. звестак, Д.-Г. узнік y пач.
давы д
12 ст. У летапісах упамінаецца з 14 ст. У 14— 18 ст. існаваў Д а в ы д - Г а р а д о ц к і з а м а к . У канцы 14— 16 ст. цэнтр Д а в ы д - Г а р а д о ц к а г а к н я с т в а . 3 1522 належаў каралеве Боне, з 1558 — Радзівілам. 3 1579 цэнтр ардынацыі, з 1586 уваходзіў y Клецкую ардынацыю. Гараджане ўдзельнічалі ў Д а в ы д - Г а р а д о ц к ім п а ў с т а н н і 1 6 4 8 — 5 0 . У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 спалены, прыйшоў y заняпад. 3 1793 y Рас. імперыі, y 1795—96 цэнтр Д а в ы д Г а р а д о ц к а г а п а в е т а , меў герб; з 1796 мястэчка Мазырскага пав. Мінскай губ. У 1897 — 7815 ж. 3 1921 y Польшчы, мястэчка ў Столінскім пав. Палескага ваяв. 3 1939 y БССР, 11,7 тыс. ж. 3 1940 горад, цэнтр Д а в ы д - Г а р а д о ц к а г а р а ё н а Пінскай (з 1954 — Брэсцкай) вобл. 3 7.7.1941 да 9.7.1944 акупіраваны ням,фаш. войскамі, якія загубілі ў горадзе 402 чал. У кастр. 1943 партызаны разграмілі ням,фаш. гарнізон (гл. Д а в ы д - Г а р а д о ц к ія б а і 1 9 4 3 ). 3 1961 y Столінскім р-не. У 1970 — 8,9 тыс. жыхароў.
Гарадка, мяст. Гарадзец. Паўстанцы на чале з войтам Давыд-Гарадка І.Багдашэвічам (выбраны палкоўнікам) стваралі атрады на казацкі ўзор. У кастр. — снеж. 1648 паўстанне ахапіла ўсю Давыд-Гарадоцкую вол. і суседнюю ч. Пінскага пав. Сяляне грамілі маёнткі феадалаў, знішчалі дакументы на правы іх уладанняў і інш. Паўстанне працягвалася больш за 2 гады, задушана войскамі Рэчы Паспалітай.
Прадпрыемствы металаапр. (ДавыдГарадоцкі электрамеханічны завод), харч. прам-сці. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік архітэктуры — Давыд-Гарадоцкая Георгіеўская царква (2-я пал. 17 ст.). Археал. помнікі — гарадзішча (12— 14 ст.), каля Д.-Г. грунтавы могільнік (1— 5 ст.), селішча жал. веку, эпохі Кіеўскай Русі і позняга сярэдневякоўя.
ДАВЬІД-ГАРАДОЦКАЕ КНЯСТВА (да канца 15 ст. — Г а р а д з е ц к а е к н я с т в а), феадальная адм.-тэр. адзінка ў 14— 16 ст. y ВКЛ y нізоўях р. Гарынь. Цэнтр — Давыд-Гарадок (Гарадок). Вядома з 1382, калі дачка вял. кн. ДАВЬІДАЎСКАЕ РАДОВІШЧА КА- літ. Альгерда Марьм выйшла замуж за МЕННАЙ СОЛІ, y Светлагорскім р-не князя Давыда Дзмітрыевіча ГарадзецкаГомельскай вобл., каля в. Давыдаўка. га. Каля 1390 y дакументах згадваюцца Адкрыта ў 1941. Паклады звязаны з кн. Іван і Юрый Гарадзецкія, верагодверхнедэвонскай саляноснай фармацы- на, мясц. Рурыкавічы, нашчадкі Ізяслаяй, прымеркаваны да Давыдаўскага вічаў. Да 1440 княствам валодаў кн. падняцця Рэчыцкага вала Прыпяцкага Мітка Давыдавіч, сын Давыда Дзмітрыпрагіну. Соль залягае асобнымі пласта- евіча. Потым вял. кн. Казімір аддаў яго мі з тонкімі праслоямі глініста-карба- кн. Свідрыгайлу, a пасля яго смерці ў 1452 — ўдаве Ганне Іванаўне з роду натных парод. Разведаныя запасы 20,7 млрд. т. Магутнасць карыснай тоўшчы цвярскіх князёў (памерла да 1486). Каля 1492 Казімір падараваў Д.-Г.к. выхадцу 2— 69 м. Паверхга адкладаў залягае на з Расіі кн. Івану Васілевічу Яраславічу, глыб. 823,4— 880 м. А .П .Ш ч у р а ў . ДАВЬІДАЎСКАЕ РАДОВІШЧА НАФ- a пасля яго смерці (1507) яно адышло ТЫ , y Светлагорскім р-не Гомельскай да сына Фёдара (памёр y 1521 або 1522). вобл., каля в. Давыдаўка. Адкрыта ў Як вымарачнае ўладанне належала вял. 1967. Распрацоўваецца з 1975. Паклады кн. Жыгімонту Старому, які ў 1522 перадаў яго сваёй жонцы Боне Сфорцы. 3 нафты пл. каля 11 км2 прымеркаваны да падсалявых, міжсалявых і надсаля- таго часу Д.-Г.к. — састаўная частка Пінскага княства. У 1554 y Д.-Г.к. правых дэвонскіх адкладаў на Пн Прыпяцкага прагіну ў межах Рэчыцка-Вішан- ведзена валочная памера. 3 1556 яно скай тэктанічнай зоны. Нафтаносныя пад кіраваннем велікакняжацкай адмігарызонты залягаюць на глыб. 2532— ністрацыі. У 1558 вял. кн. Жыгімонт 3110 м. Пароды-калектары — каверноз- Аўгуст перадаў яго кн. Радзівілам (адпана-порава-трэшчынаватыя даламіты, ведная грамата выдадзена ў 1551), якія даламітызаваныя вапнякі, вапнякі, ан- замест Д.-Г.к. і Клецкага княства ўтвагідрыты з лінзамі вапнякоў. Нафта лёг- рылі ў 1586 Клецкую ардынацыю. В С .П а з д н я к о ў . кая, маласярністая, смалістая, парафіДАВЫД-ГАРАДОЦКАЕ ПАЎСТАННЕ навая з вялікай колькасцю бензінавых і 1648— 50, выступленне сялян і гарагазавых фракцый. А .П .Ш ч у р а ў . джан y вызваленчую вайну ўкраінскага і ДАВЬІД-ГАРАДОК, горад y Столінскім беларускага народаў 1648— 54. Пачалося р-не Брэсцкай вобл., прыстань на р. 13.10.1648 выступленнямі сялян вёсак Гарынь. За 35 км ад г. Столін, 280 км Будымлі, Бухлічы, Варані, Векаровічы, ад г. Брэст, 41 км ад чыг. ст. Гарынь на Старое Сяло, Струга, гараджан Давыд-
ДАВЬШ - ГАРАДОЦКА - ТУРАЎСКІ СТРОЙ, традыцыйны комплекс бел. нар. адзення Усх. Палесся. Бытаваў y асяроддзі мяшчан невял. гарадоў (Тураў, Давыд-Гарадок, Столін), мястэчак і буйных вёсак y 19 — пач. 20 ст. Рэзка вылучаўся сярод інш. строяў ускладненымі сілуэтамі жан. касцюма з арыгінальнымі галаўнымі ўборамі. Аснову жан. летняга гарнітура скла-
Да арт. Давыд-гарадоцка-тураўскі строй Адзенне жанчын-мяшчанак. Канец 19 ст. Горад Давыд-Гарадок (Столінскі раён).
далі кашуля, спадніда, гарсэт (або куртка), фартух, пояс. Кашулю шылі з кужалю або белага «сарвету» (баваўнянай фабр. тканіны), з шырокім адкладным каўняром. У гарадчанак яна сціпла або зусім не аздаблялася, y тураўлянак аздаблялася на рукавах і каўняры раслінным або раслінна-зааморфным арнаментам, вышытым крыжыкам y чырвона-чорнай гаме. Спадніцу-андарак шылі з даматканага гладкафарбаванага цёмна-сіняга або чырвона-бурачковага сукна, спадніцу-сукню — з фабр. цёмнай шарсцянкі, па нізе нашывалі стужкі галуну. Гарсэт (кабат, шнуроўка) з чырвонага, фіялетава-сіняга ўзорыстага або гладкафарбаванага атласу, саціну ці парчы часта прышываўся да спадніцы ў вьіглядзе ліфа. Фартух аднаполкавы з фабр. цёмных тканін. Гарсэт, спадніцу і фартух падпяразвалі шырокім выплеценым або тканым поясам. Экзатычны і падкрэслена самавіты вобраз жан. кас-
568
ДАВЫД
цюма стваралі арыгінальныя галаўныя ўборы галовачка і падушачка. Жанчыны насілі масіўныя нагрудныя ўпрыгожанні — чаканеныя з латуні вял. крыжы мясц. работы, пацеркі з натуральных камянёў і металу, абразкі, a таксама пярсцёнкі. Мужч. адзенне, блізкае да адзення гараджан, вызначалася высокім кравецкім майстэрствам, стрыманым аэдабленнем (вышыўка шнуром, аплікацью, нашыўка з футра і інш.). Летні гарнітур складаўся з кашулі, нагавіц, камізэлькі; галаўны ўбор — капялюш, зімой — разнастайныя варыянты магеркі. Верхнім мужч. і жан. адзеннем былі кажухі, курткі, світы. М .Ф .Р а м а н ю к .
