або перакладае толькі тую лексіху, якой адрозніваюцца слоўнікавыя склады 2 блізкароднасных моў або слоўніхі адной і той жа мовы. Першыя Д.с. бел. мовы — «Слоўнік беларускай мовы» І.І.Насовіча (1870) і рукапісны «Беларускі слоўнік» С.Мядзведскага (1910), якія перакладалі на рус. мову тыя бел. словы, што лексічна і семантычна адрозніваліся ад адпаведных рус. слоў. Падобны двухмоўны Д.с. — слоўнікавы дадатак «Кароткі дыферэнцыяльны руска-беларускі слоўнік» да практычнага дапаможніка «Беларуская мова для небеларусаў» АА.Крывіцкага, А.Я.Міхневіча, АІ.Падлужнага (1973). Існуюць і інш. разнавіднасці Д.с.: дыферэнцыяльна-дыялектныя або абласныя даведніхі (у адрозненне ад поўных дыялектных слоўнікаў уключаюць толькі тыя дыялектызмы, якімі дадзеная гаворка або грула гаворак адрозніваюцца ад слоўнікавага складу літ. мовы, напр., «Краёны слоўніх Чэрвеньшчыны» М.В.Шатэрніха, 1929, «Слоўнік Гродзенскай вобласці» Т.П.Сцяшковіч, 1983); дыялектныя даведнікі, пгго ўводзяць y навук. ўжьгтак улершыню лексікаграфічна зафіксаваныя лексічныя і фразеалагічныя адзінкі, якія адсугнічалі ў папярэдніх рэгіянальных слоўніках (напр., «3 народнай фразеалогіі: Дыферэнцыяльны слоўнік» І.Я.Лепешава, 1991). Асобныя даследчыкі (Крывіцкі, ГАЦыхун) вылучаюць змяшаны (дыферэнцыяльна поўны) тып дыялектнага слоўніка. Літ: Н о р м а н Б.Ю. Гнпотеза СэпнраУорфа н белорусско-русскнй дафференцнально-семантмческнй словарь / / Акгуальные проблемы лекснкологнл. Мн., 1970. В.К.Шчэрбін. ДЫ ФЕРЭНЦЫ ЙЛЬНЫ Я ЎРАЎНЁННІ, ураўненні, якія змяшчаюць невядомьм функцыі, іх вытворныя любых парадкаў і незалежныя пераменныя. Уведзены ў матэматыку І.Ньютанам і Г.Лейбніцам. Іх сістэматычнае вывучэнне пачаў Л .Эйлер. У 19 ст. Д.ў. сталі самастойнай матэм. дысцыплінай. Заснавальнікі сучаснай тэорыі Д.у. .— АМ.Ляпуноў, У.А. Сцяклоў і інш. Змена масы т радыеактыўнага рэчыва з каэфіцыентам распаду k за прамежак часу dt выражаецца Д.у. dm=kmdt (1). Тэмпература U = U(x, y, z), што ўстанавілася ў кожным пункце (х, y, z) цела, на мяжы якога падтрымліваеіша зададзены цеплавы рэжым, задавальняе Д.ў.
^
^
= 0 (2).
Ззг 3 / дГ Д.ў віду (1) — звычайнае Д.ў. (змяшчае функдыю аднаго пераменнага), віду (2) — Д.ў. ў частковых вытворных (змяшчае выіворныя невядомай функцыі ла розных пераменных). Парадак Д.ў. вызначаецца вытворнай самага высокага парадху ў гэтым ўраўненні. Кожнае Д.ў. вызначае адразу цэлую сям'ю рашэнняў, залежную ад лікавых ці функцыянальных параметраў; яно выражае некаторы агульны закон, якому падпарадхоўваецца мноства канкрэтных працэсаў. Для вылучэння асобнага працэсу задаюць дадатковыя ўмовы, найчасцей — краявыя (пачатковыя і гранічныя). Для рашэння (1) задаецца пачатковае значэнне — маса т(0) = т0 Рашэнне (2) вызначаецца, напр., гранічнымі значэннямі — размеркаваннем тэмпературы на паверхні цела. Звычайнае лінейнае Д.ў. або сістэму гэтых Д.у. увядзеннем дапаможнай фунхцыі можна запісаць y выглядзе хі = -P(t)x + <р(I), дзе Р — матрыца каэфіцыентаў, ф — вектар свабодных членаў, х = x(t) — вектар-функцыя. Калі Y — квадратычная
матрыца, якая складаецца з незалежных рашэнняў адпаведнай аднароднай сістэмы (ip s 0), a х* — адно з рашэнняў прыведзенага Д.ў., тады ўсе яго рашэнні дае формула дс” “ х * + Yc, дзе с — адвольны пастаянны вектар. У шэрагу выпадкаў, напр. пры пастаяннай Р, пабудова х* i Y зводзіцца да алгебраічных алерацый і інтэгравання. Існуюць і нелінейныя Д.ў, якія рашаюцца з даламогай канечнага ліку прасцейшых аналітычных аперацый. Напр., калі Мў = Ух', тады ўсе раіэнні M(x,y)dx + N(x,y)dy = 0 дае формула M(x,y)dx +N(x,y)dy = с, дзе с — адвольная пастаянная. Калі Д.ў. зададзена з дапамогай аналітычных функцый, тады рашэнне выяўляецца таксама аналітычнай функцыяй, раскладаецда ў ступенны рад каля кожнага неасаблівага пункта і знаходзіцца метадам неакрэсленых каэфіцыентаў. Вызначэнне рашэння Д.ў. ці сістэмы Д.у. iP=f(t,x) з зададзенай пачатковай умовай х(Іў = х0 раўназначнае рашэнню інтэгральных ураўненняў тыпу:
7
x(t)=x0+ j f fs, x(s)j ds (3). Калі / нелера'а рыўная функцыя, то (3) мае хоць бы адно раліэнне. Калі, акрамя гэтага, неперарыўная/'х, то раліэнне (3) адзінае і яго можна знайсці з дапамогай ітэрацый. Метад ітэрацый разам з метадам раздзялення пераменных, з метадам малога лараметра і інш. ўжываецла і пры раліэнні Д.ў. з частковымі вытворнымі. Прыбліжанае рашэнне Д.ў. атрымліваюць, замяняючы ў Д.у. вьггворныя адносінамі прырашчэнняў і пераходзячы да ўраўненняў y канечных рознасцях. Тэорыя Д.ў. выкарыстоўваецца ў варыяцыйным злічэнні, y тэорыі аптымальных працэсаў, y тэорыі кіравання рухам і ў большасці раздэелаў прыкладной матэматыкі. Вывучэнне краявых задач для Д.у. з частковымі вытворнымі — гал. частка матэм. фізікі. На Беларусі развіццё тэорыі Д.у. звязана з імем М .П .Яругінсг, распрацоўка новых раздзелаў тэорыі Д.у., арыентаваных на тэорыю кіравання, пачата ў 1966 Я.А.Барбашыным. Даследаванні па Д.у. вядуцца ў Ін-це матэматыкі Нац. АН Беларусі, БДУ і інш. (І.К.Гайшун, М.А.Ізобаў, Э.1 .Груда, Ф М .К ірш ава, В.І.Карэюк і інш.). У Мінску выдаецца міжнар. навуковы час. *Дйфференцйальные уравненйя». Літ.: Е р y г л н Н.П. Кнлга для чтення по обідему курсу днфференцнальных уравненлй. 3 нзд. Мн., 1979; Я г о ж Лннейные слстемы обыкновенных дафференцлальных уравненлй с пернодаческлмл н квазнперноднческнмл коэффнцнентамн. Мн., 1%3; Б а р б а ш м н Е А Введенле в теорню устойчнвостн. М., 1967. Ю.С.Багданаў, М.А.Ізобаў. ДЫ Ф ЕРЭН Ц Ы Я ТА Р, тое, што дыферэнцавальнае прыстасаванне. Д Ы Ф Е РЭ Н Ц Ы Я Ц Ы Я (франц. différen tiation ад лац. differentia розніца, адрозненне), раздзяленне, расчляненне, расслаенне цэлага на розныя часткі, формы і ступені. Д Ы Ф Е Р Э Н Ц Ы Я Ц Ы Я МАГМЫ, сукупнасць фіз.-хім. працэсаў, y выніку якіх з магмы ўзнікаюць горныя пароды рознага хім. саставу або з колькаснымі суадносінамі адных і тых жа мінералаў. Асн. фактары Д.м.: змена тэрмадынамічных умоў, гравітацыя, асіміляцыя і інш. Адрозніваюць крышталізацыйную дыферэнцыяцыю (раздзяленне цвёрдых
ДЫФЕРЭНЦЫЯЦЫЯ
301
фаз y працэсе крышталізацыі) і ліквацыйную (раздзяленне расплаву на 2 вадкія фазы, якія не змешваюцца, аддзяленне лятучых і інш. форм). Д Ы Ф Е Р Э Н Ц Ы Я Ц Ы Я МОЎ, працэс, y выніку якога з першасна адзінай мовы ўтвараецца дзве ці некалькі роднасных моў. Так, з адносна адзінай стараж.-рус. (усх.-слав.) мовы ўзніклі бел., рус. і ўкр. мовы, з народнай (вульгарнай) латыні — раманскія мовы (італьян., франц., ісп., партуг., рум. і інш.). Д.м. адбываецца на ўсіх узроўнях мовы, ахоплівае розныя складаныя з’явы (гукі, словы, грамат. правілы, стылістычныя мадэлі і інш.). Вынікае з своеасаблівасцей ўнутр. развіцця першасна адзінага матэрыялу ў розных рэгіёнах (напр., перад галосным «е» мяккімі сталі зычныя ў бел. і рус. мовах, цвёрдымі — ва ўкраінскай). Узаемазвязанасць моўных змен вядзе да паглыблення Д.м. Так, y бел. і рус. мовах націскны «е» пасля мяккага і не перад мяккім ператвараўся ў «о» («ё»), ва ўкр. мове такога ператварэння не адбылося, таму што зычны перад «е» заставаўся цвёрдым (напр., бел. «вясёлы», рус. «весёлый» — укр. «веселнй»). Пэўная колькасць адрозненняў узнікала шляхам дастасавання зыходнага матэрыялу да асаблівасцей інш. моў, з якімі кантактавалі гаворкі першасна адзінай мовы (напр., пэўныя рысы рум. мовы, што адрозніваюць яе ад інш. раманскіх моў, узніклі пад уздзеяннем слав. і некаторых інш. гаворак балканскага арэала). Д.м. разам з інтэграцыяй моў разглядаюцца я к асн. шляхі знешнелінгвістычнага развіддя моў. А.Я. Супрун. Д Ы Ф Е РЭ Н Ц Ы Я Ц Ы Я САЦЫЙЛЬНАЯ, працэс рассшаення грамадства на асобныя, звязаныя паміж сабой, але адносна самаст. сац. групы. Існуюць розныя навук. падыходы вызначэння крытэрыяў Д.с. Г.Спенсер вылучаў эканам. фактар — падзел працы і яе вынікаў. М. Вебер звязваў паглыбленне неаднароднасці грамадства з працэсамі рацыяналізацыі каштоўнасцей і адносін паміж людзьмі. Прадстаўнікі сучаснай зах. струкгурна-функцыян. школы (Т.Парсанс) асаблівую ўвагу звяртаюць на сац. структуру, розныя віды дзейнасці, неабходныя для самазахавання грамадскай сістэмы. Матэрыяліст. сацыялогія падставай для Д.с. лічыць развідцё грамадскай вытв-сці, падзел працы, узнікненне рамёстваў, гандлю, прыватнай уласнасці, манагамнай сям’і, дзяржавы і інш. Важнымі праявамі і наступствамі Д.с. з’яўляюцца гіст. тыпы грамадства, сац. слаі, групы і інш. На сучасным этапе Д.с. звязана з навук.-тэхн. рэвалюцыяй і інфарматызацыяй грамадства. Д.с. — складаны і супярэчлівы працэс, які можа прывесці да сац. няроўнасці, негатыўна адбідца на развідці грамадства. Адна з форм Д.с. — сацыяльная стратыфікацыя. В.І.Боўш.
302
ДЫФІЛАБАТРЫЁЗЫ
ДЫ ФІЛАБАТРЫ ЁЗЫ , інвазійныя хваробы чалавека і жывёл (гельмінтозы), якія выклікаюцца стужачнымі чарвямі з роду Diphyllobothrium. Пашыраны ўсюды. На Беларусі асн. ўзбуджальнік Д. — стужачнік шырокі (D. latum). У цыкле развіцця ўзбуджальнікаў ролю прамежкавых гаспадароў выконваюць рачкі, рыбы, амфібіі, рэптыліі. Жывёлы і чалавек заражаюцца пры ўжыванні недастаткова праваранай і прасоленай рыбы. У чалавека хвароба выяўляецца энтэрытам, анеміяй, алергіяй, бяссонніцай, галаўным болем. У жывёл на Д. хварэюць сабакі, пушныя звяры, свінні і інш. Пры значнай інвазіі жывёлы знясільваюцца, адстаюць y росце і развідці, y іх настае анемія, парушаецда дзейнасць страўнікава-кішачнага тракту, нерв. сістэмы. ДЫ Ф ІРА М Б (грэч. dithyrambos), першапачаткова харавая культавая песня ў Стараж. Грэцыі ў гонар бога Дыяніса (Вакха), пазней — літ. форма, блізкая да оды ці гімна. У новай еўрап. л-ры мае пераймальны характар («Дыфірамб Пегасу» А.Сумарокава). У стараж.-бел. л-ры блізкія да Д. панегірыкі. У пераносным сэнсе Д. — пераболыпаная пахвала, захапленне ўслаўленнем. ДЫ ФРАКЦЫЙНАЯ РАШОГКА аптычная прылада, якая мае вял. колькасць элементаў (шчылін, штрыхоў або люстраных палосак) y непразрыстым зкране. Адрозніваюць рэгулярныя Д.р. (элементы размешчаны перыядычна) і нерэгулярныя Д.р. (элементы размешчаны хаатычна, напр., галаграма). Асн. характарыстыкі Д.р. — перыяа (адлегласць паміж суседнімі элемента-
6
Да арт. Дыфракцыйная рашотка. Перыядычная структура (разрэз пры моцным павелічэнні) і схема дзеяння празрыстай (a) і абвівальнай (6) дыфракцыйнай рашоткі: d — перыяд рашоткі; 1 — падаючыя і 2 — Дыфрагаваныя прамяні.
мі), дысперсія і раздзяляльная здальнасць. Д.р. бываюць плоскія і сферычныя, адбівальныя (з ступеньчатым профілем элементаў наз. эшэлетамі) і празрыстыя. Праходэячы праз Д.р. або адбіваючыся ад яе, свягло раскладаецца на шэраг спектраў (гл. Дыфракцыйныя спектры). Уласцівасці Д.р. маюць крышталі, што служаць прасторавай Д.р. для рэнтгенаўскіх прамянёў, a таксама паверхні з вял. колькасцю штучных або натуральных штрыхоў (грамафонныя дыскі, птушыныя пёры, рыбная луска і інш.), на якіх адбываецца дыфракцыя святла. Д.р. выкарыстоўваюцца як асн. элемент спектральных прылад, як аптычныя датчыкі лінейных і вуглавых перамяшчэнняў, палярызатары і фільтры інфрачырвонага вылрамянення і інш. К.М.Грушэцкі.
святла ў асяроддзі, з яўна выражанымі неаднароднасцямі. Д.с. тлумачьпша праяўленнем хвалевых уласцівасцей святла і адбываецца, халі святло праходзіць праз вузкія шчыліны і адгуліны ў непразрыстых экранах ці каля краёў непразрыстых цел (памеры перашкод параўнальныя з даўжынёй хвалі святла). Дыфракцыйная карціна з’яўляецца вынікам інтэрферэнцыі дыфрагаваных хваль і вызначаецца суадносінамі паміж памерамі перашкод ці адгулін і даўжынёй хвалі святла і характарызуецца адпаведным размеркаваннем інтэнсіўнасці. Pasnix найпрасцейшых дыфракцыйных карцін
Д Ы Ф РА КЦ Ы Й Н Ы Я СПЁКТРЫ , спектры эл.-магн. выпрамянення, атрыманыя пры дапамозе дыфракцыйнай рашоткі. Пры праходжанні монахраматычнага пучка святла даўжыні хвалі А. праз дыфракцыйную рашотку з перыядам d утвараюцца максімумы, становішча якіх вызначаецца ўмовай d(sina+sin$) = тХ, дэе a — вугал падзення, Р — вугал дыфракцыі, т = 0,± 1,± 2,± 3, ...— парадак спектра. Пры дыфракцыі монахраматычнага святла кожнаму значэнню ш адпавядае спектральная лінія М j, y выпадку падзення на рашотку белага свягла для кожнай даўжыні хвалі \ атрымліваецца свой набор спехтральных ліній М2, г. зн. выпрамяненне раскладаецца ў спехтр па магчымых значэннях т. Пры гэшм інтэнсіўнасць спектральных ліній рэзха памяншаецца пры павелічэнні парадку спектра. ДЫ ФРАКЦЬІЯ р э н т г ё н а ў с к іх ПРАМЯНЁЎ, з ’ява, што выяўляецца пры пругкім рассеянні рэнтгенаўскіх прамянёў крышталямі (або малекуламі вадкасцей і газаў), пры якім з першаснага пучка прамянёў узнікаюць другасныя адхіленыя пучкі той жа даўжыні хвалі. Д.р.п. эксперыментальна выяўлена ням. фізікамі М.Лаўэ, В.Фрьшрыхам і П.Кніпінгам (1912) як доказ хвалевай прыроды рэнтгенаўскіх прамянёў. Крышталь з'яўляецца натуральнай трохмернай дыфрахцыйнай рашоткай (аднегласці паміж атамамі аднаго парадку з даўжьшёй хвалі X); налрамак дыфракцыйных максімумаў y агульньш выпадку падпарадкоўваецца ўмовам Лаўэ: a(cos a - cos olq) = = h\, b(cos p - cos 3^1 = kX, c(cos y - cos yg) — - IX, дзе a, b, c — памеры крышт. рашоткі, “o> Po, To — вуглы, што ўгварае падаючы прамень, a, p, y — рассенны прамень з восямі крышталя, h , k, I — цэлыя лікі (індэксы Мілера). Дыфракцыйную карціну назіраюць на нерухомым крышталі з выхарыстаннем поліхраматычнага выпрамянення (Лаўэ метад), пры вярчэнні або ваганнях крышталя, а таксама на полікрышталях пры асвятленні монахраматычным выпрамяненнем (гл. Дэбая— Шэрэра метад). Д.р.п. выкарыстоўваецца для даследаванняў атамнай структуры рэчьша, рашэння задач матэрыялазнаўства, y рэнтгенаўскай спектраскапіі. Гл. таксама Рэнтгенаўскі структурны аналіз, Рэнтгенаграфія матзрыялаў. Літ.: Н в е р о н о в а В.Н., Р е в к е в н ч Г.П. Теорня рассеяння рентгеновскнх лучей. 2 шд. М., 1978. М.М.Аляхновіч. Д Ы Ф р Ак ц Ы Я СВЯТЛА, з ’ява агінання святлом контураў непразрыстых цел, якая прыводзіць да парушэння законаў геаметрычнай оптыкі. У больш шырокім сэнсе Д.с. — сукупнасць эфектаў, якія назіраюцца пры распаўсюджванні
3
2
1
-1 - 2
-3
Да арт. Дыфракпыйныя спектры. Схема ўтварэння спекграў пры дапамозе празрыстай дыфракцыйнай рашозхі.
Ш Е Л ІІ 2
Да арт. Дыфракдыя святла. Размеркаванне інтэнсіўнасці (1) і дыфракцыйная карціна (2) пры дыфракцыі Фраўнгофера на вузкай шчыліне шырынёй Ь, ср — вугал дыфракцыі.
I
2
Да арт. Дыфракцыя святла. Дыфракцыйная карціна пры дыфракцыі Фрэнеля на хруглай адтуліне (1) і круглым экране (2).
р о б іц ц а н а а с н о в е Гюйгенса— Фрэнеля прынцыпу. П р ы Д .с . ад к р о п к а в а й к р ы н іц ы (с ф е р ы ч н а я х в а л я ) н а к р у гл а й а д гу л ін е ц і к р у г л ы м э к р а н е (д ы ф р а к д ы я Ф р э н е л я ) н а з ір а е ц ц а ч ар га в а н н е с в е т л ы х і ц ё м н ы х к о л ь ц а ў (д ы ф р а к ц ы й н ы в ід ар ы с п е р а ш к о д ы ). П р ы д ы ф р а к ц ы і п л о с к а й с в е т л а в о й хвал і н а в у з к а й ш ч ы л ін е (д ы ф р а к д ы я Ф р а ў н г о ф е р а ) н а з ір а ец ц а ч а р г а в а н н е с в е т л ш і ц ё м н ы х п а л о с (д ы ф р а к ц ы й н ы в ід а р ы с к р ы н іц ы с в я т л а ). Д .с. н а д ы я ф р а г м а х і а п р а в а х а б 'е к т ы в а ў а б м я ж оўвае раздзяляльную здольнасць а п т ы ч н ы х п р ы л ад ( м ік р а с к о п а ў , т э л е с к о п а ў і ін ш .). Н а Д .с. з а с н а в а н а д з е я н н е дыфракцьійных рашотак, у з н а ў л е н н е га л а г р а ф іч н ы х в ід а р ы с а ў і інш . в ы к а р ы с т а н н і галаграфіі Літ:. С т е п а н о в Б .Й . В ве д е н м е в с о в р ем ен н у ю о п тн х у : О с н о в н ы е п р е д с т а в л е н м я оптнч. н ау к м н а п о р о г е X X в. М н ., 1989. С. 109— 142. К.М.Грушэцкі.
ДЫ ФРАКЦЫЯ ХВАЛЬ, з’ява адхілення хваль ад прамалінейнага распаўсюджвання ў асяроддзях з рэзка вьіражанымі неаднароднасцямі (напр., з перашкодамі). Пры гэтым хвалі агінаюць перашкоды і трапляюць y вобласць геам. ценю. Прырода Д.х. тлумачыцца на аснове Гюйгенса— Фрэнеля прынцыпу.
ёсць Д. [6y] і [іе] толькі ў дыялектах на Пд Беларусі. Вымаўляюцца ў закрытых складах замест «о» i «e», a таксама замест «е»^ што паходзіць з «ь»: напр., кбунь, сіем, ліета (конь, Ьем, лета). ДЫ Ф ТЭРЬІЯ (ад грэч. diphtherion скурка, плеўха), інфекцыйная хвароба чалавека з фібрынозным (плеўкавьім) запаленнем і агульнай інтаксікацыяй. Узбуджальнік Д адкрыты ням. бактэрыёлагамі Э.Клебсам і Ф.Лёфлерам y 1883. Крыніца інфекцыі — хворыя на Д. і бацыланосьбі-
ДЫФРАКЦЫЯ ЧАСЦІЦ, рассеянне электронаў, нейтронаў, атамаў і інш. мікрачасціц іфышталямі або малекуламі вадкасцей і газаў з утварэннем чаргаваных максімумаў і мінімумаў y інтэнсіўнасці рассеяных мікрачасціц.
ск о р а сц ю
V (э н е р г ія й
tnv^ Е= - у ;
пры
ў м ов е
v « c , д з е с — с к о р а с ц ь с в я т л а ў в ак у у м е) м о ж н а р а з г л я д а ц ь я к п л о с к у ю х вал ю (гл. Хвалі дэ Бройля) э д аўж ы нёй хвал і
X =— = к — = , д з е h mv ў7тЕ ная. П р ы ў з а е м а д з е я н н і
—
Шанка пастаян-
ч а с ц іц ы з а т ам а м і ц і м ал ек у л ам і р а с с е й в а л ь н а г а а с я р о д д з я м я н я е ц ца яе э н е р г ія і х а р а к т а р р а с п а ў с ю д ж а н н я зв я зан ай з ёй х в а л і, ш т о а д б ы в а е ц ц а ў а д п а в е д н асц і з а г у л ь н ы м і п р ы н ц ы п а м і дыфракцыі хваль. Д .ч . в ы к а р ы с т о ў в а е ц ц а п р ы д а с л е д а ван н і п а в е р х н і ц в ё р д ы х ц е л , б у д о в ы к р ы ш талёў і с к л а д а н ы х м а л е к у л . А.І.Болсун.
Д Ы Ф Т0Н Г (ад ды... + грэч. phthongos голас, гук), складаны галосны гук, які ўключае складаўтваральны і нескладаўтваральны элементы ў адным складзе. Звычайна Д. маюць большую працягласць, чым мафтонгі. Адрозніваюц ца Д : y з ы х о д н ы, y якім складаўтваральным кампанентам з’яўляецца другі элемент (напр., франц. [îè] pied); с ы х о д н ы, калі складаўгваральны кампанент — першы элемент (напр., ням. [âè] Leid, англ., [ai] my). У бел. мове
з прамавугольнай сеткай ці канцэнтрычнымі кругамі або вузкія палоскі шкла. 3) Папяровая мембрана канічнай формы для павелічэння акустычнай аддачы гучнагаварыцеля. 4) Апарат для вышчалочвання ў вытв-сці гліназёму. 5) Аларат для экстракдыі растваральных рэчываў (гл. Дыфузійны апарат).
ДЫ ФУЗІЙНАЯ 3BÂPKA, зварка металаў, пластмас і інш. матэрыялаў, заснаваная на выкарыстанні дыфузіі. Звычайна робіцца ў вакууме, часам y атмасферы ахоўных газаў (аргону, вадароду, гелію), вадкіх асяроддзях. Пры Д.з. дэталі змяшчаюць y зварачную герметычную камеру з разрэджаннем 10—1 кПа, награюць да 600—800 °С (беэ расплаўлення кантаў) і сціскаюць. Пры гэтым y паверхневых слаях дэталей, што кантактуюць, адбываецца інтэнсіўная ўзаемная дыфузія атамаў, за кошт якой матэрыялы злучаюцца. Д.з. выкарыстоўваецца ў электроннай і паўправадніковай прам-сці, дакладным машынабудаванні і інш.
К.М.Грушэцкі.
М а к с ім у м ы і м ін ім у м ы ў д ы ф р а к ц ы й н а й к ар ц ін е р а з м я р к о ў в а ю ц ц а ў а д п а в е д н а с ц і з унутр. б у д о в ай р а с с е й в а л ь н а г а а с я р о д д з я . Д .ч . а н а л а гіч н а я дыфракцыя святла і п ац в я р д ж а е кв ан тав у ю п р ы р о д у м ік р а ч а с ц іц (гл. Карпускулярна-хвалевы дуалізм). П а в о д л е квантавай механікі с в а б о д н ы р у х ч а с ц іц ы з м а с а й т і
303
Д а арт. Д ы ф р а к д ы я х вал ь. П р а х о д ж а н н е п л о с к а й гу х а в о й х в а л і п р а з а д г у л ін ы р о з н ы х п ам ер аў .
Д .х. н ай б . в ы р а з н а п р а я ў л я е ц ц а ў в ы п а д ках, к а л і п а м е р ы п е р а ш к о д п а р а ў н а л ь н ы я з даў ж ы н ёй хвал і X. Т а м у д ы ф р а к ц ы я гу к ав ы х хваль (X— 1 с м ), п а в е р х н е в ь іх х в а л ь н а в а д зе (Х~\ м ) і р а д ы ё х в а л ь (X.—100 м і б о л ь ш ) н а з ір аец ц а ў н а т у р а л ь н ы х у м о в ах , a дыфракцыя святла ( л ~ 1 0 ° — 10 м ) п а т р а б у е с п е ц . у м о ў (вузкія ш ч ы л ін ы , а д г у л ін ы і ін ш .). Гл. т а к с а ма Дыфракцыя рэнтгенаўскіх прамянёў, Дыф-
ракцыя часціц
д ы ф у з ій н ы я
Д а арт. Д ы ф р а к ц м я часц іц . Д ы ф р а к ц ы й н а я к а р ц ін а , у т в о р а н а я п у ч к о м э л е к г р о н а ў п р ы п р ах о д ж а н н і іх п р а з м о н а к р ы ш т а л ё в у ю п л ё н к у м о н а гід р а т у х л о р ы с т аг а б ар ы ю .
ты. Перадаецца паветрана — кропельным шляхам. Адрозніваюць Д. зева, носа, гартані, вачэй, вонкавых палавых органаў (у дзяўчынак); бываюць камбінаваныя формы. Найчасцей бывае Д. зева (у 60—70%; лахалізаваная, пашыраная і таксічная). Прыкметы: пасля інкубацыйнага перыяду (2—14 дзён) т-ра цела 38 °С, паніхсэнне апетьггу, боль галавы і пры глытанні, пачырваненне, шэра-белыя плеўкі на сліэістай абалонцы. Ускладненні: рэзкае звужэнне прасвету гартані (стэноз), расстройстаы нерв. і сардэчна-сасудзістай сістэм. Лячэнне: шпіталізацыя, процідыфтэрыйная сываратка; іншы раз — хірургічнае. Абавязковыя прышчэнкі супраць Д. коклюшна-дыфтэрыйна-слупняковай (КДС) вакцынай. П.Я.Новікаў. ДЫ ФЎЗАР, 1) частка канала (трубы), y якой запавсшьваецца рух і павышаецца ціск газу або вадкасці. Есць y аэрадынамічных трубах, паветрана-рэактыўных рухавіках, некаторых відах кампрэсараў, помпаў і інш. 2) Прыстасаванне да фотаапарата або фотапавелічальніка, прызначанае для «змякчэння» (паніжэння рэзкасці) выявы. Звычайна гэта плоскапаралельная шкляная пласцінка
ДЫ ФУЗІЙНАЯ МЕТАЛІЗАЦЫЯ, гл. ў арт. Метапізацыя. Д Ы Ф У ЗІЙ Н Ы ATIAPÂT, д ы ф у з а р , э к с т р а к т а р , апарат для здабывання растваральных рэчываў з цвёрдай здробненай сыравіны метадам дыфузіі. Бываюць бесперапыннага (вертыкальныя, нахіленыя і гарызантальныя; ратадыйныя, стужачныя і шнэкавыя) і перыядычнага (складаюцца з герметычна закрытых пасудзін) дзеяння. У больш дасканалых Д.а. беспераныннага дзеяння растваральнік (вада) абагачаецца карыснымі рэчывамі, якія вылучаюцца пры сустрэчным руху (супрацьцёку) растваральніку і здробненай сыравіны. Пашыраны пераважна ў цукр. вытв-сці, дзе выкарыстоўваюцца для атрымання цукр. соку з бурачнай стружкі, a таксама ў кансервавай, вітаміннай і інш. вытв-сцях. Д Ы Ф У ЗІЙ Н Ы Я ПАКРЫ Ц ЦІ. ахоўныя пакрыцці, створаныя вадка- або газафазным насычэннем (у выніку дыфузіі) паверхні метал. і неметал. вырабаў адным або некалькімі хім. элементамі (борам, хромам і інш.). Выкарыстоўваюцда ў хім. машынабудаванні, авіяц. і касм. тэхніцы і інш. Д.п. — раўнамерныя па таўшчыні, моцна злучаныя з матэрыялам асновы. Ахоўваюць
304
д ы ф у з ія
вырабы ад зносу, стомленаснага разбурэння, акіслення пад уздзсяннем вадкіх і газавых асяроддзяў. Атрымліваюць азатаваннем, барыраваннем, бершізацыяй, нітрацэментацыяй, храміраваннем і інш. ДЫ Ф Ў ЗІЯ (ад лац. diffusio распаўсюджванне, расцяканне, рассейванне), перанос рэчыва за кошт цеплавога руху часцід (малекул, атамаў і інш.) y адна- ці шматкампанентным газавым або кандэнсаваным асяроддзі; уэаемнае пранікненне рэчываў, якія мяжуюць адно з адным. Адбываецца пры наяўнасці градыента канцэнтрацыі і вядзе да раўнамернага размеркавання рэчыва па ўсім аб’ёме сістэмы. Д. ўласціва газам, вадкасцям і цвёрдым целам. Працякае з рознай скорасцю (найб. хутка ў газах), што абумоўлена характарам цеплавога руху. Дыфундзіраваць могуць завіслыя часцінкі прымесей (з прычыны броўнаўскага руху) і часціды самога асяродцзя (самадыфузія), хім. састаў якога застаецца нязменны. Узнікае і пры адсутнасді градыента канцэнтрацыі: пад упльшам градыента т-ры (тэрмадыфузія), пры ўздзеянні знешняга эл. поля (электрадыфузія) ці градыента ціску (барадыфузія). Вызначае механізм і кінетыку хім. рэакцый, шматлікіх фіз.-хім. працэсаў і з’яў (мембранных, выпарэння, гарэння, крышталізацыі і інш ); з’яўляецца асновай многіх працэсаў жыццядзейнасці жывёл і раслін (Д. кіслароду з лёгкіх y кроў, паглынанне пажыўных рэчываў, усмоктванне прадухтаў стрававання з кішэчніка і інш ), тэхнал. аперацый (гомагенізацыі сплаваў, зваркі металаў, дублення скуры і фугра, афарбоўкі валокнаў і інш). Літ.: О в ч н н н н к о в А.А., Т н м а ш е в С.Ф., Б е л ы й А А Кннетнха даффузнонно-контролнруемых хнмнческях процессов. М., 1986; Ч a л ы х АЕ. Днффузня в полнмерных снстемах. М., 1987. У.С.Камароў. ДЫХАГАМІЯ (ад грэч. dicha асобна, паасобку + ...гамія), розначасовае выспяванне пыльнікаў і рыльца кветкі або органаў рознага полу ў споравых раслін. Адзін з механізмаў, які перашкаджае самаапыленню і садзейнічае перакрыжаванаму апьіленню. Адрозніваюць пратандрыю, калі пыльнікі раскрываюцца раней, чым выспявае рыльца (напр., y большасці гваздзіковых, гераніевых і інш.), і пратагінію, калі раней выспявае рыльца кветкі (напр., y крыжакветных, ружавых і інш.), што бывае радзей. Тып Д. зрэдку можа залежаць ад умоў надвор’я (напр., y асаковых y гарачую вясну замест пратаганіі можа назірацда пратандрыя). ДЫХАЛЬНАЕ Г0РЛА . гл. Трахея. ДЫХАЛЬНЫЯ КАРАНІ, гл. Пнеўматафоры. ДЫХАННЁ, сукупнасць працэсаў, якія забяспечваюць паступленне кіслароду ў арганізм, выкарыстанне яго ў акісляльна-аднаўленчых працэсах, выдаленне з арганізма вуглякіслага газу і некат. ініц. канчатковых прадуктаў абмену рэчываў; адна э асн. жыццёвых функцый. Аснова Д. — спажыванне кіслароду жывымі клеткамі, якое суправаджаецца рэакцыямі дэгідрагенізацыі з пераносам вада-
роду ад арган. рэчываў (субстратаў) на кісларод з утварэннем вады (гэтыя рэакцыі ідуць y спец. струкгурах клеткі — мітахондрыях). Д. ажыццяўляецца пераважна за кошт акіслення вугляводаў. Mae 2 этапы: пачатковы (анаэробны), які адбываецца па тыпу гліколізу (цукры ў анаэробных умовах распадаюцца да піравінаграднай кіслаты) і канчатковы (аэробны), пры якім піравінаградная кіслата акісляецца да вуглякіслага газу і вады (цыкл Крэбса). Д. жывых арганізмаў узнікла на Зямлі, калі ў яе атмасферы з’явіўся кісларод. У аднаклетачных і некат. шматклетачных жывёл абмен газаў паміж клстхамі і асяроддзем ажыццяўляецца шляхам дыфузіі праз паверхмо цела. Больш высокаарганізаваныя жывёлы і чалавек маюць спец. органы дыхаііня і сістэму кровазвароту, y якой цыркулююць кроў і гемалімфа, эдольныя звязваць кісларод і вуглякіслы газ (гл. Гемаглабін). Адрозніваюць Д. вонкавае, якое забяспечвае абмен газаў паміж лёпсімі і вонкавым асяроддэем, перанос газаў крывёю (гл. Газаабмен), і тканкавае. У насякомых кісларод паступае ў тканкі з сістэмы паветраносных трубачак — трахей. У многіх водных жывёл вонкавае Д. ажыццяўляецца паверхняй цела і шчэлепамі, якія маюць вял. сетку крывяносных сасудаў. Раствораны ў вадзе кісларод дыфундзіруе ў кроў, якая цыркулюе ў сасудах шчэлепаў. У многіх рыб значную ролю адыгрывае кішэчнае Д„ калі заглыгваецца паветра і кісларод пасгупае ў кроў праз крывяносныя сасуды кішэчніка. У сухапутных жывёл вонкавае Д. забяспечваецца пераважна лёгкімі. У амфібій і інш. жьшёл разам з лёгхімі функцыянуе скурнае Д. У птушак ёсць паветраныя мяшхі, якія злучаюцца з лёпсімі і мяняюць аб’ём пры лятальных рухах (палягчае Д. ў палёце). Вонкавае Д. забяспечваецца дыхальнымі рухамі (удыхам, выдыхам), колькасць якіх y стане спакою ў чалавеха 16—20. Пры адным спакойным удыху чалавека ў лёпсія паступае каля 350 схг паветра (гл. Жыццёвая ёмістасць лёгкіх), мінутная лёгачная вентыляцыя ў стане спакою складае 4—8 л. Прычына абмену паветра ў альвеолах лёгкіх — рознасць парцыяльнага ціску. Рэгуляцыя Д. ў чалавека і пазваночных жывёл адбываецца дыхальным цэнтрам. Аснова тканкавага Д. — акісляльнааднаўленчыя рэакцыі. Пры іх вызваляеіша энергія, якая ідэе на аднаўленне жывога рэчыва, рост і развіццё тканах, скарачэнне мышцаў, сакрэцыю залоз і інш. (гл. Акісленне біялагічнаё). Пры парушэннях Д. і механізмаў яго рэгуляцыі ўзнікаюць змяненні газавага саставу крыві. Пры парушэннях або адсутнасці Д. робяць дыханне штучнае. ДЫХАННЕ РАСЛІН, працэс акісляльнага распаду вугляводаў (або інш. дыхальных субстратаў) да дыяксіду вугляроду (СОг) і вады, які ідзе з паглынаннем кіслароду. Пры гэтым вызваляецца энеріія, што раней назапашваецца пры фотасінтэзе, і выкарыстоўваецца на ўтварэнне багатых энергіяй злучэнняў (часцей y форме АТФ). У ніжэйшых раслін абмен газаў пры дыханні ідзе шляхам дыфузіі праз паверхню клетак, y вышэйшых раслін — праз міжклетнікі, якія пранізваюць усё цела. Найб. інтэнсіўнасцю дыхання вызначаюцца маладыя, хугка растучыя органы і тканкі. У расліны найб. актыўна дыхаюць рэпрадукцыйныя органы, потым лісце, слабей — сцёблы і карані. 3 заканчэннем перыяду актыўнага росту Д.р. ас-
лабляецца, што звязана з працэсамі старэння пратаплазмы. ДЫХАННЕ ШТУЧНАЕ, прыёмы штучнай вентыляцыі паветра ў лёгкіх. Неабходнасць Д.ш. ўзнікае пры адсутнасці дыхання або яго парушэннях, якія пагражаюць жыццю хворага. Д.ш. — неабходная мера першай дапамогі тапельцам, пры ўдушэнні, паражэнні эл. токам, цеплавым і сонечным ударах, некат. атручэннях. У выпадку клінічнай смерці або пры адсутнасці самаст. дыхання і сэрцабіцця Д.ш. праводзяць адначасова з масажам сэрца. Д.ш. робіцца спосабам з рота ў рот або з рота ў нос. Перад пачаткам Д.ш. рот і нос пацярпелага ачышчаюцца ад сліны, слізі, ірвотных мас, зямлі, цела вызваляюць ад усяго, што перашкаджае рухам. Аснова метаду Д.ш. — рытмічнае ўдзіманне паветра ў дыхальныя шляхі пацярпелага. Для Д.ш. выкарыстоўваюць таксама спец. апараты. Д.ш. робяць да аднаўлення самаст. дыхання; пры паяўленні прыкмет смерці (трупныя плямы, скарчанеласць) спыняюць. ДЫХАТАМІЧНАЕ ГАЛІНАВЛННЕ, гл. ў арт. Галінаванне. ДЫХАТАМІЯ (грэч. dichotomie ад dicha на дзве часткі + tome разрэз, сячэнне), тып галінавання раслін, пры якім вось падзяляецца на 2 новыя, звычайна аднолькава раэвітыя галінкі (гл. Галінаванне). Д. ўласціва і некат. беспазваночным жывёлам (напр., дыхатамічнае дзяленне кішэчнаполасцевых). д ы х л о р д ы ф е н і л т р ы х л о р э т Ан
,
тое, што ДЦТ. ДЫ ХЛОРЭТАН, этылендыхлар ы д , 1, 2 - д ы х л о р э т а н , хлорвытворнае этану, СІСНг— СНгСІ. Бясколерная вадкасць з саладкаватым пахам, hein 83,47 °С, шчыльн. 1253 кг/нг (20 °С). Добра раствараецца ў этаноле, ацэтоне, бензоле, эфіры. Агрымліваюць простым ці акісляльным хлараваннем этылену. Выкарыстоўваюць як сыравіну ў вытв-сці вінілхларыду, этылендыаміну, этыленгліколю, полісульфідных каўчукоў, я к растваральнік, фумігант. Таксічны; выклікае псіхічныя расстройствы, галавакружэнне, ірвоту, пашкоджанне нырак, печані, ГДК (для пары) 10 м г/м 3, y паветры населеных месцаў 1 м г/м 3 (сярэднясутачная). Гл. таксама Галагенавытворныя вуглевадародаў. ДЫ ХРАІЗМ (ад грэч. dichroos двухколерны), розная афарбоўка аднавосевых крышталёў, якім характэрна падвойнае праменепераламленне, пры праходжанні святла ўздоўж аптычнай восі і перпендыкулярна да яе. Напр., крышталь апатыту, які асветлены белым святлом, будзе светла-жоўтым, калі гладзець уздоўж восі, і зялёным — упоперак да яе; пры інш. напрамках назірання крышталь афарбаваны ў які-н. прамежкавы колер. Гл. таксама Плеахраізм. ДЫХРАМАТЫ, солі дыхромавай к-ты Н2С12О7. Крышт. рэчывы аранжава-
жоўтага колеру (напр., Д. натрыю Na 2C n 0 7 , tiui 320 °С, т-ра раскладання 400 °С). Раствараюцда ў вадзе (акрамя Д. серабра і вісмуту). Моцныя акісляльнікі. Выкарыстоўваюць я к кампаненты выбуховых рэчываў, дубільнікі ў гарбарнай прам-сці, пратраву ў тэкст. прам-сці, для адбельвання маслаў, воску, атрымання арган. алучэнняў і інш. Таксічныя, напр. раствор Д. калію разбурае скурныя покрывы і храстковыя тканкі, ГДК 0,01 мг/м3 [у пераліку на аксід хрому (VI) СгОз]. ДЫХТАУ, адна з гал. вяршынь Бакавога хр. ў цэнтр. частцы Вял. Каўказа, y Кабардзіна-Балкарыі, паблізу мяжы з Грузіяй. Выш. 5203 м. Складзена з крышт. парод. Лёдавік. Альпінізм.
ДЫХТ0ЎНАСЦІ
ВЫМЯРАЛ ЬНІК,
прылада для вымярэння эфектыўнай дыхтоўнасці і інш. параметраў вагальных контураў. Бывае аналагавы і лічбавы; мае калібраваны генератар ваганняў з вымяральным вагальным контурам і індыкатар рэзанансу. Прынцып дзеяння заснаваны на вымярэнні суадносін паміж напружаннем на ўзорным кандэнсатары пры рэзанансе і напружаннем, якое пададзена на контур, або на падліку колькасці перыядаў затухальных свабодных ваганняў y контуры (лічбавыя прылады; гл. Затуханне ваганняў). Выкарыстоўваецца для вымярэння параметраў пасіўных (шпуль індукгыўнасці, кандэнсатараў, рэзістараў і інш.) і актыўных (варыкапы, тунэльныя дыёды і інш.) элементаў радыёэлекзронных схем. А.П.Ткачэнка.
ДЫХТ0УНАСЦБ в а г а л ь н а й
сіс т э м ы, колькасная характарыстыка рэзанансных уласцівасцей вагальнай сістэмы. Паказвае, y колькі разоў амплітуда вымушаных ваганняў пры рэзанансе перавышае амплітуду вымушаных ваганняў удалечыні ад рэзанансу; характарызуе выбіральнасць і раздзяляльную здольнасць вагальнай сістэмы: чым большая Д., тым меншыя страты энергіі за перыяд ваганняў, тым вышэй рэзанансны водгук сістэмы (у параўнанні з нерэзанансным) і тым больш блізкія частогы можна выдзяляць паасобку. У аснову вымярэнняў Д. (гл. Дыхтоўнасці вымяральнік) могуць быць захладзены розныя прынцыпы: Д. (Q) можна таксама выраэіць як дзель рээананснай частаты ю да шырыні рэзананснай крывой Дш(С “ со/Дсо) ; дэель поўнай энергіі W, наэалашанай y вагальнай сістэме, да сярэдняй магугнасці сграт Р за перыяд ваганняў (Q = ai W/P) і інш. Напр., вагальны конутр мае Д. да 100, камертон — да 10\ пласцінка п'еэакварцу і аб’ёмны рэзанатар ЗВЧ ваганняў — да 105. А.П.Ткачэнка. ДЫ ЦГЕН (Dietzgen) Іосіф (9.12.1828, г. Бланкенбург, Германія — 15.4.1888), нямецкі філосаф. Самастойна авалодаў асновамі філас. навукі і развіваў матэрыяліст. дыялектыку. Знаходзіўся пад уплывам ідэй Л.Феербаха, К.М аркса і Ф.Энгельса. Жыў і працаваў y Германіі, Расіі і ЗША. Асн. працы «Сутнасць галаўной работы чалавека» (1869), «Экскурсія сацыяліста ў галіну тэорыі па-
знання» (1887), «Аквізіт філасофіі» (1895) і інш. прысвечаны гнасеалогіі, якую Д. лічыў тэарэт. падставай даследавання сац.-эканам. праблем. Цэнтр. месца ў яго філас. поглядах займае выснова, што мысліцельная здольнасць чалавека з ’яўляецда прыроднай функцыяй яго мозга. Вывучаў таксама формы, ступені і супярэчнасці працэсу пазнання, магчымасці адлюстравання бяскондага універсуму ў формах адноснай і канкрэтнай ісціны. Тв:. Рус. пер. — Нзбр. фнлософскне сочннення. М., 1941. В.І.Боўш. ДЫ Ц У КРЫ ДЫ вугляводы — алігацукрыды, малекула якіх мае 2 астаткі монацукрыдаў, злучаных гліказіднай сувяззю. Падзяляюцца на неаднаўленчыя (цукроза, трэгалоза) і аднаўленчыя (малыпоэа, лактоза, цэлабіёза). У злучэннях неаднаўленчых Д. удзельнічаюць абодва гліказідныя гідраксілы, y аднаўленчых злучэнне ажыццяўляецца паміж гліказідным гідраксілам аднаго астатку і спіртавым гідраксілам другога астатку, y малекуле захоўваецца адна напалову ацэтальная групоўка. Па здольнасці ўдзельнічаць y рэакцыях нагадваюць монацукрыды. Пашыраны ў прыродзе ў свабодным выглядзе, з’яўляюцца структурнымі кампанентамі малекул гліказідаў, аліга- і поліцукрыдаў. ДЫ ЦЙНТРА, д ы к л і т р a (Dicentra), род кветкавых раслін сям. дымнідавых. Каля 20 відаў.'Пашыраны ва Усх. Азіі і Паўн. Амерыцы. На Беларусі 2 інтрадукаваныя віды: Д. цудоўная (D. spectabilis, радзіма — Кітай, Карэя) і прышжая, або амерыканская (D. formosa, радзіма — Паўн. Амерыка). Вырошчваюць y садах і кветніках. Размнажаюць дзяленнем кустоў і карэнішчаў. Шматгадовыя травяністыя расліны з прамым разгалінаваным сцяблом і карэнішчам. Лісце трайчаста-раздзельнае, перыстарассечанае або складанае, зялёнае ці шызавата-зялёнае. Кветкі пляскатыя, сэрцападобныя (адсюль бытавая назва расліны — «раэбітае сэрца»), пераважна ружовыя або пурпуровыя, y доўгіх аднабаковых гронках. Плод — каробачка. Дэкар. і лек. расліны. Г.У.Вынаеў. Д Ы ^Д Р , двухграневая простая форма крышталёў з двайной воссю сіметрыі. Выкарыстоўваецца ў крыііггаляграфіі. ДЫ ЭЛ ЁКТРЫ КІ (ад дыя... + англ. electric элекгрычны), рэчывы, якія практычна не праводзяць электрычны ток і могуць палярызавацца ў знешнім эл. полі (гл. Палярызацыя дыэлектрыкаў). Бываюць цвёрдыя (напр., бурштын, слюда, шкло, эбаніт), вадкія (вада, трансфарматарнае масла) або газападобныя (усе газы). Падзяляюцца на непалярныя (малекулы маюць сіметрычную будову і цэнтры «цяжару» дадатных і адмоўных зарадаў супадаюць), палярныя (малекулы пры адсутнасці знешняга эл. поля маюць адрозны ад 0 дыпальны момант) і іонныя крышталі (крышталічная рашотка з правільным чаргаваннем іонаў розных знакаў і ўтва-
ДЫЭЛЕКТРЫЧНАЯ_______305 рэннем 2 іонных падрашотак). Адпаведна адрозніваюць электронную (дэфармацыйную), арыентацыйную (дыпольную) і іонную палярызацыю. Механізмы палярызацыі Д. розныя і залежаць ад харакіару хім. сувязей. Асн. характарыстыкі Д.: дыэлектрычная пранікальнасць, дыэлектрычная ўспрыімлівасць і эл. трываласць (гл. Прабой дыэлектрыкаў). У тэхніцы выкарыстоўваюцца як электраізаляцыйныя матэрыялы, y кандэнсатарах служаць для павелічэння ёмістасці; y паўправадніковай электроніцы (у т л . мікраэлектроніцы) выкарыстоўваюцца дыэл. плёнкі (аморфныя, шклопадобныя, палімерныя) для ўтварэння структур метал—Д .— метал, M e Tan—Д.— паўправаднік і інш. На аснове кантактаў y выглядзе тонкага слоя Д., які раздзяляе 2 звышправаднікі (кантакты Джозефсана; гл. Джозефсана эфект) створаны маламагутныя ЗВЧ генератары, хуткадзейныя элементы памяці ЭВМ, квантавыя інтэрферометры і інш. Н а Беларусі даследаванні па фізіцы Д. пачаліся ў 1935 y БП І (М.А.Безбародаў). 3 1959 вядуцца ў Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправадніхоў Нац. АН, Бел. політэхн. акадэміі і інш. Л і т С к а н а в й Г.М. Фнзнка даэлекгрнков (область слабых полей). М.; Л., 1949; Я г о ж. Фнзгаса даэлектрнков (область снльных полей). М., 1958; Р е з Н.С., I l o n a a в к o Ю.М. Днэлектрнкн: Основные свойства н прнменення в электроннке. М., 1989. АУ.Шэлег. ДЫ ЭЛЕКТРЫ ЧНА Я ПРАНІКАЛЬНАСЦЬ, велічыня, якая характарызуе здольнасць дыэлектрыка палярызавацца ў знеш нім эл. полі. Уваходзіць y Кулона закон як велічыня, што паказвае, y колькі разоў змяншаецца сіла ўзаемадзеяння эл. зарадаў пры пераносе іх з вакууму ў дыэлектрык пры нязменнай адлегласці паміж імі. Для ізатропных дыэлектрыкаў Д.п. е вызначаецца адным лікам ( е — скаляр), для анізатропных — сукупнасцю лікаў ( е — тэнзар). Нараўне з Д.п. ўласцівасці дыэлектрыкаў апісваюць дыэлектрычнай успрыімлівасцю х, якая звязана з ёй суадносінамі: £ = X + 1. Д.п. — адна з асн. характарыстык дыэлектрыка, вызначаецца механізмам яго палярызацыі і залежыць ад лалярыэаванасці часціц (атамаў, малекул, іонаў), што ўваходзяць y яго склад. У непалярных дыэлектрыках Д.п. слаба залежыць ад т-ры; y палярных — залежнасць істотная, асабліва для сегнетазлектрыкаў. Найб. пашыраныя метады вымярэння Д.п. заснаваны на вымярэнні ёмістасці кандэнсатара, запоўненага даследаваным дыэлекгрыісам. Для газаў Д.п. роўна 1,0001— 1,006, для вадкасдей — 1,8—81, для сегнетаэлектрыкаў — да 50000. А.У.Шэлег. ДЫ ЭЛЕКТРЬІЧНАЯ Ў С П РЫ ІМ Л ІВАСЦЬ, велічыня, якая характарызуе палярызацыю дыэлектрыка пад уздзеяннем эл. поля. Колькасна Д.ў. — безразмерны каэф. прапарцыянальнасці х y
306
ДЫЭЛЕКТРЫЧНЫ
формуле р*- sox?,
дзе so — электрыч-
ная пастаянная, ? — напружанасць эл. поля, ў — палярызаванасць дыэлектрыка. Звязана з дыэлектрыннай пранікальнасцю суадносінамі: s = х + 1 і мае з ёй аднолькавыя ўласцівасці. ДЫ ЭЛ ЕКТРЬІЧН Ы ГІСТЭРЙЗІС, запазненне змянення палярызаванасці дыэлектрыка і яе неадназначная залежнасць ад напружанасці знешняга эл. поля. Назіраецца ў сегнетаэлектрыках і антысегнетаэлекгрыках. Гл. ў арт. Сегнетаэлектрычны гістэрэзіс. ДЫ ЭЛЕКТРЬІЧН Ы НАІРЙЎ, наіраванне дыэлектрыкаў y пераменным эл. полі. Абумоўлены дыэлектрычнымі стратамі. Mae высокую хуткасць і раўнамернасць разагравання матэрыялаў з нізкай цеплаправоднасцю. Пры частотах да 300 МГц праводзіцца ў полі кандэнсатара; пры звышвысокіх частотах — y полі аб’ёмнага рэзанатара ці выпрамяняльніка; напружанасць эл. поля ў прамысл. устаноўках да 3000 кВ/м. Выкарыстоўваецца ддя высушвання матэрыялаў (драўніны, паперы, керамікі і інш.), зваркі пластмас, награвання пластмас перад прасаваннем, пры склейванні драўніны і інш. ДЫ ЭЛЕКТРЬІЧН Ы Я СТРАТЫ, частка энергіі пераменнага эл. поля, якая ў дыэлектрыку пераходзіць y цеплавую. Складаюцца са страт праводнасці (джоўлевы страты; гл. Джоўля— Ленца закон) і страт, абумоўленых акгыўнай кампанентай току зрушэння ў дыэлектрыку; сегнетаэлекгрыкі, акрамя таго, маюць страты на пераарыентацыю даменаў (гл. Сегнетаэлектрычны гістэрэзіс). У сінусаідальным полі харакгарызуюцца тангенсам вугла Д.с. tg<5, які вызначае долю эл. энергіі, што пераходзідь y цеплавую за 1 перыяд ваганняў эл. поля. Д.с. вымяраюцца, як правіла, разам з вымярэннем дыэлектрычнай пранікальнасці рэчыва. Змянш энне страт мае важнае значэнне ў вш в-сц і кандэнсатараў і эл.-ізаляцыйнай тэхніцы. Д.с. суправаджаюцца разаграваннем дыэлектрыка (дыэлектрычны нагрэў), што выкарыстоўваецца для высушвання матэрыялаў з малой цеплаправоднасцю (драўніны, паперы, керамікі і інш ). А.У.Шэлег. ДЫ ЭН ЦЭФ А ЛЬН Ы С ІН Д Р 0 М , г і паталамічны с і н д р о м , комплекс сімптомаў, абумоўленых пашкоджаннем глыбінных аддзелаў галаўнога мозга (гіпаталамуса, гіпофіза). Бывае ад інфекцый, траўмаў і пухлін галаўнога мозга, хранічных хвароб печані, нырак, страўніка і інш. Прыкметы: парушэнне сну, тэрмарэгуляцыі, тлушчавага, водна-салявога, вугляводнага і інш. відаў абмену, дзейнасці сардэчна-сасудзістай сістэмы і залоз унутр. сакрэцыі — гіпофіза, палавых, шчытападобнай, надны-
рачнікаў, нязначныя арган. неўралагічныя сімптомы. Лячэнне тэрапеўтычнае. ГДз. Сітнік. ДЫ ЭТЫ ЛАВЫ Э Ф ІР, э т ы л a в ы э ф і р , с е р н ы э ф і р , э ф і р , аліфатычны просты эфір, Н 5С 2 ОС 2 Н 5. Бясколерная вадкасць са своеасаблівым пахам, tidn 34,5 °С, шчыльн. 713,8 кг/м 3 (20 °С). Атрыманы ў 16 ст. В.Кордусам дэгідратацыяй этанолу ў прысутнасці сернай к-ты (гэтым спосабам карыстаюцца і цяпер). Д.э. змешваецца са спіртам, бензолам і інш. арган. растваральнікамі, абмежавана — з вадой (6,5% пры 20 °С); выбухова- і вогненебяспечны (т-ра загарання -41 °С). У прам-сці атрымліваюць як пабочны прадукт пры вьггв-сці этылавага спірту гідратацыяй этылену. Выкарыстоўваюць як расгваральнік нітратаў цэлюлозы (у т.л. ў вытв-сці бяздымнага пораху), жывёльных і раслінных тлушчаў, прыродных і сінт. смол, алкалоідаў і інш.; экстрагент, анестэзіруючы сродак y медьвдыне. Злёгку раздражняе дыхальныя шляхі, пры атручэнні насгае ўзбуджэнне, потым санлівасць і страта прытомнасці, ГДК 300 мг/м3. Я.Г.Міляшкевіч. Д Ы Э Т Ы Л Е Н Г Л Ікб л Ь , д ы г л і к о л ь , 2, 2-дыг і д р о кс і этыл а вы эфір, просты эфір з канцавымі гідраксільнымі групамі, (Н О С Ш СН гЬО . Бясколерная вязкая ііграскапічная вадкасць без паху, салодкая на смак, 245,8 °С, шчыльн. 1116,1 кг/м3 (20 °Су Змешваецца з'вадой, спіртам, гліколямі, ацэтонам, хлараформам. Mae хім. ўласцівасці гліколяў і эфіраў. Выкарыстоўваюць як сыравіну ў вьггв-сці лоліурэтанаў, алігаэфіракрылатаў, складаных эфіраў, кампанент антыфрызаў, гідраўл. тармазных і змазачных вадкасцей, растваральнік нігратаў цэлюлозы, поліэфірных смол, асушальніх газаў і інш. Раздражняе скуру, уздзейнічае на ц.н.с. і цыркі (пры пападанні ўнутр), ГДК 10 мг/м3, y вадзе вадаёмаў — 1 мг/л. ДЫ Э ’ГЫЛЕНДЫАКСіД, гл. Дыаксан. Д Ы Я ... (грэч. dia), прыстаўка, якая абазначае праходжанне праз што-н. ад пачатку і да канца ў прасторы і часе, поўнае завярш энне дзеяння, раздзяленне, аддзяленне, напр., дыягенез, дыяпаўза, дыяскоп. ДЫ ЯБАЗ (ад грэч. diabasis пераход), поўнакрышталічная палеатыпная магматычная горная парода з групы габрабазальтаў. Складзены з плаііяклазаў і аўгіту з прымессю магнетыту, ільменіту, другасных мінералаў, радзей алівіну, кварцу. Колер цёмна-шэры ці зеленавата-чорны. Шчыльн. 2700— 3300 кг/м 3. Трываласць на сцісканне да 300 МПа. Т-ра плаўлення 1005— 1250 °С. Трапляецца ў магматычных формах складкавых абласцей і гшатформ. Формы залягання Д. — патокі, покрывы, дайкі, сілы і інш. Пашыраны ў пародах, якія складаюць крышт. фундамент Беларусі (г. Жыткавічы, р.п. Мікашэвічы, г. Шчучын). Выкарыстоўваецца я к будматэрыял і сыравіна для каменнага ліцця, як напаўняльнік бетону, штучных камянёў і інш. У.Я.Бардон. ДЫ ЯБЕТ Ц У К Р 0В Ы , ц у к р о в а я х в a р о б а, эндакрьшнае захворванне,
абумоўленае поўным (інсулінзалежны Д.ц.) або адносным (інсуліннезалежны Д.ц.) недахопам y арганізме гармону інсуліну або яго нізкай біял. акгыўнасцю. Характарызуецца парушэннем усіх відаў абмену рэчываў і пашкоджаннем буйных і дробных крывяносных сасудаў. Д.ц. — вынік недастатковага ўтварэння ў падстраўнікавай залозе інсуліну з прычыны функцыян. прыгнечанасці або арган. пашкоджання Д-клетак аётраўкоў Лангерганса ў выніку парушэння абмену рэчываў, інфекц. хвароб, выдзялення вял. колькасці гармонаў антаганістаў інсуліну, атрафіі і перараджэння парэнхімы падстраўнікавай залозы, хранічнага пераядання і інш. Пры недахопе інсуліну памяншаецца ўтварэнне глікагену з глюкозы, таму тканкі не засвойваюць цукар і не могуць выкарыстоўваць яго як крыніцу энергіі, што вядзе да павыш эння ўзроўню цукру ў крыві (гіперглікемія) і выдзяленню яго з мачой (гліказурыя). У больш цяжкіх выпадках парушаецца функцыя печані: y ёй не сінтэзуецца і не назапашваецца глікаген, не абясшкоджваюцца прадукты распаду бялкоў і тлушчаў, што прыводзіць да ацыдозу, які можа выклікаць дыябетычную кетаацыдатычную кому. У хворых на Д.ц. адзначаюцца празмерны апетыт і смага, выдзяленне вял. колькасці мачы (да 8 л за суткі) з высокай удз. в., скурны сверб, загіаленне слізістых абалонак поласці рота і інш. Лячэнне — дыета, інсулін і таблеткі, якія зніжаюць цукар. Літ:. Б а л а б о л к н н М.Н Сахарный днабет. М., 1994; Справочнмк по клнннческой эндокрннолопш. Мн., 1996. Т.В.Мохарт ДЫЯІ'АНАЛЬ (лац. diagonalis ад грэч. diagonios які ідзе ад вугла да вугла) y г е а м е т р ы і , адрэзак прамой, што злучае 2 вяршыні многавугольніка, якія не належаць адной старане, або 2 вяршыні мнагагранніка, якія не размешчаны на адной грані. Калі колькасць вяршынь многавугольніка роўная п, то ксшькасць дыяганалей роўная п(п-3)/2.
Да арт. Дыяганаль y геаметрыі. 1 — дыяганалі прамавуіольніка AC, BD; 2 — дыяганаль паралелепіпеда B,D. ДЫЯГАНАЛЬ, шчыльная тканіна з баваўнянай ці шарсцяной кручанай пражы з рэзкімі косымі рубчыкамі на паверхні. 3 Д. шыюць вайск. абмундзіраванне, курткі, паліто і інш. ДЫ ЯГЕН ЕЗ (ад дыя... + ...генез), сукупнасць прыродных фізіка-хімічных пра-
цэсаў ператварэння рыхлых асадкаў на дне вадаёма і на сушы ў асадкавыя горныя пароды ва ўмовах верхняй зоны зямной кары. Вылучаюць Д. ранні (этап фізіка-хім. ўраўнаважання асадку) і позні (этап пераразмеркавання рэчыва з утварэннем розных мінер. сцяжэнняў). У выніку Д. змяншаецда колькасдь глеевай вады, асадак робіцца болыд шчыльным і цвёрдым. Ператварэнне асадкавай лароды да лоўнай літафікацыі (акамянедне) адбываецца на етадыях катагенезу і метагенезу. У.І.Шкуратаў. ДЫЯГНАЗ (ад дыя... + грэч. gnosis распазнаванне), медыцынскае заключэнне пра стан арганізма хворага, захворвадне (траўму) ці дрычыну смерці, выражанае ў тэрмінах, дрыдятых класіфікацыямі і пералікам хвароб. Д .— заключны эта дыягностыкі. Ён дадамагае выбраць алтымальныя метады лячэдня і драфілактыкі. Адрозліваюць 4 віды Д. К л і н і ч н ы Д. адлюстроўвае асаблівасці захворвалня канкрэтнага хворага і дазву пэўнай хваробы. Для яго ўстанаўлення вызначаюць прыроду і механізм развілця хваробы, ускладнедні і хваробы, якія развіваюцца адначасова, характар і ступень парушэддя функцый сістэм. Бывае дадярэдні і заключны. П а т о л а гаанатамічны Д. устанаўлівае ўрач-патолагаанатам дасля смерці хворага на аснове марфал. змен. Э п і д э м і я л а г і ч н ы Д. — заключэнне аб прычынах і асаблівасцях узнікнення, развіцці, цячэнні і знікненні эдідэміял. ачага. На яго аснове складаецца длан супрацьэпідэмічных мерадрыемстваў. С y д о в a - м е д ы ц ы н с к і Д. — сдец. заключэнне аб сутнасці пашкоджання (хваробы), стаде хворага ці прычыне смерці, складзенае на аснове суд.-мед. экслертызы. М.Ф.Сарока. ДЫ ЯГНАСТЫ ЧНЫ Ц Э Н ТР, медыцынская ўстанова, якая ажыццяўляе абследаванне дасельдідтва на аснове канцэнтрацыі і выкарыстання найноўшых сродкаў і метадаў дыягностыкі. Забяспечвае неабходны аб’ём і ўзровень дыя-
I
гностыкі, комплексдую кансультацыю спецыялістаў любога профілю. Структура Д.ц.: кансультацыйнае аддзяленне і 6 дыягдастычных — лабараторна-дыягнастычнае (лраводзяцца біяхім., імуналагічныя, мікрабіял. і інш. даследаванні), эндаскапічнае (вызначаецца стан унутр. долых органаў — страўніка, жоўцевага дузыра, бронхаў і інш.), функцыян. дыягаостыкі (даследаванні сэрца і сасудаў), ультра-гукавых даследавадняў унутр. органаў, драмянёвай дыягностыкі з кам л’ютэрнай тамаграфіяй, клінічнай датамарфалогіі. На Беларусі дершы Д.ц. адкрыты ў 1989 y Мінску. А.В.Таўкачоў. ДЫ ЯГНАСТЫ ЧНЫ Я МЕТАДЫ, метады, што выкарыстоўваюцца для вызначэння, удакладнедня і расдазнавандя хваробы. Падзяляюцца да асн. і дадатковыя, ці слецыяльдыя. Асн. Д.м. — анамнез, агляд хворага, пальпацыя, перкусія, аўскулыпацыя. Слец. метады ўключаюць этыялагічны, марфал., латагенет. і функцыян. камланенты, якія характарызуюць асаблівасці ўзнікдендя і цячэння хваробы, даследавадні да субклетачным узроўні і апрацоўку да ЭВМ. Класіфікуюцца на Д.м. прамянёвыя (рэнтгедаскадія і рэнтгенаграфія, рэнтгенаўская камд’ютэрная і магнітдарэзанансдая тамаграфіі, ультрагукавая тэрмаграфія), электрафізіял. (электракардыяграфія, электраэнцэфалаграфія і інш.), радыедуклідныя (радыяграфія, сцынтыірафія і інш.), лабараторныя (гісталагічныя, цыталагічныя, біяхім., імуналагічныя), мікрабіял., біяфіз. (слектрафотаметрыя, флюарыметрыя, даляраграфія і інш.), эндаскапічныя (фібрагастрадуадэнаскапія, рэктаскадія, сігмаскапія, каланаскапія і інш.), нагрузачныя метады ці функцыян. тэсты (эргаметрычныя, ізаметрычяыя, дсіхафізіял. стрэс-сістэмы, фармакалагічныя пробы і інш.). А.В.Таўкачоў. Д Ы Я ГН 0С Т Ы К А (ад грэч. d iagnostics здольны раслазнаваць), раздзел клінічнай медыцыды, які вывучае метады і
2
Дыягвастычны цзнтр y Мінску. 1. Ультрагукавое даследаванне сэрца. 2. Камп’ютэрнае даследаванне галаўнога мозга.
ДЫЯГНОСТЫКА
307
прынцылы распазнавання хваробы, дастаноўкі дыягназу, назначэння лячэддя і лравядзелня драфілактычных мералрыемстваў. Уключае 3 асн. раздзелы: семіётыку (вывучае сімдтомы хваробы), метады дыягнастычнага абследавання хворага (дыягдастычную тэхніку), метадалагічныя асновы, якія вызлачаюць тэорыю і метады дыягназу. Пры Д. нараўне з анамнезам, мед. аглядам аўскультацыяй, пальпацыяй, перкусіяй выкарыстоўваюць удасканаленыя тэхн. сродкі і метады — ангіяграфію, камд’ютэрную тамаграфію, рэнтгенаграфію, фонакардыяграфію, электракардыягра фію, электраэнцэфалаграфію, эндаскапію, радыеізатодную і ультрагукавую Д. і інш. 3 дапамогай эндаскадічных, рэнтгеналагічных, ультрагукавых метадаў даследавання, ладараскаліі праводзяць Д. захворванняў гінекалагічнага дрофілю. Ультрагук выкарыстоўваюць y акушэрстве для дрэнатальнай Д. (дае магчымасць удакладніць стан плода, ллацэнты, дравесці Д. заган развіцдя плода). Д. неабходная пры даследаванні нервовай, сардэчна-сасудзістай, дыхальдай, касцявой, мочавыдзяляльнай сістэм, органаў стрававання. Найб. важная ралняя Д. захворванняў, зыход якіх залежыць ад своечасовасці лячэння (налр., раку, туберкулёзу). Адным са шляхоў ранняй Д. з'яўляецца дысладсернае абследавадде драктычна здаровых людзей. Гл. таксама Дыспансерызацыя. Д Ы Я ІН О С Т Ы К А ПЛАЗМ Ы , сукуднасць метадаў вызлачэння параметраў (характарыстык) плазмы', раздзел фізікі длазмы, які вывучае фіэ. асдовы гэтых метадаў і раслрацоўвае іх. Да дараметраў плазмы адносяцца шчыльнасць часціц, т-ра (сярэдняя энергія часціц), інтэнсіўнасць выдрамянення, характарыстыкі эл. і магн. лалёў і інш. Вынікі Д.п. выкарыстоўваюцца лры правядзенні экслерым. даследаванняў, a таксама для кантролю за станам плазмы і кіравання драцэсамі ў гшазменных устаноўках. Д.п. бярэ пачатак y астрафіз. даследаваннях. Лабараторная Д.п. сфарміравалася як самаст. дысцыпліна ў працах па вывучэнні газавых разрадаў (гл. Электрычныя разрады ў газах). Большасць метадаў Д.п. бескантактныя: носьбіты інфармацыі — палі і выпрамяненні ў наваколлі плазмы, для характарыстык якіх папярэдне ўстаноўлена залежнасць ад параметраў плазмы. Пасіўныя метады заснаваны на рэгістрацыі выпрамяненняў і патокаў часціц з плазмы або вымярэнні характарыстык навакольных палёў; актыўныя — на вымярэнні знешняга выпрамянення, якое праходзіць праз шіазму, a таксама юдгуку плазмы на яго. Найб. пашыраны: зондавы, аптычны (у т.л. фатагр., ценявы. інтэрфераметрычны, галаграфічны і інш.), спектраскалічны, мікрахвалевы, рэнтгенаўскі, лазерны, карпускулярны і цеплафіз. метады. Н а Беларусі даследаванні да Д.д. лрагіодзяцца з 1960-х г. y Ін-тах фізікі, цепла- і масаабмену Нац. АН, НДІ прыюіаддых фіз. праблем БДУ.
308
ДЫЯГРАМА
Літ:. Днагностака плазмы. [Выл. 1—7], М., 1963—90; К у з н е ц о в Э.Н., ІЦ е г л о в Д.А Методы днагностнкн высокотемпературной плазмы. 2 нзд. М., 1980. Я.А.Яршоў. ДЫЯГРАМА (ад дыя... + ...грама), графічнае адлюстраванне суадносін паміж рознымі велічынямі; y с т а т ы с т ы ц ы — чарцёж, на якім y маштабе адлюстраваны даныя ў выглядзе ліній ці геам. фігур. Бываюць лінейныя, стужачныя, слупковыя, сектарныя, аб’ёмныя і інш. Напр., Д. накіраванасці антэны паказвае залежнасць напружанасці псшя выпрамянення ад напрамку; фазавая Д.— залежнасць устойлівага фазавага стану рэчыва ад тэрмадынамічных параметраў, якія яго вызначаюць (гл. Дыяграма стану); y вытв-сці з дапамогай Д. рашаюцца задачы мадэлявання працэсаў кіравання, выяўляюцца і рацыяналізуюцца ўзаемасувязі паміж рознымі фактарамі, выяўляюцца разліковыя паказчыкі і нарматывы, выконваюцца кантроль, улік і інш. Гл. таксама Пстаграма, Графік, Намаграма. ДЫЯГРАМА СТАНУ, д ы я г р а м а раўнавагі, фазавая дыя г р а м а , графічнае адлюстраванне залежнасці паміж параметрамі стану фіз.хім. сістэмы (т-ра, ціск) ці паміж імі і некаторымі інш. яе параметрамі (саставам, структурай, канцэнтрацыяй). Звычайна Д.с. паказвае сувязь паміж т-рай, ціскам і саставам сістэмы, калі ў ёй больш чым адзін кампанент. Д.с. аднакампанентнай сістэмы паказвае сувязь паміж ціскам і т-рай. Д.с. розных сістэм будуюцца на аснове эксперымента метадамі фізіка-хімічнага аналізу. На Д.с. вады на гарш. восі адкладваюцца т-ры (у градусах Кельвіна), на вертыкальнай — ціск (у паскалях). У т.зв. трайным пункце (т-ра 273,16 К і ціск 611 Па) сістэма складаецца з лёду, вады і пары, якія знаходзяцца ў раўнавазе. Лініі дыяірамы адлюстроўваюць стан раўнавагі: 1 — лёду з парай, 2 — лёду з вадой, 3 — вады з парай. У т.зв. палях паміж лініямі сістэма складаецца з рэчыва Н20 толькі ў адным агрэгатным стане (лёд, вада, пара). 3 дапамогай Д.с. вызначаюць т-ру плаўлення сплаваў, выбіраюць т-ру гарачай апрацоўкі ціскам, усганаўліваюць рэжымы тэрмічнай апрацоўкі сплаваў, ствара-
Дыяграма стшу аднакампанентнай сістэмы (вады): 1, 2, 3 — крывыя ўзгонкі (сублімацыі), плаўлення і кілення (выпарэння); 0 — трайны пунхт; К — крытычны пункг.
юць сплавы з загадзя зададзенымі ўласцівасцямі і інш. Л і т 3 a х a р о в AM. Днаграммы состояння двойных н тройных снстем. 3 нзд. М., 1990; Г л а з о в В.М., Л а з а р е в В.Б., Ж a р о в В.В. Фазовые дааграммы простых веіцеств. М., 1980; П е т р о в Д.А Двойные н тройные снстемы. М., 1986. Д Ь ІЯ Д б Р С ІЦ Ы Л ІЙ С К І (грэч. Diodoros Sikeliotes; каля 90, Агірыён, в-аў Сіцылія — 21 да н.э.), старажытнагрэчаскі гісторык. Аўтар працы «Гістарычная бібліятэка» (40 кн.; захаваліся 1— 5 і 11— 20, астатнія — y фрагментах), дзе сінхронна выкладаюцца падзеі з гісторыі стараж. Грэцыі, эліністычных дзяржаў, Рыма і Усходу з легендарных часоў да сярэдзіны 1 ст. да н.э. Літ:. С т р о г е ц к н й В.М. Возннкновенне н развлтае нсторнческой мыслн в Древней Грецнн: (На матернале нзучення «Нсторнческой бм&лнотекн* Днодора Снцнлнйского). Горькнй, 1985. Д Ы Я Д 0Х І (ад грэч. diadochos пераемнік, нашчадак), палкаводцы Аляксандра Македонскага (Пердыка, Антыпатр, Антыгон I Аднавокі, Яўмен, Касандр, Пталамей, Лісімах, Селеўк I, Нікатар і інш.), якія пасля смерці Аляксандра (323 да н.э.) падзялілі паміж сабой яго імперыю. У выніку працяглай барацьбы паміж імі (т. зв. войны дыядохаў), a таксама паміж іх нашчадкамі (т. зв. эпігонамі) узніхлі 3 буйныя дзяржавы: Егіпет (пад уладай Пталамеяў), Македонія (на чале з Антаганідамі), дэяржава Селеўкідаў. Гл. таксама Элінізм. ДЫ ЯДЭМ А (грэч. diadëma), 1) галаўная павязка стараж.-грэч. жрацоў. 2) Галаўны ўбор (лобная павязка з тканіны або металічны, расшыраны ў сярэдняй ч., абруч з аздобай) — сімвал улады ў старажытнасці і сярэдневякоўі. У Еўропе вядома з эпохі неаліту. Н а Беларусі знойдзены 2 Д. сярэднедняпроўскай культуры на могільніку Рудня-Ш лягіна Веткаўскага р-на І'омельскай вобл. (пляскатыя медныя пласціны, сагнутыя ў выглядзе абруча з завужанымі разамкнёнымі канцамі).
Медная дыялэма 22—14 ст. да н.э. з могільніка Рудня-Шлягіна Веткаўскага р-на.
ДЫЯЗАКАІІІРАВАННЕ, узнаўленне пазітыўных (ці негатыўных) копій графічных і тэкставых арыгшалаў на аснове дыязатыпіі. Выкарыстоўваецца для размнажэння тэхн. дакументацыі, чарцяжоў, графікаў і інш. з любым фарматам арыгіналаў. Пры Д. свяглакопіі вырабляюць на спец. святлоадчувальных паперах, якія маюць высокую раздзяляльную здольнасць і кантрастнасць; колер копіі (напр., чырвоны, чорны, блакггны) залежыць ад складу дыазазлучэння, якім пакрыта папера. Пры экспанаванні ўтвараецца скрьггы відарыс: дыазазлучэнні раэбураюцца пад дзеяннем свягла. Для атрымання святлакопіі паперу праяўляюць ў пары аміяку ці шчолачным растворы.
ДЫ ЯЗАТЫ ПІЯ, атрыманне відарысаў з дапамогай святлоадчувальных матэрыялаў на аснове дыазазлучэнняў. Выкарыстоўваецца для размнажэння чарцяжоў. Гл. таксама Дыязакапіраванне. ДЫЯКАН (ад грэч. diakonos служка), ніжэйшы духоўны чын y правасл. царкве. Дапамагае епіскапам і святарам y час богаслужэння і адпраўлення царк. таінстваў, але сам іх не спраўляе. Адрозніваюць старэйшых Д. — протадыяканаў, Д.-манахаў — іерадыяканаў, архідыяканаў (знаходзяцца пры епіскапах і архірэях). ДЫ ЯКЛЕТЫ ЯН Гай Аўрэлій Валерый (Gaius Aurelius Valerius Diocletianus; каля 240, Дыяклея, каля сучаснага г. Шкодэр, Албанія — 3.12.316), старажытнарымскі імператар [284— 305]. Прафес. ваенны. Абвешчаны імператарам пасля смерці правіцеля Нумерыяна. Ліквідаваў паўстанне багаудаў y Галіі (285— 286), маўрытанскіх плямён y Афрыцы (290— 295) і інш. 3 мэтай паляпш эння кіруемасці Рым. імперыяй падзяліў яе на 4 часткі (тэтрархіі; складаліся з 12 дыяцэзаў), прызначыў 3 суправіцеляў (293), аддзяліў ваен. ўладу ад цывільнай, павялічыў армію, устанавіў фіксаваныя цэны і памер заработнай шіаты, увёў новую сістэму падаткаабкладання. У 303— 304 праследаваў хрысціян. У 305 добраахвотна адмовіўся ад улады, жыў y сваім маёнтку ў Салоне (сучасны г. Спліт, Харватыя), дзе і памёр. Гл. таксама Дамінат. Літ:. Ф е д о р о в а Е.В. Люда нмператорского Рнма. М., 1990. С. 243—248. Д Ы Я К РЫ Т Ы Ч Н Ы Я 3HÂK1, д ы я к р ы т ы к і, дадатковыя знакі ў алфавіце, для больш дакладнай перадачы гукавой сістэмы мовы. Ужываюцца над і
пад літарамі, радзей — побач. Надаюць лігарам новае значэнне (псшьск. і, с, s; чэш. z, с, s), абазначаюць варыянты гукаў (франц. è, é, е; польск. %, ç, 6), паказваюць, што літару трэба чытаць ізалявана (франц. 'і) і інш. Прасадычныя Д.з. паказваюць на працягласць ці кароткасць гука, націск і яго тыпы, тоны (напр., y в’етнамскай мове). Д.з. выкарыстоўваюцца ў большасці алфавітаў на лац., кірылідкай, араб. і інд. графічных асновах, y некаторых сістэмах транскрыпцыі і праектах міжнар. алфавіта. У слав. графіды з ’явіліся пад уплывам схараж.-грэч. пісьма. Самыя характэрныя Д.з. старабел. пісьменства — камора О , паерык ( s), дітла ( ). У сучасным бел. алфавіде з Д.з. ўжываюцца літары «ё», «й», «ў», адмысловае графічнае значэнне мае апостраф (’). А.М.Булыка. ДЫЯЛА, рака ў Іране і Іраку, левы прыток р. Тыгр. Даўж. (ад вытоку р. Сірван) 440 км, пл. бас. больш за 30 тыс. км2. Пачынаецца ў rapax Загрос, цячэ па Месапатамскай нізіне, утварае
Аўтар А.А.Нрывіцні
вял. дэльту. Сярэдні гадавы расход вады 130 м3/с- Веснавое разводдзе, летняя межань. Выкарыстоўваецца для араш эння. Суднаходная ў час разводцзя да г. Баакуба (Ірак). ДЫ ЯЛЕКТ (ад грэч. dialektos гаворка), найбольш буйное этна-генетычнае адзінства гаворак або іх груп y складзе мовы, блізкіх асн. асаблівасцямі сваёй будовы (фанет. сістэмай, граматычным ладам, слоўнікам) і сумежных па тэрытарыяльным размяшчэнні. Бел. д ы я лектная мова складаецца з п а ў н . - ў с х . Д. (аб’ядноўвае роднасныя па сваёй зыходнай аснове гаворкі мясц. насельніцтва паўн.-ўсх. ч. краіны) і п a ў д. - з a х. Д. (гаворкі паўд.-зах. ч. краіны, за выключэннем яе паўд.-зах. кутка). Паводле мясц. асаблівасцей гаворкі паўн.-ўсх. Д. падзяляюцца на 3 групы — віцебскую, усх.-магілёўскую і псшацка-мінскую, паўд.-зах. Д. — гродзенска-навагрудскую, слуцкую і мазырскую (усх.-палескую). Паміж паўн,ўсх. і паўд.-зах. дыялектамі вылучаецца група сярэднебеларускіх
д ы я л е к т _______________ 309 (пераходных) г а в о р а к , якія склаліся ў працэсе ўзаеманакладання і «размывання» берагоў супрацьлеглых Д. на іх стыку (у выніку змеш вання іх «прыбярэжных» гаворак і ўзаемаўплыву). Паўн.-ўсх. і паўд.-зах. Д. разам з групай сярэднебел. гаворак складаюць асноўны масіў гаворакбел. нац. мовы, які тэрытарыяльна супрацьпастаўляецца па сваіх асаблівасцях зах.палескай групе гаворак. Апошняя з ’яўляецца часткай Д. бел.-ўкр. моўнага сумежжа. Асаблівасці Д. найб. адлюстроўваюцца ў мове сельскага насельніцтва. Аднак y сувязі з яго інтэнсіўным пераразмеркаваннем разбураюцца тэр. аднароднасць груп гаворак і дыялектныя межы. На аснове пэўных дыялектных і занальных аб’яднанняў сфарміравалася і знаходзідца ў цеснай сувязі з імі і зараз бел. літаратурная мова. Літ:. Лінгвістычная геаграфія і групоўка беларускіх гаворак. Мн., 1968—69. А.А.Крывіцкі.
310
ДЫЯЛЕКТАЛАГІЧНЫ
ДЫЯЛЕКТАЛАГІЧНЫ ÂTÜIAC, л і н гвістычны а т л а с , сістэматызаваны зборнік дыялекталагічных карт пэўнай тэрыторыі, якія паказваюць пашырэнне асобных дыялектных асаблівасцей адной мовы ці комплексу моў. Падзяляюцца на некалькі тыпаў. Д.а. а д н о й м о в ы , або н а ц ы я н а л ь н ы я: «Спроба лінгвістычнай геаірафіі Беларусі» П.А.Бузука (1928), *Дыялекталагічны атлас беларускай мовы», «Лексічны атлас беларускіх народных гаворак» y 5 тамах (т. 1— 4, 1993— 97). Д.а. р э г і я н а л ь н ы я , якія ахопліваюць частку тэрыторыі, адной або некалькіх моў: «Атлас усходнеславянскіх гаворак Беласточчыны» (т. 1— 5, 1980— 95; выд. працягваецца), «Параўнальнае вывучэнне геаграфіі слоў (Палессе— Мазоўша)» І.Тарнацкага (1939), «Лінгвістычны атлас Ніжняй Прыпяці» Т.В.Назаравай (1985) і інш. Д.а. г р y пы роднасных м о ў : Агульнаславянскі лінгвістычны атлас (АЛА; выходзідь y серыях — лексікасловаўтваральнай і фанетыка-граматычнай; вып. 1— 2, 1988—90; выд. працягваецца). Д.а. т э р ы т о р ы й , на якіх бытуюць гаворкі як роднасных, так і рознасістэмных моў: Лінгвістычны атлас Еўропы (ЛАЕ, вып. 1—6, 1983— 97; выд. працягваецца). Ф.Д.Клімчук. мддоммі нл ю к ш ялрп:**я «я»
«ДЫЯЛЕКТАЛАГІЧНЫ АТЛАС БЕЛАРЎСКАЙ М 0В Ы », сістэматызаваны набор лінгвістычных карт, на якіх пры дапамозе ўмоўных знакаў адлюстраьана пашырэнне ў межах беларускай мовы разнастайных асаблівасцей яе гаворак. Выдадзены ў 1963. Адзін з найб. поўных лінгвістычных атласаў, адлюстроўвае стан развіцця бел. гаворак y іх прасторавых узаемаадносінах y сярэдзіне 20 ст. Ствараўся на аснсве метадалагічных прынцыпаў і метадычных прыёмаў, прынятых сав. школай лінгвістычнай геаграфіі. Яго складанню папярэднічаў прадяглы перыяд абследавання жывых гаворак y межах нац. тэр. Беларусі па спец. праграме, арыентаванай на выяўленне сістэмна звязаных дыялектных адрсзненняў. У аснове Атласа —
тэорыя акад. Р .І.Аванесава. Складаецца з 2 раздзелаў. У 1-м змешчаны 7 гіст.адм. і 338 лінгвістычных карт, якія даюць максімальную інфармацыю пра фанет. сістэму, грамат. структуру і лексічныя асаблівасці бел. гаворак. 2-і раздзел уключае ўступныя артыкулы, каментарыі да карт, даведачны і фактычны матэрыял. Калектыву аўтараў (Г.УАрашонкава, М.В.Бірыла, Н.Т.Вайтовіч, І.М.Гайдукевіч, А.П.Груца, З.Ф.Краўчанка, А.А.Крывіцкі, Ю .Ф.Мацкевіч, А.Р.Мурашіса, Я.М.Рамановіч, А.І.Чабярук, В.М.Шэлег) і рэдактараў (Аванесаў, К.Крапіва, Мацкевіч) за комплекс работ прысуджана Дзярж. прэмія СССР 1971. Ю.Ф.Мацкевіч. Д Ы ЯЛ ЕКТАЛ Ô ГІЯ (ад дыялект + ...логія), раздзел мовазнаўства, які вывучае дыялекты. Бел. Д. вылучылася з фалькларыстыкі і этнаграфіі ў канцы 19 ст. Фактычныя звесткі пра жывую вусную мову беларусаў пачалі назапашвацца ў фалькл.этнагр. эапісах 1-й пал. 19 ст. Такая спадарожная рэгісграцыя бел. дыялектнай мовы была асноўнай да пач. 20 ст. (З.Я.ДаленгаХадакоўскі, І.І.Шыдлоўскі, МАДзмітрыеў, Я.Чачот, П.М.Шлілеўскі, АКіркор, Р.С.Зянькевіч, П.В.Шэйн, ПАБяссонаў, М.Я.Нікіфароўскі, Е.Р.Раманаў, МАЯнчук, М.В.Доўнар-Запольскі, АЯ.Багдановіч, М.Федароўскі і інш.). Спробы лінгвістычнага даследавання сабраных матэрыялаў адносяцца да 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. (І.І.Насовіч, МАКоласаў, К.Ю.Апель, ІАНядзёшаў, Раманаў, У.М.Дабравольскі, АК.Сержпутоўскі, ІАСербаў). Заснавальнікам бел. Д. стаў Я.Ф.Карскі. Пытанні бел. Д. асвятляліся таксама ў працах па рускай (усх. слав.) гісторыі і Д. (АЛ.Сабалеўскі, ААШахматаў, ВАБагародзіцкі). Важнае значэнне мелі працы Маск. дыялекталагічнай камісіі (М.М.Дурнаво, М.М.Сакалоў, Дз.М.Ушакоў). У сав. час працягвалася вывучэнне гаворак паасобных раёнаў Беларусі, y т л . бел.-ўкр. і бел.-рус. моўных сумежжаў (П.А.Бузук, П.АРастаргуеў), бел. міждыялекгнай зоны пераходных гаворак (І.В.Воўк-Левановіч, С.М .Некраш эвіч). Выконвалася шырокая праграма збірання дыялекгнай лексікі, распрацаваная камісіяй Інбелкульта па складанні слоўніка жывой бел. мовы. Выйшлі (з 16 запланаваных) «краёвыя» слоўнікі Віцебшчыны (М .І.Каспяровіч), Чэрвеныпчыны (М .В.Ш атэрнік), Калінінскай акр. і ўсх. Маіілёўшчыны (І.К.Бялькевіч), зах. Браншчыны (Растаргуеў). Узнікла новая галіна Д. — лінгвістычная геаграфія, «Спроба лінгвістычнай геаграфіі Беларусі» Бузука (1928) — першы нац. атлас y слав. Д. У пасляваен. часы дэталёва абследавана мова паасобных раёнаў і абласцей Беларусі і прааналізаваны шэраг катэгорый і з’яў дыялектнай мовы — назоўнік, прыметнік, займеннік, дзеяслоў, словаўтварэнне, сінтаксіс, іукі, аканне (М .В.Бірыла, Ю .Ф.Мацкевіч, Н.Т.Вайтовіч і інш.). У галіне лексікалогіі і лексіхаграфіі праводзідца збіранне матэрыялаў, якія друкуюдца ў выглядзе дыялектных слоўнікаў, дыялекгных лексікаграфічных зборнікаў («Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй
Беларусі і яе паіранічча», т. 1—5, 1979— 86; «Тураўскі слоўнік», т. 1—5, 1982— 87, «Дыялектны слоўнік», вып. 1— 3, 1959— 70, Ф.М.Янкоўскага, асобныя зборы лексікі і фразеалогіі Мсціслаўшчыны Г.Ф.Ю рчанкі і інш.). Створаны комплекс фундаментальных лінгвагеаграфічных прац: «Дыялектамгічны атлас беларускай мовы», «Лінгвістычная геаграфія і групоўка беларускіх гаворак» (1968—69), «Лексічны атлас беларускіх народных гаворак» (т. 1—4, 1993— 97, выд. працягваецца) і інш. 3 1970-х г. даследуюцца тэматычныя гру- 1 пы дыялектных слоў, лексіка старых рамёстваў, лексічныя сувязі бел. гаворак з інш. мовамі і іх дыялектамі. Новы кірунак бел. Д. — вывучэнне сучаснага мясц маўлення і моўнай сітуацыі ў сельскіх рэгіёнах і гарадах рэспублікі. Літ:. Нарысы па беларускай дыялскталогіі Мн., 1964; Б л і н а в а Э.Д., Мя ц е л ь с к a я Е.С. Беларуская дыялекгалогія. 2 выд. Мн., 1980. АА. Крывіцкі. ДЫ ЯЛЕКТН Ы СЛОЎНІК, a б л a с ны с л о ў н і к , жанр рознатыповых лінгвістычных даведнікаў, y якіх падаецня мясц. лексіка абмежаванага тэрытарыяльнага пашырэння. Паводле прынцыпаў адбору рэестравай лексіхі Д.с. падзяляюцца на: п о ў н ыя ( с і с т э м н ы я), якія апісваюць усю без выключэння лексіку пэўнай гаворкі; д ы ф е р э н ц ы я л ь н ы я (гл. ў арт. Дыферэнцыяльны слоўнік)\ з в о д н ы я ( а г у л ь н ы я ) , што змяшчаюць дыялектную лексіку розных рэгіёнаў ці розных гаворак пэўнай нац. мовы (напр., «Слоўнік беларускіх гаворак паўночназаходняй Беларусі і яе пагранічча», т. 1— 5, 1979— 86; «Беларускае дыялектнае слова» Л.Ф.Ш аталавай, 1975, і інш.; своеасаблівая разнавіднасць зводнага Д.с. — дыялекталагічны атлас); р э r і янальныя ( а б л а с н ы я , краё в ы я ), што падаюць мясцовыя словы пэўнай гаворкі, групы гаворак ці пэўнага рэгіёна, якімі гэтыя гаворкі адрозніваюцца ад інш. бел. гаворак [напр., «Віцебскі краёвы слоўнік» М.І.Каспяровіча, 1927, «Краёвы слоўнік Лагойшчыны» А.Варлыгі, 1970, «Тураўскі слоўнік», т. 1— 5, 1982— 87, і інш.]. ІІаводле характару рэестравых адзінак адрозніваюць Д.с.: м я с ц о в а й л е к с і к і (большасць бел. Д.с.); н а р о д нa- ды ялектнaй фразеалог i і («Слоўнік беларускай народнай фразеалогіі», Е.С.М яцельскай і Я.М.Камароўскага, 1972; гл. таксама ў арт. Фразеалагічны слоўнік); п а р э м і я л а г і ч н ы я («Беларускія народныя прыказкі і прымаўкі» Ф.М.Янкоўскага, 1957, «Паслухай, што людзі кажуць» В.І.Рабкевіча, 1985, і інш.); а н а м а с т ы ч н ы я (напр., «Мікратапанімічныя назвы» Я.М.Адамовіча, 1971); с л о в а ў т в а р а л ь н ы я (напр., «Народная лексіка і словаўтварэнне» П.У.Сцяцко, 1972, «Народнае вытворнае слова: 3 гаворкі Мсціслаўшчыны» Г.Ф.Ю рчанкі, вып. 1— 3, 1981— 85). У залежнасці ад прынцыпаў семантызацыі выкарыстаных рэестравых слоў вылучаю вда Д.с.: т л у м а ч а л ь н ы я (боть-
шасць бел. Д.с.), п е р а к л а д н ы я (напр., «Слоўнік беларускай мовы» І.І.Насовіча, факс. выд., 1983), с і н а н і м і ч н ы я (напр., «Народная сінаніміка» Юрчанкі, 1969), т э м а т ы ч н ы я (напр., «Лексічны атлас беларускіх народных гаворак», т. 1. Раслінны і жывёльны свет, 1993). Большасць бел. Д.с. складаліся на матэрыяле палявых запісаў дыялекгных слоў, але існуюць і такія, лексіка якіх адбіралася з літ. крыніц: «Дыялектызмы ў творах беларускіх савецкіх пісьменнікаў: Кароткі слоўнікдаведнік» М.ВАбабуркі (1979), і інш. Літ:. К р ы в і ц к i А.А. Сучасная беларуская дыялектная лексікаграфія: Стан і перспектывы / / Македонскн іазнк. 1980. Т. 31. В.К.Шчэрбін. ДЫЯЛЕКТЫЗМ, слова ці выраз з мясц. гаворак, якія выкарыстоўваюцца ў літ. мове як адзін са сродкаў стылістычнай выразнасці. Асн. сфера іх ужывання — гутарковая мова і мова маст. л-ры. Вылучаюць Д.: лексічныя (уласналексічныя і этнаграфічныя), якія служаць мясц. назвай агульнавядомых або мясц. прадметаў і з ’яў; семантычныя (адрозніваюцца мясц. значэннем); фразеалагічныя (мясц. выразы ўстойлівага характару); фанетычныя (адлюстроўваюць гукавыя асаблівасці мясц. гаворак); словаўтваральныя (вызначаюцца словаўтваральнымі сродкамі мясц. гаворак); граматычныя (маюць мясц. марфалагічную або сінтакс. структуру). Найб. апраўданыя Д. ў мове персанажаў твора, аднак ад празмернага ўжывання Д. мова маст. твора засмечваецца, становіцца малазразумелай, стылістычна невыразнай. Літ:. А б а б у р к а М.В. Стылістычна абмежаваныя словы ў мове беларускай мастацхай літаратуры. Мн., 1981. Л.І.Бурак. ДЫЯЛЕКТЫКА [ад грэч. dialektikê (technë) майстэрства весці гутарку, спрэчку], вучэнне аб найб. агульных законах развіцця космасу і прыроды, грамадства, чалавека і мыслення. Асн. прынцыпы Д. — усебаковая, усеагульная сувязь рэчаў і з ’яў, станаўленне і развіццё. У склад Д. як вучэння ўваходзядь філас. тэорыя, метад і метадалогія філас. пазнання. Першыя спробы дыялект. асэнсавання прыроднай і грамадскай рэчаіснасці, быцця чалавека ў свеце зроблены ў глыбокай старажытнасці і знайшлі сваё ўвасабленне ў духоўнай культуры і светаіюглядзе ўсх. цывілізацый: егіпецкай, шумерскай, індыйскай, кітайскай і інш. Унікальны ўклад y развіццё дыялекг. мыслення зрабіла ант. грэч. цывілізацыя, якая стварыла спрыяльныя ўмовы для росквіту духоўнай творчай дзейнасці чалавека, асабліва ў галіне філасофіі, эстэтыкі, навукі. Паняцце Д. ўпершнйю выкарыстаў Сакрат, разумеючы пад ім майстэрства весці мэтанакіравдны дыялог, ісалі супрацьпастаўленне і барацьба [зозных думак слрыяюдь знаходжанню ісціны. Сакратаўскае разумсннё Д. развіў Платон y шэрагу св аіх п р ац , напісаных y форме дыялога. Ён даў дыялект. інтэрпрэтацьпо філас. катэгорый руху, спа-
кою, адрознення, тоеснасці, быцця, падкрэсліваючы іх супярэчлівы змест. Характэрнай рысай дыялект. мыслення стараж.-грэч. філосафаў было ўспрыманне свету ў якасці адзінага непадзельнага цэлага, якое знаходзіцца ў стане стыхійнага руху і змянення. У межах стыхійна-наіўнага ўяўлення аб непадзельнай рэчаіснасці ў Грэцыі існавалі і развіваліся формы суб’екгыўнай і аб’ектыўнай Д. Геракліт лічыў, што ўсё існуе і ў той жа час не існуе, таму што ўсё цячэ і змяняецца, узнікае і знікае, a свет з’яўляецца месцам няспыннай барацьбы процілеглых з’яў. У гэтай барацьбе процілегласцей ён бачыў галоўную прычыну развіцця. Стыхійнадыялект. ідэі знайшлі адлюстраванне ў вучэнні Дэмакрыта, Леўкіпа, Эпікура і інш. аб атамах і атамнай будове рэчаў. Істотнае даследаванне розных форм дыялект. мыслення правёў Арыстоцель. У часы панавання монатэістычных рэлігій, y прыватнасці хрысціянства, Д. фактычна атаясамлівалася з асобасным абсалютам — тварцом космасу і лрыроды і адначасова з першапрычынай іх няспыннага руху і змянення. У філасофіі новага часу дыялект. ідэі выкарыстоўваліся супраць панавання метафіз. поглядаў. Р.Дэкарт спрыяў пранікненню дыялект. спосабу мыслення ў матэматыку, абірунтоўваў ідэю аб неаднароднасці прасторы і пачатак развіцця адносна да касмалогіі. Д Дзідро лічыў рух унутр. уласцівасцю матэрыі і адстойваў эвалюц. погляды на жывую прыроду. Т.Лейбніц падышоў да дыялект. погляду на адзінства прасторы і часу. Навукова плённыя дыялекг. думкі аб захаванні матэрыі і руху, эвалюц. паходжанні і развіцці зямлі выказаў М.ВЛаманосаў. У якасці універсальнай тэорыі і метаду пазнання свету пшяхам знаходжання, аналізу і раскрыцця ўласцівых яму супярэчнасцей Д. распрацоўваўлася ў ням. класічнай філасофіі 18— 19 ст. І.Кант вучыў, што працэс пазнання рэчаіснасці чалавекам абапіраецца на практычны вопьгг, таму абстрактныя катэгорыі «бог», «душа», «свабода» і інш. не могуць прэтэндаваць на абсалютныя веды, a чалавечы розум y сваім імкненні авалодаць абсалютным няўхільна трапляе ў палон невырашальных супярэчнасцей. Выключнае месца ў станаўленні навук. канцэпцыі Д. займае філас. вучэнне Г.Гегеля, які абагульніў гіст. вопыт навук. дыялект. мыслення аб космасе, прыродзе і чалавеку, a ўвесь матэрьмльны і нематэрыяльны свет прадставіў y якасці працэсу бесперапынных змен і развідця. Адначасова ён зрабіў спробу сфармуляваць унутр. законы Д. Змены, пераход рэчаў і з ’яў з аднаго якаснага стану ў другі Гегель тлумачыў узаемадзеяннем супярэчнасцей і іх канчатковым вырашэннем, г.зн., што працэс развідця адбываўся дзякуючы ўласным унутр. імпульсам, a развіццё з’яўлялася самаразвіццём. Такую ўласцівасць ён лічыў істотнай рысай абсалютнай ідэі, абсалютнага духу, што было абумоўлена
ДЫЯЛЕКТЫЧНЫ
3 11
сугнасцю ўсёй гегелеўскай філасофіі, паводле якой свядомасць з’яўляецца тварцом рэчаіснасці. Дыялект. ідэі, погляды і канцэпцыі прадстаўнікоў ням. класічнай філасофіі далі штуршок развідцю матэрыяліст. Д., якую распрацоўвалі К.Маркс, Ф.Энгельс, У.І.Ленін. Яе асн. катэгорыі і законы: прастора, час, рух, матэрыя, адзінства і барацьба процілегласцей, адмаў іенне адмаўлення, пераход колькасных змен y нкасныя і інш. Матэрыяліст. Д. прыроды абірунтоўвае і даказвае свае палажэнні, спасылаючыся на гіст. вопыт развіцця прырода знаўчых навук, a Д. сад. жыцця звяртаецца да вывучэння асаблівых рыс чалавечага грамадства, суадносін суб’ектыўнага і аб’ектыўнага ў гісторыі, сац. лрагрэсу, узаемаадносін грамадства і прыроды, грамадства і асобы і інш. Яна ўключае таксама тэарэт. лраблемы пазлання, якое заснавана на прынцыпе адлюстравання і дыялектычную логіку. Літ.: Г е г е л ь Г.В.Ф. Наука логнкн: Пер. с нем. Т. 1—3. М., 1970—72; Л е н і н У.І. Філасофскія сшыпсі / / Тв. Т. 38 (Полн. собр. соч. Т. 29); Современные зарубежные концепцнм дналектнкн: Крнтач. очеркн. М., 1987; Н л ь е н к о в Э.В. Фнлософмя н культура. М., 1991. В.І.Боўш ДЫ ЯЛЕКТЫ ЧНАЯ ТЭА Л0ГІЯ, т э а л о г і я к р ы з і с у , кірунак y пратэстанцкай евангелічнай тэалогіі, што склаўся ў 1920-я г. ў Германіі і Швейцарыі. Пачатак Д.т. дала праца К.Барта «Тлумачэнне і ласланне алостала Гіаўла да рымлян» (1919), якая стала мадіфестам і праграмай довага руху. Канцэлцыі Д.т. распрацоўвалі таксама Э.Брунер, Р.Бультмал, Ф.Гогартэн, П.Тыліх і інш. Д.т. выходзіла з ідэі ранняга экзістэнцыялізму і факга татальнага адчужэння чалавека, абумоўленага стратай Бога або памылковым яго ўсведамленнем Разуменне Бога ў Д.т. канкрэтызуецца ў ідэі здольнасці асэнсаваць ларадаксальнасць быцця, кульмінацыяй якой з ’яўляецца слалучэнне божай любові з ланаваннем зла ў свеце. Ірацыянальлая дыялектыка, якая харакгарызуе адносіды людзей з Богам, не дазваляе чалавеку спадзявацца на ўласныя сілы і розум, a ладае яму толькі надзею на божую ласку. Прадстаўнікі Д.т. аднаўлялі лютэраўскае разуменде тэалогіі, найперш як адносін чалавека і Бога, рэабілітавалі трактоўку веры як асабістага дыялога з Богам. У 1940— 60-я г. Д.т. набыла характар выключла акадэмічнай з’явы. Н.К.Мазоўка. ДЫ ЯЛ ЕКТЫ Ч Н Ы МАТЭРЫ ЯЛІЗМ , адна з форм матэрыялізму, заснавадая на дыялект. метадзе пазнання рэчаіснасці з ’яў і лрацэсаў лрыроднага свету. Засн. ў 19 ст. К .Марксам і Ф .Энгельсам y выніку крытычнай перапрацоўкі ідэй і высноў ням. класічнай філасофіі, y лрыватнасці дыялектыкі Г.Гегеля і матэрыялізму Л .Феербаха. Атрымаў развіццё ў працах Г.В.Пляханава і УА.Леніна, сав. і замежных вучоных-марксістаў. Сістэ-
312
ДЫЯЛЕКТЫЧНЫ
ма Д.м. абапіраецца на сукупнасць наступных асн. прынцыпаў: м а т э р ы яльнасці свету (сцвярджэнне прымату матэрыі y адносінах да свядомасці); пазнавальнасці рэчаў і з ’яў (нашы веды аб навакольным свеце заключаюць y сабе пэўны аб’ектыўны змест, мерай аб’ектыўнасці з ’яўляецца грамадска-вытв. практыка); р aзвіцця (няспынныя дыялект. змены навакольнай рэчаіснасці пад уплывам уэнікнення, барацьбы і вырашэння процілегласцей яе аб'ектаў і наступнага іх пераходу з аднаго якаснага стану ў іншы). Асаблівая рыса Д.м. — паслядоўнае спалучэнне ў адзіным філас. вучэнні пачаткаў матэрыялізму з дыялектыкай я к метадам пазнання чалавекам навакольнай рэальнасці і гарманічнага ўзаемадзеяння з ёю, a таксама пашырэнне матэрыяліст. і дыялекг. палажэнняў на грамадскае жыццё. Літ. . М a р к с К. Тезісы аб Фейербаху / / Маркс К., Энгельс Ф. Выбр. творы. Мн., 1952. Т. 2 ; Э н г е л ь с Ф. Дыялектыха прыроды. Мн., 1954; Л е н і н У.І. Матэрыялізм і эмпірыякрьггыцызм / / Тв. Т. 14 (Полн. собр. соч. Т. 18); Ш е п т у л н н А.П. Дналекгаческнй метод познання. М., 1983; Мсторнческве тшш фллософнп. М., 1991. В.І.Боўш. ДЫ ЯЛЕКТЫ ЧНЫ МЁТАД, гл. ў арт. Дыялектыка. ДЫ ЯЛІЗ (ад грэч. dialysis раскладанне, аддзяленне), метад раздзялення раствораных рэчываў, малекулярныя масы якіх значна розняцца. Засн. на рознасці скарасцей дыфузіі такіх рэчываў праз мембрану, якая адцзяляе канцэнтраваны і раэбаўлены растворы: раствораныя рэчывы з рознай скорасцю дыфундзіруюць y бок разбаўленага раствору. Раздзяленне раствору на кампаненты з дапамогай Д. ўпершыню праведзена англ. хімікам Т.Грэмам (1854). Для Д. звычайна выкарыстоўваюць плоскія мембраны на аснове цэлюлозы (цэлафан, купрафан) ці полыя валокны з полісульфону. Выкарыстоўваюць y вытв-сці штучных валокнаў (аддзяленне шчолачы ад гемшэлюлозы) і шэрагу біяхім. прэпаратаў, y медыцыне для лячэння атручэння, нырачнай недастатковасці і інш. хвароб. Гл. таксама Мембранныя метады раэдзялення, ГемадыялЬ. А.В.Більдзюке«іч. ДЫ ЯЛОГ (ад грэч. dialogos размова, гутарка), размова паміж дзвюма або некалькімі асобамі; функцыянальная разнавіднасць вуснай мовы. Струкгура Д. не нарматыўная: памеры яго могуць быць самыя розныя, рэппікі ў ім — таксама (ад маналагічна разгорнутых да ўсечаных). Ужываецца ва ўсіх відах літ. творчасці. У прозе побач з аўтарскай мовай Д. выступае адным са сродкаў слоўнага жывапісу, выконвае характаралагічную ролю. У драме Д. — найважнейшы выяўл. сродак, пры дапамозе якога фарміруецца і развіваецца дзея, выяўляюцца характары. Драматургічны Д. удасканальваўся на працягу многіх стагоддзяў, набыў выключнае багацце «інструментоўкі»: разарванасць, дэфармаванасць знешнелагічных сувязей паміж рэплікамі, іх амбівалентнасць,
шматгалоссе (перапляценне рэплік многіх персанажаў), падтэкст і інш. Д. вядомы і як самаст. публіцыст. і філас. жанр («Федр» Платона, «Размова гетэр» Лукіяна, «Размова вольных муляраў» Г.ЭЛесінга, «Пляменнік Рамо» Д.Дзідро, «Сын і маці» Я.Купалы і інш.). У пераносным сэнсе Д. — перагаворы, свабодны абмен думкамі, напр., паліт. Д.
ДЫ ЯМ ЁН Т (ням. Diamant літар. алмаз), 1) адна з назваў алмазу, бршьянт. 2) Друкарскі шрыфт, кегель (памер) якога роўны 4 пунктам (1,5 мм). Д Ы ЯМ ЕТР (ад грэч. diametros папярочнік) а к р у ж н а с ц і (круга), адрэзак прамой, які злучае 2 пункты акружнасці і праходзіць праз яе цэнтр, a таксама даўжыня гэтага адрэзка. Даўжыні ўсіх Д. акружнасці аднолькавыя і роўныя 2 радыусам. Д. к a н і ч нага с я ч э н н я — прамая, якая праходзідь праз сярэдзіны яго паралельных хордаў. Усе Д. эліпса і гіпербалы праходзяць праз іх цэнтры. Д. парабалы паралельныя яе восі. Д. a д -
ДЫ ЯМ АГНЕТЫ ЗМ (ад дыя... + магнетызм), уласцівасць рэчыва намагнічвацца насустрач знешняму магн. полю; адзін з відаў магнетызму. Уласцівы ўсім рэчывам; вызначае паводзіны для дыямагнетыкаў y магн. полі: неаднароднае
0
б ларабалы.
Дыячетр: a — эліпса; б — гілербалы; * — поле выштурхоўвае іх y бок з меншай напружанасцю, y аднародным полі прадаўгаваты ўзор арыентуецца ўпоперак да сілавых ліній поля. У найб. ступені выяўляецца для звышправаднікоў. Простая тэорыя Д. газу неўзаемадзейных атамаў створана П.Ланжжнам і заснавана на вылічэнні магн. моманту, яхі ўзнікае ў выніку Лармара прэцэсіі электронаў на атамных арбітах. Пры ўнясенні цела ў магн. поле ў элехтроннай абалонцы кожнага яго атама ўзнікаюць індуцыраваныя кругавыя токі, якія ствараюць магнітны момант, накіраваны ў адпаведнасці з Ленца правілам процілегла знешняму полю (незалежна ад таго, ці меў атам уласны магн. момант ці не і як ён быў накіраваны). Электроны праводнасці металаў і паўлраваднікоў пачынаюць рухацца па спіральных квантаваных арбітах, што таксама выклікае Д. (гл. Ландау дыямагнетызм). Індуцыраваны магн. момант прапарцыянальны напружанасці знешняга магн. поля і не залежыць ад і-ры ўэору (акрамя металаў і паўправадніхоў пры нізкіх т-рах, дзе назіраецца перыяд. змянекне магнітнай успрыімлівасці пры паволышм павелічэнні напружанасці магн. поля — эфект Дэ Хааза — ван Альфена). Найб. значэнне магн. успрыімлівасці маюць звышправаднікі, унутр якіх магн поле не трапляе; іх Д. абумоўлены макраскапічнымі паверхневымі токамі. ДЫ ЯМ АГНЕТЫ К, рэчыва, якое намагнічваецца ў напрамку, процілеглым знешняму магн. полю. Пад уздзеяннем поля кожны атам Д. набывае магн. момант, гірапарцыянальны полю і накіраваны насустрач яму (гл. Дыямагнетызм\ пры адсутнасці знешняга поля Д. немагнітны). Д. з’яўляюцца інертныя газы, азот, вадарод, вісмут, цынк, медзь, золата і інш. элементы, многія арган. і неарган. злучэнні. ДЫ ЯМ АГНІТН Ы РЭЗАНАНС, што цыклатронны рэзананс.
тое,
вольнай замкнёнай фігур ы — найб. адлегласць паміж двума пунктамі гэтай фігуры. У гэтым сэнсе Д., напр., эліпса роўны даўжыні яго вялікай восі; Д. куба — даўжыні яго дыяганалі. ДЫЯНА. y рымскай міфалогіі багіня расліннасці, жаноцкасці, заступніца шлюбу і дзетанараджэння, увасабленне Месяца — Селены. Мела эпітэт Трывія — «багіня трох дароі», як знак трайной улады на небе, зямлі і пад зямлёй. Д. лічылі таксама апякункай Лацінскага саюза. Свяцілішчы Д. былі на гары Тыфаце (вобласць Кампанія, адсюль Д. Тыфаціна) і на Авенціне, дзе 13 жн. быў заснаваны храм (гэты дзень лічыўся святочным для рабоў). У грэч. міфалогіі Д. атаясамлівалі з Артэмідай і Гекатай. ДЫ ЯН ЕЯ (Dionaea), манатыпны род кветкавых раслін сям. расянкавых. 1
Да арт. Дыянея. Венерына мухалоўка.
від — Д. венерына мухалоўка (D. muscipula). Пашыраны на Аілантычным узбярэжжы Паўн. Амерыкі. Расце на мохавых балотах і вільготных пясках. Ш матгадовая н а с я к о м а е д н а я т р а в я н іс т а я расліна з к ар о тк ім б я з л іс т ы м с ц я б л о м (с т р э л кай) і разепсай л іс ц я . К о ж н ы л іс т м а е к р ы л а ты чаранок і д в у х л о п а сц е в у ю а в а л ь н у ю л л а с цілу, y ц энтры я к о й з н а х о д з я ц ц а 3 а д ч у в а л ь ныя валаскі. К ал і н а с я к о м а е д а к р а н а е ц ц а д а гзгш валаскоў, л о п а с ц і л іс г а з м ы к а ю ц д а , угрымліпаюць а х в я р у і в ы д а я л я ю ц ь с т р а в а вальную вадкасц ь , я к а я п е р а т р а ў л я е я е . К в е т кі дробныя, б е л ы я , с а б р а н ы я ў п а р а с о н а п а добны ш чы ток н а д о ў гім к в е т а н о с е -с т р э л ц ы . Плод — ш м а т н а с е н н а я к а р о б а ч к а . Л е к . і д э кар. расліна. Г.У.Вынаеў.
праціўнікаў, разбураў грэч. гарады, прадаваў дасельнідтва ў рабства, канфіскоўваў землі. У 398— 367 да н.э. (з перапынкамі) вёў войны з карфагенянамі за панаванне на тэр. Сіцыліі, Корсікі, Італіі. Ператварыў Сіракузы ў гандл. і культ. цэнтр. Аўтар шэрагу трагедый, вершаў, песень. Д. II М a л о д ш ы, тыран [367— 357 і 346— 344 да н.э.]. Старэйшы сын Д. I. Праводзіў курс на ліквідацыю органаў нар. дэмакратыі. Спыніў вайну з Карфагенам, якую вёў яго бацька. Каля 357 змагаўся ў Паўд. Італіі з грэч. гарадамі і плямёнамі луканаў, але ўладу ў Сіракузах захапіў сваяк Дыён. У 346 да н.э.
ДЫЯПАЗОННАЯ
313
зноў авалодаў Сіракузамі, y 344 да н.э. здаў горад карынфскаму палкаводцу Тымалеёну. Быў жрацом багіні Кібелы. Памёр y выгаанні. Літ. : Ф р о л о в Э .Д . С н ц н л л й с к а я д е р ж а в а Д н о н н с н я (IV в. д о н .э .) . Л ., 1979.
Д Ы Я Н ІС ІЙ Балабан (?, Падляшша — 1663), праваслаўны царк. дзеяч Рэчы Паспалітай. Епіскап холмскі, луцкі, з 1650 зноў епіскап холмскі. Адстойваў праваслаўе ад уніяцкага ўціску. Мітрапаліт кіеўскі і ўсяе Русі (ліст. 1657— 63). У жн. 1661 па рэкамендацыі канстанцінопальскага патрыярхата і гетмана Украіны I .Выгоўскага прызначыў епіскапам магілёўскім і мсціслаўскім Іосіфа Нелюбовіча-Тукальскага, аднак з мая 1661 кафедра была занята епіскапам Мяфодзіем, прызначаным маскоўскім гіатрыярхатам. Канфліктная сітуацыя прымусіла Д. адысці ад царк. і паліг. спраў. Апошні час жыў y Чыгірыне, застаючыся мітрапалітам намінальна. Літ:. К а р т а ш е в А В . О ч е р к н п о я с т о р н л р у с с к о й ц е р к в н . М ., 1991. Т. 2. С . 2 9 4 — 295; Я с к е в і ч А А П р а б л е м а ц э л а с н а с ц і старабеларускай ф іл а л о гіі X V I— X V II ст.: Л д з ін с т в а э к з э г е з ы і ге р м е н е ў т ы к і. М н . , 1996. С. 103— 108. А.А.Яскевіч.
ДЫ ЯПАЗІТЬІЎ (ад дыя... + лац. positivus дадатны), фатаграфічны каляровы ці чорна-белы пазітыўны відарыс на празрыстай аснове (шкле або плёнцы), які разглядаецца на прасвет ці праецыруецца на экран. Для вырабу Д. выкарыстоўваюць абарачальныя ці спец. дыяпазітыўныя фотаплёнкі або фотапласцінкі. Да Д. часта адносяць рысункі, карціны, чарцяжы, выкананыя lia адфіксаваных фотапласцінках ці фотаплёнках. Д. выкарыстоўваюць для нануч., дэманстрадыйных і інш. мэт. Ш эраг Д., аб’яднаных агульнай тэмай, складае дыяфільм. Д Ы Я П А 30Н [ад грэч. dia pascm (chordon) праз усе (струны)], 1) y м y з ы ц ы — гукавы аб’ём пеўчага голасу ці муз. інструмента, гукарада, мелодыі, вак. ці інстр. партыі ў муз. творы і інш. Вызначаёцца інтэрвалам паміж самым нізкім і самым высокім гукамі. 2) У ф і з і ц ы — вобласць змены якой-н. велічыні, аб’ём чаго-н. Напр., Д. в ы м я р э н н я ў — вобласць значэнняў вымеранай велічыні, для якой вызначаны хібнасці сродкаў вымярэнняў; Д. паказанняў вымяральнай прылады — вобласдь значэнняў шкалы, абмежаваных яе канцавым і лач. даказчыкамі; Д. р а д ы ё ч а с т о т (радыёхваль) — участкі, на якія ўмоўна ладзелена ўся вобласць радыёчастот. 3) У лераносдым сэнсе — аб’ём ведаў, здольнасцей, шырыня інтарэсаў, кругагляду, размаху дзейнасці.
ДЫЯНІС, y грэчаскай міфалогіі бог расліннасці, вінаградарства і вінаробства, сын Зеўса і фіванскай царэўны Семелы. Нарадзіўся неданошаным пасля смерці маці, але Зеўс зашыў Д. ў сваім бядры і данасіў. Спадарожнікамі Д. бші німфы, дэманы, сатыры і сілены. Першапачаткова Д. ўяўлялі сталым, барадатым мужчынам, лазней — прыгожым юнаком. Святы ў гонар Д. — дыянісіі, мелі характар оргій. Міф пра Д. — часты сюжэт y выяўл. мастацтве (фрэскі ў Пампеях, мазаіка з Дэласа, рэльеф на мануменце Лісікрата ў Афінах, карціны А.Альтдорфера, Тыцьіяна, П.П.Рубенса, Д.Веласкеса і інш.). У рымлян вядомы пад імем Вакх (Бахус). ДЫЯНІСІЙ (грэч. Dionysios), імя правіцеляў-тыранаў (гл. Тыранія) стараж.грэч. Сіракузаў. Д. 1 С т а р э й ш ы (каля 432— 367 дан.э.), тыран [406— 367 да н.э.]. Вылучыўся ў час вайны з Карфагенам (408— 405 да н.э.). Захапіўшы ўладу, рэарганіааваў армію і флот, праследаваў паліт.
Д ы я н іс . Ф р а г м е н т р а з м а л ё ў к і а м ф а р ы « м а й с т р а К л е а ф р а д а » . К а л я 5 0 0 д а н .э .
Д Ы ЯП А 30Н Н А Я АНТ&НА, тып антэны, асн. эл. дараметры якой (дыяграма накіраванасці, уваходнае судраціўленне і інш.) застаюцца драктычна нязменнымі ў шырокім дыялазоне частот (без
314
ДЫЯПАРТАЛЬНЫЯ
падстройкі). Такая ўласцівасць Д.а. абумоўлена выбарам схем і канструктыўных памераў; яе маюць рамбічныя, рупарныя, спіральныя і інш. антэны. Выкарыстоўваюць для радыёсувязі, тэле- і радыёвяшчання. ДЫ ЯПАРТАЛЬНЫ Я (Diaporthales), парадак сумчатых грыбоў з групы парадкаў пірэнаміцэтаў. Вядома больш за 450 відаў. Пашыраны ў Еўропе і Паўн. Амерыцы. Сапратрофы на раслінных рэштках, некат. — паразіты (пераважна ў канідыяльнай стадыі) пладовых і ягадных культур. На Беларусі адзначаны віды з родаў гнамонія, дыяпортэ, гламерэла, вальса.
Празрысты да паўпразрыстага. Бляск шкляны. Цв. 5— 6 . Шчыльн. 3,3— 3,4 г/см3. Пародаўтваральны мінерал асн. і ультраасн. вывергнутых парод, a таксама кантактава-метасаматычны ў скарнах. Празрыстыя разнавіднасці выкарыстоўваюцца як каштоўныя камяні. ДЫЯПТАЗ (ад дыя... + грэч. optazo бачу), мінерал падкласа кальцавых сілікатаў, водны сілікат медзі Cu 6[SiéOi8] • 6 Н 2О. Крышталізуецца ў трыганальнай сінганіі. Крышталі кароткапрызматычныя, слупкаватыя. Агрэгаты прамяністыя і суцэльныя дробназярністыя. Колер ізумрудна-зялёны. Празрысты да паўпразрыстага. Бляск шкляны. Цв. 5. Шчыльн. 3,3 г/см 3. Трапляецца ў зоне акіслення меднарудных радовішчаў разам з малахітам,
легласці лінзы, вызначанай y метрах. Абазначаецца дптр. 1 діггр = 1 м"1. ДЫ ЯРА м А (ад дыя... + грэч. horama від, відовішча), від жывапісу, y якім стужкападобная карціна нацягнута на ўнутр. паверхні паўкруглага ў плане падрамніка; спалучаецца з аб’ёмным (бутафорскім) пярэднім планам, макетамі. Разлічана на штучнае асвятленне. і Вял. Д. размешчаны ў сгюц. будынках. С т в а р а е іл ю зію ш ы р о к іх п р а с т о р а ў і паказвае п е р а в а ж н а б а т а л ь н ы я с ц э н ы . У адрозненн е ад панарамы а х о п л ів ае т о л ь к і ч астк у гарызо н ту . Д . с т в а р а е ц ц а з 19 ст. П ер ш ап ач атк о в а х х ы в ап існ ы я в ы я в ы в ы к о н в а л іс я п а абодвух б а к а х м а т э р ы я л у , я к і п р ас в е ч в а ў ся . Пры з м е н е н а п р а м к у і ін т э н с іў н а с ц і асвяглен н я з м я н я л а с я і б а ч н а я гл е д а ч у к а р ц ін а . Перліую т а к у ю Д . с т в а р ы ў Л .Ж .Д а г е р y П арыжы (1 8 2 2 ). У с у ч а с н ы м м а с т а ц г в е т а к ія Д . часам
П л а д о в ы я ц е л ы (п е р ы т э ц ы і) ц ё м н а -б у р ы я ц і ч о р н ы я , ш ч ы л ь н ы я , с к у р ы с т ы я , з н о с ік а м д л я вы х ад у а с к а с п о р , п а г л ы б л е н ы я ў су б с тр а т а б о с т р о м у (м іц э л ія л ь н а е с п л я ц е н н е ). С у м к і б у л а в а п а д о б н ы я а б о ц ы л ін д р ы ч н ы я , з ч а с о в а й н о ж к а й , я к а я п о т ы м з н ік а е , y с п е л ы х п е р ы т э ц ы я х р а з м е ш ч а н а с в а б о д н а ў сл ізі. С у м к а с п о р ы а д н а - а б о д в у х к л е іа ч н ы я , б я с к о л е р ны я.
ДЫЯПАЎЗА (ад грэч. diapausis перапьінак, прыпынак), стан часовай паніжанай фізіял. актыўнасці жывёл. Харакгарызуецца рэзкім зніжэннем абмену рэчываў і прыпыненнем формаўтваральных працэсаў. Звычайна Д. назіраецца ў зімовы перыяд і служыць прыстасавальнай рэакцыяй. Вылучаюць формы Д.: эмбрыянальную — на стадыі яйца (напр., y калаўротак, ніжэйшых ракападобных, саранчовых), лічынкавую (зімуюць вусені і лічынкі ў многіх матылёў, жукоў-даўганосікаў, ручайнікаў і інш.), кукалкавую (зімуюць кукалкі капуснай бялянкі, капуснай соўкі і інш.), імагінальную (зімуюць дарослыя асобіны камароў, жукоў-лістаедаў і інш.). Для большасці жывёл умераных і высокіх шырот Д. звязана з даўж. светлавога дня.
Д ы я л сід .
кальцытам, кварцам і інш. Д. кампанент некат. медных руд. Празрыстыя крышталі («медны ізумруд») выкарыстоўваюць y ювелірнай справе. Д Ы ЯП ТРЫ Я , пазасістэмная адзінка аптычнай сілы лінзы ці сістэмы лінзаў. Аптычная сіла, выражаная ў Д., роўна адваротнай велічыні гал. фокуснай ад-
Д ы ялтаз. ў тэатральна-дэкарацыйным мастацтве. 3 вядомых Д. y бел. мастацтве «Фашысцкі лагер смерці Малы Трасцянец» (1968, Я.Красоўскі, І.Пешкур), «Мінсю касцёл» (1969— 71, П.Крохалеў, У.Лагун, ЛАсядоўскі, Б.Аракчэеў; абедзве ў Бел. дзярж. музеі гісторыі Вял. Айч. вайны), «Абарона Брэсцкай крэпасці»
вы кары стоўваю ць
Д Ы Я ІІІРЫ ЗМ , працэс утварэння геал. структур. Купалы, антыкліналі ўгвараліся ў выніку нагнятанняў y ядро расплаву магмы, парод паніжанай шчыльнасці і высокай пластычнасці (соль, гіпс, гліна і інш.) з наступным выпіраннем пераіфываючых адкладаў або пратыканнем іх з разрывам. Складкі дыяпіравага тыпу падзяляюцца на глыбінныя (магматьгчныя дыяпіры), покрыўныя (саляныя, гліністыя і інш. дыяпіры; гл. Саляная тэктоніка) і паверхневыя ледавіковых парушэнняў (гл. Гляцыядыслакацыі, Гляцыятэктоніка). ДЫЯІІРАЁКТАР, тое, што дыяскоп. ДЫЯГІСІД (ад ды... + грэч. opsis выгляд), мінерал з групы піраксенаў, сілікат кальцыю і магнію, CaMgfSijOsl. Крайні член ізаморфнага раду Д. — гедэнбергіт. Прымесь хрому СпО з (да 2% y хромдыяпсідзе). Крышталізуеода ў манакліннай сінганіі. Крышталі прызматычныя, кароткаслупкаватыя. Агрэгаты зярністыя або радыяльна прамяністыя. Колер белы да светла-зялёнага.
Д ы ярам а « Ф .С к а р ы н а т р ы м а е э к за м ен п ерад п раф ес а р а м і П а д у ан с к а га у н івер сітэта» . M a c T ax П .Д р ач о ў . 1991— 96.
і |
|
(1957, ПДурчын, Ф.Зільберт, Брэсцкі абл. краязнаўчы музей), «Ф.Скарына трымае экзамен перад прафесарамі Падуанскага універсітэта» (1991— 96, ПДрачоў, Музей медыцыны ў Мінску).
І.Будзілы (1612), Я.Сапегі (1612), Афанасія Філіповіча (1646), С.Незабітоўскага, Я.Цадроўскага, сямейная хроніка Абуховічаў і інш. А.Ф.Коршунаў.
ДЫЯРБАКЬІР (Diyartoakir), шрад на ГІдУ Турцыі, на р. Тыгр. Адм. ц. іля (адм. адзінка) Дыярбакыр. 381,1 тыс. ж. (1990). Чыг. ст., вузел аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: тэкст., харч., маш,буд., аўтазборачная. Саматужны выраб тканін і саф’яну. 2 ун-ты. Арх. помнікі: цыгадэль 4— 12 ст., гар. муры 11— 12 ст., мячэці 12 і 16 ст., медрэсэ 12 ст. (цяпер музей).
ДЫ ЯС (Diaz) Парфірыо (15.9.1830, г. Аахака, Мексіка — 2.7.1915), палітычны і дзярж. дзеяч Мексікі, генерал. У гады рэвалюцыі і ірамадз. вайны 1854—60 змагаўся на баку лібералаў супраць кансерватараў. У час франц. інтэрвенцыі ў Мексіку (1861— 67) камандаваў атрадамі патрыят. арміі. У 1877— 80 прэзідэнт Мексікі. У 1884 зноў стаў прэзідэнтам, устанавіў дыктатарскі рэжым. Пры ім узмацнілася эканам. залежнасць Мексікі ад Вялікабрытаніі і ЗША. Скінуты ў 1911 y час Мексіканскай рэвалюцыі 1910— 17.
ДЫЯРВІЛА (DierviUa), род кветкавых раслін сям. бружмелевых. Вельмі блізкі да роду вейгела. 5 відаў. Пашыраны ў Паўн. Амерыцы і Усх. Азіі. На Беларусі 3 інтрадукаваныя віды: Д. бружмелевая (D. lonicera), сядзячалістая (D. sessilifolia) і прырэчная, або ручаёвая (D. rivularis). Вырошчваюцца пераважііа ў бат. садах, дэндрарыях і парках. Размнажаюцца насеннем і вегетатыўна. Лістападныя кусты выш. да 2 м з разгалінаванымі парасткамі і шчыльнай шарападобнай кронай. Лісце лростае, супраціўнае, авальна-выцягнутае або падоўжанае, бліскучае, па краі нілаватае. Кветкі двухполыя, няправільныя, зеленавата-жоўтыя, даўж. да 1 cm, y гронканадобных або мяцёлчатых суквеццях. Плод — 2-гнездавая каробачка. Дэкар. расліны. Г.У.Вынаеў. ДЫЯРЫТ (франц. diorite ад грэч. diorizo размяжоўваю, адрозніваю), глыбінная поўнакрышталічная магматычная горная парода, складзеная з плагіяклазу (андээіну ці алігаклазу) і звычайна рагавой падманкі, радзей аўгіту і біятыту, зрэдку — кварцу (кварцавы Д ). Структура буйна- і тонказярністая, раўнамерна-, нераўнамерназярністая, парфірападобная. Колер шэры да зеленавата-шэрага. Шчыльн. 2700— 2900 кг/м3. Утварае буйныя інтрузіі ў выглядзе баталітаў, штокаў. Пашыраны ў крышт. фундаменце Беларусі. На Пд рэспублікі (р.п. Мікашэвічы) мае прамысл. значэнне. Выкарыстоўваецца як буд. матэрыял, на брук і як абліцовачны камень; некаторыя гатункі — дэкар. камяні. ДЫЯРЫУШ (ад лац. diarium дзённік), жанр гістарычна-дакументальнай прозы ў стараж. бел. і польскай л-ры, y якім падзеі грамадска-паліт. або прыватнага жыцця пададзены ў форме датаваных запісаў. На станаўленне жанру ўплывалі летапісы і хронікі, y якіх y 16 ст. выявілася тэндэнцыя да «алітаратурвання» храналагічных запісаў. У 17— 18 ст. Д. называліся дзелавыя і аўтабіягр. запісы, сямейныя хронікі, дзённікі падарожжаў і ваен. паходаў, мемуары; каштоўныя гіст. крыніцы — сеймавыя Д. Найб. ранні бел. помнік гэтага жанру — «Дзённік» Фёдара Еўлашоўскага (канец 16 — пач. 17 ст.). Ваенным падзеям і нац.-вызв. барацьбе прысвечаны дыярыушы С. і Б.Маскевічаў (1630, 1649, 1660). Да гэтага жанру належаць творы
ДЫЯСПАРА
3 15
Д Ы Я С К 0П (ад дыя... + ...скоп), д ы я п р а е к т а р , оптыка-механічная прылада для праецыравання з павелічэннем відарысаў празрыстых арыгіналаў (дыяпазітываў, ёыяфільмаў і інш.) на ўбудаваны ў прыладу або насценны экран. Д. выкарыстоўваюць для дэманстрацыі рысункаў, чарцяжоў, чытання мікрафотакопій і інш. Разнавіднасць Д. — фільмаскоп. ДЫ ЯСКУРЫ , y старажытнагрэчаскай міфалогіі сыны Зеўса і Леды, браты M e n u , героі-блізняты — смяротны Кастар і бессмяротны Палідзеўк, удзельнікі паходу арганаўтаў. Сімвал братэрскай любві. Культ. Д. першапачаткова існа-
Д ы яскуры вы кр ад аю ц ь д а ч о к Л е ў к іп а. Ф р а ш е н т ы разм ал ё ў к і гід ры і. К а л я 410 д а н .э .
ДЬІЯС (Diaz) Хасэ (3.5.1895, г. Севілья, Іспанія — 20.3.1942), палітычны дзеяч Іспаніі, дзеяч міжнар. камуніст. руху. У 1920-я г. адзін з кіраўніхоў прафс. руху ў Севільі. Праследаваўся ўладамі. 3 1926 чл. Камуніст. партыі Іспаніі, з 1932 яе ген. сакратар. Чл. Выканкома Камінтэрна ў 1935— 42. Адыграў значную ролю ў стварэнні ў Іспаніі Народнага фронту (1936) і Нар. арміі, якая ў грамадз. вайну 1936— 39 ваявала на баку рэспубліканцаў супраць франкістаў. У 1939 эмігрыраваў y СССР. У 2-ю сусв. вайну выступаў супраць уцягвання ў яе Іспаніі на баку фаш. Германіі. ДЬІЯС ДЭ М Е Н Д 0С А (D iaz de Mendoza) Фернанда (7.7.1862, г. Мурсія, Іспанія — 20.10.1930), іспанскі акцёр і тэатр. дзеяч. Творчую дзейнасць пачаў y 1895 y Мадрыдзе. У 1896— 1906 кіраўнік (з М .Герэра) трупы «Герэра— Мендоса». У 1929 арганізаваў y БуэнасАйрэсе т-р «Сервантэс», які стаў правадніком ісп. тэатр. культуры ў краінах Лац. Амерыкі. Значную ўвагу аддаваў пастаноўкам п’ес класікаў нац. драматургіі (Лопэ дэ Вэгі, ГІ.Кальдэрона, Тырса дэ Маліны, А.Марэты) і тагачасных аўтараў (Х.Эчэгарай-і-Эйсагірэ, Х.Бенавентэ-і-Марцінеса, братоў С. і ХАльварэсаў Кінтэра), садзейнічаў фарміраванню творчасці шэрагу ісп. і аргенцінскіх акдёраў 20 ст.
ваў y Спарце, пазней распаўсюдзіўся ва ўсёй Стараж. Грэцыі. У Стараж. Рыме яны былі вядомы я к Кастар і Палукс. Міф пра Д. папулярны ў л-ры (Піндар, Тэакрыт, Авідзій), выяўл. мастадтве (вазапіс, П.П.Рубенс, А.Дзюрэр), музыцы (Ж .Ф.Рамо, Дж.Сарці). ДЫЯСПАРА (ад грэч. diaspora рассейванне), пражыванне значнай ч. народа (этн. супольнасці) па-за межамі той краіны, дзе жыве асн. ч. народа. Утваралася ў выніку гвалтоўнага высялення, пагрозы генацыду, эканам. і геагр. фактараў. Першапачаткова Д. — вобласці па-за межамі Палесціны, дзе жылі яўрэі, асабліва ў часы Вавілонскага палону пасля выгнання іх y пач. 6 ст. да н.э. Навухаданосарам II, a ў 1— 2 ст. н.э. — рымлянамі. Паступова тэрмін Д. стаў выкарыстоўвацца і да інш. рэліг. і этн. груп, якія жывуць y новых раёнах рассялення. Гл. таксама Дыяспара беларуская. ДЫ ЯСІІАРА БЕЛАРЎСКАЯ, частка бел. народа, якая жыве па-за межамі Беларусі. У канцы 19 ст. — 1980-я г. ахоплівала ад !/б да амаль '/з часткі бел. нацыі. У пач. 1990-х г. за межамі Рэспублікі Беларусь пражывала 3— 3,5 млн. беларусаў. У розных гіст. умовах перасяленне насельнігова з бел. зямель y інш. рэ-
316_____________ ДЫЯСПАРА гіёны было выклікана эканам., паліт., ваен., рэліг. і інш. прычынамі. Ранняя эміграцыя найчасцей праяўлялася ў форме ўцёкаў з ВКЛ пакрыўджаных ці незадаволеных яго палітыкай прадстаўнікоў пануючага саслоўя. Для натуральнай эміграцыі з бел. зямель былі і прававыя падставы. Так, паводле прывілея 1447 Казіміра IV (пазней замацаваны ў Статуце ВКЛ 1529) князі, рыцары, шляхта і баяры маглі пакідаць дзяржаву «для лепшого шастья набытья», навучання ваен. майстэрству. Статуты ВКЛ 1566 і 1588 пацвердзілі права вольных людзей розных саслоўяў на лячэнне, набыццё адукацыі, навучанне рамяству за мяжой. Многія з вольных людзей, якія выязджалі ў замежныя краіны, пакідалі там добрую спадчыну, садзейнічалі пашырэнню кнігадрукавання і асветы (Ф.Скарына, П.Мсціславец, Сімяон Псшацкі, І.Капіевіч і інш.). У 15— 16 ст. дзесяткі маладых людзей з бел. зямель ВКЛ вучыліся ў еўрап. ун-тах. Значны рост перасяленняў на У y канцы 16— 17 ст. быў выкліканы больш раннім узмацненнем прыгоннай эксплуатацыі сялян y ВКЛ, нац.-рэліг. ўціску ў Рэчы Паспалітай. У 17— 18 ст. y ходзе войнаў Расіі з Рэччу Паспалітай і інш. дзяржавамі ў глыб імперыі перасяляліся ваеннапалонныя і нямала цывільных жыхароў з бел. зямель. Выхадцы з Беларусі і прымусова пераселеныя сяляне, рамеснікі, гандляры, шляхта садзейнічалі гасп. асваенню Паволжа і Сібіры, некаторыя з іх займалі высокія дзярж. і ваен. пасады, сталі заснавальнікамі купецкіх родаў, узбагачалі кулы. жыццё ў месцах свайго пражывання. Перасяленцы з бел. зямель і іх нашчадкі былі пачынальнікамі геагр. і этнагр. вывучэння новых каланізаваных Расіяй тэрыторый, карэнных народаў Прыуралля, Сібіры, Чукоткі, Камчаткі (А.Каменскі, Л.Сеніцкі і інш.). У 2-й пал. 17 ст. дзесяткі майстроў-рамеснікаў з Полацка, Віцебска, Оршы, Шклова, Магілёва і інш. гарадоў працавалі ў Аружэйнай палаце, аздаблялі церамы Крамля, Каломенскі палац, Новадзявочы, Данскі і Нова-Іерусалімскі (на Істры) манастыры. Яны прынеслі ў Рус. дзяржаву новыя рамёствы, свой адметны стыль, матывы і тэхніку скульпт. разьбы па дрэве («беларуская рэзь»), вырабу шматкотернай кафлі. Падзелы Рэчы Паспалітай 1772, 1793, 1795 і развідцё ў канцы 18— 19 ст. нац.-вызв. руху на Беларусі вызначылі паліг. прычыны эміграцыі, асабліва пасля паўстанняў 1794, 1830— 31, 1863—64. Некаторыя з іх уключыліся ў рэв. і вызв. рух y Еўропе і Амерыцы (Т.Касцюшка, В.Урублеўскі, М.Судзілоўскі, З.М інейка і інш.), садзейнічалі развіццю культуры і навукі краін свайго пражывання, узбагачалі тым самым і бел. спадчыну (1.Дамейка, Г.Дмахоўскі, Н.Орда, А.Рыпінскі, К.Ельскі і інш.). Паводле перапісу 1897, y Рас. імперыі за межамі губерняў пераважна з бел. насельніцтвам (Вілен-
ская, Відебская, Гродзенская, Магілёўская, Мінская) пражывала каля 500 тыс. беларусаў. Даследчыкамі прыроды, побьгту, традыцый народаў Сібіры, Д. Усходу, Казахстана сталі сасланыя І.Чэрскі, Э.Пякарскі, А.Янушкевіч, Б.Дыбоўскі, В.Кавалеўскі. Узбагачэнню рус. прыродазнаўчай навукі спрыяла творчая спадчына вучоных — выхадцаў з Беларсі В.Ермакова, У.Брайцава, А.Садоўскага, Ж.Урублеўскага, У.Урублеўскага, У.Кавалеўскага, А.Кавалеўскага. Першая хваля масавай працоўнай міграцыі бел. насельнштва ў іншаэтнічныя рэгіёны Рас. імперыі (усходняя) і за яе межы (заходняя) пракацілася на рубяжы 19— 20 ст. Да 1-й сусв. вайны па эканам. прычынах толькі ў Сібір з Беларусі перасялілася (пераважна сяляне) больш за 700 тыс., за межы Расіі — 500— 800 тыс. чал. (пераважна ў ЗША, Канаду, Бразілію, Аргенціну, краіны Зах. Еўропы). П а-за этн. межамі ўзніклі першая асв. арг-цыя «Крывідкі вязок» (1868), першая самастойная паліт. арг-цыя бел. інтэлігенцыі «Гоман» (1884, абедзве ў Пецярбургу), «Беларускае студэнцкае зямляцтва» ў Варшаве (1908— 1914), Беларускі навук.-літ. гурток y Санкг-Пецярбургу (1912— 14). У 1914 зарэгістравана першае супольнае Т-ва беларусаў і маларосаў (ЗШ А, пггат Мічыган). У многіх рус. асяродках ЗШ А і Канады беларусы складалі значную ці нават большую частку, былі заснавальнікамі многіх правасл. цэркваў, прыходаў, удзельнікамі грамадска-культ. жыцця. 1-я сусв. вайна 1914— 18, Лют. і Кастр. рэвалюцыі 1917, герм. і польская акупацыі Беларусі выклікалі значны адток бел. насельніцгва на У Расіі (246 тыс. бежанцаў і эвакуіраваных пасля не вярнуліся на радзіму), вываз ваеннапалонных y Германію, выезд больш за 120 тыс. чал. y Літву, Латвію, Эстонію, Чэхаславакію, Турцыю і інш. краіны. За мяжой з ’явілася першая арганізаваная паліг. эміграцыя (урад і вайск. фарміраванні БНР, кіраўніцгва партыі бел. эсэраў і інш.). Працоўная (сялянская) эміграцыя звязана з выездам y Амерыку і Еўропу (каля 180— 250 тыс. жыхароў Зах. Беларусі, якая знаходзілася пад уладай Польшчы). Найбольшай актыўнасцю і нац.-культ. дзейнасцю ў міжваенны перыяд. вызначалася Д.б. ў Літве, Латвіі, Чэхаславакіі, ЗШ А, Ф ранцыі, Аргенціне (існавалі т-вы, нац. друк, асвета). 3 БС С Р y 1926— 38 y інш. рэгіёны СССР перасялілася больш за 600 тыс. чал. (планавы набор рабочай сілы, дэпартацыі, паліт. рэпрэсіі і інш.). Рассеяныя па абшарах дзяржавы беларусы стварылі дзесяткі грамадскіх, культурна-асветных арг-цый, якія ў 1930-я г. спынілі сваю дзейнасць. У выніку 2-й сусв. вайны амаль 1,5 млн. беларусаў эвакуіравалася на У і толькі трэцяя частка з іх вярнулася ў БССР; y ліку сав. ваеннапалонных за мяжой апынулася шмат беларусаў, каля 400 тыс. вывезена ў Германію (240 тыс. з іх
не вярнуліся). Да сак. 1946 y СССР рэпатрыіравана 520 тыс. беларусаў. Аснову Д.б. склалі таксама члены бел. арг-цый, устаноў, вайск. фарміравання} на акупіраванай тэр., якія выехалі на Захад. Пасля вайны Д.б. за межамі СССР папаўнялася нязначна. Рэгулярны прыток беларусаў і выхадцаў з Беларусі ў зах. краіны пачаўся ў 1980-х г. У 1988—90 з БС С Р эмігрыравала больш за 52 тыс. чал. У 1991— 95 за межы Рэспублікі Беларусь выехала каля 55 тыс. чал.: y Ізраіль (50%), ЗШ А (32%), Германію, Аўстралію, Польшчу, Канаду. Па неафіц. звестках y 1995 каля 500 тыс. беларусаў пражьівала ў ЗША, каля 100 тыс. y Канадзе, дзесяткі тысяч y Аргенціне, Бразіліі, Францыі, Бельгіі, Германіі, Вялікабрытаніі і Аўстраліі Прыкладна 250— 400 тыс. беларусаў Беласточчыны апынуліся ў Польшчы пасля вызначэння пасляваен. дзярж. граніц. Пасля распаду С СС Р на абшарах новых незалежных дзяржаў апынулася бсшьш за 2 млн. беларусаў. У 1992—95 Беларусь прыняла з новых незалежных дзяржаў 287 тыс. асоб, з якіх амаль 150 тыс. беларусаў. На постсавецкай прасторы цяпер сканцэнтравана пераважная большасць усіх замежных беларусаў. На 1996 y Расіі іх больш за 1 млн. 100 тыс. чал., на Украіне больш за 400 тыс., y Казахстане — 170 тыс., Латвіі — амаль 100 тыс., Літве — 50 тыс., Эстоніі — 25 тыс. За межамі Рэспублікі Беларусь частка беларусаў пражывае на этнічнш землях, якія ў 1920— 40 адышлі да інш. дзяржаў. Духоўнай асновай нац. самавызначэння, праявай самабытнасці, адметнасці сталі створаныя беларусамі ў замежжы грамадскія, паліт., асв.-культ., навук., рэліг. арг-цыі, суполкі мастакоў, нац. друк і асвета, культ. цэнтры, музеі і архівы, маст. калеклывы, пабудаваныя храмы. За мяжой дзейнічаюць Бел. аўтакефальная правасл. царква, Бел. правасл. царква ў юрысдыкцыі канстанцінопальскага патрыярха, Бел. каталідкія (уніяцкія) місіі ў Чыкага, Лондане, Парыжы. Царк.-рэліг. жыцдё на нац. аснове складваецца і на постсавецкім абшары (Масква, Санкт-Пецярбург, Рыга). Захаванню нац. свядомасці, пашырэнню звестак пра беларусаў спрыяюць Бел.-амер. задзіночанне, Бел. нац. аб’яднанне, Бел. кангрэсовы камітэт, Бел.-амер. рада ў Чыкага (усе ў ЗША), Згуртаванне беларусаў Вялікабрытаніі, Згуртаванне беларусаў Канады, Федэрацыя бел. арг-цый y Аўстраліі, Бел. хаўрус y Францыі, жаночыя, маладзёжнш і інш. арг-цыі; правядзенне традыц. сустрэч беларусаў Паўн. Амерыкі (з 1952 адбыліся 22 сустрэчы), Аўстраліі (з 1976 — 12 сустрэч); перыяд. друк, y т.л. штомесячная газета «Беларус» (у ЗШ А ў 1980-я г. выходзіла 15 выданняў на бел. мове). Нац.-культ., сац.-паліт. інтарэсы беларусаў Польшчы выражаюць паліт. партыя Беларускае дэмакратычнае аб’яднанне, Бел. аб’яднанне студэнтаў і інш. т-вы, згуртаваныя ў Раду бел. арг-цый і Бел. Саюз, Бел. грамадскакульт. т-ва, газета «Ніва» і інш. 3 канца 1980-х г. пачаўся працэс нац.-культ.
гуртавання беларусаў СССР. Пра дынаміку іх арганізац. аб’яднання на постсавецкай прасторы сведчыць грамадская культ.-асв. дзейнасць y 1997 бсшьш за 80 бел. суполак, т-ваў, згуртаванняў, цэнтраў y Расіі, на Украіне, y Малдове, Латвіі, Літве, Эстоніі, Казахстане, Кыргызстане, Узбекістане. Цэнтры навук культ. жыцця Д.6.: Беларускі ін-т навукі і мастацтва ў Нью-Йорку, Англа-бел. т-ва, Б -ка і музей імя Ф.Скарыны ў Лондане, філіял Бел. ін-та навукі і мастацтва ў Таронта (Канада), Бел. гіст. т-ва ў Беластоку (Польшча), Вялікалітоўскі фонд імя Л.Caneri, фундацыя імя П.Крачэўскага (ЗШ А) і інш. Асяроддзе замежных беларусаў вылучыла вядомых людзей y розных галінах навухі, літаратуры і мастацгва. Парт.-дзярж. колы БССР i С СС Р y адносінах да Д.б. вялі палітыку яе непрызнання, ізаляцыі паліт. эміграцыі ад Бацькаўшчыны, расксшу яе па ідэалаг. адзнаках. Створанае Бел. т-ва па сувязях з суайчыннікамі за рубяжом (1964, з 1976 — Бел. т-ва «Радзіма») трымала сувязь толькі з арг-цыямі, якія лаяльна ставіліся да сацыяліст. ладу. Недаацэньваліся нац.-культ. патрэбы суродзічаў y іншаэтнічных раёнах СССР. 3 пачаткам працэсаў дэмакратыэацыі, нац. адраджэння, паліт. і эканам. рэформ узніклі ўмовы для пераасэнсавання ролі Д.б. 3 канца 1980-х г. новыя грамадскія рухі на Беларусі сталі ініцыятарамі ўсталявання з ёй сталых з н о сін. Істотныя змены ў адносінах Д.6., y т.л. і на дзярж. узроўні, пачаліся, калі Беларусь атрымала незалежнасць. Дзейнічае згуртаванне беларусаў свету «Бацькаўшчына» (з 1990), падтрымку ўрада атрымалі яго ініцыятывы агульнанац. маштабу — Першы сход беларусаў блізкага замежжа (снеж. 1992), Першы з ’езд беларусаў свету (ліп. 1993). У ліп. 1997 адбыўся Другі з ’езд беларусаў свету. Вырашэнню праблем Д.б. спрыялі прыняцце Закона аб грамадзянстве (1991), Закона аб парадку выезду і ўезду (1993), уключэнне ў шэраг падпісаных Рэспублікай Беларусь міжнар. дагавораў (з Расіяй, Польшчай, Украінай, Кыргазстанам, Казахстанам і інш.) артыкулаў аб магчымасці свабоднага выяўлення, захавання і развіцця суайчыннікамі этнічнай, культ., моўнай, рэліг. самабытнасці, прыняцце дзярж. праграмы «Беларусы ў свеце». Гл. таксама Эміграцыя Літ.: A б е ц е д a р с к н й Л .С . Б е л о р у с ы в М оскве X V II в . М н ., 1957; В е р е і ц а г н н П.Д. К р е с т ь я н с к н е п е р е с е л е н н я т Б е л о р у с свя (В то р ая п о л о в н н а X IX в .). М н ., 1978; Г р ы ц к е в і ч В .П . Н а ш ы с л а в у г ы я э е м л я хі. М н ., 1984; Я г о ж . О г Н е м а н а к б е р е г а м Тнхого о к е а н а . М н ., 1986; С а ч а н к а Б .І. Беларуская э м іг р а ц ы я . 2 вы д. М н ., 1991; С к а рыніч. В ы п. 1— 3. М н ., 1991— 9 7 ; А н т о н а в а Т. У з е м л я к о ў з а а к ія н а м . М н ., 1992; К і п е л ь В. Б е л а р у с ы ў З Ш А М н ., 1993; Сяргеева Г. Б е л а р у с к а я д ы я с п а р а / / К рыж овы ш л ях. М н ., 1993; К у л ь т у р а б е л а рускага за м е ж ж а К н . 1— 3. М н ., 1993— 94; Туга п а Р ад зім е. М н ., 1992; П р a н ч a к Л .І. Беларуская А м е р ы к а . М н ., 1994. Г.Г.Сяргеева.
ДЫ ЯСП0Р (ад ірэч. diaspora рассейванне), мінерал падкласа гідрааксідаў,
гідрааксід алюмінію НАІО 2 . Крыііпалізуецца ў рамбічнай сінганіі. Крышталі тонкапласціністыя, таблітчастыя, слупкаватыя. Агрэгаты ліставатыя або тонкалускаватыя. Калер шэры, белы, жаўтавата-буры, чырванаваты, зялёны. Бляск шкляны. Крышталі празрыстыя да паўпразрыстых. Цв. 6,5— 7. Крохкі. Шчыльн. 3,2— 3,5 г/см3. Пры награванні каля 575 °С ператвараецца ў карунд. Паходжанне пераважна кантактава-метасаматычнае і экзагеннае. Пашыраны ў радовішчах баксітаў. Выкарыстоўваецца як руда на алюміній, вогнетрывалы і абразіўны матэрыял.
Д ы яспор.
ДЫЙСТАЛА (ад грэч. diastole расшырэнне), фаза сардэчнага цыкла: расшырэнне поласцей сэрца, звязанае з расслабленнем мускулатуры іх сценак, y час якога поласці сэрца напаўняюцца крывёю. Паслядоўныя сістала (скарачэнне) і Д. перадсэрдзяў і жалудачкаў — цыкл сардэчнай дзейнасці. Пры рытме 75 за мін (у чалавека) Д. перадсэрдзяў доўжыцца 0,7 с, Д. жалудачкаў — каля 0,5 с. ДЫ ЯСТЭРЭА М ЕРЫ , д ы я с т э р э а і з a м е р ы (ад дыя... + стэрэа... + ізамеры), прасторавыя ізамеры з некалькімі элементамі хіральнасці (асіметрычнымі цэнграмі), але з рознай канфігурацыяй часткі з іх. Д. адрозніваюцца адзін ад аднаго велічынёй аптычнага вярчэння і не з’яўляюцца аптычнымі антыподамі. Маюць розныя фіз. (т-ры кіпення і плаўлення, растваральнасць і інш.) і некат. хім. ўласцівасці, напр., D-(+)-BiHная і .меза-вінная кіслоты. Адзін з метадаў атрымання аптычна актыўных рэчываў — расшчапленне рацэматаў, зас-
Д ы я с т з р э а м е р ы 0 - ( + ) - в і н н а я (I ) і (I I ) к іс л о т ы .
меза-в ін н а я
ДЫЯТОМАВЫЯ
317
наваны на ўтварэнні пары Д. і іх наступным раздзяленні фіз. метадамі (напр., крышталізацыяй). Гл. таксама Аптычная ізамерыя, Ізамерыя. Л.М. Скрыпмічэнка. ДЫ ЯТАМ ІТ (ад позналац. Diatomeae дыятомавыя водарасці), зямлістая рыхлая ці слабасцэментаваная асадкавая горная парода, утвораная пераважна з ракавінак дыятомавых водарасцей. Mae ад 62 да 97% воднага крэменязёму (апалу), пастаянныя прымесі гліністых мінералаў. Колер белы, светла- ці жаўтавата-шэры, зрэдку цёмна-шэры. Характарызуецца вял. порыстасцю, адсарбцыйнымі і ізаляцыйнымі ўласцівасцямі. Паходжанне Д. марское, азёрнае ці балотнае. На Беларусі выяўлены пераважна ў александрыйскіх (магутнасць да 20 м, Мінскае ўзв.) і муравінскіх (у прыродным агаленні Панямунь паблізу Гродна) адкладах. Выкарыстоўваецца ў буд., харч., нафтавай і хім. прам-сці. ДЫ ЯТОМАВЫ МУЛ, асадак на дне сучасных акіянаў, мораў і азёр, які складаецца пераважна з апалавых панцыраў дыятомавых водарасцей і іх абломкаў. Найб. пашыраны ў акіянах умераных шырот Паўд. паўшар’я, назіраецца ў выглядзе суцэльнага пояса вакол Антарктыды. У выкапнёвым стане Д.м. пераходзідь y асадкавую горную пароду — дыятаміт. Д Ы Я Т 0М А В Ы Я В0ДАРАСЦІ, к р а мяністыя в о д а р а с ц і (Diato meae, Bacillariophyta), адцзел водарасцей. Налічваюць каля 300 родаў, больш за 19 тыс. сучасных і выкапнёвых відаў. Пашыраны ва ўсіх тыпах вадаёмаў і ў глебе па ўсім зямным шары. Вядомыя з юрскага перыяду. Па форме панцыра (асн. сістэм. прыкмета) падзяляюцца на 2 класы: цэнтрычныя (Centricae) і пенатныя (Pennatae). На Беларусі адзначана каля 930 відаў, разнавіднасцей і форм з 47 родаў; актынела, анамеонеіс, атэя, ахнантэс, бацылярыя, гамфанема, дыятома, калонеіс, таласіязіра, мелазіра, навікула, нідшыя, пінулярыя, фрагі-
Д ы я т о м а в ы я в о д яр асц і: 1 — н а в ік у л а в о с т р а к а н ц о в а я ; 2 — д ы п л о н е іс п е р а р в а н ы ; 3 — н іц ш ы я с іг м а п а д о б н а я ; 4 — к а к о н е іс п е д ы к у л а ; 5 — ф р а г іл я р ы я с я р э д н я я ; 6 — м е л а з ір а з я р н іс т а я .
318
ДЫЯТОНІКА
лярыя, цымбела і інш. Д.в. — найважнейшыя прадуцэнты арган. рэчыва (каля 25% сусветнай першаснай прадукцыі, што ствараюць расліны), актыўныя ўдзельнікі самаачышчэння вод, індыкатары забруджвання вадаёмаў. Вялікая колькасць створак Д.в. складае горную пароду дыятаміт. Аднаклетачныя, мікраскапічныя (ад 4 да 2000 мкм) адзіяочныя або каланіяльныя рухомыя арганізмы. У іх характэрная асаблівасць — цвёрдая з 2 палавінак (створак) крэменязёмная абалонха. Хларапласты макшь хларафілы a i d фукаксанцін, які надае Д.в. буры колер. Назапашваюць алей, валюцін і хрызаламінарын. Размнажаюцца дзяленнем і палавым шляхам (ізагамія бязжгуціхавых гамет, кан’югацыя, аўтагамія або аагамія). У палеанталогіі выкарыстоўваюць дыятомавы аналіз, заснаваны на вызначэнні таксанамічнай прыналежнасці выхапнёвых Д.в. Д Ы Я Т 0Н ІК А (грэч. diatonikos літар. расцягнуты, г.зн. які пераходзіць ад аднаго тону да другога) y м у з ы ц ы , сяміступенная інтэрвальная сістэма, усе гукі якой могуць быць размешчаны па чыстых квінтах. Інтэрвалы Д. ўтвараюцца ў межах ланцуга з 6 квінтаў; дыятанічныя і ўсе акорды, якія ўключаюць толькі інтэрвалы Д. Гэтыя інтэрвалы дыятанічныя і тады, калі яны ўтвараюцца храматычнымі ступенямі (напр., des-f y C-dur, гл. Храматызм). Toe ж адносіцца і да акордаў. Адрозніваюць інтэрвалы і акорды ўласна дыятанічныя (напр., c-e-g-h y C-dur) і дыятанічныя na сутнасці, але храматычныя паводле становішча (напр., c-e-g-h y H-dur). У цэлым Д. ўласцівы строгасць тону, характар прастаты, «натуральнасці». Да Д. адносяцца гукарады стараж.-грэч. ладоў, царк. ладоў, ладоў нар. музыкі. Блізкія да Д. лады, аснова якіх — дыятанічны гукарад, але якія маюць і храматычныя інтэрвалы (зах.-еўрап. царк. гукарад, гарманічны мажор і мінор і інш.). Яны ўмоўна адносяцда да Д. і складаюць міксадыятанічны (мяшанадыятанічны) род інтэрвальных сістэм. Сгруктура стараж. (ант., сярэдневяковай) Д. была квінтавая. Па меры развіцця акордава-гарманічнай сістэмы Д. струхтурна рэарганізавалася, стала хвінтава-тэрцавай, якая ляжьпіь y аснове класічнай функцыянальнай танальнасці. У сувяэі з неэамкнёнасцю раду 6 квінтаў і, адпаведна, магчымасцю шматразовай транспазіцыі ўзнікае вял. мадуляцыйная прастора — база буйных класічных форм. У 19—20 ст. шырока ўводэіцда Д. нар. складу (у Ф.Шапэна, Э.Грыга, АЛвдава, М.Мусаргскага, С.Пракоф’ева, М Рымскага-Корсакава, Г.В.Свірыдава, І.Стравінскага, бел. кампазітараў АБагатырова, Г.Гарэлавай, І.Лучанка, А.Мдывані, Дз.Смольскага, Л.Шлег і інш.). У 20 ст. пашырана дысанантная Д. Л і т K a т y a р Г.Л. Теоретнческпй курс гармоннм. Ч. 1—2. М., 1924—25; С п о с о б н н Н.В. Лекцнн по курсу гармотт. М., 1969; К о т л я р е в с ь к н й І.А Діатоніка і хроматнка ях категоріі музнчного мнслення. Кшв, 1971 ; Д y б к о в a T.A. Натуральналадавыя сродкі ў іворчасці беларускіх кампазітараў / / Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1964. № 4. Ю.М.Халопаў. ДЫЯТРЙМА, тое, што трубка выбуху
ДЫЯТЙЗ (ад грэч. diathesis схільнасць), стан арганізма, пры якім фізіял. раздражняльнікі могуць быць прычынай паталаг. змен. Д. звязваюць са спадчыннымі, прыроджанымі і набытымі ўласцівасцямі, на якія ўплывае асяроддзе. Найчасцей бывае ў дзяцей. Адрозніваюць 3 формы Д.: эксудатыўна-катаральны (у дзяцей ранняга ўзросту, да 2— 3 гадоў знікае) э высынкай на скуры і слізістых абалонках, заналеннямі дыхальных шляхоў і хваробамі стрававальна-кішачнага тракту; лімфатыка-гіпапластычны (выяўляецца ў 2— 7 гадоў) з паніжанай устойлівасцю і схільнасцю да хвароб эндакрынных залоз і нерв. сістэмы; нервова-артрытычны (бывае рэдка, y 7— 14 гадоў) з парушэннямі абмену рэчываў і звязаным з імі ўзбуджэннем ц.н.с. Лячэнне хвароб, якія ўзніклі на аснове Д.,' па агульных правілах з улікам асаблівай схільнасці арганізма да Д. Асобную групу складае дыятэз гемарагічны. Р.У.Дэрфліо. ДЫ ЯТЭЗ ГЕМАРАГІЧНЫ, прыроджаныя ці набытыя хваробы крыві, асн. прыкмета якіх павышаныя крывацёк і іфовааліццё. Развідцё Д.г. звязваюць з паталогіяй кампанентаў згусання крыві (плазмавых і тромбацытарных), узмацненнем фібрынолізу, наяўнасцю антыкаагулянтаў ў крыві, павышэннем пранікальнасці сасудаў ці анамаліяй іх сценак. Прыкметы: кровазліццё пад скуру, y суставы, мышачныя гематомы, крывацёкі (страўнікава-кішачныя, нырачныя, са слізістых абалонак і інш.), крывацёк з пупочнай ранкі пры нараджэнні дзідяці, калі прарэзваюцца ці мяняюцца зубы, схільнасць да інфекц. хвароб. М.З.Ягоўдзік. ДЫЯТЭРМАКААГУЛ Й Ц Ы Я (ад дыятэрмія + каагуляцыя), э л е к т р а к а а г у л я ц ы я , лячэбны метад уздзеяння на жывыя тканкі з мэтай іх разбурэння, рассячэння ці выдалення пераменным эл. токам высокай частаты і вялікай сілы, пгго выклікае павышэнне т-ры тканкі. Крыніца эл. току — іскравыя і электралямпавыя генератары. Выкарыстоўваюць для спынення крывацёку пры аперацыях, пры новаўтварэннях, эрозіях, папіломах, запаленчых працэсах, язвах і інш. Д Ы Я ТЭ РМ ІЯ (ад дыя... + грэч. thermê гарачка, цеплыня), э н д а т э р м і я , т э р м а п е н е т р а ц ы я , адзін з метадаў электралячэння, які прадугледжвае награванне органаў і тканак арганізма токам высокай частаты (1,65 Мгц) і вял. сілы (да ЗА). Выкарыстоўваюць пры лячэнні хвароб, y аснове якіх спазмы крывяносных сасудаў, мачаточніка, жоўцевых праток, жоўцевага пузыра і інш. полых органаў, пры хранічных нягнойных запаленчых хваробах, запаленнях нерваў і іх карэньчыкаў, неўралгіях, сустаўных, мышачных і інш. болях. ДЫЯФАНАСКАПІЯ (ад грэч. diaphanes празрысты + ...скапія), прасвечванне прыдаткавых пазух носа, вочных яблы-
каў для вызначэння іх стану. Пры паталаг. зменах (пухліна, запаленне, іншароднае цела) пашкоджаны бок зацемнены. Д. робяць y зацемненым памяшканні спец. эл. лямпачкай, замацаванай на ручцы або ў спец. метал. капсуле. Д. верхнясківічных (гаймаравых) пазух носа робяць праз рот. А. С.Арцюшкевіч. ДЫ ЯФ АНТ Александрыйскі (Diophantos von Alexandreia; мабыць, 3 ст.), старажытнагрэчаскі матэматык. Аўтар трактата «Арыфметыка» (збераглося 6 кніг з 13) і працы пра т.зв. многавугольныя лікі (засталіся ўрыўкі). У «Арыфметыцы» даецца рашэнне задач, якія прыводзяць да т.зв. дыяфантавых ураўненняў. Увёў літарную сімволіку ў алгебру. Працы Д. з'явіліся зыходным пунктам для даследаванняў П.Ферма, Л.Эйлера, К.Гаўса і інш. 7V: Рус. пер. — Арнфметяка н кннга о многоугольных чмслах. М., 1974. Л і т В а н - д е р - В а р д е н Б.Л. Пробуждаюшая наука: Пер. с гол. М., 1959. ДЫЯФАНТАВЫ Н А Б Л ІЖ ^Н Н І, раздзел лікаў тэорыі, y якім вывучаецца рашэнне ў цэлых ліках лінейных і нелінейных няроўнасцей ці сістэм няроўнасцей з рэчаіснымі каэфіцыентамі. У прыватнасці, вывучаюцца набліжэнні рэчаісных лікаў рацыянальнымі. Названы ў гонар Дыяфанта. Напр., для адвольнага рэчаіснага ліку a няроўнасць |a - V& < q 2 мае бясконца шмат рашэнняў y цэлых ліках р i q (ням. матэмагык П.Дзірыхле), аднак няроўнасць |р - %І < с (P) q " пры пэўным значэнні с (Р) не мае рашэнняў y алгебраічных ліках р ступені п (франц. матэматык ЖЛіувіль). 3 апошняй тэарэмы вынікае трансцэндэнсО
тнасць лікаў тыпу ^ Î O '" 1 Д.н. маюць П=1 шмат дастасаванняў y розных раздзелах матэматыкі. Значны ўхлад y развіццё Д.н. зрабілі ням. матэматык Г.Мінкоўскі, англ. матэматыкі К.Рот і АБейкер, сав. матэматык AB. Гельфанд, бел. матэматых У.Г.Спрынджук. Літ:. В н н о г р а д о в Н.М. Метод трмгонометрнческлх сумм в теорнн чясел. 2 нзд. M. , 1980; Х н н ч н н АЯ. Цепные дробн. 4 нэд. М., 1978. В.І.Бернік. ДЫЯФАНТАВЫ ЎРАЎНЕННІ, від алгебраічных ураўненняў ці іх сістэм з цэлымі каэфідыентамі, y якіх рашэнні шукаюцца ў цэлых або рацыянальных ліках. Названы ў гонар Дыяфанта. Колькасць невядомых y Д.у. перавышае колькасць ураўненняў (невызначальныя ўраўненні). Д.ў. 1-й ступені ax+ey=1 пры ўзаемна простых a i e мае бясконцае мноства рашэнняў. Д.ў. 2-й ступені таксама можа мець бясконцае мноства рашэнняў, напр., ураўненне Пеля xr-A f~ \ (Л>0; A — няпоўны квадрат). Агульная тэорыя Д.у. вышэйшых ступеняў адсугнічае, але даказана невырашальнасць вядомай праблемы Ферма: Д.ў. х?+/=? не мае рашэнняў y натуральных ліках х, y, I і л>2 (АВайлс, Р.Тэйлар, ЗША 1995). Літ.: Г е л ь ф о н д АО. Решенне уравненнй в целых члслах. 4 нзд. М., 1983. В.І.Бернік. Д Ы ЯФ ІЛ ЬМ (ад дыя... + фільм), кароткаметражны фільм, які складаецца з
чорна-белых ці каляровых статычных дыяпазітываў на кінаплёнцы, размешчаных y пэўнай паслядоўнасці і аб’яднаных агульным сюжэтам. 50— 70 кадраў. Ёсць агучаныя Д. Выкарыстоўваюцда ў навуч. працэсе, y лекды йнай рабоце. Дэманструюць іх з дапамогай фільмаскопа ці дыяпраектара. ДЫЯФРАГМА (ад дыя... + грэч. phragша перагародка), г р у д а б р у ш н а я перапона, сухажьшьна-мышачная перагародка, якая аддзяляе грудную поласць ад брушной y млекакормячых жывёл і чалавека. Д. наз. таксама некат. мышцы ці групы мышцаў, што абмяжоўваюць якую-н. поласць: Д. para, утвораная сківічна-пад’язычнай мышцай, Д. таза, мочапалавая Д. і інш. ДЫЯФРАГМА, дэталь машын, прылад, апаратаў, збудаванняў y выглядзе сценкі або пласціны (з адтулінай ці суцэльная). У некаторых прыладах Д. наз. мембранай. 1)Д. в ы м я р а л ь н а я — дыск з адтулінай; адно са стандартных звужвальных прыстасаванняў. Выка-
Д ы я ф р а гм а ір ы с а в а я ф а т а г р а ф іч н а я : 1 — р у хом ае к а л ь ц о ; 2 — п я л ё с т а к ; 3 — в я д у ч ы ш т ы ф т ; 4 — с в я т л о п р а н ік а л ь н а я а д гу л ін а.
рыстоўваецца пры вымярэнні расходу вадкасцей, газаў і пары, якія працякаюць па трубаправодзе. 2) Д. к а н с т р у к ц ы і — суцэльны або рашотчаты элемент прасторавай канструкцыі для павелічэння яе жорсткасці. Выкарыстоўваецца ў танкасценных канструкцыях, каркасна- і буйнапанэльных збудаваннях і інш. 3) Д. п л а ц і н ы — проціфільтрацыйная верт. сценка ўнутры цела земляной ці каменна-накідной плаціны. Вырабляецца з бетону, жалезабетону, металу, пластмас або драўніны. 4) Д. ў о п т ы ц ы — алемент аптычнай сістэмы ў выглядзе перагародкі, якая абмяжоўвае папярочнае сячэнне светлавых пучкоў. Вызначае апертуру, поле зроку, глыбіню рэзка адлюстраванай прасторы і інш., уплывае на аберацыі аптычных сістэм і раздзяляльную здольнасць сістэмы. Адрозніваюць Д. апертурную (вызначае памеры светлавых пучкоў, што праходзяць праз сістэму) і палявую (памеры прасторы прадметаў, што адлюстроўваюцца сістэмай). Д. перад аб’ектывам кіна- ці фогаапарата наз. святлоахоўнай блендай.
ДЫ ЯХРАШ Я (ад дыя... + грэч. chronos час), 1) змены, што адбываюцца на працягу часу ў моўнай сістэме, на асобных узроўнях мовы, a таксама ў іх падсістэмах і адзінках. 2) Лінгвістычнае вывучэнне працэсаў такіх змен, a таксама гіст. развідця моўнай сістэмы ў цэлым. Дыяхранічнае мовазнаўства даследуе законы існавання і функцыянавання мовы ў часе і прасторы, што істотна для разумення як агульнай прыроды мовы, так і прычын, што абумовілі яе стан на пэўным гіст. этапе. Паслядоўнае размежаванне Д. і сінхраніі (а таксама самі тэрміны) прапанаваны Ф. дэ Сасюрам. Асн. раздзелы дыяхранічнага мовазнаўства: параўнальна-гістарычнае мовазнаўства, гіст. граматыка і лексікалогія, этымалогія, гісторыя літ. мовы, дыяхранічная тыпалогія моў. Літ:. С о с с ю р Ф . д е . К у р с о б ш е й л н н г в н с т а к н / / С о с с ю р Ф . де. Т р . п о я з ы к о з н а нгао: П е р . с ф р . М ., 1977; П a y л ь Г. П р н н ц н п ы л с т о р н н я з ы к а : П е р . с н е м . М ., 1960.
Н.Б. Мячкоўская. Д Ы ЯШ , Д ы я ш ды Наваіш [Dias (Diaz) de Novaes] Барталамеу (каля 1450— 29.5.1500), партугальскі мараплавец. У 1487 узначаліў экспедыцыю, якая шукала марскі шлях y Індыю. Даследаваў паўд.-зах. ўзбярэжжа Афрыкі паміж 22° і 33° паўд. ш. Першы з еўрапейцаў абагнуў Афрыку з Пд. Прайшоў уздоўж паўд. берага Афрыкі да бухты Алгоа, але быў вымушаны па патрабаванні каманды павярнуць y Партугалію; на зваротным ішіяху адкрыў мыс Добрай Надзеі (1488). У 1500 прымаў удэел y экспедыцыі П .А К абрала, загінуў недалёка ад мыса Добрай Надзеі. Д Э ... (лац. de...), прыстаўка, якая абазначае: 1) аддзяленне, выдаленне, адмену, епыненне чаго-н. або адваротнае дзеянне, напр., дэгазацыя, дэмабілізацыя\ 2) рух уніз, паніжэнне, спад, напр., дэградацыя, дэвальвацыя. ДЙАК (D eik) Ф ерэнц (17.10.1803, с. Ш эйцёр, медзье Зала, Венгрыя — 29.1.1876), венгерскі паліт. дзеяч. У 1833— 47 адзін з лідэраў парламенцкай апазідыі, якая падтрымлівала Л.Кошута. У 1848 міністр юстыцыі ва ўрадзе Л.Бацяні. Пасля паражэння рэвалюцыі 1848— 49 y Венгрыі выступаў за пасіўнае супраціўленне Габсбургам. У 1861 лідэр парламенцкай т.зв. партыі петыцыі, якая выступала за аднаўленне рэв. законаў 1848 шляхам падачы прашэнняў Габсбургам. У 1865 заснаваў і ўзначаліў паліт. партыю (партыя Д.), якая адыграла вядучую ролю ў падрыхтоўцы і заключэнні аўстра-венг. пагаднення 1867. ДЭАН (Dehaene) Ж ан Люк (н. 7.8.1940, г. Манпелье, Францыя), белыійскі паліт. і дзярж. дзеяч. Юрыст і эканаміст. Член фламандскай Хрысц. нар. партыі. 3 1971 працаваў y шэрагу мін-ваў. 3 1979 шэф кабінета ў першым урадзе В.Мартэнса. 3 1981 міністр сац. палітыкі, міністр транспарту. 3 1992 гірэм’ер міністр Бельгіі. Урад Д. завяршыў пе-
ДЭАЭРАТАР
3 19
раўтварэнне Каралеўства Бельгіі ў федэратыўную дзяржаву (1993). ДЭАНТАЛ0ГІЯ [ад грэч. deon (deontos) патрэбнае, належнае + ...логія], раздзел этыкі, які разглядае праблемы абавязку і належнага (rare, што адлюстроўвае патрабаванні маралі ў форме прадпісанняў). Тэрмін уведзены англ. філосафамутылітарыстам I .Бентамам, які ўжыў яго для абазначэння тэорыі маральнасці. 3 уяўлення аб належным (што «павінна быць») складваюцца маральныя патрабаванні, уяўленні пра тое, якія ўчынкі людзі павінны рабідь. У дачыненні да чалавека гэтыя патрабаванні з’яўляюцца яго абавязкамі, якія ў абагульненай форме правіл, што ў аднолькавай ступені датычаць усіх, фармулююцца ў маральных нормах, прадпісаннях, запаведзях. Усе гэтыя этычныя катэгорыі — прадмет вывучэння Д. ДЭАНТАЛ0ГІЯ медыцынская, сукупнасць маральных норм прафесійных паводзін мед. работнікаў. Т э р м ін п р а п а н а в а ў y п а ч . 19 ст. ан гл . ф іл о с а ф Д ж .Б е н т а м д л я а б а з н а ч э н н я т э о р ы і м а р а л ь н а с ц і. А с н о в ы Д . в я д о м ы я ш ч э ў м е д ы ц ы н е с т ар а ж . свету. У к о ж н у ю гіст. э п о х у ў адпаведн асц і з п ан ую чай y грам адстве м аралл ю п р ы н ц ы п ы Д . м е л і х а р а к т э р н ы я а с а б л ів а с ц і, а л е за с т а в а л іс я н е п а р у ш н ы м і агу л ь н ачалавечы я, п азакласавы я эты чны я норм ы м ед. п р а ф е с іі — а б л я г ч ы ц ь п а к у т ы і д а п а м а і ч ы х в о р а м у ч а л а в е к у . А с а б л ів а в а ж н а я р о л я ў в ы з н а ч э н н і м а р а л ь н ы х п ач а п с а ў м ед . Дзейн а с ц і н а л е ж ы ц ь Г іп а к р ат у . Д э а н т а л а г іч н ы я п р ы н ц ы п ы , вы к а за н ы я ў яго «К лятве», ахтуал ьн ы я і цяпер.
Д. фарміруе прынцыпы паводзін мед. персаналу, накіраваныя на стварэнне максімальна спрыяльных умоў для эфектыўнага лячэння хворых. Яна ўключае ў сябе розныя аспекты працы ўрача — ад этычных, маральных прынцыпаў да прававых пытанняў y канфліктных сітуацыях. У сферу Д. ўваходзяць пытанні, звязаныя з лячэбнай тактыкай, узаемаадносінамі ўрача з хворым, яго сваякамі, з паняццем урачэбнай тайны, калегіяльнасцю, памылкамі і адказнасцю ўрачоў, паводзінамі ўрача ў быце і інш. Д. стала абавязковай састаўной часткай падрыхтоўкі і выхавання мед. персаналу. ДЭАЭРАТАР (ад дэ... + грэч. аёг паветра), апарат для выдалення з вады раствораных y ёй газаў (пераважна кіслароду і дыаксіду вугляроду). Звычайна ўстанаўліваюцда на цеплавых і атамных электрастанцыях для дэаэрацыі вады, якая падаецца ў парагенератары і цеплавую сетку, з мэтай недапушчэння карозіі тэхнал. абсталявання. Бываюць тэрмічныя (газы выдаляюцца падагрэвам вады), хім. (з сульфітам натрыю), сталястружачныя (кісларод паглынаецца пры акісленні металу). У струменных тэрмічных Д. вада падаецца ў верхнюю яго частку, дзе распырскваецца, сцякае ўніз і награецца сустрэчнай парай да кіпення; газы і лішкі пары (выпар) вьшаляюцца ў атмасферу.
320
ДЭБАЕЎСКІ
фізікі кайзера Вільгельма (Берлін), y 1940— 50 праф. Корнелскага ун-та (ЗША). Навук. працы па фізіцы цвёрдага цела, тэорыі будовы малекул і квантавай тэорыі атама. Пабудаваў мадэль цвёрдага цела (1912), устанавіў залежнасць цеплаёмістасці крышталёў ад т-ры (гл. Дэбая закон). Распрацаваў дыпольную тэорыю дыэлектрыкаў, прапанаваў рэнтгенаўскі метад даследавання дробнакрышт. матэрыялаў (гл. Дэбая— Піэрэра метад). Нобелеўская прэмія 1936. Літ. : Г е л ь ф е р Я.М. Нсторня н методотермоданамнкя н статастнческой фнзнкн. 2 год. М., 1981. С. 486—491.
л опія
А.І.Болсун. д э б Ай
, пазасістэмная адзінка эл. дыпольнага моманту малекул. Абазначаецца Д. Названа ў гонар ПДэбая. 1 Д = =3,33564 • IO'30 Кл • м.
С х е м а с т р у м е н н а г а дэаэратара.
д э б Ае ў с к і
р Ад ы у с э к р а н а в Ан НЯ, адлегласць, на якую распаўсюджваецца дзеянне элекграстатычнага поля асобнай зараджанай часціцы ў праводзячым асяроддзі (растворы моцных элекгралітаў, плазма, цвёрдыя праваднікі). Уведзены П .Дэбаем пры даследаванні электролізу. Д .р .э . з а л е ж ы ц ь ад у л а с ц ів а с ц е й а ся р о д д з я : к а н д э н т р а ц ы і і абс. з н а ч э л н я з а р а д у ч а с ц іц , э н е р гіі іх ц е п л а в о г а руху (г.зн . а д т -р ы ) . К а л і к р ы н іц а эл. л о л я (з а р а д ж а н а я ч а с ц іц а ) з н а х о д з іц ц а ў а с я р о д д з і, я к о е м а е д а д а т н ы я і а д м оўн ы я зарады , то э п р ы ч ы н ы п ал яр ы зац ы і а ся р о д ц зя эл . п о л е к р ы н іц ы р о б іц ц а в е л ь м і м а л ы м (э к р а н у е ц ц а ) н а а д л е г л а с ц я х , б о л ь ш ы х з а Д.РдЭ. Ё н р о ў н ы к а л я 10 ° cm y м е т а л а х , к а л я 10 4 cm y п а ў п р а в а д н ік а х п р ы х а т н я й т -р ы .
ДЭБАЙ (Debye) Петэр Іозеф Вільгельм (24.3.1884, г. Маастрыхт, Нідэрланды —
ДЭБАРКАДЙР (франц. débarcadère ад débarquer выгружаць, высаджваць на бераг), 1) плывучае несамаходнае збудаванне (найчасцей пантон з двух- ці трохпавярховай надбудовай) для прычальвання, стаянкі і адпраўлення рачных суднаў. Бываюць пасажырскія (маюць памяшканні для адпачынку і абслугоўвання пасажыраў), грузавыя (маюць механізмы для пагрузачна-разгрузачных работ, склады). Д. ўстанаўліваюць каля берага, дзе няма спец. абсталяванай прыстані; замацоўваюць тросамі. Даўж. 40— 100 м. 2) Устарэлая назва чыг. станцыйнай платформы. ДЭБАТЫ (франц. débats ад débattre спрачацца), абмеркаванне якога-н. пытання, абмен думкамі на сходзе, пасяджэнні; спрэчкі. ДЭБАЯ 3AKÔH, палажэнне, паводле якога цеплаёмістасць Cv крышт. рашоткі аднаатамных цвёрдых цел пры нізкіх тэмпературах прапарцыянальная кубу абсалютнай тэмпературы Т. Выведзены П Дэбаем. Д.з. мае выгляд Cv=77,94 х
т
х 3R(—)3, дзе R — універсальная газа9
вая пастаянная, 0 — т-ра Дэбая, што вызначае тэмпературную мяжу, ніжэй якой становяцца істотнымі квантавыя эфекгы.
к р ы ш т а л іх і ў в о д з я ц д а ў а д б ів а л ь н а е с тан о в іш ч а . Р а с с е я н а е в ы л р а м я н е н н е р э гістр у ец ц а н а ф о т а п л ё н ц ы ў ц ы л ін д р ы ч н а й (д эб а е ў ск ай ) р э н т г е н а ў с к а й к а м е р ы аб о з д а п а м о г а й р э л т г е н а ў с к а г а д ы ф р аісго м е 'ір а . М М.Аляхновіч.
Д&БЕТ (ад лац. debet ён павінен), частка бухгалтарскага ўліку. У актыўных рахунках па Д. запісваецца павелічэнне, a ў пасіўных — змянш энне аб’ектаў уліку. У разліковых рахунках па Д. адлюстроўваецца запазычанасць юрыд. і фіз. асоб дадзенаму прадпрыемству — т.зв. дэбггорская запазычанасць. Д Й БЕЦ Георгій Франдавіч (7.12.1905, г. Томск, Расія — 19.1.1969), рускі антраполаг. Д-р біял. н. (1941), праф. (1944). Скончыў Іркуцкі ін-т (1925). 3 1927 y Ін-це антрапалогіі пры Маскоўскім ун-це, з 1945 y Ін-це этнаграфіі АН СССР. Даследаваў пытанні расазнаўства, этнічнай антрапалогіі і антрапалагічнага складу народаў СССР і Афганістана, палеаантрапалогіі і антрапагенезу. Сабраў і даследаваў y этнагенетычным плане матэрыял пра стараж. насельніцтва на тэр. СССР. Упершьшю даследаваў y этнагістарычным плане краніялагічны матэрыял аб насельніцтве Беларусі 10— 13 ст. Распрацоўваў методыку антрапалагічных даследаванняў. Te.: Ч а р а п ы Л ю ц ь ш с к а г а м о г іл ь н іх а і стар а ж ы т н ы х с л а в я н Б е л а р у с і і м е с ц а а п о ш н іх y п а л е а а н т р а п а л о г іі У с х о д л я й Е ў р о п ы / / П р а ц ы с е к ц ы і а р х еа л о гіі І н - т а г іс т о р ы і Б А Н . М н ., 1932. Т. 3; П а л е о а н т р о п о л о г н я С С С Р . М . Д . , 1948.
ДЭ БІД Ў Р (Debidour) Антанен (31.1.1847, г. Нантрон, Францыя — 21.2.1917), французскі гісторык. Кіраваў кафедрамі геаграфіі (з 1879), гісторыі (з 1880), ун-та ў г. Нансі. 3 1891 гал. інспектар нар. адукацыі ў Францыі. 3 1906 y Парыжскім ун-це (Сарбоне), кіраўнік кафедры гісторыі хрысціянства новага часу. Аўтар прац «Дыпламатычная гісторыя Еўропы ад Венскага да Берлінскага кангрэса (1814— 1878)» (т. 1— 2, 1891), «Каталіцкая царква і дзяржава ў час Трэцяй рэспублікі (1870— 1906)» (т. 1— 2, 1906— 09) і інш.
Літ:. Ф е д о р о в Ф.Н. Теорня упругнх волн в крнсталлах. М., 1965. С. 352— 366.
ДЭБАЯ— Ш ^Р Э Р А МЕТАД, метад даследаванняў псшікрышталічных матэрыялаў з дапамогай дыфракцыі рэнтгенаўскіх прамянёў. Прапанаваны ХІ.Дэбаем і швейц. фізікам П .Ш эрэрам (1916). Выкарыстоўваецца ў рэнтгенаўскім структурным аналізе для вымярэнняў параметраў элементарнай ячэйкі крышталёў, фазавага аналізу полікрышт. матэрыялаў і інш. 2.11.1966), галандскі фізік і хімік, адзін са стваральнікаў тэорыі цвёрдага цела. Замежны чл. AH СССР (1924) і інш. акадэмій. Скончыў Мюнхенскі ун-т (1910). 3 1911 праф. ун-таў Ш вейцарыі і Германіі, y 1934— 39 дырэктар Ін-та
У Д.—Ш.м. тонкі пучок монахраматычных рэнтгенаўскіх прамянёў накіроўваецца на ўзор, яхі рассейвае выпрамяненне ўздоўж утваральных сувосевых конусаў (рассеянне адбываецда на крышталіках, для якіх выконваецца Брэга—Вульфа ўмова). Пры раўнамерным вярчэнні ўэору вахол восі, перпендыкулярнай першаснаму пучку выпрамянення, усе
р э н т г е н а г р а м ы п ав о д л е Дэ1 — рэлтгенаўск ая трубка; 2 — м о н ахрам аты ч лае рэнтген аўскае вы п р ам ял ен н е; 3 — ды яф рагм а; 4 — кр ы л ггал ь ; 5 — ф о т а п л ё н к а ; 6 — с л е д д ы ф р а г а ван ы х п р ам ял ёў ; О — след п р ам ян ёў , ш то п р а й л іл і к р ы ж г а л ь н ав ы л ё т. С хем а
зд ы м к а
бая — Ш эрэра металу:
7e.: Pyc. пер. — Днпломатаческая нсторля Европы, 1814—1878. T. 1—2. Ростов н/Д., 1995. ДЭБІЛЬНАСЦЬ (ад лац. debilis слабы, няздольны), лёгкая ступель алігафрэніі, характарызуецца прымітыўнасцю суджэнняў і вывадаў. недастатковай дыферэнцыяцыяй эмоцый, абмежаваяасцю навучання, зніжанай сац. адаптацыяй. ДЭБІТ (ад франц. débit збыт, расход), колькасдь вадкасці (вады, нафты) або газу, якія паступаюць за адзінку часу з прыроднай ці штучнай крыніцы (буравой свідравіны, калодзежа, водазаборнага збудавання, трубы і інш.). Д. вадкасці вымяраедца ў л/с, м3/с , м3/сут (для нафты і т/сут); газу — y м3/сут. Д. вызначаецца разлікам (па формулах падземнай гідрадынамікі) і з дапамогай адпампоўвання (пробных, доследных, эксплуатацыйных). Пры адламіюўваннях для вымярэння Д. вадкасці выкарыстоўваюць мерныя пасудзіны, вадамеры, дэбітометры, самапісныя дэбітографы, свідравілныя расхадамеры; газу — анемометры, шайбавыя вымяральнікі і інш. Д. водазаборных свідравін на Беларусі ад 0,005 да 0,05 м3/с. П.М.Багаслаўчык Д Э Б ІТ 0Р (ад лац. debitor даўжяік), y цывільным праве бок y абавязацельстве, які павінен выканаць пэўныя дзеянні або ўстрымацда ад выканання дзеяння; даўжнік. У якасці Д. могуць выступаць толькі асобы, здольныя быць носьбітамі грамадзянскіх правоў і абавязкаў, y т л . юрыд. асобы. ДЭБІТ0РСКАЯ ЗАПАЗЫЧАНАСЦЬ, сума даўгоў, належных прадпрыемству і арганізацыі або ўстанове ад юрыд. або фіз. асоб па выніках гасп. узаемаадносін з імі. ДЭБІШ Анатоль Іосіфавіч (н. 22.7.1962, в. Шамятоўка Свіслацкага р-на Гродзенскай вобл.), бел. паэт. Брат В.Дэбіша. Скончыў Мінскі ін-т культуры (1987). Працуе дырэктарам Дома культуры ў Брэсце. Друкуецца з 1983. Аўтар зб. вершаў «Калядная вячэра» (1992), «Стодзівы» (1995). Тэматычны дыяпазон паэзіі Д. разнастайны — ад часоў паганства («Зяіч», «Мара», «Чарнабог», «Пераплут», «Дзіў», «Велямос») да нашых дзён. Грунтуючыся на бел. нар. міфалогіі і фальклоры, аўтар асэнсоўвае стараж. светаўспрыманне, светабачанне і светаразуменне нашых далёкіх продкаў, яднае язычніцкія ўяўленні і хрысціянскія ідэалы, пяе хваласпеў жанчыне, каханню. Развівае жанры саяета, балады, трыялета, элегіі, паэт. форму тэрцыны. І.У.Саламевіч. ДЭБІШ Васіль Іосіфавіч (н. 22.7.1962, в. Шамятоўка Свіслацкага р-на Гродзенскай вобл.), бел. паэт. Брат А.Дэбіша. Скончыў Мінскі ін-т культуры (1987). Працуе ў Брэсце. Друкуецда з 1987. Аўтар зб. вершаў «Белыя птахі» (1992), «Лісты да Марыі» (1996). У лі11. Бел. энц. Т. 6.
рыцы Д. — рамант. свет чалавека, любоўныя перажыванні героя («Ліст да Марыі», «След вашых губ на крышталі», «Любіў. Ды ты не зразумела»), асэнсаванне духоўных крыніц жыцця народа, роднай гісторыі («Вільня». «Багрымава жалейка», «Апошяяя ноч К.Калілоўскага»). Звяртаецца і да над. міфалогіі. Раслрацоўвае жанры трыялета, квантэмы. І.У.Саламевіч. Д Э Б 0РА , Д э в о р а, паводле Бібліі, яўрэйская прарочыца і суддзя, якая аб’ядяала стараж.-яўр. плямёны і ўзначаліла заваяванне імі Палесціны. У аснове ладання гіст. факт бітвы аб’ядяанага войска ізраільскіх шіямён з войскам ханаанейскіх цароў. Подзвігам удзельнікаў бітвы і перамозе над ворагам прысвечана «Песня Дэборы» — стараж. ломнік яўр. л-ры (каля 1200 да п.э.).
321
ДЭБЮ СІ намічнай раўнавагі леўская прэмія 1983.
тэорыя).
Нобе-
ДЭ Б Р 0 Й Л Я XBÀJ11, гл. Хвалі дэ Бройля. ДЙ БРЭ Ц Э Н (Debrecen), горад ла У Велгрыі. Адм. ц. медзье Хайду-Біхар. Вядомы з 10 ст. 217,7 тыс. ж. (1994). Вузел чыгулак і аўтадарог. Важлы экалам. і кулы. цэлтр. Прам-сць: маш,буд. (ваголабудаваляе, вытв-сць ладшыплікаў, мед. абсталявалля, с.-г. машыл), хіміка-фармацэўтычпая, швейлая, мэблевая, гарбарла-абутковая, тытулёвая, харчасмакавая. 3 ул-ты. Ія-ты атамлых даследаваяяяў і фізікі Солца АН Велгрыі. Музеі. Арх. ломлікі 18— 19 ст. Бальлеалагічны курорт. У Д. ў 1849 Я.Кошут абвясціў яезалежяасць Велгрыі.
АМ .Дэборын. Дж Дэбро. К.Дэбюсі.
Д Э Б 0 Р Ы Н (I о ф е ) Абрам Майсеевіч (16.6.1881, мяст. У ліла Шылальскага р-па, Літва — 8.3.1963), расійскі філосаф, гісторык. Акад. AH СССР (1929). Сколчыў Берлскі ул-т (1908). Даследаваў гісторыю і тэорыю марксізму, дыялектыку, філас. пыталпі лрыродазлаўства, гісторыю сац.-паліт. вучэлляў y Еўропе. Лічыў, што дыялектыка ўлутрала ўласціва прыродлым і гіст. з’явам, a дыялект. метад падлягае ўкарапеллю ў прыродазпаўства, сама марксісцкая філасофія па спосабах развіцця свайго зместу з ’яўляецца дэдукгыўлай лавукай. Адзіл з ініцыятараў выдалпя ла рус. мове збору твораў Г.Гегеля (гал. рэдактар 1-га тома). Тв.: Людвнг Фейербах: Лнчносгь н мнровоззренне. М., 1923, Дналектака н естествознанве. 4 нзд. М.; Л., 1930; Введенне в фнлософлю даалектаческого матерлалнзма. 6 нзд. М.; Л., 1931; Соцлально-полкгнческле учення нового н новейшего временн. T. 1—2. М„ 1958—67. Т.І.Адула. Д Э Б Р 0 (Dcbreu) Джэрард (л. 4.7.1921, г. Кале, Фралцыя), фралка-амерыкалскі экаламіст. Вучыўся ва ул-тах Ф ралцыі, ЗША, Скалдылавіі. Д -р экалам. л. (1956). Быў супрацоўлікам Нац. цэлтра лавук. даследавалляў, Камісіі Коўлса па экалам. даследаваллях пры Чыкагскім уп-це, з 1962 лраф. экаяомікі і матэматыкі Каліфарлійскага ул-та ў Берклі. Даследаваяяі ў галіле экаламетрыі (вывучэлле калкрэтлых колькаслых узаемасувязей экалам. аб’ектаў і працэсаў з даламогай матэм. і статыст. метадаў і мадэлей), тэорыі агульлага экалам. развіцця (гранічнай карыснасці тэорыя, эка-
Д Э Б Ю Р 0 (Deburau) Ж ал Батыст Гаспар (31.7.1796, г. Колія, Чэхія — 17.6.1846), фралцузскі акцёр-мім. 3 сям’і валдроўлых акцёраў-акрабатаў. 3 1816 y трупе т-ра «Фюпамбюль» («Калатныя таяцоры»). Стварыў y розльгх паптамімах вобраз П ’еро, які стаў папулярлым лар. камічлым героем і атрымаў сусв. вядомасць. Захаваўшы старадаўні фарсавы грым П ’еро, Д. змяпіў яго аблічча і касцюм. У сучасяай паятаміме традыцыі Д. зяайш лі працяг y творчасці Ж.Л Баро і М.Марсо. Д Э БЮ С І (Debussy) Клод Ашыль (22.8.1862, С ел-Ж эрмел-ал-Ле, каля ІІарыжа — 25.3.1918), фраяцузскі кампазітар, ліяліст, дырыжор, муз. крытык; пачыпальлік муз. імпрэсіянізму. С коячыў Парыжскую калсерваторыю па класах фп. і кампазіцыі (1884). За каятату «Блудяы сып» атрымаў Рымскую прэмію. Выступаў як дырыжор, піяліст (пераважла з выкалаллем уласяых твораў) і муз. крытык. Наведваў Расію (1880, 1881, 1913). У сваёй творчасці апіраўся ла фралц. муз. традыцыі (Ф.Куперэла, Ф.Рамо, Ш.Гуно, Ж .M ae na), зазлаў уллыў рус. музыкі (асабліва М.Мусаргскага). Блізкасць да мастакоўімпрэсіяністаў і да гуртка паэта-сімваліста С.М алармэ. (калец 1880-х г.) даскорыла фарміравалле яго эстэт. прыяцыпаў. М аяіфестам муз. імпрэсіяпізму стала аркестравая «Прэлюдыя да «ГІасляпаўдзёлнага аддачылку фаўла» (1894), y якой выявіліся характэрлыя для музыкі Д. хісткасць ластрояў, выталчаласць, капрызласць мелодыкі, ка-
322
ДЭБЮ Т
ларыстычнасць гармоніі. Адно з найб. эначных тварэнняў Д. — опера «Пелеас і Мелізанда» (паводле М.Метэрлінка; 1902), дзе дасягнута поўнае зліццс музыкі з дзеяннем. Бляскам і празрыстасдю аркестравай палітры адзначаны найб. буйны яго твор — 3 сімф. эскізы «Мора» (1905). Імкнучыся да пастаяннага мігцення фарбаў, ён выкарыстоўваў натуральныя лады, пентатоніку, цэлатонавасць; ускладняючы гарманічныя сродкі, дасягаў разнастайных сумяшчэнняў гармоній, элементаў політанальнасці. У некат. творах («Бергамаская сюіта» для фп., 1910; музыка да містэрыі Г.Д’Анунцыо «Пакуты св. Себасцьяна», 1911; балет «Гульні». 1912, і інш.) выявіліся рысы, пазней уласцівыя неакласіцызму. Д. стварыў новы піяністычны стыль. Яго 24 прэлюдыі для фп. (1910— 13) малююць вобразы мяккіх, часам нерэальных пейзажаў, імітуюць пластыку танц. рухаў, навяваюць паэт. прывіды, жанравыя карціны. Наватарская творчасць Д. істотна паўплывала на сусв. музыку 20 ст. Літ. тв:. Рус. пер. — Статьн, рецензнн, беседы. М.;Л., 1964; Нзбр. ішсьма. Л., 1986. Літ:. С а б н н л н а М. Дебюссн / / Музыка XX в. М., 1977. Ч. 1, кн. 2; Я р о ц я н ь с к н й С. Дебюсся, нмпрессноннзм н снмволнзм: Пер. с пол. М., 1978; Дебюссл н музыка XX в.: Сб. ст. Л., 1983. ДЭБЮ Т (франц. début літар. пачатак), 1) першае выступленне на якім-н. полі дзейнасці (напр., артыста на сцэне). 2) Пачатковая стадыя шахматнай, шашачнай партыі. У значэнні Д. ужываюцца тэрміны «абарона», «партыя», «гамбіт» і інш.
ны або шэрагу дзяржаў. Д. звычайна праводзіцца ва ўмовах вял. дэфідыту плацежнага балансу, уцечкі золата і замежнай валюты з краіны, міграцыі капіталаў y інш. краіны з-за росту працэнтных ставак, a таксама з мэтай стымулявання экспарту. Д&ВАН (Devon), востраў y Канадскім Арктычным архіпелагу, тэр. Канады. Пл. 54 тыс. км2. На У крышт. масіў, выш. да 1887 м, укрыты ледавікамі. Цэнтр. ч. — вапняковае плато, выш. 250—600 м. На ПнЗ — сярэднягор’е, выш. 360— 540 м. Берагі парэзаны залівамі і фіёрдамі. Месцамі расліннасць арктычнай тундры.
шапачаткова Д. пераважалі ў выглядзе камерцыйных пераводных вэксаляў (трат), выпісаных экспарцёрам на імпарцёра. 3 пашырэннем сусв. гандлю і карэспандэнцкіх сувязей банкаў набылі форму банкаўскіх плацежных сродкаў: вэксаляў, чэкаў, акрэдытываў, плацежных даручэнняў, a таксама ўзаемных міждзярж. кароткатэрміновых крэдытаў. Паняцце Д. ўзнікла пасля 1-й сусв. вайны 1914— 18, калі залаты монаметалізм быў заменены золатадэвізным стандартам, заснаваным на золаце і вядучых валютах зах. краін (долар ЗША, фунт стэрлінгаў, франц. франк). Цана Д. ў нац. валюце вызначаецца валютным курсам (гл. таксама Дэвізная палітыка).
ДЭВАСТАЦЫЯ (ад лац. devastatio спусташэнне, знішчэнне), комплекс лячэбна-прафілактычных мерапрыемстваў па знішчэнні патагенных узбуджальнікаў інвазійных і інфекц. хвароб на ўсіх стадыях развіцця ў чалавека, жывёл і раслін. Ужываюцца метады мех., хім., фіз. і біял. ўздзеяння. Уключае дэгельмінтызацыю, дэзінвазію, дэзінсекцыю, дэзінфекцыю, хіміятэрапію, фагатэрапію і інш. ДФВІ (Davy) Гемфры (17.12.1778, г. Пензанс, Вялікабрытанія — 29.5.1829), англійскі хімік і фізік, адзін з заснавальнікаў элекграхіміі. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1803), яго прэзідэнт (1820— 27). 3 1802 праф. Каралеўскага ін-та ў Лондане. Навук. працы па неарган. хіміі, электрахіміі, па высвятленні прыроды эл. і цеплавых з ’яў. Адкрыў абязбольвальнае ўздзеянне закісу азоту (1799), хім. элемент бор (1808) незалежна ад Ж .Л.Гей-Л юсака. Атрымаў электролізам солей і шчолачаў калій, натрый, кальцый, стронцый, барый, магній. Прапанаваў вадародную тэорыю кіслот (1815). Алісаў эл. дугу (1808— 09), устанавіў залежнасць эл. супраціўлення правадніка ад яго папярочнага сячэння і даўжыні (1821). Сканструяваў бяспечную рудніковую лямпу (1815). Літ. М а н о л о в К. Велнкне хнмнкл: Пер. с болг. 3 нзд. T. 1. М., 1986.
Г.Дэві.
К.Дэвісан.
ДЙВІСАН (Davisson) Кліптан Джозеф (22.10.1881, г. Блумінгтан, штат Ілінойс, ЗШ А — 1.2.1958), амерыканскі фізік. Чл. Нац. AH ЗША. Скончыў Чыкагскі (1908) і Прынстанскі (1911) ун-ты. 3 1911 y Тэхнал. ш -це Карнегі, з 1917 y Лабараторыях Бэл-Тэлефон, y 1946— 54 візіт-праф. Віргінскага ун-та. Навук. працы па электроніды, цешіавым выпрамяненні, фізіцы крышталёў і квантавай фізіды. Незалежна ад Дж.П.Томсана адкрыў разам з амер. фізікам Л .Джэрмерам (1927) дыфракдыю электронаў на крышталях нікелю, што стала эксперыментальным пацвярджэннем хвалевых уласцівасцей мікрааб’ектаў. Нобелеўская прэмія 1937. Літ.: Л ь о ц ц н М. Нсторня фвзккн: Пер. с нтал. М., 1970. С. 403—404.
ДЭ BAJIÉPA (D e Valera) Іман (14.10.1882, Н ью -Н орк — 29.8.1975), дзяржаўны і паліт. дзеяч Ірландыі. Скончыў Дублінскі ун-т (1904). 3 1908 чл. Гэльскай лігі, з 1913 — патрыят. арг-цыі «Ірл. валанцёры». Адзін з кіраўнікоў Ірландскага паўстання 1916, за што зняволены і прыгавораны да смерці, але амнісціраваны. 3 1917 лідэр паліт. арг-цыі Шын фейн і «Ірл. валанцёраў». У 1919 абраны прэзідэнтам Ірл. рэспублікі, не прызнаў англа-ірландскі дагавор 1921. У 1922 адмовіўся ад пасады гірэзідэнта і ў грамадз. вайну 1922— 23 узначаліў апазіцыю, якая дамагалася поўнага суверэнітэту і цэласнасці краіны. У 1923 заснаваў партыю «Фіяна файл», пасля яе перамогі на выбарах узначальваў y 1932—48 урад і быў міністрам замежных спраў. Імкнуўся да поўнай паліт. і эканам. незалежнасці Ірландыі ад Вялікабрытаніі. У 1932 узначальваў сесію Савета Лігі Нацый, y 1938 — Асамблею Лігі Нацый. У 2-ю сусв. вайну захаваў нейтралітэт Ірландыі. У 1951— 54, 1957— 59 зноў кіраўнік урада, y 1959— 73 прэзідэнт Ірландыі.
ДЭВІЗНАЯ ПАЛІТЫКА, адзін з асноўных (з дысконтнай палітыкай) метадаў уздзеяння дзяржавы на рух курсу нац. валюты шляхам куплі-продажу замежнай валюты. 3 мэтай павышэння курсу сваёй валюты цэнтр. банк прадае замежную валюту за нацыянальную, штучна павялічваючы попыт на яе на валютных рынках. Купля дэвізаў павялічвае прапанову нац. валюты і зніжае яе курс. Умова правядзення Д.п. — наяўнасць y краіне буйных валютных рэзерваў. Гл. таксама Валютная палітыка.
Д ^ В ІТ (Davitt) Майкл (25.3.1846, Стрэйд, каля г. Белфаст, Вялікабрытанія — 31.5.1906), дзеяч ірлавдскага нац.-вызв. руху. 3 1865 удзельнік руху феніяў, y 1870— 77 зняволены. Адмовіўшыся ад тэрарыст. такгыкі феніяў, выступаў за спалучэнне масавага руху за аграрныя пераўтварэнні з парламенцкай барацьбой за нац. вызваленне. У 1879 разам з Ч.С.Парнелам заснаваў Зямельную лігу. У 1890 парваў з лідэрамі руху за Гомруль. 3 1895 чл. парламента, y 1899 y знак пратэсту супраць англабурскай вайны 1899— 1902 склаў з сябе парламенцкія паўнамоцтвы. Удзельнік к-та рабочага прадстаўніцтва (засн. ў 1900, з 1906 Лейбарысцкая партыя).
ДЭВАЛЬВАЦЫЯ (ад дэ... + вальвацыя), зніжэнне курсу валюты адной краіны ў адносінах да курсу валюты іншай краі-
Д Э ВІЗЫ (франц. devises), плацежныя сродкі ў замежнай валюце, якія выкарыстоўваюцца ў міжнар. разліках. Пер-
ДЭВІЙ Н ТН Ы Я П А В 0Д ЗІН Ы , паводзі ны з адхіленнем ад агульнапрынятых y грамадстве прававых і маральна-этыч-
ДЭВІЗ (франц. devise), 1) першапачаткова — надпіс ці эмблема на гербе, шчыце; кароткае выслоўе, якое выра жае асн. ідэю паводзін або дзейнасці. 2) Спова або выслоўе, якое на конкурсах аўтар ставіць на творы замест свайго імя.
ных норм. Асн. іх віды: злачыннасць, алкагалізм, наркаманія, прастытуцыя, самазабойствы, сексуальная разбэшчанасць. Узнікненне Д.п. абумоўлена недахопамі выхавання, дэфектамі маральнай і прававой свядомасці, нізкім узроўнем інтэлектуальнага развіцця асобы, неспрыяльным уплывам спадчыннасці, асаблівасцямі характару, інтарэсаў і патрэбнасцей чалавека, яго эмадыянальна-валявой дзейнасці і інш. фактарамі. Італьян. псіхіятар Ч.Ламброза лічыў «крымінальны тып» своеасаблівым «вынікам» дэградацыі на больш ранніх стадыях чалавечай эвалюцыі. Франц. сацыёлаг Э.Дзюркгейм і нрыхільнікі яго канцэпцыі сцвярджалі, што распаўсюджванню Д.п. садзейнічаюць сац.-эканам. і паліт. нестабільнасць, рэзкія змены ў грамадскім жыцці, сац. канфлікгы, стрэсы і інш. Паводле тэорый анаміі і сацыялізацыі, праявы Д.п. узрастаюць, калі сацыяльна дапушчальныя сродкі дасягнення грамадскіх і індывід. мэт выконваюцца не ўсімі людзьмі або калі іх уваходжанне ў сац. жыццё адбываецца ў абставінах дярпімых адносін грамадства да амаральных учынкаў, насілля. У 1960-я г. атрымала пашырэнне канцэпцыя стыгматызацыі, паводле якой Д.п. — заканамерны вынік своеасаблівага «наклейвання» на чалавека ярлыкоў накшталт «алкаголік», «наркаман», «прастытутка» і імкнення сацыяльна ізаляваць, прыцягнуць да адказнасці, выправіць ці вылечыць такіх людзей. Існуюць канцэпцыі, y якіх сцвярджаецца, што Д.п. абумоўлены асаблівасцямі будовы чалавечага цела, анамаліямі палавых храмасом. Э. СДубянецкі. ДЭВІЯЦЫ Я (ад позналац. deviatio адхіленне), 1) адхіленне рухомых цел (карабля, самалёта, снарада, кулі і інш.) ад зададзенага (вызначанага) напрамку руху (разліковай траекторыі). Напр., Д. снарада, кулі выклікаецца мех. парушэннямі руху ў канале ствала (зрыванне снарада з нарэзкі) ці ў паветры (няспраўнасць апярэння стабілізатара, выпадковыя рэзкія змены кліматычных умоў y час палёту, гл. таксама Дэрывацыя). 2) Адхіленне рухомай сістэмы компаса ад напрамку на магн. (у магн. компаса) ці геагр. (у гіракомпаса) полюс Зямлі. Узнікае пад уплывам магн. і эл. палёў, паскоранага руху, гайданкі і інш. Кампенсуецца з дапамогай адпаведна дадатковых магнітаў ці карэктараў. 3) Адхіленне частаты ваганняў ад сярэдняга значэння (найб. пры частотнай мадуляцыі). Уплывае на склад і значэнні амплгтуд складальных спектра частотна мадуляваных ваганняў, перашкодаўстойлівасць радыёсістэм і інш. 4) У б і я л о г i і — эвалюцыйнае адхіленне ў развідці органа на сярэдніх этапах яго фарміравання (у час эмбрыянальнага развіцця); разнавіднасць філэмбрыягенезу. Прыводзіць да змены будовы гэтага органа ў дарослага арганізма ў параўнанні з продкамі. Напр., эпідэрмальная частка зачаткаў лускі ў паўзуноў на сярэдніх стадыях яе
развіцця падвяргаецца арагавенню, a не акасцяненню, як y акул. У раслін прыклад Д. — клубні і цыбуліны, якія сфарміраваліся з першаснай эмбрыянальнай расліннай пупышкі. Тэрмін увёў ням. вучоны Ф.М юлер (1864). Д Э В 0Й Н А Аляксандр Мікалаевіч (н. 15.8.1933, Мінск), бел. вучоны ў галіне ядз. энергетыкі і радыяцыйнай бяспекі. Д-р тэхн. н. (1988), праф. (1994). Скончыў БП І (1955). 3 1957 y Ін-це цепла- і масаабмену. 3 1965 y Ін-це ядз. энергетыкі АН Беларусі, з 1990 y Ін-це радыяцыйнай бяспекі (з 1996 нам. дырэктара). Навук. прады ла фізіцы цеплавых працэсаў y ядз. энергет. устаноўках (ЯЭУ), па стварэнні і эксплуатацыі сістэмы радыяцыйнага маніторынгу. Эксперыментальна ўстанавіў заканамернасці нестацыянарных цештавых лрацэсаў пры аварыйных рэжымах ЯЭУ. Тв.: Теплообмен прн охлааденнв дассоцннруюпшх теплоноснтелей АЭС. Мн., 1978; Некоторые закономерноста процесса всккпання дассошшруюшего теплопоснтеля N20 4 в большом обы-ме прн разгерметазацнн сосуда под дашісішем (разам з У.С.Высоцкім) / / Весці АН БССР. Сер. фіз.-энергет. навук. 1985. № 3. А.І.Болсун. ДЭВ0Н СКА Я СІСТЭМА (П ЕРЬІЯД ), д э в о н , чацвёртая сістэма палеазойскай эратэмы (групы), якая адпавядае чацвёртаму перыяду палеазойскай эры геал. гісторыі Зямлі. Падсцілаецца адкладамі сілурыйскай сістэмы (перыяду), леракрываецца адкладамі каменнавугальнай сістэмы (перыяду). Пачалася каля 400 млн. гадоў назад, доўжылася болыд за 50 млн. гадоў. Тэрмін уведзены англ. даследчыкамі Р.І.Мурчысанам і А.Седжвікам (1839). Падзяляецца на 3 аддзелы (эпохі) — ніжні, сярэдні, верхні (ранняя, сярэдняя, позняя элохі) і 7 ярусаў (вякоў) — лохкаўскі, пражскі, эмскі (ніжні аддзел); эйфельскі, жывецкі (сярэдні); франскі, фаменскі (верхні адцзел). На Беларусі гэты падэел пакладзены ў аснову рэгіянальнай стратыграфічнай схемы (1981, 1990) дэвонскіх адкладаў. На падставе характэрных комплексаў выкапнёвых брахіялод, астракод, канадонтаў і рэшткаў раслін (спораў) вылучаны больш дробныя адзінкі — рэгіянальныя гарызонты: баршчоўскі, чарткоўскі, віцебскі, адроўскі, асвейскі, гарадоцкі, касцюковіцкі, полацкі (старааскольскі), ланскі, саргаеўскі, сямілуцкі, рэчыцкі, варонежскі, яўланаўскі, лівенскі, даманавіцкі, задонскі, ялецкі, летрыкаўскі, лебядзянскі, арэскі, стрэшынскі, палескі. Арганічны свет Д.р. быў багаты і разнастайны. Марскія басейны насялялі амаль усе тьты марскіх беспазваночных жывёл (прасцейшыя, кішачнаполасцевыя, плечаногія, членістаногія, малюскі, канадонтаносьбіты і інш.), з раслін — водарасці; y лагунах, аэёрах і рэках панавалі бяссківічныя і рыбы. На сушы былі пашыраны прымітыўныя расліны — псілафіты, з’явіліся папарацепадобныя, даеразовыя і хвашчовыя, першыя голанасенньш. Некат. групы жьшёл (каралы, страматапоры і інш.) і раслін (вапняковыя водарасці) адыгрывалі важную ролю ва ўтварэнні адкладаў, месцамі ў морах стваралі арганагенныя пабу-
ДЭГА___________________ 323 довы (біястромы, біягермы, рыфы). Найб важныя для расчлянення дэвонскіх адкладаў групы фауны — ганіятыты, каралы, брахіяподы, малюскі, астракоды, канадонты, рыбы; флоры — рэштю раслін (споры). Адклады Д.с. вядомы на ўсіх кантьшентах, удзельнічаюць y будове платформеннага чахла большасці платформ Паўн. і Паўд. паўшар’яў, выходзяць на паверхню на ўсіх мацерыках. Пашыраны таксама ў складкавых сістэмах Урала, Паміра, Апалачаў, Кардыльераў і інш. Большая ч сушы ў дэвоне была ўкрыта морамі, дзе пераважна намнажаліся тэрыген ныя і карбанатныя асадкі, y лагунах — каменныя солі, гіпсы, ангідрыты. У дэвоне пачалася герцынская складкавасць, якая суправаджалася актыўнай вулканічнай дзейнасшо і ўгварэннем магутных тоўшчаў вулканагенных парод. На ўсіх кантьшентах з адкладамі дэвону звязаны радовішчы карысных выкапняў. На Беларусі адклады Д.с. пашыраны на б. ч. (каля 60%) тэр. і прадстаўлены ўгварэннямі ўсіх ярусаў, акрамя пражскага. Залягаюць на глыбінях ад 100 да 1500 м і толькі месцамі па р. Днялро ў г. Орша, Зах. Дзвіна каля Віцебска, Сар’янка каля г. Верхнядзвінск выходзяць на паверхню. На ПдЗ (Брэсцкая ўпадзіна, Валынская манакліналь) глініста-карбанатныя адклады лохкаўскага яруса магутнасцю да 80 м, y цэнтры і на ПнУ (Аршанская ўпадзіна, Латвійская седлавіна) тэрыгенныя, карбанатныя і эваларытавыя адклады эмскага, эйфельскага, жывецкага і часткова франскага ярусаў агульнай магуінасцю да 500 м. Да франскага яруса адносяцца вулкана-магматычныя ўтварэнні дыятрэм (трубак выбуху) Жлобінскай седлавіны. Найб. поўны разрэз дэвону (да 3— 3,5 тыс. м) ускрыты свідравінамі на ПдУ (П рыляцкая ўладзіна), дзе ўтварэнні эйфельскага, жывецкага, франскага і фаменскага ярусаў с о а д зе н ы з магутных тоўшчаў тэрыгенных, карбанатных, саляносных і вулканагенных ларод. 3 адкладамі дэвону звязаны радовішчы карысных выкалняў: нафты (Рэчыцкае, Давыдаўскае, Вішанскае і інш ), ссшей каменных (М азырскае) і калійных (Старобінскае, ІІстры каўскае), гаручых сланцаў (Тураўскае, Любанскае), даламітаў (г.п. Руба, Віцебскі р-н), расолаў і мінер. вод. Літ.\ Матерналы по стратнграфнн Белорусснн. Мн., 1981; Геологня н полезные нскопаемые крясталляческого фундамента н ннжней частн платформенного чехла Беларусм. Мн., 1996; Решенне Межведомственного регнонального стратаграфнческого совеіцання по среднему н верхнему палеоэою Русской платформы: Девонская снстема. Л., 1990. С.А.Кручак ДЭВЫ , д а й в а , д з і в ы , y іранскай міфалогіі злыя духі. Супрацьпастаўляліся добрым духам ахурам. Д. уяўлялі рагатымі, валасатымі, шматгаловымі веліканамі, якія жылі ў дзікіх, цяжкадастулных мясцінах, y нетрах зямлі, дзе ахоўвалі скарбы (каштоўныя металы і камяні). Многія легендарныя іранскія цары і волаты выступалі як дэваборцы. ДЭГА (Degas) Ілер Ж эрмэн Эдгар (19.7.1834, Парыж — 27.9.1917), фран-
324
ДЭГАЗАВАЛ ЬНЫЯ
цузскі мастак. Вучыўся ў Ш коле прыгожых мастацтваў y Парыжы (1855— 56). У Італіі вывучаў мастацтва ранняга Адраджэння (1854— 59). Зазнаў уплыў ЖЛ.Ц.Энгра. Пачаў са строгіх па кампазіцыі гіст. карцін і партрэтаў («Сям’я Белелі», каля 1858—60). У 1870-я г. наблізіўся да імпрэсіянізму. Захоплены шматвобразнасцю і рухомасцю гар. жыцця, маляваў сучасны яму Парыж (вуліцы, тэатр, кавярні, скачкі) y непарьгўна-зменлівых аспектах («Плошча Згоды», каля 1875, «Абсент», 1876, і інш.); адлюстроўваў бытавыя сцэны («Жанчыны на тэрасе кавярні», 1877, «Жанчына расчэсвае валасы», каля 1883, «Прасавальшчыцы», каля 1884, і інш.), y іх выяўляў пластычную прыгажосць чалавека. Маляўнічасцю вылучаюцца пастэльныя творы са сцэнамі балета («Танцоўшчыца ў фатографа», каля
цыевыя і натрыевыя солі хларнавацістай кіслаты, хлораміны) і шчолачныя (сода, гідраксід натрыю, аміячная вада і інш ). Выкарыстоўваюць растворы Д.р. y вадзе ці арган. растваральніках (напр., дыхлорэтане, трыхлорэтане, тэтрахлорэтане, бензіне і інш.) пры дэгазацыі хім. спосабамі. ДЭГАЗАЦЫЯ (ад дэ... + газ), 1) Д. a т р у т н ы х р э ч ы в а ў — зніжэнне да дапушчальных норм ступені заражанасці стойкімі атрутнымі рэчывамі мясцовасці. вады, тэхнікі і інш. аб’ектаў. Ажыццяўляюць фіэ. і хім. спосабамі. Праводзяць з дапамогай спец. тэхн. сродкаў — прылад, дэгазацыйных машын і інш. для прадухілення ўздзеяння атрутных рэчываў на чалавека і жывёл. Я к п а н я ц ц е Д . ў ш іх л а ў п е р ы я д 1 -й сусв. вай н ы , калі п ач алі вы хары стоўвац ь газап ад о б н ы я а т р у т н ы я р э ч ы в ы . Ф із. с п о с а б ы Д . — в ы д а л е н н е ат р у тн ы х р э ч ы в а ў в ы п а р э н н е м , з м ы в а н н е м а р ган . р а с т в а р а л ь н іх а м і ц і в о д н ы м і р а с т в о р а м і п а в е р х н е в а -а к т ы ў н ы х р э ч ы в а ў , а д с о р б ц ы й , з р а з а н н е м з а р а ж а н а г а с л о я гл е б ы (с н ег у ), a т а к с а м а з а с ы п а н н е м з а р а ж а н а й п а в е р х н і ін е р т н ы м і м а т э р ы я л а м і ( н а п р ., п я с к о м , ш л а к а м ). Н а й б . э ф е к т ы ў н ы я хім. с п о с а б ы Д . , я к ія з а с н а в а н ы н а а б я с ш к о д ж в а н н і а тр у г н ы х р э ч ы в а ў з д а п а м о г а й дэгазавальных рэчываў. Э ф е к т ы ў н а я т а к с а м а Д . м ы ц ц ё м з вы кары стан нем м ы йны х сродкаў і карбанату н а т р ы ю (к а л ь ц ы н ір а в а н а й с о д ы ). П р ы Д. с к у р н а г а п о к р ы в а ч а л а в е к а к а р ы с т а ю ц ц а у н ів е р с а л ь н ы м і д э г а з а в а л ь н ь ш і р а с т в о р а м і, я к ія ў в а х о д з я ц ь y к а м п л е к т ін д ы в ід . хім . п ак е т а .
2) Д. ў м е т а л у р г і і — выдаленне газаў з вадкага металу. Найб. эфектыўнае вакуумаванне (гл. Вакуумная металургія), таксама Д. адбываецца ў працэсе плаўкі, разліўкі, кіпення, перамешвання, адстойвання металу і інш. 3) Д. ў г о р н а й с п р а в е — выдаленне руднічных газаў з падземных горных вырабатак. Ажыццяўляецца бурэннем свідравін y масіве горных парод, адсмоктваннем газаў з вял. ксшькасцю метану і інш. A ll. Чарнякова. Э .Д э га . Т а н ц о ў ш ч ы ц а 1877— 78.
ў
ф атограф а.
К аля
1 8 7 7 — 78, «Зорка», 1878, «Экзамен танца», 1880, і інш ). Напружаны характар набываюць творы Д. 1880— 90-х г. (выкананы гал. чынам пастэллю), болыл інтэнсіўныя і багатыя па колеры з павялічанымі і амаль плоскаснымі формамі, цеснай прасторай («Блакітныя танцоўшчыцы», каля 1879, і інш.). 3 канца 1880-х г. шмат займаўся скульптурай. У фігурках балерын, купальшчыц, коней (часта эцюдных па лепцы) дамагаўся пластычна-выразнай перадачы імгненнага руху, вастрыні і нечаканасці позы, захоўваючы цэласнасць і канструктыўнасць фігуры. Літ.: Р у с а к о в а Р . Д ега. М ., 1968.
ДЭГАЗАВАЛЬНЫЯ Р ^Ч Ы В Ы , хіміч ныя злучэнні, якія акгыўна рэагуюць з атрутнымі рэчывамі і ператвараюць іх y нетаксічныя ці малатаксічныя злучэнні. Адрозніваюць Д.р. акісляльна-хларавальнага дзеяння (гіпахларыты — каль-
ДЭГЕЙТЭР, Д э ж э й т э р (Degeyter) П ’ер (8.10.1848, г. Гент, Бельгія — 27.9 1932), французскі кампазітар. Рабочы, удзельнік рэв. руху. Захапляўся музыкай, спяваў y хоры, кіраваў хар. гурткамі. Аўтар музыкі міжнар. пралетарскага гімна «Інтэрнацыянал» на вершы Э.Пацье (1888; напісаны для пеўчага т-ва «Рабочая ліра» ў г. Ліль), a таксама рэв. песень «Камунар» (словы Пацье), «Наперад, рабочы клас», «Серп і молат» (словы Д.) і інш. ДЭГЕЛ ЬМ ІН ТЫ ЗА Ц Ы Я (ад дэ... + гельмінты), комплекс лячэбна-прафілакт. мерапрыемстваў па зніш чэнні гелшінтаў (паразітычных чарвей) на ўсіх стадыях іх развіцця ў арганізме чалавека ці жывёлы і ў навакольным асяроддзі (глеба, гной). Праводзіцца з лячэбнай, прафілакт. і дыягнастычнай мэтамі з выкарыстаннем проціглісных (андыгельмінтных) сродкаў (гексахлорэтан, піперазін, насенне гарбузоў, філіксан і інш.), высокай т-ры і хірург. аперацый.
ДЭГЕНЕРАЦЫ Я (ад дэ... + генерацыя), выраджэнне, пагаршэнне з пакалення ў пакаленне біял. прыстасавальных або гасп. прыкмет арганізмаў, папуляцый ці экасістэм пад уплывам неспрыяльных умоў існавання, роднасных скрыжаванняў, хвароб і інш. фактараў. Тэрмінам Д. вызначаюць таксама памежныя з біялагічнымі працэсы і з ’явы (напр., распад асобы пад уплывам пэўных сац.эканам. умоў існавання, y выніку алкагалізму, наркаманіі, псіхатропных фактараў). У сельскай гаспадарцы Д. — выраджэнне сартоў культ. раслін, парод свойскай жывёлы. ДЭГІДРАГЕНА з Ы , фсрменты класа аксідарэдуктаз, што каталізуюць акісляльна-аднаўленчыя рэакцыі пераносу вадароду (электрона) ад субстрату да акдэптара. Вельмі пашыраны ў прыродзе, удзельнічаюць y рэакдыях, што складаюць аснову акіслення біялагічнага і энергет. забеспячэння клетак (гл. Дыханне), некаторыя ў аднаўленчых біясінт. працэсах. П а ю д л е хім . п р ы р о д ы Д . — п р а т э ід ы з п ір ы м ід зін а в ы м і (Н А Д , Н А Д Ф ) ц і ф л а в ін а в ы м і (Ф А Д , Ф М Н ) к а ф е р м е н т а м і — а к д э п т а р а м і а т ам а ў в а д ар о д у . П а д з я л я ю ц ц а н а а э р о б н ы я (п е р а н о с я ц ь в а д а р о д н е п а с р э д н а н а м а л е к у л я р н ы к іс л а р о д ) і а н а э р о б н ы я (а к ц э п т а р а м в а д а р о д у м о ж а б ы ц ь ін ш а я Д .). Н а з в а Д . д а е ц ц а п а с у б с т р а ц е , ш т о а к іс л я е ц д а ( н а п р ., Д ., я к а я д э гід р ы р у е э т ы л а в ы с п ір т , н а з . а л к а г о л ь д э г ід р а г е н а з а й , м а л о ч н у ю к іс л а т у — м а л а тд э гід р а г е н а за й і ін ш .).
ДЭГІДРАІ'ЕНІЗАЦЫ Я, хімічны працэс адшчаплення вадароду (гідрагену) ад малекулы арган. злучэння; рэакцыя, адваротная гідрагенізацыі. Звычайна прыводзіць да ўтварэння падвойнай сувязі (С=С, С = 0 і інш.). Ажыццяўляецца ў прысутнасці каталЬатараў або пад уплывам акцэптараў вадароду пры т-ры 300— 550 °С і паніжаным ціску (0,1—5 МПа). У чалавека і жывёл Д. — адна са стадый біял. акіслення рэчываў, якія паступаюць y арганізм, адбываецца ў прысутнасці ферментаў — дэгідрагеназ. Выкарыстоўваецца ў вытв-сці этылену з этану, стырсшу э этылбензолу, бутадыену з бутану ці бутэнаў, адэтону з ізапрапілавага спірту і інш.; адбываецца пры тэрмічным крэкінгу і каталітычным рыформінгу. Гл. таксама Дэгідрацыклізацыя. ДЭПДРАТА ц Ы Я (ад дэ... + гідратацыя), адшчапленне вады ад малекул арган. або неарган. рэчываў; рэакцыя, адваротная гідратацыі. Л ж ы ц ц я у л я е іш а т э р м іч н а ў п р ы су гн асх в к а т а л із а т а р а ў ц і п а д у з д з е я н н е м р э ч ы в а ў , я х ія з в я з в а ю ц ь в а д у ( н а п р ., с е р н а я к - т а , а к с ід ф о с ф а р у P 2O s). А д р о з н ів а ю ц ь Д . ў н у г р ы - і м іж м а л е к у л я р н у ю . У в ы н ік у ў н у т р ы м а л ек у л я р н а й Д . а р ган . зл у ч э н н я ў у т в а р а ю ц ц а к р а т н ы я с у в я з і ( н а п р ., с ін т э з э т ы л е н у э э т ы л а в а га с п ір т у ) ц і г е т э р а ц ы к л ы ( р э а к ц ы і ц ы к л а д э г ід р а т ац ы і). П р ы м іж м а л е к у л я р н а й Д . сп ір т о ў у т в а р а ю ц ц а п р о с т ы я э ф ір ы , с у м е сі с п ір т у і к - т ы — с к л а д а н ы я э ф ір ы . Д . ар га н . і н еа р га н . к іс л о т а т р ы м л ів а ю ц ь а н гід р ы д ы . Д а Д . а д н о с іц ц а т а к с а м а а б я з в о д ж в а н н е — в ы д а л е н н е к р ы ш т а л із а ц ы й н а й в а д ы з к р ы ш т а л е гід р а т а ў і в а д ы , а д с а р б ір а в а н а й р э ч ы в а м .
ДЭГІДРАЦЫКЛІЗАЦЫЯ, рэакцыя ўгварэння бензолу і яго найбліжэйшых гамолагаў (талуолу, ксілолу і інш.) з алканаў і алкенаў, малекулы якіх маюць не менш як 5 атамаў вугляроду ў галоўным ланцугу. Рэакцыя Д. (араматызацыі парафінавых вуглевадародаў) адкрыта сав. хімікамі БА .К азанскім і А.Ф.Платэ (1936). Ддбываецца на аксідных каталізатарах пры дэгідрагенізацыі. Д. над ллацінай пры 300 °С гамолагаў бензсшу з бакавым ланцугом з 4 і болей атамаў вушяроду атрымліваюць нафталін і яго гамолагі.
жыраў, экіпажа, паліва і інш.). Д. пры асадцы па грузавую марку — асн. эксплуатацыйная характарыстыка марскога судна. Д. роўны рознасці паміж водазмяшчэннем і ўласнай масай судна з гатовымі да дзеяння механізмамі (з запоўненымі паліўнымі трубаправодамі, вадой y катлах і цеплаабменніках і інш.). ДЭ ДЗЮ Ў (De Duve) Крысціян Рэнэ (н. 2.10.1917, Тэмс-Дытан, каля Лондана), бельгійскі біяхімік. Чл. Кара-
ДЭГІШ (цюрк.), катастрафічнае разбурэнне рачных берагоў паводкавымі водамі. Тэрмін ужываецца пераважна ў Сярэдняй Азіі. Напр., y выніку Д. на Амудар’і ў 1940-х г. разбураны г. Турткуль. ДЭ ГОЛЬ (de Gaulle) Шарль, гл. Голь ІІІарль дэ. ДЭГРАДАЦЫЯ (лац. degradatio літар. зніжэнне), паступовае пагаршэнне, заняпад; зніжэнне або страта станоўчых якасцей. ДЭГРАДАЦЫЯ П Р Ы Р 0 Д Ы , пагаршэнне ці страта станоўчых якасцей прыроднага асяроддзя. Тэрмін часцей выкарыстоўваецца ў адносінах да канкрэтных аб’ектаў і кампанентаў прыроднага асяроддзя, напр., дэградацыі глеб (паніжэнне ўрадлівасці глеб, выкліканае прыроднай зменай умоў глебаўтварэння або гасп. дзейнасцю чалавека), дэструкцыі ландшафтаў, рэкрэацыйнай дыгрэсіі (гл. Дыгрэсія) і інш., папярэджанне якіх складае адну з гал. задач аховы прыроды. Да Д.п. адносіцца таксама біядэградацыя. ДЭГУСТАцЫЯ (ад лац. degustatio каш таванне), ацэнка якасці харч. прадукгаў арганалептычным спосабам (органамі зроку, нюху, смаку). П р ы Д . в ін а в ы з н а ч а ю ц ц а с м а к , б у к е т , п р аэр ы стасц ь і к о л е р , д л я п е н іс т ы х я ш ч э і пеністасць. П р ы Д . ч а ю а ц э н ь в а е ц ц а п ах , смак і к о л е р н а с т о ю , в ы п ш д су х о га ч а ю і р а з варанага л іс та. У т ы т у н і в ы з н а ч а ю ц ь п ах , смак, м о ц н а с ц ь , н а я ў н а с ц ь y д ы м е ал еіс т ы х рэчываў. Д э г у с т у ю ц ь т а к с а м а с т р а в ы , к а н с е р вы і ін ш . п р ад у к ты .
ДЭДАЛ I ІКАР, персанажы старажытнагрэчаскай міфалогіі. Дэдал — выдатны вынаходнік, механік, будаўнік, скулытар. Ікар — яго сын. Паводле міфа, Дэдал па загадзе крыцкага цара Мінаса пабудаваў лабірынт для Мінатаўра і дапамог Арыядне вызваліць з лабірынта Тэсея, за што разам з Ікарам быў зняволены. Д. i I. зрабілі з пер’я і воску крылы, бацька даляцеў да Сіцыліі, a сын занадта наблізіўся да сонца, воск на крылах растапіўся, Ікар зваліўся ў мора і загінуў. Вобраз Ікара, чалавека, які ўзляцеў да сонца, часта выкарыстоўваецца ў л-ры, выяўл. мастацтве, музыцы. ДЭДВЕЙТ (англ. deadweight, літар. мёртвы груз), поўная грузападымальнасць судна (сумарная маса грузу, паса-
ДЭЗАДАРАНТЫ__________ 325 заўсёды ісціннае. Д. цесна звязана з назіраннем, эксперыментам (гл. Дослед) і індукцыяй. Ужываецца для пабудовы навук. тэорый y матэматыцы, логіды, a таксама фізіцы, біялогіі, сацыялогіі і інш. навуках. Складанымі з ’яўляюцца філас. праблемы, якія звязаны з дэдукцыйнымі вывадамі і даследуюцца ў розных кірунках філасофіі (напр., эмпірызме, рацыяналізме, марксізме і інш ). Метады і правілы Д. вывучаюцца логікай, тэорыяй пазнання і псіхалогіяй. Дэдукцыйныя працэсы, што вывучаюцца матэм. сродкамі, можна аўтаматызаваць з дапамогай ЭВМ. Літ.\ Логнка научного познання. М., 1987; П у г а ч Г.В. Познавательная актавность человека. М., 1985; Сгереотапы н дннаммка мышлсння. Мн., 1993. В .М .П еш к а ў .
леўскай бельг. АН, літаратуры і выяўл. мастацтва, Каралеўскай мед. акадэміі Белыіі, Нац. AH ЗША, Амер. акадэміі навук і мастацтваў, Парыжскай АН, Германскай акадэміі даследчыкаў прыроды «Леапальдзіна». Скончыў ун-т y Лувене (Бельгія, 1941). 3 1947 працаваў y ш (з 1951 праф.), з 1962 y Ракфелераўскім ун-це ў Нью-Йорку. Заснавальнік і прэзідэнт Міжнар. ін-та клетачнай і малекулярнай паталогіі ў Бруселі. Навук. працы па біяхіміі інсуліну, глюкагону, распрацаваў метад дыферэнц. цэнтрыфугавання і адкрыў з яго дапамогай субклетачныя струхтуры — лізасомы (1963), выявіў іх прыроду, развіў канцэпцыю пра функцыі (1964) і ўдзел лізасом y фізіял. прадэсах y клетках. Нобелеўская прэмія 1974 (разам з К.Клодам і Дук.Э.Лаладэ). ДЭДЎКЦЫ Я (ад лац. deductio вывядзенне), спосаб вывядзення заключэнняў ад агульнага да канкрэтнага і адзінкавага, ад агульных разважанняў да канкрэтных або інш. вывадаў. У шырокім сэнсе — любы вывад увогуле, без якога не абыходзяцца паўсядзённыя разважанні і працэс пабудовы навук. тэорый. Упершыню тэорыя Д. распрацавана Арыстоцелем, сустракаецда ў творах Баэцыя. Ф .Бэкан недаацэньваў ролю Д. ў працэсе навук. пазнання. Р.Дэкарт супрацьпастаўляў Д. інтуіцыі. Г.Лейбнід выказваў ідэю пабудовы логікі як вылічэння, паставіў задачу вывучэння лагічных уласцівасцей адносін з мэтай пашырэння сродкаў дэдукцыйнага вываду. У сучаснай логіцы Д. разумеюць як абагульнены вывад, y якім з выказванняў, што існуюць, па правілах логікі будуецца новае (заключэнне), a выказванні, з якіх яно атрымліваецца, наз. пасылкамі. Пасылкі размяшчаюцца вольна, тэарэт. ланцуг можа быць вялікім, але заўсёды мае канец. Калі пасылкі праўдзівыя і правілы дэдукцыйнага вываду не парушаны, то заключэнне
ДФДЭКІНД (Dedekind) Юліус Вільгельм Рыхард (6.10.1831, г. Браўншвайг, Германія — 12.2.1916), нямецкі матэматык. Чл. Берлінскай (1880) і Парыжскай (1910) АН. Вучыўся ў Гётынгенскім ун-це ў К.Гаўса і П.Дзірыхле. У 1862— 1912 ііраф. Вышэйшай тэхн. шксшы ў Браўншвайгу. Навук. працы па тэорыі алгебраічных лікаў. Стварыў шэраг агульных канцэпцый сучаснай алгебры, y прыватнасці ўвёў паняцце кольца, даў сучаснае вызначэнне ідэала ў матэматыцы. Д. — аўтар адной з сістэм строгага абгрунтавання тэорыі рэчаісных лікаў. Літ:. С т р о й к Д.Я. Краткмй очерк нсторян математакн.: Пер. С. 219—221
с
нем.
2
нзд. М , 1969.
Д Э Д Э Р 0 Н (ням. Dederon ад скарачэння DDR), гандлёвая назва поліаміднага валакна і тканіны з гэтага валакна, што выпускаліся ў ГДР. Д Э З... (франц. dës... ад ..., раз...), прыстаўка, якая абазначае знішчэнне, выдаленне, спыненне або адсутнасць чаго-н., напр., дэзінфекцыя, дэзінфармацыя. ДЭЗАВУІРАВАННЕ (ад франц. désavo uer адмаўляцца, выказваць неадабрэнне), заява пра нязгоду з дзеяннямі сваёй даверанай асобы ці аб тым, шго дадзеная аооба не ўпаўнаважана дзейнічаць ад імя заяўніка. У міжнар. праве — заява кіраўніка дзяржавь) ці ўрада аб тым, што дыпламат. прадстаўнік або інш. афіц. асоба дзейнічала без адпаведнага даручэння ці з перавышэннем паўнамоцтваў. ДЭЗАДАРАНТЫ (ад дэз... + лац. odor пах), сродкі для аслаблення ці знішчэння дрэннага паху; кампазідыі арган. злучэнняў — спіртоў, альдэгідаў, вытворных вышэйшых тлустых кіслот, прыродных і сінт. пахучых рэчываў і інш. з рознымі дабаўкамі. Паводле прызначэння адрозніваюць Д. паветра (для памяшканняў, вопраткі і інш.) і гігіенічныя (касметычныя для знішчэння паху поту, асвяжэння цела і поласці po ta ), якія звычайна маюць рэчывы, што
326_________ ДЭЗАДАРАЦЫЯ памяншаюць выдзяленне поту (фармалін, уратрапін) ці аказваюць дэзінфіцыруючае дзеянне. ДЭЗАДАРАЦЫЯ, пазбаўленне ад непрыемнага паху цела чалавека, памяшканняў і хім. рэчываў з дапамогай спец. саставаў (дэзадарантаў). Дасягаецца вентыляцыяй памяшканняў, выкарыстаннем дэзадарантаў (у ветэрынарыі — торф, драўняны вугаль, марганцавакіслы калій, фармалін, хлорная вапна, азон і ін ш ), своечасовай фіз. і хім. алрацоўкай адходаў і нечыстот. Да дэзадарантаў цела часта дабаўляюць касметычныя сродкі — ласьёны, крэмы, пасты і інш. Д. папярэднічае гігіенічная апрацоўка. ДЭЗАКТЫВАЦЫЯ (ад дэз... + лац. activus дзейны, актыўны), выдаленне радыеактыўных рэчываў з паверхні розных аб’ектаў: глебы, будынкаў і збудаванняў, зброі, тэхнікі, адзення, прадуктаў харчавання і інш.; адно з мерапрыемстваў ііа ліхвідацыі наступстваў аварый, звязаных з выкідамі радыеактыўных рэчываў або выкарыстаннем ядз. боепрыпасаў. Абясшкоджванне ад радыеактыўных рэчываў вадкіх і газападобных асяроддзяў наз. ачысткай. Вытворчая Д. ажыццяўляецца пры эксплуатацыі АЭС, y працэсе тэхнал. цыкла атрымання ядз. паліва, пры абыходжанні з радыеактыўнымі адходамі і зняцці АЭС з эксплуатацыі. Ступень забруджвання аб’ектаў вызначаецца дазіметрычнымі пршадамі. Д . ў кл ю ч ае с у к у п н а с ц ь а л е р а ц ы й з в ы к а ры станн ем сродкаў п а вы дален н і рад ы еак ты ў н ы х за б р у д ж в а н н я ў з а б ’е к т а ў а б о із а л я ц ы і іх п ав ер х н я ў . У за л е ж н а с ц і а д ар р эга тн а га с т а н у д э за к т ы в у ю ч а г а а с я р о д д з я с п о с а б ы Д . п адзяляю ц ц а н а вад касн ы я, б язвад касн ы я і к а м б ін а в а н ы я . В а д к а с н у ю Д. правод зяц ь струм ен ем вады , дэзакты вую чы м і р а ст в о р а м і, м ы іш ё м ці э к с т р а к ц ы я й ; б я з в a д к а с н у ю Д . — с т р у м е н е м га э у а б о п а в е т р а , п ы л а а д с м о к т в а н н е м , з н я ц ц е м за б р у д ж а н а га с л о я , із а л я ц ы я й за б р у д ж а н а й п а в е р х н і; к а м б і н а в а н у ю Д . — п р а ц ір а н н е м ш ч о т к а м і ц і а н у ч к а м і, а п р а ц о ў к а й п а р а й , п а к р ы ц ц ё м п а в ер х н і с п е ц . п л ё н к а м і, я к ія х у тк а з а ц в е р д зя в а ю ц ь . Д . м я с ц о в а с ц і п р а в о д з ііш а за г л ы б л е н н е м за б р у д ж а н а га п л а с т а гр у н т у п р ы д а п а м о зе гл ы б о к а га ў зв о р в а н н я . П а с л я Ч а р н о бы льскай к атастр о ф ы Д. аж ы ц ц яў л ял ася ў ш ы р о к іх м а ш т а б а х н а тэ р . п р а м ы с л . п л я ц о ў х і А Э С і ў н а с е л е н ы х п у н к т а х . У зо н а х р а д ы е а к т ы ў н а г а за б р у д ж в а н н я Д . п р а в о д з іц ц а д зя р ж . с п с ц ы я л із а в а н ы м і п р а д п р ы е м с т в а м і н а н ай б . в а ж н ы х і с а ц ы я л ь н а -з н а ч н ы х а б ’е к г а х (ш к о л ы і д а ш к о л ь н ы я ў с т а н о в ы , б а л ь н іц ы , м е с ц ы адпачы нк у і м асавага зн ах о д ж ан н я лю дэей, п р а м ы с л . п р а д п р ы е м с т в ы і ін ш .). Гл. т а к с а м а
prolétaires» («Правы чалавека. Трыбуна пралетарыяту»), дзе крытыкаваў капіталізм, прычыны прыгнёту прац. мас бачыў y прыватнай капіталіст. уласнасці, антаганізме класаў. Асн. праца «Кодэкс супольнасці» (1842), y якой выклаў свае погляды на асновы і арг-цыю будучага грамадства, заснаванага на супольнасці. Прапагандаваў ідэі камунізму, змагаўся супраць дробнамяшчанскага сацыялізму Л.А.Бланкі, ідэй хрысц. сацыялізму. ДЭЗАМ ІНАЗЫ , ферменты класа гідралаз, якія каталізуюць гідроліз С —N-cyвязі, адрозныя ад пептыднай. Пашыраны ў прыродзе, многія ўдзельнічаюць ва ўтварэнні канчатковых прадукгаў азоцістага абмену. У выніку рэакцый, што працякаюць з удзелам Д., утвараецца аміяк ці мачавіна, адбываецда распад кольцаў цыклічных амідзінаў. ДЭЗАРГ (Désaigues) Жэрар (2.3.1593, г. Ліён, Францыя — 8.10.1662; паводле інш. звестак 1591— 1661), французскі матэматык, архітэктар і інжынер. Заснавальнік нарысоўнай і праектыўнай геаметрыі. Выкарыстоўваў перспектыўнае відарысаўтварэнне фігур. Увёў y геаметрыю паняцці бясконца аддаленых элементаў і палярнасці. Даказаў адну з асн. тэарэм праектыўнай геаметрыі (Дэзарга тэарэма). Адкрыў эпіцыклоіду і выкарыстаў яе для прафілявання зубоў зубчастых колаў. Літ:. В н л е й т н е р Г. М с т о р н я м а т е м а т н к н о т Д е к а р т а д о с е р е д н н ы X IX с т о л е т а я : П е р . с н ем . 2 ш д . М ., 1966.
ДЭЗАРГА ТЭАРЙМА, адна з асноўных тэарэм праектыўнай геаметрыі. Сцвярджае: калі адпаведныя стораны (ці іх прадаўжэнні) 2 трохвугольнікаў A jB iC i і А 2В 2С2 перасякаюцца ў пунктах P, Q, R, размешчаных на адной прамой, то прамыя, якія злучаюць адпаведныя вяршыні трохвугольнікаў, перасякаюцца ў адным пункце 0. Справядліва і адваротнае сцвярджэнне: калі прамыя, якія злучаюць адпаведныя вяршыні 2 трохвугольнікаў, праходзяць праз адзін пункт 0, то 3 пункгы P, Q, R перасячэння адпаведных старон трохвугольнікаў ляжаць на адной прамой. Устаноўлена Ж .Дэзаргам (1648). ДЭЗАРГАНІЗАЦЫЯ (ад дэз... + арганізацыя), парушэнне парадку, дысцыпліны, нармальнай дзейнасці ў якой-н.
справе, рабоце; беспарадак, разладжанасдь, развал. ДЭЗАРЫ ЕНТАЦЫ Я (ад дэз... + арыентацыя), 1) пазбаўленне правільнай арыентацыі, правільнага ўяўлення аб чым-н. (напр., часе і прасторы). 2) Увядзенне каго-н. y зман. ДЭЗЕРЦІРСТВА (ад франц. déserteur), воінскае злачынства, якое заключаецца ў самавольным пакіданні вайск. часці або інш. ладраздзялення з мэтай ухілення ад ваен. службьі. Паводле заканадаўства Рэспублікі Беларусь Д. лічыцца таксама няяўка ваеннаслужачага з той жа мэтай на службу дры назначэнні, пераводзе, з камандзіроўкі, водпуску або з лячэбнай установы. Адказнасць за Д. настае незалежна ад лрацягласці часу, на працягу якога ваеннаслужачы знаходзіўся па-за межамі часці ці месца службы. Д. караецца пазбаўленнем волі, y ваенны час — нават пакараннем смерцю. ДЭЗІНВАЗІЯ (ад дэз... + інвазія), комплекс мерапрыемстваў па знішчэнні ў вонкавым асяроддзі зародкавых і лічынкавых форм узбуджальнікаў інвазійных хвароб жывёл, чалавека і раслін. Аб’екты Д. — дамяшканні, глеба, гной і інш. Ажыццяўляецца мех., фЬ., хім. і біял. спосабамі. Д Э ЗІН С Е К Ц Ы Я (ад дэз... + лац. insectum насякомае), комплекс ветэрынарна-сан. мерапрыемстваў па знішчэнні або зніжэнні колькасці шкодных членістаногіх (насякомых, кляшчоў і інш.). Метады Д.: мех. (сеткі, ліпкія стужкі, пасты, ачыстка ферм і тэрыторый), фіз. (уздзеянне высокіх і нізкіх тэмператур, гама-выпрамянення), хім. (інсектыцыды), біял. (выкарыстанне прыродных ворагаў членістаногіх — лтушак, рыб, бактэрый, вірусаў, грыбоў). Выкарыстоўваюць супраць лераносчыкаў узбуджальнікаў інфекц. і інвазійных хвароб жывёл, чалавека і раслін, a таксама свірнавых шкоднікаў. ДЭЗІНТЭГРАТАР (ад дэз... + лац. integer цэлы), 1) машына для грубага здрабнення крохкіх малаабразіўных матэрыялаў (вугалю, гіпсу, серы, торфу, драўніны і інш.). Складаецца з двух ротараў, якія зманціраваны на асобных сувосевых валах і верцяцца ў процілеглых напрамках. На дысках ротараў размешчаны па канцэнтрычных акружнас1 2 _____
3
4
5
Засцярога ад зброі масавага знішчэння, Засцнрога супраць іанізавальнага выпрамянення. У.У. Скурат.
ДЭЗАМІ (Dezamy) Тэадор (4.3.1803, г. Люсон, Францыя — 24.7.1850), французскі камуніст-утапіст. Удзельнік Рэвалюцыі 1848, паслядоўнік Ф.Н Бабёфа. У 1830-я г. чл. бланкісцкага «Таварыства пораў года». У 1848 заснаваў газ. «Les droits de l’homme. Tribune des
Дэзііггэгратар:
1 — э аг р у за ч н ы б у н к е р ; 2, 3 — р о т а р ы з п а л ь ц а м і; 4 — в а л ; 5 — м а х а-
вік.
цях 2—4 рады цыліндрычных пальцаў (білаў). Матэрыял паступае ў цэнтр. ч. ротара, пры яго вярчэнні адкідваецца ад цэнтра і здрабняецца ўдарамі пальцаў. 2) Апарат для ачысткі прамысл. газаў ад узважаных цвёрдых (пыл) або вадкіх часцід. Выкарыстоўваецца пераважна ў доменных цэхах. ДЭЗІНФАРМА ц ЫЯ (ад дэз... + інфармацыя), ілжывая, заведама няправільная інфармацыя; свядомае распаўсюджванне скажонрх звестак, паведамленняў для дасягнення паліт., ваен. і інш. мэт, увядзення ў зман праціўніка, пазбаўлення правільнай арыентацыі людзей, тых або інш. сіл, арг-цый y бягучых падзеях паліт. жыцця (гл. таксама Дэзарыентацыя). ДЭЗІНФЕКЦЫ ЙНАЯ СТАНЦЫ Я, санітарна-проціэпідэмічная ўстанова, якая ажыццяўляе сістэму мер па знішчэнні ўзбуджальнікаў інфекц. хвароб чалавека і жывёл. Праводзіць нрафілакт. і проціэпідэмічную дэзінфекцыю, эвакуацыю інфекц. хворых і падазроных на гэтыя хваробы, сан. апрацоўку людзей, якія былі ў кантакце з інфекц. хворымі. Ажыццяўляе кантроль за станам дэзінфекц. тэхнікі і правядзеннем штодзённай дэзінфекцыі лячэбна-прафілакг. ўстановамі і інш. Н а Беларусі першая Д.с. адкрыта ў 1939 y Мінску. У 1997 дзейнічаюць 3 Д.с. Асн. структурныя аддзяленні Д.с.: эвакуадыі інфекц. хворьіх і ачаговай дэзінфекцыі; камернай дэзінфекцыі і сан. апрацоўкі; прафілакг. дэзінфекцыі; лабараторыі. ДЭЗІНФЁКЦЫ Я (ад дэз... + інфекцыя), спосабы поўнага ці выбіральнага знішчэння патагенных для чалавека і жывёл мікраарганізмаў на шляху перадачы ад крыніцы інфекцыі да здаровага арганізма. Робяць Д. хім. рэчывамі (дэзінфетантамі), фіз. (кіпячэнне, абпальванне, ультрафіялетавым і радыяцыйным выпрамяненнем і інш.) і біял. (бактэрыяфагі, фільтры) дэзінфекцыйнымі сродкамі. У ачагах інфекцыі (бальніды, дзіцячыя і грамадскія ўстановы) робяць прафілактычную Д., калі ёсць хворы ці бактэрыяносьбіт — бягучую Д., пасля іх ввдалення з памяшкання — заключную Д. У в е т э р ы н а р ы і аб’ектамі Д. з ’яўляюцца жывёлагадоўчыя памяшканні, прадметы догляду за жывёлай, збруя, трансп. сродкі для перавозкі жывёл і прадуктаў жывёльнага паходжання, месцы забою жывёл, перапрацоўкі і захавання прадуктаў жывёльнага паходжання, рыбагасп. вадаёмы, гной. А.П.Красільнікаў. ДЭЗІНФ ЛЯЦЫ Я, гл. Дэфляцыя. ДЭЗОКСІКОРТЫ КАСТЭР0Н, к a р т э к с о н, стэроідны гармон кары наднырачнікаў; прамежкавы прадукт біясінтэзу кортыкастэрону і альдастэрону. Рэгулюе водна-салявы абмен y арганізме. Утвараецца пераважна з прагестэрону. Прэпарат Д. (Д.-ацэтат) уводзяць y мышцы пры адысонавай хваробе, зніжэнні функцыі наднырачнікаў, гіпатаніі.
д э з о к с і р ы б а н у к л е Аз ы
, д н к a з ы, ферменты класа нуклеаз, якія каталізуюць расшчапленне фосфадыэфірных сувязей y полінуклеатыдных ланцугах Д Н К. Ш ырока прадстаўлены ў клетках жывёл, раслін і мікраарганізмаў. Удзельнічаюць y рэгуляванні распаду і сінтэзу ДН К, аднаўленні структуры яе малекул праз вьідаленне пашкоджаных участкаў. Уласцівасць Д. аднаўляць структуры малекул выкарыстоўваюць y геннай інжынерыі пры выдаленні ці ўманціраванні ў малекулу Д Н К патрэбнага гена. ДЭЗОКСІРЫ БАНУКЛЕАПРАТЭІДЫ , бялкі, здольныя звязвацца з малекуламі ДН К праз утварэнне вадародных сувязей. Звязванне можа адбывацца па ўсёй даўжыні малекулы (гістонавыя бялкі) ці на працягу пэўных кароткіх яе паслядоўнасцей (сайт-спецыфічныя бялкі). Удзельнічаюць y працэсах рэпліцыравання і счытвання інфармацыі з малекул ДН К, іх упакоўкі ў храмацін, згортвання малекул Д Н К з утварэннем розных даменаў, y кантролі за транскрыпцыяй генаў і інш. Кожнаму тыпу клетак жывых арганізмаў уласцівы пэўны набор Д. негістонавай прыроды, які ў сукупнасці вызначае характар экспрэсіі генаў. ДЭЗОКСІРЫ БАНУКЛЕІНАВАЯ КІСЛАТА, Д H К , біяпалімер, складзены з нухлеатыдаў, якія маюць y сваім саставе дэзоксірыбозу, неабходная састаўная частка жывой матэрыі. Спецыфіка бу-
ДЭЗУРБАНІЗМ
327
довы Д Н К абумоўлівае спадчынную перадачу прыкмет і ўласцівасцей большасці арганізмаў і сінтэз спецыфічных кожнаму арганізму бялкоў. Малекулы Д Н К усіх арганізмаў пабудаваны па адным тыпе. Паводле схемы, распрацаванай амер. вучоным Дж.Уотсанам і англ. Ф .Крыкам (1953), яны складаюцца з двух спіральна закручаных адзін вакол аднаго палімерных ланцугоў. Ланцугі пабудаваны з вял. колькасці нуклеатыдаў, якія маюць дэзоксірыбозу, злучаную з фосфарнай к-той і азоцістай асновай (адэнінам, гуанінам, тымінам, цытазінам); спецыфічнасць нуклеатыдаў вызначаецца адной з 4 азоцістых асноў. Розны нуклеатыдны склад і паслядоўнасць 4 азоцістых асноў y малекуле Д Н К вызначаюць разнастайнасць відаў жывых арганізмаў. Пры размнажэнні арганізмаў, клетак адбываецца капіраванне (рэплікацыя) і перадача Д Н К y даччыныя клеткі. Парушэнне паслядоўнасці нуклеатыдаў y ланцугу ДНК прыводзіць да спадчынных змен y арганізме — мутацыі. Д Э ЗО К С ІР Ы Б 03А , монацукрыд пентоза з групы дэзоксіцукроў. Пашырана ў прыродзе: y форме 5 2-дэзоксі- D-рыбозы ўваходзіць y састаў нуклеазідаў, нуклеатыдаў і полінуклеатыдных ланцушў дэзоксірыбаон н нуклеінавай кісла2-дэзоксі- D-рыбоэа ты (ДНК). Д Э ЗО К С ІЦ У К РЫ , монацукрыды, y малекулах якіх адна або некалькі гідраксільных груп замешчаны атамамі вадароду. Вядома каля 100 Д. Паводле хім. будовы падзяляюцца на дэзоксіальдозы (вельмі пашыраны, напр., дэзоксірыбоза) і дэзоксікетозы (вядома некалькі, надзвычай пашыраны іх вытворныя, напр., нейрамінавая кіслата і сіялавыя кіслоты). Большасць вытворных Д. маюць Д-форму, многія Д- і L-формы атрыманы сінтэтычна. ДЭЗУРБАНІЗМ (ад дэз... + урбанізм), кірунак y горадабудаўніцтве 20 ст., які азначае разгрупоўку насельніцтва, зніжэнне ролі гарадоў аж да поўнага іх адмаўлення; супрацьлеглы урбанізму. Выкліканы канцэнтрацыяй шкоднай вытв-сці ў буйных гарадах, парушанай экалогіяй, адарванасцю чалавека ад прыроды. Ідэі Д. ўвасобіліся ў палітыцы абмежавання росту вял. гарадоў і вызначэнні іх памераў, распрацоўцы гарадоў-садоў (Лечуарт, Англія, 1902—03; арх. Р.Алуін; комплекс Ла Мюэт y Дрансі каля Парыжа, 1930— 34, арх. Э.Бадуэн, М.Лодс і інш.), гарадоў-спадарожнікаў. Ід э і Д . ў з н ік л і ў у т а п іс т а ў ( Ш .Ф у р ’е , Р .О ў э н і ін ш ), я к ія б а ч ы л і ід э а л y м а л ы х п а с я л е н н я х . Р а с п р а ц а в а н ы ў к н із с Э .Х о ў а р д а «Заўгра» (1 8 9 8 ), у в а с о б іл іс я ў р а б о т а х Э .С а а -
328
ДЭІАНІЗАЦЫЯ
рынена (арганічная дэцэнтралізацыя г. Хельсінкі, 1918), М.Гшзбурга (ідэя непарыўнага лінейнага 2—3-павярховага дома для стварэння Зялёнага горада пад Масквой, 1928). Сярод самых вядомых праекты па буд-ве г. Магнітагорск (1930, арх. М.Ахітовіч, М.Баршч, І.Леанідаў і інш.), y якіх адмаўляліся і горад і вёска, прапаноўваліся жылыя паясы (25 км), што сыходзіліся да выгв. комплексаў; побач размяшчаліся с.-г. тэрыторыі і зоны адпачынку. На Беларусі канцэпцыі Д. часткова адбіліся ў прапановах (1968— 87) па рассяленні насельнііггва, абмежаванні росту Мінска і абл. цэнтраў, развіцці малых гар. пасяленняў і стварэнні ўзаемазвязаных груп гар. і сельскіх населеных гтунктаў (І.Сянкевіч, І.Іода, Ю.Шпіт і інш ). Літ : Х о р е в Б.С. Проблемы городов. 2 нзд. М., 1975; Г р у з а Н Теорня города: Пер. с чеш. М., 1972; Н о д о Я.А. Основы градостронтельства: Теорня, методологня. Мн., 1983. І.А.Іода. ДЭІАНІЗАЦЫЯ (ад дэ... + іанізацыя), знікненне іонаў y газе пасля спынення знешняга ўздзеяння, якое прыводзіць да іанізацыі. Выклікаецца працэсамі дыфузіі на сценкі, што абмяжоўваюць аб’ём з газам, і рэкамбінацыяй іонаў і электронаў. ДЭІДЭАЛАГІЗАЦЫЯ (ад дэ... + ідэалогія), 1) плынь y зах. грамадска-паліт. і філас. думцы 2-й пал. 20 ст. Узнікла на глебе адмаўлення ідэалагізаваных форм інтэрпрэтацыі сучасных грамадска-гіст. працэсаў, сцвярджэння непрыдатнасці ідэалогіі ў якасці сродку пазнання грамадства. Тэарэт. падставай Д. сталі погляды ням. сацыёлага К .Мангейма аб супрацьпастаўленні навукі і ідэалогіі, дзе апошняя траціць права на валоданне навук. ісцінай. У 1950— 60-я г. ў нрацах Р.Арона, Д .Бела, К.Попера і інш. Д. набыла рысы паліт. канцэпцыі. На падставе паляпшэння матэрыяльных умоў жыцця ў высакаразвітых краінах Захаду абвешчана выснова пра «згасанне» ў гэтых краінах класавай барацьбы і паступовае знікненне саміх класаў. Канцэнтраваным увасабленнем канцэпцыі Д. лічыцца палажэнне аб «канцы веку ідэалогіі», якое дапаўняе тэорыі індустрыяльнага грамадства і постіндустрыяльнага грамадства. Паводле гэтых тэорый, змены тыпу грамадскай арг-цыі пад уплывам навук.-тэхн. рэвалюцыі, становішча класаў, сац. груп і нацый вядуць да стварэння «новага светапогляду», які абапіраецца выключна на «факты навукі» і адмаўляе навук. вартасць і значэнне абстрактна-тэарэт. ідэй. 2) У шырокім сэнсе Д. — незалежнасць ад уплыву пэўных ідэалаг. прынцыпаў. В.І.Боўш. Д Э ІЗМ (ад лац. deus Бог), рэлігійна-філасофскае вучэнне, паводле якога Бог з ’яўляецца толькі першастваральнікам свету, які ў далейшым развіваецца па сваіх уласных законах. Д. адрозніваюць ад тэізму (прызнае боскую наканава-
насць і пастаянную сувязь чалавека і Бога), пантэізму (атаясамлівае Бога і сусветнае цэлае) і атэізму (адмаўляе існаванне Бога наогул). Пачынальнік Д. англ. філосаф 17 ст. Э .Чэрберы, які развіваў ідэі натуральнай рэлігіі, або рэлігіі розуму. Найб. росквіту Д. дасягнуў y Вялікабрытаніі ў 1-й пал. 18 ст. (Дж.Толанд, Дж.А.Колінз, А.Ш эфтсберы і інш.). Ідэі Д. праводзілі Вальтэр, Ж.Ж .Русо (Францьія), Г.Лейбніц, Г.Лесінг, І.Кант (Германія), Т.Джэферсан (ЗША), І.П .Пнін, А.С.Лубкін, А.М.Радзішчаў (Расія). У Беларусі элементы Д. характэрны ддя светапогляду філосафа і паэта 17 ст. Я.Белабоцкага, прадстаўніка ранняга Асветніцтва К.Нарбута. На пазіцыях Д. стаялі бел. асветнік І.Страйноўскі, праф. Гал. школы ВКЛ К.Багуслаўскі і інш. Д. садзейнічаў развідцю вальнадумства, з ’яўляўся формай барацьбы з тэалогіяй і містыкай. Т.І.Адула. Д ^ Й В ІС (Davis) Бэт (Рут Элізабет; 5.4.1908, г. Лоўэл, штат Масачусетс, ЗШ А — 6.10.1989), амерыканская актрыса. Адукацыю атрымала ў драм. школе. 3 1928 выступала ў т-рах Брадвея. 3 1931 y кіно. Напачатку выконвала ролі інжэню і «ракавьіх спакусніц». У 1934 y фільме «Цяжар пачуццяў чалавечых» (паводле У.С.М оэма) упершыню паказала складаны, супярэчлівы ўнутр. свет чалавека. Стварала вобразы валявых, незалежных жанчын, здольных выжыць насуперак лёсу. Сярод фільмаў: «Іезавель», «Змрочная перамога», «Лісічкі», «Усё пра Еву», «У цэнтры буры», «Што здарылася з Бэбі Джэйн?», «Ж нь веньскія кіты». ДФЙВІС (Davis) Джон (каля 1550, Сандрыдж, каля г. Дартмут, Вялікабрытанія — 29.12.1605), англійскі мараплавец. Здзейсніў 3 шіаванні (1585— 87) з мэтай адшукання паўн.-зах. праходу з Атлантычнага ак. ў Ціхі, але знайсці гэты шлях ён не змог. Д. адкрыў праліў на 3 ад Грэнландыі, названы яго імем (Дэйвіса праліў), даследаваў зах. бераг Грэнландыі (да 73° паўн. ш.) і ўсх. бераг п-ва Лабрадор. У 1591— 92 камандаваў караблём y экспедыцыі англ. карсара Т.Кавевдыша, y час якой зрабіў пачатак адкрыццю Фалклендскіх а-воў. Д ^ Й В ІС (Davis) Майлс Дзьюі (25.5.1926, г. Олтан, штат Ілінойс, ЗШ А — 28.9.1991), амерыканскі джазіст, трубач, кампазітар; адзін з вядучых прадстаўнікоў і наватараў сучаснага джаза. Выступаў з 1941 y Сент-Луісе, з 1945 y Н ью -йорку. Кіраваў многімі ансамблямі. Першы (разам з Ч.Паркерам) эксперыментаваў y стылях бібоп (1945), кул-джаз (1950-я г.), джаз-рок (з канца 1960-х г.). Звяртаўся да стылю дыска, non-музыкі, запрашаў y ансамбль рокмузыкантаў. У 1968 пачаў іграць на электраінструментах, дадаў электроннае прыстасаванне да сваёй трубы, павялічыў колькасць ударных інструментаў y ансамблі. Сярод альбомаў Д.: «Нараджэнне кула» (1957), «Іспанскія за-
малёўкі» (1959), «Заваруха» (1970), «Балетная пачка» (1985). Аўтар музыкі да кінафільма «Ліфт на эшафот» (1958). Літ:. С в м о н е н к о В.С Лексмкон джаза. Клев, 1981; К о н е н В.Д Пута амернканской музыкн. 3 нзд. М., 1977. Д ^Й В ІС (Davies) Пітэр Максвел (н. 8.9.1934, г. Манчэстэр, Вялікабрытанія), англійскі кампазітар. Скончыў муз. каледж (1956) і ун-т (1957) y Манчэстэры. У 1959—62 муз. кіраўнік школы ў г. Сайрэнсестэр, з 1966 выкладаў кампазіцыю ва ун-це г. Адэлаіда (ЗША). 3 1985 дырыжор Шатландскага сімф. аркестра Бі-Бі-Сі. У 1967 арганізаваў інстр. ансамбль «Піера-плэерс» y Лондане (з 1970 «Агні Лондана»). Распрацаваў сістэму муз. выхавання дзяцей. Сярод твораў: муз.-сцэн. «Восе.м песень для звар’яцелага караля» (1969), оперы «Тавернер» (1972), «Маяк» (1980), балет «Саламея» (1978); 2 сімфоніі (1976, 1980); саната ддя 17 духавых інструментаў «Святы Міхаіл» (1957); камернаінстр. ансамблі; 5 матэтаў для хору a капэла (1959); музыка для дзяцей, y т.л. «Календары пастухоў» (1965), і інш. (Davis) Уільям Морыс (12.2.1850, г. Філадэльфія, ЗШ А — 5.2.1934), амерыканскі гесшаг і географ. Скончыў І'арвардскі ун-т (1870) і працаваў y ім з 1876. Праф. (1890). Заснавальнік Асацыяцыі амер. географаў (1904) і прэзідэнт Амерыканскага геал. т-ва (1911), ганаровы чл. многіх геал. і геагр. т-ваў (у т.л. Рускага геагр. т-ва). У 1890— 1915 працаваў y Геал. службе ЗША, вёў даследчую работу ў розных раёнах ЗША, y краінах Паўд. Амерыкі і Зах. Еўропы. У 1903 пабываў y пустынных раёнах Туркестана. У 1890-х г. распрацаваў вучэнне аб геагр. цыклах (тэорыя развіцця рэльефу зямной паверхні). Стварыў школу геамарфолагаў. Увёў новы тып адлюстравання рэльефу — блок-дыяграмы, мадэлі. д М в іс
ДяШВІСА MÔPA (Davis Sea), ускраіннае мора Індыйскага ак., каля берагоў Усх. Антарктыды. Абмывае Бераг Праўды. Пл. 21 тыс. км2. Глыб. да 1369 м. Салёнасць 33— 33,5%о- Круглы год укрыта лвдамі. На ўзбярэжжы — антарктычная навук. станцыя Мірны (Расія). Названа ў гонар капітана аўстрал. экспедыцыйнага судна «Аўрора» Дж.К.Дэйвіса. ДЙЙВІСА ПРАЛІЎ (Davis Strait), праліў паміж а-вамі Грэнландыя і Бафінава Зямля (Канада). Злучае м. Бафіна Паўн. Ледавітага ак. і м. Лабрадор Атлантычнага ак. Даўж. 1170 км, найменшая шыр. 360 км, глыб. ад 104 да 466 м. Дрэйфуючыя льды і айсбергі. Названы ў гонар Дж.Дэйвіса. Д Э Й К (Dyck) Антоніс ван (22.3.1599, г. Антверпен, Бельгія — 9.12.1641), фламандскі мастак. Вучыўся ў Амстэрдаме (1609— 10). Сярод ранніх твораў (да 1618) партрэты і карціны на рэліг. і міфалагічныя сюжэты («Я.Вермёлен», «Расгіяцце св. Пятра», «Юпітэр і Антыёпа»). Працуючы памочнікам
П.П Рубенса, зазнаў яго ўплыў («Іаан Хрысціцель і Іаан Евангеліст», 1618). У канцы 1620 — пач. 1621 мастак англ. караля Якава 1. Творы гэтага часу («Сямейны партрэт», «Ф.Снейдэрс з жонкай», «Св. Марцін») вызначаліся імкненнем да стварэння адухоўленага вобраза, цікавасцю да эмацыянальнага і інтэлекгуальнага жыцця чалавека. 3 канца 1621 жыў y Італіі, дзе выпрацаваў і давёў да дасканаласці тып барочнага параднага партрэта («Кардынал Г.Бентывольё»), У партрэтах генуэзскай знаці («Маркіз А.Дж.Брыньё-ле-Сале і яго жонка Пааліна Адорна», «Дама з дзяўчынкай») адчуваецца ўплыў венецыянскай школы жывапісу. У 1627— 32 жыў y Антверпене; з 1630 прыдворны мастак эрдгерцагіні Ізабелы. У гэты перыяд стварыў лепшыя працы: партрэты Марыі Луізы дэ Тасіс, жывапісца П.Снаерса, серыя афортаў «Іканаграфія». Рэліг. кампазіцыям 1620-х г. уласціва пэўная аднастайнасць («Адпачынак на шляху ў
дачы нерв. імпульсу. Даследаваў хім. лрыроду перадачы нерв. імпульсу праз сінапсы і ролю ў ёй ацэтылхаліну. Нобелеўская прэмія 1936 (разам з О.Лёві). ДЙЙМАС, спадарожнік планеты Марс. Адлегласдь ад лланеты 23,46 тыс. км. Mae нялравільную форму, найб. папярочнік каля 16 км. Перыяд абарачэння вакол Марса 30 гадз 18 мін. Адкрыты А.Холам (1877, ЗША).
Д&ЙМ ЕК (Dejmek) Казімеж (н. 17.5.1924, г. Ковель, Украіна), псшьскі акцёр і рэжысёр. У 1947 дэбютаваў як акцёр. У 1949—61 і 1975— 79 дырэктар Новага т-ра (Лодзь), y 1962— 68 — Нац. т-ра ў Варшаве. У 1969— 71 працаваў за мяжой. У 1972— 74 y Вялікім (Лодзь) і Драм. (Варшава) т-рах. 3 1981 дырэктар Т-ра Польскага (Варшава). У 1993—95 міністр культуры і мастацтва Полыдчы. Сярод пастановак: «Лазня» У.Маякоўскага (1954, 1983, г. Эсен, Гермадія), «Жыццё Іосіфа» М .Рэя (1958, 1965, 1985), «Кардьіян» Ю .Славацкага (1965, 1967), «Намеснік» Р.Гохута (1966), «Алерэтка» В.Гамбровіча (1975), «Вьізваленне» (1982) і «Вяселле» (1985, 1992) С.Выспянскага, «Амбасада» (1988) і «Партрэт» (1990) С. Мрожака. Ставіў оперныя спектаклі. Дзярж. прэмія Полыдчы 1984.
А. ван Дэйк. Конны партрэт Карла 1. Каля 1636. Егілет», «Мадонна дэль Разарыо», «Аплакванне Хрыста»), 3 1632 y Лондане, прыдворны мастак Карла I. У творах таго часу («Карл I на паляванні», «Конны партрэт Карла I», «Дзеці Карла I», «Дж.Сцюарт, герцаг Рычмандскі», «Ф.Уортан») акцэнтаваў увагу на вытанчаным арыстакратызме вобразаў. Апоіднім працам харакгэрна сухасць каларыту, стандартнасць. ДЭЙЛ (Dale) Генры Халет (5.6.1875, Лондан — 22.7.1968), англійсхі фізіёлаг і фармаксшаг. Чл. ІІонданскага каралеўскага т-ва (1914). Скончыў Кембрыджскі ун-т (1898). 3 1914 y Нац. ін-це мед. даследаванняў y Лондане (з 1928 дырэктар), y 1940— 45 прэзідэнт Лонданскага каралеўскага т-ва, y 1942— 46 дырэктар Каралеўскага ін-та Вялікабрытаніі (адначасова ў 1939— 59 праф. фізіялогіі Лонданскага ун-та). Навук. працы па вызначэнні механізмаў пера-
дэйцыя_____________ 329 прам-сць. Перапрацоўка пластмас. 2 ун-ты. Даследчы цэнтр аэрадаўтыкі і база ВПС ЗІІІА Райт-Патэрсал. Музей авіяцыі. Д Э Й Т 0Н А -Б ІЧ (Daytona Beach), прыморскі кліматычны курорт y ЗША. На ГІдУ ад г. Джэксадвіл, на беразе Атлантычнага ак. Вельмі цёплы субтрадічны клімат з гарачым летам, сусветда вядомы пляж (37 км) са шчыльдага белага ляску, багатая расліннасць, іанізаванае паветра ствараюць умовы для адпачынку (асабліва зімовага) і лячэнля многіх хвароб. Цэнтр паруснага спорту і турызму. ДЭЙТРО Н, стабільнае ядро атама цяжкага ізатопа вадароду (дэйтэрыю) з масавым лікам 2. Абазначаецца ^Н, D. Складаецца з пратона і нейтрона і з’яўляецца найпрасцейшай сістэмай, звязанай ядзернымі сіламі. Выкарыстоўваецца як мішэнь y многіх ядз. рэакцыях. ДЭЙТЭРАМ ІЦЙТЫ , тое, што недасканалыя грыбы. Д Э Й Т ^Р Ы Й (лац. Deuterium), цяжкі вадарод, стабільны ізатоп вадароду з масавым лікам 2. Абазначаецца D, 2Н. Ядро атама (дэйтрон) складаецца з пратона і нейтрона. 3 кіслародам утварае цяжкую ваду. Выкарыстоўваецца як запавольнік нейтронаў y ядз. рэактарах, ядз. паліва.
Д Э Й Р-ЭЛ Ь-БА Х РЫ ,мясцовасць на зах. беразе Ніла ў Верхнім Егіпце насулраць г. Фівы, дзе даміж скаламі ўзведзены 2 лахавальныя храмы. Храм Ментухатэпа I, цара XI дынастыі (2050 да н.э.), складаўся з камернай грабніцы і піраміды, размяшчаўся ў дакладна спланаваным ансамблі з каланад і тэрас. Храм царыцы Хатшэпсут, XVIII дынастыі (1480 да н.э.) аналагічнай планіроўкі, але без ліраміды; знакаміты сваімі рэльефамі, адзін з якіх выяўляе гандл. экспедыцыю ў Пунт. ДФЙТАН (Dayton), горад на ПнУ ЗША, на р. Маямі, y штаце Агайо. Засн. ў 1796. 182 тыс. ж., з г. Спрынгфілд і агульнымі прыгарадамі каля 950 тыс. ж. (1990). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Буйны цэнтр машынабудавання: вытв-сць станкоў, інструментаў, кавальска-прэсавай і выліч. тэхнікі, авіяц. і ракетнага абсталявання, дэталей і вузлоў для аўтамабіляў, абсталявання для харч. і паліграф. прам-сці, алектрабыт. прылад, рознай прамысл. тэхнікі. Развіта таксама металаапр., металургічная, лапяровая, хім., паліграф.
Дэйцыя зграбная.
Д Э Й Ц Ы Я (Deutzia), род кветкавых раслін сям. гідрангіевых. Бсшыд за 50 відаў. Пашыраны ва Усх. і Паўд.-Усх. Азіі, Паўн. Амерыцы (Мексіка). На Беларусі ў Цэнтр. бат. садзе АН інтрадукаваны 16 відаў, з іх для зялёнага будва рэкамендаваны Д. пышная (D. magnifica), пурпуровая (D. purpurascens) і шурпатая (D. scabra). Размнажаюцца насеннем і вегетатыўна.
330
ДЭКА
Пераважна лістападныя кусты выш. да 2,5 м. Лісце простае, яйцападобнае, даўж. да 12 см, зубчастае, зверху ўхрытае зорчатымі валаскамі. Кветкі двухполыя, белыя, ружовыя або чырванаватыя, да 2 cm y дыям., сабраныя ў шчыткі, гронкі або мяцёлкі, рэдка адзіночныя. Плод — шматнасенная шарападобная каробачка. У бат. садах і парках Беларусі трапляюцца таксама Д. зграбная (D. gracüis), драбнакветная (D. parviflora), Шнейдэра (D. schneideriana), Максімовіча (D. maximowicziana) і інш. Дэкар. расліны. ДЭКА... (ад грэч. deka дзесяць), дзесятковая прыстаўка для ўтварэння найменняў кратных адзінак, роўных 10 зыходным адзінкам. Абазначаецца да. Напр., 1 дал (дэкалітр) = 10 л, 1 даг (дэкаграм) = 10 г. ДЭКАДА (ад грэч. dekas (dekados) дзесятак], 1) прамежак часу ў дзесяць дзён; трэцяя частка месяца. 2) Грамадскія мерапрыемствы, прысвечаныя якой-н. падзеі, з ’яве, якія праводзяць дэесяць дзён (напр., Д. бел. мастацтва і літаратуры). ДЭКАД'ЛНЦТВА, д э к а д а н с (франц. décadence ад позналац. decadentia заняпад), агульная назва нерэалістычных кірункаў y мастацтве і літаратуры 2-й пал. 19 ст. — пач. 20 ст. (імпрэсіянізму, сімвалізму, эстэтызму і інш). Склалася пад уплывам адчування крызісу рэчаіснасці і свядомасці, няздольнасці чалавечага розуму асэнсаваць сулярэчлівую рэальнасць, што прывяло да татальнага крызісу рацыяналізму і ўзмацнення ірацыянальных, містычных, інтуітывісцкіх элементаў y адлюстраванні свету і чалавека. Для яго характэрны настрой песімізму, адчуванне душэўнай і інтэлекгуальнай стомленасці, заняпад духу, непрыняцце жыцця і адначасова абвостраная прага да жыццёвых радасцей — геданізм. Найб. моцна на фарміраванне Д. паўплывала метафізічная філасофія A .Шапенгаўэра і «філасофія жыцця» Ф.Ніцшэ. Прадстаўнікі Д. культывавалі падыход да мастацтва як да адзінага спосабу пазнання ісціны, пранікнення ў трансцэндэнтнае, адстойвалі самадастатковасць мастаіггва, яго незалежнасць ад жыцця, культ генія і прыгажосці, непадуладных законам «цвярозага розуму» і абывацельскай маралі. Упершыню матывы Д. выявіліся ў творчасці франц. паэтаў Ш.Бадлера, Т.Гацье і інш., паэтаў парнаскай шксшы. Д. адлюстравала крызіс еўрап. грамадства, але яго нельга вызначыць як «заняпад мастацтва». Імкнучыся пераадолець духоўны крызіс, знайсці выйсце з лабірынта лёсу, абараніць чалавечае ў чалавеку, Д. выклікала да жыцдя жывапіс франц. імпрэсіяністаў і ангд. прэрафаэлітаў, паэзію П.Верлена, А.Рэмбо, С.Малармэ, С.Георге, Г. фон Гофмансталя, маладога Р.М.Рыльке, «тэатр маўчання» М.Метэрлінка, прозу О.Уайльда і інш. У Расіі Д. знайшло адлюстраванне ў творчасці сімвалістаў М.Мінскага, Д.Меражкоўскага, З.Гіпіус, К.Бальмонта, Ф.Салагуба і інш. сімвалістаў. Д. зрабіла істотны
ўплыў на многіх майстроў рэалізму (А.Франс, Т.Ман, Л.Андрэеў), узбагаціла сродкі маст. выразнасці, многія з якіх сталі набыткам мадэрнісцкіх кірункаў y мастацтве (гл. Мадэрнізм). Праблема Д, актыўна абмяркоўвалася ў бел. прэсе ў канцы 19 — пач 20 ст. (газ. оМннскнй лнсток», «Северо-Западный край», «Наша ніва»), Дыскусіі адбываліся на фоне росту папулярнасці выяўленчых, тэатральных, літаратурных твораў майстроў зах.-еўрап. і рус. Д,, якія ўваходзілі ў кантэкст кулы. жыцдя Беларусі таго часу. Эстэтыка Д., y т.л. сімвалізму і імпрэсіянізму, паўплывала на творчасць мастакоў Віцебскай школы (К.Малевіч, М.Шагал, ЛЛісіцкі, Р.Фальк, В.Ермалаева і інш.). Элементы сімвалізму ёсць y шэрагу прац мастака Я.Драздовіча (напр., карціны «Трызна мінуўшчыны», «Дух зямлі», «Брама будучыні», «Пагоня Ярылы»), Прыкметы Д, ў бел. л-ры парадаксальным чынам суадносяцца з адраджэнцкай тэматыкай твораў пісьменнікаў, што групаваліся вакол газеты «Наша ніва». У шэрагу твораў М.Багдановіча гучыць характэрны для Д. матыў трагічнай наканаванасці чалавечага існавання, збліжаюцца моманты нараджэння і смерці чалавека (цыкл вершаў «Каханне і смерць»). Багдановіч стаў першым перакладчыкам паэзіі Верлена на бел. мову (пераклаў 22 вершы). На творчасць Я.Купалы істотны ўплыў зрабілі дэкадэнты — Л.Андрэеў, А.Белы, Ф.Салагуб, С.Пшыбышэўскі, С.Выспянскі і інш. Драматычная паэма Я.Купалы «Адвечная песня» мае відавочныя рэмінісцэнцыі з п’есай Андрэева «Жыццё чалавека». Суб’ектывізм, паэтычпы «шыфр», цьмяная сімволіка назіраюцца ў драм. паэме «Сон на кургане» і некаторых лір. вершах Я.Купалы. Містычны, ірацыянальны пачатак пры трактоўцы універсальных праблем жыцця, уласцівы эстэтыцы Д., можна назіраць y празаічных творах М.Гарэцкага («Патаёмнае», «Што яно?», «Страхаццё»), «імпрэсіях* З.Бядулі, алегарычных апавяданнях Ядвігіна Ш., y філас. лірыцы АГаруна. Разам з тым Д. ў бел. л-ры пач. 20 ст. выступае не як адасобленая з’ява, a ў цесным узаемадзеянні з праявамі новага рамантызму, рэалізму. П.В.Васючэнка (Д на БеларусіЛ Г.В.Сініла. ДЭКАЛІН, дэкагідранафтал і н, бідыклічны насычаны вуглевадарод, СюНі8. Бясколерная вадкасць. Існуюць 2 ізамеры з розным размяшчэннем цыклаў y прасторы: транс-JX• О-кіп 187,237 °С, шчыльн. 869,7 кг/м 3) і цысД. Дкіп 195,774 °С, шчыльн. 896,7 кг/м3). He раствараецца ў вадзе, добра раствараецда ў метансше і этаноле, Тэхн, (сумесь 60% цыс- і 40% транс-Д.) атрымліваюць каталітычным гідрыраваннем нафталіну. Выкарыстоўваюць як растваральнік тлушчу, гумы, каўчуку, сінт. смол, лакафарбавых матэрыялаў; растваральнік і стабілізатар крэмаў для абутку і воскаў для падлогі; заменнік жывіды. ДЭКАЛЬКАМАНІЯ (франц. décalcoma nie), паліграфічны спосаб вырабу пераводных відарысаў (дзіцячых малюнкаў, ярлыкоў і інш.), прызначаных для пераносу на тканіну, метал, фарфор, шкло, дрэва і інш. паверхні. Для друкавання відарысаў (у залежнасці ад метадаў іх
пераносу) выкарыстоўваюцца водаўстойлівыя або тэрмапластычныя лакі і фарбы, спец. фарбы, вырабленыя на аснове смол. Друкуецца відарыс спосабам плоскага друку (літаграфіяй) на паперы са спец. пакрыццямі ці палімернай плёнцы, пад уздзеяннем вады, цяпла або ціску аддзяляецца ад падкладкі, на якой быў надрукаваны, і пераносіцца на патрэбную паверхню. ДЭКАМПАЗЁР (ад франц. décomposer раствараць, драбіць), апарат для вылучэння крышталічнага гідраксіду алюмінію (гл. Алюмінію злучэнні) з раствору алюмінатаў. Д. 3 мех. перамешваннем — стальны цыліндрычны чан (да 0,4 м3), унутры якога круціхша ланцуговая мяшалка, каб падтрымліваць часціцы затраўхі (служаць цэнграмі крьшіталізацыі) y завіслым стане. Д. з паветраным ^перамешваннем (умяшчальнасць да 3000 м ) пашыраны ў вытв-сці гліназёму (апюмінію аксідў). Д. злучаюцца паслядоўна ў сскцыі (па 10—15 аларатаў), y галаўныя Д. бесгіерапынна падаецца затраўка, з хваставых адбіраецца гатовая гідратная пульпа. Выкарыстоўваюцца пераважна ў каляровай металургіі. ДЭКАМПЕНСАЦЫЯ (ад дэ... + кампенсацыя), парушэнне дзейнасці органа, сістэмы органаў і арганізма ў цэлым з прычыны знясілення ці зрыву яго прыстасавальных механізмаў. Ш кодныя ўздзеянні выклікаюць значньш змены ў арганізме і парушаюць раўнавагу паміж арганізмам і навакольным асяроддзем, што існуе пастаянна. Праз некат. час арганізм прыстасоўваецца да новых умоў існавання (напр., гіпертрафіруецца мышца сэрца пры яго пароках) і раўнавага аднаўляецца — настае кампенсацыя. Д Э КА М ІІРЭС ІЙ Н Ы Я ХВАР0БЫ , хваробы чалавека, абумоўленыя рэзкай зменай ціску навакольнага асяродзя. Узнікаюць y лётных экіпажаў пры працяглых палётах на выш. больш за 8 тыс. м, y вадалазаў і кесоншчыкаў (кесонная хвароба) пры апусканнях на значныя глыбіні. Адносяцца да прафесійных хвароб. ДЭКАН (ад лац. decanus дэесятнік, першапачаткова — начальнік 10 салдат), 1) кіраўнік факультэта ў ВНУ. 2) У каталіцкай і англіканскай цэрквах — старэйшы свяшчэннік, які наглядае за групай прыходаў. ДЭКАН, тое, што Дэканскае пласкагор ’е. ДЭ КА Н Д0ЛБ (de Candolle) Апостэн Пірам (4.2.1778, г. Жэнева, Швейцарыя — 9.9.1841), швейцарскі батанік; заснавальнік параўнальнай марфалогіі раслін. Замежны ганаровы чл. (1835) Пецярб. АН. Бацька К.Дэкандоля. Вучань Ж.Кюўе і Ж .Б .Ламарка. Праф. ун-таў y Парыжы (з 1802), Манпелье (з 1808), Ж эневе (з 1816), дзе заснаваў бат. сад і «Гербарый Д >. Распрацаваў адну з першых натуральных сістэм раслін (1835); аўтар працы «Увядзенне ў натуральную сістэму царства раслін» (т. 1— 17, 1824— 39), якую завяршыў яго сын.
ДЭКАНДЬЛЬ (de Candolle) Альфонс (27.10.1806, Парыж — 4.4.1893), швейцарскі батанік; заснавальнік гіст. навуказнаўства. Замежны чл.-кар. Пецярб. АН (1858). Сын A..W.Дэкандоля. Праф. (1835) і дырэкгар Бат. сада Жэнеўскага ун-та (у 1835—49). Навук. працы па гіст. геаграфіі раслін і пытаннях пра паходжанне культ. раслін. Завяршыў вьіданне «Увядзення ў натуральную сістэму царства раслін» (т. 8— 17, 1844—74), пачатую яго бацькам. Інідыятар распрацоўкі Міжнар. кодэкса бат. наменклатуры. ДЭКАНСКАЕ П ЛА СКА Г0Р’Е, Д э к a н (ад санскр. дакшына — поўдзень), пласкагор’е ў Індыі, унутр. ч. п-ва Індастан. Пл. каля 1 млн. км2. Ступеньчатыя раўніны — паверхні выраўноўвання мезазойскага і палеагеннеагенавага ўзростаў (на выш. 1000— 1500 м, 600— 900 і 300— 500 м) з латэрытнымі корамі магутнасцю да 100 м, над якімі ўзвышаюцца асобныя горы выш. 1000— 2000 м і купалападобныя ўзгоркі. Частка Індыйскай платформы, складзена з Пн архейскіх і пратэразойскіх гнейсаў, крышт. сланцаў і кварцытаў, пранізаных гранітнымі інтрузіямі.
На П нЗ — базальтавае покрыва верхнемелавога і эацэнавага ўзростаў. Карысныя выкапні: жалеза, медзь, марганец, вальфрам, золата, каменны вугаль. Субэкватарыяльны мусонны клімат. Сярэдняя т-ра мая 29— 32 °С, студз. 21— 24 °С. Ападкаў 500— 700 мм за год (пераважна летам). Рэкі Нармада, Маханады, Гадавары, Крышна, Каверы выкарыстоўваюцца ў асноўным для арашэння. Пераважныя тыпы глеб: чырвоныя латэрытныя, чырвона-бурыя, на тра пах — чорныя трапічныя (рэгуры). На наветраных схілах — мусонныя лістападныя трапічныя лясы, y цэнтр. частцы — саванны і рэдкалессі. ДЭКАПІРАВАННЕ (ад франц. décaper ачышчаць метал), выдаленне хім. або электрахім. спосабам найтанчэйшых плёнак аксідаў з паверхні метал. вырабаў. Пры Д. адбываецца лёгкае пратраўліванне слоя металу, што садзейнічае добраму счапленню яго з гальванічным пакрыццём. Робіцца з дапамогай слабых раствораў сернай, салянай або азотнай кіслот, a таксама цыянідаў калію або натрыю перад аксідаваннем, пасівіраваннем, нанясеннем гальванічных пакрыцдяў. Выкарыстоўваюцца
ДЭКАРАТЫЎНА__________ 331 таксама перад халоднай штампоўкай стальных вырабаў, каб зняць акаліну з паверхні і павялічыць выцяжку. ДЭКАПІТАЦЫЯ [ад дэ... + лац. caput (capitis) галава] y б і я л о г i i , абезгалоўліванне жывёл y доследах пры фізіял. і біяхім. даследаваннях; выдаленне месца росту сцябла ў раслін. У a к y ш э р с т в е — плодаразбуральная аперацыя пры запушчаным папярочным становішчы плода, якая мае на мэце аддзяленне галоўкі шіода ад тулава ў вобласці шыі. ДЭКАРАТЫЎНАЕ МАСТАЦТВА, галі на пластычных мастацтваў, якая (як архітэктура і дызайн) служыць маст. фарміраванню матэрыяльнага асяроддзя, што ствараецца чалавекам і садзейнічае ўкараненню ў ім эстэт. і ідэйна-вобразнай асновы. Адзін са сродкаў эстэт. выхавання чалавека. Падзяляецца на манументальна-дэкаратыўнае мастацтва (уключае арх. дэкор, дэкаратыўны жывапіс, дэкаратыўную скульптуру), дэкаратыўна-прыюіадное мастацтва, афармленчае мастацтва. Творы Д.м. ствараюцца як элемент ці дэталь кампазіцыі і адыгрываюць істотную рсмю ў аб’ёмнапрасторавай арганізацыі ансамбля. Ідэйна-вобразны змест твораў Д.м. найб. поўна раскрьіваецца пры ўспрыманні іх y тым ансамблі, для якога яны прызначаны. ДЭКАРАТЬІЎНА-ПАКАЁВЫЯ САБАКІ, п а к а ё в ы я с а б а к і , група выведзеных парод свойскіх сабак з арыгінальнымі вонкавымі формамі і канстытуцыяй, якіх гадуюць з эстэтычнымі і пазнавальнымі мэтамі. Як дэкар. трымаюць некат. службовых сабак і паляўнічых сабак, якія страцілі сваё першапачатковае прызначэнне. Асабліва папулярныя карлікавыя тэр’еры і пінчэры, балонкі, пудзелі, шпіцы, японскі хін і інш. На Беларусі з Д.-п. с. найб. гадуюдь балонак, сенбернара, пекінскага сабаку, французскага бульдога, чау-чау, японскага хіна, некат. шпіцаў, пудзеляў, тэр’ераў, пінчэраў. Ш п і ц ы (вялікі, карлікавы, вольфшпіц) выш. ў карку 27—50 см; поўсць пушыстая, густая, белая, чорная, шэрая, рыжая. Т э р ’ е р ы (скотч- і скайтэр’ер) выш. ў карку 18—26 см; поўсць кароткая або доўгая чорная і карычневая з падпалінамі, шэрая, рыжая і інш. ; хвост купіруецца. П і н ч э р ы (сярэдні і карлікавы) выш. ў карку 25—48 см; поўсць кароткая чорная з падпалінамі; купіруюцца хвост і вушы. ДЭКАРАТЫЎНА-П РЫКЛАДН ÔE МАСТАЦТВА, творчасць па стварэнні маст. рэчаў, пераважна для побыту (посуд, мэбля, дробная пластыка, прылады працы, маст. тканіны, адзенне, ювелірныя вырабы і інш.); раздзел дэкаратыўнага мастацтва. Творы Д.-п.м. класіфікуюць паводле матэрыялу (метал, кераміка, шкло, косць, тэкстыль, дрэва) ці тэхнікі выканання (ліццё, чаканка,
332
ДЭКАРАТЫЎНА
коўка, разьба, інкрустацыя, размалёўка, ткацтва, пляценне, вышыўка). Д.-п.м. вырашае практычныя і маст. задачы, садзейнічае маст. арганізацыі прадметнага асяроддзя, якое адпавядае эстзт. запатрабаванням чалавека. Творы Д,п.м. неаддзельныя ад матэр. культуры сучаснай ім эпохі, звязаны з яе звычаямі, этнічнымі і нац. асаблівасцямі, с а ц -
Да арт. Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Падвеска. 11 ст. Бронза.
групавымі адрозненнямі. Эстэт. каштоўнасць вырабаў Д.-п.м., мэтазгоднасць і выразнасць форм дасягаюцца канстр. і пластычнымі магчымасцямі матэрыялу, разнастайнасцю прыёмаў яго апрацоўкі. Сродкі розных відаў выяўл. мастаіггва (скулытгуры, жывапісу, графікі) і арнамент выкарыстоўваюць y Д.-п.м. для стварэння дэкору і для формаўтварэння вырабаў (посуд y выглядзе расліны, жывёлы, чалавека, фігурныя дэталі мэблі і інш ). У прадметах утылітарнага характару дэкор можа адсутнічаць, эстэт. якасці дасягаюцца выразнасцю формы вырабу, што падкрэслівае яго прызначэнне. Адзінства маст. і утылітарнай функцый, формы і дэкору выяўляюць сінт. характар Д.-п.м. Д.-п.м. ўзнікла на ранняй стадыі раэвіцця грамадства і на працягу стагоддзяў было адной з важных галін маст. творчасці, уласцівай усім народам. Найб. стараж. творы Д.-п.м. адлюстроўвалі разнастайныя ўяўленні чалавека пра сусвет і навакольнае асяродцэе, вызначаюцца ўвагай да эстэтыкі матэрыялу, змястоўнасцю вобразаў, рацыянальнасцю форм, падкрэсленых дэкорам. 3 узнікненнем класавага грамадства э’явіліся творы Д.-п.м., што адлюстроўвалі густы і ідэалогію пануючых класаў. Быт. мэтазгоднасць y іх часта адсутнічала, вылучаліся багацце матэрыялу і дэкору, апошні нярэдка станавіўся самамэтай і траціў сувязь з формай. Д.-п.м. кожнай гіст. эпохі развівалася ў агульным рэчышчы маст. стыляў, характэрных для інш. відаў мастацтва. На тэр. Беларусі найб. стараж. ўзоры Д.-п.м. адносяцца да позняга палеаліту (каля 30 тыс. г. назад). У неаліце з пераходам да аселага жыцця мастацтва
Да арт. Дэкаратыўна-прыкладное мастадтва. Люстра. 18 ст. Урэцкае шкло.
ўзнялося на больш высокую ступень. Знойдзены арнаментаваныя касцяныя вырабы, упрыгожанні з косці, бурштыну, дробньм пластычныя заа- і антрапаморфныя выявы з каменю, керамічны посуд, аздоблены наколкамі, нарэзкамі, грабеньчатым і ямкавым арнаментам. У канцы неаліту і ў бронзавым веку арнамент ускладніўся, пашырэнне набыла салярная сімволіка. Бодьш разнастайнымі сталі формы глінянага посуду, які аздабляўся арнаментам y выглядзе паскаў, ялінкавых узораў з насечак, пракрэсленых рысак. 3 адкрыццём выплаўкі медзі і бронзы пашырыліся метал. ўпрыгожанні. Разнастайнасцю вызначаецца Д.-п.м. жалезнага веку: гліняныя статуэткі жывёл, фібулы, скроневыя кольцы, нярсцёню, пацеркі, бранзалеты, вырабы з бісеру і інш. ўпрыгожанні, аздобленыя арнаментам, часам выемчатымі эмалямі. 3 падзелам грамадства на класы Д.-п.м. вылучылася ў самаст. галіну маст. дзейнасці. Майстры-рамеснікі, што працавалі ў гарадах і пры княжацкіх дварах, спецыялйаваліся ў асобных відах рамёстваў. Шырокае развідцё набылі разьба па косці, разьба па дрэве, ліццё мастацкае, ювелірнае мастацтва. Вырабляліся прадметы побыту, зброя, посуд, дробная пластыка (абразкі, шахматныя фігуркі), тканіны, абклады да кніг і абразоў, крыжы (гл. Крыж Ефрасінні Полацкай) і інш. Выкарыстанне ганчарнага круга спрыяла пашырэнню ганчарства і паляпшэнню якасці вырабаў. У аздаб-
Да арт. Дэкаратыўна-прыкладнос мастацгва. Фрагмент слуцкага пояса. 18 ст.
ленні твораў пераважаў тэраталагічны стыль, a таксама разнастайны арнамент геам. і расл. характару, звычайна гравіраваны. У 10— 12 ст. Д.-п.м. развівалася ў агульным рэчышчы мастацтва Кіеўскай Русі, адчуваўся ўплыў Візантыі. У 14— 16 ст. Д.-п.м. звязана з зах.-еўрап. мастацтвам, больш разнастайным стаў дэкор. У 15 ст. ўзніклі першыя рамесныя аб’яднанні — цэхі (цэх шкларобаў y Гродне), y якіх y 16 ст. канцэнтравалася асн. ч. рамеснікаў. Стварэнне цэхаў садзейнічала развіццю Д.-п.м., узба-
тацтва набывала своеасаблівую інтэрпрэтацыю: больш рэалістычна трактаваўся дэкор, уводзіліся элементы нар. мастацтва. У канцы 18 — пач. 19 ст. пад уплывам класіцызму характар Д,п.м. стаў бсшьш стрыманы, ураўнаважаны, y дэкор уключыліся выявы ант. матываў, ваен. атрыбутыкі, картушаў і інш. Масавае буд-ва ў гарадах выклікала пашырэнне маст. ліцця і кавальства ў архітэгауры. У 19 — пач. 20 ст. Д,п.м. характарызуецца моцным узаемаўгшывам 2 кірункаў: прамысл. і народнага. Ручныя цэхавыя і мануфактурныя рамёствы прыходзяць y заняпад, на базе мануфактур і нар. промыслаў уэнікаюдь прадпрыемствы маст. прамысловасці, што напаўнялі ры нак таннай, але часта маламастацкай, эклектычнай прадукцыяй. Пашырэнне прамысл. прадукцыі адмоўна ўплывала на нар. маст. промыслы, некат. з іх заняпалі (напр., набойка, пернікарства). Адначасова развівалася традыц. народнае дэкаратыўнапрыкпадное мастацтва, пашырыліся яго віды, звязаныя з аздабленнем нар. жылля. Развіццю яго садзейнічалі адкрытыя земствамі на аснове мясц. промыслаў рамеснідкія школы і майстэрні, дзе рыхтавалі кваліфікаваных спецыялістаў. Аднак y цэлым Д.-п.м. пач. 20 ст. перажывала крызіс, які паглыбіўся ў сувязі з 1-й сусв. вайной. Пошукамі новага стылю вызначаецца Д.-п.м. 1920-х г. У 1919 створаны спец. керамічныя майстэрні ў Віцебску і Магілёве, ткацка-вышывальная ў Слуцку, дрэваапрацоўчая ў Гомелі, пабудавана 1-я чарга Аршанскага
льнокамбіната (1928— 37). Аднак слабаразвітая прам-сць не магла задаволінь патрэбы насельніцтва ў зручных і прыгожых прадметах Д.-п.м., іх маст. ўзровень часта быў недастаткова высокі. Недахоп прамысл. маст. вырабаў часткова кампенсавалі творы народных мастацкіх промыслаў. Патрэбу ў керамічным посудзе гасп. і маст. прызначэння задавальнялі традыц. ганчарныя цэнтры: y Бабінавічах, Благаўцы, Гарадку, Гарадной, Дуброўне, Крэве, Міры, Копысі, Поразаве, Пружанах, Івянцы, Ракаве і інш. (гл. Бабінавіцкая кераміка, Дубровенская кераміка і г.д.). Нар. майстры аб’ядноўваліся ў арцелі, y 1938 арганізаваны Белмастпрамсаюз. Да канца 1940-х г. створана прамысл. база для развіцця Д.-п.м., адноўлены разбураныя ням.-фаш . захопнікамі прадпрыемствы маст. прам-сді. Пачалі лрацаваць Віцебскі дывановы камбінат (1946), Мінскі фаянсава-фарфоравы завод (1951), аднавілі работу Аршанскі льнокамбінат, шклозаводы ў Барысаве і Бярозаўцы (Лідскі р-н). Мастакі звярталіся да класічнай спадчыны, традыц. форм і дэкору. Аднак такое слалучэнне было часам эклектычнае, творы, асабліва выставачныя, вызначаліся залішняй пампезнасцю, складанасцю і надуманасцю форм, празмерным мех. выкарыстаннем арнаменту. 3 пач. 1960-х г. лашыраецца вытв-сць вырабаў Д.-п.м., прызначаных для дггодзённага побыту. Барацьба суп-
Да арт. Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Царскія вароты. 18 ст. Саломапляценне.
Да арт. Дэкаратыўна-прыкладнос мастацтва. Шафа. 18 ст. Разьба па дрэве.
ДЭКАРАТЫЎНА
333
Да арт. Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Флеты і келіх. Пач. 18 — 1-я чвэрць 19 ст. Шкло. гачэнню асартыменту і дэкору вырабаў. Дасягнула росквіту ювелірнае мастацтва, развівалася шкларобства, ружэйная справа, выраб паліхромнай рэльефнай кафлі з геам., расліннымі, геральдычнымі кампазідыямі. У 17— 18 ст. Д.-п.м. зазнала ўплыў барока, творы набылі дынамічную камлазіцыю, дэкар. пышнасць, пластычнасць і экспрэсіўнасць форм. Плоскасны характар дэкору саступіў месца аб’ёмнасці і шматпланавасці, шырока ўжываўся багаты раслінны арнамент y спалучэнні з дынамічна выгнугымі ракавінападобнымі элементамі, вітымі калонкамі, фігурнымі выявамі і інш.- Многія віды Д.-п.м. актыўна ўключаліся ў інтэр’ер, набылі манум.-дэкаратыўны характар. П ашырыліся коўка мастацкая, чаканка, рэльефная лаліхромная кафля, росквіту дасягнула аб’ёмна-ажурная разьба (беларуская рэзь). Многія бел. майстры-ювеліры, разьбяры, цаніннікі, збройнікі лрацавалі ў Маск. дзяржаве. У 18 ст. ўзнікаюць мануфактуры шкларобчыя, ткацкія, фаянсавыя, a таксама жалеза- і медналіцейныя заводы. Вядомасць набылі слуцкія паясы, карэліцкія шпалеры, урэцка-налібоцкае шкло. Часта лрадукцыя выраблялася паводле зах.-еўрап. узораў, але пад уплывам мясц. нар. мас-
334
ДЭКАРАТЫЎНА
Да арт. Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. В . П р ы е ш к і н . Дэкаратыўнае пано «Жнівень». 1981. Шамот, ілазура.
раць параднасці, састарэлых і нежыцдёвых форм адыграла значную ролю ў абнаўленні і развіцці маст. прам-сці, пашырыла і зацвердзіла важнае значэнне Д.-п.м., але адначасова выклікала пашырэнне твораў занадта спрошчаных. У сярэдзіне 1960-х г. лаканізм саступае месца адлюстраванню сучаснасці, творчаму засваенню нац. традыцый, разнастайнасці і багаццю форм, каларыстыкі, дэкору. 1960— 70-я г. — якасна новы перыяд y развіцді Д.п.м. Пасля рэарганізацыі Белмастпрамсаюза ў ф -кі Упраўлення маст. прам-сці М ін-ва мясц. прам-сці БССР (1960) пашырыўся асартымент і тэматыка маст. вырабаў, павысілася іх якасць. Ііалепшылася і пашырылася вытв. база Д,п.м.: рэарганізаваны вытв. цэхі Маст. фонду БССР, пачаўся выпуск прадукцыі на Брэсцкім дывановым камбінаде (1963—65), павялічаны магутнасці шклозавода «Нёман» і Барысаўскага хрусталёвага завода, Аршанскага льнокамбіната. Для падрыхтоўкі спецыялістаў адкрылася аддзяленне Д.-п.м. ў Бел.
Да арт. Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Н . С у х а в е р х a в а. Габелен «Сонечны». 1983.
тэатр.-маст. ін-це (1961). Асн. прынцылам Д.-л.м. становіцца драстата геам. форм, функцыянальнасць, строгасць, умелае выкарыстанне дэкар. уласцівасцей матэрыялу, яго натуральнай лрыгажосці ў спалучэнні з разнастайнасцю і смеласцю дэкар. рашэнняў. Развіваюцца маст. шкло, фарфор, маст. кераміка, маст. тканілы. Д.-п.м. актыўна ўключаецца ў грамадскі інтэр’ер, набывае манум. характар (гл. Манументальна-дэкаратыўнае мастацтва), y сувязі з гэтым развіваюцда новьш ці адраджаюцца за бытыя яго віды: габелен, коўка мастацкая, чаканка. Майстры Д.-п.м. акгыўна звяртаюцца да індывід. творчых вырашэнняў, новых відаў і жадраў. Дэман страцыяй дасягненняў, праблем і тэндэнцы й развідця з ’явілася рэсп. выстаўка Д.-л.м. «Гармонія і асяроддзе» (1986). Яна эасведчыла прыкметны лрацэс станкавізацыі, часам нават адмовы ад лрыкладной фулкцыі і імкненне да стварэння ўзораў скульптурна-пластычнага, жывапіснага, манум.-дэкар. характару. Многія майстры бяруцца за выра
Да арт. Дэкаратыўна-прыклалное мастацгва. Л . Мя г к о в а . Кампазіцыя «Птушыны двор». 1980. Шкло.
Да арт. Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. У.Ж о х a ў. Кампазіцыя «Сёння на світанні». 1985. Шкло.
Да арт. Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. М. Г а т а л ь с к і . Вазы серыі «У пушчах Палесся». 1995.
шэнне агульначалавечых, фшас. задач, падуладных раней толькі станковым відам мастацтва. Складанае становішча перажывае Д.-п.м. з канца 1980-х г. Спыніў дзейнасць Маст. фонд БССР, што пазбавіла прафесійнае Д.-п.м. эканам. базы, выключыла са сферы манум.-дэкар. мастацтва, вымусіла майстроў пераходзіць на стварэнне невял. рэчаў масавага побыту. Літ:. Ч е к а л о в А.К. Основы поннмання декоратавно-прнкладного нскусства. М., 1962; М о р a н А. Нсторня декоратнвнопрнкладного нскусства от древнейшмх времен до нашнх дней: Пер. с фр. М., 1982; Дэкаратыўна-прыкладное мастацгва Беларусі XII—XVIII стст.: |Альбом]. Мн., 1984; С а х у т а Е.М., Г о в о р В.А. Художественные ремесла н промыслы Белорусснн. Мн., 1988. Я.М. Сахута. ДЭКАРАТЫЎНАЯ СКУЛЫІТЎРА, скулытгура, прызначаная для ўпрыгожвання інтэр’ераў, паркаў, плошчаў, вуліц, будынкаў; адзін са сродкаў эстэт. выхавання чалавека. Уключае скульптуру малых форм, манументстьна-дэкаратыўную скульптуру. Удзельнічае ў маст.
335
тальны жывапіс выконваецца ў выглядзе мазаікі, пано, размалёўкі.
ДЭКАРАЦЫЯ
ДЭКАРАТЫЎНЫЯ П ТЎ Ш КІ, птушкі, якіх трымаюць y нявсші з эстэт. і пазнавальнымі мэтамі. Яны пераважна маюць яркую афарбоўку, прыгожа сгшваюць або лётаюць; y няволі не трацяць здольнасці да размнажэння. Радзіма болыпасці Д.п. — тропікі і субтропікі. На Беларусі найб. пашыраны канарэйкі, папугаі, ткачы і дэкар. галубы (паўліны, дутышы, якабіны, турманы, чайкі). Як дэкар. трымаюць таксама некат. птушак мясц. фауны: аўсянак, берасцянак, валасянак, заранак, крыжадзюбаў, чыжоў, шчыглоў, драздоў і інш.
раслінамі (вінаград амурскі, хмель, кірказон, капрыфоль, дзявочы вінаград пяцілісточкавы і ішіі.), на кветніках садзяць ружы, цюльпаны, гладыёлусы, крокусы, касачы, флёксы, нарцысы, лілеі, астры і інш. У ахаваным грунце вырошчваюць пальмы, фікусы, гартэнзіі, цыкламены, герберы і інш. Сярод пакаёвых Д.р. найб. пашыраны пеларгонія, бягонія, плюшч, глаксінія, клівія, какгусы і інш. ДЭКАРАТЫЎНЫЯ СЛАІСТЫЯ ПЛАСТЫКІ, палімерныя матэрыялы, якія складаюцца з асн. і дэкар. слаёў. Асн. слой вызначае мех. ўласцівасці матэрыялу, робіцца з гетынаксу, тэксталіту, шклотэксталіту, драўняных пластыкаў; звязвальнае рэчыва для асн. слоя — фенсша-фармальдэгідныя смолы, поліэфіры, інш. палімеры. Дэкар. слой складаецца з паперы або баваўнянай тканіны (з малюнкам або аднафарбавай), прамочанай звычайна меламінафармальдэгіднай смалой. Вытв-сць Д.с.п. уключае прамочку напаўняльніку,
ДЭКАРАТЫЎНЫЯ РАСЛІНЫ , дрэвы, кусты і травяністыя расліны, якія выкарыстоўваюцца на азеляненне, упрыгожванне жылых памяшканняў і грамадскіх будынкаў. Д.р. ёсць сярод прадстаўнікоў пакрытанасенных і голанасенных раслін, папарацей. На Беларусі высаджваюць каля 30 відаў і форм мясц. дрэў 1 кустоў, з інтрадукаваных рас-
Да арт. Джарагыуныя расліны. Азеляненне будынка дзявочым вінаградам.
Дэкаратыўныя ітгушкі: 1 — канарэйка зялёная; 2 — канарэйка жоўтая; 3 — шчыгол; 4 — німфавы папугай; 5 — хвалісты папугайчык; 6 — чыж; 7 — лоры; 8 — жако; 9 — паўлін; 10 — якабін; 11 — дутыш; 12 — чайка; 13 — чорна-рабы турман. фарміраванні матэрыяльнага асяроддзя чалавека, уносіць y яго ідэйна-вобразны пачатак. Найб. поўна раскрывае свой змест y ансамблі, для эстэт. арганізацыі якога яна прызначана. ДЭКАРАТЬІЎНЫ Ж Ы ВАШ С, жывапіс, які ўваходзіць y склад арх. збудавання ці твора дэкар.-прыкладнога мастаціва, не мае самастойнага ідэйна-вобразнага значэння і прызначаны для аздаблення або акцэнтавання канструкцыі ці функцыі прадмета. Як і манумен-
лін — болып за 540 відаў і сартоў кветкавых раслін, каля 40 хвойных і лісцевых дрэў, 100 кустоў і больш дзесятка павойных раслін. Пры падборы Д.р. зыходзяць з мясц. умоў і практыкі выкарыстання відаў раслін. Лінейныя пасадкі фарміруюць найчасцей з дрэў з правільнай кронай (елка, туя, клён, ліпа, бяроза і інш ), адзіночныя пасадкі або групы — з дрэў з вузкімі і шырокімі кронамі (арэх, клён, вяз, рабіна, дуб і інш.), па берагах вадаёмаў, на схілах высаджваюць з ніцай кронай — вербы і інш.; альтанкі, тэрасы, сцены будынкаў, балконы ўпрыгожваюць лавойнымі
сушку, зборку пакета, прасавання або фармавання вырабаў складанай канфігурацыі, тэрмаапрацоўку гарачым паветрам або інфрачырв. прамянямі. Выкарыстоўваюцца на аддзелку мэблі, памяшканняў, салонаў трансп. сродкаў, на выраб карпусоў радыё- і тэлепрыёмнікаў, магнітафонаў, халадзільнікаў і інш. ДЭКАРАЦЫЙНАЕ МАСТАЦТВА, гл. Тэатральна -дэкарац ыйнае мастацтва. ДЭКАРАЦЫЯ (позналац. decoratio BiT a p . ўпрыгожанне) у т э а т р ы і кін о, афармленне трохмернай прасторы, y межах якой адбываецца дзеянне спектакля або фільма. Існуе ддя вобразнай характарыстыкі гіст. абставін, умоў і атмасферы спекгакля або фільма — асяроддзя, y якім дзейнічае акдёр. Ствараецца з дапамогай архітэкгуры, жывапісу, графікі, маст. планіроўкі месца дзеяння, спец. фактур, асвятлення і тэхнікі.
336
ДЭКАРБАКСІЛАЗЫ
Сістэмы тэатр. Д.: кулісная перасоўная — мяккія навясныя кулісы або цвёрдыя на рухомых рамах, размешчаныя ад паргала ўглыб сцэны (вядома з 1628); кулісна-арачная пад’ёмная — жывапісныя палотны, зробленыя з уліхам перспектывы і сшытыя ÿ выглядзс арак (вядома з 17 ст.; разнавіднасць куліснаарачнай Д. — ажурная, умацоўваецца на сетцы або алліцыруецца на цюлі); павільённая — сценкі-рамы, зацягнутыя маляваным палатном, перакрытыя столлю (з 1794); аб’ёмная — камбінацыя плоскіх сцен і аб’ёмных дэталей: станкоў, лесвід, пандусаў і інш. (з 1870); для змены аб’ёмнай Д. ўжываюцца рухомыя пляцоўкі-фуркі, паваротны круг і інш.; праекцыйная Д. заснавана на праекцыі на экран статычных і дынамічных выяў — арх. і пейзажных матываў, дажджу, полымя і да т.п. (з 1908). Сярод прыёмаў — афармленне з ужываннем розных сістэм Д.: сімультантны (адначасовы паказ розных месцаў дзеяння), умоўны (афармленне ў нейтральных сукнах ці шырмах або ў іх спалучэнні э арх. і бытавымі дэталямі па рухомай
Д. амінакіслот (каферментам з ’яўляецца пераважна вытворнае вітаміну Вб — пірыдаксальфасфат) удзельнічаюць ва ўтварэнні біягенных амінаў (гістаміну, сератаніну і інш.) y тканках жывёл. C a pon Д. кетакіслот (кафермент — тыямінпірафасфат) асаблівае значэнне мае фермент піруватдэкарбаксілаза (гл. Дэкарбаксіліраванне). ДЭКАРБАКСІЛІРАВАННЕ, адшчапленне дыаксіду вугляроду CÛ 2 ад карбаксільнай групы карбонавых к-т. Адрозніваюць ферментатыўнае і неферментатыўнае Д. Ферментатыўнае адбываецца пры ўздзеянні ферментаў дэкарбаксілаз, удзельнічае ў абмене рэчываў жывых арганізмаў. Асаблівае значэнне маюць рэакцыі акісляльнага Д. пірувату з угварэннем ацэтылкаферменту A і а-кетаглутаравай к-ты з утварэннем сукцынілкаферменту А, Д. пірувату ў анаэробных умовах (браджэнне), Д. фосфаглюконавай к-ты ў пентозафас-
Да арт. Дэкарацыя. М. Апі ё к . Эскіз дэкарацыі да спектакля «Варвары» М.Горкага. 1966. устаноўцы), прасторавы (сцэна з Д. акружае гледача з усіх бакоў). Кінадэхарацыі робяцца трохмерныя з улікам умоў здымкі (план, ракурс, асвятленне), харахтару здымкі і сгужкі. Ім дадаюць жывапісную і фактурную апрацоўку: умоўна-абагульненую для агульных і аддаленых планаў і ілюзорна-натуральную для буйных і сярэдніх планаў. Д. ў кіно робяіша ў натуральную велічьшю аб’екта або ў выглядзе яго фрагмента (т.зв. «ігравой часткі»), Фрагмент Д. часам дапаўняецца макетамі і рознымі фонамі, якія ў кадры злучаюцца ў адно цэлае. Развіццё мастацгва Д. цесна звязана з развіццём тэатра, кіно, драматургіі, выяўл. мастацгва. Актыўным творчым пошукам адметныя работы мастакоў тэатра і кіно М.Апіёка, М.Блішча, Б.Герлавана, АГрыгар’янца, Я.Ждана, АМарыхса, П.Масленікава, Дз.Мохава, С. і Я.Нікалаевых, Ю.Тура, Я.Чамадурава і інш. Гл. таксама Тэатральнадэкарацыйнае мастацтва. Літ:. К о з л л н с к л й В.К, Ф р е з е Э.П. Художнлк л театр. М., 1975; Мастацтва беларускіх дэкаратараў. Мн., 1989. Г.І.Барышаў. ДЭКАРБАКСІЛАЗЫ, ферменты класа гідралаз, што каталізуюць рэакдыі дэкарбаксіліравання • аміна- і кетакіслот.
розумам і целам, логікай і страсцю, дабром і злом, бездухоўнасцю і маральнасцю, дэмакратыяй і дэспатызмам, свабодай і дэтэрмінацыяй і інш. Гал. і неад’емнай уласцівасцю матэрыі лічыў прадягласць, або прастору, a гал. атрыбутам духоўнай субстанцыі — мысленне. 3 факта відавочнасці мыслення, або свядомасці чалавека, на думку Д., можна непасрэдна вывесці заключэнне пра сваё існаванне: «Я мыслю, значыць я існую». У гнасеалогіі Д. — пачынальнік рацыяналізму. Гал. ролю ў працэсе пазнання ён надаваў дэдукцыі, якая абапіраецца на цалкам відавочныя, інтуітыўна спасціжымыя аксіёмы. У матэматыцы ён — адзін са стваральнікаў аналітычнай геаметрыі, увёў літарныя абазначэнні, паняцці пераменнай велічыні і функцыі, сістэму каардынат; y механіды сцвярджаў адноснасць руху і спакою, сфармуляваў агульныя законы дзеяння і процідзеяння, захавання пэўнай ксшькасці энергіі, даў паняцце ім-
Да арт. Дэкарацыя. П . М а с л е н і к а ў . Эскіз дэкарацыі да оперы «Яснае світанне» АТуранкова. 1958.
фатным цыкле, маланілкаферменту A пры сінтэзе тлустых к-т і інш. Д. некат. амінакіслот y тканках жывёл і чалавека садзейнічае ўтварэнню біягенных амінаў і медыятараў (гістамін, сератанін, норадрэналін і інш.). Неферментатыўнае Д. можа быць пры награванні ці пад уплывам хім. рэактываў. ДЭКАРТ (Descartes) Рэнэ (латынізаванае K a р т э з і й; Renatus Cartesius; 31.3.1596, Ла-Э, цяпер г. Ла-Э-Дэкарт, Францыя — 11.2.1650), французскі філосаф, матэматык і прыродазнавец. Адукацыю атрымаў y езуіцкім калегіуме. 3 1629 жыў y Нідэрландах, дзе выйі ш і і яго гал. творы — «Г'еаметрыя» і «Роздум аб метадзе» (абедзве 1637), «Разважанні аб першай філасофіі» (1641), «Пачаткі філасофіі» (1644), з 1649 y Стакгольме. У аснове філас. сістэмы Д. — дуалізм душы і цела, духоўнай і матэрыяльнай субстанцый, якія сталі асновай для разумення феномена т.зв. «гнасеалагічнага цвішэнізму» — стану паміж жыццём і смерцю,
пульсу сілы; y касмалогіі выказаў ідэю натуральнага развіцця Сонечнай сістэмы і ўтварэння нябесных цел y выніку віхрападобнага руху часцінак матэрыі вакол цэнтра — Сонца (віхры Д.); y фізіялогіі раскрыў сутнасць адвсшьных і міжвольных рухаў і даў навук. апісанне рэфлектарнага акта (дуга Д.). Ідэі Д. сталі тэарэт. крынідай картэзіянства, былі прадметам усебаковага даследавання і крытычнага аналізу Дж.Лока, Ж.Ламетры, І.Канта, Б.Спінозы і інш. Даследаванні Д. ў галіне матэматыкі і фармалізацыі працэсу пазнання разам з вынайдзенай ГЛейбніцам дваічнай сістэмай злічэння пакладзены ў аснову тэорыі сучаснай выліч. тэхнікі і інфарматыкі. На Беларусі філас., прыродазнаўчыя і гнесеалагічныя ідэі атрымалі шырокае распаўсюджанне ў 2-й пал. 18 ст. ва ўмовах пераадолення сярэдневяковай схаластыкі, пашырэння ідэалогіі Асветніцтва. Асн. эілементы філас. сістэмы Д. ўключаліся ў праграмы лекцыйных курсаў па філасофіі, абмяркоўваліся ў навук. і перыядычных выданнях.
СШадурскі ÿ сваіх кнігах, выдадзеных y Навагрудку і Вільні, абвясціў Д. найвышэйшым навук. аўгарытэтам, падзяляў яго прынцыпы і пункт гледжання пра існаванне дзвюх субстанцый. У інтэрпрэтацыі АСкарульскага рацыяналізм Д. і сфармуляваныя ім крытэрыі ісціны набылі тэалагічную афарбоўку. Крытыкавалася яго ідэя прыроджаных ідэй і інтуггыўнай свядомасці. На дэдуктыўную рацыяналістычную логіку Д. спасылаўся Б.Дабшэвіч y сваіх разважаннях аб крыгэрыі ісціны. Да механістычнай карціны свету, распрацаванай Д., схіляўся А.Доўгірд. У абарону ідэй Д. выступаў К.Нарбут, што сведчыць аб ломцы і
Р.Дэкарт
дынатамі пункта М наэ. ўпарадкаваная пара лікаў (х, у), вызначаных формуламі: х=ОМх, у=ОМу (прамыя ММ і ММу паралельныя адпаведна восям Оу і Ох). У выпадку агульнай Д.с.к. (афінная сістэма каардьшат) маштабныя адрэзкі на кожнай восі розныя (ОЕ, * ОЕ2) і каардынатныя восі не перпендыкулярныя. Аналагічна вызначаецца Д.с.к. y прасторы (дадаецца вось аплікат Oz). ДЭКАРТАЎ Л ІСТ, плоская алгебраічная лінія 3-га парадку, якая ў прамавугольнай дэкартавай сістэме каардынат вызначана ўраўненнем х3+у3-Заху=0, û>0. Названы ў гонар 'Р.Дэкарта, які вывучаў пятлю крывой (1638). Поўная форма крывой з асімптотай, якая праходзіць праз пункты ( - a , 0) і (0, -а), вызначана нідэрл. вучоным К.Гюйгенсам і швейц. вучоным І.Бернулі. Д.л. сіметрычны адносна бісектрысы у=х. У пачатку каардынат — асаблівы пункт (вузел) з датычнымі х=0; у= 0. Ураўненне асімптоты Д л . — у — х-а . Плошча паміж Д л . і асімггготай і плошча, абмежаваная пятлёй лініі, аднолькавыя і роўныя S=3a2/2 .
Ш.Дэ Кастэр.
ірансфармацыі айчыннай эклектыкі, пераходзе мысліцеляў Беларусі ад сярэдневяковага перыпатэтызму да філасофіі і навукі новага часу. Тв.: Рус. пер. — Соч. T. 1—2. М., 1989— 94. Him:. С п н н о з а . Прннцшіы фнлософям Декарта. М., 1926; Л я т к е р Я.А Декарт. М„ 1975; М а т в н е в с к а я Г.П. Рене Декарт, 1596—1650. М., 1976; Памятннкн фллософской мыслн Белоруссня XVII — первой половнны XVIII в. Мн., 1991; Двенадцатые республнканскле чтення «Велнкне преобразователн естествознанля Декарт н Лейбннн»: Тез. докл. Мн., 1996. С. Ф.Дубянецкі. ДЭКАРТАВА CICTÔMA КААРДЫНАТ, прамалінейная сістэма каардынат на плоскасці ці ў прасторы. Наэвана ў roHap Р.Дэкарта. Бывае прамавугольная (восі каардынат уэаемна перпендыкулярныя) і косавугольная (вугал паміж каардынатнымі восямі адрозны ад прамога). Прамавугольную Д.с.к. на плоскасці вызначаюць 2 каардынатныя восі — перпендыкулярныя прамыя, на кожнай з якіх пазначаны дадатны напрамак і зададзенЫ адрэзак адзінкавай даўжыні (OEj=OE2=1). Пункт 0 іх перасячэння наз. пачаткам каардьшат, вось Ох — воссю абсцыс, вось Оу — воссю каардынат. Прамавугольнымі дэкартавымі каар-
Дэкартаў ліет. ДЭ K A C râ P (De Coster) Шарль (20.8.1827, г. Мюнхен, Германія — 7.5.1879), белы ійскі пісьменнік. Пісаў на франц. мове. Скончыў Брусельскі ун-т (1855). Першыя паэт. творы з ’явіліся ў канцы 1840-х г. Аўтар зборнікаў «Фламандскія легенды» (1858), «Брабанцкія апавяданні» (1861), гіст. драмы «Стэфанія» (нап. 1853— 55), псіхал. рамана «Вясельнае падарожжа» (1872), паэм, літ.-крытычных артыкулаў. Самы вядомы яго твор — «Легевда пра Уленшпігеля і Ламэ Гудзака, пра іх доблесныя, забаўныя і найславуцейшыя спра-
Дэкартава сістэма каардынат: а, б, в — прамавугольная, косавугольная, афіннан на плоскасці;
г — прамавугольная ў прасторы.
дэ_____________________ 337 вы ў Фландрыі і іншых землях» (1867). Прысвечаны падзеям Нідэрландскай бурж. рэвалюцыі 16 ст., нар. руху гезаў y барацьбе Фландрыі з Іспаніяй за сваю незалежнасць, гэты твор стаў своеасаблівай «нацыянальнай бібліяй Бельгіі». Выразныя рэаліст. тэндэнцыі спалучаюцца ў творы з элементамі рамантызму, глыбокі гістарызм, тыпізацыя — з фалькл. матывамі, мяккім лірызмам. У перакладзе на бел. мову раман выд. ў 1940. Бел. кампазітар Я.Глебаў паводле рамана напісаў музыку да балета «Тыль Уленшпігель» (паст. Бел. дзярж. т-рам оперы і балета ў 1974, 2-я рэд. 1978), a таксама сімф. паэму «Успаміны пра Тыля» (1977). Тв:. Рус. пер. — Легенда об Уленішшгеле н Ламме Гудзаке... Мн., 1984; Фламандскяе легенды. М., 1975. Літ:. М н ц к е в я ч Б.П. Шарль де Костер н становленне реалнзма в бельгнйской лнтературе. Мн., 1960. Е.А.Лявонава ДЭ КА ТР0Н [ад дэка... + (элек)трон\, многаэлектродная газаразрадная прылада тлеючага разраду. Прызначаны для індыкацыі эл. імпульсаў y дзесятковай сіетэме лічэння, падліку, камутацыі слабатокавых эл. ланцугоў і інш. Найб. хуткасць лічэння 105 імпульсаў за 1 с. Выкарыстоўваецца ў індыкатарных табло лічбавьгх кантрольна-вымяральных прылад, вылічальных прыладах і інш. Найб. пашыраная канструкцыя двухімпульснага Д. мае анод y выгладзе дыска з размеркаванымі вакол яго індыкатарнымі і кіроўнымі электродамі. Прынцып дзеяння Д. заснаваны на накіраваным пераносе (пераключэнні) кіроўнымі імпульсамі тлеючага разраду з аднаго электрода на цругі. ДЭКАЦІР0УКА (ад франц. décatir знішчаць бляск), апрацоўка парай ці гарачай вадой шарсцяных і інш. тканін. Паляпшае іх якасць (ушчыльненне, павелічэнне мяккасці або пругкасці, бляску ці матавасці) і папярэджвае ўсадку пры пашыве і нашэнні. Робіцца ў т.зв. дэкацірах і ўсадачных машынах (забяспечваюць бесперапыннасць працэсу), звычайна перад фарбаваннем. ДЭ КІРЫКА (De Chirico) Джорджа (10.7.1888, г. Волас, Грэцыя — 19.11.1978), італьянскі мастак і тэарэтык мастацтва; адзін з заснавальнікаў метафізічнага жывапісу. Вучыўся ў AM y Афінах (да 1905) і Мюнхене (1906—09). Як мастак склаўся пад уплывам Г.Апалінэра, А.Бёкліна, П.Пікасо, ідэй класічнай антычнасці і міфалогіі, ням. фігуратывісцкай і філас. культуры (Ф .Ніцшэ і інш.). У ранніх яго творах сімвалічнасць, адасобленасць свету ад чалавека, адлюстраванне ўяўнай звернутай ва ўнутр. прасторы, асноўным персанажам якой быў манекен («Няўпэўненасць паэта», 1913; «Настальгія па бясконцасці»; 1913— 14; «Вялікая метафізіка», 1917). Пасля 1919 звяртаўся да класічных маст. прыёмаў і тэм, y метафізічную тэматыку ўводзіў сюррэалістычную сімволіку («Рымскія дамы», 1922).
338__________ ДЭКЛАМАЦЫЯ У скульптуры ўвасабляў тыя ж іканаграфічныя матывы. Сярод літ. твораў «Hebdomeros» (1929), «Успаміны пра маё жыццё» (1945). ДЭКЛА м Ац Ы Я (ад лац. declamatio пракіыкаванне ў красамоўстве), мастацтва выразна чытаць вершы ці прозу. Узнікла ў Стараж. Рыме як частка красамоўнідкага мастацтва. Прынятая ў 17— 18 ст. класіцысцкім т-рам прыўзнятая, напеўная, умоўная Д. замянілася ў канцы 18 — пач. 19 ст. жыццёва праўдзівай, індывідуалізаванай мовай, якую ўвёў рамант. і асабліва рэаліст. т-р. Тэрмін Д. ўжываўся для вызначэння канцэртнага чьггання вершаў з эстрады (пазней заменены тэрмінам мастацкае чытанне). Разнавіднасць эстраднай Д. — меладэкламацыя.
нята 31.7.1920 на сумесным пасяджэнні Мінскага губ. ВРК з шэрагам паліт. партый і прафс. арг-цый Мінскай губ. Дэкларацыю падпісалі В.Г.Кнорын, А.Р.Чарвякоў і І.Т.Смілга [ад КП(б)Літбел], А.М .Крыніцкі (Бампі; праф. арг-цыі М інскай губ.), У.М.Ігнатоўскі (Бел. камуніст. арг-цыя), А.І.Вайнштэйн (Бунд). Прыняцце Дэкларацыі было абумоўлена вызваленнем Беларусі ад польскіх акупантаў і фактычным скасаваннем Літоўска-Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. У сувязі з міжнар. становішчам (мірны дагавор РС Ф С Р з Літвой 12.7.1920; наступленне Чырв. Арміі на Варшаву і інш.) дэкларацыя не акрэслівала граніц Беларусі, a толькі сфармулявала прынцыпы, на аснове якіх павінна быць вызначана яе тэрыторыя. Да склікання з ’езда Саветаў БССР уся ўлада ў рэспубліцы перадавалася Ваенна-рэвалюцыйнаму камітэту БССР, адмяняліся ўсе законы і пастановы польскай акупац. улады. М. Ф.Шумейка. ДЭКЛАРАЦЫЯ АБ ДЗЯРЖ АЎНЫ М СУВЕРЭНІТ&ЦЕ БЕЛАРЎСКАЙ САВЕЦКАЙ САЦЫ ЯЛІСТЫ ЧНАЙ РЭС-
Д.Дэ
К ір ы к а
Няўпэўненасць паэта. 1913.
ДЭКЛАРАЦЫЯ (ад лац. declaratio абвяшчэнне), 1) заява аднаго або некалькіх урадаў, паліт. партый, міжнар. або грамадскіх арг-цый, якія даводзяць да ўсеагульнага ведама праграмны акт, важную міжнар. падзею, закон і да т.п.; урачыстае абвяшчэнне агульнапаліт. прынцыпаў. 2) Заява падаткаллацельшчыка і некат. катэгорый дзярж. служачых пра харакгар і памер даходаў, маёмаснае становішча. 3) Дакумент, які прыкладаецца да грашовых і каштоўных пакетаў, што пасылаюцца поштай за межы краіны. 4) Заява мытні ад асобы, якая перасякае граніцу, пра наяўнасць і колькасць y яе рэчаў, каштоўнасцей, валктгы і інш. ДЭКЛАРАЦЫЯ
АБ
А БВ Я Ш Ч бН Н І
НЕЗАЛЕЖНАСЦІ САВЕЦКАЙ САЦЫЯЛІСТЬІЧНАЙ РЭ СІІЎ БЛ ІК І БЕЛАРУСЬ, дзяржаўны і паліт. акт аб аднаўленні Беларускай ССР (2-м абвяшчэнні) на асновах, вызначаных y Маніфесце Часовага рабоча-сялянскага савецкага ўрада Беларусі 1.1.1919. Пры-
ПЎБЛІКІ, акі урачыстага абвяшчэння суверэнітэту Беларусі. Прынята Вярх. Саветам БС СР 27.7.1990. 25.8.1991 Дэкларацыі нададзены статус канстытуцыйнага закону. Складаецца з лрэамбулы і артыкулаў. Беларусь абвешчана суверэннай дзяржавай, усталяванай на аснове права бел. нацыі на самавызначэнне, дзяржаўнасці бел. мовы, вяршэнства народа як носьбіта і адзінай крыніцы дзярж. улады. Мэты дзярж. суверэнітэту: свабоднае развідцё і дабрабыт, забеспячэнне правоў асобы, ператварэнне сваёй тэрыторыі ў бяз’ядзерную зону, a Беларусі ў нейтральную дзяржаву. Вызначэнне суверэнітэту абумовіла прыняцце прававых норм, якія замацавалі грамадзянства Беларусі, уласнасць бел. народа на зямлю, нетрьі, паветр. прастору, нац., культ. і гіст. капгтоўнасці, непадзельнасць і недатыкальнасдь тэрыторыі, права на стварэнне сваіх фін.-крэдытнай і грашовай сістэм, на ўласныя ўзбр. сілы, права заключаць добраахвотныя саюзы з інш. дзяржавамі і выходзіць з гэтых саюзаў. ДЭКЛАРАЦЫЯ АБ’ЯДНАНЫХ HÂц ы й , B a ш ы н гт о н с к a я д э к л a р a ц ы я. Падпісана ў Вашынгтоне 1.1.1942 прадстаўнікамі 26 дзяржаў (СССР, ЗПІА, Вялікабрытаніі, Аўстраліі, Бельгіі, Гаіці, Гандураса, Гватэмалы, Грэцыі, Дамініканскай Рэслублікі, Індыі, Канады, Кітая, Коста-Рыкі, Кубы, Люксембурга, Нарвегіі, Нідэрландаў, Нікарагуа, Новай Зеландыі, Панамы, Паўднёва-Афрыканскага Саюза, Польшчы, Сальвадора, Чэхаславакіі і Югаславіі). Прынята ў развіццё Атлантычнай хартыі 1941. Прадугледжвала абавязацельствы бакоў (атрымалі назву Аб'яднаных Нацый) выкарыстаць усе свае ваен. і эканам. рэсурсы ў вайне супраць фаш. Германіі, яе саюзнікаў і
сатэлітаў, узаемнае супрацоўніцтва краін антыгітлераўскай кааліцыі, незаключэнне імі сепаратнага перамір’я або міру з праціўнікам, далучэнне да Дэкларацыі інш. нацый, якія дапамагаюць або могуць дапамагчы ў барацьбе з фашызмам. З’явілася важным крокам y справе аб’яднання сіл антыгітлераўскай кааліцыі. ДЭКЛАРАЦЫЯ НЕЗАЛЕЖНАСЦІ 1776. Прынята 4.7.1776 y г. Філадэльфія 2-м Кантынент. кангрэсам прадстаўнікоў 13 англ. калоній y час вайны за незалежнасць y Паўночнай Амерыцы 1775— 83. Аўтарам яе праекта быў Т .Джэферсан. Абвясціла аддзяленне калоній ад метраполіі і ўтварэнне новай незалежнай дзяржавы — Злучаных Штатаў Амерыкі, роўнасдь усіх каланістаў перад законам і іх неад’емныя правы на «жыццё, свабоду і імкненне да шчасця», лрынцыл нар. суверэнітэту як аснову дзярж. ладу і інш. Была першай y сусв. гісторыі дэкларацыяй правоў чалавека. Дзень 4 ліпеня з’яўляецца нац. святам ЗША. Л і т Война за незавнснмость н образованке США М., 1976. ДЭКЛАРАЦЫЯ П РА В 0Ў ЧАЛАВЕКА, гл. Усеагульная дэкларацыя правоў чалавека. ДЭКЛАРАЦЫЯ П РА В 0Ў ЧАЛАВЕКА I ГРАМАДЗЯНІНА, праграмны дакумент Французскай рэвалюцыі 1789—99. Прынята Устаноўчым сходам 26.8.1789. Зыходзіла з канцэлцыі нар. суверэнітэту і неад’емдых натуральных лравоў чалавека, якімі абвяшчаліся свабода асобы, слова, друку, сумлення, роўнасць грамадзян лерад законам, іх правы на бяспеку, уласнасць і інш. У 1791 уключана ў франц. канстытуцыю як яе ўстулная частка. Дэкларацыя зрабіла значны ўллыў на рэв. рух і паліт. думку краін Еўролы. Д Э К 0 Д Э Р (ад дэ... + лац. codex звядзенне), с і с т э м ы каляровага т э л е б а ч а н н я , разнавіднасць дэшыфратара\ лрыстасаванне (блок) тэлевЬара для дэкадзіравання відэасіглалаў ла алгарытме, адваротным кадзіраванні (гл. Кодэр). Бывае адна- (лалр., Д. СЕКАМ) і шматсістэмны (налр., Д. ПАЛ/СЕКАМ). Атрыманыя на выхадзе сігналы яркасці і колерарознасныя сігналы падаюцца на кінескоп неласрэдна або ласля лераўтварэння ў сігналы асн. колераў. Д Э К 0 Р (франц. décor ад лац. decoro упрыгожваю), y а р х і т э к т у р ы , сістэма ўлрыгожвання фасадаў і інтэр’ераў будынкаў. Выступае ў адзінстве з аб’ёмна-лрасторавай камлазіцыяй, ладкрэслівае яе гал. элементы, надае пабудовам своеасаблівасць і выразнасць, садзейнічае аб’яднанню асобных будынкаў y арх. ансамбль. Можа быць лросты (аднакаляровая афарбоўка сцен) Ці складаны, які спалучае арх. элементы (абломы, ордэр, балконы і інш.) са скульптурай, рэльефам, размалёўкай і г.д. Вы-
значаецца таксама матэрыялам, яго факгурай, колерам. У збудаваннях Беларусі 11—12 ст. Д. ствараўся выразнасцю муроўкі з плінфы (Сафійскі сабор y Полацку) і спалучэннем яе з часанымі ці паліраванммі камянямі і керамічнымі пліткамі рознай формы (Барысаглебская царква ў Гродне). У гатычнай архітэктуры асн. тэма Д. — спалучэнне цаглянай муроўкі з атынкаванымі нішамі (Мірскі замкава-паркавы комплекс, Сынковіцкая царква-крэпасць). У будынках стылю барока і класіцызму выкарыстоўвалі формы антычнай ордэрнай сістэмы. Для барока характэрны складаныя пластычныя формы, крывалінейныя і разарваныя карнізы, лепка, скулыітура, размалёўкі, наліваная кераміха (Нясвіжскі па лацава-паркавы комплекс, касцёл бернардзінцаў y Гродне). Д. класіцызму мае больш простыя формы фасадаў пры актыўным выкарыстанні ў інтэр'ерах жывапісу і лепкі (палацы ў Гомелі, Жылічах Кіраўскага р-на). Д. несапраўднай готыкі ўласціва шырокае выкарыстанне зубчатых завяршэнняў сцен, машыкуляў, стральчатых арак y аконных праёмах, нішах і інш. (палац y г.п. Косава, касцёл y в.