ДАВЫД-ГАРАДОЦКАЯ ГЕОРГІЕЎСКАЯ ЦАРКВА, помнік драўлянага дойлідства. Пабудавана ў 2-й пал. 17 ст. ў г. Давыд-Гарадок (Столінскі р-н)
майстрамі Палескай школы дойлідства. Перабудавана ў 1724. Трохзрубны храм глыбінна-восевай кампазіныі ўключае прамавугольныя ў плане бабінец, асн. аб’ём і алтарную апсіду, накрытыя 4-граннымі шатровымі дахамі з галоўкамі на 8-гранных барабанах. У інтэр’еры дамінуе 2-светлавы аб’ём, злучаны з бабінцам арачным праёмам і аддзелены ад апсіды драўляным разным іканастасам, створаным ў 1751 y стылі барока (майстар невядомы). У іканастасе дамінуе апостальскі рад, абразы якога вылучаюцца манументальнасцю камлазіцыі, урачыстасцю эмацыянальнага ладу, характэрным тьтаж ам . Іканастас багата размаляваны і аздоблены залачонымі разнымі накладкамі.
1940 y складзе Пінскай вобл. Цэнтр — г. Давыд-Гарадок. Падзяляўся на 11 сельсаветаў. 3 1954 y складзе Брэсцкай вобл. У 1961 раён скасаваны, яго тэр. перададзена ў Столінскі р-н.
ДАВЫД-ГАРАДОЦКІ ЭЛЕКТРАМЕХАНІЧНЫ ЗАВОД. Засн. ў 1976 як цэх № 11 Брэсцкага электрамех. з-да. У 1980 перайменаваны ў філіял Брэсцкага электрамех. з-да «Давыд-Гарадок». На яго базе ў 1986 створана прадпрыемства з сучаснай назвай. Асн. прадукцыя (1977): камплектавальныя вырабы для газавых пліт, радыёпрыёмнікі УКХ, паяльнікі электрычныя, электрагрэлкі і інш. Прадукцыя рэалізуецца ў Беларусі, Украіне, Расіі.
Ю .А .Я к ім о в іч , Э .І .В е ц е р .
ДАВЫД-ГАРАДОЦКІЯ БАІ 1943, баі
ДАВЫД-ГАРАДОЦКІ ЗАМАК Існаваў
партызан па разгроме буйнога ням,фаш. гарнізона ў Давыд-Гарадку Столінскага р-на Брэсцкай вобл. ў ліп. і кастр. 1943 y Вял. Айч. вайну. У першым баі ўдзельнічалі 5 груп (400 чал.) з
y 14— 18 ст. на р. Гарьшь y Столінскім р-не Брэсцкай вобл. Узнік на месцы стараж. дзядзінца Давыд-Гарадка. Паводле інвентара 1605 на ўзбраенні замка былі бронзавыя і жалезныя гарматы, марціркі, гакаўніцы, парахаўніцы і інш. У вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 замак y вер. 1655 быў узяты рус. войскам. Інвентары Давыд-Гарадка 1670 і 1675 паведамляюць пра існаванне 2 замкаў — Верхняга і Ніжняга, замкі былі абгароджаны дубовым парканам. У час Паўн. вайны 1700— 21 яны моцна пацярпелі і паступова страцілі ваен. значэнне.
ДАВЫД-ГАРАДОЦКІ
Давыд-Гарадоцкая Георгіеўская царква
ПАВЕТ, адм,тэр. адзінка на Беларусі ў канцы 18 ст. Створаны ў час 3-га падзелу Рэчы Паспалітай (1795) y Мінскай губ. Рас. імперыі. Павятовы цэнтр — г. Давыд-Гарадок. Скасаваны 23.12.1796. ДАВЬІД-ГАРАДОЦКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1940— 61. Утвораны ў
Давыд-гарадоцкі куфар
партызан атрада «Савецкая Беларусь» (камандзір П.П.Тамілаў) Пінскай і злучэння А.М.Сабурава Жытомірскай абл. Дзве групы блакіравалі шляхі падыходу падмацаванняў праціўніка да горада, 3 групы ў ноч на 25 ліп. ўварваліся ў Давыд-Гарадок і поўнасцю авалодалі ім, знішчылі будынкі з установамі і прадпрыемствамі акупантаў, склады, спалілі мост цераз р. Гарынь, ням. маёнтак, умацаванні, захапілі зброю, свойскую жывёлу, што была ў маёнтку, і пакінулі горад. Пры 2-м налёце партызан y ноч на 14 кастр. праціўнік без бою пакінуў умацаваныя пазіцыі. Партызаны знішчылі ўсе будынкі і прадпрыемствы акупантаў, узарвалі масты цераз р. Ta pante, катэр, захапілі склады з харчаваннем і амуніцыяй і без страт адышлі.
ДАВЫД-ГАРАДОЦКІЯ КУФРЫ, выра-
Іканастас ДавыдГарадонкай Георгісўскай царквы
бы нар. майстроў з г. Давыд-Гарадок і навакольных вёсак Столінскага р-на. Промысел быў пашыраны ў 19 — 1-й пал. 20 ст. Паводле канструкцыі куфар рабілі ў выглядзе звужанай унізе дашчанай скрыні на 4 металічных ці драўляных колцах, з плоскім векам, якое вы-
ступала за бакавыя сценкі, з уразным ці накладным замком з акоўкай і 2 ручкамі па баках. Фарбавалі ў чырвона-вохрысты колер. Гладкія палосы бляхі, звычайна прафіляваныя, аздаблялі вуглы куфра і край века. Ш ырокія жал. палосы, што падзялялі пярэднюю сценку куфра на 4 часткі, заканчваліся дэкар. стылізаванымі выявамі галоў птушак, змей або звычайным закругленнем. Часам пярэднюю сценку размалёўвалі расліннымі кампазіцыямі ў выглядзе галінак з кветкамі.
(«Выбранніца» Я.Глебава), Эгіна («Спартак» А.Хачатурана), Папялушка («Папялушка» С .П ракоф ’ева), Хасінта («Лаўрэнсія» А.Крэйна), Адэта—Адылія, Маша, Аўрора («Лебядзінае возера», «Шчаўкунок», «Спячая прыгажуня» П.Чайкоўскага), Кітры, Гамзаці («Дон Кіхот», «Баядэрка» Л.Мінкуса), Ж ызэль, Медора («Жызэль», «Карсар» А.Адана), Сольвейг і Доўрская дзяўчына («Пер Гюнт» на муз. Э.Грыга), АЙель і Францыска («Блакітны Дунай» на муз.
Т в Соцмально-экономмческая эффектнвность аграрно-промышленного коопернровання. Мн., 1977; Основы экономнческой теормн. Мн., 1991 (у сааўт.); Государственное регулмрованне соцнально-экономнческнх отношеннй. Мн., 1996 (у сааўт.).
вернасці» (1970), y перакладзе У.Анісковіча — раман «Белы конь за акном» (1981). V І.А н іск о віч . ДАВЯЧОРАВІЧЫ, назва ў 15— 16 ст. г. Драгічын. ДАГ, т a г , цюрк. назва хрыбтоў ці гор y Турцыі, Іране, на Каўказе, y Крыме, Сярэдняй Азіі, Сіньцзяні (напр., хр. Капетдаг, г. Аюдаг).
ДАГАВОР у ц ы в і л ь н ы м
М .Ф .Р а м а н ю к .
ДАВЫДЗЕНКА Леанід Мікалаевіч (н. 14.8.1941, в. Залатаміно Кармянскага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне эканам. тэорыі. Д -р эканам. н. (1990), праф. (1991). Скончыў БДУ (1972) і працуе ў ім. Даследуе тэарэт. праблемы аграрна-прамысл. кааперацыі, дзярж. рэгулявання сац.-эканам. адносін, грамадскага падзелу працы ў АПК. Аўтар падручнікаў для ВНУ па асновах эканам. тэорыі, мікра- і макраэканомікі і інш.
569
ДАГАВОР
Н.С.Давылчснка.
І.Штрауса). Ш мат працавала з самадзейнымі калектывамі. Л іт .'. Ч y р к о Ю. Ніна Давыдзенка / / Майстры беларускай сцэны. Мн., 1978. Кн. 3. А .І .К а л я д з н к а .