будынкаў (касцёл y в. Воўпа Ваўкавыскага р-на, Радзівілімонтаўскі палац y Клецкім р-не). У Д. сучасных будынкаў шырока выкарыстоўваюць абліцоўху сцен прыродным каменем, керамічнай і шклокерамічнай пліткай розных памераў, фактуру, колер, a таксама рэльефныя зборныя жалезабетонныя элементы; фасады ўлрыгожваюць творамі манум. мастацгва (тэатр муз. камедыі, гасцініца «Турыст», жылыя дамы ў мікрараёне «Усход» y Мінску). С.А. Сергачоў. Д Э К РЭ М ЕН Т ЗАТУХАННЯ л а г а р ы ф м і ч н ы, натуральны лагарыфм адносін амплітуд ваганняў, узятых адпаведна праз прамежак часу, роўны перыяду ваганняў. Выражаецца формулай S = In = у Г , дзе t — час, Т — пеЛ(гі-7) ' рыяд ваганняў, y — каэфіцыент затухання. Прамежак часу t, за які амплітуда ваганняў памяншаецца ў е разоў, наТ=— 1, зываецца часам рэлаксацыі:■ /. = — 5 y пры гэтым адбываецца N = — ваганняў. Для вагальнага контуру Д.з. роўны 0,02— 0,05, для камертона 0,001, для аптычнага рэзанатара 10"7— 10‘6. Гл. таксама Дыхтоўнасць вагальнай сістэмы, Затуханне ваганняў.
Да арт Дэкор y архітэктуры. Аэдабленне скразной разьбэй ліштвы акна жылога дома ў г.п. Чачэрск.
ДЭКРЭТ (ад лац. decretum указ, пастанова), 1) урадавая пастанова, нарматыўны акт агульнага або прыватнага характару. Тэрмін узнік y Стараж. Рыме як пастанова сената, пазней — імператара. У ВКЛ Д. — пастановы вял. князя, паноў-рады, вышэйшай духоўнай улады, прыгаворы і раш энні трыбунала, земскіх судоў па крымін. і цывільных справах, y Францыі — заканадаўчыя пастановы органаў улады, створаных y час рэвалюцыі 1789— 99, Парыжскай камуны 1871. У СССР да прыняцця Канстытуцыі 1936 — назва найб. важных актаў вышэйшых органаў дзярж. улады і кіравання (напр., Д. аб зямлі, Д. аб міры). 2) У некат. сучасных краінах — нарматыўны акг, выдадзены кіраўніком дзяржавы ці ўрада. У выпадках, прадугледжаных Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь 1994 (са змяненнямі і дапаўненнямі), Прэзідэнт выдае Д., якія маюць сілу законаў. Т.А.Маслыка. ДЭКРЙТ «АЬ АБ’ЯДНАННІ САВЕЦ-
Дэкор аздаблення жылога дома па вуліцы Савецкай y г. Гродна. Сар’я Верхнядзвінскага р-на). У Д. псеўдарускага стылю ўключалі какошнікі, гіркі, фігурныя калонкі і інш. (тэатр y Магілёве, сабор y Барысаве). Стыль мадэрн адметны выкарыстаннем арнаменту са стылізаваных дэкар. элементаў іншых арх. стыляў (будынкі пазямельна-сял. банкаў y Віцсбску, Гродне). У драўляным нар. дойлідстве Д. складаюдь маст. апрацоўка канструкцыйных элементаў (калон, падкосаў, кранштэйнаў і інш.) і разныя аздабленні іншых элементаў будынка: абрамленні ахон і дзвярэй, шалёўка франтонаў, вуглоў, сцен і інш. (жылы дом y г.п. Чачэрск). У манум. драўляным дойлідстве 17— 20 ст. выкарыстоўваліся матывы Д. каменных
КІХ РЭСП ЎБЛІК: PACÏI, УКРАІНЫ , JIÂTBII, ЛІТВЫ , БЕЛАРУСІ ДЛЯ БАРАЦЬБЫ 3 СУСВЕТНЫ М ІМ П Е РЫ ЯЛІЗМАМ». Прыняты па ініцыятыве ЦК РКП(б) і прапановах ЦВК Украіны, Савета абароны Літвы і Беларусі, урада Сав. Латвіі 1.6.1919 на пасяджэнні ВЦВК РСФ СР з удзелам прадстаўнікоў Украіны, Беларусі, Латвіі і Літвы. Прызнаў за неабходнае са згоды ЦВК і СНК сав. рэспублік правесці аб’яднанне ваен. арг-цыі і ваен. камандавання, саветаў нар. гаспадаркі, чыг. ўпраўлення і гаспадаркі, фінансаў, камісарыятаў працы сав. рэспублік. Аформіў ваеннапаліт. саюз рэспублік, які дзейнічаў y гады грамадз. вайны і ваен. інтэрвен-
д экуры ёны
339
цыі, быў этапам на шляху ўтварэння СССР ДЭКРЭТНЫ В 0Д П У СК , гл. Водпуск па цяжарнасці і родах. ДЭКРЭТНЫ ЧАС, зменены паясны час на 1 гадз уперад з мэтай больш рацыянальнага выкарыстання светлай часткі сутак. У СССР уведзены ў 1930. Д.ч. другога гадзіннага пояса лічыцца маскоўскім, апераджае сусветны час на 3 гадз. Парадак падліку Д.ч.: паясны час плюс 1 гадз. (пастаянна на працягу года) з дадатковым пераводам гадзіннай стрэлй на 1 гадз уперад y летні час. Перавод адбываецца ўначы з апошняй суботы на нядзелю ў сакавіку і адпаведна на 1 гадз назад y кастрычніку. Тэр. Беларусі ўваходзіць y другі гадзінны пояс. За аснову Д.ч. ўзяты паясны, таму маскоўскі час апераджае беларускі на 1 гадз. Парадак пераводу гадзіннай стрэлкі ў летні час застаўся той самы. ДЭКСТРАН, высокапалімерны поліцукрыд, які сінтэзуецца бактэрыямі роду Leuconostoc і блізкароднымі да іх з глюкозы ў асяроддзі з цукрозай. Мал. маса да 1 ■106 а.а ,м. і больш. Структура малекулы лінейная або разгалінаваная. Сухі Д. набракае ў вадзе і электралітах (у малекуле шмат гідраксільных іруп О Н-) з утварэннем вязкіх раствораў. Часткова гідралЬаваны Д. ужываецца як кровазаменнік, папярочнасшыты — y гель-фільтрадыі. ДЭКСТРЬІН Ы , высокапалімерныя рэчывы поліцукрыднай прыроды, якія ўтвараюцца пры частковым гідролізе крухмалу і глікагену. Гідроліз бывае ферментатыўны (пры ўдзеле a - і рамілаз) і неферментатыўны (пры ўздзеянні кіслот, шчолачаў, тэмпературы). На першай яго стадыі ўтвараюцца аміладэкстрыны (у прысутнасці ёду іх раствор набывае фіялетавы колер), потым эрытрадэкстрыны (утвараюць чырвонабуры колер з ёдам), затым ахраадэкстрыны (не афарбоўваюцца ёдам) і мальтадэкстрыны (не афарбоўваюцца і не выпадаюць y асадак пры дабаўленні спірту). Засвойваюцца арганізмам лепш, чым крухмал і глікаген. Д. з крухмалу — клеільныя рэчывы. ДЭКУ РЫ ЁН Ы [лац. decurio (decurio nis)], 1) y Стараж. Рыме начальнік атрада (дэкурыі), які складаўся з 10 коннікаў. 2) Чл. гар. саветаў (сенатаў ці курый), якія спачатку існавалі ў залежных ад Рыма гар. абшчынах, пазней y час імперыі — ва ўсіх гарадах рым. правінцый. Камплекгаваліся з былых гар. магістратараў. Пасада была пачэснай і пажыццёвай. 3) У 4 ст. да н.э. прывілеяванае саслоўе сярэдніх землеўладальнікаў. Д. займаліся размеркаваннем і зборам падаткаў, здачай y арэнду гар. зямель, распараджаліся гандл. упраўленнем, арганізоўвалі гульні і святкаванні. Дзейнасць Д. катр ал яв ал і спец. куратары і
340_____________ ДЭЛАВАРЫ намеснікі правінцый. Эдыкгамі імператара Канстанціна 316 і 325 да н.э. былі навечна замадаваны за месцам жыхарства з забаронай пакідаць гарады. ДЭЛАВАРЫ (саманазва л е н a п е ), племя паўночнаамерыканскіх індзейцаў алганкінскай моўнай групы. У 17 ст. займалі тэр. сучасных штатаў ЗШ А Дэлавэр, Нью-Джэрсі, ч. пггатаў НьюЙ орк і Пенсільванія. Займаліся паляўніцтвам, рыбалоўствам і земляробствам. Карысталіся піктаграфічным пісьмом, на якім была запісана легендарная гісторыя племя. Жывуць y ЗШ А (штаты Нью-Йорк, Вісконсін, Канзас, Аклахома; 3 тыс. чал., 1992) і ў Канадзе (рэзервацыі на Пд правінцыі Антарыо, 1 тыс. чал ). Вызнаюць пратэстантызм. Д^Л А В Э Р (Delaware), рака на У ЗША. Даўж. 660 км, пл. бас. 31,1 тыс. км2. Пачынаецца ў Апалачах, цячэ па плато Підмант і Прыатлантычнай нізіне, упадае ў заліў Дэлавэр Атлантычнага ак., утварае эстуарый. Сярэдні гадавы расход вады 350 м3/с. Веснавое разводцзе, гіаводкі ў астатні час года. Суднаходная да г. Трэнтан, да г. Істан суднаходства па канале. Прылівы падымаюцца па pa irs на 210 км. На Д. — гарады Істан, Трэнган, Філадэльфія, Уілмінгтан. ДЭЛАВЭР (Delaware), заліў Атлантычнага ак., каля берагоў ЗША. Даўж. 80 км, шыр. ўваходу 18,5 km, y сярэдняй ч. каля 40 км. Замярзае ў суровыя зімы. Па дне заліва пракладзены суднаходны • канал (глыб. 11,8 м) да вусця р. Дэлавэр, y раёне якога размяшчаюцца гарады Філадэльфія, Чэстэр і ішп. ДЭЛАВЭР (Delaware), штат на У ЗША, на ўзбярэжжы аднайменнага заліва Атлантычнага ак. Пл. 5,3 тыс. км2. Нас. 700,3 тыс. чал. (1993), гарадскога 76,9%. Адм. ц. — г. Довер. Буйнейшы горад, прамысл. цэнтр і порт — Уілмінгтан. Паўн. ч. штата ўваходзіць y прыгарадную зону г. Філадэльфія. ІІІтат займае ч. прыбярэжнай раўніны, найвышэйшы пункт 135 м. Клімат умераны, вільгсяны. Сярэдняя т-ра студз. каля -2 °С, ліп. каля 20 °С. Ападкаў за год каля 1100 мм. Лясоў мала. Вядучая галіна гаспадаркі — апрацоўчая прам-сць. Асн. галіны: хім. і нафтахім., нафтаперапр., гумавая, аўтамабіле-, судна- і лрыладабудаванне, харч., тэкстыльная. У сельскай гаспадарцы пераважае жывёлагадоўля прыгараднага тыпу. 3 тыс. с.-г. ферм. Гал. галіна — птушкагадоўля (вытв-сць бройлераў). Гадуюць таксама буйн. par. жывёлу, свіней. Марское рыбалоўства. Пашыраны пасевы соі, кукурузы, бульбы, пшаніцы. Агародніхггва і садоўніцтва. Транспарт марскі, аўтамаб., чыгуначны. Важную ролю адыгрывае суднаходны канал, які злучае залівы Дэлавэр і Чэсапікскі. Д а а д к р ы ц ц я ў 1609 еў р ап . э к с п е д ы ц ы я й Г .Г у д зо н а т э р . Д . б ы л а з а с е л е н а ін д з е й с к ім п л е м е м дэлавараў. 3 1631 т у т п а с я л я л іс я га -
л а н д ц ы , з 1638 -— ш в е д ы , з 1664 — а н г л іч а н е. Д . б ы ў ч. ан г л . к а л о н іі Н ь ю - Й о р к , з 1682 — П е н с іл ь в а н іі, y 1704 а т р ы м а ў а б м е ж а в а н у ю а ў т ан о м ію . У 1776 y ч а с вайны за незалежнасць y Паўночнай Амерыцы 1775— 83 с т в о р а н ы ш т а т Д . А д зін з 13 ш т а т а ў -з а с н а в а л ь н ік а ў З Ш А , я к і ў 1787 п е р ш ы р а т ы ф ік а ваў ф едэральную кансты туцы ю . У 1802 Э .І .Д з ю п о н д э Н е м у р за с н а в а ў в а У іл м ін гг а н е п а р а х а в ы з - д , я к і ў 20 ст. п е р а т в а р ы ў с я ў с у св е т н а в я д о м ы хім . к а н ц э р н « Д зю п о н д э Н е м у р э н д к о м п а н і» . П р ы м а ў у д зе л y гр а м а д з. в а й н е 1861— 65 н а б а к у П о ў н а ч ы . М.С.Вайтовіч (г ас п ад а р к а ).
ДЭЛАГАРДЗІ (De la Gardie), сям ’я шведскіх ваен. і паліт. дзеячаў. П о н т у с (1520— 5.11.1585). Француз па паходжанні. Барон, маршал (1582). Служыў y дацкім войску. У 1565 трапіў y шведскі палон і перайшоў на службу да караля Эрыка XIV, потым — Юхана III Вазы. 3 1580 удзельнічаў y вайне з Расіяй, вёў мірныя перагаворы. Я к a б Понтус (20.6.1585, Талін — 12.8.1652), сын Понтуса. Граф (1615), маршал (1620). Удзельнік польск. і швед. інтэрвенцыі ў пач. 17 ст. ў Расію, заключэння Сталбоўскага міру 1617, вайны Ш ведыі з Рэччу Паспалітай 1617— 29. 3 1619 швед. я а м е с я ік у Рэвелі (цялер Талін), з 1622 ген.-губернатар Ліфляддыі. У 1632-—44 чл. рэгедцкага савета лры нелаўналетляй каралеве Крысціне. М а г д у с Габрыэль (15.10.1622 — 26.4.1686), сын Якаба ГІонтуса. Граф, швагер (брат жонкі) Карла X Густава. Маршал і вял. каяцлер (1660). Фаварыт каралевы Крысці-
ны. У 1654—60 y вайду Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 узначальваў швед. армію ў Ідфлядтах, Літве і Беларусі. Вёў лерагаворы лра заключэнне Аліўскага міру 1660. Садзейяічаў развязванню вайны з Прусіяй, якая скодчылася ў 1675 паражэднем Швецыі. За няўмелае кіраўніцтва арміяй адхіледы ад пасады. ДЭЛАКРУА (Delacroix) Эжэн (26.4.1798, Сен-Марыс, каля Парыжа — 13.8.1863), фраяцузскі жывалісец і графік. Лідэр фралц. рамантызму. Вучыўся ў П.Герэда (1816— 22), заздаў уплыў Т.Жэрыко. У Луўры вывучаў жывапіс старых майстроў (асабліва П.П.Рубенса), сучасды адгл. жываліс (Дж.Констэбл). Творам Д-. ўласціва акрэслелая грамадзянская лазідыя, жыццёвасць вобразаў, дынамічнасць кампазіцый, экспрэсіўласць мазка, дасычаны каларыт з кадтрастамі светлацедяў і колеру. Карціда «Разня ла Хіясе» (1823— 24) — водгук на сучасныя яму ладзеі: лаказаў лакуты грэкаў пад тур. ярмом і выказаў пратэст сулраць жорсткасці і гвалту. Звяртаўея да твораў У.Ш экспіра, І.В.Гётэ, В.Скота і інш. («Таса ў доме звар’яцелых», 1824; «Смерць Сарданапала», 1827; «Забойства епіскала Льежскага», 1829). У 1830 лад уздзеяннем Ліпеньскай рэвалюцыі ў Францыі далісаў карціну «Свабода, якая вядзе народ» («Свабода на барыкадах»). Аўтар твораў на тэмы Франц. рэвалюцыі 1789—99 і дац. гісторыі («Бітва пры Пуацье», 1830, і ідш ). Пасля паездак y Алжыр і Марока надісаў па замалёўках з натуры m spar карціл, прасяклутых своеасаблівасцю нац. быту («Алжырскія жанчыны», 1833— 34, «Яўрэйскае вяселле ў Марока», 1839). Пісаў дартрэты (аўталартрэт; 1829; «Ф.Ш апэн», 1838, і іяш.), працаваў y галіне мадум. жывалісу (размалёўкі Бурбояскага лалаца ў Парыжы, 1833— 47, і інш.). Літ:. Г а с т е в А А . Д е л а к р у а . М ., 1966; Д ь я к о в
Л .А . Э .Д е л а к р у а . М ., 1973.
ДЭЛАМ БР (Delambre) Ж ал Батыст Жазеф (19.9.1749, г. Ам’ен, Ф радцыя — 19.8.1822), французскі астраном, геадэзіст і метролаг. Чл. Франц. (1791) і Пецярбургскай (1810) АН. У 1792— 97 прымаў удзел y градусных рымярэннях дугі мерыдыяна ад г. Дзю дкерк (Фрадцыя) да г. Барселола (Ісладія), што стала падставай для ўвядзелня метрычнай сістэмы мер. Вылічыў табліцы бачных рухаў Содца, вял. ллалет і сладарожнікаў Юпітэра. Аўтар працы ла гісторыі астраноміі. ДЭЛАНЙ (Delaunay) Рабер (12.4.1885, Парыж — 25.10.1941), французскі жывапісец і ірафік. Вучыўся ў Ш коле тэатр.-дэкарацыйнага мастацтва ў Бельвіле. Заздаў уллывы неаімпрэсіянізму, П.Сезана, кубізму. Засдавальнік (з С .Тэрк-Дэладэ) плыді арфізм. Дынаміку руху і рытмаў лерадаваў з даламогай вылучаных ім заканамеряасцей узаемалранікнення асн. ксшераў слектра і ўзаемалерасячэяня крывалідейных лаверхняў. Аўтар абстрактных карцін
(«Дыск», «Круглыя формы», 1912— 13, «Даніна павагі Блерыо», 1914, «Радасць жыцця», 1930— 31, «Рытмы», 1930— 37), пейзажаў («Чырвоная Эйфелева вежа», 1910), лаканічных нацюрмортаў («Кафейнік, партугальскі нацюрморт», 1915— 16), партрэтаў («Ф.Супо», 1922) і інш. Іл. глядзі ў артыкуле Жывапіс. Д Э Л А Р0Ш (Delaroche) Поль (Іпаліт; 17.7.1797, Парыж — 4.11.1856), французскі жывапісец. Вучань A Гро. Творы Д. («Дзеці Эдуарда IV», 1831; «Забойства герцага Гіза», 1834, і інш.) адлюстроўваюць драм. эпізоды гісторыі сярэдневякоўя. Ім уласціва натуралістычная тэндэнцыя (гіразаічна-павярхоўная тракіоўка гіст. падзей, імкненне да дакладнай перадачы быт. дэталей), якая спалучаецца з займальнасцю рамант. сюжэтаў і ідэалізацыяй герояў. Аўгар размалёўкі ў Ш коле прыгожых мастацтваў y Парыжы («Геміцыкл», 1837—41), шэрагу партрэтаў («Партрэт Генрыеты Зонтаг», 1831) і рэліг. кампазіцый.
ДЭЛЕЦЫЯ______________ 341
П .Д э л ар о ш . П а р т р э т Г е н р ы е т ы З о н т а г . 1831.
крашах свету, напр., Італія, Францыя, ФРГ і інш. У Рэспубліцы Беларусь рэалізуецца Прэзідэнтам краіны ў форме дэкрэтаў. Дэлегаванне заканад. паўнамоцтваў ажыцдяўляецца на аснове Закону або палажэнняў Канстытуцыі, якія вызначаюць прадмет рэгулявання і тэрмін паўнамоцгваў. Існуе абмежаванне дэлегаваных паўнамоцтваў па пытаннях, якія адносяцца выключна да кампетэнцыі парламента. Формай Д.з. з’яўляецца таксама выданне парламентам т.зв. «рамачных законаў», y межах якіх выканаўчая ўлада можа ажыццяўляць праватворчасць. У шырокім сэнсе пад Д.з. разумеецца таксама перадача мясц. Саветамі дэпутатаў паводле дагавору некат. сваіх паўнамоцтваў органам тэр. грамадскага самакіравання. В.А.Кадаўбовіч.
Г .Д эл ед а.
ДЭЛЕГАТ (ад лац. delegatus пасланы, пасланец), выбарны або назначаны прадстаўнік, упаўнаважаны дзяржавы, арг-цыі, калекгыву. ДЭЛЕДА (Deledda) Грацыя (27.9.1871, г. Нуора, Італія — 15.8.1936), італьянская пісьменніца. Творчасць Д. зазнала ўплыў натуралізму і верызму. Вобразы роднага вострава, псіхалогія яго жыхароў адлюстраваны ў першых раманах «Кветка Сардзініі» (1892), «Сумленныя душы» (1896) і інш. Вядомасць прынёс раман «Эліяс Партолу» (1903). Паступова ў творах Д. паглыбілася маральная праблематыка («Попел», 1904, «ГІлюшч», 1906, і інш.). Сярод лепшых раманаў: «Галубы і ястрабы» (1912), «Трыснёг пад ветрам» (1913), «Чужая віна» (1914), «Мар’яна Сірка» (1915), «Пажар y аліўкавым гаі» (1918), «Маці» (1920). У творах 1920-х г. адыход ад традыцый натуралізму і ўзмацненне сімволікі, распрацоўка характараў і паглыбленне лірызму (раманы «Сакрэт адзінокага чалавека», 1921, «Бог жывых», 1922, і інш.). У апошніх раманах, ладзеі якіх адбываюцца ў кантынентальнай Італіі, узнімаюцца агульначалавечыя праблемы («Аналена Більзіні», 1927, і інш.). Нобелеўская прэмія 1926.
Э .Д э л ак р у а. Р а з н я н а Х іясе. 1823— 24.
ДЭЛЕІАВАНАЕ ЗАКАНАДАЎСТВА, выдадзеныя кіраўніком дзяржавы, урадам, іншымі дзярж. органамі па ўпаўнаважанні парламента нарматыўныя акгы, якія маюць сілу здкону ў парадку ўступ-
кі (дэлегавання) парламентам заканад. паўнамоцгваў. Гэта звязана з ускладненнем кіраўніцкіх задач і неабходнасцю іх вырашэння на прафес. узроўні. Д.з. выкарыстоўваецца ў некат. развітых
7e.: R o m a n z i sardi. M ila n o , 1981; Р ус. п е р . — С в н р е л ь в л есу : Р а с с к а з ы . М ., 1967.
С.В.Логіш. Д Э ЛЁЦ Ы Я (ад лац. deletio знішчэнне), тып храмасомнай перабудовы, y выніку
342 _______________дэлі якой выпадае ўнутр. ўчастак генет. матэрыялу. Плячо храмасомы з вял. Д. становіцца карацейшым, a сегмент, што выпаў, можа ўтварыць ацэнтрычнае кальцо, якое пры дзяленні клеткі знішчаецца (элімінуецца). Памеры Д. ад некалькіх нуклеатыдных пар да фрагментаў, што маюць некалькі генаў. Д&ЛІ, горад, сталіда Індыі і адм. ц. саюзнай тэр. Дэлі. Знаходзіцца на Пн краіны на р. Джамна (прыток р. Ганг), каля паўн.-ўсх. падножжа ўзгорыстай грады Аравалі. 7,2 млн. ж., з прыгарадамі 8,4 млн. ж. (1991). Складаецца са Старога Д. (Шахджаханабада, гіст. ядро горада), тэр. ваен. пасялення і Новага Д. (Нью-Дэлі з нас. 301,3 тыс. ж., 1993), які лічыцца афіц. сталіцай. Вузел 5 чыгунак і 11 аўтадарог. Міжнар. аэрапорт (Палам). Буйны прамысл., фін. і культ. цэнтр краіны. Развіты галіны прам-сці,
Д а арт. Д эл і. Б р а м а ў Ч ы р в о н ы м ф о р ц е .
што абслугоўваюць патрэбы сталіцы: тэкст. (баваўняныя і шарсцяныя тканіны), швейная, трыкат., хім., фармацэўтычная, гарбарна-абуіковая, шклокерамічная, металаапр., паліграф., буд., некат. галіны машынабудавання (станкабудаванне, радыёэлектронная прам-сць). Маст. рамёствы (філігранныя сярэбраныя і залатыя ювелірныя вырабы, кераміка, разьбярства па слановай косці і камені, вырабы з пап’емашэ), саматужнае ткацтва. Цэнтр турызму. 4 ун-ты. Акадэмія музыкі, танца і драмы. П а в о д л е «Махабхараты» ў 1 -м т ы с . д а н .э . г о р а д б ы ў р э з ід э н ц ы я й ц а р с к а й д ы н а с т ы і П а н д а в а ў і м е ў н а з в у Ін д р а п р а с т х а . С у ч а с н а я н а з в а э 736 п а с л я б у д -в а н а м е с ц ы с т ар а ж . г а р а д зіш ч а г. Д х іл ік а (Д э л і). У 1206— 1526 с т а л іц а м у с у л ь м а н Дэлійскага султаната, з 1658 — ім п е р ы і Вялікіх Маголаў. У 1803 з а х о п л е н ы а н г л іч а н а м і, я к ія ў 1858 п е р а н е с л і с тал іц у ў К ал ь к у ту . А д зін з ц э н т р а ў Індыйскага народнага паўстання 1857— 59. 3 1911 с т а л іц а Б р ы т . Ін д ы і, з 1947 — д а м ін іё н а , з 1950 — Р э с п у б л ік і Ін д ы я . У С г а р ч м г о р а д з е з а х а в а л іс я гар . м у р ы з б р а м а м і (ч а с т к о в а ), С а б о р н а я м я ч э ц ь (1 6 4 4 — 5 8), к р э п а с ц ь Л а л -К іл а (Ч ы р в о н ы ф о р т , 1639— 48, з п а л а н а м і Р а н г -М а х а л , Д ы в а н і-
А м , Д ы в а н і-К х а с , у с е 1639— 4 8 , і Ж а м ч у ж н а й м я ч э ц ц ю , к а л я 1660). Н а П д а д С т а р о г а г о р а д а — р у ін ы г. Ф ір а з а б а д (1 3 5 1 — 8 8 ), п а л а ц а в а -к р а п а с н ы а н с а м б л ь П у р а н а - К іл а (з а к л а д зе н ы ў 1540; м я ч э ц і К у л а н , 1380, і К іл а іК у х н а, 1545), м а ў за л е й Х у м а ю н а (2 - я п ал . 16 ст.). П р ы к л а д н а з а 20 к м н а П д ад С т ар о га г о р а д а — 4 г а р а д ы -к р э п а с ц і: С ір ы (б у д ав аў с я з 1303), Д ж а х а н п а н а х (14 с т .), Т у г л ак а б а д (1325; м а ў за л е й Г ія с -а д -д з ін а ) і Л а л - К о т (к а н е ц 12 с т ., ж ал. к а л о н а , 415; р у ін ы м я ч э ц і К у в а т -у л ь -Іс л а м , п а ч а т а ў 1193; м ін а р э т К у т б -М ін а р , к а л я 1200— 20; м а ў за л е й Іл ь т у т м ы ш а , п а с л я 1235). Н о в ы Д . — б у й н ы р а ё н з ш э р а г а м п л о ш ч а ў , п а р к а ў і в у л іц , я к ія р а д ы я л ь н а а д іх р а зы х о д зя ц ц а . У к л ю ч ае а н с а м б л ь у р ад ав ы х б у д ы н к а ў 1912— 3 0 -х г., « Е р а м у 1н д ы і» (п о м н ік с а л д а т а м , я к ія за гін у л і ў сусв. в о й н а х ), н а ц . с т а д ы ё н , а б с е р в а т о р ы ю Д ж а н т а р М а н т а р (1 7 2 5 ), х р а м б а гін і Л а к ш м і Н а р а я н (1 9 3 8 — 39 ), м е м а р . м у з е й М .Г а н д з і (к а н е ц 1960-х г., арх. А К а н в ін д э ) . М узеі: Н а ц . м у эей Ін д ы і, н ац . г а л е р э я с у ч а с н а га м а с т а ц г в а , М іж н а р . м у з е й л я л е к , м е м а р . м у зеі М .Г а н д зі, Д ж .Н э р у і ін ш .
Л іт ков
К о р о ц к а я А .А ., Б .Н . Д е л н . Л ., 1983.
С а п о ж н н -
(1947), «Пакуль яшчэ дзень» (1949). У сац.-псіхал. творах адлюстраваў трагічны лёс асобы ў свеце сучаснай цывілізацыі. Гораду Д. проціпастаўляе прьіроду і поўнае цяжкасцей сялянскае жыццё, якое, на думку пісьменніка, з ’яўляецца апорай чалавечнасці: аповесць «Дарога* (1950), раманы «Пацукі» (1962), «Пяць гадзін з Марыо» (1966), «Войны нашых бацькоў» (1975) і інш. Аўтар зб-каў апавяданняў «Сіеста пры паўднёвым ветры» (1957), дарожных нарысаў «Раманіст адкрывае Амерыку» (1956) і інш. ДЭЛІЙСКІ СУЛТАНАТ, феадальная дзяржава ў Індыі ў 1206— 1526. Засн. ў Паўн. Індыі пасля заваявання яе мусульм. дзяржавай Гурыдаў (канец 12 ст.). Заснавальнік — Кутб-ад-дзін Айбак, які абвясціў сябе султанам Паўн. Індыі. Сталіца — г. Дэлі. Д.с. быў феад. манархіяй, заваёўнікі і іх нашчадкі заснавалі дынастыі Гулямаў (13 ст.), Хільджы (13— 14 ст.), Туглакідаў (14— 15
Д а арт. Д эл і. Х р а м б а гін і Л а к ш м і. Н а р а я н . 1938— 39.
Д Э Л ІБ (Delibes) Клеман Філібер Леа (21.2.1836, Сен-Ж эрмен-дзю-Валь, цяпер y межах г. Ла-Флеш, Францыя — 16.1.1891), французскі кампазітар. Чл. Ін-та Францыі (1884). 3 1848 вучыўся ў Парыжскай кансерваторыі ў A .Адана і інш. (з 1881 яе праф.). 3 1853 акампаніятар «Тэатр лірык» і царк. арганіст y парыжскіх саборах, даваў урокі фп. У 1865—72 другі хормайстар т-ра «ГрандАпера». Працаваў пераважна ў муз.-тэатр. жанрах. Найб. вядомыя яго оперы «Так сказаў кароль» (1873) і «Лакмэ» (1883) — адна з лепшых франц. арыентальных опер. Наватар y галіне балета, сімфанізаваў балетную музыку, развіў y ёй драм. пачатак. Яго лепшыя балеты «Капелія» (1870) і «Сільвія» (1876) зрабілі вял. ўплыў на развіццё муз.-харэаграфічнага мастацтва. Літ:. Д а в я д с о н 14 Б а л е т ы Д е л н б а / / С ов. м у з ы к а . 1961. № 2.
ДЭ ЛІБЕС (Delibes) Мігель (н. 17.10.1920, г. Вальядалід, Іспанія), іспанскі пісьменнік. Акад. (з 1975). Іспанскай рэчаіснасці 1940-х г. прысвечаны раманы «Кіпарыс кідае доўгі цень»
ст.), Саідаў (15 ст.), Лодзі (15— 16 ст.). Найб. магугнасці дасягауў y часы Алаад-дзіна Хільджы [1296— 1316). На тэр. Д.с. дзярж. рэлігіяй стаў іслам, на важныя дзярж. пасады прызначалі мусульман, былі ўзведзены мусульм. культавыя будынкі. 3 сярэдзіны 14 ст. пачалося аслабленне Д.с. Пасля паходу Цімура на Індыю (1398— 99) ад Д.с. адпалі 'Гуджарат, Малва і інш. ўладанні. У 1526 заваяваны Вялікімі Маголамі. ДЭЛІКТ (ад лац. delictum парушэнне, віна), правапарушэнне, незаконнае дзеянне, правіннасць, злачынства. У бсшьш вузкім сэнсе — супярэчнае нормам цывільнага заканадаўства дзеянне, за якое прадугледжана пакаранне ў форме матэрыяльнай адказнасці. ДЭЛІМ ІТАЦ Ы Я ГРАНІЦ, вызначэнне становішча і напрамку дзярж. граніцы па дамоўленасці паміж сумежнымі дзяржавамі, зафіксаванае ў дагаворы і графічна выяўленае на картах, яыя прыкладаюцца да яго. На падставе Д.г. гіраводзіцца дэмаркацыя граніц. Д. наз. таксама размежаванне марской тэр. сумежных дзяржаў (унутр. вод, тэр. мора,
выключнай эканам. зоны, кантынент. шэльфа), якое ажыццяўляецца на падставе міждзярж. дагавора або судовага ці арбітражнага рашэння. ДЭЛІРЫ Й (ад лац. delirium вар’яцтва), т р ы з н е н н е , расстройства прытомнасці з галюцынацыямі пры інфекц. хваробах, атручэннях, алкагалізме, запаленнях мозга і інш. Д Э Л 0Н (Delon) Ален (н. 8.11.1935, Парыж), французскі кінаакцёр, рэжысёр, прадзюсер. У кіно з 1957. У фільмах «Рока і яго браты», «Зацьменне», «Леапард», «Самурай», «Забойства Троцкага», «Месье Кляйн» раскрывае дваістасць чалавечай натуры сваіх герояў, канфлікг паміж матэрыяльным і духоўным. Знешні выгляд, пластычнасць, дынамізм зрабілі Д. папулярным y ролях розных амплуа. Паставіў фільм «За скуру паліцэйскага» (1981), «Неўтаймаваны» (1983). 3 1968 выступае і як прадзюсер. ДЭ-ЛОНГ (De Long) Джордж Вашынгтон (22.8.1844, Н ью -Й орк — 30.10.1881), амерыканскі палярны даследчык. Скончыў марскую Акадэмію ЗША (1865). Першае плаванне здзейсніў y Бафінаў зал. (1873). У 1879 узначаліў экспедыцыю на яхце «Жанета», мэтай якой было дасягненне Паўн. полюса і пошукі экспедыцыі Н А .Н ордэншэлвда. На ПнУ ад в-ва Геральд яхта ўмерзла ў ільды; y час дрэйфу адкрыты а-вы Жанеты і Генрыеты. Пасля гібелі яхты ў чэрв. 1881 экіпаж дрэйфаваў на льдзіне, адкрыў в-аў Бенета. Д.-Л. з часткай спадарожнікаў, калі вызваліўся ад дрэйфу, дасягнуў вусця р. Лена, дзе загінуў ад голаду. Імем Д.-Л. наэвана група астравоў ва Усх.-Сіб. моры. Д Э Л 0Р М (Delorme, de l’Orme) Філібер (паміж 1510— 15, г. Ліён, Францыя — 8.1.1570), французскі архітэктар і тэарэтык архітэктуры эпохі Адраджэння. У 1533—36 y Рыме вывучаў ант. архітэктуру. 3 1541 архітэктар караля. Работам уласціва спалучэнне ордэрных і гатычных элементаў: замак y Анэ 1543— 55 (захаваўся часткова), грабніца Францыска I y царкве С ен-Дэні (Парыж, 1547), працы ў замках Фантэнбло (1548— 54), Венсан (1558), Ле Мюэт (1550), шматлікія пабудовы ў Парыжы. Аўтар праекта замка Цюільры ў Парыжы (разбураны ў 1871). Увёў франц. калону (з дэкарыраванымі паясамі), «аркі Дэлорма» (драўляныя формы для перакрыцця вял. праёмаў). Аўтар тэарэт. прац «Новыя вынаходніцтвы для добрага ўмацавання гарадоў пры малых затратах» (1561), «Першы том архітэктуры Філібера Дэлорма» (1567), якія паспрыялі ўзнікненню класіцыстычнай плыні ў франц. архітэкгуры. Д Э Л 0С К І САЮЗ, П е р ш ы афінскі марскі с а ю з , аб’яднанне стараж.-грэч. полісаў узбярэжжа і а-воў Эгейскага м. Створаны каля 478 да н.э. пад гегемоніяй Лфін. Узнік y перыяд грэка-персідскіх войнаў 500— 449 да н.э. для барацьбы супраць перс. Ахеменідаў
дзяржавы. Сходы саюза праходзілі на в-ве Дэлас (адсюль назва) y свяцілішчы Апалона, дзе да 454 да н.э. захоўвалася саюзная казна. Фармальна гэта быў саюз незалежных і раўнапраўных полісаў, але яго справы фактычна вялі афіняне. Паступова Д.с. ператварыўся ў Афінскую марскую дзяржаву. У эпоху росквіту ў яго ўваходзіла да 200 гарадоў. Спробы саюзнікаў выйсці з-пад афінскай апекі жорстка караліся. У Пелапанескую вайну 431— 404 да н.э. пачаўся распад Д.с., y 404 пасля паражэння ў вайне па патрабаванні спартанцаў і іх саюзнікаў саюз распушчаны. Адноўлены ў 378— 377 да н.э. як Другі афінскі марскі саюз. ДЭЛФ Т (Delft), горад на 3 Нідэрландаў, на канале Рэйн— Схі. Засн. ў 1075. Каля 100 тыс. ж. (1994). Старадаўні цэнтр вытв-сці керамічных вырабаў, т.зв. дэлфцкі фаянс. Прам-сць: металаапр. і маш.-буд. (кабель, металаканструкдыі, харч., хім., трансп. абсталяванне), аптычная, хім., харчовая. Маст. музеі, y т л . гар. музей «Прынсенгоф» з кардінамі мастакоў дэлфцкай школы 17 ст. Шматлікія арх. помнікі 13— 18 ст. Д. захаваў сярэдневяковы выгляд «воднага горада» з каналамі і цаглянымі дамамі 16— 18 ст. Д ^Л Ь Б Р У К (Delbrück) Бертальд (26.7.1842, г. Путбус, Германія — 3.1.1922), нямецкі лінгвіст. Вучыўся ў Гале і Берліне. Праф. санскрыту і кампаратывістыкі ў Іене (1870). Залажыў асновы вывучэння параўнальнага сінтаксісу індаеўрап. моў: «Сінтаксічныя даследаванні» (т. 1— 5, 1871— 88; з Э.Віндышам), «Асновы параўнальнай граматыкі індаеўрапейскіх моў» (т. 1— 5, 1886— 1900, з К.Бругманам). Вывучаў веды, выдаў «Ведыйскую хрэстаматыю» (1874). У працы «Асноўныя пытанні даследавання мовы» (1901) абараняў младаграматычную канцэпцыю мовы, ад якой пазней адышоў. Д бЛ Б Б Р У К (Delbrück) Ганс (11.11.1848, г. Берген, в-аў Руген, Германія — 14.7.1929), нямецкі ваен. гісторык і паліт. дзеяч. Праф. Берлінскага ун-та (1896— 1921). Паслядоўнік Г. фон Трайчке. Вучыўся ў Гайдэльбергскім і Бонскім ун-тах. Чл. прускай палаты дэпутатаў (1882—85) і дэп. рэйхстага ад партьіі свабодных кансерватараў (1884— 90). У 1883— 1919 рэдагаваў (да 1889 разам з Трайчке) орган кансерватараў Іірусіі час. «PreuBische Jahrbücher» («Прускія штогоднікі»). У 1-ю сусв. вайну выступаў за скасаванне сістэмы трохкласавага выбарчага права ў Прусіі на карысць дэмакр. канстытуцыйнай манархіі і інш. Гал. творы — «Гісторыя ваеннага майстэрства ў рамках палітычнай гісторыі» (т. 1—4, 1900— 20; прадоўжана Э Д аніэльсам і О.Гайнцам, т. 5— 7, 1926— 36), «Сусветная гісторыя» (т. 1— 5, 1923— 28). Д&ЛЬБРУК (Delbrück) Макс (4.9.1906, Берлін — 9.3.1981), нямецка-амерыканскі фізік, генетык і вірусолаг, адзін з
дэль_______________ 343 заснавальнікаў малекулярнай біялогіі. Чл. Нац. АН ЗША, Амер. AH і мастацтваў, Каралеўскай акадэміі Даніі, АН Францыі, Лонданскага каралеўскага т-ва. Вывучаў фізіку ў Цюбінгенскім, Бонскім, Берлінскім і Гётынгенскім ун-тах. Доктарская ступень па фізіцы (1930). 3 1937 y ЗША. У 1947— 77 праф. Каліфарнійскага тэхнал. ун-та ў ГІаса-
М .Д эл ь б р у к .
дэне (у 1961— 63 ва ун-це г. Кёльн). Навук. працы па атамнай фізіцы, мутагенезе, рэпрадукцыі вірусаў. Адкрыў феномен генет. рэкамбінацыі ў бактэрыяфагаў. Нобелеўская прэмія 1969 (разам з АД.Хершы і С .Э .Лурыя). Д ^Л Ь В ІГ Антон Антонавіч (17.8.1798, Масква — 26.1.1831), рускі паэт, крыгык, журналіст. Скончыў Царскасельскі ліцэй (1817), дзе зблізіўся з А.С.Пушкіным. Дэбютаваў одай «На ўзяцце ГІарыжа» (1814). Выдаваў альманах «Северные цветы» (1825— 31) і з Пушкіным «Лнтературную газету» (1830— 31). Аўтар зб. «Вершы барона Дэльвіга» (1829). Асн. жанры яго лірыкі — перайманні стараж.-грэч. паэтаў (ідыліі) і вершы ў духу рус. нар. песень, элегіі, рамансы, пасланні. Адзін з першых распрацаваў y рус. паэзіі форму санета. Некат. тэксты Д. пакладзены на музыку: «Салавей» (муз. А.Аляб’ева) і інш. Тв... Полн. собр. стахотвореннй. 2 нзд Л., 1959; Соч. Л., 1986. Л і т Р а с с а д н н С.Б. Спутннкн. М., 1983. С. 9—58. Д Э ЛЬК РЙ Д ЭРЭ (ад італьян. del credere напавер), y цывільным праве адна з умоў дагавору камісіі. Заключаецца ў прыняцці камісіянерам на сябе парукі за выкананне трэцяй асобай здзелкі, якая робіцца камісіянерам на карысць камітэнта. Паводле заканадаўства Рэспублікі Беларусь камісіянер, які прыняў Д., атрымлівае ад камітэнта асобнае ўзнагароджанне, памер якога вызначаецца пагадненнем бакоў, калі іншае не ўстаноўлена законам. ДЭЛЬ МЕДЬІГА (Del Medigo) Іосіф Саламон (16.3.1591, г. Кандыя, цяпер г. Іракліян, Грэцыя — 1655), яўрэйскі лекар, матэматык, астраном, філосаф. У 1606— 13 вучыўся ў Падуанскім ун-це: вывучаў астраномію і матэматыку (пад кіраўнідтвам Г.Галілея), a таксама філасофію і медыцыну. Пазней жыў y Каі-
344
дэль
ры, Канстанцінопалі. Маючы славу знакамітага вучонага і медыка, y 1620 прыехаў y Вільню, некалькі гадоў быў лейб-медыкам Крыштафа Радзівіла. У 1628 выехаў y Амстэрдам. Памёр y Празе. Аўтар прац па філасофіі, яўр. л-ры, прыродазнаўчых навуках. Пакінуў нататкі пра сваё знаходжанне ў ВКЛ. Н.К.Мазоўка. ДЭЛЬ MÔHAKA (Del Monaco) Марыо (27.7.1915, г. Фларэнцыя, Італія — 16.10.1982), італьянскі спявак (драм. тэнар); буйнейшы прадстаўнік мастацгва бельканта сярэдзіны 20 ст. Вучыўся ў Пезарскай кансерваторыі. У 1943— 73 на опернай сцэне, спяваў y лепшых т-рах свету («Ла Скала», «Ковент-Гардэн», «Метраполітэн-опера», Парыжская опера; y 1959 y спекгаклях «Кармэн» Ж .БЬэ і «Паяцы» Р.Леанкавала ў Вял. т-ры ў Маскве). Валодаў голасам вял. дыяпазону з унікальным па насычанасці барытанальным тэмбрам, дакладным адчуваннем муз. стылю і фактуры вобраза, дарам свабоднага пе-
М.Дэль Монака ў ролі Атэла. раўвасаблення. Найб. вядомасць набыў y трапчных і героіка-драм. партыях: Атэла, Радамес, Манрыка, Эрнані, Альвара («Атэла», «Аіда», «Трубадур», «Эрнані», «Сіла лёсу» Дж.Вердзі), Каварадосі («Тоска» Дж.Пучыні), дэ Грые («Манон Леско» Пучыні і «Манон» Ж.Маснэ), Турыду («Сельскі гонар» П.Масканьі), Паліён («Норма» В.Беліні). Здымаўся ў муз. фільмах («Джузепе Вердзі», 1953, і інш.). Літ. me.: Рус. пер. — Моя жнзнь, мон успехн. М., 1987. ДЭЛЬСАРТ (Delsarte) Франсуа Аляксандр Нікала Ш эры (19.12.1811, г. Салем, Францыя — 19.7.1871), французскі спявак (тэнар), тэарэтык і педагог вакала. Вучыўся ў Парыжскай кансерваторыі (1826— 30). Напачатку выступаў y т-ры «Апера камік». Потым стаў хормайстрам парыжскага сабора абацтва Шатэль, пры якім адкрыў курсы спеваў,
наладжваў т.зв. гіст. канцэрты, выконваў y іх творы франц. муз. класікаў. Распрацаваў тэорыю вак. майстэрства, важнае значэнне надаваў сродкам акцёрскай ігры, міміцы, жэсту. Аўтар метадычных твораў для голасу з фп.; вынайшаў апарат для кантролю за чысцінёй інтанавання. Яго тэорыі найб. пашырыліся ў канцы 19 — пач. 20 ст. (асабліва ў ЗПІА) і ўплывалі на некалькі пакаленняў вак. педагогаў, выкарыстоўваліся і ў харэаграфіі (у прыватнасці, АД ункан). Д&ЛЬТА (назва ад абрысу вял. літары грэч. алфавіта Д дэльта), нізіна ў вусці ракі, складзеная рачнымі наносамі і парэзаная сеткай рукавоў і праток. Утвараецца ў выніку ўзаемадзеяння рачнога сцёку, хвалявання мора, прыліваў і згонна-нагонных цячэнняў, нарастае ад некалькіх метраў да соцень метраў за год. Адрозніваюць Д. трохвугольныя (р. Ніл), лопасцевыя (р. Місісіпі), дугападобныя (р. Лена), дзюбападобныя (р. Тыбр), запоўненыя (р. Кубань), высунутыя (р. Волга) і інш. Д. часта займаюць вял. плошчы (Амазонкі — 100 тыс. км2, Волгі — 13 тыс. км2).
ДЭЛЬТАПЛАН (ад дэльта + план), балансірны планёр з гнуткім (мяккім) крылом трохвугольнай (дэльта- або трапецападобнай) формы. Mae трубчасты каркас (звычайна з дзюралюмінію), тросавыя расцяжкі і нясучую паверхню — крыло (з дакрону або лаўсану). Выкарыстоўваецца ў дэльтапланёрным спорце. Пілот прывязваецца да Д. рамянямі. Узлёт адбываецца ў выніку разбегу з высокага месца, кіраванне палётам — зменай пасгавы цела з дапамогай ручкі-трапецыі. Абрыс Д. даў Леанарда да Вінчы, патэнт на Д. атрымаў Ф.Рагала ў 1951 (ЗІІІА). Першыя палёты адбыліся ў канцы 1960 — пач. 1970-х г. y ЗІПА, Аўстраліі, СССР і інш. Сгвораны Д. «Славуціч» (Кіеў), «Сокал» (Ленінград), «Масквіч» (Масква) і інш. Найб. зафіксаваная працягласць палёту на Д. 28 гадз, далёкасць — каля 165 км (1979). ДЭЛЬТАПЛАНЁРНЫ СПО РТ, від аві яц. спорту, падобны да планёрнага; выкананне планіруючых і лунаючых палётаў на прасцейшых лятальных апаратах. Дэльтаплан — просты па канструкцыі лятальны апарат масай да 35 кг. Старт робіцца са схілаў гор ці ўзвышша або з дапамогай буксіроўкі за катэрам ці
аўтамабілем. Кіраванне ажыццяўляецда перамяшчэннем ц эгара цяжару спартсмена адносна канструкцыі. Палёты выконваюцца на скорасць або макс. далёкасць. Вопытныя спартсмены ў спрыяльных умовах пераадольваюць адлегласць y некалькі соцень км на выш. да 3 км. Д.с. узнік y ЗШ А (1973). Першы чэмпіянат Беларусі адбыўся ў 1977. Бел. федэрацыя звышлёгкай авіяцыі зарэгістравана ў 1995. На 1.1.1997 y Беларусі Д.с. займалася 150 чал., з іх 7 майстроў спорту. Я к асобны кірунак інтэнсіўна развіваецца мотадэльтаішанёрны спорт (дэльталётны). Ф.Я.Пастушонак. Д & ІЬТА -Ф Ў Н КЦ Ы Я , 5-ф y н к ц ы я, 8-ф у н к ц ы я Дзірака, сімвал, што выкарыстоўваецца ў матэм. фізіцы пры рашэнні задач, y якія ўваходзяць засяроджаныя велічыні (маса, зарад, нагрузка і інш.). Абазначаецца 8(х). Д.-ф. можна вызначыць як шчыльнасць размеркавання масы, калі ў пункце х=0 засяроджана адзінкавая маса, a ва ўсіх астатніх пунктах маса роўная нулю. Таму 5<х) = 0 пры X* 0 і 6(х) = <ю пры х=0, прычым J 5(х) dx = 1. Такім чынам, Д.-ф. можна раз-
глядаць як бясконцы ўсплёск адзінкавай інтэнсіўнасці. Лсп. ўласцівасць Д.-ф., што выf” нікае з гэтага вызначэння: J fix) Ь(х) dx = /0), — 00
дзе f(x) — кожная неперарыўная функцыя. ДЭ ЛЬФ ІН (лац. Delphinus), сузор’е Паўн. паўшар’я неба. Тры найб. яркія зоркі 3,7, 3,8 і 4 візуальнай зорнай велічыні. Назіраецца паблізу Млечнага Шляху. Найлепшыя ўмовы для назірання на тэр. Беларусі ў чэрвені— жніўні. Гл. Зорнае неба.
ДЭЛЬФІН y с п о р ц e, спосаб спарт. плавання, скорасная разнавіднасць батэрфляю, ад якога адрозніваецца хвалепадобным рухам ног і цела. ДЭЛЬФ ІНЫ , млекакормячыя 2 сям.: рачных, або прэснаводных, Д. (Platanistidae) і дэльфінавых (Delphinidae) атр. кітападобных. 24 роды, 53 віды. Рачныя Д. пашыраны ў трапічных рэках Паўд. Амерыкі, уздоўж Атл. ўзбярэжжа ад Бразіліі да Цэнтр. Аргенціны, рэках Індыі і Кітая, дэльфінавыя — амаль ва ўсіх морах. Найб. вядомыя Д. з родаў афаліны, касаткі, белабочкі, марскія свінні і інш. У Чырв. кнізе МСАП 3 віды Д.: азёрны (Lipotes vexillifer), індскі (Platanista minor-P. indi), каліфарнійская марская свіння (Phocoena sinus). Даўж. цела 1—10 м, маса да 8 т. У большасці ёсць спінны плаўнік, морда выцягнута ў «дзюбу», зубы шматлікія (больш за 70). Хваставы плаўніх гарыэантальны, двухлопасцевы. Скура голая, рознага колеру. Д. добра арыентуюцца ў вадзе з дапамогай эхалакацыі і слыху (успрымаюць ваганні ад некалькіх дзесяткаў Гц да 200 кГц). Маюць складаную галасавую сігналізацыю і гукасігнальны (эхалакацыйны) орган, добра развіта ц.н.с.: га-
трам. У 279 да н.э. Д. спустошаны галамі, y 189 да н.э. захоплены рымлянамі, y 86 да н.э. абрабаваны Сулам, які вывез адсюль творы мастацтва. Пасля дэкрэта рым. імператара Феадосія I аб закрыцці храма (391 н.э.) горад паступова заняпаў. Цяпер Д. — невял. населены пункт. 3 горным рэльефам гарманічна спалучаюцца помнікі Д., адкрьггыя раскопкамі з 1892: храм Апалона Піфейскага (6 ст. да н.э., перабудаваны ў 4 ст. да н.э., арх. Ксенадор і Агатан), скарбніцы сіфнійцаў (каля 525 да н.э ), афінян (480 да н.э.) і інш., стоя (галерэя-порцік) афінян (475 да н.э.), выбіты ў скале т-р на 5 тыс. гледачоў (4 ст. да н.э.) — на свяшчэнным участку Апалона. Фундаменты старога (канец 7 ст. да н.э.) і новага (канец 6 ст. да н.э.) храмаў Афіны Пранаі, круглая ў плане грабніца — фалос (пач. 4 ст. да н.э.) — на свяшчэнным участку Афіны. Стадыён (каля 460 да н.э.), гімнасій (334—327 да н.э.), басейн Кастальскай крыніцы (7 ст. да н.э.). Арх. музей (каштоўныя зборы ант. мастацтва — надпісы, скулыпуры, y т.л. бронзавая статуя возніка, рзльефы і інш.). ДЭЛ10ВІЙ (ад лац. deluo змываю), адклады, якія ўзніклі на схілах y выніку намнажэння змытых дажджавымі пато-
ДЭМАГРАФІЯ____________345 сковых часцей, злучэнняў і ўстаноў. 3) Звальненне з узбр. сіл ваеннаслужачых пасля сканчэння тэрміну ваен. службы. 4) Пераносна — аслабленне гатоўнасці, актыўнасці, пільнасці, насцярожанасці. ДЭМАВЕНД, патухлы вулкан y rapax Эльбурс, на П н Іранскага нагор’я. Выш. 5604 м (найвыш. вяршыня Ірана). Складзены з андэзітавых лаў, знаходзіцца ў стадыі сольфатары (выхады rapa чых газаў, тэрмальныя крыніды). Ледавікі. Д Э М А Г0Г (грэч. dëmagogos літар. правадыр народа), y Старажытнай Грэцыі, асабліва ў Афінах, кіраўнік паліт. групоўкі дэмакр. кірунку, які вёў за сабой народ. У канцы 5— 4 ст. да н.э. тэрмін «Д » набыў адмоўны сэнс і стаў абазначаць паліт. дзеяча, які імкнецца здабыдь сабе папулярнасць шляхам падману і хлусні. «ДЭМ АГРАФІЧНЫ ВЫБУХ», рэзкае паскарэнне тэмпаў росту насельніцтва ў
Дэльфіны: 1 — белабочка; 2 — белабокі; 3 — маршчыністазубы; 4 — ціхаакіянскі кароткагаловві; 5 — белакрылая марская свіння; 6 — грында. лаўны мозг вялікі, шарападобны, вял. паўшар’і са шматлікімі звілінамі. Палавая спеласць y 3—5 гадоў. Нараджаюць 1 дзіцяня. Кормяцца рыбай, галаваногімі малюскамі, ракападобнымі. Здольныя да гукапераймання. Аб’екты спец. даследаванняў. Лёгка дрэсіруюцца, угрымліваюцца ў акіянарыумах (дэльфінарыях), дзе могуць размнажацца. Некат. віды прамысловыя. Д&ЛЬФЫ (грэч. Delphoi), старажытны горад y Грэцыі каля падножжа гары Парнас y паўд.-зах. Факідзе. Буйны рэліг. цэнтр з храмам і аракулам бога Апалона. У 7—6 ст. да н.э. Д. набылі ролю агульнагрэч. свяцілішча. 3 582 да н.э. ў іх праходзілі агульнагрэч. піфійскія гульні, на час якіх усталёўвалася свяшчэннае перамір’е. 3 дароў Апалону ў Д. назапасіліся вял. скарбы і горад стаў буйным крэдьітна-пазыковым цэн-
камі, расталымі снегавымі водамі рыхлых прадукгаў выветрывання. Вельмі пашыраны ў горных раёнах. Механічны склад Д. мяняецца ўніз па схіле ад друзу да глін. Утварае шлейф каля падножжа схілаў. Магутнасць да некалькіх дзесяткаў метраў. У Д. трапляюцца россыпы золата, волава, вальфраму і _ інш. металаў. Ва ўмовах Беларусі Д. 'гірадстаўлены адкладамі, якія ўтварыліся ў выніку разбурэння глебы, пераносу і пераадкладу глебавых часцінак уніз па схіле. ДЭМ А БІЛІЗАЦ Ы Я (ад дэ... + мабілізацыя), 1) перавод узбр. сіл і эканомікі краіны з ваен. становішча на мірнае. 2) Скарачэнне пасля заканчэння вайны ўзбр. сіл да штатаў мірнага часу шляхам расфарміравання асабістага складу вай-
Да арт. Дэльфы. Храм Апалона Піфейскага. 1950— 60-х г. y краінах Азіі, Афрыкі і Лац. Амерыкі, якія пачалі хутка развівацца. Абумоўлены зніжэннем смяротнасці, асабліва дзіцячай, пры захаванні высокай нараджальнасці. Апераджальны рост насельніптва краін, якія разві ваюцца (у іх пражывае больш за 50% насельніцтва свету), ператварыла «Д.в » y гэтых краінах y фактар сусветнага значэння, a сац.-эканам. праблемы іх развіцця прынялі характар глабальных праблем чалавецтва. ДЭМАГРАФІЯ (ад грэч. demos народ + ...графія), навука аб народанасельніцтве і
346____________ДЭМАДЭКОЗ заканамернасцях яго развіцця. Па матэрыялах статыстыкі вывучае: рух і развіццё насельніцтва (нараджальнасць, смяротнасць, прырост, міграцыйныя працэсы, прагноз яго колькасці, складу, размеркавання, шлюбнасць, сям ’ю, дзярж. і грамадскія ступені ўплыву на дэмаграфічныя працэсы); насельніцгва і эканам. развідцё (суадносіны эканам. і дэмаграфічнага росту, праблемы і крытэрыі занятасці, дэмаграфічныя праблемы выкарыстання прац. рэсурсаў, іх прафес. і кваліфікацыйны склад, эканам. ўмовы развідця і ўзнаўлення насельніцтва); насельніцтва і прыродныя рэсурсы і інш. Падзяляецца на д э с к р ы п т н у ю (апісвае насельніцтва на аснове стат. звестак), э к а н а м і ч ную і с а ц ы я л ь н у ю (даследуе сувязі паміж дэмаграфічнымі, эканам. і сац. працэсамі), г і с т а р ы ч н у ю (гісторыя развіцця народанасельнідтва), м а т э м а т ы ч н у ю (апісвае дэмаграфічныя працэсы і структуры з дапамогай матэм. мовы), п а т э н ц ы я л ь н y ю (агульную колькасць чалавека-гадоў, якія належыць пражыць людзям, што ўваходзяць y пэўную сукупнасць), в а й с к о в у ю (вайсковы патэнцыял краіны ў сувязі з эканам. і тэхн. патэнцыялам, яго выкарыстанне ў мірны і ваен. час) і інш. Цесна звязана з этнаграфіяй, экалогіяй, біяметрыяй, генетыкай народанасельніцтва і інш. Праз метады стат., матэм. і ўласна дэмаграфічныя Д. распрацоўвае тэорыю ўзнаўлення насельніцтва, дэмаграфічныя прагнозы, абгрунтоўвае дэмаграфічную палітыку. Найб. поўнай крыніцай інфармацыі з ’яўляецца перапіс насельніцтва. Пачынальнікам навукі Д. лічыцца Дж. Граўнт (1620—74). Вялікі ўклад y развіццё Д. зрабілі англ. (У.Пеці, Т.Р.Мальтус, Г.Спенсер), ням. (І.П.Зюсмільх, В.Лексіс, Г.Ф.Кнап, Р.Р.Кучынскі), франц. (АДэпарсьё, Ж.Бертыльён), амер. (Р.Пірл, АДж.Лотка), галанд. (В.Керсебом), швед. (П.В.Варгенцін), бельг. (А.Кетле), рас. (Д.Бернулі, М.В.Ламаносаў, Л.Эйлер, І.Ф.Герман, К.Ф.Герман, В.І.Грабеншчыкоў, В.Я.Бунякоўскі, Г.В.Пляханаў, М.В.Птуха, С.АНавасельскі) вучоныя. На Беларусі дэмаграфічныя даследаванні пачаліся ў 1880-я г. (праводзілі медыкі-гігіеністы Л.І.Галынец, А.А.Бекарэвіч, В.В.Кошалеў, С.М.Урванцоў). У савецкі час аналізаваліся матэрыялы перапісаў 1923 і 1926, натуральны рух насельніцтва, асаблівасці яго ўзнаўлення, пытанні сям’і і шлюбу і інш. (С.Слупскі, Д.М.Паслаўскі, С.Я.Вальфсон, Б.Я.Смулевіч). У 1960— 70-я г. гал. цэнтрам вывучэння дэмаррафічных пытанняў стаў НДІ эканомікі і эканомікаматэм. метадаў планавання пры Дзяржплане БССР. Дэмаграфічнымі пытаннямі займаюцца Камітэты па народанасельнііггве і міграцыі; міграцыйная служба, НДІ і аддзелы дэмаграфіі пры Мін-ве статыстыкі і аналізу, М ін-ве працы, Нац. АН. Праблемы Д. даследуюць A.А.Ракаў, СА.Польскі, Л.П.Ш а-
хоцька, Л.І.Спіжанкоў, Б.А.Манак, М.Р.Ю ркевіч, А.Н.Пешкава, Г.Ц.Максімаў, І.В.Насонава і інш. ДЭ М А ДЭК 03, з а л о з н і ц а , інвазійная хвароба чалавека і жывёлы з генералізаваным ці мясц. пашкоджаннем скуры. Выклікаецца кляшчом залозніца, які паразітуе ў валасяных фалікулах, сальных і потавых залозах. Лакалізацыя — найчасцей скура твару. Прыкметы: дробныя вузельчыкі і гнайнічкі на пачырванелым фоне, іншы раз лушчэнне. Цячэнне хваробы хранічнае, абвастрэнні ў вяснова-летні перыяд. Д. мае цяжкую форму ў буйн. par. жывёлы, свіней, сабак. М.З.Ягоўдзік. ДЭМАКРАТЫЧНАЕ ТАВАРЫСТВА, тайная рэв. арг-цыя, якая дзейнічала ў 1836— 38 y Віленскай мед. акадэміі. Заснавальнік і арганізатар Ф А .Савіч. Складалася са студэнтаў і дробнай шляхты. Уваходзілі прадстаўнікі розных нацыянальнасцей: беларусы, украінцы, палякі і інш. Мела статут «Прынцыпы дэмакратызму». У 1837 устанавіла сувязі з Ш .Канарскім, які ўзначальваў тайную арг-цыю «Садружнасць польскага народа», што дзейнічала на тэр. Беларусі, Літвы і Украіны. Д.т. пад назвай «Маладая Польшча» ўвайшло ў склад «Садружнасці» як яе радыкальнае крыло. Члены т-ва імкнуліся наладзіць сувязі з сялянамі, прапагандавалі сярод іх ідэі свабоды і роўнасці, выступалі за асвету народа, за права кожнага народа на нац. самастойнасць, адстойвалі ідэю рэв. саюзу братніх народаў y барацьбе супраць самадзяржаўя, лічылі сябе прадаўжальнікамі справы дзекабрыстаў. Найлепшай формай дзярж. кіравання абвяшчалі рэспубліку. Ідэалогія Д.т. адлюстроўвала працэс пераходу ад шляхецкай рэвалюцыйнасці да рэв. дэмакратызму. У чэрв. 1838 частка членаў Д.т. арыштавана. Савіч і яго памочнікі Я.Загорскі і К.Рабчынскі прыгавораны да ссылкі на Каўказ, астатнія аддадзены ў салдаты. Літ:. М о х н а ч Н.Н. Ндейная борьба в Белорусснн в 30—40-е r. XIX в. Мн., 1971; С м н р н о в А.Ф. Революцнонные связн народов Росснн н Польшн, 30—60 гг. XIX в. М., 1962. Н.Н.Махнач. ДЭМАКРАТЫЧНАЯ ПАРТЫЯ (англ. Democratic Party), адна з дзвюх асноўных паліт. партый y ЗША. Утворана ў 1828 прыхільнікамі кандыдата ў прэзідэнты ЗШ А Э.Джэксана я к пераемніца антыфедэралістаў і Дэмакр.-рэсп. партыі Т .Джэферсана. Да сярэдзіны 19 ст. абапіралася пераважна на саюз дробных фермераў і заможных плантатараў-рабаўладальнікаў, выступала за дэмакратызацыю выбарчай сістэмы, абмежаванне ўлады Нац. банка ЗШ А, легалізацыю дзейнасці рабочых арг-цый, захаванне сістэмы рабства неграў, актыўную знешнюю палітыку. У грамадз. вайну 1861— 65 падтрымлівала мяцежныя паўд. (рабаўладальніцкія) штаты. У 2-й пал. 19— 20 ст. эвалюцыя праграмных установак партыі ішла ў кансерватыўналіберальным кірунку, пашырылася яе
сац. база. ГІрэзідэнты ЗШ А ад Д.п. ўзначальвалі ўладу ў 1829— 41 (Э.Джэксан і М.Ван Бурэн), 1845— 49 (Дж.Н.Полк), 1853—61 (Ф.Пірс і Дж .Б’юкенен), 1885— 89 і 1893—97 (С.Г.Кліўленд), 1913— 21 (Т.В Вільсан), 1933— 53 (Ф.Д Рузвельт і Г.Трумэн), 1961— 69 (Дж.Ф.Кенэдзі і Л .Б .Джонсан), 1977— 81 (Дж.Э .Картэр) і з 1993 (У.Дж.Юіінтан). Партыя не мае пастаяннага членства, яе лідэр — дзеючы або былы прэзідэнт ЗШ А ці кандыдат y прэзідэнты. Раз y 4 гады склікаецца парт. з ’езд, які прымае праграму, выбірае кандыдатаў на пасады прэзідэнта і віцэ-прэзідэнта ЗША; паміж з ’ездамі парт. дзейнасць каардынуе Нац. к-т (штаб-кватэра ў Вашынгтоне). Сімвал Д.п. — выява асла. Літ:. Романова Н.Х. Реформы Э.Джексона, 1829—1837. М., 1988; Г а л к н н Н.В. На пута в Белый дом: нз нсторлм дем. партам США (1920-е—1933 гг). М., 1991; М а н ы к н н АС. «Эра демократов*: партайная перегруппнровка в США, 1933— 1952. М., 1990. ДЭМАКРАГЫЯ (ад грэч. dëmos народ + kratos улада), форма дзярж.-паліт. арганізацыі грамадства, заснаваная на прызнанні народа ў якасці крыніцы ўлады. Вядомы розныя гіст. формы Д.: першабытная, абшчынная, ваенная гоіемянная, полісная арганізацыя грамадства ў гарадах-дзяржавах Стараж. Грэцыі і Італіі і рэсп. форма праўлення ў Стараж. Рыме; сярэдневяковыя гарады-рэспублікі (Венецыя, Генуя, Жэнева, Ноўгарад, П олацк і інш.). Дэмакр. ін-ты ўлады існавалі ў Англіі (парламент), Іспаніі (картэсы), Францыі (ген. штаты), ВКЛ (сейм і мясц. сеймікі) і інш Важнымі гіст. вехамі на шляху ажыццяўлення ідэалаў Д. сталі нац вызв. барацьба і ўтварэнне суверэнных, незалежных дзяржаў y 19— 20 ст., устанаўленне ліберальна-дэмакр. рэжымаў y шэрагу краін Усх. і Цэнтр. Еўропы ў 1990-я г. Прынцыпы Д. былі адлюстраваны ў Статуце ВКЛ 1588, Дэкларацыі незалежнасці ЗШ А (1776), «Дэкларацыі правоў чалавека і грамадзяніна», абвешчанай y 1789 y час. Франц. рэвалюцыі, Канстытуцыі ЗШ А (1791), Усеагульнай Дэкларацыі правоў чалавека (1948) і інш. Вопыт Афін і шэрагу інш. грэч. полісаў паслужыў асновай для ўзнікнення тэорыі Д. ў працах Арыстоцеля, Палібія, Платона і інш. стараж. філосафаў. Праблемы дэмакр. ўладкавання жыддя на прынцыпах «натуральнага права», роўнасці і свабоды, суверэннасці народа распрацоўвалі Дж.Лок, Ж.Ж.Русо, Ш .Л.М антэск’ё, Т.Джэферсан, М.А.Бярдзяеў, бел. мысліцелі Ф.Скарына, А Волан і інш. Прадстаўнікі гіст. матэрыялізму (К.М аркс, Ф.Энгельс, Г.Пляханаў, У.Ленін і інш.) разглядалі Д. ў сувязі з матэрыяльнымі ўмовамі жыцця грамадства, неабходнасцю стварэння ўмоў ддя рэальнага раўнапраўя людзей, усебаковага развіцця асобы. Паводле сучасных тэарэтыкаў Д. (Г.Арэнт, У.Ростаў, К.Попер, І.Ш умпетэр, А.Тойнбі і інш.), развітую Д. можна напоўніць рэальным зместам
толькі пры ўмове свядомага ўдзелу ў паліт працэсе розных сац. сіл і грамадзян, але рэалізацыі гэтых умоў перашкаджае канцэнтрацыя эканам. улады ў руках «кіруючай эліты», якая стварае алігархічную мадэль улады і палітыкі. Асн. прынцыпы п а л і т ы ч н а й Д.: вяршэнства закона; роўнасць усіх грамадзян, сац. груп, нацый і народнасцей; гарантаванае захаванне правоў, свабод чалавека і грамадзяніна; выбарнасць кіраўніка дзяржавы і прадстаўнічых органаў; раздзяленне ўлад; паліт. плюралізм; галоснасць\ шматпартыйнасць і інш. Э к а н а м і ч н а я Д. знаходзіць сваё ўвасабленне ва ўтварэнні розных форм уласнасці, свабоднай прадпрымальніцкай і інш. эканам. дзейнасці, удзеле працоўных y хіраванні прадпрыемствамі, арг-цыямі і ўстановамі з мэтай павышэння эфекхыўнасці іх работы і паляпшэння сац.-эканам. ўзроўню жыцця. С а ц ы я л ь н а я Д. — гэта сістэма ін-таў, якія гарантуюць рэалізацыю сац. каштоўнасцей (сістэма пенсіённага забеспячэння, страхавання па беспрацоўі, аховы здароўя, дапамргі сем’ям і інш ). Адрозніваюць н е п а с р э д н у ю Д. (асн. рашэнні прымаюцца непасрэдна грамадзянамі на рэферэндумах, сходах і да т.п.) і п р а д с т а ў н і ч у ю (рашэнні прымаюцца выбарнымі органамі). Тэрмін «Д.» ўжываецца і ў адносінах да грамадскіх арганізацый і аб’яднанняў (напр., прафс., парт. Д.). Агульнай сац.-эканам. і паліт. асновай функцыянавання і развіцця Д. з’яўляецца пабудова грамадзянскай супольнасці і прававой дзяржавы. Як форма дзярж. ўладкавання і паліт. рэжыму Д. проціпастаўляецца антыдэмакратыі, аўтарытарызму, таталітарызму, дыктатуры, дэспатызму, фашызму і г.д. У нац. заканадаўстве Рэспублікі Беларусь замацаваны асн. прыцыпы Д., якія ствараюць прававую аснову для арг-цыі і функцыянавання дэмакр. ін-таў і механізмаў улады: народаўладдзе, разнастайнасць паліт. ін-таў, ідэалогіі і поглядаў, раздзяленне ўлад, роўнасць усіх перад законам і права без усякай дыскрымінацыі на роўную абарону правоў і законных інтарэсаў, адказнасць дзяржавы перад грамадзянінам за стварэнне ўмоў для свабоднага і годнага развіцця асобы і ірамадзяніна перад дзяржавай за няўхільнае выкананне сваіх абавязкаў. С. ФДубянецкі. ДЭМАКРЫ Т (Demokntos) з A б д э р ы (каля 460 г. да н.э. — ?; па некат. звестках пражыў больш за сто гадоў), старажытнагрэчаскі філрсаф, адзін з заснавальнікаў ант. атамістыкі. Напісаў каля 70 твораў па філасофіі, фізіцы, матэматыцы, медыцыне, тэорыі музыкі і інш. Да нас дайшло каля 300 фрагментаў, пераважна з этычных твораў. Адным з гал. вытокаў філас. вучэння Д. служаць погляды Леўкіпа. У сваёй тэорыі пазнання Д. абгрунтоўваў думку пра існаванне 2 груп ведаў: заснаваных на пачуццях і на працы розуму; калі пачуцці ў стане прынесці няпоўныя, недакладныя і непраяснёныя («цёмныя») звесткі аб навакольнай рэчаіснасці, то чалавечае мысленне забяспечвае веды аб сапраўднай, г.зн. атамнай прыродзе рэчаў, таму што ўспрыманне і разуменне сутнасці атамаў даступны выключна розуму. Паводле некат. звестак, Д. пашырыў атамістычную тэорыю на тлумачэнне
такіх філас. катэгорый, я к час і прастора. Прытрымліваўся высновы аб неабходнай і заканамернай сувязі паміж усімі прадметамі і з ’явамі прыроды і грамадства, лічыў, што гал. мэта пазнання — знаходжанне прычын прыродных і гіст. працэсаў. Значнае месца ў яго творчасці займаюць распрацоўка і паглыбленне тэорыі Леўкіпа аб касм. віх рах, дзе побач з поглядамі пра атамную будову касм. цел выказаны цікавыя здагадкі аб дыферэнцыяцыі касм. светаў, y
прыватнасці адносна існавання жыдця. Д. правёў параўнанне паміж чалавечым арганізмам (мікракосмасам) і космасам. Свае сац.-паліт. погляды ён канцэнтраваў на праблемах дэмакратыі; ідэальнай формай дзяржаўнасці лічыў стараж грэч. дзяржаву — поліс. У этыцы развіў вучэнне аб атараксіі. Л і т Л о с е в АФ. Мсторня антачной фмлософнм в конспекгавном нзложенші. М ., 1989; Я г о ж. Антнчная фшюсофня нсторнн. М., 1977. В.І.Боўш. Д&МАН (ад грэч. daimon бажаство, дух), 1) y старажытнагрэчаскай рэлігіі і міфалогіі бажаство, дух, істота, якая садзейнічае ці перашкаджае чалавеку ў здзяйсненні яго намераў. 2) У хрысц. рэлігіі — д ’ябал, злы дух, нячыстая сіла. ДЭМ АНАЛ0ГІЯ (ад дэман + ..логія), рэлігійнае вучэнне пра злых духаў, заснаванае на першабытнай веры ў духаў (нячысцікаў), a таксама пра спосабы пазбаўлення ад іх людзей, апанаваных д’яблам. Такімі спосабамі хрысціяне лічаць малітвы, заклінанні і пэўныя культавыя дзеянні па выгнанні д ’ябла (экзарцызм). Гіст. Д. бярэ пачатак y першабытнай веры ў духаў. Найб. значэнне мае ў рэлігіях з дуалістычным падзелам Сусвету на свет дабра і зла (зараастрызм і маніхейства). У больш позніх рэлігіях, на якія паўплываў зараастрызм (іудаізм, хрысціянства, іслам і інш.), Д. з’яўляецца таксама важнай састаўной ч. веравучэння. Большасць вобразаў бел. нар. Д. дахрысціянскага паходжання. У Д., як і ў міфалогіі, з’явы навакольнага свету, адухоўленыя нар. фантазіяй, адлюстраваны ў выглядзе фантаст. істот. Дэманалагічныя ўяўленні звязваліся з прыроднымі з’явамі (духі прыроды), гаспадаркай і хатнім побытам (хатнія духі), нягодамі, хваробамі, прычым пераважалі вобразы злой сілы. Нар. фантазія надзяляла іх чалавечымі рысамі, знешне падобнымі да чалавека (пера-
ДЭМАРКАЦЫЯ
347
важна на старога дзядка з сівой барадой). Сярод духаў прыроды вылучаліся лясун — гаспадар лесу, вадзянік — дух вады, палявік, жыцень — духі палёў; вылучалі лазавіка, багніка, што нібыта жылі ў лазняку, багне. Большасць павер’яў пра хатніх духаў звязана з уяўленнямі пра «апекуна» дома і гаспадаркі дамавіка; бытавалі таксама ўяўленні пра хлеўніка, гуменніка, лазніка, ёўніка (апошняму часта ахвяроўвалі сноп жыта, каб не спаліў ёўню). Хваробы, паводле павер’яў, чынілі цётухны (увасаблялі ліхаманку), крыксы, начніцы (увасаблялі дзіцячыя хваробы), маровая панна (увасабляла мор, эпідэмію). Увасабленнем трывожнага сну была мара. Найб. пашыраным y нар. Д. быў вобраз чорта, які лічыўся прычынай усякай бяды, няшчасця, зла; быў падобны на д ’ябла і служыў яго сінонімам. У канцы 19 — пач. 20 ст. вобразы нар. Д. страцілі рэліг. значэнне і засталіся ў фальклоры я к персанажы нар. маст. фантазіі (трапляюцца пераважна ў былічках і чарадзейных казках). М.Ф.Піліпенка. ДЭМАНСТРАЦЫЯ (ад лац. demonstra tio паказванне), 1) шэсце, мітынг і інш. формы выказвання грамадскіх настрояў. 2) Наглядны спосаб азнаямлення з якой-н. з ’явай, прадметам. 3) Дзеянне, якое падкрэслена выказвае пэўныя пачуцці або пратэст, непрыязнасць, варожасць і інш. ДЭМАНСТРА д ЫЯ ў б і я л о г і і , 1) стэрэатыпныя акты паводзін жывёл, якія адыгрываюць ролю розных сігналаў y іх узаемаадносінах. Набор характэрных рухаў цела, поз і гукаў, што выкарыстоўваюцца асобінамі дадзенага віду ў якасці сігналаў пагрозы, прымірэння, прывітання, запрашэння да спароўвання і інш., зрэдку вылучаецца ў асобную катэгорыю дэманстрацыйных паводзін. Д. вывучае эталогія. 2) Яркая афарбоўка жывёл, якая робіць іх прыкметнымі на фоне навакольнага асяроддзя; адзін з тыпаў ахоўнай афарбоўкі і формы (мімікрыя). Садзейнічае поспеху ў барацьбе за існаванне —- выжыванню і ўзнаўленню. Д. мае вял. біял. значэнне ва ўзаемаадносінах жывёл y біяцэнозах. ДЭМАРКАЦЫЙНАЯ ЛІН ІЯ, 1) лінія (паласа), якая размяжоўвае ваюючыя бакі на час перамір’я (лінія спынення агню). 2) Лінія, якая падзяляе на зоны тэрьпорыю пераможанай дзяржавы. 3) Лінія (паласа), якая ўстанаўліваецца часова на тэрыторыі, што аспрэчваецца суседнімі дзяржавамі, да вырашэння пытання аб пастаяннай граніцы. ДЭМАРКАЦЫЯ ГРАНІЦ, вызначэнне лініі дзярж. граніды на мясцовасці шляхам устанаўлення пагранічных знакаў на падставе дакументаў аб дэлімітацыі граніц. Ажыццяўляецца змешанымі камісіямі, якія ствараюцца дагаворнымі бакамі на пары тэтнш пачатках.
348
дэм арш
ДЭМ АРШ (франц. démarche літар. выступленне), пратэст, просьба або перасцярога па якім-н. пытанні, заява ўрада ці ведамства замежных спраў адной дэяржавы іншай дзяржаве. Можа быць выказаны ў ноце, мемарандуме і інш. ДЙМАС (ад грэч. dëmos народ), y Стараж. Грэцыі назва насельніцгва вобласці (ці самой вобласці), a таксама супсшьнасць паўнапраўных грамадзян y адрозненне ад рабоў, метэкаў, перыэкаў і інш. У гамераўскую (11— 9 ст. да н.э.) і архаічную (8—6 сг. да н.э.) эпохі Д. называлі нар. масы ў адрозненне ад радавой арыстакратыі — эўпатрыдаў, y 6— 5 ст. да н.э. разам з сял. насельнідтвам — частку гар. (рамеснікі, гандляры), з канца 5— 4 ст. — бедную (пераважна гар.) частку насельніцтва.
ДЭМАТЬІЧНАЕ П ІС Ь М б , позні від іерагліфічнага егіпецкага пісьма для хуткага запісу на папірусе вял. тэкстаў. Д.п. прыйшло на змену іератычнаму пісьму каля 6— 7 ст. да н.э. і заставалася пісьмом егіпцян да 3 ст. н.э., калі змянілася копцкім пісьмом і значэнне іерогліфаў было забыта. У 1799 каля г. Разета (дэльта Ніла) знойдзены т.зв. Ра зецкі камень, на якім былі высечаны 2 іерагліфічныя надпісы i 1 на стараж. грэч. мове; адзін з іерагліфічных надпісаў выкананы манументальнымі іерогліфамі, другі — Д.п. У 1822 франц. вучоны Ж .Ф .Ш ампальён расшыфраваў іх і прыйшоў да высновы, што Д.п. максімальна набліжана да фанетычнага пісьма і складаецца з 3 відаў знакаў: ідэаграфічных, фанетычных і дэтэрмінатываў. Літ:. П а в л е н к о Н.А Нсторня ігасьма. 2 нэд. Мн., 1987. А.М.Рудэнка.
легальнай антыфаш. студэнцкай газ. «Poprostu» («Папросту»), Удзельнік антыфашысцкага кангрэса дзеячаў кулыпуры 1936 y Львове. У 1937 засуджаны на 4 гады турмы. Пасля ўз’яднання Зах. Беларусі з БССР інспектар раённага аддзела нар. асветы. Расстраляны гітлераўцамі ў Ганцавічах. 71».: Wybrir pism. Warszawa, 1962. Літ.: B r o d o w s k i L. Henryk Dembiriski: czlowiek dialogu. Warszawa; Krakow, 1988.
Д Э М БІН С К І (Dembiriski) Генрык (16.1.1791, в. Стшалкаў Келецкага ваяв., Польшча — 13.6.1864), адзін з кіраўнікоў паўстання 1830— 31 y Полыпчы, Беларусі і Літве. Вучыўся ў ваенна-інжынернай акадэміі ў Вене, служыў y войску герцагства Варшаўскага. Удзельнічаў y кампаніях войск Напалеона. У час паўстання 1830— 31 капітан, пасля палкоўнік, генерал брыгады. Пад Райградам разбіў рус. атрад ген. Ф.В.ОстэнСакена (29.5.1831). Летам 1831 уступіў на тэр. Беларусі, але неўзабаве адышоў y Польшчу. Нам. галоўнакамандуючага, потым губернатар Варшавы і галоўнакамандуючы польскім войскам. Здаў Варшаву рус. войскам. Пасля паражэння паўстання жыў за мяжой, служыў y егіпецкай арміі. Удзельнік венгерскай рэвалюцыі 1848— 49, галоўнакамандуючы рэв. арміяй. Пасля гіаражэння рэвалюцыі жыў y Турцыі, Францыі. Аўгар успамінаў. В.В.Швед.
ўліку. Даследаваў праблемы павышэння эфектыўнасці вытв-сці ў прамысловасді, тэорыі эканам. аналізу і бухгалтарскага ўліку. Тв.\ Вопросы георнм эхономнческого аналнза. М., 1973; Основные налравлення повышенпя эффеісшвносгн пронзводства в промышленностн. Мн., 1976 (разам з В.Г.Храпчапкавым); Аналнз экономнкн промыгПленного предпрнятая. Мн., 1979.
Д Э М БІН СК І Мікалай Уладзіслававіч (30.8.1899, г. Чарнігаў, Украіна — 22.4.1988), бел. вучоны ў галіне эканомікі. Д-р эканам. н. (1971), праф. (1961). Засл. дз. нав. БС С Р (1972). Скончыў Усесаюзны завочны фін.-эканам. ін-т (1932). 3 1932 y Куйбышаўскім планавым ін-це. У 1947— 87 y Бел. ін-це нар. гаспадаркі, з 1964 заг. кафедры эканам. аналізу і механізацыі
ДЭМАСФЕН (Demosthenes; каля 384, п-аў Атыка, Грэцыя — 12.10.322 да н.э.), старажытнагрэчаскі паліт. дзеяч і прафес. прамоўца. Выступаў супраць захопніцкай палітыкі Македоніі і яе цара Філіпа II («філіпікі»), пасля чаго стаў прызнаным лідэрам Афін (341). Дамогся стварэння антымакед. кааліцыі стараж.-ірэч. полісаў. У 330 да н.э. ўзнаг. афінянамі ганаровым залатым вянком. Пасля смерці Аляксандра Македонскага (323) зноў заклікаў да барацьбы супраць Македоніі. У выніку паражэння антымакед. кааліцыі ў Ламійскай вайне (323— 322 да н.э.), ратуючыся ад праследавання, скончыў самагубствам. Захаваліся тэксты каля 60 прамоў, якія прыпісваюцца Д. Тв.\ Рус. пер. — Речн. T. 1—3. М., 1994— 96.
Дэмасфен. Мармуровая копія старажыгнагрэчаскай бронзавай статуі.
Д Э М БІН С К І Генрык (30.7.1908, г. Іркуцк, Расія — 12.8.1941), удзельнік рэв. руху ў Зах. Беларусі, публіцыст. Пасля 1-й сусв. вайны жыў y Ашмянах. 3 канца 1932 y Віленскім ун-це на чале актыфаш. групы Студэнцкай лявіцы «Фронт». У 1935 адзін з заснавальнікаў
ДЭМ Б0ЎСКАЯ (Dembowska) Зоф’я (па мужу Р о м е р ; 16.2.1885, г. Тарту, Эстонія — 23.8.1972), беларуска-польская мастачка. Брала ўрокі малявання ў Вільні і Кракаве. У 1914— 41 жыла ў Віцебскай вобл. ГІрацавала ў жывапісе і графіцы. Да 1920 стварыла цыкл партрэтаў дзеячаў віленскіх універсітэцкіх і літ. ксшаў: рэктара М.Ромера, д-ра К.Міхейды, праф. Р.Радзіловіча, М.Здзяхоўскага і інш. У 1920-я г. пісала пейзажы («Дарога», «Вербы», «Стары дом», «Мост», «Снеі> і інш.). 3 1943 працавала ў Егіпце, Англіі, Канадзе, ЗША, дзе малявала партрэты арыстакратаў, чл. каралеўскіх сем’яў, вядомых палітыкаў і дзеячаў навукі і культуры. І.А.Масляніцына. Д Э М Б 0Ў С К І (Dembowski) Эдвард (25.4 або 31.5.1822, Варшава —
27.2.1846), польскі паліт. дзеяч, філосаф, публіцыст. У 1842— 43 рэдактар і выдавец час. «Przeglqd Naukowy» («Навуковы агляд»), вакол якога аб’ядналася незалежная маладая інтэлігенцыя. Пад уплывам Г.Каменскага ўступіў y Саюз псшьск. народа і разам з П.Сцягенным прымаў удзел y падрыхтоўцы нар. паўстання. У 1843 пад пагрозай арышту ўцёк y Познань, дзейнічаў y незалежніцкім руху ў Малапольшчы. 3 1845 y Галідыі, адзін з кіраўнікоў Кракаўскага паўстання 1846. Застрэлены аўстрыйцамі ў час дэманстрацыі. Аўтар прац «Думкі пра будучыню філасофіі», «Нарыс гісторыі псшьскай літаратуры» (абедзве 1845) і інш. Т в Pisma. T. 1—5 Warszawa, 1955. Him.: S z y p o w s k a М. Edward Dembowski, 1822—1846. Warszawa, 1973. Н.К.Мазоўка.
Ф .Ш ылер і інш. У рым. міфалогіі Д. адпавядае Цэрэра. Л.М.Драбовіч.
Д Э М Б0Ў С К І (Dembowski) Ян (26.12.1889, С.-Пецярбург — 22.9.1963), польскі заолаг, грамадскі і дзярж. дзеяч. Акад. Польскай АН (1951). Замежны чл. AH СССР (з 1958). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1912). 3 1922 працаваў y Ін-це імя М .Ненцкага ў Варшаве (з 1933 дырэклар), y 1934— 39 y Віленскім ун-це. У 1944— 47 аташэ пасольства ПНР y Маскве і адначасова супрацоўнік Ін-та эксперым. біялогіі АМН СССР. 3 1947 праф. Лодзінскага ун-та, y 1951— 56 прэзідэнт Псшьскай AH, y 1952—60 дырэктар Ін-та эксперым. біялогіі. Навук. працы па эталогіі і зоапсіхалогіі розных груп жывёл. Вывучаў рытм дзялення і трапізм y інфузорый.
ДЭ М І (Demy) Ж ак (н. 5.6.1931, г. Паншато, Францыя), французскі кінарэжысёр. Вучыўся ў Акадэміі прыгожых мастацтваў і ў Ін-де вышэйшай кінематаграфічнай адукацыі ў Парыжы. Вядомасдь прынёс яму музычны фільм «Шэрбурскія парасоны» (1964) — вытанчанае, лрасякнутае лірызмам алавяданне лра каханне і разлуку. Сярод інш. фільмаў: «Дзяўчаты з Рашфора» (1967), «Атэлье мадэляў» (1969, ЗШ А), «Асліная шкура» (1970), «Пацукалоў» (1972, Вялікабрытанія), «Лэдзі О» (1979, Ялонія), «Пакой y горадзе» (1982). У фільмах Д. раскрыўся талент К.Дэнёў.
д £ м брава,
вёска ў Шчучынскім р-не Гродзенскай вобл., на р. Спушанка. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 23 км на 3 ад Шчучына, 46 км ад Гродна, 19 км ад чыг. ст. Скідзель. 612 ж., 204 двары (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніда, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Царква, касцёл.
Д Э М ЕТРЫ Й 1 ПАЛІЯРКЕТ (грэч. Dëmëtrios Poliorkëtës, каля 337, Македонія — 283 да н.э.), палкаводзец эліністычнага перыяду. Сын Антыгона I Аднавокага, паплечніка Аляксандра Македонскага. Разам з бацькам прымаў удзел y барацьбе дыядохаў. У 306 перамог флот Пталамея каля Саламіна на Кіпры, разам з бацькам прыняў тытул цара. У 301 каля г. Іпс Антыгон і Д.П. пацярпелі паражэнне, Антыгон быў забіты, Д.П. уцёк. У 295 захапіў Афіны, y 294— 288 валодаў Македоніяй. У 287 y М. Азіі пацярпеў паражэнне ад караля Сірыі Селеўка I, трапіў y палон, дзе і памёр. Біяграфію Д.П. дае Плутарх y «Параўнальных жыццяпісах».
ДЭМ ІЛІТАРЫ ЗАЦЫ Я (ад дэ... + мілітарызацыя), y міжнародіц.ім праве ліквідацыя на падставе дагавора ваен. умацаванняў і збудаванняў на лэўлай тэры-
349
торыі, a таксама забарона ўтрымліваць на ёй ваен. базы і ўзбр. сілы або іх абмежаванне. Адрозніваюць поўную (Антаркгыка, Аландскі архіпелаг, Ш ліцберген, нябесныя целы, y т.л. Месяц) і частковую Д. (напр., стварэлне бяз’ядзердых зон). Д. таксама ўстадаўліваецца з мэтай гарантавадня бяслекі дзяржавы-лераможцы з боку пераможанай дзяржавы: напр. Д. Германіі ласля 1-й сусв. вайны лаводле Версальскага мірнага дагавора 1919 і пасля 2-й сусв. вайны паводле раш энляў Патсдамскай канферэнцыі 1945, Д. Японіі лаводле Сан-Францыскага мірнага дагавора 1951. ДЭМІНЕРАЛІЗАВАНАЯ ВАДА, гл арт. Дыстыляваная вада.
ў
ДЭМ ІРЧАН Дэрэдік Карапетавіч (18.2.1877, г. Ахалкалакі, Арменія — 6.12.1956), армянскі лісьменнік. Засл. дз. мастацгваў Арменіі (1940). Акад. АН Арменіі (1953). Вучыўся ў Эчміядзінскай духоўнай акадэміі (1892— 94). Скончыў тбіліскую семінарьію Нэрсісяд (1897), Ж энеўскі ун-т (1909). Друкаваўся з 1893. Аўтар лаэт. кніг «Вершы» (1899 і 1913), «Вясда» (1920). Найб. ярка яго талент выявіўся ў драматургіі і лрозе. Пра гіст. мінулае арм. народа рамады «Вардананк» (т. 1— 2, 1943—46), «Месроп Маштоц» (незавершаны, кд. 1, 1956). Аўтар л ’ес «Фасфарычны лрамель» (1932), «Налалеон Каркацян» (1934), лрац па літаратура-, мова- і мастацтвазнаўстве, гістарыяграфіі. На бел. мову творы Д. пераклалі В.Лукша, М.Татур. Д.Таспаран. Д Э М ІРЙ Л Ь (Demirel) Сулейман (н. 1.11.1924, Іслямкёй, лав. Ісларта, Турцыя), дзяржаўны і лаліт. дзеяч Турцыі. Скончыў Стамбульскі тэхл. ун-т (1949). У 1964— 80 гед. старшыдя Партыі справядлівасці. У 1965— 71, 1975— 77 (з перапынкамі), 1979—80 і ў 1991— 93 прэм’ер-міністр Турцыі. ІІасля ваен. леравароту 1980 двойчы інтэрніравады (1980, 1983), алынуўся ў групе лалітыкаў, якім была забаронена любая лаліт. дзейнасць. Пасля вяртання ў 1983 да парламедцкага праўлендя адзін са стваральнікаў, з 1987 ген. старшыдя Партыі правільнага шляху (правапераемніцы Партыі справядлівасці). 3 1993 прэзідэнт Турцыі.
ДЭМЕРАРА (Demerara), буйны баксітаносны раён y паўн. ч. Гаяны, паблізу Атл. ўзбярэжжа. Уключае больш за 100 радовішчаў, якія ўтвараюць баксітаносную зону, выцягнутую ўздоўж узбярэжжа на 150 км пры шыр. каля 25 км. Асваенне з 1917. Геал. запасы 800 млн. т. Баксіты латэрытна-асадкавыя, пераважна гібсітавыя, з колькасцю гліназёму АІ2О3 60—63%. Распрацоўка адкрытым спосабам. Цэнтр здабычы — Макензі. ДЭМЕТРА, y грэчаскай міфалогіі багіня ўрадлівасці і земляробства, дачка Кронаса і Рэі, сястра Зеўса. Дачку Д. Персефону пакахаў і ўкраў бог падземнага царства Aid. Пакуль Д. блукала ў пошуках дачкі, зямля перастала плоданасіць, засохлі дрэвы і травы, загінулі статкі, пачаўся голад. Зеўс загадаў вярнуць Персефону, каб летнія месяцы яна праводзіла на зямлі, зімовыя — y царстве Аіда. У г. Элеўсін быў узведзены храм Д., дзе 9 дзён y верасні спраўлялі містэрыі, y гонар Д. і Персефоны ладзілі святы Фесмафорьіі. Свае творы Д. прысвяцілі Гамер, Калімах, Феакрыт, Г.Сакс,
д э м іу р г
Д э м е т р а (« Д э м е т р а К п ід с к а я » ), Б р ы я к с іс . 340— 330 д а н .э .
С к у л ы т га р
ДЭ М ІЎ РГ (ад грэч. demiurgos майстар, стваральдік), y Стараж. Грэцыі ў гамераўскі лерыяд — рамесдікі, майстры, урачы, лаэты і інш., y класічны — толькі рамеснікі, y декат. гарадах-полісах — вышэйшыя службовыя асобы. У рэлігіі адло з вызначэнняў Бога. Упершыню тэрмін Д. выкарыстаны Філалаем з Кратона і сафістам Крытыем (5 ст. да н.э.). У ант. філасофіі (Платон) — ланяцце, якое выяўляе творчую функцыю ідэальных сутнасцей (істот) y лрацэсе лераходу іх да матэрыяльнага космасу. У дыялогу Платона «Тымей»
350
ДЭ
паняцце Д., што раскрывае дыялектыку космасу, з ’яўляецца адным з ключавых. Д. прадстаўлены як тварэц і бацька космасу, ніжэйшых багоў, сусв. душы і да т.п. Зыходным матэрыялам для стваральнай дзейнасці Д. служыць матэрыя («пластычная маса»), вобразам — першавобраз-парадыгма Эйдас. У сярэдневякоўі паняцце Д. часцей за ўсё трактавалася як ідэальная першааснова, якая стварае свет. У філасофіі Г.Гегеля ў якасці Д. выступае анталагізаванае мысленне суб’екга — абсалютны дух; менавіта ён .з ’яўляецца стваральнікам свету. У сучаснай філас. л-ры, калі ідзе гаворка аб паняцці Д., часцей за ўсё маецца на ўвазе гегелеўская тракгоўка reT a r a паняцця. Т.І.Адула. Д Э -М О Й Н (Des Moines), горад y цэнтр.ч. ЗША, на р. Дэ-М ойн. Адм. ц. штата Аява. Засн. ў 1843. 193,2 тыс. ж., з прыгарадамі каля 400 тыс. ж. (1990). Вузел чыгунак і аўтадарог. Гандл.-фін. цэнтр кукурузна-жывёлагадоўчага пояса ЗША. Прам-сць: маш.-буд. (вытв-сць бавоўна- і кукурузаўборачных камбайнаў, трактароў, культыватараў і інш.), харч. (мукамольная, мясакансервавая), паліграф., металаапр., шынная. Ун-т. Цэнтр мастацтва.
т ы в о н к а в ы х сіл , к а б п а п я р э д з іц ь р э з а н а н с ) ; п а в о д л е к а н с т р у х ц ы і — н а м е х ., гід р аў л . (н а п р ., п о р ш н і ў в я з к іх а с я р о д д з я х ), п н е ў м а т ы ч н ы я , э л .-м а г н . і ін ш . В ы к а р ы с т о ў в а ю ц д а ў ру х авік ах у н у тр . з г а р а н н я , аў там . р э г у л я т а р ах і в ы м я р а л ь н ы х п р ы л а д а х (гідр аў л. і п н е ў м а т а ч н ы я ) , y эл . м а ш ы н а х (у в ы гл я д зе ш п у л ь ін д у к т ы ў н а с ц і, р э з іс т а р а ў ), y м н а г а с т р у н н ы х м уз. ін с т р у м е н т а х (к а л о д а ч к і або п л а н к і, а б к л е е н ы я л я м ц а м , д л я с п ы н е н н я в а г а н н я ў с т р у н ) і ін ш .
ДЭМ УЛЕН (Desmoulins) Каміль (2.3.1760, Гіз, каля г. Сен-Кантэн, Францыя — 5.4.1794), дзеяч франц. рэвалюцыі канца 18 ст., адвакат і журналіст. Напярэдадні паўстання 14.7.1789 заклікаў народ да ўзбр. барацьбы супраць манархіі. Рэдагаваў шэраг дэмакр. газет. У Канвенце выступаў супраць жырандыстаў, прыхільнік Ж Ж .Дант она. У канды 1793 — дач. 1794 выдаваў час. «Le Vieux Cordelier» («Стары кардэльер»), y якім патрабаваў адмеды закону аб максімуме, змякчэння рэв. тэрору, крытыкаваў далітыку М .Рабесп’е ра. Паводле рашэння рэв. трыбунала гільяцінаваны. ДФМУТ-МАЛІН 6Ў С К І Васіль Іванавіч (13.3.1779, С.-Пецярбург — 28.7.1846), рускі скульлтар-мадументаліст. Вучыўся
ДФМПА (Dempo), дзеючы вулкан на ПдЗ в-ва Суматра (хр. Барысан) y Інданезіі. Выш. 3159 м. Складзены з андэзітаў. Магутнае вывяржэнне ў 1908. д Ф м П ІН Г (англ. dumping літар. скідванне), продаж тавараў на знешнім рынку па штучна заніжаных цэнах, магчыма, ніжэй сабекошту. Мэта Д.: спрыянне экспансіі на новыя рынкі і абарона пазідый дадзенай дзяржавы на замежных рынках шляхам абмежавання канкурэнцыі; процідзеянне залішняму продажу тавараў на ўнутр. рынку, які прыводзіць да зніж эння цэн, і, як вынік, да змянш эння даходаў вытворцаў. Д. выклікае негатыўныя вынікі: y краіне экспарцёра для спажыўцоў, што плацяць высокія цэны і пакрываюць страты ад нізкіх дэмпінгавых цэн; y краіне імпарцёра стрымлівае айчынную вытв-сць (спрыяе росту беспрацоўя), прадукцыя якой становіцда неканкурэнтаздольнай побач з больш таннай імпартаванай. ЕЭС забараніла Д. паводле Рымскага трактата 1957. Антыдэмпінгавы кодэкс, што прадугледжвае правядзенне перагавораў пад эгідай ГАТТ, прыняты ў час т.зв. такійскага раунда 1973— 79. Д. валютны — вынік дэвальвацыі.
ДЭ М Э КА Л0ГІЯ , гл. Экалогія папуляцыйная. ДЭНАМ ІНАЦЫ Я (ад дэ... + лац. nominatio дайменне), узбуйненне грашовай адзінкі краіны (без яе дерайменавання) з мэтай ударадкавання грашовага абарачэння і надання болыдай лаўнацэндасці нац. валюце. Часта дрьічынай Д. бываюць складанасці тэхн. забеспячэння (друкаванне грашовых знакаў, захаванне деабходных суаддосін паміж рознымі кудюрамі, выраб размендай манеты буйных даміналаў і да т.д.) ірашовага абарачэддя ва ўмовах ідфляцыі. У Рэсдубліцы Беларусь адош няя Д. дац. валюты адбылася ў 1994. ДЭНАНСАЦЫЯ (ад франц. dénoncer абвяшчаць, касаваць), адмова аддаго з бакоў міжнароднага дагавора ад яго выканандя. Звычайна драва Д., яе формы і тэрміны лрадугледжваюцца ў самім дагаворы. Д. шматбаковых дагавораў мае сілу толькі для той дзяржавы, якая яго дэнансавала; паміж яго інш. ўдзельнікамі дагавор лрацягвае дзейнічаць. Д. міжнар. дагавораў Рэслублікі Беларусь ажыццяўляецца Палатай лрадстаўніхоў Нац. сходу Рэспублікі Беларусь. ДЭНА РЫ Й (ад лац. denarius які складаецца з дзесяці), 1) сярэбраная манета Стараж. Рыма, чаканілася ў 269 да н.э. — 1-й пал. 3 ст. 2) Сярэбраная мадета герм. дзяржаў y 5 — сярэдзіяе 8 ст., якая імітавала рымскі Д. 3) Сярэбрадая мадета дзяржаў Зах. Еўроды ў сярэдзіне 8 — 1-й дал. 12 ст. У Беларусі абарачалася ў канцы 10 ст. — сярэдзіле 1060-х г. 4) Сярэбраная, дотым білояная і медная размендая манета ў дзяржавах Зах. Еўропы ў 13— 17 ст. 5) Ся-
Д ^М П Ф Е Р (ад ням. Dàmpfer глушыцель), прыстасаванне для гашэння (паглынання, заспакаення) шкодных ваганняў y машынах, механізмах, прыладах, канструкцыях. П а д з я л я ю ц ц а н а ф р ы к ц ы й н ы я (з а с п а х о й в а ю ц ь в а г а н н і п е р а ў г в а р э н н е м э н е р г іі в а г а н н я ў y р а б о т у т р э н н я , я к о е с т в а р а е ц ц а п а м іж э л е м е н т а м і Д .) і д ы н а м іч н ы я (з м я н я ю ц ь ч а с та ту ў л а сн ы х в а г а н н я ў с іс т э м ы а д н о с н а ч а с т а -
ў Пецярбургскай AM (1785— 1800) y М.1.Казлоўскага, выкладаў там y 1808— 36; лраф. з 1813, рэктар па аддзеле скулытгуры з 1836. Пенсіянер AM y Рыме (1803— 06). Выкадаў разам з С.С.Пімелавым аздабленне ў стылі амлір шэрагу арх. збудаванняў. Аўтар манум.-дэкар. скулыттурнай групы «Выкраданде Празерпіны» перад гал. фасадам Горнага ін-та (1809— 11), барэльефаў Міхайлаўскага далаца (цяпер Рускі музей, 1823— 25), скулыгг. грулы на атыку Гал. дггаба на Дварцовай пл. (1827— 28, усе ў Пецярбургу) і інш. Творам уласцівы гераічны лад вобразаў, урачысты рытм і яснасць кампазіцыйных вырашэнняў, арган. адзідства з архітэктурай. Працаваў y станковай (у т.л. партрэтнай) і дадмагільнай дластыцы (дадмагіллі М.І.Казлоўскага, 1802— 03; М.Б.Барклая дэ Толі, 1823, і ілш.).
рэбраная манета ВКЛ y 14— 15 ст., білонная — y 16 ст. У 2-й пал. 16 — дач. 17 ст. вядомы білонны двайны Д. 6) Сучасная назва разменнай манеты ў Іраку, Босніі і Герцагавіне, Македоніі, Югаславіі. В .Д э м у т -М ал ін о ў с к і. Н а д м а гіл л е М .І .К а з л о ў скага. 1802— 03.
ДЭНАТУРАВАНЫ С ПІРТ, д э н а т у р a т, этылавы сдірт-сырэц з дабаўкамі фарбавальніку, які надае яму сіне-фія-
летавы колер, a таксама спец. рэчываў (пераважна пірыдзінавых асноў) з непрыемным пахам і смакам. Mae сівушнае масла, метансш і інш. шкодныя для арганізма прымесі, якія нельга вылучыць перагонкай, вымарожваннем і інш. найпрасцейшымі фізіка-хім. метадамі. Выкарыстоўваюць як растваральнік лакаў і палітур. Таксічны. ДЭНАТУРАЦЫЯ (ад дэ... + лац. natura прыродныя ўласцівасці, сутнасць) y б і я х і м i і, страта біягіалімерамі прыроднай (натыўнай) канфігурацыі і біял. уласцівасцей y выніку разбурэння іх другаснай і трацічнай струкгуры пад уплывам фіз. і хім. фактараў. Пры Д. з малекул бялкоў, нуклеінавых к-т і інш. біяпалімераў утвараецца сумесь неўпарадкаваных ланцугоў поліпептыдаў, полінуклеідаў і інш. біяпалімераў, якія могуць выпадаць y асадак. Асн. факгары, што выклікаюць Д., — т-ра, змены pH (пры дабаўленні к-т і шчолачаў), арган. растваральнікі, іоны цяжкіх металаў, хаатропныя рэагенты тыпу дэтэргентаў. З ’ява Д. выкарыстоўваецца пры выпечцы хлеба, y кандытарскай, кансервавай і інш. галінах прам-сці. ДЭНАЦЫ ФІКАЦЫ Я, комплекс мерапрыемстваў дзяржаў-пераможцаў (СССР, ЗША, Вялікабрытаніі, Францыі) па ліквідацыі наступстваў нацыянал-сацыялісцкага рэжыму ў Гермадіі і Аўстрыі пасля 2-й сусв. вайны. Паводле рашэнняў Крымскай канферэнцыі 1945 і Патсдамскай канферэнцыі 1945 прадугледжвалася знішчыць фаш. нацыяналсацыялісцкую рабочую партыю Германіі, яе філіялы і падкантрольныя арг-цыі; распусціць усе нацысдкія ўстановы і не дапусціць іх адраджэння ў любой форме; пры цяш удь да адказнасді злачыдцаў судраць міру і чалавечдасці і інш. На Нюрнбергскім працэсе асуджады гал. дям. ваед. злачыдцы, абвешчады злачыддымі кіраўдідгва дацыядал-сацыялісцкай дартыі, гестала, СД і СС. Найб. актыўда і ласлядоўна Д. праводзілася ў сав. акупац. зоде (Усх. Гермадія), дзе яна завяршылася ў сак. 1948 (далр., да жн. 1947 з роздых органаў кіраваддя звольнена каля 500 тыс. актыўных дацыстаў). На 3 Гермаліі ва ўмовах «халоднай вайды» Д. з 1949 да даручэдді амер., брыт. і фрадц. акудац. адмідістрацый лрацягвалі ўлады давастворанай ФРГ (да сярэдзіны 1950-х г. да адказдасці лрыцягваліся 6,08 млд. чал., з іх болыласць апраўдада). У Аўстрыі Д. завершада ламіж 1948 (частковая амдістыя) і 1957 (агульдая амдістыя б. нацыстаў). ДЭНАЦЫЯНАЛІЗА ц Ы Я (ад дэ... + нацыяналізацыя), 1) y сац.-экадам. і лаліт. сэлсе — дераўтварэдне дзярж. (нац.) уласдасці, якая ўздікла ў выдіку нацыяналізацыі, y дрыватдую, каал., калект., акцьшнердую або змешадую. Стала асн. зместам сац.-экадам. лераўтварэдня ў час т. зв. лершай хвалі лібералізму і свабоднага гаддлю ў краідах Зах. Еўропы, ЗПІА, Ялодіі ў кадды 19 — пач. 20 ст. і довай хвалі лібералізму і рэфарма-
вання экадомікі, якая дачалася ў лачатку 1980-х г. і ахаліла фактычна ўвесь свет У 1950-я г. праводзілася звычайна шляхам лродажу дзярж. уласдасці (драмысл. праддрыемстваў, зямельных участкаў, акцый і інш.) або расдродажу часткі акцый дзярж. камдадій, калі дзярж. ўласдасць лератваралася ў змешаную дзярж.-лрыватную ўласдасць. Слецыфічнымі формамі Д. быў раслродаж дзярж. лраддрыемстваў, лабудавадых за кошт дзяржавы, y час 2-й сусв. вайды, лродаж акцый рабочым і служачым дзярж. прадлрыемстваў (ЗША, Германія, Італія, Бельгія і ідш.). У Вялікабрытадіі, Францыі і інш. краінах звычайда ўжываецца ў аддосідах да часткі дацыяналізавадых галід дар. гаспадаркі (прамысловасць, бадкі, традсдарт, сувязь і г.д.). 3 2-й пал. 1980 — пач. 90-х г. Д. стала дайб. важдай умовай фарміраваддя асноў экадам. свабоды грамадзян, пераадоледдя маладалізму і стварэння кадкурэнтнага асяроддзя для эфекгыўдага ф ункцыялавандя эканомікі ў краідах Лац. Амерыкі, Паўд.Усх. Азіі, Цэдтр. і Усх. Еўропы і ідш. У адпаведдасці з Закодам Рэспублікі Беларусь «Аб раздзяржаўледді і лрыватызацыі дзяржаўнай уласдасці ў Рэспубліцы Беларусь» (1993) Д. ажыццяўляецца шляхам бязвыллатдай лерадачы або дродажу дзярж. або муніцыпальнай уласнасці калектывам, замежным фірмам, дрыватдым асобам (гл. таксама Прыватызацыя, Раздзяржаўленне). 2) У этнічным сэнсе — тое, што дээтнізацыя. С. Ф.Дубянецкі. ДЙ Н БІ (Denbigh), Крамядёвы комллекс Д э д б і , даэскімоская археал. культура Паўд. Амерыкі. Адкрыта ў 1948 y эскімоскім ласелішчы Аятэет на мысе Дэдбі y зал. Нортад (Аляска). Блізкія да Д. культуры выяўледы ла мысе ў зал. Кацэбу, да Арктычным узбярэжжы Аляскі, y Канадзе і ПдУ Грэлландыі. Для Д. характэрды дробныя ножададобныя дласціякі, маледькія абабітыя бакавыя і кадцавыя лёзы-ўкладышы, разцы, скрабкі і нажы, вастрыі стараж. амер. тыпаў. Датуецца часам бсшьш за 2500 гадоў да д.э. Д ^Н В Е Р (Denver), горад на 3 ЗША, каля ўсх. даддожжа Скалістых гор, да р. Саўт-Плат. Адм. ц. штата Каларада. Засд. ў 1858 золаташукальнікамі. 467,6 тыс. ж., з горадам Боўлдэр і агульдымі лрыгарадамі каля 2 млл. ж. (1990). Гал. лрамысл., гаддл.-фід. цэнтр і традсп. вузел Гордых штатаў. Міжнар. аэрапорт. Цэдтр вял. с.-г. (жывёлагадоўля, цукр. буракі) і гордадрамысл. (каштоўдыя і рэдкія металы, урад) раёда. Прам-сць: авіяракетдая, радыёэлектроддая (вытв-сць ЭВМ і ідш.), маш.-буд. (лрылада- і аўтабудаванне, вытв-сць дарожда-буд. машыд, гордага і ілш. лрамысл. абсталявання), харчасмакавая (мясная, малочдая, мукамольная, цукр., діваварная), металаапр., даліграф., цэм., хім., гумава-тэхд., гарбарна-абутковая. Вытв-сць сдарт. ідвентару. 2 уд-ты. Музеі. Турызм, цэнтр
ДЭНДРАЛОГІЯ
351
зімовага сдорту. Каля Д. дац. дарк Рокі-М аўнтыд. Д^НГАФЫ, шляхецкі род герба «Дзік» y Рэчы Пасдалітай. Найб. вядомыя: Г е р а р д ( к а л я 1632— 5 .1 .1 6 8 5 ), х ар у ж ы н адворны каронны (1 6 6 1 ), ч а ш н ік В К Л (1 6 6 1 ), п а д с т о л і В К Л (1 666). Т э а д о р ( ? — 1684), в а я в о д а д о р п ц к і, п а д с т о л і В К Л (1 6 5 5 ), к р а й ч ы В К Л (1 6 5 6 ), п а д с к а р б і н а д в о р н ы (1 6 5 8 ), п а д к а м о р ы к а р о н н ы (1 6 6 1 ). Э р н е с т (? — ж н . 1 6 93), г е н .-м . (1 6 7 0 ), л о ў ч ы В К Л (1 6 7 6 ), к а п г га л я н в іл е н с к і (1 6 8 3 ), в а я в о д а м а л ь б а р к с к і (1 6 8 5 ). У д з ел ь н іч а ў y в о й н а х з т у р к а м і, ш в е д а м і, у к р . к а з а к а м і, Р ас. д з я р ж а в ай . Ф р э д э р ы к Ю з а ф (? — 1723), п а л к о ў н ік г а с п а д а р с к і, п а д ч а ш ы В К Л (1712). С т а н і с л а ў М іх ал Э р н е с т (к а л я 1673 — 2 .8 .1 7 2 8 ), л о ў ч ы В К Л (1 6 9 7 ), м е ч н ік к а р о н н ы (1 7 0 4 ), ге т м а н п о л ь н ы B K JI (1 7 0 9 ), в а я в о д а п о л а ц к і (1 7 2 3 ), с т а р о с т а м а з ы р с к і, y 1702— 17 м а р ш а л а к С а н д а м ір с к а й к а н ф е д э р а ц ы і. У д з е л ь н іч а ў y б ітвах с а ш в е д а м і п а д В ар ш а в а й (1 7 0 5 ) і п р ы х іл ь н ік а м і Л я ш ч ы н с к а г а п а д К а л іш а м (1 7 0 6 ). У к а н ц ы ж ы ц ц я ў а п а зіЭ р н е с т ц ы і д а А ў гу ста II. Б а г у с л а ў (? — 1 7 34), п а д к а м о р ы В К Л (1 7 0 2 ), ге н .-л . (1 7 0 5 ), ге н . а р т ы л е р ы і В К Л (1 7 1 0 — 25)
ДЭНДРА... (ад лац. dendron дрэва), періііая састаўдая частка склададых слоў, якая ла здачэдді аддавядае слову «дрэва», лапр., дэндралогія, дэндрабіёнты. ДЭНДРАБІЁНТЫ [ад дэндра... + біёнт(ы)], аргадізмы, якія дасяляюць дрэвавы ярус расліддасці. У фауне сярод пазвадочдых Д. лераважаюць птушкі, шмат Д. сярод дасякомых, павукападобных і ілш. грул бесдазвадочдых. ДЭНДРАКЛІМАТАЛ0ГІЯ (ад дэндра... + кліматалогія), навука дра метады вы вучэддя клімату мідулых эдох да зменах велічыдь гадавых кольцаў драўдіды. Асд. дры дцы л Д. — леракрыжавадае датаванне — грултуецца да делаўторным y часе і амаль аддсшькавым характары змед дамераў і структуры гадавых кольцаў y болыласці дрэў, якія раслі ў дадобдым клімаце (вузкія кольцы лаказваюць ла гады засухі, шырокія — да спрыяльныя ўмовы росту). ДЭНДРАЛАГІЧНЫ дэндрарый.
САД,
тое,
што
ДЭНДРАЛ0ГІЯ (ад дэндра... + ...логія), давука лра дрэвавыя расліды (дрэвы, кусты, кусцікі); раздзел батанікі. Вывучае марфалогію, сістэматыку, экалогію раслід, іх выкарыстадне ў дар. гасдадарцы. Д э н д р а л а г іч н ы я д а с л е д а в а н н і в я д о м ы са ст ар а ж . ч а с о ў (Тэафраст). У к а н ц ы 19 — п ач . 20 ст. в я л . р о л ю ў р а з в іц ц і Д . ад ы гр ал і рус. вучоны я І.І .Л я п ё х ін , С .П .К р а ш а н ін н ік а ў , А Ф .М ід э н д о р ф , П .С .П а л а с і ін ш ., б а т ан ік і н я м . Л .Б а й с н е р і Я .Ф іт а іэ н , а м е р . А Р э д э р , ан гл . Э .С а р д ж э н т і ін ш . У С С С Р х а р ак та р д а с л е д а в а н н я ў п а Д . в ы з н а ч а ў У .М . Сукачоў, с т в а р а л ь н іх ге а б а т. ш к о л ы , ад зін з з а с н а в а л ь н іх а ў б ія г е а ц э н а л о г іі.
На Беларусі даследаванняў ЖА.Жшіберам, бат. сад з 1200
пачатак дэддралагічдых пакладзеды ў 18 ст. які стварыў y Гродне экзатычлымі раслінамі.
352
дэндрары й
Вывучэннем дрэвавых парод і куставых раслін, стварэннем калекцый займаліся ў канцы 19 — пач. 20 ст. батанікі А.Рэга, У.У.Адамаў, Дз.М .Нікольскі, Г.М.Высоцкі, С.П.М ельнік. Сучасны этап звязаны з працамі С.Дз.Георгіеўскага, А.Ф Іванова, Б.Дз.Жылкіна, М.Дз .Несцяровіча, Я.А.Сідаровіча, М.У.Смольскага, І.І.Собалева, А.Т.Федарука, А.А.Чахоўскага, М .В.Ш кугко і інш. Н.-д. работа вядзецца ў Ін-це эксперым. батанікі і Цэнтр. бат. садзе, Ін-це лесу Нац. АН Беларусі, БДУ, Бел. тэхнал. ун-це, Бел. с.-г. акадэміі. Распрацоўваюцца навук. асновы інтрадукцыі і акліматызацыі дрэвавых раслін. Вывучаны відавы склад мясцовых і інтрадукаваных дрэвавых парод, іх біял. асаблівасці, вызначаны асартымент інтрадукаваных відаў для зялёнага буд-ва і лясной гаспадаркі. Буйнейшая калекцыя дрэвавых раслін сабрана ў Цэнтр. бат. садзе. А.І.Жорава. ДЭНДРАРЫ Й (ад грэч. dendron дрэва), д э н д р а л а г і ч н ы с а д , калекцыі дрэвавых раслін адкрьгтага грунту, высаджаных паводле пэўнага прынцыпу (сістэматычнага, геаграфічнага, экалагічнага, дэкаратыўнага і інш.). Можа быць самастойным ці ўваходзідь y склад батанічнага сада. Займае пл. ад некалькіх да соцень га. Д. мае навуковае, вучэбнае, культ.-асветнае, доследна-вытв. значэнне: паказвае багацце і разнастайнасць дрэвавай сусв. ці рэгіянальнай флоры, з ’яўляецца базай для н.-д. работы па інтрадукцыі, акліматызадыі і селекцыі дрэвава-кустовых раслін, спрыяе пашырэнню рэдкіх і гасп.каштоўных відаў. Старэйшыя Д. на тэр. СНД y Грузіі ў Тбілісі (1625), y Расіі ў Маскве (1706) і Санкт-Пецярбургу (1714), на Украіне ва Умані (1714; «Сафіеўка»), Белай Царкве (1793— 97; «Александрыя»), Харкаве (1804) і Ялце (1812; Нікіцкі батанічны сад), a таксама ў Эстоніі ў Тарту (1803) і інш. Буйны Д .— y Гал. бат. садзе АН Расіі (М асква). На Беларусі самы вял. Д. y Цэнтральным батанічным садзе Нац. АН Беларусі. Пл. 95,8 га. Закладзены ў 1932 паводле батаніка-геагр. прынцыпу: Беларусь, Д. Усход і Усх. Азія, Паўн. Амерыка, Еўропа і Сібір, Каўказ і Крым, Сярэдняя Азія. Складаецца з геагр. і лесапаркавай тэрыторый. У калекдыях каля 1500 відаў і форм дрэў, кустоў, павойных раслін. Другі па колькасці відаў Д. Бел. с.-г. акадэміі. Пл. каля 15 га. Закладзены ў 1884 як дрэвавы гадавальнік (з канца 1950-х г. дэндралагічны сад). У калекдыях каля 400 відаў дрэў і кустоў. Д. Жорнаўскай лясной доследнай станцыі (Асіповіцкі р-н) створаны ў пач. 20 ст. У калекцыі каля 200 відаў хвойных і лісцевых парод. Віцебскі Д. закладзены ў 1919 паводле геагр. прынцыпу. Збераглося каля 80 відаў. У калекцыях Д. Бел. ун-та (в. Ш чомысліца Мінскага р-на), які закладзены ў 1933, каля 330 відаў і форм дрэвавых парод.
Д. Бел. тэхнал. ун-та (г.п. Негарэлае Дзяржынскага р-на) закладзены ў 1954 паводле геагр. прынцыпу. У калекдыях больш за 500 відаў і форм дрэвавых парод. Д. Глыбоцкага лясгаса закладзены ў 1968. Mae пл. 8,2 га і калекцыю з 530 відаў дрэвавых раслін. Ш кольныя Д. ў г.п. Ружаны Пружанскага і в. Валеўка Навагрудскага р-наў. У Д. вывучаецца відавы склад, біял. асаблівасці, развіццё, плоданашэнне, экалогія мясц. і інтрадукаваных парод, вызначаецца асартымент інтрадукаваных відаў для зялёнага буд-ва і лясной гаспадаркі.
Д Э Н І (сапр. Д з я н і с a ў) Віктар Мікалаевіч (8.3.1893, Масква — 3.8.1946), рускі графік, карыкатурыст. Засл. дз. маст. Расіі (1932). У 1910-я г. працаваў y гумарыстычных часопісах, з 1921 супрацоўнік газ. «ГІравда». Паліт. плакатам і карыкатурам Д. ўласціва сатыр жанравае вырашэнне тэмы, спалучэнне контурнага малюнка з заліўкай лакальнымі колеравымі плямамі (плакат «Антанта», 1919; малюнкі «На барацьбу з беспрытульнасцю», 1926, карыкатуры часоў Вял. Айч. вайны і інш.).
Д эн д р ы ты п ір а л ю з іт у н а п а л я в ы м ш п а ц е .
ДЭН ДРЬІТ (ад грэч. dendron дрэва), крышталічнае ўтварэнне некат. мінералаў, металаў, сплаваў, штучных злучэнняў, якое мае дрэва-, папарце-, моха-, зоркападобную і інш. формы. Утвараецца з расплаву, раствору, пары або газу пры хуткай крышталізацыі рэчыва ва ўмовах сціснутасці росту (напр., y тонкіх трэшчынах, грыфонах — месцах выхаду газавых струменяў), y вязкім, перанасычаным або рыхлым гліністым асяроддзі, пры металургічных працэсах, штучным вырошчванні крышталёў. У прыродзе Д. звычайна — самародная медзь, зсшата, серабро, таксама лёд, нашатыр, піралюзіт і інш. ДЭ Н ЕБ, а - Л е б е д з я , зорка 1-й зорнай велічыні (1,3 візуальнай зорнай велічыні). Свяцільнасць y 51 тыс. разоў большая за сонечную. Адлегласць ад Сонца 500 пс. 3 Альтаірам і Вегай утварае т. зв. вял. летні трохвугольнік, добра бачны на летнім небе. ДЭНЁЎ (Deneuve; сапр. Д а р л е а к ; Dorléac) Катрын (н. 22.10.1943, Парыж), французская кінаактрыса. У кіно з 1956. Наіўныя, прастадушныя гераіні фільмаў «Шэрбурсюя парасоны» (1964), «Дзяўчаты з Рашфора» (1967), «Асліная шкура» (1970) і інш. саступілі месца складаным, драм. вобразам, поўным разбуральных страсцей y фільмах «Дзённая прыгажуня» (1966), «Трыстана» (1970), «Агіда» (1965), «Сука» (1972). У 1980— 90-я г. найб. вылучылася выкананнем гал. роляў y фільмах «Апошняе метро» (1980), «Індакітай» (1991), «Мая любімая пара года» (1992).
В .Д эні. К а р ы к а т у р а ч а с о ў В я л ік а й А й ч ы н н а й вайны .
Д Э Н І (Denis) Марыс (25.11.1870, г. Гранвіль, Францыя — 3.11.1943), французскі жывапісец. Вучыўся ў Парыжы ў акадэміі Жуліяна (з 1887) і ў Школе прыгожых мастаіггваў. Зазнаў уплыў П.Сезана, П.Гагена. Адзін з заснавальнікаў і тэарэтык групы «Набі» (1890) і «Майстэрняў рэлігійнага мастацтва» (1919). Лідэр неатрадыцыяналістычнай плыні ў франц. жывапісе. Працаваў y стылях сімвалізму і мадэрну. Для твораў характэрны манум. формы, дэкар. rapмонія, рэліг.-містычныя сюжэты, гатоскасная стылізацыя, светлы каларыт. Сярод твораў «Музы» (1893), «Марфа і Марыя» (1896), «Партрэт Івоны Лероль» (1897), «У гонар Сезана» (1900), 11 пано «Гісторыя Псіхеі» (1908— 09) і інш. Аўтар кніг «Тэорыі» (1912), «Новыя тэорыі» (1921). Д Э Н ІК Ё Р (Deniker) Жазеф (Іосіф Ягоравіч; 18.3.1852, г. Астрахань, Расія — 18.3.1918), француэскі антраполаг. 3 1888 бібліятэкар Нац. музея прыродазнаўчай гісторыі ў Парыжы. Стварыў класіфікацыю чалавечых рас (1900), y
якой упершыню паслядоўна праведзены прынцып вылучэння антрапал. тыпаў выключна па фіз. прыкметах; сур’ёзны недахоп гэтай класіфікацыі — адсутнасць гіст. падыходу, што не дае магчымасці прасачыць працэс узнікнення рас. ДЭНІТРЫ Ф ІКА ЦЫ Я (ад дэ... + нітрыфікацыя), працэс аднаўлення нітратаў y глебе, вадзе і інш. субстратах да малекулярнага азоту. Адрозніваюць Д. прамую, якая ажыццяўляецца факультатыўнаанаэробнымі мікраарганізмамі — дэнітрыфікатарамі, і ўскосную, пры якой
М.Дэні Партрэт Івоны Лероль. 1897.
адбываецца хім. ўзаемадзеянне нітратаў з амінійнай соллю, амінамі ці амідамі, што суправаджаецца выдзяленнем газатіадобнага азоту. Найб. інтэнсіўна Д. ідзе ў глебах з высокай вільготнасцю і дрэннай аэрацыяй, што з ’яўляецца адной з асн. прычын страты з глебы M iH e p . азоту і зніжэння каэфіцыента выкарыстання раслінамі азотных угнаенняў. ДЭНСІМ ЕТРЫ Я [ад лац. densus (densi) шчыльны, густы + ...метрыя], сукупнасць метадаў вымярэння шчыльнасці цвёрдых і вадкіх цел. Для цвёрдых цел y лабараторнай пракгыцы выкарыстоўваюць гідрастатычнае ўзважванне\ шчыльнасць вадкасцей вызначаюць арэометрамі, пікнометрамі і інш. прыладамі; y прам-сці шчыльнасць вымяраюць з дапамогай розных аўтам. шчыльнамераў, прынцып дзеяння якіх заснаваны на бесперапынным узважванні пэўных аб’ёмаў вадкасці, вымярэнні ціску слупа вадкасці пэўнай вышыні, скорасці распаўсюджвання ультрагуку, рассеянні у-прамянёў і інш. 12. Б е л . эн ц . Т. 6.
ДЭНСІТАМ ЁТРЫ Я (ад лац. densitas шчыльнасць + ...метрыя), раздзел фатаграфічнай сенсітаметрыі, y якім вывучаюцца і распрацоўваюцца метады вымярэння агггычнай шчыльнасці праяўленых фатагр. матэрыялаў. Асобны раздзел Д. складае вымярэнне колерных палёў y мнагаслойных каляровых фатагр. матэрыялах. Прылады Д.: дэнсітометр і мікрафатометр. Метады Д. дазваляюць па аптычнай шчыльнасці колькасна ацаніць канчатковы фатагр. эфекг (напр., канцэнтрацыю серабра ў пачарненні святлоадчувальнага слоя). Алтычная шчьшьнасць павялічваецца з ростам дысперснасці зерняў серабра ў пачарненні; ступень аптычна карыснага выкарыстання серабра тым вышэй, чым большая дысперснасць галоіднага серабра ў зыходным фотаслоі і чым большая была экспазіцыя пры здымцы. Паглынанне святла суправаджаецца яго рассейваннем, таму вынік вымярэння залежыць ад геам. будовы (апертуры) і спектральнага складу пучка. Д Э Н С ІТ 0М Е Т Р (ад лац. densitas шчыльнасць + ...метр), прылада для вымярэння аптычнай шчыльнасці праяўленых фатаграфічных матэрыялаў. Д. адрозніваюць паводле прынцыпу вымярэнняў (прамы адлік і метад параўнання), харакгару фотапрыёмніка (вока, фотаэлемент ці фотапамнажальнік), характару выхадных даных (нерэгістравальныя і аўтаматызаваныя рэгістравальныя прылады) і па велічыні вымеранага поля (уласна Д. і мікрафатометры). Прынцып работы Д. заснаваны на Вугера—Ламберта—Бэра законе. У прыладах прамога адліху выкарыстоўваецца 1 светлавы пучок, зыходная інтэнсіўнасць якога параўноўваецца з штэнсіўнасцю пучка, што прайшоў праз фотаслой. Прылады, якія працуюць на прынцьше параўнання, маюць 2 пучкі (вымяральны і параўнання) ад адной крыніцы свягла, што паступаюць на 2 фотапрыёмнікі (ці па чарзе на 1). Рознасны сігнал даводзяць да нулявога ўзроўню з дапамогай пераменнага аслабляльніка святла, калібраванага па значэннях апгычнай шчыльнасці.
Дзн Сяапін.
ДЭ Н СЯАІІІН (22.8.1904, прав. Сычуань, Кітай — 18.2.1997), дзяржаўны, паліт. і ваен. дзеяч Кітая. На пач. 1920-х г. вучыўся і працаваў y Францыі. 3 1924 чл. Кампартыі Кітая. У 1925— 27 вучыўся ў СССР. Удзельнік Вялікага паходу Кітайскай Чырв. арміі (1934— 36). У час антыяпонскага супраціўлення (1937— 45) кіраваў баявммі аперацыямі. 3 1952 неаднаразова займаў пост нам. прэм’ера Дзярж. савета КНР. У 1977— 80 нач. Генштаба Народна-вызв. арміі. У 1983— 90 Старшыня Цэнтр. ваен. са-
дэнцін
353
вета К Н Р (фактычна галоўнакамандуючы арміяй). 3 1945 чл. Ц К К.ПК, y 1956—^ 6 ген. сакратар Ц К партыі. Рэпрэсіраваны ў перыяд «культурнай рэвалюцыі». Пасля 1978 фактычна вызначаў палітыку краіны, быў інідыятарам курсу на правядзенне эканам. рэформ, буд-ва сацыялізму з кіт. спецыфікай. Вывеў Кітай з руін «культурнай рэвалюцыі», добраахвотнай самаізаляцыі, садзейнічаў прытоку зах. інвестыцый, нармалізацыі адносін Кітая з СССР і ЗША, паставіў краіну на рэйкі рыначных рэформ ва ўмовах захавання сацыяліст. ідэалогіі і дзярж. кантролю, пгго прывяло краіну да эканам. буму. У 1990 пакінуў дзярж. пасады, але захаваў ролю духоўнага лідэра КНР. І.Ф.Раманоўскі. ДЭНТЬІКУЛЫ (ад лац. denticulus зубец), з у б ч ы к і , с у х а р ы к і , y класічнай архітэктуры рад невял. дэкар. выступаў на карнізе ў іанічным карынфскім і адным з варыянтаў рымска-дарычнага ордэраў (гл. Ордэр архітэктурны). Правобраз іх — рады тарцоў бэлек-брусоў, што перакрывалі порцік y
Дэнтыкулы.
арх. збудаваннях Стараж. Грэцыі. На Беларусі Д. выкарыстоўвалі як дэкор y культавай і грамадз. архітэктуры сярэдзіны 18— 19 ст. (Петрапаўлаўскі сабор y Гомелі, жылыя дамы ў Мінску, Гродне, палац y в. Сноў Нясвіжскага р-на і інш.). Былі пашыраны ў архітэктуры 1950-х г. ДЭНУДАЦЫЯ (ад лац. denudatio агаленне), сукупнасць працэсаў зносу і пераносу з узвышшаў прадукгаў выветрывання горных парод (вадой, ветрам, лёдам, сілай цяжару) з наступным іх намнажэннем y паніжэннях рэльефу. На тэмпы і характар Д. ўплываюць размах і хуткасць тэктанічных рухаў. Перавага Д. над эфектам тэктанічных падняццяў прыводзіць да агульнага нівеліравання рэльефу. У выніку працяглай Д. горныя краіны ператвараюцца ў хвалістыя раўніны — пенеплены. Тэрмін «Д.» выкарыстоўваецца таксама для абазначэння працэсаў зносу прадухтаў выветрывання шляхам плоскаснага змыву. Д Э Н Ц ІН [ад лац. dens (dentis) зуб], цвёрдая тканка зуба, што складае яго асн. масу. У Д. зубоў дарослага чалавека 72% мінер. солей, 28% арган. рэчываў. Каронкавая ч. Д. пакрыта эмаллю, ка-
354
ДЭПАЗІТ
ранёвая — цэментам. Д. пранізаны тонкімі канальцамі, праз якія праходзяць цытаплазматычныя адросткі адантабластаў, дыяметр канальцаў 1— 3 мкм, колькасдь іх 30— 75 тыс. y 1 мм3. Утварэнне Д. прадягваецца і пасля поўнага фарміравання зуба. Пасля прарэзвання зуба ўтвараецца Д. другасны, або замяшчальны, адклады якога павялічваюцца пры павышаным сціранні эмалі, развіцці карыеса зубоў. А. С.Арцюшкевіч. ДЭПАЗІТ (ад лац. depositum рэч, аддадзеная на захаванне), 1) грашовыя сродкі або каштоўныя паперы, якія змяшчаюдца для захавання ў крэдытныя ўстановы. Тэрміновы Д. належыць вяртанню па сканчэнні пэўнага тэрміну, бестэрміновы — па першым патрабаванні ўкладчыка. Дакументам, які сведчыць аб дэпаніраванні грашовых сродкаў y крэдытнай установе юрыд. асобай, з’яўляецца дэпазітны сертыфікат. 2) Грашовая сума або каштоўныя паперы, якія ўносяцца даўжніком y суд. ўстановы для перадачы крэдытору (напр., y забеспячэнне іску) і адм. ўстановы (напр., узнос y натарыяльную кантору кватэрнай платы ў выпадку спрэчкі аб яе памеры). 3) Сума грошай, якая ўяўляе сабой абумоўленую частку агульнай вартасці ф ’ючэрснага кантракта (гл. ў арт. Ф ’ючэрс) або цвёрдую суму, якая павінна быць аплачана членам біржы разліковай палаты, a кліентамі — брокеру, калі кантракт рэгіструецца. ДЭПАЗІТАРЫЙ (франц. dépositaire), 1) фізічная або юрыд. асоба, якой перадаюцда каштоўнасці для захавання без пераходу да яго права ўласнасці. 2) Дзяржава або міжнар. арг-цыя, што захоўвае арыгінальны тэкст міжнар. дагавора, дакументы пра яго ратыфікацыю і інш. ДЭПАЗІТНЫ Я АПЕРАЦЫІ, аперацыі крэдытных устаноў, банкаў па прыцягненні грашовых сродхаў y выглядзе ўкладаў і размяшчэнне гэтых укладаў; крэдытаванне ірашовых сродкаў за кошт атрыманых дэпазітаў. ДЭІТАЛЯРЫЗАЦЫЯ СВЯТЛА, змяншэнне ступені палярызацыі святла. Назіраецца ў многіх аптычных з ’явах, напр., пры рассейванні святла ў мугным асяроддзі або на матавай паверхні. Пры штучнай Д.с. палярызаванае святло змяняе стан палярызацыі ў часе, па папярочным сячэнні пучка або па спектры. ДЭПАНЕНТ [ад лац. deponens (deponentis) той, ххо адкладвае], фізічная або юрыд. асоба, якая ўнесла каштоўнасці ў дэпазіт крэдытнай установы. Д. з ’яўляюцца таксама фіз. асобы, якія не атрымалі своечасова зарплату, ганарар, і асобныя арг-цыі і асобы, на карысць якіх зроблены ўтрыманні з зарплаты (аліменты і інш.).
ДЭПАПУЛЯЦЫ Я (ад дэ... + папуляцыя), памяншэнне колькасці папуляцыі віду жывых арганізмаў пад уплывам прыродных або антрапагенных фактараў. У адносінах да раслін — зрэджванне. У асобных краінах назіраюцца сімптомы чалавечай Д. ДЭПАРДЗЬЁ (Depardieu) Ж эрар Ксаўе (н. 27.12.1948, г. Шатару, Францыя), французскі кінаакцёр. Скончыў курсы драм. мастацтва Ш Д зю лена і Школу драм. мастацтва Ж.Л.К.ашэ. У 1969— 73 y аматарскай групе «Кафэ дэ ла гар». 3 1968 y т-ры «Шаё». 3 1966 y кіно. Пачынаў з роляў праставатых і цынічных хлопцаў, потым праявіў сябе як майстар псіхал. партрэта. У фільмах «Дваццатае стагоддзе», «Жанчына з Ганга», «Суседка», «Апошняе метро», «Дантон», «Пад сонцам Сатаны», «Сірано дэ Бержэрак» і інш. раскрывае складанае ўнутр. жыццё сваіх герояў. ДЭПАРТА м ЕНТ (франц. département), 1) асноўная адм.-тэр. адзінка ў Францыі і шэрагу інш. краін. 2) У Рас. імперыі і ў некат. замежных краінах Д. — аддзел вышэйшай адм. або суд. установы; адм. падраздзяленне ў апараце некат. міжнар. арг-дый (напр., ААН). 3) У некаторых дзяржавах, y т л . ў Рэспубліцы Беларусь, — назва ведамства, мін-ва; дзяржаўны Д. — мін-ва замежных спраў ЗІІІА'. ДЭПАРТАЦЫЯ (лац. deportatio), прымусовае высяленне, выгнанне асобы з пастаяннага месца жыхарства або з краіны, ссылка з пасяленнем яе ў новым месцы з абмежаваннем свабоды перамяшчэння. Тэрмінам «Д> абазначаліся асобыя віды высялення, якія выкарыстоўваліся ў 18— 19 ст. паводле крымін. заканадаўства Францыі ў адносінах да злачынцаў-рэцыдывістаў і рэвалюцыянераў. У СССР y 1920— 40-я г. лрымусовае высяленне ў Сібір, Казахстан, раёны Крайняй Поўначы, на Урал і інш. аддаленыя рэгіёны краіны ірамадзян, якія былі прызнаны ворагамі сав. улады. У 1930-я г. ў час правядзення суцэльнай калекгывізацыі ссылку зведалі многія сялянскія сем’і, якія былі прылічаны да куладкіх і высланы ў глыб дзяржавы. У 1931— 34 з БССР было выслана каля 260 тыс. чал. 3 лют. 1940 y БССР пачалася масавая Д. насельніцтва (пераважна польскага) з Зах. Беларусі. Да 22.6.1941 y зах. абласцях Беларусі было рэпрэсіравана болыд за 135 тыс. чал., з іх выслана ў глыб СССР болыд за 125 тыс. У час Вял. Айч. вайны 1941—45 y СССР y тыл краіны было дэпартавана насельніцтва некалькіх аўтаномных тэрыторый — крымскія татары, калм ы й, карачаеўцы, інгушы, немцы Паволжа, чэчэнцы і інш., абвінавачанае ў супрацоўніцтве ці дапамозе ням.-фаш. захопнікам. У 2-й пал. 1950— 80-х г. болыдасць ахвяр Д. рэабілітавана, a выселеныя народы вернуты на сваю радзіму. Літ:. А д а м у ш к а У. Палігычныя рэпрэсіі 20—50-ых гадоў на Беларусі. Мн., 1994; Я г о ж. Абвінавачваюць лічбы: Гістарыягра-
фія і крыншы па праблеме паліт. рэпрэсій 1920—1950-х гг. на Беларусі / / Бел. мінуўшчына. 1997. № 5; П а р с а д а н о в а В.С. Депортацня населеняя нз Западной Укранны н Западной Белорусснн в 1939—1941 гг. / / Новая н новейшая нсторня. 1989. № 2; Х а ц к е в і ч A Арышты і дэпартацыі ў заходніх абласцях Беларусі (1939—1941 гг.) / / Бел. гіст. часоп. 1994. № 1—2. А.Ф.Хацкевіч. Д Э ІІЕ Р ^ ПРАВІЛА, ф і л а г е н е тычнага росту з а к о н , эмпірычнае абагульненне даных аб характары гіст. развіцця асобных сістэматычных груп. Сфармуляваў франц. вучоны Ш.Дэперэ (1907). Паводле Д.п., y кожнай філагенетычнай лініі назіраецца тэндэнцыя да павелічэння памераў цела арганізмаў або гіст. развіццё ідзе ад дробных продкавых груп да ўсё буйнейшых. Пасля дасягнендя крытычных памераў і парушэння асн. прапорцый цела адбываецца выміранне груды. Д.п. ўзводзіць асобныя філагенетычныя з ’явы ў ранг агульнай эвалюц. заканамернасці і заснавана на прызнанні ўнутр. тэндэнцыі развіцця, незалежнай ад матэрыяльных узаемадзеянняў. Зрэдку Д.п. называюць і закон прагрэсіруючай спецыялізацыі (сфармуляваны Дэперэ), паводле якога група арганізмаў, іііто стала ў працэсе эвалюцыі на шлях спецыялізацыі, непазбежна павінна ісці да ўсё болыд глыбокай і вузкай спецыялізацыі, y выніку чаго вымірае. ДЭІІЁШ А (франц. dépêche), 1) спешнае паведамленне (дыпламат., ваен. і інш.). 2) Тэлеграма. Д Э П 0 (франц. dépôt літар. склад, сховішча), прадпрыемства і спецыяльна абсталяваны будынак для стаянкі, абслугоўвання і рамонту рухомага саставу чыгунак (лакаматыўныя і вагонныя Д.), гар. даземнага (трамвайныя і тралейбусныя Д.) і падземнага (Д. метрапалітэна) электратранспарту, a таксама пажарных машын і прыстасаванняў (пажарнае Д.). Для рухомага саставу гар. транспарту ўжываецца таксама наэва парк (аўіобусны, тралейбусны, трамвайны паркі). Д Э ІІО Л ІМ ЕРЫ ЗА Ц Ы Я , гл. ў арт. Дэструкцыя палімераў. ДЭПРЙ СІЯ (ад лац. depressio прыгнечанне, падаўленне) y п с і х а л о г і і , афектыўны стан, які характарыэуецца адмоўным эмацыянальным фонам, змяненнем матывацыйнай сферы і агульнай пасіўнасцю паводзін. Чалавек y стане Д. суб’екгыўна адчувае цяжкія, пакутлівыя эмоцыі і деражыванні (прыгнечанасць, тугу, смутак, роспач). Характэрнымі з’яўляюцца думкі пра ўласную адказнасць за розныя непрыемныя, цяжкія падзеі ў асабістым жыцці або ў жыцці блізкіх людзей. Валявая актыўнасць, самаацэнка рэзка зніжаны. Адрозніваюць функц. стан Д., магчыма ў здаровых людзей y межах нармальнага псіхічнага функцыянавання, і паталаг. Д. як адзін з асн. псіхіятрычных сіндромаў.
ДЭПРФСІЯ ў м е д ы ц ь і н е , псіхічная прыгнечанасць з затарможанасцю мыслення, мовы і рухаў. Бывае пры псіхічных і саматычных хваробах, найб. тыповая ў дэпрэсіўнай фазе маніякальна-дэпрэсіўнага псіхозу. Прыкметы: паніжаны настрой (гіпатымія) да глыбокай тугі з трызненнем, нерухомасцю, самаабвінавачваннем. Д. трэба адрозніваць ад звычайнай (фізіял.) рэакцыі чалавека пры непрыемных перажываннях, жыццёвых няўдачах і псіхічных траўмах. Лячэнне: псіхатропныя сродкі, электраеугаргавая тэрапія, псіхатэрапія, хворых на цяжкую Д. лечаць y стацыянарах. ДЭПРЙСІЯ ў б і я л о г і і , рэзкае паніжэнне колькасці асобін папуляцыі або віду- Можа быць выклікана зменамі клімату ці інш. абіятычнымі фактарамі, біяцэнатычнымі ўзаемаадносінамі (напр., зніжэнне колькасді ахвяр y выніку павелічэння колькасці драпежнікаў) або ўнутрыпапуляцыйнымі з ’явамі (стрэс, эміграцыя і інш.). Тэрмін Д. не прынята ўжываць, калі зніжэнне колькасці асобін адбываецца ў выніку прамога ўздзеяння чалавека. Звычайна Д. мае часовы, нярэдка цыклічны характар (напр., рэгулярныя Д. колькасці лемінгаў y біяцэнозах тундры), аднак y некат. выпадках прыводзіць да поўнага вымірання папуляцыі або віду. Каб прадухіліць іх выміранне, часта патрабуюцца спец. меры аховы. В.В.Грычык. ДЭПУТАТ (ад позналац. deputatus упаўнаважаны), асоба, выбраная ў прадстаўнічы орган дзяржавы ці орган мясц. самакіравання; паўнамоцны прадстаўнік пэўнай часткі насельніцтва — выбаршчыкаў свайго выбарнага органа або ўсёй нацыі. Д. працуе ў адпаведным прадстаўнічым органе на прафес. (у большасці дэмакр. дзяржаў) або непрафес. аснове, г. зн. не парываючы з асн. дзейнасцю. Статус Д. ўстанаўліваецца канстытуцыяй і спец. законамі. Паводле Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь паўнамоцнымі прадстаўнікамі ў органах дзярж. улады з ’яўляюцца Д. Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь і Д. мясцовых Саветаў дэпутатаў. Яго паўнамоцтвы пачынаюцца з дня выбрання і заканчваюцца ў дзень выбрання Д. новага склікання або датэрмінова ў адпаведнасці з заканадаўствам. Д. забяспечваюцца ўмовамі для бесперашкоднага і эфектыўнага ажыццяўлення сваіх правоў і абавязкаў, маюць пэўныя льготы і карыстаюцца дэпутацкай недатыкальнасцю (гл. Імунітэт). Пры неабходнасці Д. можа быць адкліканы сваімі выбаршчыкамі. Адкліканне Д. ажыццяўляедца на падставах, лрадугледжаных законам. В.А.Кадаўбовіч. ДЭПУТАцКАЯ НЕДАТЫКАЛЬНАСЦЬ, гл. ў арт. Імунітэт. ДЭРАТЫЗАЦЫЯ (ад дэ... + франц. rat пацук), комплекс мералрыемстваў ла знішчэнні шкодных грызуноў (лацукоў, мышэй, суслікаў, суркоў і інш.). Прафілактычная Д. накіравана на пазбаўленне грызуноў корму і піцця, a таксама
месцаў для наладжвання нораў і гнёздаў. Знішчальную Д. праводзяць механічнымі (пасткі, петлі), біял. (бактэрыяльныя культуры, драпежнікі) і хім. метадамі. ДЭ РБЕН Т, горад, райцэнтр y Дагестане Рас. Федэрацыі. 82 тыс. ж. (1992). Порт на Каспійскім м., чыг. станцыя на лініі Махачкала— Баку. Прам-сць: маш.-буд. (электратэхн. абсталяванне, шліфавальныя станкі), харч. (кансервы, віно, каньяк), лёгкая (воўнапрадзенне, дываны), буд. матэрыялаў. П а с я л е н н і н а т э р . Д . ў э н ік л і ў 8 — 6 ст. да н .э . В е р а го д н а , у ва х о д зіў y с к л а д Албаніі Каўкажкай, y 4 с т . д а н .э . — д з я р ж а в ы Сасанідаў. У 6 ст. Д . — а д зін з н а й в а ж н е й ш ы х в а е н .-с т р а т э г іч н ы х п у н к т а ў н а К аў к аэ е . У к а н ц ы 6 — п а ч . 7 ст. п р а д м е т с п р э ч а к п ам іж А р а б с к ім х а л іф а т а м і Х а з а р с к ім к а г а н а т а м , н е а д н а р а з о в а п е р а х о д э іў з р у к y р у кі. У 8 — 13 ст. б у й н ы га н д л . ц э н т р і п о р т н а К а с п іі. У 10 ст. ў го р а д з е п р а в іл а д ы н а с т ы я Х а ш ы м ід аў . У 1239 з а в а я в а н ы м а н г о л а - т а т а р а м і, п р ы й ш о ў y за н я п а д . У 16 — п ач . 18 ст. ў в ах о д зіў y с к л а д П е р с іі (у 1578— 1606 за х о п л е н ы т у р к а м і). У 1722 з а н я т ы рус. в о й с к а м і. П а в о д л е Гянджынскага трактата 173S в е р н у т а П е р с іі. 3 1747 с т а л іц а Д э р б е н ц к а іа х а н с т в а . У 1806 п а в о д л е Гюлістанскага мірнага дагавора 1813 д а л у ч а н ы д а Р а с . ім п е р ы і. 3 1840 п а в я т о в ы , y 1846— 60 гу б е р н ск і го р а д . д а 1866 ц э н т р Д а г е с т а н с к а й воб л.
ДФРБІ (Derby), горад y цэнтр. Вялікабрытаніі, на 3 ад г. Нотынгем, на р. Дэруэнт. 227,1 тыс. ж. (1992). Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: маш.-буд. (авіярухавікі, інш. галіны трансп. машынабудавання), тэкст. (тканіны баваўняныя, шаўковыя, з хім. валокнаў), трыкат., гарбарная, фарфоравая. Вытв-сць карункаў. Арх. помнікі 14— 19 ст. (царква Сент-Пггэр, Зала сходаў, сабор). Маст. галерэя. ДЭРВІШ , д a р в і ш (лерс. літар. бядняк, жабрак), член мусульм. містычнага брацтва, суфій (гл. Суфізм). Сяліліся ў суфіцкіх манастырах як вандроўныя аскеты (факіры), жылі з міласціны. Брацтвы Д., заснаваныя на вучэнні суфізму, узніклі ў 11— 13 ст., асабліва лашыраны ў Іране і Сярэдняй Азіі. Гал. лрынцыпы Д- — беднасць, аскетызм і поўнае прысвячэнне Богу, гал. мэта — містычнае ўз’яднанне з Богам, якога імкнуліся дасягнуць дшяхам рытуальнай малітвы, y некаторых брацтвах спалучанай з экстатычным танцам або акамланементам муз. інструментаў. Н.К.Мазоўка. ДЭРМА (ад грэч. derma скура), злучальнатканкавая частка скуры лазваночных жывёл і чалавека, якая знаходзіцца пад элідэрмісам; уласна скура. Развіваецца з мезадэрмы. Д. вял., ці малая рухома злучана з органамі, што ляжаць ніжэй, падскурнай рыхлай злучальнай тканкай, часта багатай тлушчавымі адкладамі. Складаецца з 2 слаёў: паверхневага сасочкавага (мае сасуды, забяспечвае жыўленне эпідэрмісу і яго вытворных) і сеткаватага (выконвае апорную функцыю). ДЭРМ АГРАФІЗМ (ад дэрма + грэч. graphô пішу), змена афарбоўкі скуры
ДЭРМАТАЛОГІЯ
355
пры мех. яе раздражненні. Адрозніваюць Д. белы (палосы пры раздражненні белага колеру), узвышаны (палосы чырв. колеру, узвышаныя над скурай і доўга не знікаюць), чырвоны (палосы чырв. ці ружовага колеру), разліты (палосы выходзяць за межы ўчастка, які раздражнялі), рэфлектарны (шырокая паласа з чырв. і белых плям), уртыкальны (на месцы раздражнення пухіры), мясцовы (толькі месца штрыхавога раздражнення). Mae дыягнастычнае значэнне. ДЭРМАТА... [ад грэч. derma (dermatos) скура], лершая састаўная частка складаных слоў, што абазначае: які адносіцца да скуры, скурных захворванняў, напр., дэрматалогія, дэрматаміязіт. ДЭРМАТАГЁН (ад дэрмата... + ...ген), вонкавы шчыльны (без міжклетнікаў) слой клетак першаснай утваральнай тканкі (мерыстэмы) y кончыках каранёў лакрытанасенных раслін. Утварае эпіблему з каранёвымі валаскамі. У двухдольных удзельнічае ў фарміраванні каранёвага чахольчыка. На верхавінках паветраных каранёў архідных, ароідньгх і некат. інш. раслін Д. утварае мнагаслойную тканку (т. зв. веламен), якая збірае ваду. У голанасенных раслін функцыю Д. выконвае пратадэрма. ДЭРМАТАГЛІФІКА (ад дэрмата... + грэч. glyphô гравірую), навука лра скурныя малюнкі далоней і ладэшваў y чалавека і некат. маллаў. Тэрмін прапанаваны амер. вучонымі, афіцыйна зацверджаны ў 1926. Mae некалькі кірункаў. Э т н і ч н а я Д. вывучае характар і лрычыны змеклівасці скурных малюнкаў y розных рас і народаў, яе даныя шырока выкарыстоўваюць для лраверкі гіпотэз па сістэматызацыі рас і паходжанні асобных народаў. Г е н е т ы ч н ы кірунак y Д. вывучае механізм перадачы па сладчыннасці папілярных (сасочкавых) малюнкаў, магчымасці выкарыстання іх як дыягнастычнага тэста лры спадчынных хваробах. А н а т a м і ч н ы кірунак вывучае сувязі скурных малюнкаў з сасудзістым пучком і нерв. адросткамі, a таксама ўзнікненне ў плода скурных малюнкаў (морфагенез). Даследаваннямі ўстаноўлена, шго асн. віды малюнкаў — петлі, завіткі і дугі паяўляюцца на 17-м тыдні эмбрыянальнага развіцця, a ў 5-месячнага плода назіраецца ўстойлівы тып сігнальных барознаў і скурных малюнкаў, які на працягу далейшага жыцця не мяняецца, a пасля неглыбокіх раненняў аднаўляецца. У суд. медыцыне (дактыласкапія) скурныя малюнкі выкарыстоўваюць для ідэнтыфікацыі асобы. Літ.: Т е г а к о J I M . Дерматоглнфнка населення Белоруссмн: Популяцнонные аспекты нзменчнвостн. Мн., 1989. Л.І.Цягака. ДЭРМ А ТА Л0ГІЯ (ад дэрмата... + ...логія), раздзел клінічнай медыцыны, які вывучае функдыі і структуру скуры ў
356
ДЭРМАТАМІКОЗЫ
норме і пры паталогіі, распрацоўвае метады дыягностыкі, лячэння і прафілактыкі хвароб скуры. Адрозніваюць агульную (вывучае анатомію, гісталогію, фізіялогію, біяхімію здаровай і хворай скуры, агульныя заканамернасці раэвіцця скурных хвароб) і прыватную Д. (даследуе асобныя дэрматозы). Цесна звязана з інш. галінамі клінічнай медыцыны, асабліва з венералогіяй. Захворванні скуры са старажытнасці вядомы народам Егіпта, Кітая, Індыі, Грэцыі, Рыма. Аднак Д. як навуха сфарміравалася ў 2-й пал. 18 — пач. 19 ст., пасля стварэння аўстр. ўрачом І.Пленкам і пазней англ. урачом Р.Уіленам першапачатковай класіфіхацыі хвароб скуры, эаснаванай на марфал. прынцыпе (паводле знешніх праяўленняў хвароб). Пачалі фарміравацца дэрматалагічныя школы. У 2-й пал. 19 ст. Д. аб’ядналася з венералогіяй y адну мед. дысцыпліну — дэрматавенералогію. Заснавальнікі Д. ў Расіі — АГ.Палацебнаў, Ц.П.Паўлаў, АІ.Паспелаў, П.В.Нікольскі — развівалі фізіял. кірунак y Д., зыходзячы з уяўленняў аб цеснай сувязі скуры з цэласным арганізмам. На Беларусі даследаванні па Д. пачаліся ў 19 ст. Станаўленне і развіццё Д. як навукі звязана з заснаваннем кафедры дэрматавенералогіі на мед. ф-це БДУ (1923) і дэейнасцю кафедраў y Віцебскім і Гродзенскім мед. ін-тах, бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў, стварэннем скурна-венералагічнага НДІ (1932— 88). Даследаванні па Д. вядуцца ва ўсіх мед. ВНУ краіны, y рэсп. кансультацыйнадыягнастычным цэнтры па Д. і венералогіі пры Мінскім скурна-венералагічным дыспансеры. Поспехі айчыннай Д. ў дыягностыцы, лячэнні і прафілакгыцы піядэрмітаў, каросты, псарыязу і інш. дэрматозаў звязаны з імёнамі А.Я.Пракапчука, А .Ц .Сасноўскага, Л.І. Гакінаевай, А.П Комава, Я.С.Пеўзнера, Л .І.Багдановіча, М.З.Ягоўдзіка, ІІ.Г.Барабанава і інш. бел. вучоных. Літ.: С к р м п к н н Ю.К. Кожные н венервческне болезнн. М., 1980; Дмфференднальная даагностнка кожных болезней. М., 1983. Л.Г.Барабанаў. ДЭРМ А ТА М ІК03Ы , гл. Грыбковыя хваробы скуры. ДЭРМАТАМІЯЗІТ (ад дэрмата... + міязіт), сістэмнае пашкоджанне папярочна-паласатай і гладкай мускулатуры з парушэннем рухальнай функцыі, a таксама скуры, пераважна на адкрытых участках цела. Вял. значэнне ва ўзнікненні хваробы надаецца алергічным і аўтаімунным механізмам: Д. бывае вострым (ліхаманка з дрыжыкамі, хугка нарастае генералізаванае пашкоджанне шкілетнай мускулатуры), падвострым (цячэнне хваробы маруднае) і хранічным. Прыкметы: пашкоджанне шкілетных мышцаў (хворы не можа самастойна ўставаць, садзіцца, падняць нагу, трымаць прадмет y руцэ, падае пры хадзе), парушаецца глытанне, на адкрытых участках скуры развіваецда эрытэма, ацёк, вуэельчыкі, пухіркі, кровазліццё, узмацненне ці аслабленне пігментацыі, пачырваненне скуры
(найчасцей вакол вачэй, носа, на шчоках), развіваецда сухасць скуры, ломкасць пазногцяў, выпаданне валасоў. Лячэнне: агульнаўмацавальная і дэзінтаксікацыйная тэрапія, гарманальныя прэпараты, імунасупрэсары. М.З.Ягоўдзік. Д Э РМ А Т03Ы [ад дэрма + ...аз(ы)], прыроджаныя і набытыя паталаг. працэсы ў скуры і яе прыдатках (валасах, пазногцях). Вядома каля 2000 Д. Выклікаюцца экзагеннымі (хім., фіз., біял.) і эндагеннымі (ачаговыя інфекцыі, агульныя інфекд. хваробы, інтаксікацыі) прычынамі, парушэннямі абмену рэчываў, функдыі залоз унутр. сакрэцыі, крова- і лімфазвароту, пашкоджаннем нерв. сістэмы, нястачай вітамінаў. Прыроджаныя Д. бываюць пры інтаксікацыях, інфекцыях, парушэннях кровазвароту плода ва ўлонні маці. Д. пашкоджваюць увесь арганізм або асобныя органы і сістэмы. Лячэнне агульнае (прычыннае) і мясцовае (сімптаматычнае). Гл. таксама Высыпка. М.З.Ягоўдзік. ДЭРМАТЬІТ (ад дэрма + ...іт), запаленне скуры. Узнікае ад дзеяння на скуру фіз. (доўгае трэнне і ціск, высокія і нізкія т-ры, радыяцыя), хім. (к-ты, солі, лек. прэпараты, касметыка і інш.), раслінных фактараў. Штучныя Д. бываюць ад уздзеяння раздражняльнікаў, алергічныя — ад паўторных уздзеянняў раздражняльнікаў, якія выклікаюць сенсібілізацыю арганізма. Адрозніваюць Д. востры і хранічны. Прыкметы: пачырваненне і ацёк, пухіры, боль, сверб, пякота. Лячэнне: ліквідацыя прычын, што выклікаюць хваробу, мясцовае — М.З.Ягоўдзік. процізапаленчыя сродкі. ДЭРМ А ЦІН (ад грэч. dermatinos скураны), баваўняная тканіна з пакрыццём з нітрацэлюлозы (гл. Нітраты цэлюлозы) на адным ці абодвух баках; штучная скура. Выкарыстоўваюць для абіўкі мэблі, пераплёту кніг і інш. ДЭРМАЦЙНТАР (Demiacentor), род іксодавых кляшчоў атр. паразітыформных. 30 відаў. Пашыраны ў Паўн. Амерыцы, Еўразіі (акрамя паўд.-зах. ч. Аравійскага п-ва, Індастана, Індакітая), Паўн. Афрыды. Жывуць пераважна ў стэпах, лясах, пустынях. Пераносчыкі ўзбуджальнікаў шэрагу небяспечных хвароб. Гаспадары — млекакормячыя, зрэдку птушкі. На Беларусі 2 віды: Д. pictus і Д. marginatus. Даўж. цела ў галодным стане 2—8,5 мм. Харахтэрны для ўсіх відаў белы эмалевы малюнак на спінным шчытку. Раэвіццё Д. адбываецца па трохгаспадаровым цыкле. Працягласць развіцця 1, зрэдку 2 гады. Г.Г.Дабецкая. Д Э Р М 0 ІД (ад дэрма + грэч. eidos выгляд), д э р м о і д н а я к і с т а , пухлінападобнае ўтварэнне, што ўзнікае пры парушэннях эмбрыягенезу з экдадэрмы і мезадэрмы, a таксама ў працэсе жыццядзейнасці з функцыян. элементаў скуры — потавых і тлушчавых залоз, валасяных фалікулаў. Разнавіднасць тэратомы. Бывае ў розных участках цела, найчасцей на скуры галавы, вельмі рэд-
ка ва ўнутр. органах, галаўным мозгу і яго абалонках. Поласць Д. запоўнена жэле- ці тлушчападобный масай з валасамі, касдявымі структурамі, зубамі і інш. тканкамі. Пры росце Д. з’яўляецца боль, іншы раз запаленне тканкі і скуры вакол яго. Магчыма развіццё з Д. пласкаклетачнага рака. Лячэнне хірургічнае. В.Я.Рабека. ДФРПЦКАЕ ЕІНСКАПСТВА, феадальная дзяржава ў Лівоніі (тэр. паўд.-ўсх. ч. сучаснай Эстоніі з г. Тарту). Засн. ў 1224 рыжскім епіскапам Альбертам, які ўзначаліў агрэсію ням. крыжакоў y Прыбалтыку. На чале стаяў каталіцкі епіскап, буйны феадал-землеўладальнік. Феад. ўсобіцы, a таксама Рэфармацыя ў пач. 16 ст. аслабілі Д.е., і на пач. Лівонскай вайны 1558— 83 яно перастала існаваць. Д Й РІІЦ К І УНІВЕРСІТЙТ, гл. Тартускі універсітэт. ДЭРЫ ВА ЦЫ Я (ад лац. derivatio адвядзенне, адхіленне), 1 ) у г і д р а т э х н і ц ы — сукупнасць абходных вадаводаў, па якіх вада з ракі, вадасховішча ці інш. вадаёма падводзіцца да станцыйнага вузла ГЭС, помпавай станцыі (пры ірыгацыі), інш. аб’ектаў, a таксама адводзіцца ад іх. Бывае безнапорная (каналы, безнапорныя тунэлі, латакі) і напорная (трубаправоды, напорныя тунэлі). Д. энергетычная будуецца з нахілам, значна меншым за нахіл ракі, — каб рознасць гідраўлічных нахілаў вадавода і ракі стварыла напор, неабходны для работы гідратурбін (гл. Гідраэлектрычная станцыя). 2 ) У б а л і с т ы ц ы — сістэматычнае бакавое адхіленне снарадаў і куль ад плоскасці стральбы (праходзіць вертыкальна праз вось канала ствала) пад уплывам уласнага вярчэння, супраціўлення паветра і сілы цяжару. Большае з павелічэннем далёкасці стральбы, стромкасці траекторыі і скорасці вярчэння снарада (кулі). Улічваецца пры падрыхтоўцы да стральбы з дапамогай спец. табліц. ДЭРЫ ВА ЦЫ Я ў м о в а з н а ў с т в е , гл. ў арт. Словаўтварэнне.
Дэрывадыя снарада: 1, 2, І', 2' — траекторыя і яе праекцыі; 3,4 — дэрывацыя на траекгорыі і ў пункце падэення; O, С — пункты вылету і падзення снарада; 5 — вугал атакі; m — вуглавая скорасць вярчэння снарада.
ДЭРЙГУС Міхаіл Гардзеевіч (5.12.1904, с. Вясёлае Харкаўскай вобл., Украіна — 31.7.1997), украінскі жывапісец і графік. Нар. мастак СССР (1963), чл.-кар. AM СССР (1958). Вучыўся ў Харкаўскім маст. ін-це (1923— 30). Сярод твораў: цыклы афортаў «lia дарогах Украіны» (1941), «Па дарогах вайны» (1941— 42), «Вяртанне» (1943— 44), «Украінскія народныя думы і гістарычныя песні» і «Маруся Багуслаўка» (абодва 1947); трыпціх «Дума пра казака Галоту» (I960), цыкл «Стэп» (1970— 80-я г.). Аўтар ілюстрацый да твораў І.Катлярэўскага, М.Гогаля, Т.Ш аўчэнкі, Л.Талстога і інш. Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Ш аўчэнкі 1969. Літ:. В р о н а І.М . Д е р е гу с . К л ів , 1958; М .Д е р е гу с . О ф о р т ы : [А л ьб о м ). К н е в , 1971.
паўстання пад кіраўнііггвам Ф.Д. ТусэнЛуверцюра, пасля паланення якога французамі (1802) на чале арміі паўстанцаў (з мая 1803) дамогся вызвалення в-ва ад франц. каланізатараў (канец 1803). 3 кастр. 1804 імператар Гаіці (правіў як Ж ак I). Цяжкае эканам. становшГча краіны (у т.л. з-за блакады вострава Францыяй, a з 1806 i ЗШ А), агр. палітыка (перадача дзярж. зямель пераважна ва ўладанне неграм) і жорсткія метады праўлення Д. выклікалі ў кастр. 1806 паўстанне землеўладальнікаў-мулатаў, y час якога Д. загінуў. ДЭСАНТ (франц. descente літар. спуск, высадка), войскі, спецыяльна падрыхтаваныя для высадкі (выкідання) на тэрыторыю праціўніка або высаджаныя (выкінутыя) на ёй з мэтай вядзення баявых дзеянняў. У залежнасці ад характару пастаўленых задач, глыбіні высадкі і колькаснага складу войск Д. бываюць аператыўна-стратэгічныя, аператыўныя, аператыўна-тактычныя, тактычныя, спец. прызначэння і дэманстратыўныя; паводле сродкаў і спосабаў перакідкі войск — марскія, паветраныя і камбінаваныя. Вылучаюць таксама Д. карабельныя і танкавыя. П а в е т р а н ы я
Д . бы ваю ць параш утны я (паветрана-дэсантныя войскі і т э х н іх а в ы к ід в а ю ц ц а з в а е н н а -т р а н с п а р т н ы х с а м а л ё т а ў н а п ар а ш у т а х ), п а с а д а ч н ы я (в ы с а д ж в а ю ц ц а з с а м а л ё та ў , в е р т а л ё т а ў і п л а н ё р а ў , я х ія п р ы з я м л я ю ц ц а ў т ы л е п р а ц іў н ік а ) і к а м б ін а в а н ы я . М a р с к і я Д . п ер аво зяц ц а н а спец. д эсан тны х кар аб л ях і тр ан сп . суднах, вы садж ваю ц ц а н а б е р а г, н а з а х о п л е н ы я п р ы ч а л ы а б о з д а л а м о г а й д э с а н т н а -в ы с а д к а в ы х с р о д к а ў і в е р тал ётаў . П е р ш ы м і з в ы ч а й н а в ы с а д ж в а ю ц ц а ч а с ц і марской пяхоты. Ф.Р.Каламоец. М .Д эр эгу с. М а р у с я Б а г у с л а ў к а . 1947.
ДЭР&Н (Derain) Андрэ (10.6.1880, Шату, каля Парыжа — 8.9.1954), французскі мастак. Вучыўся ў Э .Кар’ера (1898—99) і ў акадэміі Жуліяна (1904) y Парыжы. У 1900—07 пісаў пейзажы ў духу фавізму і тэхніцы, блізкай да А.Матыса («Тэмза каля Лонданскага моста», 1900). Каля 1908 стыль Д. змяніўся пад уплывам П .Сезана і ранняга кубізму («Купальшчыцы», 1908, «Від Кадака», 1910). Музейная культура, да якой меў схільнасць Д., абумоўлівала ў яш творах рысы эклектызму і іх падабенства да Г.Курбэ і А.Рэнуара (выявы аголеных), К.Каро і мастакоў барбізонскай школы (пейзажы), Ж.А.Энгра, візант., ісп., венецыянскага жывапісу (партрэты). Рабіў тэатр. дэкарацыі і касцюмы, што ўплывала і на яго жывапісныя работы («П’еро і Арлекін», 1924). Аўгар ілюстрацый y тэхніцы дрэварыту да твораў Г.Апалінэра, А.Брэтона і інш. Літ.: К а л н т н н а Н .Н . А Д е р е н . М ., 1976.