ДАВЫДЗЬКА Генадзь Браніслававіч (н. ДАВЫДЗЕНКА Ніна Сцяпанаўна (н. 29.9.1955, г. Сянно Віцебскай вобл.), 8.5.1933, г. Віцебск), бел. артыстка ба- бел. акцёр, рэжысёр. Скончыў Далёкалета. Нар. арт. Беларусі (1964). Скончы- ўсходні ін-т мастацтваў (1977, г. Уладзіла Маскоўскае харэаграфічнае вучылі- васток), Бел. тэатр.-маст. ін-т (1991). У шча (1952). 3 1952 салістка, y 1973— 83 1980—82 y Магілёўскім абл. т-ры драмы педагог-рэпетытар Дзярж. т-ра оперы і і камедыі імя В.Дуніна-Марцінкевіча. 3 балета Беларусі. Майстэрства Д. вызна1982 y Нац. т-ры імя Я.Купалы. Створачае лёгкасць, тэхн. дасканаласць танца, ныя ім вобразы каларытныя, адметныя шчырасць і натуральнасць y перадачы дакладным асэнсаваннем драматургічпачуццяў гераінь. Выконвала разнапла- нага матэрыялу. Сярод лепшых роляў: навыя партыі ў балетах сучаснага, y т.л. Усходні Вучоны («Тутэйшыя» Я.Купабел., і класічнага рэпертуару: Ларыса лы), Драгун («Парог» А.Дударава), Ма(«Аповесць пра каханне» В.Залатарова), люцін («Апошні журавель» Дударава і Насця, Анежка («Падстаўная нявеста» і А.Жука), Мужык («Страсці па Аўдзею» «Святло і цені» Г.Вагнера), Наталька У.Бутрамеева), Ф лар’яна («Валенсіянскія вар’яты» Лопэ дэ Вэгі), Тарцюф («Тарцюф» Мальера). Ажыццявіў пастаноўкі: «Смех лангусты» Дж.Марэла (1991), «Звон — не малітва» І.Чыгрынава (1992), «Гульня ў джын» Д.Кобурна (1993). Стваральнік і кіраўнік т-ра «Бульвар смеху» (1995). ДАВЫДКАЎ Іван Іванаў (9.3.1926, в. Жываўцы Міхайлаўградскай акр., Балгарьм — 6.8.1990), балгарскі пісьменнік, перакладчык. Засл. дз. культ. Балгарыі (1975). Скончыў Сафійскі ун-т (1951). 3 1968 гал. рэдактар выд-ва «Балгарскі пісьменнік». Аўтар паэт. зборнікаў «Дняпро цячэ пад маім акном» (1960), «Азарэнне» (1970), «Танец кіпарысаў» (1975), раманаў «Кавалак хлеба для падарожніка» (1970), «Вячэрняя размова з дажджом» (1972), «Бывай, Акропаліс» (1973), «Рыфы далёкіх зорак» (1981). На балг. мову перакладаў творы Я.Купалы, Я.Коласа, А.Куляшова, П.Панчанкі, М.Танка, П.Броўкі, А.Вялюгіна, Н.Гілевіча і інш. У перакладзе Г.Бураўкіна, Гілевіча, А.Разанава Н Давыліснка ÿ партыі Адэты. выйшла кніга выбр. лірыкі Д. «Крокі
праве, пагадненне дзвюх ці больш асоб пра ўстанаўленне, змяненне або спыненне грамадзянскіх правоў і абавязкаў (пазыка, купля-продаж, даручэнне, падрад і інш.). Паводле цывільнага права Рэспублікі Беларусь Д. можа быць заюпочаны ў вуснай, пісьмовай або натарыяльнай форме. Д. павінен адпавядаць абавязковым для яго ўдзельнікаў правілам, устаноўленым законам і інш. прайавымі актамі, што дзейнічаюць на момант яго заключэння. Некаторыя віды Д. патрабуюць рэгістрацыі ў адпаведных дзярж. органах (напр., належна аформлены Д. куплі-продажу жылога дома павінен быць зарэгістраваны ў выканаўчым к-це мясц. Савета дэпутатаў). Д. набывае сілу з моманту яго заключэння. Парадак заключэння і выканання Д. рэгулюецца грамадзянскім кодэксам. Э .І .К у з ь м я н к о в а .
ДАГАВОР
1229,
Смаленская гандлёвая п р а ў д а , гандлёвае і паліт. пагадненне паміж Смаленскім, Відебскім і Полацкім княствамі з аднаго боку і Рыгай і Гоцкім берагам (Готландам) — з другога. Дагавор замацоўваў мірньм добрасуседскія адносіны бакоў, вызначаў меры адказнасці за злачынствы супраць прыезджых, рэгламентаваў парадак разгляду судовых спраў. Усім купцам гарантаваўся вольны гандаль і свабоднае карыстанне воднымі шляхамі па ўсёй Зах. Дзвіне, яе прытоках, па вадзе і па беразе. Я .А .Ю х о .
ДАГАВОР 1338, пагадненне паміж Лівонскім ордэнам і ВКЛ. Заключана ад імя лівонскага магістра і вял. князя ВКЛ («караля») Гедзіміна. Паводле дагавора на сумежжы абедзюх краін устанаўлівалася паласа зямлі, на якой павінен быў заўсёды захоўвацца мір; войскі кожнага з бакоў павінны былі ўстрымлівацца ад забойстваў і рабаванняў. Купцам ВКЛ і Лівоніі дазвалялася свабодна ездзіць па тэр. абедзвюх дзяржаў, па ўсёй Дзвіне і яе берагах. Дагавор рэгуляваў суд. парадак разгляду цывільных і крымінальных спраў. Я .А .Ю х о . ДАГАВОР 1449, пагадненне паміж вял. князем ВКЛ Казімірам і вял. князем маскоўскім Васілём II Цёмным. Паводле дагавора Казімір абяцаў не падтрымліваць прэтэндэнта на маск. прастол Дзмітрыя Шамяку, не ўмешвацца ў міжусобную вайну ў Маскоўскай дзяржаве, не прэтэндаваць на Ноўгарад і Пскоў, нават калі тыя будуць «ce... даватн» Казіміру, і не ўдзельнічаць y маг-
570
ДАГАВОР
чымых сутыкненнях Ноўгарада і Пскова з Лівонскім ордэнам. Васіль II адмовіўся ад некат. наўгародскіх валасцей і прызнаў за разанскім вял. кн. Іванам Фёдаравічам права пераходу на службу да Казіміра. Дагаворам удакладнены межы паміж Маск. княствам і ВКЛ і фактычна спынена тэр. экспансія ВКЛ на У. Вынікам дагавора быў працяглы (да канца 15 ст.) мір паміж ВКЛ і Маскоўскай дзяржавай. А .В .Б е л ы .
ДАГАВОР АБ ВАЕННЫМ I ГАСПАДАРЧЫМ САЮЗЕ ПАМІЖ РСФСР I БССР, С а ю з н ы р а б о ч а - с я л я н скі дагавор паміж Р С Ф С Р і Б С С Р . Падпісаны 16.1.1921 y Маскве нам. старшыні С Н К БССР Я.А.Адамовічам і нам. наркома замежных спраў РСФ СР Л.М.Караханам, ратыфікаваны ВЦВК і ЦВК БССР y ліп. 1921. Паводле дагавора наркаматы ваен. спраў, знешняга гандлю, фінансаў, працы, шляхоў зносін, поштаў і тэлеграфа, a таксама ВСНГ сталі аб’яднанымі, уваходзілі ў склад С Н К РС Ф С Р і мелі ў С Н К БССР сваіх упаўнаважаных, якіх зацвярджалі і кантралявалі ЦВК БС С Р і Усебеларускі з ’езд Саветаў. У дапаўненне да дагавора 26.7.1921 намеснікі наркомаў замежных спраў РСФ СР (М.М.Літвінаў) і БС С Р (АЛ.Бурбіс) падпісалі пагадненне па фінансавых пытаннях, якое прадугледжвала адзіны для абедзвюх рэспублік бюджэт, цэнтралізаваную падатковую сістэму і інш.
ДАГАВОР АБ ЕЎРАПЕЙСКІМ САЮЗЕ 1992, гл. Маастрыхцкі дагавор 1992. ДАГАВОР АБ ЗАБАРОНЕ I АБМЕЖАBÀHHI ВЫПРАБАВАННЯЎ АТАМНАЙ ЗБРОІ 1963, міжнароднае шматбаковае пагадненне, y якім удзельнічаюць больш за 100 дзяржаў, y т л . і Рэспубліка Беларусь. Падпісаны y Маскве 5.8.1963 першапачатковымі ўдзельнікамі — Вялікабрытаніяй, ЗШ А i СССР. БССР падпісала дагавор 8.10.1963, ратыфікавала яго 26.11.1963. Дагавор забараняе праводзідь выпрабавальныя выбухі ядз. зброі і інш. ядз. выбухі ў атмасферы і за яе межамі, y т.л. ў касм. прасторы, пад вадой, y тэр. водах і ў адкрытым моры, і ў інш. асяроддзі, калі такі выбух пацягне за сабой выпадзенне радыеактыўных ападкаў за межамі тэр. дзяржавы, пад юрысдыкцыяй ці кантролем якой гэтыя выбухі праводзяцца. Ю .П .Б р о ў к а .
ДАГАВОР АБ ЗАБАРОНЕ РАЗМЯШЧЭННЯ ЯДЗЕРНАЙ ЗБРОІ НА МАРСКІМ ДНЕ, шматбаковае міжнар. пагадненне аб забароне размяшчэння на дне мораў і акіянаў і ў іх нетрах ядз. зброі і інш. відаў зброі масавага знішчэння. Адкрыты для падпісання ў Маскве, Вашынгтоне і Лондане 11.2.1971. Удзельнікамі дагавора з ’яўляюцца больш за 100 дзяржаў, y т.л. Рэспубліка Беларусь (падпісала яго
3.3.1971, ратыфікавала 6.9.1971). Дагавор забараняе ўстанаўліваць і размяшчаць ядз. зброю і інш. віды зброі масавага знішчэння, пускавыя ўстаноўкі і інш. прыстасаванні, прызначаныя для захоўвання, выпрабавання ці выкарыстання такой зброі на дне мораў, акіянаў і ў іх нетрах за знеш няй мяжой 12-мільнай узбярэжнай зоны (адлічваецца ад лініі найвялікшага адліву ўздоўж марскога ўзбярэжжа). Ю .П .Б р о ў к а . ДАГАВОР АБ KÔCMACE 1967, міжнароднае пагадненне аб прынцыпах дзейнасці дзяржаў па даследаванні і выкарыстанні касм. прасторы, y т.л. Месяца і інш. нябесных цел. ІІІматбаковы дагавор, y ім удзельнічае больш за 100 дзяржаў, y т.л. Рэспубліка Беларусь. Адкрыты для падпісання ў Маскве, Вашынгтоне і Лондане 27.1.1967. БССР падпісала дагавор 10.2.1967, ратыфікавала яго 23.6.1967. Паволе дагавора, даследаванне і выкарыстанне касм. прасторы павінна ажыццяўляцца ў інтарэсах усіх краін. Касм. прастора не падлягае нац. прысваенню: ёй могуць карыстаіша ўсе дзяржавы. Дзяржавы-ўдзельніцы дагавора абавязваюцца не вьгеодзіць на арбіту вакол Зямлі аб’екты з ядз. зброяй, не размяшчаць такую зброю на нябесных целах і ў касм. прасторы. Месяц і інш. нябесныя целы павінны выкарыстоўвацца выключна ў мірных мэтах. Ю .П .Б р о ў к а .