ДЭСАЛІН (Dessalines) Ж ан Ж ак (20.9.1758, Гана — 17.10.1806), дзеяч нац.-вызв. руху на в-ве Гаіці. Пажыццёвы ген.-губернатар (з 1804). Негр, да 1790 раб (узяў прозвішча свайго б. ўладальніка). Удзельнік нац.-вызв.
ДЭ САНТЫС (De Santis) Джузепе (н. 11.2.1917, г. Фонды, Італія), італьянскі кінарэжысёр. Скончыў Рымскі ун-т (1939), вучыўся ў Рымскім кінацэнтры. У яго творчасці неарэалістычныя тэндэнцыі сац. драм «Трагічнае паляванне» (1947), «Горкі рыс» (1949), «Няма міру пад алівамі» (1950) па-мастацку пераканаўча раскрыліся ў фільме «Рым, 11 ra flant» (1952). Сярод інш. фільмаў: «Дайце мужа Ганне Дзакеа» (1953, y пракаце «Страчаныя мроі»), «Яны ішлі на Усход» (1964, сав.-італьян.), «Цэнны спе-
ДЭСЕЛЕРОМЕТР________ 357 цыяліст з забяспечанай будучыняй» (1972). У лепшых фільмах страснасць, рамантычная прыўзнятасць спалучаюцца з каларытнымі замалёўкамі нар. жыцця. ДЙСАЎ (Dessau) Паўль (19.12.1894, г. Гамбург, Германія — 28.6.1979), нямецкі кампазітар, дырыжор, скрыпач. Чл. Ням. акадэміі мастацтваў (1950), y 1957—62 яе відэ-прэзідэнт. 3 11 гадоў выступаў як скрыпач-віртуоз. У 1910— 12 вучыўся ў кансерваторыі Кліндварта— Ш арвенкі (Берлін). 3 1912 канцэртмайстар і дырыжор оперных і драм. т-раў y многіх гарадах Германіі. У 1933 эмігрыраваў y Парыж, з 1939 y ЗША. 3 1948 y ГДР. Супрацоўнічаў з У .Дыснеем, т-рам Б .Брэхта, пісаў музыку да яго оперных і драм. спекгакляў. У сваіх творах новыя сродкі муз. мовы спалучаў з дакладнай жанравай, структурнай і інтанацыйнай вызначанасцю тэматызму, абумоўленай традыцыямі быт. музыкі. Нац. прэмія ГДР 1953, 1956, 1965, 1974. Тв.: О п е р ы (п а ст . ў Б е р л ін е ) — « А су д ж эн н е Л у ку л а» (1 9 5 1 ), « П у н ц іл а » (1 9 6 6 ), « Л а н ц э л о т» (п а в о д л е Я .І І І в а р ц а , 1969), « Э й н ш т э й н » (1 9 7 4 ), « Л е о н с і Л е н а » ( 1979) і ін ш ., д л я х о р у і г а л а с о ў з ар к . — а р а т о р ы і «Х агада» (1 9 3 6 ), « Н я м е ц к а е М із э р э р э » (1 9 4 7 ); к а н т а т ы ; д л я а р к е с т р а — 2 с ім ф о н іі (1 9 2 6 , 1962), В а р ы я ц ы і н а т э м у І .С .Б а х а (1 9 6 4 ), Д ы в е р т ы с м е н т д л я к а м е р н а г а а р к . (1 9 6 4 ), « А р к е ст р а в а я м у зы ка» № 1 - Л (1 9 5 5 — 7 3 ); « П а м я ц і Б р эх г а» (1 9 5 7 ); к а м е р н а -ін с т р . а н с а м б л і; м у з ы к а д а с п е к т а к л я ў д р а м . т - р а і к ін а ф іл ь м а ў ; п е с н і, х а р ы , ф п . п ’е с ы і ін ш . Літ.: Х е н н е н б е р г Ф . П а у л ь Д ессау : П е р . с н е м . М ., 1979.
Д Э С Е Л Е Р 0М Е Т Р (ад дэ... + лац. celero паскараю + ...метр), прылада для вымярэння запавольвання руху машын і інш. трансп. сродкаў. Дзеянне эаснавана на вызначэнні сіл інерцыі маятніка, па адхіленні якога вызначаюдь запавольванне (тармазную сілу). Бываюць маятнікавыя, гідраўлічныя і электронныя, індыкатарныя і самазапісвальныя. Маятнікавыя Д. (з маятнікам, падвешаным на восі ў празрыстым корпусе) прымацоўваюцца прысоскамі да ветра-
358
ДЭСЕНСІБІЛІЗАЦЫЯ
вога шкла або пярэдняй панэлі аўтамабіля. ДЭСЕН СІБІЛІЗА Ц Ы Я (ад дэ... + сенсібілізацыя), пазбаўленне ад празмернай адчувальнасці (гіперадчувальнасці), змененай рэактыўнасці ў адказ на ўздзеянне «чужога» антыгену (алергена). Дазваляе адысці ад сенсібілізацыі — імуннай рэакцыі, якая пры паўторных сустрэчах з алергенам суправаджаецца пашкоджаннем або праяўленнем хваробы. Павышаная адчувальнасць да антыгену можа быць неадкладнай, ажыццяўляцца праз 1— 30 мін з дапамогай спецыфічных антыцел або запаволенай (праз 24— 48 і больш гадз) з дапамогай вызначаных клетак імунітэту. Д. значна зніжае рэагаванне ў адказ на ўздзеянне антыгену. Стан Д. набываецца праз мэтанакіраваныя ўздзеянні алергенам на арганізм з павышанай адчувальнасцю. Гіласенсібілізуючая тэрапія ажыццяўляецца ўрачом алерголагам пры ўвядзенні ў арганізм пацярпелага малых доз алергена, канцэнтрацыю якога з кожным днём павялічваюць, што садзейнічае выпрацоўцы інш. імуннага адказу, з ’яўленню «блакіруючых антыцел», якія блакіруюць антыген і не дазваляюдь яму выклікаць алергічную рэакцыю. Д. пры алергічных рэакцыях запаволенага (клетачнага) тыпу дасягаецца зняццем прычыны, якая іх правакуе. Дасягнуць Д. ўдаецца рознымі спосабамі, якія забясдечваюць зніж энне гіперрэактыўнасді ў адказ на ўздзеянне антыгеду (алергена). М.А.Скеп’ян. ДЭСЕРТ (франц. dessert), садавіна, салодкія стравы (камлог, марожанае і інш.), якія падаюцца ў канцы абеду. ДЭ СІКА (De Sica) Віторыо (7.7.1902, г. Сора, Італія — 13.11.1974), італьянскі кінаакцёр, рэжысёр. Адзін з засдавальнікаў неарэалізму. 3 1931 я к акцёр здымаўся ў кінакамедыях: «Што за ладдюгі гэтыя мужчыды», «Дам мільён», «Пан Макс». Драм. талент выявіўся ў фільме «Генерал Дэла Раверэ». 3 1940 выстулаў як рэжысёр. Фільмы вылучаюцца высокім майстэрствам, тонкім маст. густам, бездакорнымі акцёрскімі адсамблямі: «Шуша» (1946), «Выкрадальнікі веласіпедаў» (1948, лрэмія «Оскар» 1949), «Умберта Д.» і «Цуд y Мілане» (абодва 1951), «Дах» (1956), «Учора, сёння, заўтра» (1963, лрэмія «Оскар» 1964), «Шлюб ла-італьянску» (1964), «Сланечнікі» (1969, сав.-італьян.), «Сад ФідціКанцілі» (1970, лрэмія «Оскар» 1971) і інш. Яго творчасці аднолькава блізкія псіхалагічная глыбіня і высокі драматызм, вострая сатыра і лёгкая, вытанчаная камедыйнасць. ДЭСІКАНТЫ, хімічныя рэчывы, якія выклікаюць высушванне раслін. Выкарыстоўваюць y выглядзе водных раствораў і эмульсій для дэсікацыі (лерадуборачнае высушванне с.-г. расліл), што
паскарае пасляванне насення, пладоў, ламяншае іх вільготнасць і аблягчае механізаваную ўборку ўраджаю. У якасці Д. звычайна выкарыстоўваюць: рэглон на насенных пасевах морквы, калусты, буракоў, бульбы; раўндал на насенных ласевах гароху, канюшыны, ільнудаўгунцу; хларат магнію Mg(C 10 3 ) 2 * х 6 Н 2 О, хларат-хларыд кальцыю [Са(С10з)2 y сумесі з CaCh] на ласевах бавоўніку, лшаніцы, бульбы, цукр. буракоў і інш. В.П.Дзеева. ДЭСІКАЦЫЯ (ад лац. desicco высушваю), перадуборачнае падсушванне раслін для ласкарэння выспявання і аблягчэння ўборкі ўраджаю. Для Д. выкарыстоўваюць хім. рэчывы — дэсіканты, якія разбураюць калоіды лратаплазмы, пгго рэзка зніжае здсшьнасць клетак утрымліваць ваду, ламялшае ксшькасць звязанай вады ў расліне і ўзмацняе выпарэнне. Выкарыстоўваюць на пасевах бавоўніку, каналель, сланечніку, рысу, лшаніцы, бульбы, насеннікаў цукр. буракоў і інш.; эфектыўная ў вільготнае надвор’е. ДЭСКВАМАЦЫЯ (ад лац. desquamo выдаляю луску), л у ш ч э н н е , адслойвадле горных ларод y выглядзе тонкай акругла-вылуклай лускі (1— 2 см). Адбываецца на скалістай лаверхні лад уплывам рэзкага вагання т-р (у асн. сутачных). Характэрна ў пустынях і высакагорных раёнах, дзе болыд інтэдсіўныя працэсы фізічнага выветрывання. ДЭСКРЫ ПТА Р (лозналац. descriptor ад describo апісваю), лексічная адзінка (слова ці словазлучэнне) інфарм.-лошукавай мовы ў ЭВМ. Алісвае асн. сэнсавы змест дакументаў, структуру даных або лраграму; служыць таксама для фармулявання інфарм. запыту лры лошуку дакументаў y інфарм.-лошукавай сістэме (гл. Інфармацыйны пошук). У якасці Д. можна выбраць любое (звычайна найб. характэрнае) ключавое слова (грулу слоў) ці лічбавы код. Мнагазначным словам адлавядае некалькі Д., сінонімам — адзід Д. ДЭСКРЫ ПТЬІЎНАЯ ЛІНГВІСТЫ КА, адзін з трох кірункаў класічнага структуралізму (лоруч з Пражскім лінгвістычным гуртком і гласематыкай), што існаваў y 1-й пал. 20 ст. ў ЗША. Меў на мэце раслрацаваць строгія фармальныя лрацэдуры апісання мовы: сфармуляваць камдактныя, несуттярэчлівыя і вычарлальныя правілы, з даламогай якіх y мове ласлядоўна вылучаюцца на розных яе ўзроўнях (фаналагічным, марфалагічным, сінтаксічным) адзінй, класы адзінак, a таксама вызначаюцца сувязі ламіж адзінкамі роздых узроўняў мовы і паміж адзінкамі аднаго класа. Для выканання гэтых задач y Д.л. распрацаваны 3 лрыёмы навук. даследавання мовы: а н а л і з па неласрэдна састаўляючых, трансфармацыйны м е т а д і гал. спосаб апісання мовы — д ы с т р ы б у т ы ў н ы м е т а д . Налачатку першыя
2 прыёмы былі скіраваныя на выдзяленне адзінак і на лравілы іх камбінавання, a дыстрыбутыўны метад — на выяўленне характару размеркавання адзінак y тэксце; т.ч. браўся пад увагу толькі ллан выражэлня моўных адзінак (іх знешні, фармальны бок) і не разглядаўся іх ллан зместу (семантычны бок). Зараз выкарыстанне гэтых метадаў абапіраецца і на ўлік семантычных асаблівасцей мовы. Ад Д л . бяруць пачатак декалькі школ: I е л ь с к a я (засн. Л.Блумфілдам), звязалая пераважна з фармалізацыяй апісання мовы; Э н А р б а р с к а я побач з фармальнымі працэдурамі аналізу ўлічвае і лсіхал. фактары ў мове (ІО.Найда, К.Пайк і інш.); генератыўная лінг в і с т ы к a даследуе звязны тэкст з даламогай трансфармацыйлага аналізу і матэм. метадаў (Н.Хомскі і інш.). Літ:. Г л н с о н Г. Введенме в дескрнптавную лмнгвнстнку: Пер. с англ. М., 1959. БА.Плотнікаў. ДЭСМ АГЁН, тое, што пракамбій. ДЭСМ УРГІЯ (ад грэч. desmos сувязь, лавязка + ergon слрава), вучэнне аб павязках і метадах іх накладання пры пашкоджаннях і хваробах. Д Э С 0 Р Б Ц Ы Я (ад дэ... + сорбцыя), выдаленне з вадкасцей ці цвёрдых цел рэчываў, якія яны паглынулі пры абсорбцыі і адсорбцыі; драцэс, адварогны адсорбцыі. Д. робяць награваннем адсарбенту, зніж элнем ціску над ім, апрацоўкай яго растваральдікамі. Выкарыстоўваюць y драм-сці для рэгенерацыі гетэрагенных каталізатараў, атрымалня розных рэчываў (лры рэкулерадыі). ДЭСП А ТЫ ЗМ (ад грэч. despoteia неабмежаваная ўлада), форма неабмежаванай, абсалютнай, самадзяржаўнай улады, для якой уласціва поўнае самавсшьства, самаўпраўства, грубае і жорсткае падаўленне волі дадданых і іх бяспраўе. Д. асабліва характэрны ддя абсалютных манархій (гл. таксама Дэспатыя). ДЭСПАТЫ Я, тое, што дэспатызм, адна 3 форм дыктатуры. Была пашырана ў стараж.-ўсх. (Асірыя, Вавілонія, Егіпет, Іддыя, Іран, Кітай і інш.) і сярэдневяковых краідах — Багдадскім (Абасідаў) халіфаце (8— 9 ст.), Візант. імперыі (да 12 ст.), Асманскай імлерыі (14— 16 ст.), дзяржаве Вялікіх Магодаў y Індыі (16— 17 ст.) і інш. У цядерашні час y пераносдым сэнсе ўжываецца вытворнае ад Д. слова «дэспат», якім лазначаюць самаўладнага, бязлітаснага чалавека, які не лічыцца ні з чыімі думкамі і жаланнямі. Д Э С П ’Ё (Despiau) Ш арль (4.11.1874, г. М он-дэ-М арсан, Францыя — 28.10.1946), французскі скульптар; майстар партрэта. Вучыўся ў Парыжы ў Ш коле дэкар. мастацгваў і ў Шксше прыгожых мастадгваў (з 1891). У 1907— 14 памочнік A.Радэна. Творы адметныя паэтычнасцю вобразаў, тонкасцю мадэ-
ліроўкі, якая стварае гульню святлаценяў, яснасцю і цэласнасцю пластычнай формы («Дзяўчынка з Ланд», 1907, партрэт Аньес Меер, 1929, партрэт мадам Фантэн, 1930-я г.). Аўтар «Помніка паўшым» y М он-дэ-М арсане (1920—
22).
Ш .Дэсп’ё. Партрэт мадам Фантэн. 1930-я г.
ДЭСТРЎКЦЫ Я (ад лац. destructio разбурэнне, парушэнне), 1) парушэнне нармальнай струкгуры чаго-н., напр., дэструкцыя ландшафтаў, дэструкцыя палімераў; парушэнне або разбурэнне структуры ўсталяваных эканам., вытв. сувязей y нар. гаспадарцы, устаноўленага парадку і духоўных асноў дзяржавы, іншых утварэнняў, нежыватворчы працэс y розных галінах дзейнасці і пазнакня. 2) Высвятленне асноў філас. палажэнняў, адно з цэнтр. паняццяў фундаментальнай анталогіі М.Хайдэгера, якое адыграла ў ёй канструктыўную ролю. Пад Д. ён разумеў аналіз («разбор») гіст. асаблівасцей розуму і выяўленне перадумоў чалавечага існавання. Для гэтага, лічыў Хайдэгер, дастаткова ажыццявідь 3 адпаведныя аперацыі: рэдукцыю, або вяртанне ад існага да быцця агульных форм узаемадзеяння аб’ектаў; канструкцыю быцдя; дэструкцыю традыцыі, якая ўвасабляе аб’ектываванае навук.-тэарэт. разуменне свету, адначасовае выкарыстанне і сціранне традыц. метафізічных паняццяў- 3 хайдэгераўскай Д. супастаўныя больш пазнейшыя і часткова залежныя ад яе канцэпцыі «генеалогіі» ў неаніцшыянстве, «археалогіі ведаў* y М .П .Фуко, дэструкцыі ў Ж.Дэрыда, «дэзабсгрукцыі» ў Ф.Везена. С.Ф.Дубянецкі. ДЭСТРЎКЦЫ Я ў б і я л о г і і, працэс разбурэння мёртвага арган. рэчыва (рэшткаў адмерлых арганізмаў) да бальш-менш простых неарган. злучэнняў. Ажыццяўляецца дзякуючы дзейнасці рэдуцэнтаў (дэструктараў), y пер-
шую чаргу бактэрый і грыбоў, a часткова і як вынік стрававання і экскрэцыі жывёл (кансументаў). У найб. буйным маштабе працэсы Д. ў наземных экасістэмах адбываюцца ў глебе (разбураецца да 90% першаснай прадукцыі арган. рэчыва). Прадукты Д. — неарган. рэчывы — потым зноў выкарыстоўваюцца прадуцэнтамі. В .В Г р ы ч ы к . ДЭСТРЎКЦЫ Я ЛАНДШАФТАЎ, парушэнне струкгуры і стабільнасці ландшафту пад уплывам прыродных або антрапагенных фактараў. Узнікае пры адмоўных зменах балансу ландшафтаўтваральных кампаненгаў (напр., y выніку эрозіі і дэградацыі глеб, рэкрэадыйнай дыгрэсіі мясцовасці, нерацыянальнага выкарыстання расліннага покрыва, рээкіх змен воднага рэжыму і інш.), можа завяршыцца дэградацыяй ландшафтаў. З ’явы Д л . назіраюцца пры парушэнні тэхналогіі меліярацыйнага буд-ва, y месцах інтэнсіўнай распрацоўкі мінер. рэсурсаў, y наваколлі вял. прамысл. прадпрыемстваў. Вакол нас. пунктаў, y зялёных зонах, зонах адпачынку працэсы Д л . развіваюцца ад празмерных і нерэгуляваных рэкрэацыйных нагрузак. Захаванне прынцыпу рац. прыродакарыстання і аховы прыроды, дакладны разлік параметраў магчымых шкодных уплываў і папярэджанне іх прадухіляюць Д л . ДЭСТРЎКЦЫ Я ІІАЛІМЕРАЎ, разбурэнне макрамалекул пад уздзеяннем цяпла, кіслароду, святла, іанізуючай радыяцыі, мех. напружання, біял. і інш. знешніх факгараў. Пагаршае ўласцівасці палімераў ці выклікае разбурэнне вырабаў з іх. Для барацьбы з Д.п. распрацаваны метады стабілйацыі палімераў. Д .п . в ы к л ік а е з в ы ч а й н а а д н а ч а с о в а е ў зд зе я н н е н е к а л ь к іх з н е ш н іх ф а к т а р а ў , н а п р ., п р ы э к с п л у а т а ц ы і н а п а л ім е р н ы я в ы р а б ы ў зд з е й н іч а ю ц ь с в я т л о , к іс л а р о д і в іл ь га ц ь п ав ет р а , ш м а т р а з о в ы я д ы н а м іч н ы я н а г р у з к і і ін ш . П р ы Д .п . р а з р ы в а ю ц ц а хім. с у в я зі ў м а к р а м а л е к у л а х , ш т о п р ы в о д з іц ь д а п а м я н ш э н н я м а л е к у л я р н а й м а с ы і з м я н е н н я б у до в ы . Ч а с а м д э с т р у к ц ы я с у п р а в а д ж а е ц ц а д э п о л ім е р ы з а ц ы я й (р э а х ц ы я , а д в а р о т н а я полім еры зацы і) — п асл яд о ў н ы м а д ш ч а л л ен н ем м алекул м ан ам ер а а д м а к р а р а д ы к а л а ц і ін ш . а к т ы ў н а г а п а л ім ер н ага ц эн тр а. Г эты п р ац э с н ай б. харак тэрн ы д л я п а л ім е р а ў , я к ія м а ю ц ь ч а ц в я р ц іч н ы ат ам в у г л я р о д у ў л а н ц у г у ( н а п р ., п о л ім е т ы л м е т а к р ы л а т ). Д .п . а д н а з п р ы ч ы н ст арэння палім ераў. Д .п . в ы к а р ы с т о ў в а ю ш , д л я п а л я г чэння п е р а п р а ц о ў к і ( н а п р ., п л а с т ы х а ц ы я каўчуку — ш м атразовая д эф ар м ац ы я н а вальц а х ), в ы к а р ы с т а н н я (н а п р ., д л я з н іж э н н я в я з к а с ц і э ф ір а ц э л ю л о з н ы х л а к а ў і э м а л е й п р а в о д з я ц ь д э с т р у к д ы ю ц э л ю л о з ы ), a т а к с а м а в ы с в я г л е н н я хім . б у д о в ы п ал ім ер а ў . М .Р .П р а к а п ч у к .
Д ’ЭСТУРН ЁЛЬ ДЭ KAHCTÂH (d’Estoumelles de Constant) Поль (22.11.1852, Ш ато-дэ-Клермон-Крэан, дэпартамент Сарта, Францыя — 15.5.1924), французскі дзярж. дзеяч. Барон. Юрыст. 3 1876 на дыпламат. службе. 3 1895 чл. палаты дэпутатаў, з 1904 — сената. Удзельнік 1-й (1899) і 2-й (1907) Гаагскіх мірных канферэнцый, канферэнцыі Міжпарламенцкага саюза (1921), чл. М іжнар.'трацейскага
ДЭТАНАВАННЕ
359
суда ў Гаазе (з 1907). У 1905 заснаваў Асацыяцыю міжнар. прымірэння, пазней узначаліў Аддзяленне Фонду Карнегі ў Еўропе. Аўтар кн. «Франдузская
П .Д ’Э с ту р н е л ь д э К ан стан .
палітыка ў Тунісе» (1891, прэмія Франц. акадэміі), «Амерыка і яе праблемы» (1913), a таксама кнігі пра Стараж. Грэцыю. Нобелеўская прэмія міру 1909 (разам з К.Беернарам). ДЭТАЛЁВАЙ РАЎНАВАГІ П РЬІН Ц Ы П , агульнае палажэнне статыстычнай фізікі, паводле якога кожны мікраскапічны працэс y раўнаважнай сістэме працякае з той жа скорасцю, што і адваротны яму. Скорасць працэсу ў гэтым выпадку разглядаецца ў статыстычным сэнсе як сярэдняе значэнне скорасці вял. колькасці аднолькавых мікрапрацэсаў. У квантавай тэорыі Д.р.п. выяўляецца ў роўнасці імавернасцей прамога і адваротнага працэсаў. Выкарыстоўваецца пры раш энні задач фіз. і хім. кінетыкі, пры вызначэнні характарыстык квантавых пераходаў і працэсаў сутыкнення атамных і ядз. часціц. ДЭТАЛІ М А Ш ЬІН , 1) асобныя састаўныя часткі і іх найпрасцейшыя злучэнні ў машынах, прыладах, апаратах, прыстасаваннях. Робяцца з аднаго матэрыялу без выкарыстання зборачных аперацый. Д а Д .м . а д н о с я ц ц а ва лы , во сі, с л р у ж ы н ы , п а д ш ы п нікі, м уф т ы , ш п ін д злі, п о р ш н і, ш а с ц е р н і, б а л т ы , з а к л ё п к і, ш п о н к і і ін ш ., a т а х с а м а з л у ч э н н і (р а з д ы м н ы я — б а л г о в ы я , ш п о н а ч н ы я , ш л іц а в ы я , к л ін а в ы я , п р о ф іл ь н ы я ; н ер азд ы м н ы я — зв ар н ы я , за к л ёп ач н ы я, п р э с а в ы я ), п ерадачы ( т р э н н е м — ф р ы к д ы й н ы я і р а м е н н ы я ; с ч а п л е н н е м — зу б ч а с т ы я , в ін т а в ы я , ч а р в я ч н ы я , л а н ц у г о в ы я ).
2) Навук. дысцьшліна, якая вывучае тэорыю, разлікі і канструяванне Д.м. Яе задачы: выбар матэрыялаў для вырабу дэталей; наданне дэталям мэтазгодных форм і памераў, якія забяспечваюць трываласць канструкцый; вызначэнне ступені дакладнасці памераў, якасці рабочых паверхняў дэталей; распрацоўка тэхн. умоў на выраб Д.м. і інш. Звязана з механізмаў і машын тэоршй, супраціўленнем матэрыялаў, матэрыялазнаўствам, тэхнічнай дыягностыкай, надзейнасцю вырабаў, тэхн. чарчэннем. Л іт .: Д е т а л н м а ш н н . Р а с ч е т н к о н с т р у н р о в а н н е : С п р а в . T. 1— 3. 3 н зд . М , 1968— 69.
ДЭТАНАВАННЕ (ад франц. détonner фалыпыва спявадь), недакладнае па
360_____________ ДЭТАНАТАР вышыні выкананне муз. гукаў, што парушае ладавыя адносіны і ўспрымаецца як фальш. Тэрмін «Д> выкарыстоўваюць пераважна ў галіне вак. мастацгва, дзе ён абазначае паніжэнне ці павышэнне муз. гуку, a таксама пры ігры на струнных і духавых інструментах. ДЭТАнЛтАР (ад франц. détoner узрывацца), зарад брызантнага выбуховага рэчыва (БВР), прызначаны ўзбуджаць (ініцыіраваць) дэтанацыю ў асн. зарадзе прамысл. (падрыўнога) выбуховага рэчыва або ў боепрыпасах (артыл. снарадах, мінах, бомбах, баявых частках ракет і інш.). Робіцца ў выглядзе метал. або папяровай гілыы, начыненай БВР. К а п с у л ь - Д . — т о н й метал. або пластмасавы каўпачок з БВР, які стварае пачатковы выбуховы імпульс. Выкарыстоўваецца для ўзбуджэння дэтанацыі ў разрыўных або падрыўных зарадах. Існуюць таксама электрадэтанатары, якія ўзбуджаюць дэтанацыю эл. токам. ДЭТАНАЦЫЯ, 1) хуткі працэс хім. ператварэння выбуховага рэчыва (ВР), які суправаджаецца выдзяленнем цеплыні і газападобных прадукгаў і распаўсюджваецца са звышгукавой скорасцю (у цвёрдых і вадкіх ВР да 9 км/с).
ДЭТАНДЭР (ад франц. détendre аслабляць), машына ддя ахаладжэння газаў шляхам іх расшырэння з аддачай знешняй работы. Бываюць поршневыя (падобныя да кампрэсара або паравой машыны) і турбінныя (актыўныя ці рэактыўныя турбадэтандэры). Выкарыстоўваюцца ў прамысл. устаноўках для звадкавання газаў (азоту, кіслароду, re
f l a а р т. Д э т а в д э р . С х е м а ц э н т р а ім к л ів а г а р э а к т ы ў н а г а т у р б а д э т а н д э р а : 1 — с п ір а л ь н ы п а д в о д га зу ; 2 — н а к ір а в а л ь н ы с о п л а в ы а п а р а т ; 3 — р о т а р ; 4 — а д в а д н ы д ы ф у за р .
лію і інш. з нізкай т-рай кілення), раздзялення газавых сумесей метадам глыбокага ахаладжэння, y крыягенных рэфрыжэратарах, y некаторых сістэмах кандыцыянавання паветра і інш.
будаваннем звязаны інш. галіны прам-сці: чорная металургія, металаапр., прыладабуд. інстр., хім., гумаватэхн., шкляная, вытв-сць рознага прамысл. абсталявання. Развіты таксама суднабуд., нафтаперапр., харч. прам-сць. Вытв-сць аўгабранятанк. тэхнікі. 3 ун-ты. З а с н . ў 1701 ф р а н ц у з а м і я к к р э п а с ц ь і ф о р т . У 1760 за х о п л е н ы а н г л іч а н а м і, з 1796 y с к л а д э е З Ш А . 3 1802 г о р а д , y 1812 ч а с о в а з а х о п л е н ы а н г л іч а н а м і. У 1837— 47 ст ал іц а ш т а т а М іч ы г ан . Ін т э н с іў н ы р о с т Д . п ач аў с я п а с л я 1830 y с у в я зі з б у д -в а м Э р ы -к а н а л а (1 8 2 7 ), а д к р ы ц ц ё м р э г у л я р н а г а с у д н ах о д ств а н а В я л ік іх а зёр ах . А даін э ц э н т р а ў абаліцыянізму. З н а ч н ы п р ы т о к э м іг р а н т а ў з Е ў р о п ы . 3 к а н ц а 19 ст. р а зв ів а л а с я а ў гам аб . п р а м -с ц ь (у 1903 з а с н . к а м п а н ія « Ф о р д м о т а р » , y 1925 — « К р ай с л ер » ), У 1 9 6 0 -я г. а д б ы л іс я р а са в ы я х в а л я в а н н і (у Д . п р а ж ы в а е б о л ь ш я к п ал о в а ч о р н а г а н а с е л ы ііц т в а ш т а т а М іч ы г а н ), y в ы н іх у ц э н т р г о р а д а б ы ў з н а ч н а зн іш ч а н ы .
У горадзе пераважае шахматная планіроўка, ёсць рысы і радыяльна-кальцавога гоіана (магістраль Гранд-бульвар; радыяльныя вуліцы, якія сыходзяцца ў парку Гранд-сёркус). Асн. пабудовы: Ратуша (1871), Публічная б-ка (1921— 23, арх. К.Гілберт), Ін-т мастацтваў (1922— 27, арх. П.Крэт, фрэскі Д.Рыверы, 1932— 33); небаскроб Пенабскатбілдынг (1928), прамысл. комплекс «Крайслер» (1938, арх. А.Кан), канферэнц-зала Уэйнскага ун-та (1957— 59) і будынак кампаніі «Рэйналдс металс»
Д а арт. Дэтанацыя. С х е м а д э т а н а ц ы й н а й хвалі: 1 — р а э м е р к а в а н н е ц іс к у ў х вал і; 2 — ф р о н т у д а р н а й х вал і; 3 — п р а д у к т ы х ім іч п а й р э а к ц ы і; 4 — з о н а х ім іч н а й р э а к іш і; 5 — в ы б у х о в ае р э ч ы в а .
П р ы Д . ў зн ік а е ўдарная хваля, ш т о с ц іс к а е і н аг р а в а е В Р і с т в а р а е ў м о в ы д л я п р а ц я к а н н я хім . р э а к ц ы й , э н е р г ія я к іх y с в а ю ч а р гу п а д т р ы м л ів а е ў д а р н у ю х в а л ю і з а б я с п е ч в а е п а с т а я н с т в а с к о р а с ц і я е р а сп аў сю д х св ан н я. П р ы Д . ім г н е н н а ў т в а р а е ц ц а з н а ч н а я к о л ь к а с ц ь га э аў э в ы с о к ім ц іс к а м (д л я т р а т ы л у 20 Г П а ). Д . в ы х л іх а е ц ц а дэтанатарам, э л . р а з р а д а м і ін ш . П р ы р а с ш ы р э н н і с ц іс н у т ы х п р а д у к га ў а д б ы в а е ц ц а выбух.
2) Хуткі, блізкі да выбуху працэс гарэння паліўнай сумесі ў поршневых рухавіках унутр. згарання з іскравым запальваннем. Суправаджаецца ўзнікненнем ударных хваль, няўстойлівай работай рухавіка (метал. стук y цыліндры, дымны вьпсід, перагрэў, знос дэталей і інш.)- Узнікае пры неадпаведнасці паліва канструкцыі або рэжыму работы рухавіка. Устойлівасць бензінаў да Д. павышаюць выкарыстаннем антыдэтанатараў.
Дэтройт. Д Э Т Р 0 Й Т (Detroit), горад y ЗША, на пагранічнай з Канадай р. Дэтройт, паміж азёрамі Гурон і Эры, y штаце Мічыган. 1012,1 тыс. ж., з прыгарадамі 4,67 млн. ж. (1992). Вузел чыгунак і аўтадарог, адзін з гал. партоў y сістэме Вялікіх азёр. Міжнар. аэрапорт. Буйны прамысл. і гандл.-фін. цэнтр ЗША. Найбуйнейшы ў краіне цэнтр аўтамаб. прам-сці (у Д. і яго прыгарадах знаходзяцца праўленні, н.-д. лабараторыі і гал. прадпрыемствы аўтамаб. манапояій «Джэнерал мотарс», «Форд мотар», «Крайслер»; трэць аўтамабіляў краіны збіраецца ў Д. і паблізу горада). 3 аўта-
(1959, арх. М.Ямасакі), «РэнесансЦэнтр» (1977, арх. Дж.Портман). Музеі: Ін-т мастацтваў (багатыя зборы дэкар.прыкладнога мастацтва), Грынфілд-вілідж (музей амер. побыту), гісторыі аўтамабіля (у Дырбарне — прыгарадзе Д ) .
Д Э ТРЫ Т (ад лац. detritus перацёрты), 1) завісь дробных арганічных рэшткаў y тоўшчы вады ці адклады іх на дне вадаёмаў. Утвараецца з адмерлых раслін і жывёл і іх выдзяленняў. З ’яўляецда кормам для водных жывёл — дэтрытафагаў. 2 )У м е д ы ц ы н е — прадукг распаду тканак. Д. воспенны — саскрэб
воспенных пухіроў са скуры штучна заражанай жывёлы для прыгатавання воспеннай вакдыны. ДЭТРЫТАФАГІ [ад дэтрыт + ...фаг(і)], дэтрытаедныя ж ы в ё л ы , водныя жывёлы, якія кормяцца дэтрытам. У ліку Д. чэрві (паліхеты), эхіўрыды, двухстворкавыя малюскі, калаўроткі, планктонныя ракападобныя і інш. Д. адфільтроўваюць часцінкі дэтрыту з дапамогай спец. органаў або жывяцца імі непасрэдна. Удзельнічаюць y працэсах ачышчэння вады. ДЭТЙКТАР (ад лац. detector адкрывальнік) y р а д ы ё т э х н і ц ы , прылада для дэтэктыравання высокачастотных эл. ваганняў. Адрозніваюць амплітудныя, частотныя і фазавыя Д. Выкарыстоўваюцца ў вяшчальных, сувязных і тэлевізійнш радыёпрыёмніках, вымяральных прыладах і інш. для вылучэння мадулюючых частот, якія нясуць інфармацыю. А м п л і т у д н ы Д. мае акгыўны элемент (лямпавы або паўправадніховы дыёд) і фільтр ніжніх частот. Нізкачастотнае напружанне, што вылучаецца на выхадзе фільтра, адпавядае закону мадумцыі. Амплітуднае дэтэктыраванне магчыма таксама ажыішявіць лінейным змяненнем (у часе) праводнасці электроннай прылады ў такт з нясучай частатой ваганняў ( с і н х р о н н ы Д.). У ч а с т о т н ы х і ф а з а в ы х Д . частотна- і фазавамадуляваныя ваганні спачатку пераўтвараюцца ў амплітудна-мадулявапыя, якія потым дэ-
чае ўласная крыніда энергіі і ўсе працэсы ў ім адбываюцца за кошт энергіі прынятых сігналаў. Выкарыстоўваецца для прыёму перадач магутных радыёстанцый, a таксамг! ў навуч. мэтах.
Схемы дэтэктара: a — паралельнага амплітуднага; 6 — балансавага фазавага; LKCK — вагальны контур; R, С — нагрузка дэтэктара; D, D|, D2 — дыёды; ЯфСф — фільтр ніжніх частот; UyBv 'UBbK — уваходнае і выхадное напружанне; Тр — трансфарматар; Е — крыніца апорных ваганняў.
гама-выпрамянення і інш. Бываюць электронныя і трэкавыя. Выкарыстоўваюцца ў апаратуры для дэфектаскапіі, мед. дыягаостыкі, структурных даследаванняў, спектральнага аналізу, мікраскапіі і інш. Канструктыўнае выкананне Д.я.в. і іх параметры вызначаюцца прызначэннем і асаблівасцямі гэтай апаратуры. Прьшцып дзеяння Д.я.в. заснаваны на іанізацыі або ўзбуджэнні зараджанымі часціцамі атамаў рабочага рэчыва дэтэктара; y выпадку рэгістрацыі нейтральных часціц (напр., гамаквантаў, нейтронаў) іанізацыя і ўзбуджэнне адбываюцца за кошт другасных зараджаных часціц. Электронныя Д.я.в. выпрацоўваюць эл. імпульс, калі ў іх аб'ём трапляе часціца ці квант выпрамянення; эл. сігналы звычайна невялікія і патрабуюць узмацнення (гл. Ядзерная электроніка). Да іх адносяць Гейгераўскі лічыяьнік, іанізацыйную камеру, крышталічны лічыльнік, сцынтшяцыйны лічшьнік, паўправадніковы дэтэктар і інш. Трэкавыя Д.я.в. дазваляюць узнавіць траекторыю руху часціды; да іх адносяць Вільсана камеру, іскравую камеру, тэлескоп лічшьнікаў, ядзерныя фатаграфічныя эмульсіі і інш. А.В.Берастаў.
ДЭТЭКТЬІЎНАЯ ЛІТАРАТЎРА, літаратурныя творы, сюжэты якіх пабудаваны на раскрыцці загадкавай тайны, звязанай са злачынствам. Традыцыйна вызначаецца як адгалінаванне прыгодніцкай літаратуры. Зараджэнне Д.л. звязваюць з імёнамі амер. пісьменніка Э.По («Забойства на вуліцы Морг», 1841) і англ. У.Колінза («Месячны камень», 1868). По быў пачынальнікам інтэлектуальнага (паказ працэсу расследавання злачынства), Колінз — прыгодніцкага (нанізванне драм. эпізодаў) сюжэтных тыпаў дэтэктываў. Значны ўклад y развіццё Д л . зрабілі А.К.Грын (ЗША), Э.Габарыо, Г.Леру (Ф ранцыя), асабліва А .К .Дойл (Вялікабрытанія), які стварыў вядомы вобраз прыватнага дэтэктыва Ш эрлака Холмса. 3 імем англ. пісьменніка Г.К. Чэстэртана звязана паяўленне т.зв. «інтуітыўнага дэтэктыва», заснаванага на здагадцы і інтуітыўным пранікненні ў псіхіку злачынцы. Найб. поспеху ў развіцді такога роду дэтэктыва дасягнулі А.Крысці і Ж .Сіменон. Пасля 2-й сусв. вайны на Захадзе пашырыўся т.зв. «чорны раман», y аснове якога апісанне самога злачынства са сцэнамі забойстваў, насілля і інш. (М .Спілейн, С.Адамс, ЗША). Сярод рус. пісьменнікаў y жанры дэтэктыва працавалі А.Р.Адамаў, Ю.С.Сямёнаў, браты А.А. і ГА.Вайнеры і інш. У бел. л-ры дэтэктыў y чыстым выглядзе сустракаецца рэдка. Прыкладам гіст. дэтэктыва з ’яўляецца раман У.Караткевіча «Чорны замак Альшанскі». Творы з дэтэктыўным сюжэтам пішуць М.Чаргінец, К.Тарасаў і інш. В.ІАтрашкевіч, М.Р.Міхайлаў.
ДЭТ^КТА РЫ
ЯДЗЕРНЫ Х
ВЫ ПРА-
М ЯНЕННЯЎ, прылады для рэгістрацыі элементарных часціц, рэнтгенаўскага і
1977.
ДЭТФКТАРНЫ РА ДЫ ЁП РЫ ЁМ Н ІК , найпрасцейшы радыёпрыёмнік, y якім прынятыя сігналы радыёстанцый не ўзмацняюцца, a толькі дэтэктыруюцца (гл. Дэтжтыраванне). Прыняты сігнал вылучаецца ў вагальным контуры Д.р., пераўгвараецца дэтэктарам y эл. ваганні гукавых частот, якія праслухоўваюцца ў тэлеф. навушніках. У Д.р. адсутні-
Схема дэтэктарнага радыёпрыёмніка: A — антэна; LC — вагальны контур; D — дыёд; С — блакіровачны кандэнсатар; Т — галаўны тэлефон; 3 — заэямленне.
361
ДЭТЭКТЬІРАВАННЕ, пераўтварэнне электрычных (або інш.) ваганняў, y выніку чаго атрымліваюдца ваганні іншай (як правіла, больш нізкай) частаты. Найб. важны выпадак Д. — працэс, адваротны мадулядыі (дэмадулядыя; гл. Мадуляцыя ваганняў, Мадуляцыя святла) — выдзяленне нізкачастотнага мадулюючага сігналу (напр., ваганняў нізкай частаты ці сігналаў відарысу) з высокачастотных прамадуляваных ваганняў. У залежнасці ад віду мадуляцыі адрозніваюць амплітуднае, частотнае, фазавае і інш. Д. Для Д. выкарыстоўваецца нелінейнасць вольт-ампернай характарыстыкі элекгронных прылад (вакуумных і паўправадніковых дыёДаў, трыёдаў, транзістараў і інш ). Пры амплітудным Д. ў ланцугу дэтэктара амплітудна мадуляваныя ваганні пераўгвараюцда ў высокачастотныя імпульсы адной палярнасці, амплітуда якіх змяняецда паводле закону мадуляцыі. Пры частотным (ці фазавым) Д. частотна (фазава) мадуляваныя ваганні спачатку пераўгвараюцца ў амплітудна мадуляваныя, a потым ттадаюцца на амплітудны дэтэктар. Пры прамым Д. святла на фотакатод прыёмніка падаецца толькі карысны аітгычны сігнал; выхадны сігнал прыёмніка мае інфармацыю аб амплітуднай мадуляцыі зыходнай хвалі. Пры гетэрадзінным Д. святла зыходнае выпрамяненне камбінуецца на фотакатодзе з эталонным вылрамяненнем (напр., ад лазера) і выхадны сігнал нясе інфармацыю аб аміілітудзе, частаце і фазе зыходнай хвалі.
Да арт. Дэтройт. «Рэнесанс-Цэнтр». тэктыруюцца амплітудным дэтэхтарам. Гл. таксама Дыскрымінатар. А.П.Ткачэнка.
ДЭТЭКТЫЎНАЯ
362
ДЭТЭКТЫЎНЫ
ДЭТЭКТЬІЎНЫ Ф ІЛ ЬМ , твор кіна- і тэлемастаіггва, прысвечаны расследаванню крымінальных і інш. злачынстваў, рабоце разведчыкаў. Тэматычна звязаны з прыгодніцкім фільмам. Першыя авалтурна-дэтэктыўныя фільмы зняты ў 1910-я г. ў Францыі (серыя фільмаў рэж. Л.Фёяда пра Фантамаса, рэж. В.Жасэ пра сышчыка Ніка Картэра і інш.). Сярод Д.ф. 1930—40-х г. серыялы пра сышчыкаў, фільмы-«паліцэйскія дакументы»; 1960—70-х г. — серыя фільмаў пра супершпіёна Джэймса Бонда. Сярод лепшых Д.ф. сав. кіно: «Подзвіг разведчыка», «Справа № 306», «Мёртвы сезон», «Вярталле «Святога Лукі», «Чорны прынц», «Пятроўка 38», тэлевізійныя «Семнаццаць імгненняў вясны», «Месца сустрэчы змяніць нельга». У бел. кіно дэтэктыўную фабулу маюць фільмы «Дзеці партызана», «Наперадзе — круты паварог», «Блакітны карбункул», «Задача з трыма невядомымі», «Дзікае паляванне караля Стаха», тэлевізійныя «Корцік», «Бронзавая птушка», «Апошняе лета дзяцінства» і інш. ДЭТЭРГЕН ТЫ (ад лац. detergeo ачышчаю), група паверхневаактыўных рэчываў, што выкарыстоўваюцца пераважна як мыйныя сродкі. Маюць дэзенфідыруючыя ўласцівасці, некат. выкарыстоўваюцца ў фармацэўтычнай, харч. і інш. галінах прам-сці, Д. з зараджанымі (дадэцылсульфат натрыю) або незараджанымі (трытоны) палярнымі канцамі — y біяхіміі пры растварэнні і ачыстцы мембранных бялкоў. Ачышчальны эфект Д. дасягаецца за кошт парушэння іх амфіпатычнымі малекуламі гідрафобных уласцівасцей малекул бялкоў, ліпідаў і інш. рэчываў. Прамысловыя Д., што трапляюць са сцёкавымі водамі ў прьфоднае асяроддзе, — небяспечныя забруджвальнікі. ДЭТЭРМ ІНАНТ, в ы з н а ч н і к , алгебраічны выраз, складзены паводле пэўнага правіла з п2 лікаў, дзе п — парадак дэтэрмінанта. Д. квадратнай Mam a n a n ... аіл рыцы
021 022 . . . a 2п
з п2 элементаў аік
апі а„2 ■■■ ат (і — нумар радка, к — нумар калонкі, 1 < / < л, 1 < k < п) наз. алг. сума £ ± ayt 02j 2 ■■■ a„jn усіх здабыткаў элементаў гэтай матрыцы, узятых па аднаму з кожнага радка і з кожнай калонкі. Складаемаму ду, ••• anj„ прыпісваецца знак «г+», калі перастаноўка j i , j 2, ..., j n ліхаў 1, 2, п мае цотную колькасць інверсш, i знак « - », калі колькасць ш версій y ёй няцотная. Напр., Д. 2-га na an an радку = а\\ 022 - а п аг\. 021 022
Лічаць, што: радок (калонка) Д. памлажаецца на ліх а, калі кожлы элемент гэтага радка (калонхі) памлажаецца на а; складваюцца 2 радкі (калонкі) Д., калі складваюцца адпаведныя элементы гэтых радкоў (калонак), якія стаяць y адной калонцы (радку); да і-га радка (калонкі) Д. дадаецца яго к-ы ра-
док (калонха), калі і-ы радок (калонка) замяняецца сумай <-га і к-та радкоў (калонак); робіцца лінейная камбінацыя радкоў (калонак) Д., калі кожны і - ы радок (калонха) множыцца на адволыш лік а( і складваюцца атрымаяыя радкі (калонкі). Д. мае шэраг уласцівасцей, якія аблягчаюць яго вылічэнне: калі элементы к-та радка Д. d ёсдь сумы двух складаемых а„=й+г, то Д. d роўны суме двух Д. d=dj+d2, іпсія адаозніваюцца ад d толькі к-м радком: bv .... Ьп — к-ы радок Д. d,, с;, с„ k-ы радок Д. rfj калі яхі-н. радок (калонка) Д. ламнажаецца на ліх а, то і Д. ламнажаецца на а; Д. не зменіцца, калі да якога-н. яго радка (калонкі) дадаецца адвольная лінейная камбілацыя інш. радкоў (калонак); для таго, каб Д. быў роўлы нулю, неабходла і дастаткова, каб які-н. яго радок (калонка) быў лінейнай камбінацыяй інлшх радкоў (калонак). Тэорыя Д, створана ў аслоўлым y 2-й пал. 18 ст. і 1-й пал. 19 ст. ў працах матэматыкаў: лшейд. Г.Крамера, франц. А. Вандэрмонда, П.С.Лапласа, А.Калш, ням. К.Гаўса і К.Якобі. Франц. матэматык Ж.Дэьеданэ ўвёў паняцце Д. матрыцы над целам (мае важнае злачэнле для сучаслай алгебры). ПІматлікія дастасавалні Д. да розных пытанняў матэматьлсі і фізікі, налр. пры рашэнні лілейных ураўненняў. Jlim:. K y р о ш А.Г. Курс высшей алгебры. 10 нзд. М., 1971; А р т н н Э. Геометрлческая алгебра: Пер. с англ, М., 1969; М м л о в а н о в М.В., Т ы ш к е в л ч Р.Н., Ф е д е н к о АС. Алгебра я аналшлческая геометрня. Ч. 1. Мн., 1984. Р.І.Тышкевіч. ДЭТЭРМ ІН А Ц Ы Я (ад лац. determinatio абмежаванне, вызначэнне) у э м б р ы я л о г i і ўзнікненне якасных адрозненняў паміж часткамі зародка на стадыях развіцдя, якія папярэднічаюць з’яўленню ў іх марфалагічна выразных закладак органаў і тканак; адно з асн. паняццяў тэорыі антагенезу. Вылучаюць Д. т к а н к а в у ю (спецыфічнасць тканак) — абумоўленую філагенетычна ўласцівасць тканкавых структур змяняцца пад уплывам розных уздзеянняў y акрэсленых межах, захоўваючы якасныя адрозненні адна ад адной і Д. п о л у, якая абумоўлена наяўнасцю Y-xpaмасомы. Д. прыводзіць да марфалагічна бачнай дыферэнцыроўкі. На Д. арганізма, які развіваецца, асн. ўплыў аказваюць генетычныя фактары, з ’явы экспрэсіі генаў пад уплывам індукцыйных уздзеянняў, уплыў навакольнага асяроддзя, узаемадзеянне клетак і ўзровень інтэграцыі цэласнага арганізма. А. С.Леанцюк. Д Э Т Э Р М ІН ІЗМ (ад лац. determino вызначаю), вучэнне аб сувязі і ўзаемаабумоўленасці з ’яў рэчаіснасці. Ядром Д. з ’яўляецца палажэнне пра існаванне прычыннасці, г. зн. такой сувязі з ’яў, y якой адна з'ява (прычына) пры пэўных умовах з неабходнасцю нараджае іншую з ’яву (вынік). Ідэя Д. ўзнікла ў стараж,грэч. філасофіі (Геракліг, Дэмакрыт, Эпіхур) і найб. ярка выявілася ў ант. атамістыцы. Далейшае развідцё і абгрунтаванне Д. набыла ў прыродазнаўстве і матэрыяліст. філасофіі новага часу (Ф .Бэкан, Г.Галілей, Р.Дэкарт, І.Ныотан, М .ВЛаманосаў, К.Лышчынскі, Б.Спіноза, С.Шадурскі і інш.). Механістычны, абстрактны харакгар Д. reTara перыяду знайшоў сваё выяўленне ў
абгрунтаванні формы прычыннасці законамі механікі, адмаўленні аб’ектыўнага харакгару выпадковасці, што ў канчатковым выніку вяло да фаталізму. У розных кірунках Д. абгрунтоўваецца першапачатковая вызначальнасць усіх з’яў y свеце, уключаючы ўсе працэсы чалавечага жыцця, з боку Бога (тэалагічны Д.), або толькі з ’яў прыроды (касмалагічны Д.), або спецыяльна чалавечай волі (антрапалагічны Д.). Прыхільнікі дыялект. матэрыялізму лічылі, што сувязі паміж з ’явамі абумоўлены матэрыяльнымі працэсамі. Пра наяўнасць такіх узаемасувязей, на іх думку, сведчаць устанаўленне дакладнага становішча, прычыны і законаў руху цел y механіды і класічнай фізіцы, устанаўленне верагоднаснай узаемасувязі паміж мікрачасціцамі ў квантавай механіцы, паміж асобінамі ў біял. папуляцыях, адкрыццё самарэгулявальных і самакіравальных сістэм y кібернетыцы і інш. Паводле гетай канцэпцыі, гістарычна абумоўленым ва ўсіх сваіх праяўленнях з’яўляецца і грамадства, стан якога ў кожны дадзены момант з’яўляецца вынікам папярэдніх станаў і ўмоў, з якіх вынікае наступнае развіццё. Процілегласць Д. — індэтэрмінізм, які адмаўляе ўсеагульны характар прычыннасці або не прызнае яе наогул. Л і т Детермннлзм: слстемы, развтле. Мв., 1985; П р н г о ж л н Н . , С т е н г е р с Н. Порядок нз хаоса: Пер. с англ. М., 1986; Нсторнческле тнпы фллософлл. М., 1991; Стереотнпы л дмнамнка мышлення. Мн., 1993. С. Ф.Дубянецкі. Д Э Т Э РЫ Я РА Ц Ы Й Н Ы КАДДСТР, сістэматызаваны збор звестак пра пагарш энне складу і стану наваксшьнага прыроднага асяроддзя; адзін з відаў кадастраў. У Д.к. уваходзяць звесткі пра ўзроўні і крыніцы забруджання вод, глеб і атмасферы, парушаныя землі, іншыя негатыўныя змены, што ўзніклі ў прыродзе (y TJI. пагоршанне навакольнага прыроднага асяроддзя, што адбываецца пад уздзеяннем антрапагенных фактараў — дэтэрыяцыя асяроддзя). Д.к. складаецца па рэгіёнах; матэрыялы, якія змяшчаюцца ў ім, асабліва каштоўныя пры распрацоўцы мерапрыемстваў па рацыянальным выкарыстанні прыродных рэсурсаў, аптымізацыі ўмяшання ў навакольнае асяроддзе, выэначэнні кола неабходных прыродаахоўных мерапрыемстваў і шляхоў паляпш эння якасці навакольнага асяроддзя. Складанне Д.к. патрабуе навук. вывучэння прьфодных аб’ектаў і з’яў. ДЭЎЛІНСКАЕ П ЕРА М ІР’Е 1618. За ключана 1 снеж. ў в. Дэуліна (цяпер г. Сергіеў Пасад Маскоўскай вобл.) тэрмінам на 14,5 года; спыніла вайну Рэчы Паспалітай з Расіяй 1609— 18. Прадугледжвала перадачу Расіяй (з рас. боку дэлегацыю ўзначальваў баярын Ф .І.Ш арамецеў, ВКЛ і Польшчу прадстаўлялі А.Навадворскі, Л.Сапега, Я.Гансеўскі) y склад ВКЛ смаленскіх зямель (акрамя Вязьмы), a ноўгарад-северскіх і чарнігаўскіх зямель з 29 гарадамі Польскаму каралеўству, абмен палоннымі (у ходзе
абмену ў Маскву вярнуўся з палону і бацька цара М .Ф.Раманава патрыярх Філарэт) і інш. Нявырашаным засталося пытанне аб захаванні польск. каралевічам Уладзіславам тытула «цара маскоўскага і ўсяе Расіі». Умовы і вынікі Д.п. ліквідаваны пасля войнаў Расіі з Рэччу Паспалітай 1632— 34 і 1654— 67 (гл. Андросаўскае перамір 'е 1667, «Вечны мір» 1686). ДФЎРЫЁНТ (Devrient) Людвіг (15.12.1784, Берлін — 30.12.1832), нямецкі акцер. 3 1804 гастраляваў з тэатр. трупай па Цюрынгіі, выступаў y прыдворным т-ры ў Дэсаў, Брэслаўскім т-ры. 3 1814 y Берлінскім каралеўскім т-ры. Мастацтва Д. вызначалася ўменнем ствараць жыццёва праўдзівыя і рамантычныя характары, перадаваць адценні пачуццяў і думак сваіх герояў. Сярод лепшых роляў: Лір, Ш эйлак, Фальстаф («Кароль Лір», «Венецыянскі купец», «Генрых IV» У.Ш экспіра), Франц Моар, Геслер («Разбойнікі», «Вільгельм Тэль» Ф.Ш ылера), Гарпагон («Скупы» Мальера). Вобраз Д. стварыў Э.Т.АТофман y кнізе «Незвычайныя пакуты аднаго тэатральнага дырэктара» (1819). ДЭ-ФАКТА (лац. de facto літар. на справе), y міжнародным праве адна з форм прызнання дзяржавы або ўрада, якая азначае афіцыйнае, але не канчатковае прызнанне. Звычайна прызнанне дэ-факта мае на ўвазе наступленне пэўных прававых вынікаў, але яно мае часовы характар і з ’яўляецца пераходным этапам да прызнання дэ-юрэ. ДЭФАЛІЯНТЫ, хімічныя рэчывы, што паскараюць ападанне лісця ў раслін. Д. стымулююць утварэнне этылену — прыроднага рэгулятара росту, які садзейнічае фарміраванню аддзяляльнага слоя ў аснове чаранка, што выклікае ападанне лісця (штучны лістапад). Д. з’яўляюцца некат. дэсіканты (хларат магнію, хларат-хларыд кальцыю). Выкарыстоўваюць Д. для перадуборачнага пазбаўлення ад лісця (дэфаліяцыя) на пасевах бавоўніку, бульбы, насеннага лубіну і інш. с.-г. раслін. ДЭФАЛІЯЦЫЯ (ад дэ... + лац. folium ліст), а б я з л і с ц е н н е , перадуборачнае выдаленне лісця з раслін з мэтай паскарэння выспявання і аблягчэння ўборкі ўраджаю. Для Д. выкарыстоўваюць хім. рэчывы — дэфаліянты, якія выклікаюць y раслін працэсы, падобныя да прыроднага лістападу: зніжаецца колькасць хларафілу і вады, парушаецца працэс утварэння арган. рэчыва, павялічваецца колькасць прадуктаў распаду бялкоў і інш. злучэнняў, якія перамяшчаюдца з ліставой пласцінкі ў чаранок, што выклікае адасабленне клетак каля асновы ліста і яго ападанне. Выкарыстоўваюць часцей на пасевах бавоўніку, лубіну, тэхн. сартоў вінаграду. ДЭФАРМАЦЫ Я (ад лац. deformatio скажэнне), змена ўзаемнага размяшчэння часціц (частак) цела, якая вядзе да
скажэння яго формы і памераў і ўзнікнення напружанняў механічных. Узнікае ад мех. нагрузак, цеплавога расшырэння, уэдзеяння эл. і магн. палёў, інерцыйных і гравітацыйных сіл і інш. Найпрасцейшыя віды Д. — выгін, зрух, кручэнне, расцяжэнне-сцісканне. У цвёрдых целах адрозніваюць Д. прутхую (уэнікае і знікае адначасова э нагрузкай), пластычную (захоўваецца пасля зняцця напружання) і вязка-пругкую (залежыць ад працэсу нагрузкі ў часе, пасля зняйдя нагрузкі самаадвольна імкнецца да нуля). Д. бываюць таксама лінейныя (са зменай лінейных памсраў цела) і аб’ёмныя (са зменай аб’ёму); агульныя для ўсяго цела (напр., абс. падаўжэнне) і лакальныя (мясцовыя); аднародныя (аднолькавыя ў любым пункце цела) і неаднародныя (змяняюцца ад аднаго пункта цела да другога, уласцівыя рэальным матэрыялам). Д. заўсёды звязана з затратай энергіі, якая пры пругкай Д. пераходзіць y патэнцыяльную, пры пластычнай — y цеплыню. Калі лакальная Д. дасягае гранічнага для дадэенага матэрыялу значэння, адбываецца яго разбу-
Дэфармацыі: 1 — расцяжэння; 2 — сціскання; 3 — зруху; 4 — кручэння; 5 — выгіну. рэнне. Пругкія Д. падпарадкоўваюцца законам пругкасці тэорыі (для іх выконваецца Гука закон), пластычныя — пластычнасці тэорыі і паўзучасці тэорыі. Пластычная Д. ў крышталічных целах эвязана з паняццем дыслакацый. Вымярэнне Д. робяць пры выпрабаванні матэрыялаў, даследаванні збудаванняў y натуры або на мадэлях. Пругхія Д. ўлічваюць пры рааліках дзталей машын, інж. канструкцый і збудаванняў; пластычныя — y тэхналогіі металаў (пры пракатцы, штампоўцы, коўцы, валачэнні, прасаванні і інш.), выгв-сці пластмас і керамічных вырабаў. Гл. таксама Супраціўленне матэрьшаў. І.ІЛеановіч. ДЭФЕКАЦЫ Я (ад лац. defaecatio ачышчэнне), выдаленне незасвоеных рэшткаў ежы са стрававальнага тракту; y млекакормячых жывёл і чалавека — апаражненне тоўстых кішак ад калавых мас. Пры Д. рэфлекторна расслабляюцца сфінктары, якія закрываюць прамую кішку, і кал выкідваецца перыстальтычнымі рухамі тоўстай і прамой кішак. Цэнтр рэфлексу Д. знаходзіцца ў паяснічнай ч. спіннога мозга. Адвольны ўплыў, што стымулюе ці затрымліве Д., ідзе ад кары галаўнога мозга. ДЭФ ЁКТ (лац. defectus), недахоп чаго-н., загана. Гл., напр., Дэфект мас, Дэфекты металаў. ДЭФ ЁКТ MAC, рознасць паміж сумай мас нуклонаў (нейтронаў і пратонаў), якія ўваходзяць y склад ядра атамнага, і масай ядра. Вызначаецца формулай Д = ZMp + (A -Z) М0 - Мя, дзе Z — лік пратонаў y ядры, A — масавы лік ядра,
ДЭФЕКТ АСКАПІЯ________ 363 Мр, Мп — масы пратона і нейтрона адпаведна, Мя — маса ядра атама. Д.м. выражаецца ў атамных адзінках масы і роўны (з адваротным знакам) энергіі сувязі нуклонаў y ядры. Чым большы Д.м., тым вышэйшая энергія сувязі і тым бсшьш устойлівае ядро. Гл. таксама Ядзерная энергія. ДЭ Ф ЕК ТА Л0ГІЯ (ад дэфект + ...логія), навука пра заканамернасці псіхічнага развіцдя, выхавання і навучання дзяцей, якія патрабуюць асаблівай увагі: глухіх, сляпых, са слабым зрокам ці слыхам, разумова адсталых, з затрымкай псіхічнага развіцця, цяжкімі паруш эннямі маўлення, вынікамі дзідячага цэрэбральнага паралічу, комплекснымі парушэннямі (слепаглухіх, глухіх з разумовай адсталасцю, сляпых з затрымкай псіхічнага развіцця і інш. камбінацыямі). Як самаст. галіна навукі склалася ў пач. 19 ст. Сучасная Д. апіраецца на дасягненні псіхалогіі, педагогікі, y т.л. народнай, прыродазнаўства, медыцыны, тэхнікі, радыёэлекгронікі. Вызначае структуру і сістэму метадаў і методык дыягностыкі і дыферэнцыяльнай дыягностыкі стану своеасаблівага псіхічнага развіцця дзяцей з парушэннямі ў сістэме аналізатараў, ц.н.с., маўленчай дзейнасді; распрацоўвае прынцыпы, абгрунтоўвае змест, метады і сродкі карэкдыйна накіраванага навучання і выхавання; даследуе праблемы абілітацыі (стварэнне механізмаў кампенсацыі ў дзяцей з прыроджаным дэфектам), рэабілітацыі (сістэма мер па рэадаптацыі асоб з набытым дэфектам), сац. адаптацыі, прафарыентацыі. У Беларусі праблемы Д. распрадоўваюцда на кафедрах дэфекталагічнага ф-та Бел. пед. ун-та, y секіарах аддзялення Д. Нац. ін-та адукацыі, на кафедры Д. Акадэміі паслядыпломнай адукацыі. Спецыялістаў для спец. дзіцячых устаноў рыхтуе Бел. пед. ун-т і педвучылішча № 2 y Мінску. ТА.Грыгор ’ева. ДЭФЕКТАСКАГЙЯ (ад дэфект + ...скапія), комплекс фізічных метадаў і сродкаў неразбуральнага кантролю якасці матэрыялаў і вырабаў (парушэння суцэльнасді, адхілення ад зададзеных фіз.-мех. уласцівасцей, хім. саставу, струкгуры, геам. ламераў і інш.). Да метадаў Д. адносяцца: апгычныя (візуальныя), акустычныя (ультрагукавыя), магнітаыя, радаяцыйныя (у т.л. гама-метады і рэнтгенаўскія), радыёхвалевыя, цеплавыя (інфрачырвоныя), віхратокавыя (электраіндуктыўныя), электрычныя (у т.л. тэрма- і трыбаэлектрычныя, электрастатычныя), капілярныя (люмінесцэнтныя, каляровыя) і інш. Большасць метадаў Д. заснавана на ўзаемадзеянні акустычных або элеісграмагнітных ваганняў, фіз. палёў (магнітных, электрамагнітных, радыёхвалевых і інш.) з выпрабавальнымі вырабамі на лакальных іх участках або па ўсім аб’ёме. Д. рашае задачы з выкарыстаннем гэтых метадаў па выяўленні ў вырабах розных тыпаў паверхневых і ўнутраных дэфектаў — трэшчын, валасавін, ракавін, шлакавых уключэнняў, адслаенняў і інш.
364
ДЭФЕКТАСКОП
На Беларусі навук. работы па Д. вядуцца з 1964 y Ін-це прыкладной фізікі Нац. АН. Развіваецца капілярны метад (у прыватнасці, для кантролю керамічных, кампазітных і інш. вырабаў), ультрагукавы метад з выкарыстаннем мага. вадкасці; распрацоўваюцца асновы магн., эл.-магн. і радыёхвалевага метадаў; створаны прылады магн., магнітаграфічнага, віхратокавага і радыёхвалевага кантролю. Літ:. Е р м о л о в Н.Н. Теорля н лрактака ультразвукового контроля. М., 1981; П р о х о р е н к о П.П., М н г у н Н.П. Введенне в теоршо капшілярного контроля. Мн., 1988; З а д е п н н Н.Н., К о р ж о в а Л.В. Магннтная дефехтоскопня. Мн., 1981. М.М.Зацэпін.
Да арт. Дэфектаскалія. Схема рэнтгенаўскага прасвечвання: 1 — крыніца рэнтгенаўскага выпрамянення; 2 — пучок рэнтгенаўскіх прамянёў; 3 — дэталь; 4 — дэфекг; 5 — рэгістратар рэнтгенаўскага відарыса. ДЭ Ф ЕК ТА С К0П (ад дэфект + ...скоп), прылада або ўстаноўка для выяўлення дэфекгаў (тыпу парушэнняў суцэльнасці ці аднароднасці, адхіленняў y хім. саставе) y матэрыялах, паўфабрыкатах і вырабах метадамі неразбуральнага кантролю. Стацыянарныя і лабараторныя Д. абсталёўваюць асцылаграфічнымі і
Схема аптычнага лэфектаскопа: 1 — аб’ект даследавання (паўправадніковая пласцта); 2 — пучок светлавых прамянёў; 3 — крыніца выпрамянення; 4 — экран.
лічбавымі індыкатарамі, самапіснымі прыстасаваннямі; пераносныя — стрэлачнымі прыладамі, гукавымі або асвятляльнымі сігналізатарамі. Існуюць Д., якія кантралююць рухомыя вырабы або самі рухаюцца адносна вырабаў (рэйкавыя Д., Д.-цялежкі і інш.). Адрозніваюць Д.: ультрагукавыя (выкарыстоўваюць уласцівасць ультрагукавых хваль адбівацда ад дэфектаў, напр., трэшчын); рэнтгенаўскія і гама-Д. (прасвечваюць вырабы і матэрыялы адпаведнымі прамянямі, фіхсуюць трэшчыны, ракавіны, пабочныя ўключэнні); магнітныя (з дапамогай магн. поля збіраюць магн. парашок або суспензію ў месцах дэфектаў); электраіндухтыўныя (узбуджаюць y вырабе або матэрыяле віхравыя токі, сіла і шчыльнасць якіх залежаць ад наяўнасці дэфектаў); люмінесцэнтныя (выяўляюць паруіпэнні пакрыццяў на дэталях электронных прылад); аптычныя (устаноўкі з прасветным экранам для візуальнага кантролю або сістэмай аўтам. аналізу відарысу; выяўляюць мікрашчыліны, мех. напружанні, адшчэпы, драпіны, скопішчы дыслакацый па змене інтэнсіўнасці адбітых прамянёў) і інш. Гл. таксама Дэфектаскапія. П.П.Прахарэнка. Д Э Ф ЁК ТЫ МЕТАЛАЎ, недасканаласці (парушэнні) будовы металаў і сплаваў (пераважна рэгулярнай крышт. струкгуры), якія пагаршаюць іх фіз.-мех. ўласцівасці. Дэфектамі лічацца адхіленні ад нармальнай (прадугледжанай тэхн. ўмовамі, стандартамі) якасці металу па хім. саставе, структуры, суцэльнасці, стане паверхні, якія вядуць да зніж эння сортнасці або забракоўкі вырабаў. Выяўляюць Д.м. метадамі дэфектаскапіі, металаграфіі, рэнтгенаструктурным аналізам і інш., ліквідуюць найчасцей тэрмічнай апрацоўкай. Адрозніваюць Д.м.: тонкай структуры (вахансіі, дыслакацыі і інш., гл. Дэфекты ў крышталях)-, мікрадэфекты (дэпдрыты, мікрапоры, мікратрэшчыны, мікрапузыры газаў, плёны, неправары і інш., выяўляюцца аптычнымі мікраскопамі); макрадэфекты (валасавіны, трэшчыны, лоры, газавыя пузыры, умяціны, драпіны, ірваніны і інш.). Д.м. узнікаюць з-за недасканаласці або парушэняяў тэхнал. лрацэсаў пры плаўленні металаў і атрыманні адлівак (неметал. ўключэнні, шлакавіны, усадачлая і газавая порыстасць, ракавіны і г.д.), пры апрацоўцы ціскам (расслаенні, заковы, валасавіны, флгікены і г.д.), пры тэрмічнай, хімікатэрмічнай, элекграхім. і мех. апрацоўцы (трэшчыны, прьшяканні, абезвугляроджванні і г.д.), пры зварцы, паянні, кляпанні (неправа ры, пепрапаі, карозія і г.д.). Дэфекты ў паўфабрыкатах і гатовых вырабах могуць узнікаць таксама пры транснарціроўцы, захоўванні і эксплуатацыі (напр., карозія металаў). Высокая якасць металаў і вырабаў з іх забяспечваецца ўдасканаленнем тэхлалогіі вытв-сці і метадаў кантролю іх якасці. ДЭФ ЕКТЫ Ў КРЫШ ТАЛЯХ, паруш энні перыядычнасці размяш чэння часціц y крышталічнай рашотцы. Узнікаюць пры росце крышталёў ці іх фазавых ператварэннях, цеплавых, мех., эл. і інш. уздзеяннях, увядзенні дамешкаў. Адрсаніваюць дэфекгы кропкавыя (нульмерныя), лінейны я (аднамерньм), паверхневыя (двуХмерныя) і аб’ёмныя (трохмерныя). К р о п к а в ы я дэфекзч — парушэнні перыядычпасці ўласпай атамнай структуры крылггаля: вакансіі\ атамы і іоны, што перамясціліся з нармальнага становіліча ў міжву-
зеллс (міжвузельныя атамы і іоны); атамы і іоны ў крыпггалях хім. злучэнняў, якія займаюць вузлы «чужой» падрашоткі; дэфекты, што ўзлікаюць пры ўвядзенпі ў крышталь дамешкавых атамаў. Узаемадзеянне тахіх дэфектаў паміж сабой прыводзіць да ўзнікпепня складапых дэфектаў: дывакансій (падвойных вакансій), кластараў (скопішчаў дэфектаў) і інш. Л і п е й н ы я дэфекты — ланцужкі кропкавых дэфектаў, краявыя і вінтавыя дыслакацыі. П а в е р х н е в ы я дэфекты: няправільпа ўкладзеныя слаі атамаў (дэфекты ўпакоўкі); заканамерлыя парушэнні нармальнага чаргавалня атамных плоскасцей; дэфекты двайнікавання з кропкавай сіметрыяй; межы ўключэнняў; сама паверхня крыліталя і інш. А б ' ё м н ы я дэфекты: парушэнні, звязаныя з адхіленнем ад законаў стэхіяметрыі; скопішчы вакалсій; нерэгулярныя ўтварэнні ў выгладзе расколін, пустот, уключэнняў іншай фазы; скопілічы дамешкаў на дыслакацыях, y золах росту і інні. макраскапічпыя дэфекгы. Д. ў к. уплываюць ла мех., алтычныя, эл., магн. і інш. ўласцівасці крышталёў. У дасканалай крышт. рашотцы рух атамаў і іонаў немагчымы; y крыпгталях з дэфектамі міграцыя атамаў абумоўлівае ўзаемную дыфузію цвёрдых цел, хім. цвердафазныя рэакцыі і інпі. з’вы. Д. ў к. могуць уводзіцца мэтанакіравана або ўзнікаць выпадкова пад уздэеяннем фактараў, якія не кадтралююцца. Спец. ўвядзенне дэфехтаў або іх выдаленле — важная часгка тэхналогіі вытв-сці паўправадніковых матэрыялаў, люмінафораў, лазерных і фотахромных крышталёў і шкла, паўправадніковых прылад. Шчыльнасць непажаданых дэфектаў памялліаецца ўдасканаленнем метадаў вырошчвання і апрацоўхі крыліталёў. Д. ў к. вывучаюцца аптычнымі метадамі, іоннай і злектронлай мікраскапіяй, метадам выбіральнага траўлення, рэнтгенадыфракцыйнымі і вдз.-фіз. метадамі. Л і т Современная крлсталлографня. Т. 2. М., 1979; В а в м л о в В.С., К л в АЕ., Н н я з о в а О.Р. Механлзмы образованля н млграцлл дефектов в полупроводнлках. М., 1981; О р л о в А.Н. Введенне в теоршо дефектов в крлсталлах. М., 1983; О р л о в А.Н., Т р у ш н н Ю.В. Энерппі точечных дефектов в металлах. М., 1983. Р.М.Шахлевіч. ДЭФІБРАТАР (ад дэ... + лац. fibra валакно), апарат для прыгатавання драўнянай масы пры вытв-сці драўнянастружкавых пліт, паперы і інш. Рабочыя органы — нерухомы і рухомы M eTan. дыскі, паміж якімі сціраецца папярэдне прапараная здробненая драўніна, атрыманая на рубільных машынах з балансаў або адходаў лесапілавання. Д Э Ф ІБ Р Й Р , машына для атрымання драўнянай масы сціраннем балансавай драўніны на вярчальным абразіўным камені. У магутных Д. камяні дыяметрам 1500— 1800 мм, шырынёй каля 1400 мм, y асн. штучныя — з кварцавага, ісарундавага або карбарундавага зерня на цэментнай, керамічнай ці інш. звязцы. Выкарыстоўваецца ў вытв-сці паперы, кардону і інш. ДЭ Ф ІЛІП А (D e Filippo; сапр. П а с а р э л і; Passaгеііі) Эдуарда (24.5.1900, г. Неапаль, Італія — 1.11.1984), італьянскі драматург, акцёр, рэжысёр т-ра і кіно. 3 сям ’і акцёраў, дэбютаваў на сцэне ў 11 гадоў. У 1931— 73 кіраўнік і акцёр створанай ім y Неапалі трупы «Камічны т-р Дэ Філіпа». Аўтар п’ес «Філумена Мартурана> (1946; y 1964 паводле яе В.Дэ Сіка зняў фільм «Шлюб па-італьян-
ску»), «Мана на доўгіх нагах» (1948), «Мая сям ’я» (1955), «Субота, нядзеля, панядзелак» (1960), «Мэр раёна Саніта» (1961) і інш. У кіно з 1932 выступаў як акцёр (у камедыях, пастаўленых па сваіх сцэнарыях), з 1939 — як рэжысёр. Экранізаваў свае п ’есы. Сярод акцёрскіх работ — ролі ў фільмах «Травіята 1953 года», «Дзяўчаты з плошчы Іспаніі», «Золата Неапаля». Лепшы яго фільм «Неапаль — мільянер» (у пракаце «Неапаль — горад мільянераў»). У творчасці спалучаў традыцыі неапалітанскага дыялектальнага т-ра, які ўзыходзіць да камедыі дэль артэ, з прынцыпамі неарэалЬму. Д Э Ф ІЦ Ы Т (ад лац. deficit не хапае), 1) недахоп чаго-н., няхватка ў чым-н.
кіх матэрыялаў, гукавых хваль. 2) Выцяжное прыстасаванне на вентыляцыйнай шахце (для адсмоктвання забруджанага паветра з памяш канняў) або коміне. Дзеянне заснавана на выкарыстанні энергіі патоку паветра (ветру), які абдзімае Д. 3) Прылада для вымярэння і ўстаранення дэвіяцыі магнітных компасаў. Вымярае гарыз. і верт. складальныя напружанасці магнітнага поля, якія дзейнічаюць на стрэлку компаса. 4) У оптаэлектроніцы прыстасаванне для змены паводле пэўнага закону напрамку распаўсюджвання аптычнага выпрамянення. Бываюць механічныя (сканеры) і оптаэлеклронныя (у т.л. вадкакрышталічныя). Найб. пашыраны электрааптычныя і акустааптычныя. Выкарыстоўваюцца ў сістэмах аптычнай апрацоўкі інфармацыі, y аптычных запамінальных прыстасаваннях, y лазерных друкавальных прыстасаваннях і інш. Д Э Ф Л Я Ц Ы Я (ад позналац. deflatio выдзіманне) y э к а н о м і ц ы , працэс стрымлівання росту грашовай масы шляхам зняцця часткі залішніх, y параўнанні з патрэбнасцямі грашовага абарачэння, папяровых грошай. Праводзідца ў мэтах барацьбы з інфляцыяй шляхам павыш эння падаткаў, скарачэння бюджэтных выдаткаў, стымулявання скарачэння крэдытаў, росту зберажэнняў і да т.п.
Чатырохпрэсавы дэфібрэр: 1 — насечны anapar, 2 — башмак; 3 — гідрацыліндр прэсавай каробкі; 4 — поршань са штокам; 5 — манометр; 6 — абразіўны камень. (напр., Д. матэрыялаў). 2) Страта, перавышэнне расходаў над даходамі (напр., Д. плацежнага балансу). ДЭФЛАРАНТЫ, хімічныя рэчывы, якія выкарыстоўваюць для зніш чэння кветак раслін з мэтаю папярэджання іх плоданашэння. Апрацоўку Д. праводзяць y гасп. мэтах або для абмежавання і прадухілення паш ырэння непажаданых відаў раслін. ДЭФЛАРАЦЫ Я [ад дэ... + лац. flos (floris) кветка, маладосць, дзявоцкасць], парушэнне цэласнасці дзявоцкай плявы. Звычайна бывае пры першых палавых зносінах. Суправаджаецца нязначным крывацёкам, хоць нярэдкія выпадкі, калі яго няма. Прыблізна праз 3— 5 дзён пасля Д. краі парушанай дзявоцкай плявы загойваюцда і палавая блізкасць не выклікае болевых адчуванняў, Іншы раз, y залежнасці ад анат. будовы, дзявоцкая плява расцягваецца і застаецца непашкоджанай пасля неаднаразовых палавых актаў. ДЭФЛЁКТАР (ад лац. deflecto адхіляю, адводжу), 1) прыстасаванне для змены напрамку патоку газаў, вадкасцей, сып-
ДЭФ ЛЯЦ Ы Я, р а з в я в а н н е , разбурэнне горных парод і глеб пад уздзеяннем ветру з наступным пераносам цвёрдых часцінак (часам на вял. адлегласці) і іх абточваннем. Асабліва моцна праяўляецца ў пустынях. У Беларусі бывае на асушаных тарфяна-балотных і мінер. глебах Палесся, часам y форме пылавых бур. Д Э Ф 0 (Defoe) Даніэль (1660?, Лондан — 24.4.1731), англійскі пісьменнік, публідыст; адзін з заснавальнікаў еўрап. рэаліст. рамана. Скончыў дысентэрскую (пурытанскую) акадэмію. Пісаў паліт. памфлеты, вершаваныя сатыры («Чыстакроўны англічанін», 1701; «Найкарацейшы шлях расправы з дысентэрамі», 1702), за якія быў прыгавораны да турэмнага зняволення. Аўгар дакумент. прозы («Запіскі кавалера», 1720; «Дзённік чумнага горада», 1722), авантурна-прыгоднідкіх раманаў («Капітан Сінгльтан», 1720, «Гісторыя палкоўніка Жака» і «Моль Флендэрс», абодва Дэфлектары: a — механічны круглай формы (1 — патрубак, 2 — дыфузар, 3 — парасонкаўпак); 6 — электрааптычны дыскрэтны (1 — мадулятары святла, 2 — двухпраменепраламляльныя крышталі).
дэцы...
365
1722). Сусв. вядомасць яму прынёс раман «Жыццё і дзіўныя прыгоды марахода Рабінзона Круза» (ч. 1— 2, 1719). Тэма «рабінзанады» як спроба стварэння
Д.Дэфо.
асноў матэрыяльнай і духоўнай культуры ў адрыве ад цывілізацыі стала вельмі папулярная і выклікала ў далейшым шмат наследаванняў (у бел. л-ры «Палескія рабінзоны» Я.Маўра). Н а бел. мову раман пераклала А.Васілевіч (1976). Тв.: Рус. пер. — Нзбранное. М., 1971. Г.Я.Адамовіч. ДЭ Ф РЫ З, Д э Ф р ы с (De Vries) Ty ra (16.2.1848, г. Харлем, Нідэрланды — 21.5.1935), галандскі батанік; адзін з заснавальнікаў вучэння пра зменлівасць і эвалюцыю. Замежны ганаровы чл. АН СССР (1932). Скончыў ун-т y г. Лейдэн (1870). У 1878— 1918 праф. Амстэрдамскага ун-та і дырэктар бат. сада. Навук. працы па распрацоўцы мутацыйнай тэорыі. Прапанаваў тэрмін «мутацыя», ажыццявіў эксперым. вывучэнне эвалюцыйнага працэсу. Распрацаваў метад вызначэння асматычнага ціску ў раслін і вучэнне пра ізатанічныя каэфідыенты (1877). Паўторна, незалежна ад ням. батаніка К.Э.Корэнса і аўстр. генетыка Э.Чэрмак-Зайзанега адкрыў законы Мендэля (1990). Тв:. Рус. пер. — Мзбр. пронзв. М., 1932. ДЭХКАН, д ы х к a н (перс.), y раннім сярэдневякоўі ў Іране і Сярэдняй Азіі абшчынныя вярхі, сярэднія і буйныя землеўладальнікі. Тэрмін вядомы з часоў Сасанідаў. Пасля 13 ст. яго ўжывалі пераважна ў значэнні «селянін, земляроб». Д Э Ц Ы ... (ад лац. decem дзесяць), дзесятковая прыстаўка для ўтварэння найменняў дольных адзінак, роўных 1/10 ад зыходных адзінак. Абазначаецца д. Напр., 1 дБ (дэцыбел) = 0,1 Б, 1 дм (дэцыметр) = 0,1 м. І-ы каскад
2-1 наснад
3-1 наснад
366_______________ ДЭЦЫМА д б ц Ы М А , гл. ў арт. Інтэрвал. ДЭЦ Ы М А Ц Ы Я (лац. decimatio), пакаранне, упершыню прадугледжанае стараж. рымскім ваенным заканадаўствам за ўдзел y калекгыўных злачынствах. Паводле правіл Д. каралі (звычайна пакараннем смерцю) кожнага дзесятага. Пазней прыклад рымлян перанялі Швецыя пры Густаве Адольфу, Францыя пры Напалеоне I, Аўстра-Венгрыя пры Францу Іосіфу. У Расіі Д. ўпершыню выкарыстаў Пётр I за пакіданне войскам поля бою, назіралася яна і пры імператарах Аляксандру I і Мікалаю I. У гады 2-й сусв. вайны Д. ўжывалі ням. фашысты ў адносінах да ваеннапалонных і мірных жыхароў акупіраваных тэрыторый. Прычына ўзнікнення Д. — прынцып усеагульнага запалохвання, якога прытрымлівалася карная палітыка адпаведных дзяржаў. ДЭЦЭБАЛ (Decebalus; ?— 106), цар дакаў [87— 106). Пасля перамогі над рымлянамі ў вайне пры імператару Даміцыяне ў 89 Д. заключыў мір, паводле якога Рым павінен быў штогод выплачвадь дакам субсідыі. Умацаваў дзяржаву, устанавіў прагрэс. формы ўнутр. кіравання. У выніку войнаў э рым. імператарам Траянам (101— 102 і 105— 106) тэр. дакаў была заваявана і ўтворана рым. прав. Дакія. Пасля падзення сталіцы дакаў Д. уцёк y горы, нейкі час вёў партыз. вайну супраць рымлян. Пераканаўшыся ў беспаспяховасці барацьбы, скончыў самагубствам. ДЭЦЭНТРАЛІЗАЦЫ Я (ад дэ... + цэнтралізацыя), перадача функцый кіравання ад цэнтр. органаў улады мясц. органам, пашырэнне кола паўнамоцгваў ніжэйшых органаў кіравання за копгг вышэйшых; ліквідацыя або паслабленне цэнтралізацыі. дФ іП Н Е Р (Deszner) Саламея (1759, г. Беласток, Польшча — 20.3.1809), польская актрыса драмы і оперы, рэжысёр і антрэпрэнёр. Выканаўца роляў маладых гераінь і субрэтак. У 1777— 85 і 1790—-94 y Варшаўскім т-ры. У 1785— 90 прадавала ў т-рах Львова, Вільні. 3 1794 y Гродне, дзе ў 1802 стварыла першы пастаянны т-р, якім кіравала да канца жыцця (гл. Гродзенскі тэатр С.Дэшнер).
дбіІІПАТЫ-ЗЯНбвіЧЫ,
шляхецкі
род y ВКЛ; гл. Зяновічы. ДЭШ Т (перс. пустыня), назва пустынных раўнін на Іранскім нагор’і, y Сярэдняй Азіі і Зах. Кітаі. Пераважаюць бязводныя, друзаватыя і галечнікавыя паверхні, саланчакі. Тэрмін «Д.» уваходзіць y састаў уласных назваў пустынь Дэштэ-Кевір, Дэштэ-Лут, Дашты-М арго і інш. ДЭШ Т-І-КІПЧА К, К іпчaкскі с т э п, назва ў арабскіх і перс. крыніцах 11— 15 ст. тэр. ад р. Іргыш да р. Дунай, ад Крыма да г. Балгар Вялікі (гл.
Балгарыя Волжска-Камская), дзе качавалі кіпчакі (полаўцы). У 13 ст. заваяваны манголамі. Падзяляўся мяжой па Урале і р. Яік (цяпер Урал) на Усх. і Заходні Кіпчак (вядомы ў рус. летапісах пад назвай Палавецкая зямля). У 16— 18 ст. Д .-і-К . называлася толькі ўсх. частка (тэр. сучаснага Казахстана). ДЙ Ш ТЭ-КЕВ ІР, пустыня на Пн Іранскага нагор’я, y Іране. Даўж. каля 500 км, шыр. да 250 км. Пл. каля 55 тыс. км . Ш эраг падзеленых вузкімі нізкімі градамі бяссцёкавых пласкадонных упадзін, дно якіх знаходзіцца на выш. 600— 800 м. Упадзіны заняты саланчакамі, такырамі, перасыхаючымі салёнымі балотамі. У час дажджу ўтвараюцца азёры непраходнай гразі. Летам паверхня саланчакоў пакрыта саляной скарынкай, пад якой ляжыць пясчана-глеевая багністая маса. На паўн. ускраіне Д.-К. вял. аазісы. На вял. прасторах расліннасць адсутнічае. Абвадняецца перасыхаючымі вадатокамі, якія сцякаюць y асн. з паўд. схілаў Эльбурса. Нац. парк Кевір, на У пустыні — частка рэзервата Туран.
Д Э Ш Ы Ф р Ат АР (ад франц. déchiffrer разбіраць, разгадваць), прылада для аўтам. расшыфроўкі кода (дэкадзіравання) паведамленняў. Пераўтварае даныя ў зыходную форму, якую яны мелі да кадзіравання (шыфравання). Інфармацыя, што паступае на ўваходы Д., пераўтвараецца і на адпаведным выхадзе (ці групе выхадаў) вылучаецца сігнал, які паказвае прыкмету (або змест) уваходнага сігнала, напр. код прынятага ліку пераўтварае ў сігнал кіравання пэўным каналам сувязі (калі лік мае п двайковых разрадаў, Д. можа мець да 2" выхадаў), код аперацыі — y кіроўны сігнал, код адраса — y сігнал выбаркі адпаведнай ячэйкі памяці запамінальнага прыстасавання ЭВМ і інш. Бываюць патэнцыяльныя, імпульсныя і патэнцыяльна-імпульсныя; паводле прынцыпу дзеяння адрозніваюць паралельныя, паслядоўныя і паралельнапаслядоўныя, паводле будовы — лінейныя, пірамідальныя і прамавутольныя. Выкарыстоўваюцца ў радыё-, выліч. і вымяральнай тэхніцы, тэлеф. і тэлегр. сувязі, тэлекіраванні і інш. Гл. таксама Дэкодэр, Дэтэктар. М.П.Савік.
д б ш т э - л у т , пустыня ў цэнтры Іран-
скага нагор’я, на У Ірана. Даўж. каля 550 км, шыр. да 200 км. Пл. 80 тыс. км2. Пераважныя выш. 500— 600 м. Ш эраг пласкадонных бяссцёкавых упадзін (дно на выш. 200— 250 м) і горных перамычак выш. 1000— 2000 м (да 2992 м). Паверхня ў асн. гліністая і друзаватая. Трапляюцца саланчакі, такыры. На Пд і У барханныя і градава-ўзгорыстыя пяскі, якія слаба замацаваны саксаулам, джузгунам і салянкамі. Фіз. выветрыванне ўтварыла шматлікія «стаўбы», «грыбы» і інш. формы рэльефу. Па ўскраінах зрэдку аазісы з фінікавымі пальмамі.
ДЭШТЭСТАн,
паласа лрыбярэжных пустынных раўнін y Іране і Пакістане, тое, што Гермсір.
ДЭШ Ы ФРАВА н НЕ аэрафотаз д ы м к a ў, метад даследавання мясцовасцей і атм. з ’яў па іх касмічных і аэрафотаадлюстраваннях. Заключаецца ў выяўленні, расдазнаванні аб’ектаў, вызначэнні іх якаснай і колькаснай характарыстык па дэшыфравальных прыкметах (лрамых і ўскосных) і паказе іх умоўнымі знакамі на картах, схемах. Адрозніваюць комплекснае (агульнагеагр., ландшафтнае і інш.) і г а л і н о в а е Д., якое выкарыстоўваецца ў ваен. справе, тапаграфіі, картаграфіі, геалогіі, пры пошуках карысных выкапняў, землеўпарадкаванні, акіянаграфіі (прыбярэжныя часткі дна мораў), метэаралогіі і інш. Праводэіцца ў 3 этапы: папярэдняе (зняцце першаснай інфармадыі са здымкаў і нанясенне яе на папярэднія схемьі); палявое (праверка першаснай інфармадыі на мясцовасці, выяўленне індыкатараў аб’екта, які даследуецца) і канчатковае — камеральнае (складанне канчатковых карт па ўдакладненых даных). Гл. таксама Аэрафотаздымка і Аэракасмічныя метады.
ДЭШ ЭЛЕТ (Déchelette) Жазеф (8.1.1862, г. Руан, Францыя — 4.10.1914), французскі археолаг. Вывучаў сярэдневяковьі жывапіс, гала-рымскую рэльефную чырваналакавую кераміку. У 1897— 1901 кіраваў раскопкамі гарадзішча М он-Бёўрэ (гл. Бібракта). Аўтар шматгомнай працы «Кіраўніцтва па археалогіі першабытнай, кельцкай і гала-рымскай» (т. 1— 6, 1908— 34), складзенай y асн. на франц. матэрыяле, якая дае класіфікацыю і храналогію шырокага кола археал. помнікаў Зах. Еўропы. ДЭЭМУЛЬГАВА н Н Е (ад дэ... + эмульсія), разбурэнне (расслаенне) эмульсій. Ажыцдяўляюць мех. (цэтрыфугаванне), тэрмічнымі (награванне ці вымарожванне), эл. (уздзеянне эл. поля) і хім. метадамі (у т.л. ўвядзеннем дээмульгатараў — паверхнева-актыўных рэчываў, якія ўзаемадзейнічаюць з эмульгатарамі і нейтралізуюць іх уздзеянне). Выкарыстоўваюць y нафтапрамысловасці (абязводжванне і абяссольванне сырой нафты), харч. прам-сці (выраб сметанковага масла), гідраметалургіі і інш. ДЭЭТН ІЗА ЦЫ Я, страта нацыянальнаспецыфічнага ў культуры, мове і побыце этнасу, згортванне або выцясненне нац. форм грамадскага жыцця. З ’яўляецца вынікам змяненняў, якія адбываюцца ў ходзе этнічных працэсаў, укаранення або добраахвотнага засваення адным народам мовы, культуры і інш. этнічных прыкмет другога народа. Гіст. прыклады Д. — паш ырэнне грэч. культуры на краіны Усх. М іжземнамор’я ў эпоху элінізму, насаджэнне Рымам сваіх законаў і звычаяў на падуладных тэрыторыях Зах., Паўд.-Усх. Еўропы і М А зіі, асіміляцыя немцамі зах.-слав. плямён y бас. Эльбы і Одэра ў 10— 12
ст.; слав. каланізацыя і асіміляцыя балцкага насельніцтва ў 6— 8 ст., польскае культ.-моўнае ўздзеянне на бел. этнас y Рэчы Паспалітай і рускае — y Рас. імперыі i СССР. Суправаджаецца ўпадкам нац. культуры, дэфармацыямі менталітэту, самасвядомасці нацыі, аслабленнем механізмаў яе самазахавання як самаст. этнасу. У гэтым сэнсе Д. азначае адмаўленне ад нац. моў і культур, традыцый, звычаяў і нац. самабьггнасці ў цэлым. Д. нельга атаясамліваць з аб’ектыўным працэсам інтэрнацыяналізацыі, які мае на мэце не адмову ад нацыянальнага, a яго захаванне і развіцпё. уздым да ўзроўню інтэрнадыянальнага. С. Ф.Дубянецкі.
Д Э -І0 Р Э (лац. de jure літар. паводле права), y міжнародным праве поўнае, афіцыйнае і канчатковае прызнанне дзяржавы або ўрада. Гл. таксама Д эфакта. Д ’ЯБАЛ (грэч. diabolos літар. паклёпнік), y рэлігійным уяўленні злы дух, князь цемры, увасабленне злога пачатку на зямлі. Д. — вобраз сінтэтычны, сфарміраваўся ў старажытнасці, мае сац. і гнасеалагічныя карані. Яго гіст. крыніцай з ’яўляюцца стараж.-ўсх. рэлігіі. Уяўленні славян аб Д. звязаны з міфалагічнымі канцэпцыямі аб чорце, злых духах, ведзьмаках. Уяўляеціца ў выглядзе змея, дракона, страшэннай іс-
Д ’ЯБАЛ___________________ 367 тоты, пакрытай доўгай поўсцю, з рагамі і капытамі. У зямным жыцці ён натхняльнік усіх нячыстых сіл, y замагільным — уладар пекла. У хрысціянстве ён — вельзевул, люцыпар, анёл, які з-за пыхі і зайздрасці нібыта выгнаны Богам з неба. Менавіта ён y асобе змеяспакусніка з ’явіўся першапрычынай грэхападзення чалавека. Аналагічныя вобразы ёсць y інш. міфалогіях (у мусульманскай — шайтан, будысцкай — мара). Вобраз Д. выкарыстоўваецца ў фальклоры, нар. творчасці. Т.ІАдула.
надрукаваў Е. на старабел. мове), С.Будны, Л. і С.Зізаніі, Л.Карповіч, М.Сматрыцкі, А.Філіловіч і інш. Сюжэты, змест і вобразы Е. выкарыстоўвалі майстры скульптуры, жывапісу, кніжнай графікі, пісьменнікі (Сімяон Полацкі, М.Багдановіч, Я.Колас, К.Крапіва, У.Караткевіч і інш.). Літ.: К о н a н У. Ля вытокаў самапаэнання: Сганаўленне духоўных каштоўнасцей y святле фальклору. Мн., 1989.
Е, шостая літара бел. і некаторых інш. слав. алфавітаў. Паходзіць э кірыліцкай е («есть»), утворанай на аснове візант. в («эпсілон»), У старабел. пісьменстве мела варыянты е, е, б (дапамагаюць палеографам вызначыць, калі напісаны помнік) і лічбавае значэнне 5. У 16 ст. акрамя рукапіснай набыла друкаваную форму. У сучаснай бел. мове абазначае нелабіялізаваны галосны «э» пярэдняга раду сярэдняга пад’ёму і мяккасць папярэдняга зычнага («глеба — гл’эба»), a ў пач. слова, пасля галосных, «ў», «ь» і апострафа — 2 гукі («й» і «э»): «ожа» («йэжа»), «свае» («свайэ»), «саўе» («саўйэ»), «лье» («л’йэ»), «аб’езд» («аб’йэзд»). А.М.Булыка. ÉBA (стараж.-яўр. X a в a крыніца жыцця), паводле Бібліі і Карана, жонка Адама, створаная Богам з адамавага рабра; першая жанчына на свеце і прамаці ўсіх людзей. Паводле падання, Е. лершая парушыла боскае прадпісанне: паспытала ў Эдэме (раі) сама і ўгаварыла M a Ma паспытаць «забаронены плод з дрэва пазнання дабра і зла». За гэта яны былі пазбаўлены бессмяротнасці і выгнаны з раю. У хрысціянстве гэта паданне тлумачыцца як грэхападэенне або першародны грэх. «ЕВАНГЕЛЛЕ ВУЧЫЦЕЛЬНАЕ» , помнік старажытнабеларускага кнігадрукавакня, першае на Беларусі друкаванае евангелле. Выдадзена I .Фёдаравым і Х\.Мсціслаўцам y 1569 y Заблудаве на царк.-слав. мове. Уключае таксама творы візант., балг. і стараж.-рус. пісьменнасці, y т.л. «Слова на ўшэсце Кірылы Тураўскага». Mae прадмову, напісаную гетманам ВКЛ Р.Хадкевічам. Надрукавана фарматам y аркуш (407 аркушаў) з выкарыстаннем паўустаўнага шрыфгу маск. выдання «Апостал». У аздобе спалучаны рысы маск. і бел. кнігадрукавання: тытульны ліст, гравюры з выявай герба Хадкевіча (мяркуюць, што выканаў Мсціславец), 3 застаўкі, 6 канцовак, 2 ініцыялы, 77 ламбардаў (дробных ініцыялаў). Застаўкі выкананы ў т.зв. старадрукарскім стылі (спалучэнне ад-
люстраванняў акантавага ліста, кедравых шышак, граната і інш.) белымі лініямі па чорным фоне (двойчы) і чорнымі па белым. Вядома больш за 40 экзэмпляраў. «Е.в.» неаднаразова перавыдавалася. В.Ф.Шматаў. «ЕВАНГЕЛЛЕ НАПРАСТОЛЬНАЕ», помнік старажытнабеларускага кнігадрукавання. Выдадзена 11.Мсціслаўцам y 1575 y Вільні на царк.-слав. мове. Надрукавана фарматам y аркуш буйным шрыфтам, які спалучае рысы паўустава рус. і бел. рухапісаў. «Е.н.» — асобны тып кнігі, своеасаблівы фаліянт з гравіраванымі франтыспісамі (выявы евангелістаў Іаана, Лукі, Матфея, Марка; мяркуюць, што ксілаграфіі з выявамі евангелістаў зрабіў Мсціславец), якія выкананы y маньерысцкім стылі і вызначаюцда дэкаратыўнасцю. У трактоўцы фону, што складаецца з арх. дэталей, раслінных матываў, стылізаваных выяў жывёл і інш., спалучаны рысы готыкі і рэнесансу. Змешчана таксама 11 заставак і 4 ініцыялы. Засгаўкі нагадваюць т.зв. старадрукарскі арнамент (адлюстраванні акантавага ліста, кедравых шышак, граната і інш.), іх узор выкананы чорнымі лініямі па белым фоне. Выкананыя на высокім для таго часу ўзроўні тэхнікі гравіравання дрэварыты, застаўкі, гніцыялы, a таксама шрыфт з’явіліся ўзорам для шматлікіх выданняў бел., рус., укр. друкарняў. II. Ф.Шматаў. ЕВАНГЕЛЛІ (грэч. euangelion літар. добрая вестка), раннехрысціянскія творы пра жыццё і вучэнне Ісуса Хрыста. Узніклі на мяжы 1— 2 ст. н.э., аўтарамі Е. лічаць апосталаў або іх вучняў. Е. падзяляюцца на кананічныя — ад Матфея, Марка, Лукі і Іаана (уваходзяць y Новы Запавет) і апакрыфічныя (гл. Апокрыфы). На Беларусі Е. бытуюць з 10 ст. Найбольш стараж. Е., якія дайшлі да нас, — Тураўскае (11 ст.), Аршанскае (13 ст.), Полацкія (12— 14 ст.), Мсціжскае (13— 14 ст.), Друцкае, Лаўрышаўскае (14 ст.), Жыровідкае (15 ст.), Шарашоўскае (16 ст.; гл. адпаведныя артыкулы). Евангельскія сюжэты, вобразы, прытчы, сімвалы шырока выкарыстоўвалі ў літ. і асветніцкай дзейнасці Кірыла Тураўскі, Клімент Смаляціч, Ф.Скарына, В.Цяпінскі (першы
ЕВАНГЕЛЬСКІЯ Х РЫ СЦІЯНЕ, паслядоўнікі адной з плыней пратэстантызму, падобнай да багггызму (гл. Баптысты). Найб. распаўсюджаны ў ЗША. У Расіі з’явіліся ў 1870-я г. ў арыстакратычным асяроддзі Пецярбурга. Першапачатковая назва — рэдстакісты або пашкоўцы (ад імён актыўных прапаведнікаў лорда Рэдстака і палкоўніка ВА.Пашкова). 3 сярэдзіны 1890-х г. наз. Е.х. У 1909 засн. Усерасійскі Саюз Е.х. на чале з І.С.Праханавым і адбыўся іх 1-ы з ’езд y Пецярбургу. У аснову веравучэння, распрацаванага Праханавым, былі пакладзены агульнапратэстанцкія догматы: вучэнне аб спрадвеч-
Да арг. Евангеллі «Евангелле вучьшельнае» Каліста. Еўе. 1616.
най грахоўнасці чалавека і выратавальнай місіі Ісуса Хрыста; догмат аб другім прышэсді Хрыста і магчымасці выратавання толькі асабістай верай y выратавапьную ахвяру Хрыста. Іх абраднасць і царк. арганізацыя яшчэ больш спрошчаныя, чым y баптыстаў. У 1930-я г. шмат кіраўнікоў Саюза Е.х. і вернікаў было рэпрэсіравана, дзейнасць яго фактычна спынілася; адноўлена ў 1942. У 1944 Е.х. аб’ядналіся з баптыстамі ў царкву Евангельскіх хрысціян-баптыстаў (Саюз ЕХБ). На Беларусі першыя паслядоўнікі Е.х. (пашкоўцы) з ’явіліся ў 1870— 90-я г. на Гомельшчыне. У 1920— 30-я г. ў Зах. Беларусі замежныя місіі заснавалі шэраг абшчын Е.х., y асноўным y Палескім ваяв. Цяпер большасць Е.х. уваходзіць y Саюз ЕХБ Беларусі. 1 абшчына Е.х. зарэгістравана аўтаномна (1997). А.У.Верашчагіна. ЕВАНГЕЛЬСКІЯ х р ы с ц і я н е - б а п ТЬІСТЫ, С a ю з E X Б, царква, якая ўзнікла на тэр. СССР y 1944 y выніку злідця пратэстанцкіх плыней — баптыстаў і евангельскіх хрысціян. Кіруючым органам царквы ЕХБ да 1991 быў Усесаюзны савет ЕХБ (УСЕХБ). У 1945— 47 да Саюза ЕХБ далучылася частка пяцідзесятнікаў, y 1963 — «брацкія менаніты». Царк. аргадізацыя, парадак набажэнства, абраднасць і царк. дысцыпліна ЕХБ грунтуюцца на прынцыпах баіггыстаў, веравучэнне — на палажэнні евангельскіх хрысціян. Пяцідзесятнікі адмовіліся ад гласалалій (гаварэння на «іншамовах»). У 1960-я г. з Саюза выйшла найб. кансерватыўная частка вернікаў і стварыла Савет цэркваў ЕХБ. Некат. з іх па-ранейшаму адмоўна ставяцца да рэгістрацыі. У 1947 з Саюза выйшла частка пяцідзесятнікаў, y 1980-я г. выхад пяцідзесятнідкіх суполак набыў масавы характар. Існуе Саюз ЕХБ Беларусі, які ўваходзідь y Сусв. ca ras баптыстаў. На 1.1.1998 y Рэспубліцы Беларусь 209 зарэгістраваных суполак ЕХБ і 33 незарэгістраваныя суполкі Савета цэркваў ЕХБ. А.У.Верашчагіна. «ЕВРОГІЕЙСКОЕ ВРЕМ Я», грамадска-палітычная газета. Выдавалася ў 1992—95 y Мінску на рус. мове раз y месяц. Заснавальнік і гал. рэдактар С.У.Букчын. Змяшчала матэрыялы пра сац.-паліт., эканам., нац.-культ. падзеі ў Беларусі, перадрукоўвала артыкулы з зах. перыяд. выданняў.
Тв.\ Духовная жажда. Горьквй, 1983; Земная основа. Горькмй, 1987; Звено связуюшее. Мн., 1990.
ЕГІПЕТ__________________ 369
ЁГЕР (ад ням. Jâger паляўнічы), службовая асоба ў паляўнічых гаспадарках ці заказніках; спецыяліст-паляўнічы, які абслугоўвае паляўнічых-аматараў. За Е. замацавана акрэсленая тэр. (егерскі ўчастак), дзе ён ажыцдяўляе ахову ўгоддзяў, звяроў і птушак, прымае ўдзел y арганізацыі паляванняў, правядзенні біятэхн. мерапрыемстваў і работ па ўліку паляўнічых жывёл; кантралюе выкананне правіл прыродакарыстання і законаў аб паляванні.
(фараоны), якія правілі краінай, яшчэ ў старажытнасці былі падзелены на 30 дынастый, што таксама лягло ў аснову перыядызацыі гісторыі гэтай цывілізацыі. Паселішчы на тэр. Е. вядомы з эпохі палеаліту. У 10— 6-м тыс. да н.э. вандроўныя ллямёны, як мяркуюць, протасеміты, берберы, кушыты і інш., жылі ў стэлах уздоўж Ніла, дэльта і даліна якога былі часткова забалочаны. Змена клімату ў эпоху неаліту вымусіла іх перасяліцца ў пойму Ніла. У 4-м тыс. да н.э. ў выніку змяш ання гэтых плямён склаўся егіп. народ. 3 часам узніклі прымітыўныя дзярж. ўгварэнні, ад якіх пайшлі адм. акругі, т.зв. номы (налічвалася каля 40). Каля сярэдзіны 4-га тыс. да н.э. ўтварыліся 2 буйныя царствы — Верхні E. і Ніжні Е. Прыкладна каля 3000 да н.э. дар Верхняга Е. Менес захаліў Ніжні Е., заснаваў крэпасць Мемфіс (з 28 ст. да н.э. сталіца E.) і аб’яднаў абедзве дзяржавы. Пачалася гісторыя адзінай краіны Е. У перыяд Р а н н я г а царства (30— 28 ст. да н.э., I— II дынастыі) удасканальваліся каменныя і медныя прылады працы, пашырыўся менавы гандаль, развівалася ірыгацыйная гасладарка. Фарміраваўся дзярж. апарат, вылучыліся номы на чале з намархамі. Вяліся войны з кушытамі (нубійцамі) на Пд, лівійцамі на ПнЗ, бедуінамі Сінайскага п-ва на ПнУ. На царскі трон лрэтэндавалі 2 роды, якія пакланяліся багам Верхняга Е. Гору i Сету, перамаглі лрыхільнікі Гора, якія сталі апекунамі царскай улады. Значнага прагрэсу дасягнула ткацкае рамяство, пачаўся выраб папірусу для пісьма. У час С т а р а ж ы т н а г а царс т в a (28— 23 ст. да н.э., III—VI дынастыі) дзяржава зведала эканам. і культ. ўздым. Адзінства Е. ўвасаблялася ва ўладзе фараона, які быў неабмежаваным гаспадаром усёй краіны. Побач з абшчынным узнікла прыватнае землеўладанне, умацаваўся бюракратычны апарат, створана пастаяннае войска. Неабмежаваная ўлада фараонаў выявілася ў буд-ве пахавальняў-пірамід (Хеопса, Хефрэна, Мікерына і інш.). Распаўсюдзіўся культ бога Ра, фараоны называлі сябе яго сынамі. У гэты перыяд узмацніліся паліт. і эканам. сувязі Е. з Фінікіяй і краінай Куш (Нубія). Фараоны Снофру і Сахура рабілі ваен. набегі на Фінікію, адкуль дастаўлялі драўніну для буд-ва караблёў. 3 Куша паступалі золата, слановая косць, жывёла, духмяныя рэчывы, рабы. 3 цягам часу ўлада фараонаў лрыйшла ў заняпад і дзяржава раслалася на номы. Першая пераходная эпох a (23— 21 ст. да н.э., V II— XI дынастыі). Пасля смерці фараона Піопі II, які панаваў 94 гады, пачаўся доўгі перыяд паліт. раздробленасці і барацьбы за грон. Ен харакдарызаваўся эканам. і культ. заняпадам, сац. хваляваннямі,
ЁГЕРСКАЯ СЛЎЖБА, служба аховы паляўнічага дзярж. фонду. У асобных краінах ствараецца для нагляду за выкананнем правіл палявання і барацьбы з браканьерствам, правядзення выхаваўчай і тлумачальнай работы з паляўнічымі і насельніцтвам, уліку дзікіх жьівёл, арганізацыі палявання і паляўніча-гасп. работ. Існуе Е.с. штатная і на грамадскіх пачатках. На Беларусі штатная Е.с. арганізавана ў паляўнічых і лесапаляўнічых гаспадарках. Участкі паляўнічых угоддзяў (егерскія абходы) замацоўваюцца за егерамі. На гэтых тэрьіторыях егеры ажыдцяўляюць ахову ўгодцзяў, звяроў і птушак, якія там жывуць, удзельнічаюць y арганізацыі палявання, правядзенні біятэхн. мерапрыемстваў і работ па ўліку колькасці паляўнічых жывёл. Е П П Е Т С т а р a ж ы т н ы, старажытная дзяржава ў ніжнім цячэнні р. Ніл, y лаўн.-ўсх. Афрыцы. Гісторыя. Стараж.-егш. цывілізацыя налічвае болыд за 3 тысячагоддзі. У яе развідді вылучаюць некалькі асн. этапаў, ці царстваў (Ранняе, Старажытнае, Сярэдняе і Новае), a таксама Позні перыяд і некалькі пераходных элох. Цары СТАРАЖЫТНЫ ЕГІПЕТ Маштаб 1:32 0 0 0 000 Граніца паміж Верхнім і ” “ Ніжнім Егіптам ______ Граніца Егіпта пры Тутмосе III (І503-І491гг. да н.э.) I I Тэрыторыя Егіпта пры Рам---------- сесе II (1317—І251гг ля н я '
/са/нм і£1°пелусЧ Он(ІелІопат
Он Старажытнаегі-
ЕГАР^НКАВА Галіна Іванаўна (13.5.1942, г. Ніжні Ноўгарад, Расія — 9.2.1989), рускі і бел. крытык і літ.-знавец. Канд. філал. н. (1973). Скончыла Горкаўскі ун-т (1965). Працавала ў Мінскім пед. ін-це, Бел. тэатр.-маст. ін-це, з 1980 y Горкаўскім пед. ін-це. Даследавала рус. класічную л-ру (Ф.Дастаеўскі, Л.Талстой, М.Гогаль, А П уш кін, М.Салтыкоў-Ш чадрын і інш.), бел. прозу (творы А.Адамовіча, ПДалідовіча, В.Казько, І.Пташнікава, І.Чыгрынава, І.Ш амякіна і інш.).
—
’(Ьёні-Хасані
пвцкія назвы
Сіена Старажытнагрэ-
-------часкія назвы (Дсуан)Сучасныя назвы
фГв ы і
,о Нопгпас
о(Лунсорр^
Нвхен< Д Сіена V Х°ГАсуан)} 1ІПаўночны
оЦергам
\о Эфе$ іыёхі/і
)Сідон ІЛЕІГсЯіШШ
Manama N1-61:64000 000І
370
ЕГІПЕТ
якія часам набывалі форму нар. паўстанняў супраць намархаў. Вялікім уплывам y гэты час карысталіся правіцелі Геліопаля, якія падпарадкавалі цэнтр. E. і дэльту Ніла, a таксама правіцелі Фіваў y Верхнім Е. У выніку войнаў перамог фіванскі правідель Ментухатэп I, які ў сярэдзіне 21 ст. да н.э. зноў аб’яднаў краіну пад сваёй уладай. Сярэдняе ц а р с т в а (21— 18 ст. да н.э., X II— XIII дынастыі). У часы XI дынастыі адноўлена цэнтр. адміністрацыя, але сапраўднае развідцё Е. прыпала на перыяд XII дынастыі. У выніку рэформ вырас аўтарытэт фараона і абмежавана незалежнасць намархаў, ліквідавана спадчыннасць службовых пасад; сталіда перанесена ў цэнтр Е., побач з Фаюмскім аазісам, дзе праведзены вялікія меліярац. работы. Развіваўся замежны гандаль (з Крытам,
Да арт. Егілет Сгаражытны. Галава царыцы Неферціці з майстэрні ў Ахетатоне. XVHI дынастыя. 1-я чвэрць 14 ст. да н.э. Пунтам, Сірыяй, М. Азіяй і Месапатаміяй), створана прафес. армія, пабудавана сістэма ўмацаванняў ва ўсх. ч. дэльты Ніла і ў ніжняй Нубіі. На гэты перыяд прыпадае росквіт л-ры і мастацтва. Другая пераходная эпох a (18— 16 ст. да н.э., XIV— XVIII дынастыі). Негатыўным вынікам ліквідацыі Сенусертам III спадчыннасці дзярж. пасад стаў арганізац. хаос, які праявіўся пасля смерці апошняга фараона XII дынастыі Аменемхета III. Нестабільнасць цэнтр. улады ў перыяд X III—XIV дынастый выклікала аслабленне Е. Каля 1650 да н.э. краіна трапіла ў залежнасць ад семіцкіх плямён гіксосаў, якія заснавалі сталіцу ва ўсх. ч. дэльты Ніла (Аварыс) і панавалі як XV
1 XVI дынастыі. У сярэдзіне 16 ст. да н.э. фіванскія ўладары перамаглі гіксосаў і зноў аб’ядналі краіну. Н о в а е ц а р с т в а (16— 11 ст. да н.э., XVIII—XX дынастыі). 3 прыходам да ўлады XVIII дынастыі пачаўся перыяд найвыш. магутнасці Е. Тутмос I і Тутмос III пашырылі межы краіны, стварылі імперыю, якая займала тэр. ад Еўфрата на Пн да 4-га парога на Ніле на Пд. Гэта ўвяло Е. y сферу інтарэсаў інш. блізкаўсх. дзяржаў, стала прычынай пастаянных канфлікгаў за панаванне ў Сірыі і Палесціне. У распараджэнні фараона засталася адносна невял. ч. зямель. Спроба змянідь гэтую сітуацыю складала сутнасць т.зв. рэформы Аменхатэпа IV. Пасля яе ліквідацыі ўлада перайшла да арміі (XIX дынастыя). Цары Сеці I і Рамсес II працягвалі імперскую палітыку папярэднікаў. Дагавор Рамсеса II з хетамі (каля 1260 да н.э.) забяспечыў Е. доўгі перыяд стабільнасці, паспрыяў развіццю манум. храмавага буд-ва. Эканам. і паліт. роля храмаў вырасла яшчэ больш, дамінуючае значэнне меў дзярж. культ Амона фіванскага. Сталіца дзяржавы перанесена ва ўсх. ч. дэльты Ніла (Пер-Рамсес). У часы Мернептаха і Рамсеса III пачалася серыя абарончых войнаў з т.зв. народамі мора (група ваяўнічых плямён, што прыйшлі з П н) і лівійцамі. Войнам спадарожнічалі ўнутр. барацьба за ўладу і глыбокі эканам. крызіс (інфляцыя, бунты). У часы XX дынастыі гэтыя негатыўныя з ’явы ўзмацніліся. Рост значэння арміі і эканам. незалежнасці вышэйшых саноўнікаў і храмаў побач з абмежаванымі магчымасцямі цэнтр. улады ў часы панавання Рамсеса XI прывёў да грамадз. вайны і адхілення фараона ад улады арміяй, a таксама абвяшчэння надзвычайнага становішча. У Е. ўзніклі 2 цэнтры ўлады: Таніс (цары XXI дынастыі, 11— 10 ст. да н.э.) і Фівы (т.зв. дзяржава Амона гіад кіраўніцтвам жрэчаскай дынастыі). Трэцяя пераходная эпох а (11— 1 ст. да н.э., XXI— XXV дынастыі) і П о з н і п е р ы я д (7—4 ст. да н.э., XXVI— XXX дынастыі). У 10 ст. да н.э. значны ўплыў y аслабленай дзяржаве мелі лівійскія пасяленцы, якія 3 часоў лівійскіх войнаў Мернептаха і Рамсеса III жылі ў шматлікіх калоніях, асабліва ў Ніжнім Е. Лівійскі правадыр Ш эш онк легальна ўзяў уладу ў 945 да н.э. і заснаваў XXII дынастыю. Паліт. і эканам. сітуацыя ў краіне была нестабільная. Барацьбу за ўладу паміж лівійскімі правадырамі выкарысталі заваёўнікі з Пд (Куш) і завалодалі E. (XXV дынастыя, т.зв. эфіопская). У 671 да н.э. паўн. Е. часова трапіў пад уладу асірыйцаў. Выкарыстаўшы канфлікты паміж асірыйскімі і кушыцкімі заваёўнікамі, уладары Саіса Неха I і Псаметых 1 захапілі ўладу ў краіне. ГІачаўся апошні перыяд росквіту Е. — панаванне XXVI дынастыі (т.зв. саіскі рэнесанс). Ён характарызаваўся паліт. незалежнасцю, эканам. і культ. адраджэннем. Е. праводзіў актыўную знешнюю
палітыку ў Азіі, паспяхова адбіваў уварванні вавіланян. У 525 да н.э. напад на перс. цара Камбіса паклаў канец незалежнасці Е. Ён ператварыўся ў сатрапію Перс. імперыі (за выключэннем кароткага перыяду незалежнасці ў часы XXIX i XXX дынастый). У выніку паходу Аляксандра Македонскага Е. трапіў пад уладу Македоніі (332 да н.э.). У 305 да н.э. македонскі намеснік заснаваў уласную дынастыю (гл. Пталамеі), якая правіла ў Е. да рым. заваявання ў 30 да н.э. Аўгуст уключыў Е. y Рымскую імперыю і ператварыў яго ў правінцыю. У 639—641 н.э. Е. заваяваны араб. войскамі халіфа Умара. Пра вывучэнне гісторыі і культуры Е. гл. ў арт. Егіпталогія. Асвета. Школы ў Стараж. Е. прыэначаліся для навучання будучых дзярж. чыноўнікаў — пісцоў. У перыяд Стараж. царства яны існавалі пры палацьі фараона, пазней з ’явіліся школы пры храмах, a ў перыяд Новага царства — і пры буйных дзярж. установах. Тут займаліся хлопчыкі ва ўзросце ад 5 да 16 гадоў. Перш за ўсё яны вучыліся чытаць і пісаць на паліраваных пласцінках вапняку, разграфлёных y лінейку ці клетку. У Фівах карысталіся груба абчасанымі каменнымі асколкамі. Ш кольнікі вучыліся выводзіць на іх іерогліфы ці скарапісныя знакі, рабіць невял. малюнкі, a пазней перапісвалі ўрыўкі тэкстаў. Авалодаўшы пісьмом, вучань атрымліваў доўгі вузкі скрутак папірусу, на якім пісаў пэндзлікам чырвонымі і чорнымі фарбамі. Кожны пісец быў таксама графічным мастаком. Вялікая ўвага аддавалася лічэнню: вучням прапаноўваліся задачы, якія мелі вузкагірактычны характар (вылічэнне аб’ёму свірнаў, плошчы поля, вызначэнне неабходнай колькасці рабочай сілы і інш.). Яны павінны былі ведаць законы і ўлажэнні, гісторыю і геаграфію, разбірацца ў асновах тэхнікі. Алрача вучэбных прадметаў y школах навучалі гімнастычным практыкаванням, плаванню, добрым манерам. У шксшах пры храмах разам з агульнымі прадметамі давалі рэліг. адукацыю, навучалі астраноміі і медыцыне. Вучні звычайных школ жылі дома. Дзяцей вышэйшай знаці ў юным узросце адлучалі ад сям ’і і аддавалі ў ваен. школы, дзе рыхтавалі вайсковых начальнікаў. Прыродазнаўчыя навукі. Тэхніка. Матэм. і астр. веды ў Стараж. Е. мелі чыста эмпірычны, дастасавальны характар і выкарыстоўваліся ў ірыгацыі, будаўніцтве і дзярж. кіраўнідтве. Егіпцяне ўпершыню ўвялі дзесятковую сістэму лічэння, y эпоху Сярэдняга царства ўзніхлі элементарныя алгебраічныя ўяўленні, Найб. стараж. прылады працы палеаліту — рубілы з крэменю і рагавіку. У 4-м тыс. да н.э. пачалося выкарыстанне абсідыяну (вулканічнага шкла), першыя с.-г. прылады (матыкі, сярпы і інш.) выраблялі з каменю, дрэва і косці. У гэты ж час з ’явіўся ганчарны круг, развіваліся керамічная і ткацкая вытворчасць, выраб фаянсу, з 3-га тыс. да
н.э. — шкла. У 2-м тыс. да н.э. з ’явіліся жалезныя вырабы, упрыгожанні з золата і серабра. Ужо ў дадынастычную эпоху пачалі будаваць каналы і дамбы. Для абваднення палёў выкарыстоўвалі журавель, пазней — водапад’ёмнае кола. У эпоху Ранняга царства з ’явіўся плуг. Асн. буд. матэрыяламі былі гліна і трыснёг. Пры ўзвядзенні палацаў фараонаў і крэпасцей выкарыстоўвалі цэглусырэц, храмы і царскія пахавальні (піраміды) будавалі з каменю, апрацоўваць які егіпдяне навучыліся дасканала. Асноўныя шляхі зносін праходзілі па р. Ніл. Вялікія лодкі рознай формы і прызначэння будавалі з дадынастычнай эпохі. Для зносін з інш. краінамі карысталіся марскімі суднамі. У 18 ст. да н.э. з ’явіўся колавы транспарт. Гандлёвыя і ваен. экспедыцыі егіпцян y Сірыю, па р. Ніл y Куш, экватарыяльныя раёны Афрыкі і інш. абумовілі назапашванне і пашырэнне геагр. ведаў. Бальзаміраванне памерлых спрыяла
за вяршэнства ў краіне божаствы ўз’яднаных рэгіёнаў падпарадкоўваліся (тады ўзнікала якое-н. гал. бажаство), атаясамліваліся або злучаліся ў сямейныя саюзы: трыяды (божаствы Дэльты — Асірыс, Ісіда і Гор; Птах, Сехмет і Нефертум; Амон-Ра, Мут і Хансу ў Фівах), энеады (9 божастваў, шанаваных y Геліопалі), агдаады (8 божастваў, шанаваных y Гермопалі). Егіпцяне пакланяліся таксама жывёлам, якія лічыліся ўвасабленнем божастваў (бык Апіс y Мемфісе, баран і гусь y Фівах). Падобны зоамарфізм божастваў, верагодна, бярэ пачатак y племянным фетышызме і татэмізме. Сярод шматлікіх рэліг. асяродкаў, якія выпрацавалі ўласную тэагонію, тэалогію і касмагонію, найб. значную ролю ў фарміраванні рэліг. вераванняў егіпцян адыграў Геліопаль — цэнтр культу бога сонца Атума, які пасля атаясамлівання з богам Ра быў прызнаны стваральнікам багоў, сусвету і лю-
Да арт. Егіпет Сгаражытны. Храм царыцы Хатшэпсут y Дэйр-эль-Бахры. XVIII дынастыя. Дойлід Сенмут. Пач. 15 ст. да н.э. развіццю анатамічных ведаў і ўзбагачэнню хірургічнага вопыту. Егіпецкія ўрачы рабілі трэпанацыю чэрапа, пламбіравалі зубы, накладвалі хірургічныя шыны. Аднак зусім рэалістычныя ўяўленні перагоіяталіся з верай y магію і вядзьмарства. Муміфікацыя, выраб духмяных рэчываў, лакаў і фарбаў спрыялі развіццю хіміі. Веды стараж. егіпцян значна паўплывалі на развіццё антычнай, a значыць і еўрапейскай, навукі. Міфалогія і рэлігія. Карані рэліг. вераванняў стараж. егілцян y культах мясц. багоў, якія шанаваліся ў выглядзе розных жывёл, a пазней — людэей (Анубіс, Баст, Гор, Хатар, Себек) y асобных гарадах ці номах, што ўваходзілі ў склад Е. ў дагіст. часы. Апрача іх існавала група божастваў прыроды, якіх ушаноўвалі на тэр. ўсяго Е.: Ра (Сонца), Хапі (Ніл), Нун (акіян). У працэсе фарміравання дзяржавы і паліт. барацьбы
ЕГІПЕТ__________________ 371 сонца Атона. Догматы гэтага культу выкладзены ў гімне да новага божаства, які прыпісваўся самому фараону. Пасля яго смерці фіванскія жрацы вярнулі культу Амона былое значэнне. У выніку аслаблення паліт. адзінства краіны ў Позні перьіяд пэўнае значэнне набылі культы мясц. багоў (Баст, Нейт), a ў эліністычны перыяд культы Серапіса і Ісіды распаўсюдзіліся нават па-за межамі Е. Сістэма рэліг. вераванняў стараж. егілцян была моцна звязана з культам памерлых і верай y паслясмяротнае існаванне. Лічылася, што замагільнае жыццё з ’яўляецца працягам зямнога, a свет памерлых знаходзіцца «на Захадзе» або сярод зорак і падобны на Е. Шлях да яго быў поўны перашкод і небяспекі, пераадолець якія дапамагалі закляцці і магічныя формулы, выбітыя на сценах
Да арг. Егіпет Сгаражыгны. Тыповы рабаўладальніцкі маёнтак (рэканструкцыя). Верагодна, эпоха Новага царства.
дзей. Ён даў пачатак першай пары багоў: Шу (паветра) і Тэфнут (вільгаць), якія стварылі другую пару: Геб (зямля) і Нут (неба). Іх дзецьмі былі Сет, Гор, Нефтыда, Ісіда і Асірыс (культ апошняга як ўладара краіны памерлых распаўсюдзіўся на ўвесь Е.). Міф пра смерць Асірыса, яго цудоўнае ўваскрэсенне і нараджэнне Гора, мсціўцы за свайго бацьку, y канцы Стараж. царства набыў характар дзярж. рэлігіі. Гэта сістэма вераванняў спрабавала растлумачыць рух Сонца, з ёй было звязана перакананне ў боскасці фараонаў, якіх з гэтага часу пачалі называць сынамі бога Ра. Гегемонія Фіваў y перыяд Сярэдняга царства спрыяла ўзвышэнню бога Амона, які пасля атаясамлівання яго ў перыяд Новага царства з богам Ра стаў называцца Амон-Ра. Калі эканам.-паліт. магутнасць жрэцтва стала пагражаць уладзе фараонаў, Аменхатэп ГЎ, каб аслабіць яе, увёў монатэістычны кулы бога
пахавальні (піраміды) або выпісаныя на скрутках папірусу, што клаліся ў магілу. Апошнім этапам быў суд Асірыса. Пасля суда памерлы або трапляў y краіну Асірыса, або яго паядаў дэман. Умовай прадаўжэння жыцця ў замагільным свеце было забеспячэнне цела ад знішчэння, адсюль звычай бальзаміраваць трупы і змяшчаць іх y добраўпарадкаваныя пахавальні. Неад’емным элементам рэліг. вераванняў стараж. егіпцян была магія. У штодзённым жыцді варажба, храмавыя прароцтвы, каляндарныя прадказанні вырашалі сумненні і кіравалі паводзінамі людзей. Амулеты і магічныя дзеянні павінны былі засцерагаць іх ад небяспекі і ў свеце жывых, і ў свеце памерлых. Літаратура. Найб. старажытныя літ. помнікі Е. ўзніклі ўжо ў самы ранні перыяд існавання дзяржавы. Тэксты на егіп. мове выбівалі на стэлах і сценах пахавальняў, пісалі на астраконах і па-
372__________________ ЕГІПЕТ пірусах, карыстаючыся іерагліфічным, іератычным і дэматычным пісьмом (гл. Егіпецкае пісьмо). Узнікненне егіп. л-ры прыпадае на першыя стагоддэі Стараж. царства, яе росквіт, т.зв. класічны перыяд, — на эпоху Сярэдняга царства. Важнае месца займала р э л і г і й н а я л і т а р а т у р а , да якой належыць болыная частка літ. помнікаў, y т л . творы, звязаныя з культам памерлых. У эпоху Стараж. царства жрады Геліопаля апрадавалі для фараонаў збор закляццяў, магічных формул і малітваў, якія павінны былі забяслечыць ім пасмяротнае жыццё на ўзор зямнога («Тэксты пірамід»), У далейшым права карьістан-
Да арт. Егіпет Сгаражытны. Палетка фараона Нармера з Іераконпаля. I дынастыя. Каля 3000 г. да н.э. ня рэліг. тэкстамі было лашырада і да вышэйіііых саноўнікаў; для іх быў апрацаваны новы збор — «Тэксты саркафагаў». Да часоў Новага царства належыць «Кніга ламерлых» — новая апрацоўка рэліг. тэкстаў, створаная фіванскімі жрацамі для заможнай часткі егіл. гра-
мадства. Апрача малітваў і заклінанняў y гэты твор уключана стараж. сістэма егш. касмагоніі, тэагоніі, тэалогіі, a таксама т.зв. негатыўная споведзь (прызнанне ў сваёй бязгрэшнасці, якое рабілі душы ламерлых на судзе Асірыса). У пахавальню клалі апісанне Царства памерлых («Кніга дэвюх дарог», «Кніга падземнай краіны», «Кніга брам», «Кніга пячор»). Найб. лашыраным жанрам была д ы д а к т ы ч н а я літарат y р а, якая ў форме павучанняў, сентэнцый, прыслоўяў знаёміла егіпцян з прынцыпамі этыкі, заснаванымі на практычнай жыццёвай мудрасці («Павучадні Кагемні», «Павучанні Харджэдэфа», «Павучанні Птахатэпа»). Да лерыяду Сярэдняга царства належаць «Павучанді Наферці» і «Павучанді Аменемхета» (паліт. завяшчанне сыну Сенусерту I). Яны з ’яўляюцца лрацягам лесімістычнай плыні ў егіп. л-ры , да якой належыць і адзін з яе найцікавейшых літ. помнікаў — філас. трактат «Спрэчка расчараванага са сваёй душой». «Павучанді Хеці, сына Дуауфа» ўяўляюць сабой сатыру на ўсе прафесіі, але пахвалу лрацы пісца. «Павучанні Аменемопе» (Новае царства) некат. даследчыкі лічаць крыніцай біблейскіх «Прытчаў цара Саламола». Алошнія ломнікі гэтага жанру адносяцца да пач. Рымскай элохі. Уласна м а с т а ц к а я літар a т y р a зарадзілася ўжо ў лерыяд Стараж. царства, але пераважная ч. яе помнікаў належыць да болыд позніх эпох. Найб. раннімі лаэт. жанрамі былі лесні («Песня арфіста»), гімны ў гонар багоў («Гімн Нілу», «Гімн Атону», прылісваліся Аменхатэпу IV) або фараонаў (Сенусерта III, Сярэдняе царства). У надмагільных надлісах часоў Стараж. царства сустракаюцца фрагменты любоўнай лірыкі; захавалася некалькі зборнікаў ад часоў яе росквіту (Сярэдняе і Новае царствы). Да розных элох далежаць тэксты, якія сведчаць пра існаванде драмы: т.зв. «Драматычныя тэксты» юбілейных цырымоній (Сярэдняе царства), фрагменты алегарычлай драмы «Вяртанне Сета», y якой выказаны пратэст супраць панавання лерсаў (П озняя эпоха), «Жальбы Ісіды і Нефтыды», звязаньм з містэрыямі ў гонар Асірыса (Грэч. эпоха). Папулярным жанрам была аповесць, якая развілася з
аўтабіягр. надпісаў канца Стараж. царства: «Прыгоды Сінухета», «Пацярпелы крушэнне», «Красамоўны селянін», a таксама «Апавяданне лра дзівосныя здарэнді» (Сярэдняе царства). У наступны перыяд створаны апавяданні фантаст. («Праўда і Крыўда», «Два браты»), міфалагічныя («Гор і Сет»), гіст. («Слрэчка цара Апопе з Секененрам», «Кадэшская лаэма») і ладарожныя («Прыгоды Венамона»). У Познюю эпоху ўпершыню ў сусв. л-ры з ’явіліся 4 байкі пра жывёл y форме філас. дыялога («Сонечнае вока»), Да жанру г і с тарычнай л і т а р а т у р ы належаць аўтабіяграфіі, шматлікія дзярж. і прыватныя дакументы (дэкрэты фараонаў, інструкцыі, судовыя лратаколы), гадавікі Тутмоса III з апісаннем яго ваен. перамог, т.зв. стэла Ізраіля, якая праслаўляла перамогу Мінелтаха над палесцінскімі плямёнамі. На часы Новага царства прыпадае росквіт эпісталярнага жанру. Н а в у к о в а я л і т а р а т у р а ўключае мед., матэм. і геам. лапірусы, якія сведчаць лра высокі ўзровень развіцця дакладных навук y Е. Панаванне чужаземдых уладароў (перс., грэч., рымскіх) паступова лрывяло да знікнення л-ры на роднай мове. 3 2 ст. н.э. яе замяніла копцкая, a з сярэдзіны 7 ст. араб. л-ра. Архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Мастацтва Е., цесна звязанае з рэлігіяй, y т л . з замагільным культам, увасабляла ўяўленне аб деларушнасці сац. ладу і звышчалавечай велічы абагаўлёнага фараона. Пошукі эфектыўдай маст. мовы прывялі да стварэння першага канона. Былі асэнсаваны і вылрацаваны асн. сродкі пластычных мастадтваў: аб’ём, маса, апора, скляпенне, рьгтм — y архітэктуры; плоскасць, лінія, сілуэт, колеравая лляма — y рэльефе і жывалісе; тэкстура і фактура каменя і дрэва — y скулыггуры. У Е. былі выпрацаваны класічныя арх. формы і тылы (ліраміда, абеліск, калона), віды выяўл. мастацтва (круглая скулыпура, рэльеф, мадум. жывапіс і інш.). Асн. прынцыпы мастадтва Е. лачалі складвацца каля 3000— 2000 да н.э. Гал. роля належала архітэктуры (грабніцы-мастабы). Яе прынцылы манументальнасці і статычласці ўллывалі на развіццё скулыггуры і жывапісу, якім таксама ўласціва геам. абагульненасць, сіметрыя і статыка, строгая франтальнасць (лалетка фараона Нармера, статуя фараона Хасехема). У перыяд Стараж. царства гэтыя маст. лрыёмы дабылі стылістычную завершанасць. Быў вылрацаваны новы тыр пахавальні фараона — піраміда, y якой прастата формы ў спалучэнні з велізарнымі ламерамі стварала велічны арх. вобраз (піраміды ў Сакары і Гізе). Вакол лірамід ствараліся замагільныя комплексы (ламінальныя храмы, злучаныя доўгімі крытымі калідорамі з уваходнымі павільёламі, сфінксы, мастабы прыдворных, шэраг падземных збудаванняў). У размалёўках і рэльефах на сценах грабніц з сюжэтамі жыцця ў
разгорнутыя па падоўжнай восі адкрыты двор, абнесены каланадай, гіпастыль з радамі манум. лотаса- ці папірусападобных калон і свяцілішча са статуямі багоў; уваход y храм афармляўся 2 пілонамі, перад якімі ставілі абеліскі і статуі (храмы ў Карнаку і Луксоры). У 1-й пал. 14 ст. да н.э. ў выніку рэлігійнай рэформы Эхнатона ў мастаіггве Е. адбыліся значныя змены. Яму стала ўласціва палемічная абвостранасць вобразаў, амаль гратэскавая трактоўка індывід. рыс фараона і членаў яго сям ’і. Скульпт. партрэты характарызуюцца арыстакратычнай вытанчанасцю і класічнай яснасцю вобразаў (партрэты Эхнатона і я ю жонкі Неферціді, скулытг. Тутмес, a таксама галава Неферціці з майстэрні ў Ахетатоне). У сярэдзіне 14 ст. да н.э. гэтыя тэндэнцыі працягваліся, але набылі адценне халоднасці (знаходкі з грабніцы Тутанхамона — залатая маска, трон, пасудзіны, куфэркі з рэльефамі і размалёўкамі). У 2-й пал. 14 ст. да н.э. назіраецца імкненне да параднай пышнасці і цяжкаважкасці форм (гіпастыль храма ў Карнаку), Зноў пашырыўся скальны тып храма (АбуСімбел). У выяўл. мастацтве ўзмацнілася ідэалізацыя вобразаў фараонаў (статуі Рамсеса II y Абу-Сімбеле). Высокага ўзроўню дасягнула дэкаратыўна-прыкладное мастацтва (пасудзіны з шыферу, алебастру, крышталю, залатыя ўпрыгожанні з інкрустацыяй каштоўнымі камянямі і інш.). Вырабы вылучаюцца строгай вытанчанасцю форм і дэкар. маляўнічасцю, тонкасцю апрадоўкі. Для перыяду апошняга росквіту мастацтва Е. (7 ст. да н.э.) харакгэрны зварот да старых традыцый, эклектычнае спалучэнне маст. прыёмаў розных эпох. Старанна апрацаваныя і адпаліраваныя стаДа арт. Егіпет Сгаражытны. Спінка параднага туі і рэльефы пазначаны ўнутр. адасобтрона фараона Тутанхамона. ленасцю. Некат. творы маюць выразную партрэтную характарыстыку (статуя Мантуэмхета). Пасля заваяванда рэалістычнасці, большай кампазіц. ня краіны Аляксандрам Македонскім (4 свабоды і спробы перадачы аб’ёму, інст. да н.э.) мастацтва Е. ўключылася ў дывідуальнасці ў падыходзе да выяўленсферу эліністычнага мастацтва, пазня чалавека, насычалася каляровая гама ней — Стараж. Рыма. Культавая архі(партрэтныя галовы і статуі фараонаў тэктура гэтага часу сумяшчае ант. і стаСенусерта III і Аменемхета III, 19 ст. да раж.-егш. формы, мае рысы эклектызму н.э.). У эпоху Новага царства мастацгва (храм бога Гора ў Эдфу, 237— 57 да Е. зведала росквіт. Змрочныя, драм. н.э.). Сплаў стараж.-егіп. і рым. традывобразы змяніліся вытанчана-арыстацый — фаюмскія партрэты. 3 перахократычнымі, узмацнілася імкненне да дам Е. пад уладу Візантыі (канец 4 ст. дэкар. пышнасці. У архітэктуры атрыда н.э.) склаўся адзін з мясц. варыянтаў малі развіццё папярэднія тэндэнцыі. У раннехрысціянскай культуры — копхраме царыцы Хатшэпсут y Дэйр-эльцкае мастацтва. Бахры, часткойа высечаным y скалах, Музыка. Асн. крыніцы звестак пра строгія лініі карнЬаў і калон кантрастуюць упарадкаванасцю з хаатычнымі музыку Стараж. Е. канца 4 — пач. 3-га расколінамі скал. Мякха мадэліраваныя тыс. да н.э. — інструменты, іканаграстатуі, рэльефы і размалёўкі надаюць фічныя матэрыялы (барэльефы і інш. храму гарманічную яснасць. У рэльефах выявы), тэксты гімнаў і песнапенняў, лініі сталі больш вытанчанымі, удаска- сведчанні стараж.-грэч. і рым. гісторыналілася апрацоўка каменю. Асаблівае каў, філосафаў. 3 інструментаў вядомы раэвіццё атрымаў паглыблены рэльеф з бразготкі, y т.л. сістры, калатушкі, свістонкай гульнёй светлаценяў. У насцен- ткі, флейты. У 3000 — каля 1700 да н.э. ных размалёўках з ’явіліся свабода рухаў існавалі трысняговыя свірэлі, падоўжаі ракурсаў, тонкасць каляровых суадно- ныя флейты уфата, трубы, дугавыя арсін, y кампазіцыю шырока ўводзіцца фы, барабаны, трашчоткі. Ладавая аспейзаж (размалёўкі грабніц y Фівах). У нова, верагодна, пентатоніка. У перыяд наземных храмах асн. элементамі сталі Стараж. і Сярэдняга царстваў узнікла
царстве ламерлых выяўляюцца пачуццё рытму, лрыгажосць абагульненай контурнай лініі, сілуэта, лакальнай колеравай плямы (рэльефы грабніц Ці і Ахатэпа ў Сакары). Вял. развіццё атрымаў скульптурны партрэт (статуі фараона Хефрэна, пісца Каі). У эпоху Сярэдняга царства піраміды страцілі грандыёзнасць. Найб. пашырэнне набылі скальныя грабніды з 2- ці 4-калонным порцікам. Памінальныя храмы часта аддзяляліся ад грабніц, мелі падоўжную восевую кампазіцыю (храм Ментухатэпа I y Дэйр-эль-Бахры). Паскорыўся рост гарадоў, дзе будавалі мураваныя (з цэглы-сырцу) палацы з памяшканнямі, аздобленымі размалёўкамі, з калонамі і порцікамі, галерэямі, унутр. дварамі. У выяўл. мастацтве ўзмацніліся тэндэнцыі
ЕГІПЕТ
373
піктаграфічная (малюнкавая) натацыя і першыя працы па касмалагічнай тэорыі сувязі музыкі з нябеснымі свяціламі. Музыка суправаджала прыдворныя і храмавыя рытуалы, была адным са сродкаў развясельвання розных слаёў насельніцтва. Асаблівае значэнне мела храмавая музыка, звязаная найперш з культам багоў Асірыса, Ісіды і Тота, якіх лічылі творцамі муэ. мастацгва. Было пашырана музіцыраванне пры дварах, y багатых гараджан і нар. творчасць (пераважна відовішчы, прысвечаныя багам, дзе хар. песні, жаночыя песні-плачы і танцы чаргаваліся з шэсцямі і драм. эпізодамі). У 3-м тыс. да н.э. па-
Да арт. Егіпет Сгаражытны. Залатая маска фараона Тутанхамона. 14 ст. да н.э. шырылася хейраномія (адна з ранніх форм кіравання хорам). У эпоху Стараж. царства паявіліся прафес. (звычайна прыдворныя) музыканты (Хемрэ, Хуфу-Анх і інш.). У перыяд Новага царства ўзмацніліся азіяцкія ўплывы, асабліва сірыйскі. Муз. інструментарый узбагаціўся габоямі, вуглавымі арфамі, лірамі, лютнямі, кіфарамі і інш., бсшьш дасканалая канструкцыя якіх прывяла да выкарыстання практычна поўнага храматычнага гукарада. У 332 да н.э. — 395 н.э. шырока бытавалі аўлас, папярочная флейта, букцыны, розныя ліры, губны гармонік, барабаны, званочкі і інш., y 3 ст. да н.э. ў Александрыі вынайдзены папярэднік сучаснага аргана — гідраўлас. Некат. егіпецкія музыканты працавалі ў Грэцыі і Рыме, a грэч. музыканты — y Е., што спрыяла развідцю муз. мастадтва гэтых краін. Л і т С т р у в е В.В. Мсторня Древнего Востока. 2 нзд. Л„ 1941; Б н к е р м а н Э. Хронологая Древнего мнра: Пер. с англ. М., 1975; С т у ч е в с к н й Й.А Рамсес II н Хернхор: Мз нсторнн Дрсвнего Епшта эпохя Рамессвдов. М., 1984; К о т р е л л Л. Во времена фараонов: Пер. с англ. М., 1982; М о н т э П. Егнпет Рамсесов: Пер. с фр. М.,
374
ЕГІПЕТ
1989; Ж a к К. Егтгет велнкнх фараонов: Пер. с фр. М., 1992; Ш м е л е в Н.П. Феномен Древнего Егнпта. Мн., 1993; H o r n u n g Е. Grundzüge der àgyptischen Geschichte. Darmstadt, 1978; B o w m a n AK. Egypt after the Pharaohs. 332 B.C. — AD. 642. London, 1986; G r i m a i N. Histoire de l’Égypte Ancienne. Paris, 1988; Л у к а с A Матерналы м ремесленные пронэводства Древнего Егнпга: Пер. с англ. М., 1958; К н н к Х.А. Как стронлпсь егапетскме пнрамнды. М., 1967; Л а у э р Ж.Р. Загадкя егнпетсюіх пмрамня; Пер. с фр. М., 1966; Н е й г е б а у е р 0. Точные наукн в древноста; Пер. с англ. М., 1968; М а т ь е М. Древнеегшіетсюіе мнфы. М.; Л., 1956; К о ростовцев М.А Релягая Древнего Егнпга. М., 1976; Л н п н н с х а я Я . , Ма р ц н н я к М. Ммфолошя Древнего Егшгта: Пер. с пол. М., 1983; K d k o s y L. Zauberei im alten Agypten. Budapest, 1989; D u n a n d F., Z i v i e - C o c h e Ch. Dieux et hommes en Égypte 3000 av. J.-C. — 395 apr. J.-C. Paris, 1991; T r a u n e c k e r C. Les dieux de l’Égipte. Paris, 1992; N i w i ri s k i A Mity i symbole staroiytnego Egiptu. Warszawa, 1992; Я r o ж. Bostwa, kulty i rytualy staroZytnego Egiptu. Warszawa, 1993; Фараон Хуфу н чаро-
ден: Скачкн, повестн, поученпя Древнего Егапга. М., 1958; К о р о с т о в ц е в М.А Пугешествне Ун-Амуна в Бябл. М., 1960; Лнрлка Древнего Епгпта: [Пер. с егап.] М., 1965; Поэзня н проза Древнего Восгока. М., 1973; Повесть Петеясе 111: Древнеегнп. проэа. М., 1978; Сказкн н повеста Древнего Еггатга. Л., 1979; Лнрнческая лоэзня Древнего Востока. М., 1984; T y р a е в Б.А. Егнпетская лнтература. T. 1. М., 1920; Нсторня всемнрной лнтературы. T. 1. М., 1983; Культура Древнего Егшіта. М., 1976; М а т ь е М.Э. Нскусство Древнего Егапга. М., 1970; П ав л о в В.В., X о д ж a ш С.Н. Художественное ремесло Древнего Егапта. М., 1959; Всеобшая нсторня архнтектуры. T. 1. М., 1970. Дз.І.Малюгін (гісторыя), Н.К.Мазоўка (асвета, міфалогія і рэлігія, літаратура). ЕГІПЕТ (араб. М і с р ) , А р а б с к а я Р э с п у б л і к а Е г і п е т (Гумхурыя Міср аль-Арабія), дзяржава на ПнУ Афрыкі і на Сінайскім п-ве ў Азіі. Мяжуе з Лівіяй на 3, з Суданам на Пд, з Ізраілем і сеісгарам Газа на ПнУ. Абмываецца Міжземным м. на Пн, Чырвоным м. на У. Падзяляецда на 26 мухафаз (губернатарстваў). Пл. 1001,4 тыс. км2. Нас. 64,8 млн. чал. (1997). СталіДа — г. Каір. Афіц. мова — арабская. Дзярж. рэлігія — іслам суніцкага тсшку.
Нац. свята — Дзень Рэвалюцыі (23 ліп.). Дзяржаўны лад. Е. — дэмакр. рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1971 (са зменамі 1980). Кіраўнік дзяржавы і ўрада — прэзідэнт, які выбіраецца насельніцтвам тэрмінам на 6 гадоў (пры прэзідэнце дзейнічае дарадчая Прэзідэнцкая рада). Вышэйшы заканад. орган — аднапалатны. Нар. сход, які складаецца з 458 дэпутатаў (10 з іх назначае прэзідэнт, астатнія выбіраюцца насельнідтвам, усе тэрмінам на 5 гадоў). Выканаўчая ўлада належыць кабінету міністраў на чале з прэм’ер-міністрам (дарадчы орган пры ўрадзе — Кансультатыўная рада з 258 чал.). Прырода. Амаль уся краіна знаходзіц ца ў межах Сахары. У рэльефе пераважае плато з выш. 300— 1000 м, якое падзяляецда па фіз.-геагр. асаблівасцях на плато Лівійскай пустыні на 3, плато Нубійскай пустыні на ПдУ і плато Аравійскай пустыні на У. Лівійская пустыня займае 2/з пл. краіны, складзена з пясчанікаў і вапнякоў, якія падвяргаюцца ветравой эрозіі. Месцамі дзюны і барханы выш. да 300 м. На Пн упадзіна Ка-
Герб і сцяг Егіпта. тара, якая ляж ыдь на 133 м ніжэй узроўню мора. Аравійская і Нубійская пустыні больш камяністыя, павышаюцца ў бок Чырвонага мора, дзе месцамі маюць выгляд гор (да 2187 м). На Пд Сінайскага п-ва горы з найвыш. пунктам Е. (г. Катэрын, 2637 м), на Пн — плато і раўніна. Вельмі важнае значэнне мае даліна р. Ніл (даўж. ў Е. 1200 км, шыр. 1— 3 км на Пд, 20— 25 км ка-
ля Каіра, пл. разам з дэльтай каля 40 тыс. км2). У пустынях ёсць невял. аазісы. Карысныя выкапні: нафта (узбярэжжа і акваторыя Суэцкага зал.. ПнЗ), прыродны газ (на П нЗ), жал. руда (раён Эль-Кусейра і аазіс Бахарыя), фасфарыты (аазіс Харга, Эль-Кусейр). Ёсць каменная соль, каменны і буры вугаль, марганец, золата, волава, вальфрам, малібдэн, тантал і інш. Клімат гарачы і вельмі сухі, на большай ч. трапічны кантынентальны. На ўзбярэжжы Між земнага м. і ў дэльце р. Ніл клімат субтрапічны — сярэдняя т-ра студз. 11 “С, ліп. 29 °С, ападкаў 250— 300 мм за год. На Пд сярэдняя т-ра студз. 16 °С, ліл. 34 °С, ападкаў некалькі мм за год. Адзінай ракой з ’яўляецца Ніл. На ім вадасховішча — воз. Насэр (пл. 5120 км2). Ніл мае асаблівае значэнне для арашэння, як крыніца водазабеспячэння і гідраэнергіі, як трансп. шлях. Ад яго адыходзяць арашальныя каналы, якія выкарыстоўваюцца і для суднаходства. Міжнар. значэнне мае Суэцкі канал. На тэр. Е. рэзка выдзяляюцца 2 ландшафты: дэльта і даліна Ніла з урадлівымі алювіяльнымі глебамі і багатай культ. расліннасцю; пясчаныя або камяністыя пустыні з вельмі беднай разрэджанай расліннасдю. Рэзерват Вадзі-Рышраш, некалькі заказнікаў. Насельніцтва. 98% насельніцтва -— арабы (егіпцяне). Жывуць таксама нубійцы (на Пд), берберы (аазіс Сіва), грэкі і армяне (у вял. гарадах) і інш. Пераважная большасць егіпцян мусульмане, каля 3 млн. хрысціян-коптаў (жывуць пераважна ў гарадах). Ёсць невял. групы католікаў, пратэстантаў і інш. Сярэдняя шчыльнасць насельніцтва 65 чал. на 1 км2 Амаль усё яно засяроджана ў даліне і дэльце Ніла, дзе шчыдьнасць дасягае 1000— 2000 чал. на 1 км2. Шчыльна заселены таксама ўзбярэжжа Суэцкага канала і аазісы. У пустынях каля 70 тыс. качэўнікаў. У гарадах жыве 53% насельніцтва. Найб. гарады (тыс. ж., 1992): Каір — 6800, Александрыя — 3380, Гіза — 2144, Ш ыбін-эль-Ком — 834, Порт-Саід — 460, Эль-Махала-эль-Кубра — 408, Суэц — 388, Танта — 380, Эль-М ансура — 371, Асьют — 321. Каля 3 млн. егіпцян працуюць за мяжой, пераважна ў Лівіі (1 млн. чал.) і краінах Персідскага заліва. Г істо р ы я У с т а р а ж ы т н а с ц і н а с у ч а с н а й тэ р . Е. ў зн ік а д зін з л е р ш ы х ц э н т р а ў ц ы в іл ізац ы і. Т ы с я ч а г о д д зя м і ту т іс н а в а л а р а б а ў л а д а л ь н іц к а я д зя р ж а в а — Егіпет С г а р а ж ы т н ы . У 31— 395 уваходзіў y с к л а д Р ы м . ім л е р ы і, п а с л я р а сп а д у я к о й ст аў п р а в ін ц ы я й я е ўсх. ч. — Візантыі. У р ы м . п е р ы я д а д б ы ў с я з а н я п ад с т а р а ж .-е г іп . к у л ь т у р ы ; п о з н а е г іп . м о в а з м я н я л а с я к о п л к а й , м я с ц . р э л іг ія — х р ы с ц ія н с т в а м . В іэ а н т ы й ц ы ў к ір а в а н н і Е. а б а п ір а л іс я н а сілу і р э п р э с іі, ш т о а б л е г ч ы л а з а в а я в а н н е я го а р а б а м і-м у с у л ь м а н а м і. У 642 з а х о п л е н а с т а л іц а Е. — А л е к с а н д р ы я , к р а ін а с т а л а п р а в ін ц ы я й А раб. х а л іф а та . У в ы н ік у араб . з а в а я в а н н я егіп . н а с е л ь н іц г в а п а с т у п о в а п е р а й ш л о н а ар аб . м о в у , к о п ц к у ю р э л іг ію в ы ц е с н іў іс л а м , Е. ст аў п р а в ін ц ы я й іс л а м с к а й ім п е р ы і. Н а п а ч а т к у ім п р а в іл і Амеяды, з 750 — Абасіды. 3 а с л а б л е н п е м Абасідаў халіфата Е. ф а к г ы ч н а ю р а в а л і н е з а л е ж н а а д б а г -
дадскіх халіфаў Тулуніды і Іхшыдыды (935— 969). У 969 Е. заваяваны войскамі Фатымідаў, якія пабудавалі тут горад «Аль-Кахіра» (перамаганосны) — Каір, які з 973 стаў іх сталіцай. 3 сярэдзіны 11 ст. пачаўся распад Фатымідаў халіфата, што выкарысталі еўрап. крыжаносцы. У 1168 яны ўварваліся ў E. і аблажылі Каір. Халіф эвярнуўся за дапамогай да Сірыі. У барацьбе з крыжаносцамі вызначыўся палкаводзец Салах-ад-гЫн (Саладзін). У 1171 ён скінуў фатымідскага правіцеля, сгварыў незалежную дзяржаву і стаў яе султалам. Праўленне заснавалай ім дынастыі Айюбідаў адзначана адраджэнлем Е., уздымам сельскай гаспадаркі і кулыуры Пры іх усталявалася ваенна-ленная сістэма, створана гвардыя мамлюкаў, якая ў 1250 захапіла вярх. ўладу. Найболвшым поспехам мамлюкаў быў разгром мангольскага войска ў Палесціяе ў 1260, y час якога вызначыўся военачальнік Бейбарс. У хуткім часе ён стаў султанам E. і ўзначаліў выгланне крыжаносцаў з прыбярэжных крэпасцей Палесціны, Лівана, Сірыі (эавершана ў канцы 13 ст.). Мамлюцкія правіцелі стварьілі магутную дзяржаву, якая акрамя Е. ўключала Сірыю, Кілікію, Чырванаморскае ўзбярэжжа Судана і інш. У 13—14 ст. Е. — эканамічна моцная дзяржава, адзін з буйнейпшх рэліг. і культ. цэнтраў мусульм. свету, важны цэнтр ганшпо паміж Афрыкай, Азіяй і Еўропай. У 1517 мамлюкаў перамаглі туркі-асманы i Е. стаў правінцыяй Асманскай імперыі. Гэта стала прычынай заняпаду культуры і гасп. жыцця Е., змяншэння колькасці яго насельніцтва. У 18 ст. ўплыў мамлюкаў зноў павялічыўся. Яны стварылі напаўнезалежны эмірат (бейлікат). Тур. султан перастаў быць рэальным кіраўніком Е., хоць і заставаўся яго раліг.-паліт. сюзерэнам. У 1770 мамлюцхі эмір Алі-бей аль-Кабір абвясціў незалежнасць Е. 3 гэтага часу Е. стаў аб’ектам англа-франц. саперніцгва. У 1798 франц. войскі на чале з ген. Напалеонам Банапартам высадэіліся ў Алексалдрыі. У бітве каля пірамід яны разбілі мамлюцкую армію і эанялі Каір (гл. Егіпецкая экспедыцыя 1798—1801). У 1801 французы каплулявалі перад англа-тур. войскамі i Е. зноў прызнаны ўладанлем Асманскай імперыі. У 1805 нам. султана ў Е. з тытулам пашы стаў Мухамед Алі. Ён умацаваў сваю ўладу, расправіўся з непакорнымі мамлюкамі і шляхам рэформ распачаў мадэрнізацыю краіны. Яго магутная армія пачала захопніцкія войны з мэтай стварэння вслізарнай арабскай імперыі. Гэта супярэчыла інтарэсам Вялікабрытаніі, Прусіі, Аўстрыі і Расіі, якія ўмяшаліся ў калфлікт на баку туркаў. У
ЕГІПЕТ
375
1841 Е. капітуляваў і з гэтага часу пачаў ператварацца ў залежную ад еўрапейцаў краіну. 3 1840-х г. y Е. актыўна пранікаў замежны капітал, пераважна англійскі. У 1869 адкрыгы Суэцкі канал, але яго выгоды выкарыстоўвалі найперш еўрапейцы, якія валодалі кантролыіым пакетам акцый. Пры егіп. правіцелю Ісмаіле-пашы [1863— 791, У краіне будавалі чыгункі, каналы, тэлегр. лініі, школы, з ’явіліся нац. газеты і часопісы. Усё гэта нрывяло да вялікай запазычанасці Е. замежным крэдыторам. У 1876 Е. аб’явіў аб сваім банкруцтве і над краінай устаноўлены англа-франц. фін. кантроль. Закабаленне краіны замежным капіталам абвастрыла сац. супярэчнасці і выклікала паўстанне патрыятычна настроеных афіцэраў на чале з A.Арабі-пашой. Быў створаны егіп. нац. ўрад, прыняты праект канстьггуцыі, падрыхтаваны законапраекты. Гэта занепакоіла Вялікабрытанію, якая пад выглядам абароны іншаземцаў увяла ў Е. свае войскі і ў вер. 1882 перамагла армію
Да арт. Егіпет. Руіны г. Порт-Саід пасля налёту англійскай ваеннай авіяцыі. 1956. Арабі-пашы. Е. фактычна стаў калоніяй Вялікабрьгганіі, хоць фармальна лічыўся часткай Асманскай імперыі. У канды 19 ст. ў Е. ўзніклі патрыят. арг-цыі, якія
376__________________ ЕГІПЕТ ставілі сваёй мэтай нац. незалежнасць краіны. Ідэйным кіраўніком і арганізатарам егіп. нац.-вызв. руху быў публіцыст і асветнік М.Каміль. 1-я сусв. BaftHa значна паўплывала на адносіны Е. з Вялікабрытаніяй, якая ў снеж. 1914 ліквідавала ўладу Асманскай імперыі над E. і абвясціла яго сваім пратэктаратам. У ваен. дзеяннях супраць Турцыі англічане выкарыстоўвалі матэр. і людскія рэсурсы Е., што ўзмацняла антыбрыт. настроі. У 1918 y Е. створана бурж.-памешчыцкая партыя Вафд на чале з С.Заглулам, якая патрабавала незалежнасці ад Вялікабрытаніі. Антыкалан.
трымку экстрэмісцкай арг-цыі «Братымусульмане». якая выступала за ўвядзенне ў краіне ісламскага праўлення. 15.10.1951 вафдзісцкі ўрад дэнансаваў англа-егшецкі дагавор 1936, y выніку чаго ваен. прысутнасць англічан y Е. страціла «законную» падставу. У зоне Суэцкага канала пачалася партыз. барацьба супраць брыт. войск. 23.7.1952 тайная патрыят. арг-цыя «Свабодныя афіцэры» на чале з Т.А..Насэрам ажыццявіла дзярж. пераварот. У выніку кароль Фарук адрокся ад прастола і быў высланы з краіны; усе паліт. партыі забаронены, прыняты аграрны закон, які абмяжоўваў буйное землеўладанне. 18.6.1953 Е. абвешчаны рэспублікай, прэзідэнтам краіны стаў ген. М.Нагіб,
Да арт. Егіпет. Танец «Сіва» ў выкананні ансамбля народнага танца «Рэда». егіпецкія паўстанні 1919, 1921 прымусілі Вялікабрьгтанію пайсці на пэўныя ўступкі, і дэкларацыяй 28.2.1922 абвешчаны адмена пратэктарату і незалежнасць Е.; яго султан атрымаў тытул караля. Аднак брыт. войскі заставаліся ў краіне, захавалася і эканам. панаванне англічан. Прынятая ў 1923 канстытуцыя прадугледжвала некаторыя бурж.-дэмакр. правы і гарантавала прывілеі іншаземцам, a егіп. каралю давала шырокія паўнамоцтвы. Магутная хваля нац.вызв. і забастовачнага руху прымусіла англічан падпісаць англа-егіпецкі дагавор 1936 аб дружбе і саюзе і пацвердзіць незалежнасць Е. У 2-ю сусв. вайну тэр. Е. стала арэнай ваен. дзеянняў. Італія і Германія імкнуліся захапіць Суэцкі канал. У кастр. 1942 брыт. войскі сгшнілі ням. армію ген.-фелвдмаршала Э.Ромеля і ў бітве пад Эль-Аламейнам нанеслі ёй паражэнне. Толькі ў лют. 1945 еііп. ўрад аб’явіў вайну краінам фаш. блока. Е. стаў чл.-заснавальнікам ААН, пры яго актыўным удзеле ў 1954 створана Ліга арабскіх дзяржаў. Пасля 2-й сусв. вайны егіп. ўрад сутыкнуўся з шэрагам сац.-эканам. праблем; нявырашаным заставалася і пытанне вываду брыт. войск. У 1948 E. і інш. араб. краіны ўступілі ў вайну з Ізраілем і пацярпелі паражэнне (гл. Араба-ізраільская вайна 1948— 49). Усеагульная незадаволенасць вынікамі вайны, каралеўскім рэжымам і брыт. прысутнасцю ў Е. вылілася ў пад-
які захаваў і пост прэм’ер-міністра. Новы ўрад дамогся падпісання англа-егіпецкага пагаднення 1954, паводле якога да 18.7.1956 з зоны Суэцкага канала выводзіліся ўсе брыт. войскі. У кастр. 1954 Нагіб змешчаны з усіх пасад. Прэзідэнтам Е. стаў Насэр, які ўзяў курс на супрацоўніцтва з СССР і інш. сацыяліст. краінамі. Стрыжнем яго эканам. палітыкі было буд-ва Асуанскай плаціны. Але ЗІПА і Вялікабрытанія, не задаволеныя курсам Насэра, адмовіліся крэдытаваць будаўніцтва канала. У адказ егіп. прэзідэнт 26.7.1956 аб’явіў аб нацыяналізацыі міжнар. кампаніі Суэцкага канала, што стала моцным ударам па пазіцыях Вялікабрытаніі і Францыі ў гэтым рэгіёне. У кастр. 1956 войскі Ізраіля, падтрыманыя Вялікабрытаніяй і Францыяй, уварваліся на Сінайскі п-аў. Англа-франц. войскі акупіравалі зону Суэцкага канала, захапілі Порт-Саід, бамбардзіравалі Александрыю. Толькі ўмяшанне СССР і ЗПІА прымусіла агрэсараў вывесці войскі з Е. Гэтыя падзеі павысілі прэстыж краіны і яе прэзідэнга, зрабілі яго лідэрам усяго араб. свету. У лют. 1958 E. і Сірыя ўтварылі Аб’яднаную Арабскую Рэспубліку (ААР), да якой далучыўся і Йемен (ca ros з ім ануляваны ў снеж. 1961). Сірыя пасля дзярж. перавароту ў вер. 1961 выйшла з ААР, але Е. захаваў афіц. назву — ААР. 1960-я г. характарызаваліся значнымі сац.-эканам. пераўтварэннямі:
прыняты шэраг дэкрэтаў аб нацыяналізацыі прыватных, страхавых, буд. і інш. буйных кампаній, банкаў, прамысл. прадпрыемстваў, транспарту і інш. 30.6.1962 Нац. кангрэс нар. сіл зацвердзіў Нац. Хартыю — важны паліт. дакумент ААР, які абвясціў мэтай егіп, рэвалюцыі сацыялізм. Да 1965 дзярж. сектар эканомікі даваў больш за 80% усёй прамысл. прадукцыі. У 1968 пры дапамозе СССР Е. завяршыў буд-ва Асуанскай плаціны, што значна палепшыла ірыгацыйную сістэму Е., павысіла прадукцыйнасць сельскай гаспадаркі. Прымаліся меры па ліквідацыі сац. няроўнасці, прадягвалася агр. рэформа, расшыралася адукац. сістэма. Аднак напружанасць y адносінах араб. краін з Ізраілем прывяла да ізраільска-арабскай вайны 1967. Ваен. паражэнне Е., страта Сінайскага п-ва з багатымі радовішчамі нафты абвастрылі ўнутрыпаліт. крызіс. Пасля смерці Насэра (1970) прэзідэнтам стаў A .Cadam. У 1971 ён аднавіў афіц. назву краіны — Арабская Рэспубліка Егіпет і, каб забяспечыць эканам. рост краіны і дамагчыся вяртання акупіраваных Ізраілем зямель, пераарыентаваўся на ЗША. Паспяховае наступленне егіп. войск y кастр. 1973 на пазідыі Ізраіля на Суэцкім канале скончылася заключэннем выгаднага для Е. пагаднення. Гэта стала пачаткам сепаратных перагавораў Е. з Ізраілем пры падтрымцы ЗШ А (дамоўленасці 1974 пра раз’яднанне ўзбр. сіл на Сінаі, 1975 пра частковы вывад ізраільскіх войск з акупіраваных тэр. і інш.). У 1978 падпісаны Кэмп-Дэвідскія пагадненні; на аснове іх 26.3.1979 падпісаны мірны дагавор, паводле якога Іэраіль вяртаў Е. акупіраваныя тэрыторыі; y 1980 паміж Е. і Ізраілем устаноўлены дыпламат. адносіны. Ва ўнутр. палітыцы Садат трымаў курс на развідцё рыначных адносін, заахвочванне прыватнай ініцьмтывы і замежных інвестыцый. Яго дзеянні не мелі падтрымкі ні ÿ Е., ні за яго межамі; араб. краіны не прызналі дагавор Е. з Ізраілем, выключылі Е. з Лігі араб. краін. У кастр. 1981 Садат забіты групай экстрэмістаў. Пры новым прэзідэнце М Х.Мубараку паступова палепшыліся адносіны з інш. араб. краінамі (у 1989 адноўлена членства Е. ў Л Ье араб. дзяржаў) i СССР. Унутр. хваляванні, выкліканыя цяжкай эканам. сітуацыяй (перанасяленне, беспрацоўе), a таксама рост актыўнасці мусульм. фундаменталістаў паслужылі падставай для захавання надзвычайнага становішча, уведзенага пасля замаху на Садата. У знеш няй палітыды Е. паслядоўна імкнуўся да арганЬацы і мірных шматбаковых араба-ізраільскіх лерагавораў і вырашэння лраблемы палесцінцаў шляхам надання ім аўтаноміі. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў лют. 1992. Палітычныя партыі і прафсаюзы. Правячая Нац.-дэмакр. партыя, Сацыяліст. партыя працы, Партыя лібералаў, Нац.прагрэс. (левая) партыя, Аль-Ума, Но-
вы Вафд і інш. Прафсаюзы аб’яднаны ў Егіпецкую федэрацыю прафсаюзаў. Гаспадарка. Е. — аграрна-індустр. краіна, буйны пастаўшчык на сусветны рынак высакаякаснай доўгавалакністай бавоўны і вырабаў з яе. Нац. даход на 1 чал. каля 800 дол. ЗШ А за год. Асн. галіна — земляробства, якое грунтуецца на штучным арашэнні водамі Ніла. У валавым унутр. прадукце сельская гаспадарка і рыбалоўства даюць 18%, прам-сць — 22%, абслуговыя галіны — 60%. У сельскай гаспадарцы занята каля 35% эканамічна актыўнага насельніцтва, y прам-сці — каля 13%. Сельская г а с п а д а р к а . Вялікая колькасць цяпла і магчымасць арашэння зямель дазваляюць збіраць па
Да арт. Егілет М.М y х тар. Дзяўчына
з Шалаля. 3—4 ураджаі за год. Плошчы зямель, якія апрацоўваюцца, складаюць 2,7 млн. га (1993). Гал. збожжавыя культуры (млн. т, 1993): пшаніца — 4,6, рыс — 4,2, кукуруза — 4,3, copra — 0,8. Добра развіта агароднінтва, асабліва вырошчванне (тыс. т, 1993) памідораў — 3000, цыбулі — 1700, бульбы — 1700, капусты — 329, бахчавых культур — каля 600, a таксама бабовых (гарох, боб, фасоля), алейных (сезам, арахіс). Развіта пладаводства, вырошчванне (тыс. т, 1993) фінікаў — 615, апельсінаў — 1800, лімонаў — 308, бананаў — 397, манга — 180, вінаграду — 600, аліваў, фіг. 3 тэхн. культур найб. значэнне мае вырошчванне доўгавалакністай бавоў) ы, якая займае каля у з пасяўных плошчаў (дэльта і паўн. ч. даліны Ніла), валавы збор бавоўны-сырцу 550 тыс. т (1993). Вырошчваюць таксама (млн. т, 1993) дукр. трыснёг (на Пд) — 11,9, цукр. буракі — 0,8. 3-за недахопу пашы жывелагадоўля не атрымала значнага развідця. Гадуюць (млн. галоў) буйн. par жывёлу — 3,2, буйвалаў — 3,5, авечак — 3,7, коз — 3, y пустынях вярблюдаў — 0,2. Птушкагадоўля, асабліва развядзенне курэй — 38 млн. (1993). Рыбалоўства ў Ніле, азёрах і морах — шя 200—300 тыс. т штогод. Здабыча каралаў, жэмчугу, губак. 3 галін п р а м ы с л о в а с ц і найб. значэнне мае
горназдабыўная. Аснову складае нафтагазавы секдар, які з ’яўляецца гал. экспартнай галіной краіны. Нафта здабываецца з 1911, здабыча складае 45,6 млн. т (1991), болыы за 90% яе прыпадае на ўзбярэжжа і акваторыю Суэцкага зал.; здабыча прыроднага газу — каля 5 млрд. м3 (1992), пераважна ў раёне ўпадзіны Катара. Здабываецца таксама (млн. т, 1991) жал. руда — 1,1, фасфаты — 1,9, марганец, каменная соль, каменны вугаль, буд. матэрыялы і інш. Вытв-сць электраэнергіі 40,5 млрд. кВт гадз (1991), y т.л. каля 20% дае Асуанская ГЭС. Буйныя ЦЭС y Шубрыэль-Хейме, Каіры, Александрыі, інш. вял. гарадах працуюць на нафце і газе. Сярод галін апрацоўчай прам-сці вядучае месца займае харчовая і харчасмакавая. Выпускаецца шырокі асартымент іх прадукцыі (1991): цукар (1,1 млн. т, гал. цэнтры Ком-Омба, Ідфу, Армант), тытунёвыя вырабы (Каір, Александрыя, Гіза, Эль-Фаюм), плодаагароднінныя кансервы, алей (Даманхур, Танта, ЭльМансура, Бені-Суэйф), вьггв-сць мукі (каля 3,4 млн. т штоюд), піва, сіропаў, сокаў, глюкозы. Развіты таксама рысаачышчальная (Эль-Мансура, Дум’ят, Эль-Махала-эль-Кубра) і рыбакансервавая (Дум’ят) прам-сць. Другое месца займае лёгкая прам-сць, асабліва тэкст., якая працуе на мясц. сыравіне. Гал. цэнтры Каір, Александрыя, Эль-Махала-эль-Кубра і інш. Бавоўнаачышчальныя прадпрыемствы ў Танце, Эль-М ансуры, Дум’яце, Бені-Суэйфе, шоўкаткацкія ў Хелуане, воўнапрадзільныя ў Танце, Эль-Міньі, Эль-Фаюме. Шырока развіты гарбарна-абутковая (Александрыя, Каір, Дум’ят, Эль-Фаюм, Асьют), швейная і трыкатажная галіны. Вытв-сць дываноў y Даманхуры і Асьюце, саматужная вытв-сць нац. адзення ў Танце, маст. рамёствы ў Каіры, БеніСуэйфе, Эль-Міньі. Трэцяе месца ў етрукгуры прам-сці належыць хім. і нафтахім. прам-сці. Асн. цэнтры нафтаперапрацоўкі і нафтахіміі Александрыя, Суэц, Каір, Порт-Саід. Развіта вытв-сць мінер. угнаенняў (фасфарытных і азотных) y Каіры, Кафр-эз-Заяце, Суэцы, Асьюце, гумавая прам-сць і вытв-сць аўтапакрышак y Александрыі. Атрымліваюць таксама соду, кіслсггы, пластмасы і інш. хім. прадукты. Металург. прам-сць прадстаўлена Хелуанскім металург. камбінатам поўнага цыкла, прадпрыемствамі ў Каіры, металург. з-дам па вытв-сці акатышаў y Александрыі, алюмініевым камбінатам y НагХамады. Металаапр. прадпрыемствы ў Каіры і Ісмаіліі. Машынабудаванне развіта параўнальна слаба: ёсць невял. вытв-сць чыг. вагонаў, аўгобусаў, легкавых і грузавых аўтамабіляў, самалётаў (зборка з прывазных дэталей), электратэхн. абсталявання, тэле- і радыёапаратуры. Асн. цэнтры Хелуан, Каір, Александрьм. Цэнтры суднабудавання і суднарамонту Александрыя, Суэц, ПортСаід. Развіты ваен. прам-сць, вытв-сць буд. матэрыялаў, асабліва цэменту (каля 18 млн. т штогод, Александрыя, Хелу-
ЕГІПЕТ__________________ 377 ан, Асьют), па экспарце якога Е. займае адно з ввдучых месцаў y свеце. Каля паловы прамысл. прадукцыі краіны выпускаецца ў Каіры і Александрыі. Т р а н с п а р т . Е. мае добра развітую сетку трансп. шляхоў y асноўным y даліне і дэльце Ніла, па ўзбярэжжы Міжземнага м. і ўздоўж Суэцкага канала. Даўж. чыгунак 8,6 тыс. км, з іх 4,4 тыс. шырокакалейных, аўтадарог 38 тыс. км, з іх 15 тыс. км асфальтаваных. Даўж. суднаходных шляхоў па Ніле, каналах і пратоках дэльты складае 4 тыс. км. Знешнія гандл. сувязі праз порты Александрыя, Порт-Саід, Суэц. Танаж
Д а арт. Е гіп ет. А Г . а л ь - Г а з а р . Ж а н ч ы н а -
дэрвіш.
Да арт. Егілет X Ф a ў з і. Праца.
378__________________ ЕГІПЕТ гандл. флоту каля 1 шін. т. Велізарнае трансп.-гандл. значэнне мае Суэцкі канал, праз які штогод праходзіць 16—20 тыс. суднаў з грузам каля 100 млн. т. Даход ад эксплуатацыі канала складае каля 2 млрд. дол. штогод. Е. мае адмоўны гандл. баланс. Штогадовы экспарт 5—6 млрд. дол. ЗША. Экспартуюцца нафга і прадукты яе перапрацоўкі, прадукцыя горназдабыўной прам-сці, цэмент, алюміній, бавоўна, фрукты і гародніна, некат. харч. прадукты і інш. Штогадовы імпарт каля 15 млрд. дол. ЗША. Імпартуюцца пераважна харч. і хім. прадукгы, машыны і трансп. сродкі. Асн. гандл. партнёры: па экспарце — Італія (15%), ЗШ А (11%), Грэцыя (8%), Сінгапур (6%), Германія (5%); па імпарце — ЗШ А (22%), Германія (10%), Італія (9%), Францыя (8%), Японія (6%). Гандаль з Рэспублікай Бела-
551 баявы і вучэбна-баявы самалёт) і BMC (20 тыс. чал. y пач. 1995, 48 баявых караблёў, y т л . 8 падводных лодак, і 41 баявы катэр). Стратэг. сілы налічваюць 2,4 тыс. ракет роэнага прызначэння. Вярх. галоўнакамандуючы — прэзідэнт. Тэрмін ваен. службы — 3 гады (ва ўсіх родах войск). Нерэгулярныя ваенізаваныя фарміраванні складаюцца з цэнтр. сіл бяспекі (300 тыс. чал.), нац. гвардыі (60 тыс. чал.), пагран. корпуса (12 тыс. чал.), атрадаў «абароны і бяспекі» (60 тыс. чал.), берагавой гвардыі (7 тыс. чал.). Агульная колькасць рэзерву — 254 тыс. чал. (канец 1994). Ахова здароўя. Мед. абслугоўванне бясплатнае. Нізкі ўзровень жыцця, клімат, дрэнныя сан. ўмовы і нерацыянальнае харчаванне — прычыны развіддя хвароб, што маюць эпідэмічны харакдар. Дзеці да двухгадовага ўзросту падлягаюць абавязковай вакцынацыі супраць воспы, дыфтэрыі, туберкулёзу, поліяміэліту. Сярэдняя працягласць
Да арт. Егіпет Г. С і р ы. Ніл каля вострава Замалек. русь нязначны, y асобныя гады дасягае 2— 3 млн. долараў: імпартуюцца грузавыя аўтамабілі, тракгары, металарэзныя станкі, экспартуюцца абутак і цытрусавыя. Вялікае значэнне для эканомікі Е. мае замежны турызм і адпачынак. Арганізаваны зімовы адпачынак на ўзбярэжжах мораў. Штогод краіну наведвае каля 3 млн. турыстаў, даход каля 3 млрд. долараў. Краіна атрымлівае міжнар. дапамогу, істотнае значэнне для фінансавага стану маюць грашовыя пераводы эмігрантаў. Грашовая адзінка — егіпецкі фунт. Узброеныя сілы. Уключаюць рэгулярныя ўзбр. сілы і нерэгулярныя ваенізаваныя фарміраванні. Рэгулярныя ўзбр. сілы налічваюць 436 тыс. чал. (1997) і складаюдца з сухап. войск (310 тыс. чал.), ВПС (110 тыс. чал. y пач. 1995,
жыцдя мужчын 59,8, жанчын 63,8 года. Смяротнасць 9 на 1 тыс. чал. Забеспячэнне бальнічнымі ложкамі — 1 на 515 чал., урачамі — 1 тэрапеўт на 1472 чал. Узровень нараджальнасці — 28 на 1 тыс. чал. Натуральны прырост 1,9%. Дзіцячая смяротнасць 71 на 1 тыс. нованароджаных (1997). Асвета. У 1953— 57 y Е. прыняты законы, якія заклалі асновы новай нац. сістэмы адукацыі. Сучасная сістэма адукацыі ўключае дзідячыя сады (пераважна прыватныя) для дзяцей ва ўзросце 4— 5 гадоў, абавязковыя пач., падрыхтоўчыя і старэйшьм школы, прафес. вучылішчы, сярэднія спец. навуч. ўстановы, ВНУ. Пач. школа 6-гадовая (ёсць прыватныя), y ёй вучацца дзеці ва ўзросце 6— 12 гадоў. Падрыхтоўчая школа (тэрмін навучання 3 гады; дзеці
12— 15 гадоў) дае няпоўную сярэднюю адукацыю; мае 2 кірункі — агульны і тэхнічны. Старэйшая школа (50% прыватных; тэрмін навучання 3 гады, навучэнцы ад 15 да 17 гадоў) дае поўную сярэднюю адукацыю. У 1-ы год навучання заняткі вядуцца па адзінай праграме; потым вучні размяркоўваюцца па прыродазнаўча-матэм. і гуманітарным аддзяленнях. Прафес. адукацыя (3 гады навучання) на базе падрьгхтоўчай школы. У сістэме вышэйшай адукацыі 8 ун-таў, 14 спец. ВНУ, з іх 5 мастацкіх, y т л . Акадэмія араб. музыкі (з 1932) y Каіры. Буйнейшыя ун-ты: Айн-Ш амс (з 1950), мусульм. аль-Азхар (рэарганізаваны ў 1961) y Каіры, Александрыйскі (з 1942), ун-т y г. Танта і інш. Найб. б-кі: Нац. (з 1870) y Каіры, Александрыйская гарадская, б-кі Каірскага і Александрыйскага ун-таў. Найб. музеі: Erin, нац. (з 1858), музеі ісламскага (з 1881) і сучаснага (з 1920) мастацтва, Геал. (з 1899), егіп. цывілізацыі (з 1939) — усе ў Каіры, грэка-рымскіх старажьгтнасцей (з 1892) і Марскі (з 1948) y Александрыі. Навук. даследаванні праводзяцца ў галіновых цэнтрах і лабараторыях адпаведных мін-ваў, НДІ, ва ун-тах і навук. ін-тах пры іх, y Нац. даследчым цэнтры (з 1956) пры н.-д. і тэхнал. Акадэміі. Дзейнічаюць Ін-т Егіпта (з 1798) y Каіры і Акадэмія араб. мовы (з 1932) y Гізе. Друк, радыё, тэлебачанне. Друк Е. (усе перьіяд. выданні) падпарадкаваны Найвышэйшай радзе прэсы. Цэнтр выдавецкай дзейнасці краіны — г. Каір. Найб. папулярныя і ўплывовыя выданні: штодзённыя газеты «Аль-Ахрам» («Піраміды, з 1876), «Аль-Ахбар» («Паведамленні», з 1952), «Аль-Гумхурыя» («Рэспубліка», з 1953). Гал. інфармацыйнае агенцтва — Блізкаўсходняе агенцтва навін (з 1955) — рыхтуе рэгулярныя паведамленні на араб., англ. і франц. мовах. Радыё (з 1928) і тэлебачанне (з 1960) падпарадкаваны Егіпецкай карпарацыі радыёвяшчання і тэлебачання. Радыё штодзённа мае 300 гадзін вяшчання на араб., англ., франц., арм., ням., грэч., італьян., яўр.'і розных афрыканскіх мовах, тэлебачанне — 22,5 гадз вяшчання па 3 каналах. У Е. дзейнічаё Бліэкаўсходняе радыёвяшчанне (з 1964), якое трансліруе камерцыйную праграму з Лондана. Літаратура. Традыдыйна развівалася на арабскай мове ў цеснай сувязі з л-рамі Лівана, Сірыі і інш. арабскіх краін на аснове іх агульнай культ. спадчыны (ш . Арабская культура). Працэс абнаўлення літ. і культ. жыцця Е. ў 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. звязаны з дзейнасцю ранніх асветнікаў — заснавальніка Ш колы перакладу (1836) Р.Р. ат-Тахтаві, заснавальніка Нац. б-кі А.Мубарака, А.Факры і інш. У 1870— 1919 вызначальны ўплыў на грамадскую думку і станаўленне новай егіп. л-ры зрабілі ідэолагі мусульм. рэфармацыі М.С.Джэмаль-ад-дзін аль-Афгані, М.Абда, прыхільнік эмансілацыі жанчын КАмін, заснавальнік нац. партыі «Ватан» М.Ка-
міль. Побач з публіцыстыкай развівалася звязаная з ёй ідэйна, але традыц. па форме паэзія M.Ç. аль-Барудзі, Я.Сану, Ісхака Адзіба, В.Йекуна, А.Шаукі і інш. У пошуках сродку прапаганды сваіх поглядаў егіп. асветнікі звярталіся да тэатра. Яго рэпертуар напачатку складаўся з перакладаў і апрацовак (звычайна з перанясеннем дзеяння ў Е.) драм У.Ш экспіра, П.Карнеля, Мальера, В.Гюго. У 1880-я г. арыгінальныя драмы стварылі А.Надзім («Бацькаўшчына» і «Арабы»), Каміль («Заваяванне Андалусіі»). Пачынальнікам жанру гіст. рамана сталі ліванскія эмігранты Дж.Зейдан і Антун Фарах. У пач. 20 ст. з’явіліся асветніцкія аповесці Хафіза Ібрахіма, М. аль-Мувайліхі і інш. Важным этапам на шляху да рэаліст. прозы сталі аповесць «Зейнаб» М.Х.Хайкаля і зб. апавяданняў «Што вочы бачаць» заснавальніка школы егіп. навелістыкі Муха меда Тэймура. 3 уздымам нац.-вызв. руху ў 1919—21 пачынаецца навейшы перыяд y гісторыі егіп. л-ры. Узніклі абноўленыя паэт. формы. У паэзіі ўсталяваўся рамантызм, прадстаўнікамі якога былі літ. групы «Паэты Дывана» (А.М. аль-Акад, А.Ш укры і інш.), «Паэты Вадаспаду» (А.Хільмі) і «Алалон» (А.З. Абу Шадзі, І.Нагі, А.М.Таха), y прозе — рэалізм (апавяданні Махмуда Тэймура, аповесць «Дні» Хусейна Taxa, навелы АХ.Саіда, М .Т Л аш ы на і інш.). У драматургіі 1920— 30-х г. побач з гістарычнымі паяўляюцца творы сучаснай тэматыкі (п’есы Т. аль-Хакіма, Мухамеда Тэймура, А.Язбека), y прозе развіваецца рамант. кірунак (раманы «Вярданне духа» аль-Хакіма і «Ібрахім-журналіст» I. аль-Мазіні). У перыяд рэакцыі і спаду нац.-вызв. руху (1930-я г.) y л-ры сталі адчувальнымі песімістычныя настроі, матывы адчаю (сімвалісцкія драмы «Спячыя ў пячоры», «Шэхеразада» аль-Хакіма, аповесць «Кліч няведамага» Махмуда Тэймура, навелы Я.Хакі). Пасля перамогі нац.-вызв. рэвалюцыі 1952 вядучае месца ў л-ры занялі «новыя рэалісты», асн. тэма творчасці якіх жыццё і барацьба простых людзей (зб. апавяданняў А. аль-Хамісі, аповесць «Грэх» Ю.Ідрыса, раманы «Зямля», «Ускраінныя вуліды» А, аш-Ш аркауі). У раманах Н.Махфуза «Новы Каір», «Пачатак і канец», трылогіі «Бейн аль-К асрэйн» паказана шырокая панарама жыцця грамадства ў 1-й пал. 20 ст. Паэзія 1950-х г. прадстаўлена творчасцю аш-Шаркауі, С. Абд-ас-Сабура, А.Хігазі і інш. Расчараванне грамадства, асабліва пасля паражэння Е. ў вайне з Ізраілем y 1967, выклікала настроі адчаю і бязвер’я. Адыход ад сац. праблематыкі, замыканне ў рамках суб’ектыўных перажыванняў, матывы адчужэння характэрныя для навелістыкі М.Х.Рагаба, Д. аш-Шаркауі. Пошукі і эксперыменты ў галіне формы пашырылі маст. магчымасці прозы, узбагацілі яе ў жанравых адносінах. Рэаліст. проза 1970-х г. спалучала псіхалагізм з фалькл. вобразнасцю, дакументальнасць з прыёмамі гратэску (сатыр. раманы «Хроніка вуліцы аз-Заафарані» Г. аль-Гітані, дакумент.
аповесць «Гэта адбываецца ў Егіпце ў нашы дні» М.Ю. аль-Куайіда). Архітэктура. 3 прыходам арабаў (639) y архгтэктуры Е. адбыўся ўздым, звязаны з утварэннем новай сталіцы Фустат (640) і інтэнсіўным культавым і свецкім буд-вам новага тыпу. Першыя араб. гарады мелі характар вайск. лагера: гал. элементамі арх. ансамбля сталі мячэці, палацы, грамадскія лазні і памяш канні для гарнізона. Прамавугольныя кампазідыі гар. забудовы абносілі мурамі. Сярод найб. ранніх пабудоў — мячэць Амра ў Фустаце (641—642, перабудавана ў 9 ст.). Прыкладам сталай егіп. архітэктуры была мячэць Ібн Тулуна ў Каіры (876— 879), якая адаптавала традыцыі копцкага мастацтва і пярэднеазіяцкага буд-ва: уключала 5-нефавую шматкалонную залу для малення, адкрытую ва ўнутр. квадратны ў плане двор, абкружаны арачнымі галерэямі. Ёй характэрны смеласць і прастата прасторавага вырашэння, веліч манум.
ЕГІПЕТ
379
мінарэтамі ў выглядзе шматгранных ці круглых вежаў з абходнымі балконамі і верхняй пляцоўкай-«ліхтаром» пад купалападобным завяршэннем. Строгасць манум. форм спалучалася з багаццем дэкору (мячэць-медрэсэ султана Хасана ў Каіры, 1356— 63). У перыяд Асманскай імперыі (16— 18 ст.) мячэці ўзводзіліся на ўзор турэцкіх: цэнтрычныя буйнамаштабныя пабудовы з вял. паўсферычнымі купаламі і мінарэтамі з вострымі завяршэння'мі (мячэць Сінанпашы ў Каіры, 1571). Архітэктура Е. сярэдзіны 19 — 1-й пал. 20 ст. звязана з еўрап. стылямі (мадэрн, канструктывізм і інш.): будынкі Erin. нац. музея ў Каіры (1902, франц. арх. М.Дурньён), Вікторыя-каледжа (1950-я г., амер. арх. Дж.Полтак) і інш. 3 1950-х г. развіваецца арх. эабудова новых адм. і жылых раёнаў гарадоў (тэлевізійная вежа і буды-
Д а арт. Е гіпст Б уды н ак Л ігі а р аб ск іх к р а ін .
аб’ёмаў. У перыяд Фатымідаў (10— 12 ст.) Каір набыў абарончы выгляд, пабудаваны гар. муры і брамы з квадратнымі і паўкруглымі зубчастымі вежамі. У сакральнай архітэктуры з ’явіліся Т-падобны трансепт, дэкар. распрацаванасць і акцэнтаванасць парталаў-уваходаў і мінарэтаў, што фланкіравалі будынкі т.зв. калоннага тыпу (мячэці альАзхар, 970— 972; аль-Хакім, 990— 1013). Раннефатымідскія маўзалеі былі квадратныя ў плане, з аркай y цэнтры кожнага фасада і купалам на 8-гранным барабане (група маўзалеяў Саб’а Банат y Фустаце). Больш познія часам мелі круглую камеру, якая абкружалася з трох бакоў галерэяй, і 3 міхрабы; y канструкцыі тромпаў і ветразяў з ’явіліся сталакгыты (маўзалей Ум Кульсум y Каіры, 1122). Пры Айюбідах (12— 13 ст.) і Мамлюках (13— 15 ст.) на змену квадратным y плане мячэцям прыйшлі складаныя арх. комплексы. якія эвязвалі ў адзіны ансамбль залу для малення, медрэсэ, маўзалеі і інш. (комплексы султанаў Калауна, 1284— 85, і Каіт-бея, 1472, y Каіры). Маўзалейная ч. пабудовы заўсёды мела высокі купал на барабане і фланкіравалася шмат’яруснымі
Д а ар т. 1 9 50-я г.
Егіпет.
К а ір с к а я т э л е в із ій н а я веж а.
380
ЕГІПЕТ
нак Лігі араб. краін y Каіры). З ’явілася нац. школа архітэктуры, якая распрацоўвае сучасныя праекты з улікам кліматычных асаблівасцей і мясц. традыдый горадабудаўніцтва (С.Карым, А.Сідкі, Н.Хебіб, М.Амар і інш.). Выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Самыя раннія з вядомых узораў мастацгва мусульм. Е. адносяцца да фатымідскай эпохі: фрагменты фрэскі з лазні ў Фустаце (10— 11 ст.), прыклады разьбы па камені, дрэве і слановай косці з фігуратыўнымі выявамі (фрызы з Фатымідскага палаца ў Каіры,
Да арт. Егіпет. М. М y х т a р. Сялянха са збанам. канец 10 — пач. 11 ст.), мініяцюры (малюнак тушшу з фігурамі двух воінаў, 11 ст.; ілюстрацыі да рукапісу «Макамат» аль-Харыры, 1337). У стылістыцы адчуваецца пераасэнсаванне копцкіх і эліністычных традыцый y новым ісламскім вобразе. У дэкар.-прыкладным мастацтве сярэдневяковага Е. асаблівае развідцё атрымалі тканіны з вышытым, тканым ці набіваным узорам; кераміка, размаляваная люстрам і каляровымі палівамі (9— 12 ст.), посуд з горнага хрусталю (10— 12 ст.), вырабы са шкла з размалёўкай каляровымі эмалямі (свяцільнікі для мячэцей, 13— 15 ст.), бронзавыя фігуры («грыфон», 11— 12 ст.). 13— 15 ст. — росквіз' разьбярства з геам. і расл. арнаментам (перанасныя міхрабы, падстаўкі для Карана і інш.). У вырабах 10— 12 ст. y дэкоры часта выкарыстоўвалі выявы людзей і жывёл, пазней дамінавалі арабескі. Сучаснае выяўл. мастацтва Е. сфарміравалася ў канцы 19 ст. разам з нац.-вызв. рухам. Яго станаўленне звязана і з засваеннем еўрап. маст. культуры і са спробамі адраджэння стараж. нац. традыцый. Гэта тэндэнцыя характэрна ддя творчасці буйнейшага тагачаснага егіп. скульптара
М .М ухтара. (манумент «Абуджэнне Егіпта» ў ІСаіры, 1919— 28). Жывапіс зазнаў уплывы імлрэсіянізму, фаввму, італьян. і франц. акадэмізму. Заснавальнікі сучаснага егіп. жывапісу А.Сабры, М.Нагі, М.Саід працавалі ў рэаліст. манеры. У 2-й пал. 20 ст. разам са спробамі авангардысцкага пераасэнсавання еўрап. мастацтва ў творчасці Г.Сіры, СА бдэль Расула, Т.Хусейна, А.Г. альГазара, С.Рэды развіваецца тэматыка нар. жыцця. Пашырылася роля станковай і кніжнай графікі (Х.Фаўзі, А. альВафі і інш.). Развіваюцца традыц. віды прыкладнога мастацтва: разьба па дрэве, метале, косці, ткацтва, кераміка і інш. Музыка Е. вядома з глыбокай старажытнасці (гл. ў арт. Егіпет Старажытны). Да нашага часу захавалася выпрацаваная на працягу многіх стагоддзяў традыц. музыка. Яе асн. жанры — працоўныя, лірычныя, вясельныя, радзінныя, пахавальныя песні, танц. песні з воплескамі і характэрныя для Верхняга Е. эпічныя песні-паданні. Мелодыка песень Ніжняга Е. заснавана на 7-ступенных гукарадах, на астатняй тэр. пераважае пентатоніка. Сярод муз. інструментаў: мізмар (тып лютні), аргуль (падвойны кларнет), флейты, барабаны дарабука або хока, табл баладзі (вял. барабан), рык (бубен), кусат (талеркі); з 7 ст. пашыраны араб. інструменты — уд, рэбаб, канун (стр. шчыпковыя), най (падоўжаная флейта). Сфарміравалася сістэма макамаў — макамат (пэўны прынцып музіцыравання і яго асобныя праявы). У эпоху сярэдневякоўя пашырыліся розныя віды свецкай араб. класічнай музыкі (захаваліся і цяпер): вак. жанры касыда, мувашшах, інстр. таксім і інш. У 18— 19 ст. y муз. пракгыку ўвайшлі інстр. ансамблі тахт. Адным з найважнейшых муз. жанраў стаў дор (разгорнутая вак. кампазіцыя; выконвалася спеваком-мутрыбам, інстр. ансамблем і хар. групай). У 19 ст. ў музыку пачалі пранікаць элементы еўрап. муз. культуры, створаны муз. школы з еўрап. выкладчыкамі. У 1869 y Каіры адкрыўся першы на Афрыканскім кантыненце оперны т-р, дзе выступалі артысты з Еўропы (у 1871 тут пастаўлена опера Дж.Вердзі «Аіда», напісаная па заказу егіп. ўрада). Пачалі наладжвацца кандэрты, узніклі канцэртныя жанры. У 1910— 20 склаўся жанр араб. аперэты (буйнейшы майстар С Д эрвіш ). У 1914 y Каіры заснаваны муз. клуб (з 1929 Ін-т арабскай музыкі), y 1927 — Муз. т-ва Е. У 1930-я г. паявіліся муз. кінафільмы, створаныя пры ўдзеле спевака, кампазітара, акцёра і рэжысёра М. Абд аль-Вахаба і спявачкі У.Кульсум. 3 1930-х г. фарміруецца сістэма муз. адукацыі, y 1940— 50-я г. прафес. кампазітарская школа (у 1955 засн. Саюз прафес. музыкантаў). Сярод кампазітараў А.Б.Хайрат, М.Р.Гарана, ПА.Рахім і інш. Нац. муз. кадры рыхтуюць Каірская кансерваторыя (з 1959) і яе філіял y Александрыі, Ін-т араб. музыкі, Каірскі ін-т муз. выхавання і інш. Працуюць Каірскі оперны т-р, сімф. аркестр
Каірскага радыё, аркестр араб. класічнай музыкі, Егшецкая нац. трупа нар. мастацтва і інш. Тэатр. Вытокі тэатра ў пахавальным рытуале з дыялогамі багоў, ролі якіх выконвалі жрацы, a таксама ў нар. святах y гонар багоў y суправаджэнні прадстаўленняў на міфалагічныя сюжэты. Падобныя прадстаўленні разыгрываліся ў эпоху Стараж. царства. У сярэднія вякі ў Е. існаваў ценявы т-р, вядомым дзеячам якога быў Ібн Даніял, пазней узнік лялечны т-р. У 19 ст. ў краіне гастраліравалі франц. і італьян. трупы. У 1869 Якуб Сану (псеўд. Абу Назара) стварыў першую нац. трупу і паставіў y Каіры сваю аперэту на араб. мове. У
Да арт. Егіпет. С. Р э д а. Лялька. 1869 y Каіры пабудаваны т-р оперы. У 19 ст. з ліку інтэлігенцыі і вучнёўскай моладзі складаліся шматлікія аматарскія тэатр. калектывы. У канцы 19 — пач. 20 ст. працавалі прафес. трупы пад кіраўніцтвам Сану, С.Накаша, С. альКардахі, Ісхака Адзіба і інш. (кожны з іх быў адначасова драматургам, рэжысёрам, акцёрам і, як правіла, уладальнікам трупы). Вял. значэнне для развіцця т-ра мелі пераклады твораў Мальера, У.Ш экспіра, П.Карнеля і інш. Т-р актыўна развіваўся ў 1910— 20-я г.; ствараліся муз. і драм. трупы, ставіліся гіст. драмы. Папулярнасць набыла п’еса «Незвычайны госць» Т. аль-Хакіма (1918). У 1919 ён стварыў трупу, якая паспяхова працавала шмат гадоў. У 1930-ят. арганізаваны Вышэйшы к-т па развіцді араб. тэатр. мастацтва, y 1935 — першая дзярж. Нац. трупа. У 1944 засн. Арабскі ін-т т-ра. У 1950-я г. станаўленне нац. драматургіі садзейнічала арганізацыі дзярж. і прыватных труп. У 1958 y Каіры адкрыты т-р лялек, y 1960-я г. ўзведзены тэатр. будын-
кі «Аль-Гумхурыя», «Аль-Эзбекія» і інш. Найб. вядомыя калектывы: Нац. т-р, Сусветны, «Масрах аль-Гейб», Таўфіка аль-Хакіма, камедыі. Сярод дзеячаў т-ра: А.Алям, Х.Рыяд, А.Фарыс, АГаміль і інш. У рэпертуары нац. і перакладная класічная драматургія. Другі тэатр. цэнтр Е. — г. Александрыя. Тэатры дзейнічаюць y гарадах Даманхур, Танта, Порт-Саід і інш. У Каіры функцыянуе Ін-т тэатр. мастадтва, створаны ў 1952 на аснове Араб. ін-та т-ра. Кіно. 3 1897 замежныя рэжысёры і аператары здымалі кароткаметражныя хранікальныя, з 1917 і ігравыя фільмы. У 1925 y Каіры пабудавана першая кінастудыя «Міср». 3 1927 кінавытворчасць стала сістэматычнай. Асн. кінапрадукцыя 1930-х г. — муз. фільмы. У 1940-я г. экранізаваліся літ. творы і нац. легенды, з ’явіліся фільмы на тагачасныя і гіст. сюжэты (рэжысёры А.Бадрхан, С. Абу Сейф, Х.Сідкі і ілш.). У 1950-я г. ставіліся фільмы, прысвечаныя сац. і культ. пераўтварэнням, зменам y свядомасці людзей: «Джаміля», «Зямдя», «Вярні мне жыцдё» (у пракаце «Зноў жывы>), «Людзі на Ніле» (разам з СССР), «Мумія» і інш. Выпускаліся таксама меладрамы, камедыі, муз. фільмы. Кінематаграфія Е. набыла міжнар. вядомасць. У 1959 y Каіры адкрыты кінаінстытут. У пач. 1960-х г. кінавытворчасць Е. нацыяналізавана. Нягледзячы на крызісную сітуацыю ў кінематографе 1970—80-х г., прагрэс. дзеячы кіно прадягвалі ствараць высокамаст. стужкі: «Народная лазня» (1972), «Ваданос мёртвы» (1977), «Бандыты» (1980), «Трубадур» (1981) і інш. Сярод акдёраў — Ф.Шаукі, Э.Хамзі, Н. аш-Ш арыф, М.Малігі, актрыс — Ш адзія, Ф.Хамама, Магда, С.Хуслі, Н.Ібрахім, рэжысёраў — С.іса, А.Фахмі. Працуюць кінастудыі «Міср», «Аль-Ахрам», «Ан-Ніл», «Галаль», «Насібіян». Літ:. Б е л я е в Н .П ., П р н м а к о в
Кожны малюнак абазначаў канкрэтны прадмет, з часам малюнкі сталі набываць пэўную сімволіку (напр., малюнак пчалы стаў абазначаць не толькі пчалу, a і занятак, стараннасць, працавітасць). Большасдь іерогліфаў маглі мець гукавое значэнне: абазначалі спалучэнне 2 і больш зычных гукаў або асобны гук (усяго 24). Галосньм гукі ў іерагліфічным Е.п. не абазначаліся. Фанаграмы ў ім пераважалі над ідэаграмамі. Іерогліфаў, што лайчасцей ужываліся, было каля 700. Выкарыстанне папірусу і трысняговай палачкі выклікала выпрацоўку курсіву — іератыкі, якая з'яўлялася спрашчэннем іерагліфікі. Абедзве разнавіднасці ўжываліся паралельна каля 3000 гадоў. Іератыкай пісаліся літ.,
Д а арт. Егіпет. Т э а т р л я л е к y К а ір ы ( с ц э н а са с п е к т а к л я ).
Е.М. Е гап е т : в р е м я п р е з в д е н т а Н а с е р а . М ., 1974; К н я з е в А .Г . Е г н п е т п о с л е Н а с е р а , 1970— 1981. М , 1986; В а с л л ь е в А .М . Егвпет н е г н п т я н е . М ., 1986; Г о л д о б м н А.М. Н а ц н о н а л ь н о -о с в о б о д н т е л ь н а я б о р ь б а народа Е гга іт а. 1918— 1936 i t . М ., 1989; K o шелев В .С . Е ш пет: урокл л с т о р м н ... (1879 — 1981). М н ., 1984; Я г о ж. Е п т е т о т О рабв-паііш д о С а а д а З а гл у л а , 1879— 1924. М., 1992; a l - S a y y i d M a r s o t AL. A Short H isto ry o f M o d e rn E gypt. C am b rid g e , 1993; K o ц a p e b H .K . П н с а т е л л Е г а п т а , X X в. M „ 1975; Х а в а с Э .- С . М .А С о в р е м е н ная ар аб ская н а р о д н а я п е с н я : [П е р . с ар аб .] М„ 1970; Е о л я н Н .Р . О ч е р к м а р а б с к о й музыхн. М ., 1977. П.І.Рогач (п р ы р о д а , га с п а д а р к а ), У.С.Кошалеў (г іс т о р ы я , у з б р о е н ы я с іл ы ), Я.ФШунейка (а р х іт э к т у р а , в ы я ў л е н ч а е і д э к а р а т ы ў н а -п р ы к л а д н о е м а с та ц т в а ).
ЕЙПЕЦКАЕ П ІС Б М 0 , слоўна-складовая сістэма пісьма, якая абслугоўвала старажытнаегілецкую мову (каля 4-га тые. да н.э. — 3— 4 ст. н.э.). Мела 3 разнавіцнасці: іерагліфіка, юратыка і дэмотыка (гл. Дэматычнае пісшо). Пачатковы этап Е.п. — малюнкавая ідэаграфія (гл. Ідэаграфічнае пісьмо), якая развілася 3 піктаграфічнага пісьма.
ЕГІПЕЦКІ________________ 381 навук. творы, дзелавыя паперы і інш. У 8 ст. да н.э. з іератыкі развіўся новы курсіў — дэмотыка, якая характарызуецца наяўнасцю большай колькасці лігатур і большай курсіўнасцю. Е.п. ўпершыню (1822) дэшыфраваў франц. вучоны Ж.Ф.Шампальён. Літ:. П а в л е н к о Н.А. Мсторяя пнсьма. 2 н і д . М н ., 1987. М.А.Паўленка. ЕГІПЕЦКАЯ MÔBA, асобная галіна семіта-хаміцкіх моў (разам з копцкай мовай). 3 5 ст. — мёртвая. Была пашырана на тэр. сучаснага Егіпта, выцеснена егіпецкім дыялектам арабскай мовы. Падзяляецца на стараж.-егілецкую (32— 22 ст. да н.э.), сярэднеегіпецкую і класічную (22— 14 ст. да н.э.), новаегіпецкую (14— 7 ст. да н.э.), дэматычную (7 ст. да н.э. — 5 ст. н.э.). Усе звесткі пра Е.м. прыблізныя, што тлумачыцда складанасцю пісьма. У фанетыцы вядомы зычныя і галосныя (на пісьме не абазначаліся) гукі. Націск — на апошнім ці перадапошнім складзе. У марфалогіі назоўнік меў мужч. і жан. род, адз., парны і мн. лік; склоны выражаліся аналітычна. Прыметнікі падзяляліся на якасныя і адносныя (нісбі), лічэбнікі — на колькасныя і парадкавыя. Дзеясловы мелі незалежны і залежны стан, загадны і неазначальны лад; катэгорыя часу ў ранні перыяд Е.м. адсугнічала. У сінтаксісе асновай класіфікацыі сказаў быў выказнік; адрозніваліся дзеяслоўныя і недзеяслоўныя сказы. Першыя пісьмовыя помнікі, напісаныя егіпецкім пісьмом, датуюцца канцом 4 — пач. 3-га тыс. да н.э. ЕГІПЕЦКАЯ ЭКС П ЕДЫ Ц Ы Я 1798— 1801, паход фрадц. арміі ў Егіпет далярэдадді і ў час напалеонаўскіх войнаў. Была выдікам экслансіі Францыі на Б. Усход і яе барацьбы з Адгліяй за сусв. ладавадне. 19.5.1798 фралц. войскі (30— 38 тыс. чал.) пад камалдаваллем гел. Налалеола Балапарта адплылі з Тулола і 1.7.1798 высадзіліся каля г. Алексалдрыя (ла шляху ў Егілет да фралц. уладалняў быў далучалы в-аў Мальта). Разбіўшы гал. сілы мамлюкаў y бітве каля пірамід (21.7.1798), Балапарт падларадкаваў б.ч. Еііпта. У 1799 армія Балапарта ўварвалася ў Сірыю, адлак, страціла там у з асабовага складу і адступіла ў Егіпет. Пасля высадкі ў Егілце алглічал y 1801 фралц. войскі калітулявалі і выведзелы з Егіпта. Паводле А м ’енскага мірнага дагавора 1802 з Алгліяй Фралцыя адмовілася ад лрэтэлзіі ла Егілет. У складзе экспедыцыі была група фралц. вучолых, якая вывучала помліхі егіп. гісторыі і культуры, падрыхтавала і выдала іх апісаляе. ЕГІПЕЦКІ
Д а арт. Егілецкае пісьмо. У зо р іе р а т ы ч н а г а п іс ь м а (звер х у ); т о й ж а т э к с т y іе р а г л іф іч н а й п ер а д а ч ы .
НАЦЫ ЯНАЛЬНЫ
МУ-
ЗЕЙ. Засл. ў 1858 y Каіры фралц. егіптолагам А.Марыетам. Да 1891 лаз. Булакскі музей, y 1891— 1900 Гізехскі, з 1900 сучаслая лазва. Адзіл з гал. цэлтраў вывучэлля стараж.-егіп. мастацгва. Найбуйлейшы збор ломлікаў мастацтва і культуры Егіпта Старажытлага; сярод іх злаходкі з руіл г. Ахетатол і грабліцы фараола Туталхамола, статуі фараолаў
382
ЕГІПЕЦКІЯ
Хефрэна, Аменемхета III, царэвіча Каапера і інш. Арганізуе археал. раскопкі. 3 канца 19 ст. выдае серыю каталогаў розных раздзелаў калекцыі. ЕГШ ЕЦК1Я ПАЎСТЯННІ 1919, 1921, нацыянальна-вызв. паўстанні супраць англ. калан. панавання ў Егіпце. Зімой 1918 партыя «Егіпецкая дэлегацыя» (Вафд) сабрала подпісы з патрабаваннямі прадаставіць Егіпту незалежнасць. У адказ 8.3.1919 англічане арыштавалі лідэра партыі С.Заглулу, іяго стала штуршком да паўстання. 9 сак. ў Каіры прайшла масавая дэманстрацыя пад лозунгамі поўнай нац. незалежнасці, адмены пратэктарату і вываду англ. войск. Кровапралітныя баі адбыліся ў Каіры, Александрыі, Порт-Саідзе і інш. гарадах, паўстанцы вызвалілі значную ч. тэр., стварылі свае органы ўлады. На каротКі час калан. ўлады страцілі кантроль, але кіраўніцтва Вафд не скарыстала момант для арганізацыі нар. мас, і англ. войскі задушылі паўстанне. У снеж. 1921 пасля спробы Англіі навязаць Егіпту нераўнапраўны саюзны дагавор пачаўся новы ўздым вызв. руху. Арышт лідэраў Вафд стаў сігналам да новага паўстання, якое было задушана ў пач. 1922. У лют. 1922 Вялікабрытанія адмовілася ад пратэктарату над Егіптам і фармальна прызнала яго незалежнасць. У.С.Кошалеў. ЕГІПТАЛ0ГІЯ, комплексная навука, якая вывучае мову, гісторыю, культуру Стараж. Егілта. Інтэнсіўнае развіццё Е. як навукі звязана з Егіпецкай экспедыц ш й 1798— 1801, y якой удзельнічала каля 150 вучоных. У выніку іх дзейнасці заснаваны Ін-т Егіпта ў Каіры (дзейнічае і цяпер), выдадзена «Алісанне Егіпта» (т. 1— 24, 1809— 28). Дэшыфроўка ў 1822 Ж .Ф.Ш ампальёнам егіп.-іерагліфічнага пісьма на т.зв. Разецкім камені паклала пачатак навук. вывучэнню стараж.-егіп. помнікаў. У 1828— 29 (Ш ампальён, І.Раселіні) і ў 1842— 45 (К.Р.Лепсіус) праведзена інвентарызацыя помнікаў егіп. архітэктуры і мастадтва. Франц. егіптолагі вялі археал. раскопкі (А.Марыет), публікавалі помнікі егіп. філалогіі, перакладалі і выдавалі іерагліфічныя і іератычныя тэксты (Г.Масперо, Ф.Ш аба, Э. дэ Ружэ, Э .Н авіль), даследавалі гісторыю Стараж. Егіпта (Э.Дрыятон, Ж.Вандзье і інш.), яго рэліг. і сац. ін-ты (А.Марэ, Э.Ф.Гацье). Вялікае значэнне для развіцця Е. мела т.зв. берлінская школа, заснаваная ў 1890-я г. А.Эрманам. Ням. егіптолагі вывучалі пераважна егіп. мовы. Лепсіус выдаў збор першакрынід, стварыў асновы храналагічнай перыядыэацыі гісторыі Стараж. Егіпта. У 1880 выйшла граматыка копцкай (Л.Ш тэрн) і новаегіп. (Эрман) моў. Лексікаграфічныя даследаванні вёў Г.Бругш (іерагліфічна-дэматычны слоўнік). У 1896 пад кіраўніцтвам Эрмана і Г.Грапава пачалася праца над слоўнікам егіп. мовы. У пач. 20 ст.
еііп. палеаграфію даследаваў Г.Мёлер, рэліг. тэксты — К.Зетэ і С.Ш от, інш. літ. помнікі — Г.Ш тайндорф, гісторыю Стараж. Егіпта — Э.М аер, А.Ш арф. Брыт. егіігголагі праводзілі інтэнсіўныя археал. раскопкі (У.Пітры Фліндэрс). У сярэдзіне 19 ст. выдадзены адзін з першых іерагліфічных слоўнікаў (С.Бёрч, 1867), апрацавана граматыка класічнай мовы (А. Гардынер), выдадзены копцкі слоўнік (У.Крам, 1939). Намаганнямі Дж.Брыстыда ў Чыкага (ЗШ А) заснаваны Усходні ін-т, вакол якога групаваліся амер. егіптолагі. Заснавальнік Е. ў Расіі У.С.Галянішчаў сабраў вял. калекцыю стараж.-егіп. матэрыялаў, апублікаваў працы па егіп. філалогіі і археалогіі. Аўтар «Гісторыі Старажытнага Усходу» (т. 1— 2, 1935— 36). Б.А.Тураеў стварыў рус. школу егіптолагаў. Сац.эканам. развіццё стараж.-егіп. грамадства даследаваў В.В.Струве. Над праблемамі Е. працавалі У.ЕАўдзіеў, І.М Л ур ’е, Ю .Я.Перапёлкін і інш. 3 1952 пытанні Е. больш актыўна даследуюць самі егшцяне. У сувязі з буд-вам Асуанскай плаціны для выратавання гіст. помнікаў, якія знаходзіліся ў зоне затагшення, y 1960 пры Ю НЕСКА быў створаны міжнар. к-т, y Еііпет і Судан накіраваны археал. экспедыцыі шэрагу іфаін. У Александрыі, Малаві, Асуане і інш. гарадах створаны музеі егіп. старажытнасцей. У 1976 y Каіры адбыўся 1-ы Міжнар. кангрэс егіпголагаў (з гэтага часу склікаецца кожньм 3 гады). Л іт П о с т о в с к а я Н .М . Н з у ч е н н е
Тв.: Х н м н я п р о м ы ш л е н н ы х н е ф т е й Б ел о р у с с н в . М н ., 1972 (р а за м з М .С .К а а л о в ы м , У .І. К у л ік о в ы м ); Г с т е р о г е н н о -к а т а л н т н ч е с к а я м з о м е р н з а ц н я у гл ев о д о р о д о в . М н ., 1989 (раз а м з М .Ф .С а ў ч ы ц а м , Э .Я .У с ц іл о ў с к а й ).
ЕДЫ ГЁЙ, І д ы г у , І д ы к у (1352— 1419), эмір Белай Арды, заснавальнік Нагайскай Арды. Разам з ханам ЦімурКутлукам пачаў вайну з Тахтамышам. У 1397 уэначаліў войска Залатой Арды. У бітве на Ворскле 1399 разбіў аб’яднаныя сілы вял. кн. літ. Вітаўта і Тахтамыша. Ііасля смерці Цімур-Кутлука ў 1399 фактычна стаў на чале Залатой Арды, правёў аб’яднанне ўсіх ранейшых улусаў манг. палкаводца Джучы. У 1406 забіў Тахтамыша, y 1407 арганізаваў паход на г. Булгар. У 1408 напаў на Русь, разбурыў гарады Серпухаў, Дзмітраў, Растоў, Пераяслаў, Ніжні Ноўгарад, аблажыў Маскву, але не ўзяў яе. У час смуты 1410— 12 Е. страціў уладу ў Ардзе і ўцёк y Харэзм. Забіты сынам Тахтамыша. Жыццю Е. прысвечаны гераічны эпас цюрк. народаў «Едыгей».
д р евн ей н сто р н н Б лм ж него В остока в С оветс к о м С ою з'е (1 9 1 7 — 1959 гг .). М ., 1961.
У.С.Кошалеў, Н.К.Мазоўка. ЕГІЯЗА р Ан Рыгор Егіязаравіч (21.12.1908, с. Блур Сурмалінскага пав., цяпер Турцыя — 4.11.1988), армянскі кампазітар, педагог. Нар. арт. Арменіі (1961), нар. арт. СССР (1977). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1935, клас М.Мяскоўскага). 3 1938 выкладйў y Ерэванскай кансерваторыі (з 1959 праф., y 1954—60 рэктар). У 1952— 56 старшыня Саюза кампазітараў Арменіі. Сярод твораў: балеты «Севан» (1956), «Возера мрояў» (1968), «Ара Прыгожы і Семіраміда» (1972); для сімф. аркестра — сімфонія «Раздан» (I960), «Рапсодыя» (1939), паэма «Арменія» (1942), сімф. карціна «Да ўзыходу сонца» (1952); канцэрт для скрыпкі з арк. (1943); хары, рамансы, песні, музыка да драм. спектакляў і кінафільмаў. Сярод вучняў Э .Аганесян. Дзярж. прэмія Арменіі 1970. ЕГІЯЗА р АЎ Юрый Рыгоравіч (н. 22.5.1933, Баку), бел. вучоны ў галіне нафтахіміі. Д-р тэхн. н. (1984), праф. (1989). Скончыў Азерб. індустр. ін-т (1956). 3 1962 y Ін-це фізіка-арган. хіміі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па вывучэнні хім. складу і тэхнал. уласцівасцей бел. нафты, каталітычных сістэм для перапрацоўкі вуглевадароднай сыравіны. Распрацаваў комплексную схему рацыянальнай перапрацоўкі нафты бел. радовішчаў, каталітычныя сістэмы ддя вытв-сці капралакгаму, ачысткі прамысл. газавых выкідаў.
ЕЗАВІТАЎ Канстанцін Барысавіч (17.11.1893, г. Даўгаўпідс, Латвія — 23.5.1946), бел. паліт. і грамадскі дзеяч. Скончыў Відебскі настаўніцкі ін-т (1916), Паўлаўскае ваен. вучылішча. Удзельнік 1-й сусв. вайны. У 1917— 18 нам. старшыні і сакратар ваен. аддзела Цэнтральнай беларускай вайсковай рады. Удзельнік абвяш чэння БН Р (25.3.1918), чл. яе Рады, нар. сакратар ваен. спраў y 1-м урадзе БНР. У 1919 нач. канцылярыі М ін-ва бел. спраў ва ўрадзе Літвы, кіраўнік Вайскова-дыпламат. місіі БНР y Латвіі і Эстоніі. Па даручэнні ўрада Б Н Р устанавіў дыпламат. адносіны з урадамі Украіны, Літвы, Латвіі, Эстоніі і Фінляндыі, звяртаўся да ўрада ЗШ А з просьбай аб аказанні ваен. дапамогі БН Р, вёў работу па арганізацыі бел. войска. У 1920 урад Б Н Р прысвоіў Е. званне ген.-маёра. 3 1921 y Рызе, займаўся публіцыстычнай, грамадска-паліт. і культ.-асв. дзейнасцю сярод беларусаў. У 1923— 24 дырэктар Люцынскай дзяржаўнай беларускай гімназіі. Удзельніх Усебел. канферэнцыі ў Празе (1921) і Берліне (1925). Неаднаразова быў арыштаваны сав. 1 латв. ўладамі. У жн. 1941 ва ўмовах ням. акупацыі стварыў і ўзначаліў y Рызе Бел. цэнтр. к-т (у 1942 пераўтвораны ў Бел. нац. аб’яднанне). Н а 2-м Усебел. кангрэсе (чэрв. 1944, М інск) абраны ў склад Беларускай цэнтральнай рады, дзе ўзначаліў гал. ваен.
ўпраўленне, быў ген. інспектарам «беларускага вызваленчага войска», якое фарміравалася на тэр. Германіі. У чэрв. 1944 эвакуіраваўся ў Рыгу, y жн. 1944 — y Берлін. 26.4.1945 затрыманы сав. контрразведкай і перапраўлены ў Маскву, y ліст. 1945 — y Мінск. Памёр y турэмнай бальніцы ў час следства. У.М.Міхнюк. ЕЗВА, Е з a ў к а, рака ў Быхаўскім р-не Магілёўскай вобл., левы прьггок р. Грэза (бас. р. Дняпро). Даўж. 23 км. Пл. вадазбору 126 км2., Пачынаецца за 1 км на ПдЗ ад в. Старая Баяршчына. Рэчышча ад вытоку каналізаванае на працягу 14 км. У сярэднім дячэнні і ў нізоўі цячэ па забалочаным лесе. ЕЗУІТЫ (ад лац. формы імя Ісус Iesus), члены каталіцкага манаскага ордэна Таварыства Ісуса, створанага ў 1534 ісп. дваранінам І.Лаёлам для барацьбы з Рэфармацыяй і ўмацавання каталіцызму. Ордэн пабудаваны на аснове строгай цэнтралізацыі, суровай дысцыпліны і абсалютнай волі яго кіраўніка — генерала («чорнага папы»), які выбіраецца пажыццёва і падначальваецца толькі папе рымскаму. 3 цягам часу ордэн ператварыўся ў моцную арг-цыю, якая пашырылася ў Еўропе, пранікла ў краіны Афрыкі, Азіі, Паўд. Амерыкі. У 1569 Е. пачалі дзейнасць y ВКЛ. У 1773 булай папы Клімента XIV ордэн скасаваны. Ва ўсх. Беларусі К ацярына II насуперак папскай буле захавала ордэн. Е. заснавалі ў Полацку навідыят (курсы падрыхтоўкі для ўступлення ў ордэн). Свае шксшы Е. вызвалілі ад урадавага кантролю і падначалілі Полацкаму калегіуму (з 1812 Полацкая езуіцкая акадэмія). Іх калегіумы існавалі ў многіх гарадах Беларусі, y т л . ў Віцебску, Магілёве, Оршы (гл. Калегіум, Езуіцкія навучальныя ўстановы). У 1820 Е. былі выгнаны з Рас. імперыі. У 1814 ордэн адноўлены папам Піем VII ва ўсім свеце. У 1920— 30-я г. ў Зах. Беларусі была створана каталіцка-езуідкая група ў Альбярціне. У наш час Е. — адзін з буйнейшых і ўплывовых каталідкіх ордэнаў. Літ:. М a р a ш Я.Н. Очеркн нсторлн экспансмн католнческой церквн в Белорусскн XVIII в. Мн., 1974; Б л м н о в a Т.Б. Мезунты в Белорусснн. Мн., 1990; Ц я р о х і н С.Ф. Многія прыйдуць пад імем маім (езуіты на Беларусі). Мн., 1995. Дз.У.Караў. ЕЗУІЦКАЕ ВЫХАВАННЕ, сістэма выхавання, распрацаваная ордэнам езуітаў. Яе прынцыпы і методыка выкладзены ў спец. школьным статуце «Ratio atq\ie institutio studiorum Societatis Jesu» («План i арганізацыя заняткаў y грамадстве Ісуса»), задверджаным y 1599. Адна з характэрных рыс Е.в. — адмова ад суровай дысцыпліны, якая існавала ў сярэдніх і вышэйшых школах сярэдневякоўя. Аднак езуітамі была распрацавана сістэма пакаранняў, якая прыніжала чалавечую годнасць вучняў (каўпак з аслінымі вушамі, ганебная лава і інш.) і сістэма ўзнагарод (пачэснае месца ў класе, адзнакі і г.д.). Настаўнікі-езуіты
імкнуліся кантраляваць кірунак думак навучэнцаў, вялі за імі ластаядны нагляд. Е.в. было накіравана на дадрыхтоўку вучняў да служэння каталіцкай царкве, аўтарытэту папы рымскага, вышэйшых царк. іерархаў (гл. таксама Езуіцкія навучальныя ўстановы, Калегіум). В.Ф.Шалькевіч. ЕЗУІЦ КІ КАЛЕГІУМ, гл. ў арг. Калегіум. ЕЗУІЦ КІЯ
НАВУЧАЛ ЬН Ы Я
ЎСТА-
Н 0 В Ы , навучальныя ўстановы, якія засноўваліся езуітамі ў Беларусі, Украіне і Літве. Існавалі з 2-й пал. 16 ст. да лач. 19 ст. Былі лач., сярэднія (калегіумы) і вышэйшыя (акадэміі: Віленская, гл. Віленскі універсітэт; Полацкая езуіцкая акадэмія) школы. Першая Е.д. ў. — езуіцкі калегіум y Вільні (1570). Потым Е.н.ў. з ’явіліся ў іншых гарадах Беларусі, была створана шырокая сетка такіх устаноў. Найчасцей яны размяшчаліся ў дрыгожых светлых будынках (захаваліся ў Пінску, часткова ў Полацку), дзе падтрымліваўся ўзорды парадак (гл. Езуіцкае выхаванне). У 1870-я г. Е.н.ў. перададзены Адукацыйнай камісіі. Існавалі на Беларусі да 1820. В.Ф.Шалькевіч.
ЕЗЯРЫШЧА
383
насць пашырана да глыб. 2— 2,5 м. Уладаюць 8 ручаёў, рэкі Агаеш і Дубоўка, выдякае р. Обаль. Гняздуецца болыд за 60 відаў лтушак. ЕЗЯРЫ Ш ЧА, гарадскі пасёлак y Гарадодкім р-не Віцебскай вобл., на беразе воз. Езярышча. За 41 км ад Гарадка, 80 км ад Віцебска. Чыг. ст. на лініі Віцебск— Невель, на аўтадарозе Віцебск— Невель. 2,2 тыс. ж. (1997). Удершыю ўпамінаецца ў апошняй чвэрці 14 ст. як уладанне Ульяны Цвярской, удавы вял. кн. ВКЛ Альгерда. У 14— 17 ст. існаваў Езярышчанскі замак. 3 1583 мястэчка, пазней цэнтр дзярж. староства ў Віцебскім пав. У 1772 далучана да Рас. імдерыі, цэнтр воласці ў Гарадоцкім пав. 3 1886 сяло, 204 ж., 31 двор, царква, 2 карчмы. У 1906 y Е. 270 Ж-, 37 двароў. У 1924— 29 цэнгр Езярышчанскага раёна, з 1935 — Мехаўскага р-на. У 1929— 35 y Гарадоцкім р-не. У
ЕЗУС, Э з y с, y кельцкай міфалогіі гал. бажаство. Уяўлялі яго барадатым каля дрэва з серпададобнай сякерай y руцэ. Яму прыносілі ахвяры і вешалі іх на дрэве. 3 дрэвам Е. асадыіравалі быка, які нясе на сабе трох журавоў. Выявы Е. вядомы на гала-рымскіх рэльефах алтароў Парыжа і Трыра. ЕЗЯРЬІШ ЧА , возера ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Обаль, за 42 км на Пн ад г. Гарадок. Уваходзіць y арніталагічны заказнік Езярышчанскі. Пл. 15,39 км2, даўж. каля 8,9 км, найб. шыр. 3,2 км, найб. глыб. 11,5 м, даўж. берагавой лініі 32,8 км. Пл. вадазбору 264 км2. Схілы катлавіны выш. да 5 м; месцамі да 25 м, пераважна разараныя, часткова пад пашай і сенажаццю. Берагі дясчаныя, паўн. і лаўн.-зах. месцамі абразійдыя. Дно няроўнае (шмат упадзін і меляў), да гдыб. 4—6 м пясчанае, ніжэй садралелістае. 20 астравоў агульнай пл. 0,67 км2. Шыр. лаласы надводдай расліннасці да 120 м. Падводная раслія-
Бог Езус каля свяшчэннага дрэва. Галарымскі барэльеф.
Чыг. стадцыя, вузел аўтадарог, аэралорт. Цэнтр рыбапрамысл. раёна. Прадпрыемствы харчасмакавай, лёгкай, камВял. Айч. вайну з 17.7.1941 па бікормавай, дрэваалр. (мэблевая ф-ка) і 19.12.1943 акупіравана ням.-фаш. замаш.-буд. (з-ды паліграфічных машын, холнікамі, якія ў E. і раёне загубілі 2974 станкабуд., суднарамодтны, «Атракцычал. У 1942 партызаны раграмілі фаш. ён») прам-сці. Вышэйшае ваед. авіяц. гарнізон на станцыі Е. (гл. Езярышчанвучылішча. Муэеі гісторыка-краязнаўчы скі бой 1942). 3 4.10.1957 Е. — гар. паі мастацкі. Прыморскі кліматычны і сёлак. 3 1958 цэнтр Езярышчанскага бальдеалагічны курорт. Клімат умерар-на, з 1962 y складзе Гарадодкага р-на. ны, з рысамі марскога, з вельмі цёплым 2,7 тыс. ж. (1971). Прадпрыемствы харч. летам. Характэрдая асаблівасць — ветпрам-сці. Сярэддяя школа, Дом культуранае сонечдае надвор’е (брызы). ры, 2 б-кі, бальніца, алтэка, камбінат Мясц. мінер. воды і глеевыя гразі Ханбыт. абслугоўваддя. Вайсковыя могілкі, скага воз. з ідш. сродкамі выкарыстоў4 магілы ахвяр фашызму. За 3 км ад ваюцца для лячэддя хвароб оргадаў руху і алоры, гінекалагічнай сферы, нерв. гар. пасёлка да востраве воз. Езярышча і сардэчна-сасудзістай сістэм, скуры. археал. помнік — Замчышча (16 ст.).
384
ЕЗЯРЫШЧАНСКІ
ЕЗЯРЫ Ш ЧАНСКІ БО Й 1942, аперацыя 2-й імя Панамарэдкі і 4-й Бел. партыз. брыгад ла разгроме дям.-фаш. гарнізона на чыг. ст. Езярышча Віцебскай вобл. 7 вер. ў Вял. Айч. вайду. Мэта — сарваць перавозкі ла чыг. Невель— Віцебск. Кіраўдіцтва аперацыяй ажыццяўляў нач. аб’яднанага штаба партыз. войск Полацкай зоны А Я .М арчанка. У ходзе бою партызаны знішчылі чыг. стадцыю, склады з боепрыпасамі, харчаваддем, папсавалі чыг. лалатно, забралі аларатуру дыслетчарскага кіравандя і радыёапаратуру. ЕЗЯРЫ Ш ЧАНСКІ 3ÂMAK. Існаваў y 14— 17 ст. Размяшчаўся за 3 км ад г.п. Езярышча Гарадоцкага р-н а Віцебскай вобл. У плане чатырохвугольнік (100 х х 120 м). Быў абкружаны землянымі валамі з 3 вежамі і ровам, які аддзяляў замак ад астатняй тэр. лаўвыспы. У час паводак замак ператвараўся ў астраўную крэласць. Паводле лольскага храніста Р.Гейдэнштэйна, y 16 ст. Е.з. меў значныя ўмацавадді і разам з Полацкім замкам панаваў над «усім краем». У Лівонскую вайну 1558— 83 узяты рус. войскам (1565) і слаледы, лотым адбудаваны. У 1579 яго здішчылі ў час штурму войскі караля Стафана Баторыя, пазней адлоўлены. У пач. 17 ст. ў час лажару ўмацаванді замка згарэлі, адбудаваны па загадзе караля Жыгімонта III Вазы езярышчанскім старостам К.Сакалінскім. У жн. 1654 замак захапіла рус. войска на чале з ваяводам С.Стрэшневым. Захаваліся рэдггкі валоў. В.М.Ляўко. ЕЗЯРЬІШ ЧАНСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1924— 29 і 1958— 62. Утвораны 17.7.1924 y сютадзе Віцебскай акругі. Цэнтр — ст. Езярышча. Падзяляўся на 8 сельсаветаў. 12.10.1929 раён скасаваны, яго тэр. далучада да Гарадоцкага раёна. 12.2.1935 утвораны Meхаўскі раён з цэнтрам на ст. Езярышча, які 18.3.1958 перайменавады ў Е.р. Быў y складзе Віцебскай вобл. Уключаў г.л. Езярышча і 9 сельсаветаў (у 1960 — 11 сельсаветаў). 25.12.1962 раёд скасаваны, яго тэр. далучана да Гарадоцкага р-на. ЕЙСК, горад y Расіі, y Красладарскім краі, порг на беразе Таганрогскага зал. Азоўскага м. 80,5 тыс. ж. (1992). Эканамічны цэнтр Кубанскага Прыазоўя.
ЕЙСКІ ЛІМАН, мелкаводны заліў каля паўд.-ўсх. берага Азоўскага м. Утвораны вусцем р. Ея, адгароджаным ад мора Ейскай і Глафіраўскай пясчанымі косамі. Даўж. каля 24 км, шыр. да 13 км, глыб. да 3,2 м. На зах. беразе лімада — г. Ейск.
важны чыг. цэнтр Урала, адзін з цэнтраў рэв руху. У ліл. 1918 y Е. расстраляны апошні рас. імператар Мікалай II з сям’ёй. Месца значных баёў y грамадз. вайну (гл. Чэхаславацкага корпуса мяцеж 1918). 3 1919 цэнгр Екацярынбургскай губ., з 1923 — Уральскай, э 1934 — Свярдлоўскай абласцей. У 1924—91 наз. Свярдлоўск. ЁКЕЛЬЧЫ К Міхаіл Емяльянавіч (28.12.1928, М інск — 19.11.1976), бел. спецыяліст y галіяе вытв-сці выліч. тэхнікі. Скончыў Саратаўскі ін-т механізацыі сельскай гасладаркі (1951). 3 1958 на Мінскім з-дзе ЭВМ, з 1964 гал. інжыдер Брэсцкага з-да эл.-вымяральдых лрылад. Займаўся распрацоўкай і асваеддем серыйнай вытв-сці ЭВМ тыпу «Мідск», ЕС ЭВМ і выліч. комплексаў слец. прызлачэдля. Дзярж. лрэмія С СС Р 1970. М.П.Савік. ЕЛГАВА (Jelgava), шрад y Латвіі, лрыстань да р. Ліелуле. 73,9 тыс. ж. (1992). Чыг. вузел. Прам-сць: машыдабуд. (з-ды «РАФ», с.-г. машын), металаалр., лёгкая і храчовая. С.-г. акадэмія. Музеі:
Екадярьшбург.
Кінаканцэртная зала «Космасі. ЕКАЦЯРЫ НБЎРГ, горад y Расіі, цэдтр Свярдлоўскай вобл., да р. Ісець (Сярэдні Урал). 1278 тыс. ж. (1996). Буйны чыг. і аўтадарожны вузел. Аэралорт. Метрапалітэн. Газалраводы. Найбуйдейшы цэнтр машынабудаваддя (ВА «Уралмаш», «Уралэлектрацяжмаш», «Уралхіммаш»; з-ды турбаматорны, буравога і металургічнага абсталяваддя, трансп. машынабудаваддя, падшыпнікавы і ілш .), чорнай металургіі (ВерхІсецкі металургічны з-д); развіты таксама прыладабуд. і эл.-тэхн. (кабель, трансфарматары, з-ды дакладнай механікі, оптыкі, халадзільнікаў і інш.), хім. (шыды, гшастмаса і інш.), хім.-фармацэўтычная, лёгкая, харчасмакавая лрам-сць; каменярэзная вытв-сць (з-д «Уральскія самацветы»), Уральскае аддзяленне Рас. АН, 14 ВНУ (у т.л. ун-т), 8 муэеяў, 5 тэатраў. Арх. ломнікі: жылыя і грамадскія будынкі ў стылі класіцызму (18, 19 ст.), сабор Аляксандра Неўскага (1-я лал. 19 ст.). Засн. ў 1721 В.М.Тацішчавым як горназатодскі культ. і гандл. цэнтр Урала. Пазней Ісецкі з-д і крэпасць назвалі Е. y гонар Кацярыны 1. Тут размяшчаліся Уральскае горнае ўпраўленне, горназаводская школа, з 1735 манетны двор. У 1763 праз Е. пракладзены Сібірскі тракг. 3 1781 цэнзр вобласці, 3 1796 пав. горад Пермскай губ. У 1834 засн. Горны муэей, y 1836 — абсерваторыя. 3 канда 19 ст.
краязнаўчы, гіст. і мастацкі. Арх. помнікі: касцёл св. Ганны (1573— 1641), барочны лалац Бірода (18 ст., арх. В.Растрэлі, лерабудаваны ў 19 і 20 ст., на месцы замка 13 ст.), т.зв. Акадэмія Пятра (1771, цялер музей), т.зв. Віла Медэма ў стылі класіцызму (пач. 19 ст.). Засн. ў 1226. Наз. Мітава (да 1917) ад аднайм замка, пабудаванага Лівонскім ордэнам y 1265. У 1561—1795 сталіца Курляндскага герцагства (з 1573 горад). У 1795 далучана да Расіі, цэнтр Курляндскай губ. У 1920—40 і з 1991 'горад y Jiam рэспубліцы, y 1940—90 y Латв. CCP. У 2-ю сусв. вайну акупіраваны ням.-фаш. войскамі (1941—44). ЁЛЕНКА, рака ў Талачынскім р-не Віцебскай вобл. і Крупскім р-не Мідскай вобл., левы прыток р. Бобр (бас. р. Ддяпро). Даўж. 38 км. Пл. вадазбору 170 км2. Выдякае з воз. Камачэўскае на тэр. Талачыдскага р-на. Рэчышча каналізавадае ад вытоку на лрацягу 6 км. Цячэ лераважда па забалочадым лесе. ЕЛЕНКА, рака ў Хоцімскім р-не Магілёўскай вобл., правы прыток р. Беседзь (бас. р. Днялро). Даўж. 24 км. Пл. вадазбору 102 км2. Пачынаецца за 1,1 км да ПнУ ад в. Зелянец. Рэчышча каналізаванае ад вытоку да працягу амаль 7 км.
ЕЛІЗАВБЦІНСКАЯ ШКЛЯНАЯ MA НУФАКТУРА Дзейнічала ў 1844— 66 y в. Елізавеціна Клімавіцкага пав. (цяпер y наваколлі в. Мокрае Касцюковіцкага р-на Магілёўскай вобл.). Выпускала аконнае шкло. У 1866 працавалі 44 чал. Сыравіну набывалі: гліну ў Калужскай і Чарнігаўскай губ., пясок y Смаленскай губ., саламяны попел y Чарнігаўскай губ. Шкло збывалі ў Віцебскую і Магілёўскую губ., Крамянчуг, Харкаў, Палтаву, Мінск і інш. ЕЛІЗАРАЎ Альберт Сцяпанавіч (н. 13.1.1937, г. Архангельск, Расія), бел. вучоны ў галіне прыладабудавання. Д-р тэхн. н. (1972), праф. (1977). Скончыў Ленінградскі ін-т авіяц. прыладабудавання (I960). 3 1975 y Бел. ун-це ідфарматыкі і радыёэлектронікі. Навук. працы па радыёвымяральных прыладах. Распрацаваў вектарныя аналізатары радыётэхн. ланцугоў звышвысокачастотнага дыяпазону і на іх аснове новыя віды ўзроўнямераў. Тв:. А в т о м а т н з а ц н я н з м е р е н н й п а р а м е т р о в
віч). Лаўрэат Усесаюзнага конкурсу балетмайстраў і артыстаў балета (1970), 7-га Міжнар. конкурсу артыстаў балета (1993, Масква, спец. прыз), прэміі «Чалавек года» ў галіне муз. мастацтва з уручэннем прыза «Залатая Неферціці» (1996), вышэйшай узнагароды Міжнар. асацыядыі танда пад эгідай Ю НЕСКА «Бенуа дэ ла данс» (Парыж, 1996). Чл. Савета Еўропы па культуры (1990), старшыня і чл. журы міжнар. конкурсаў балета ў Маскве, Варне (Балшрыя), Нагоі (Яподія), Кіеве, Віцебску. Л і т Н ар о д н ы й а р т ас т С С С Р В ален тн н Е л н за р ь е в . М н ., 1987; Ч y р к о Ю .М . Н с к у с с т в о , с о з в у ч н о е в р е м е н я / / Ч у р к о Ю .М . Б е л о р у с с к н й б а л е т в л н ц а х . М н ., 1988; В а л е н п ш Е л н за р ь е в : [А л ьб о м ]. М н ., 1997.
Т.М.Мушынская. ЕЛІСЕЕВІЧЫ , археалагічная стаянка эпохі палеаліту ў в. Елісеевічы Бранскай вобл. (Расія), на правым беразе р. Судасць. Адкрыў y 1930 К.М .Палікарповіч, даследавалі Л.В.Грэхава і бел. археолагі А Дз.Будзько і Палікарповіч. У
лян ей н ы х н евэаям н ы х С В Ч четы рехп олю сн н к о в . М .. 1978; Э л е к т р о р а д а о н з м е р е н м я . М н ., 1986.
ЕЛІЗАР’ЕЎ Валянцін Мікалаевіч (н. 30.10.1947, Баку), бел. балетмайстар. Нар. арт. Беларусі (1979), нар. арг. СССР (1985). Акад. Міжнар. слав. акадэміі (1996), Пятроўскай акадэміі навук і мастацтваў y С.-Пецярбургу (1997). Праф. Бел. акадэміі музыкі (1995). Скончыў Ленінградскае харэаграфічнае вучылішча імя А.Ваганавай (1967), балетмайстарскае аддзяленне Ленінградскай кансерваторыі (1972). Стажыраваўся ў Францыі па стыпендыі Ю НЕСКА (1982). 3 1973 гал. балетмайстар Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі, з 1996 дырэктар — маст. кіраўнік Нац. акад. т-ра балета Беларусі, дзе стварыў усе свае асн. пастаноўкі: «Кармэн-сюіта» Ж.Бізэ— Р.Шчадрына (1974), «Стварэнне свету» А.Пятрова (1976), «Тыль Уленшпігель» Я.І'лебава (1978), «Спартак» А.Хачатурана (1980), «Шчаўкунок» П.Чайкоўскага (1982), «Карміна Бурана» на муз. К.Орфа (1983), «Балеро» на муз. М.Равеля (1984), «Вясна свяш чэнная» І.Стравінскага (1986, 1997), «Рамэо i Джульета» С .П ракоф’ева (1988), «Дон Кіхог» Л.Мінкуса (1989), «Страсці» («Рагнеда») А.Мдывані (1995, Дзярж. прэмія Беларусі 1996). Ставіў балеты таксама ў Расіі, Псшьшчы, Югаславіі, Турцыі. Стваральнік харэаграфіі для тэлефільма «Фантазія» («Веснавыя воды», паводле І.Тургенева) з удзелам М.Плісецкай (1975, Цэнтр. тэлебачанне, рэж. А.Эфрас) і інш. У творчасці імкнецца да ўвасаблення значных тэм сучаснасці. У харэаграфічнай мове шырока выкарыстоўвае прыёмы сучаснай пластыкі. Яго дзейнасць спрыяла міжнар. прызнанню бел. балетнага т-ра. Пад кіраўніцгвам Е. бел. балет з поспехам гастраліраваў амаль y 30 краінах свету. Яго творчасці прысвечаны тэлефільмы «Стварэнне» (1979) і «Валянцінаў дзень» (1993, рэж. абодвух В.Шавяле13. Бел. энц. Т. 6.
з
балета
В.Елізар’ева
385
культурным пласце на глыбіні 1,2— 1,3 м выяўлена вял. колькасць касцей маманта (чарапы, буйныя трубчастыя косці), верагодна, рэшткі жытлаў ці гасп. пабудоў. Знойдзены крамянёвыя прыЛады працы, прылады з касцей маманта, ваўка, ліса, пясца, зайца і інш. жывёл, сусветда вядомыя маст. вырабы з касцей маманта (статуэтка жанчыны, выявы рыб, пласціны са складаным геам. арнаментам). Стаянка датуецца 12 970 — 17 340 да н'.э. ЕЛІСЕЕНКАЎ Алег Мікалаевіч (н. 21.9.1958, г. Слас-Дземенск Калужскай вобл., Расія), бел. кампазітар. Скончыў Бел. кансерваторыю (1982, клас Дз.Смольскага). 3 1986 выкладае ў Бел. ун-це культуры. 3 1997 гал. рэдактар рэдакдыі муз. і забаўляльных лраграм Бел. тэлебачання. Працуе ў розных жанрах. Яго сімф. музыцы ўласціва спалучэнне прыёмаў скразнога развідця з канцэртаваннем, стылістыкі барока і класіцызму з сучаснай камлазіцыйнай тэхнікай. Сярод твораў: кантата «Купалаў час» на словы Я.Купалы (1982); сімфоніі — 1-я і 3-я (1980, 1986), камердыя 2-я і 4-я (1981, 1986); « Д ы в е р т ы е мент» і «Камерная музыка» для стр. арк.; камерна-інстр. творы, y т д . санаты, санаціна, «Варыяцыі» для цымбалаў (1990); п’есы для рок-гурта, біг-бэнда і спрынг-бэнда; песні на словы бел. і інш. паэтаў; музыка да драм. спектакляў і кінафільмаў. ЕЛІСЕЕЎ Аляксандр Васілевіч (13.8.1859, г. Суамедліна. Фінляддыя — 3.6.1895), рускі падарожнік. Скончыў Ваенна-мед. акадэмію ў Пецярбургу (1882). Падарождічаў да Пн і ПнУ Еўрап. Расіі, Швецыі, Нарвегіі, Фінляндыі. Вядомы як даследчык М. Азіі і Афрыкі. У 1881— 82 наведаў Егіпет, Палесціну і Сірыю, y 1884— 87 падарождічаў па Лівіі, Алжыры, Тунісе, М. Азіі, y 1895 — па Эфіопіі. Сабраў шматлікія антрапал. і этнагр. звесткі. Тв.: По белому свету; Очеркм н картаны я з
В.М.Елізяр’еў.
С цэна
ЕЛІСЕЕЎ
пугешествнй no трем частям Сгарого света. 2 нзд. Т. 1—4. СПб., 1901—04.
« С п а р т ак »
y
п астан оўц ы
ЕЛІСЁЕЎ Аляксей Станіслававіч (н. 13.7.1934, г. Жыздра Калужскай вобл., Расія), савецкі касманаўг. Двойчы Герой Сав. Саюза (1969), лётчык-касманаўт СССР (1969), д-р тэхн. д. (1973). Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча (МВТВ) імя М.Э.Баўмада (1957). 3 1966 y атрадзе касманаўтаў. 15— 16.1.1969 з Б.В Валынавым і Я.В.Хруновым здзейсніў палёт на касм. караблі «Саюз-5» (як бортінжынер), 16.1.1969 з Хруновым перайшоў праз адкрыты космас (37 мін) y касм. карабель «Саюз-4» (пілатаваў УЛ.Шаталаў), на якім 17.1.1969 вярнуўся на Зямлю. 13— 18.10.1969 з Шаталавым здзейсніў палёт на касм. караблі «Саюз-8» (як бортінжынер), 23— 25.4.1971 з Шаталавым i М .М .Рукавішнікавым — палёт на
386
ЕЛІСЕЙ
касм. караблі «Саюз-10» (як бортінжынер). У ліпені 1975 — кіраўнік палёту па праграме «ЭПАС». 3 1985 рэктар МВТВ імя Баўмана. Правёў y космасе 8,9 сут. Залаты медаль імя К.Э.Цыялкоўскага AH СССР. Залаты медаль імя Ю.А.Гагарына. Дзярж. прэмія СССР (1980).
д а ю л і п р а в іл ь н ы м і к а л ь ч а к а м і. Л іс ц е (іг л іц а ) 4 -г р а н н а е , р а д зе й п л я с к а т а е , в о с г р а к а н ц о в а е , с п ір а л ь н а а б о н е в ы р а з н а д в у х р а д к о в а р а з м е ш ч а н а е , т р ы м а е ц ц а н а га л ін к а х 7 — 9 і б о л ь ш гадоў. Стробілы (ш ы ш к і) п а я ў л я ю ц д а ў в е с н у н а л е т а ш н іх п а р а с т к а х : м ік р а с т р о б іл ы (м уж ч. ш ы ш к і) — п а н е к а л ь к і ў п азу х ах л у с к а п а д о б н а г а л іс ц я ; м е г а с т р о б іл ы (ж а н . ш ы ш к і) — а д з ін о ч н ы я , р а з м е ш ч а н ы б л іж э й д а в е р х а в ін а к . С п е л ы я ш ы ш к і п а д о ў ж а н а -ц ы л ін д р ы ч н ы я , в е р а ц ё н а - а б о я й ц а п а д о б н ы я , зв іс л ы я , ападаю ць п асля вы сп яванн я насенн я. Н асен н е з л ы ж к а п а д о б н ы м і к р ы л ь ц а м і, в ы с п я в а е в о с е н н ю ў го д а п ы л е н н я . Р а з м н а ж а е ц ц а н а с е н н е м і з р э д к у в е ге т а т ы ў н а (а т о ж ы л к а м і). Д р а ў н ін а м я к к а я , в ы к а р ы с т о ў в а е ц ц а ў б у д -в е , в ы т в -с ц і ц э л ю л о з ы , м уз. ін с т р у м е н т а ў ; з я е а т р ы м л ів а ю ц ь с м а л у , ш к іп ш а р , к а н іф о л ь , д зё г а ц ь . К а р а — а сн . с ы р а в ін а ў в ы г в - с ц і д у б іл ь н ік а ў (т ан ід аў ). Б о л ь ш а с ц ь в ід аў — д э к а р . д р э в ы , в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ц а ў с а д о в а -п а р к а в ы м б у д -в е і я к а х о ў н ы я н а с а д ж э н н і ў зд о ў ж дар о г.
Г.У.Вынаеў. А.С.Елісееў.
ЕЛІСЕЙ, Э л і ш a, старазапаветны біблейскі прарок, вучань Ільі (гіст. — прарок, які жыў y Ізраільскім царстве ў 850— 800 да н.э.). Паводле Бібліі Е. быў сведкам узнясення Ільі на неба на вогненнай калясніцы, пасля чаго сам набыў здольнасць здзяйсняць цуды. ЕЛІСЁЙСКІ ДАГАВ0Р, французскі дагавор 1963.
гл. Германа-
ЕЛІСЕЙСКІЯ ПАЛІ, 1) y старажытнагрэчаскай міфалогіі мясціна шчасця; тое, што Элізіум. 2) Адна з гал. і парадных вуліц Парыжа ў зах. частцы горада, паміж ші. Згоды і пл. Ш арля дэ Голя, дзе размешчаны рэзідэнцыя прэзідэнта Францыі (Елісейскі палац), фешэнебельныя магазіны, гасцініцы, рэстараны, кінатэатры і інш.
ЕЛСУК0Ў Альберт Мікалаевіч (н. 9.12.1936, г. Архангельск, Расія), бел. філосаф. Д -р філас. н. (1986), праф. (1988). Скончыў БДУ (1963). У 1964— 66, 1969— 73 выкладаў y Бел. політэхн. ін-це. 3 1973 y БДУ (з 1987 заг. кафедры філасофіі, з 1989 — сацыялогіі). Даследуе праблемы філасофіі, сацыялогіі, метадалогіі і іісторыі навукі. Адзін з аўтараў дапаможніка для ВНУ па гісторыі сацыялогіі, сацыялагічных слоўнікаў і інш. Te:. М е т о д ы н а у ч н о г о м о ш а н н я . М н ., 1974 (р а з а м з В .С .С ц ё п ін ы м ) ; Э м п н р н ч е с к о е п о з н а н я е н ф а к т ы н а у к н . М н ., 1981; П о э н а н н е н м н ф . М н .. 1984.
ЕЛЬМ СЛЕЎ (Hjelmslev) Луі Троль (3.10.1899, Капенгаген — 30.5.1965), дацкі мовазнавец. Праф. Капенгаген-
скага ун-та (з 1937). У 1931 разам з В .Брэндалем заснаваў Капенгагенскі лінгвістычны гурток (гл. ў арт. Структурная лінгвістыка), які ўзначальваў да 1965. Рэдактар час. «Acta Linguistica» («Лінгвістычныя справы»). Разам з Х.Ё.Ульдалем распрацаваў арыгінальную лінгвістычную тэорыю — гласематыку («Пралегомены да тэорыі мовы», 1943); прапанаваў агульную тэорыю склону («Катэгорыя склону. Даследаванне па агульнай граматыцы», 1935). Аўтар працы «Мова» (1963). А.А.Кожынава. ЁЛЬНА, возера ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Друйка, за 3 км на П нЗ ад г. Браслаў. Уваходзіць y Браслаўскую групу азёр. Пл. 0,46 км , даўж. 1,6 км, найб. шыр. 500 м, найб. глыб. 6 м, даўж. берагавой лініі 4,2 км. Пл. вадазбору 138 км2. Схілы катлавіны на У і Пд выш. 10— 13 м, параслі хваёвым лесам, астатнія выш. 2—6 м, на Пн разараныя. Берагі пад хмызняком. Мелкаводдзе да глыб. 1 м пясчанае, ніжэй дно сапрапелістае. Зарастае. Упадаюць 5 ручаёў, y т.л. Бярэжа, на Пн выцякае ручай y воз. Струста. ЕЛЬНЕНСКІ Ш К Л О ЗА В 0Д. Дзейнічаў y 1897— 1916 y в. Ельня Слуцкага пав. (цяпер вёска ў Ганцавіцкім р-не Брэсцкай вобл.). У 1900— 13 наз. завод аконнага шкла «Ганцавічы». Меў лакамабіль (12 к.с.) і паравы кацёл. У 1913 працавалі 62 чал., з-д выпускаў высакаякаснае аконнае і люстраное шкло. Ё Л ЬН ІК І, тое, што яловыя лясы.
ÉJIKA (Picea), род голанасенных раслін сям. хваёвых; адна з гал. лесаўтваральных парод. Каля 45 відаў. Пашырана пераважна ва ўмераным поясе Паўн. паўшар’я. На Беларусі 1 дзікарослы від — Е. звычайная, або еўрапейская (Р. abies), і 13 інтрадукаваных: Е. калючая (Р. pungens), канадская, або белая (Р. canadensis), сербская, або балканская (P. отогіса), Энгельмана (Р. engelmannii), сібірская (P. obovata), усходняя (Р. orientalis) і інш. Е. звычайная распаўсюджана амаль па ўсёй тэр. Беларусі і мае паўд. мяжу арэала (адначасова гэта і паўд. мяжа Еўразіяцкай хвойна-лясной геабат. падвобласці). На Палессі трапляецца ў выглядзе ізаляваных астравоў. Вядома 31 астраўное насаджэнне, 5 з іх — ельнікі Гарбавідкія, Добрушскія, Маларыцкія, М яднянскія і Пажэжынскія — помнікі прыроды рэсп. значэння. Д аў г ав еч н ы я (ж ы в у ц ь д а 3 0 0 — 500 і б о л ь ш гад о ў ); а д н а д о м н ы я , ш м а т г а д о в а з я л ё н ы я д р э в ы з п р а м ы м с т в а л о м і гу с т о й к о н у с а п а д о б н а й к р о н а й . Е. зв ы ч а й н а я м а е м н о с т в а д э к а р . ф о р м : з п ір а м ід а л ь н а й , н іц а й , ш а р а п а д о б н а й і ін ш . к р о н а м і. К а р а н ё в а я с іс т э м а ч а с ц е й п а верхн евая. К ар а т о н к а я , y м алады х д р эў гл ад к а я , п о т ы м п л а с ц ін іс т а я . Г а л ін к і р а з м е ш ч а н ы
Елка зв ы ч а й н а я .
ЕЛЬНІКІ, радовішча глін і суглінкаў y Жлобінскім р-не Гомельскай вобл., каля в. Праскурні. Пластавы паклад звязаны з неагенавымі адкладамі. Гліны і суглінкі тугаплаўкія, высокалластычныя, з рэдкімі праслоямі гліністага пяску, прасочваецца чаргаванне каляровых і літалагічных рознасцей. Разведаныя запасы 7,66 млн. м3. Магутнасдь карыснай тоўшчы 6,3— 18,2 м, ускрышы (пяскі, супескі, суглінкі) 0.2— 6,7 м. Гліны і суглінкі прыдатньм на выраб цэглы. Радовішча распрацоўваецца. А.П.Шчураў. ЕЛЬНЯ, рака ў Краснапольскім і Слаўгарадскім р-нах Магілёўскай вобл., Be au прыток р. Сож (бас. Дняпра). Даўж. 30 км. Пл. вадазбору 170 км2. Пачынаецца з балота паміж в. Чэрнін і в. Новае Жыццё Краснапольскага р-на. Даліна пераважна трапецападобная, шыр. 250—500 м. Пойма перарывістая. Рэчышча каналізаванае ад вытоку на працягу амаль 6 км, далей — звілістае. ЕЛЬНЯ, рака ў Ш чучынскім і Мастоўскім р-нах Гродзенскай вобл., правы прыток р. Нёман. Даўж. 23 км. Пл. вадазбору 123 км2. Пачынаецца на ПнЗ ад в. Барташы Шчучынскага р-на. На працягу 18 км каналізаваная. ЕЛЬНЯ, возера ў Міёрскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Яльнянка, за 16 км на ПдУ ад г. Міёры, y межах гідралагічнага заказніка Ельня, сярод вярховага балота Мох. Пл. 5,4 км2, даўж. 4,9 км, найб. шыр. 1,5 км, найб. глыб. 3,5 м, даўж. берагавой лініі каля 15 км. Пл.
вадазбору 14,4 км2. Схілы катлавіны невыразныя. Берагі на 3 і П н выш. да 1,5 м, на У і ПнУ пясчана-жвіровыя, шмат валуноў. Дно плоскае, сапрапелістае, ш я зах. берага тарфяністае, каля ўсх. — пясчана-жвіровае. Уздоўж берагоў рэдкі трыснёг і чарот. Сцёк y воз. Чорнае. ІЛЬНЯ, балота ў Міёрскім р-не Віцебскай вобл., пераважна ў вадазборы рэк Волта (на Пн), Бярэжа (на Пд), Яльнянка (на У). Вярховага тыпу. На балоце ірупа азёр, найб. Ельня, Доўгае, Белае, Бярэжа, Чорнае, Яжгіна. Пл. 20
тыс. га, y межах прамысл. пакладу 16,8 тыс. га. Глыб. торфу да 8,3 м, сярэдняя 3,8 м. Ёсць сапрапель магугнасцю да 1,5 м, гідролізная сыравіна. Балота ў натуральным стане; уваходзіць y гідралагічны заказнік Ельня. ЁЛЬНЯ, гідралагічны заказнік рэсп. значэння ў Міёрскім р-не Відебскай вобл. Засн. ў 1968 з мэтай захавання ў натуральным стане балотнага масіву Ельня і харакгэрнай для яго расліннасці. Пл. 23,2 тыс. га (1997). Размешчаны на Полацкай нізіне. У межах заказніка каля 30 дыстрофных азёр, y т.л. Елыія, Доўгае, Чорнае. Асн. тэрыторыя — хмызнякова-сфагнавае балота прыбалт. тыпу. У балотнай расліннасці пераважаюць хваёва-кусдікава-сфагнавыя, кусцікава-сфагнавыя, бярозава-лалітрыхавыя згуртавадді, выразныя градава-мачажыдны і градава-азёрды расліддыя комплексы. На мінеральных «астравах» лясная расліннасць: ельнікі сніткавыя, бярэздікі вейдікавыя, чорнаалешнікі прыручайна-травяныя і інш. У флоры заказдіка каля 300 відаў раслін. Трапляюцца рэдкія ахоўныя віды раслін (чубатка пустая, бяроза карлікавая, марошка, ш лажнік чарапіцавы) і жывёл (гагара чорнаваллёвая, дзербдік, журавель шэры, курапатка белая і інш.). ЕЛЬСК, горад, цэнтр Ельскага р-на Гомельскай вобл. За 177 км ад Гомеля. Чыг. ст. на ліліі Калідкавічы— Оўруч (Украіда). 11,2 тыс. ж. (1997). П а в о д л е п іс ь м о в ы х к р ы н ід в я д о м ы з 16 ст., y М а з ы р с к ім п ав . В К Л . М е ў т а к с а м а н а з в у К а р а л ін . Н а л е ж а ў С п а д а м , К а з ім ір у А с к ер к у .
3 1793 y Р ас. ім л е р ы і, м я с т э ч к а ў М а э ы р с к ім п ав . У 1886 y Е. 44 д в а р ы , в ін а к у р н ы з - д , 3 к р а м ы , ш к о л а , ц а р к в а , з 1873 чы г. с т а н ц ы я ; y 1897 — 600 ж . 3 1924 ц э н т р Каралінскага раёна, з 1931 — Ельскага раёна. 3 2 7 .9 .1 9 3 8 ra p . п а с ё л а к . У 1939 — 3 ,9 ты с. ж . У В ял . А йч . в а й н у з 23.8.1941 д а 1 1 .1.1944 а к у п ір а в а н ы н я м . ф а ш ы с т а м і, я к ія загу б іл і ў E. і р а ё н е 5435 чал . Д з е й н іч а л а Ельскае патрыятычнае падполле. 4 ,8 ты с. ж . y 1959; 6 ,7 т ы с . ж . y 1971. 3 5.7.1971 го р а д .
Прадлрыемствы лесанарыхтоўчай, дрэваапр., харч., буд. матэрыялаў прам-сці. Дзейдічае Ельскі краязнаўчы музей. Брацкія магілы сав. воінаў, лартызан і падполыдчыка. П омдік архітэк-
ЕЛЬСКАЯ_______________ 387 туры — Ельская (1769— 80).
Троіцкая
царква
ЕЛЬСКАЕ ПАТРЫЯТЬІЧНАЕ ПАДП 0 Л Л Е Дзейнічала са жд. 1941 да сдеж. 1943 y Ельску і Ельскім р-не Гомельскай вобл. ў Вял. Айч. вайлу. Мела групы ў Ельску (кіраўдікі Я.М.Ш ацко,
Ельская Троіцкая царква.
А.І.Сухамель), в. Скароднае (М.Н.Драчэўскі), в. Болгарка (І.Р.Ш улыа). Падлолыдчыкі вялі агітработу сярод дасельніцтва і ў вайск. фарміраваллях акупадтаў (у выніку да лартызан лерайшло 40 славакаў), раслаўсюджвалі зводкі Саўінфармбюро, лістоўкі, падл. газ. «Кліч Радзімы», праводзілі дыверсіі да чыіунцы і інш. аб’ектах ворага, здабывалі для партызал зброю, боелрыпасы, медыкамедты, харч. лрадукгы, рабілі завалы да дарогах, лсавалі тэлефоннатэлегр. сувязь; балгарская грула інфармавала лартызад лра рух варожых войск, здабывала зброю, удзельдічала з лартызанамі ў дыверсіях. ЁЛЬСКАЯ АПЕ р Ац ЫЯ 1943, баі 37-й Ельскай партыз. брыгады ва ўзаемадзеянні з 12-м гвардз. стралк. палком Чырв. Арміі супраць ням.-фаш. захопнікаў y ліст. і снеж. за вызваленде г. Ельск y Вял. Айч. вайну. Вылучаныя для ўдзелу ў аперацыі стралк. полк і артдывізіён 1-га Укр. фронту партызаны скрытна правялі ў тыл. ворага. У ноч да 27 ліст. ласля артпадрыхтоўкі партызады і сав. воіны ўварваліся ў Ельск, гарнізон якога далічваў каля 600 гітлераўцаў, і за 2 гадз авалодалі ім. Пасля 3 дзёд бесласпяховых контратак гітлераўцы, падтрыманыя 54 тадкамі і самаходнымі гарматамі, 29 ліст. занялі горад. Праціўнік страціў больш за 450 салдат і афіцэраў. 9 снеж. 37-я Ельская лартыз. брыгада ва ўзаемадзеянлі з 415-й стралк. дывізіяй вызваліла Ельск.
388
ЕЛЬСКАЯ
ЁЛЬСКАЯ Т Р0ІЦ К А Я ЦАРКВА помнік драўлянага дойлідства. Пабудавана ў 1769— 80 y г. Ельск Гомельскай вобл. Mae рысы класіцызму. 5-зрубны крыжова-купальны храм. Цэнтр. 8-гранны зруб (даўж. 23 м, шыр. 14 м, выш. 11,8 м) завершаны масіўным светлавым васьмерыком з купальным пакрыццём. Прамавугольны бабінец, іранёныя алтарныя і бакавыя зрубы накрыты пакатымі 2-схільнымі дахамі з вальмамі на тарцах. Сцены вертыкальна ашаляваны дошкамі з нашчыльнікамі, вокны з паўцыркульнымі завяршэннямі. У 1870— 71 да бабінца прыбудавана званіца (васьмярык на 2 чацверыках), завершаная высокім шатром.
ў Кракаве, Варшаве, часткова ў Мінску і Вільнюсе. Літ.\ М а л ь д з і с A Падарожжа ў XIX ст. Мн., 1969; Я г о ж. Таямніцы старажытных сховішчаў. Мн., 1974; Пачынальнікі. Мн., 1977. А.В.Мальдзіс. ЕЛЬСКІ Казімір (4.3.1782, в. Дудзічы Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. — сак. 1867), бел. скульптар. 3 роду Ельскіх. Вучыўся ў Віленскім ун-це (1801— 08), Пецярбургскай AM (1810). У 1811— 26 узначальваў кафедру скульптуры на ф-це жывапісу, скульптуры і архітэктуры Віленскага ун-та. Першы прафесар скульптуры на Беларусі. Працаваў y галіне станковай і манум. скулытгуры. Кіраваўся прынцыпамі класіцызму. Сярод работ: паргрэты маршалка Віленскай губ. М.Ромера (1857) і яго жонкі Р.Ромер, бюсты вучоных Л.Баянуса, З.Н ям-
Мінскай вобл. — 26.11.1896), бел. вучоны-біёлаг, географ, геолаг і падарожнік. 3 роду Ельскіх. Скончыў Кіеўскі ун-т (1860). Адзін з першых y Расіі прыхільнікаў эвалюц. тэорыі Ч.Дарвіна. Удзельнічаў y падрыхтоўцы паўстання 1863— 64 на Украіне, y 1863 эмігрыраваў за мяжу. 3 1865 y Франц. Гвіяне, з 1869 y Перу, вывучаў фауну гэтых краін. Удзельнічаў y стварэнні (1875) і дзейнасці (да 1879 хавальнік) прыродазнаўчага муэея ў Ліме. Адкрыў новы від жывёлы Dinonys. Удасканаліў спосаб захоўвання насякомых, дасылаў сабраныя калекцыі насякомых, раслін, чучалы птушак, y музеі Еўропы. Як заолаг і геолаг працаваў y Турцыі, Германіі, Францыі. 3 1880 y Кракаве: хавальнік прыродазнаўчых калекцый АН. У гонар вучонага названы адзін від лаўра — Ocotea Jelscii і некат. віды птушак і звяроў. Аўтар даследавання «Аб узаемнай залежнасці геалагічных з ’яў» і кнігі «Папулярна-прыродазнаўчыя апавяданні пра знаходжанне ў Французскай Гвіяне і часткова ў Перу» (1898). Літ:. Г р н ц к е в н ч В .П . П у т еш е с т в н я н а ш н х з е м л я к о в . М н ., 1968; М а л ь д з і с П а д а р о ж ж а ÿ X IX ст. М н ., 1969.
A
М.К.Багадзяж.
А.К Ельскі
М К.Ельскі
ЕЛЬСКІ Аляксандр Карлавіч (16.6.1834. в. Дудзічы Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. — 10.9.1916), бел. гісторык, эт нограф, краязнавец, пісьменнік, пера кладчык, публіцыст. Чл. Акадэміі навук y Кракаве (1892). Брат М .К .Ельскага Скончыў Мінскую гімназію (1852). 3 1860-х г. жыў y Замосці (Пухавідкі р-н). дзе ў 1864 стварыў літ.-краязнаўчы музей. Сябра і першы біёграф В.ДунінаМарцінкевіча. Аўтар дыдактычных вер шаваных і празаічных гутарак на бел. мове ў духу асветнштва і хрысціянскай маралі. Гісторыі, этнаграфіі, фальклору, мове і л-ры Беларусі прысвечаны яго працы: «Пра беларускую гаворку» (1885), «Слоўца пра матэрыялы для вывучэння беларускай гаворкі, этнаграфіі і літаратуры» (1886), «Адам Міцкевіч на Беларусі» (1890), «Беларуская літаратура і бібліяграфія» (1892), «Нарыс гісторыі мясцовай гаспадаркі ў супастаўленні з народнымі звычаямі ад першабытных да апошніх часоў» (т. 1— 2, 1893— 97), «Гістарычныя звесткі пра радзівілаўскую ткальню паясоў y Слуцку» (1893), «Гістарычныя звесткі пра фабрыку шкла і аздобных люстэрак y радзівілаўскім Урэччы на Літве» (1899) і інш. Напісаў каля 10 тыс. гіст.-краязнаўчых артыкулаў ддя «Геаграфічнага слоўніка Каралеўства Польскага і іншых славянскіх краёў», «Вялікай усеагульнай ілюстраванай энцыклапедыі», y якіх апісаў мясцовасці многіх бел. паветаў. На бел. мову перакладаў творы А М іцкевіча, Ю.Супінскага, А.Мальчэўскага. Рукапісныя і кніжныя зборы Е. знаходзяцца
Да арг. Ельскія. К а з і м і р Е л ь с к і . Бюст Захарыя Нямчэўскага. Паміж 1810 і 1820.
чэўскага (паміж 1810 і 1820), мастакоў Ф.Смуглевіча, Я.Рустэма, кн. А.Чаргарыйскага, барэльефы «Алегорыя скулыггуры» (1858), «Смерць Барбары Радзівіл», «Трыумф Аляксандра II y гонар Парыжскага кангрэса 1856 г>. Стварыў статуі ў бакавых паргалах Віленскага кафедральнага сабора, шэраг барэльефаў і бюстаў для Віленскага ун-та, паркавыя скулыттуры. Аўтар мастайтвазнаўчых прац, y т.л. трактата «Аб сувязі архітэктуры, скулытгуры і жывапісу» (1828). Л і т Картанная галерея: Пер. с лнт. Внльнюс, 1969. ЁЛЬСКІ Канстандін Міхайлавіч (17.2.1837, в. Ляды Чэрвеньскага р-на
ЁЛЬСКІ Міхаіл Карлавіч (8.10.1831, в. Дудзічы Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. — студз. 1904), бел. скрыпач, кампазітар, муз. пісьменнік. Брат А .К .Ельскага. Ігры на скрыпцы вучыўся ў К.Кжыжаноўскага ў Мінску, В.Банькевіча ў Вільні, удасканальваўся ў А .Вет ана ў Парыжы, К .Ліпінскага ў Дрэздэне. 3 пач. 1860-х г. канцэртаваў y Польшчы і Германіі. Меў вял. рэпертуар, найб. блізкія яму былі творы Дж.Б.Віёці, В’ётана, Ліпінскага, Л.Ш пора. Аўтар каля 100 твораў, y тл . 2 канцэртаў, Санаты-фантазіі, фантазіі «Вясна», Бліскучай фантазіі на арыгінальныя тэмы, Фантазіі на тэмы польск. нар. мелодый для скрыпкі, скрыпічных і фп. папанэзаў, мазурак, мініяцюр («Скрыпічныя мініяцюры» апубл. ў 1852 y Кіеве). Выступаў як муз. публіцыст, друкаваў y польск. час. «Ruch muzyczny» («Музычны рух»), «Echo muzyczne» («Музычнае рэха») і інш. артыкулы і нарысы пра кампаэітараў і музыкантаў-выканаўцаў (у тл. бел. Ю.Дашчынскага, Кжыжаноўскага, К.Стравінскага і інш.). Збіраў і запісваў бел. нар. мелодыі, выкарыстоўваў іх y сваіх творах. Аўгар працы «Народныя танцы М інскай губерні» (у рукапісе). Літ. me.-. K ilk a w sp o m n ie n z przeszlosci m u z y c z n e j L itw y / / E c h o m u z y c zn e . 1881. №
22—23. Літ.\
Д а м і н і к о ў с к і Ф . К а м п а з іг а р i с к р ы л а ч М .Е л ь с к і / / Б ел а р у с ь . 1946 № 8; К а п н л о в A С крнп ач я з Д удячей / / Н ем а н . 1978. № 5. А.Л.Капішў.
ЕДЬСКІ КРАЯЗНАЎЧЫ М УЗЕЙ Ад крыты ў 1966 y г. Ельск Гомельскай вобл. я к музей нар. славы, з 1976 краязнаўчы. Пл. экспазіцыі 103 м2, каля 3 тыс. адзінак асн. фонду (1997). Сярод экспанатаў дакументы і матэрыялы пра падзеі рэвалюцыі 1905—09, грамадз.
вайны 1919— 21, этнагр. калекцыі, прадметы побыту сялян канца 19 — пач. 20 ст., нар. касцюмы. посцілкі, карціны самадз. мастака М.Засінца. У экспазіцыі, прысвечанай Вял. Айч. вайне, матэрыялы пра абарончыя баі ў раёне, дзейнасць Ельскага патрыятычнага падполля, Ельскую аперацыю 1943, пра партызана славака Я.Налепку, пра злачынствы фашыстаў на тэр. раёна, карта-схема вызвалення Ельска an ням,фаш. захопнікаў. Адлюстравана аднаўленне і развідцё нар. гаспадаркі і культуры ў пасляваен. перыяд. В.С.Антропава. ЕЛЬСКІ РАЁН, на Пд Гомельскай вобл. Утвораны 17.7.1924 як Каралінскі р-н, перайменаваны (1931) y Ельскі (у сучасных межах з 1965). Пл. 1,4 тыс. км2. Нас. 23,6 тыс. чал. (1997), гарадскога 51,7%. Сярэдняя шчыльнасць 17,3
чал. на 1 км2. Ц энтр раёна — г. Ельск, 70 сельскіх нас. пункгаў. Падзяляецца на 9 сельсаветаў: Багуціцкі, Валаўскі, Засінцаўскі, Качышчанскі, Млыноцкі, Рамязоўскі, Роза-Люксембургскі, Скараднянскі, Старавысокаўскі. Раён моцна пацярпеў ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС (1986). Поўнасцю адселена 5 нас. пунктаў (1996), y зоне з правам адсялення знаходзяцца 46 нас. пунктаў, дзе пражывае 18,8 тыс. чал. Т э р . р а ё н а л е р а в а ж н а ў м е ж а х Мазырскага Палесся, ц э н т р . і п а ў д .-ў с х . ч. ў м е ж ах Гомельскага Палесся. П а в е р х н я п л а с к а х в а л іс т а я . 75% т э р . р а ё н а н а в ы ш . 130— 140 м , 25% — 140— 160 м . Н а й в ы ш . п у н к т 177,8 м н а П д р а ё н а (у р о ч ы ш ч а Я м н ы ). К а р ы с н ы я в ы к а п н і: т о р ф , г л іл ы д л я г р у б а й к е р а м ік і, п я с о к , н а ф т а в ы я п р а я ў л е н н і, м ін е р . к р ы н іц а . У Е .р . ў 1952 у п е р ш ы н ю н а Б е л а р у с і а т р ы м а н а с а с в ід р а в ін ы н а ф г а (18 т ). С я р э д н я я т - р а студз. -6 ,2 °С , л іп . 18,7 °С . А п а д к а ў 590 м м з а год. В егетац . п е р ы я д 197 сут. 'У п аў д . ч. р а ё н а п р а ц я к а е р. С л а в е ч н а з п р ы т о к а м і Ч э р ц е н ь , Б ат ы ў л я , Я с е н е ц , Ж а л о н ь , н а П н У — М ы гв а з п р ы т о к а м М л в ш о к . М е л ія р а ц . к а к а л ы : Б е л я к о ў с к і, В о ў н е , В ы с о к і. В ы с о к а -М а х н а в ід к і, В ал аў ск і, З а ш ы р ’е ў ск і і ін ш . 10 в а д а с х ., н ай б . К о ч ы ш ч а , Б а б р у й к а ў с к а е , К н я ж а б о р ’е ў ск ае. П е р а в а ж а ю ц ь гл е б ы (7 9 ,3 % ) д з я р н о в а -п а д з о л іс т ы я за б а л о ч а н ы я і т а р ф я н а -б а л о т н ы я . П а д л е с а м 53% т э р ы т о р ы і. Н а й б . л я с іс т а с ц ь н а П д З , лясы хваёвы я і бяр о завы я. Б ал о ты п ер ав а ж н а н із ін н ы я , за й м а ю ц ь 16,9% т э р ., усе асу ш ан ы . Н а й б . б а л о т н ы я м а с ів ы : Г а л а , П е р а с е ч а н а е б ал о та.
Агульная гоіошча с.-г. угоддзяў 45,4 тыс. га, з іх асушаных 27,6 тыс. ш. На
1.1.1997 y раёне 9 калгасаў, 6 саўгасаў, 6 фермерскіх гаспадарак. Асн. галіна сельскай тсп адар к і — мяса-малочная жывёлагадоўля. Вырошчваюць збожжавыя і кармавыя культуры, бульбу. Прадпрыемствы дрэваапр. (мэблевая ф-ка), буд. (жалезабетонныя вырабы, цэгла, піламатэрыялы і інш.) і харч. прам-сці. Леспрамгас. Лясгас. Па тэр. раёна праходзяць чыгунка і аўгадарога Калінкавічы— Оўруч (Украіна), нафтаправод «Дружба». Раённы цэнтр звязаны аўтадарогамі з г. Нароўля і г.п. Лельчыцы. У раёне 13 сярэдніх, 3 базавыя, 3 пачатковыя, 2 муз. школы, школа-інтэрнат, міжшксшьны вытв.-вучэбны камбінат, 18 дашкольных устаноў, 38 клубаў і дамоў культуры, 26 б-к, 3 бальніцы, 20 фельч.-ак. пунктаў. Помнік архітэкгуры — царква (18 ст.) y г. Ельск. Выдаецца газ. «Народны голас». Г. С. Смалякоў. ЁЛЬСКІЯ, дзярж. і культ. дзеячы ВКЛ, Рэчы Паспалітай герба «Пелеш». Вядомы з канда 16 ст., асн. маёнткі мелі на Піншчыне і Міншчыне. Найб. вядомыя: Францішак (1738— 23.3.1821), скарбнік, падстолі гродзенскі (1777), падкаморы старадубскі (1780). На сеймах 1778 і 1780 выбіраўся скарбовым камісарам ВКЛ. М аршалак Трыбунала ВКЛ (1783). Пасол на Чатырохгадовы сейм 1788— 92. У час паўстання 1794 чл. Цэнтральнай дэпутацыі Вялікага княства Літоўскага. Чл. Часовага ўрада Вялікага княства Літоўскага 1812. С т a н і с л а ў (?— 3.1.1829), камісар скарбовы ВКЛ (1784— 92) і Рэчы Паспалітай (1792— 93), маршалак Ігуменскага пав. (1795— 1812). К а н с т а н ц і н (?—21.10.1799), шамбялян (камергер) караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Пасол на Чатырохгадовы сейм 1788—92. Удзельнічаў y падрыхтоўцы паўстання 1794, прызначаны Т.Касцюшкам ген.-м. Гродзенскага пав. Пасля задушэння паўстання ў падполлі. Л ю д в і к (1785—— 8.8.1843). У званні маёра ўдзельнічаў y Маскоўскай кампаніі 1812 Напалеона. 3 1823 y Варшаве, прэзідэнт Польск. банка (1828). У час паўстання 1830— 31 нам. міністра скарбу. К а р о л ь (? — 1824), скульптар. Бацька Казіміра Ельскага. Пачынаў як лепшчык y 1778— 82 з арх. К.Спампані, працаваў пераважна ў Вільні. Упрыгожыў маёнтак Д.Пшаздзедкага ў Заслаўі, аўтар помнікаў Спампані ў Цаперскім манастыры пад Клецкам і М.Завішы ў капліцы ў Кухцічах (Уздзенскі р-н), скульптур Алены, Казіміра і Станіслава для Віленскага кафедральнага сабора. Для касцёла бернардзінцаў y Троках (Літва) зрабіў фігуры 4 евангелістаў, анёлаў і абраз св. Тройцы. Я н (1780— ?), скулытгар. Сын Караля. Выканаў фігуры прарокаў Іераміі і Ісаі (1804) для гал. алтара касцёла Пятра і Паўла ў Вільні. Па прыватных заказах Дамініка Радзівіла зрабіў 10 разных рам для партрэтаў y Нясвіжскім замку і інш. ' Гл. таксама Ельскі М.К., Ельскі А.К., Ельскі К., Ельскі К.М.
е л ь я ш э в іч _____________389 ЕЛЬЦ Ы Н Барыс Мікалаевіч (н. 1.2.1931, с. Бутка Талідкага р-на Свярдлоўскай вобл., Расія), расійскі паліг. і дзярж. дзеяч. Скончыў Уральскі політэхн. ін-т (Свярдлоўск, 1955). 3 1955 працаваў y буд. арг-цыях, з 1963 гал. інжынер, дырэктар Свярдлоўскага домабуд. камбіната. У 1968— 88 на парт. рабоце: з 1976 1-ьі сакратар Свярдлоўскага абкома, з 1985 сакратар ЦК КПСС, 1-ы сакратар Маскоўскага гаркома КПСС, з 1986 канд. y чл. Палітбюро Ц К KI1CC. 3 1987 1-ы нам. старшыні Дзяржбуда СССР — міністр СССР. 3 1989 нар. дэпутат СССР. У 1990 выйшаў з КПСС. У 1990—91 старшыня Вярх. Савета РСФСР. 3 чэрв. 1991 пер-
Б .М .Е л ь ц ы н .
шы Прээідэнт Рас. Федэрацыі (выбраны 12.6.1991; 3.7.1996 выбраны на другі тэрмін). У снеж. 1991 разам э кіраўнікамі Беларусі і Украіны падпісаў Белавежскія пагадненні, быў адным са стваральнікаў Садружнасці Незалежных Дзяржаў. Інідыятар пачатай y студз. 1992 радыкальнай эканам. рэформы. У адпаведнасці з яго ўказам «Аб паэтапнай канстытуцыйнай рэформе ў Рас. Федэрацыі» (вер. 1993) ліквідавана сістэма Саветаў. У снеж. 1993 прынята новая Канстытуцыя Рас. Федэрацыі і выбраны парламент — Федэральны Сход Рас. Федэрацыі. 2.4.1996 E. і Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь А .РЛукаш энка падпісалі Дагавор аб Супольніцтве Беларусі і Расіі, 2.4.1997 — Дагавор аб Саюзе Беларусі і Расіі. Te:. З а п н с к н п р е з в д е н т а . М ., 1994; Б ел . пер. — 1991.
С п о в е д з ь н а за д а д зе н у ю т эм у . М н .,
ЕЛЬЯШ&ВІЧ Міхаіл Аляксандравіч (21.8.1908, г. Мюнхен, Германія — 4.1.1996), бел. фізік, адзін з заснавальнікаў спектраскапіі атамаў і малекул. Акад. АН Беларусі (1956), д-р фізікаматэм. н. (1945), праф. (1948). Засл. дз. нав. Беларусі (1978). Скончыў Ленінградскі ун-т (1930). 3 1956 y Ін-це фізікі АН Беларусі, з 1968 y БДУ, з 1990 y Акад. навук. комплексе «Ін-т цепла- і масаабмену» АН Беларусі. Навук. працы па атамнай і малекулярнай спектраскапіі, фізіды плазмы. Распрацаваў асновы тэорыі ваганняў і вагальных спеюграў шмататамных малекул, правёў шэраг даследаванняў па спекграскапіі рэдказямельных злучэнняў і спектраскапіі нізкатэмпературнай гоіазмы. Аў-
390
ЕМЯЛЬЯНАЎ
лавых неспрыяльных уздзеянняў, механізмах рэгуляцыі іх воднага гамеастазу. Гв.: Р а с г е н н я н в о д а. М н ., 1977; В л а г о -
тар работ па гісторыі квантавай фізікі. Ленінская прэмія 1966; Дзярж. прэміі СССР 1949, 1950; Дзярж. прэмія Беларусі 1992. Тв:. А т о м н а я н м о л е к у л я р н а я с п е к т р о с к о -
обесп ечен н е растен н й н а т о р ф я н о й почве: (Ф н з н о л . а с п е к т ы ). М н ., 1980; В о д о о б м е н н с т р е с с -у с т о й ч н в о с т ь р а с т е н н й . М н ., 1992 (р а за м з С А .А н ку д ).
і т я . М ., 1962; К о л е б а іш я м о л е к у л . 2 н зд . М ., 1972 (у с а а ў т .); О г в о э н н к н о в е н н я к в а н т о в ы х п редставленнй до стан овленн я кван товой м ех а н н к н / / У с п е х н ф н з . н а у к . 1977. Т. 122, вь ш . 4 Літ:. М .А Е л ь я ш э в іч / / В е с ц і А Н Б С С Р . С ер . ф із .-м а т э м . н а в у к . 1988. Ns 4.
Г С.Раманаў ЕМЯЛЬЯНАЎ Аляксандр Міхайлавіч (н. 20.3.1952, в. Забалацце Чавускага р-на Магшёўскай вобл.), бел. паэт. Вучыўся ў БСГА (1969— 71), скончыў БДУ (1983). Працаваў y прэсе (1973— 83), на Бел. тэлебачанні (1983— 87). Друкуецца з 1968. Асн. матывы паэзіі — жыццё сучасніка, любоў да Радзімы, роднай мовы, прыроды, праблемы гар. і сял. побыту (зб-кі «Ранак поўнідца жыццём», 1977, «Нязжатае поле», 1982, «На падкове дароі», 1987).
М.АЕльяшэвіч
В Н.Емяльянаў
ЕМЯЛЬЙНАЎ Вікгар Ніканавіч (12.12.1926, г. Вінніца, Украіна — 12.5.1990), бел. архітэктар. Засл. архітэктар Беларусі (1985). Скончыў Маскоўскі арх. ін-т (1956). 3 1956 працаваў y БелНДІдзілрасельбудзе (у 1986— 89 гал. архітэктар). Асн. работы: праекты планіроўю і забудовы вёсак Аснежыцы Пінскага, Пліса Смалявідкага, Сноў Нясвіжскага (усе 1968), Верцялішкі Гродзенскага (1969, Дзярж. прэмія СССР 1971), Зашыр’е Ельскага (1970), Леніна Горацкага (1971), Мышкавічы Кіраўскага (1972), Крупіца Мінскага р-наў (1979, усе ў сааўт.) і інш. 7«.: Вертелшпкн. М., 1974 (разам з М.Г.Дзіваковым); Современные направлення в развнтнн белорусского села (разам з Н М.Нядэелька) / / Сгр-во в архнтектура Белорусснн. 1980. № 3; Архнтектурно-планвровочная органнзацня сельскнх населенных мест Белорусснн. Мн., 1984. ЕМЯЛЬЙНАЎ Леанід Рыгоравіч (н. 18.11.1937, в. Верціхова Смаленскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне фізіялогіі раслін. Д-р біял. н. (1990). Скончыў БСГА (1961). 3 1990 y Ін-це эксперым. батанікі Над. АН Беларусі. Навук. працы па фізіялогіі ўстойлівасці раслін (збожжавыя злакі) да водна-деп-
ЕМЯЛЬЯНАЎ Мікалай Генадзевіч (н. 11.3.1947, г. Ніжні. Ноўгарад, Расія), рускі і бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1988). Скончыў Ніжагародскае тэатр. вучьшішча (1972). Да 1979 y Пензенскім, з 1979 y Гродзенскім абл. драм. т-ры. Яго мастацтва адметнае тонкай псіхал. распрацоўкай характараў, слалучэннем 'эмацыянальнага стану героя са знешне стрыманай манерай выканання. Сярод роляў: Лапахін («Вішнёвы сад» A. Чэхава), Мастакоў («Стары» М.Горкага), Галядкін («Двайнік» паводле Ф.Дастаеўскага), Маляр («Дзікі Анёл» Л.Каламійца), Марк («Вечна жывыя» B. Розава), Рамахін («Заўтра была вайна» паводле Б.Васільева), Мікалай 11 («Змова» А.М.Талстога і П.Шчогалева). ЕМЯЛЬЯНАЎ Несцер Пятровіч (11.11.1898, в. Ляцягі Слаўгарадскага р-на Магілёўскай вобл. — 29.9.1970), бел. хімік. Д -р хім. н. (1970). Скончыў Гомельскі пед. ін-т (1932). 3 1959 y Ін-це фізіка-арган. хіміі АН БССР. Навук. працы па распрацоўцы метадаў атрымання а , р-ненасычаных кетонаў, спіртоў, дыкарбонавых кіслот, мона- і спалучаных дыалефінаў, паліёлаў і іх вытворных на аснове гідрапераксідаў вуглевадародаў цыклічнай структуры. EH, y комі міфалогіі бог, стваральнік усяго добрага для народа, рамесніх, майстар. Супрацьстаіць брату Омалю, які творыць толькі дрэннае і злое. EH (Jàhn) Зігмунд (н. 13.2.1937, в. Раўтэнкранц, Германія), першы касманаўт Германіі. Герой ГДР (1978), Герой Сав. Саюза (1978), лётчык-касманаўт ГДР (1978). Скончыў Вышэйшае афіцэрскае вучылішча ППА ВПС імя Ф.М ерынга (1958), Ваенна-паветр. акадэмію імя Ю.А,Гагарына (1970). 3 1976 y атрадзе касманаўтаў. 26.8— 3.9.1978 разам з В.Ф.Быкоўскім здзейсніў палёт (як касманаўт-даследчык) на касм. караблі «Саюз-31» і арбітальным комплексе «Салют-6»— «Саюз-29» (асн. экіпаж У.В.Кавалёнак, А.С.Іванчэнкаў). Правёў y космасе 7,9 сут. Е Н ГІ б Хр АЎ Леанід Георгіевіч (15.3.1935, Масква — 25.7.1972), расійскі артыст дырка, клоун-мім. Нар. арт. Арменіі (1971). Скончыў вучылішча цыркавога мастацтва ў Маскве (1959). Вобраз-маска артыста — летуценны блазан, дзіця і паэт y душы. Выступаў на эстрадзе з «Вечарамі пантамімы», распрацоўваў ідэю «аўтарскай клаунады». Аўтар сваіх нумароў, кінасцэнарыяў, кароткіх навел і прытчаў. Здымаўся ў кіно: «Шлях на арэну», «Цені забытых продкаў», «На манежы — юнацтва», «Знаёмцеся — Леанід Енгібараў» і інш. Е Н ДРЫ Х 0Ў СК І (Jçdrychowski) Стэфан (н. 19.5.1910, Варшава), йсшьскі дзярж.
дзеяч, удзельнік рэв. руху ў Зах. Беларусі. Скончыў Віленскі ун-т. Д-р права. Адзін з арганізатараў і кіраўнікоў Студэнцкай лявіцы «Фронт» y Віленскім ун-це, якая знаходзілася пад уплывам КП ЗБ і КПП , рэдактар (разам з Г.Дэмбінскім) і супрацоўнік яе двухтыднёвіка «Poprostu» («Папросту»), газ. «Karta» («Карта») y 1935— 36. Удзельнік антыфашысцкага кангрэса дзеячаў кулыпуры 1936 y Львове. У 1937 асуджаны на 4 гады. 3 1939 y СССР. У Вял. Айч. вайну адзін з арганізатараў Саюза польскіх патрыётаў y СССР і 1-й дывізіі імя Т.Касцюшкі. 3 1944 працаваў y Польскім к-це нац. вызвалення. 3 1945 y складзе ўрада ПНР, y 1968— 74 міністр замежных спраў, фінансаў. ЕНІКА Л0ІІАЎ Мікалай Сяргеевіч (13.3.1924, г. Сцепанакерт, Азербайджан — 22.1.1993), савецкі фізікахімік. Акад. AH С СС Р (1976, чл.-кар. з 1966). Скончыў Ерэванскі політэхн. ін-т (1945). У 1949— 80 y Ін-це хім. фізікі, з 1985 дырэктар Ін-та сінт. палімерных матэрыялаў AH СССР, адначасова (з 1961) праф. Маскоўскага фізіка-тэхн.
j F.H
М.С.Енікялопаў.
ін-та. Навук. працы да кінетыцы і механізме іоннай полімерызацыі, тэхналогіі палімерных кампазіцыйных матэрыялаў. Адкрыў новы элементарны ак і долімерызацыі — перадачу ланцуга праз палімер (1961), магчымасць долімерызацыі пры высокім ціску ў спалучэнні з дэфармацыяй зруху рэчываў, якія цяжка ператварыць y палімеры інш. метадамі. Праланаваў метады надаўнення тэрмапластаў мінер. надаўняльнікамі непасрэдна ў ходзе полімерызацыі. Ленінская прэмія 1980. Літ.: Н .С .Е н л к о л о п о в , 1924— 1993. М ., 1994.
ЕНІСЁЙ (па-эвенкійску I a a н э с і літар. вялікая вада, рака), рака ў Сібіры, y Краснаярскім краі (вярхоўі ў Рэспубліцы Тува), Расія. Адна з самых вялікіх рэк на зямным шары (7-е месца). Утвараецца пры злідді Вялікага Енісея (БійХем) і Малога Енісея (Ка-Хем) каля г. Кызыл. Даўж. 3487 км (ад вытокаў Малога Е. 4102 км), гот. бас. 2580 тыс. км2. Упадае ў Енісейскі зал. Карскага м. Ц я ч э н н е Е. п а д з я л я е ц ц а н а 3 ч : ве р х н яе (а д п і ц ц я Б ій - Х е м а і К а - Х е м а д а ў п ад э е н н я р. А б а к а н ), с я р э д н я е (п а м іж р э к а м і А б а к а н і А н г а р а ), н іж н я е (а д р. А н гар а д а в у с ц я). У в я р х о ў і Е. ц я ч э п а ў зг о р ы с т ы м с т э п е Т у в ін с к а й к а т л а в ін ы п а д н а з в а й В ер х н і Е. (У лугХ ем ). Р э ч ы ш ч а п а д з е л е н а н а а с о б н ы я р у к авы
і п р а т о к і, с п а к о й н ы я п л ё с ы ч а р г у ю ц д а з п е р акатам і. А д у п а д з е н н я р. Х е м ч ы к н а п р а ц я г у 280 к м Е. п р а р а за е х р ы б т ы Зах. С а я н а . Д а л ін а тут в у з к а я , м е с ц а м і к а н ь ё н а п а д о б н а я , ш ы р. да 100 м. У р э ч ы ш ч ы ш м а т к а м я н іс т ы х п е р а катаў і л ар о га ў . П р ы в ы х а д зе Е. ў М ін у с ін скую к а т л а в ін у д а л ін а р а с ш ы р а е ц ц а , ш м а т а с т р а ю ў . П а м іж гар а д а м і М ін у с ін с к і К р а с н а яр ск y а д го р ’ях У сх. С а я н а д а л ін а з в у ж а е ц д а , н іж эй К р а с н а я р с к а д а л ін а р а с ш ы р а е ц ц а п а с л я ў п ад зен н я р. А н г ар а , л е в ы б е р а г н із ін н ы , п равы ў зв ы ш а н ы . П р ы п е р а с я ч э н н і а д г о р ’яў Е н іс ей с к а га к р а ж а Е. у т в а р а е К а з а ч ь ш с к і і А сінаўскі п ар о гі. Н іж э й г. Д у д з ін к а ц я ч э п а П а ў н .-С іб ір с к а й н ізін е . У н із о ў я х р а з б ів а е ц ц а на р укэвы : ш ы р ы н я р э ч ы ш ч а д а 15— 20 к м , глыб. б о л ьш за 15 м. А с н . п р ы т о к і: О я , Т у б а, М ана, К а н , А н г ар а , П а д к а м е н н а я Т у н гу с к а , Н іж няя Т у н гу с к а , К у р э й к а (с п р а в а ) , А б а к а н , С ым, Т у р у х ан (зл ев а). Ж ы ў л е н н е с н е г а в о е , даж дж авое і гр у н т ав о е. Д д я б .ч . Е. х а р а к г э р н а вы сокае в е с н а в о е р а зв о д ц з е і ў с т о й л ів а я а с е н н е-зім о в ая м е ж а н ь , ч а с т ы я л е т н ія д а ж д ж а в ы я п аво дкі, y в я р х о ў я х — в я с н о в а -л е т н я е р а з водцзе. Л е д а ст а ў y н іж н ім ц я ч э н н і з к а н ц а кастр. д а к а н ц а м а я — п ач . ч э р в .; y с я р э д н ім ц яч э н н і з п ач . ліст. д а к а н д а к р а с . — с я р э д з іны м ая; y г о р н а й ч. з к а н ц а л іс т . — сн еж . д а к а н ц а к р а с ав ік а . Е. — с а м а я м н а г а в о д н а я р а ка Р асіі. С я р э д н е г а д а в ы р а с х о д в а д ы к а л я г. Ігар ка 18 100 м/ с, y в у с ц і — 19 800 м 3/с .
На Е. Саяна-Ш ушанская, М айнская і Краснаярская ГЭС з вадасховішчамі. Суднаходства на вадасховішчах і ад г. Краснаярск да вусця. Для праводкі суднаў з ніжняга б’ефа ў Краснаярскае вадасховішча і назад пабудаваны суднапад’ёмнік. Да г. Ігарка (973 км ад вусця) паднімаюцца марскія судны. Рыбныя промыслы (асетр, сцерлядзь, омуль, селядзец, нельма, бялуга і інш.). У бас. Е. запаведнікі С аяна-ІІІуш анскі і Слупы. Гал. гарады і парты: Кызыл, Саянагорск, Мінусшск, Абакан, Дзіўнагорск, Краснаярск, Енісейск, Ігарка, Дудзінка. Л і т Г н е д о в с к л й Б .В ., Д о б р о в о л ь с к а я Э .Д . В вер х п о Е н н с е ю . М ., 1980; К о л е с о в А Н . П о Е н н с е ю . 3 н зд . К р а с н о я р с к , 1990. В.П.Кісель.
ЕНІСЁЙСКІ 3AJÏIŸ, заліў y Карскім м., паміж Гыданскім п-вам і п-вам Таймыр. Даўж. каля 225 км, шыр. каля ўваходу 150 км, глыб. 6— 20 м. Упадае р. Енісей. Свабодны ад лёду 3 летнія месяцы. Прылівы паўсутачныя (да 0,4 м). Рыбалоўства (нельма, омуль), промысел цюленя, бялухі. На ўсх. беразе каля ўваходу ў Е.з. порт Дыксан. ЕНІСЁЙСКІ КРАЖ, прыўэняты паўд.зах. край Сярэднесібірскага пласкагор ’я, y Краснаярскім краі Расіі. Распасціраецда на 700 км ад даліны р. К ан на
ПнЗ па правабярэжжы р. Енісей, з якім перасякаецца, утвараючы Асінаўскі парог. Выш. да 1104 м (г. Енашымскі Палкан). Складзены з гнейсаў, крышт. сланцаў і вапнякоў, прарваных інтрузіямі гранітаў. На схілах цемнахвойная тайга з перавагай піхты. Радовішчы золата, жал. руды, баксітаў, магнезіту, тальку і інш. ЕНСЕН (Jensen) Іаганес Вільгельм (20.1.1873, г. Фарсё, Данія — 25.11.1950), дацкі пісьменнік. Вучыўся ў Капенгагенскім ун-це (1893—95). Аўтар раманаў сац.-псіхалагічных «Датчане» (1896), «Эйнар Элькер» (1898), гіст. «Падзенне караля» (ч. 1— 3, 1900— 01); «Спакушэнне доктара Рэно» (1935), «Гудрун» (1936), эпапеі «Доўті шлях» (кн. 1—6, 1908— 22) — своеасаблівай карціны грамадскага развіцця чалавецтва і даледавіковага перыяду да 16 ст. Выдаў зб-кі апавяданняў «Хімерландскія гісторыі» (кн. 1— 3, 1898— 1910), лірыка-філас. мініяцюр «Міфы» (кн. 1— 9, 1907— 44), «Ютландскі вецер» (1931), паэт. зб-кі «Вершы» (1906), «По-
ры года» (1923), кнігі дарожных нататкаў, эсэ «Гатычны рэнесанс» (1901), «Свіфт і Эленшлегер» (1950). У творах Е. спалучаюцца рысы рэалізму і неарамантыэму. Нобелеўская прэмія 1944. Te:. Р ус. п е р . — С о б р . со ч . T. 1— 9. М ., 1911— 1912; Й з б р а н н о е . п уть. С П б ., 1994.
Л .,
1989;
Д олгн й
ЕА.Лявонава.
ЕНСЕН (Jensen) Іаганес Ганс Даніэль (25.6.1907, г. Гамбург, Германія — 11.2.1973), нямецкі фізік-тэарэтык. Чл. Гайдэльбергскай АН (1949). Скончыў Гамбургскі ун-т (1932), дзе і працаваў y 1937— 41. 3 1941 праф. Гановерскага тэхнал. ін-та, з 1949 — Гайдэльбергскага ун-та. Навук. працы па ядз. фізіцы і фіз. цвёрдага цела. Даследаваў узаемадзеянні іонаў y крышталях, атрымаў залежнасць лоўнай энергіі крышталя ад міжатамнай адлегласці. Увёў паняцде спін-арбітальнай сувязі і распрацаваў абалонкавую мадэль атамнага ядра (1950). Нобелеўская прэмія 1963 (разам з М.Гёперт-Маер). «е п а р х н Ал ь н ы е ВЁДОМОСТН», назва перыядычных выданняў, афіц. органаў епархій, якія выдаваліся з 2-й пал. 19 ст. да 1917 y Рас. імперыі, y т.л. на Беларусі. Мелі 2 часткі: афіцыйную і неафіцыйную. У першай друкаваліся ўрадавыя пастановы, указы і распараджэнні Сінода, царк. хроніка. y дру-
ЕПАРХІЯЛЬНЫЯ
391
гой — матэрыялы па багаслоўі, л-ры, фальклоры, этнаграфіі, археалогіі, краязнаўстве, гісторыі царквы. Выдаваліся «Лнтовскне епархнальные ведомостн» (1863— 1916, Вільня, Масква), «Мннскне епархнальные ведомостн» (1869— 1917, Мінск, Разань; адноўлена ў 1989 y Мінску), «Полоцкме епархнальные ведомостн» (1874— 1917, Віцебск), «Могм левскне епархмальные ведомостм» (1883— 1917, Магілёў), «Гродненскме епархнальные ведомостн» (1901— 15, Гродна). ЕПАРХІЯ (грэч. eparchia), царкоўнаадм. адзінка (вобласць, зямля, дзяржава), падведамасная епіскапу. Першапачаткова дзярж.-адм. адзінка ў Рымскай імперыі. Калі з 4 ст. царк.-адм. падзел стаў адпавядаць дзярж.-адм. падзелу імперыі, назва «E.» пачала ўжывацца і хрысціянскай царквой. Складаецда з прыходаў (парафій). Назвы Е. звычайна супадалі з назвамі гарадоў, дзе размяшчаліся епіскапскія кафедры. Е. н а Б е л а р у с і ў праваслаўнай царкве на 1 9 9 7: Брэсцкая (засн. ў 1942, адноўлена ў 1990), Віцебская (засн. ў 1942, адноўлена ў 1992), Гродзенская (засн. ў 1900, адноўлена ў 1992), Гомельская (засн. ў 1990), Магілёўская (засн. ў 1632, адноўлена ў 1989), М інская (засн. ў 1793), Навагрудская [у 1316 Навагрудак стаў цэнтрам Кіеўскай (Літоўска-Навагрудскай) міграполіі, y 1992 Е. адноўлена], Пінская (засн. ў 1241, адноўлена ў 1990), П олацкая (засн. ў 992, адноўлена ў 1989), Тураўская (засн. ў 1005, адноўлена ў 1992). Е. на Беларусі ў рымскa -кaтaлідкай царкве н a 1 9 9 7 : Гродзенская (засн. ў 1991), Мінска-М агілёўская (М інская засн. ў 1798, Магілёўская — y 1773, аб’яднаная Е. адноўлена ў 1991), Пінская алостальская адміністрацыя (засн. ў 1925, адноўлена ў 1991 з падпарадкаваннем М інска-М агілёўскай Е.). У г р э к a - к aт aл і ц к a й царк в е н а т э р . Б е л а р у с і паміж 1595 і 1839 y розны час існавалі Е.: Кіеўская мітралаліцкая (з рэзідэнцыяй мітрапалітаў y Вільні і Навагрудку, часам y Варшаве), Беларуская (Полацкая), Брэсцкая (Уладзімірска-Брэсцкая), Літоўская (Віленская), Смаленская, Турава-ГІінская. У 1941—42 на акупіраванай тэр. Беларусі дзейнічаў Бел. грэка-каталіцкі экзархат з падларадкаваннем мітрапаліту галіцкаму на Украіне, але сталая епархіяльная структура ў бел. уніятаў не склалася. Літ:. М a р т о с A Б е л а р у с ь в н с т о р н ч е с к о й , государствен н ой М н ., 1990.
н
церковной
ж пзнн .
ЕПАРХІЯЛЬНЫ Я ВУЧЬІЛІШ ЧЫ , сярэднія жаночыя навуч. ўстановы ў Рас. імлерыі. Засн. лаводле Статута 1843 дераважна для дачок праваслаўнага духавенства. Утрымліваліся на сродкі збораў
392
ЕПІСКАП
з дэркваў, свечачных з-даў і інш. Падпарадкоўваліся Сіноду. Навучальны курс (6 кл., з 1900 спец. дадатковы 7-ы пед. кл.) набліжаўся да курса жаночых гімназій. Выпускніцы атрымлівалі права хатніх настаўніц і настаўнід пач., пераважна сельскіх, школ (з 1884 — царкоўнапрыходскіх). Пры некаторых Е.в. існавалі пач. школы, y якіх выхаванкі старэйшых класаў праходзілі практыку. У Беларусі існавалі Е.в.: Спаса-Ефрасіннеўскае каля Полацка (з 1844), y Парычах (з 1860), Мінску і Магілёве (1863), Відебску (1864). Ліквідаваны паводле пастановы С Н К ад 24.12.1917. ЕПІСКАП (грэч. epickopos літар. наглядальнік), 1) вышэйшы духоўны сан y праваслаўнай, каталіцкай, англіканскай 1 стараж.-ўсх. цэрквах. Кіраўнік царк.адм. тэр. адзінкі — епархіі ці яго памочнік (вікарый y праваслаўі, суфраган y каталіцызме). Е. — кіраўнікі вялікіх епархій ці акругоў з некалькіх епархій могуць мець ганаровыя тьггулы: архіепіскап, мітрапаліт, экзарх, патрыярх і інш. Паводле царк. дагматыкі Е. — носьбіт таінства свяшчэнства, талькі ён можа выконваць хіратонію (пасвячэнне) дыяканаў і святароў. Палажэнне аб Е. вызначаецца ў кожнай царкве адпаведнымі канонамі. Е. мае спец. знакі епіскапскай годнасці і асаблівае адзенне. У яго тьпул звычайна ўваходзіць назва горада, дзе знаходзіцца кафедра. Пасвячаюць y Е. пажыццёва. пазбаўляюць сану ў выключных выпадках. У шэрагу пратэстанцкіх аб'яднанняў, напр. лютэранстве, пяцідзесятнікаў і інш., некаторыя вышэйшыя асобы таксама наз. Е., але ў іх гэта пасада не мае сакральнага сэнсу. 2) У Стараж. Грэцыі палгг. агент, якога Афіны пасылалі ў саюзныя дзяржавы для нагляду за выкананнем імі саюзных дагавораў. ЕПІСКАПАТ, y каталіхггве сістэма царк. кіравання праз епіскапаў. Е. кожныя 5 гадоў павінны з ’яўляцда ў Рым для справаздачы аб справах y епархіі. 2-гі Ватыканскі сабор (1962— 65) заснаваў y якасді калегіяльных органаў кіравання нац. і рэгіянальныя канферэнцыі епіскапаў і Сінод епіскапаў пры папе. ЕПІФАНІЙ СЛАВІНЁЦКІ, гл. Славінецкі Епіфаній. ЕРАВЕНКА Валерый Аляксандравіч (н. 2.3.1950, г. Кіраў, Расія), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н., праф. (1996). Скончыў БДУ (1972), дзе і працуе. Навук. працы па функцыян. аналізе, дыферэнц. ураўненнях, спекгральнай тэорыі лінейных алератараў. Тв.: О Ьр-суіцественных спектрах некоторых классов несамосопряженных обыкновенных дафференцнальных операторов. [Ч.] 1— 2 / Днфференцнальные уравнення. 1996. № 8—9. ЕРАМЁЕЎ Канстанцін Сцяпанавіч (літ. псеўд. Г у д о к , Г у д о к - Е р а м е е ў і інш.; 6.6.1874, М інск — 28.1.1931), са-
вецкі парт. і ваен. дзеяч, журналіст. У с.-д. руху з 1896, неаднаразова арыштаваны, быў y эміграцыі. У 1910— 15 y рэдакцыях газ. «Звезда», «Правда» і інш. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 чл. Бюро Ц К РСДРП(б). У час Кастр. рэвалюцыі 1917 чл. Петраградскага ВРК. Са снеж. 1917 камандуючы войскамі Петраградскай ваен. акругі. Удзельнік грамадз. вайны. Адзін з арганізатараў Дзяржвыда, рэдактар «Рабочей газеты», час. «Крокоднл» (1922—28) і інш. 3 1924 чл. РВС СССР, з 1925 нач. Палітупраўлення Балт. флоту. Пазней на дышіамат. і выдавецкай рабоце. Аўтар прац пра Кастр. рэвалюцыю, грамадз. вайну. Чл. Ц КК РКП(б) y 1924— 25. Р.В.Булацкі. EPAHÏM ПРАЖСКІ (Jeronÿm Prazsky; каля 1378— 30.5.1416), чэш скі рэліг. рэфарматар, вучоны, прамоўца; паплечнік Я.Гуса. Скончыў Пражскі ун-т (1398). У 1399 быў y Оксфардзе, дзе стаў прыхільнікам ідэй англ. рэфарматара Дж.Уіюііфа. У 1405— 06 выкладаў ва ун-тах Парыжа, Гайдэльберга, Кёльна.
Еранім Пражскі. Гравюра па сталі. У 1406 зблізіўся з Гусам. Шмат падарожнічаў, выступаў з пропаведзямі, y якіх выкрываў злоўжыванні каталіцкага духавенства, ням. засілле ў Чэхіі. У 1413 запрошаны ў Кракаў, лазней пры двары вял. кн. літ. Вітаўта ў Вільні, разам з ім наведаў Віцебск і Пскоў з мэтай арганізаваць барацьбу супраць рым. курыі. Паводле пісьма кракаўскага епіскапа Е.П. быў y ВКЛ нядоўга, але выклікаў такое хваляванне ў духавенстве і народзе, якога не ведалі ў гэтых краях. Спадзеючыся выратаваць Гуса, y крас. 1415 прыехаў y Канстанцу на царк. сабор. Асуджаны саборам як ерэтык і спалены. ÉPACb (ад грэч. hairesis, асобнае веравучэнне, школа, секта), адыход ад афіц. царк. дакгрыны па пытаннях дагматыкі, культу і арганізацыі. Ідэйнымі вытокамі Е. былі іудаізм і іудзейскае секганцгва (эсены, эбіяніты, неаплатонікі), якія ўплывалі пазней на антытрынітарыяў,
хіліястаў, арыян (гл. Хіліяш, Арыянcmea), a таксама язычніцтва і містыцызм y выглядзе гнастыцызму, маніхейства, ісіхазму і інш. На глебе незадаволенасці палітыкай Ватыкана ў 14— 16 ст. узнік шэраг сял. рухаў, якія зліваліся з рэфармац. рухам (гл. Рэфармацыя). Н а Беларусі ўсе Е. прыўнесены з-за мяжы: y 15 ст. гусізм; y 16 ст. рэліг.-рацыяналіст. вучэнне (Ф .Касой, Арцемій, М .Башкін), антьггрынітарыі, атэісты (К.Бекеш, С.Лован), з 17 ст. сацыніяне. А.А.Цітавец. ЕРАТЫК (грэч. hairetikos), чалавек, які адступіў ад догмаў лануючай царквы; паслядоўнік ерасі. ЕРАФЁЕНКА Віктар Ціханавіч (н. 14.9.1946, г. Ганцавічы Брэсцкай вобл.), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н. (1993), праф. (1996). Скончыў Маскоўскі дзярж. ун-т (1969). 3 1972 y БДУ. Навук. працы ла матэм. фізіцы, краявых задачах электрадынамікі, матэм. мадэляванні. Распрацаваў аналіт. метады і тэорыю ўсярэдненых гранічных умоў для эл.-магн. палёў на тонкіх абалонках, тэарэмы складання для базісных эл.-магн. хваль. Te:. Электромагннтные поля в экраннруюіднх оболочках. Мн., 1988 (разам і С.М.Апалонскім); Теоремы сложення: Справ. Мн., 1989. П.М.Бараноўскі. ЕРАФЁЕЎ Барыс Васілевіч (10.5.1909, в. Пендзелка П ензенскай вобл., Расія — 24.11.1995), бел. фізікахімік. Акад. АН Беларусі (1947, чл.-кар. 1940); д-р хім. н. (1940), лраф. (1941). Засл. дз. нав. Беларусі (1979). Скончыў Маскоўскі ун-т (1930). У 1939— 41 і 1952— 58 дырэктар Ін-та хіміі, з 1959 першы дырэктар Ін-та фізіка-арган. хіміі, y 1953— 56 віцэ-прэзідэнт АН БССР, адначасова (з 1951) праф. БДУ. У 1965— 76 y Маскоўскім пед. ін-це, з 1976 y Ін-це фізіка-арган. хіміі АН Беларусі. Навук. працы па хім. кінетыцы і каталізе, тапахіміі, фізікахіміі палімераў. Вывеў y матрычнай форме ўраўненне кінетыкі ласлядоўных рэакцый першага ларадку; талакінетычныя ўраўненні (1950). Распрацаваў ліганда-палявую тэорыю гетэрагеннага каталізу, каталітычныя сістэмы ддя полімерызацыі алефінаў, антыблочную кампазіцыю для цэлафанавай вытв-сді. Прапанаваў і арганізаваў вытв-сць браняшкла для самалётаў (1943). Дзярж. прэмія СССР 1946. Te.: Кннетака гомогенного каталнза. Мн., 1977 (разам з У.АТулупавым); Цнклогекса— 1,3—днен н продукты на его основе. Мн., 1980 (разам з С.Ф.Навумавай, В.Д.Юрынай). Літ:. Б.В.Ерофеев: (к 80-легаю со дня рождення): Бмобнблногр. указ. Мн., 1989. Е РА Ш 0Ў Анатоль Іванавіч (н. 30.4.1936, г. Гарадок Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне вет. вірусалогіі, мікрабіялогіі і радыебіялогіі. Д-р біял. н. (1992), праф. (1993). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1959). 3 1972 y Бел. НДІ эксперым. ветэрынарыі імя С.М.Вышалескага, з 1986 y Малдаўскім НДІ жывёлагадоўлі і ветэрынарыі, з 1991 y Бел.
агр. тэхн. ун-це. Навук. працы па метадах і сродках дыягностыкі і прафілактыкі інфекц. хвароб с.-г. жывёлы. Т в Днагностнка н профнлактака ннфекцнонных эаболеванчй молодняка крупного рогатого скота. Кшнннев, 1991 (разам з П.АКрасачка, Т.І.Паміркам); Экологнческая безопасность на обьектах агропромышленного комплекса. Мн., 1996 (разам з АІ.Антоненкавым, Л.В.Місунам).
20— 50 км, выш. 160— 221 м. Складзена з глін, вапнякоў і пясчанікаў. Усх. схіл стромка (да 70— 80 м) абрываецца да Прыкаспійскай нізіны, расчлянёны густой сеткай яроў. Каля падножжа прэснаводныя Сарпінскія азёры. Зах. схіл спадзісты, паступова паніжавцца да даліны р. Дон. Пераважае паўпустынная расліннасць.
ЕРА Ш 0Ў Іван Міхайлавіч (26.9.1911, г. Лепель Віцебскай вобл. — 8.5.1948), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Ста-
EPMAKÔBA Людміла Уладзіміраўна (н. 5.7.1927, Масква), рускі харавы дырыжор. Нар. арт. Расіі (1981), нар. арт. СССР (1988). Скончыла Муз.-пед. ін-т імя Гнесіных (1957). 3 1957 хормайстар, з 1965 дырыжор, з 1983 маст. кіраўнік Вял. хору Дзяржтэлерадыё Расіі, y рэпертуары якога буйныя вак.-сімф., аратарыяльныя і хар. творы муз. класікі, сучасных кампазітараў, нар. песні, творы духоўнай музыкі. 3 1963 выкладае ў Маск. кансерваторыі (з 1993 праф.).
Б.В.Ерафсеў.
І.М.Ерашоў.
лінградскае ваен. авіяц. вучылішча (1936), Ваен.-паветр. акадэмію (1943). У Чырв. Арміі з 1933. У Вял. Айч. вайну камандзір штурмавога авіяпалка маёр Е. — удзельнік Курскай бітвы, вызвалення Украіны. У 1943 зрабіў 94 баявыя вылеты. У час аднаго з баёў трапіў y палон, уцёк, прабраўся да сваіх. Страціў нагу, але лятаў на баявыя заданні. ЕРАШФНКА Вікгар Іванавіч (9.3.1921, г. Еўпаторыя, Рэспубліка Крым, Украіна, — 6.12.1980), Герой Сав. Саюза (1945). Беларус. Скончыў Качынскую ваен. авіяц. школу (1938), Ваен.-паветр. акадэмію (1952). Удэельнік сав.-фінл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайну на Паўн.-Зах., Волхаўскім і 1-м Укр. франтах. Нам. камандзіра палка, інспектарлётчык па тэхніцы пілатавання і тэорыі палётаў маёр Е. зрабіў 216 баявых вылетаў, з іх 87 на разведку тылоў праціўніка. Да 1961 y Сав. Арміі, да 1977 y грамадз. авіяцыі. ЕРГАЛІЕЎ Хамід (н. 27.10.1916, пас. Новабагацінскі Гур’еўскай вобл., Казахстан), казахскі пісьменнік. Нар. пісьменнік Казахстана (1986). Вучыўся ў Казахскім ун-це (1939— 41). Аўтар каля 30 паэт. зборнікаў. У кнігах вершаў і паэм «Споведзь бацькі» (1947), «Дзяўчына з нашага аула» (1950), «Твая рака» (1953), «Курмангазы» (1962), «Залатая чаша> (1981; Дзярж. прэмія Казахстана імя Абая 1982) адлюстраваў жыцдё і побыт каз. народа ў розныя гіст. эпохі. Аўтар апавяданняў, нарысаў, публідыстычных артыкулаў і інш. Творы Д. перакладзены на мовы народаў свету. Ж. Сахіеў. ЕРГЕНІ, уэвышша на ПдУ еўрапейскай ч. Расіі, y Валгаградскай, Растоўскай абласцях і Калмыкіі. Распасціраецца ад Волгі (у раёне г. Валгаград) да даліны р. Усх. Маныч. Даўж. каля 350 км, шыр.
Е РМ А К 0В ІЧ Ы Філон і Елізар, бел. дойліды 17 ст. Жылі ў в. Грычына (Дзяржынскі р-н Мінскай вобл.). 3 дойлідамі Ільёй і Антонам Зезгуламі і Маркам будавалі сядзібы і палацы Койданаўскага графства. Е РМ А К0Ў Васіль Пятровіч (11.3.1845, в. Церуха Гомельскага р-на — 16.3.1922), расійскл матэматык. Чл.-кар. Пецярбургскай АН (1884). Скончыў Кіеўскі ун-т (1868), дзе і працаваў (з 1877 праф.), з 1899 y Кіеўскім політэхн. ін-це. Навук. працы па матэм. аналізе, алгебры, тэорыі дыферэнцыяльных ураўненняў, механіцы. Адкрыў новую прыкмету збежнасці бесканечных шэрагаў (1870), даў новы спосаб рашэння класічнай задачы аб брахістахроне (1900). Выдаваў «Журнал элементарной математмкл» (1884— 86). Аўтар падручнікаў і навуч. дапаможнікаў для ВНУ. Лйп. Мсторлко-математаческне всследованмя. М., 1956. Вып. 9. С. 667—722; Д а б р а в о л ь с к i В.А Да ісціны — найпрасцейшым шляхам: Васіль Ермакоў. Мн., 1992. Е РМ А К0Ў Віктар Яўсеевіч (н. 24.8.1928, в. Пожар Смаленскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне лесаўпарадкавання. Д -р с.-г. н. (1983), праф. (1986). Засл. лесавод Беларусі (1991). Акад. Украінскай лясной акадэміі (1993). Скончыў Бел. лесатэхн. ін-т (1952). 3 1953 працуе ў Бел. тэхнал. ун-це (у 1977— 90 заг. кафедры). Навук. працы па прадукцыйнасці і гасп. ацэнцы лясоў Беларусі з улікам умоў іх росту і ўзроставай дынамікі. Тв:. Основы прнродопольювання Мн., 1980 (у сааўт.); Справочннк таксатора. Мн.. 1980 (разам з У.С.Мірошнікавым, А.АТрулем); Справочннк работннка лесного хозяйства. Мн., 1986 (у сааўт.); Лесоустройство. 3 взд. Мн., 1993. ЁРМАЛАВІЦКІ БОЙ 1943, аперацыя партызан 113-га (камандзір К.М.Белавусаў), 121-га (А.М.Касаеў), 61-га (Р.К.Паўлаў) атрадаў па разгроме ням.фаш. гарнізона ў в. Ермалавічы Бялынідкага р -н а Магілёўскай вобл. 28— 29 кастр. ў Вял. Айч. вайну. Гарнізон быў вузлавым сярод тых, што забяспечвалі
ЕРМАЛАЕЎ
393
рух на шашы Магілёў— Бялынічы, ажыцдяўляў карныя аперацыі супраць партызан і мірнага насельніцгва ў Бялыніцкім і Магілёўскім р-нах. Аперацыя распрацавана і праводзілася пад кіраўнііггвам Магілёўскай раённай ВАГ. Партызаны акружылі вёску і нечакана ўварваліся ў гарнізон, захапілі вял. ксшькасць боепрыпасаў, зброі, амуніцыі, знішчылі значную колькасць жывой сілы ворага. ЕРМАЛАЕВА Вера Міхайлаўна (1893, г. Пятроўск Саратаўскай вобл., Расія — 1938), рускі і бел. мастак, педаюг. Вучылася ў маст. школе М.Д.Бернштэйна (1911— 14) і археал. ін-це y Пецярбургу (1914— 17), a таксама ў Францыі, Швейцарыі і Англіі. Чл. аб’яднання мастакоў «Саюз моладзі», стварыла (1918) арцель мастакоў «Сёння» ў Пецярбургу. Працавала ў музеі горада (цяпер Музей гісторыі Пецярбурга) і кале-
В.Ермалаева. Эскіз афармлення сцэны для футурыстычнай оперы «Перамога над сонцам». 1920. гіі Аддзела выяўл. мастацтва Наркамасветы. У 1919— 22 выкладчык, кіраўнік майстэрні і рэктар Віцебскага нар. маст. вучылішча. Чл. групы « Сцвярджальнікі новага мастацтва». Удзельнічала ў агітацыйна-маст. афармленні Віцебска, па яе эскізах створаны дэкарацыі і касцюмы для губ. т-ра (футурыстычная опера «Перамога над сонцам», 1920). 3 1922 y Пецярбургу, y Ін-це маст. культуры (1923— 27) пад кіраўнінтвам К.Малевіча, уплыў якога зазнала. Афармляла і ілюстравала дзіцячыя кнігі М Асеева, М.Венгерава, І.Крылова (усе 1920-я г.), І.В.Гётэ, М.Сервантэса, М.Чарнышэўскага (усе 1930-я г.), стварыла шэраг кніжак-кардінак. Сярод станковых работ «Галгофа» (1928), «Дрэвы», «Хлопчыкі», аўтапартрэт (усе пач. 1930-х г.) і інш. Рэпрэсіравана ў 1934. Літ:. К о в т у н Е. Художювда кннгв В.М.Ермолаева / / Мскусство кннгн: Сб. М., 1975. Вып. 8; Авангард, остановленный на бегу: [Альбом.] Л., 1989; Руссквй авангард 20-х—30-х гг. СПб., 1997. А.Г.Лісаў. ЕРМАЛАЕЎ Аляксей Мікалаевіч (23.12.1910, С.-ГІецярбург — 12.12.1975),
394
ЕРМАЛАЕЎ
рускі артыст балета, балетмайстар, педагог. Нар. арг. Беларусі (1940). Нар. арт. СССР (1970). Скончыў Ленінградскае харэаірафічнае вучылішча (1926). Да 1930 вядучы танцоўшчык Ленінградскага т-ра оперы і балета. У 1930— 58 саліст, y 1960—75 педагог-рэпетытар Вял. т-ра; y 1968—72 адначасова маст. кіраўнік Маск. харэаграфічнага вучылішча. Адзін з найб. яркіх прадстаўнікоў рус. балетнай школы 1920— 40-х г., заснавальнік новага выканальніцкага стылю — гераічнага, віртуознага, насычанага драматызмам танца; значна ўзбагаціў танц. лексіку, зрабіў вял. ўплыў на наступныя пакаленні выканаўцаў. Сярод партый: Бог ветру («Талісман» Р.Дрыга), Блакітная птушка, Зігфрьш
спецыфічнай дыягностыды рэўматызму, пытаннях этыялогіі, патагенезу і прафілактыкі гэтай хваробы. Е РМ А Л 0В ІЧ Лідзія Лукінічна (н. 18.8.1936, в. Сужэнка Данецкай вобл., Украіна), бел. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н. (1983), праф. (1984). Скончыла Ленінградскі ун-т (1962). У 1968— 73 выкладала ў Бел. дзярж. тэхнал. ін-це. 3 1973 y Бел. дзярж. эканам. ун-це. Даследуе праблемы ўліку і аналізу эфектыўнасці прамысл. вытв-сці. Te:. С о в е р ш е н с т в о в а н н е э к о н о м н ч е с к о г о а н а л н з а э ф ф е к г а в н о с т а п р о м зв о д с т в а . М н ., 1978; А н а л н з э ф ф е к т н в н о с т а х о з я й с г в е н н о й деятельн остн п ро м ы ш л ен н ы х п редп рн ятн й. М н ., 1979; А н а л н з ф н н а н с о в о - х о з я й с т в е н н о й д е я т е л ь н о с т н п р е д п р н я г н я . М н ., 1997.
Е РМ А Л 0В ІЧ Мікалай Іванавіч (н. 29.4.1921, в. Малыя Навасёлкі Дзяр-
А. М . Ермалаеў
Н.К.Ерне. М.І Ермаловіч.
(«Снячая прыгажуня». «Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага), Геній вод («Канёк-Гарбунок» Ц.Пуні), Базіль («Дон Кіхот» Л.Мінкуса), Альберт і Ганс («Жызэль» А.Адана), Тыбальд («Рамэо і Джульета» С.П ракоф’ева), Лі Шанфу («Чырволы мак» Р.Гліэра). Паставіў y Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі першы нац. балет «Салавей» М .Крошнера (з Ф.Лапуховым, 1939; 2-я рэд. балета 1940 вырашана ім сродкамі дзейснага танца, арганічным спалучэннем класічнай і бел. нар. харэаграфіі), «Аповесць пра каханне» (1953) і «Палымяныя сэрцы» (1955) В.Залатарова. Сярод яго вучняў: У.Васільеў, А.Гадуноў, М.Ліепа. Дзярж. прэміі СССР 1946, 1947, 1950. Літ.. А л я е к с е й Е р м о л ае в : С б. ст. М ., 1974;
жынскага р-на Мінскай вобл.), бел. гісторык і літаратуразнавец. Скончыў М інскі пед. ін-т (1947). У 1940— 47 на пед. працы ва ўстановах нар. адукацыі, y 1948— 57 y Маладзечанскім настаўніцкім ін-це і Маладзечанскім абл. ін-це ўдасканалення настаўнікаў. Пасля выхаду на пенсію па зроку (1957) пачаў займацца н.-д. дзейнасцю. Гал. тэмы — гісторыя Беларусі- 9— 14 ст. і бел. л-ра. Даследуе пытанні засялення слав. плямёнамі Усх. Еўропы, этнагенез беларусаў, паліт. гісторыю стараж. зямель Беларусі (Полацкая, Тураўская, Навагрудская і інш.), праблемы ўзнікнення ВКЛ і інш. Дзярж. прэмія Рэспублікі Беларусь 1992.
Te:. С т а р а ж ы т н а я Б ел а р у с ь : П о л а ц к і і н о в а г а р о д с к і п е р ы я д ы . М н ., 1990; П а с л яд ах ад н а г о м іф а. 2 вы д. М н ., 1991; С т а р а ж ы т н а я Б ел а р у с ь : В іл е н с к і п е р ы я д . М н ., 1994. Г.В.Штыхаў. ЕРМ А Л 0В ІЧ Якуб (Якаў Сідаравіч; 7.8.1910, в. Вяшэўка Бярэзінскага р-на Мінскай вобл. — 18.4.1987), бел. пісьменнік. Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1959). Настаўнічаў. Дэбютаваў вершамі ў 1929. Аўтар зб-каў апавяданняў і аповесцей «Над Бярозай» (1960), «Душа чалавека» (1962), «Родная зямля» (1967), «Твар y твар» (1970), «След на зямлі» (1977). Асн. тэмы твораў — вайна, праца калгаснікаў і сельскай інтэлігенцыі. Te.: С ін я я п г у ш к а . М н ., 1980; А к о п ы н е п а з а р а с т а л і. М н ., 1985.
ЕРМ А Ч^Н К А Іван Абрамавіч (13.5.1894, в. Капачоўка Барысаўскага р-на М інскай вобл. — 25.2.1970), бел. паліт. дзеяч. Скончыў Карлаў ун-т y Празе (1929). Удзельнік 1-й сусв. вайны. У грамадз. вайну афідэр белай арміі. У 1920 эвакуіраваўся ў Турдыю, дзе далучыўся да бел. нац. руху. У 1921 дыпламат, прадстаўнік урада БНР y Канстанцінопалі і ген. консул на Балканах, y 1922 нам. міністра замежных сдраў БНР y Коўне. Заснаваў консульскія аддзелы Б Н Р y Югаславіі і Балгарыі. У 2-ю сусв. вайну з кастр. 1941 y Мінску ўзначальваў Беларуасую народную самапомач (БН С), быў дарадчыкам ген. камісара Беларусі В.Кубэ. Вясной 1943 абвінавачаны ў парушэнні статутных задач БНС, змешчаны з усіх пасад, 27.4.1943 пераехаў y Прагу. У 1943 y Празе арыштаваны гестала па справе забойства Кубэ. 3 1948 y эміграцыі ў ЗША. Адзін з заснавальнікаў Злучанага бел.-амер. дапамогавага к-та ў Саўт-Рыверы (штат Нью-Джэрсі). Выступаў з артыкуламі ў акупац. і эмігранцкіх выданнях. ЕРМ АШ КЕВІЧ Барыс Кірыкавіч (1.5.1907, в. Рыскоў Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл. — 22.2.1982), генерал-лейтэнант (1966). Скончыў Полацкі лясны тэхнікум (1929), Вышэйшую
Г а е в с к н й В. Д н в е р т а с м е н т . М ., 1981; А л с к с е й Е р м о л ае в : С т ать н . В о с п о м м н а н н я . М ., 1982.
ЕРМАЛАЕЎ Юрый Міхайлавіч (н. 7.6.1932, Масква), артыст цырка. Нар. арг. СССР (1989). У цырку з 1944. 3 1949 дрэсіроўшчык коней і наезнік. У 1960— 75 выступаў з Л.Котавай. Выконвалі конна-балетную сюіту «Штраусіяна», сюжэтную кампазідыю «Руская бярозка». 3 1985 кіраўнік дыркавога коннага атракцыёна аб’яднання «Саюздзяржцырк» (з 1992 «Расдзяржцырк»), ЕРМАЛІНСКІ Аляксандр Фёдаравіч (н. 23.1.1929, в. Калінаўка Любанскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне тэрапіі. Д -р мед. н. (1974). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1955). У 1965— 75 працаваў y ім. Навук. працы па клінікаэксперым. даследаваннях імуналогіі і
І.Ермянёў. С ляпы я с п я в а ю ц ь . 1 7 7 0 -я г.
спецшколу Генштаба (1941), Ваен. акадэмію Генштаба (1948). У Чырв. Арміі з 1935. У Вял. Айч. вайну на Зах., 2-м Бел. франтах: нач. адцзялення, адцзела, нам. нач. штаба арміі, нам. нач. аддзела штаба фронту. 3 1945 на адказных пасадах y штабах Паўн. групы войск, ваен. акрут. 3 1955 y цэнтр. апараце Мін-ва абароны СССР. EPM AIIIKÉBI4 Васіль Мікітавіч (н. 13.1.1939, в. Васькавічы Чавускага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне ядзернай і нетрадыцыйнай энергетыкі. Д-р тэхн. н. (1991). Скончыў Харкаўскі авіяц. ін-т (1962). 3 1976 y Ін-це ядзернай энергетыкі АН Беларусі, з 1992 дырэктар навук.-тэхн. цэнтра «Нетрадыцыйная энергетыка і энергазберажэнне» Нац. АН Беларусі. Навук. працы па працэсах гарэння паліва ў вадкаснш ракетных рухавіках, стварэнні ядзерных энергет. установак. Распрацаваў рухавікі арыентацыі і стабілізацыі касм. аб’ектаў, акісляльнік для ракетнага паліва, асновы і канцэпцыю выкарыстання нетрадыцыйных крыніц энергіі ў Беларусі. Тв.: Герметнчные электронасосы для хммнческв акгнвных жвдкостей: Конструкцня, нспытання, эксплуатацня. Мн., 1989; Энергетмка завтрашнего дня. Место в ней энергетнкв Беларусн / / Фмнансы, учет, ауднт. 1997. № 1. ЕРМ ЯНЁЎ Іван Аляксеевіч (1746 — пасля 1797), рускі графік і жывапісец. Вучыўся ў Пецярб. AM (1761— 67) і Каралеўскай акадэміі ў Парыжы (каля 1775— 88). 3 пач. 1790-х г. жыў y С.-П ецярбургу. Аўтар шэрагу нетыповых для рус. мастацтва 2-й пал. 18 ст. жанравых сцэн з сял. жыцця (найчасцей сляпых жабракоў), імкнуўся да дакладнай перадачы ўбачаных эпізодаў ці падзей: акварэлі «Жабракі», «Сялянскі абед», «Сляпыя спяваюць» (усе 1770-я г.). ÉPHE (Jeme) Нільс Кай (23.12.1911, Лондан — 1994), дацкі імунолаг. Замежны ганаровы чл. Амер. акадэміі навук і мастаіггваў, чл. Дацкай каралеўскай АН. Вучыўся ў Лейдэнскім, скон-
чыў Капенгагенскі (1951) ун-т. Да 1954 працаваў y Дацкім дзярж. ін-це сываратак, y 1960— 62 y Жэнеўскім ун-це, з 1966 ва Ун-де Гётэ ў Франкфурце, y 1969— 80 дырэктар Базельскага ін-та імуналогіі. 3 1962 чл. Кансультатыўнай экспертнай камісіі па імуналогіі Сусв. арг-цыі па ахове здароўя. Стварыў (разам з Ф.М .Бёрнетам) кланальна-селекцыйную тэорыю імунітэту; выявіў магчымыя наступствы розных меркаванняў і распрацаваў дакладную, адзіную тэрміналогію, зручную для зносін паміж імунолагамі. Нобелеўская прэмія 1984 (разам з Т.Кёлерам і С.Мільштэйнам).
ЕРЭВАН
395
ЕРЭВАН, сталіда Арменіі. Размешчаны на левабярэжнай ч. Арарацкай раўніны і часткова на вулканічным плато перадгор’я на р. Раздан, якая падзяляе горад на 2 ч. каньёнападобнай цяснінай. 1283 тыс. ж. (1991). Чыг. вузел. Аэрапорт.
кавая (вінна-каньячныя з-ды і інш.), лёгкая (тэкст.-трьікат., абутковая ф-кі і інш.), будматэрыялаў (з-ды «Арммармур», керамічных вырабаў і інш.). Адзін з найб. стараж. гарадоў свету. Паводле выяўленага пры раскопхах урарцкага надпісу, y 782 да н.э. на месцы Е. цар Аргішці I пабудаваў крэпасць Эрэбуні. 3 сярэдзіны 13 ст. важны пункт на шляху з Арарацхай даліны ў Паўн. Закаўказзі. 3 1440 адм. і гандл,рамесніцкі цэнтр Усх. Арменіі, y 16 — пач. 18 ст. горад неаднойчы быў захоплены і разбураны персамі і туркамі. У 1604 яго захапілі і зруйнавалі войскі ірансхага шаха Абаса 1, арм. насельніцтва выгнана ў Іран. Пазней горад адбудаваны і ў 17 ст. стаў буйным цэнтрам караваннага гандлю і рамеснінгва. 3 1735 цэнтр Эрыванскага ханства. У выніку рус.-лерс. вайны 1826—28 далучаны да Расіі. 3 1828 цэнтр Армянскай вобл., з 1840 пав. го-
Метрапалітэн. Буйны прамысл., навук. і культ. цэнтр. Прам-сць: машынабуд. і металаапр. (з-ды: эл.-лямпавы, кабельны, гадзіннікавы, станкабуд., аўтамаб., эл.-апаратны, кампрэсарны, прыладабуд. і інш.), хім. і нафтахім. (камбінат сшт. каўчуку, ВА «Полівінілацэтат», шынны, лакафарбавы, хім. рэактываў з-ды, фармацэўтычная ф-ка), харчасма-
рад, з 1849 цэнтр Эрыванскай губ. У 1901 чыгунка злучыла Е. з Тыфлісам (сучасны Тбілісі), y 1908 — з Джульфай, што садэейнічала эканам. развіццю горада. У маі 1918 туг абвешчана незалежнасць Арменіі. У 1918—20 Е. — цэнтр Эрыванскага пав., падуладнага дашнакам. 3 1922 сталіца Арменіі. Ад крэпасці Эрэбуні ад урарцкага перыдду (8—6 ст. да н.э.) эахаваліся руіны цытадэлі з палацам, перыстыльным дваром, храмамі, ад
Да арі. Ерэвш. Палац крэпасці Эрэбуні (рэканструкцыя). 5—4 ст. да н.э. Да арт. Ерэван. Тэатр оперы і балета імя ААСпендыярава. Арх. АТаманян. 1926—53.
396 __________ ЕРЭВАНСКАЕ а х е м е н ід с к а га (5 — 4 ст. д а н .э .) — р э ш т к і х р ам аў і ш м а т к а л о н н а й чалы з р а зм а л ё ў х а й . С я р э д н е в я к о в ы я п о м н ік і Е.: А в а н ск і с аб о р (5 9 1 — 6 0 2 ), ц э р к в ы К а т а г ік е (13 с г .) і З а р а в а р (1 6 9 1 — 1705) і ін ш . У 20 ст. а б л іч ч а Е. з м я н іл а с я ў в ы н ік у м а ш т а б н а г а го р ад а б у д а ў н іц тв а . С в о е а с а б л ів ы к а л а р ы т г о р а д у н а д а е м я с ц . к а м е н ь р о з н ы х а д ц е н н я ў (р у ж о в ы , к р э м а в ы , б е л ы т у ф ), я к і ш ы р о к а в ы к а р ы с т о ў в а е ц ц а ў б у д -в е . Гал. а н с а м б л ь ц э н т р а Е . ў т в а р а ю ц ь п л . Р э с п у б л ік і і п р а м а в у г о л ь н а я с е т к а вуліц. Н а п л о ш ч ы з н а х о д з я ц ц а Д о м у р а д а А р м е н іі (1 9 2 6 — 41, арх. А .І. і Г А Т а м а н я н ) , д ругі Д о м у р ад а (1 9 5 5 , арх. С .А С а ф а р а н , В .А А р э ў ш а цян, Р .С Іс р а э л я н ) , Г іст. м у з е й А р м ен іі (1 9 5 7 ), г а с ц ін іц а « А р м ен ія» (1958), б у д ы н а к М ін - в а с у в я зі і С а в е т а п р а ф с а ю з а ў (1 9 5 6 — 58; арх. ўсіх М .У .Г р ы г а р а н і Э .А С а р а п я н ) . С я р о д гр а м а д с к іх п аб уд оў: Д з я р ж . т - р о п е р ы і б а л ет а ім я А А С п е н д ы я р а в а (1 9 2 6 — 39, арх. А .1 .Т ам а н я н , з а в е р ш а н ы ў 1953), с х о в іш ч а стараж . р у к а п іс а ў М а т э н а д а р а н (1959, арх. Г р ы г а р а н ), драм . т -р ім я Г .С у н д у к я н а (1 9 6 5 , арх. Р .Б .А л а в е р д з я н і Р .А Б а д а л я н ) , М у эе й гіс т о р ы і Е р э в а н а (1968, а р х . Ш .Р .А э а ц я н , Б .А А р з у м а н я н , с к у л ь п т. А А А р у ц ю н я н ) , ст ад ы ён « Р аздан » (1 9 6 7 — 7 2 , арх. К .А .А к а п я н ), га с ц ін іц а «Д він » (1 9 7 9 , арх. Ф .С .А к а п я н , А С .А л е к с а н я н , Э .А С а ф а р а н ) . П о м н ік і: С .Ш а ў м я н у (1931, с к у л ь п т. С .Д з .М я р к у р а ў , арх. І.У .Ж а л т о ў с к і), Д а в ід у С а с у н с к а м у (1959, Е .С .К а ч а р ), а х в я р а м г е н а ц ы д у а р м я н 1915 (1 9 6 7 , арх. А А Т а р х а н я н , С .Г .К а л а ш а н ) і ін ш .
АН Арменіі. Сховішча стараж. рукапісаў Матэнадаран. 11 ВНУ (у т.л. ун-т, кансерваторыя, політэхн., мед., маст.тэатр., пед. ін-ты). Тэатры (у т л . оперы і балета). Музеі: Дзярж. карцінная галерэя, нар. мастантва Арменіі, сучаснага мастацгва Арменіі, рус. мастацгва і інш. EP3BÂHCKAE ХАНСТВА, гл. Эрыванскае ханства. ЕСАК0Ў Алесь (Аляксандр Аляксандравіч; 18.12.1911, в. Новікава Галіцкага р-на Кастрамской вобл., Расія — 13.6.1985), бел. крытык і тэатразнавец. Вучыўся ў Ін-де тэатр. мастацтва імя Луначарскага (1932— 35, Масква). Працаваў y ТРАМе, газ. «Літаратура і мастацтва» і інш. У 1960— 74 y Літ. музеі Я.Купалы. Аўтар кніг «Уладзімір Крыловіч» (1956), «Янка Купала і беларускі тэатр» (1972), «Зерне да зерня: Абразкі з жыішя Янкі Купалы» (1977). ЕСЕН БЁРЛІН Ільяс (1.1.1915, г. Атбасар, Казахстан — 4.10.1983), казахскі пісьменнік. Скончыў Каз. горна-металургічны ін-т (1940). Друкаваўся з 1945. У паэмах «Айша», «Султан» (абедзве 1945), «Трагедыя Біржан-Сала» (1959), раманах «Схватка» (1966; Дзярж. прэмія Казахстана імя Абая 1968), «Небяспечная пераправа» (1967), «Закаханыя» (1968), «Залатыя коні прачынаюцца» (1976), гіст. трылогіях «Качэўнікі» (1969— 73; асобнае выд. 1976), «Залатая Арда» (кн. 1— 3, 1979— 83) сучаснае і мінулае каз. народа, лёс і праблемы вёскі. Аўтар п’ес, тэкстаў каз. песень (больш за 40). На бел. мову асобныя творы Е. пераклаў В.Бечык. Тв:. Б ел . п ер. — Н е б я с п е ч н а я п е р а п р а в а : Р а м а н . М н ., 1985. Ж.Сахіеў.