ДАГАВОР АБ НЕРАСПАЎСЮДЖВАННІ ЯДЗЕРНАЙ ЗБРОІ, міжнароднае пагадненне, адкрытае для падпісання 1.7.1968. Распрацаваны па іншыятыве ядз. дзяржаў — СССР, ЗШ А і Вялікабрытаніі, падпісаны імі, усяго ўдзельнікаў — больш за 130 дзяржаў. Дагавор абавязвае ядз. дзяржавы не перадаваць няядзерным дзяржавам адз. зброю ў любым выглядзе і не дапамагаць ім набываць яе. Няядзерныя дзяржавы ў сваю чаргу абавязаліся ўстрымацца ад набыцця такой зброі. Дагавор прадугледжвае кантроль з боку Міжнароднага агенцтва па атамнай энергіі за тым, каб прадухіліць проціпраўны пераход ад мірнага выкарыстання ядз. энергіі да вытворчасці ядз. зброі. Рэспубліка Беларусь далучылася да дагавора ў якасці няядзернай дзяржавы на падставе Пастановы Вярх. Савета Рэспублікі БелаЮ .П .Б р о ў к а . русь ад 4.2.1993. ДАГАВОР АБ ПЕРАМІР’І 1917, пагадненне аб часовым спыненні ваен. дзеянняў паміж Сав. Расіяй і дзяржавамі герм. блока, заключанае 2(15).12.1917 y Брэст-Літоўску. Гл. Брэсцкі мір 1918.
ДАГАВОР АБ ПЕРАМІР’І HA ЗАХОДНІМ ФРОНЦЕ 1917, часовы дагавор паміж ням. і рус. арміямі, заключаны 4.12.1917 y мяст. Солы (цяпер Смаргонскі р-н Гродзенскай вобл.). Пасля звароту Сав. ўрада 22.11.1917 па радыё да салдат і матросаў з заклікам узяць справу міру ў свае рукі ВРК Зах. фронту прапанаваў армейскім і карпусным ВРК неадкладна пачаць перагаворы з ням. войскамі. Да канца ліст. боль-
шасць злучэнняў фронту заключыла дагаворы аб перамір’і на сваіх участках. 2.12.1917 y штаб ням. Усх. фронту для перагавораў выехала дэлегацыя Зах. фронту з 16 чал., y т.л. С.І.Берсан, М.Р.Пятроў, В.В.Фамін, М.С.Ціхменеў, С.Я.Ш чукін. 4.12.1917 паміж 2, 3 і 10-й арміямі Зах. фронту і ням. арміямі падпісаны дагавор аб перамір’і на 2 месяцы. Ён набыў сілу з 12 гадзін 6.12.1917 на ўсім Зах. фронце ад мяст. Відзы да р. Прыпяць (уключна). Страціў сілу 15.12.1917 y сувязі з заключэннем дагавора аб перамір’і 1917. Э .М .С а в іц к і.
ДАГАВОР АБ САЮЗЕ БЕЛАРУСІ I РАСІІ 1997. Падпісаны 2.4.1997 y Mac rae Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь А.Р.Лукашэнкам і Прэзідэнтам Расійскай Федэрацыі Б.М.Ельцьшым. Лагічна вынікае з Дагавора аб Супольніцтве Беларусі і Расіі 1996, замацоўвае яго прынцыпы і нормы і адначасова адкрывае новую старонку ў адносінах паміж Рэспублікай Беларусь і Рас. Федэрацыяй як дзвюма суверэннымі дзяржавамі. Дагавор надае якасна новы характар працэсу бел.-рас. інтэграцыі, яднанню бел. і рус. народаў, іх намаганняў y развіцці эканомікі і культуры. Мэты дагавора: умацаванне адносін братэрства, дружбы і супрацоўніцтва ў паліт., эканам., сац., ваен., навук., культ. і інш. галінах; павышэнне ўзроўню жыцця народаў і стварэнне спрыяльных умоў для ўсебаковага гарманічнага развіцця асобы; устойлівае сац.-эканам. развіццё гэтых дзяржаў на аснове аб’яднання матэрьіяльнага і інт'электуальнага патэнцыялаў, выкарыстання рыначных механізмаў і функцыянавання эканомікі; гарантыя бяспекі і падтрымання абараназдольнасці, сумесная барацьба са злачыннасцю і інш. Неад’емным элементам Саюза Беларусі і Расіі з ’яўляецца Статут, які мае сілу міждзярж. дагавора і стварае ў сукупйасці з інш. міждзярж. дагаворамі аснову правасуб’екА .І .Г а л а ў н ё ў . тнасці Саюза.
ДАГАВОР АБ СУПОЛЬНІЦТВЕ БЕЛАРУСІ I PACÎI 1996 Падпісаны 2.4.1996 y M acrae Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь А.Р.Лукашэнкам і Прэзідэнтам Расійскай Федэрацыі Б.М.Ельцыным. Прадугледжвае больш высокі ўзровень супрацоўнішва дзвюх суверэнных рэспублік сярод СадруЯснасці Незалежных Дзяржаў — яднанне на прынцыпах суверэннасці і раўнапраўя, агульнапрынятых нормах міжнар. права, матэрыяльнага і інтэлектуальнага патэвдыялаў сваіх дзяржаў. Пры гэтым і Беларусь і Расія захоўваюць сваю незалежнасць, тэрытарыяльную цэласнасць, свае Канстытуцыю, дзярж. сцяг, герб, гімн і інш. атрыбуты дзярж. улады, з ’яўляюцца суб’ектамі міжнар. права і захоўваюць сваё членства ў міжнар. арг-цыях. Дагавор прадугледжвае адказнасць членаў Супольніцтва і абавязковасць прымаемых рашэнняў праз каардьшацыю і кантроль з боку спецыяльна створаных органаў з акрэсленымі ўладнымі паўнамоцтвамі — Вышэйшага Савета і Выканаўчага к-та. А .І.Г ш ш ў н ё ў .
ДАГАВОР АБ УТВАРЭННІ СССР крэдытах і да т.п.) і дагаворы па спец. 1922, дзяржаўны акт, які юрыдычна пытаннях (у галіне сувязі, транспарту,
ДАГАВОРЫ
аформіў аб’яднанне 4 сав. сацыяліст. рэспублік (РСФСР, УССР, БССР, ЗСФ СР) y дзяржаву — Саюз Сав. Сацыяліст. Рэспублік. Зацверджаны 30.12.1922 (разам з Дэкларацыяй аб утварэнні СССР) на I з ’ездзе Саветаў СССР; пазней уключаны ў Канстытуцыю СССР 1924. Прадугледжваў адзінае саюзнае грамадзянства для ўсіх грамадзян сав. рэспублік, стварэнне саюзных органаў улады (ЦВК, 10 наркаматаў, Вярх. суда, Аб 'яднанага дзяржаўнага палітычнага ўпраўлення і інш.), права свабоднага выхаду з Саюза кожнай з рэспублік. Перастаў дзейнічаць y снежні 1991 y сувязі з абвяшчэннем Садружнасці Незалежных Дзяржаў (СНД; гл. Белавежскія пагадненні 1991). 10.12.1991 Вярх. Савет Беларусі прыняў пастанову аб дэнансацыі дагавора 1922 y адносінах да Рэспублікі Беларусь.
твы па абароне ўладанняў інш. нацый на Ціхім ак., якія знаходзяцця «ў стане мандата». Дзейнічаў да 2-й сусв. вайны.
ДАГАВОР ГАСПАДАРЧЫ, пагадненне, якое заключаецца паміж прадпрыемствамі, аб’яднаннямі, фірмамі y мэтах абслугоўвання іх гасп. дзейнасці і выканання намечаных абавязацельстваў. Асн. віды Д. г. — дагавор пастаўкі, дагавор падраду на капітальнае будаўніцтва, дагавор перавозкі грузаў. Да іх адносяцца таксама дагаворы кантрактацыі с.-г. прадукцыі, арэнды, на выкананне навук., праектных канструктарскіх работ, па аказанні паслуг і інш. Д.г. выкарыстоўваецца і як прававая форма арг-цыі ўнутрыгаспадарчай дзейнасці (пагадненні аб арэндзе, падрадзе, y т.л. брыгадным).
ДАГАВОР ДЗЕВЯЦІ ДЗЯРЖАЎ аб К і т а і . Падпісаны 6.2.1922 на Вашынгтонскай канферэнцыі 1921— 22 прадстаўнікамі ЗШ А, Вялікабрытаніі, Францыі, Італіі, Бельгіі, Нідэрландаў, Партугаліі, Японіі і Кітая. Паводле дагавора абвешчаны прынцып суверэнітэту і тэр. цэласнасці Кітая, бакі абавязваліся прытрымлівацца ў Кітаі прынцыпу «роўных магчымасцей» y гандл. і прадпрымальніцкай дзейнасці, не выкарыстоўваць унутрыкіт. абставіны з мэтай атрымання спец. правоў і прывілеяў, якія маглі прычыніць страты правам і інтарэсам інш. дзяржаў — удзельніц дагавора; Японія адмовілася ад свайго манапольнага становішча ў Кітаі і абавязалася вярнуць яму былыя герм. канцэсіі ў Шаньдуні, вывесці адтуль свае войскі. Дагавор парушыла Японія, якая ў 1937 развязала вайну супраць Кітая.
ДАГАВОР МІЖНАРОДНЫ, пагадненне паміж дзяржавамі або іншымі суб’ектамі міжнар. права, якое вызначае іх узаемныя правы і абавязкі ў паліт., эканам. ці іншых адносінах; асн. крыніца міжнароднага права. Бываюць двухбаковыя і шматбаковыя, міжурадавыя і міжведамасныя. Паводле зместу — паліт. (аб дружбе, супрацоўніцтве і ўзаемнай дапамозе, аб ненападзе, нейтралітэце, і інш.), эканам. (гандл., аб аказанні эканам. і тэхн. дапамогі, аб пазыках,
аховы здароўя, адукацыі, навукі і культуры, прававой дапамогі і інш.). Найменні і формы Д.м. разнастайныя: дагавор, пагадненне, канвенцьм, пакт, пратакол, статут і інш. ЗакліОчаецца на пэўны тэрмін або бестэрмінова. Калі пасля сканчэння тэрміну дагавор па згодзе бакоў не прадоўжаны, ён спыняецца. Спыненне Д.м. можа адбыцца і да сканчэння тэрміну — па згодзе бакоў, шляхам дэнансацыі і, як выключэнне — шляхам аднабаковага анулявання ў выпадку істотнага парушэння Д.м. другім бокам ці карэннай змены становішча. ДАГАВОР ПАСТАЎКІ, пагадненне, y адпаведнасці з якім арганізацыя-пастаўшчык абавязваецца паставіць арганізацыі-пакупніку прадукцыю (тавары) ва ўстаноўлены тэрмін, па ўзгодненай цане і ў адпаведнасці з узгодненымі тэхн. патрабаваннямі. У Д.п. вызначаецца наменклатура (асартымент), колькасць і якасць прадукцыі (тавараў), тэрміны пастаўкі і цана, a ў доўгатэрміновым дагаворы па працяглых прамых гасп. сувязях — найменне, групавая наменклатура (асартымент) і колькасць прадукцыі, парадак і тэрмін узгаднення і прадастаўлення спецыфікацый. Пры адсутнасці гэтых умоў Д.п. лічыцца незаключаным. За парушэнне абавязкаў Д.п. плаціцца няўстойка (штраф, пеня) і кампенсуюцца страты (панесеныя расходы і неатрыманы прыбытак). ДАГАВОР ПРАЦОЎНЫ, гл. Працоўны дагавор. ДАГАВОР ПЯЦІ ДЗЯРЖАЎ a б a б межаванні марскіх узбрае н н я ў. Падпісаны 6.2.1922 на Вашынгтонскай канферэнцыі 1921— 22 прадстаўнікамі ЗША, Вялікабрытаніі, Японіі, Францыі і Італіі. Прадугледжваў устанаўленне суадносін лінейнага флоту названых дзяржаў як 5:5:3:1,75:1,75 адпаведна, забарону будаваць лінейныя караблі водазмяшчэннем больш за 35 тыс. т, ствараць новыя ваенна-марскія базы і ўзмацняць берагавую ахову (толькі ЗШ А атрымалі права ўмацоўваць астравы, якія абараняюць непасрэдныя подступы да іх тэр. вод, a Вялікабрытанія—дамшіёны Канада, Аўстралія і Новая Зеландыя) і інш. Найб. выгадным дагавор быў для ЗШ А і Японіі. Дзейнічаў да 2-й сусв. вайны.
ДАГАВОР ЧАТЫРОХ ДЗЯРЖАЎ аб сумеснай абароне правоў на а с т р а ў н ы я ўладанні і астраўныя тэрыторыі ў раёне Ц і х а г а а к і я н а . Падпісаны 13.12.1921 на Вашынгтонскай канферэнцыі 1921— 22 прадстаўнікамі ЗША, Вялікабрытаніі, Францыі і Японіі. Прадугледжваў гарантыі ціхаакіянскіх астраўных уладанняў бакоў (у т.л. на выпадак ваен. пагрозы), скасаванне англаяпонскага саюза і інш. У ходзе ратыфікацыі дагавора ў ЗШ А прынята папраўка аб забароне ўраду краіны без згоды кангрэса прымаць абавязацельс-
571
ДАГАВОРЫ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТОЎСКАГА 3 МАЛДОЎСКІМ КНЯСТВАМ 15— 16 ст. Заключаліся паміж вял. князямі ВКЛ і малд. гаспадарамі, вызначалі асновы ўзаемаадносін паміж дзвюма дзяржавамі. Вядомы дагаворы 1415, 1431 (з удзелам Тэўтонскага ордэна), 1435, 1437, 1442, 1447, 1496, 1499, 1518, 1551, 1554. Паводле гэтых дагавораў ВКЛ нязменна захоўвала з Малдовай мір, нягледзячы на тое, што звязаная з ёй уніяй Польшча часта ваявала з Малдовай і імкнулася ўцягнуць y баявьм дзеянні войска ВКЛ (напр., y 1509 і 1532). Заключэнне дагавораў дэманстравала таксама незалежнасць ВКЛ ад Польшчы. А.В.Белы.
ДАГАВОРЫ МІЖНАРОДНЫЯ Р э с публікі Беларусь, дагаворы (пагадненні, канвенцыі, хартыі, акты, статуты, пакты, мемарандумы, дэкларацыі, пратаколы) паміж Рэспублікай Беларусь і суб’ектам міжнар. права (іншай або некалькімі інш. дзяржавамі ці міжнар. арг-цыяй), якія рэгулююць іх адносіны шляхам стварэння ўзаемных правоў і абавязкаў y паліт., эканам., ваен., гуманітарнай і інш. галінах. Як суверэнная незалежная дзяржава і суб’ект міжнар. права Рэспубліка Беларусь заключае і выконвае Д.м. ў адпаведнасці з агульнапрынятымі нормамі міжнар. права і законамі Рэспублікі Беларусь. He дапускаецца заключэнне Д.м., якія супярэчаць Канстытуцыі Рэспубліісі Беларусь. У залежнасці ад узроўню дагаворных бакоў Д.м. падзяляюцца на міждзяржаўньм (заключаюцца ад імя Рэспублікі Беларусь), міжурадавыя (заключаюцца ад імя ўрада), a таксама міжведамаснага характару (заключаюцца мін-вамі і дзярж. к-тамі); адпаведна колькасці бакоў Д.м. бываюць двух- і шматбаковыя. Рашэнні аб правядзенні перагавораў і падпісанні міждзярж. Д.м. прымае Прэзідэнт, адносна Д.м. міжурадавых і міжведамаснага характару — урад. Прэзідэнт, П рэм’ер-міністр і міністр замежных спраў праводзяць перагаворы і падпісваюць Д.м. без прад’яўлення спец. паўнамоцтваў. Да 1991 Рэспубліка Беларусь як член ААН з’яўлялася удзельнідай 156 двух- і шматбаковых Д.м. На вер. 1997 дагаворна-прававую базу Беларусі складаюць больш за 1680 міждзярж. і міжурадавых Д.м., y т.л. каля 970 шматбаковых і 710 двухбаковых з міжнар. арг-цыямі і 53 краінамі. Найб. значныя з іх: Статуты ААН і Міжнар. суда (Беларусь — удзельніца з 1945), мірныя дагаворы з Балгарыяй, Венгрыяй, Італіяй, Румыніяй і Фінляндыяй (1947), Статуты Сусв. арг-цыі аховы здароўя (1948) і Ю НЕСКА і МАП (1954), МАГАТЭ (1957), Сусв. паштовага саюза (1978), Арг-цыі па прамысл. развіцці (1985); Жэнеўскія канвенцыі
572_________________ДАГАМЕЯ 1949 (1955), Венскія канвенцыі аб дыпламат. зносінах (1964), аб праве міжнар. дагавораў (1986), аб консульскіх зносінах (1989), Канвенцыі аб прывілеях і імунітэтах Аб’яднаных Нацый (1953), аб заснаванні Сусв. арг-цыі інтэлектуальнай уласнасці (1970), аб дарожным руху (1977), аб правах дзіцяці (1990), аб міжнар. грамадзянскай авіяцыі (1993), Еў-
шых пашырэнне спосабаў фатаграфіі, заснаваны на выкарыстанні святлоадчувальных матэрыялаў, якія маюць галагеніды серабра. Прапанаваны ў 1839 (лічыцца годам заснавання фатаграфіі). Выкарыстоўваўся пераважна для партрэтнай здымкі да вынаходства мокракаладыйнага працэсу. Асн. недахопы Д. — нізкая святлоадчувальнасць фотапласцінак, немагчымасць атрымання копій з выявы. ДАГЕСТАН, Р э с п у б л і к а fla r e с т a н, y складзе Расійскай Федэрацыі. Размешчаны ва ўсх. ч. Паўн. Каў-
Л.Ж.М.Дагер.