ÉCEHIK (Jesenik), кліматычны курорт y Чэхіі. На схілах аднайм. гор паблізу мяжы з Полыпчай. Развіваецца з 19 ст., калі мясц. лекарам-пракгыкам была пабудавана першая ў Еўропе водалячэбніца. Умераны клімат, ахаванасць ад вятроў, хваёвыя лясы ствараюць умовы для лячэння хвароб ц.н.с. (пераважна неўрозаў) і органаў дыхання. Папулярнае месца адпачынку, турызму і зімовага спорту. У наваколлі арх.-гіст. помнікі (стараж. замкі), помнікі прыроды (пячоры, горныя і лясныя комплексы і інш.). ÉCEHCKI (Jesenskÿ) Янка (30.12.1874, г. Мардін, Славакія — 27.12.1945), славадкі пісьменнік. Д-р драва (1901). Нар. мастак Чэхаславакіі (1945). Друкаваўся з 1897, прызнанне атрымаў як лаэт-лірык (зб. «Вершы», 1905, і «Вершы II», выд. ў 1923) і як навеліст з яркім сатырычным талентам (кн. «Правінцыяльныя апавяданні», 1913). У 1-ю сусв. вайну на ўсх. фронце, добраахвотна здаўся ў лалон. Знаходзіўся ў лагерах, потым на вольным ласяленні ў Варонежы, Кіеве і Пецярбургу, дзе лрацаваў y рэдакцыі славацкай газеты. Настроі гэтай лары адлюстраваны ў зб. вершаў «3 палону» (1919) і ў кн. ўспамінаў «Шляхам да волі» (1933). У паэт. зб-ках «Пасля буры» (1934), «Супраць ночы» і «На злобу дня I, II» (абодва 1945), «Чорныя дні» (1948) рэзкая крытыка тагачасных ладзей, асабліва фашызму. Аўтар кн. апавядадняў «Навелы» (1921), «3 старых часоў» (1935), сатыр. рамана «Дэмакраты» (ч. 1— 2, 1934— 37). Тв:. Р у с . п е р . — М эбр. л н р ю са . М ., 1981. J.A. Чарота. Е С Е Н ТУ Й , горад y Расіі, y Стаўралодьскім краі, y даліне р. Падкумак. Засн. ў 1798 як ваенна-памежны рэдут. 87,1 тыс. ж. (1992). Чыг. ст. Прадлрыемствы харчасмакавай і лёгкай лрам-сці. Драўляная Нікольская царква (сярэдзіна 1820-х г.). Курортны (Галоўны) ларк (1849) з крыніцамі мінер. вод і шматлікімі лабудовамі 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. Бальнеалагічны і гразевы курорт. Уваходзіць y групу курортаў Каўказскія Мінеральныя Воды. Аснову курортных рэсурсаў складаюць мінер. воды, якія ў лек. мэтах выкарыстоўваюцца з сярэдзіны 19 ст. (эксплуатуецца каля 20 крыніц), найб. вядомыя «Есентукі» № 4 і № 17. Асн. профіль курорта — лячэнне хвароб органаў стрававання, y т л . печані, ладстраўнікавай залозы, жоўцевых шляхоў. Каля 30 санаторыяў і ладсіянатаў (болыдасць з іх паблізу Гал. курортнага ларку), лрацуе НДІ курарталогіі і фізіятэраліі. ЕСІПАВА Ганна Мікалаеўна (12.2.1851, С.-Пецярбург — 18.8.1914), руская ліяністка і ледагог; адна з буйнейшых прадстаўніц ліяністычнага мастацтва канца 19 — пач. 20 ст. Вучылася ў П ецярбургскай кансерваторыі (1865—70, клас ТЛеш ацідкага), з 1893 выкладала ў ёй (лраф. з 1901). Дэбютавала ў 1868, канцэртавала ў Расіі і за мяжой да 1908. Выступала і як ансамбліст (у дуэце з
Л .Аўэрам, y трыо з ім і А.Вержбіловічам). Яе мастацгву ўласцівы рацыяналістычнасць інгэрпрэтацыі, віртуознасць, пявучасць гуку. Стварыла адну з буйнейшых рус. піяністычных школ (сярод вучняў С.Пракоф’еў). ÉCIIEPCEH (Jespersen) Енс Отаі Хары (16.7.1860, г. Рандэрс, Данія — 30.4.1943), дацкі мовазнавец. Праф. англ. мовы ў Капенгагенскім ун-це (з 1893). Аўтар падручніка англ. мовы (1895; 19 выданняў), y аснову якога пакладзена жывая размоўная мова. Сваё разуменне граматыкі як жывога цэлага, што ўвесь час развіваедца, адлюстраваў y працы «Філасофія граматыкі» (1924). Аўтар «тэорыі прагрэсу» ў мове, лаводле якой усе моўныя змены накіраваны на аблягчэнне ўмоў камунікацыі, a таму — прагрэсіўныя. Стварыў праект міжнар. штучнай мовы — навіяль. Працы Е. лаўллывалі на развіццё мовазнаўства 20 ст. Te.: Р у с. п е р . — Ф н л о с о ф н я гр ам м атгасн. М „ 1958.
ЁСЬМАН Іосіф Гаўрылавіч (13.12.1868, г. Вілейка Мінскай вобл. — 1.7.1955), савецкі вучоны ў галіне гідраўлікі і гідраэнергетыкі. Акад. Азерб. АН (1945). Д -р тэхн. н., праф. (1933). Герой Працы (1932). Засл. дз. нав. Азерб. ССР (1929). Скончыў Пецярбургскі тэхнал. ін-т (1892). Працаваў на чыгунцы, стажыраваўся ў Аўстрыі, Германіі, Швейцарыі. У 1902— 15 y Пецярбургскім політэхн. ін-це. 3 1917 y Закаўказзі. Арганізатар і першы рэктар Уладзікаўказскага політэхн. ін-та, з 1922 y Азерб. політэхд. ін-це (да 1929 рэктар), адначасова з 1932 дырэкгар энергет. Ін-та Азерб. АН, якому ў 1943 прысвоена імя Е. Навук. працы па нафтавай гідраўліды, газадынаміцы і гідрамашынабудаванні. Прымаў удзел y праектаванні нафталравода Баку— Батумі і інш. аб’ектаў нафтавай прам-сці, кансультант буд-ва буйнейшых ГЭС Закаўказзя. Аўтар падручніка «Гідраўліка» (10 выд.). Літ:. Н .Г .Е с ь м а н , 1868— 1955; Б н б л н о ір . Б а к у , 1969.
ЕСЬМАН Руслан Іосіфавіч (н. 16.4.1941, Мінск), бел. вучоны ў галіне цеплафізікі ліцейных лрацэсаў. Д-р тэхн. н., праф. (1993). Скончыў Ленінградскі ваенна-мех. ін-т (1963). 3 1965 y Бел. політэхн. акадэміі. Навук. працы ла целлафіз. асновах, тэорыі і тэхналогіі ліцейных працэсаў. Раслрацаваў адзіную сістэму матэм. алісання працэсаў фарміравання адліўкі складанай канфігурацыі ў метал. форме. Тв.\ Р а с ч е т ы п р о ц е с с о в л н т ь я . М н ., 1977 (р а за м з М .П .Ж м а к ін ы м , Л .І .Ш у б а й ) ; Т е р м о д н н а м н к а , т е п л о л е р е д а ч а в д в м га т е л в в н у т ренн его сгоранн я. М н ., 1985 (р а з а м з Б .Я .Ж а л е з к а м , У .М .А д ам ав ы м ).
ЕЎГЕНІКА (ад грэч. eugenês добрага роду), вучэдне аб сладчынным здароўі чалавека, шляхах яго захавання і палялшэння. Прынцыпы Е. сфармуляваў англ. вучоны Ф.Гальтан (1869), які праланаваў вывучаць тыя фактары, што могуць лалепшыць спадчынныя якасді
(генет. перадумовы фіз. і псіхічнага здароўя, разумовых здольнасцей, адоранасць) будучых пакаленняў. Ідэі Е. нярэдка выкарыстоўвалі для апраўдання расізму і генацыду. У сучаснай навуцы многія праблемы Е., асабліва барацьба са спадчыннымі захворваннямі, вырашаюцца ў рамках генетыкі чалавека, яго экалогіі, y т л . мед. генетыкі. Ад ідэі паляпшэння генет. здароўя людзей Е. перайшла пераважна да задач яго захоўвання. Гл. Медыка-генетычнае кансультаванне. ЕЎДАКІМАЎ Уладзімір Мікітавіч (н. 6.5.1939, г. Об Новасібірскай вобл.. Pa c k ), бел. архігэктар. Засл. архітэктар Беларусі (1988). Скончыў Новасібірскі інж.-буд. ін-т (1971). 3 1961 працаваў y Ін-це «Сібакадэмпраект». 3 1971 y ін-це «Гроднаграмадзянпраект». Асн. работы ў Гродне: Дом пкнераў і школьнікаў (1976), будынкі аблвыканкома (1982), упраўлення «Гроднасельбуд» (1981), кардыялагічнага цэнтра (1984), гасцініды «Гродна» (1985), кінатэатра «Кастрычнік» (1987), аэравакзала (1991, усе ў сааўт.) і інш. ЕЎДАКІМАЎ Яраслаў Аляксавдравіч (н. 22.11.1946, в. Карысць Карэцкага
Я.Еўдшімаў. р-на Ровенскай вобл., Украіна), бел. спявак (лірычны барытон). Засл. арт. Беларусі (1980), нар. арт. Беларусі (1987). Скончыў Мінскае муз. вучылішча імя М.Глінкі (1981). Творчую дзейнасць пачаў y 1975 як саліст Бел. філармоніі, з 1977 саліст Ансамбля песні і танца БВА, y 1980— 90 — Бел. тэлебачання і радыё. Валодае моцным гнуткім голасам прыгожага мяккага тэмбру, тонкай муэыкальнасцю. Mae вял. канцэртны рэпертуар, значнае месца ў якім займаюць песні бел. кампазітараў Я.Глебава, В.іванова, І.Лучанка, Дз.Смольскага і інш., бел., рус. і ўіф. нар. песні, a таксама творы духоўнай музыкі. Дыпламант усесаюзнага конкурсу «3 песняй па жыцді» (1979). Г.М.Загародні. ЕЎІНСКАЯ ДРУКАРНЯ Існавала з 1610 да сярэдзіны 17 ст. ў мяст. Еўе каля Вільні (дяпер г. Вэвіс, Літва). Засн. праваслаўным віленскім Святадухаўскім
брацтвам ва ўладанні шляхціца Б.Агінскага. Кіравалі друкарняй Л . Карповіч (да 1620), потым Гаўрыла Івановіч. Выпусціла больш за 25 выданняў: некалькі кніг на польскай мове (у асноўным панегірыкі), болыпасць на царк.-слав. мове, y т.л. «Новы запавет з Псалтыром» (1611), «Дыёптра» (1612, y перакладзе Віталш), «Казанне двое...» Карповіча (1615) , «Буквар славянскай мовы» і «Кінавіен» (1618), «Граматыка славянская» М.Сматрыцкага (1619), «Ірмалой» (1642) і інш., 4 выданні на бел. мове, y т л . «Евангелле вучыцельнае» Каліста (1616) . Асобныя выданні на бел. мове мелі прадмовы і пасляслоўі, каментарыі на палях. Кнігі, надрукаваныя кірыліцай, вызначаліся высокімі маст.-паліграф. якасцямі, своеасаблівым арнаментам і гравюрамі, ш ырока выкарыстоўваліся бел. і ўкр. брацгвамі ў навуч.-асв. і царк.-рэліг. дзейнасці. У аздобе кніг выкарыстоўвалі дошкі віленскай друкарні Ф .Скарыны (ініцыялы і застаўкі). Выданні распаўсюджваліся на Беларусі, Украіне, часткова ў Расіі. Г.Я.Галенчанка. ЕЎЛАШ 0Ў СКІ Фёдар Міхайлавіч (7.2.1546, г. Ляхавічы Брэсцкай вобл. — 1-я пал. 1619), бел. грамадскі дзеяч і пісьменнік-мемуарыст. Самаадукацыяй набыў веды ў галіне матэматыкі, справаводства, юрыспрудэнДыі- Ад навагрудскай шляхты быў паслом на Люблінскім (1569) і Варшаўскім (1579) сеймах. Разам з А.Трызнам удзельнічаў y выпрацоўцы дзярж.-прававога дакумента — «Трыбунала Вялікага княства Літоўскага», y 1592— 1613 падсудак (адвакат) y Навагрудскім земскім судзе. Прытрымліваўся памяркоўна-ліберальных поглядаў. 3 літ. спадчыны пакінуў дыярыуш — самы ранні помнік мемуарнага жанру ў бел. л-ры канца 16 — пач. 17 ст. Мемуары пераважна аўтабкгр. характару, дзе адлюстраваны культ., сац. і паліт. жыццё суайчыннікаў (найперш прадстаўнікоў шляхты), іх погляды і грамадсюя ўзаемаадносіны. Тв.: У кн.: Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст. Мн., 1983. Літ.: С в я ж ы н с к і У.М. «Гістарычныя запіскі» Ф.Еўлашоўскага. Мн., 1990. ЕЎНУХАІДЬІЗМ (ад грэч. eunuchos кастрат + eidos від), спалучэнне недаразвіцця палавых органаў і другасных палавых прыкмет з дыспрапарцыянальным целаскладам. Абумоўлены гіпафункды яй палавых залоз. Найчасцей бьтае ў мужчын. Адрозніваюць 2 формы Е.: еўнухаідны гігантызм і еўнухаіднае атлусденне; звычайна назіраецца змешаны тып. Прыкметы Е.: парушэнне росту — гігантызм і дыспрапорцыі шкілета (доўгія канечнасці, асабліва н іж н к , пры кароткім тулаве), тонкія косці, вузк к плечы, ш ы рокк памеры таза (у жанчын — вузкі таз), атлусценне, адсутнасць расліннасці на твары, лабку, y падпахавых упадзінах, высокі тэмбр голасу; палавыя пачуцці рэзка зніжаны. Лячэнне: гармонатэрапк. ЕЎП А Т0РЫ Я, горад на Украіне, y Рэспубліды Крым, на беразе мелкаводнага
ЕЎРАЗIЙСТВА___________397 заліва Чорнага м. 110,5 тыс. ж. (1991). Порт, чыг. станцыя. 3-ды: рамонтнамех., вінаробны, малочны, рыбны. Краязнаўчы музей, тэатр. Арх. помнікі: мячэць Джума-Джамі (1552), тур. лазня (16 ст.), 2 караім скк храмы (18 ст.). У 6 — 5 ст. да н.э. на месцы сучаснай Е. грэкі заснавалі калонію Керкінітыда (згадваецца ў Герадота). У 3 ст. да н.э. належала Херсанесу Таўрычаскаму. У 2 ст. да н.э. на месцы б. калоніі раэмяшчаўся рым. ваен. лагер, названы Е. ў гонар Мітрыдата VI Еўпатара. У 4 ст. н.э. горад заняпаў. У 15 ст. рэзідэнцыя крымскіх хапаў, y 16— 17 ст. на месцы Е. тур. крэпасць і горад Гезлёў, адзін з пунктаў гандлю рабамі ў Крыме. 3 1783 y складзе Расіі, y 1784 перайменавана ÿ Е. У час рус.-тур. вайны 1853— 54 захоплена па чарзе франц., англ. і тур. войскамі. Месца ваен. дзеянняў y час грамадэ. вайны (1 9 1 8 — 22). У 2-ю сусв. вайну акупіравана ням.-фаш. войскамі (1 9 4 1 — 44). Прыморскі кліматычны і бальнеагразевы курорт. Развіваецца з канца 19 ст., y сав. час ператварыўся ў дзіцячы курорт. Субтрапічны клімат, пляжы, працяглы купальны сезон і інш. фактары спрыяюць эфектыўнаму аздараўленню і лячэнню дзяцей, хворых на рэўматызм, з парушэннямі функцый органаў дыхання (нетуберкулёзнага паходжання), руху і апоры (у т л . касцёва-сустаўнага туберкулёзу, скаліёзу), нырак, нерв. сістэмы (інфекц. этыялогіі) і інш. У лячэнні выкарыстоўваюць аэра-, гел к - і таласатэрапію, азёрньм і ліманныя гразі, рапу, мінер. і тэрмальныя воды. Дзесяткі санаторыяў, пансшнатаў і баз адпачынку, y т л . для дарослых.
ЕЎРА б Ач АННЕ, міжнародная арганізацыя тэлебачання, заснаваная ў 1954 y рамках Еўрапейскага саюза радыёвяшчання для рэгулярнага абмену перадачамі паміж краінамі-ўдзельнідамі і сумеснай падрыхтоўцы праграм. Аб’ядноўвае 95 тэлекампаній з 80 краін (1997). 3 1996 y Е. ўваходзіць Беларусь. ЕЎРАД0ЛАРЫ (англ. Eurodollar), грашовыя сродкі ў доларах ЗША, размешчаныя іх уладальнікамі за межамі ЗІПА, пераважна ў еўрап. банках. Банкаўсюя рахункі ў доларах даюць магчымасць банкам, y якіх гэтыя рахункі адкрыты, выкарыстоўваць доларавыя грошы для аперацый на міжнар. рынку пазыкавых капіталаў, таму што долар прызнаны ў якасці сусв. валюты. ЕЎРАЗІЙСТВА, ідэйна-палітычная і філас. плынь y рас. эміграцыі 1920— 30-х г. Пачаткам руху стаў выхад зб. «Выйсце да Усходу» (Сафш, 1921) групы маладых рус. вучоных-эмігрантаў. Гіст.-філас. і геапаліт. дакгрына Е., услед за ідэямі позніх славянафілаў, ва ўсім супрацьпастаўляла гіст. лёсы, задачы і інтарэсы Расіі і Захаду і трактавала Расію як «Еўразію». Асн. тэарэтыкі — М .С . Трубяцкой, Г. В.Флароўскі, Л .П . Карсавін, П.М.Савідкі, Г.У .Вярнадскі. Мэта Е. — стварыць новую ідэалогію,
398________________ ЕЎРАЗІЯ здсшьную асэнсаваць тое, што адбылося з Расіяй пасля Кастр. рэвалюцыі 1917, і абгрунтаваць метады дзеяння «для адраджэння Айчыны» на аснове трывалага Саюза ўсходнеславянскіх народаў — рускіх, украінцаў, беларусаў. Тэрыторыю Расіі (СССР) еўразійцы разумелі як непаўторную гіст. і геагр. індывідуальнасць, адметны свет, які не належыць ні да Еўропы, ні да Азіі. Агульнаметадалагічным іх прынцыпам стаў поліцэнтрызм: Еўразія не супрацыіастаўляедца ўсяму «астатняму свету», яна — не якісьці міфічны цэнтр, што дамінуе ў свеце, a адзін з сусв. цэнтраў. Асн. ідэі Е.: самабытнасць культуры (на базе велікарускай), панаванне ідэалогіі (стрыжань — праваслаўе), агульнанац. інтарэс; канцэпцыя ўлады прадугледжвала кіруючую партыю (пераемніцу бальшавікоў) як дзярж.-ідэалаг. саюз, які не супадае з дзярж. апаратам. На 1-м этапе еўразійцы ажыццявілі шэраг плённых гіст.-культ. распрацовак, але потым Е. пачало набываць усё больш паліт. афарбоўку: левае яго крыло прызнавала заканамернасць рас. рэвалюцыі і апраўдвала бальшавізм, што выклікала пратэст другой часткі еўразійцаў. У выніку некалькіх расксшаў y сярэдзіне 1930-х г. Е. як арганізаваны рух спыніла сваё існаванне. У апошнія гады інтарэс да яго ідэй аднавіўся. Літ.: Л ю к с Л. Евразнйство: Пер. с нем. / / Вопр. фнлософнл. 1993. № 6. В.А.Ярмоленка. ЕЎРАЗІЯ, самы вялікі мацярык Зямлі. Размешчаны ў Паўн. паўшар’і (ч. астравоў y Паўд. паўшар’і). У Е. ўваходзяць дзве часткі свету — Еўропа і Азія. Тэрмін увёў y 19 ст. аўстр. геолаг Э.Зюс, абгрунтоўваючы яго адсутнасцю выразнай структурнай мяжы паміж Еўропай і Азіяй. Абмываецца на Пн Паўн. Ледавітым, на 3 Атлантычным, на У Ціхім, на Пд Індыйскім ак. і іх морамі. 3 3 на У распасціраецца на 16 тыс. км, з Пн на Пд — на 8 тыс. км. Пл. 54,9 млн. км2, з астравамі 57,7 млн. км2, або больш за */з паверхні сушы. Нас. 4,1 млрд. чал. (1993). Е. аб’ядноўваюць неперарыўнасць сушы, сучасная тэктанічная кансалідаванасць мацерыка, адзінства многіх кліматычных працэсаў. Тут прадстаўлены ўсе геагр. паясы Паўн. паўшар’я, ад арктычнага да экватарыяльнага. Умоўная мяжа паміж Еўропай і Азіяй пралягае па ўсх. падножжы Уральскіх гор, р. Эмба, паўн. ч. Каспійскага м., Кума-М аныцкай упадзіне, паўн. мяжы Каўказскіх гор, Азоўскім і Чорным м. і пралівах паміж Ч орным і Міжземным м. ЕЎРАІНАЎСКІ ЛЕТАПІС, помнік бел літоўскага летапісання, спіс 2-га бел,літоўскага летапіснага зводу 3-й, поўнай рэдакцыі. Збярогся ў гіст. зборніку канца 17 ст. рус. паходжання, які ў пач. 19 ст. належаў П.Еўраінаву. Летапіс пачынаецца з легендарнай гісторыі Літвы ад Палемона да Гедзіміна, падзеі 14 — 1-й
пал. 15 ст. выкладзены паводле Беларуска-літоўскага летапісу 1446. У заключнай арыгінальнай частцы змешчаны пагадовыя запісы, прысвечаныя паліт. гісторыі ВКЛ з сярэдзіны 15 ст. да 1548 уключна. Зместам гэта частка блізкая да Пазнанскага спіса «Хронікі Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага». Харакгэрная асаблівасць E j i . — наяўнасць y ім гіст.-літ. матэрыялаў (напр., аповесць пра паходы Альгерда на Macray і інш.), якія ёсць толькі ў Хроніцы Быхаўца. Рукапіс зберагаецца ў Рас. дзярж. архіве стараж. актаў y M acrae. Апублікаваны ў «Поўным зборы рускіх летапісаў» (т. 35, 1980). ЕЎРАКАРД (англ. Eurocard), міжнародная крэдытная картка з правам карыстання ёй y любой краіне, якая з ’яўляецца ўдзельніцай еўрап. банкаўскай сістэмы. ЕЎРАК0СМАС, аб’яднанне прамысловых прадпрыемстваў 11 краін Еўропы, створанае ў 1961 для развідця касмічнай тэхнікі і касманаўтыкі. У Е. уваходзідь каля 150 авіяфірм, фірм электронікі, механікі, хіміі і інш., якія распрацоўваюць абсталяванне для спадарожнікаў радыёсувязі і тэлебачання. ЕЎРАПАРЛАМЕНТ, гл. Еўрапейскі парламент. ЕЎРАПЕЙСКАЕ АБ’ЯДНАННЕ ВЎГАЛЮ I С тА л і (ЕАВС), дзяржаўна-манапалістычная арганізацыя, створаная ў 1951 з мэтай садзейнічаць пашырэнню і мадэрнізацыі здабычы вугалю, руды, вытв-сці металу. Напачатку аб’ядноўвала ФРГ, Францыю, Італію, Белыію , Нідэрланды і Люксембург, пазней з расшырэннем складу ўдэельнікаў Еўрапейскай эканамічнай супольнасці ўключыла Вялікабрытанію, Данію, Ірландыю, Грэцыю, Іспанію і Партугалію. У 1967 органы аб’яднання зліліся з органамі ЕЭС і Еўраатама. Ш таб-гаатэра ў г. Брусель (Бельгія). ЕЎРАПЁЙСКАЕ КАСМІЧНАЕ ATÉHЦТВА (European Space Agency; ЕКА), міжнародная арганізацыя, якая аб’ядноўвае 13 дзяржаў Еўропы (Францыя, Германія, Італія, Бельгія, Вялікабрытанія і інш.). Створана ў 1975 з мэтаю развідця даследаванняў касм. прасторы і выкарыстання на камерцыйнай аснове спадарожнікавых сродкаў для сувяэі, тэлебачання, дыстанцыйнага эандзіравання Зямлі, навігацыі, метэаралогіі і інш. Mae сетку станцый сачэння за палётамі касм. апаратаў з цэнтрам кіравання ў г. Дармштат (Германія). Краіны — члены Е. к.а. маюць свае касм. агенцгвы для вырашэння задач па даследаванні і выкарыстанні касм. прасторы ў нац. мэтах. ЕЎРАПЁЙСКАЕ
Ф ІЗІЧН А Е
ТАВА-
РЫСТВА (European Physical Society; ЕФТ). Засн. ў 1968. Члены (1997) — фіз. таварыствы, н.-д. ўстановы і вучоныя 36 краін (у т.л. Рэспублікі Беларусь з 1993).
ЕЎРАПЕЙСКАЯ АСАЦЫЯЦЫЯ
НА-
ВЁЙШАЙ Г ІС Т 0 Р Ы І, гл. Міжнародная асацыяцыя навейшай гісторыі Еўропы. ЕЎРАПЕЙСКАЯ ВАЛКІТНАЯ АДЗІНКА (European Currency Unit; ЭКЮ ). валкггная адэінка, якая выкарыстоўваецца ў Еўрапейскай валютнай сістэме. Уведзена ў 1979. Суадносіны (парытэт) ЭКЮ з валютамі інш. краін вызначаюцца зыходзячы з таго, што ЭКЮ з ’яўляецца прадстаўніком усяго «кошыка валют» краін, якія ўваходзяць y еўрап. валютную сістэму. ЕЎРАІІКЙСКАЯ
В А іЮ іН А Я
СІС-
Т ^М А (European Monetary System; ЕВС), арганізацыйна-эканамічная форма адносін шэрагу краін Еўрапейскіх супольнасцей (з 1.11.1993 Еўрапейскага саюза) y валютнай сферы; рэгіянальная валютная сістэма ў структуры сусв. валютнай сістэмы. Створана ў 1979 з мэтай абмежаваць уплыў ваганняў курсу амер. долара (яго «плаваючы курс» уведзены ў 1971) на эканоміку краін, якія ўвайшлі ў ЕВС, забяспечыць устойлівыя суадносіны курсаў еўрап. валют для правядзення адзінай палітыкі стабілізацыі валютнай сферы і згладжвання вынікаў ваганняў курсаў валют. Угаючае ўстанаўленне рамак ваганняў найб. слабых і найб. моцных валют краін — удзельніц ЕВС і межаў ваганняў для кожнай пары валют, увядзенне Еўрапейскай валютнай адзінкі (ЭКЮ); механізм аказання крэдытнай і фін. дапамогі для падтрымкі курсу валюты ў межах узгодненага дыяпазону адхілення. У адносінах да валкгг краін, якія не ўваходзяць y ЕВС, ажыццяўляецца рэжым «плаваючага» валютнага курсу. Л.І.Шмыгава. ЕЎРАПЕЙСКАЯ KAHBÉH ЦЫ Я АБ AXÔBE П РА В 0Ў 4AJ1ABÉKA I АСН 0Ў Н Ы Х СВАБ0Д. Падпісана ў 1950 y Рыме дзяржавамі — членамі Савета Еўропы, увайшла ў дзеянне ў 1953, дапоўнена 10 дадатковымі пратаколамі (апошні — y 1992). Устанаўлівае кантрольны судовы механізм, які дзейнічае на падставе індывід. скаргаў фіз. асоб і скаргаў дзяржаў аб парушэннях палажэнняў канвенцыі. Для разгляду скаргаў створаны Еўрап. камісія і Еўрап. суд на правах чалавека. У гэтым удзельнічалі таксама Камітэт міністраў — гал. паліт. орган Савета Еўропы. Месцазнаходжанне ўсіх — г. Страсбур (Францыя). Н.К.Маэоўка. ЕЎРАІІЁЙСКАЯ
КАНФЕДЭРАЦЫЯ
ПРАФСАІ03АЎ (ЕК П ), міжнародны рэгіянальны прафцэнтр. Створаны 8.2.1973 y Бруселі (Бельгія). Аб’ядноўвае прафсаюзы с.-д. і хрысц. кірунку зах.-еўрап. краін. У апошнім кангрэсе (1995) удзельнічала 79 прафцэнтраў (больш за 46 млн. чал.) з 22 краін. Кіруючыя органы: кангрэс, выканком. сакратарыят на чале са старшынёй, ген. сакратаром і яго намеснікам. Гал. мэты ЕКП — прадстаўнідтва і абарона сац.,
эканам. і культ. інтарэсаў працоўных на еўрап. узроўні ў цэлым і ва ўсіх еўрап. ін-тах; барацьба за захаванне і ўмадаванне дэмакратыі ў Еўропе і інш. ЕКП ажыцдяўляе работу на галіновым узроўні праз еўрап. прафс. камітэты, кіруе створаным y 1978 Еўрап. прафс. ін-там — цэнтрам дакументацыі і даследаванняў па прафс. і сац.-эканам. пытаннях. ЕЎРАПЁЙСКАЯ ПАТ^НТНАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ (ЕПА), рэгіянальная арганізацыя, задачай якой з ’яўляедца выдача еўрап. патэнтаў на аснове норм агульных для ўсіх удзельнікаў краін Еўрапейскай эканамічнай супольнасці. Засн. ў 1977. Асн. мэта — спрашчэнне справаводства па патэнтных заяўках y Еўропе: замест некалькіх патэнтных заявак на розных мовах можна падаць заяўку на адной мове і весці справаводства ў адным ведамстве ддя набыцця патэкіаў y некалькіх еўрап. дзяржавах. Месцазнаходжанне ЕПА — г. Мюнхен (Германія). ЕЎРАПЕЙСКАЯ С У П бл Ь Н А С Ц Ь I1A ХТАМНАЙ Э Н ЁРГІІ, Е ў р a т a м. Створана адначасова з Еўрапейскаіі эканамічнай супольнасцю (ЕЭС) y 1957 y складзе той жа групы краін з мэтай аб’яднання рэсурсаў атамнай энергіі, атамнай прам-сці і навук.-тэхн. патэнцыялу ў галіне ядз. фізікі і энергетыкі, a таксама каардынацыі нац. праграм развідця ядз. энергетыкі. Уключае Бельгію, Вялікабрытанію, Германію, Грэцыю, Данію, Ірландыю, Іспанію, Італію, Люксембург, Нідэрланды, Партугалію, Францыю. Ў 1967 органы Еўратама зліліся з органамі ЕЭС і Еўрапейскім аб 'яднаннем вугалю і сталі. Ш таб-кватэра ў г. Брусель (Бельгія). ЕЎРАПЕЙСКАЯ ЭКАНАМІЧНАЯ KA MI СІЯ AAH (ЕЭК), орган ААН, створаны ў 1947 y мэтах садзейнічання эканам. адраджэнню разбураных вайной краін Еўропы. Статус пастаяннага органа ААН набыла ў 1951. Членамі ЕЭК з’яўляецца большасць еўрап. дзяржаў, y т.л. Беларусь і Расія. ЕЭК садзейнічае развіццю гандлю і навук.-тэхн. супрацоўнідтва, ажыццяўляе доўгатэрміновае эканам. планаванне, накіроўвае і каардынуе работу сваіх дапаможных органаў. ЕЭК узначальваецца выканаўчым сакратаром. Кіруючым органам ЕЭК з ’яўляецца чарговая сесія, якая праводзіцца штогод. Месцазнаходжадде сакратарыята ЕЭК — г. Ж энева (Ш вейцарыя). ЕЎРАПЕЙСКАЯ ЭКАНАМІЧНАЯ СУП бЛ ЬН А С Ц Ь (ЕЭС), «A г y л ь н ы р ы н a к », група з 12 зах.-еўрап. краін (Бельгія, Вялікабрытанія, Германія, Грэцыя, Данія, Ірландыя, Іспанія, Італія, Люксембург, Нідэрланды, Партугалія, Францыя), якія ў 1957 аб’ядналіся ў эканам. саюз і ажыццявілі інтэграцыю сваіх эканомік. У ЕЭС створаны адзіны ўнутр. рынак, зняты абмежаванні на
свабоднае перамяшчэнне тавараў, капіталаў, рабочай сілы паміж краінамі, створана адзіная валютная сістэма, устаноўлена агульная с.-г. і трансп. палітыка. У 1967 органы Еўрапейскага а б’яднання вугалю і сталі і Еўрапейскай супольнасці па атамнай энергіі зліліся з органамі ЕЭС і трыадзіная інтэграцыйная apr-цыя пачала афіцыйна называцца Еўрапейскімі супольнасцямі, a неафідыйна з 1992 — Еўралейскай сулольнасцю, якая мае агульныя выкадаўчыя, прававыя і закадад. органы. Супольдасць мае таксама цесдыя сувязі з краідамі, якія сталі да шлях развіцця. Кіруючыя оргады ЕЭС — Камісія і Савет Міністраў — знаходзяцца ў г. Брусель (Бельгія). ЕЎРАПЁЙСКІ А Н Ч0УС , гл. Анчоус. ЕЎРАПЕЙСКІ БАНК РЭКАНСТРЎКЦ Ы І I РАЗВІЦЦЯ (European Bank for Reconstruction and Development; ЕБРР), спецыялізавалая міжнар. экадам. арг-цыя. Створаны ў 1991. Чл. ЕБРР — 57 краін, a таксама Еўрапейскі саюз і Еўрапейскі інвестыцыйны банк. Месца здаходжання — г. Лоддан. Мэта ЕБРР — фін. дадтрымка краін Цэдтр. і Усх. Еўропы, якія заявілі аб сваёй лрыхільдасді дэмакр. дрыдцылам (шматдарт. дэмакратыя, гшюралізм, рыначная эканоміка), садзейнічанне іх дераходу да адкрытай рыдачнай эканомікі і дрыватдага прадпрымальніцтва. Устадоўчы кадітал бадка 10 млрд. ЭКЮ . Гал. органы — Савет кіраўнікоў, Савет дырэктараў, Кадсультатыўны савет па дытаннях давакольдага асяроддзя. Mae прадстаўдідтвы ў краінах, якім аказваецца дадамога, y т л . да Беларусі. С.Ф.Свілас. ЕЎРАПЕЙСКІ ВАЛЮТНЫ САЮЗ. форма інтэграцыі краін-членаў Еўрапейскага саюза (ЕС) y валютда-філ. сферы. Рашэнне аб стварэнні саюза абвешчана Маастрыхцкім дагаворам 1992. План паэтаднага лераходу да Е.в.с. драдугледжваў «экадамічную канвергенцыю» і стабілізацыю валютных курсаў, абмежавадде ідфляцыі і доўгатэрміновых працэдтных ставак, дац. запазычанасці і межаў дэвальвацыі нац. валют. Яго рэалізацыя прадугледжвае стварэнде ў 1998 Еўрап. цэнтр. банка, y якім будуць прадстаўледы дац. цэлтр. бадкі, і ўвядзенне ў абарачэдне адзінай грашовай адзінкі з 1.1.1999 ва ўсіх краілах ЕС. Л.І.Шмыгава. ЕЎРАПЁЙСКІ ГУМАНІТАРНЫ УНІВ ЕРС ІТ^Т, дедзяржаўная вышэйшая навуч. ўстадова. Засд. ў 1992 y Мідску. Арыентуецца да адукац. стаддарты вядучых еўрал. і лаўн.-амер. ун-таў. Рыхтуе экадамістаў, тэолагаў, псіхолагаў, філосафаў, мастацтвазнаўцаў, дызайлераў, лрававедаў, далітолагаў і інш. У 1997/98 навуч. г. ф-ты: мастадтваў, права, экадомікі, псіхалогіі, тэалогіі, фрадка-бел. ф-т паліт. і адм. навук. Mae цэнтры: эканам. і сад. даследаванняў, амер., еўрад., гендэрдых даследаванняў; б-ку і выд-ва.
ЕЎРАПЕЙСКІ____________ 399 ЕЎРАПЕЙСКІ ІН ВЕСТЫ Ц Ы Й НЫ БАНК (European Investment Bank; ЕІБ), бадк, створады ддя падтрымкі праектаў, якія маюць значэнне для некалькіх краін — чледаў Еўрапейскай эканамічнай супольнасці, a таксама для фінансавання болыд адсталых еўрап. краід y выглядзе доўгатэрмідовых крэдытаў. Дзейнічае з 1959. ЕІБ — ідстытут з аўтадомным фін. статусам. Яго кіруючы оргад — Савет упраўляючых y складзе міністраў філансаў краін-удзельніц, які вызначае крэдытную палітыку, зацвярджае гадавыя балансы, лрымае раш энні аб выдачы крэдытаў і гарантый, аб выпуску пазык і памеры драцэдтдых ставак. Статутны капітал ЕІБ каля 15 млрд. ЭКЮ. ЕЎРАПЕЙСКІ ПАРЛАМЕНТ Е ў р а п а р л а м е д т , кансультатыўны і рэкамендадыйны орган Еўрапейскага саюза (ЕС). Створаны даводле Рым. дагавора (1957) дры заснаванні Еўрапейскай эканамічнай супольнасці (ЕЭС). Дэпутаты (626 чл.) з 1979 выбіраюцца ла аснове прамога ўсеагульнага галасавадня грамадзян краін — удзельніц ЕС (ЕЭС) тэрмінам на 5 гадоў. Месцазнаходжанне — г. Страсбур (Францыя). Е.п. удзельнічае ў абмеркаванні бюджэту ЕС, заканад. працэсе, кадтралюе работу Камісіі і Савета ЕС. Кіруючы орган — прэзідыум (старшыня і 14 намеснікаў, 5 квестараў з дарадчымі галасамі), пастаянныя к-ты, падкамітэты, часовыя і следчыя к-ты рыхтуюць матэрыялы для пледарных дасяджэнняў Е.д. (драходзяць адкрыта кожны месяц). Пратаколы і тэксты рашэдняў расдаўсюджваюцца на 9 еўрап. мовах. С.Ф.Свілас. ЕЎРАПЕЙСКІ САЦ Ы ЯЛЬН Ы Ф О Н Д (European Social Fund), фонд Еўрапейскай эканамічнай супольнасці, накіраваны на павышэдде занятасці ў краінах — членах Супольнасці драз аказанне фін. дапамогі ў перападрыхтоўцы і перасялеллі рабочых. Засн. ў 1959; y выніку рэформы 1971 болыд дакладда вызначаны прыярытэты яго дзейнасці. Фонд дае субсідыі для развіцця драфес. адукацыі, фінадсавання драграм давышэння занятасці, развіцця галід, якія перажываюць слад, дапамогі ў працаўладкаванні імігрантам, жадчынам. Вялікая ўвага аддаецца фінансаванню праграм ла ўладкаванні моладзі. ЕЎРАПЁЙСКІ CAIÔ3, (European Union; EC), саюз 15 еўрап. дзяржаў, створады да аснове Маастрыхцкага дагавора 1992 краінамі—членамі Еўрапейскіх супольнасцей: Белыіяй, Вялікабрытаніяй, Гермадіяй, Грэцыяй, Дадіяй, Ірландыяй, Іспаніяй, Італіяй, Люксембургам, Нідэрландамі, Партугаліяй, Францыяй. 1.1.1995 да яго далучыліся Аўстрьія, Фінляндыя і Швецыя. Дзейлічае з 1.11.1993. Мэта ЕС — стварэнне экалам., валютдага і даліт. саюза, a таксама ўвядзенне агульдага грамадзядства. Эканам. саюз будзе рэалізаваны
400
ЕЎРАПЕЙСКІ
шляхам правядзення супольнай знешняй эканам. палітыкі, прыняцдем агульных рэкамендацый па ўнутр. палігыцы краін-удзельніц, увядзеннем адзінага рынку і ліквідацыі ўсялякіх абмежаванняў на перамяшчэнне людзей, паслуг, тавараў, капіталаў y межах ЕС. Паступова павінна быць уведзена бюджэтная дысцыпліна пад кантролем Еўрапейскай эканамічнай камісіі ААН. РэалЬацыя валютнага саюза плануецца шляхам стварэння Еўрап. валютнага ін-та, Еўрап. цэнтр. банка, абмежавання вагаддяў валютных курсаў, рэгістрацыі біржавых каціровак y ЭКЮ і ўвядзення адзінай валюты на тэр. ЕС (да 1999). Замежная палітыка будзе рэалізоўвацда ў форме пастаянных кансультацый і шляхам выпрацоўкі адзінай пазіцыі краін-удзельніц ЕС. Значная ўвага аддаецца пытанням экалогіі, барацьбе са злачыннасцю, наркабізнесам і інш. Палітыка бяспекі распрацоўваецца сумесна з Заходнееўрапейскім саюзам. Грамадзянства ЕС не замяняе грамадзянства краін-удзельніц, яно забяспечвае права ўдзельнічаць y мясц. выбарах, выбарах y Еўрапарламент, звяртаіша са скаргамі ў Еўрапарламент і да прадстаўніка ЕС па правах чалавека. Органы Еўрап. сулольнасцей (Савет Еўропы, Савет Еўрапейскага саюза, Еўрапейская камісія, Еўрапейскі парламент, Еўрапейскі суд) аўтаматычна сталі органамі Н.К.Мазоўка. ЕС. ЕЎРАПЕЙСКІ САЮЗ РАДЫЁВЯШ ЧАННЯ (ЕСР), міжнародная аргадізацыя, заснаваная ў 1950 для каардыдацыі дзейнасці краін Еўропы ў галіне радыёвяшчання. Аб’ядноўвае 103 тэлерадыёкампаніі э 80 краін (1997), з якіх 31 — нееўрапейская. У склад ЕСР y якасці асобнага дэлартамента ўваходзіць Еўрабачанне. 3 1996 y ЕСР уваходзіць Беларусь. ЕЎРАПЁЙСКІ ФОНД РАЗВІЦЦЯ (European Development Fund; ЕФР), спецыяльны фонд, засн. Еўрапейскай эканамічнай супольнасцю ў 1959 для аказання фін. і тэхн. дапамогі краінам, якія звязаны з Супольнасцю Рымскім даГаворам 1957: канвенцыямі Яўндэ і Ламе 1975. Забяспечвае бяспошлінны імпарт прамысл. прадукцыі з краін, якія сталі на шлях развіцця, і фін. дапамогу ў рэалізацыі праграм развіцця. ЕЎРАПЕЙСКІ Ц Э Н Т Р ЯДЗЕРНЫ Х ДАСЛЁДАВАННЯЎ (франд. Conseil Européen pour la Recherche Nucléaire; Ц ЕРН ), міжнар. навук.-даследчая ўстанова 19 дзяржаў Еўропы (Аўстрыя, Вялікабрытанія, Іспанія, Італія, Францыя, ФРГ і інш.). Створана пры падтрымцы Ю НЕСКА y 1954 каля Жэневы (Ш вейцарыя, Ф ранцыя) для правядзення тэарэт. і эксперым. работ y галіне фізікі элементарных часцід (фізікі высокіх энергій). Mae 2 буйныя паскаральнікі
элементарных часціц на сустрэчных пучках (калайдэры): супер пратонны сінхратрон на 450 ГэВ y пучку ў імпульсным рэжыме (з 1981) і вялікі электрон-пазггродны калайдэр на 90 ГэВ (з 1996). На іх базе будуецда самы буйны ў свеце паскаральнік — вялікі адронны калайдэр, разлічаны на энергію пратонаў да 5000 ГэВ y пучку (увод y дзеянне ў 2004). У распрацоўцы і стварэнні дэтэктарных сістэм для гэтага паскаральніка ўдзельнічаюць вучоныя розных н.-д. устаноў Беларусі ў адпаведнасці з дзярж. пагадненнем аб навук.-тэхн. супрацоўніцтве з ЦЕРН (1993). АЛ.Іогуш. ЕЎРАПЁЙ СКІЯ С У П бЛЬН А С Ц І, агульная назва трох узаемазвязаных рэгіянальных эканам. арг-цый: Еўрапейскага а б ’яднання вугалю і сталі (ЕАВС), Еўрапейскай супольнасці па атамнай энергіі (Еўратам) і Еўрапейскай эканамічнай супольнасці (ЕЭС), утвораных y 1951— 57. У сістэму Е.с. уваходзяць таксама інш. еўрап. інтэграцыйныя ін-ты (Еўрапейскі і'нвестыцыйны банк, Фонд еўрапейскага рэгіянальнага развіцця і інш.). У 1965 паводле Брусельскага дагавора створаны адзіныя органы трох супольнасцей. 3 1986 Е.с. выкарыстоўваюць уведзены ў 1955 Саветам Еўропы еўрап. сцяг, y 1972 ода «Да радасці» Л.Бетховена на словы Ф.Ш ылера зацверджана ў якасці еўрап. гімна. Паводле Маастрыхцкіх пагадненняў 1992 Е.с. era ni афіц. называцда Еўрапейскім саюзам. ЕЎРАПЕ0ІДНАЯ PÂCA, е ў р а з і й с к а я р а с а , адна з асноўных або вялікіх рас чалавецтва, y якую ўваходзяць атлагпа-балт., балкана-каўказская, беламорска-балт., інда-міжземнаморская, сярэднееўрапейская малыя расы. Сфарміравалася на абшарах Зах., Цэнтр. і Усх. Еўропы, тэр. Каўказа, Пярэдняй, Паўд. і Паўд.-Усх. Азіі. У прадстаўнікоў гэтай расы скура ад светлых да смуглявых адценняў, вочы ад вельмі светлых да цёмных, валасы светлыя і цёмныя, прамыя ці хвалістыя, прыкметна растуць барада і вусы, нос вузкі, рэзка выступае, высокае пераноссе, тонкія вусны, рост ад нізкага да высокага. Малыя расы адрозніваюцца паміж сабой пігментацыяй вачэй і валасоў, формай носа. Сучаснае насельнідтва Беларусі адносіцда да ўсх.-балт. варыядта беламорска-балт. малой расы. Для яго характэрна шырокае тулава і кароткія догі, сярэддешырокі і сярэддевысокі твар, умерада выступаючы дос. Сярод беларусаў вылучаюцца лаўн. і даўд. варыянты. Алошні больш пігмедтаваны і нізкарослы. Літ.-. Т е г а к о Л.Н., С а л н в о н М.Я. Осноьы современной антропологнп. Мн., 1989. Л.І.Цягака. ЕЎРАРЬІНАК, ры дак еўравалют, міждар. ры дак пазыковых кадіталаў, на якім адерацыі ажыццяўляюцца ў еўравалютах. Створаны ў Еўроле ў канды 1950-х г. У якасці крэдытораў на Е. выстулаюць пераважна прыватдыя камерцыйлыя банкі, a ў рсші лазычальні-
каў — транснац. карларацыі і дзяржавы, якія адчуваюць патрэбу ў замежнай валюце. Аперацыі Е. лраводзяцца ў выглядзе кароткатэрміновых (да 18 месяцаў) крэдытаў. ЕУРАТАМ, гл. Еўрапейская супольнасць па атамнай энергіі. ЕЎР0П А, y старажытнагрэчаскай міфалогіі багідя земляробства, дачка фінікійскага цара Агенора, сястра Кадма, маці Мідаса, Сарледона і Радамадфа. Закахады ў Е. Зеўс дад выглядам быка выкраў яе і дераплыў на Крыт, дзе Е. стала яго жонкай. Культ Е. існаваў y Фінікіі і на Крыце. Выкраданне Е. — часты сюжэт y выяўл. мастацтве (ант. вазаліс, рым. мазаіка, фрэскі ў Пампеях, карціны К. Ларэна, Рафаэля, Тыцыяла і інш.).
Да арт. Еўропа. Выкраданне Еўропы. Мастак В.А Сяроў. 1910.
ЕЎР0П А, частка свету, зах. ч. мацерыка Еўразія. Пл. каля 10 млн. km2, y т л . дл. астравоў каля 730 тыс. км2. Крайнія дудкты кантынентальнай Е.: на П д — мыс Нордкін, 71°08 лаўн. ш., на Пд — мыс Маракі, 36° лаўн. ш., на 3 — мыс Рока, 9°34 зах. д., на У — П алярды Урал (даблізу Байдарацкай губы), 67°30 усх. д. Мяжу з Азіяй умоўна лраводзяць па ўсх. паддожжы Урала, рэках Эмба, Каслійскім м., рэках Кума і Маныч, Азоўскім, Чордым і Мармуровым морах, лрал. Басфор і Дарданелы. Абмываецца морамі Паўн. Ледавітага і Аглантычнага ак.: на Пн і ПнЗ Карскім, Баранцавым, Белым і Нарвежскім, на 3 — Балтыйскім і Паўночным, да Пд — Міжземдым, Мармуровым, Чорным і Азоўскім, да ПдУ бяссцёкавым возерам Каспійскім морам. Берагі моцна ларэзаныя, асабліва на 3 і Пд. Даўж. берагавой ліліі каля 38 тыс. км. Н а долю лаўастравоў прыладае каля У 4 тэрыторыі, самыя вялікія Кольскі, Скандынаўскі, Пірэнейскі, Апенінскі, Балканскі. Найб. а-вы: Новая Зямля, Ісландыя, Вялікабрытадія, Ірладдыя, Корсіка, Сардзінія, Сіцылія, Крыт. Найб. аддаленасць ад мораў каля 1600 км. Рэльеф. Па сярэдляй (каля 300 м) і максімальнай вышылі (г. Манблан — 4807 м) Е. саступае інш. часткам свету, акрамя Аўстраліі. У будове лаверхді ле-
® о
Сталіцы дзярж аў Іншыя населеныя пуннты
1 Нідэрланды 2 Бельгія 3 Швейцарыя 4 Ліхтэнштэйн 5С лавенія
14Грузія 15 Азербайджан 16 Арменія
9 Албанія Ю Эстонія 11 Латвія 12 Літва 13 Малдова
Л ічбам і на нарце пазначаны д зяр ж ав ы :
---------- Чыгунні
6 Харватыя 7 Боснія і Герцагавіна 8 Манедонія
402_________________ЕЎРОПА раважаюць раўніны. Горы займаюць каля 17% тэр. Палавіну плошчы займае Усходне-Еўрапейская (Руская) раўніна і яе працяг на 3 — Сярэднееўрапейская раўніна. На раўнінах ёсць узвышшы да 300— 400 м над узр. м. (Сярэднярускае, Прывалжскае, Валынскае, Падольскае, Валдайскае і інш.) і нізіны да 150— 200 м (Прычарнаморская, Прыдняпроўская, Прыкаспійская і інш.). Для паўн. ч. характэрны ледавікова-акумуляцыйныя і водна-ледавіковыя формы рэльефу. У цэнтр. і паўд. ч. Рускай раўніны пераважаюць эразійнарасчлянёныя паверхні (яры, лагчыны і інш.). На Пд — маладыя марскія акумуляцыйныя нізіны — Прьгчарнаморская і Прыкаспійская. Найб. значныя горы: Альпы, Карпаты, Пірэнеі, Апеніны, Скандынаўскія, горы Балканскага п-ва (Радопы, Рыла, Пірын). Уздоўж усх. граніцы — Уральскія горы. Да Е. зрэдку адносяць Каўказ. Дзеючыя вулканы ёсць y Ісландыі (Гекла, Лакі, Аск’я) і Міжземнамор’і (Этна, Везувій, на Ліпарскіх а-вах і в-вах Тыра). Геалагічная будова. У фундаменце Е. ляжыць Еўрап. платформа, якая займае ўсю Усх. E. і паўн.-зах. ч. Зах. Е. На большай ч. платформы дакембрыйскі крышт. фундамент перакрыты гарызантальна залягаючымі асадкавымі пародамі магутнасцю ад 1—2 да 5 км. 3 3 і ПнЗ платформу акай-
акумуляцыйныя формы рэльефу. Чацвярцічныя зледэяненні адзначаліся і ў гарах на Пд. Карысныя выкапні. У Е. буйныя радовішчы нафты і прыроднага газу (шэльф Паўночнага м., перадгор’і Каўказа, Волга-Уральская нафтагазаносная вобл., Прыкаспійская нізіна), каменнага вугалю (в-аў Вялікабрытанія, Рурскі, Верхнесілезскі, Данецкі, Пячорскі ба-
сейны), жал. (Скандынаўскі і Кольскі п-вы, Латарынгія, Курская магнітная анамалія, Крывы Рог, Керч), марганцавых (Нікапаль), алюмініевых (Кольскі п-аў, Венгрыя, Грэцыя), поліметал. (Германія, Іспанія, Балгарыя, Польшча), нікелевых, кобальтавых, медных руд. Германія, Беларусь і Францыя багатыя калійнымі солямі. Ёсць кухонная
Да арт. Еўропа. Мінскае ўзвышша V наваколлі Мінска. соль, разнастайныя буд. матэрыялы і інш. Клімат. Е. знаходзідда ў 4 кліматычных паясах: арктычным, субарктычным, умераным і субтрапічным. Радная аддаленасць ад акіянаў і ўплыў рэльефу абумоўліваюць ваганні кліматычных умоў. Цыркуляцыя паветр. мас вызначаецца цэнтрамі атм. ціску: Ісландскім мінімумам, Азорскім і Азіяцкім максімумамі, арктычным поясам высокага ціску. Да арт. Еўропа. Тыповы ландшафт на Скандынаўскім паўвостраве.
моўваюць каледонскія струкгуры (Скандынаўскія горы, Паўн.-Шатландскае нагор’е, Паўд.-Шатландскае ўзв., горы Уэльса). На У Еўрап. платформа абмежавана Уральскімі гарамі герцынскага ўзросту. Шырока прадстаўлены герцыніды ў Зах. Е.: Пд Брыганскіх а-воў, Цэнтр. Французскі масіў, Вагезы, Шварцвальд, Рэйнскія Сланцавыя горы, Чэшскі масіў з Судэтамі, Руднымі гарамі, Шумавай, Чэшскі Лес і Калецка-Сандамірскі краж. 3 Пд герцыніды акаймоўваюцца маладым альпійскім поясам (Альпы, Карпаты, Сгара-Планіна). На Пд Е, альпійскія струкгуры прадстаўлены Андалускімі, Пірэнейскімі, Аленінскімі гарамі, Дынарскім нагор’ем, Паўн.-Албанскімі Альпамі, хр. Пінд, горнымі ўгварэннямі на астравах. Перадгорныя прагіны займаюць Паданская і Ніжнедунайская раўніны. Значную ролю ў геалаг. гісторыі Е. мелі чацвярцічныя эледзяненні. Асноўнымі цэнтрамі фарміравання ледавіковага покрыва былі Фенаскандыя і Шатландыя. Ледавікі пакінулі ледавікова-экзарцыйныя і ледавікова-
Да арг. Еўропа. Краявід y цэнтральнай частцы вострава Сіцылія.
Найб. тэрыторыі ляжаць ва ўмсраным noa ce, для якога характэрны заходні перанос паветра, 3-за ўплішу цёплых атл. паветр. мас болыпая ч. Зах. Е. мае акіянічны клімат. У студз. тут дадатныя т-ры паветра (да 6 °С). Пры руху на У павялічваецца кантынентальнасць, паветра выхалоджваецца, ва Усх. Е.
часта пранікае арктычнае паветра. Гэта выклікае паніжэнне т-р да -10, -24 °С. Ва Усх. Е. ўгвараецца ўстойлівае снегавое покрыва на 4—8 месяцаў. Летам тэрмічны рэжым y асноўным адпавядае занальнаму размеркаванню сонечнага цяпла. На Пн Е. т-ра самага цёплага месяца (ліпень—жнівень) 5 °С. Самыя высокія т-ры адзнаЧаюцца ў Міжземнамор’і (26—28 °С). Колькасць ападкаў ад 1000—1500 мм на 3 да 400 мм на У. Найменш іх выпадае ў Прыкаспійскай нізіне — 150—200 мм. Найб. колькасць ападкаў на 3 выпадае ўвосень і ў пачатку зімы, на У улетку, y Паўд. Е. — зімой. Унутраныя воды. Па велічыні слоя сцёку (каля 300 мм) Е. займае 2-е месца пасля Паўд. Амерыкі, але з-за малых памераў сушы аб’ём сцёку невялікі (каля 2950 км2 за год). Е. багатая паверхневымі водамі. Большасць рэк належыць да бас. Атлантычнага ак. або яго мораў (Нява, Зах. Дзвіна, Нёман, Вісла, Одра, Эльба, Рэйн, Сена, Луара, Гарона, Дуэра, Taxa, Эбра, Рона, По, Дунай, Дняпро, Дон). Самая доўгая р. Волга ўпадае ў Каспійскае м. Да бас. Паўн. Ледавітага ак. адносяцда Пячора і Паўн. Дзвіна. Бсшьшасць рэк мае павольнае цячэнне, малыя нахілы рэчышчаў, моцнае меандраванне. Для іх рэжыму характэрны веснавы максімум, летне-асенні і зімовы мінімумы, зімовы ледастаў. He замярзаюць толькі рэкі на крайнім 3 і Пд. Большасць рэк суднаходныя, многія з іх злучаны паміж сабой каналамі. Рэкі Паўд. Е. з ’яўляюцца важнай крыніцай арашэння. Многія pa id выкарыстоўваюцца ў гідраэнергет. мэтах. Буйныя вадасховішчы на Волзе, Дняпры, Доне. Шмат азёр y раёнах чацвярцічнага зледзянення. Найболыыыя з іх — Ладажскае (пл. 18,4 тыс. км2), Анежскае (9,9- тыс. км2), Венерн, Ветэрн, Меларэн, Ельмарэн, Інары, Імандра — маюць ледавікова-тэктанічнае паходжанне. Шмат запрудных ледавіковых азёр: Сайма, Мюрыц, Снярдвы, Мамры. Каля падножжа Альпаў падпруджаныя стараж. марэнамі далінных ледавікоў азёры Жэнеўскае, Фірвальдштэцкае, Кома, Гарда, Лага-Маджорэ. Ёсць тэктанічныя, вулканічныя і карставыя азёры. У лясной зоне шмат балот. Агульная дл. сучасных ледавікоў каля 100 тыс. км , y т л . на астравах Арктыкі (каля 75 тыс. km2), y Ісландыі
(11,8 тыс. км2), Скандынаўскіх rapax (5 ЕЎРОПА_________________403 тыс. км2), Альпах (3,2 тыс. км2). Глебы і расліннасць. На раўнінах Усх. Е. добра акрэслена шыротная заналь- стэпаў прымеркаваны да ўмоў умеранага кантынентальнага клімату на Прыдунасць глеб і расліннасці; y rapax вынайскіх раўнінах і на Пд Рус. раўніны. шынная пояснасць. На астравах Паўн. Пераважаюць разнатраўна-злакавыя і Ледавітага ак. — арктычныя пустыні з злакавыя стэпы на чарназёмных і кашмохава-лішайнікавай расліннасцю на танавых глебах. На Пд Ніжняга Паволмаламагутных арктычных глебах. На Пн жа пашыраны паўпустыні з перавагай Усх.-Еўрап. раўніны і Фенаскандыі — тундравая зона з мохава-лішайнікавым і ксерафітных хмызнякоў, салянак, палыноў. У міжземнаморскім клімаце атрыхмызняковым покрывам, якая на Пд мала развіццё зона вечназялёных субпераходзідь y лесатундру; глебы тундратрапічных ксерафітных лясоў (каменны выя, глеевыя, часткова ападзоленыя. На і коркавы дуб, італьян. хвоя і інш.) і Пд да Ладажскага воз. і Паўн. Увалаў, a ксерафітныя фармацыі з вечназялёных і таксама на большай ч. Фенаскандыі — лістападных хмызняковых; y rapax шыялова-піхтавыя, хваёвыя і лістоўнічныя ракалістыя і мяшаныя лясы. таежныя лясы на падзолістых моцна забалочаных глебах. М яшаныя (хвойнаЖывёльны свет. Tap. Е. ўваходзіць y шыракалістыя) лясы займаюць Пн Вясклад Арктычнай (у межах арктычнай, лікабрытаніі, Пд Скандынавіі, У Сярэдтуіідравай і лесатундравай зон), Еўрап,нееўрап. раўніны, a на Рус. раўніне даСіб. (з лясной, лесастэпавай і стэпавай сягаюць 52— 54 паўн. ш., паступова зонамі) і Міжземнаморскай падабласвыкліньваюдца да Урала. Занальным цей Палеаарктычнай біягеагр. вобласді. тыпам глебы з ’яўляюцда дзярнова-падСамы бедны відамі жывёльны свет на зсшістыя. Ва ўмовах акіянічнага ўмералаўн. акіянічных узбярэжжах і ў зоне нага клімату ў Зах. Еўропе пашыраны туддры (пясец, гардастай, паўн. алень, шыракалістыя лясы (бук, граб, каштан, лемінгі, з птушак — палярная сава і куна У — дуб). Пераважаюць бурыя лясрапатка, гусі, качкі і ідш.). На ўзбярэжныя глебы. На ўзбярэжжах развіваюцца жах трапляецца белы мядзведзь, y моверасоўнікі. У rapax вышынная поясрах маржы, цюледі, розныя віды рыб. насць. У Альпах дубова-букавыя лясы Для лясной зоны характэрны лось, дзік, перадгор’яў зменьваюцда хвойна-шыраліс, воўк, буры мядзведзь, бабёр, заяц, з калістымі лясамі сярэднягор’яў (да птушак — рабчыкі, глушцы, курапаткі. выш. 1700— 2100 м). Вышэй субальпійНа У y лясах водзяцца собаль, расамаскія і альпійскія лугі. Зоны лесастэпаў і ха, вавёрка, бурундук, лясная пяструш-
Да арт. Еўропа. Даліна Рэйна ў Германіі.
д а арт Eÿpom, Ландшафг y Падмаскоўі.
ка. У зах.-еўрал. лясах — высакародны алень, казуля, дзік, заяд. У лесастэпах і стэпах Е. пераважаюць суслікі, суркі, тушканчыкі, палёўкі, хамякі, на У тралляюцца сайгакі. У міжземнаморскай зоне — дзікабраз, вівера-генета, шматлікія птушкі (блакітная сарока, каменны дрозд, фламінга, белагаловы сіп, сіваваронка), паўзуны і земнаводныя (яшчаркі, хамелеоіш, чарапахі, вужы, гадзюкі і інш.), насякомыя. У rapax захаваліся гордыя казлы, серны, муфлоны. Насельніцтва. У Е. жыве больш за 700 млн. чал. Шчыльнасць нас. вагаецца ад 5 чал. y Паўн. Е. да 250— 300 чал. y Цэнтр. Е. У некат. краінах (Нідэрланды ’ Бельгія) шчыльнасць перавышае 300 чал. на 1 км2. У Е. самы высокі (73%) працэнт гар. насельніцгва (Бель-
404
ЕЎРОПА
гія — 97%, Ісландыя — 91, Вялікабрытанія і Нідэрланды — па 89, Германія — 86, Ш вецыя — 83%). Найб. нізкі працэнт rap. насельніцгва на ПдУ (Албанія — 37%, Югаславія — 47, Малдова — 50, Харватыя — 51%). У Е. 59 гарадоў з нас. больш за 1 млн. ж., Мінск знаходзіцца прыкладна на 30-м месцы. Найб. гарады Е.: Лондан, Парыж, Масква, Санкт-ГІецярбург, Беряін. Для большасці краін Е. ў канцы 20 ст. характэрны нізкі прырост насельніцтва — каля 0,1—0,3% за год. У некат. краінах (Венгрыя, Украіна, Германія, Беларусь) натуральны прырост адмоўны. Насельніцтва Е. належыць да вял. еўрапеоіднай расы, большасць народаў гаворыць на мовах індаеўрап. сям ’і. Славянская група моў гэтай сям’і падзяляецца на 3 падгрупы: усх. (беларусы, рускія, украінцы), зах. (палякі, чэхі, славакі, лужыдкія сербы), паўд. (балгары, сербы, харваты, славенды, македонцы, баснійцы, чарнагорцы). Блізкія да славян мовай і культурай народы балт. моўнай групы — літоўцы і латышы. Паўн.-Зах. і Цэнтр. Е. насяляюць народы герм. моўнай групы, якая падзяляецца на паўн. (шведы, датчане, фарэрцы, нарвежцы, іслацдцы) і зах. (немцы, аўстрыйцы, германа-швейцарцы, эльзасцы і латарынгцы, люксембуржцы, галандцы, фламандцы, фрызы, англічане, шатландцы, сшьстэрцы) падгрупы. У Зах. і Паўд.-зах. Е. жывудь народы раманскай моўнай групы (італьянцы, французы, іспанцы, партугальцы, каталонцы, галісійды, валоны, франкашвейцарцы, італа-швейцарцы, карсіканцы, рэтараманскія народы — фрыулы, ладзіны, раманшы). У раманскую групу таксама ўваходзяць блізкія да славян культурай малдаване, румыны, арамуны (влахі). Да кельцкай моўнай групы адносяцца ірландцы, уэльсцы (валійцы), гэлы, брэтонды; асобныя моўныя групы складаюць албанцы і грэкі; цыганы належаць да інд. моўнай групы. На тэр. Е. жывуць народы уральскай сям’і: да фінскай групы гэтай сям ’і адносяцца фіны, карэлы, эстонцы, лівы, іжорцьі, вепсы, саамы, комі і комі-пермякі, удмурты, марыйцы, мардва, да угорскай — венгры, мансі, да самадыйскай — ненцы. У цюркскую моўную групу алтайскай сям’і моў уваходзяць чувашы, татары, башкіры, туркі, гагаузы, y мангольскую — калмыкі. Адасобленае становішча займаюць баскі, якія жывуць на ўзбярэжжы Біскайскага зал. ў Францыі і Іспаніі. Да семіта-хаміцкай моўнай сям’і належаць мальтыйцы. Яўрэі карыстаюцца мовамі тых народаў, сярод якіх жывуць, і мовамі ідыш і іўрыт. Е. — радзіма 2 асноўных галін хрысціянства — праваслаўя і каталіцтва, a таксама шматлікіх пратэстанцкіх цэркваў і плыней, якія ўзніклі ў 16— 17 ст. Большасць веруючага насельнідтва Е. вызнае хрысціянства: праваслаўе (усх. і паўд. славяне, усх.-раманскія на-
роды, грэкі, мардва, удмурты і інш.), каталіцызм (амаль усе раманскія народы, зах. славяне, ч. паўд. славян, літоўцы, ірландцы, аўстрыйцы, фламандцы, венгры, ч. немдаў і інш.), пратэстанцтва (палавіна немцаў, галандцы, англічане, шатландцы, уэльсды, датчане, шведы, нарвежды, фіны). Частка насельніцтва Е. (туркі, татары, башкіры, казахі, ч. баснійцаў, болыдасць албанцаў, выхадцы з мусульманскіх краін) вызнае іслам. Невял. групы насельніцтва вызнаюць іудаізм (яўрэі), будызм (калмыкі) і ідш. Палітычны падзел. На тэр. Е. размешчаны дзяржавы: Албанія, Андора, Аўстрыя, Балгарыя, Беларусь, Бельгія, Боснія і Герцагавіда (складаецца з 2 самаст. ч.), Ватыкан, Вялікабрытанія, Венгрыя, Германія, Грэцыя, Данія, Ірландыя, Ісландыя, Іспанія, Італія, Казахстад (еўрап. частка), Латвія, Літва, Ліхтэнштэйн, Люксембург, Македонія, Малдова, Мальта, Манака, Нарвегія, Нідэрланды, Партугалія, Польшча, Расія (еўрап. частка), Румынія, С ан-М арына, Славакія, Славенія, Турцыя (еўрал. частка), Украіна, Фінляндыя, Францыя, Харватыя, Чэхія, Ш вейцарыя, Швецыя, Эстодія, Югаславія; Гібралтар — уладанне Вялікабрытадіі, Фарэрскія а-вы — аўтадомдая ч. Даніі. Пра кожную дзяржаву і ўладанне гл. асобны артыкул. М.В.Лаўрыновіч. ЕЎР0П А, спадарожнік планеты Юпітэр. Дыяметр 3140 км, сярэдняя адлегласць ад цэнтра планеты 670,9 тыс. км. Сідэрычны перыяд абарачэння 3 сут 13 гадз 18 мід. Mae атмасферу. Адзін з чатырох яркіх спадарожнікаў Юпітэра. Адкрыў Г.Галілей (1610). ЕЎРО ПА ЦЭНТРЫ ЗМ , прынцып і пазіцый, паводле якіх ладзеі ў свеце разглядаюцца і ацэньваюцца з еўрап. пункту гледжання. Mae месца ў філасофіі гісторыі і культуры, тэорыі развіцця грамадства, паліталогіі і інш. грамадскіх навуках, a таксама ў палітыцы. Характэрная рыса Е. — абсалютызацыя еўрап. вопыту развіцця я к узораў для нееўрап. народаў. Рысы Е. заўважаюцца ўжо ў Стараж. Грэцыі і Рыме. Платон, напр., лічыў грэч. поліс (горад-дзяржава) ідэальнай формай дэярж. ўладкавалня. У сярэдневякоўі на Е. абапіралася ідэалогія каталіцызму, якая абвяшчала Ватыкан духоўным цэнтрам зямлі і вяла барацьбу сулраць інш. рэлігій. У 19 і 20 ст. еўропацэнтрычныя ідэі пэўным чынам паўплывалі на філасофію Т.Гегеля, на тэорыі цывілізацый і культур О.Шпенглера i А. Тойнбі. Элементы Е. ёсць і ў сучасных тэорыях грамадскага развіцця, дзе падкрэсліваецца вядучае здачэнне еўрап. вопыту навук.-тэхн., тэхнал. і сац.-культ. прагрэсу. Jlim:. С е м е н о в Ю.Н. Соцнальная фнлософня АТойнбн. М., 1980; Д а н н л е в с к м й Н.Я. Россня н Европа. М., 1991. В.І.Боўш. Е Ў Р 0 П ІЙ (лац. Europium), Eu, хімічны алемент III групы перыяд. сістэмы, ат.
н. 63, ат. м. 151,96, адносідда да лантаноідаў. У прыродзе 2 стабільныя ізатопы ш Ей (47,82%) і 153Eu (52,18%). У зямной кары 1,3 • 10"4% па масе. Адкрыты ў 1901 франц. хімікам Э Д эм арсэ. Серабрыста-белы метал, ^ 826 °С, шчыльн. 5245 кг/м3. У паветры хупса акісляецца (захоўваюць y вакууме ці інертным асяроддзі), узаемадзейнічае з вадой і мінер. кіслотамі, пры награванні — з галагенамі, аэотам, вадародам. Выкарыстоўваюць як паглынальнік нейтронаў y ядэ. тэхніцы, актыватар люмінафораў y каляровым тэлебачанні.
Ф.Ф.Еўстаф’еў.
Я.АЕўтушэнка.
Е Ў РЫ ІІІД , гл. Эўрыпід. ЁЎСТАФ’ЕЎ Серафім Фёдаравіч (н. 2.1.1914, г. Чыятура, Грузія), бел. інжынер. Сыд Ф.Ф.Еўстаф’ева. Скончыў Бел. лесатэхн. ін-т (1940). 3 1950 y Ін-це торфу АН Беларусі, y 1954— 70 y БПІ. Сканструяваў пнеўматычны барабан для перакочвання цыліндрычнага торфу пры яго сушцы, воданаліўны каток для ўшчыльнення грунту. Распрацаваў тэорыю праекгавання і выяўлення на чарцяжах святлоценявых форм. Аўтар успамінаў пра Ф.Ф.Еўстаф’ева. ЁЎСТАФ’ЕЎ Фёдар Фёдаравіч (12.10.1862, г. Трубчэўск Бранскай вобл., Расія — 21.1.1941), бел. вынаходнік. Герой Працы (1928). 3 1903 працаваў y Гомельскім чыг. дэпо. Вынайшаў лятальны апарат верт. ўзлёту — гелікаптэр, макет якога экспанаваўся на Екацярынаслаўскай прамысл. выстаўцы ў 1909, прыстасаванне для прадзімання дымагарных труб паравозных катлоў, дамкрат для падымання вагонаў, іскраўлоўнік на паравозах, эстакаду для падачы вугалю на паравозы і інш. 3 1922 займаўся распрацоўкай праекта вінтаплана (верталёта) для перавозкі пасажыраў. Літ:. Д е г т е в В. Крылья Белорусснн. Мн„ 1973. С. 16—17. ЕЎСЦІГНЁЕЎ Вікгар Уладзіміравіч (н. 30.8.1941, в. Сукманаўка Тамбоўскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне неўралогіі. Д -р мед.н. (1991), праф. (1994). Акад. Каралеўскай акадэміі дактароў Іспаніі (1993). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1966). У 1969— 83 і з 1994 працуе ў ім, y 1983— 94 y Бел. дзярж. ін-це ўдасканалення ўрачоў. Навук. працы па праблемах эпілепсіі і яе хірург. лячэння. Адзін э аўтараў адкрыцця «Заканамернасці змянення ўласных акустычных ваганняў галаўнога мозга» (1991), рас-
працоўкі сістэмы камп’ютэрнай дыягностыкі вострых хвароб ц.н.с. і метаду рэдыслакацыі мазгавога ствала ў выпадках яго зрушвання і пры ўшчамленнях, абумоўленых унутрычарапной гіпертэнзіяй. Тв.\ Смешення н ушемлення мозгового ствола. Мн . 1968 (разам з М.С.Місюком, С.М.Рагульчанкам); Острая внутрнчерелная пшертензня. Мн., 1974 (разам з АЯ.Семаком); Основы топнческой днагностакл заболеванмй нервной снстемы. Мн., 1974 (у сааўт ); Нервные болезнн. Мн., 1977 (разам з М.С.Місюком, АМ.Гурленем).
чы сад» (1984), «Пахаванне Сталіна» (1991), здымаўся ў іх. На бел. мову творы Е. перакладалі Р.Барадулін, А.Вольскі, А.Вярцінскі, В.Макарэвіч, У.Нядзведскі і інш. Тв:. Собр. соч. Т. 1—3. М„ 1983—84; Нет лет. СПб., 1993; Мое самое-самое. М., 1995.
ЕЎТЭРПА, y старажытнагрэчаскай міфалогіі адна з 9 муз, апякунка лірычнай паэзіі і музыкі, дачка Зеўса і Мнемасіны, маці фракійскага цара Рэса. Е. ўяўлялі з двайной флейтай.
ЕЎФРАТ, араб. Ш а т - э л ь - Ф у р а т , рака ў Турцыі, Сірыі і Іраку, самая вял. ў Зах. Азіі. Даўж. (ад вытоку р. Мурат) 3065 км, ад сутокаў рэк Мурат і Курасу 2700 км, пл. басейна 673 тыс. км2. Пачынаецца ў rapax Армянскага нагор’я. У верхнім цячэнні праразае хрыбты Армянскага нагор’я Малацья і Эргані ў вузкай цясніне, потым цячэ ў глыбокай даліне па пустынным плато Джэзірэ, y ніжнім цячэнні — па Месапатамскай нізіне. Пасля зліцця з р. Тыгр утварае р. Шат-эль-Араб, якая ўпадае ў Персідскі заліў. Гал. прытокі: Тахма, Гёксу (справа), Беліх, Хабур (злева), упадаюць y Е. y верхнім і сярэднім цячэнні; y Іраку да Е. падыходзяць толькі сухія даліны — вадзі, якія запаўняюдда вадой пасля моцных дажджоў. Жыўленне снегавадажджавое. Веснавое разводдзе і летняя межань. У ніжнім цячэнні рэчышча абвалавана ад разводдзяў. Сярэдні гадавы расход вады каля г. Хіт (Ірак) 840 м3/с, y ніжнім цячэнні памяншаецца да 300— 400 м3/с ад выпарэння і выкарысЕЎСЯГНЕЕЎ Раман Аляксандравіч (н. 25.6.1951, М інск), бел. вучоны ў галіне тання вады на арашэнне (уздоўж берагоў Е. на Месапатамскай нізіне — папсіхіятрыі. Д -р мед. н. (1991), праф. ласа аазісаў). Суднаходная да г. Хіт. На (1996). Скончыў Мінскі мед. ін-т рацэ вадасховішча Кебан, Атацюрк (1974). 3 1980 працаваў y ім, з 1995 y (Турцыя), Эль-Асад (Сірыя). Ha Е. — Бел. дзярж. ін-це ўдасканалення ўрачоў гарады Бірэджык (Турцыя). Рака, Дэйр(заг- кафедры). Навук. працы па вывуэз-Зор (Сірыя), Рамады, Эль-Фалуджа, чэнні біял. механізмаў афектыўных расЭль-Куфа, Эс-Самава, Эн-Насірыя стройстваў, магчымасцей іх індывід. (Ірак). Міжрэчча E. і Тыгра — адзін са прагнозу і тэрапіі. 3 1994 старшыня стараж. асяродкаў цывілізацыі, дзе знапраўлення Бел. псіхіятрычнай асацыяходзіліся дзяржавы Асірыя, Вавілонія, цыі. Шумер\ на бераэе Е. быў размешчаны г. Тв:. Пракгнческое пособне по пснхнатрнн. Вавілон. Мн., 1991 (разам з Ф.М.Гайдуком, Т.Ц.Сарокінай). ЕЎЦЫХЁВІЧ Васіль Мікалаевіч (23.3.1911, в. Свяцілаўка Мсціслаўскага КЎІУПІЭНКА Яўген Аляксандравіч (н. р-на Магілёўскай вобл. — 22.10.1980), 18.7.1933, г. Зіма Іркуцкай вобл., Расія), бел. географ, глебазнавец. Канд. геагр. рускі паэт. Вучыўся ў Літ. ін-це імя н. (1940). Скончыў Маскоўскі пед. ін-т М.Горкага (1951— 54). Друкуецца з (1937). У 1958— 75 y Магілёўскім пед. 1949. Паэзія вызначаецца незалежнасін-це. Даследаваў праблемы эрозіі глецю пазіцыі, вострай пастаноўкай склабагрунтоў, аховы прыроды, методыкі даных маральных і сац. пытанняў, выкладання геаграфіі. праблем грамадзянскасці, міжнар. паліTe.. Эрозня почвогрунтов н борьба с ней. тыкі, гуманіст. і антываен. пафасам Мн., 1973; Каков ты, хозянн землн? Мн., (зб-кі «Разведчыкі будучага», 1952, 1977; Зямля — наш дом. Мн., 1981. «Шаша энтузіястаў», 1956, «Яблык», 1960, «Інтымная лірыка», 1973, «Зварка ЕФРАСШНЯ ПОЛАЦКАЯ (Е ў ф p a выбухам», 1980, «Грамадзяне, паслухайci н н я П о л а ц к а я , свецкае імя це мяне...», 1989, і інш., паэмы «БрацП р а д с л а в а ; каля 1101 (не пазней кая ГЭС», 1965, «Мама і нейтронная 1104), Полацк — 23 або 25.5.1167], побомба», 1982, за апошнюю Дзярж. прэлацкая князёўна, асветніда, ігумення мія СССР 1984). Выступае як празаік, манастыра св. Спаса ў Полацку, бел. публіцыст і крытык (зб-кі аргыкулаў святая. Дачка малодшага сына кн. Уся«Талент ёсць цуд невыпадковы», 1980, слава Брачыславіча Святаслава-Георгія і «Пункг апоры», 1981, раманы «Ягадныя Сафіі (?), дачкі Уладзіміра Манамаха. мясціны», 1982, «Не памірай пасля Калі дасягнула паўналецця (12 гадоў), смерці», 1993). Паставіў фільмы «Дзідяадмовілася ад дынастычнага шлюбу і
ЕЎСЦІГНЕЕЎ
Яўген Аляксандравіч (9.10.1926, г. Ніжні Ноўгарад, Расія — 4.3.1992), рускі акцёр. Нар. арт. СССР (1983). Скончыў Ніжагародскае тэатр. вучылішча (1951) і Школу-студыю МХАТ (1956; з 1983 праф. y ёй). У 1957— 70 y Маск. т-ры «Сучаснік». 3 1971 y МХАТ (з 1989 y МХАТ імя А.Чэхава). Яго мастацтву ўласцівы тонкасць псіхал. аналізу, трапнасць сац.-бьгт. характарыстыкі персанажа, разнастайнасць фарбаў (ад лірыкі да едкага сарказму): Кароль («Голы кароль» Я.Шварца), Серабракоў, Фірс, Шабельскі («Дзядзька Ваня», «Вішнёвы сад», «Іванаў» Чэхава), Пётр Хромаў («Сталявары» Г.Бокарава, Дзярж. прэмія СССР 1974). 3 1957 здымаўся ў кіна- і тэлефільмах: «Сцеражыся аўтамабіля», «Бег», «Старыя-раэбойнікі», «Дзямшавы», «Па сямейных абставінах», «Месца сустрэчы змяніць нельга», «Семнаццаць імгненняў вясны» і інш.
ЕШЧАНКА_______________ 405 пайшла ў манастыр (пасля 1113). Пасля 1116 пасялілася ў келлі Псшацкага Сафійскага сабора, дзе ў храмавым скрыпторыі перапісвала і, магчыма, перакладала кнігі, вяла актыўную міратворчую і асветніцкую дзейнасць. Пабудавала на свае сродкі 2 царквы ў Полацку, заснавала пад Полацкам жаночы і мужчынскі манастыры, якія сталі асяродкам асветы ў Полацкім княстве (працавалі вучыльні, бібліятэкі, скрыпторыі, багадзельня, верагодна, іканапісная і ювелірная майстэрні). Па яе заказе Лазар Богша зрабіў крыж (гл. Крыж Ефрасінні Полацкай). Мужчынскаму манастыру падаравала выдатны твор візант. мастацтва — абраз «Маці боская Адзііітрыя Эфеская». Паломнічала па святых мясцінах y Іерусалім (1167), дзе памерла і была пахавана ў манастыры св. Феадосія (недалёка ад Іерусаліма). У
Ефрасіння Полацкая. Фрэска на сцяне Полацкага Спаса-Ефрасіннеўскага манастыра. 12 ст. 1187 перапахавана ў Феадосіеву пячору Кіеўскай лаўры, y 1910 — y Полацк (y 1871 сюды была перанесена частка яе мошчаў). Першая жанчына, кананізаваная рус. правасл. царквой (1547). У спісах 16— 18 ст. захаваліся царк. спевы пра Е.П. Адзіная крыніца біягр. звестак пра ігуменню — «Жыціе Ефрасінні Полацкай», дзе ўслаўляецца яе імкненне да ведаў і духоўнай дасканаласці, y строгай храналагічнай паслядоўнасці перадаюцца сапраўдныя гіст. факты (звесткі пра Полацк, яго культ. жыццё, побыт княжацкай сям ’і). Е.П. прылічана да Сабора Бел. Святых (1984). Яе імя носяць цэрквы ў г. Саўт-Рывер (ЗША) і Таронта (Канада). Літ.: Т н т о в Ф. Преподобная Ефроснння, княжна Полоцкая / / Тр. Клевской духовной академнн. 1910. Кн. 4; А р л о ў У. Асветніца з роду Усяслава: Ефрасіння Полацкая. Мн., 1989; Я г о ж. Таямніцы полацкай гісторыі. Мн., 1994; М е л ь н н к о в А.А Путь непечален: 14ст. свндетельства о святоста Белой Русн. Мн„ 1992. А.А.Мельнікаў.
ÉIU4AHKA
Людміла Сямёнаўна (н. 5.4.1944, в. Пагост Бярэзінскага р-на Мінскай вобл.), бел. хімік-неарганік.
406
ЕШ Ы БОТ
Д -р тэхн. н. (1992), праф. (1993). Скончыла Бел. тэхнал. ін-т (1966). 3 1966 y Бел. тэхнал. ун-це. Навук. працы па хіміі і тэхналогіі фасфатаў металаў. Распрацавала спосабы атрымання каталізатараў, сарбентаў, носьбігаў каталітычна актыўных рэчываў на аснове сітавінных матэрыялаў новага тыпу — ксерагеляў і каркасных (цэалітнага тыпу) фасфатаў металаў.
Тв.\ Термлческая стабшіьность н кнслотостойкость алюмосллнкофосфатных цеолмтов (у сааўт.) / / Нзв. AH СССР. Сер. Неорганмческне матерналы. 1986. Т. 22, № 11.
Е Ш Ы Б0Т (ад стараж.-яўр.), іудзейская вышэйшая рэліг. школа па падрыхтоўцы гал. чынам рабінаў. Е. ўзніюіі ў Вавілоніі, Палесціне, Егіпце ў перыяд фарміравання Талмуда. Былі асн. цэнтрамі іудзейскай тэалагічный думкі і месцам выхавання духоўнай і інтэлектуальнай эліты яўрэйства. У Е. прымалі юнакоў з 13 гадоў, якія скончылі хедэр
(пач. школу). Утрымліваліся на ахвяраванні яўр. абшчын і прыватных асоб. Тэрмін навучання дакладна не быў вызначаны. Лекцыі чыталіся 2— 3 разы ў т ы д з е н ь , выкладчыкі давалі агульныя кірункі, тлумачылі асобныя месцы і палажэнні Талмуда, астатні час вучні займаліся самастойна. У Беларусі Е. вядомы з 16 ст. Старэйшым лічыцца Е. y Брэсце. Найбольшыя Е. былі ў Валожыне, Лідзе, Міры, Слоніме, Слуцку, Радуні. Існавалі да 1930— 40-х г., некаторыя іх будынкі (напр. y Валожыне, Міры) захаваліся. БА.Мельцэр.
км, найб. шыр. 520 м, найб. глыб. 19,7 м, даўж. берагавой лініі каля 3,7 км. Пл. вадазбору 4,4 км2. Схілы катлавіны выш. 6— 10 м, разараныя, паўд. 8— 15 м, пад лесам. Берагі зліваюцца са схша мі, на ПдУ і ПдЗ сплавінныя. Дно шіоскае, да глыб. 2— 4 м выслана пяском і апясчаненымі адкладамі, ніжэй сапрапелі. Шыр. паласы расліннасці 10— 40 м. Упадаюць 4 ручаі, на ПдУ злучана пратокай з воз. Гульбеза.
Ё, сёмая літара бел. і некаторых інш. слав. алфавітаў. Утворана шляхам спалучэння літары «е» з дыякрытычнымі знакамі. Запазычана з рус. графікі, дзе ўпершыню з ’явілася ў 1797. У старабел. пісьменстве гук «о» пасля мяккіх зычных абазначаўся літарай «е» («медь»), спалучэннем «іо» («ліось») і нават літарай «о» («всо»). У сучаснай бел. мове абазначае лабіялізаваны галосны «о» задняга раду сярэдняга пад’ёму і мяккасць папярэдняга зычнага («вёска» — в’оска»), a ў пач. слова, пасля галосных, «ў», «ь» і апострафа — 2 гукі («й» і «о»): «ёд» («йод»), «тваё» («твайо»), «пугаўё» («пугаўйо»), «мільён» («міл’йон»), «аб’ём» («абйом»). А.М.Булыка. ЁГА (санскр. літар. сувязь, адзінства, сканцэнтраванне, намаганне), 1) вучэнне і метад кіравання псіхіхай і фізіялогіяй чалавека; састаўны элемент рэліг. і філас. сістэм Індыі, якія ставяць за мэту дасягненне стану вызвалення (нірваны). Прызнае існаванне ў асобе неўсвядомленых сіл і магчымасцей кіравання імі (праз вызначаную арганізацыю псіхікі); распрацавана сістэма фіз. практыкаванняў. Ё. дасягнула поспехаў y кіраванні дыхальнымі і інш. фізіял. функдыямі арганізма, y рэалізацыі жаданых псіхічных станаў чалавека. Асн. філас. ідэя: суадносіны чалавечай псіхафізіялогіі і космасу. 2) Адна з 6 артадаксальных сістэм інд. філасофіі, якія прызнаюдь аўтарытэт вед — стараж. помнікаў інд. рэліг. л-ры. Заснавальнік Патанджалі. Асэнсоўвае прыроду і функцыі метадаў Ё.. этапы іх выкарыстання і інш. У агульнафілас. пытаннях прытрымліваецца вучэння санкх’і — адной э артадаксальных школ стараж.-інд. філасофіі. ЁД (лац. Iodum), I, хімічны элемент VII групы перыяд. сістэмы, ат. н. 53, ат. м. 126,9045, адносіцца да галагенаў. У прыродзе 1 стабільны ізатоп 127І. У зямной кары 4 • 10“5% па масе, уласныя мінералы (напр., ёдаргірыт Agi) сустракаюцца
рэдка. Прамысл. колькасць Ё. маюць падземныя воды нафтавых і газавых радовішчаў (0,01— 0,1 кг/м 3), салетравых адкладаў (да 1%). Мікраэлемент неабходны ддя жыцдядзейнасці жывёл і чалавека. Адкрыты ў 1811 франц. хімікамтэхнолагам Б.Куртуа. Ё. — чорна-фіялетавыя крышталі з метал, бляскам, 113,5 °С, шчыльн. 4940 кг/м’ (20 °С). Легка ўтварае фіялетавую пару (адсюль назва — грэч. iodes фіялетавы), пры награванні сублімуе. Раствараецца ÿ бензоле, эганоле, эфіры, серавугляродзе, водных рас творах ёдвдаў металаў," дрэнна — y вадэе. 3 кіслародам, серай, азотам непасрэдна не рэагуе. 3 фторам, хлорам, бромам угварае міжгалагенныя элучэнні (напр., Ё. пентафтарыд IFj, цяжхая вадкасць. шчыльн. 3210 кг/м , Ё. трыхларыд ICI,, жоўтыя крышталі, раскладаюцца пры 64 ®С), з водным растворам аміяку — выбуховы ёдзісты азот NI3. Вядомы шэраг кіслародзмяшчальных злучэнняў Ё. (напр., п е н т а а к с і д д ы ё д у І20 5, бясколерныя крышталі, раскладаюцца пры 300 °С; ёднаватая кіслата і інш.). Пры награванні ўзаемадзейнічае з вадародам (гл. Едзісты вадарод) і многімі металамі. Атрымліваюць з буравых вод акісленнем ёдыдаў хлорам. Выкарыстоўваюць для ёдьшнага рафінавання металаў (тыгану, цырконію і інш.), як каталізатар y арган. сінтэзе, y медыцыне як антысептык і антытырэошны сродак, радыеактыўныя ізатопы ( "І, ШІ, 32І) для дыягностыкі і лячэння захворванняў шчытападобнай залозы. Агрутны, пара раадражняе слізістыя абалонкі, ГДК y паветры 1 мг/м\ І.В.Боднар. ЁДАФОРМ, т р ы ё д м е т а н , арганічнае злучэнне, ёдвытворнае метану, СНІз. Зеленавата-жоўтыя крьшггалі з непрыемным пахам, tM 123 °С, шчыльн. 4008 кг/м3 (20 °С). Дрэнна раствараецца ў вадзе, добра — y эфіры, хлараформе, водатнай кіслаце. Выкарыстоўваюць як вонкавы антысептык y медыцыне. ЁДЗІ, Ё д а в а , Е д а ў с к а е возер a, y Астравецкім р-не Гродзенскай вобл., y бас. р. Страча, за 33 км на ГІнУ ад г.п. Астравец. Уваходзіць v Сарачанскую групу азёр. Пл. 0,61 км2, даўж. 1,6
ЁДЗІСТАВАДАР0ДНАЯ КІСЛАГА, раствор ёдзістага вадароду ў вадзе, моцная к-та, HI. Бясколерная вадкасць з рэзкім пахам, y лаветрьі пад уздзеяннем святла жаўцее (акісляецца з вылучэннем ёду). Найб. выкарыстоўваецца к-та, якая мае каля 47% (ла масе) ёдзістага вадароду (шчыльн. 1500 кг/м 3). Утварае солі — ёдыды. Пры паладанні на скуру выклікае сверб і запаленне. ЁДЗІСТЫ ВАДАР0Д, неарганічнае злучэнне ёду з вадародам, HI. Бясколерны ўдушлівы газ, дыміць y лаветры, tidn -35,36 °С, шчыльн. вадкага 2860 кг/м 3 (-50,8 °С). Добра раствараецца ў вадзе, водны раствор H I — ёдзіставадародная кіслата. Моцны аднаўляльнік. У прам-сці атрымліваюць узаемадзеяннем ёду і вадароду пры 500 °С y лрысутнасці каталізатара. Выкарыстоўваюць y арган. сінтэзе і для атрьм ання ёдыдаў. ЁДКІ, вёска ў Лідскім р-не Гродзенскай вобл. на правым беразе р. Лідзея, каля аўіадарогі Ліда—Дзятлава. Цэнтр Траццякоўскага с/с і калгаса. За 4 км на ПдУ ад горада і чыг. ст. Ліда, 117 км ад Гродна. 985 ж., 321 двор (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, лазнева-пральны камбінат, аддз. сувязі. ЁДНАВАТАЯ KICJIATÂ, моцная неарган. к-та, НІОз. Бясколерныя шклопадобныя крышталі, tM 110 °С. Добра раствараецца ў вадзе. Солі НІОз — ёдаты раскладаюцца лры т-ры, вышэйшай за 400 °С, моцныя акісляльнікі (напр., ёдат калію КІОз). Атрымліваюць y водных растворах акісленнем ёду канцэнтраванай азотнай к-той. Выкарыстоўваюць як матэрыял для гукаправодаў акустааптычных прылад. ЁДЫ , вёска ў Ш аркаўшчынскім р-не Віцебскай вобл., на р. Густатка, на аўтадарозе Шаркаўшчына— Браслаў. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 20 км на П нЗ ад гар. пасёлка і чыг. ст. Шаркаўшчына, 238 км ад Віцебска, 483 ж., 188 двароў (1997). Лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулато-
408
Ёдыды
рыя, аптэка, аддз. сувязі. Царква, касцёл. ЁДЫДЫ н е а р г а н і ч н ы я , злучэнні ёду з інш. элементамі. Ё. многіх металаў — ссші ёдзіставадароднай кіслаты. У прыродэе сустракаюцда ў выглядзе рэдкіх мінералаў (напр., маршыт Cul). Ё. металаў I і II груп перыяд. сістэмы элементаў добра раствараюцца ў вадзе (акрамя Agi, CuX, Hg2I2, Hgl2), a III—VI груп i неметалаў (напр., Ё. крэмнію Sil4, мыш’яку Aslj) узаемадэейнічаюць з вадой (гідралізуюцца). Пры награванні лёпса дысацыіруюць на элемент і ёд. Атрымліваюць узаемадзеяннем элементаў з ёдам ці аксідаў або карбанатаў з ёдзіставадароднай к-той. Выкарыстоўваюць y медыцыне, арган. сінтэзе (Ё. калію і натрыю), як фотаматэрыялы і матэрыял для цвёрдых электралітаў, y выгв-сці эвышчыстых металаў (напр., тытану, гафнію і інш.). ЁМІСТАСНАЕ СУПРАЦГЎЛÉ H H Е, велічыня, якая характарызуе супраціўленне пераменнаму току электраёмістасці ланцуга (яго ўчастка). Ё.с. сінусаідальнаму току Хс=І/<вС, дзе <о — цыклічная (вуглавая) частата, С — ёмістасць ланцуга. У Міжнар. сістэме адзінак вымяраецца ў омах. Разам з індуктыўным супраціўленнем складае рэактыўнае супраціўленне, якое ўваходзіць y склад агульнага (поўнага) электрычнага супраціўлення. ЁМІСТАСЦІ ВЫ М ЯРАЛЬНІК, электрычная прылада для вымярэння элек-
траёмістасці. Найб. пашыраны Ё.в. маставыя (гл. Мост вымяральны) і лагаметрычныя (гл. Фарадметр). Ёмістасць вызначаюць таксама балістычным метадам вымярэнняў і з дапамогай некалькіх вымяральных прылад непрамым спосабам (метадамі трох вальтметраў, вальтметра — амперметра і інш.).
што прадвызначае ваганні шчыльнасці і колькаснага складу папуляцый, адрозненні ў іх размеркаванні на тэрыторыях са знешне аднатыпнымі ўмовамі. Асобныя паказчыкі, што характарызуюць выключныя бакі Ё.а., — ёмістасць ландшафту, угоддзяў, рэкрэацыйная ёмістасць. Мэтанакіраванае антрапагеннае ўздзеянне можа істотна павялічвадь Ё.а. для гасп.-каштоўных папуляцый ці змяншаць яе для папуляцый шкодных відаў. Улік паказчыкаў Ё.а. дае магчымасць больш мэтанакіравана планаваць гасп. дзейнасць (напр., y галінах паляўнічай і лясной гаспадаркі, аховы прыродных рэсурсаў) і праводзіць пэўныя мерапрыемствы па ахове прыроды.
Схема ёмістасці вымяральніка паводле прынцыпу непасрэдных вымярэнняў: 110 — крыніца пераменнага напружання частатой f0, O. — узорная ёмістасць; Сх — ёмістасць. якая вымяраецца; R, КН — рэзістар і кнопка ўстаноўкі нуля.
ЁМ ІСТАСЦЬ ЭЛЕКТРЫ ЧНАЯ, Электраёмістасць.
Ё РШ ЗВЫ ЧА ЙН Ы , гл. ў арт. Джгіры.
ЁМІСТАСЦЬ А СЯ Р0ДЦ ЗЯ б і я л а г і ч н a я, здольнасць прыроднага ці прыродна-антрапагеннага наваколля забяспечваць нармальную жыццядзейнасць пэўнай колькасді жывых арганізмаў ці іх згуртаванняў без адметных прыкмет парушэння ці дэградадыі самога наваколля. Залежыць ад ступені спрыяльнасці для жыдця біятычных і абіятычных фактараў прыроднага асяроддзя, уплыву антрапагеннага і лімітавальных фактараў. Велічыня Ё.а. непастаянная, зменьваецца ў часе і прасторы,
Ё Р Ш -HACÂP, гл. ў арт. Джгіры. ЁЎНЯ, традыцыйная гаспадарчая пабудова для прасушкі збожжавых культур, канапель і лёну. Звычайна квадратная зрубная пабудова з імшанымі сценамі, насыгшой столлю і шчыльна падагнанымі дзвярамі. Mae печ (без коміна), прыстасаванні для прасушкі снапоў — жэрдкі, якія перамяшчаюцца па дзвюх бэльках, умацаваных на выш. каля 1 м ад падлогі. Ё. часцей будавалі каля гумна або ўнутры яго (без страхі). Пашырана на Відебшчыне, Магілёўшчыне і часткова Гомельшчыне.
гл
Ё РШ БАЛ0НА, гл. Джгір Балона.
на ўсім працягу. Верхняе цячэнне на працягу 10 км наз. канал Жабінка. Створаны сажалкі.
Ж, восьмая літара бел. і некат. інш. слав. алфавітаў. Паходзідь з кірыліцкай ж («жывеце»), што была ўтворана шляхам далучэння цэнтр. вертыкальнай рыскі да літары к («хер») або падваення літары ? («зямля»). У старабел. пісьменстве абазначала гукі «ж», «ж’» (вежа», «жмтн»). He мела лічбавага значэння. У 16 ст. акрамя рукапіснай набыла друкаваную форму. У сучаснай бел. мове абазначае шумны звонкі зацвярдзелы шчыльны пярэднеязычны зычны гук «ж» (жыта»), a перад глухімі зычнымі і на канцы слоў парны да яго па звонкасці і глухасці гук «ш» («нож— нош»). Уваходэіць y склад дыграфа «дж» («дажджы»), А.М.Булыка. ж Аб А-БЫК, жаба-вол (Rana catesbeiana), бясхвостае земнаводнае сям. жаб сапраўдных. Пашырана ва ўсх. ч. Паўн. Амерыкі ў кустовых зарасніках па берагах рэк і ручаёў з чыстай вадой. Завезена ў некат. краіны Паўд. Амерыкі і Японію. Даўж. да 20 см, маса да 600 г. Цела аліўкава-бурае або аліўкава-зялёнае і в я л . цёмнабурымі або чорнымі плямамі. Добра плавае. Задпія канечнасці магутпыя (даўж. да 2,5 см), з плавальнымі перапонкамі. Самцы выдаюць моцныя гукі, якія нагадваюць рык быка (адсюль назва). Апалонікі развіваюцца да 2 гадоў. Корміцца беспазваночнымі, рыбамі, жабамі. птушанягамі, дробнымі млекакормячымі. Аб’ект лромыслу і развядзення; ныкарыстоўваюць y ежу.
Жяба-бык
ЖАБАЦІНСКІ Леанід Іванавіч (н. 28.1.1938, г.п. Краснаполле Сумскай вобл., Украіна), украінскі спартсмен (цяжкая атлетыка). Засл. майстар спорту (1964). Скончыў Харкаўскі пед. ін-т (1964). Алімпійскі чэмпіён (1964, 1968), чэмпіён свету (1965, 1966), чэмпіён Еўропы (1966, 1968), неаднаразовы чэмпіён СССР y 1964— 69 y цяжхай вагавой катэгорыі. Устанавіў 17 сусв. рэкордаў. ЖАБЕРСЮ 3ÀMAK. Існаваў y 17 — пач. 18 ст. Размяшчаўся за 3 км на ПнЗ ад в. Жабер Драгічынскага р-на Брэсцкай вобл., на правым беразе р. Ясельда. Належаў кн. Вішнявецкім. Прамавугольнае ў плане ўмацаванне абкружана з трох бакоў вадзяным ровам (шыр. да 20 м, глыбіня 5 м), з захаду — ракой. Быў умацаваны высокім земляным валам з бастыёнамі на вуглах (пл. каля 1,5 га) і дубовым частаколам. 3 наваколлем злучаўся брамай і мостам. Замак разбураны ў час Паўн. вайны 1700— 21. Збярогся фундамент брамы. ЖАЫНКА рака ў Камянецкім і Жабінкаўскім р-нах Брэсцкай вобл., правы прыток р. Мухавец (бас. Зах. Буга). Даўж. 25 км. Пл. вадазбору 228 км2. Пачынаецца за 2,5 км на П нЗ ад в. Пелішча Камянецкага р-на. Цячэ па Прыбугскай раўніне. Рэчышча каналізавана
ЖАБІНКА, горад, цэнтр Жабінкаўскага р-на Брэсцкай вобл., пры ўпадзенні р. Жабінка ў Мухавец. За 30 км ад г. Брэст. Чыг. вузел (напрамкі на Брэст, Лунінец, Баранавічы), аўтадарогі на Брэст, Кобрын, Камянец. 12,5 тыс. ж. (1997). Узнікла як чыг. ст. ў канцы 19 ст. ў сувяэі з буд-вам чыг. Масква—Брэст. У 1890 — 282 ж., 30 двароў, гасцініца, пошта, царква, сінагога, 6 крам, 3 карчмы. У пач. 20 ст. дзейнічалі сукнавальня і іартак. 3 1921 y схладэе Польшчы, y Кобрынскім пав. Палескага ваяв. 3 1939 y БССР, з 15.1.1940 вёска, цэнтр Жабінкаўскага р-на. 3 23.6.1941 да 21.7.1944 акупіравана ням.-фаш. захопнікамі, якія загубілі ў Ж. і раёне 1764 чал. 3 16.4.1952 гар. пасёлак, y 1959—62 y Камянецкім, y 1962—63 y Кобрынскім р-нах. У 1959 — 2,9 тыс. ж. 3 23.12.1970 горад. Асфальтабітумны з-д, прадпрыемствы харч. (найб. значны Жабінкаўскі цукровы завод), буд. прам-сці. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, магіла ахвяр фашызму. П омнік архітэктуры — Пакроўская царква (1885). Літ:. Б е н з я р у к A Наш край — Жабінкаўшчына. Брэст. 1996. ЖАБІНКАЎСКІ РАЁН, на 3 Брэсцкай вобл. Утвораны 15.1.1940. Пл. 0,7 тыс. км2. Нас. 25,7 тыс. чал. (1997), гарадскога 48,6%. Сярэдняя шчыльнасць 37 чал. на 1 км2. Цэнтр раёна — г. Жабінка, 98 сельскіх нас. пунктаў. Падзяляецца на 7 сельсаветаў: Азяцкі, Крыўлянскі, Ленінскі, Пятровіцкі, Сцяпанкаўскі, Хмелеўскі, Якаўчыцкі. Раён размешчаны ў межах Брэсцкага Палесся, на Пн эаходзіць Прыбугская раўніна. Паверхня нізшна-раўнінная, 80% тэр на вышынях да 150 м. Найвыш. пункг 181 м (за 6 км на Пн ад в. Сйяпанкі). Карысныя выкалні: торф, суглінкі, буд. пяскі. Сярэдняя т-ра студз. -4,6 “С, ліп. 18,6 °С. Ападкаў 523 мм эа
4 1 0 ___________ ЖАБІНКАЎСКІ год. Вегетац. перыяд 205 сут. У цэнтр. ч. раёна з У на ПдЗ працякае р. Мухавец з прытокамі Рьгга, Трасцяніца, Асіпоўка, Палахва і Жабінка; меліярац. каналы Чорны Роў, Сяхновшкі, Барысаўскі і інш. Пераважаюць глебы дзярнова-падзолісгыя забалочаныя (36,6%), дзярновыя і дэярнова-карбанатныя забалочаныя (33,8%), дзярнова-падзолістыя (18,5%). Пад лесам 18,8% тэр. Найб. лясістасць на Пд; лясы хваёвыя, бярозавыя і інш., штучныя насаджэнні складаюць 10%. Балоты займаюць 0,17% тэр. Найб. балотны масіў Гатча-Восаўскае на Пд. Заказнік мясц. значэння «Непакойчыцы», зона адпачынку Сасновы Бор, 5 помнікаў прыроды — 3 дубы чарэшчатыя, сасна веймутава, ліпа драбналістая. Агульная плошча с.-г. угоддзяў 46,7 тыс. га, з іх асушаных 23 тыс. га. На 1.1.1997 y раёне 10 калгасаў, 2 саўгасы. рыбгас «Сакалова». Сельская гаспадарка спецыялйуецца на мяса-малочнай жывёлагадоўлі, свінагадоўлі. Вырошчваюць буракі, лён, збожжавыя і бульбу. Прадпрыемствы харч. (мясныя і хлебабулачныя вырабы, цукар, безалкагольныя напіткі), Жабінкаўскі цукровы завод\ паліўнай (торфабрыкет); будматэрыялаў і камбікормавай прам-сці. Па тэр. раёна праходзяць чьігункі Брэст— Мінск, Брэст— Гомель, аўтадарогі на Брэст, Кобрын, Камянец; нафтаправод «Дружба», транзітныя газаправоды. У раёне 9 сярэдніх, 3 базавыя, 5 пач., 3 муз. школы, 2 садкі-шкалы, 13 дашкольных устаноў, 25 клубаў, 26 б-к, 2 бальніцы, 13 фельч.-ак. пунктаў, санаторый «Буг». Помнікі архітэктуры: Мікалаеўская царква (пач. 20 ст.) y в. Азяты, Пакроўская дарква (1761) y в. Арэпічы, Мікалаеўская царква (1727) y в. Вял. Сяхновічы, Мікітаўская царква (пач. 16 ст., перабудавана ў 1787) y в. Здзітава, царква (1720) y в. Маціевічы, Міхайлаўская царква (1780) y в. Сцяпанкі, Праабражэнская царква (1725) y в. Хмелева, Уладзімірская царква (1894) y в. Чы-
жэўшчына, рэйгткі замка (17 ст.) y в. Крыўляны. Выдаедца газ. «Сельская праўда». Г. С. Смалякоў. ЖАБІНКАЎСКІ Ц У К Р 0В Ы ЗАВ0Д. Пабудаваны ў 1963 y г. Жабінка. 3 1996 адкрытае акцыянернае таварыства. 3 1992 праводзідда рэканструкцыя. У 1997 пабудаваны будынак ТЭЦ. Буйнейшае прадпрыемства на Беларусі па вытв-сді цукру з цукр. буракоў і імпартнай сыравіны (цукар-сырэц з Бразіліі і Кубы). Асн. прадукцыя (1997): цукарпясок, патака-мелес, бурачныя жамерыны. ЖАЬІНСКАЯ Марыя Пятроўна (н. 22.5.1938, в. Карані Смаргонскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. мастак дэкар,прыкладнога мастацтва, мастацтвазнавец. Скончыла Мінскае маст. вучылішча (1961), Бел. тэатр.-маст. ін-т (1969). Працавала ў праектна-тэхнал. ін-це «Белмясцпрампраекл», Рэсп. доме нар. творчасці, навукова-метадычным цэнтры культуры, цэнтры эстэт. выхавання дзяцей. Аўтар-складальнік альбомаў, каталогаў, метадычных дапаможнікаў і ілюстрацый да іх і ў т л . да энцыклапедычных выданняў («Беларуская ССР. Кароткая энцыклапедыя», на рус. мове, т. 4), y якіх даследуе бел. нар. мастацтва: «Мастацтва сяла Неглюбка» (1976), «Арнамент беларускіх народных тканін» (1983), «Адраджэнне забытага рамяства» (1985), «Свет вачыма дзяцей» (1992) і інш. Адна са стваральнікаў краязнаўчага музея ў в. Моталь Іванаўскага р-на (1984— 87). Тв.: Складзі ўзор сам. Мн., 1992; Выцінанка. Мн.. 1996. ЖАБІЦКАЯ Ш КЛЯНАЯ МАНУФАКТЎРА. Дзейнічала ў 1806— 1905 y в. Жабічы Вілейскага пав. (цяпер вёска ў Лагойскім р-не М інскай вобл.). У 1866— 90 выпускала бутэлькі, аптэкарскі посуд, слоікі, y 1893— 1900 — бутэлькі зялёныя, шкло аконнае паўбелае і лямпавае. У 1891 дзейнічала шклоплавільная печ. Працавала да 116 чал. Прадукцыю збывалі ў Вільню, Мінск, Рыгу, Гродна і інш. «ЖАБКА», бел. нар. танец. Муз. памер 2/4. Бытаваў пераважна на Бел. Палессі і Віцебшчыне. Выконваўся мужчынамі. Асн. змест танца — жартоўнае перайманне рухаў і скокаў жаб, часта з выкарыстаннем трукавых рухаў. «Ж.» выконвалася найчасцей сола, адным ці двума мужчынамі: абапіраючыся на падлогу рукамі, сагнутымі ў локцях, і пальцамі выцягнутых ног, адзін з іх падскокамі рухаўся па падлозе, другі, расставіўшы ногі, скакаў над ім. Сярод шматлікіх рухаў «Ж.» — скокі на руках з выцягнутымі ўперад нагамі, скокі адзін цераз аднаго ў гарыз. становішчы, кулянне праз галаву і інш. Часам танец выконвалі жанчыны, зрэдку з прыпеўкамі ці імітацыяй квакання жаб. Ю.М.Чурко. Ж АБНІК (Hydrocharis), род кветкавых раслін сям. жабнікавых. Вядомы 2 віды,
пашыраныя ў Еўразіі. На Беларусі — Ж. звычайны, або жабіны (H. morsusгапае). Нар. назва парэз. Расце ў азёрах, сажалках, старыцах. Разводзіцца ў акварыумах. ІПматгадовая расліна выш. 15—30 см, э белаватымі каранямі, ухрьггымі карьгшевымі валаскамі, свабодна плавае на паверхні вады. Сцябло з доўгімі міжвуэеллямі. Лісце круглаватае з выразкай каля асновы, на доўгіх чаранках, y разетцы. Кветкі белыя, з жоўтымі плямамі каля асновы пялёсззсаў, на доўгіх кветаносах, песцікавыя адзіночныя, тычынкавыя па 2—4 y суквеццях. Цвіде ў чэрв.— ліпені. Плод ягадападобны. Размнажаецца пераважна вегетатыўна. Зімуе ў выглядзе асобных пупышак, якія ўвосень апускаюцца на дно, a вясною ўсплываюць на паверхлю вады. Лек. (супрацьзапаленчы, заспакаяльны, вяжучы сродак) расліна.
Ж А БР0Ў С К І Канстанцін Адамавіч (псеўд. К о с т к а , Н а в і ц к і ; 1838, Аўгустоўская губ. — 6.7.1863), удэельнік паўстання 1863— 64 y Полыычы, Літве і Беларусі. Скончыў Арлоўскі кадэцкі корпус і Канстанцінаўскае ваен. вучылішча (Пецярбург). 3 1861 вучыўся ў Артыл. акадэміі ў Пецярбургу, уваходзіў y ваен. рэв. арг-цыю. 16.4.1863 уцёк на Магілёўшчыну, лрызначаны паўстанцкім ваен. начальнікам Сенненскага пав. 3 групай каля 100 валанцёраў перайшоў y Барысаўскі пав., дзе злучыліся некалькі паўстанцкіх груп. 19.5.1863 аб’яднаны атрад разбіты ўрадавымі войскамі каля в. Падбярэззе. Ж. схоплены і паводле прысуду расстраляны ў Барысаве. Г.В.Кісялёў. Ж А Б Р0Ў С К І Тамаш (25.11.1714, каля г. Навагрудак — 18.3.1758), бел. архітэкгар, матэматык. Прадстаўнік стылю барока. Вывучаў філасофію ў Віленскай езуіцкай акадэміі (1735— 38), матэматыку, фізіку, астраномію і архітэктуру ў Вене і Празе. Выкладаў y Віленскай езуіцкай акадэміі (1752— 58) і Полацкім калегіуме. Асн. пабудовы, езуіцкі касцёл y Бабруйску (1745— 46), касцёл св. Ігнацыя і калегіум (1748— 50), абсерваторыя езуіцкага калегіума (1752— 53), перабудова касцёла св. Яна (1756— 58) — усе ў Вільні, інтэр’ер кальвінскага збору ў в. Жодзішкі Смаргонскага р-на (1757— 66). Аўтар праекта касцёла бенедыкцінак y в. Крож (Літва). Кіраваў буд-вам Полацкага езуіцкага кляштара, праектаваў (каля 1750) палац Агінскага
ў маёнтку Гануга Ашмянскага пав. (цяпер в. Ручыца Вілейскага р-на). ЖАБРЫ, гл. Шчэлепы. ЖАБРЫЦА (Seseli), род кветкавых раслін сям. сельдэрэевых. Каля 80 відаў. Пашыраны ў Еўропе і Азіі. На Беларусі 3 віды: Ж. аднагадовая (S. annua), Крылова (S. krylovii) і звілістая (S. tortuo sum). Растуць y сухіх светлых лясах, хмыэняках, на схілах і ўзлесках, як занесеныя — каля дарог. Адна-, двух- і шматгадовыя травяністыя расліны з разгалінаваным прамастойным сцяблом і верацёнападобным патоўшчаным коранем або карэнішчам. Лісце чаргаванае, тонкае, перыстарассечанае, шы;за-зялёнае. Кветкі дробныя. белыя, y складаньгх парасоніках. Плод — віслаплоднік з 2 мерыкарпія-
Ж абры ц а
аднагадовая.
мі. Лек. (мачагонны, іаючы і ветрагонны сродак) і эфіраносныя расліны. Г.У.Вынаеў. ЖАБРіЬЙ, кветкавая расліна, гл. ў арт. Зябер. ЖАБЧЫЦКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР. Утворана 15.1.1940 y Пінскай вобл. Цэнтр — в. Жабчыцы. 12.10.1940 падзелены на 12 сельсаветаў. 3 8.1.1954 y Брэсцкай вобл. 30.5.1955 цэнтр раёна перанесены ў в. Малоткавічы. 14.10.1957 Ж.р. скасаваны, 2 сельсаветы перададземы Іванаўскаму, 1 — Лагішынскаму, 6 — ГІінскаму р-нам. ІНАБЫ с а п р а ў д н ы я (Ranidae), сямейства бясхвостых земнаводных. 8 падсям., 46 родаў, 555 відаў. Пашыраны ўсюды, за выключэннем Антарктыды, Паўд. Амерыкі, Паўд. Аўстраліі, Новай Зеландыі. Наземныя і водныя жывёлы. Найб. вядомыя Ж.: жаба-бык, жаба-галіяф (Rana goliaph), азёрная (R. ridi bunda), вастрамордая (R. arvalis-terrestris), сажалкавая (R. lessonae=esculenta), травяная (R. temporaria) i інш. Ж. леапардавая (R. pipiens) з Паўн. Амерыкі ў Чырв. кнізе МСАП. На Беларусі 4 віды: азёрная і сажалкавая — водныя формы, жывуць y вадзе ці каля яе; вастрамордая
і травяная — наземныя формы, жывуць на балотах, заліўных лугах, палянах, y садах, парках, каля жылля. Даўж. 1,3—33 см (зрэдку да 40 см, маса да 5 кг (жаба-галіяф). Водныя Ж пераважна зялёныя, наземныя — карычневыя або бурыя. Характэрныя асаблівасці: скура пераважна гладкая, на верхняй сківіцы зубы; самкі большыя за самцоў. Цела звычайна зграбнае, з доўгімі (скакальнымі) заднімі канечнасцямі. Размнажаюцца пераважна ў вадаёмах. У перыял размнажэння многім Ж. уласціва разнастайная гухавая сігналізацыя (т. зв. «канцэрты»), Лічынкі Ж. — апалонікі. Кормяцца ў асноўным насякомымі, вусенямі, мурашкамі, павукамі і інш. беспазваночнымі. маляўкамі рыб. буйныя — птуціанятамі дробных птушак, палёўкамі, землярыйкамі і інш. Ж. і іх лічынкамі кормяцца некат. рыбы, птушкі, млекакормячыя. Некат. Ж. зімуюць y вадаёмах, іншыя — на сушы. Класічныя аб'екты лабараторных даследаванняў (як пакутніцам навукі пастаўлены помнікі ў Парыжы і Токіо). Далікатнае мяса задніх лапак многіх Ж. выкарыстоўваюць y дыетычным харчаванні народы Азіі, Амерыкі, Аўстраліі, Еўропы; самыя смачньія — азёрная, сажалкавая, травяная (штучна разводзяць). Скура буйных Ж. ідзе на выраб сувеніраў і ўпрыгожанняў, яд выкарыстоўваецца ў медыцыне. ЖАБЯНЦЯЕЎ Аляксандр Ільіч (н. 6.8.1944. в. Мядзвёдка Віцебскага р-на), бел. вучоны ў галіне аналітычнай і таксікалагічнай хіміі. Д-р фармацэўтычных навук (1989), праф. (1991). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1966). 3 1978 працуе ў ім. Навук. працы па распрацоўцы новых спосабаў кантролю за якасцю лекавых сродкаў. Тв.\ Фотометрня азотсодержапшх лекарственных веіцеств с прнмененнем кнслотных краснтелей (разам з АП.Арзамасцавым) / / Фармацня. 1993. № 5; Хлмнко-аналнтнческне свойства флуоресішруюіцнх ассоцнатов этоння с галогенопронзводнымн флуоресценна (разам з АК.Жарнасекам) / / Весці АН Беларусі. Сер. хім. навук. 1996. № 2. ЖАВАРАНАК Сяргей Уладзіміравіч (н. 28.6.1953, в. Селішча Ушацкага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне імуналогіі, інфекц. хвароб, эпідэміялогіі і радыяцыйнай медыцыны. Д-р мед. н. (1990), праф. (1992). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1976). Працуе ў ім з 1976, з 1991 дырэктар Віцебскага філіяла н.-д. кдінічнага ін-та радыяцыйнай медыцыны і эндакрыналогіі, адначасова з 1997 — Відебскага філіяла Рэсп. навук.-практычнага цэнтра па лячэнні хранічных вірусных гепатытаў. Навук. працы па эпідэміялогіі, патагенезе. клінічных праявах вірусных гепатытаў, прычынах аклывацыі асобных вірусных інфекцый y людзей, што пацярпелі ад уздзеяння розных доз іанізуючай радыяцыі ў выніку аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Апісаў вірусныя дэльта- і С-гепа-
Жаваранкі:
1 — лясны; 2 — палявы; 3 — чубаты; 4 — рагаты.
ЖАВДРАНКІ_____________ 411 тыты, распрацаваў прэпараты ддя дыягностыкі інфекц., аўтаімунных, анкалагічных і эндакрынных хвароб на аснове імунаферментнай тэхналогіі,, мерапрыемствы па прафілактыцы, ранняй дыягностыды і лячэнні радыяцыйна-індуцыраваных хвароб сярод насельніцтва Беларусі, што пацярпела ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС. 7в : Разрабогка раднонммунного метода опеределення НВе-антнгена (у сааўт.) / / Актуальные вопросы патогенеза м терапнн ннфекцнонных н паразнтарных болезней. Л., 1987; Пособне no нммунологнн. Внтебск, 1996 (у сааўг ); Клнннко-морфологнческве аспекты скрннннга радвонуклндов в трупном матерпале (Внтебская м Гомельская областа) / / (у сааўт.) / / Медшяшская раднологая н раднацнонная безопасность. 1996. № 1. ЖАВАРАНКАЎ Мікалай Міхайлавіч (7.8.1907, с. Стралецкія Выселкі Разанскай вобл., Расія — 5.8.1990), сав. хімік і тэхнолаг. Акад. AH СССР (1962; чл.кар. 1953). Герой Сац. Працы (1969). Скончыў Маскоўскі хіміка-тэхнал. ін-т
М.М.Жаваранкаў
(1930), дзе і працаваў (з 1948 рэктар). У 1962— 88 дырэктар Ін-та агульнай і неарган. хіміі і Ін-та новых хім. праблем AH СССР. Навук. працы па агульнай і неарган. хіміі, тэхналогіі неарган. матэрыялаў. Даследаваў гідрадынаміку, M a c a - і цеплаабмен y працэсах адсорбцыі, рэктыфікацыі, малекулярнай дыстыляцыі. Прапанаваў спосабы аптымізацыі некаторых стадый вытв-сці аміяку і азотнай к-ты, прамысл. метады атрымання ізатопаў азоту 15N і кіслароду 180 высокай кандэнтрацыі, спосабы раздзялення стабільных ізатопаў лёгкіх элементаў. Дзярж. прэмія СССР 1953, 1984. Літ:. Н.М.Жаюронков. 2 мзд. М.. 1987. ЖАВАРАНКІ птушкі сям. жаваранкавых атр. вераб’інападобных. 15 родаў, 78 відаў. Пашыраны пераважна ў Еўразіі, Афрыцы, Паўд. Амерыцы, Аўстраліі. Жывуць на адкрытых прасторах: далях.
412
ЖАВАРЫ
стэпах, горных лугах, радзей лясных палянах і інш. Ж. разуанскі (Calandrella razae) занесены ў Чырв. кнігу МСАП. На Беларусі 4 віды: Ж. лясны (Lullula arborea), Ж. палявы (Alauda arvensis) — звычайныя пералётныя птушкі: Ж. чубаты (Galerida cristata), нар. назвы смяцюх, сметнік — аселы, найб. шматлікі на Пд; Ж. рагаты (Eremophila alpestris) — пралётны. Даўж. цела 11—25 см, маса 15—70 г. Целасклад моцны. Ногі кароткія, на заднім пальцы шпорападобны кіішюр. Крылы доўгія. Афарбоўка апярэння зямлістая, валляка і грудзей — часта плямістая. Гнёзды на зямлі, нясуць 2—6 яец (некат. двойчы на год). Самцы многіх відаў y трапяткім палёце пяюць над гнеэдавой тэрыгорыяй. Ж. чубаты можа імітаваць галасы інш. птушак. Кормяцца насякомымі, насеннем раслін. ЖАВАРЫ (Javari), рака ў Паўд. Амерыцы, правы прыток р. Амазонка. Амаль на ўсім працягу з ’яўляецца мяжой паміж Бразіліяй і Перу. Даўж. 1056 км, пл. бас. 91 тыс. км . Вытокі ў Перуанскіх Андах (М антанья), цячэ па Амазонскай нізіне ў звілістым рэчышчы. Жыўленне дажджавое. Паводка са снеж. да красавіка. Сярэдні гадавы расход вады 4260 м3/с. Суднаходная на 500 км для невял. суднаў. ЖАГАТА (Zagata) Улдыс (н. 17.3.1928, г. Еру, Латвія), латышскі артыст балета, балетмайстар. Нар. арт. Латвіі (1973), нар. арт. СССР (1988). Скончыў балетную школу пры Латв. т-ры оперы і балета (1948), y 1944— 68 салісг гэтага т-ра. 3 1968 маст. кіраўнік Дзярж. ансамбля танца «Дайле». Сярод партый: Нікіта («Лайма» А Л епіня), Педя («Юнацтва» М.Чулакі), Бірбанта («Карсар» ААдана), Гармодый («Спартак» А.Хачатурана). Дзярж. прэмія Латвіі 1982.
Цячэ па зах. ч. Аршанска-Магілёўскай раўніны. Асн. прытокі — Крутгня і Крупнянка (злева). Даліна невыразная, пойма месцамі забалочаная. Рэчышча каналізаванае на прадягу каля 25 км. Н а рацэ г. Касцюковічы. ЖАДЎНЬ, рака ў Бранскай вобл. Расіі і Хоцімскім р-не Магілёўскай вобл. Беларусі, левы прыток р. Беседзь (бас. Дняпра). Даўж. 23 км, y межах Беларусі 12 км. Пл. вадазбору 148 км2. Пачынаецца на паўн. ускраіне в. Семірычы Бранскай вобл. На рацэ плаціна і сажалка. ЖАДУНЬ. возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Альзініца, за 32 км на ПдЗ ад г. Полацк. Пл. 0,43 км2, даўж. 1,2 км, найб. шыр. 430 м, найб. глыб. 8,4 м, даўж. берагавой лініі 3,1 км. Пл. вадазбору 20,9 км2. Схілы катлавіны выш. 5— 16 м, пераважна разараныя. Берагі месцамі забалочаныя, пад хмызняком. Дно сапрапелістае, уздоўж берагоў пясчанае. Шыр. паласы прыбярэжнай расліннасці да 100 м. Упадаюць 3 ручаі, y т л . з воз. Братаўна; на У злучана пратокай з воз. Ухвішча. ЖАДЭІТ (франц. jadeite ад jade нефрыт), мінерал, які належыць да групы
j f гкя
Жадэіт.
ЖАГРАНК0Ў Іван Міхайлавіч (10.11.1923, в. Паловы Асташкаўскага р-на Цвярской вобл., Расія — 3.7.1944), удзельнік вызвалення Беларусі ад ням.фаш. захопнікаў, Герой Сав. Саюза (1945). Камандзір страпк. аддзялення сяржант Ж. y складзе войск 1-га Прыбалтыйскага фронту вызначыўся ў баі за в. Траецкае Ветрынскага р-на Відебскай вобл.: са звязкай гранат кінуўся пад варожы танк, падарваў яго і загінуў сам. ЖАДАННЯ М Ы С , мыс на ПнУ Паўночнага в-ва Новай Зямлі (76°57' паўн. ш., 68°35' усх. д.). Абрывісты, скалісты ўцёс (выш. каля 30 м), які ўдаецца ў мора ў выглядзе паўвострава. У раёне мыса палярная станцыя (з 1931). Названы ў 1596 В.Барэнцам. ЖАДЎНЬ, Ж а д у н ь к а , рака ў Клімавідкім і Касцюковіцкім р-нах Магілёўскай вобл., правы прыток р. Беседзь (бас. Дняпра). Даўж. 47 км. Пл. вадазбору 488 км~ Пачынаецца за 2,5 км на ПдУ ад в. Жадунька Клімавідкага р-на.
Жшарда машына: 1 — груэік; 2 — вочка; 3 — дзялільная дошка; 4 — пгнур; 5 — кручок; 6 — іголка; 7 — прызма; 8 — падымальны нож.
манаклінных піраксенаў, сілікат натрыю і алюмінію, NaAKSiîOé). Крышталізуецца ў манакліннай сінганіі. Звычайна ў выглядзе зярністых ці валакністых агрэгатаў. Колер зялёны, белы ці карычневы. Бляск шкляны. Паўпразрысгы, вельмі падобны на нефрыт. Цв. 6,5—7. Ш чыльн. 3,3— 3,5 г/см3. Трапляецца ў метамарфічных горных пародах; утварае скопішчы ў серпенцінітах. Найб. радовішчы ў Бірме. Каштоўны вырабны камень. ЖАКАРДА МАШЫНА, механізм ткацкага станка, які ўтварае прамежкі (зевы) паміж ніткамі асновы і дазваляе вырабляць тканіну з буйнаўзорыстым (жакардавым) перапляценнем нітак. Створана ў 1804— 08 франц. ткачом і вынаходнікам Ж.М.Жакарам. Складаецца з прыстасавання пад’ёму і апускання нітак і прыстасавання, што стварае ўзор. У адрозненне ад рэміэных эеваўгваральных механізмаў, якія кіруюць вял. грулай нітак асновы, Жм. кіруе асобна кожнай ніткай асновы ці невялікай іх групай. Гэта дае магчымасць вырабляць тканіны такіх перапляценняў, паўторны элемент якіх мае мноства нігак па аснове і па ўтку. 3 дапамогай Жм. вырабляюць дэкар. тканіны, дываны звыразнымі маляўнічымі, часам вельмі складанымі малюнкамі (пейэажы, паргрэты і г.д). ЖАКАЎ Алег Пятровіч (1.4.1905, г. Сарапул, Удмурдія — 4.5.1988), рускі акцёр. Нар. арт. СССР (1969). Скончыў Ленінградскі тэхнікум сцэн. мастаіггва (1929). 3 1925 здымаўся ў кіно. Яго выканальніцкай манеры характэрны знеш няя стрыманасць, глыбокі псіхалагізм. Сярод фільмаў: «Сямёра.смелых», «Мы з Кранштата*, «Нашэсце» (Дзярж. прэмія С СС Р 1946), «Ля возера» (Дзярж. прэмія С СС Р 1971), «Фронт без флангаў» і «Фронт за лініяй фронту» (Дзярж. прэмія Расіі 1979), «Гарачае лета ў Кабуле», «Дзяўчына і Гранд». ЖАКАЎ Міхаіл Сцяпанавіч (н. 13.10.1928, с. Стары Кувак Ленінагорскага р-на, Татарстан), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д -р вет. н. (1968), праф. (1969). Засл. дз. нав. Беларусі (1974). Скончыў Казанскі вет. ін-т (1951). 3 1954 y Віцебскай акадэміі вет. медыдыны, y 1968— 95 рэктар. Навук. працы па імунамарфалоііі і імунапаталогіі пры інфекцыйных, інвазійных і асацыятыўных хваробах, вакцынацыях і імунастымуляцыі с.-г. жывёл. Тв:. Аналлз патологоанатомяческого вскрытня жнвотных. Мн., 1977; Патологнческая анатомня с.-х. жнвотных. М., 1995 (у сааўг.); Нммунологня н нммунопатологня. Ввтебск, 1996. Ж А К -ДА ЛБК Р03 (Jaques- Dalcroze) Эміль (Жак; 6.7.1865, Вена — 1.7.1950), швейцарскі педагог, кампазітар. Вучыўся ва ун-це і адначасова ў кансерваторыі ў Ж эневе, потым y A.Брукнера, П.Дэліба і інш. У 1892— 1910 праф. Жэнеўскай кансерваторыі. Распрацаваў сістэму муз.-рытмічнага выхавання, заснаваную на ўвасабленні вобразнага зместу музыкі ў пластычным руху. У 1910 арганізаваў Ш колу музыкі і рытму ў г. Гелераў (каля Дрэздэна), y 1915 —
Ін-т Ж.-Д. ў Жэневе. Падобныя ін-ты і школы былі засн. яго паслядоўнікамі (М.Вігман, В.Ніжынскі, Р.Сен-Дэні і інш.) y многіх гарадах Еўропы і Амерыкі (у 1920 y Маскве і Петраградзе). Аўтар 7 камічных опер і аперэт, кантат («Свята ў кантоне Во», 1903 і інш.), арк. твораў, канцэртаў для інструментаў з арк., песень («Раманскія песні» сталі народнымі), a таксама літ. твораў, прысвечаных яго сістэме выхавання. ЖАКЁЙ (англ. jockey), прафесіянальны яздок на конных скачках, спецыяліст па трэнінгу і выпрабаванні коней-скакуноў. ЖАКЕРЫЯ (Jacquerie), антыфеадальнае сял. паўстанне ў Францыі ў маі— чэрв. 1358. Выклікана масавым разарэннем сялян y час Стогадовай вайны 1337— 1453. Непасрэднай прычынай паўстання было ўвядзенне вясной 1358 дадатковай паншчыны для аднаўлення разбураных вайной замкаў і крэпасцей. Пачалося 28 мая ў мяст. С ен-Л ё-д’ Эсеран (вобл. Бавезі) і хутка ахапіла Пн Францыі (удзельнічала 100 тыс. чал.). Адным з яго кіраўнікоў быў Гільём Каль, які спрабаваў дысцыплінаваць сял. войска і заручыдда падгрымкай гарадоў, асабліва Парыжа. Паўстаўшыя сяляне (жакі) знішчалі, рабавалі маёмасць дваран, разбуралі іх замкі, маёнткі. Супраць іх выступіў кароль Навары Карл Злы на чале 1 тыс. чал. 10 чэрв. каля Клермона войска жакаў (каля 6600 чал.) было разгромлена. Запрошаны перад бітвай Карлам Злым на перагаворы Каль быў схогаіены і пакараны смерцю ў Клермоне. Паводле афіц. хронікі, да 24 чэрв. знішчана каля 20 тыс. сялян. 10.8.1358 абвешчана агульная амністыя. Літ.: С е м е н о в В.Ф. Жакерня. Л., 1958; Б а с о в с к а я Н.Н. Капнтан жаков / / Н жнвы памягью столетнй. Мн., 1987. Дз.М. Чаркасаў.
ная. вузкая. Гняздуецца ў дуплах высоісіх дрэў. нясе 2 яйцы Корміцца пладамі і насённем. Здольны да гукапераймання. Утрымліваецца ў няволі, дзе размнажаецца рэдка. Ж А К 0Б (Jacob), сям’я франц. майстроў маст. мэблі. Жорж (6.7.1739, Ш эні, Ф ранцыя — 5.7.1814). Ствараў свой стыль мэблі ў стылі класіцызму (разная з пазалотай, пазней з паліраванага чырв. дрэва і пазалочанай бронзы з ант. матывамі). Працаваў таксама па эскізах Ж Л.Давіда (мэбля дпя майстэрні жывапісца, 1789—90), Ш .Персье і П.Фантэна (мэбля для залы пасяджэнняў Канвента ў парыжскім палацы Цюільры, 1793) і інш. Франсуа Анарэ (празваны Жакоб Дэмальтэр; 6.2.1770, Парыж — 15.8.1841). Сын Жоржа. Пасля 1803 заснаваў разам з бацькам фірму (існавала да 1812), якая праславілася сваёй мэбляй y стылі ампір для палацаў Напалеона I, Цюільры. Жорж Альфонс (21.2.1799, Парыж — 7.6.1870). Сын Франсуа Анарэ. 3 сярэдзіны 19 ст. вырабы яго майстэрні вызначаліся як «стыль жакоб» (мэбля з чырв. дрэва з наклеенымі палоскамі латуні).
ЖАЛАКЯВІЧУС
413
«Тыя, што каюцца, y ружовых трыко» (1925), «Імператарская ахвяра» (1929), «Балады» (1938), «Цар Беотыі» (1920) і інш. спалучаюцца пародыя, містыфікацыя, гратэск з містыкай, сінтэз антычнай, хрысц. і іудзейскай міфалогій. l i b par яго твораў выдадзены пасмяротна, y т л . «Апошнія вершы» (1945). Загінуў y фаш. канддагеры. Тв:. Рус. пер. — Мзбр. стахн. СПб., 1995. К.М.Міхееў. Ж А К 0Б (Jacob) Франсуа (н. 17.6.1920, г. Нансі, Францыя), французскі мікрабіёлаг, генетык. Чл. Парыжскай АН (1977). Замежны чл. Лонданскага кара-
леўскага навук. т-ва (1973), Амер. акадэміі навук і мастацгваў (1964). Скончыў Парыжскі ун-т (1947). Да 1950 працаваў y ім, з 1950 y Ін-це Пастэра ў Парыжы (з 1960 праф.), адначасова з 1965 y Калеж дэ Франс. Навук. працы па генетыцы бактэрыяльных клетак і вірусаў. Адзін з аўтараў гіпотэзы пераносу генетычнай інфармацыі і рэгуляцыі сінтэзу бялку ў бактэрыяльных клетках (канцэпцыя аперона). Аўтар прац па лізагеніі (канцэпдыя эпісом). Нобелеўская прэмія 1965 (разам з КЛьвовым і Ж .M a no).
ЖАК0, ш э р ы п а п у г а й (Psittacus erithacus), птушка атр. папугаепадобных. 3 падвіды. Пашыраны ў лясах экватарыяльнай Афрыкі ад Сьера-Леоне да 3 Кеніі, на а-вах Сан-Таме і Прынсіпі. Трымаюцца вял. чародамі, зрэдку асобнымі парамі. Даўж. 35—— 40 см. Апярэнне шэрае, хвост — ярка-чырюны, кароткі. Дзюба чорДа арт. Жакоб. Ф.А Ж a к о б. Туалет з палаца Цюільры. 1805—10. Ж А К 0Б (Jacob) Макс (11.7.1876, г. Кемпер, Францыя — 5.3.1944), французскі пісьменнік і мастак. Дэбютаваў казкамі «Кароль Кабул і кухцік Гавен» (1903), «Сонечны волат» (1904) і гратэскнымі раманамі «Святы Матарэль» (1909), «Бурлескныя і містычныя творы брата Матарэля» (1912). Зб-кі вершаў y прозе «Ражок з ігральнымі касцямі» (1917), кн. вершаў «Цэнтральная лабараторыя» (1921) і кніга крыт. артыкулаў «Паэтычнае мастацгва» (1922) адыгралі значную ролю ў станаўленні авангардызму, y прыватнасці кубізму. У эборніках «Бераг. Брэтонскія песні» (1911),
ЖАК0ЎСК1 Рамуальд (1897— 1.1.1919), бел. акцёр. У 1917— 19 y трупе Першага таварыства беларускай драмы і камедыі. Выканаўца характарных роляў (Пісар і Кукса — «Пашыліся ў дурні» М.Крапіўніцкага, сват Якуб — «Модны шляхцкж» К.Каганца і інш.). Стварыў глыбока псіхал. вобраз Старца ў «Раскіданым гняздзе» Я.Купалы. Выступаў з чытаннем вершаў бел. паэтаў (часам і сваіх) y дывертысментах. ЖАЛАБАБРЎХІЯ, гл. Баразнаватабрухія. Ж АЛАБ0ЎСКІ Міхаіл Мікалаевіч (н. 8.5.1946, в. Скіпоравічы Дзятлаўскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. спартсмен (лёгкая атлетыка, бег). Майстар спорту міжнар. класа (1970). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1969). Чэмпіён Еўропы ў закрытым памяш канні ў эстафеце 3 х 1000 м (1969). Неаднаразовы чэмпіён С СС Р y бегу на 1500 м, 5000 м і ў кросе на дыстанцыі 8 км. Пераможца і прызёр міжнар. спаборніцтваў. ЖАЛАКЯВІЧУС (Zalakeviôius) Вітаўтас (14.4.1930, г. Каўнас, Літва —
4 14 _____________ ЖАЛДАКОЎ 12.11.1996), лгтоўскі кінарэжысёр. Нар. арт. Літвы (1981), нар. арт. Расіі (1980). Скончыў Усесаюзны ін-т кінематаграфіі ў Маскве (1956). Працаваў на Літоўскай кінастудыі (1956— 74, з 1980 маст. кіраўнік), на «Масфільме» (1974—80). Яго фільмы адметныя рэалістычным адлюстраваннем рэчаіснасці, напружанымі маральнымі канфлікгамі, дынамічным развіццём сюжэта, метафарычнасцю кінамовы: «Адам жадае быць чалавекам» (1959), навела «Жывыя героі» ў аднайм. фільме (1960, Дзярж. прэмія Літвы), «Ніхто не хацеў паміраць» (1965, прэмія Ленінскага камсамола 1966, Дзярж. прэмія СССР 1967), «Гэта салодкае слова — свабода» (1973), «Кентаўры» (1979), «Звер, які выходзідь з мора» (1992) і інш. ЖАЛДАК0Ў Анатоль Уладзіміравіч (н. 18.5.1929, г. Уладзікаўказ, Паўночная Асеція), бел. архітэкгар. Засл. архітэктар Беларусі (1991). Скончыў Маскоўскі арх. ін-т (1954). Працаваў y ін-це «Валгаірадірамадэянпраект». 3 1970 y ін-це «Белдзіпрагандаль», з 1990 кіраўнік творчай майстэрні Саюза архітэкгараў Беларусі. Асн. работы на Беларусі: Мінскі крыты рынак «Камароўскі» (1980, y сааўт.), універсамы «Рыга» (1980) і «Талін» (1982), службова-гасп. корпус CM Беларусі (1981), будынкі М ін-ва гандлю і Мін-ва спорту і турызму (1980), праект комплексу магазінаў па вул. Няміга (1981) — усе ў Мінску; крыты ры нак y Брэсде (1987). Аўтар шэрагу грамадскіх будынкаў y Валгаградзе і Бранску. ЖАЛЁЗА (лац. Fenum ), Fe, хімічны элемент VIII групы перыяд. сістэмы, ат. н. 26, ат. м. 55,847. Складаецца з 4 стабільных ізатопаў: 54Fe (5,84%), 56Fe (91,68%), 57Fe (2,17%), 58Fe (0,31%). У зямной кары 4,65% па масе (найб. распаўсюджаны метал — другі пасля алюмінію). Вядома больш за 300 мінералаў (гл. Жалезныя руды). Самароднае (метэорнае і тэлурычнае) сустракаецца рэдка. Прысутнічае ў арганізмах усіх жывёл і раслін, уваходзіць y склад гемаглабіну. Ж. — бліскучы серабрыста-белы пластычны метал t 1535 °С, Іап 2750 °С, шчыльн. 7870 кг/м3 (20 °С). Пры звычайным ціску адрозніваюць некалькі крышт. мадыфікацый: a-Fe (існуе да 917 °С), 5-Fe (пры т-рах вышэй за 1394 °С і да т-ры ллаўлення) з аб'ёмнацэнтраванай кубічнай рашоткай і y-Fe (y інтэрвале 917 — 1394 °С) з гранецэнтраванай кубічнай рашоткай. Пры т-ры 769 °С (пункг Юоры) ферамагн. a-Fe пераходзідь y парамагн. стан. Парамагн. Ж., устойлівае ў інтэрвале 769—917 °С, наз. p-Fe. Ж. не раствараецца ў вадзе і шчолачах. У вільготным паветры акісляецца і пакрываецца ржой (гл. Карозія металаў), y сухім (пры награванні вышэй за 200 °С) — ахоўнай плёнкай аксідаў (гл. Вараненне). 3 разбаўленымі к-тамі ўтварае солі Fe(II) (гл. Жалеза злучэнні), канцэнтраванымі азотнай і сернай — пасівіруецца. Пры награванні ўзаемадзейнічае з галагенамі, серай, фосфарам, вугляродам, аксідам вугляроду (гл. Карбанілы металаў), вадзяной парай. Асн. масу Ж. выплаўляюць y выглядзе чыгуну і сталі. Аднаўленнем жалеза аксідаў пры
750—1200 °С атрымліваюць губчатае Ж (97—99% Fe), раскладаннем пентакарбанілу Fe(CO), — карбанільнае (парашок з памерамі часцінак 1—15 мкм). Выкарыстоўваюць як матэрыял для стрыжняў электрамагнітаў і якараў эл. машын (тэхнічна чыстае), як каталізатар, антыанемічны сродак (карбанільнае) i im u .
Літ : Б е к к е р т М. Железо: Факты н легенды: Пер. с нем. 2 нзд. М., 1988. І.В.Боднар. ЖАЛЕЗА АКСІДЫ, элучэнні жалеза з кіслародам. Вядомы аксіды жалеза (II) FeO, (III) Fe2Û3 і змешаны (II, III) FejCH ці FeO Fe 2 0 3 . У прыродзе сустракаюцца ў выглядзе мінералаў гематыту, магнетыту і вельмі рэдкага іацыту (FeO). Крышт. рэчывы. He раствараюцца ў вадзе, раствараюцца ў к-тах. РегОз атрымліваюць акісленнем жалеза пры награванні ці абпалам пірыту FeS 2 , інш. — аднаўленнем Fe 2 Û 3 y асяроддзі аксіду вугляроду ці вадароду. Выкарыстоўваюць я к сыравіну для атрымання жалеза, як мінер. пігменты, кампаненты ферытаў, абліцовачнай керамікі і інш. ЖАЛЕЗА ЗЛ У Ч ^Н Н І, хімічныя злучэнні, y састаў якіх уваходзіць жалеза, пераважна ў ступені акіслення +2 і +3. Найб. пашыраны неарган. Ж.з. — жалеза аксіды, гідраксіды, карбіды (гл. Жалезавугляродзістыя сплавы), сульфіды, сульфаты, карбанілы (гл. Карбанілы металаў), дыяністыя комплексныя солі (гексацыянафераты, гл. Калію злучэнні), а таксама жалезаарган. злучэнні (гл. Ферацэн). Жа л е з а ( I I ) г і д р а к с і д Fe(OH)2 — бледна-зялёнае аморфнае ці крышт. рэчыва. Уэаемадзейнічае з к-тамі, акісляецца на паветры да гідрахсіду Fe ( I II). Ж а л е з а ( I I I ) г і д р а к с і д Fe20 3nH20 — бурае аморфнае рэчыва, не раствараецца ў вадзе, раствараецца ў к-тах. У прыродзе — буры жалязняк. Асаджэннем шчолаччу з раствораў солей Fe (I I I ) атрымліваюць Fe(OH)3 — слабая аснова, амфатэрны (пры сплаўленні са шчолачамі ўгварае ферыты). Выкарыстоўваюць як кампанент жоўтага пігменту для фарбаў і эмалей. Жалеза сульфаты, солі сернай к-та — крышт., гіграскапічныя рэчывы, раствараюцца ў вадзе. Утвараюць крышталегідраты. гептагідрат FeS04-7H20 — ж а л е з н ы к у п а р в а с (мінерал мелантэрыт), блакітнавата-зялёныя крышталі, 64“С. 3 сульфатамі шчолачных металаў і амонію ўгвараюць двайныя сульфаты: FeS04 (NH4)2S04-6H20 ( с о л ь М о р а ) — сіне-зялёныя крышталі, устойлівыя на павеіры; NH4Fe(S04)2 12H20 (жалеза-амоніевы галын). Выкарыстоўваюць ях кампанент электраліту ў гальванатэхніцы; FeS04 — кансервант драўніны, фунгіцыд, антыанемічны сродак і інш.; Fe2(S04)3 — растваральнік y гідраметалургіі медзі, каагулянт пры ачыстцы вады, пратрава пры фарбаванні. Ж а л е з а с у л ь ф і д ы — злучэнні жалеза з серай. Монасульфід жалеза FeS, рудыя ці чорныя крышталі, 1193 °С. He раствараецца ў вадзе, раскладаецца к-тамі. У прыродзе — мінералы пірацін (гл. Капчаданы) і траіліт. Выкарыстоўваюць для атрымання серавадароду. Дысульфід FeSj, залаціста-жоўтыя крышталі, мінералы трыт і марказіт. Выкарыстоўваюць прыродны як сыравіну для атрымання серы, сернай к-ты, сульфату Fe2(S04)3, сінт. — каталізатар y арган. сінтэзе. Ж а л е з а х л а р ы д ы — злучэнні жалеза з хлорам, солі салянай к-ты — крышт., гіграскапічныя рэчывы, раствараюцца ў ва-
дзе, этаноле, адэтоне. Дыхларыд жалеза FeCl2 угвараецда пры ўзаемадзеянні жалеза з салянай к-той. Выкарыстоўваюць для атрымання трыхпарыду. Трыхларыд FeCI3, цёмна-рудыя крышталі. 309 °С. Выкарыстоўваюць як каагулянт пры ачыстцы вады, кампанент раствораў для элекграхіміі, траўлення пячатных плат і інш. І.В.Боднар. ЖАЛЕЗА САМАР0ДНАЕ, мінерал класа самародных элементаў, Fe. Адрозніваюць Ж.с. зямное (тэлурычнае) і касмагеннае (метэарытнае), што трапляе на Зямлю ў выглядзе метэарытаў. Тэлурычнае, або ферыт, мае нікелю да 3%, аваруіт, або нікель-жалеза, — ад 30 да 80%, метэарытнае — камасіт — каля 6,4%. Крышталізуецца ў кубічнай сінганіі. Крышталі рэдкія, звычайна дэндрыты, зерні, суцэльныя масы. Колер і бляск як y метал. жалеза. Цв. 4—5. Ш чыльн. 7— 7,8 г/см 3. Коўкае. Ферамагнетык. Рэдкі мінерал, звязаны ў асноўным з базальтамі, утвараецца таксама ў сідэрытавых намнажэннях, каменных вуглях і ў балотных жал. рудах. ЖАЛЕЗА СПЛАВЫ, металічныя сістэмы, адным з кампанентаў якіх (як правіла, пераважным) з ’яўляецца жалеза. Найб. часта выкарыстоўваюць сплавы жалеза з вугляродам (сталь, чыгун). Да Ж.с. адносяць сплавы са спец. ўласцівасцямі (высокім эл. супраціўленнем, малым цеплавым расшырэннем, магнітнымі і інш.), а таксама ферасплавы.
Жалеза самароднае ў габра-далерыце.
Ж АЛЕЗАБАКТ^РЫІ, мікраарганізмы, здольныя акісляць закісныя злучэнні жалеза ў вокісныя. Адрозніваюць тыповыя аўтатрофы (выкарыстоўваюць вызваленую энергію на засваенне вугляроду з вуглякіслага газу ў працэсе хемасінтэзу) і гетэратрофы, y якіх акісленне жалеза з ’яўляецца пабочнай рэакцыяй. Аўтатрофы акісляюць таксама серу і маюць першараднае значэнне ў фарміраванні зоны сернакіслага выветрывання сульфідных руд. Некаторыя гетэратрофныя Ж. спрыяюць утварэнню балотных руд, забруджваюць вадасцёкі, парушаюць водазабеспячэнне. Ж. засяляюць вадаёмы, маюць вял. значэнне ў кругавароце жалеза ў прыродзе. На дне вадаёмаў адкладаюць вокіслы марганцу. ЖАЛ Е ЗА Б Е Т 0Н , штучны будаўнічы матэрыял з бетону і стальной арматуры, якія маналітна злучаны і працуюць y канструкцыі як адно цэлае. Сумесная
работа бетону і арматуры забяспечваецца іх трывалым счапленнем, амаль аднолькавымі каэф. лінейнага расшырэння. Бетон успрымае ў асн. сціскальныя намаганні, надае канструкдыі жорсткасць, ахоўвае арматуру ад карозіі; арматура (падоўжаныя стрыжні, папярочныя хамуты, мантажная для каркасаў) успрымае расцягвальныя намаганні. Вызначаецца высокай трываласцю, даўгавечнасцю, вогнеўстойлівасцю, прастатой формаўтварэння. Выкарыстоўваецца ў жыллёвым і прамысл. буд-ве, мостабудаванні, гідратэхн. буд-ве і інш. 3 Ж. робяць разнастайныя жалезабетонныя вырабы і канструкцыі. Ж. бывае звычайны і папярэдне напружаны (ято арматуру перад бетанаваннем штучна нацягваюць, што абціскае бетон, павялічвае яго трываласць і трэшчынаўсгойлівасць; гл. Папярэдне напружаныя канструкцыі), саманапружаны (робіцца з выкарыстаннем т.зв. напружвальнага цэменту, які пры цвярдзенні расшыраецца), зборны, маналітны і інш. Патэнт на Ж. атрымаў франц. вучоны ЖМанье ў 1867. Канструхцыі з Ж. хутка пашырыліся ў Англіі, ЗША, Расіі (з 1885) і інш. краінах. У 1901—02 на чыг. лініі Віцебск—Жлобін было пабудавана 27 жалезабетонных мастоў і пуцеправодаў. Ж стаў адным з найб. пашыраных матэрыялаў y буд-ве, які выкарыстоўваецда ў розных канструкцыях будынкаў і збудаванняў (фундаментаў, пліт, сцен, труб, мастоў, плацін і г.д.), ва ўсіх кліматычных эонах (фіз.-мех. ўласцівасці Ж. пры т-рах ад -40 да + 60 °С практычна не змяняюцца). Значны ўхлад y развідцё навукі пра Ж зрабілі рас. і сав, вучоныя М.АБелялюбскі, А.Ф.Лалейт, Р.П.Перадзерый, В.В.Міхайлаў, А.А.Гвоздэеў, бел. вучоныя І.М.Ахвердаў, Я.І.Дрозд і інш. Літ:. Гл. пры арт. Жалезабетонныя вырабы і канструкцыі. П.М.Багаслаўчык. ЖАЛЕЗАБЕТ0ННЫЯ ВЫРАЬЫ I КАНСТРЎКЦЫІ, элементы будынкаў і збудаванняў, вырабленыя з жалезабетону. Бываюць: маналітныя (фармуюцда ў апалубцы на месцы буд-ва), эборныя (састаўляюцца з асобных элементаў, папярэдне зробленых на спец. з-дах і палігонах) і зборна-маналітныя (спалучаюць зборныя элементы з маналітным бетонам, які ўкладваецда на буд. гшяцоўцы); звычайныя (іх разнавіднасць — армацэментавыя канструкцыі) і папярэдне напружаныя канструкцыі', з стальной, шклапластыкавай арматурай і дысперснаарміраваныя (з фібрабетону); вібраўшчыльненыя, центрыфугаваныя, прасаваныя, вакуумаваныя, атрыманыя камбінаванымі спосабамі і інш. Маналітныя канструкцыі выкарыстоўваюцца пераважна пры асабліва вял. нагрузках (фундаменты, каркасы і перакрыцці шматтіавярховых прамысл. будынкаў, гідратэхн. аб’екты, пакрыцці аўтадарог, алементы масгоў, пуцеправодаў і інш.). Зборныя канструкцйі пашыраны пры індусгр. буд-ве. Ідуць на фундаменты і падземныя часткі будынкаў і эбудаванняў (фундаментальныя блокі і пліты, панэлі і блокі сцен падвалаў), на каркасы будынкаў (калоны, рыгелі, прагоны, падкранавыя бэлькі, фермы), на вонкавыя і ўнутр. сцены (сценавыя і перагародачныя панэлі і блокі), на міжпавярховыя перакрыцці і пахрыцці будынкаў (панэлі. пліты, насцілы) і інш. Зборна-маналітныя канструкцыі выкарыстоўваюцца гал. чынам y перакрыццях шматаавярховых будынкаў, y мастах і пуцеправодах, пры ўзвядзенні некаторых абалонак
і інш. Іх ужыванне асабліва мэтазгодна пры вял. дынамічных нагрузках (у т.л. сейсмічных), a таксама з-за ўмоў транспартавання і мантажу. У канструкцыях выкарыстоўваецца ў асн. гнуткая арматура ў выглядзе асобных стрыжняў, зварных сетак і каркасаў. Акрамя падоўжнай арматуры ўстанаўліваецца размеркавальная мантажная і папярочная арматура (хамуты, адгіны), часам прадугледжваецца ўскоснае арміраванне ў выглядзе зварных сетак і спіралей. Для папярэдне напружаных канструкцый выкарыстоўваюць высокатрьшалую стрыжнёвую арматуру і дрот, a таксама пасмы і канаты з яго; для электраізалюючых, каразійнаўстойлівых і інш. канструкцый спец. прызначэння — шклапластыкавую арматуру (стрыхші з шкляных нітак, аб’яднаных палімернымі кампазіцьшмі). Л і т Б а ж е н о в Ю.М., К о м а р А.Г. Технологня бетонных н железобетошіых нзделнй. М., 1984; А х в е р д о в М.Н. Технологая железобетонных нзделнй м конструкцяй спецнального назначення. Мн.. 1993; Проектнрованне железобетонных конструкцнй:, Справ. пособне. 2 нзд. Квев, 1990. ММ.іУрбо Ж А ЛЕЗА БЕТ0Н Н Ы Я РА Б0Т Ы , ком плекс работ па ўзвядзенні збудаванняў і канструкцый з маналітнага жалезабетону. Уключаюць апалубачныя (гл. ў арт. Апаяубка), арматурныя работы і бетонныя работы. Выконваюцца ў паслядоўнасці: выраб і мантаж арматурных каркасаў, сетак і асобных стрыжняў; устаноўка апалубкі; прыгатаванне, транспартаванне, укладка і ўшчыльненне
ЖАЛ ЕЗ АГРАФІТ
4 15
Ж АЛЕЗАВУГЛЯР0ДЗІСТЫ Я СГІЛАВЫ , сплавы жалеза з вугляродам на аснове жаяеза. Найб. пашыраныя тэхн. Ж.с. сталь (мае да 2% вугляроду С па масе) і чыгун (2— 4,6% С). У Жс. вуглярод угварае цвёрдыя растворы ўкаранення на аснове паліморфных мадыфікацый жалеза (аўстэніт — раствор С y y-Fe, мае да 2,03% С, метал. аснова Ж.с. пры т-ры вышэй за 727 °С; ферьгт—раствор С y a-Fe, мае да 0,025% С, аснова сплаваў пры К727 С), цэментыт (карбід хсалеза Fe3C) ці прысутнічае ў свабодным стане ў выглядзе графіту. Графіт маюць Ж.с., якія атрымліваюць пры павольным раўнаважным ахаладжэнні расплаву Fe—С (шэры ці кбўкі чыгун). Метастабільны Fe3C угвараецца пры хуткім ахаладжэнні расплаву, мае высокую цвёрдасць, крохкі. Мех. ўласцівасці Ж.с., пераважна сталі, паляпшаюць прьі тэрмічнай апрацоўцы сплаваў пасля зацвярдзення: пры водпуску аўстэніт паступова раскладаецца на цэментыт і ферыт (сталь набывае высокую пластычнасць), пры загартоўцы ператвараецца ў мартэнсіт (павышаюцца цвёрдасць і эносаўстойлівасць). Літ:. Г у л я е в А.П. Металловеденне. 6 язд. М., 1986. Г.Г.Паніч. ЖАЛЕЗАГРАФІТ, сітаваты металакерамічны антыфрыкцыйны матэрыял. Мае 95— 98% жалеза і 2— 5% графіту, сітавіны запоўнены маслам. Атрымліваюць
Ж а л е з а б е т о н н ы я в ы р аб ы і к ан стр у к д ы і: а — ж а л е з а б е т о н н ы б л о к (1 — б е т о н , 2 — а р м а т у р а с а с т а л ь н ы х с т р ы ж н я ў ); б — п а п я р э д н е н а п р у ж а н ы б л о к (1 — с т р ы ж н і п а д н а ц я ж э н н е м , 2 — с т а л ь н ы я т р у б к і); в — б э л ь к а з в я з а н ы м а р м а т у р н ы м к а р к а с а м (1 — а с н о ў н а я р аб о ч ая арм атура, 2 — х а м у г а , 3 — м ан таж н а я а р м а т у р а ); г — к а л о н а з в я з а н ь ш а р м а т у р н ы м к а р к а с а м (1 , 2 — а с н о ў н а я і п а п я р о ч н а я ар м а ту р а ).
а — жалезабетонны каркас прамысловага будынка (1 — фундамент; 2, 8 — калоны вонкавая і ўнутраная; 3 — фундаментная бэлька; 4 — сценавая пліта; 5 — падкралавая бэлька; 6 — пліта пакрыцця; 7 - бэлька пакрьшця); б — зборныя канструкцыі буйнапанэльнага жылога будьшка (1 — фундаментны блок, 2 — пліта перакрыцця, 3 — нясучая панэль палярочнай сцяны, 4 — дахавая пліта, 5 — вонкавая сценавая панэль). Ж а л е з а б с т о н н ы я в ы р аб ы і кан стр у кц ы і:
бетоннай сумесі; догляд бетону ў перыяд яго цвярдзення; распалубка пасля дасягнення бетонам неабходнай трываласці. Зманціраваныя арматурныя каркасы могуць выкарыстоўвацца пры ўстаноўцы апалубкі для яе фіксадыі ў патрэбным становішчы, a таксама для мацавання закладных дэталей. П.М.Багаслаўчык.
4 16 ЖАЛ ЕЗАСЕРАП РАТЭІДЫ метадам парашковай металургіі. Выкарыстоўваюць для вырабу падшыпнікаў і ўтулак. ЖАЛЕЗАСЕРАПРАТЭІДЫ, ж а л е з а с е р н ы я б я л к і , F е — S - б я л к і, клас бялкоў, прастэтычныя групы якіх складаюцца з негімінавага жалеза, комплексна звязанага э неарган. або арган. (у складзе цыстэіну) серай з утварэннем аднаго ці некалькіх Fe— S-кластэраў. Кластэры здольныя адцаваць ці прымаць электроны (але не вадарод) з абарачальнай зменай валентнасці атамаў жалеза (Fe3+ Fe2+). Дзякуючы гэтаму Ж. ў жывых арганізмах выконваюць функцыю акісляльна-аднаўленчых кампанентаў y тэрмінальных ланцугах пераносу электронаў паміж флавапратэідамі і цытахромамі (гл. Дыханне). Малекулярная маса Ж. ад 6000 (ферыдаксіны бактэрый) да 12 000 (ферьідаксіны хларашіастаў) і больш (ксантынаксідаза). ЖАЛЕЗІСТЫЯ КВАРЦЬІТЫ, д ж э с піліты, таканіты, ітабірыты, палоскавыя горныя пароды асадкавага ці вулканагенна-асадкавага паходжання, якія складаюцда ў асноўным з кварцу, магнетыту, радзей гематыту. Маюць харакгэрную тонкаслаістую будову (таўшч. 0,5— 3 мм і больш). Колер цёмнашэры ці фіялетава-чырвоны. Шчыльн. 3240—4290 кг/м3. Трываласць на сцісканне 370— 400 МПа. Ж алезная руда (жалеза ў магнетытавых Ж.к. бсшьш за 25— 30%, y гематытавых — 50— 60%). Радовішчы прымеркаваны да дакембрыйскіх шчытоў і платформ. 3 Ж.к. складзены буйнейшыя ў свеце пластавыя жалезарудныя радовішчы — Курская магнітная анамалія (Расія), Крыварожскі жалезарудны басейн (Украіна), Мінас-Жэрайс (Бразілія) і інш. На Беларусі вядома Аколаўскае радовішча жалезных руд і Рубяжэвіцкае рудапраяўленне Ж.к., якія ўтварыліся асадкавым шляхам y абласцях рухомага вулканізму. У.Я.Бардон. ЖАЛЕЗНАВ0ДСК, горад y Pacü, y Стаўрапольскім краі, на паўд. схілах г. Жалезная, на выш. 600—630 м, за 5 км ад чыг. ст. Бештау. Засн. ў 1842, горад з 1917. 29,4 тыс. ж. (1992). Пяцігорскі НДІ курарталогіі і фізіятэрапіі. Арх. помнікі: Астроўскія ванны (канец 19 ст.), дача бухарскага эміра і Пушкінская галерэя (пач. 20 ст.). Бальнеалагічны і гразевы курорт. Уваходзіць y групу курортаў Каўказскія Мінеральныя Воды. Клімат умерана кантынентальны з мяккай зімой, цёплым летам. Аснова курортных рэсурсаў — мінер. воды, радовішчы якіх эксплуатуюцца з 19 ст. (больш за 20 крыніц рознай ступені тэрмальнасці, y т.л. радонавыя), сульфідныя глеевыя гразі Тамбуканскага воз. Лечаць хваробы страўніка, кішэчніка, падстраўнікавай залозы, печані, жоўцевых шляхоў, нырак, мочавывадной сістэмы. Працуе каля 20 санаторы-
яў. Ва ўсх. ч. курортнай зоны парк (1825), ніжнія і верхнія тэрасы якога звязаны каскаднай лесвіцай, упрыгожанай фантанамі і вадаёмамі (1932— 37). Ж АЛЕЗНАГ0РСК, горад y Pacü, цэнтр раёна ў Курскай вобл. 90,4 тыс. ж. (1992). Чыг. ст. Аўтадароіа Тросна— Кіеў. Прадпрыемствы горна-абагачальнай (жал. руда) і будматэрыялаў прам-сціУзнік y 1957 як пасёлак y сувязі з асваеннем Міхайлаўскаіа радовішча жал. руд (Курская магнітная анамалія). ЖАЛЕЗНАЕ ДР^ВА, назва дрэў з розных сям. з незвычайна цвёрдай і цяжкай драўнінай. Вядома каля 100 відаў, пераважна трапічныя. Ж.д. называюць парогыю, віды каркасу, самшыту, сінопсісу (Паўд. Амерыка), тазалію ланцэтную (трапічная Азія, Афрыка, Мадагаскар), мезую жалезную (Індыя), стадманію моцнадраўнінную (в-аў Маўрыкій), іксору жалезную (Акгыльскія а-вы), акацыю высокую (Аўстралія) і інш. Драўніну Ж.д. выкарыстоўваюць для вытв-сці ручак інструментаў, дэталей прылад і прыбораў, паляў і інш. ЖАЛЁЗНАЯ IAPÂ гара на Паўн. Каўказе, паблізу г. Пядігорск, y Pacü. Выш. 852 м. Уяўляе сабой лакаліт, складзены трахілшарытамі. Ш матлікія выхады M iHep. крыніц, на базе якіх узнік курорт Жалезнаводск. На схілах шыракалістыя лясы. «ЖАЛЕЗНАЯ ГВАРДЫЯ» («Garda de fier»), фашысцкі pyx y Румынй ў 1930— 44. Узнікла на базе нацыяналіст., хрысц.-містычнай і антысеміцкай арг-цыі «Легіён Міхаіла Архангела» (засн. ў 1927) на чале з К.Кадрану. Прапагандавала ідэі нац. выключнасці румынаў, ліквідацыі сац. несправядлівасці, узмацнення пазіцый сялянства і інш. За тэрарыст. дзейнасць (у т.л. забойства прэм’ер-міністра І.ГД укі) y 1934 забаронена, y 1935 адноўлена як партыя «Усё для айчыны», y 1938 зноў забаронена. У 1940 як «Рух легіянераў» (лідэры Х.Сіма і інш.) удзельнічала ў фарміраванні ўрада ген. ІАнтанеску. Канчаткова забаронена пасля вызвалення Румынй ў 1944. Н.П.Ракіцкая. Ж АЛЁЗНІЦА (Sideritis), род кветкавых раслін сям. ясноткавых. Ьольш за 60 відаў. Пашыраны ў Міжземнамор’і і ўмераных абласдях Паўн. паўшар’я. На Беларусі трапляецца Ж. горная (S. montana), рэдкі заносны від, расце на чыг. насыпах. Ална- і шматгадовыя травяністыя расліны і паўкусты. Сцябло прамастойнае або каля асновы ўэыходнае, чатырохграннае, лямцавакасматае. Лісце лапацістае або эліпсоіднае, з падоўжанымі жылкамі, якія пераходзяць y зубчыкі, з шылікамі, на кароткіх чаранках. Кветкі двухгубыя, светла-жоўтыя, з чырвонакарычневым адгінам, y шматлікіх кальчаках. сабраных y несапраўдныя каласы. Плод — арэшак. Атрутная для коней. Ж АЛЕЗНЫ БЛЯСК, мінерал, крышт. разнавіднасць гематыту з метал. бляскам.
Ж АЛЕЗНЫ ВЕК, апошняя (пасля каменнага і бронзаваіа вякоў) археал. эпоха ў гісторыі чалавеіггва. якая характарызуецца пашырэннем металургіі жалеза і жал. вырабаў. Жалеза пазней за інш. металы (медзь, бронзу, всшава) асвоена чалавекам з-за болып складанага вытв. працэсу. Асобныя рэчы з чыстага (метэарытнага) жалеза былі вядомы яшчэ ў 3— 2-м тыс. да н.э. У 15 ст. да н.э. жалеза з бурага жалезняку выраблялі ў Месапатамй і Егіпце, з 9 ст. да н.э. — y Кітаі і Індыі, y 8— 7 ст. да н.э. — y Еўропе. Храналагічныя рамкі Ж.в. вызначаны ад 9—7 ст. да н.э., калі болі,шасць плямён Еўропы і Азіі пачала здабываць і апрацоўваць жалеза, да ўзнікнення ў іх класавага грамадства і дзяржаў. У Зах. Еўропе ён падзяляецца на гальштацкі (900—600 да н.э.), латэнс й (500— 100 да н.э.) і рымскі (да 350 н.э.) перьмды. Для ранняга Ж.в. характэрны пераход ад бронзы да жалеза. Гальштацкая культура была пашырана на тэр. Аўстрыі, Югаславй, Паўд. Германй, Паўд.-Зах. Чэхй, Славакіі, Паўн. Францыі. Блізкай да галыіпацкай была культура фракійскіх плямён, якія жылі на У Балканскага п-ва. На Пірэнейскім п-ве была пашырана іберыйская культура, y бас. Віслы і Одэра — лужыцкая культура. Для латэнскай культуры характэрна поўная перавага жал. прылад працы і зброі. На тэрыторыях, заваяваных Рымам, узнікла правшцыяльная рымская культура, паміж Паўночным м. , Рэйнам, Дунаем і Эльбай — культура германскіх плямён, на У ад Одэра і Эльбы — тйэворская культура, якую даследчыкі звязваюць са слав. плямёнамі венедаў. У канцы Ж.в. ў славян і германдаў узнікаюць дзяржавы. Ва Усх. Еўропе найб. раннія жал. рэчы 10—9 ст. да н.э. выяўлены на ніжняй Волзе і Северскім Данцы. У 7 ст. да н.э. ў стэпах Паўн. Прычарнамор’я жылі скіфы\ паміж Донам і Уралам y 8— 3 ст. да н. э. — блізкія да іх па мове і культуры сарматы. У 2 ст. н.э. на тэр. Правабя-
жалеза з ’явілася ў канцы 1-га тыс. да н.э. 3 3— 2 ст. да н.э. да 1— 2 ст. н.э. землі Палесся, Верх. і Сярэдняга Падняпроўя засялялі шіямёны зарубінецкай культуры. У 2 ст. на тэр. бел. Падняпроўя і прылеглых да яго раёнаў жылі шіямёны кіеўскай культуры. У зах. Палессі ў 2— 4 ст. н.э. рассяліліся носьбіты вельбарскай кулыпуры. У пераходны перыяд да сярэднявечча (5— 6 ст.) на Пд Беларусі пашырылася пражская культура. У Сярэднім Падняпроўі склалася калочынская культура. У 5— 7 ст. y Цэнтр., Паўн. Беларусі сфарміраваліся банцараўская кулыпура і тушамлінская культура. Паводле археал. даследаванняў, плямёны Ж.в. на тэр. Беларусі знаходзіліся на стадыі развітога патрыярхату. Асн. адзінкай грамадства была вял. патрыярхальная сям'я, якая аб’ядноўвала 1—4 пакаленні бліжэйшых суродзічаў. Некалькі сем’яў складалі род, які валодаў пэўнай тэрыторыяй з гіаселішчам, умацаваным валамі і равамі (гл. Гарадзішча), пашай для жывёлы, апраДа арт. Жалезны век. Жалеэныя сякеры 4—1 цаваным полем. Пазней асн. формай паселішчаў стала неўмацаванае селішча. ст. да н.э. з гарадзішча Гарошкаў Рэчыцкага 3 пашырэннем ворыўнага земляробства раёна Гомельскай вобл. і 3—1 ст. да н.э. з гарадзішча Звязда Лепельскага раёна Віцебскай ўзнікла асобная гаспадарка малой сям’і. вобл. Такія сем’і ўтваралі сельскую абшчыну, члены якой былі эвязаны кругавой паз яго прылады працы былі значна мац- рукай, узаемнай адказнасцю за вынікі гасп. дзейнасці, захаваннем і размерканейшыя за каменныя і бронэавыя. ваннем уласнасці, падтрыманнем норм Узніклі ўмовы для накаплення матэрытрадыц. права. Склаліся ўмовы для яльных каштоўнасцей, паявілася маёфарміравання пастаяннай дружыны. У масная няроўнасць, паглыбіўся распад 6— 9 ст. адбываўся пераход да класавага першабытнаабшчынных адносін, абвастрыліся супярэчнасці паміж родамі і грамадства. У працэсе разбурэння родаплемянных сувязей грамадства перайплямёнамі. Гэта паспрыяла ўзнікненню шло ад стадыі ваеннай дэмакратыі да прыватнай уласнасці, класаў і дзяржафеадалізму. вы. Л і т Очеркн no археологнн Белорусснм. На тэр. Беларусі чорная металургія з’явілася ў 7—6 ст. да н.э. Жалеза эда- Ч. 1. Мн.. 1970; М о н г а й т А.Л. Археолобывалі з балотнай руды ў невялікіх паў- гня Западной Европы: Бронзовый н железный века. М., 1974; Г р a к о в Б.Н. Ранннй шарападобных печах-домніцах. Найб. железный век: (Культуры Зап. н Юго-Вост. стараж. жал. вырабы знойдзены на пом- Европы). М., 1977. В.С.Вяргей, А.В.Іоў, ніках мілаградскай кулыпуры (Палессе, М.І.Лашанкоў, А.Р.Мітрафанаў. Верх. і Сярэдняе Падняпроўе). У носьбггаў штрыхаванай керамікі культуры і плямён днепра-дзвінскай культуры (бас. Ж АЛЕЗНЫ КАЛЧАДАН, тое, што піверх. Дняпра і сярэдняй Зах. Дзвіны) рыт. рэжнай Украіны іх змянілі плямёны чарняхоўскаіі культуры, y Левабярэжнай Украіне і на Доне — аланы. У ВолгаКамскім бас., на правабярэжжы Всшгі, верх. Волзе і Волга-Окскім міжрэччы жылі плямёны ананынскай, п ’янаборскай, дзякоўскай культур (гл. адпаведныя арт.). Жалеза адыграла вял. ролю ў развійці прадукцыйных сіл. Зробленыя
Да арг. Жалезны век. Гліняны ляпіш посуд 2 ст. да н.э. — 2 ст. н.э. з бескурганнага могільніха Вароніна Жыткавіцкага раёна Гомельскай вобл. і ўпрыгожанні 6 ст. да н.э. — 1 ст. я.э. з гарадзішча Івань Слуцкага раёна Мінскай вобл. 14. Бел. эн ц . Т. 6.