pan. культурная канвенцьм (1993); Міжнар. пакты аб эканам., can. 1 культ. правах (1976), аб грамадзянскіх і паліт. правах (1976) і Факультатыўны пратакол да яго (1992); Пагадненне аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў (СНД, 1991); Статут СНД (1993); Пагадненне аб Мытным саюзе (1995); Дагавор паміж Рэспублікай Беларусь, Рэспублікай Казахстан, Кыргызскай Рэспублікай і Расійскай Федэрацыяй аб паглыбленні інтэграцыі ў эканам. і гуманітарнай галінах (1996); Дагавор аб Саюзе Беларусі i Расіі і Статут Саюза Беларусі і Расіі (1997); дагаворы аб дружбе і супрацоўнінтве з Азербайджанам, Кыргазстанам, Таджыкістанам, Узбекістанам (усе 1991), Маддовай, Польшчай (1992); Балгарыяй, Румыніяй (1993); Літвой, Расіяй, Украінай (1995); Казахстанам, Турцыяй, Францыяй, Югаславіяй (1996); В’етнамам (1997). Дыпламатычныя адносіны Рэспубліка Беларусь устанавіла са 123 дзяржавамі. У рамках СНД з удзелам Беларусі заключана 696 Д.м. Найб. значную дагаворную базу двухбаковых адносін Беларусь мае з Расіяй, Украінай, Польшчай, Літвой, Казахстанам, Узбекістанам, Кітаем, Латвіяй, Малдовай, Румыніяй, Індыяй, В’етнамам, Іранам, ЗІПА, ФРГ, Турцыяй, Нідэрландамі, Балгарыяй, Вялікабрытаніяй. У .М . Ч уш аў. ДАГАМЕЯ (Dahomey), назва дзяржавы Бенін да 1975. ДАГЕР (Daguerre) Луі Ж ак Мандэ (18.11.1787, Кармейз-ан-Парызі, Ф ранцьм — 10.7.1851), французскі вынаходнік y галіне фатаграфіі. Па прафесіі мастак. У 1822 стварыў першую дыяраму. Распрацаваў спосаб атрымання незнікаючых адбіткаў, які быў названы дагератыпіяй — першы з вядомых спосабаў фатаграфіі. ДАГЕРАТЬІПІЯ (ад імя франц. вынаходніка ЯЖ .Дагера), першы з набыў-
каза, на У абмываецца Каспійскім м. Пл. 50,9 тыс. к м . Нас. 2067 тыс. чал. (1995), гарадскога 44%. Сярэдняя шчыльн. 38,3 чал. на 1 км . Жывуць аварцы (27,5%), даргінцы (15,6%), кумыкі, лезгшы, лакцы, рускія, азербайджанцы, чэчэнцы, і інш. Сталіца — г. Махачкала. Найб. гарады: Дэрбент, Ха-
савюрт, Буйнакск, Ізбербаш, Кізілюрт, Каспійск, Кізляр. Прырода. Паводле рэльефу тэр. Д. падзяляецца на 4 часткі. Нізінная частка на ПдУ, ляжыць на выш. -28 м. ПдЗ Прыкаспійскай нізіны падзяляецца на Церска-Кумскую, Церска-Сулакскую і Прыморскую нізіны. Перадгор’і складаюцца з асобных хрыбтоў паўн.-зах. і паўд.-ўсх. распасцірання, падзелены шырокімі далінамі і катлавінамі. Унутраны горны Д. — сучляненне шырокіх плато (Арактау, Гунібскае, Хунзахскае і інш.) і вузкіх грабянёў выш. да 2500 м (хр. Салатау, Гімрынскі і інш.). Высакагорны Д. уключае Галоўны, ці Водападзельны, і Бакавы хрыбты Вял. Каўказа (выш. да 4466, г. Базардзюзю). Карысныя выкапні: нафта і прыродны газ, кварцавыя пяскі, буд. матэрыялы (вапнякі, мергелі, даламіты, гіпс, мармур і інш.), радовішчы вугалю, гаручых слан-
цаў, серы, фасфарытаў, салетры, жал. руды. ІІІматлікія мінер. крыніцы. Клімат умерана кантынентальны, сухі, на прыморскіх нізінах субтрапічны, сухі, y rapax — вобласці высакагорнага клімату. Сярэдняя т-ра студз. ад 1,4 да -11 °С (у гарах), ліп. да 24 °С; ападкаў 200— 800 мм за год. Гал. рэкі Церак, Сулак і Самур. Больш за 100 азёр, ёсць гразевыя. Глебы на нізінах каштанавыя, участкі саланчакоў, y rapax — горнастэпавыя, горна-лясныя бурыя і горналугавыя. На раўнінах расліннасць паўпустынная і пустынная, y перадгор’ях стэпавая, y rapax на выш. 500— 1600 м шыракалістыя (дуб, бук, граб) і мяшаныя лясы, вышэй — субальпійскія і альпійскія лугі. Жывёльны свет разнастайны: y высакагор’ях — дагестанскі тур, безааравы казёл, казуля, серна, буры мядзведзь, высакародны алень, рысь, воўк; y перадгор’ях — рысь, дзік, барсук, куніца; на нізінах — сайгакі, стэпавы тхор, суслік, тушканчык; з птушак — арол стрэпет, каршак, драфа і інш.; y зарасніках поймаў — чаротавы кот, каўказскі фазан, лебедзі, чаплі і інш. На тэр. Д. запаведнік Дагестанскі і 12 заказнікаў. Гісторыя. Тэр. Д. заселена чалавекам з эпохі палеаліту. 3 канца 1-га тыс. да н.э. ўваходзіла ў склад Албаніі Каўказскай. У 3 ст. н.э. Пд Д. занялі Сасаніды, y 4 ст. паўн. ч. захапілі гуны. У 5 ст. на тэр. Д. пашырыўся алб. алфавіт. У 7 ст. раўнінная ч. Д. ўвайшла ў Хазарскі каганат. 3 664 Д. неаднаразова спусташалі арабы, якія ў 1-й пал. 8 ст. заваявалі яго (гл. Арабскія заваяванні). У пач. 9 ст. тут узмацніліся антыараб. выступленні, y т л . Бабека паўстанне. У 10— 11 ст. высокага ўзроўню дасягнулі буд. тэхніка, прыкладное мастацтва, культура, y 1106 складзена «Гісторыя Дагестана, Ш ырвана і Арана». У канцы 12 ст. на тэр. Д. існавалі дзярж. ўтварэнні: Аварскае ханства, Казікумухскае шамхальства, Кайтагскае уцмійства і інш. У пач. 13 ст. заваяваны мангола-татарамі; войскі Узбека, Тахтамыша і Цімура неаднаразова спусташалі гарады, садзейнічалі пашырэнню ісламу. 3 пач. 16 ст. да 1-й пал. 17 ст. Д. падвяргаўся бесперапыннай агрэсіі Ірана і Турцыі, якія змагаліся за ўплыў на Каўказе. У 16 ст. наладжаны сувязі Д. з Расіяй, на П н Д. ўзнік рус. горад Церкі. У 1-й пал. 17 ст. ў падданства Расіі перайшлі Таркоўскае шамхальства, Кайтагскае уцмійства, Аварскае і Казікумухскае ханствы, y 1772 — марское ўзбярэжжа Д., аднак паводле Гянджынскага трактата 1735 яны адышлі да Ірана. Паводле Гюлістанскага мірнага дагавора 1813 Д. далучаны да Расіі. Калан. палітыка царызму не раз выклікала стыхійныя выступленні горцаў. У час Каўказскай вайны 1817—64 антыкалан. рух узмацніўся, але быў задушаны. У пач. 19 ст. створана дзяржава мюрыдаў імамат, куды ўвайшла значная ч. Д., разгарнуўся нац.-вызв. рух, які з 1834 узначаліў Шаміль. У 1860 утворана Дагестанская
вобласць. Уладзікаўказская чыгунка ў 1890-я г. злучыла Д. з цэнтрам Расіі, з Баку і Грозным. 14.12.1917 устаноўлена сав. ўлада. У 1918— 20 захоплены ням. і тур. войскамі. 20.1.1921 утворана Даг. АССР y складзе РСФСР. У снеж. 1921 1-ы Устаноўчы з ’езд Д. прыняў канстытуцыю Даг. АССР. У маі 1991 Вярх. Савет Даг. АССР абвясціў незалежнасць і прыняў новую назву — Рэспубліка Дагестан, y 1992 падпісаў федэратыўны дагавор з РСФСР. Гаспадарка. Гал. галіны прам-сці: эдабыча нафты і газу, машынабудаванне і металаапрацоўка (сепаратары, тэрмічнае j электратэхн. абсталяванне, станкі, прыборы, экскаватары; суднарамонт і інш.), харч. (плодаагародніннакансервавая, вінаробная, рыбная і інш.), хім. (солі фосфару, шкловалакно, лакі, фарбы і інш.), лёгкая (шарсцяная, трыкат., абутковая); вытв-сць буд. матэрыялаў. Чыркейская, Чы р’юрцкая і Гергебільская ГЭС. Асн. прамысл. цэнтры: Ма-
Да арт. Дагсетан Фра™ент вясельнага жаночага ўбрання. 1-я пал. 19 ст.
хачкала, Дэрбент, Каспійск, Ізбербаш, Хасавюрт, Кіаляр, Кізілюрт, Буйнакск. У горных раёнах — нар. промыслы (чаканка, дыванаткацтва, вытв-сць керамікі, разьба па дрэве і камені, інкрустацью косцю і перламутрам, ювелірныя вырабы). Пасевы збожжавых (пшаніца, рыс) і кармавых культур, сланечніку. Развіта вінаградарства. Агароднідтва. Пладаводства. Гал. галіна жывёлагадоўлі — авечкагадоўля. Па тэр. Д. праходзяць чыгункі і аўтадарогі Масква— Махачкала— Баку, Махачкала— Грозны. Аэрапорт. Суднаходства па Каспійскім м. Нафтаправоды Дэрбент— Грозны, Ізбербаш— Махачкала, газаправоды Сельі—Дагестанскія Агні, Хошмензіл— Дэрбент. Буйны марскі порт — Махачкала. Курорты: Каякент, Манас, Талгі. Д. — раён турызму.