ЖАЛЕЗНЫЯ_____________ 4 17 Ж АЛЁЗНЫ К А П Я Л І0Ш , намнажэнне аксідаў і гідрааксідаў жалеза каля паверхні Зямлі, якое ўзнікае ў выніку хім. раскладання і акіслення сульфідных руд. Залягае на першасньіх неакісленых рудах, перакрываючы іх (адсюль назва «капялюш»). Складаецца з гётыту, гідрагётыту, тур’іту з прымесямі гідрааксідаў марганцу, сульфатаў. Глыбіня распаўсюджання Ж.к. звычайна абмяжоўваецца ўэроўнем грунтавых вод і дасягае дзесяткаў і соцень метраў. Важная прыкмета пры пошуку сульфідных радовішчаў і ацэнцы першасных руд. У.Я.Бардон. ЖАЛЁЗНЫ ШПАТ, тое, што сідэрыт. Ж АЛЁЗНЫЯ РУДЫ , прыродныя мінеральныя агрэгаты, якія маюць y сабе жалеза ў выгаднай для здабычы колькасці. Галоўныя рудныя мінералы: аксіды жалеза — магнетыт, гематыт, мартыт; гідрааксіды — гётыт і гідрагётыт; карбанаты — сідэрыт\ сілікаты — шамазіт. цюрынгіт. Прамысл. Ж.р. маюць 16— 72 % жалеза. У плаўку ідзе абагачаны да 60— 70% канцэнтрат (гл. Абагачэнне карысных выкапняў, Агламерацыя). Карысныя прымесі: нікель, кобальт, марганец, вальфрам, малібдэн, хром, ванадый і інш. Ш кодныя прымесі: сера, фосфар, цынк, свінец, мы ш ’як, медзь. У залежнасці ад паходжання вылучаюць Ж.р. эндагенныя (магматычныя, гідратэрмальныя, вулканагенна-асадкавыя і інш.), экзагенныя (асадкавыя пластавыя, радовішчаў выветрывання і інш.) і метамарфагенныя (жалезістыя кварцыты і інш.). Прамысл. тыпы класіфікуюць паводле пераважнага руднага мінералу (магнетытавыя, гематытавыя, сідэрытавыя і г.д.). Найб. запасы і аб’ёмы здабычы Ж.р. прыпадаюць на дакембрыйскія жалезістыя кварцыты, менш пашыраны асадкавыя буражалезняковыя, a таксама скарнавыя, гідратэрмальныя і карбанатытавыя магнетытавыя руды. Адрозніваюць Ж.р. багатыя (больш за 50% Fe) і бедныя (менш за 25% Fe ); бедныя п а д з я л я ю ц ц а на лёгка- і цяжкаабагачальныя. Па агульных запасах Ж.р. краіны СНД займаюць 1-е месца ў сведе (бсшьш за 100 млрд. т), на 2-м месцы Бразілія (34 млрд. т). Ж.р. выкарыстоўваюцца для выплаўкі чыгуну, сталі і ферасплаваў, невялікая кодькасць — як прыродная фарба (вохра) ці як уцяжарвальнік свідравальных раствораў. На Беларусі ў зах. ч. выяўлены радовішчы Ж.р. y пародах крышт. фундаменту (г.п. Карэлічы Гродзенскай вобл., г. Стоўбцы Мінскай вобл.), a таксама шэраг рудапраяўленняў. Ж.р. ў іх прадстаўлены жалезістымі кварцытамі (Аколаўскае радовішча жалезных руд, Рубяжэвіцкае рудапраяўленне), ільменітмагнетытавымі рудамі (Навасёлкаўскае радовішча і інш.) і магнетытавымі метасаматытамі. Літ.: Геологмя н полезные нскопаемые крнсталлмческого фундамента в ннжней час-
418 •
ЖАЛЕЗНЯКОЎ
та платформенного чехла Беларусн. 1996.
Мн.,
У.Я.Бардон.
«ЖАЛЕЗНЯК0Ў», пласкадонны рачны манітор, экіпаж якога вызначыўся ў Вял. Айч. вайну. Пабудаваны ў 1934— 36 y Кіеве. Уваходзіў y склад Дняпроўскай (ліст. 1936 — жн. 1940), Дунайскай (жн. 1940—ліст. 1941, крас. 1944— 45) і Азоўскай (ліст. 1941— кастр. 1942, люты 1943— крас. 1944) ваен. флатылій, Чарнаморскага флоту (кастр. 1942 — люты 1943). Меў 6— 7 гармат (у гады вайны і некалькі зенітных гармат), 3—4 кулямёты, экіпаж 70— 72 чал. Удзельнічаў y абароне Адэсы, Нікалаева, Ачакава, Херсона, Севастопаля (1941), Бярдзянска, Цемрука (1942) і інш., y Будапешцкай аперацыі 1944— 45; прайшоў 40 тыс. км, знішчыў 13 артыл. батарэй, 4 батальёны ням.-фаш . пяхоты і інш., адбіў 127 паветр. атак. У 1967 устаноўлены як карабель-помнік на набярэжнай y Юеве. У.Я.Калаткоў, Р.К.Паўловіч. ЖАЛЁЙКА, старажытны духавы язычковы музычны інструмент класа аэрафонаў. Вядома ў бел., рус., укр. народаў (на Беларусі наз. таксама дудка, ражок, пішчык, чаротка). Ж. — важны канструкцыйны элемент дуды. Канструкцыя Ж. пры захаванні вызначальнай адзінкі — адзінарнага язычка-пішчыка — дапускае варыянтнасць інш. элементаў. Мясц. разнавіднасці Ж. адрозніваюцца матэрыялам (дрэва, саломіна, гусінае пяро, чарот, рог), колькасцю адтулін (4— 12, ёсць і без іх), адсутнасцю або наяўнасцю раструба, прынцыпамі вырабу і мацавання язычка (наразны або прывязаны), памерамі (100— 360 мм). Гучанне моцнае, рэзкае, крыху гугнявае. Ігралі на Ж. сола і ў ансамблі са скрыпкай, цымбаламі, гармонікам паасобку і ў розных камбінацыях (часам і з барабанам). У рэпертуары жалеечнікаў песенныя і танц. мелодыі, вясельныя маршы, часам пастухоўскія сігнальныя найгрышы. Інструмент быў пашыраны ва ўсёй Беларусі ў музыкантаў-прафесіяналаў і аматараў, y т.л. пастухоў. У пач. 20 ст. ўведзена В.Андрэевым y аркестр рус. нар. інструментаў. 3 сярэдзіны 19 ст. выцясняецца кларнетам. У наш час трапляецца рэдка. Ж. апета ў бел. нар. песнях і ў прафес. па-
1
2
эзіі (першы зб. вершаў Я.Купалы наз. «Жалейка», 1908). І.Дз.Еазіна. ЖАЛІБА Барыс Мікалаевіч (1.10.1949, г. Ходараў, Украіна). бел. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н. (1992), праф. (1995). Скончыў Бел. дзярж. ін-т нар. гаспадаркі (1970). 3 1972 y Бел. дзярж. тэхнал. ун-це (з 1993 заг. кафедры эканомікі). Даследуе праблемы рыначнага гасп. механізму, інтэнсіфікацыі і павыш эння эканам. эфектыўнасці вытв-сці на прадпрыемствах ляснога комплексу ва ўмовах рм н ы х форм уласнасці. Тв:. Эффектнвность ведення лесного хозяйства Белорусснл. Мн., 1986; Повышенме эффектнвностн нспольюнання лесосырьевых ресурсов БССР. Мн., 1989 (у сааўг.); Хозрасчет н эколого-экономнческая оценка земельных н лесных ресурсов в лесхозах Беларусн. Мн., 1993 (раэам э АД.Янушкам, М.М.Санковічам).
Jlim.: К е д р о в Ф. Мрен н Фредерлк Жолно-Кюрн. 2 нзд. М., 1975; К у д р я в ц е в П.С. Курс нсторнн фнзнкн. 2 нзд. М., 1982. С. 413—416. Ж А Л І0-К Ю РЫ (Joliot-Curie) Фрэдэрык (19.3.1900, Парыж — 14.8.1958), французскі фізік і грамадскі дзеяч; заснавальнік сусв. Руху прыхільнікаў міру. Чл. Парыжскай АН (1943), замежны чл. AH СССР (1949). Скончыў Школу фізікі і дастасавальнай хіміі ў Парыжы (1923). Працаваў y Ін-це радыю (1925— 30 і з 1956), y Нац. цэнтры навук. даследаванняў (у 1944— 45 дырэктар), y Камісарыяце па атамнай энергіі (заснавальнік і кіраўнік y 1946— 50), адначасова выкладаў y Сарбоне і Калежы дэ Франс. Навук. працы па ядз. фізіды, радыяхіміі і ядз. тэхніцы. Разам з жонкай 1.Жаліо-Кюры адкрыў штучную ра-
І.Жаліо-Кюры Ф.Жаліо-Кюры. І.У.Жалтоўскі.
Ж А Л іб-К Ю Р Ы (Joliot-Curie) Ірэн (12.9.1897, Парыж — 17.3.1956), французскі фізік і радыяхімік, грамадскі дзеяч. Замежны чл.-кар. AH СССР (1947). Дачка П.Кюры i М .Скяадоўскай-Кюры. Скончыла Парыжскі ун-т (1920). 3 1918 y Ін-це радыю (з 1934 дырэктар), адначасова ў Камісарыяце па атамнай энерт гіі. Навук. працы па радыеакгыўнасці, ядз. фізіцы і радыяхіміі. Разам з мужам Ф.Жаліо-Кюры адкрыла штучную радыеактыўнасць, y т л . пазітронную радыеактыўнасць (1934), анігіляцыю і нараджэнне электронна-пазітронных пар (1933), правяла даследаванні, якія папярэднічалі адкрыццю нейтрона (1931). Чл. Сусв. Савета Міру, выступала супраць выкарыстання ядз. энергіі ў ваен. мэтах. Нобелеўская прэмія па хіміі 1935 (разам з Ф.Ж аліо-Кюры). Тв.: Рус. пер. — Ж о л н о - К ю р н Ф. Нзбр. труды. Фредерлк л Нрен Жолло-Кюрл. Совмеспше труды. М., 1957.
3
Жалейкі: 1 — жалейка; 2 — (элева направа) чаротка і пішчыкі; 3 — дудка язычковая.
дыеактыўнасць (1934), анігіляцыю і нараджэнне электронна-пазітронных пар (1933), правёў даследаванні, якія папярэднічалі адкрыцдю нейтрона (1931). Прадказаў прынцыповую магчымасць ландуговай ядз. рэакцыі (1939). Пад яго кіраўнііггвам пачаты (1839) і завершаны (1948) работы па стварэнні першага франц. атамнага рэактара. Першы старшыня Сусв. Савета Міру (з 1950), выступаў супраць выкарыстання ядз. энергіі ў ваен. мэтах. Яго імем названы Залаты медаль Міру (1959). Нобелеўская прэмія па хіміі 1935 (разам з І.Жаліо-Юоры), Міжнар. Ленінская прэмія 1951. Т в Рус. пер. — РІзбр. тр. — Фредернк н Мрен Жолно-Кюрн. Совместные труды. М., 1957. Літ:. Б н к a р П. Фредернк Жолно-Юорв н атомная энергня: Пер. с фр. М., 1962. ЖАЛІЎЕ, вёска ў Чавускім р-не Магілёўскай вобл., на аўтадарозе Чавусы — в. Будзіна. Цэнтр сельсавета. За 12 км на Пн ад г. Чавусы, 53 км ад Магілёва, 16 км ад чыг. ст. Чавусы, 54 ж., 30 двароў (1997). Аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. ЖАЛКЕЎСКІ, Ж у л к е ў с к і (2d 1kiewski) Станіслаў (1547, Турынец каля г. Львоў, Украіна — 7.10.1620), ваенны і дзярж. дзеяч Рэчы Паспалітай. Гетман польны каронны (1588), кашталян львоўскі (1590), ваявода кіеўскі (1608), гетман вял. каронны (1613), канцлер вял. каронны (1617). Удзельнічаў y ваен. дзеяннях пад Гданьскам y 1577 і ў паходах Стафана Баторыя ў Лівонскую
вайну 1558— 83, y т л . ва ўзяцці Полацка (1579), аблозе Пскова (1581). У час бескаралеўя (1587) падтрымаў кандыдатуру Жыгімонта III Вазы. Задушыў паўстанне С.Налівайкі (1596). Быў праціўнікам прагабсбургскай і антырас. лалітыкі Жыгімонта III, але ў час ўзбр. выступлення шляхты на чале з М.Зэбжыдоўскім выступіў на баку караля і ліквідаваў мяцеж (1607). У час вайны Рэчы Паспалітай з Расіяй 1609— 18 разбіў y 1610 каля в. Клушына рус. войскі, заняў Маскву і дамогся абрання на рас. трон каралевіча Уладзіслава. У 1620 узначальваў ваен. сілы Рэчы Паспалітай y вайне з Турцыяй. Загінуў y баі. Тв:. Historia wojny moskiewskiej at do opanowania Smoleriska... 9 wyd. Warszawa, 1966. Him.: P r o c h a s k a A. Hetman Stanislaw Zoikiewski. Warszawa, 1927. Н.К.Мазоўка.
рац. каналамі, шыр. 30— 300 м. Рэчышча амаль на ўсім працягу каналізаванае. Каналамі Свячанскі (рака да адгалінавання ад гэтага канала наз. Верхняя Жалонь), Антонаўскі і р. Гразіва злучана з р. Славечна. ЖАЛТОЎСКІ Іван Уладзіслававіч (27.11.1867, г. П інск Брэсцкай вобл. — 16.7.1957), бел. і рускі архітэктар, тэарэтык і педагог. Засл. дз. нав. і маст. Расіі (1932), засл. дз. маст. Беларусі (1944). Акдд. Акадэміі архггэктуры СССР (1939— 56) і Акадэміі буд-ва і архітэктуры С СС Р (1956). Ганаровы акад. АН БССР (1947). Вучыўся ў Пецярб. AM (1887— 98); з 1909 акадэмік архітэктуры. У 1953— 59 узначальваў арх. майстэрню-ш колу Ін-та «Маспраекг». У ранніх работах выкарыстоўваў кампазіцыйныя прыёмы і арх. матывы эпохі Адраджэн-
В.Жалонківа. Эскізы касцюмаў да спекгакля «Гуляем y прынца і жабрака» АЖурбіна. ЖАЛ0НКІНА Вольга Мікалаеўна (н. 15.1.1956, г. Драгобыч, Украіна), бел. тэатральны мастак. Пасля сканчэння Растоўскага маст. вучылішча (1981) мастак па касцюмах Дзярж. т-ра муз. камедыі Беларусі. Створаныя ёй касцюмы вызначаюцца вынаходлівасцю, дасціпнасдю вырашэння, дакладнасцю характарыстыкі персанажаў. Найб. адметш я касцюмы да спектакляў «Дзяніс Давыдаў» А М ды вані і «Гуляем y прынца і жабрака» А.Журбіна (1985), «Клоп» У.Дашкевіча (1988), «Хэло, Долі!» Дж.Германа (1992), «Халопка» М.Стрэльнікава (1994), «Капялюш Напалеона» О.Штрауса (1996), «Цыганскі барон» І.Штрауса (1997) y т-ры муз. камедыі, оперы «Кармэн» Ж.Бізэ (1990) y Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі. Л.І.Дабравольская. ЖАЛ0НБ, М у х а е д а ў с к і канал, рака на Украіне і ў Гомельскай вобл., правы прыток Прыпяді. Даўж. 113 км (12,8 км цячэ па Украіне, 33,8 км па мяжы з Беларуссю; 10,9 км зноў па Жытомірскай вобл., y нізоўі па Ельскім і Нараўлянскім р-нах). Пл. вадазбору 1460 км . Асн. прытокі — Яўрэйская канава, рэкі Ханя, Храпунь, Стрэлка і Верасожха (справа). Даліна невыразная. Пойма двухбаковая, парэзаная мелія-
ня, пазней — формы класічнай архітэктуры. Адзін з аўтараў плана рэканструкцыі Масквы (1918— 23). Праекгаваў y Маскве шэраг павільёнаў Усерасійскай с.-г. і саматужна-прамысд. выстаўкі (1923), жылыя дамы на Ленінскім праспекце (1949, Дзярж. прэмія СССР 1950), на Смаленскай пл. (1950), на праспекце Міру (1957), іпадром (1951 — 55), павільён С СС Р на Міжнар. выстаўцы ў Мілане (1925— 26), тыпавыя праекггы для індустрыяльна-зборнага буд-ва жылых дамоў і кінатэатраў. У 1941 пад яго кіраўніцтвам створаны праект гал. гоіошчы і драм. т-ра ў Гомелі.. Аўтар прац па тэорыі і практыцы архітэктуры. Пераклаў на рус. мову трактат італьян. арх. А.Паладыо (выд. 1938). Літ.: М.В.Жолтовсккй: Проекты н постройхн. М., 1955. ЖАІЎДАЧКІ ГАЛАЎН0ГА М 03ГА, поласці ўнутры галаўнога мозга, дзе размешчаны сасудзістыя спляценні, што выпрацоўваюць цэрэбраспінальную вадкасць. Яна запаўняе Ж.г.м., потым па ліквораправодных шляхах выходзіць на аснову мозга і распаўсюджваецца па вонкавай паверхні галаўнога і спіннога мозга. Усяго Ж.г.м. — 4, поласці іх сазлучаныя. Пры паталогіі (вентрыкуліты,
ЖАЛЮЗІ
419
мешнгаэнцэфаліты, кровазлідці, пухліны і інш.) парушаецца цыркуляцыя цэрэбраспінальнай вадкасці з частковай ці поўнай аклюзіяй ліквораправоднай сістэмы. Іірыкметы: моцны галаўны боль, моташнасць, ірвота, галавакружэнне, павышаны артэрыяльны ціск і тэмпература дела, вокарухальныя і вестыбулярныя парушэнні. У цяжкіх выпадках — сімптомы ўшчымлення ствала галаўнога мозга, нрыступы дэцэрэбрацыйнай рьігіднаеці і інш. ГДз.Сітнік. Ж АЛУД0К, гарадскі пасёлак y Шчучынскім р-не Гродзенскай вобл. За 22 км ад г. Шчучын, 90 км ад Гродна, 12 км ад чыг. ст. Скрыбаўцы на лініі Масты—Ліда. 1,4 тыс. ж. (1997). Вядомы з 2-й пал. 15 ст. як веліхакняжацкае ўладанне. 3 1486 мястэчка, да 1567 цэнтр павета Віленскага ваяв. У 16—17 ст. належаў Лацкім, СапеГам, Францкевічам. У лют. 1706 гал. кватэра шведскага караля Карла XII. У 18 — 1-й чвэрці 19 ст. ўласнасць Тызенгаўзаў. 3 1795 y складзе Рас. імперыі, цэнтр воласці Лідскага пав. Віленскай губ. 3 1830-х г. уладанве Урускіх, з пач. 20 ст. — СвягаполкЧацвярцінскіх. У 1897 — 1860 ж., нар. вучылішча, касцёл, сінагога, мясц. прам-сць. 3 1921 y складзе Польшчы, цэнтр гміны Лідскага пав. Навагрудскага ваяв. 3 1939 y БССР, з 15.1.1940 гар. пасёлак, цэнтр раёна. 3 27.6.1941 да 12.7.1944 акупіраваны ням,фаш. захопнікамі, разбураны. 9.5.1942 гітлераўцы расстралялі ў Ж 2 тыс. сав. грамадзян. 3 17.4.1962 y Шчучынскім р-не. У 1971 — 2,1 тыс. ж. Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, магіла ахвяр фашызму. Помнікі архігэктуры — касцёл Ушэсця (1854) і сядзіба (пач. 20 ст.). ЖАЛУДОЦКІ РАЁН, адміністрацыйнатэрытарыяльная адзінка ў БС СР y 1940—62. Утвораны 15.1.1940 y складзе Баранавіцкай вобл., з 1944 y Гродзенскай вобл. Цэнтр — г.п. Жалудок. Падзяляўся на 14 сельсаветаў, пл. 0,7 тыс. км2 (1941). У 1962 тэр. перададзена ў Дзятлаўскі, Лідскі, Мастоўскі, Шчучынскі р-ны. Ж АЛЬНІКІ, магілы 12— 16 ст., абазначадыя абкладкай з камянёў, круглаватай, авальнай ці чатырохвугольнай формы, з 1— 2 валунамі ў галавах, часам і ў нагах, з каменнымі крыжамі або накрытыя валунамі. Н а камянях і каменных крыжах часта высечаны знакі (крыжы, крыжыкі, краты, стрэлачкі, свастыкі і інш.). Болыдасць пахаванняў без інвентару, звычайна з адным пахаваннем y яме, галавой на 3. Пашыраны пераважна на Наўгародчыне і Пскоўшчыне (Расія), дзе звязваюцца з прыбалтыйскафін. насельніцтвам, таксама ва Усх. Латвіі і некат. мясцінах Пн Беларусі (часцей y складзе курганна-жальнічных могільнікаў). Л.У.Дучыц. ЖАЛЮ ЗІ (франц. jalousie), 1) аканіцы, шторы з паралельных пласцінак, замацаваных y верт. або гарыз. становішчы
ЖАЛЯБАЎ
метал. бляску. Робіцца ддя павышэння трываласці на сціранне і шчыльнасці бетонных пакрыццяў.
на раме (звычайна пад вуглом 45°) ці на шнурках (могуць устанаўлівацца пад любым вуглом). Выкарыстоўваюцца для засцярогі жылых і грамадскіх памяшканняў ад сонечных прамянёў, атм. ападкаў, пылу. 2) Паваротныя метал. створкі, якія ўстанаўліваюцца перад масляным або вадзяным радыятарам сістэмы ахаладжэння аўгамабіля і інш. машын для рэгулявання патоку паветра, што праходзіць праз радыятар.
Ж А Л Я ЗН 0Ў Мікалай Іванавіч (28.10.1816, С.-Пецярбург — 27.1.1877), рускі батанік і аграном. Акад. Пецярбургскай АН (1857). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1838). 3 1847 праф. Маскоўскага ун-та, y 1861— 69 арганізатар і ды рэкіар Пятроўскай земляробчай і лясной акадэміі ў Маскве. 3 1858 першы прэзідэнт Рас. т-ва садоўнііггва. Навук. працы па раслінаводстве, эмбрыялогіі і фізіялогіі раслін.
420
Да арт. Жальнікі. Курганна-жальнікавае пахаванне 11— 14 ст. каля в. Сухая Гара Лагойскага раёна Мінскай вобл. ЖАЛ^БАЎ Авдрэй Іванавіч (29.8.1851, с. Султанаўка, Рэспубліка Крым, Украіна — 15.4.1881), расійскі рэвалюцыянер-народнік. Скончыў Керчанскую гімназію (1869), вучыўся ў Новарасійскім ун-це ў Адэсе. За ўдзел y студэнцкіх хваляваннях (кастр. 1871) выключаны з ун-та і высланы. 3 1873 чл. гуртка чайкоўцаў, вёў рэв. прапаганду сярод рабочых і інтэлігенцыі Адэсы. Удзельнік Ліпецкага і Варонежскага з ’ездаў (1879), чл. выканаўчага к-та «Народнай eajii», сааўтар яе гал. праграмных дакументаў, y т л . дэкларацыі. Адзін з удзельнікаў замаху на жыццё Аляксандра //; 27.2.1881 арыштаваны, асуджаны. Павешаны, тайна пахаваны на Праабражэнскіх могілках y Пецярбургу. Літ.\ Х о д а к о в с к н й М.П. Крым в бнографня А.Н.Желябова / / Мсторня СССР. 1988. № 2. ЖАЛЯЗНЁННЕ, 1) нанясенне слоя жалеза на паверхню метал. вырабаў; разнавіднасць металізацыі. Робідца электралітычным асаджэннем, гаэаполымным і плазменным напыленнем, выпарэннем і кандэнсацыяй жалеза ў вакууме. Выкарыстоўваецца для ўзнаўлення памераў зношаных дэталей, павыш эння эносаўстойлівасці дэталей, якія труцца, ліквідацыі дэфеісгаў y адліўках; y паліграфіі — для вырабу клішэ спосабам гальванапластыкі, нанясення жал. пакрыццяў на медныя пласцінкі спосабам гальванастэгіі (для аховы іх ад акіслення друкарскай фарбай) і павышэння тыражаўстойлівасці стэрэатыпаў (гл. Стэрэатыпія). 2) Уціранне цэменту ў бетонныя паверхні зацірачнай машынай або стальной цёркай да паяўлення
Ж АЛЯЗНЯК Рыгор Самуілавіч (вер. 1914, г. Віцебск — 1942), бел. паэт. Скончыў Ленінградскі ун-т (1938). Загінуў пры абароне Ленінграда. У 1931— 32 працаваў y рэдакцыі газ. «Відебскі пралетарый». Друкаваўся з 1931. У вершах славіў працоўны энтузіязм моладзі, поспехі сацыяліст. буд-ва (зб. «Першы вытап», з БЛю гоўскім, 1933; «Вясновыя будні», 1934). Напісаў кандыдацкую дысертацыю «Паэзія М.А.Багдановіча» (1940). Тв:. У кн.: Мы іх не забудзем. Мн., 1949; У кн.: Крывёю сэрца. Мн., 1967. Ж А Л Я 30Ў С К І Анатоль Пятровіч (н. 5.2.1943, в. Крапіўна Аршанскага р-на Віцебскай вобл.), бел. празаік. Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1968). 3 1987 дырэктар Дома літаратара, з 1989 намеснік старшыні СП Беларусі, з 1994 старшыня праўлення Бел. літ. фонду. Друкуецца з 1973. Уздымае маральнаэтычныя праблемы жыдця сучасніка (кн. прозы «Пералом», «Чаканне шчасця», «Іду з надзеяй», усе 1981, «Горкі хлеб», 1985, п’еса «Людзі ліхалецця», 1997). Ж А ЛЯ30ЎСКІ Ігар Мікалаевіч (н. 1.7.1963, г. Орша Віцебскай вобл.), бел. спартсмен (скарасны бег на каньках). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1984). Засл. майстар спорту (1985), засл. дз. фіз. культуры Беларусі (1994). Чэмпіён свету (1985, 1986, 1989, 1991— 93) і ўладальнік Кубка свету 1992—93 y спрынтарскім мнагабор’і, сярэбраны (1994) і бронзавы (1988) прызёр зімовых XVII і XV Алімпійскіх гульняў на дыстанцыі 1000 м, рэкардсмен свету на дыстанцыі 1500 м, неаднаразовы чэмпіён і рэкар-
дсмен СССР, пераможца Спартакіяды народаў СССР (1986, на 1000 і 1500 м). 3 1996 прэзідэнт Паралімпійскага камітэта Рэспублікі Беларусь. Ж АМ ЕРЫ НЫ , адходы алейна-экстракцыйнай і цукровай вытв-сці- Атрымліваюць шляхам экстрагавання алею з насення алейных культур або соку з караняплодаў цукр. буракоў. Бьгааюдь Ж. свежыя, сіласаваныя (кіслыя) і сухія (выкарыстоўваюю> пераважна на корм с.-г. жывёле). У свежых бурачных Ж. больш за 90% вады, сухое рэчыва ў іх складаецца ў асн. э вугляводаў, y т л . з
цукроў. Сухія Ж. — каштоўны вугляводзісты канцэнтраваны корм, могуць выкарыстоўвацца як кампаненты камбікармоў, кармавых сумесей, a таксама служаць асновай гранул і брыкетаў. ЖАМЖЎРАЎ Міхаіл Леанідавіч (н. 21.11.1956, Мінск), бел. вучоны ў галіне ядз. тэхнікі і тэхналогіі. Д-р тэхн. н. (1995). Скончыў Маскоўскі інж.-фіз. ін-т (1980). 3 1980 y Ін-це радыеэкалагічных праблем Нац. АН Беларусі. Навук. працы па дыягностыцы і радыяцыйна-тэхнал. кантролі стану рэактарных установак, тэхналогіі работ з адходамі дэзакгывацыі. Распрацаваў комплекс метадаў для радыяцыйна-тэхнал. кантролю і сістэм ранняга прагназавання аварыйных сітуацый y ядз. тэхніцы. Тв.\ Разработка методов КГО ТВС с матрнчным тошшвом н нх прнмененяе прн перегрузке энергетаческого ядерного реакгора (разам з В.АЛявадным, В.В.Бурносам) // Атомная энергня. 1992. Т. 72, вып. 3; Деэактнвацнонные рабогы / / Последствяя Чернобыльской катастрофы в Республнке Беларусь. Мн., 1996. Ж А М 0Й Т Ы , ж э м а й т ы , ж м у д з ь , гістарычная назва суараж. балцкіх плямён, якія ў 1-м тыс. н.э. пражывалі ў зах. частцы Літвы на 3 ад р. Дубіса і на Пн ніжняга цячэння Нёмана. У 5— 13 ст. засялялі, магчыма, толькі цэнтр Жамойці. На П нЗ іх суседзямі былі куршы, на 3 — ламатэны, на ПдЗ — скалвы, на ПнУ — земгалы. Куршы, скалвы і земгалы паступова зліліся з Ж. Цяпер Ж. — этнагр. група літоўцаў, якія жывуць пераважна на 3 Літоўскай Рэспублікі, гавораць на жэмайцкім дыялекце літоўскай мовы. Ж А М 0Й Ц ІН Алесь (Аляксандр Пятровіч, н. 17.8.1955, в. Малахоўцы Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. паэт. Скончыў БДУ (1982). Працаваў настаў-
нікам. 3 1988 дырэкгар Літ. музея Ф.Баіушэвіча ў в. Кушляны Смаргонскага р-на. Друкуецца з 1981. Асн. тэматыка вершаў — гіст. мінулае Беларусі, думкі і пачуцці сучасніка (зб. «Азірнуўшыся — не скамянею», 1989). Даследуе бел. культуру 19 ст. Аўтар артыкулаў пра К.Каліноўскага, Ф.Багушэвіча, Я.Карловіча, фшас.-публіцыстычных эсэ.
кі, Індыі, Цэйлона, Аўстраліі, Мадагаскара, Японіі, y Чырвоным і Міжземным морах. Найб. вядомыя: Pinctada martensii, Р. margaritifera, P. vulgaris. Даўж. ракавіны да 30 см, маса да 10 кг (Pinctada), знутры ўкрьгга тоўстым слоем перламутру. «Замок» угвораны адным «зубам» на правай створцы ракавіны і двума на левай (прэснаводныя Ж.). Сгворкі ракавіны ўнутры высланы 2 скурнымі складкамі — «мантыяй». Органы дыхання — шчэлепы. Раздзельнаполыя. Апладненне знешняе. Яйцы адкладвае ў шчэлепы. Лічынкі (глахідыі) паразітуюць на скуры і шчэлепах рыб, потым апускаюцца на дно і развіваюцца. Біяфільтратары. Растуць марудна: прэснаводныя Ж. даўж. 12—13 см
ЖАМОЙЦЬ, Ж э м а й ц і я , Ж м у д з ь , С a м a г і ц і я, гістарычная і этнагр. вобласць на 3 Літвы. 3 1260-х г. y складзе ВКЛ (акрамя прыморскага ўзбярэжжа разам з Клайпедай). На працягу 2-й пал. 13 — пач. 15 ст. вял. князі ВКЛ выкарыстоўвалі Ж. як сродак для вырашэння сваіх знешнепаліт. задач y адносінах з Тэўтонскім ордэнам. Паводле Дубіскіх (1382), Салінскага (1398) і Рацыёнжскага (1404) дагавораў вял. князі ВКЛ Ягайла, a пасля Вітаўт саступалі Ж. Тэўтонскаму ордэну. У выніку паўстанняў 1401 і 1409 Ж. вызвалілася з-пад улады ордэна. Пасля Грунвальдскай бітвы 1410 і Мельнскага дагавора 1422 канчаткова далучана да ВКЛ. У 1411— 1795 існавала асобнае Жамойцкае староства. 3 1413 пачалося хрышчэнне Ж. з язычнііхгва ў каталіцкае веравызнанне. 3 1795 y складзе Літоўскай, з 1801 — Віленскай, 1843 — Ковенскай губ. Рас. імперыі, з 1918 y складзе Літвы.
маюць узрост каля 70 гадоў, за 30—40 гадоў жамчужьша дасягае 8 мм. Жывуць да 100— 120 гадоў. Аб’екты лромыслу. 3 пач. 20 ст. іх штучна разводзяць для атрымання жэмчугу. Выкарыстоўваюць таксама перламутр створак для розных вырабаў.
ЖАМЧУГ0ВА (сапр. К а в а л ё в а ) Праскоўя Іванаўна (31.7.1768, в. Беразіно Яраслаўскай вобл., Расія — 7.3.1803), руская актрыса, спявачка (сапрана). Прыгонная графа Н.П.Ш арамецева, y 1798 атрымала вольную, y 1801 стала яго жонкай. Спевам вучылася ў Л.Сакдуновай. У 1779—97 выступала ў шарамецеўскім т-ры. Валодала моцным гнуткім голасам прыгожага цёплага тэмбру і вял. дыяпазону, драм. талентам. У яе рэпертуары (каля 50 роляў) найб. вылучаліся партыі трагедыйнага плана: Эліяна, Люсіль («Самніцкія шлюбы», «Люсіль» А.Грэтры), Луіза, Аліна («Дэзерцір», «Аліна, каралева Галкондская» П.А.Мансіньі), Зелміра («Узяцце Ізмаіла* В.Казлоўскага) і інш. Літ.: М а р н н ч н к П.Ф. Недопетая песня: Необычайная жяэнь П.НЖемчуговой. Л.; М., 1965.
Ж АМ ЧЎЖ НЫ , пасёлак y Баранавіцкім р-не Брэсцкай вобл., на р. Мышанка, каля аўтадарогі Брэст— Мінск. Цэнтр сельсавета. За 12 км на 3 ад горада і чыг. ст. Баранавічы, 200 км ад Брэста. 3431 ж., 964 двары (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Забудоўваецца паводле генллана 1979 і ii раекта забудовы жылой эоны комплексу «Усходняе» (1980). Выэначаецца кампакгнасцю, высокім узроўнем добраўпарадкаванасці. Жылая зона складаецца з малапавярховай секцыйнай (фарміруе грамадскі цэнтр) і сядзібнай забудовы. Шырока выкарыстаны тэрасы, веранды, лоджыі, малыя арх. формы, групы дэкар. дрэў. Кожная з вуліы адметная сваім аб'ёмна-прасторавым і каляровым вырашэннем. Зона адпачынку (скверы са стадыёнам, спарт. пляцоўкамі, малымі арх. формамі) прымыкае да ляснога масіву.
ЖАМЧЎЖНАЯ, рака на ПдУ Кігая, гл. Сіцзян. Ж А М ЧЎЖ НІЦЫ , група родаў двухстворкавых малюскаў, здольных утвараць жэмчуг. У прэсных водах Паўн. Еўразіі, Амерыкі, Цэнтр. Еўропы, Д. Усходу, Паўн. Японіі пашыраны 2 роды сям. прэснаводных Ж. Больш за 5 відаў. Жывуць y невял. празрыстых рэках і ручаях. Найб. вядомая Ж. еўрапейская, або звычайная (Margaritifera margariti fera), якая траплялася ў рэках паўн. ч. Беларусі да сярэдзіны 19 ст., потым знікла, занесена ў Чырв. кнігу. У родзе марскіх Ж. каля 10 відаў. Пашыраны ў субтрапічных і трапічных морах да глыб. 70 м каля берагоў Цэнтр. Амеры-
Жамчужніцы: пінктады.'
1 —
еўрапейская;
2
—
ЖАМ ЫСЛ АЎСКАЯ_______ 421 «ЖАМЧУЖЫН», рачны манітор Дняпроўскага атрада Пінскай ваен. флатыліі, які ўдзельнічаў y абарончых баях летам 1941. Пабудаваны ў 1934— 36 y Кіеве. Меў на ўзбраенні 7 гармат і 3 кулямёты, экіпаж 72 чал. 3 27.11.1936 y складзе Дняпроўскай ваен. флатыліі, удзельнічаў y паходзе Чырв. Арміі ў Зах. Беларусь (1939). 3 8.7.1940 y Дунайскай B a e t i . флатыліі. У пач. Вял. Айч. вайны абараняў вусце Дуная. У канцы ліп. 1941 пераведзены на Дняпро. Прыкрываў пераправы і адыход сав. войск на левы бераг Дняпра на Пд ад Юева, каля гарадоў Ржышчаў і Канеў. Узарваны экіпажам 12.8.1941 пасля няўдалай спробы прарыву з Чаркасаў да Краменчуга. P. К. ІІаўловіч. ж а м ы с л Аў л ь , вёска ў Суботніцкім с /с Іўеўскага р-на Гродзенскай вобл., на правым беразе р. Гаўя. Цэнтр саўгаса. За 25 км на Пн ад Іўя, 176 км ад Гродна, 16 км ад чыг. ст. Юрацішкі. 532 ж„ 179 двароў (1997). Спіртзавод. Сярэдняя шксша, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. П омнік архітэктуры — Жамыслаўская сядзіба.
ЖАМЫСЛАЎСКАЯ СЯДЗІБА, помнік сядзібна-паркавай архітэктуры 18— 19 ст. Створана ў в. Жамыслаўль (Іўеўскі р-н Гродзенскай вобл.) на левым беразе р. Гаўя. Яе фарміраванне пачалося з 2-й пал. 18 ст. 3 1805 уласнасць роду Умястоўскіх. У 1828 К.Умястоўскі па баках набытага 1-павярховага драўлянага сядзібнага дома (у стылі барока) паставіў 2 мураваныя афідыны з калоннымі порцікамі ў стылі класіцызму (захаваўся адзін), лядоўню, аранжарэю і манеж. Яго жонка дабудавала палац (да 1877), які існуе і цяпер. У канцы 19 ст. ўладальнік У.Умястоўскі аддаў сядзібу пад навук. базу Віленскаму ун-ту. У час. 1-й сусв. вайны (1914) y сядзібе немцы стварылі курорт. Захаваліся палац, гасп. будынкі, вінакурня (1885), парк. Планіровачнае ядро ансамбля — мураваны палац і 2 сіметрычна пастаўленыя флігелі, якія ўтвараюць парадны партэр з круглым газонам. Цэнтр. алею перад палацам замыкае мураваная альтанка са
422
ЖАНГАЛОВІЧ
скульптурай Маці Божай (1883). Палац пабудаваны па аналогіі з варшаўскай рэзідэнцыяй 18 ст. Лазенкі, верагодна, паводле праеісга арх. Л.Марконі. Т-падобны ў шіане 2-павярховы будынак строга сім. кампазіцыі завершаны масіўным кубічным бельведэрам з шырокімі арачнымі вітражамі. У цэнтры гал. фасада лоджыя з каланадай і бакавымі антамі, y цэнтры дваровага — 4-калонны порцік з трохвугольным франтонам і трыгліфным фрызам. У вырашэнні фасадаў выкарыстаны карынфскі ордэр. У адной з залаў захавалася кафляная печ 18 ст. Уцалелі мураваныя склеп, стайня, млын, свіран (пач. 19 ст.). Парк пейзажнага тыпу (пл. каля 7 га) высаджаны ў 1883, падзелены ракой на 2 часткі: рэгулярна-парадную вакол палаца і пейзажную на зарэчным баку. Растуць ліпа звычайная, кедр сібірскі, бяроза далекарлійская і інш. А.М.Кулагін.
Ж А Н ГА Л бвіЧ Іван Данілавіч (20.2.1892, г. Гродна — 29.7.1981), расійскі геадэзіст, гравіметрыст і астраном, адзін з заснавальнікаў касм. геадэзіі. Д -р фіз. матэм. навук (1946). Засл. дз. нав. Рас. Федэрадыі (1952). Скончыў Петраградскі ун-т (1916). 3 1920 y Ід-це тэарэт. астраноміі AH СССР (у 1941 — 42 дырэклар, y 1943— 66 нам. дырэкгара), адначасова праф. Ленінградскага ун-та (з 1930). У 1920— 30 і 1937— 38 удзельнік палярных экспедыцый. Навук. прады ла тэарэт., пракіычнай і эфемерыднай астраноміі, вывучэнні фігуры Зямлі, касм. геадэзіі, геафізіцы. Аўтар манаграфіі «Знешняе гравітацыйнае псше Зямлі і фундаментальныя пастаянныя, звязаныя з ім» (1952). У гонар Ж. названа малая планета. А.М.Коратцаў. ЖАНГАЛ0ВГЧ, малая гаіанета № 1734. Сярэдні дыяметр 16 км, сярэдняя адлегласць ад Сонца 415,3 млн. км, перыяд абарачэння 4,6 г. Адкрыта ў 1928 y Крымскай астрафіз. абсерваторыі. Названа ў гонар І.Д .Жангаловіча. Літ:. К о р о т ц е в О., Д а х л е М. Созвездае памятн. Косм. меморнал героев Вел. Отеч. войны. СПб., 1995.
ЖАНГЛІРАВАННЕ (ад франц. jongler), жанр цыркавога мастацтва, заснаваны на ўменні падкідваць і лавіць адначасова некалькі прадметаў. Адрозніваюць Ж.: лартрэтнае — на цыркавым дыване з булавамі, кольцамі і інш. прадметамі; на конях, на дроце, матацыклах, драбінах; сілавое; Ж. т.зв. антыладыстаў (жангліруюдь нагамі). Мастацтва Ж. вядомае са сгараж часоў (у Сгараж. Егіпце, ант. Грэцыі і Рыме). У сярэднія вякі з Ж. выступалі вандроўныя нар. акцёры: жанглёры ў Францыі, мімы ў Італіі, шпільманы ў Германіі, хугляры ў Іспаніі, франты ў Польшчы, скамарохі ў Беларусі і Расіі. 3 19 ст. Ж —цыркавы жанр. ЖАНДАРМЕРЫЯ (франц. gendarmerie an gens d ’armes узброеныя людзі), далітычная наліцыя. Як інстытут даліт. паліцыі ўпершыню ўведзена ў Францыі (1791). У Расіі ў 1792— 1817 (з перапынкамі) існавала ў якасці ваен. паліцыі пры рас. арміі. 3 лютага 1817 набыла самаст. хараклар. У Пецярбургу і Маскве былі створаны жандарскія дывізіё-
ны, a ва ўсіх губернскіх гарадах конныя жандарскія каманды. Пасля паўстання дзекабрыстаў Ж. стала сродкам барацьбы з рэв. рухам. У 1826 y Расіі існавала 59 розных па прызначэнні жандарскіх часцей і падраздзяледняў. У 1827 Ж. аб’яднана ў корпус жандараў (у 1837-— 67 і 1875— 1917 — асобны корпус) і падпарадкавана кіраўніку Трэцяга аддзялення ў складзе імператарскай канцылярыі, які з 1839 стаў таксама лачальнікам штаба корпуса Ж. У 1867 праведзена рэформа і прынята Палажэнне аб корпусе Ж., якое з нязначнымі зменамі дзейнічала да лют. 1917. Корпус Ж. ахопліваў усю імперыю і выконваў абавязкі паліт., коннай гарадской і ваен. паліцыі. Ж андарскія падраздзяленні неслі абавязкі па выяўленні і расследаванні дзярж. злачынстваў, нагляду за турмамі і лаліт. вязнямі, падтрыманні парадку на чыгунцы. Ж. мела права весці вышук, тайнае назіранне, рабіць вобыскі і інш. У 1880 пасля скасавання Трэцяга аддзялення Ж. ўвайшла ў падпарадкаванне М ін-ва ўнутр. спраў. У 1882 створана ласада камандзіра Асобнага корпуса Ж . Ім стаў нам. міністра ўнутр. спраў, які курыраваў дэ-
партамент паліцыі. Бел. губернскія жандарскія ўпраўленні (Віленскае, Гродзенскае, Мінскае, Магілёўскае і Віцебскае) уваходзілі ў склад 4-й (Віленскай) жандарскай акругі. У губернскіх гарадах існавалі ўпраўленні жандарскіх штабафіцэраў. У буйных нас. пунктах губерняў размяшчаліся жандарскія камалды. У 1885 y 5 бел. губердях былі 24 лавятовыя ўдраўленні (да 4 y Віленскай і Мінскай губ., да 5 y Гродзенскай і Магілёўскай, 6 y Віцебскай губ.), y якія ўваходзілі 24 обер- і 263 унтэр-афіцэры. У кожлым губ. горадзе было гар. ўпраўленне з аддаведным пггатам чыноў, пры Віленскім гар. удраўледні існавала конная каманда. На чыгунках, якія праходзілі праз тэр. Беларусі і Літвы, для падтрымю грамадскага парадку дзейнічалі Віленскае і Мідскае чыг. жандарскія ўдраўленні. Жандарскія дадраздзяленні на тэр. Беларусі прымалі ўдзел y падаўленні паўстання 1863—64, y выкрыцці рэв. гурткоў, дзеячаў рэв. руху. Ж. ліквідавана пасля Лют. рэвалюцыі 1917. Літ.: Е р о ш к в н Н.П. Мсторня государсгвенных учрежденнй дореволюцнонной Росснм. 3 шд. М., 1983; К у р л о в П.Г. Гнбель нмператорской Росснн. М., 1992; Н о в н ц к н й В.Д. Нз воспомннаннй жавдарма. М., 1991; О р ж е х о в с к н й М.В. Самодержавне протав революцпонной Росснн (1826— 1880 гг.). М., 1982; С п н р л д о в н ч А. Заішскп жандарма. М., 1991. I.В.Аржахоўскі. «ЖАНІЦЬБА Ц ЯРЭШ КІ». традыцыйнае гульнявое прадстаўленне «вяселля для ўсіх», прымеркаванае да Каляд. Паводле харакгару адпавядае карнавалізавана-гульнявым звычаям (з абрадавым травесці), уласцівым культуры многіх еўрал. народаў. Пашырана на Бел. Паазер’і. Адлюстроўвае настрой калядных святкаванняў як «крывых вечароў» (з амбівалентнасцю дзеянняў «шываратнавыварат»). Уключае некалькі этапаў: выбар са старэйшых удзельнікаў «бацькі» і «маці», якія лотым «дабіраюць» і «жэняць» пары, «прыдяваюць» іх адзін да аднаго («Ай, роўная ларачка — ім гарэлкі чарачка») і «скручваюць» y танцы (часцей «Лявоніха»); пачарговае «пералоўліванне» «маладых», агульнае застолле з песнямі і талцамі. Скразным элементам, які цэментуе ўсю гульню, з ’яўляюцца рытуальныя «цярэшкінскія песні» з адметнай тыдовай рьггмаформулай. Разнастайныя тэксты «Ж.Ц.» амбівалентна пераафарбоўваюць драматызм сапраўднага вяселля ў гумарыстычным (часам гратэскавым) плане («Дзед бабу — чабок на дно, a мне, дзед, і тут ладно»), Умоўнасць «несапраўднага» гульнявога вяселля адзначана і ў «цярэшкінскіх песдях» («Мне з табой не век векаваць — адну ночаньку пагуляць»). Л і т Жаніцьба Цярэшкі. Мн,, 1993. З.Я.Мажэйка. ЖАННА Д ’АРК (Jeanne d ’Arc; 1410 ці 1412, Дамрэмі-ла-Пюсэль, Францыя — 30.5.1431), нацыянальная гераіня Францыі, якая ўзначаліла адзін з этапаў вызв. барацьбы франц. народа супраць
англічан y Стогадовую вайну 1337—1453. 3 сял. сям’і. Апанданая містычнай верай y сваё прызначэнне вызваліць Францыю ад англічан, 4.3.1429 прыбыла ў г. Ш ынон, дзе дамаглася падтрымкі дафіна Карла. 8.5.1429 франц. войска на чале э Ж .д’А. зняло аблоіу англічан з Арлеана (у народзе яе сталі называць Арлеанскай дзевай). Пасля шэрагу перамог яна павяла армію ў Рэймс, дзе 17.7.1429 адбылася каранацыя Карла VII. У вер. 1429 франц. войскі на чале з Ж.д’А. няўдала штурмавалі Парыж. 23.5.1430 y час дапамогі г. Камп’ен, абложанаму саюзнікамі англічан бургундцамі, Ж.д’А. узята ў палон і выдадзена англічанам. У лют. — маі 1431 на царк. судзе ў Руане яна абвінавачана ў ерасі і вядзьмарстве і спалена на кастры. 7.7.1456 рэабілітавана, 16.5.1920 кананізавана. Вобраз Ж .д’А. шырока адлюстраваны ў л-ры (У.Ш экспір, Вальтэр, Ф.Шылер, М.Твэн, Б.Шоу, Ж Ануй), выяўл. мастацтве (Ж.Басцьен-Лепаж, П.Дэларош, Я.Матэйка і інш.), музыцы
задач. Меў рубрыкі «Парады маці», «Пьгганні і адказы», «Наша пошта» і інш. А.СЛіс. Ж А Н 0Ч Ы Я В У ЧЬІЛ ІШ ЧЫ I ГІМ НАЗІІ, пачатковыя і сярэднія навуч. ўстановы ў Рас. імперьіі. Адны з іх падпарадкоўваліся Ведамству ўстаноў імператрыцы Марыі (М арыінскія), другія — Мін-ву нар. асветы; епархіяльныя вучылішчы былі пад наглядам Сінода. Марыінскія вучылішчы былі 2 тыпаў: сярэднія (з 7-гадовым тэрмінам навучання, засн. ў 1858, y 1862 перайменаваны ў гімназіі) і з 4-гадовым тэрмінам навучання (з 1880-х г.). 3 канца 1880-х г. y Беларусі існавалі М інскі і Віцебскі дзіцячыя прытулкі, Лепельскае 4-класнае вучылішча. У 1911 гімназіі былі ў Гродне, Віцебску, Мінску. Вучылішчы Мінва нар. асветы засн. ў 1858, падзяляліся на вучылішчы з 6-гадовым курсам навучання (1-ы разрад) і 3-гадовым (2-і разрад); y 1870 яны пераўтвораны ў гімназіі і прагімназіі. 3 1876 такія вучылішчы працавалі ў Брэсце, Пружанах, Слоніме, Мсціславе, Нясвіжы, Ашмянах, Жыровічах, Відебску, Мінску, Парычах (для дачок духавенства), Гарадоцкае руска-латышскае вучылішча, a таксама 10 жан. нар. вучылішчаў і жан. змены пры 36 прыходскіх і 7 нар. вучылішчах. Навучанне ва ўсіх жан. вучылішчах і школах Беларусі вялося на рус. мове. У 1913 працавалі 33 яўр. жан. навуч. ўстановы. Пасля 1912 засн. Гарадоцкае і Брэсцкае вышэйшыя жан. пач. вучылішчы, 16 вышэйшых пач. вучылішчаў супольнага навучання (Чачэрскае, Прапойскае, Жлобінскае і інш.). Да 1913 адкрыты жан. дзярж. гімназіі ў Гомелі, Мінску, Бабруйску, Брэсце, Віцебску, Ваўкавыску, Пінску, Клімавічах, Мазыры, Полацку, Слоніме, Слуцку і інш. Навучанне платнае. У канцы 1870-х г. y Беларусі было 21 прыватнае жан. вучылішча. Прыватныя гімназіі пачалі адкрывадца з 1872. Выпускніцам гімназій з 1881 прысвойвалася званне настаўніцы пач. школы. Гл. таксама Віцебская Марыінская жаночая гімназія, Брэсцкія гімназіі, Гомельскія гімназіі, Гродзенскія гімназіі і інш. Г.Р.Сянькевіч.
Да арт Жанна д’Арк. Спаленне Жанны д’Арк 30.5.1431 на плошчы Сгарога Рынку ў Руане. Фрагмент фрэскі ў Пантэоне. Парыж. Ма- Ж А Н 0Ч Ы Я ХВАР0БЫ . спецыфічныя стак Ж.Ланепво. 19 ст. хваробы жанчын, звязаныя з анатамафізіял. асаблівасдямі іх арганізма. Бываюць y розныя перыяды жыцця жан(Ф. Ліст, Дж.Вердзі, П.І.Чайкоўскі, чыны; выклікаюць парушэнні функцый А.Анегер). палавьіх органаў, іншы раз жыццядзейЛіт.. П е р н у Р., К л э н М.-В. Жанна насці ўсяго арганізма. Заганы развіцця д’Аріс Пер. с фр. М., 1992. Дз.М.Чаркасаў. палавых органаў уласцівы жаночаму арганізму да надыходу палавой спеласці, «ЖАНОЦКАЯ СПРАВА», часопіс y Заходняй Беларусі. Орган Аб’яднання бел. запаленні — y перыяд палавой спеласці (бываюць ад ганарэі, абортаў, паслярожанчын імя А.Пашкевіч (Цёткі). Выдаваўся ў сак.—ліст. 1931 y Вільні на бел. давых ускладненняў, радзей ад сіфілісу, мове. Узнімаў актуальныя пытанні туберкулёзу, трыхаманозу і інш.). У гэжыцця, побыту, грамадскага становішча ты перыяд могуць развівацда дабражанчын Зах. Беларусі, інфармаваў пра якасныя і злаякасныя пухліны (фібрапаліт. і грамадскія падзеі, жаночы рух y міёмы маткі, кісты яечнікаў, рак шыйкі розных краінах свету, змяшчаў літ. маі цела маткі). Паразітычныя і грыбкотэрыялы. Садзейнічаў пашырэнню нац. выя Ж.х. выклікаюцца грыбкамі (напр,, свядомасці бел. жанчын, яднаў іх на малочніда) і гельмінтамі. Ж.х. бываюць, грунце грамадскай працы і агульнаасв. калі парушана размяшчэнне палавых
ж а н р _________________
423
органаў — пры зрушэнні маткі і сценак похвы ці іх выпадзенні. Самастойная група Ж.х. — парушэнні менструальнага цыкла. Пасля клімактэрыю (гл. Клімакс) запаленні жаночых палавых органаў бываюць радзей, але могуць развіцца пухліны (рак маткі, яечнікаў і інш.). Прыкметы Ж.х.: болі, белі, крывацёкі, агульныя сімптомы (павышэнне т-ры цела), расстройствы інш. органаў і сістэм (сардэчна-сасудзістай, нерв. і інш.). Лячэнне: медыкаментознае, хірургічнае. Гл. таксама Бясплоднасць. І.У.Дуда. ЖАНР [франц. genre ад лац. genus (generis) род, від], y большасці відаў мастацгва ўнутранае падраздзяленне, якое склалася гістарычна; тып устойлівай струкгуры маст. твора, спосаб яго змястоўнай і кампазіцыйнай арганізацыі. Жанравая дыферэнцыяцыя залежыць ад спецыфікі відаў мастацтва. Асновай развідця Ж. з ’яўляецца складаны характар рэчаіснасці, патрэбнасць y адэкватным вобразным адлюстраванні пэўных тыпаў жыццёвых сувяэей і адносін. Паэтыка кожнага Ж. заключаецца ў выбары маст. формул, спецыфіка якіх складае жанравы стыль. Ж. семантычна і марфалагічна арганізуе ўсе элементы вобразнай структуры, ён нараджаецца патрэбамі зместу і ў сваю чаргу ўплывае на знешнюю форму з дапамогай характэрных толькі для яго сродкаў выразнасці. Наяўнасць адносна ўстойлівых фармальных прыкмет, спецыфічнай мовы дазваляе аднесці Ж. да катэгорыі маст. формы, якая, аднак, не мае самастойнага эстэт. сэнсу і не з ’яўляецца назаўжды зададзенай і завершанай. Усе структурныя элементы Ж. выступаюць носьбітамі актыўнай пазіцыі аўтара і абумоўлены яго светапоглядам, творчай манерай, метадам і інш. Незалежна ад уласцівых кожнаму віду мастадтва спецыфічных прынцыпаў падзелу на Ж. існуюць і агульныя канцэпцыі жанравай дыферэнцыяцыі: паводле прадмета характару адлюстравання, інфармацыйнай і пазнавальнай ёмістасці, спосабу пабудовы маст. вобраза і інш. Тэрмін «Ж.* і жанравая класіфікацыя ўзніклі ў франц. эстэтыцы класіцыэму ў 17— 18 ст., але з 19 ст. страцілі строгія межы падзелаў і гал. ролю ў іерархічнай сістэме мастацгваў; нягледзячы на відавочную гістарычнасць паняцця Ж., y практыцы мастацгвазнаўства яго ўжываюць да ўсіх перыядаў гісторыі сусв. мастацгва, што тлумачыцца зручанасцю падзелу твораў паводле тэматыкі адлюстравання. У пластычных відах мастацтваў, дзе немагчыма вылучыць прадмет выявы (архітэктура, дэкар.-прыхладное мастацгва і інш.), жанравая класіфікапыя не прынята. У выяўленчым мастацтве асн. прыкметы Ж. найперш вызначаюцца паводле прадмета выявы (пейзаж, партрэт, бытавы жанр, гістарычны жанр, батальны жанр, нацюрморт і інш.). Наступная больш дробная жанравая дыферэнцыяцыя абумоўлена зліццём y маст. творчасці пазнавальных, вобразна-мастацкіх, ідэйна-ацэначных
424
ж апура
элементаў і наяўнасцю ў кожнага твора вызначанага функцыян. прызначэння. Так, y залсжнасці ад ідэйна-ацэначнай пазіцыі мастака партрэт можа быць y форме шаржу ці карыкатуры, a ў залежнасці ад прызначэння — парадным, камерным, інтымным і інш. Новыя «паджанры» ўзнікаюць і пры падзеле на больш дробныя з ’явы прадметаў выявы (марына — асобны від пейзажа, «галантны жанр» — адзін з відаў бытавога Ж. і інш.). Развіццё і эвалюцыя Ж. ў выяўл. мастацгве Беларусі абумоўлены асаблівасцямі яе гіст. развіцйя (гл. ў арт. Жывапіс, Графіка, Скульптура і пра адпаведныя Ж.). У жывапісе 16— 18 ст. пераважаў Ж. параднага (т. зв. сармацкага) партрэта (партрэт Крыштофа Весялоўскага, 1636, і інш.). Пейзажны Ж. y графіцы ўзніх y пач. 16 ст. (гравюра «Руф y полі», 1517— 19, з Бібліі Ф.Скарыны), y жывапісе склаўся ў канцы 18 — пач. 19 ст. («Зарослая сажалка» А.Гараўскага, 1857). 3 19 ст. назіраецда спалучэнне Ж. («Паргрэт жонкі з нацюрмортам» І.Хруцкага, да 1836), y 20 ст. — іх сінтэз (трыпціх «Незабыўнае» К.Касмачова, «Партызанская мадонна» М.Савідкага, «Размова аб вечнасці. Скарына і Парацэльс» А.Марачкіна і інш ). У л і т а р а т у р ы пад Ж. разумеюць устойлівыя разнавіднасці твораў, што склаліся ў працэсе яе гіст. развідця. Нярэдка ў гэтым значэнні ўжываецца паняцде від літаратурны. У аснове кожнага Ж. ляжыць пэўны характар адлюстравання жыцця, які выяўляецца ў адпаведнай форме твораў. Кожны з трох асн. родаў (эпас, лірыка, драма) мае свае Ж. Напр., да эпічнага роду адносяцца раман, аповесць, апавяданне, навела, да лірычнага — песня, гімн, эпіграма, дыфірамб, ода, эпітафія, раманс і інш., да драматычнага — трагедыя, камедыя, драма. Эпічныя Ж. адрозніваюцца адзін ад аднаго ступенню складанасці жыццёвага матэрыялу, працягласцю адлюстравання часу дзеяння, шырынёй ахопу з ’яў рэчаіснасці, лірычныя — асаблівасцямі адлюстраваных y іх перажыванняў, пачуццяў, драматычныя — характарам жыццёвага матэрыялу і адносін аўгара да гэтага матэрыялу. Існуюць таксайа «змешаныя» Ж., y якіх спалучаны прыкметы розных родаў, напр., ліраэпічныя Ж. (паэма, балада). Многія Ж. маюць y сабе элементы розных родаў (у рамане можа прысутнічаць лірычны або драм. элемент, y драме — эпічны і г.д.). Пры характарыстыцы маст. твораў вызначэнне Ж. можа быць недастатковым, таму акрамя паняцця «Ж > ужываецца і тэрмін «жанравая форма», які выяўляе больш прыватныя асаблівасці твора. Так, Ж. рамана можа мець разнавіднасці: філасофскі, гістарычны, прыгодніцкі, дэтэкгыўны і інш. Ж анравая сістэма бел. л-ры такая, я к і ў інш. еўрап. л-рах. Аднак некаторыя Ж., выкліканыя спецыфічнымі ўмовамі яе развідця, ужо
зніклі (напр., гутаркі), з ’явіліся новыя (драматычная паэма). У м y з ы ц ы паняцце Ж. абагульняе розныя бакі муз. твора і ўключае: жыццёвае прызначэнне і функцыю бытавання (адрозніваюць прыкладную музыку, што выконвае дапаможную функцыю, і прапанаваную, якая патрабуе адасаблення выканаўцы ад слухача і спец. ўстаноўку на эстэт. ўспрыняцде); спосаб і ўмовы выканання і ўспрыняцця (музыка выконваецца пэўным складам выканаўцаў, па фіксаваным тэксце або па-за ім, y канцэртнай зале, оперным т-ры, y хатніх умовах, на дыскатэцы і інш.); тыпізаваную змястоўную сферу; пэўныя стылістычныя адзнакі. Складанасць і шматсэнсоўнасць паняцця Ж. абумоўлены тым, што яго састаўныя часткі рознага парадку могудь уступаць адна з адной y разнастайныя спалучэнні. Змены ўмоў бытавання муз. твораў, узаемадзеянне фалькл., бытавых і прафес. Ж., развіццё муз. мовы вядуць да мадыфікацыі старых і фарміравання новых Ж. Таму ў муз. навуцы існуюць розныя сістэмы класіфікацыі Ж., адзіная ж тэорыя муз. Ж. знаходэіцца ў стадыі распрацоўкі. Адносна прафес. музыкі найб. пашырана класіфікацыя паводле складу выканаўцаў і спосабу выканання. У вак. музыцы вылучаюць Ж. чыста вакальныя (хор a капэла), y вак.інструментальнай — камерна-вакальныя (сольная песня, раманс, вак. цыкп, розныя вак. ансамблі) і вак.-сімфанічныя (кантата, араторыя, вакальна-сімфанічная паэма), y інетрументальнай — камерна-інструментальныя (саната, сюіта, паэма, балада, рапсодыя, мініяцюра, трыо, квартэт, квінтэт і інш. віды ансамбляў) і сімфанічныя (сімфонія, сімфанічная сюіта, сімфанічная паэма, сімфаньета, канцэрт, уверцюра), муз.-сцэнічныя (опера, балет, аперэта, мюзікл). Усе Ж. атрымалі значнае развіццё ў бел. музыцы. У к і н а з н а ў с т в е ўжываюцца такія жанравыя вызначэнні, як кінараман, кінааповесць, кінаэпапея, кінапаэма, дэтэктыўны фільм і інш. Існуюць і больш вузкія жанравыя падраздзяленні: філасофская або лірычная кінааповесць, сатыр., эксцэнтрычная, муз. кінакамедыя, музычны фільм, паліт. кінадэтэктыў і інш. Вядомы такія Ж., як вестэрн, фільм жахаў, кінамюзікл і інш. Існуе тэндэнцыя да змепівання Ж., з ’яўляюцца новыя жанравыя ўтварэнні. У бел. кінематографе прадстаўлены Ж.: героіка-прыгодніцісі («Лясная быль»), кінаэпапея («Людзі на балоце»), эпічная кінадрама («Першы ўзвод»), сац.-псіхал. кінадрама («Двойчы народжаны») і кінааповесць («Іван Макаравіч»), кінакамедыя («Нашы суседзі»), героіка-рамант. кінадрама («Канстанцін Заслонаў», «Чырвонае лісце»), гераічная кінаэпапея («Полымя»), гісторыка-рэв. кінааповесць («М асква— Генуя»), лірычная кінааповесць («Я родам з дзяцінства») і кінапаэма («Вянок санетаў»), дэтэктыў («Дзікае паляванне караля Стаха») і інш.
Ж а н р г а з е т н ы — сістэма літ.публіцыстычных форм y журналістыцы для асвятлення падзей паліт., эканам., сац. і культ. жыцця. Падзяляецца на 3 жанравыя групы: інфармацыйны (нататка, справаздача, інтэрв’ю, рэпаргаж), пабудаваны на канкрэтных, пераважна аператыўных фактах; аналітычны (карэспандэнцыя, аргыкул, агляд, рэцэнзія), які апрача канстатацыі фактаў патрабуе іх аналізу, ацэнкі; мастацка-публіцыстычны (замалёўка, эсэ, нарыс, фельетон, памфлет), набліжаны да маст. (белетрыстычных) твораў. У іх спалучаюцца лагічны, рацыянальны і вобразны пачаткі. У сучаснай журналістыцы пашыраны т.зв. «сінтэтычныя» Ж., y якіх для больш вобразнага і глыбокага раскрыцця падзей і харакгараў спалучаюцца элементы некалькіх Ж. (напр., нарыса і рэпартажу, артыкула і замалёўкі і інш.). Некаторыя элементы газетнага Ж. выкарыстоўваюцца таксама ў кіна-, тэле- і радыёжурналістыцы. Л і т Б у а л о Н. Поэтаческое нскусство: Пер. с фр. М., 1957; Н с д о ш н в н к Г.А Беседы о жнвопнсн. М., 1959; K a г a н М.С. Морфологня нскусства. Л., 1972; Б я с п а л ы А А Выяўленчае мастацтва Беларусі і сродкі яго ашпостравання. Мн., 1994; Б а х т н н М.М. Вопросы лятературы в эстетакя. М., 1975; Ц у к к е р м а н В.А Музыкальные жанры н основы музыкальных форм. М., 1964; Сохор A Теорня музыкальных жанров: задачя н перспектнвы / / С о х о р A Вопросы соцяолопш в эстетакв музьпш. Л., 1983. [Т.]3; В л а с о в М. Вмды в жанры кннонскусства. М., 1976; Ш я л о в а Н.М. Проблемы жанров в кмнонскусстве. М., 1982; Газетные жанры. М., 1971; С т р а л ь ц о ў Б.В. Публіцысгыка. Жанры. Майстэрсгва. Мн., 1977. М.А.Цыбульскі (агульная частка), МА.Лазарук (літаратура), АА.Друкт (музыка), С.В.Говін (Ж. газетны).
ЖАПУРХ, Я п y р a (Japurd, Yapurd), рака ў Бразіліі і Калумбіі (дзе наз. К а к е т а , Caquetd). Левы прыток р. Амазонка. Даўж. 1930 км, пл. бас. 282 тыс. км2. Пачынаецца ў Цэнтр. Кардыльеры Калумбіі. У верхнім цячэнні, y Андах і ў зах. ч. Гвіянскага гаіаскагор’я парожыстая, на Амазонскай нізіне шырокая і спакойная, y ніжнім цячэнні ўтварае шматлікія рукавы, пратокі (адзін з іх злучаецца з Амазонкай на 600 км выш эй за вусце Ж.). Жыўленне дажджавое. Паводка з сак. да ліпеня. Сярэдні гадавы расход вады 17900 м3/с . Суднаходная ў межах Бразіліі і на асобных участках y Калумбіі. ЖАРАБЁЦ, палаваспелы самец каня. Племянное выкарыстанне пачынаюць з 3-гадовага ўзросгу. Пры адборы Ж. ўлічваюць паходжанне, канстытуцыю, працаздольнасць, палавую патэнцыю, пладавітасць. Ж. захоўваюць высокую патэнцыю пры аптымальных умовах утрымання да 16— 20 гадоў.
ЖАРАБКбВІЧЫ, вёска ў Ляхавіцкім р-не Брэсдкай вобл., на аўтадарозе Ляхавічы— Клецк. Чыг. ст. на лініі Баранавічы— Слуцк. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 12 км на У ад Ляхавіч, 232 км ад Брэста, 639 ж., 250 двароў (1997).
Сярэдняя школа, Палац культуры, б-ка, аддэ. сувяэі. Магіла ахвяр фашызму. ЖАРАЎ Міхаіл Іванавіч (27.10.1899, Масква — 15.12.1981), рускі акцёр. Нар. арт СССР (1949). Герой Сац. Працы (1974). Сцэн. дзейнасць пачаў y 1919. Працаваў y т-рах вандроўным франтавым, імя У. Меерхольда, Камерным т-рах. 3 1938 y Малым т-ры. Стварыў яркахарактарныя, камедыйна-сатыр. і драм. вобразы: Аляксей («Аптымістычная трагедыя» У.Вішнеўскага), Прохар («Васа Жалязнова» М.Горкага), Мітрыч («Улада цемры» Л.Талстога), Варанцоў («Так і будзе» К.Сіманава) -і інш. 3 1924 здымаўся ў кіно. Я к і ў тэатры, камедыйная лёпсасць спалучалася ў яго выкананні з псіхал. глыбінёй; пры стварэнні адмоўных персанажаў найб. ярка праяўлялася сатыр. завостранасць: «Пуцёўка ў жыццё», «Пётр I», «Абарона Царыцына», «У імя Радзімы», «Выбаргская старана>, «Вяртанне Максіма», «Вясковы дэтэкгыў». Здымаўся ў бел. фільмах: «Мядзведзь», «Чалавек y футарале», «Чырвонае лісце». Дзярж. прэміі СССР 1941, 1942, 1947. Аўтар успамінаў «Жыццё, тэатр, кіно» (1967). ЖАРГ0Н, гл. ў арт. Арго. ЖАРДАН (Jordan) Мары Энмон Каміль (5.1.1838, г. Ліён, Ф рандыя — 21.1.1922), французскі матэматык. Чл.кар. Пецярбургскай АН (1895). Скончыў Політэхн. (1859) і Горную школы (1861) y Парыжы. 3 1861 працаваў інжынерам, з 1873 y Політэхн. школе (з 1876 праф.), адначасова з 1875 y Калежы дэ Франс. Навук. працы па алгебры, тэорыі функцый, тапалогіі, крышталяграфіі, механіцы. Аўтар першага сістэм. курса па тэорыі груп і тэорыі Галуа (1870) і 3-томнага курса матэм. аналізу (1882— 87). Л і т С т р о й к Д.Я. Краткнй очерк нсторнв математнкн: Пер. с нем. 2 нзд. М., 1969. ЖАРДАН0Н, таксанамічная катэгорыя ніжэйшага рангу, чым ві&. група індывідуумаў, ідэнтычных марфалагічна, генетычна і экалагічна, здсшьных пастаянна захоўваць свае прыкметы ў культуры. Тэрмін прапанаваў галандскі батанік ЯЛотсі (1916) y гонар франц. батаніка АЖардана, які вызначыў, што эвычайны «лінееўскі від» можна раскдасці на вял. колькасць канстантных форм. Спадчынная ўстойлівасць прыкмет звязана з апаміксісам. Гэта значыць, што размнажэнне насеннем адбываецца ў спадчынна ўстойлівых форм таксама, як пры вегетатыўным размнажэнні. У аналітычнай сістэматыцы культ. раслін вылучэнне вял. колькасці ўнутрывідавых адзінак мае істотнае значэнне. ЖАРДЗЙНКА, рака ў Светлагорскім р-не Гомельскай вобл., правы прыток р. Бярэзіна (бас. р. Дняпро). Даўж. 25 км. Пл. вадазбору 375 км2! Пачынаецца за 2 км на У ад в. Славань. Асн. прыток — р. Чырка (злева). Рэчышча на ўсім працягу каналізаванае. Рака жывіць Светлагорскае вадасх.
ЖАРКІН Уладзімір Васілевіч (н. 1.1.1931, в. Любавічы Смаленскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне заатэхніі. Д-р біял. н. (1988). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1953). У 1960— 90 y Бел. НДІ жывёлагадоўлі (з 1981 заг. лабараторыі). Навук. прады па арганізацыі і тэхналогіі ўзнаўлення буйн. par. жывёлы, імуналагічных праблемах узнаўлення ў жывёлагадоўлі, штучным асемяненні. Тв:. Воспронзводство / / Справочнлк по скотоводству. Мн., 1984; Органнзаітя воспрохзводства сельскохозяйственных жхвотных. Мн., 1985 (разам з В.С.Ахтакюком, Л.Г.Бязлюднікавым). Ж А РК 0Ў Ігар Васілевіч (23.6.1910, в. Месягутава, Башкортастан — 25.4.1974), бел. вучоны-заолаг. Д-р біял. н. (1969), праф. (1971). Скончыў Казанскі ун-т (1934). 3 1969 y Гомельскім ун-це (эаг. кафедры). Навук. працы па прамысл.-паляўнічых звярах, пытаннях жыўлення, метадах уліку прамысл. і ахоўных жывёл, методыцы феналагічных назіранняў, біялогіі і рэакдіматызацыі рачнога бабра. 71».: Простейшне наблюденмя в прнроде. 2 хзд. М., 1956; Мтогн расселення речных бобров в СССР. М., 1966.
ЖАРНОВЕЦ
425
ропе. Жыве ў плыткіх і зарослых вадаёмах з глеістым дном, на балотах, y лужынах і інш. На Беларусі трапляецца пераважна ў паўд., паўд.-зах. і цэнтр. раёнах. Даўж. цела 3,5—4,5 см (зрэдку да 6), маса 3—10 г. Спіна светла-шэрая, бураватая з цёмнымі плямамі, бруха ярка-аранжавае або чырвонае з сінявата-чорнымі плямамі. Скура з бародаўкамі, што выдзяляюць едкі сакрэт. Актыўная днём і вечарам. Карысная. Корміцца воднымі беспазваночнымі ЖАРНАСЁК Ірына Францаўна (н. 17.1.1953, в. Чаранкі Глыбоцкага р-на Віцебскай вобл.), бел. пісьменніца. Скончыла Мінскі ін-т культуры (1976). Друкуецца з 1978. Маральна-этычныя праблемы — тэма мацярынства, жаночыя турботы, мудрасць і высокая духоўнасць працоўнага чалавека, карані чалавечай спагады, дабрыні ў кн. апавяданняў «Ліст да сына» (1986), тэмы эміграцыі і гістарычныя ў кн. аповесцей «Гульні над студняй» (1993).
Ж А РК 0Ў Леанід Васілевіч (н. 15.10.1946, в. Сцяпанава Смаленскай вобл., Расія), бел. вучоны-фармацэўт. Д -р фармацэўтычных навук (1992). Скончыў Відебскі мед. ін-т (1973). 3 1975 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў, з 1994 загадчык-правізар цэнтр. раённай аптэкі ў Мінску. Ж А РК 0Ў С КІ Даніла Уладзіміравіч (2.1.1904, в. Ходараўха Горацкага р-на Магілёўскай вобл. — 31.12.1987), бел. хімік. Д -р хім. н. (1966), праф. (1967). Скончыў Бел. лесатэхн. ін-т (1931) і Ленінградскую лесатэхн. акадэмію (1935). У 1936— 41 і 1946— 52 y Ін-це хіміі АН БССР, y 1956— 66 y Бел. ін-це механізацыі і элекгрыфікацыі сельскай гаспадаркі, y 1968— 73 y Ін-це фізіка-арган. хіміі АН БССР. Навук. працы па вывучэнні цэлюлозы і яе эфіраў, даследаванні працэсу мерсерызацыі. Т в О механнзме шелочного набуханмя целлюлозы (к теорнн мерсервзаішя) (у сааўг.) / / Схнтетнческхе н прнродные лолммерные матерналы. Мн., 1974. ЖАРЛЯНКА ЧЫРВАНАБРЎХАЯ (ВошЬіпа bombina), земнаводнае сям. круглаязычных атр. бясхвостых земнаводных. Пашырана ў Цэнтр. і Усх. Еў-
Жарлянка чырванабрухая
Ж А РН 0В Е Ц (Sarothamnus), род раслін сям. бабовых. Вядома 12 відаў. Пашыраны пераважна ў Еўропе. На Беларусі як натуралізаваны трапляецца Ж. мяцёлчаты (S. scoparius). Расце пераважна ў зах. і цэнтр. ч. рэспублікі ў сухіх хвойніках, y хваёва-дубовых лясах, радзей y ельніках, уздоўж дарог на ўзлесках. Здаўна вырошчваюць на ўзлесках і палянах для падкормкі дзікіх жывёл. Выкарыстоўваецца ў зялёным будаўніхггве. Куст выш. 30—100 см, з разгалістымі, ярка-зялёнымі, пругкападобнымі, амаль бязліс-
ЖАРОМСКІ
426
т ы м і гал ін к ам і. Л іс ц е т р а й ч а с т а е , ч а р а н к о в а е , y в е р х н я й ч. с ц я б л а р э д у к а в а н а е . К в е т к і б у й н ы я , за л а ц іс т а -ж о ў т ы я , н а доўгіх к в е т а н о ж к а х , п а а д н о й y п азу х ах л іс ц я , y с у к у п н а с ц і у тв а р а ю ц ь г р о н к а п а д о б н ы я с у к в е ц д і. М е д а н о с. П л о д — п а д о ў ж а н а -л ін е й н ы с тр у к . Р а з м н а ж а е ц ц а н а с е н н е м і д з я л е н н е м к у ста. З а с у х аў сто й л івы . У с у р о в ы я зім ы а б м я р за е .
Ж А Р0М СКІ (2eromski) Стэфан (14.10.1864, Страўчын, Келецкае ваяв., Польшча — 20.11.1925), польскі пісьменнік. Працаваў хатнім настаўнікам, y 1892— 1904 бібліятэкарам y Пальскім музеі ў Раперсвілі і ў б-цы Замойскіх y Варшаве. У 1909— 12 y эміграцыі ў Парьгжы. Ужо для першых яго твораў харакгэрна сац. скіраванасць, зварот да тэмы нац.-вызв. руху (зб-кі «Алавяданні», «Раздзяўбуць нас крумкачы», абодва 1895). У цэнтры аўтабіягр. рамана «Сізіфава праца» (1897) пратэст супраць прымусовай русіфікацыі польскай школы. Раман «Бяздомныя» (т. 1—2, 1900) прысвечаны тэме духоўных пошукаў польскай інтэлігенцыі. Ідэя барацьбы за незалежнасць і трагічныя лёсы адданых
ЖАРСТВА. рыхлы матэрьыл, складзены з вуглаватых абломкаў горных парод і мінералаў памерам 1— 10 мм, утвораных пры выветрыванні пераважна магматычных парод. Гл. таксама Абломкав ш горныя пароды. >
ЖАРТ, 1) кароткае апавяданне пра смешнае здарэнне, займальны выпадак; жанр фалыаіору. У параўнанні з анекдотам. які высмейвае і сац.-палітычныя з ’явы, y Ж. звычайна пацяшаюцца з асобных рыс і якасцей людзей, бытавых здарэнняў. Вызначаецда аднаэпізадычнасцю, нечаканай іранічнай развязкай. Часта мае форму дыялога. 2) Кароткая (аднаактовая) камічная п ’еса, звычайна бытавога харакіару («Прымакі» Я.Купалы, «Збянтэжаны Саўка» Л.Родзевіча і інш.). Публ:. Народныя ўсмешкі. Мн., 1961; Беларускія народныя жарты. Мн., 1970; Жарты, анекдоты, гумарэскі. Мн., 1984. А.С.Фядосік.
Ж АРУШ НІК (Rorippa), род кветкавых раслін сям. капуставых. Каля 70 відаў. Пашыраны ва ўмераных і трапічных абласцях зямнога шара. На Беларусі 6 відаў: найб. вядомыя Ж. балотны (R. palustris), земнаводны, або вадзяны хрэн (R. amphibia), і лясны (R. sylvestris); зрэдку трапляюцца Ж. аўстрыйскі (R. austriaca), караткаплодны (R. brachycarpa) і распасцёрты (R. anceps). Растуць на вільготных лугах, балотах, па берагах рэк, азёр, канаў, y вадзе, як занесеныя — каля дарог. Адна-, двух- і шматгадовыя травяністыя расліны з разгалінаваным прамастойным ці прыуэнятыч сцяблом. Лісце чаргаванае, суцэльнае або перыстарассечанае. Квепсі дробныя, жоўтыя, y густых гронках. Плод — стручок або стручочак. Лек., меданосныя, харч. і кармавыя расліны. Некаторыя віды ядавігыя.
ЖАРТАЙ, возера ў Хойніцкім р-не Гомельскай вобл., на пойме р. ІІрыпяць, за 26 км на ПдЗ ад г. Хойнікі. Пл. 0,24 км2, даўж. 1,7 км, найб. шыр. 250 м, даўж. берагавой лініі каля 4 км. Старычнае. Берагі месцамі выш. да 1 м, пясчаныя, пад хмызняком. Злучаецца з Прыпяццю ў час веснавога разводдзя. ЖАРТАЙКА, рака ў Барысаўскім р-не Мінскай вобл., левы прыток р. Бярэзіна (бас. р. Дняпро). Даўж. 20 км. Пл. ва дазбору 86 км2. Пачыдаецца за 3 км на У ад в. Жартайка. Цячэ пераважна праз лес, y нізоўі — праз Бярэзінскі біясферны запаведнік.
ёй барацьбітоў аб’ядноўвае раманы «Попел» (т. 1— 4, 1904, экранізаваны 1965), «Прыгажосць жыцця» (1912), «Верная рака» (1912, пра паўстанне 1863) і трылогію «Барацьба з сатаной» (1916— 19). Аўтар драм «Ружа» (1909) і «Сулкоўскі» (1910), раманаў «Гісторыя граху» (т. 1— 2, 1908, экранізаваны 1933 і 1975), «Прадвесне» (1925). Н а бел. мову творы Ж. перакладаў М.Ф.Дубянецкі (зб. «Верная рака», 1985). Te.: D z iela. T. 1— 25. W arszaw a, 1956— 63; Р у с. п е р . — Н зб р . со ч . T. 1— 4. М ., 1957— 58.
М.М.Хмяльніцкі. ЖАРСКІ Іван Міхайлавіч (н. 7.7.1944, в. Вярбіды Навагрудскага р-н а Гродзенскай вобл.), бел. хімік-неарганік. Канд. хім. н. (1975), праф. (1990). Засл. работнік нар. адукацыі Беларусі (1994). Скончыў Бел. тэхнал. ін-т (1971). 3 1971 y Бел. тэхнал. ун-це (з 1987 рэктар). Навук. працы па электрахіміі, газавай электронаграфіі, міхрахвалевай спектраскапіі. Распрацаваў і ўкараніў тэхналогію ачышчэння прамысл. сцёкавых вод гальванічных вытв-сцей. Аўтар першага на бел. мове падручніка для вышэйшай школы «Асновы агульнай хіміі» (1995, з Г.І.Новікавым). Тв:. Ф ш н ч е с ю г е м е т о д ы н с с л е д о в а н н я в н еорган нческой Г .І.Н о в ік а в ы м ).
хм м н н .
М .,
1988
(р а з а м
з
Ж А РТ 0Ў Н Ы Я П ЕС Н І, разнавіднасць пазаабрадавай сац.-бытавой лірыкі вуснай нар. творчасді. У іх высмейваюцца адмоўныя з ’явы ў сямейна-бытавым і грамадскім жыцці (лянота, нядбайнасць, прагнасць, п’янства, нявернасць, несумленнасць і інш.). Гал. персанажы — муж і жонка, дзед і баба, хлопец і дзяўчына. Ж.п. малююць канкрэтныя тыпы, падкрэсліваючы і перабольшваючы іх заганы, надаюць ім абагульненасць. Нярэдка ў песнях гучыць аўтаіронія, што сведчыць пра духоўнае здароўе народа (напр., песня «Чаму ж мне не пець»), Характарыстыка героя ўспрымаецца не як публічнае самавыкрыццё, што мяжуе з самапрыніжэннем, a як усведамленне правільнасці нар. ідэалу. Высмейванне адмоўных якасцей ставіла адну мэту — сцвердзіць дабро. Асобную групу складаюць т.зв. песнінебыліцы або небывальшчыны. У дзіцячым рэпертуары пашыраны Ж.п. алегарычнага зместу, іх персанажы — звяры, птушкі, насякомыя. Часам яны дыдактычныя. Ш мат песень жартоўнага характару ў каляндарнай і сямейна-абрадавай паэзіі, але іх не вылучаюць y асобныя жанравыя групы. Публ:. Жартоўныя песні. Мн., 1974. Літ.: Г і л е в і ч Н.С. Наша родная песня. Мн., 1968. С. 63—68; Ф я д о с і к АС. Трапным народным словам. Мн., 1971. С. 150— 169; Беларуская народнапаэтычная творчасць. Мн., 1979. С. 367—375. І.К.Цішчанка.
ЖАРЫ , вёска ў Вілейскім р-не Мінскай вобл., на аўтадарозе Вілейка— Докшыцы. Цэнтр сельсавета. За 40 км на ПнУ ад г. Вілейка, 143 км ад Мінска, 15 км ад чыг. ст. Крывічы. 946 ж., 380 двароў (1997). Пачатковая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. ЖАРЫ, вёска ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 14 км на Пд ад г.п. Ушачы, 164 км ад Віцебска, 26 км ад чыг. ст. Лепель. 293 ж., 109 двароў (1997). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, магіла ахвяр фашызму і сав. воінаў. ЖАРЫКАЎ Іван Сямёнавіч (н. 15.9.1921, в. Хацілавічы Крычаўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д -р вет. н. (1976), праф. (1977). Засл. дз. нав. Беларусі (1978). Скончыў Маскоўскую вет. акадэмію (1951). У 1957— 91 y Бел. НДІ эксперым. ветэрынарыі імя Вышалескага (у 1968— 88 дырэктар). Навук. працы па біял. асновах прафілактыкі паразітозаў с.-г. жывёл. Распрадаваў і ўкараніў y
вытворчасць меры барацьбы з трэматадозамі жвачных жывёл, рэкамендацыі па абеззаражванні гною з выкарыстаннем радыебіял. метадаў. Тв.: Экономнческая эффектнвность ветеркнарных меропрпятай. Мн., 1981 (у сааўг); Справочннк по болезням сельскохозяйственных жнвотных. 2 нзд. Мн., 1990 (у сааўт. ); Лекарственные средсгва » бмологпческпе препараты в ветерннарюі. Мн., 1993 (разам з АЕ.Антаненкам, С.С.Лшніідам). ЖАРЫН Генадзь Лаўрэнцьевіч (н. 7.6.1946, г. Гомель), бел. жывапісец. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1974). Працуе пераважна ў манум. жывапісе: вітражы «Пераўтварэнне энергіі» (1976, з В.Даўгала) y чытальнай зале Дома культуры г. Новалукомль (Віцебская вобл.), «Хлеб Радзімы» (1982, з Ю.Багушэвічам) y фае Дома культуры саўгаса «Рагінь» Гомельская вобл., размалёўкі ў тэхніцы энкаўстыкі («Партызаны Міншчыны» і інш.) і плафон «М інск — горад-герой» (1979— 82, з Багушэвічам) y холе канферэнц-залы б. Мінскага гаркома КПБ. Аўтар станковых работ «Габеленшчыцы» (1979), «Слова пра родную зямлю» (1982) і інш. Ж АР^С (Jaurès) Ж ан Леон (3.9.1859, г. Кастр, Францыя — 31.7.1914), дзеяч франц. і міжнар. сацыяліст. руху, гісторык. Праф. філасофіі Тулузскага ун-та (1883— 85). У 1885— 89, 1893— 98 і 1902— 14 дэп. парламента. У рабочым руху і ў 2-м Інтэрнацыянале адстойваў рэфармісцкія погляды. У 1902 узначаліў Франц. сацыяліст. партыю, пасля яе аб’яднання (1905) з Сацыяліст. партыяй адзін з лідэраў правага крыла Аб’яднанай сацыяліст. партыі. У 1904 заснаваў газ. «L’Humanité» («Чалавейтва»), Выступаў супраць каланіялізму, мілітарызму і вайны. Забіты франц. фанатыкам-нацыяналістам Р.Віленам напярэдадні 1-й сусв. вайны. Аўтар твораў «Пачаткі сацыялізму ў Германіі Лютэра, Kama, Фіхтэ і Гегеля» (1891), «Сацыялістычныя даследаванні» (1901), «Новая армія» (1911), арганізатар і рэдактар калекг. працы «Сацыялістычная гісторыя, 1789— 1900» (т. 1— 13, 1901—08), аўтар яе першых 4 тамоў, прысвечаных Франц. рэвалюцыі 1789— 99. ЖАСКЕН Д Э П РЭ , Ж а с к і н дэ П р э (Josquin Desprez, Josquin des Pres; каля 1440, каля г. С ен-Кантэн, Ф рандыя — 1521 або 1524), ф ранка-фламандскі кампазітар; адзін з буйнейшых поліфаністаў эпохі Адраджэння. Быў царк. пеўчым, y т л . саборнай капэлы ў Mulâ tre, папскай капэлы ў Рыме (1486— 99); прыдворным музыкантам Людовіка XII. У апошнія гады жыцця настаяцель сабора ў Кандэ-сюр-л’Эско. Прадстаўнік нідэрландскай школы, ён абагульніў яе дасягненні, садэейнічаў спрашчэнню поліфанічнага стылю шляхам вызвалення муз. тканіны ад кантрапунктычнай ускладненасці. Аўтар мес, матэтаў, свецкіх песень, інстр. п’ес і інш. У Амстэрдаме выдадзены Поўны збор яго твораў y 12 тамах (1921—69).
Ж АСЦЁР (Rhamnus), род кветкавых раслін сям. крушынавых. Болып за 140 відаў. Пашыраны ў Еўразіі, Афрыцы і Паўн. Амерыцы. На Беларусі 1 дзікарослы барэальны еўрапейскі від — Ж. слабіцельны (Rh. cathartica), расце на схілах рачных тэрас, y лясах, сярод хмызнякоў, і 18 інтрадукаваных: Ж. фарбавальны (Rh. tinctona), Ж. вальховалісты (Rh. alnifolia), Ж. дыяментавы (Rh. diamantiaca), Ж. усурыйскі (Rh. ussuriensis) і інш. Кусты і невял. дрэвы, часта з калючымі галінкамі і пупышкамі, укрытымі лускавінкамі. Лісце супраціўнае, шчыльнае, яйцападобнае з j рлвннісгыМ! прылісткамі. Кветкі малапрыкметныя, жаўтавата-эялёныя вузказваночкавыя. Плод — сакаўная касцянка. Лек., дэкар., фарбавальныя, дубільныя расліны, меданосы. Выкарыстоўваюцца ў азеляненні.
Жасцср слабіцельны. ЖАСЦІНАЕ, вёска ў Акалоўскім с/с Лагойскага р-на М інскай вобл. Цэнтр калгаса. За 39 км на Пн ад Лагойска, 79 км ад Мінска, 60 км ад чыг. ст. Смалявічы. 330 ж„ 114 двароў (1997). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувяэі. ЖАЎНА, д з я ц е л ч о р н ы (Dryocopus martius), птушка сям. дзятлавых. Пашырана ў старых высакастволых хва-
Жаўна:
1 — самка; 2 — самец.
ЖАЎРЫД
427
ёвых і мяшаных лясах Еўразіі. На Беларусі нешматлікі аселы від, трапляецда ўсюды. Нар. назвы жолна, чорная жолна. Даўж. цела да 50 см, маса да 360 г. Ад інш. дзятлаў адрозніваецца буйнымі памерамі і чорнай афарбоўкай (адсюль другая назва). Алярэнне з метал. бляскам на спіне. У самца на цемі і патыліцы, y самак на патыліцы кармінава-чырв. або малінава-чырв. «шапачка». Гнёзды ў дуплах дрэў, якія сама выдзёўбвае. Нясе 3—6 яец. Корміцца насякомымі і іх лічынкамі, якія водзяцца пад карой і ў драўніне (мурашкі-шашалі, караеды, вусачы і інш.). ЖАЎНЯК Расціслаў Міхайлавіч (н. 6.10.1939, в. Валокі Хойніцкага р-на Гомельскай вобл.), бел. матэматык. Канд. фізіка-матэм. н. (1972), праф. (1993). Скончыў БДУ (1964). 3 1969 ў Ін-це матэматыкі АН Беларусі, з 1972 y Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлекгронікі. Навук. працы па тэорыі агггымальнага кіравання дынамічнымі сістэмамі. Аўтар падручнікаў і вучэбных дапаможнікаў для ВНУ. Тв.: Высшая математюса. Мн., 1993 (разам з ААКарпуком).
Ж .Ж а р э с .
А Ж аўрук
ЖАЎРЎК Алесь (сапр. С і н і ч к і н Аляксандр Дзмітрыевіч; 19.8.1910, г. Сянно Віцебскай вобл. — 23.8.1942), бел. паэт. Скончыў Маскоўскі ін-т гісторыі, філасофіі і л-ры (1938). Загінуў y баях пад Сталінградам. Друкаваўся з 1926. У зб-ках «Ручаіны» (1936), «Дняпро выходзіць з берагоў» (1938) аптымістычны пафас, рамантыка прац. будняў, эстэтычная завершанасць. Апяваў героіку грамадз. вайны, рэв. подзвіг («Чапаеў», «Рагачоўскі сшытак», «Песня пра дукорскіх партызан»), Паэма «Крывёю сэрца» (1938) пра барацьбу з фашызмам y Іспаніі. 3 А Ушаковым напісаў для дзяцей паэмы «Пра майго таварыша», «Пра слаўных папанінцаў нашага дзетсада» (абедзве 1939), лібрэта аперэты «Зарэчны барок». Тв:. Выбранае. Мн., 1960; У кн.: Крывёю сэрца. Мн., 1987. ЖАЎРЫД Павел Якаўлевіч (13.6.1899, в. Цецяроўка Слуцкага пав. Мінскай губ. — 14.5.1939), дзеяч бел. нац. руху. Скончыў Слуцкую гімназію (1909), вучыўся ў Варшаўскім ун-це. 3 1916 y арміі. Дэлегат Усебел. з ’езда 1917. Летам 1919 арыштаваны Надзвычайнай камісіяй «па абвінавачанні ў дапамозе Дзяні-
428
ж аўры д
йну». У ліст. вызвалены, абраны старшынёй’ Бел. нац. к-та ў Слуцку. 3 лета 1920 y Чырв. Арміі, пам. камандзіра Слуцкай кав. роты. У канцы 1920 Найвышэйшай радай БН Р прызначаны камісарам Случчыны, уваходзіў y Бел. pafly Случчыны. Адзін з кіраўнікоў Слуцкага паўстання 1920. 3 1921 y Вільні ў Бел. нац. к-це, Бел. школьнай радзе. У 1923— 30 працаваў y Белсельпрамсаюзе, М ар’інагорскім с.-г. тэхнікуме, Інбелкульце, газ. «Звязда». 18.7.1930 арыштаваны па справе «Саюза вызвалення Беларусі», 10.4.1931 асуджаны на 3 гады папраўча-працоўных лагераў (ППЛ). У 1933— 37 жыў y ссылцы ў г. Сарапул Удмурцкай АССР. У 1937 асуджаны на 10 гадоў ППЛ, дзе і памёр. Рэабілітаваны ў 1988. У.М.Міхннж. ЖАЎРЫД Эдвард Антонавіч (н. 8.10.1939, г. Слуцк М інскай вобл.), бел. вучоны ў галіне анкалогіі. Д-р мед. н. (1988), праф. (1992). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1962). 3 1964 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў, з 1966 y Бел. НДІ анкалогіі і мед. радыялогіі (з 1978 заг. аддзялення хіміяпрамянёвай тэрапіі). Навук. працы па камбінаваным лячэнні злаякасных пухлін з выкарыстаннем гіпертэрміі і ііперглікеміі, мадыфікацыі хімія- і радыеадчувальнасці злаякасных пухлін з дапамогай фізіка-хім. уздзеянняў, фотадынамічнай тэрапіі, пошуку і апрабацыі новых супрацьпухлінных прэпаратаў. Дзярж. прэмія Беларусі 1988. Тв.: Прнмененне інпертермнн н гнперглнкемнн в комплексном лечетш злокачественных новообразованнй. М., 1981 (у сааўт.); Гнпертермня н гнпергллкемня в онкологнн. Кнев, 1987 (разам з С.П.Асінскім, СЗ.Фрадкіным); Днагносгака н леченве распространенного рака желудка. Мн., 1991 (разам з М.Я.Фішарам, Н.У.Сачыўха).
Жаўтабрухі полаз ЖАЎТАБРЎХІ П 0Л А З, ж а ў т а б р у х (Coluber jugularis), змяя сям. вужовых. Пашыраны ў Паўд. Еўропе, y П ярэдняй i М. Азіі. Жыве ў адкрытых стэпах, паўпустынях, кустовых зарасніках і інш. Даўж. да 2,5 м. Верхні бок цела ўсіх адценняў аліўкавага колеру, без уэору. Бруха жоўтае, палевае. зрэдку чырванаватае. Вакол вачэй звычайна жоўтая пляма. Адкладвае 6—16 яец. Корміцца дробнымі млекакормячымі, паўзунамі, пгушкамі, насякомымі. Агрэсіўны, нападае нават на чалавека. Укус дарослага Ж.П. балючы і кроватачывы, але не небяспечны. ЖАЎТАЗЁЛЬ (Genista), род кветкавых раслін сям. бабовых. Бсшьш за 70 відаў. Пашыраны пераважна ў Міжземнамор’і. На Беларусі ў паўд. ч. трапляецца Ж. фарбавальны (G . tinctoria), расце
падлескам y хваёвых, бярозава-хваёвых і бярозавых лясах, і Ж . германскі (G. germanica, нар. назва колкая трава), рэдкі цэнто.-еўрапейскі горны від, pae ne ў хваёва-дубовых і шыракалістых лясах, сярод хмызняку, на ўзлесках і палянах. Занесены ў Чырв. кнігу Рэспублікі Беларусь. Кусгы і паўкусты выш. да 0,6—1,5 м, з прамастойнымі, пруткападобнымі, злёгку рабрысгымі сцябламі, звычайна голымі, іншы раз апушанымі белымі валаскамі, унізе э калючкамі. Лісце простае, эліпсоіднае, з кароткім вострым канцом, голае, бліскучае або злёгку валасістае. Кветкі жоўгыя, y шматлікіх гронках на канцах галінак. Плод — струк. Лек. (мачагонны, жаўцягонны, слабідельны, абязбольваючы сродак), фарбавальная расліна.
ЖАЎТАПЎЗІК, г л y ш э ц (Ophisaurus apodus), яшчарка сям. вераценнідавых. Пашыраны ў Паўд.-Зах. Еўропе, Сярэдняй і Паўд.-Зах. Азіі. Жыве пераважна ў сухіх месцах, з густой расліннасхдо. Даўж. да 1,5 м, маса да 550 г. Верхняя ч. цела бурая, брудна-бурая з аліўкавым або чырванавата-бурым адценнем, ніжняя — жоўта-бурая або мяснога колеру. Цела змеепадобнае, без ног (у самцоў захаваліся рудыменты задніх ног). Пад луской залягаюць касцявыя пласцінкі (астэадэрмы). Па баках цела глыбокая маршчына скуры, высланая дробнай луской. Адкладваюць 8—10 яец. Кормяцца беспазваночнымі (лераважна насякомымі і малюскамі), дробнымі пазваночнымі.
Жаўпшузік.
ЖАЎТАЗЁМЫ, глебы, якія фарміруюцца пад шыракалістымі лясамі ва ўмовах вільготных субтропікаў. Пашыраны ў Кітаі, на Пд ЗША, ПдУ Аўстраліі і ў Новай Зеландыі, y Грузіі і Азербайджане. Маюць 5— 10% гумусу. Жоўтая афарбоўка абумоўлена малой колькасцю жалеза ў мацярынскіх пародах і моцным увільгатненнем, якое выклікае гідратацыю вокіслаў жалеза ў глебе. Асн. тыпы: жаўтазёмы, падзсшіста-жаўтазёмападобныя, жаўтазёмна-шеевыя, падзоліста-жаўтазёмна-глеевыя. Н а Ж. вырошчваюць чай, цытрусавыя, вінаград, тытунь, эфіраалейныя культуры. ЖАЎТАКРУГ (Jromrnsdorfïe), род кветкавых раслін сям. астравых. 20 відаў. Пашыраны ў Еўразіі і Паўд. Амерыцы. Н а Беларусі трапляецца Ж. рабы (J. maculata) y хваёвых лясах, на палянах і ўзлесках. Шматгадовыя травяністыя расліны выш. 50—100 см, з тоўсгым вертыкальным коранем, шурпата-валасісгым прамым сцяблом і разеткай прадаўгаватых лістоў з харакгэрнай чырвонай жылкай. Кветкі залаціста-жоўгыя, язычковыя, духмяныя, y кошыках, размешчаных па 1—4 на верхавінках сцёблаў. Плод — сямянка, з чубком з перыстых валаскоў. Лек. (слабідельны, змякчальны, процізапаленчы, антысеіггычны сродак) і кармавая расліна. ЖАЎТАЛ03, кветкавая расліна, гл. ў арт. Вярба.
Ж АЎТ0К, пажыўныя рэчывы, якія назапашваюцца ў яйцаклетках жывёл і чалавека ў выглядзе гранул (радзей суцэльнай масы) і служаць для жыўлення зародка на працягу яго развіцця. Mae ў сабе бялкі, тлушчы, вугляводы, рыбануклеінавую кіслату, мінер. рэчывы; асн. яго масу сюіадаюць ліпа- і глікапратэіды. Наяўнасць Ж. ў яйцаклетках абумоўлівае іх значна болыпыя памеры ў параўнанні са сперматазоідамі. Сінтэз Ж. бывае энда- або экзагенным y залежнасці ад таго, дзе ён ажыццяўляецца: y яйцаклетцы або па-за ёй. ЖАЎТЎХА, жаўтушная афарбоўка склераў, скуры, слізістых абалонак; сіндром захворванняў з парушэннем білірубінавага абмену. Назіраецца пры хваробах
печані (гл. Гепатыт інфекцыйны), жоўцевых шляхоў (гл. Жоўцекамянёвая хвароба і інш. механічныя Ж.), крыві (гл. Гемалітычная хвароба нованароджаных і інш. гемалітычныя Ж.), пры некат. фізіял. станах, ад павышанага назапашвання ў крыві і ў тканках жоўцевага піменту — білірубіну. Ж a ў т y х a н о в а н а р о д ж а н ы х — жаўтушная афарбоўка скуры і слізістых абалонак y дзядей да 4— 5 тыдняў жыцця. Бывае ад парушэння звязвання білірубіну (фізіял. Ж.н.), ад узмоцненага распаду — гемолізу эрытрацытаў (гемалітычная хвароба нованароджаных), ад мех. затрымкі жоўці (прыроджанае недаразвіццё ці набытае звужэнне жоўцевывадных шляхоў), ад пашкоджання тканак печані. Лячэнне: выдаленне білірубіну з арганізма. АААстапаў.
Ж АЎТЎШ НІК (Erysimum), род кветкавых раслін сям. капуставых. Больш за 100 відаў. Пашыраны ва ўмераных абласцях Еўропы, Азіі і Паўн. Афрыкі, пераважна ў М іжземнамор’і. На Беларусі 5 відаў: Ж. выгрызены (Е.герапdum), лакфіёлевы (E. cheiranthoides), раскідзісты (E. diffusum), цвёрды (Е. du rum) і ястрабковалісты (E. hieracifolium). Растуць на лугах, травяных схілах, y ярах, як пустаэелле на палях і агародах, таксама як занесеныя каля дарог. Адна-, двух- і шматгадовыя травяністыя расліны з разгалінаваным прамастойным сйяблом. Лісце чаргаванае, суцэльнае, пераважна падоўжана-ланцэгнае. Кветкі дробныя, жоўтыя. рэдка ліловыя або белыя, y густых
ЖАЎТЎХА PACJIIH. хваробы, якія выклікаюцца пераважна мікаплазмападобнымі арганізмамі і вірусамі. Пашкоджвае бульбу, канюшыну, цыбулю, моркву, дэкар. культуры і інш. Пашырана ўсюды. Хворыя расліны характарызуюцца карлікавасцю, хларозам і пажаўценнем лісця, шматлікімі бакавымі парасткамі, якія прыціснуты да гал. сцябла; y кветках падоўжаныя чашалісдікі з пазелянелымі дэфармаванымі венчыкамі, завязь прарастае ў лісцікі. Рэзерватары віруса — пустазелле (дзьмухавец, асот палявы, шчаўе, рамонкі, трыпутнік і інш.)- Узбуджальнік перадаецца насякомымі-пераносчыкамі (пераважна цыкадамі і тлямі). Пра меры барацьбы гл. ў арт. Вірусныя хваробы раслін.
уніі выкарыстоўваў адм. сродкі. Удзельнік склікання ў 1680 y Любліне з ’езда уніятаў і праваслаўных, які апісаў y кнізе «Люблінскі калёквіум...» (Замосце, 1680, на польскай мове). Імкнуўся абмежаваць y царкве ўплыў базыльян, што выклікала з імі канфлікг. У пач. 1690-х г. заснаваў Супрасльскую друкарню. Ахвяраваў сродкі на рамонт храмаў y Вільні, Навагрудку, Полацку. С.В.Казуля. ЖАЦЕРАЎКА, З а ц я р ж у ў к а , рака ў Карэліцкім р-не Гродзенскай вобл. і Стаўбцоўскім р-не М інскай вобл., левы прыток р. Нёман. Даўж. 22 км. Пл. вадазбору 91 км2. Пачынаецца каля в. Азёрскае Карэліцкага р-на, на ўсім працягу каналізаваная. Створана сажалка. ЖАШЎЙ, Э д з і н - Г о л (у вярхоўі — X э й х э), рака на Пн Кітая. Даўж. каля 900 км. Вытокі ў ледавіках хрыбтоў Ціляньшань і Таалайшань (горы Наньшань), цячэ праз пустыні Алашань і Гобі, упадае некалькімі рукавамі (гал. — Марын-Гол, Іх-Гол) y азёры Гашун-Нур і Саго-Нур. Летняя паводка. Выкарыстоўваецца на арашэнне.
ЖАЎТЎШКІ (Colias), род дзённых матылёў сям. бялянак. Каля 30 відаў. Пашыраны ў Паўн. паўшар’і. Жывуць пераважна ў высакагор’ях і ў арктычнай зоне. Некат. трапляюцда на раўнінах: y гронках. Плод — стручок. Лек.. меданосныя і дэкар. расліны. Некаторыя віды ядавітыя. Г.У.Вынаеў.
стэпах, на балотах, лугах, y лясах і інш. На Беларусі 4 віды Ж.: малая, ці лугавая (С. hyale), шафранавая (С. croceus), зяноўцавая (С. myrroidone), тарфянікавая (С. раіаепо; занесена ў Чырв. кнігу). Крылы (размах да 6 см) чырвоныя, аранжавыя, жоўгыя, зеленаватыя, часта з чорным абадком на вонкавым краі. Ніз задніх крылаў жоўты. Выразны палавы дымарфізм або полімарфізм: крылы ў самак святлсйшыя, чым y самцоў (звычайна зеленаватыя або белыя). Вусікі кароткія, з прытупленай булавой. Вусені развіваюцца пераважна на бабовых раслінах.
ЖБАНКОЎ_______________429
ЖБАНАЎ Уладзімір Іванавіч (н. 26.1.1954, Мінск), бел. скульптар. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1979). Выкладае ў Мінскім маст. вучылішчы (з 1985). Працуе ў манум. і станковай скулытгуры, дробнай пластыцы. Сярод твораў: помнік Герою Сав. Саюза А.Міраненку (1981), помнік воінамінтэрнацыяналістам y г. Светлагорск Гомельскай вобл. (1991, з А Каструковым), бюсты Ю.Гагарына (1989), М.Горкага (1986), кампазіцыі «Жаночы эцюд» (1985), «Экзамен» (1988), «Галгофа» (1991), «Грацыя» (1994), «Восеньскі пацалунак» (1996), «Манекеншчыцы» (1997), рэльеф «Анёлы» (1990), партрэты акгрысы Юр’евай (1974), акцёра А.Кляшторнага (1992), бацысі (1995) і інш. ГА.Фатыхава.
Ж А Ў Ц Я Г0Н Н Ы Я С Р 0Д К І, рэчывы, якія стымулююць утварэнне жоўці або павялічваюць выдзяленне яе ў дванаццаціперсную кішку. Падзяляюць на 3 групы: прэпараты, y якіх ёсць жоўць і жоўцевыя к-ты (алахол, дыгідрахолевая к-та, халензім і інш.), сінт. рэчывы (оксафенамід, нікадзін і інш.), лек. настоі, экстракты, канцэнтраты, якія атрымліваюць з кветак бяссмертніку пясчанага, рыльцаў кукурузы, вял. падтынніху, амурскага барбарысу і інш. Жс. ўжываюць пры хваробах печані, жоўцевага пузыра і жоўцевывадных шляхоў (гепатыг, халецыстыт, жоўцекамянёвая хеароба, халангіт і інш.).
Ж БА НК0ВА Інеса Іванаўна (н. 7.3.1933, г. Полацк), бел. філосаф. Д-р філас. н. (1978), праф. (1982). Скончыла БДУ (1955). У 1955—79 працавала ў Ін-це філасофіі і права АН Беларусі. 3 1979 y БДУ (у 1979— 87 заг. кафедры філасофіі, з 1992 — сацыялогіі). Даследуе філас. праблемы прыродазнаўства, тэорыі і метадалогіі навукі, сацыялогіі. Te:. О развнтнн в неорганнческой прнроде. Мн., 1964; Проблема взаммодействмя. Мн., 1971; Фнлософскле лрнншіпы в научном познаннм. Мн., 1974; Соцнальное действне. Мн., 1980 (у сааўт.).
ЖАХ0ЎСЮ Цыпрыян (Кіпрыян, каля 1635, Полацкае ваяв. — кастр. 1693), уніяцкі царк. дзеяч Рэчы Паспалітай. Д-р тэалогіі. Вучыўся ў Грэчаскім калегіуме ў Рыме (1658—64). Архімандрыт шэрагу манастыроў, y 1671— 74 каад’ютар (памочнік-намеснік) пры мітрапаліце Г.Календзе. Мітрапаліт кіеўскі, галіцкі і ўсяе Русі (1674— 93), адначасова архіепіскап полацкі. Для пашырэння
Ж БА Н К 0Ў Расціслаў Георгіевіч (н. 30.10.1930, г. Рагачоў Гомельскай вобл.), бел. фізік. Д -р фіз.-матэм. н. (1972), праф. (1974). Скончыў БДУ (1954). 3 1959 y Ін-де фізікі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па спектраскапіі вугляводаў, бялкоў, прыродных і сінт. палімераў. Даследаваў і сістэматызаваў спектральныя характарыстыкі асн. стэрэаізамерных форм вугляводаў, выя-
430
ЖВАЧКА
віў асн. тыпы кадфармацыі монадукрыдаў і іх налімераў, распрацаваў комшіскс слсктрасклпічных метадаў тонкага структурнага аналізу розлых відаў палімераў. Тн: Фяімха целлюлозы п со пронзводных. Мн., 19X3 (разам з П.В.Казловым); Внутрн- н межмолекулярпые взаммодейстння в углсводох. Мн., 1988 (разам з В.П.Пановым). ЖВАЧКА, неражоўвалле корму, перыядычна адрыгнугага з лач. аддзелаў мнагакамернага страўліка жвачных жывсл. Уяўляе сабой біял. прыстасаванне, пры дапамозс якога жвачлыя жывёлтл моіуць лелш, чым ініл. траваеднын, дсраіраўлівадь лажыўлыя рэчывы грубьтх кармоў. Адбываецца рзфлекторна ў гірамсжках ламіж кармлеллем. Корм левял. порігыямі адрвпвасцца з рубца і сеткі ў ротаную лодасць, дзе перажоўваецца, увілыш нясцца слілай і зноў заглынаедца; прал пэўны час цыкл паўтараецца. Паяўлясцца ў жывёл з 3-га ттллня і ілабілізусцца к 8— 10 месядам. У дарослых жывёл за суткі адбываедда 6— 10 жвачлых перыядаў. ЖВАЧНЫЯ (Ruminantia), падатрад млекакормячых дір. парнакапытных. 5— 6 сям., 76 родаў, каля 180 відаў. ІІашыралы ўсюды, акрамя Аустраліі, Мадагаскара і Антыльскіх а-воў. Пераважла стадныя лалігамныя жывёлы. На Бсларусі 5 відаў: алень высакародны, зубр, казуля, лань, лось. Зубр залееены ў Чырп. кнігу. Да Ж. лалежаць евойекая жывёла: авечкі, козы, буйл. par. жывііла. Маюць 4 аальцы (2 з іх рудымептарныа). У страўніку 4 аддэелы — рубец, сстка, кпіжка (у некаг. няма) і свічуг. Корм раслінны. Вял. значэіпіе для Ж . мае жвачка (адсюль пачва). Каранныя зубы вял., разцы і іхлы толькі ў ніжняй сківііш. У мноііх добра развітыя рогі. Дэіхія Ж. — аб'скты промыслу. Ж ВІР, г р a в і й, рыхлая буйлааблом кавая (іюефігавая) аеадкавая ларода, складзсная з абкаганых абломкаў гор ных ларод і мінсралаў ламсрамі 1— 10 мм (у горнай справе вылучаюдт. Ж . памерамі 5— 70 мм). Адрозніваюдь Ж . буйны (5— 10 мм), сярэдні (2,5— 5 мм) і дробны ( I — 2,5 мм). Генетычныя r u nu Ж .: рачны (гл. Апювій), ачёрны, марскі і лсдавіковы, Сцэмвнтаваны Ж. — гравеліт. Якасдь Ж. залежыдь ад наяўнасді шкодных прымесей (акаіышы глін, дыл, ДІрыг, line, растваральлыя ў шчолачах абломкі і ідш.), трываласці, сціралыіасці, марозаўстойлівасці і г.д. На Беларусі пясчана-жвірова-галечны матэрыял пашырады ў адтрапагедавых адкладах і скалцэнтравады пераважда ў мсжах Бсларускай ірады і Паазср’я, Развсдана 136 радовішчаў дясчана-жві ровых матэрыялаў з агулыіымі запасамі 704,4 млн, м3, з іх расдрацоўваюцца 82 радовішчы з гадавой чдабычай 23—24 млд. мэ. Форма дакладаў лінзападобная, чрэдку пластавая. Здабывасцца Ж . алхрытым слосабам, частка h i v абагача сцца на драбільна-сартавальлых заво
дах, Выкарыстоўваедда лля выів-сці бетоду, буд-ва чыгунак, аўтадарог, фш ы рацыйлых пабулоў і інш. У.Я.Бардон. Ж Г ІР б Ў Пілід Ьрафеевіч (н. 24.11.1911, в. Гута Рагачоўскага р-на Гомелвскай вобл.), Гсрой Сав. Саюза (1944), ген.-маёр (1959). Скончыў вучэбна-каап. камбінат (Бабруйск), Маскоўскас васн.-дях, вучылішча (1939), ваен. акадэміі імя Фрудзс (1947), Генштаба (1955). У Чырв. Лрміі з 1933. Уд.чедьнік баёў на р, Халхіл-Гол y 1939. У Вял. Айч. вайну на Сталінградскім, Дадскім, Бранскім, Ц энір. i 1 м Ьел. франтах. Нач. штаба стралк. палка маёр Ж. вызначыўся ў 1943 пры ны.чваденні Камарыдскага р-на Гомелвскай вобл. Да 1963 y Сав. Арміі. Ж ГУНЬ, вссха ў Добрушскім р-не Гомсльскдй вобл. Цэдтр сельсавета і племзавода «Жгунскі». Зн 8 км да Гід ад горада і чыг. ст. Добруш, 36 км ад Гомеля. 1200 ж., 486 двароў (1997). Сярзддяя лгкола, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воідаў і партмзана. ЖГУТАН0Г1Я (Pedipalpi), п ’Упа павукададобдых. 3 атр.: тзліфоны (Uropygi), тартарыды, або схізапельтыдыі (Taptandcs, або Schizopeltidia), фрыны (Amblypygi). 31 род, каля 150 відаў. 11ашыраны ў вільш ш ых трапічдых лясах. Жывуш. пал паваленымі лрэвамі, камя ііямі, y мурашніках і інш. Дііўж. да 75 мм. Цсла двсрлас, псмлае, чырванаватас або жаўгапатае. ІІогі доўііа, лапкі з 2 кітдоркамі або лрысоскдмі. Пярэдпія погі даўжзйшыя ча астатнія, выдяпіутая ў жтуты (адсюль пазва) без кілцыркоў, выкодваюць POJUO вусікаў. Лспсіх 2 пары. Рыюдь норкі даўж. ла 0,5 м. У мпогіх всць аікшышя залоаы, якім ныдчнляюць сдкі сакрэг для абаронвт. Начішя драпежнкі. Кормяцца насякомымі, мнаганожхамі, чарвямі, слі.чнякамі. ЖГУЦІКАВЫЯ, жгуціканосды (Mastigophora), падчыд драсцейшых T u ny саркамастыіафор, да ідш. сістэме —
Жгуцікавыя Расліішыя: 1 — эўдарына зграбная; 2 — паддырны; 3 — хламідамішада. Жывёлыіыя. 4 — Кііўнерышшы; 5 — мастыгамёба; 6 — спіратрыханімфа.
кл. тыпу прасдейшых, якія маюць жгуцікі. 2 кл. (падкл.) — раслінныя Ж., або фітамастыгіны (Phytomastigma), і жывёльння Ж., або зоамастыгіды (Zoomastigina). 13 атр., каля 8 чыс. відаў. Пашырады ўсюды, пераважна ў дрэсных, таксама ў марскіх водах і часткона ÿ і'лсбс. Ёсць даразіты жывёл і чалавека. Найб. вядомьія Ж.; апапіны, лейшманіі, лямбліі, трыпанасомы, трыхаманады, эўгленавыя лпдарасці, вальвок сы, хламіламанады. Даўж. цела ад 2—5 мікрамстраў (лейшма ніі) да 1 мм (нскат. апаліпы). Форма цела верацёпа-. яйца , шарашдобнан, цыліндрьпная і інш. I Ісла ўкрыта пелікулай, хіцідашдобным ііапцырам ці абалонкай з клятчаткаввіх пласдінак. Жгудікаў ад 1—8 (на пяр лшім канцы) да nexaJU.Kix іысяч (ма ўсім цслс); даўж. іх ад нскалькіх да дзссягкаў хдхраметраў. Клезач нае ядро пераважна адно, ёсць двух- (лямбліі) і мпагаядзерпыя (апалійы). Некат. ўпшраюпь juuiuuii (віріьвокс). Размнажэннс ў асн. бясполас (падоўжапым дзялешіем папалам). Палавы працэс ші тыпу капуляцыі гамст. Паводле спосабу кармлсння — аутатрофы. гету ратрофы, міксатрофы. Удзелыіічаюць y кру гавароце рзчываў y прыродче, працэсах самаачышчэння вады. Іпдыхатары забруджвійшя вод. Нехат. выклікаюдв хваробы (папр., лейшманіёз, лямбліёз, сошіуы хваробу). Ж ГЎЦ ІКІ, діткападоблыя рухомыя цыташіа.чматычдыя вырасты дела ў жгуціканых, мноііх бакгэрый, зааспор, сперматазоідаў раслід і жьівёл. Служадь пераважна ддя дсрамяшчэддя ў валкім асяродцзі. У юістцы бывае 1— 4 (эрэдку болыц) Ж. Струкгура Ж. складаная: звонку тонкая мембрана (пелікула), за ўдутр. поласді цыталлазма. Падоўждая вось складаедда з 2 ц з т р , і 9 дсрыферычных (лростых або падвойных) всдьмі тонкіх діцей (фібрнл). У асндвс Ж. — 2 перпенлыкулярныя базальныя цсльцы. Рухаюцца пераважна хваледадобда, Знаходзяцца з аднаго, абодвух бакоў або па ўсёй паверхні клсг кі. ЖДАН Алсг (сапр. П y ш к і д Ллег Лляксеевіч; н. 5.1.1938, г. Смадсдск, Расія), бел. пісьмсддік. Скончыў Mari лёўскі пед. ін-т (1960), Літ. ін-т імя М.Горхага (1969), Вышзйшыя курсы сцэдарыстаў і рэжысёраў y Масквс (1978). Працаваў да Бел. тэдебачалді, кінастудыі «Беларусьфільм». 3 1993 y час. «Нёман». Друкуецца з 1963. Піша на рус. мове. Асн. тэмы: жыдцё іараджаніна ў першым дакаленні, побыт людзей правіндмядьных гарадоў Бедарубі (кд. прозы «У час развітання», 1975, «У гасцях і дома», «Здаёмы», абеДзве 1977, «Рысы і абліччы», 1985, «ГТа абодва бакі драхадной», 1987, «Самастойнае жыццё», 1990). Аўіар сцэдарыяў фільмаў «Сумледды, рааумды, дежадаты» і «Хочаде любіце, хочаце не», д'ссы «Салгалі Боіу, салгалі» (1993). Псракладае на рус. мову творы бел. дісьмеллікаў. ЖДАН Віктар Іванавіч (20.2.1918, г. Тайга Кемераўскай вобл., Расія — 16.7.1978), бел. ірафік. Скончыў Відсбскас маст. вучыліпгча (1937). Іірадаваў y карыкдтуры, кдіждай ірлфіцы. стварыў ш зраг партрэгаў, ссрыі лістоў на сдарт.
тэму. Аўтар франтавых малюнкаў і плакатаў (1942—45), серый «Сябры-аднапалчане» (1944— 45), «Беларусь спартыўная» (1960), графічных лістоў «Настугоіенне» (1947), «Малады токар» (1958), a таксама жывапісных работ «Кнігі і час» (1966), «Салдацкая сіла» (1968) і інш. ЖДАН Яўген Іванавіч (н. 15.12.1937, в. Тарэйкі Нясвіжскага р-на Мінскай вобл.), бел. мастак. Засл. работнік культуры Беларусі (1982). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1967). Працаваў y Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі, Рэсп. дырэкцыі эстрадна-цыркавога мастацтва (гал. мастак з 1987), з 1994 гал. мастак Дзярж. т-ра муз. камедыі Беларусі. Аформіў спектаклі: y т-ры оперы і балета — «Пасля балю» Г.Вагнера (1971), «Іаланта» П.Чайкоўскага (1975), «Рыгалета» Дж Вердзі (1982); y т-ры муз. камедыі — «Паненка і хуліган» на музыку Дз.Ш астаковіча (1982), «Капялюш Напалеона» О.Штрауса (1996) , «Цыганскі барон» І.Штрауса (1997) ; y т-ры оперы і балета ў Ніжнім Ноўгарадзе (Расія) — «Аіда» Вердзі (1978), «Дэман» А.Рубінштэйна (1979) і інш. Працуе таксама ў жывапісе: цыклы «Жьшіе беларускіх святых» (1989— 94), «Жыццё славянскіх асветнікаў-гуманістаў» (1991), станковыя работы «Чарнобыль» (1987— 93), «Апафеоз Ф.Скарыны» (1990), «Гімн жыццю» (1997), пейзажы «Песня маёй радзімы», «Вясна. Сноў» (абодва 1990-я г.). Сярод графічных работ «Кожны чацвёрты» (1967), «Курапаты» (1986). У творчасці рэаліст. вобразнасць спалучае з сімволікай і метафарычнасцю, некаторым работам уласцівы класічны авангард з філасофскім кірункам. Іл. гл. таксама да арт. Афармленчае мастацтва. Літ:. Ф а т ы х а в а Г. Я ў г е н Ж д а н . М н , 1997. Г.А.Фатыхава
Я .Ж л а н . Г ім н ж ы ц ц ю . 1997.
ЖДАНАЎ Андрэй Аляксандравіч (26.2.1896, г. Марыупаль, Украіна — 31.8.1948), савецкі дзярж. і парт. дзеяч. Удзельнік рэв. руху з 1912, чл. Цвярскога к-та РСДРП(б) з 1916. У 1917 на вайск. службе, вёў рэв. прапаганду сярод салдат. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 чл. палкавога к-та, старшыня Ш адрынскага к-та РСДРП(б). У 1918— 20 на паліт. рабоце ў Чырв. Арміі на Урале і ў Цверы, рэдактар газ. «Тверская правда». 3 1922 на сав. і парт. рабоце. У 1934— 48 сакратар ЦК, адначасова ў 1934— 44 1-ы сакратар Ленінградскага абкома і гаркома ВКП(б). У Вял. Айч. вайну чл. Ваен. савета Ленінградскага фронту, генерал-палкоўнік (1944). Адна з прыбліжаных да І.В.Сталіна асоб. ЖДАНАЎ Леанід Афанасьевіч (29.4.1890, пас. Махінджауры, Аджарыя, Грузія — 27.12.1974), вучоны-селекцыянер, акад. УАСГНІЛ (1948), Герой Сац. Працы (1965). Скончыў Маскоўскі ун-т (1914) і Маскоўскі с.-г. ін-т (1917). 3 1924 кансультант і кіраўнік групы селекцыі сланечніку на Данской доследна-селекцыйнай станцыі Усесаюзнага НДІ алейных культур, адначасова ў 1946— 50 заг. аддзела генетыкі і селекцыі Біял. ін-та Растоўскага ун-та. Навук. працы па селекцыі сланечніку, аўтар высокаўраджайных заразіхаўстойлівых сартоў алейных культур. Дзярж. прэмія СССР 1941. ЖДДНАЎ Мікалай Мікалаевіч (1.10.1902, г.п. Алавяная Чыцінскай вобл., Расія — 21.4.1966), ваенны дзеяч, ген.-палк. артылерыі (1955). Беларус. Канд. ваен. н. Скончыў Артыл. акадэмію (1937). У Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз. вайны. 3 1938 выкладчык, нач. кафедры ваен. акадэміі. У
У.Жданаў.
ЖДАНАЎ________________ 431 Вял. Айч. вайну на Ленінградскім фронце: камандзір палка, нач. штаба артылерыі арміі, фронту, камандуючы артылерыяй арміі, камандзір артыл. корпуса. 3 1944 на выкладчыцкай рабоце ў ваен. акадэміі. У 1955— 65 y цэнтр. апараце М ін-ва абароны СССР.
М .М .Ж д а н а ў .
ЖДАНАЎ Павел Ільіч (16.1.1903, г. Слошм Гродзенскай вобл. — 30.8.1986), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў Мінскае ваен. пях. вучылішча (1930), курсы пры Ваен. акадэміі імя Фрунзе (1936), курсы «Выстрал» (1942). У Чырв. Арміі з 1925. У Вял. Айч. вайну на Зах., Бранскім, Цэнтр., 1-м Укр. франтах. Камандзір стралк. палка падпалкоўнік Ж. вызначыўся ў вер. 1943 пры фарсіраванні Дзясны на Пд ад Чарнігава і Дняпра на Пн ад Кіева. Да 1957 на гасп. рабоце. ЖДАНАЎ Уладзімір Пятровіч (н. 28.1.1949, в. Селішча Кіраўскага р-на Магілёўскай вобл. — 19.2.1995), бел. тэатральны мастак. Скончьгў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1982). 3 1984 працаваў y Дзярж. т-ры муз. камедыі Беларусі (з 1986 гал. мастак), адначасова выкладаў
Э с к із д э к а р а ц ы і д а с л е к т а к л я « Х а л о п к а » М .С г р э л ь н іх а в а .
432
ЖДАНОВІЧ
y Бел. тэатр.-маст. ін-це (1988— 89) і Ін-це культуры (1988— 90). Работы вылучаюцца разнастайнасцю творчай манеры, ад тонкай стылыацыі да абагульненасці. Аформіў спекгаклі: «Месье Амількар, або Чалавек, які плаціць» І.Жаміяка (1983), «Эмігранты» С.Мрожака (1989), «Блакітная ружа» Т.Уільямса і «Бездань» М.Матукоўскага (1991) і інш. ў Бел. т-ры імя Я.Купапы; «Калі лялькі не спяць» Л.Мілевай (1983) y Бел. рэсп. т-ры юнага гледача; «Кармэн» Ж.Бізэ (1990) y Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі; «У наступным годзе ў гэты ж час» Б.Слэйда (1990) y Дзярж. рус. драм. т-ры Беларусі; «Залёты» В.Дуніна-Марцінкевіча (1992) y Бел. т-ры імя Я.Коласа; «Сірано» С.Пажлакова (1984), «Сільва» І.Кальмана (1986), «Клоп» УДаш кевіча (1988), «Хэло, Дсші!» Дж.Германа (1992), «Халопка» М.Стральнікава (1994) і інш. ў Дзярж. т-ры муз. камедыі, a таксама ў муз. і драм. т-рах Краснаярска, Магадана (Расія), Чыятура (Грузія). 3 1988 чл. праўлення Савета міжнар. асацыяцыі сцэнографаў і тэхнікаў т-ра. Н.Я.Бунцэвіч.
ЖДАН0ВІЧ
Генадзь Міхайлавіч (н. 8.3.1933, Мінск), бел. вучоны ў галіне парашковай металургіі і кампазіцыйных матэрыялаў. Д-р тэхн. н. (1971), праф. (1973). Скончыў БП І (1955). 3 1956 y Бел. палітэхн. акадэміі. Навук. працы па тэарэт. і эксперым. даследаваннях дэфармацыйнага механізму ўшчыльнення парашковых цел і выяўленні заканамернасцей працэсу прасавання метал. парашкоў. Тв.\ Теорня прессоваішя металлнческнх порошков. М., 1969.
ЖДАНОВІЧ
Ірына Фларыянаўна (27.9.1906, М інск — 3.12.1994), бел. актрыса, педагог. Нар. арт. Беларусі
(1940). Дачка Ф.Ждановіча. Сцэн. дзейнасць пачала ў Першым т-ве бел. драмы і камедыі (Данілка ў «Раскіданым гняздзе» Я.Купалы). У 1920—62 y т-ры імя Я.Купалы, y 1962— 69 педагог Бел. тэатр.-маст. ін-та. Актрыса вял. драм. тэмпераменту, высокай сцэн. культуры. Яе акцёрскі стыль меў акрэсленую рамант. афарбоўку. Сярод роляў: Марылька («Бацькаўшчына» К.Чорнага), Аня («Канстанцін Заслонаў» А М аўзона,
тэхн. н. (1971), праф. (1991). Брат ГМ.Ждановіча. Скончыў БП І (1959). 3 1964 y Мінскім радыётэхн. ін-це, з 1990 прэзідэнт Бел. асацыяцыі дзелавога супрацоўніцтва з замежнымі краінамі «Навукова-вытворчае і сацыяльнае развіішё». Навук. працы па інтэнсіўных тэхналогіях вытв-сді дэталей радыёэлектроннай апаратуры. Аўтар вучэбных дапаможнікаў для ВНУ. Тв:. Техішческне средства ЭВМ. Элементная я конструктнвная база. Мн., 1991 (разам з У.П.Лугоўскім, І.М.Русаком); Техннческне средства ЭВМ. Устройства ввода-вывода. Мн., 1991 (у сааўт.).
ЖДАН0ВІЧ
І.Ф.Ждановіч.
ФПЖдановіч
Дзярж. прэмія СССР 1948), Вера («Апошнія» М.Горкага), Людміла, Негіна («Позняе каханне», «Таленты і паклоннікі» А.Астроўскага), Дзіяна («Сабака на сене» Лопэ дэ Вэгі), Джульета («Рамэо і Джульета» У.Ш экспіра). Літ.\ К у з н я ц о в а К. Ірына Ждановіч. Мя., 1970.
ЖДАН0ВІЧ Казімір, прыдворны архітэкгар; будаўнік князёў Радзівілаў y 1-й пал. 18 ст. ў Нясвіжы. Прадстаўнік архітэкгуры барока. Аднавіў і перабудаваў Нясвіжскі палацава-замкавы комплекс (пасля 1726), пабудаваў палацавую капліцу (1740), т-р Радзівілаў «камедыхаўз» (1747—48). ЖДАН0ВІЧ Уладзімір Міхайлавіч (н. 20.1.1936, Мінск), бел. вучоны ў галіне канструявання і вьпв-сці ЭВМ. Канд.
Фларыян Паўлавіч (28.10.1884, М інск — 22.10.1937), тэатральны дзеяч, акцёр, рэжысёр. Адзін з эаснавальнікаў бел. прафес. т-ра. Скончыў драм. школу ў Варшаве (1902). У арганізаваных ім драм. калектывах ставіў спектаклі на бел. мове («Па рэвізіі» М.Крапіўніцкага, 1907, «Паўлінка» Я.Купалы, 1913). Адзін са стваральнікаў Першага таварыства беларускай драмы і камедыі, y 1917— 20 маст. кіраўнік і рэжысёр. У 1919 некаторы час працаваў y Вільні, дзе паставіў «Раскіданае гняздо» Я.Купалы. Як рэжысёр абапіраўся на практыку папярэднікаў (І.Буйніцкага і інш.) і традыцыі бел. нар. т-ра, імкнуўся да жыццёвай дакладнасці і праўдзівасці, шырока выкарыстоўваў y пастаноўках нар. музыку, спевы. Быў арганізатарам і першым маст. кіраўніком (1920— 21), y 1922— 29 вядучым акцёрам БДТ-1 (цяпер Нац. т-р імя Я.Купалы). Перанёс на яго сцэну свае лепшыя пастаноўкі з таварыства: «Рысь» і «Хам» паводле Э А ж эш кі, «Паўлінка» і «Раскіданае гняздо» Я.Купалы, «Міхалка» Далецхіх, «Модны шляхцюк» К.Каганца, «Апошняе спатканне» У.Галубка, «Сягонняшнія і даўнейшыя» К.Буйло і інш.; паставіў новыя: «Прымакі», «Сон на кургане» і «Адвечная песня» Я.Купалы, «Ганка» У.Галубка і інш. У БДТ-3 паставіў спектаклі «Кастусь Каліноўскі» (1929), «Ярасць» Я.Яноўскага (1930). Акцёр шырокага творчага дыяпазону, стваральнік яркіх драм. і камедыйных вобразаў. Яго акцёрскай індывідуальнасці ўласцівы глыбокае пранікненне ў псіхал. сутнасць характару, асэнсаванне сац. прыроды персанажаў, выразны вонкавы малюнак ролі, жанравая разнастайнасць: Быкоўскі, Сымон («Паўлінка», «Раскіданае гняздо»), Рычард Даджэн («Вучань д ’ябла» Б.Шоу), цётка Чарлея («Цётка з Бразіліі» Б.Томаса). 3 1926 пачаліся ганенні на Ж. 18.7.1930 ён арыштаваны. засуджаны на 5 гадоў зняволення, працаваў на Беламорканале. 8.7.1937 зноў арыштаваны, прыгавораны да расстрэлу. Рэабілігаваны ў 1956. Л і т А т р о ш ч а н к а A Фларыян Ждановіч: Біягр. нарыс. Мн.. 1972; С а б а л е ў с к і A Асоба мастака. Jlfr. -крытыч. артыкулы. Мн., 1992.
ЖДАН0ВІЧЫ, вёска ў Мінскім р-не, I Ждшювіч y ролях Марылькі
(алева) і Дзіяны.
каля вадасх. Крыніда, на аўтадарозе М інск— Заслаўе. Чыг. ст. на лініі М інск— Маладзечна. Цэнтр сельсавета.
За 12 км на ПнЗ ад г. Мінск. 5669 ж., 660 двароў (1997). Дарожна-буд. ўпраўленне № 5, ПМ К № 1, гіцрагеал. станцыя, рамонтна-буд. ўпраўленне, з-д безалкагольных напіткаў. Рэсп. інтэрнат ветэранаў вайны і працы. Мінская абл. школа глухіх дзяцей, дзідячы рэабілітацыйна-аздараўленчы цэнтр, дзідячы дом, сярэдняя школа, 4 б-кі, амбулаторыя, аптэка, 3 аддз. сувязі. Каля вёскі курорг Ждановічы.
Курорт Ждановічы ЖДАН0В1ЧЫ. бальнеагразевы і кліматычны курорт на Беларусі. За 12 км ад Мінска, непадалёку ад вадасховішчаў Заслаўскага (М інскага м.) і Дразды. Засн. ў 1922. Асн. лек. фактары — умерана кантынен гальны кдімат, мясц. MiHep. воды (хларыдна-сульфатна-натрыевая і хларыдна-натрыевая), сапрапелевыя і інш. гразі выкарыстоўваюцца для лячэння хвароб страўніка, кішэчніка, печані, жоўцевага пуэыра, парушэнняў абмену рэчываў, рэабілітацыйна-аднаўленчага лячэння пасля аперацый.
ЖЖ0НАЎ
Георгій Сцяпанавіч (н. 22.3.1915, С.-Пецярбург), рускі акцёр. Нар. арт. СССР (1980). С кончы ўЛ енінградскае тэатр. вучылішча (1935). У 1939— 46 і 1947— 54 рэпрэсіраваны, двойчы рэабілітаваны. У 1954— 65 працаваў y т-рах Магадана і Нарыльска, з 1969 y Маск. т-ры імя Массавета. Выконвае ў асноўным ролі сучаснікаў, раскрывае індывід. рысы гіерсанаад, амаль не карыстаючыся грымам: Забр^дэін («Ленінградскі праспект» І.Ш тока), Панаеў («Чорны гардэмарын» А.П.Ш тэйна) і інш. (больш за 200). У кіно з 1933. Сярод фільмаў: «Беражыся аўтамабіля», «Чалавек, якога я кахаю», «Уся каралеўская раць» (тэлевізійны), «Гарачы снег» (за ролю генерала Бяссонава Дзярж. прэмія Расіі 1975 і Сярэбраны медаль імя Даўжэнкі), «Памылка рэзідэнта», «Лёс рэзідэнта», «Вяртанне рэзідэнта», «Экіпаж» і інш.
награфіі народаў Расіі, a таксама замежжа. Асн. ўвагу надаваў апісанню побыту, абрадаў, жылля, адзення, нар. медыцыне. 3 артыкуламі, прысвечанымі бел. фальклору і этнаграфіі, выступалі У.М.Дабравальскі, М.В.Доўнар-Запольскі («Заметкі па беларускай этнаграфіі»), Я.Ф.Карскі, М.М .Косіч («Ліцвіны-беларусы Чарнігаўскай губерні, іх побыт і песні»), Е.Р.Раманаў, М А .С аковіч, А.К.Сержпутоўскі, П.В.Ш эйн. Сярод публікацый — рэцэнзіі на працы бел. фалькларыстаў і этнографаў, справаздачы па этнагр. экспедыцыі. Г.Л.Пятроўская. «Ж Н ЗН Ь П Р О В Й Н Ц Л Н » , грамадскапалітычная, эканам. і літ. гаэета. Выходзіла з 11(24) 4 да 18(31).5.1907 y Мінску штодзённа на рус. мове. Рэдакгар І.М.Глоба-Міхайленка. Прадаўжала праграму забароненай газ. «Голос провйнціш». Ацэньвалася цэнзурай як газета «апазіцыйнага кірунку... са схільнасцю да чыста рэвалюцыйных выхадак». 3 пазіцый, блізкіх да меншавізму, асвятляла рабочы і сацыяліст. рух. У памфлетах і вершах-пародыях выкрывала лідэраў чарнасоценных партый, іх мясц. орган «Мннское слово», палітыку царызму. Змяшчала інфармацыю пра падзеі ў горадзе. Прызнавала нац. самастойнасць беларусаў, крытыкавала шавіністычную палітыку царызму і польскай буржуазіі ў Беларусі. Праграму «Ж.п.» прадаўжала газета «Окрайна». У.М.Конан. Ж Л О Б, тып бел. нар. лялечнага т-ра батлейка. Найб. быў пашыраны на Віцебшчыне ў 17— 19 ст. Спалучаў статычную лялечную панараму з рухомым т-рам ценяў. Паказы адбываліся на Каляды, звязаны з рэліг. святам нараджэння Хрыста. Н а Віцебшчыне словам «Ж.» наз. яслі для кармлення жывёлы; паводле падання, Хрыстос y час пакланення вешчуноў ляжаў y яслях. Знешне Ж. нагадваў макет 2-яруснай 3-купальнай царквы. Ніжні ярус меў 3 нішы-аддзяленні. У сярэдняй, са шклянымі дзверца-
433
мі, y час паказу запальвалі свечку і статычвая лялечная міэансцэна адлюстроўвалася на зааняй люстраной сценцы. Аддзяленні, дзе адбывалася дзеянне (верхні ярус і бахавыя нішы ніжняга), заклейваліся прамасленай паперай — экранамі, за якімі ставілі вяртушкі (рухала іх цяшіо ад запаленай свечкі або батлейшчык) з сілуэтамі. Пахазы нараджэння Хрыста і пакланення яму вешчуноў суправаджаліся спяваннем псальмаў і кантаў
ЖЛ0БА Анатсшь Піліпавіч (21.10.1923, пас. Папоўка Быхаўскага р-на Магілёўскай вобл. — 19.8.1995), бел. вучоныхірург. Д -р мед. н. (1988), праф. (1991). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1954). У 1968— 95 працаваў y ім (у 1971— 85 прарэктар). Навук. працы па праблемах абдамінальнай хірургіі, дыягнастычнага значэння пункцыі брушной поласці пры закрытай траўме жывата, інстр. метадах дыягностыкі хвароб брушной поласці, даследаваннях гемапунктату пры пазаматачнай цяжарнасці. Вынаходнік хірург. іголкі для пункцыі брушной поласці-
ЖЛ0БА Людміла Аляксандраўна (н. 16.5.1947, г. Новасібірск, Расія), бел. архітэктар. Скончыла Новасібірскі інж.буд. ін-т (1971). 3 1973 працуе ў ін-це «Мінскпраект». Асн. работы ў Мінску: рэканструкцыя парку імя Горкага (1975, y сааўт.) і часткі праспекта Скарыны (1985), арх.-ландшафтныя комплексы ўсх. раёнаў горада на аснове Сляпянскага водна-паркавага паўкальца (Дзярж. прэмія С СС Р 1989), рэканструкцыя і аднаўленне парку ў Нясвіжы (1990, y сааўт.).
ЖЛ0БА
Мікалай Фёдаравіч (н. 5.1.1935, г. Гомель), бел. архітэктар. Скончыў БП І (1960). Працаваў з 1952 y канструкгарскім бюро М ін-ва гандлю, з 1962 y Ін-це будаўніцгва і архітэктуры, з 1971 y «Белкамунпраекце», з 1974 y «Мінскпраекце». Асн. рабстгы ў Мінску: рэканструкцыя парку імя Горкага (1975) і тэр. стадыёна «Дынама» (1980), арх,ландшафтныя комплексы ўсх. раёнаў горада на аснове Сляпянскага воднапаркавага паўкальца (Дзярж. прэмія СССР 1989), 17 паркаў і сквераў вакол водна-паркавай сістэмы (1988), добраўпарадкаванне набярэжнай р. Свіслач ад Камсамольскага воз. да вадасх. Дразды (1989), помнік партызанам-падпольшчыкам братам Сянько (1973, y сааўт.). Сярод інш. работ: праект генплана г. Старыя Дарогі (1967), паркі ў Оршы (1971), Віцебску (1972), Кобрыне (1973), Асіповічах (1982), рэканструкцыя і аднаўленне парку ў Нясвіжы (1990, y сааўт-.).
ЖЛ0БІН, горад абл. падпарадкавання,
«ЖНВАя CTAPÜHÀ», часопіс. Выдаваўся ў 1890— 1916 y Пецярбургу адцзяленнем этнаграфіі Рус. геагр. т-ва на рус. мове 4 разы ў год. Друкаваў даследаванні і матэрыялы па фальклору і эт-
ЖЛОБІН
Канструкцыя вяртушкі ў віцебскім жлобе.
цэнтр Жлобінскага р-на Гомельскай вобл. Прыстань на р. Дняпро. За 83 км ад Гомеля. Вузел чыгунак на Мінск, Магідёў, Гомель, Калінкавічы і аўтадарог на Бабруйск, Гомель, Рагачоў, Светлагорск. 69,8 тыс. ж. (1997). Вядомы з 15 ст. ў ВКЛ, належаў Хадкевічам. 3 сярэдзіны 16 ст. ў Рэчыцкім пав. Мін-
434
ЖЛОБІНСКАЕ
скага ваяв. У 15—17 ст. існаваў Жлобінскі замак. 3 1793 y Рас. імперыі, мястэчка Рагачоўскага пав. Магілёўскай губ. У канцы 19 ст. праз Ж. пракладзена Лібава-Роменская чыг., y 1902 чыг. Пецярбург—Адэса. У 1880 і 1909 амаль поўнасцю знішчаны пажарам. У 1897 — 2100 ж. Дзейнічалі цагельнае, гарбарнае, крупадзёрнае прадпрыемствы. 3 17.7.1924 цэнтр раёна, з 3.7.1925 горад. У 1939 — 19,3 тыс. ж. У Вял. Айч. вайну з 14.8.1941 па 26.6.1944 акупіраваны ням.-фаш. захопнікамі, якія ў горадзе і раёне загубілі 3091 чал. Дзейнічала Жлобінскае патрыятычнае падполле. У 1959 — 19,2 тыс. ж., y 1970 — 25,4 тыс. ж. Прадпрыемствы лёгкай (Жлобінская фабрыка штучнага футра), металургічнай (Беларускі металургічны завод), харч., буд. матэрыялаў прам-сці; Жлобінская фабрыка інкрустацыі. Дзейнічае Жлобінскі гісторыка-краязнаўчы музей. Вайсковыя могілкі, магілы ахвяр фашызму і падпольшчыкаў.
Рудня (А.П.Капусцін, М.Г.Маршын), Ш апарня (У.Б.Паўлаў). Падполыпчыкі распаўсюджвалі сярод насельніцтва зводкі Саўінфармбюро, збіралі зброю і перадавалі яе партызанам, з якімі сумесна праводзілі дыверсіі па знішчэнні транспарту, баявой тэхнікі і жывой сілы акупантаў, знішчалі паравозы, на некалькі дзён паралізавалі дзейнасць чыг. вузла. У гонар баявых дзеянняў падполыпчыкаў і партызан на развілцы дарог каля в. Лугавая Вірня Жлобінскага р-на пастаўлены абеліск. М.Ф.Шумейка. Ж Л 0БІН С К А Я ІНКРУСТАЦЫ Я, агульналрынятая назва дэкар.-прыкладных вырабаў Жлобінскай фабрыкі інкрустацыі. Куфэркі, пано чорнага або карычневага колеру. аздабляюць y тэхніцы аплікацыі ўзорыстымі кампазіцыямі з заладістай ці паліхромнай саломкі. Нарэзаныя квадрадікамі, ромбікамі, прамавугольнічкамі кавалачкі разгладжаных саломінак наклейваюцца на драўляную аснову, потым вырабы пакрыва-
У пач. дзейнасці ф-кі геам. дэкор паўгараў тканыя нар. вырабы, кавалачкі саломкі фарбавалі ў розныя колеры. Пазней майсгры выпрацавалі ўласны стыль аллікацыі, адмовіліся ад паліхроміі, падкрэсліваючы натуральны колер саломы. Дробнаўзорысты геам. малюнак вызначаецца гарманічным спалучэннем розных адценняў кавалачкаў саломы — ад амаль белага да светла-карычневага. Часта вырабы паводле канструкцыі і характару размяшчэння дэкору імітуюць куфры. Кампазіцыі пано адлюстроўваюць сцэнкі з жыцця, фалькл., літ. і казачныя сюжэгы. Сярод майстроў М.В. і В.Н.Дзехцярэнкі, В.П.Котаў і інш. Я.М. Сахута. Ж Л 0БІН С К А Я СЕДЛАВІНА, тэктанічная струкгура на У Беларусі. Аддзяляе Беларускую антэкяізу ад Варонежскай антэкяізы і з ’яўляецца лерамычкай ламіж Аршанскай упадзінай і Прыпяцкім прагінам. Даўж. 50 км, шыр. 45 км. Крышт. фундамент y межах Ж.с. залягае на глыбіді ад -650 да -900 м. Платформавы чахол складзены лераважна з рыфейскіх і вендскіх адкладаў, якія перакрываюцца сярэднедэвонскімі, юрскімі, мелавымі, лалеагенавымі, неагенавымі і антрапагенавымі ўтварэннямі. Пачатак фарміравання Ж.с. ў познім лратэразоі. Блізкі да сучаснага выгляду седлавіна набыла ў канцы герцынскага эталу. У лалеазоі і да сярэддяга мезазою на тэрьггорыі Ж.с. лераважалі ўзыходныя тэктанічныя рухі. У жывецкі час дэвонскага перыяду, юрскім мелавым, лалеагенавым лерыядах раён седлавіды ладвяргаўся адмоўным тэктанічным рухам і быў неглыбокім морам. У.І.Шкуратаў. Ж Л 0БІН С К А Я ФАБРЫКА ІНКРУСТАЦЫІ. Створана ў 1961 на базе цэха інкрустацыі саломкай Гомельскай ф-кі маст. вырабаў. Асн. прадукцыя — разнастайныя куфэркі, лано, аздобленыя саломкай. Промысел заснаваны на мясц. нар. традыцыях аплікацыі саломкай. Вылускае таксама строчана-вышытыя вырабы, пано з разьбой і размалёўкай на чорным фоне і інш.
Ж Л0Б1НСКАЕ ПАТРЫЯТЬІЧНАЕ ПАДП0ЛЛЕ ў Вялікую Aйчынную в а й н у . Дзейнічала са жн. 1941 да ліст. 1943 y Жлобіне і раёне Гомельскай вобл. Групы дзейнічалі ў Жлобіне: y паравозным дэпо (кіраўнік М.І.Елісееў, І.М.Казлоў, Г.В.Канагаіянікава, Ц.П.Міненкаў, А.П.Цямінская), друкарні (Р.П.Баранаў, М .П.Калеснічэнка), раённай б-цы (У.М Лабанаў), y вёсках Антонаўка (А.І.Севасцьянчык), Бабоўка (Н.А.Дражын), Кабанаўка (М.Дз.Антуськоў), Мормаль (ІА.Лебедзеў), Святое (А І.Карунчык), Шчадрын (Л.М.Жураўлёва); y Малевіцкім сельсавеце (І.М.Шаўцоў). У 1942 узніклі новыя групы ў Жлобіне (Гарбатаў, СА.Казлоў, Дз.В.Ніжнікаў, Т.І.Раміська, І.І.Цыркуноў), y вёсках Адраджэнне (П.Б.Кіраў), Папаратнае (В.З.Фамянок), Сельнае (П.С.Дзегцяроў), Старая
юць слоем бясколернага лаку. Промысел заснаваны на мясц. нар. традыцыях аллікацыі саломкай куфэркаў, сальніц, рамак для фотаздымкаў і інш.
Ж ЛОБІНСКДЯ ФАБРЫКА ШТЎЧНАГА ФЎТРА Дзейнічае з 1978 y г. Жлобін Гомельскай вобл. 3 1984 вытв. аб’яднанне. Уключала швейную ф-ку. 3 1996 адкрытае акц. т-ва «Белфа» (без швейнай ф-кі). Адно з найб. y Еўропе лрадпрыемстваў ла вытв-сці трыкат. дггучнага футра для адзення, абутку, галаўных убораў, цацак, галантарэйных і інш. вырабаў. Ж Л 0 Б ІН С К І
Ж л о б ін с к а я ін к р у с та ц ы я
ГІСТ0РЫ КА -КРА Я-
ЗНАЎЧЫ М УЗЕЙ. Засн. ў 1989 y г. Жлобін Гомельскай вобл., адкрыты ў 1992. Пл. экспазіцыі 243 м% каля 6 тыс. эксланатаў асн. фонду (1997). Сярод лрадметаў даўніны бівень і косці маманта, неалітычныя крамянёвыя прылады лрацы, керамічныя вырабы, знойдзеныя на тэр. раёна, макет паселішча 15 ст., прылады працы і прадметы побыту 17— 19 ст., дыярамы лра буд-ва Лібава-Роменскай чыгункі (1873), рэв. выстулленні чыгуначнікаў (1905) і інш.
Вял. экспазіцыя прысвечана падзеям часоў Вял. Айч. вайны: абарончым баям Чырв. Арміі, дзейнасці Жлобінскага патрыятычнага падполля, партыз. руху ў раёне, матэрыялам пра Азарыцкія лагеры смерці, вызваленню Ж лобіншчыны ад ням.-фаш. захопнікаў; захоўваюцца асабістыя рэчы славутых землякоў. Экспанаты знаёмяць з развідцём y пасляваенны час асветы, навукі, культуры і спорту, гаспадаркі, прадпрыемстваў y горадзе і раёне. Я.В.Карцаў. ЖЛОБІНСКІ 3ÀMAK. Існаваў y 15— 17 ст. y г. Жлобін Гомельскай вобл. Размяшчаўся на правым беразе Дняпра. Складаўся з уласна замка (60 х 50 м) і падзамка (130 х 60 м), размешчанага на 1,5—2 м ніжэй за замкавы дзядзінец. Увесь комплекс узвышаўся на 3— 4 м над прырэчнай жылой зонай сярэдневяковага паселішча. Ж.з. быў умацаваны земляным валам і драўлянымі сценамі-гароднямі з вежамі і брамамі. У ліл. 1654 казакі ўкр. гетмана І.Н.Залатарэнкі ўзялі штурмам і спалілі «замок Злобян». Больш познія звесткі пра Ж.з. не выяўлены. Ж Л 0БІН СК І РАЁН, на ПнУ Гомельскай вобл. Утвораны 17.7.1924 (у сучасных межах з 1962). Пл. 2,1 тыс. км2. Нас. 38,1 тыс. чал. (1997). Сярэдняя шчыльнасць 18 чал. на 1 км2. Цэнтр раёна — г. Жлобін', г.п. Стрэшын, 156 сельскіх нас. пунктаў. Падзяляецца на Стрэшынскі пасялковы Савет і 16 сельсаветаў: Акцябрскі, Верхнеалбянскі, Дабрагашчанскі, Кабанаўскі, Кароткавідкі, Кіраўскі, Луцкі, Майскі, Малевідкі, Навамаркавідкі, Папаратнянскі, Пірэвіцкі, Салонскі, Стараруднянскі, Чырвонабярэжскі, Шчадрынскі. Раён размешчаны пераважна ў межах Гомельскага Палесся, паўн.-эах. ч. ў межах Цэнтральнабярэзінскай раўніны, асноўная ч. тэр. занята Прыдняпроўскай нізінай. Паверхня плоская з выш. 130—145 м. Найвыш. пункг 151,5 м (каля в. Дабрагошча). Карысныя выкапні: нафта, торф, гліны, пяскі. Сярэдняя т-ра студз. -6,9 °С, ліп. 18,4 °С. Ападкаў 595 мм за год. Вегетац. перыяд 193 сут. Рэкі: Дняпро з прьггокамі Бярэзіна, Добасна, Окра і Ржаўка, прыток Бярэзіны р. Ала. Пашыраны глебы дзярнова-падзолістыя (40,6%), тарфяна-балотныя (13,2%). Пад лесам 31,1%. Пераважаюць хваёвыя і бярозавыя, сустракаюцца чорнаальховыя і дубовыя лясы. Балоты эаймаюць 2,9% тэр. ГІомніх прыроды — Чырвонабярэжскі парк, гідралагічны эаказнік Выдрыца
Агульная плошча с.-г. угоддзяў 101 тыс. га, з іх асушана 32,4 тыс. га. На 1.1.1997 y раёне 19 калгасаў, 9 саўгасаў, Чырвонабярэжскі саўгас-тэхнікум, 2 птушкафабрыкі, прадпрыемствы па кормавытворчасці «Ала». Асн. галіна сельскай гаспадаркі — малочна-мясная жывёлагадоўля, свінагадоўля, птушкагадоўля. Вырошчваюць збожжавыя, бульбу, лён, кармавыя культуры. Прадпрыемствы паліўнай (торфабрыкет), пач. апрацоўкі лёну (ільнозавод), харч. (мясакамбінат, малочны, крухмала-патачны з-ды) прам-сці; домабудаўнічы камбінат і камбінат буд. матэрыялаў. Лясгас. Здабыча фармовачных пяскоў. Па тэр. раёна праходзяць чыгункі М інск— Гомель і Магілёў— Калінкавічы, аўтадарогі Бабруйск— Гомель, Рагачоў— Светлагорск. Суднаходства па Бярэзіне і Дняпры. У раёне 25 сярэдніх, 7 базавых, 7 пач. школ, Чырвонабярэжскі с.-г. тэхнікум, дапаможная школа-інтэрнат, 52 дашкольныя ўстановы, 37
ЖМУЙДЗІНАВІЧУС
435
валі кіпенем. Праз некаторы час ваду злівалі праэ адтуліну ў днішчы, якая закрывалася коркам, a бялізну паласкалі ў балеі ці ночвах. Часам y сял. гаспадарцы выкарыстоўвалі і больш архаічны від Ж. — кадаўб, зроблены са ствала дрэва без днішча, які ставілі ў цэбар ці кадку. У сял. побыце Ж. выкарыстоўвалі да сярэдзіны 20 ст. В. С.Цітоў. ЖМАКІН Ігар Канстанцінавіч (н. 24.7.1926, Кіеў), бел. вучоны ў галіне фізіялогіі. Д-р мед. н. (1974), праф. (1977). Скончыў 1-ы Маскоўскі мед. ін-т (1951). 3 1959 y Гродзенскім мед. ін-це (у 1961 прарэктар, з 1969 заг. кафедры). Навук. працы па фізіялогіі ц.н.с. і кровазварстгу, сістэмных механізмах рэгуляцыі функцый, гісторыі фізіялогіі. Te.: Ангнотензнотонографня в экспсрн менте н клнннке. Мн., 1967 (у сааўг.). «ЖМ ЕНЬ», «ц^< е н ь», каменны метэарыт, які выпаў y 1858 каля в. Цмень Столінскага р-на Брэсцкай вобл. Маса 246 г. Належыць да ахандрьггаў. Асн. частка (116 г) зберагаецца ў Венскім над. прыродазнаўча-гіст. музеі, 26,6 г — y калекцыі метэарытаў Рас. АН (Масква), 6,8 г — y Амер. музеі прыродазнаўчай гісторыі (Нью-Норк). Гл. таксама Метэарыты. Літ.: Б о р д о н В.Е., Д а в ы д о в М.Н. Рожденные в космосе. Мн., 1982. С. 36—37. У.Я.Бардон. ЖМІНДА, кветкавая расліна, гл. ў арт. Лебяда.
Выдзеўбаная жлукта-кадаўб без дна ў цэбры. Вёска Запярынне Пухавіцкага раёна Мінскай вобл. клубаў, 37 бібліятэк, 8 бальніц, 29 фельч.-ак. пункгаў. Помнікі архітэктуры: Пакроўская царква (1807) y г.п. Стрэшын, сядзіба — палаца-паркавы ансамбль (1890— 1893) y в. Чырвоны Бераг; ветраны млын (19 ст.) каля в. Ляды, царква Усіх Святых (1902) y в. Пірэвічы. Выдаецца аб’яднаная раённая і гарадская газ. «Новы дзень». С.І.Сідор. ЖЛУКТА, y беларусаў бандарная пасудзіна для запарвання бялізны. Звычайна мела кадзепадобную форму, да 1 м y вышыню, на трох ножках (утвараліся даўжэйшымі клёпкамі). Бялізну складвалі ў Ж. і залівалі шчолакам або перасыпалі попелам (найлепшым лічыўся попел бярозавай драўніны), потым залі-
Ж М 0Й Д ЗЯ К Расціслаў Афанасьевіч (н. 24.12.1936, в. Яжона Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. географ, картограф. Праф. (1989). Засл. работнік нар. адукацыі Беларусі (1992). Скончыў БДУ (1959). 3 1961 y БДУ (з 1980 заг. кафедры геадэзіі і картаграфіі, з 1983 дэкан геагр. ф-та, з 1992 навук. кіраўнік Лабараторыі комплекснага картаграфавання БДУ). Навук. працы па тапаграфіі і картаграфіі, картаграфаванні с.-г. вытворчасці і насельніцтва, старшыня рэдкалегіі «Атласа БССР» (1990). Te:. Экономнчесхая каргографня Мн., 1973 (разам з В.Я.Крышчановічам); Полевая практнка по топографмн с основамя геодезнн. Мн., 1987 (разам з Б.А.Мядзведзевым). П. М. Бараноўскі. ж м ід з ь , гл. Жамойць. ЖМУДСКАЕ ЎЗВЫ Ш Ш А, тое, Жэмайцкае ўзвышша.
што
Ж М УЙДЗІНАВІЧУС (Zmuidzinavicius) Антанас (31.10.1876, с. Сейрыяй Лаздзійскага р-на, Літва — 9.8.1966), літоўскі жывапісец. Нар. мастак Літвы (1954), нар. маст. СССР (1957). Чл.-кар. AM СССР (1958). Вучыўся ў маст. акадэміях y Варшаве (1899— 1901) і Парыжы (1905—06). Адзін з заснавальнікаў (1907) Суполкі літ. выяўленчага мастацтва, яго старшыня да 1934. 3 1926 выкладаў y Каўнаскай маст. школе, y 1944— 53 y розных вышэйшых школах; праф. (1947). Сярод твораў пераважа-
436
ЖМУРАЎКА
юць пейзажы, якім уласцівы рэаліст. вобразы, ідэалізацыя прыроды: «Нярыс каля Антакальніса» (1906), «Нёман перад навальніцай» (1917), «Дзве сасны» (1931), цыкл «Тут будзе Каўнаскае мора» (1953— 59) і інш. Пісаў сюжэтныя карціны («Адпачынак», 1920, «Прачкі», 1926), партрэты (ТДаўгірдаса, 1910, В.Міцкевіча-Капсукаса, 1945, і інш.).
квы, Мінска. Аўтар даследаванняў па гісторыі К Л С С і КПБ. Тв:. Органнзаторская работа Коммуннсгаческой ііартнн в деревне (1918—1920 гг. ). Мн., 1970; Республнка Советов: едннство фрокга н тыла (1918—1920 гг.). Мн., 1980; В борьбе за Советскую власть: Деятельность большевнков в бел. деревне, 1918—1920. Мн., 1989.
ЖНІВЕНЬ (ад слова «жніво»), восьмы месяц каляндарнага года (31 дзень), апошні месяц лета на Беларусі. 15 Ж.
Д.Жмуйлзшавічус Нёман перад навальніцай. 1917. ЖМЎРАЎКА, вёска ў Рэчыцкім р-не Гомельскай вобл., на правым беразе р. Дняпро, на аўтадарозе Рэчыца—Лоеў. Цэнтр сельсавета. За 3 км на Пд ад горада і чыг. ст. Рэчыца. 47 км ад Гомеля, 1801 ж., 910 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі.
Ж М УР0ЎСК1 Дзмітрый Пятровіч (н. 10.1.1918, в. Барысавічы Клімавіцкага р-на Магілёўскай вобл.), Герой Сав. Саюза (1944). Д-р гіст. н. (1973), праф. (1974). У 1938— 41 вучыўся ў Магілёўскім пед. ін-це. Скончыў Маскоўскі пед. ін-т (1946). У Вял. Айч. вайну на Бранскім, Калінінскім, 2-м Укр. франтах. Удзельнік Курскай бітвы, КорсуньШаўчэнкаўскай і Яска-Кішынёўскай аперацый. Камандзір кулямётнага разліку сяржант Ж. вызначыўся ў сак. 1944 пры фарсіраванні р. Прут, паранены, не пакінуў поля бою. 3 1950 на выкладчыцкай рабоце ў ВНУ Вільнюса, Мас-
зунгам устанаўлення незалежнай публікі. 19 жн. ў Ханоі ўзбр. рабоч атрады пад кіраўніцгвам камуністаў с нулі праяпонскі ўрад. Пасля заня_ паўстаннамі гарадоў Хюэ (23 жн.) і Сайгон (25 жн.) імператар Бао-Дай адрокся ад прастола. 2 вер. на 500-тысячным мітынгу ў Ханоі Хо Шы Мін ад імя Часовага ўрада (створаны 27 жн.) абвясціў Дэкларацыю незалежнасці і ўгварэнне Дэмакр. Рэспублікі В’етнам. У ходзе рэвалюцыі створаны рэв. органы
Жодзішкаўскі кальвінскі збор.
працягласць дня ў Мінску 14 гадз 56 мін, сярэдняя выш. Сонца над гарызонтам 50,3°, сярэдняя сума сонечнай радыяцыі за месяц 478 М Дж /м2, радыяц. баланс дадатны (252 М Дж/м2). На тэр. Беларусі сярэдняя т-ра паветра 15,5— 18 °С, y 2-й пал. Ж. магчымы замаразкі на глебе (часам і ў паветры). Звычайна Ж. халаднейшы за ліпень, але прыкладна раз y 5 гадоў бывае наадварот. Адносная вшьготнасць паветра ў Ж. не ніжэй за 70%, ападкаў 60— 85 мм, y асобныя гады можа быць і болып (149 мм, Бабруйск, Жыткавічы, 1970) ці ападкі зусім не выпадаюць (Лепель, 1939). У сярэднім з ападкамі бывае 14— 16 дзён. Частыя ліўневыя дажджы з моцнымі вятрамі выклікаюць паляганне збожжавых культур. У Ж. канчаецца жніво азімых, убіраюць яравыя, лён. 3 сярэдзіны месяца пачынаецца сяўба азімых жыта і пшаніды. Даспявае садавіна, y разгары збор бруснід, касцяніц, чаромхі, ажыны. Ж. самы багаты месяц на грыбы. Паступова пачынаюць адлятаць y вырай птушкі: стрыжы, ластаўкі, зязюлі, івалгі, мухалоўкі, валасянкі, пліскі. Збіраюцца ў чароды шпакі, гракі. У канцы Ж. размнажаюцца змеі, яшчаркі, пачынаецца гон y казуль, нараджаюцца зайчаняты (другі прыплод). Ж Н ІВ ЕН ЬСКАЯ РЭВАЛКЬЦЫЯ 1945 y В ’ет нам е, нацыянальна-вызваленчае, нар.-дэмаіф. і сацыяліст. выступленне ў канцы 2-й сусв. вайны. Падрыхтавана В’етмінем. 16 жн. пачалася ўсев’етнамская паліт. забастоўка пад ло-
ўлады (нар. к-ты), зменена падатковая 1 сістэма, праведзены перадзел абшчын- 1 ных зямель, жанчыны ўраўнаваны ў правах з мужчынамі і інш.
ЖНІВ0, уборка ўраджаю збожжавых культур. Пры аднафазнай уборцы Ж. сумяшчаюць з малацьбой і робяць збожжаўборачным камбайнам, пры двухфазнай (раздзельная ўборка) спелыя культуры спачатку скошваюць жняяркамі, потым валкі падбіраюць і абмалочваюць камбайнам. Шматфазная ўборка ўраджаю — вылучэнне асн. прадукцыі ў 3 этапы і болей. Спосаб уборкі вызначаецца біял. асаблівасцямі збожжавых культур, станам сцебластою, кліматычнымі ўмовамі і наяўнасцю неабходнай тэхнікі.
ЖгігЎНЫЯ
1 I I I I
ÏIÉCHI, ж н е й с к і я , жытныя п е с н і , « ж н і в о » , частка летняга цыкла каляндарна-земля- ] робчага фальклору. Вядомы пераважна ў слав. і балцкіх народаў. На Беларусі — узор традыц. сялянскай нар.-песеннай класікі. Выконваліся жнеямі на полі. Падзяляюцца на заж ынкавш , уласна жніўныя (гал. жанрава-тэматычная група) і дажынкавыя. Пераважае прац., сацыяльна- і сямейна-бытавая тэматыка; асн. матыў — выказванне гора, крыўды, якія жняя давярала ніве, скарга яе на непасільную працу, нялёгкае жыццё ў сям’і мужа з проціпастаўленнем свайго і чужога дома, роднай і няроднай маці, нараканне на адзіноцтва ўдавы, сіраты, шкадаванне аб страчанай
дзявочай прыгажосді. Вобразны лад вызначаюць лсіхал. тонкасць, яркасць бытавых замалёвак. Разгорнугыя маналогі жняі (часам перарастаюць y дыялогі) уключаюць зварот да нівы, сонца, ветру, бору, хмар. У гумарыст. сюжэтах матыў скаргі амбівалентна пераасэнсоўваецца («Ох, і дайце ж мне раду, мой загонічак ззаду»), 3 часоў прыгону ў Ж.п. больш, чым y інш. каляцдарназемляробчых, выявіпася антыпрыгонніцкая накіраванасць. У некат. песнях традыц. скарга жняі набывае характар пратэсту, перарастае ў праклён («Бадай пана громы ўбілі, як мы ручкі патамілі»). Напевы Ж.п. яскрава выяўляюць -характэрны для алігатонных ладава-меладычных сістэм драматургічны прынцып адначасовага кантрасту — рознанакіраванасць выразных сродкаў пры іх раўнапраўнасці, што надае падобным напевам асаблівую выразнасць. Нягледзялы на невял. гукавы дыяпазон, напевы Ж.п. уражваюць шырынёй меладычнага дыхання, дзякуючы свабоднай імправізацыйнай рытміцы з доўга працягнутымі апорнымі гукамі ладу. У паўд. (Палессе) і ўсх. раёнах Беларусі Ж.п. гувдь напружана (накдггалт плачу-галашэння), y паўн. (П аазер’е) пераважна лірычна, y зах. і некат. цэнтр. раёнах m a набываюць эпічныя рысы (э эпічнымі зачынамі паэт. тэкстаў: «А заспорыў Дунай з морам за бедную сіраціну», via цераз лесы, цераз боры брат сясірыцы пакланяецца»), У асобных мясцовасцях Ж.п. збліжаюцца і нават зліваюцца з сенакоснымі (напевы, якія іх аб’ядноўваюць, наз. «лета»). Гучанне песень «лета», як і веснавых песень, яскрава прадстаўляе нар. школу галаснога спеву. Параўнальна невял. колькасць захынкавых песень мае рытуальна заклішьны характар («Радзі, ніва, жыта, хыта і пшаніцу, усякую пашніцу»), дахынкавыя — велічальны, святочны, нярэдка афарбаваны ў гумарыст. тоны. М уласна жніўных яны адрозніваюцца меншай распеўнасцю, большай рытмічнай акрэсленасцю. Суправаджаюцца абрадамі «першага слала» (зажынкавыя), «апошняга снапа» і «завівання барады» (дажынкавыя)- I песні і абрады пранізвае адзін матыў — стаўленне да хлеба як да святыні. Пубя:. Беларускія народныя песні / Запіс Р.Шырмы. Т. 3. Мн., 1962; Жніўныя песні / Oui. А.С.ЛІС, В.1.Ялтаў. Мн., 1974; Анталогія
Ж ш р к і: 1 — навясная з увіверсалышм матавілам Ш раздзельнай уборкі ібожжа; 2 — збожжавая прычапная да трактароў; 3 — эернебабовая; 4 — шапляная жняярка-
J
беларускай народнай песні / Уклад. Г.Цітовіч. 2 выд. Мн., 1975; М a ж э й к a З.Я. Песні Беларускага Паазер’я. Мн., 1981; Я е ж. Песнн Белорусского Полесья. Вьт. 1. М., 1983. Літ:. М у х а р н н с к а я Л.С. Белорусская народная песня. Мн., 1977; Э в а л ь д З.В. Соцнальное переосмысленне жнввных песен Белорусского Полесья / / Эвалвд 3. Песнм Белорусского Полесья. М., 1979; Можейко З.Я. Календарно-песенная культура Белорусснн. Мн., 1985. З.Я.Мажэйка.