Літаратура. Л-ра Д. развіваецца на аварскай, даргінскай, кумыкскай, лакскай, лезгінскай, нагайскай, табасаранскай, тацкай і інш. мовах. Багатая вусная нар. творчасць народаў Д. — эпічныя і лірычнью песні, казкі, паданні, легевды. У цыкле гераічных песень (лакская «Парту Паціма», кумыкская «Песня пра Айгазі», «Картгачак», аварская «Песня пра Хачбарэ» і інш.) адлюстраваны працяглы (да сярэдзіны 19 ст.) перыяд каўк. войнаў. У фалькл. творах (казках, гераічным эпасе, гіст. песнях) сустракаюцца матывы песень і казак народаў Паўн. Каўказа, Азербайджана і Грузіі, Сярэдняй Азіі, Б.Усходу. Першыя публікацыі фалькл. твораў народаў Д. з ’явіліся ў 19 ст. Вытокі л-ры Д. ў л-ры хрысціянскай Каўказскай Албаніі, a таксама краін Блізкага і Сярэдняга Усходу. 3 10— 11 ст. на арабскай, фарсі і цюркскіх мовах ствараліся агіяграфічныя помнікі: «Гісторыя Абу-Мусліма», хронікі «Гісторыя Дэрбента і Шырвана», «Дэрбент-наме» і інш. У 17— 18 ст. пачалі развівацца дэмакр. элементы мясц. над. культуры. У пісьмовай л-ры пачаўся перыяд «двухмоўных» аўтараў, якія пісдлі на араб. і роднай мовах; пачаў вывучацца нац. фальклор. Вял. значэнне мела стварэнне на аснове араб. графікі пісьменнасці «аджам» (18 ст.). 3 19 ст. развіваецца шматмоўная л-ра Д. Яе заснавальнікі — аварскі паэт Махмуд з Кахаб-Роса, лезгінскі Ецім Эмін, даргінскі Батырай, кумыкскі Ірчы Казак. Традыцыі шматжанравай пісьмовай л-ры народаў Д. развівалі Г. Цадаса, Сулейман Стальскі, М.-Э.Асманаў, З.Гаджыеў, Н.Батырмурзаеў, З.Батырмурзаеў, А.Гафураў, Э.Капіеў, Р.Нураў, А.Аткай, А.Магамедаў, А.Аджыеў і інш. Пашыраюцца тэматычныя і жанравьм межы паэзіі, прозы, драматургіі, публіцыстыкі. Новымі жанрамі ўзбагацілі л-ру Н.Батырмурзаеў (аповесць), Сулейман Стальскі (гімны, паліт. эпіграмы), А.Фатахаў (паэма, раман y вершах), А.Салаватаў (гераічная драма), М.Бахшыеў (раман), С.Абдулаеў (нарыс). У драматургіі ўзніклі жанры гераічнай і быт. драмы, лірычнай і сатыр. камедыі, вадэвіля (Нураў, Гаджыеў і інш.). У гады Вял. Айч. вайны шырокук> вядомасць набылі творы лакскіх паэтаў Ю.Хапалаева, Гафурава, Б.Рамазанава, празаіка Капіева, з ’явіліся першыя вершы аварскага паэта Р .Гамзатава. Для пасляваен. л-ры характэрны зварот да гіст. мінулага, сучасных сац. і маральна-этычных праблем, тэматычная маштабнасць, разнастайнасць маст. формаў, стыляў, жанраў, паглыблены псіхалагізм, філасафічнасць. Прыкметнай з ’явай y л-ры 1950— 70-х г. стала творчасць табасаранскага пісьменніка М.Шамхалава, тадкіх пісьменнікаў Бахшыева, Х.Аўшалумава і інш. Значны ўклад y сучасную л-ру Д. ўносяць Гамзатаў, Хапалаеў, Ф.Аліева, А.Абу-Бакар, Муса Магамедаў, Мірза Магамедаў, Р.Рашьшаў, М.Гаірбекава і інш. Плённа развіваюцца дзіцячая л-ра, літ.-знаўства, літ. крытыка. На мовы Д. перакла-
ДАГЕСТАН дзены асобныя творы П.Броўкі, ляшова, Э.Агняцвет, на бел. мову Сулеймана Стальскага, Гамзатава перакладалі Я.Колас, Я.Купала, трэйка, А.Бачыла, У.Караткевіч, хай, А.Лойка і інш.
573 А.Кутворы і інш. А.АсР.Н я-
Архітэктура і выяўленчае мастацтва. 3 эпохі бронзы і энеаліту захаваліся рэш ткі паселішчаў (Верхні Гуніб, Гінчы) з тэрасападобным размяшчэннем дамоў, паглыбленых y схіл гары, блізкіх да сучасных аулаў. Каля г. Ізбербаш адкрыта раннесярэдневяковае гарадзішча Урцэкі з рэшткамі магугных крапасных сцен, дамоў з каналізацыяй, лазняў, храмаў агню і інш. Да 5 і 6 ст. адносяць сырцовыя і каменныя ўмацаванні абарончай сістэмы «Дагбары» («Горная сцяна»), y архітэктуры якой відавочны ўплыў дойлідства сасанідскага Ірана. 3 араб. заваяваннем (8 ст.) і пашырэннем ісламу ў
Да арт. Дагестан. Хунзахскае плато.
паўд. Д. з ’явіліся мусульм. культавыя будынкі: 3-нефавая Джума-мячэць y Дэрбенце (8 ст.), мячэці 11— 13 ст. y паселішчах Калакарэйш, Рыча і інш. У сярэдневякоўі сфарміраваліся горныя паселішчы — аулы, якія станавіліся цэнтрамі развіцця рамёстваў, будаваліся каменньм арачньм масты, акведукі, маўзалеі. У Дэрбенце складваецца мясц. арх. школа (вароты Орта-Капы, 14— 15 ст., Кырхляр-мячэць і ханскі палац, 17— 18 ст.). Узводзіліся крэпасці для рус. гарнізонаў (умацаванне Пятроўскае, цяпер г. Махачкала). У пач. 20 ст. будаваліся новыя гарады (Каспійск, Ізбербаш, Хасавюрт) і рэканструяваліся старьм. У 1920-я г. ў Махачкале ствараліся будынкі ў духу канструктывізму (паштамт), y 1930-я г. — y класічных формах (гасцініца «Дагестан»), Для архітэктуры апошніх дзесяцігоддзяў характэрны зварот да традыц. арх. формаў, дэкар. дэталей і арнаменту. Са стараж. часоў (неаліт, эпоха бронзы) пашыраны разьба па камені, размаляваная кераміка, бронзавае ліццё, чаканка па медзі, ювелірная справа. У лезгінскіх паселішчах Кала і Іспік вы-
574
ДАГМАТЫЗМ
раблялі паліваную бірузовую кераміку з цёмна-карычневай размалёўкай (12— 14 ст.). Ш ырока вядомы ювелірныя вырабы і багата аздобленая зброя (аул Кубачы), кераміка (аул Балхар), драўляныя вырабы з інкрустацыяй металам і бісерам (аул Унцукуль), чаканныя вырабы з медзі (аул Гацатль), дываны, цыноўкі і інш. Традыц. відамі дэкар.-прыкладнога мастацтва займаюцца і сучасныя майстры: І.ААбдулаеў, А.Абдурахманаў, Р.Аліханаў, П.Амірханава, Г.Магамедаў, Х.Мамаева, З.Умалаева і інш. Пачынальнікі выяўл. мастацтва Д. — жывапісцы М.Джэмал, Ю.Малаеў, М.Юнусілаў, скульпт. Х.Аскар-Сарыджа. У апошнія дзесяцігодцзі ў Д. актыўна працуюць жывапісцы-станкавісты ААўгустовіч, В.Гаркоў, Х.М.Курбанаў, манументалісты Г.Камбулатаў, Ш.Ш ахмарданаў, графікі браты Гасан і Гусейн Сунгуравы, К.Мурзабекаў, С.Салаватаў, А.Шарыпаў, скульпт. Г.Гейбатаў, А.Ягудаеў і інш.
Л іт :. М а р к о в н н В.Н. Дорогамн н тропамн Дагестана. [2 нзд.], М., 1988; Нскусство Дагестана: Альбом. М., 1981. Г. С. С м а л я к о ў (прырода, гаспадарка), А У .С я н ь к е в іч (архітэктура і выяўленчае мастацтва).
ДАГМАТЬІЗМ [ад грэч. dogma (dogmatos) думка, вучэнне], некрытычны, аднабаковы тып мыслення, пры якім y ацэнцы і разуменні рэалій не ўлічваюцца спецыфічньш ўмовы месца, часу, дзеяння або ён абапіраецца на адвольныя, бяэдоказныя, прадузятыя пабудовы і канструкцыі. Усе ісціны трактуе як абсалюты. Тэрмін «Д> уведзены стараж.-грэч. філосафамі-скептыкамі Піронам і Зянонам. I. Кант лічыў Д. усякае пазнанне, якое не заснавана на папярэднім даследаванні яго магчымасцей і перадумоў. У філасофіі Г. Гегеля Д. — метафізічнае абстрактнае мысленне, якое не выкарыстоўвае дыялектычны розум як творчы патэнцыял інтэлекту чалавека. Дагматычнае мысленне ўласціва моцна псіхалагізаваным сістэмам уздзеяння на чалавека (рэлігія, паліт. ідэалогія, мараль, 1 інш.). У навук. і філас. мысленні Д. выяўляецца ў прыхільнасці да выкарыстання адназначна інтэрпрэтаваных фактаў і эмпірычных за-
конаў: y захапленні абстракцыямі, схематызмам і фармалізмам, y ігнараванні ўзаемасувязей паміж формамі ведаў і культуры. Дагматычнае выкарыстанне сістэм ведаў праяўляецца ў іх абсалютызацыі, абрастанні культамі ў духу дактрынёрства і аўтарытарызму, y адмаўленні іншадумства, непрымірымасці да інш. поглядаў. Д. y пачуццях, пазнанні і дзеяннях абумоўлены таксама псіхічнай патрэбай y адэкватнай апоры, y ачалавечванні свету, што суправаджаецца стварэннем культаў, куміраў і ідалаў, падпарадкаваннем моцнай уладзе, надзейнаму, прывычнаму і блізкаму для чалавека парадку. У процілегласць Д. творчы падыход патрабуе свядомых, мэтанакіраваных адносін чалавека да аб’ектыўнай рэальнасці, свабоднага крытычнага аналізу зыходных мэт і праграм дзейнасці людзей, дзяржавы і інш. суб’ектаў грамадскіх адносін. А .В .Я го р а ў .
ДАГОН, Д a r a н, y стараж. заходнесеміцкай міфалогіі бог, які дае ежу, апякун земляробства, рыбнай лоўлі. У акадскай міфалогіі яго шанавалі як апекуна насельніцтва даліны сярэдняга Еўфрата, y шумерскай яму адпавядаў Энліль.
СУПРАЦОЎНІКІ ВЫДАВЕЦТВА «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ», ЯКІЯ ПРЫМАЛІ ЎДЗЕЛ У ПАДРЫХТОЎЦЫ I ВЫДАННІ 5-га ТОМА БЕЛАРУСКАЙ ЭНЦЫКЛАПЕДЫІ
Галоўная рэдакцыя
Група картаграфіі
Галоўны рэдактар — Г.П.Пашкоў; першы намеснік галоўнага рэдактара доктар гістарычных навук П.Ц.Петрыкаў; намеснік галоўнага рэдактара Г.А.Фатькава; намеснік галоўнага рэдактара — адказны сакратар А.К.Фядосаў.
Вядучы навуковы рэдактар Г.Р.Ш ыкунова; навуковыя рэдактары Л.У.Белякова, В.Ф.Надзененка.
Група тэхнічных рэдактараў М.І.Грыневіч, Н.М.Ш эвель.
Навукова-галіновыя і кантрольныя рэдакцыі Рэдакцыя гісторыі Беларусі Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук Л.У.Языковіч; вядучы навуковы рэдактар А.В.Скараход; навуковыя рэдакгары М.І.Аўсяная, Ю.В.Бажэнаў, В.В.Гусева, кандыдат гістарычных навук В.С.Пазднякоў, Дз.М.Чаркасаў.
Рэдакцыя ўсеагульнай гісторыі Заг. рэдакцыі — З.І.М алейка; навуковыя рэдактары Н.А.Дзянісава, Л.М.Драбовіч, У.Я.Калаткоў, Н.П.Ракіцкая.
Рэдакцыя філасофіі, эканомікі і права Заг. рэдакцыі — кандыдат філасофскіх навук С.Ф.Дубянецкі; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Краснова, Г.А.Маслыка; навуковьм рэдактары Т.М.Грынько, М.У.Маркевіч.
Рэдакцыя літаратуры і мастаіггва В.а. заг. рэдакцыі — кандыдат філалагічных навук І.У.Саламевіч; навуковьш рэдакгары І.С.Александровіч, А.А.Грачанікава, Г.І.Дайлідава, Т.Я.Жэбіт, Т.Р.Мартыненка, Т.А.Меляшкевіч, Л.І.Паўловіч, Л.А.Сівалобчык.
Рэдакцыя біялогіі, медыцыны і сельскай гаспадаркі
Рэдакцыя фотаздымкаў і фотаілюстрацый Заг. рэдакцыі — Г.М.Бажанкоў; фотакарэспандэнты А.П.Дрыбас, В.У.Харчанка; інжынеры-тэхнолагі С.А.Жукавень, І.У.Каваленка.
Рэдакцыя камп’ютэрнай падрыхтоўкі рукапісаў Заг. рэдакцыі — СА.М акаёнак; інжынеры ГА.Гурбо, І.М.Кузьмянкова; аператары С.А.Быткоўская, І.У.Грыцэль, А.У.Гурыновіч.
Вытворчы аддзел Заг. аддзела — Т.Р.Рыбакова; Т.М.Грыцышын, А.М.Красавіна.
інжынеры-тэхнолагі
Карэктарская Заг. карэктарскай — ВЛ.Багдановіч; ст. карэктары А.М.Барысава, Л.С.Зіза, А.В.Семенчукова, Т.П.Ш ыпінская; карэктар Т.С.Сівянок.
Навуковая бібліятэка Заг. бібліятэкі — Г.А.Краўчанка.
Машынапіснае бюро
Заг. рэдакцыі — кандыдат біялагічных навук Л.В.Кірыленка, вядучы навуковы рэдактар кандьідат біялагічных навук А.Г.Кугшова; навуковыя рэдактары Т.І.Малашэвіч, В.А.Пазняк; рэдактар АС.Бельская.
Агульны аддзел
Рэдакцыя геаграфічных навук
Заг. аддзела — ст. інспектар па кадрах — ТА.Кароткіна; навук. рэдакгар Р.Р.Блашко; спецыяліст Ю.В.Бярэзіна.
Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук В.П.Кісель; навуковыя рэдактары І.ЯАфнагель, В.М.Круцько, Л .ВЛоўчая, кан д ш ат геолага-мінералагічных навук Р.Р.Паўлавец, А.А.Трухан, кандыдат геолага-мінералагічных навук Т.В.Якубоўская.
ГЛ.Анісімава, ТЛ.Барысоўская, Т.Г.Кляўко, Т.М.Саленік.
Аддзел бухгалтарскага ўліку Галоўны бухгалтар С.У.Чахута; нам. галоўнага бухгалтара ВЛ.Плотнікава; бухгалтары Н.УДайлідава, С.А.Парфёнава, Н.Н.Статкевіч, А.УЛокарава.
Рэдакцыя фізіка-матэматычных і тэхнічных навук
Планава-эканамічны аддзел
Заг. рэдакцыі — кандыдат фізіка-матэматычных навук АЛ.Болсун; вядучы навуковы рэдактар У.М.Сацута; навуковыя рэдактары П.С.Габец, А.П.Чарнякова, Л.М.Шахлевіч.
Заг. аддзела — Т.Я.Буракова; вядучы эканаміст Т Л Л ук’янава.
Рэдакцыя навуковага і літаратурнага кантролю Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук І.П.Хаўратовіч; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Гетаў, Е.П.Фешчанка; навуковыя рэдактары Г.Т.Глушчанка, І.У.Косціна, Н.К.М азоўка, Г.М.Малей, М.А.Маўзон, Т.І.Нішт, Т.П.П анчанка, М.В.Пятроўская, Л.А.Суднік, А.А.Федасеева.
Аддзел маркетынгу і аператыўнай паліграфіі Заг. аддзела — М.К.Раткевіч; С.А.Акружко, АЛ.Барнёва, Ю.В.Ждановіч, М.Ф.Пачэпка.
Участак размнажальнай тэхнікі Ст. аператар капіравальных і множыльных ФА.Ю ркевіч; пераплётчыца Я.М.Кузьміна.
Рэдакцыя мастацка-тэхнічнага афармлення выданняў Заг. рэдакцыі — А.М.Хількевіч; навуковыя рэдактары Я.У.Круглоў, В.У.Мінько, В.М.Вераценнікава.
Гаспадарчы аддзел Заг. аддзела — І.А Ш ор.
машын
Б еларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 5: Гальцы — Дагон Б 43 / Рэдкал.: Г.П.Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1997. — 576 с.: іл. ISBN 985-11-0090-0 (т. 5) ISBN 985-11-0035-8 0304760000— 019 Б -------------------------- 2— 97 М 318(03)— 97
ББК 92(4Бен)
БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ ТОМ 5
ГАЛЫДЫ — ДАГОН У томе змешчаны 1172 ілюстрацыі, y т.л. 256 партрэтаў, 47 карт Мастацкае афармленне Э.Э.Жакевіча, А.М.Хількевіча Мастацкія рэдактары: Я.У.Круглоў, В.У.Мінько Тэхнічныя рэдактары: М.І.Грыневіч, Н.М.Шэвель Карэктары: В.І.Багдановіч, А.М.Барысава, Л .С.Зіза, А.В.Семенчукова, Т.С.Сівянок, Т.П.Шыпінская Падпісана да друку 24.10.97. Фармат 84x108 1/іб- Гарнітура Таймс. Папера афсетная. Ум. друк. арк. 60,48. Ум. фарб.-адб. 245,28. Ул.-выд. арк. 104,3. Тыраж 10 000 экз. Заказ 135. Дзяржаўнае прадпрыемства «Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» Дзяржаўнага камітэта Рэспублікі Беларусь па друку. Ліцэнзія ЛВ № 10. Рэспубліка Беларусь. 220072, Мінск, вул. Ф.Скарыны, 15а. Надрукавана з арыгінал-макета на Мінскай фабрыцы каляровага друку. Рэспубліка Беларусь. 220024, Мінск, вул. Каржанеўскага, 20.