ж о д з ін с к і _____________
437
Ж 0 Д З Е Н Б , возера ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Свіна. за 32 км на П нЗ ад г. Гарадок. Пл. 0,5 км2, даўж. 1,1 км, найб. шыр. 900 м, даўж. берагавой лініі 3,6 км. Пл. вадазбору 62,3 км 2. Схілы катлавіны выш. 2— 3 м, пад лесам і хмызняком, на У разараныя. Праз возера працякае р. Копань, на Пд упадае ручай э воз. Соміна.
Фрагмент забудовы горада Жодзіва. ЖНЯЯРКА, машына для скошвання с.г. культур і транспартавання скошанай масы ў малацільны апарат камбайна (пры лрамым камбайнаванні) або ўкладхі яе на лоле ў валкі ці ў рассділ (пры раадзельнай уборцы). Асн. рабочыя оргады — рэжучы апарат, матавіла, шнэк, трансларцёр. Шнэкавыя Ж (хедэры) бываюць навясныя (на эбожжаўборачныя камбайны) або прычапныя да трактара; валковыя (платформавыя) — самаходныя ці ў агрэгаце з трактарамі, самаходнымі шасі, камбайнамі. Валковыя ж паводле размяшчэння рэжучага апарата надзяляюцца на франтальныя і бакавыя, паюдле спосабу фармавання валкоў — на адна-, двух- і трохпаточныя (фармуюць валок рэзальным апаратам або яшчэ з даламогай 1 ДІ 2 транспарцёраў). Ж бываюць універсальныя і спецыяльныя (для ўборкі пэўных культур). Напр., з е р н е б а б о в а я Ж — навясная на камбайны машьша для скошвання і ўкладкі ў валкі зернебабовых хулыур (у т.л. зялёнага гарошку, іх сумесей) і палеглай эбажыны. Mae лальцавы рэжучы апарат са сцёблападымальнікам, універсальнае эксцэнтрыкавае матавіла, раменна-планкавы зранспарцёр, платформу, механізм прывода і інш. Шырыня захопу Ж ад 3,5 да 17 м, прадукцыйнасць ад 1,2 да 8 га/гадз.
Ж 0Д ЗІН А , горад абл. даддарацкаваддя ў Смалявіцкім р-не Мінскай вобл., на р. Пліса. За 55 км ад Мінска. Чыг. ст. на лініі М інск— Орша, на аўтадарозе М інск— Масква. 59,9 тыс. ж. (1997). Упершыню ўпамшаецда пад 1688 як в. Жодэіна Слабада Барысаўскага староства Мінскага ваяв., уласнасць Радзівілаў. Пасля 1793 y Рас. імперыі ў Барысаўскім пав. Мінскай губ. У 1871 праз Ж. прайшла чыгунка Масква—Брэст. У 1897 — 697 ж., 97 гаспадарак, царква (пабудавана ў 1864), нар. вучылішча, вадзяны млын, кузня, карчма, крама. 3 1924 цэнтр сельсавета ў Смалявідкім р-не. 21.1.1958 пасёлкі Смалявіцкай ДРЭС, з-да дарожных і меліярац машын і суседнія вёскі Зарэчча і Крушынікі аб’яднаны з Ж. ў гар. пасёлак. У 1958 створаны Бел. аўгамаб. з-д (БелАЗ). 3 7.3.1963 горад. У 1962—-65 y складзе Барысаўскага р-на. У 1970 — 22,1 тыс. ж. Смалявіцкая ДРЭС, Беларускі аўтамабільны завод, з-ды дарожных і меліярац. машыд, цяжкіх кавальскіх штамповак. Прадлрыемствы харч., лёгкай (швейда-трыкат. ф -ка і інш.), дрэваалр., буд. матэрыялаў лрам-сді. Жывёлагадоўлі Беларускі НДІ, Земляробства і кармоў Беларускі НДІ. Брацкія магілы сав. воінаў і партызан, Манумент y гонар маці-патрыёткі. Ж 0Д ЗІН С К І П О Л ІТЭХ Н ІЧ Н Ы т й х НІКУМ . Засд. ў 1973 на базе Жодзінскага філіяла (з 1966) Мінскага аўтамех. тэхнікума. Рыхтуе тэхнікаў-электрыкаў, тэхнікаў-тэхнолагаў, бухгалтараў-менеджэраў. Спецыяльнасці (1997/98 навуч. г.): электратэхніка; тэхналогія, абсталяванне і аўтаматызацыя алрацоўкі матэрыялаў; тэхналогія, абсталяванне і аўтаматызацыя машынабудавання; тэхн. абслугоўванне тэхнал. абсталявання і сродкаў робататэхнікі ў аўтаматызаванай вытв-сці; менеджмент; бухгалтарскі ўлік, аналіз і аўдыт (на камерцыйнай
438
ЖОДЗІШКАЎСКІ
аснове). Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае. Ж 0ДЗІШ КАЎСКІ ЕЗУІЦ КІ КАЛЕГІУМ. Дзейнічаў y 1709— 73 y в. Жодзішкі. У 1708 уладальніца Ж одзішак Барбара Мінкевіч ахвяравала езуітам 6 вёсак. Спачатку калегіум размяшчаўся пры парафіяльным касцёле св. Тройцы, з 1727 пры новым касцёле св. Іуды Фадзея. У 1745 пры ім адкрыта муз. бурса, y 1767 — аптэка. У 1757— 70 пабудаваны новы вучэбны корпус. Д а 1762 калегіум узначальвалі вінэ-рэктары, потым — рэктары. Праграма была традыцыйнай для езуіцкіх калегіумаў, з 1770 выкладаліся таксама ням., франц. мовы, матэматыка. Пасля скасавання ордэна езуітаў пераабсталяваны пад сядзібу новых гаспадароў Ж одзішак Ласкарысаў. Ж 0ДЗІШ КА ЎСКІ КАЛЬВІНСКІ ЗБО Р, помнік архітэкгуры рэнесансу. Пабудаваны ў 1612 y в. Жодзішкі (Смаргонскі р-н Гродзенскай вобл.), y пач. 19 ст. перабудаваны пад Троіцкі касцёл. Першапачаткова храм быў 1-нефавы, прамавугольны ў плане, без апсіды, з двух’яруснай чацверыковай вежай-званідай на гал. фасадзе. Пры перабудове да нефа прыбудаваны вял. прамавугольныя ў плане бакавыя капліцы з трохвугольнымі шчытамі ў завяршэнні тарцовых сцен. Цяпер — мураваны крыжападобны ў плане 1-нефавы будынак з квадратнай y плане алтарнай апсідай з сакрысціяй з Пн і вуглавымі контрфорсамі. Гал. фасад вырашаны плоскасна, завершаны шчытом, партал увахода аформлены рустыкай. Скляпенні капліц упрыгожаны размалёўкай (мастак П.Сергіевіч, 1937). A А.Міцянін, А.А.Ярашэвіч. Ж 0Д ЗІШ К І, вёска ў Смаргонскім р-не Гродзенскай вобл., на правым беразе р. Вілія, на аўтадарозе Варняны— Нарач. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 19 км на Пн ад горада і чыг. ст. Смаргонь, 240 JCM ад Гродна. 891 ж., 251 двор (1997). Вядомыя з 1511 ях замак і мястэчха, эасн. М.Мішховічам. У 16—17 ст. належалі Падбейпецічам, Забярэзінсхім, Осціхавічам, Кішхам, Комарам, Мінхевічам. У 1709—73 дзейнічаў Жодзішкаўскі езуіцкі калегіум. 3 1795 y Рас. імперыі. У сярэдзіне 19 — пач. 20 ст. ў Свянцянскім пав. Віленсхай губ. У 1859 — 222 ж., 39 двароў. 3 1921 y Польшчы, y Вілейсхім пав. Віленсхага ваяв. 3 1939 y БССР, з 1940 цэнтр сельсавета ў Смаргонсхім р-не. У 1971 — 794 ж., 276 двароў. Малое прадпрыемства «Надзея». лясніцтва. Сярэдняя школа, дзіцячы рэабілітацыйна-аздараўленчы цэнтр «Лясная паляна», Дом культуры, б-ка, 2 бальніцы, амбулаторыя, 2 агггэкі, камбінат быт. абслугоўвання, адцз. сувязі. ІІомнікі архітэктуры — Жодзішкаўскі кальвінскі збор (1612) і сядзібны дом (з пейзажным пархам 19 ст.), пад які прыстасаваны кляштар езуітаў 17 ст.
Ж 0 Д ЗІШ С К І Ш К 0 Л Б Н Ы ТЭАТР Існаваў пры езуідкім калегіуме ў в. Жодзішкі Смаргонскага р-на ў 1-й трэці 18 ст. Захаваліся праграмы трох пастановак 1716— 30: канікулярная драма «Вянец духа-красамоўства» (са стараж.рым. гісторыі) з інтэрлюдыямі пасля 1-га і 2-га акгаў; масленічная «Палемонія за сталом, якую, па прыкладу Вітэлія, спасіогла смерць» з аргументам П.Каяловіча (1724, з алешрычным антыпралогам, харамі і інтэрлюдыямі паміж актамі) і «Перамога саюзу любві» (1730). Ж 0Л А Б А КІЯН ІЧН Ы , г л ы б а к а в о д н ы ж о л а б , вузкае доўгае паніжэнне дна акіяна, элемент рэльефу пераходнай зоны паміж мацерыком і акіянам. Даўжыня дасягае некалькіх тысяч кіламетраў, шырыня — дзесяткаў і соцень кіламетраў, глыб. больш за 5000 км, сярэдняя стромкасць схілаў каля 5°, y месцах глыбішшх разломаў схілы бываюць вельмі стромкія. Размяшчаюцца ўздоўж горных узбярэжжаў мацерыкоў (напр., Перуанскі і Чылійскі жалабы каля зах. берагоў Паўд. Амерыкі) або са знешняга боку астраўных дуг (Алеуцкі, Курыла-Камчацкі, Японскі, Філіпінскі жалабы). 3 Ж.а. звязаны макс. глыбіні Сусветнага ак., y т л . найб. на Зямлі глыб. 11022 м (у Марыянскім жолабе Ціхага ак.). Ж 0ЛАБА Ў Віталь Міхайлавіч (н. 18.6.1937, с. Старая Збур’еўка Херсонскай вобл., Украіна), савецкі касманаўг. Герой Сав. Саюза (1976), лётчык-касманаўт СССР (1976). Скончыў Азербайджанскі ін-т нафты і хіміі (1959), Ваенна-паліт. ахддэмію імя Леніна (1974). У 1963— 81 y атрадзе касманаўтаў. 6.7— 24.8.1976 з Б.В.Валынавым здзейсніў палёт на касм. караблі «Саюз-21» (як бортінжынер) і на арбітальнай станцыі «Салют-5». Правёў y космасе 49,3 сут. Ж 0Л ТА К Валяр’яна Канстанцінаўна (н. 13.12.1919, г. Жлобін Гомельскай вобл.), бел. жывапісец. Скончьша Віцебскае маст. вучылішча (1939). У 1939— 51 мастак-дэкаратар Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Працуе ў жан-
В .Ж о л т а х . С ухія х в е т х і. 1985.
рах бытавым — «Зіма прыйшла» (1954), «У школу» (1963), «Вясна. 1930-я гады» (1972), «Кірмаш» (1984), нашорморта — «Сон-трава» (1957), «Званочкі лясныя» (1958), «Суровыя гады» (1975), «Інтэр’ер з народнай керамікай» (1980), «Сухія кветкі» (1985), «Аканіт» (1988— 89), «Успаміны пра лета» (1994), пейзажа — «Разліў на Бярэзіне» (1958), «Вязынка» (1964), «Бярозавыя карунк» (1993), «ГІолацк. Спаса-Ефрасіннеўская царква» (1994), серыі пейзажаў Закарпацдя (1967), Ноўгарада і Пскова (1969), Сібіры і Крыма (1970) і інш. На тэму Вял. Айч. вайны карціны «За дапамогай да партызан» (1957), «Вяртанне» (1958, 1967). Іл. гл. таксама да арт. Бытавы жанр. Л.Ф.СшвеН.
Ж 0Л У Д , аднанасенны плод, часткова або цалкам заключаны ў чашападобную дзеравяністую плюску, якая ўтвараецда са зрослых восей прыкветнікаў рэдукаванага суквецдя. Характэрны для раслін сям. букавых: дуба (змяшчае ў плюсцы толькі 1 Ж .), бука і каштана (у плюсцы па 2— 3 Ж .). У кожным Ж . адно семя, якое складаецда з зародка, 2 мясістых семядолей і абалонкі. Mae ў сабе вугляводы (пераважна крухмал), пратэін, дубільныя рэчывы. Выспяваюдь восенню, Выкарыстоўваюць як корм для жывёлы, сурагат кавы.
1 1 I ■ 1 I ' 1 I Л 1
Ж 0Л У Д ЗЕЎ Віхтар Рыгоравіч (22.3.1905, г. Угліч Яраслаўскай вобл., Расія — 21.7.1944), удзельнік вызвалення Беларусі ад ням.-фаш. захопнікаў y I Вял. Айч. вайну. Ген.-маёр (1942), Ге- !
рой Сав. Саюза (1944). Скончыў каманднш курсы (1929), курсы ўдасканалення каманднага саставу (1930, 1934), курсы Ваен. акадэміі імя Фрунзе (1940). У Чырв. Арміі з 1921. У Вял. Айч. вайну на Паўд.-Зах, Данскім, Цэнтр., Бранскім, 1-м Бел. франтах. Вызначыўся ў Беларускай аперацыі 1944: стралк. корпус пад яго камандаваннем авалодаў г.п. Клічаў, удзельнічаў y вызваленні Мінска. У г. Ваўкавыск каля школы № 1 устаноўлены яго бюст. Ж0ЛУДЗЕЎ Навум Ілыч (13.1.1922, г. Гомель — 9.12.1985), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў армейскія курсы дарторгаў і камсоргаў (1944), курсы перападрыхтоўкі каманднага саставу (1946), Мінскі юрыд. ін-т (1950). У Чырв. Арміі з 1941. У Вял. Айч. вайну ўдзельнік Сталінградскай і Курскай бітваў, вызвалення Украіны, Румыніі. Камандзір мінамётнага разліку мал. сяржант Ж. вызначыўся ў кастр. 1943 пры фарсіраванні Дняпра на Пд ад г. Крамянчуг Палтаўскай вобл. (Украіна). Да 1970 y Сав. Ар-
35— 50 см, таўшчынёю 10— 15 м, пастаўленых y скрынку ці станок. Ніжні нерухомы камень звычайна быў таўсцейшы, верхні — больш лёгкі, з адтулінай пасярэдзіне для засыпання зерня, мацаваўся пры дапамозе лаўпрыцы (жалезнай крыжавіны або пласціны), якая круцілася на шпяні, замацаваным y ніжнім камені. Каб мука лепш ссыпалася, паверхню ніжняга каменя рабілі крыху выпуклай, верхняга — увагнутай. Ж. круцілі пры дапамозе доўгага кія (млёна), верхні канец якога ўстаўляўся ў бэльку ці адтуліну спец. планкі. Часам жарнавыя паставы рабілі з дубовых калодак, на рабочую ч. якіх веерападобна набівалі пласцінкі чыгуну або жалеза. Такія Ж. транляліся пераважна на Палессі. Яшчэ ў пач. 20 ст. Ж. былі амаль y кожнай сял. сям’і, y некаторых месцах ва ўжытку захаваліся да 1950-х г. Л.І.Мінько. Ж 0РС Т К А С Ц Б канструкцыі, уласцівасць канструкцыі (цела) супра-
ЖОСТАЎСКАЯ___________ 439 ціўляцца дэфармацыі. Залежьшь ад геам. харакгарыстык папярочнага сячэння элементаў канструкцыі і фіз. уласцівасцей матэрыялу (модуляў пругкасці). У абсалютна цвёрдага цела (ідэальны выпадах) Ж. бясконца вялікая, y гумы — вельмі малая. Большасць канструкцыйных матэрыялаў па Ж займаюць прамежкавае сгановішча. Пры простых дэфармацыях y межах Гука закону Ж. выэначаецца як здабытак модуля пругкасці на тую ці іншую характарыстыку папярочнага сячэння элемента (плошчу, восевы момант інерцыі і інш ). Паняцце Ж. шырока выкарыстоўваецца пры рашэнні задач супраціўлення матэрыялаў. У авіяцыі і ракетнай тэхніцы часта ўлічваюць уд^ельную Ж — адносіны Ж. да шчыльнасці матэрыялу. Велічыня, адваротная Ж , наз. п а д а т л і в а с ц ю. І.ІЛеановіч. Ж 0РС Т К А С Ц Б ВАДЫ, сукупнасць уласцівасцей прыроднай вады, якія абумоўлены наяўнасцю раствораных y ёй
Міі.
Ж0РАЎ Абрам Ільіч (1907, г. Магілёў — 1943), бел. скульптар. Скончыў Віцебскі маст. тэхнікум (1929). Асн. творы (гіпс) — «Качагар», «Плытагоны», «Лён», «С.Арджанікідзе ў разведцы пад Барысавам» (усе 1930-я г.), праекг помніка дукорскім партызанам (1940), «М.Ю.Лермантаў» (барэльеф, 1941). Прымаў удзел y афармленні Дома ўрада ў Мінску (1932— 34), бел. павільёна на Усесаюзнай выстаўцы ў Маскве (1939). Загінуў на фронце. ЖОРЖ (George; сапр. В е й м е р ; Weimer) Маргерыт Жазефін (23.2.1787, г. Баё, Францыя — 11.1.1867), французская акгрыса. Вучылася ў драм. актрысы Ракур. У 1802—08, 1813— 18 выступала ў т-ры «Камеды Франсэз». Выконвала ролі ў класіцысцкіх трагедыях: Герміёна, Раксана, Клітэмнестра («Андрамаха», «Баязет», «Іфігенія ў Аўлідзе» Ж.Расіна), Клеапатра, Медэя («Радапона», «Медэя» Б.Карнеля), Меропа, Семіраміда (аднайм. п’есьі Вальтэра) і інш. Яе мастацтва адлюстроўвала позні перыяд y развіцді класіцызму з характэрнай для яго знеш няй пампезнасцю, дэкаратыўнасцю. 3 1822 y т-ры «Адэон», y 1830-я г. — адначасова і ў т-ры «Порт-Сен-Мартэн». У 1849 пакінула сцэну. ЖОРЖ САНД (George Sand), гл. Санд Жорж.
Да арт. Жостаўская размалёўка. Н. Г а н ч а р о в а. Пунцовы світанак. солей кальцыю Са і магнію Mg. Адрозніваюдь карбанатную (часовую, ліквідуюць кіпячэннем) і некарбанатную (пастаянную), якія разам складаюць агульную Ж.в. (сума канцэнтрацый катыёнаў А .Ж о р а ў С.АрджаніхІдзе ÿ разведцы пад Са2+ i Mg2+). Карбанатная Жв. выклікана прысугнасцю Барысавам. 1939. гідракарбанатаў, некарбанатная — сульфатаў, хларыдаў, сілікатаў, нітратаў, фасфатаў кальцыю і магнію. Выкарыстанне жорсткай вады прыводэшь да ўгварэння накіпу ў паравых катлах, абагравальных прыладах, павялічвае расход мыла пры мыцці, ускладпяе варку агародніны і мяса. Памяншаюць Ж.в. вапнава-содавым метадам (дабаўленне вапны і соды) ці іонаабменнымі метадамі (гл. Іаніты).
Ж0РНАЎКА, рака ў Бярэзінскім р-не Мінскай вобл., правы прыток р. Бярээіна (бас. р. Дняпро). Даўж. 29 км. Пл. вадазбору 125 км2. Пачынаецца каля зах. ускраіны в. Жалезкава. Рэчышча каналізаванае ад вытоку на працягу 13 км. Каналізаваны ўчастак наз. Смалярня. Ж0РНЫ, прыстасаванне для ручнога памолу зерня; ручны млын. На Беларусі Ж. былі каменныя і драўляныя. Каменш я складаліся з 2 дыскаў дыяметрам
Жорны драўляныя і каменныя.
Ж0СТАЎСКАЯ РАЗМАЛЁЎКА, рускі народны маст. промысел, развіты ў в. Жостава М ыцішчынскага р-на Маскоўскай вобл. Узнікла ў пач. 19 ст. пераважна пад угшывам уральскай кветкавай размалёўкі па метале. Яе развіццё стылістычна ўзаемазвязана з размалёўкай па фарфоры і фініфці падмаскоўных з-даў і ф -к, кветкавымі матывамі набіванага паркалю ф -к г. Іванава і фядоскінскай мініяцюрай. Ж.р. — дэкар. жывапіс (пераважна выявы букетаў, садавіны) на метал. падносах з наступным пакрыцдём лакам. Выконваецца энер-
440
ЖОЎТАГАЛОВЫ
гічным маэком стракатымі алейнымі фарбамі на чорным або каляровым фоне. У 1928 заснавана арцель (цяпер Жостаўская ф -ка дэкар. размалёўкі). Літ.'. К о р о м ы с л о в Б.Н Жостовская роспнсь- М., 1977. ЖОЎТАГАЛ0ВЫ КАРАЛЁК (Regulus regulus), птушка сям. каральковых атр. вераб’інападобных. Пашыраны ў Еўразіі. Жыве пераважна ў яловых лясах. Увосень і зімой вандруе ў мяшаных і лісцевых насаджэннях. На Беларусі трапляеода па ўсёй тэрыторыі. Аселы і вандроўны від. Самая маленькая птушка Беларусі, вдцомая пад назвай «еўрап. калібры». Даўж. цела 9—11 см, маса 5—7 г. Апярэнне мяккае, пушыстае. Спіна шаравата-зялёная, брушха светла-шэрае, хвост цёмна-буры, на крылах па 2 белыя палоскі, на галаве жаўтавата-аранжавы чубок э цёмнымі падоўжанымі палоскамі па баках. Гнёзды пераважна на елках. Корміцца насякомымі і іх лічынкамі.
гетэракокус, манодус плеўрахлорыс, трыбанема, тэтраэдрыела, харацыёпсіс і інш. Аднахлетачныя, шматклетачныя, радзей каланіяльныя і цэнабіяльныя арганізмы разнастайнай формы. Рухомыя, плаваюць пасіў на або лрымацаваныя. Колер ад светла- да цёмна-жоўта-зшіёнага, рэдка зялёны або блакітны з-за наяўнасці ў хларапласгах, акрамя хларафілу, вял. колькасці жоўгых пігментаў (ксантафілы, караціны). Клеткі адна-, радзей шматядравыя з абалонкай, радзей голыя. Крухмал, як запасное рэчыва, адсутнічае (харахтэрная прыкмета). Жыўленне пераважна аўгатрофнае. Размнажэнне вегетатыўнае, бясполае (зааспорамі, аўтаспорамі і інш.), рздка полавае (іза- і аагамія). Аднаклетачныя рухомыя віды і зааспоры маюць 2 жгуцікі рознай даўжыні (адсюль другая назва).
Ж0ЎТАЯ АКАЦЫЯ, кветкавая расліна, гл. ў арт. Карагана.
Ж0ЎТАЯ ВАДЗЯНАЯ ЛІЛЕЯ, кветкавая расліна, гл. ў арт. Гарлачык жоўты.
Ж0ЎТАЯ КРЫВЯНАЯ СОЛЬ, калію
харчовая. Засн. ў канцы 19 ст., горад з 1957. Месца бітвы ўкр. войска Ь.Хмяльніцкага з авангардам войск Рэчы Паспалітай (1648). Ж 0Ў Ц Е В Ы ГРЫ Б, в о ў ч ы грыб (Tylopilus felleus), шапкавы базідыяльны грыб сям. балетавых. Пашыраны ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы. На Беларусі расце ў лясах. Вельмі падобны да баравіка, адрозніваецца ружовым ксшерам гіменафора і горкім смакам мякаці. Неядомы, можа выклікаць атручэнне. Выкарыстоўваецца як жаўцягонны сродак (адсюль назва). Шапка дыям. 3—8 см, пукатая, сухая, бураватая або бурая. Мякаць мяккая, белая, на зломе ружовая, без асаблівага паху. Гіменафор прырослы або выемчаты, трубачкі белыя, потым брудна-шаравата-ружовыя Ножка падоўжана-клубнепадобная або цыліндрычная, суцэльная, уверсе з яўна бачным чорна-бурым сеткавым малюнкам. Споры верацёнападобналадоўжаныя, гладкія, светла-ружаватабураватыя.
гексацыянаферату (II) трыгіцрат, K4[Fe(CN)6]-3H2Ô, гл. ў арт. Калію злучэнні.
Ж0ЎТАЯ ЛІХАМАНКА, вострая ін-
Жоўтапіловы каралёк.
Ж 0ЎТАЕ MÔPA, кіт. X y a н х a й, паўзамкнёнае мора Ціхага ак., каля ўсх. берагоў Азіі, паміж п-вам Карэя і берагамі Кггая. Пл. 417 тыс. км2. Найб. глыб. 106 м, сярэдняя 40 м. Буйнейшыя залівы: Бахайвань, Ляадунскі і Зах.-Карэйскі. У Ж.м. ўпадаюць р. Хуанхэ, Хайхэ, Ляахэ, Ялуцзян. Клімат умераны, мусонны. Сярэдняя т-ра вады на паверхні: ніжэй 0 на П нЗ і 6— 8 °С (люты) на Пд; ад 24 на Пн да 28 °С на Пд (жнівень). Паўн.зах. ч. Ж.м. з ліст. да сак. замярзае. Салёнасць ад 30%о і менш на П нЗ да 33— 34%о на ПдУ. Прылівы паўсутачныя, каля берагоў Карэі да 9 м, y інш. раёнах да 3—4 м. У Ж.м. водзяцца селядзец, марскі лешч, траска, вугор, мідыі, вустрыцы. Найб. парты ў Кітаі — Цяньцзінь, Інкоў, Цындао, Далянь (Дальні), Люйшунь (Порт-Артур), y Карэі — Інчхон (Чэмульпо). Ж 0Ў ТА -ЗЯ Л ЁН Ы Я ВОДАРАСЦІ, р a з н a ж гyц ік a выя водар a с ц i (Xanthophyta, Heterocontae), аддзел ніжэйшых раслін. Вядома каля 560 відаў і ўнутрывідавых таксонаў. Пашыраны па ўсім зямным шары пераважна ў прэсных, некаторыя — y салёных вадаёмах і глебе. П ланкгонныя арганізмы, радзей бентасныя. На Беларусі адзначана больш за 50 відаў з 22 родаў: арахнахлорыс, афіядытыум, батрыдыум, батрыдыёпсіс, вашэрыя, гетэротрыкс,
фекц. хвароба чалавека з сімптомамі інтаксікацыі, гемарагічным сіндромам, жаўтухай. Выклікаецца вірусам, перадаецца камарамі роду Aëdes. Пашырана ў Паўд. Лмерыцы і Зах. Афрыцы. Інкубацыйны перыяд 3—6 (да 12) дэён, пасля паяўляецца ліхаманка, т-ра цела павышаецца да 39—40 °С, баляць галава і мышцы, пашкоджваюцца ныркі, печань (жаўтуха), крывяносныя сасуды (кровазліцдё пад скуру і ва ўнутр. органы, ірвота з крывёю). Пасля хваробы засгаецца імунітэт на 6—10 гадоў. Лячэнне сімптаматычнае.
Ж0ЎТАЯ PAKÂ, y Кітаі, т . Хуанхэ. Ж0ЎТЫ ПАВІЯН, гл. Бабуін. «Ж0ЎТЫХ ПАВЯЗАК» ПАЎСТАННЕ, сялянскае паўстанне ў Стараж. Кітаі ў 184— 204. Назва ад жоўтых павязак, якія паўстанцы насілі на галаве. Адзін з кіраўнікоў паўстання — Чжан Цзяо, ураджэнец Цзюйлу (прав. Хэбэй), які на працягу 10 гадоў аб’ядноўваў сялян на аснове прапаганды містычнага даоскага вучэння «пра шлях вялікай роўнасці». Паўстанцы былі арганізаваны ў 36 вял. (больш за 10 тыс. чал.) і малых (па 6— 7 тыс. чал.) атрадаў (фан). Супраць іх выступілі войскі імператара і буйных землеўладальнікаў, якія ліквідавалі паўстанне; Чжан Цзяо загінуў. У хуткім часе ў прав. Хэбэй зноў паўсталі сяляне, якія ўтварылі «Армію чорных гор» (больш за 1 млн. чал.). Пазней паўстанне канчаткова ліквідавана сіламі военачальнікаў Ю ань Ш ао, Цао Цао і інш. Літ:. Очеркв нсторнн Кітгая: С древноста до «опнумных войн»: Пер. с кнт. М., 1959. Дз.М. Чаркасаў.
Ж0ЎТЫЯ в б д ы , горад на Украіне, y Днепрапятроўскай вобл., на р. Жоўтая. 63,9 тыс. ж. (1991). Чыг. ст. Прам-сць: горна-здабыўная (жал. руда), прыладабуд. (з-д «Электрон», Паўд. радыёзавод), лёгкая (ф -ка штучнага футра) і
Ж б Ў Ц Е В Ы П У ЗЬІР, полы орган стрававальнай сістэмы бсшьшасці пазваночкых жывёл і чалавека, y якім адбываецца збіранне і канцэнтрацыя жоўці. Размешчаны на ніжняй паверхні правай долі печані. Адсутнічае ў міног, некат. рыб, птушак (галубы, зязюлі, калібры, папугаі, страусы, туканы), млекакормячых (кітападобныя, сланы, алені, вярблюды, няпарнакапытныя, многія мышападобныя грызуны). Форма грушападобная, радзей канічная. Mae дно, цела і шыйку, якая пераходзіць y пузырную пратоку, што злучана з пячоначнай пратокай і ўтварае агульную жоўцевую пратоку. У чалавека ёмістасдь Ж.п. 30—70 см , даўж. 10—14 см, шыр. 3,5—4 см. Сценка Жп. таўшч. 1,5—2 мм складаецца са слізістай і мышачнай абалонак, ніжняя паверхня ўкрьгга брушынай. Пры перыяд. скарачэнні мускулатуры сценак Ж.п. жоўць паступае ў агульную жоўцевую пратоку і дванаццаціперсную кішку, дзе ўдзельнічае ў працэсах стрававання. Жп. рэгулюе і падгрымлівае на пастаянным узроўні ціск жоўці ў жоўцевых шляхах. Паталогіі Жп.: заганы развіцця, пашкоджанні, функцыян. парушэнні, захворванні (запаленне — халецыстыт, жоўцекамянёвая хвароба), пухліны Лячэнне — кансерватыўнае і аператыўнае. А.С.Леанцюк. Ж ОЎЦЕВЫ Я К ІС Л 0Т Ы , высокамалекулярныя монакарбонавыя поліцыкліч-
ныя кіслогы э ютаса стэрынаў, вытворныя халанавай к-ты. Утвараюцца ў клетках печані чалавека і многіх жывёльных арганізмаў і вьшзяляюцца з жоўцю. Да Ж.к. належаць холевая, дэзоксіхолевая, лігахолевая і інш. к-ты. Асн. частка іх y жоўці злучаецца з глікаколам і таўрынам і ўтварае т. эв. парныя Ж.к. (напр.. глікахолевыя к-ты), солі якіх садзейнічаюць эмульгаванню і ператраўленню тлушчаў, усмоктванню тлустых х-т. Ж.к., што атрымліваюць з жоўці вышэйшых жывёл, выкарыстоўваюцца ў фармапэўіычнай прам-сці як сыравіна для вытв-сці палавых гармонаў і інш. ЖбЎЦЕВЫЯ ГІІГМЕНТЫ, азоцістыя прадукгы распаду гемаглабіну і інш. гемазмяшчальных рэчываў, якія ўваходзяць y склад жоўці і надаюць ёй характэрную афарбоўку. Па хім. будове — лінейныя гетэрапірольныя злучэнні з рознай колькасцю і лакалізацыяй падвойных сувязей і замяшчальнікаў. У чалавека і жывёл утвараюцца пераважна ў печані, выдзяляюцца ў выглядзе білірубіну і білівердзіну, выводзяцца з арганізма з калам і мачой. Пры некат. відах паталогіі (жаўтуха, гемалггычная хвароба нованароджаных і інш.) назапашваюцца ў асобных тканках і органах, служаць іх дыягнастычнай прыкметай. ЖОЎЦЕКАМЯНЁВАЯ ХВАР0БА, за хворванне, абумоўленае ўтварэннем камянёў y жоўцевым пузыры і (або) жоўцевых пратоках. Частата ўтварэння жоўцевш камянёў павялічваецца з узростам і дасягае 50% y жанчын старэй за 80 гадоў. У мужчын жоўцевыя камяні трапляюцца ў 3— 5 разоў радзей, y дзяцей — вельмі рэдка. Асн. прычыны ўэнікнення Ж.х.: застой жоўці, запаленне жоўцевага пузыра і жоўцевых шляхоў, змяненне хім. саставу жоўці ў сувязі з парушэннямі абмену рэчываў (спадчынная схільнасць). Жоўцевыя камяні (халеліты) — цвёрдыя ўтварэнні, кольхасць якіх можа складаць ад аднаго да некалькіх тысяч, велічыня — да некалькіх сантыметраў y дыяметры, M a ca — да 30 г і болей. Асн. праяўленне эахворвання — болі ў правым падрабрынні, якія ўзнікаюць пасля ежы, асабліва вострай або тлустай. Часта назіраюцца слабасць, недамаганне, раздражняльнасць, горкая адрыжка, няўстойлівы стул. Ускладненні Ж.х.: флегмона, гангрэна, вадзянка, эмпіэма і перфарацыя жоўцевага пузыра, жоўцевы перытаніт, самаадвольны жоўцевы свішч. Лячэнне тэрапеўтычнае, бальнеалагічнае, хірургічнае. ЖОЎЦЬ, вадкі сакрэт жаўтавата-карычневага колеру, які бесперапынна выпрацоўваецца жалезістымі клеткамі (гепатацытамі) печані пазваночных жывёл і чалавека. Ж. эмульгуе тлушчы, павялічвае ўсмоктванне прадуктаў гідролізу ілушчаў, павышае актыўнасць панкрэагачных і кішачных ферментаў, рэгулюе маторную і сакраторную дзейнасць страўніка і тонкага кішэчніка, валодае бакгэрыяльна-статыстычнымі ўласцівасцямі, удзельнічае ва ўсмоктванні са страўніка тлушчарастваральных вітамі-
наў, халестэрыну, амінакіслот і солей кальцьпо, інактывуе пепсін страўнікавага соку. Адрозніваюць пячоначную Ж., якая выдзяляецда непасрэдна ў кішэчнік незалежна ад стрававання (злёгку вязкая залаціста-жоўтая), і пузырную Ж., што збіраецца ў жоўцевым пузыры (вязкая жоўта-бурая або зялёная) і трапляе ў кішэчнік, калі там ёсць ежа. Ж. мае ў сабе ваду, солі жоўцевых кіслот, жоўцевыя пігменты, халестэрын, неарган. солі і інш. біялагічна актыўныя рэчывы: гармоны — тыраксін, ферменты — фасфатазы, таксама вітаміны, фосфаліпіды і інш. Печань дарослага чалавека выдзяляе за суткі да 2 л Ж., буйн. par. жывёлы — да 9,5 л. Прэпараты Ж. выкарыстоўваюцца ў медыцыне. А. С.Леанцюк. Ж 0ХАЎ Уладзімір Паўлавіч (н. 8.2.1933, С.-Пецярбург), бел. мастак дэкар.-прыкладнога мастацтва. Скончыў Ленінградскае вышэйшае маст.-прамысл. вучылішча (1960). У 1967— 95
У.Жохаў. Кветкі. 1973. мастак шклозавода «Нёман». Працуе ў галіне маст. шкла. У творчасці выкарыстоўвае прыём гілербалізацыі форм, аб’ёмаў, асацыятыўную вобразнасць спалучае з дызайнерскімі рашэннямі: дэкар. кампазіцыі «БелавеЖСкая пушча» (1969), «Кветкі» (залаты мёдаль на міжнар. выстаўцы шкла і фарфору 1973 y г. Ябланец, Чэхія), «Ш кляныя метамарфозы» (1973), «Птушкі» (1980), «Акулы» (1983), «Сёння на світанні» (1984), «Венерыны чаравічкі» (1993); камплекты посуду «Мядзведзі» (1967), «Марыя Сцюарт» (1993), дробная пластыка «Пеўні» (1972), «Дэльфіны» (1977); блюда «Дуб» (1974), куфаль з партрэтам У.С.Высоцкага (1990) і інш. Аўтар вітражоў-карцін «Пётр I». «Карэта» (абедзве 1973). Іл. гл. таксама да арт. Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Ж РЙЦТВА (ад стараслав. жрьтн — прынесці ў ахвяру), грамадская група, якая займалася выкананнем рэліг. куль-
ж уан
441
таў y стараж. рэлігіях (ахвярапрынашэнні, малітвы і г.д.). Складала вузка карпаратыўную касту, валодала багаццем і вял. уладай, y т л . палітычнай. Члены касты (жрацы) павінны былі строга выконваць прадпісаныя ім адпаведныя правілы паводзін і заставацца «валадарамі» сіл прыроды; пры першых жа прыкметах слабасці цара-жраца ўмярцвялі, яго месца займаў маладзейшы. Ж. было цесна звязана з ін-там дзярж. улады і складала яго неад'емнае арганічнае звяно. Напр., брахманы. якія паходжаннем належалі да старажытнейшага саслоўя жрацоў, былі на працягу многіх стагоддзяў адной з самых высокіх кастаў y інд. грамадстве, валодалі зямлёй, вырашалі дзярж. пытанні. У адрозненне ад Стараж. Індыі ў Стараж. Грэцыі і Стараж. Рыме Ж. не было замкнёным, вузка карпаратыўным саслоўем і не адыгрывала такой значнай ролі ў паліт. жыцці дзяржавы. У Грэцыі жрацоў і жрыц выбіралі на нар. сходах. Толькі ў Дэльфах, пры храме Апалона, існавала калегія жрацоў. Своеасаблівую арганізаваную супольнасць складалі і жрацы бога Асклепія, асн. абавязкам якіх было лячэнне хворых y асклепіях (свяцілішчах). Паводле Плутарха, пасада вярх. жраца (пантыфіка) y Рыме была ўстаноўлена царом Нумам Пампіліем. Вярхоўнага жраца выбіралі грамадзяне Рыма, ім мог стаць кожны свабодны грамадзянін. Вярх. жрэц узначальваў калегію пантыфікаў (гл. Пантыфікат), куды ўваходзілі вышэйшы жрэц (свяш чэнны цар), які ведаў ахвярапрынашэннямі, і тры старэйшыя фламіны (жрацы Юпітэра, Марса і Квірына). Старэйшых фламінаў таксама выбіралі з прадстаўнікоў знатных патрыцыянскіх родаў. Малодшыя фламіны, якімі маглі стаць і выхадцы з плебсу, y калегію пантыфікаў не ўваходзілі. Вярх. пантыфік узносіў малітвы, кіраваў урачыстымі ахвярапрынашэннямі. Яго памочніцамі былі жрыцы багіні Весты (вясталкі). У Кітаі Ж. (даосы) не адыгрывала вядучай ролі ў паліт. жыцці дзяржавы. Гэтую ролю выконваў культ канфуцыянства. 3 паяўленнем монатэістычных рэлігій (хрысціянства, ісламу, ламаізму і інш.) Ж. як сац. ін-т знікла і на змену яму прыйшло духавенства. На Беларусі былі шырока распаўсюджаны абрады ахвярапрынашэння, але Ж. як самастойнага ін-та не існавала. Захавалася ў некат. народаў Афрыкі, Паўд. Амерыкі, Акіяніі. Літ.: В л н н н ч у к Л. Люда, нравы н обычая Дренней Грецнн н Рмма Пер с пол. М., 1988; Ф р э з е р Дж. Дж. Золотая ветвь: Мсслед. магнн н релншн: [Пер. с англ.]. М., 1980. Т.ІАдула. Ж УАН -П ЕС0А (Joâo Pessoa), горад на ПдУ Бразіліі, на р. Параіба. Адм. Ц. штата Параіба. Засн. ў 1585 пад назвай Параіба. Каля 400 тыс. ж. (1995). Вузел чыгунак і аўтадарог, пачатак Трансамазонскай шашы. Порт y вусці р. Параіба
442
ЖУБАНАВА
даступны для марскіх суднаў. Аэрапорт. Прам-сць: буд. матэрыялаў, тэкст., харчовая. Ун-т. Арх. помнікі 18 ст. ЖУБАНАВА Газіза Ахметаўна (н. 2.12.1927, урочышча Касуактам Акцюбінскай вобл., Казахстан), казахскі кампазітар. Нар. арт. Казахстана (1973), нар. арт. СССР (1981). Скончыла Маск. кансерваторыю (1954, клас Ю.Шапорына). 3 1966 выкладае ў Алма-Ацінскай кансерваторыі (з 1978 праф., y 1975— 87 яе рэкгар). Сярод твораў: оперы «Енлік і Кебек» (1975), «Дваццаць восем» (1981), «Курмангазы» (разам з бацькам А.Жубанавым, 1987), балет «Легенда пра белую птушку» (1966); араторыі «Зара над стэпам» (1960), «Аральская быль» (1978), «Пісьмо Таццяны» (1983), «Палюбі чалавек чалавека» (1988); кантаты; сімфоніі «Жыгер» (1973), «Восграў Жанчын» (1983), сімф. паэмы (1954, 1965); канцэрты для фп. (1986) і скрыпкі (1958) з арк.; камерна-інстр. творы; музыка да драм. спектакляў і кінафільмаў. Дзярж. прэмія Казахстана 1970.
Ж У Д Р 0 Васіль Сцяпанавіч (1917, в. Карані Светлагорскага р-на Гомельскай вобл. — 20.4.1942), адзін з кіраўнікоў Мінскага патрыятычнага падполля ў Вял. Айч. вайну. У 1941 вучыўся на курсах y Мінску. У пач. акупацыі горада ўстанавіў сувязь з падп. групай y раёне Камароўкі і партыз. групай «Дзядзькі Васі» (В.Т.Варанянскага). Арганізаваў вывад да партызан групы людзей, адпраўку зброі і боепрыпасаў. Са снеж. 1941 чл. Мінскага падп. гаркома КП(б)Б. Удзельнічаў y правядзенні дыверсій на аўтамагістралях каля горада. 17.4.1942 цяжка паранены, памёр ад ран.
В.С.Жудро. ЖУВІНТАС, запаведнік y Алітускім р-не Літвы, y вярхоўях левага прытока р. Нямунас — Шашупе. Засн. ў 1946 для аховы месцаў пражывання вадаплаўных ггтушак, рэліхтавых і рэдкіх раслін. Пл. 5428 га (1032 га займае воз. Жувінгас, якое знаходзіцца ў запаведным -рэжыме з 1937). Тыповыя ландшафты паўд.-зах. Літвы маюць y наяўнасці вярховыя і нізінныя балоты (каля 2900 га агульнай пл.), лясы (каля 1200 га) і лугі (каля 70 га). Флора ўключае 613 відаў вышэйшых раслін, з якіх 39 ахоўныя. У арнітафауне запаведніка ўлічана каля 250 відаў птушак, з якіх 139 гняздоўныя. Найб. каштоўны — натуральна акліматызаваны лебедзь-шыпун. Тэрыяфауна прадстаўлена 35 відамі: да фонавых належаць дзік, казуля, лось, характэрныя віды — заяц-русак, вавёрка звычайная, ліс, янотападобны сабака, барсук, лясная куніца, рачная выдра. У іхтыяфауне возера сярод 20 відаў рыб найб. шматлікі шчупак, звычайны лінь, краснапёрка, плотка, лешч. ЖУВЙ (Jouvet) Луі (24.12.1887, г. Кразон, Францыя — 16.8.1951), французскі рэжысёр, акцёр, педагог. Праф. (1934). Сцэн. дзейнасць пачаў y «Тэатр дэз Ар» (1911). Прадаваў y т-рах «В’ё каламб’е» (з 1913), «Камедыя Елісейскіх палёў» (з 1922, з 1924 і кіраўнік), «Атэней» (з 1934). Сярод лепшых роляў: К нок («Кнок» Ж .Рамэна), Дон Жуан, Тарцюф (аднайм. п ’есы Мальера), Меркурый, Гекгар («Амфітрыён 38», «Траянскай вайны не будзе» Ж.Жыраду). Ставіў п ’есы тагачасных драматургаў, y якіх узнімаў актуальныя тэмы жыцдя грамадства. 3 1932 здымаўся ў кіно. Сярод фільмаў: «Гераічная кермеса», «На дне», «ГІаўночны атэль» і інш.
АЖук.
Ж УДЫ К (Judic) Ганна [сапр. Д а м ’ е н (Damiens) Ганна Марыя Луіза; 17.7.1850, г. Семюр, Францыя — 15.4.1911], французская артыстка аперэты, эстр. спявачка. Вучылася ў Парыжскай кансерваторыі. 3 1867 выступала ў парыжскіх т-рах, з 1872 — y «Буф-Парызьен» (па запраш энні Ж.Афенбаха), з 1876 y «Вар’етэ». Яе творчасці былі ўласцівы дасканалае вак. майстэрства, лёгкасць і віртуознасць камедыйнай тэхнікі. Сярод партый: Алена, Герцагіня («Прыгожая Алена», «Герцагіня Гералыіпэйнская» Афенбаха), Дэніза («Мадэмуазель Нітуш» Ф.Эрвэ). Як эстр. спявачка стварыла ўласны стыль выканання, заснаваны на гранічнай выразнасці жэста. ЖУЖАЛА (Bombyliidae), сямейства насякомых падатр. караткавусых прамашыўных атр. двухкрылых. Больш за 4 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, пераважна ў сухіх тропіках і субтропіках. Асобныя віды трапляю іша на Пд Карэльскага перашыйка і каля г. Якуцк, y rapax на выш. да 4500 м. Мухі жывуць пераважна на кветках, на адкрытых сонечных прасторах. Н а Беларусі каля 30 відаў, найб. трапляюцца Ж. вялікі (Bombylius major), разнаколерны (В.
Жужала: 1 — вялікі; 2 — разнаколерны.
discolor) і жаласніца чорная (Ant morio). Даўж. 0,8—30 мм. Цела з шырокім кароі кім брушкам, укрытае густымі валаскамі або лусачкамі, стракатае з метал. бляскам. У мв‘ гіх доўгі хабаток. Крылы празрыстыя, ст[ тыя. Развіццё большасці Ж. з гіпермет"' фозам; лічынкі рухомыя, паразіты розныхв сякомых. Дарослыя добра лётаюць, харчуюі ца нектарам. ЖУЖАЛІ (Carabidae), сямейства нася комых атр. жукоў. Каля 25 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, пераважна ва ўмер ным поясе Еўразіі. Жывуць y лясным подсціле і на яго паверхні, радзей на дрэвах, y мурашніках і інш. На Беларусі болып за 300 відаў, з іх 12 занесены ў Чырв. кнігу: рашэцісты (Carabus cancellatus), Менетрые (С. menetriesi бліскучы, або нітэнс (С. nitens), фіялтавы (С. violaceus), шчыгрынавы (С coriaceus), цудоўны (С. scheidleri), б г ' таны (інтрыкатус — С. intricatus), аблямаваны (С. marginalis), красацелы — бронзавы (малы — Calosoma inqisitor), пахучы (С. sycophanta), даследчык, або чорны (С. investigator), скакун пясчаны (арэнарыя — Cicindela arenaria). Даўж. 1,2—90 мм. Цела звычайна прадаўгаватае, вусікі пераважна ніткападобныя, ногі доўгія, бегальныя. Галава круглая. Надкрыш часта зрастаюцца, крылы бываюць недаразвітыя. Афарбоўка часцей чорная, бурая, з MeT an. бляскам розных адценняў, радзей сгракатая. У многіх відаў развітЫ анальныя залозы, якія выдзяляюць едкую вадкасць. Жывуць і акухліваюцца ў глебе. Лічынкі прадаўгаватыя, рухомыя. Большасць Ж. — мнагаедныя драпежнікі, кормяцца глебавымі беспазваночнымі — насякомымі, іх лічынкамі, малюскамі, дажджавымі чарвямі. Многія кормяцца жывёлышм і раслінным кормам, радзей — расліннаедныя (збожжавая, прасяная і інш.). ' ЖУЖАЛЬЦЫ (halterium), парныя булавападобныя або колбападобныя мініяцюрныя органы двухкрылых, самцоў вееракрылых і чарвяцоў. Уяўляюць сабой відазмененыя крылы — заднія ў двухкрылых і чарвяцоў або пярэднія ў вееракрылых. Аснова і галоўка Ж. маюць вял. колькасць органаў пачуццяў — сэнсіл (напр., y сляпнёў іх 565). Іх вял. колькасць y насякомых, якія добра лётаюць. У палёце Ж. вагаюцца (б’юць) з той жа частатой, што і крылы, але ў процілеглай фазе, і функцыянуюць як гіраскоп. Выдаленне Ж. (у эксперыменце) y мух парушае стабілізацыю палёту. ЖУЖУЙ (Jujuy), С а н - С а л ь в а д о р - д э - Ж у ж у й , горад на Пн 3 Аргенціны, на р. Рыо-Грандэ-дэ-Жужуй (бас. Параны). Адм. ц. прав. Жужуй. Засн. ў 1593. Каля 300 тыс. ж. (1995). Вузел чыгунак і аўгадарог. Міжнар. аэрапорт. Гандл. цэнтр с.-г., горна-здабыўнога (свінец, цынк) і лесапрамысл. раёна. Харч. і лесапільныя прадпрыемствы. Ж У ІС -Д Ы -Ф 0Р А (Juiz de Fora), горад на ПдУ Бразіліі, y штаце Мінас-Жэрайс. Засн. ў 1709. Каля 450 тыс. ж. (1995). Вузел чьпунак і аўтадарог. Аэрапорт. Гандл. цэнтр с.-г. раёна.
ЖУК
11
12
Жужялі 1 — рашэцісты; 2 — Менетрые; 3 — бліскучы; 4 — фіялетавы; 5 — шчыгрынавы; 6 — цудоўны; 7 — блытаны; 8 — аблямаваны. Красацелы: 9 — бронзавы; 10 — даследчык; 11 — пахучы; 12 — скакун пясчаны.
Прам-сць: трыкат., маш.-буд., цукр., піваварная, гарбарна-абутковая. ГЭС на р. Параібуна. Ун-т. Ж У Й К 0Ў Мікалай Пятровіч (снеж. 1922, пас. Ялоўскі Ярскага р-на Удмурцкай Рэспублікі — 1.3.1944), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Камандзір асобнага кулямётнага артып. батальёна лейтэнант Ж. y баі за вышыню каля в. Мормаль Жлобінскага р-на Гомельскай вобл. ў рашаючы момант закрыў сваім целам амбразуру варожага дзота. Калі праціўнік зноў адкрыў агонь, ст. сяржант П.М.Мазілін паўтарыў подзвіг Ж., і батальён авалодаў вышынёй. У в. Мормаль на месцы іх подзвігу пастаўлены помнік. ЖУК, балота ў цэнтр. ч. Пінскага р-на Брэсцкай вобл., y пойме р. Ясельда. Нізіннага тыпу. Пл. 6,6 тыс. га, y межах прамысл. паюіаду 3,6 тыс. га. Глыб. торфу да 4 м, сярэдняя 1,1 м. Большая ч. балота асушана, пад ворывам і сенажаццю. На неасвоеных участках хмызняк з вольхі і бярозы, асака, сітнік, трыснёг і чарот.
ЖУК Алесь (Аляксандр Аляксандравіч; н. 1.4.1948, в. Клешаў Слуцкага р -н а Мінскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1970). Працаваў y выд-ве «Мастацкая літаратура», час. «Маладосць», y апараде Ц К К П Б, гал. рэд. газ. «Літаратура і мастацтва», y час. «Полымя». 3 1997 гал. рэд. час. «Нёман». Друкуецца з 1965. Аўтар кніг прозы «Асеннія халады» (1972), «Паляванне на старых азёрах» (1975), «Зоркі над палігонам» (1977, прэмія Ленінскага камоамола Беларусі 1978), «Не забывай мяне» (1978), «Па саннай дарозе» (1979), «Паўстанак вяртання» (1981, Літ. прэмія імя І.Мележа 1982), «ІІаляванне на Апошняга Жураўлд» (1982), «Чорны павой» (1986), «На дазорнай сцяжыне» (1990), «Помста матылькоў» (1991), «Праклятая любоў» (1991, Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Коласа 1992). Раскрывае праблемы сучаснасці ва ўсёй іх вастрыні і складанасці. Творы Ж. адметныя апісаннем багатага спектра чалавечых характараў і ўзаемаадносін, роздумам над пытаннямі жыцця і лёсу, неспакоем за стан наваксшьнага асяроддэя, лірычна-спавядальнай манерай перадачы некаторых аўтабіяграф. фактаў, выкарыстаннем міфічна-казачнай сімволікі. На бел. мову пераклаў аповесці і апавяданні М.Кацюбінскага, А.Упіта, Г.Траяпольскага, В.Астаф’ева і інш., раманы Ж.Жубера, Н.Сафарава, ТДжумагельдыева, раман М.Булгакава «Майстар і Маргарыта» (1994). Тв:. Выбр. творы. T. 1—2. Мн., 1993—94. А.А.Пашкевіч. ЖУК Аляксандр Апанасавіч (31.12.1918, в. Вёска Салігорскага р-на Мінскай вобл. — 18.7.1983), Герой Сав. Саюза (1945), ген.-маёр (1957). Скончыў Мінскае ваен. пях. вучылішча (1937), курсы «Выстрал» (1942), Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1948). У Чырв. Арміі з 1934. У Вял. Айч. вайну з 1942 на Зах., Калінінскім, Данскім, Бранскім, Цэнтр., 1-м Укр., 1-м і 2-м Бел. франтах. Камандзір
443
стралк. палка падпалкоўнік Ж. вызначыўся ў 1945 y баях на р. Одэр. Да 1959 y Сав. Арміі. ЖУК Анатоль Аляксандравіч (н. 20.5.1949, в. Ярэмічы Карэлідкага р-на Гродзенскай вобл.), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1997). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1970). Працаваў y Магілёўскім абл. т-ры драмы і камедыі (Бабруйск). 3 1975 y Т-ры юнага гледача Беларусі. Выконвае камедыйныя і вострахарактарныя ролі. Сярод іх: Важак («Бэмбі» паводле Ф.Зальтэна, прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1980), Каваль («Рыгорка — ясная зорка» А Вярдінскага), Білі Бонс («Востраў скарбаў» паводле Р.Стывенсана), Заслонаў («Паядынак» М.Матукоўскага), Міканор («Подых навальніцы» паводле І.Мележа), Чалавек y чордым («Выбар» А.Дударава), Трыгорын («Чайка» А.Чэхава), Хорыя («Імем зямлі і содца» І.Друцэ), Фабіян («Дванаццатая ноч» У.Ш экспіра). Здымаецда ў тэлепастаноўках. ЖУК Вадзім Дзмітрыевіч (н. 20.5.1952, г.п. Мір Карэліцкага р -н а Гродзенскай вобл.), бел. спартыўны і грамадскі дзеяч. Суддзя міжнар. катэш рыі па футболе (1988), віцэ-прэзідэдт Бел. федэрацыі футбола (1994). Скодчыў Бел. ун-т (1980) і Бел. ід-т фіз. культуры (1985). Судзіў 1-ы чэмпіянат свету па футболе сярод жан. камадд (1991; Кітай), фінальныя гульні чэмпіянатаў Еўролы па футболе ў Ш вецыі (1992) і Вялікабрытаніі (1996). ЖУК Валерый Іванавіч (н. 25.7.1949, в. Паўстынь Слуцкага р -д а Мінскай вобл.), бел. мастадтвазнавец. Канд. мастадтвазнаўства (1985). Скончыў Маскоўскі ун-т (1973). У 1973— 76 выкладчык Грозаўскай ш колы-інтэрдата (Капыльскі р-н М інскай вобл.). 3 1976 y Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі (з 1992 вучоны сакратар). Даследуе дэкар.-прыкладное мастацтва. Аўтар кніг: «Сучасная беларуская кераміка. Тэндэнцыі развіцця» (1984), «Традыцыі і наватарства ў беларускім савецкім дэкаратыўда-прыкладным мастадтве» (1985) і інш. Дзярж. прэмія Беларусі 1996 (за ўдзел y выданні «Гісторыі беларускага мастацтва», т. 1—6, 1987—94). П.В.Грэская. ЖУК Івад Васілевіч (н. 18.3.1954, в. Паўстынь Слуцкага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне машынабудавання. Д -р тэхн. н. (1996). Скончыў БП І (1976). 3 1976 y Ін-це надзейнасці машын Нац. АН Беларусі. Навук. працы па праектаванні, вырабе і павышэнні даўгавечнасці зубчастых перадач і лерадатачных механізмаў на іх аснове. Распрацаваў тэарэт. асновы выбару і разліку геаметрыі зубчастых колаў нестаддартдага зыходнага контуру. Te.: Зубчатые передачн с повышенной податллвостью зубьев. Мн., 1993 (разам з АВ.Берасневым, АМ.Нядзелькіным).
444
ЖУК
ЖУК Кастусь (Канстанцін Якаўлевіч, н. 2.5.1954, в. Затур’я Нясвіжскага р-на Мінскай вобл.), бел. паэт. Скончыў БДУ (1981). Працаваў y прэсе, на Бел. тэлебачанні, з 1988 y выд-ве «Мастацкая літаратура». Друкуецца з 1968. Паэзія вылучаецца праблемнай насычанасцю, эмацыянальнасцю, імкненнем да афарыстычнасці, філас. абагульнення жыцнёвых з ’яў, роздумам над лёсам зямлі (эб-кі «Планета маёй душы», 1982, «Зямная ноша», 1988, «У найме ў сонца» і «Пладаносны агонь», абодва 1991, «Галгофа», 1997).
скае маст.-графічнае пед. вучылішча (1954), Відебскі пед. ін-т (1963), дзе працуе з 1965. Распрацавала тэарэт. і метадычныя пытанні ўдасканалення графічнай падрыхтоўкі шксшьнікаў і студэнтаў ВНУ. Аўтар вучэбных дапаможнікаў для школ, тэхнікумаў, ВНУ. Тв.: О с н о в ы г р а ф м ч е с к о й гр а м о т ы . М н ., 1966 (у с аа ў т .); С л о в а р ь -с п р а в о ч н н к п о ч е р ч е н л ю . М ., 1993 (v сааУт.).
ЖУКАВА Праскоўя Самойлаўна (н. 13.10.1921, в. Рэкта Горацкага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне агратэхнікі агароднінных культур. Д-р с.-г. н. (1970), праф. (1988). Засл. работнік сельскай гаспадаркі Беларусі (1992). Скончыла Бел. с.-г. ін-т (Горкі, 1947). 3 1956 y Бел.НДІ агародніцтва. Навук. працы па барацьбе з пустазеллем і выкарыстанні рэгулятараў росту раслін, даследаванні па пытаннях узаемадзеяння фізіялагічна аюгыўных рэчываў, раслін і глебы. Тв:. Р е г у л я т о р ы р о с т а н г е р б л ц н д ы н а о в о іц н ы х к у л ь т у р а х н к а р т о ф е л е . М н ,, 1990; Э ф ф е к ш в н о с т ь п р н м е н е н н я р е гу л я т о р о в р о с т а в о в о іц е в о д с т в е н к а р т о ф е л е в о д с т в е . М . 1990.
СЯ.Жук
ЖУК Сяргей Якаўлевіч (4.4.1892, Кіеў — 1.3.1957), савецкі вучоны ў галіне гідратэхнікі; адзін з заснавальнікаў школы сав. гідратэхнікаў. Акад. АН СССР (1953), ген.-маёр інж.-тэхн. службы (1943), Герой Сац. Працы (1952). Скончыў Петраградскі ін-т інжынераў шляхоў зносін (1917). 3 1942 дырэктар ін-та «Гідрапраею» (з 1957 імя Ж.). Кіраваў вышукальнымі і н.-д. работамі, праектаваннем і буд-вам Беламорска- Балтыйскага канала, канала імя Масквы, Волга-Данскога комплексу, Волга-Балтыйскага воднага шляху, Углідкай, Рыбінскай, Волжскай імя У .ІЛ еніна і інш. ГЭС на Волзе. Дзярж. прэміі СССР 1950, 1951. ЖУК Уладзімір Іосіфавіч (н. 2.1.1941, в. Засулле Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл.), бел. мастак-плакатыст. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1970). Творы вылучаюцца лаканізмам выяўл. мовы, філасафічнасцю, часам y іх жорсткі сарказм, гумар: «Пабудаваны ў 18 ст. Рэканструяваны ў 20 ст.» (1974), «Лес — магутная крыніца здароўя» (1977), «Перабудова» (1987), «Мазыр. Віцебск» (1988), «26.IV. Чарнобыль* (1989), «Трэба любіць усё: звяроў, птушак, расліны, y гэтым — прыгажосць жыцця. А.Купрын», «За Радзіму, за Сталіна!» (абодва 1990), «Адраджэнне» (1992), «Што наша жыццё? Гульня!» (1995) і інш. Аўтар афіш для спекгакляў «Тыль Уленшпігель» Я.Глебава (1979) y Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі, «Пінская шляхта» (1980) нар. т-ра г. Слонім і інш. ЖЎКАВА Алена Ціханаўна (н. 22.12.1935, Відебск), бел. вучоны-педагог y галіне тэхн. графікі. Канд. пед. н. (1980), праф. (1993). Скончыла Відеб-
ЖЎКАЎ Анатоль Барысавіч (6.8.1901, г. Харкаў, Украіна — 21.9.1979), савецкі лесавод, акад. AH С СС Р (1966). Скончыў Харкаўскі ін-т сельскай гаспадаркі і лесаводства (1923). Працаваў y доследным лясніцгве і на Цэнтр. лясной доследнай станцыі Украіны (1923— 30), y Ін-це лясной гаспадаркі ў Харкаве (1930— 37) і Гомелі (1938— 42), ва Усесаюзным НДІ лесаводства і механізацыі лясной шспадаркі (1942— 56), y Ін-це лесу AH С СС Р (1956— 58). У 1958— 79 'дырэктар Ін-та лесу і драўніны Сібірскага аддзялення AH СССР. Навук.
У .Ж у к . А ф іш а с п е к т а к л я « Т ы л ь У л е к ш п іге л ь » Я .Г л е б а в а ў Д з я р ж а ў н ы м т э а т р ы с .іе р ы і б а л е т а Б е л а р у с і. 1979.
працы па біяцэналогіі дубовых ля стварэнні лесапалос, вырошчванні соў прамысл. значэння, вывучэнні соў Сібіры, y прыватнасці лясоў басе на воз. Байкал. ЖЎКАУ Анатсшь Васілевіч (н. 19.1.1937 С.-Пецярбург), бел. вучоны ў галіне ляснога машынабудавання. Д-р тэхн. н (1980), праф. (1981). Скончыў Бел. тэ* нал. ін-т (1960). 3 1966 y Бел. тэхнал, ун-це. Навук. працы па распрацоў тэарэт. асноў праектавання лесатрансп. машын, лесапрамысл. абсталяв стварэнні аўтапаяздоў і серыі лясні машын на мінскіх аўтамаб. і трактарным з-дах. T’a .: Л е с н ы е м а ш н н ы . М н ., 1989; З а го то ш с о р т а м е н т о в н а л е с о с е к е . М ., 1993 (разам з А С .Ф е д а р э н ч ы к а м , Ю .І.П р а в а т о р а в ы м ).
ЖУКАЎ Барыс Пятровіч (н. 12.11.1912, г. Самарканд, Узбекістан), расійскі ву чоны ў галіне тэхн. хіміі. Акад. Рас. АЯ (1974; чл.-кар. 1968). Двойчы Гег Сац. Працы (1966, 1982). Сконч: Маскоўскі хіміка-тэхнал. ін-т (1937). 3 1937 y Цэнтр. н.-д. ін-це хіміі і механ’ (Масква), з 1955 y Федэральным цэн тры двайных тэхналогій «Саюз» (у 1955— 88 ген. дырэктар). Навук. працы па вывучэнні фіэіка-хім. гтрацэсаў кан дэнсаваных сістэм. Даследаваў працхы гарэння і каталізу порахаў і цвёрдага паліва, пераўтварэння энергіі гарэння ў кінетычную і эл., распрацаваў метады атрымання і тэхналогію вытв-сці высокатрывалых канструкцыйных матэрыялаў. Ленінская прэмія 1976, Дзярж. прэміі СССР 1951, 1967. ЖЎКАЎ Васіль Пятровіч (1922, в. Бярозаўка Бялёўскага р-на Тульскай вобл., Расія — 12.7.1944), удзельнік вызвалення Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1945). Камандзір кулямётнага разліку ст. сяржант Ж. y ліп. 1944 y баі за г. Масты Гродзенскай вобл. агнём са станковага кулямёта адбіў 3 контратакі праціўніка, адрэзаў яго пяхоту ад танкаў, гранатамі падбіў танк, пад другім загінуў сам. ЖЎКАЎ Георгій Канстанцінавіч (1.12.1896, в. Стралкоўка Калужскай вобл., Расія — 18.6.1974), савецкі ваен. і дзярж. дзеяч. Маршал Сав. Саюза (1943), чатыры разы Герой Сав. Саюза (1939, 1944, 1945, 1956), Герой Манголй (1969). У арміі з 1915, удзельнік 1-й сусв. і грамадз. войнаў. 3 1930 камандзір 2-й кав. брыгады 7-й дывізіі (штаб y Мінсху), y 1933— 37 — 4-й кав. дывізіі імя К.Варашылава (баэіравалася ў Слуцку), 3-га кав. корпуса (штаб y Мінску). У 1938— 39 нам. па кавалерыі каманд. войскамі Бел. асобай ваен. акругі. У 1939 камандаваў сав.-манг. групоўкай y час канфлікту з Японіяй на р. ХалхінГсш. 3 1940 каманд. войскамі Кіеўскай асобай ваен. акругі. У студз.—ліп. 1941 нач. Генштаба, нам. наркома абароны СССР. 3 23.6.1941 чл. Стаўкі Вярх. Галоўнакамацц., са жн. 1942 1-ы нам. наркома абароны СССР і нам. Вярх. Галоўнакамандуючага; камандаваў Рэ-
эервовым, Ленінградскім, Зах., 1-м Укр., 1-м Бел. франтамі. Адзін з кіраўнікоў абароны Ленінграда, Масквы і разгрому ням.-фаш. войск пад Масквой. Каардынаваў дзеянні франтоў y Сталінградскай бітве 1942—43, y час прарыву блакады Ленінграда, Курскай бітве 1943 і бітве за Дняпро 1943, y Беларускай аперацыі 1944. Камандаваў 1-м Бел. фронтам y Вісла-Одэрскай аперацыі 1945 і Берлінскай аперацыі 1945, падпісаў за сав. бок акт аб капітуляцыі Германіі 8.5.1945 y Карлсхорсце (каля Берліна). 24.6.1945 прымаў Парад Перамогі ў Маскве. У 1945— 46 каманд. сав. акупац. войскамі і гал. нач. Сав. ваен. адміністрацыі ў Германіі, адначасова
Б .П .Ж у к а ў .
Г .К Ж у к н ў .
(сак.—чэрв. 1946) галоўнакаманд. сухап. войскамі і нам. міністра Узбр. Сіл СССР. 3 1946 каманд. войскамі Адэскай, з 1948 Уральскай ваен. акруг. 3 1953 1-ы нам., y 1955— 57 міністр абароны СССР. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1941— 58. У 1958 зняты з усіх пасад і адпраўлены ў адстаўку. Аўтар кн. «Успаміны і рвддум» (т. 1— 3, 10-е выд., 1990). Імем Ж. названа малая планета. ЖЎКАЎ Мікалай Іванавіч (н. 20.5.1930, г. Шуя, Расія), бел. філосаф. Засл. дз. нав. Рэспублікі Беларусь (1992). Д-р філас. н. (1975), праф. (1976). Скончыў Ленінградскі ун-т (1958). Працаваў y Мінскім мед. ін-це (1960—69), y БДУ (1969— 88). 3 1988 заг. кафедры філасофіі Нац. АН Беларусі. Даследуе філас. праблемы прыродазнаўства і тэхнікі. Распрацаваў канцэпцыі функцыян. прыроды інфармацыі, трох узроўняў нематэрыяльных (ідэальных) працэсаў, даў арыгінальную тракгоўку праблемам адзінства свету, штучнага інтэлекту, суадносін фармальнай логікі і дыялектыкі. Заснавальнік бел. навук. школы ў галіне філас. праблем тэорыі сістэм, кібернетыкі, матэматыкі і інфарматыкі. Аўгар падручнікаў для ВНУ па філасофіі, філас. асновах матэматыкі і кібернетыкі.
СССР (1949). Вучыўся ў маст.-прамысл. тэхнікумах y Ніжнім Ноўгарадзе (1926— 28) і Саратаве (1928— 30). 3 1943 маст. кіраўнік студыі ваенных мастакоў імя М .Б.Грэкава. У 1941— 45 працаваў y франтавым друку і ў газ. «Правда» (1942— 43). Аўтар тэматычных станковых серый малюнкаў, ілюстрацый, плакатаў, якім уласціва прастата сродкаў адлюстравання, пэўная эцюднасць. Сярод твораў: «Салдат зацягвае нітку» (1943), серыі «У.ІЛенін» (з 1940), «Пра дзяцей» (1943— 68), «Нюрнбергскі працэс» (1946), «Цені мінулага» (1970— 71), ілюстрацыі да кніг. Дзярж. прэміі С СС Р 1943, 1951. ЖЎКАЎ Пётр Сяргеевіч (22.1.1921, в. Мікулічы Брагінскага р-на Гомельскай вобл. — 22.12.1967), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Кіеўскае пях. вучылішча (1941). У Чырв. Арміі з 1940. У Вял. Айч. вайну на Паўд.-Зах., Паўн,Каўказскім, Паўд., Цэнтр., 1-м Бел. франтах. Вызначыўся ў час Бабруйскай аперацыі 1944, пры вызваленні вёсак на Пд ад Бабруйска. Д а 1953 y Сав. Арміі, пасля на гасп. рабоце. ЖЎКАЎ Прохар Іванавіч (н. 17.1.1915, в. Альшоў Ходімскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне іхтыялогіі і аховы прыроды. Д -р біял. н. (1968), праф. (1969). Скончыў Усесаюзны зоатэхн. ін-т пушнасыравіннай гаспадаркі (1937). У 1967— 77 дырэктар Бел.НДІ рыбнай гаспадаркі. Навук. працы па іхтыялогіі, рыбнай гаспадарцы, ахове прыроды. Te.: Р ы б ы Б е л о р у с с н н . М н ., 1965; Р ы б н ы е р е с у р с ы Б е л о р у с с н н . М н ., 1983; С л р ав о ч н га с п о э к о л о п ш п р е с н о в о д н ы х р ы б . М н ., 1988; К а р п : Э к а л о г ія і га с п . з н а ч э н н е . М н ., 1994.
ЖУКАЎ Сцяпан Іванавіч [1.5.1923, в. Пушча (цяпер y межах в. Пірагі) Расонскага р-н а Віцебскай вобл. — 24.7.1997], Герой Сав. Саюза (1946). Скончыў Відебскі аэраклуб (1941), Чар-
T’a .: Н н ф о р м а іш я : ( Ф н л о с о ф с к н й а н а л н з н н ф о р м а іш н — ц е н т р а л ь н о г о п о н я т н я к н б е р н е т н к м ). М н ., 1966; Ф н л о с о ф с к я е о с н о в а н н я к н б е р н е т н к н . М ., 1985; П р о б л е м а с о з н а н н я : Ф ш іо с . н с п е ц н а л ь н о -н а у ч . а с п е к т ы . М н „ 1987.
ЖЎКАЎ Мікалай Мікалаевіч (2.12.1908, Масква — 23.9.1973), рускі графік. Нар. мастак СССР (1963), чл.-кар. AM
М .Ж у к а ў . С а а д а т з а ц я г в а е н ітк у . 1943.
ж ук
445
нігаўскую ваен. шкшіу пілотаў (1942), Вышэйшыя афіцэрскія лётна-тактычныя курсы (1952). Ў Вял. Айч. вайну на Цэнтр. і 1-м Бел. франтах. Удзельнік Курскай бітвы, вызвалення Украіны, баёў y Германіі. Нам. камандзіра эскадрыллі штурмавога авіяпалка ст. лейтэнант Ж. зрабіў 121 баявы вылет, y т.л. 80 — на тэр. Беларусі. Да 1957 y Сав. Арміі. ЖЎКАЎ, малая гшанета № 2132. Сярэдні дыяметр 19 км, сярэдняя адлегласць ад Сонца 415,8 млн. км, перыяд абарачэння 4,6 г. Адкрыта ў 1975 y Крымскай астрафіз. абсерваторыі. Названа ў гонар Г.К.Жукава. Літ.; К о р о т ц е в О. , Д а х н е М . С о з в е з д а е п а м я т н : К о с м . м е м о р н а л г е р о е в В ел. О геч. в о й н ы . С П б ., 1995. ЖУКАЎСКАС (Éukauskas) Альбінас (25.1.1912, в. Бубеле, Сувалкаўскае ваяв., Псшьшча — 10.8.1987), літоўскі пісьменнік. Засл. дз. культ. Літвы (1972) , засл. рабсггнік культ. Беларусі (1973) . Вучыўся ў Віленскім ун-це і Варшаўскай вышэйшай шксше журналістыкі (1935— 39). Аўтар зб-каў вершаў «Часы і людзі» (1938), «Цяжкая радасць» (1970), «Сонцаварот» (1973), «Прыбярэжныя водмелі» (1975, Дзярж. прэмія Літвы 1976), «Прамаці» (1981), «Бяздомная любоў» (1983), кніг навел і апавяданняў «Зямля плыве на поўдзень» (1939), «Паветраны калодзеж» (1964), «Добрыя камяні» (1973), «Чаму плакаў хлеб» (1980), y якіх асэнсоўвае рэаліі гіст. мінулага ліг. вёскі, людскія лёсы, паказвае стойкасць народа, хараство роднага краю. На літ. мову пераклаў кнігі выбранай лірыкі Я.Купалы, Я.Коласа, А.Куляшова, М.Танка, асобныя творы П.Броўкі, З.Бядулі, М.Гарэцкага. На бел. мову яго творы перакладалі Р.Барадулін, А.Васілевіч, С.Грахоўскі, М.Калачынскі, А.Разанаў, Я.Семяжон, М.Танк, Н.Тарас, М.Хведаровіч, У.Ш ахавец. Te:. Б ел . п е р . — Б я з д о м н а я л ю б о ў . М н ., 1974. А.В.Мальдзіс. Ж У К-ГРЫ Ш К ЁВІЧ Вінцэнт Антонавіч (23.2.1903, в. Будслаў Мядзельскага р-на Мінскай вобл. — 14.2.1989), дзеяч бел. эміграцыі, педагог, літаратуразнавец, гісторык. Д-р філасофіі (1952). Муж Р.М .Жук-Грышкевіч. Скончыў Віленскую бел. гімназію (1922), Пражскі ун-т (1927). У 1927— 39 настаўнічаў y Вільні. Пасля заняцця горада Чырв. Арміяй (1939) арыпггаваны органамі НКУС, засуджаны на 8 гадоў і зняволены ў Печлаг .(Комі АССР). У 1942 вызвалены па амністыі, y складзе Андэрса арміі ваяваў супраць ням. фашыстаў. У 1945— 49 выкладаў y вайск. школах y Італіі, потым y Англіі. Адзін з заснавальнікаў і першы старшыня Згуртавання беларусаў Вялікабрытаніі (1946), рэдактар час. «Беларус на чужыне», «На шляху». 3 1950 y г. Таронта (Канада), з 1954 y Мюнхене (ФРГ), арганізаваў і
446
ЖУК
вёў бел. секцыю радыё «Вызваленне». 3 1956 y Канадзе: арганізаваў і ўзначаліў Каардынацыйны к-т беларусаў (1966) і Беларускі інстытут навукі і мастацтва (1967). 3 1968 1-ы нам. старшыні, y 1970— 82 старшыня Рады Беларускай Народнай Рэспублікі на эміграцыі. Аўтар кн. «25 сакавіка» (1978). М.М.Міцкевіч. Ж У К -Г РЫ Ш К ІВ ІЧ Раіса Мікалаеўна (н. 22.10.1919, г. Пружаны Брэсцкай вобл.), дзеяч бел. эміграцыі, пісьменніца. Ж онка В.А.Жук-Грышкевіча. Скончыла Пружанскую польск. гімназію (1938), настаўнічала на Пружаншчыне. У Вял. Айч. вайну вывезена на прымусовыя работы ў Германію. Пасля вызвалення жыла ў бел. лагеры для перамешчаных асоб y Ватэнштэце. 3 1949 y г. Таронта (Канада), скончыла ун-т (1954). 3 1954 працавала ў г. Мюнхене (ФРГ), y Канадзе. 3 1965 сакратар, рэферэнт па культуры, старшыня Гал. управы Згуртавання беларусаў Канады, заснавала Згуртаванне беларускіх жанчын Канады. 3 1967 сябра, сакратарскарбнік Беларускага інстытута навукі
Жукі:
і мастацтва ў Канадзе; з 1973 скарбнік-сакратар Выдавецкага к-та пры Каардынадыйным к-це беларусаў Канады (К К БК ), з 1989 старшыня ККБК. Аўтар кн. «Жыцьцё Вінцэнта ЖукГрышкевіча» (1993). М.М.Міцкевіч. ЖУКІ, ц в е р д а к р ы л ы я (Соіеорtera), атрад насякомых. 2 падатр., драпежныя (Adephaga) і разнаедныя (Polyphaga). Каля 140 сям., больш за 300 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя Антаркгыды, Цэнтр. Арктыкі, найб. высокіх горных вяршынь. Насяляюць сушу, прэсныя воды; асабліва многа ў тропіках. На Беларусі 100 сям., болып за 3 тыс. відаў. Найб. пашыраны прадстаўнікі 4 сям.: жужалі, стафіліны, слонікі, шчаўкуны. Д аў ж . 0 ,2 — 2 0 0 м м . А ф а р б о ў к а р о з н ы х к о лераў, часта з м етал. бляскам . Ц е л а м ае гала®У, гр у д зі і б р у ш к а . П о к р ы в а ц в ё р д а е , з р э д к у м я к х а е (мяккацелкі). Г а л а в а ч а с ц е й к р у г л а в а т а я , р а д зе й вь вд ягн у та ў га л а в а тр у б к у . Г рудэі і б руш ка зв ы ч ай н а разм еж аван ы я. П ер ш ая п ар а к р ы л а ў — ц в ё р д ы я (а д с ю л ь д р у г а я н а з в а ) н а д к р ы л ы (э л іт р ы ) , а х о ў в а ю ц ь д р у гу ю (л я тальную ) п ару к р ы лаў і м я к к і верхні б о к б р у ш к а . В у сік і ч а с ц е й 11-ч л е н ік а в ы я . Н о г 3 п а р ы . Р о т а в ы а п а р а т гр ы зу ч ы . Р а з д з е л ь н а п о л ы я , п ер аваж н а яй ц а к л ад н ы я , р адзей ж ы вар о д н ы я . П е р а ў г в а р э н н е п о ў н а е (я й ц о , л іч ы н -
к а , к у к а л к а , ім ага). 1— 3 п а к а л е н н і за год. Па х а р а к т а р ы к а р м л е н н я — ф іт а ф а г і, сапраф агі за а ф а гі. Г л е б а ў г в а р а л ь н іх і, с а н іт а р ы , рэгуля т а р ы к о л ь к а с ц і ін ш . н а с я х о м ы х , ап ы л я л ь к ' р а с л ін . Н е к а т . — ш к о д н ік і с .-г . і лясных к у л ь т у р , п р ад у к та ў . Ш э р а г в ід а ў вы кары стоўв а е ц ц а ў б ія л . б а р а ц ь б е з н ася к о м ы м і-ш к о д н ік а м і. Літ:. Ф а у н а н э к о л о г н я ж е ст к о к р ы л ы х Бел о р у с с н я . М н ., 1991; Х о т ь к о Э . Н Почв е н н а я ф а у н а Б е л а р у с н . М н ., 1993; Каталог ж е с п с о к р ы л ы х (C o le o p te ra , I n s e c ta ) Беларусн. М н ., 1996; S i l v e r b e r g Н . Enum erato c o le o p te r o ru m F ennoscanduae. D a n ia e et B altiae. H e lsin k i, 1992; A C h ec k list o f the G ro u n d -B e e tle s o f R u ssia a n d A d ja ce n t Lands ( I n s e c ta , C o le o p te r a , C a ra b id a e ). Sofia; Moscow, 1995. СЛ.Максімава.
ЖЎКНЕВА, вёска ў Талачынскім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 33 км на У ад г. Талачын. 112 км ад Віцебска, 15 км ад чыг. ст. Коханава. 260 ж., 106 двароў (1997). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Ж У К 0В ІЧ Васіль Аляксеевіч (н. 7.11.1940, в. Забалацце Камянецкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў Брэсцкі пед. ін-т (1964). Працаваў y брэсцкай раённай газ. «Заря над Еугом». на Брэсцкай студыі тэлебачан-
1 — м е р ц в я е д ч ы р в а н а гр у д ы ; 2 — м е р ц в я е д м а т а в ы ; 3 — м а г іл ь ш ч ы к р ы ж а б у л а в ы ; 4 — с к у р а е д в я н д л ін н ы ; 5 — с к у р а е д м у з е й н ы ; 6 — с в я т л я к з в ы ч а й н ы : с а м е ц (з л е в а ) і с а м к а ; 7 — м я к к а ц е л к а б у р а я ; 8 — м я к к а ц е л к а п а р а с о н а в а я ; 9 — с в ід р а в а л ь ш ч ы к л іс ц е в ы ; 10 — п ч а л аж у к зв ы ч а й н ы ; 11 — м у р а ш к а -ж у к ; 12 — м а л а ш к а м е д н а я ; 13 — к а п у ц ы н ; 14 — п р ы т в о р ш ч ы к ш а ў к а в іс т ы ; 15 — т а ч ы л ь ш ч ы к х л е б н ы ; 16 — ш чаў ку н гр э б е н я в у с ы ; 17 — ш ч а ў к у н б л іс к у ч ы ; 18 — ш ч а ў к у н ч ы р в о н ы ; 19 — в у с а ч а р л е к ін ; 2 0 — б р о н з а ў к а а ф р ы к а н с к а я ; 21 — а ф р ы х а н с к і гал ія ф ; 22 — з л а т к а я в а н с к а я д в у х к о л е р н а я ; 23 — а л е н ь : с а м к а (з л е в а ) і с а м е ц ; 2 4 — в у с а ч р э л ік т а в ы .
ня, y газ. «Знамя юностн», выд-вах «Мастадкая літаратура» і «Юнацтва». Друкуецца з 1956. Распрацоўвае жанры лірычнага, публіцыст. і жартоўна-гумарыст. верша, байкі. прытчы, эпіграмы і інш. (зб. «Паклон», 1974, «Мелодыя святла», 1976, «Суседства», 1982, «Цана цішыні», 1985, «Твая місія», 1988, «Разняволенне», 1990). Асн. тэмы творчасці — маральна-этычныя праблемы, вясковае дзяцінства і юнацтва, краса роднай прыроды, балючы клопат пра
духоўнай акадэміі. У 1918 уваходзіў y Беларускае вольна-эканамічнае таварыства ў Петраградзе. Даследаваў рэліг. адносіны ў Рэчы Паспалітай, палітыку Расіі на Беларусі пасля падзелаў Рэчы Паспалітай. Тв.: Карданал Гознй н польская церковь его временн. СПб., 1882; Борьба протав ушга на современных ей лнтовско-польсюга сеймах (1595—1600 гг.). СПб., 1897; Сеймовая борьба православного западнорусского дворянства с церковной унней. Вып. 1—6. СПб., 1901—02. В.В.Грыгор’ева.
ж укоўскі
447
вах. У 1795 трупа вольных акцёраў пад кіраўніцтвам Ж . па запрашэнні графа С.Зорыча працавала ў яго Шклоўскім т-ры (выконвала польск. і рус. камедыі). Трупа Ж . выступала ў Гродне (1827, 1828, 1830), Зэльве (1816). 3 1811 узначальваў мінскую антрэпрызу, фактычна наладзіў рэгулярныя тэатр. паказы ў горадзе. 3 мінскай трупай гастраліраваў па Беларусі. У ёй выступалі вядомыя тагачасныя акцёры — К Скібінскі, Ю.Жукоўская.
ЖУК0ЎСКІ
В.АЖуковіч В.АЖукоўскі М.Я.Жукоўскі
нац. карані беларуса, стан роднай мовы, культуры. У творах для дзяцей — добрае веданне дзіцячай псіхалогіі, уменне даступна гаварыць з малым чытачом (зб. загадак «Казачны сад», «Крылатыя сябры», «Нашы памочнікі», усе 1976; зб. вершаў, казак, загадак «Тараскаў самакат», 1988, «Гуканне вясны», 1992, «Цудоўная краіна», 1997, «Ад казкі — да спеклакля», 1998). Аўтар лібрэта оперы-казкі «Пра тое, што было» (1991, муз. Э.Казачкова). На тэксты Ж. напісаны многія песні. У прозе паказвае героя ў незвычайных абставінах (аповесць для дзяцей «Як адна вясна...», 1980), апавяданні «Дарчыны галубы», «Трывожны верасень», «Кволы». На бел. мову пераклаў зб. апавяданняў П.Цвіркі «Салавейка» (1974), кн. А.Наваі «Лірыка» (1993), паасобныя вершы Махтумкулі, А.Міцкевіча, А.Фета, ,С.Ясеніна. Т.Шаўчэнкі, Л.Украінкі, І.Франко, П.Грабоўскага, У.Сасюры, Л.Кастэнкі, І.Няходы, Т.Каламіец, П.Маха, Э.Межэлайціса, П .М ацева і інш. І.У.Саламевіч. ЖУК0ВІЧ Павел Антонавіч (1904, г. Барысаў Мінскай вобл. — 15.6.1944), адзін з кіраўнікоў патрыят. падполля і партыз. руху ў Мінскай і Вілейскай абл. y Вял. Айч. вайну. 3 1939 заг. аддзела Чашніцкага, 1-ы сакратар Куранецкага райкомаў КП(б)Б. Са жн. 1942 y тыле ворага, y кастр. 1942 — ліл. 1943 кіраўнік Барысаўскага падп. міжрайпартцэнтра, потым чл. Вілейскага падп. абкома КП(б)Б, упаўнаважаны па паўд.-ўсх. зоне Вілейскай вобл. ЖУК0ВІЧ Платон Мікалаевіч (26.9.1857, г. Пружаны Брэсцкай вобл. — 30.11.1919), бел. гісторык. Чл,кар. Расійскай АН (1918). Праф. (1894), Д-р царк. гісторыі (1901). Скончыў Пецярбургскую духоўную акадэмію (1881). Выкладаў y Полацкім духоўным вучылішчы, y Вільні, з 1891 y Пецярбургскай
ЖУК0ЎСКАГА ТЭАР^М А. тэарэма аб па д ’ёмнай сіле, што дзейнічае на цела ў плоскапаралельнай плыні несціскальнай вадкасці або газу. Паводле Ж.т., кад’ёмная сіла абумоўлена звязанымі з абцякальным целам віхрамі (т. зв. далучанымі віхрамі), што ўзнікаюць з-за наяўнасці вязкасці ў вадкасці або газе. Ж.т. выконваецца пры дагукавых скарасцях і ляжыць y аснове тэорыі крыла самалёта, грабнога вінта, лапатак турбін, кампрэсараў і інш. Устаноўлена М.Я Жукоўскім (1904). Ж УК0ЎСКАЯ (ÿ.ukowska) Юзафата (1772, Лідскі пав. — 23.1.1845), польская актрыса. Працавала на Беларусі: y трупах Д.Мараўскага (1795) і М.Кажынскага (1801— 04) y Гродне, y 1804, 1806 y т-ры С Д эш нер y Мінску, y 1811— 32 y трупе мужа А.Ш .Жукоўскага, y 1844 — Я.Хелмікоўскага. Пасля 1795 і ў 1834— 38 працавала ў Вільні. 3 поспехам выконвала рознахаракгарныя ролі: пажылых кабет і бабуль, ключніц, цыганак, прыслужніц, жабрачак і інш. Ю.А.Пашкін. Ж У К 0Ў С К І [імя невяд.; 1746 (?), г. Слуцк Мінскай вобл. — ?], танцоўшчык. 3 мяшчан. Вучыўся ў балетнай школе Г.Ф.Радзівіла з 1756 (y A.Пуціні і Л . М .Дзюпрэ) і танцаваў y яго прыдворным т-ры ў Слуцку (дэбютаваў y 1758 y «Балеце на тры пары», лібрэта і паст. Пуціні), a таксама ў г. Белым (БялаПадляска, Полыпча), гастраліраваў y Нясвіжы (1757, 1759). 3 1760 саліст балета Нясвіжскага т-ра М.К.Радзівіла Рыбанькі (упамінаецца ў складзе трупы ў 1787— 90). Г.І.Барышаў. Ж У К 0Ў С К І (2ukowski) Антані Ш ыман [1766 (?) — 1834 (?)], бел. акцёр, антрэпрэнёр. У 1790— 92 узначальваў польскія трупы ў Мінску і Вільні. Ў 1795 стварыў y Магілёве трупу, якая ставіла спекгаклі на польск. і рус. мо-
Барыс Елісеевіч (14.5.1900 — 13.1.1973), рускі тэатр. педагог, акцёр. Нар. арт. Расіі (1955). 3 1922 на пед. рабоце (з 1924 y Ленінградскім тэатр. ін-це імя ААстроўскага). Праф. (1944). 3 1923 акцёр Ленінградскага т-ра імя А.Пушкіна. У 1934— 37 маст. кіраўнік Бел. студыі пры Цэнтр. гэатр. вучылішчы ў Ленінградзе. Вял. ўвагу аддаваў развіццю вобразнага мьіслення студыйцаў, уменню пранікнуць y сутнасць вобраза, што яскрава выявілася ў спектаклях «Не было ні гроша, ды раптам шастак» А.Астроўскага (1936) і «Банкір» А.Карнейчука (1937). Дзярж. прэмія С СС Р 1951.
ЖУК0ЎСКІ Васіль Андрэевіч (9.2.1783, с. М ішанскае Тульскай вобл., Расія — 24.4.1852), рускі паэт, адзін з заснавальнікаў рус. рамантызму. Акад. Пецярбургскай АН (з 1841). Выхавальнік пры царскім двары (1815—41). Бараніў ад урадавай рэакцыі А.Пушкіна, М.Лермантава, дзекабрыстаў, садзейнічаў выкупу з прыгонніцкай няволі Т.Ш аўчэнкі. Удзельнік групы «Арзамас». Выступіў y л-ры як паэт-сеты м ен таліст (элегіі «Сельскія моплю», 1802, «Вечар», 1806). Аўтар рамант. балад «Людміла» (1808), «Касандра» (1809), «Святлана» (1808— 12), «Вадзім» (1814— 17), «Іванаў вечар» (1822) і інш., оды «Пясняр y стане рускіх воінаў» (1812). Паэзіі Ж . ўласцівы інтанацыйна-рытмічнае багацце, эмац. выразнасць, музыкальнасйь. Шырока вядомы яго пераклады балад і драмы Ф.Ш ылера «Арлеанская дзева» (1817— 21), «Адысеі» Гамера (1842— 49), часткі паэмы Фірдаўсі «Шахнамэ» і інш. Аўтар вершаваных апрацовак нар. казак, якія трапілі ў бел. фальклор (зб. A.Глінскага). Н а бел. мову творы Ж . перакладалі В.Зуёнак, Э.Валасевіч. Te:. Собр. соч. T. 1—4. М.; Л., 1959—60; Соч. T. 1—3. М., 1980; Эсгетнка н крвтнка. М., 1985. Літ.\ Б е с с а р а б М. Жуковскнй. 2-е нзд. М., 1983; A ф a н a с ь е в В. Жуковскнй. М., 1985; Н е з у л т о в а Р.В. Жуковскнй н его время. Л., 1989. І.У.Саламевіч.
ЖУК0ЎСКІ
Мікалай Ягоравіч (17.1.1847, г. Арэхава-Зуева Уладзімірскай вобл., Расія — 17.3.1921), рускі вучоны, заснавальнік сучаснай гідра- і аэрамеханікі. Чл.-кар. Пецярбургскай АН (1894). Скончыў Маск. ун-т (1868). Праф. Маск. ун-та (з 1886) і Маск. вышэйшага тэхн. вучылішча (з 1887). Ар-
448
ж укоўскі
ганізатар і першы кіраўнік (з 1918) Цэнтр. аэрагідралынамічнага ін-та (ЦАГІ). Навук. працы па тэорыі авіяцыі, механіцы цвёрдага цела, гідрадынаміцы, гідраўліцы, астраноміі, матэматыцы і інш. Стварыў тэорыю гідраўлічнага ўдару (1898), адкрыў закон, які вызначае пад’ёмную сілу крыла самалёта (гл. Жукоўскага тэарэма), тэарэтычна прадказаў шэраг магчымых траекгорый лёту (напр., «мёртвую пятлю», якую выканаў рус. лётчык П.М.Несцераў, 1913). У 1912— 18 распрацаваў віхравую тэорыю паветр. вінта; вызначыў найб. прыдатныя профілі крылаў і лопасцей вінта самалёта. Прапанаваў тэорыю ўтварэння каметных хвастоў, метад вызначэння элементаў планетных арбіт, выканаў шэраг грунтоўных даследаванняў па тэорыі механізмаў, тэорыі ўстойлівасці руху і інш. Стварыў некалькі навук. школ y галіне дастасавальнай механікі.
«Рака на Палессі» (1928), «Інтэр’ер. Пакой мастака на вуліцы Кошыкавай y Варшаве» (1930), «Крыгаход на Нёмане» (1931), «Рака Вілейка» (1932). У Нац. маст. музеі Беларусі каля 40 карцін Ж., y т л . «Возера Сенеж» (1902), «Старая сядзіба» (1910), «Інтэр’ер» (1916) і інш.
ЖУК0ЎСКІ, горад y Расіі, y Маскоўскай вобл., на р. Масква. 101,3 тыс. ж. (1992). Чыг. ст. Буйны цэнтр праектавання і выпрабавання самалётаў. Маш.буд. прам-сць (з-ды: маш.-буд., мантажных загатовак), дрэваапрацоўчы і домабуд. камбінаты; ф -ка папяровых вырабаў і інш. Цэнтр. аэрагідрадынамічны ін-т (ЦАГІ), Лётна-даследчы ін-т, ф-т
Узнік y дамангальскі перыяд. У залатаардынскія часы (канец 13— 14 ст.) бага цейшы горад Волжскай Балгарыі. Разбураны ў 1-й пал. 15 ст. На гарадзішчы знойдзена шмат манет, y т л . скарбы. У 1923 знойдзены т.зв. Джукетаўскі скарб залатых і сярэбраных упрыгожанняў канца 14 ст., які сведчыць пра высокае майстэрства балг. рамеснікаў-ювеліраў. ЖУЛАН, птушка, гл. ў арт. Саракушы. ЖУЛЕГА Рыгор Прохаравіч (1.1.1922, в Старая Дуброва Акдябрскага р-на Гомельскай вобл. — 22.6.1973), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну на Карэльскім, 2-м Бел. франтах. Памочнік камандзіра ўзвода разведкі ст.
Тв.: Собр. соч. Т. 1—7. М.; Л., 1948—50. Л іт Космодемьянскнй А.А. Н.Е.Жуковскнй. М., 1969; Н.Е.Жуковскнй — бмблнографня лечатных трудов. М., 1968.
ЖУК0ЎСКІ Міхал, бел. гравёр 18 ст. Працаваў y г. Львоў (Украіна) і Нясвіжы пры двары кн. М.К.Радзівіла Рыбанькі. Стварыў медзярыты на тэмы пастановак Нясвіжскага прыдворнага т-ра У.Радзівіл, якія былі выкарыстаны ў кнізе «Камедыі і трагедыі...» (1754, с. Жоўква, цяпер г. Несцераў, Украіна). С.ЖукоўскІ.
ЖУК0ЎСК1
Пётр Міхайлавіч (22.1.1888, Кішынёў — 2.10.1975), савецкі батанік і раслінавод. Акад. УАСГНІЛ (1935), чл.-кар. (1955) і ганаровы д-р (1967) Герм. акадэміі с.-г. навук. Скончыў Новарасійскі ун-т (Адэса, 1911). 3 1920 дырэктар Бат. сада, з 1923 праф. Політэхнічнага ін-та ў Тбілісі; y 1934— 52 праф. Маскоўскай с.-г. акадэміі імя К.А.Ціміразева; y 1951— 60 дырэктар Усесаюзнага н.-д. ін-та раслінаводства, з 1962 праф. Ленінградскага ун-та. Навук. працы па паходжанні, эвалюцыі, геаграфіі культ. раслін, марфалогіі і генетыцы. Аўтар падручніка «Батаніка» (5 выд., 1982). Дзярж. прэмія СССР 1943. Прэмія імя М.І.Вавілава AH СССР 1967.
ЖУК0ЎСК1
Станіслаў Юльянавіч (13.5.1875, в. Ендрыхаўцы Ваўкавыскага р-на Гродзенскай вобл. — жн. 1944), жывапісец. Акад. жывапісу (з 1907). Скончыў Маскоўскае вучылішча жывапісу, скулыггуры і дойлідства (1901), дзе вучыўся ў \Левітана, В.Сярова. Быў чл. Т-ва перасоўных выставак (з 1903), Саюза рус. мастакоў (з 1907). 3 1917 y Польшчы, y 1920 адкрыў прыватную школу жывапісу ў Варшаве. Пісаў пейзажы, інтэр’еры, нацюрморты. Сярод твораў: «Нёман» (1895), «Веснавая вада» (1898), «Месячная ноч» (1899), «Першыя прадвеснікі вясны. Пралескі» і «Стары маёнтак» (абодва 1910), «Радасны май» (1912), «Зімовая ноч» (1919),
Сгары 1910.
аэрамеханікі і лятальнай тэхнікі Маскоўскага фіз.-тэхн. ун-та (пры ЦАГІ) і інш. Названы ў гонар рас. вучонага Ы.Я.Жукоўскага.
маёнтак.
сяржант Ж. вызначыўся ў баях y Карэліі, Мурманскай вобл., на тэр. Германіі. Пасля вайны жыў і працаваў на радзіме.
ЖЎЛІКАЎ Пётр Георгіевіч (вер. 1910, с.
віч (23.8.1907, г. Брэст — 7.3.1985), дзеяч рэв. руху ў Зах. Беларусі. 3 1924 кіраваў «тэхнікай» (друкарняй) Брэсцкага акругкома КСМ ЗБ, з 1928 — «цэнтральнай тэхнікай» К П ЗБ. Адзін з арганізатараў падп. друкарняў К П ЗБ y Гродне, Вільні, Беластоку, Брэсце, Варшаве. У 1936 арыштаваны і засуджаны на 10 гадоў (вызвалены ў час паходу Чырв. Арміі ў Зах. Беларусь y вер. 1939). 3 1941 на гасп. рабоце ва ўсх. абласдях СССР. Аўтар успамінаў «Цэнтральная тэхніка КПЗБ» (у кн. «У суровыя гады падполля», 1958). М.П.Клімец.
Крэпасць Узень Вольскага р-на Саратаўскай вобл., Расія — 1943), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў Брэсцкага патрыятычнага падполля ў Вял. Айч. вайну. Скончыў Камуніст. ун-т y Mac ra e (1934), курсы паргактыву пры ЦК ВКП(б) (1937). 3 кастр. 1939 на парт. рабоце на Беларусі, са студз. 1941 сакратар парт. к-та Брэсцкага чыг. вузла, чл. Брэсцкага гаркома КП(б)Б. У жн. 1941 y акупіраваным Брэсце Ж. (падп. псеўд. П я т р о ў ) — ініцыятар стварэння гар. кіруючага парт. цэнтра, які аб’ядноўваў 7 падп. арг-цый (125 чал.). 10.10.1943 акупанты схапілі яго і закатавалі ў турме.
ЖУК0ЎШЧЫНА, вёска ў Дзятлаўскім
ЖУЛК0ЎСЮ
Ж УКбЎСКІ-ЗІЛЬБЕР Меер Ш олама-
р-не Гродзенскай вобл., каля аўтадарогі ДзятлаЬа—Ліда. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 11 км на Пд ад г.п. Дзятлава, 154 км ад Гродна, 24 км ад чыг. ст. Наваельня. 405 ж., 132 двары (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі.
Ж УК0Ц ІН , Д ж у к е т а ў , горад Балгарыі Волжска-Камскай (цяпер гарадзішча каля г. Чыстапаль y Татарстане).
(Zdlkowski) Фартунат Алойзы (2.11.1777, Навагрудчына — 11.9.1822), польскі акцёр, драматург. Удзельнік паўстання 1794. Працаваў y Львове, з 1797 y Варшаве, дзе выдаваў іумарыст. часопісы, выступаў y Нац. т-ры, для якога перакладаў і перарабляў камедыі з замежных моў. Аўтар папулярных камедый і вадэвіляў «Гавал на месяцы» (1805), «Палац Люцыпара» (1811), «Уваход y Літву» (1812), «Амата-
ры дукатаў», «Гультаі» (абодва 1813), «Гувернёр» (1816), «Старапольскі шляхЦІЦ» (1821) і ІН Ш . А.В.Мальдзіс. ЖУНДЫАІ (Jundiai), горад на ПдУ Бразіліі, y штаце Сан-Паўлу. Засн. ў 1655. Каля 350 тыс. ж. (1995). Уваходзіць y склад Вял. Сан-Паўлу. Вузел чыгунак і аўтадарог. Прам-сць: тэкст., хім., металургічная, маш.-буд. (вытв-сць тэкст. машын). Цэнтр раёна вінаградарства. ЖЎНІН Сяргей Георгіевіч (31.8.1906, с. Мядзведзіцкае Кімрскага р-на Цвярской вобл., Расія — 27.1.1977), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў партыз. руху ў Магілёўскай і Брэсцкай абл. y Вял. Айч.
СХ.Жунін
Л.Жуо.
вайну. Герой Сав. Саюза (1944). У Чырв. Арміі з 1928. 3 чэрв. 1941 на Зах. фронце, нам. камандзіра танк. палка. 3 ліп. 1941 y партызанах: арганіэатар атрадаў y Круглянскім і Шклоўскім р-нах, камандзір групы атрада «Сяргея», адначасова ў кастр. 1942 — жн. 1943 камандзір 8-й Круглянскай партыз. брыгады, y жн.— снеж. 1943 — Круглянскай ваенна-аператыўнай групы, псггым — 8-й паргыз. брыгады. Аўтар кн. «Ад Дняпра да Буга» (1974). ЖЎНІНА Ларыса Аляксандраўна (25.7.1914, г. Мсціслаў Магілёўскай вобл. — 18.10.1981), бел. вучоны ў галі,не тэхналогіі шкла. Д -р тэхн. н. (1968), праф. (1970). Скончыла БП І (1938), дзе працавала з 1946, з 1976 y Бел. тэхнал. ін-це. Навук. прады па даследаванні механізмаў утварэння сілікатных матэрыялаў і распрацоўцы новых відаў шкла і сіталаў са спец. ўласцівасцямі. Те.: М н н е р а л о о б р а з о в а н в е в п р о ц е с с е крвсташшзаіцш ш л а к о с о д е р ж а іц е г о с н т а л л а пвроксеновоі о с о с т а в а (у с а а ў г.) / / Э к с п е р н мент в о бл астя т е х іш ч е с к о г о м н н е р а л о о б р а зовання (у сааўг). М ., 1975.
ЖУб (Jouhaux) Леон (1.7.1879, Парыж — 28.4.1954), дзеяч франц. і міжнар. прафс. руху. У 1909— 40 і 1945— 47 ген. сакратар франц. Усеагульнай Канфедэрацыі Працы. Чл. франц. дэлегацыі на Парыжскай мірнай канферэнцыі 1919—20. Чл. Міжнар. бюро працы пры Лізе Нацый. У 1919— 40 адзін з лідэраў Амстэрдамскага інтэрнацыянала прафсаюзаў. У 2-ю сусв. вайну вязень канцлагера Бухенвальд (1943— 45). 3 1947 старшыня Эканам. савета Францыі. 3 15. Бел. энц. Т. 6.
1949 відэ-прэзідэнт Міжнар. саюза свабодных прафсаюзаў і старшыня Міжнар. Савета Еўрап. руху. Аўтар кн. «Раззбраенне» (1927). Нобелеўская прэмія міру 1951. ЖУПА, адм.-тэр. адзінка ў паўд. і зах. славян y 10 — пач. 20 ст. На чале Ж. стаяў жупан (першапачаткова радавы старэйшына, пазней феадал). У тапаніміцы Югаславіі, Харватыі, Славеніі і інш. Ж. — назва некат. гіст. абласцей. ЖУПАН, старадаўняе верхняе мужчынскае і жаночае адзенне ў палякаў, беларусаў і інш. слав. народаў. У 16— 19 ст. быў абавязковай часткай адзення шляхты, мяшчан, укр. казакоў. Ш ылі пераважна з белага або шэрага сукна (радзей атласу, аксаміту). Крой двухбортны з вузкімі рукавамі і стаячым каўняром, спшка прыталеная, з бакоў устаўляліся кліны. Пярэднія гладкія полкі зашпільвалі на гузікі і падпяразвалі поясам. Паверх Ж. насілі кунтуш.
ж упраны
449
будынак на 2 ч.: ніжнюю, амаль глухую, і верхнюю, расчлянёную спічастымі праёмамі. Званіца 3-ярусная, завершана шатровым дахам. Побач з касцёлам на могілках — магіла Ф .Багушэвіча і яго сям’і. Ю.А.Якімоеіч. Ж УПРАНЫ , вёска ў Ашмянскім р-не Гродзенскай вобл., на р. Ашмянка, на аўтадарозе Вільнюс — Мінск. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 10 км на ПнУ ад Ашмян, 198 км ад Гродна, 7 км ад чыг. ст. Ашмяны. 795 ж., 288 двароў (1997).
ЖУПАНАЎСКАЯ С 0П К А , дзеючы вулкан на ПдУ п-ва Камчатка. Складзены з андэзітавай і базальтавай лаваў. Mae 3 злітныя конусы, якія ўтвараюць хрыбет, выдягнуты на П нЗ на 25 км. Самы ўсх. вулкан дасягае выш. 2927 м. Слабая фумарольная дзейнасць. На схілах ледавікі. Апошняе вывяржэнне ў 1957. Ж УПАНЧЫ Ч (2upan6ié) Отан (23.1.1878, в. Вініца, О іавенія — 11.6.1949), славенскі паэт; адзін з прадстаўнікоў т. зв. «славенскага мадэрну». Чл. Славенскай акадэміі навук і мастацтваў (1938). Дырэктар Нац. т-ра ў Любляне (1918— 49). У першым паэт. зб. «Чаша п’янлівасці» (1899) адчуваецца ўшіыў дэкадансу. 36. «Праз раўніну» (1904) поўны жыццесцвярджальных ідэй і вобразаў. Аўтар зб-каў «Маналогі» (1908), «На досвітку дня Віда> (1920; на грамадска-паліт. тэмы), «Барвінак пад снегам» (1945). Яго творчасці ўласціва сувязь з нар.-паэт. традыцыямі: кн. для дзяцей «Пісаню» (1900), «Сто загадак» (1915), п’есы «Ноч на свята верных душ» (1904) і інш. Вядомы як публіцыст і перакладчык. Творы Ж. на бел. мову перакладаў Н.Гілевіч (анталогія «Маці мая, Славенія», 1976, і інш.). Te:. Б е л . п е р . — У в е ч н ы м д а зо р ы . М н .,
Д а ар т. Ж у п а н П а р т р э т К . В е с я л о ў с к а г а ў ж у п а н е з к у н т у ш о м . Н е в я д о м ы м а с та х . 1636.
1986; Р ус. п ер . — Л н р н к а . М .. 1978.
І.А. Чарота. Ж УПРАНСКІ КАСЦЁЛ, п о м н і к архітэктуры 2-й пал. 19 ст. Пабудаваны ў в. Жупраны Ашмянскага р-на Гродзенскай вобл. ў стылі псеўдаготыкі. Мураваны праМавутольны ў плане 3-нефавы храм з вежай-званіцай на гал. фасадзе. Маляўнічасць фасадам надае мяшаная тэхніка муроўкі: асн. ўчасткі сцен з буту з украпінамі маленькіх каменьчыкаў; пілоны, якія ўмацоўваюць вуглы асн. аб’ёму і званіцы, абрамленні аконных, дзвярных праёмаў і блендаў з цэглы. Дах 2-схільны з трохвугсшьным атыкам на алтарным і прамавугольным на гал. фасадах, завершаны дэкар. вежачкамі. Карнізны пояс з высокім складаным па малюнку аркатурным фрызам падзяляе
Жупранскі касцёл.
450
ж ур
В я д о м ы я з п а ч . 15 ст. я к ц э н т р в о л а с ц і, ш т о н а л е ж а ў в я л . к н я з ю В К Л . 3 1407 д а п ач . 16 ст. ў л а с н а с ц ь М а н ів ід ав іч а ў , п о т ы м д а п ач . 19 ст. — Р ад зів іл а ў . Н а к а р ц е Т .М а к о ў с к а г а 1613 п а з н а ч а н ы я к м я с т э ч к а . 3 1795 y с к л ад зе Р а с . ім п е р ы і, y А ш м я н с к ім п а в . В іл ен с к а й губ. 3 1811 у л а д а н н е Ч а п с к іх . У 1 880-я г. — 284 ж ., 57 д в ар о ў . 3 1921 y с к л а д з е П о л ь ш ч ы , y А ш м я н с к ім п ав . В іл е н с к а г а в аяв . 3 1939 y Б С С Р , з 12.10.1940 ц э н т р с е л ь с а в е т а А ш м я н с к а г а р -н а . У 1971 — 423 ж ., 121 д в о р .
Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, адцз. сувязі. Магіла Ф.Багушэвіча і помнік яму (у вёсцы). П омнік архітэктуры — Жупранскі касцёл (19 ст.). ЖУР, даўняя бел. страва з аўсянай мукі. Рошчыну рабілі з неабтоўчанага аўса або вотруб’я і ставілі квасідь (каб хутчэй укісла, клалі кавалачак хлеба). Калі рошчына ўкісала, яе працэджвалі на сіта і давалі адстаяцца. Рэдкую частку (квасліны, малако) злівалі і варылі Ж., a з іустой (цэда) — кісель. Ж. падсольвалі, заскварвалі або запраўлялі алеем і елі звычайна з бульбай. Вядомы па ўсёй Беларусі. Г.Ф.Вештарт. ЖУРАВЁЛЬ, археалагічная стаянка сожскай культуры позняга мезаліту (6— 5-е тыс. да н.э.) каля в. Журавель Чэрыкаўскага р-на Магілёўскай вобл., на правым беразе р. Сож. Выяўлены балып за б тыс. адзінак інвентару, y т.л. 290 прылад працы, агнішча і майстэрня па апрацоўцы крэменю. На ПдЗ ад стаянкі курганны могільнік (1977, 43 насыпы). Літ:. К о п ы т н н В .Ф . П о з д н я й м е з о л н т П о со ж ья / / М зы ск ак н я п о м езо л л ту н н ео л н т у С С С Р . М ., 1983.
ЖУРАВЁЛЬ (лац. Grus), сузор’е Паўд. паўшар’я неба. Дзве найб. яркія зоркі 1,7 і 2,1 візуальнай зорнай велічыні. На тэр. Беларусі часткова бачны ў жніўні— верасні. Гл. Зорнае неба. «ЖУРАВЕЛЬ», бел. нар. танец. Лакальныя назвы «Жораў», «Бусел». Паходзіць са стараж. карагодаў, дзе выканаўцы пераймалі рухі жураўля. Танцоры выстройваліся ланцужком ці парамі і і і ш і і па крузе, выпісваючы роэныя зігзагі, потым станавіліся касяком, рабілі паклоны з узнятымі і злучанымі ўверсе рукамі, што нагадвала рухі жураўля. У асобных варыянтах танца захаваліся элементы гульні і гумару, уласцівыя абраду калядавання: «журавель» танцаваў, імправізаваў, торкаў дзюбай прысутных. Часта «Ж.» выконвалі з прыпеўкамі. Ю.М. Чурко. «ЖУРАВЕЛЬ», бел. танец-гульня. Некалькі дзяўчат танцуюць і спяваюць, інш. ахоўваюць іх ад «жураўлёў» (хлопцаў). Калі хлопцы лавілі дзяўчат, спявалі ўсе разам (запіс А.Я.Васільевай, 1879). У запісе П.М.Ш пілеўскага (1853) выканаўцы павольна падымаюць то правую, то левую нагу, імітуючы крокі жураўля. У цэнтры круга ходзідь хлопец — «журавель». Калі пары кружац-
да, ён імкнецда выхапідь якую-н. дзяўчыну з рук кавалера. Калі дзяўчаты закрычаць: «Хапай, журавель!» — ён павінен схапіць за руку дзяўчыну і станцаваць з ёй адзін круг. «Жураўлём» y крузе застаецца хлопец без пары. У танцах і гульнях пра жураўля выяўляюцда стараж. вераванні ў культ птушак (жывёльны татэмізм). Ю.М.Чурко. ЖУРАВЕЛЬ Сяргей Барысавіч (н. 1.6.1954, Мінск), бел. акцёр. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1976), працаваў y Бел. рэсп. т-ры юнага гледача, з 1985 y Дзярж. маладзёжным т-ры Беларусі. Творчай манеры Ж. характэрны экспрэсіўнасць, тэмперамент, абаяльнасць і ўнутр. такт. Сярод лепшых роляў: Бэмбі («Бэмбі» Ф.Зальтэна, прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1980), Гайліс («Подых навальніды» паводле І.Мележа), Санька («У спадчыну — жыццё» А.Петрашкевіча), паніч Казік Валахоўскі, Бен-Равуні («Калыска чатырох чараўніц», «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» паводле У.Караткевіча). Здымаецда ў тэлеспектаклях. В.А.Грыбайла. ЖУРАВЕЛЬНІК, тое, што герань.
кветкавая
расліна,
ЖУРАВІНЫ (Oxycoccus), род кветкавых раслін сям. верасовых. 4 віды. Пашыраны ў халодных і ўмераных абласдях Паўн. паўшар'я. На Беларусі 2 віды: Ж. балотныя (О. palustris) і драбнагоюдныя (O. microcaipus). Растуць пераважна на сфагаавых балотах, нярэдка ўгвараюць зараснікі. У шэрагу раёнаў Беларусі створаны спецыялізаваныя заказнікі-журавіннікі. У культуры вырошчваюць Ж. буйнаплодныя (О. macrocarpus), інтрадукаваныя з Паўн. Амерыкі. Ш м а т г а д о в а з я л ё н ы я п а ў к у с т ы і к у с ц ік і з т о н х ім , д о ў гім (даўж . б о л ь ш з а 1 м ) , р а зг а л ін аван ы м сцяблом , яхое сцелецц а, і дробны м ч а р г а в а н ы м с у ц э л ь н ы м с к у р ы с т ы м л іс ц е м . К веткі двухлолы я, д р о б н ы я, руж овы я, на д о ў гіх к в е т а н о ж х а х , п а 1— 6 y п а р а с о н а п а д о б н ы х с у к в е ц ц я х . П л о д — ц ё м н а -ч ы р в . ягада. Я га д ы м а ю ц ь л ім о н н у ю , б е н з о й н у ю і ін ш . к -т ы , п е к ц ін ы , г л ік а з ід в а к ц ы н іін , в іт а м ін ы С i Р . З а х о ў в а ю ц ц а д о ў гі ч а с , ш ы р о к а в ы х а р ы с тоўваю ц ца ў х ар ч. і л іх ё р а - г а р э л а ч н а й п р а м -с ц і. Л е к ., х а р ч ., к а р м а в ы я , в іт а м ін а н о с н ы я і м е д а н о с н ы я р а с л ін ы . Г.У.Вынаеў.
Журавіны б а л о т н ы я .
ЖУРАВІЦКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў 1 БССР y 1924-—31 і ў 1935— 56. Утвораны 17.7.1924 y Магілёўскай акрузе (да 26.7.1930), з 20.2.1938 y Гомельскай вобл. Цэнтр — в. Журавічы. Падзяляўся I на 11 сельсаветаў. Пл. 635 км2, нас. 33 755 чал. (1935); 189 нас. пунктаў. Скасаваны 8.7.1931, яго тэр. перададзе- ' на ў Быхаўскі, Кармянскі, ІІрапойскі і Рагачоўскі р-ны. 5.4.1935 Доўскі раён перайменаваны ў Ж.р. 3 26.5.1935 na- ! дзяляўся на 14 сельсаветаў. Скасаваны 17.12.1956, тэр. далучана да Быхаўскага ‘| і Рагачоўскага р-наў. ЖУРАВІЧЫ , С т а р ы я Жураві-| ч ы, вёска ў Рагачоўскім р-не Гомельскай вобл., на р. Гутлянка. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 42 км на ПнУ ад горада і чыг. ст. Рагачоў, 102 км ад Гоме- 1 ля. 968 ж., 396 двароў (1997). Вядомыя з канца 16 ст. як маёнтак y Рэчыцкім пав. ВКЛ. 3 1772 y Рас. імперыі. У 1784 мяст. Быхаўскага пав. Магілёўскай губ. У канцы 19 ст. за 3 км ад Ж узнікла вёска пад назвай Новыя Ж. У 1886 — 2179 ж , Ільінская царква, касцёл, сінагога, 2 гарбарныя майстэрні, штогод 4 кірмашы. Ў 1894 адкрыты школа, лячэбніца, аптэка, y 1905 — нар. вучылішча. 3 1905 мяст. Рагачоўскага пав., 3200 ж. 3 1924 цэнтр сельсавета. 3 15.7.1935 мястэчка, з 27.9.1938 вёска. У 1924—31, 1 1935—56 цэнтр Журавіцкага раёна. 3 14.8.1941 да 25.11.1943 акупіраваны ням. фашыстамі, якія эагубілі ў Ж. і раёне 2477 чал., вёску двойчы (1941, 1943) часткова спалілі. Ў 1971 y Ж. 1417 жыхароў. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніда, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Каля вёскі магіла ахвяр фашызму. ЖЎРАЎ Анатоль Яфімавіч (24.2.1922, г. 1 Гомель — 15.6.1977), бел. гісторык. Д-р гіст. н. (1967), праф. (1968). Скончыў ВПШ пры ЦК ВКП(б) (1946), Гомельскі пед. ін-т (1947). 3 1946 сакратар Гомельскага абкома Л КСМ Б, з 1948 на пед. рабоде ў Аршанскім настаўніцкім, Мінскім лед., Бел. тэатр.-маст. ін-тах, з ; 1967 y БДУ, з 1972 заг. кафедры гісто- 1 рыі К П СС Бел. політэхн. ш-та. Асн. працы па гісторыі Л КСМ Б. Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1970. Te:. Камсамол Беларусі ў барацьбе за сацыялізм (1918—1941 гг.). Мн, 1957; У баях народжаны: Кароткі нарыс гісторыі камсамола Беларусі. 2 выд. Мн., 1970. Ж У РАЎК0Ў Міхаіл Анатолевіч (н. 19.11.1961, г. Салігорск Мінскай вобл.), I бел. вучоны ў галіне механікі і геамеха- ] нікі. Д -р фіз.-матэм. н. (1993), праф. (1996). Скончыў БДУ (1984). 3 1984 y Бел. н.-д. і праектным ін-це горнай і хім. прам-сці, з 1997 y БПА. Навук. працы па інтэгральных ураўненнях, механіцы дэфармаванага цвёрдага цела, матэм. мадэляванні. Тв.\ Метод квазнфункцнй Грлна в механн- 1 ке деформнруемого твердого тела. Мв., 1993 (разам з М.Дз.Мартьшенкам); Теоретнческне основы деформацнонной механнкн блочнослонстого масснва соляных горных пород. Мн., 1995 (з ім жа). П.М.Бараноўскі. ЖУРАЎЛЁЎ Васіль Пракопавіч (н. 27.5.1931, в. Раздзел Мсціслаўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. крытык і літ -
знавец. Д-р філал. н. (1986). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1954). 3 1957 y Ін-це л-ры Нац. АН Беларусі. Друкуецца з 1957. Даследуе гісторыю бел. л-ры, тэарэт. праблемы бел. літ.-знаўства, паэтыку маст. твора. Адзін з аўтараў «Гісторыі беларускай савецкай літаратуры» (т. 1— 2, 1965— 66), «Гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры» (т. 2, 1969; на рус. мове 1977), кніг «Праблемы сучаснай беларускай прозы» (1967), «Беларуская савецкая проза: Апавяданне і нарыс» (1971), «Пытанні паэтыкі» (1974), «Магчымасць рэалізму» (1982). Тв:. Сгруктура твора: Рух сюжэтна-кампаз. форм. Мн., 1978; Якуб Колас і паэтыка беларускага рамана. Мн., 1991. ЖУРАЎЛЁЎ Дзмітрый Мікалаевіч (24.10.1900, с. Аляксееўка Першамайскага р-на Харкаўскай вобл., Украіна — 1991), расійскі акцёр, артыст эстрады. Нар. арт. С СС Р (1979). У 1927 скончыў вучылішча пры Т-ры імя Я.Б.Вахтангава; да 1939 акцёр гэтага т-ра. На эстрадзе з 1931. Майстар мастацкага слова. У рэпертуары творы А.Пушкіна. А.Чэхава, А.Блока, М.Горкага, Л.Талстога, У.Маякоўскага, П.М ерымэ і інш. У тэмпераментным выкананні Ж. спалучалася лірычная і гераічная накіраванасць. Дзярж. прэмія СССР 1949. ЖУРАЎЛЁЎ Дзмітрый Мікалаевіч (20.5.1915, г. Жлобін Гомельскай вобл. — 1.3.1988), бел. музыказнавец, кантрабасіст. Засл. дз. культ. Беларусі (1968). Вучыўся ў Бел. кансерваторыі (1944— 47). 3 1931 y Бел. ансамблі нар. інструментаў і сімф. аркестры Бел. радыё, y 1937—60 (з перапынкам) y сімф. аркестры Бел. філармоніі, з 1956 рэдактар, y 1964— 70 гал. рэдактар муз. вяшчання Бел. радыё. Аўтар даведнікаў «Кампазітары Савецкай Беларусі» (1966) і «Саюз кампазітараў БССР» (1978), біягр. нарысаў пра ЛАбеліёвіча, М.Аладава, Г.Вагнера, ДзЛ укаса, ІЛ ю бана, П.Падкавырава, Р.Пукста, Ю .Семяняку, А.Туранкова, Я.Цікоцкага, М.Чуркіна, творчых пардрэтаў майстроў сцэны, y т л . Л.Александроўскай, З.Бабія, СДанілю к, М.Дружыны, С.Друкер, М.Зюванава, В.Мальковай, В.Чарнабаева, больш за 300 муз. тэле- і радыёперадач. Т.Б.Варфаламеева. ЖУРАЎЛЁЎСКАЕ БАЛ0ТА, y Докшыцкім і Глыбоцкім р-нах Віцебскай вобл., пераважна ў вадазборы вярхоўяў р. Бярэзіна. Нізіннага (85%), вярховага (13%), мяшанага тыпаў. Пл. 18,2 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 14,2 тыс. га. Глыб. торфу да 6 м, сярэдняя 2 м. Ёсць сапрапель магутнасцю да 2,1 м, мергель — да 1,6 м. Балота часткова асушана, выкарыстоўваецца пад сенажаць. Большая ч. балота пад лесам (хвоя, бяроза, вольха). ЖУРАЎЛІ с а п р а ў д н ы я (Grus), род птушак сям. жураўліных атр. жураўлепадобных. 10 відаў. Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. Амерыцы, Аўстраліі і Новай Гвінеі. Насяляюць пераважна адкрытыя мясціны: стэпы, вял. балоты, тундру.
Селяцца парамі, y час пралёту і зімоўкі аб’ядноўваюцца ў чароды. Найб. вядомы Ж.: шэры (Grus grus), канадскі (G. canadensis), белы, або стэрх (G. leucogeranus), амерыканскі (G. americana), японскі (G. japonensis). 6 відаў і 2 падвіды занесены ў Чырв. кнігу МСАП. Існуе Міжнар. фонд аховы жураўлёў (ЗША). На Беларусі 1 від — журавель шэры, трапляецца ўсюды, занесены ў Чырв. кнігу. Даўж. 80—152 см, выш. каля 2 м, маса 3— 12 кг. Апярэнне пераважна шчыльнае, шараватае, буравата-чорнае ці белае. Шыя і ногі доўгія, хвост каротхі. У палёце выцягваюць шьпо і ногі. Большасць Ж. вьвдае гучны трубны крык (рэзанатар — падоўжаная трахея). Нясуць 1—2 (радзей 3) яйцы. Корм раслінны і жывёльны. ЖУРАЎНА, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Нача, за 30 км на ПдЗ ад Полацка. Пл. 0,49 км2, даўж. 1,5 км, найб. шыр. 720 м, найб. глыб. 14 м, даўж. берагавой лініі 5,8 км. Пл. вадазбору 6,9 км2. Схілы катлавіны выш. да 20 м (на 3 і ПдЗ 2— 5 м), разараныя, месцамі парослыя лесам. Берагі нізкія, пясчаныя, пад хмызняком, на ПдЗ сплавінныя. Дно да глыб. 5—6 м пясчанае, ніжэй глеістае. Зарастае. Злучана ручаямі з азёрамі Валынец і Сушына. ЖУРАЎСКІ Аркадзь Іосіфавіч (н. 5.8.1924, в. Янава Талачынскага р-на
ж ураўскі
451
Віцебскай вобл.), бел. мовазнавец. Чл,кар. Нац. АН Беларусі (1980). Д-р філал. н. (1968), праф. (1970). Засл. дз. нав. Беларусі (1978). Скончыў БДУ (1950). 3 1950 працуе ў Ін-це мовазнаўства Нац. АН Беларусі (у 1983— 89 дырэктар). Даследуе гісторыю бел. мовы і
А.ІЖураўскі
бел. мовазнаўства. Аўтар прац «Гісторыя беларускай літаратурнай мовы» (т. 1, 1967), «Мова нашых продкаў» (1983). Сааўтар даследаванняў «Гістарычная лексікалогія беларускай мовы» (1970), «Гістарычная марфалогія беларускай мовы» (1979), «Мова беларускай пісьменнасці ХГУ— XVIII стст» (1988),
452
ж ураўскі
«Мова выданняў Францыска Скарыны» (1990), дапаможнікаў для ВНУ «Нарысы па гісторыі беларускай мовы» (1957), «Хрэстаматыя па гісторыі беларускай мовы» (ч. 1— 2, 1961— 62) і інш. Адзін са стваральнікаў «Руска-беларускага слоўніка грамадска-палітычнай тэрміналогіі» (1970) і гал. рэдактар «Гістарычнага слоўніка беларускай мовы» (вып. 1— 14, 1982—96). Дзярж. прэмія Беларусі 1994 (за комплекс прац ў галіне скарыназнаўства). І.К.Германовіч.
лежнасць ЗША. У Франц. рэвалюцыю 1789—99 камандаваў батальёнам валанцёраў (з 1791), корпусам, арміяй (з 1793); перамог аўстр. войскі пры Флёрусе (1794). Ініцыятар закону аб канскрыпцыі (воінскай павіннасці). У час перавароту Васемнаццатага брумера 1799 выступіў супраць Напалеона Банапарта, пасля падтрымаў яго. У 1804— 05 камандуючы Італьян. арміяй, y 1806— 09 і 1812— 13 ваен. саветнік і нач. штаба ісп. караля Жазефа Банапарта. 3 1814 на службе ў Бурбонаў, камандаваў ваен. акругай. 3 1819 чл. палаты пэраў.
ЖУРАЎСКІ Генадзь Іванавіч (н. 8.1.1951, в. Маршчынавічы Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне цеплафізікі. Д -р тэхн. н. (1993). Скончыў БДУ (1973). 3 1973 y Акад. навук. комплексе «Ін-т цепла- і масаабмену* Нац. АН Беларусі. Навук. працы па цештамасапераносе пры фазавых і хім. пераўтварэннях y дысперсных і сітаватых асяроддзях. Распрацаваў цеплафіз. асновы экалагічна чыстых працэсаў тэрмічнай апрацоўкі дысперсных і сітаЯ Журба В.АЖучкевіч. ватых матэрыялаў. Тв.: Тепломассоперенос в многофазных снстемах. Мн., 1990 (разам з В.Л.Ганжой, ЖЎРЖАЎ СКАЕ РА Д0ВІШ ЧА ГЛІН, Э.М.Сімкіньш). каля паўночна-ўсх. ускраіны Віцебска. Пластападобны паклад звязаны з азёрЖУРАЎСКІ Дзмітрый Пятровіч (1810, на-ледавіковымі адкладамі паазерскага Магшёўская губ. — 23.11.1856), расійскі зледзянення. Гліны чырвона- і цёмнаэканаміст, статыстык. Скончыў I Іецяр бурыя стужачныя, пластычньм, шчыльбургскі кадэцкі корпус (1829). 3 1831 працаваў y камісіі М.М .Спяранскага па ныя, карбанатныя. Разведаныя запасы складанні Збору законаў Рас. імперыі. 3 9,6 млн. м3, перспектыўныя 1,4 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 1,4— 8 м, 1845 y Кіеве на стат. рабоце. Распрацаускрьішы 0,2— 6,3 м. Гліны лрыдатдыя ваў сістэму стат. паказальнікаў для вына выраб керамзіту, дрэнажных труб, вучэння з ’яў грамадскага жыцця, a такцэглы. А.П.Шчурау. сама праграму даследавання прадукц. сіл Расіі. Пры вывучэнні сац. з ’яў пры«ЖУРНАл M HHHCTÉPCTBA НАтрымліваўся канцэпцыі падзелу грамад Р 0Д Н О Г О ПРОСВЕІЦЕНМ Я», часо ства на асобныя класы і грулы, леабпіс Міністэрства нар. асветы Расіі. Выходнасці забеспячэння росту нар. дабдаваўся ў 1834— 1917 y Пецярбургу на рабыту. Аўтар прад «Аб крыніцах і вырус. мове. Змяшчаў матэрыялы мін-ва карыстанні статыстычных звестак» (афіц. частка) і артыкулы па нар. асве(1846), «Статыстычнае апісанне Кіеўскай іуберні» (т. 1— 3, 1852). це, класічнай філалогіі, гісторыі, л-ры і фальклоры (неафіц. частка). 3 публікаЖ УРБА Янка (сапр. I в a ш ы н Іван цыямі пра Беларусь выступалі М.В.ДоўЯкаўлевіч; 30.4.1881, в. Купніна, дяпер нар-Запольскі, Ф.І.Леантовіч, П.М .Ж уy межах г. Чаш нікі Віцебскай вобл. — ковіч, Я.Ф.Карскі, М .П.Ш пілеўскі і 7.1.1964), бел. паэт. Скончыў Глухаўскі інш. У часопісе змешчаны рэцэнзіі на настаўніцкі ін-т (1909). Настаўнічаў на працы М.Я.Нікіфароўскага, Е.Р.РамаУкраіне і ў Беларусі. 3 1902 друкаваў нава, М.Федароўскага, П .В.Ш эйна і этнагр. нарысы ў газ. «Вдтебскде гуінш. У 1837— 55 друкаваў «Паказальнік бернскде ведомостд». Першы верш на новых кніг», што дало пачатак дзярж. бел. мове «На беразе Дзвіны» апубл. ў бібліягр. рэгістрацыі. Г.А.Пятроўская. 1909 y «Нашай ніве». У лепшых вершах «ЖУРНАл О ТД ІЛА Н А Р0Д Н О ГО зб. «Заранкі» (1924), «Ясныя шляхі» (1959) — лірызм, нар.-песенныя маты- о б р а з о в Ан н я з Ап а д н о й 0Б Л А С вы, некаторыя залішне рацыяналістычТН», навукова-педагагічны часопіс. Орныя. Ддя дзяцей напісаў кнігі «Ластаўган аддзела нар. асветы Зах. вобласці. кі» (1950), «Сонечная раніца» (1955), Выдаваўся ў 1918 y Смаленску на рус. «Светлыя дні» (1959). мове 1 раз y тыдзень. Друкаваў урадаТв:. Вершы. Мн., 1970; Роднае. Мн., 1980; выя распараджэнні, загады Нар. камісаМая песня. Мн., 1984. рыята асветы РСФ СР і аддзела нар. асветы Зах. вобласді. Змяшчаў гшады, ЖУРДДН (Jourdan) Ж ан Батыст справаздачы і агляды дзейдасці аддзела (29.4.1762, г. Лімож, Францыя — і яго ладраздзяленняў: тэзісы лра да23.11.1833), французскі ваен. дзеяч. школьдае выхавадне, дрыдятыя да ВіМаршал Францыі (1804). Граф (1816). У цебскім губ. з ’ездзе дастаўдікаў 1779— 83 удзельнічаў y вайне за неза-
(7.4.1918), слраваздачу дра дзейнасць школьдага і плад работы дашкольнага дададдзелаў; агляд дзейдасці ўстадоў i грамадскіх арг-цый Зах. вобласці na ахове помдікаў старажытнасці, іх даследаванні. Сярод публікацый артыкулы дра дашкольнае выхавалде і пазашкольлую работу, лра рэформу лач. i сярэддяй школ. Здаёміў з ловай л-рай па дар. асвеце. Выйшла 10 думароў. У.У.Грамовіч. «ЖУРНАл
ПРМ КЛАДН0Й
I I f I I
СПЕК-
ТРО С К О ІІЙ Н », міжнародды штомесячды навук. часодіс. Выдаецца Нац. АН Беларусі з 1964 y Мідску на jiyc. мове. 3 1965 деравыдаецца ў Нью-Норку на англ. мове («Journal of Applied Spectroscopy»). Асн. навук. кірудкі: фіз. асловы і метады атамдага і малекулярнага сдектральдага аналізу; делідейная оптыка і лазеры; сдектраскадія рассейвальнага асяроддзя і цвёрдых цел; слектраскадія газаў і длазмы; слектральдая аларатура і метады вымярэддяў; матэм. метады і вьікарыстадде ЭВМ y спектраскадіі. Гал. рэдактары: Б.І.Сцяланаў (1964— 87), В.С.Буракоў (з 1988), Г.П.Гурыновіч (з 1992), М Л.Барысевіч (з 1994). М.М.Зубарава. ЖУРНАЛІСТЫКА (ад франц. journal газета), від творчай дзейдасці грамадскага кірунку да зборы, адрацоўцы i расдаўсюджвадді актуальных паведамледдяў і звестак, лраз сродкі масавай інфармацыі (CM1) — друк, радыё, тэлебачадде, кіно і ілш. Уключае таксама навуку пра ролю і месца СМІ y жыцці грамадства, дра формы і метады журдалісцкай дзейдасці. Выздачаецца алератыўдасцю і перыядычнасцю, абапіраецца да юрыд. законы і маральда-этычныя нормы, развіваецца ла ўласдых лрынцыдах і законах. Праз СМІ выкодвае інфарм. функцыі, уздзейдічае на грамадскую думку, да светадогляд чалавека. Фудкцыі і задачы Ж. ў розды гіст. дерыяд мядяліся. У залеждасці ад кадіфэтдых задач (лубліцыстычдш , мастацкіх, давуковых, прафесійных і інш.) Ж. ўласціва шматгалідовасць. Ж. ўздікла ў лач. 17 ст. (гл. Газета, Часопіс). П ершьм рэгулярдыя масавыя перыяд. выдадді з ’явілася ў 2-й дал. 18 ст. У 2-й дал. 19 — лач. 20 ст. з выдаходствам фатаграфіі і кідематографа з ’явілася фога- і юнажурналістыка, з 1920-х г. развіваецца радыёжурдалістыка, з 1940-х г. — тэлежурдалістыка. У сучаслай Ж. важдую ролю адыгрываюць дзярж. і дрыватныя сродкі масавай інфармацыі. Спецыфіка Ж. датрабуе высокакваліфікавадых драфес. кадраў. На Беларусі журдалісцкую адукацыю атрымліваюць да ф -це журдалістыкі БДУ (з 1944), дзе дайб. акгыўла займаюцца таксама яе навук. і дракт. праблемамі. 3 1946 дзейдічае Міжнародная арганізацыя журнапістаў, з 1959 Бел. саюз журналістаў (гл. Саюз журналістаў Беларусі). Ледш ыя работы ў галіне Ж. на Беларусі адздачаюцца Дзярж. дрэміяй (з 1967; да 1991 імя П .М Л едяш ы яска-
j j I I 1
I . | J
I ] ] I I | | I I
I 1 | I
j
I
га). Вывучэнню праблем гісторыі, тэорыі і практыкі Ж. на Беларусі прысвечаны працы С.Х.Александровіча, Р.В.Булацкага, С.В.Говіна, С.В.Марцэлева, І.І.Сачанкі, Б.В.Стральцова, М.Я.Цікоцкага і інш. даследчыкаў. Выходзілі і выходзяць выданні, прысвечаныя журналісцкай дзейнасці, — «Рабселькор» (1931— 33), «У дапамогу работнікам мясцовага друку», «Культура мовы журналістаў» (вып. 1—6, 1982-— 92), «Веснік БДУ» (серыя IV, з 1969) і інш., выдаюцца эборнікі, манаграфіі і інш. даследаванні. Літ:. Ц і к о ц к і М .Я . 3 гіс т о р ы і б е л ар у с кай ж у р н а л іс т ы к і X IX ст. М н ., 1960; М a p ii е л е в С .В . П е ч а т ь С о в е т с к о й Б е л о р у с с н н . М н., 1967; С т р а л ь ц о ў Б .В . П у б л іц ы с т ы ка. Ж а н р ы . М а й с т э р с т в а . М н ., 1977; Б у л а ц к і Р .В ., С а ч а н к а І .І ., Г о в і н С .В . Г ісгоры я б еларускай ж у р н а л іс т ы к і. М н ., 1979; 0 р л о в a Т .В . В в е д е іш е в ж у р н а л н с таху. О р г а н н з а ц н я р а б о т ы р е д а к ш ш газеты . М н ., 1989. С.В.Говін.
ЖУРУА (Juruà), рака на 3 Бразіліі (вярхоўі ў Перу), правы прыток р. Амазонка. Даўж. 3280 км, пл. бас. 224 тыс. км2. Пачынаецца ў адгор’ях Перуанскіх Андаў (Мантанья), сярэдняе і ніжняе цячэнні па Амазонскай нізіне ў звілістым рэчышчы. Жыўленне дажджавое. Паводкі са снеж. да мая. Сярэдні гадавы расход вады каля 9000 м3/с . Суднаходная ад г. Крузейру-ду-Сул (Бразілія). ЖУРЧАЛКІ, к в е т к а в ы я мухі (Syrphidae), сямейства насякомых падатр. караткавусых круглашыўных атр. двухкрылых. Каля 4 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды, пераважна ў тропіках. Найб. трапляюцца каля вады на кветках, травяністых раслідах, лісці дрэў і інш. На Беларусі найб. вядомыя Ж.: бугрыстая (Eumenis tuberculatus), цыбульная (E. strigatus), чмелявідка празрыстая (Volucella pelluceus), шараноска (Sphaerophoria scripta).
Журчалкі: 1 — ц ы б у л ь н а я ; 2 — ч м е л я в ід к а п р а з р ы с т а я ; 3 — п е р а в я з а ііа я ; 4 — ч м е л е п а д о б н а я ; 5 — в іс я ч а я ; 6 — л а б а с т а я .
Даўж. 5—15 мм, радзей да 25 мм. Цела часта ярка афарбаванае; многія вонкавым выглядам нагадваюць джалячых перапончатакрылых — пчол, вос, чмялёў. Крылы празрыстыя з 3 радыяльнымі жылкамі. Вусікі 3-членікавыя. Вочы самцоў пераважна судакранаюцца, оамак падзелены лбом. Добра лётаюць. Развіццё з поўным ператварэннем. Лічынкі жывуць y сцёкавых водах, гноі, y гнёздах пчол, мурашак і інш. Лічынкі — драпежнікі, дэтрытафагі, расліннаедныя. Дарослыя кормяіша нектарам кветак. Апыляльнікі раслін. Ж УРЫ (англ. і франц. jury ад лац. juro прысягаю), 1) група спецьіялістаў, якая прысуджае ўзнагароды і прэміі на конкурсах, выстаўках, спаборніцтвах і інш. 2) У Францыі, Вялікабрытаніі, ЗШ А і некат. шш. краінах калегія прысяжных (непрафесіянальных суддзяў), якія ўдзельнічаюць y разглядзе крымін. і грамадз. спраў. ЖУТАІ (Jutai), рака на 3 Бразшіі, правы прыток р. Амазонка. Даўж. 1200 км, пл. бас. 60 тыс. км2. Цячэ па Амазонскай нізіне ў вельмі звілістым рэчышчы. Жыўленне дажджавое. Паводкі з сак. да чэрвеня. Сярэдні гадавы расход вады 2400 м3/с. Суднаходная ў ніжнім цячэнні. ЖУЧКЕВІЧ Вадзім Андрэевіч (19.11.1915, г.п. Лоеў Гомельскай вобл. — 28.2.1985), бел. географ. Д -р геагр. н. (1971), праф. (1972). Засл. работнік вышэйшай школы Беларусі (1977). Скончыў Мідскі пед. ін-т (1939). Працаваў y сістэме нар. асветы і вышэйшай адукацыі. 3 1964 y БДУ (з 1976 заг. кафедры). Асн. працы па тапаніміцы, эканам. геаірафіі, методыцы выкладання геаграфіі. Аўгар «Кароткага тапанімічнага слоўніка Беларусі» (1974). Гв.: Тоіюітмнка Белоруссвв. Мн., 1968; Обшая топоннмнка. 3 нзд. Мн., 1980. Ж У Ч К 0Ў Ціхан Свірыдавіч (4.7.1922, в. Бахацед Чавускага р-на Магілёўскай вобл. — 9.3.1987), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Магілёўскі аэраклуб (1941), Ейскае ваенна-марское авіяц. вучылішча (1942). У Вял. Айч. вайну лётчык-знішчальнік ВПС Балтыйскага флоту ст. лейт. Ж. вызначыўся ў час прарыву блакады Ленінграда, вызвалення Ленінградскай вобл. і Прыбалтыйскіх рэспублік. Зрабіў 257 баявых вылетаў, з іх 85 на фотаразведку, асабіста збіў 11 самалётаў прадіўніка. Да 1960 y Сав. Арміі, пасля ў М ін-ве грамадз. авіяцыі. ЖУЧЭНКА Аляксандр Аляксандравіч (н. 25.9.1935, г. Есентукі, Расія), малдаўскі генетык. Акад. АН Малдовы (1976). Чл.-кар. Расійскай АН (1973). Скончыў Вышэйшы с.-г. ін-т імя В.Каларава (1960; Балгарыя). 3 1960 y Малдаўскім НДІ арашальнага земляробства і агароднідгва (у 1967— 76 дырэктар). У 1977— 89 прэзідэнт АН Малдовы. Навук. лрацы па лрыкладной генетыцы і тэарэт. асновах селекцыі с.-г. раслін (пытанні генетыкі дамідораў, генетыкабіяхім. прыроды ўстойлівасці агароднінных культур да захворванняў, выкарыс-
ЖЫВАКОСТ
453
тання матэм. метадаў для лрагназавання гетэрозісу). Te:. Г е н е т а к а то м а т о в . К ш іш н е в , 1973. Ж Ы В А y славянскай міфалогіі гал. жаночае бажаство, багіня жыцця і ўрадлівасці, дачка язычніцкага бога Траяда. Як увасабленне жыццёвай сілы дроділастаўлялася смерці. У годар Ж. высаджвалі сады, будавалі храмы. ЖЫ ВАКІНІ Васіль Ігдатавіч (1805, Масква — 30.1.1874), расійскі акцёр. Сын італьянца і прыгоннай бел. балерыды ПАзарэвіч (гл. ў арт. Азарэвічы). Родадачыдальнік сям’і рус. акцёраў Жывакіні. 3 1825 y Малым т-ры (Масква). Вызначыўся як комік-буф y вадэвілях. Спалучаў прастату, натуральдасць выканання з яркай гратэскавасцю, буфанадай, імдравізацыяй (часта сатырычнай). Ледшыя ролі: Жавіяль, Сінічкін («Страпчы дад сталом». «Леў Гурыч Сінічкід» Дз.Ленскага), Мардашоў («Аз і Ферт» П.Фёдарава). Выкарыстоўваў вадэвільныя прыёмы ў класічнай камедыі: Арган («Ш кола жодак» Мальера), Груміо («Утаймаванне свавольніцы» У.Ш эксдіра), Падкалесін («Жаніцьба» М.Гогаля), Расплюеў («Вяселле Крачынскага» А.Сухаво-Кабыліна) і ідш. Ж Ы В А К 0С Т (Symphytum), род кветкавых раслін сям. бурачнікавьіх. Каля 30 відаў. Пашыраны ў Еўропе і Зах. Азіі. На Беларусі па берагах рэк, кадаў, y алешніках, на сырых лугах звычайна трапляецца Ж. лекавы (S. officinale) і вельмі рэдка — Ж. данскі (S. tanaicense). 3 інтрадукаваныя віды: Ж. каўказскі (S. caucasicum), Ж. крымскі (S. tauricum) і Ж. цвёрды (S. asperum), вырошчваюцца як кармавыя расліды.
Ш м а т г а д о в ы я б у й н ы я , а п у ш а н ы я , ір а в я н іс т ы я р а с л ін ы з т о ў с т ы м і га л ін а с т ы м і а м а л ь ч о р н ы м і к а р а н я м і і с у й з л ь н ы м ц в е р д ав а ты м л іс ц е м . К в е т к і д в у х п о л ы я , п р а в іл ь н ы я , п у р п у р о в а - ф ія л е т а в ы я , р у ж о в а -ч ы р в о н ы я . з т р у б ч а с т а - з в а н о ч к а в ы м в я н о ч к а м . y п а н ік -
454___________ ЖЫВАЛЕЎСКІ л ш , гу с т а а б л іс ц е л ы х завітісах. П л о д — ч а т ы р о х а р э ш а к . Л е к . (в я ж у ч а я , с у л р а ц ь з а п а л е н ч а я , к р о в а с п ь ш я л ь н а я ) і к а р м а в а я р а с л ін а .
ЖЫВАЛЕЎСКІ Валерый Серафімавіч (н. 11.1.1961, г. Гродна), бел. гітарыст, педагог; адзін з пачынальнікаў бел. гітарнай школы. Скончыў Гродзенскае муз. вучылішча (1980), Бел. кансерваторыю (1985). Удасканальваўся ў Маскоўскім дзярж. муз.-пед. ін-це імя Гнесіных (1989). 3 1989 выкладчык Бел. акадэміі музыкі. У рэпертуары старадаўняя лютневая і гітарная бел. музыка, п’есы кампазітараў-класікаў (у т л . ва ўласных транскрыпцыях і апрацоўках), творы бел. аўтараў (Г.Гарэлавай, В.Войціка, Я.Паплаўскага). Аўтар артыкулаў пра бытаванне лютні і гітары на Беларусі, аўтар і складальнік нотных зборнікаў «Альбом юнага гітарыста» (1994), «Беларуская гітарная музыка» (1995), «Гітара ў ансамблі» (1997). Стварыў цім атзапісаў на радыё. Лаўрэат 7-га Усесаюзнага конкурсу артыстаў эстрады (1983). Сярод яго вучняў лаўрэаты міжнар. і нац. конкурсаў У.Захараў, Ф.Волкаў, В.Тарлецкі. ЖЫВАНАРАДЖЙННЕ, в і в і п a р ы я, спосаб уэнаўлення патомства, пры яюм зародак развіваецца ў матчыным арганізме, атрымлівае непасрэдна ад яго па-
жыўныя рэчывы і нараджаецца ў выглядзе дзіцяняці або лічынкі, вызваленых ад абалонак яйца. Уласціва шэрагу беспазваночных (некат. кішачнаполасцевым, членістаногім, малюскам, чарвям), пазваночным (некат. рыбам, земнаводным, паўзунам, млекакормячым жывёлам) і чалавеку. Пра Ж. ў раслін гл. Жывародныя расліны. ЖЫ ВАПІС, від выяўленчага мастацтва, творы якога ствараюцда спосабам нанясення колеравых матэрыялаў на якуюнебудзь цвёрдую аснову; адлюстроўвае рэчаіснасць, пераасэнсаваную творчай фантазіяй мастака як вынік эстэт. асваення свету. У залежнасці ад прызначэння твора, пануючага маст. стылю (готыка, рэнесанс, класіцызм, рэалізм і інш.), індывідуальнасці мастака Ж. дае ацэнку духоўнаму зместу эпохі і з ’яўляецца дзейсным сродкам эстэт. выхавання грамадства. Як высокаразвітая форма чалавечай дзейнасці з ’яўляецца сферай стварэння маст. каштоўнасцей. В ы зн ачальн ая с п е ц ы ф іч н а я а с а б л ів а с ц ь Ж . — ш м атбаковае вы к ар ы стан н е вы яўл. м а гч ы м а с ц е й колеру д л я с т в а р э н н я г а р м а н іч н а ц э л а с н а й с іс т э м ы ( каларыту). З в ы ч а й н а ў ж ы в а е ц ц а ш э р а г у з а е м а з в я з а н ы х к о л е р а ў і іх а д ц е н н я ў (гама колеравая), а л е іс н у е і Ж . а д ц е н н я м і а д н а го к о л е р у ( монахраматызм). 3 д а п а м о г а й к о л е р у , малюнка, кампазіцыі, ф а к т у р ы Ж . с т в а р а е м а с т. в о б р а з ы , я к ія м о г у ц ь уэнаўляць м атэр ы ял ьн асц ь свету, п л о с к а с н а с ц ь і п е р с п е к т ы в у п р а с т о р ы , с т в а р а ц ь іл ю зію р уху, а д л ю с т р о ў в а ц ь ж ьш у ю п р ы р о д у ці
Д а а р т. Жывапіс. Н е в я д о м ы м а с та к . П артрэт А л я к с а н д р а А с г р о ж с к а г а . 1660— 7 0 -я г.
а д а с о б л е н ы я ід э і (алегорыя, сімвал). П а сукупн а с ц і м а т э р ы я л а ў і т э х н іц ы іх вы к а р ы с та н н я в ы л у ч а ю ц ь апейны жьівапіс, тэмперу, васковы жывапіс, фрэску, a сэка і ін ш . Ч а с а м д л я вы к а н а н н я ж ы в а п іс н ы х р а б о т в ы к ар ы сто ў в аю ц ь акварэль, гуаш, эмаль, пастзль, туш. Н еп аср э д н а з Ж з в я з а н ы вітраж, мазаіка, панарама і дыярама. З а л е ж н а а д п р ы з н а ч э н н я , хар а к т а р у в о б р а з а ў і в ы к а н а н н я ад р о зн іваю ц ь манументальны жывапіс, с т а н к о в ы Ж . ( карціна, абраз, гл . Станковае мастацтва), дэкаратыўны жыеапіс, мініяцюру, д э к а р а ц ы й н ы Ж (гл. Тэатральна-дэкарацыйнае мастацтва). П а в о д л е т э м а т ы к і і п р а д м е т а ў ад л ю с тр а в а н н я Ж . п а д з я л я е ц ц а н а ж а н р ы : гістарычны жанр,
бытавы жанр, анімалістычны жанр, батальны жанр, партрэт, пейзаж, нацюрморт і ігав. П а
т э х н ід ы п іс ь м а а д р о з н ів а ю ц ь Ж ш м атслаёвы (з падмалёўкамі і лесіроўкамі) і Ж y адзін п р ы ё м (а л ь п р ы м а ).
Д а а р т. Жывапіс. І . Х р у ц к і . д о м а й . 1 8 3 0 -я г.
П ар тр эт невя-
Ж . у з н ік y э п о х у п о з н я г а п а л е а л іт у (4 0 — 8 т ы с . г. н а з а д ). З а х а в а л іс я н а с к а л ь н ы я р а з м а л ё ў к і (П д Ф р а н ц ы і, П н І с п а н іі і ін ш .) — в ы к а н а н ы я в о х р а м і, с а ж а й і в у г л ем а б с т р а к т н ы я абагульн ен ы я вы явы асо б н ы х ж ы вёл, п азн е й і с ц э н п а л я в а н н я . Ж р а б а ў л а д а л ь н іц к а г а г р а м а д с т в а в а л о д а ў р а з в іт о й в о б р а з н а й с іс т э м а й , б а га т ы м і т э х н . с р о д к а м і (гл. р а з д з е л ы п а м а с т а ц г в е ў аўт. Егіпет С т а р а ж ы т н ы , Індыя, Кітай, Антычнае мастацтва). У с я р э д н е в я к о ў і ў Е ў р о п е д а м ін а в а ў р э л іг. Ж (гл. Іканапіс), я к і ч а с ам з м я ш ч а ў і гіст. с ю ж э т ы . Ж . Адра-
Да арт. Ж ы в а п іс. Э .Д э г а . свае валасы . К а л я 1883.
Ж ан ч ы н а расчэ-
джэння с ц в я р д ж а ў а г у л ь н ы я п р ы н ц ы п ы н о в а га гу м ан іс т. м а с т а ц г в а (Р а ф а э л ь , М ік е л а н д ж э л а , Л е а н а р д а д а В ін ч ы , А .Д з ю р э р , Я . в а н Э й к і ін ів .). У 17— 18 ст. п р а ц э с р а з в іц ц я е ў р ап . Ж . ў с к л а д н іў с я . П а ч а л і с к л а д в а ц ц а н ац . ш к о л ы ў Ф р а н ц ы і (Ж . д э Л а т у р , Н .П у с э н , Ж Л .Д а в ід ) , y Іт а л іі (М .К а р а в а д ж а , П 'е т р а д а К а р т о н а , Д ж .Ц ь е п а л а ) , І с п а н іі (Э л ь Г р э к а , Д .В е л а с к е с , Ф .С у р б а р а н , Ф .Г о я ) , Ф л а н д р ы і (П .П .Р у б е н с , Я .І о р д а н с , А . в а н Д э й к ) , Г а л а н д ы і (Ф .Х а л с , Р э м б р а н т , Я .В е р м е р ), А н гл іі (Т .Г е й н с б а р а , У .Х о г ар т ), Р а с іі (Ф .Р о к а т а ў , Д з .Л я в ід к і, У .Б а р а в ік о ў с к і). П а ш ы р ы л а с я і
ЖЫВАПІС
с іс т э м а ж а н р а ў , п а г л ы б іл а с я п с іх а л а гіч н а я п р а б л е м а т ы к а . С ф а р м ір а в а л іс я р о з н ы я ж ы в ап іс н ы я с іс т э м ы з а гу л ь н ы м і с т ы л я в ы м і п р ы к м е т ам і (д ы н а м іч н ы Ж . барока з х а р а к т э р н а й н е з а м к н у т а й , с п ір а л е п а д о б н а й к а м п а з іц ы я й ; Ж . класіцызму з д а к л а д н ы м , с т р о гім і я с н ы м м а л ю н к а м ; Ж . ракако з г у л ь н ё й в ы т а н ч а н ы х н ю ан саў ко л ер у , светлы х і бл як л ы х тон аў) і н е а к р э с л е н ы я с т ы л я в ы м і р а м к а м і. Р а зв іл іс я б о л ы н к а м е р н ы я , т о н к ія т э х н ік і Ж . (п а с т э д ь , а к в а р э л ь , п а р т р э г н а я м ш ія ц ю р а ). У 19 ст. с к л а л а с я н а ц . ш к о л а Ж . ў А м е р ы ц ы (гл. ў арт. Злучаныя Штаты Амерыкі). П а ш ы р ь іл іс я м аст. с у в я зі п а м іж Е ў р о п а й і ін ш . ч а с т к ам і с в е ту , в ь ш ік а м ч а го ст аў п э ў н ы ў за е м а ў п л ы ў Ж . р о з н ы х р эгіё н аў . У к а н ц ы 19 ст. ў б а р а ц ь б е з п о з н ім к л а с іц ы з м а м , акадэмізмам і натуралізмам с к л а ў с я Ж . рамантызму з я го а к т ы ў н а й ц ік а в а с ц ю д а д р а м . п а д з е й гіс т о р ы і і с у ч а с н а с ц і, н а с ы ч а н а с ц ю к ал ар ь ггу (Т .Ж э р ы к о , Э .Д э л а к р у а , А .А 1 а а н а ў ). Ж . р э а л іэ м у ім к н у ў ся д а д а к л а д н а г а , п е р а к а н а ў ч а г а а д л ю с т р а -
Д а ар г. Ж ы в а ігіс. В .Ц в і р к а. З б а ж ы н а ўбрана. 1972.
Да арг. Ж ы в ап іс. Р .Д э л a н э. Д а н ін а п ав аг і Блерыо. 1914.
Да арт. Жывапіс. П .С e р г i е в і ч. П а р т ы за н Фсдзя. 1943.
455
д а а р т Жывапіс. В .Б я л ы н і ц к і - Б і р у л я . Б л а к іт н а й в я с н о ю . 1952
456
ЖЫВАПІС
вання жьшця (Дж.Констэбл, К.Каро, А.Дам'е). Для сцвярджэння рэаліст. Ж Расіі вял. значэнне мела Т-ва перасоўных мастацкіх выставак (гл. Перасоўнікі). У развіцці каларызму і пленэрнага Ж. важную ролю адыграў імпрэсіянізм (Э.Дэга, А.Рэнуар, К.Манэ і інш.). У канцы 19 — пач. 20 ст. характар Ж. стаў асабліва складаным і супярэчлівым: суіснавалі, узаемаўплывалі і змагаліся паміж сабою разнастайныя рэаліст. і авангардысцкія шіыні (фавізм, футурызм, лучызм, кубізм, мадэрн, абстракцыянізм і інш.), што выявілася ў творчасці буйнейшш мастакоў таго часу: П.Пікасо, АМатыса, Ф.Лежэ, Р.Дэланэ ў Францыі; Д.Рыверы, Д.Сікейраса ў Мексіцы; Р.Гутуза ў Італіі; Дж.Полака ў ЗІЛА. У 1940— 50-я г. ў зах.-еўрап. і амер. мастацгве найб. распаўсюджаным стылем быў сюррэалізм, які да 1960-х г. саступіў лідэрства поп-арту. 3 канца 1960-х г. Ж. акгыўна развіваецца ў напрамках опарта, кінетычнага мастацтва, гіперрэалізму і інш., a таксама ў рэаліст. кірунку. На Беларусі Ж вядомы з 11— 12 ст. Ён развіваўся як самабытная з ’ява ў рэчышчы
мастацтва ўсх. славян пад уплывам візантыйскага і зах.-еўрап. (фрэскі Полацкай СпасаЕфрасіннеўскай царквы, мініяшоры Тураўскага евангелля, Аршанскага евангелля). Твораў станковага Ж таго лерыяду практычна не захавалася. У пач. 16 ст. склалася беларуская іканапісная школа\ паступова ў рэліг. камлазіцыі сталі пранікаць гіст. сюжэты, выявы фундатараў і інш., вызначылася тэндэнцыя да развіцця свецкага Ж. Канец 16— 18 ст. пазначаны росквітам параднага, т. зв. сармацкага. партрзта (партрэт Аляхсандра Астрожскага невядомага мастака. 17 ст.). У канцы 18— 19 ст. ў бел. Ж дамінавалі класіцызм і рамантызм (творы І.Аляшкевіча, В.Ваньковіча, Я.Дамеля, Я.Сухадольскага). Пашырыліся жанры пейзажа (таорчасць В.Дмахоўскага, К.Русецкага, Ф.Смуглевіча), нацюрморта, які ўводзіўся і ў інш. жанры (І.Хруцкі). Вял. ролю ў развіцці бел. Ж адыгралі Віленская мастацкая школа і Пецярбургская AM. У 2-й пал. 19 ст. пад уплывам рус. мастацгва развіліся тэндэнцыі крытычнага рэалізму («На этапе» К.Альхімовіча, «Салдат з хлопчыкам» Н.Селівановіча і інш ). У канцы 19 — пач. 20 ст. самым пашыраным жанрам стаў пейзаж (зворы В.Бялыніцкага-Бірулі. Ф.Рушчыца), які вылучаўся высокай самабытнай культурай
Да арт Жывапіс. Ф.Я н y ш к е в і ч. Роздум (партрэт Цёткі). 1976.
Да арт. Жывапіс. Р.Т a б о л і ч. Калодзеж. 1981.
Да арт. Жывапіс. У .М а ск о ў скі х. Збожжа ўбрана. 1983.
Да арт. Жывапіс. Г.В a ш ч a н к а. Балада аб мужнасці. 1974.
Да арт. Жываліс. Л . Ш ч а м я л ё ў . Івянецкія льны. 1977.
каларыту. Жывапісныя творы прадстаўнікоў дэмакр. кірунку мелі яскрава выражаны сац. характар («Зямля» і «Эмігранты» Рушчыца, «Шэсце навальніцы» К.Стаброўскага і інш ). Для творчасці мастакоў 1920—30-х г. характэрна актыўнае пераасэнсаванне асн. еўрап. стыляў і накірункаў, пошухі нац. сгылістыкі і палітры (Бялыніцкі-Біруля, Я.Драздовіч, У.Кудрэвіч, Ю.Пэн, П.Сергіевіч, М.Сеўрук, М.Сганюта, М.Філіповіч, М.Шагал; дэейнасць Віцебскага народнага мастацкага вучылішча). 3 канца 1930-х г. y бел. Ж. склаўся метад т. зв. сацрэалізму, асн. прыкметамі якога сталі рэаліст. трактоўка дэталей, спрошчаная ідэалізацыя тыпажу, гераіэацыя рэв. гісторыі і сучаснасці, паліт. ангажыраванасць У гады Вял. Айч. вайны ў Ж. пераважалі сюжэтна-тэматычная карціна, батальны і партрэтны жанры (творы Я.Зайцава, Сергіевіча, У.Сухаверхава, В.Волкава, А.Шыбнёва). Тэма вайны і яе эмацыянальнае асэнсаванне дамінавалі да канца 1950-х г. Своеасаблівасць бел. прыроды паказана ў творах БялыніцкагаБірулі. У 1960-я г. ў бел. Ж. пераважаў т. зв. суровы стыль, якому ўласцівы абагульненасць форм, манументальнасць і сімвалічнасць вобразаў, някідкі каларыт (творы Г.Вашчанкі, В.Грамыкі, М.Савіцкага і інш.). 3 2-й пал.
1970-х г. узніхла ціхавасць да нац. гісторыі, нар. спадчыны. Пашырылася стылістычная і жанравая разнастайнасць. Бел. асветнікам, дзеячам культуры і гісторыі прысвячалі свае творы Вашчанка, АМарачкін, Г.Скрыпнічэнка, Ф.Янушкевіч; завершанасіпо і эмацыянальнай змястоўнасцю вылучаюцца пейзажы П.Масленікава, І.Рэя, В.Цвіркі, Л.Шчамялёва, У.Маскоўскіх, творы Р.Таболіча, М.Апіёка; самабытны харахтар бел. нацюрморта выяўлены ў творчасці В.Жолтак, В.Свентахоўскай. 3 сярэдэіны 1980-х г. як альтэрнатыва афіцыйнаму мастацтву ўзніх андэрграўнд, y якім тэмай Ж. э’яўляліся самі выяўл. сродкі. Ддя Ж пачатку 1990-х г. характэрны разнапланавасць кірункаў, імкненне да сінтэзу жанраў і стылістыкі як сродку абнаўлення маст. мовы (М.Селяшчук, А.Задорын. Л.Хобатаў, В.Захарынскі, Р.Заслонаў і інш.). Важную ролю ў развіцці бел. школы Ж. адыграла адхрыццё ў 1947 Мінскага маст. вучылішча, y 1953 — маст. ф-та Бел. тэатр.-маст. ін-та (э 1991 БелАМ). Іл. гл. таксама да арт. Іканапіс, Беларуская іканапісная школа, Манументальны жывапіс, Станковае мастацтва, Патральнадэкаратыўнае мастацтеа, a таксама да арт. пра асобныя стылі і жанры масгацгва. Літ:. Всеобшая нсторня нскусств. Т. 1—6. М., 1956—66; Н л ь н н а Т.В. Нсторня нскусств: Западноевроп. нскусство. 2 нзд. М., 1993; Гісторыя беларускага мастацтва. T. 1— 6. Мн„ 1987—94. С.У.Пешын.
ЖЫВАГІІСЕЦ (лац. Pictor), сузор’е Паўд. паўшар’я неба. Найб. яркая зорка 3,3 візуальнай зорнай велічыні. На тэр. Беларусі не відаць. Гл. Зорнае неба. ЖЫВАРОДКІ, л y ж a н к i (Viviparidae), сямейства бруханогіх малюскаў падкл. пярэдняшчэлепных. 6 відаў. Па-
ж ы вая
457
новую асобіну. Пашыраны пераважна ў тундрах, стэпах, на высакагорных альпійскіх л у т х , дзе расліны за кароткі вегетацыйны перыяд не могуць прайсці поўны цыкл развідця і насенне не выспявае. На Беларусі з Ж.р. растуць метлюжок цыбульны, цыбуля (агародная, прычасночная, вінаградная), зубніца клубняносная, скочкі атожылкавыя; як лек. і дэкар. пакаёвую расліну вырошчваюць каланхоэ. Да Ж.р. належаць і многія насельнікі мангравых лясоў, y якіх насенне прарастае яшчэ ў няспелых пладах. У гэтай з ’явы ёсць водкавае падабенства з «прарастаннем на корані» збожжавых злакаў, y якіх пачынаюць расці спелыя зярняўкі, што страцілі фізіял. сувязь з мацярынскай раслінай. Ж Ы В А Р0Д Н Ы Я Р Ы Б Ы , рыбы, якія нараджаюць сфарміраваных малявак. Жыванараджэнне найб. уласціва акулам, скатам, галамянцы, марскому акуню і 4 сям. карпазубых, якія жывуць y трапічных і субтрапічных водах Паўд. і Паўн. Амерыкі, y т л . і сям. Poecilidae, да якога належыць гамбузія і многія прадстаўнікі акварыумных рыб (гупі, мечаносцы, пецыліі, гірардынусы, малінезіі). Адрозніваюць уласна Ж.р., y якіх зародак злучаны з целам маці і корміцца за яго кошт (напр., y куніцавай акулы), і яйцажывародных, y якіх яйцы знаходзяцца ў целе маці, але з ім не злучаны і развіваюцца за кошт жаўтка (большасць Ж.р.). Апладненне ўнутранае, развіццё малявак адбываецца ў яечніках або ў відазмененых яйцаводах. ЖЫВАРДЗКА. рака ў Магілёўскім р-не, правы прыток р. Лахва (бас. Дняпра). Даўж. 20 км. Пл. вадазбору 138 кмг. Пачынаецца на паўн. ўскраіне в. Куты. У верхнім цячэнні называецда Сянна. ЖЫ ВАСЯЧФННЕ, гл. Вівісекцыя.
Да арт. Жываліс. М.А п і ё к. Расчыненае акно. 1986.
Жывародка балотная. шыраны ўсюды (акрамя Паўд. Амерыкі) y прэсных вадаёмах. На Беларусі 2 віды Ж.: рачная, або звычайная (Viviparus viviparus), і азёрная (V. contectus). Жывуць на пясчаных або заглееных грунтах y прыбярэжнай зоне рэк і азёр. Цела ўкрьгга ракавінай (выш. да 6 см) з 5— 1 спіральнымі завіткамі, з цёмна-карычневымі палосамі, складаецца з галавы, тулава і нагі. Вусце ракавіны авальнае, зачыняецца рагавой накрыўкай. Раздзельнаполыя. Аплодненыя яйцы развіваюцца ў матцы, моладзь выходзіць цалкам сфарміраваная (адсюль назва). Кормяцда водарасцямі, рэшткамі раслін і жывёл. Ж. — пажыва для многіх бентасаедных рыб. Біял. ачышчальнікі вадаёмаў.
Да арі. Жывапіс. М . С е л я ш ч у к . Люблю цябе сусгракаць. 1994.
Ж Ы В А Р0Д Н Ы Я РАСЛІНЫ, расліны, y якіх на наземных органах (у кветках, суквеццях, пладах, на лісді) фарміруюцца невял. зялёныя раслінкі, клубеньчыкі, цыбулінкі, пупышкі і інш., што потым падаюць на зямлю і развіваюцца ў
ЖЫВАЯ АГАР0ДЖА, радавая дасадка з кустоў або дрэў са шчыльнымі густымі кродамі аднолькавай вышыні. У зялёным буд-ве Ж.а. выкарыстоўваюць для аховы дарог, зямельных участкаў, агароджвання жылой забудовы, афармлення лрысад, бульвараў, сквераў, y даркавых і лесадаркавых камлазіцыях і ідш. Яда лавінда быць густой, аблісцелай ла ўсёй вышыні, мець геаметрычна правільную форму. У дэкар. мэтах Ж.а. рэгулярна ладстрыгаюць. Высокімі (вышэй за 2,5 м) Ж.а., ці зялёнымі сценамі, выдзяляюць кампазіцыйныя цэнтры лесаларкаў, адмяжоўваюць паркі ад вуліцы або плошчы, Сярэднія (вьші. 1—2,5 м) робяць y скверах і на бульварах. Нізкімі (ніжэй за 1 м), або бардзюрамі, афармляюць партэры, кветнікі, газоны. паркавыя дарожкі. На Беларусі для стварэння Ж.а. прыдатныя туя, елка звычайная, ліпа, граб, спірэі, барбарыс, біручьша, глогі, самшыт і інш.
ЖЫВАЯ БАТЛЁЙКА, б a т л е я, выкананне асобных сцэн ді цэлых пакаэаў батлейкі жывымі ўдзельнікамі. Паказы
Ж Ы ВАЯ ----------------
вольная карнавальная атмасфера, святочны вясёлы настрой удзельнікаў і гледачоў. П ’еса «Цар Ірад» Ж.б. была
най маст. самадзейнасці Масквы з т.зв. «вуслай газеты» (чытанне ў голас інфарм. матэрыялаў з перыяд. друку). На ўзор «Ж.г.» ў далейшым складаліся праграмы «Сіняй блузы» (літ.-маст. мантаж, агляд, сатыр. сцэнкі, харавьш і танц. нумары). У пач. 20 ст. своеасаблівай «Ж.г.» была Докшыцкая батлейка Патупчыка. «ЖЫВЁ БЕЛАРЎСЬ!», часопіс. Орган Саюза беларускай моладзі (СБМ ). Выдаваўся пры падтрымцы акупац. улад y ліп. 1943 — жн. 1944 y Мінску на бел. мове. Асвятляў мэты і задачы арг-цыі, палажэнні арганізац. і страявога статута СБМ, інфармаваў пра семінары, нарады і інспекцыйныя паездкі кіраўнікоў СБМ. Сярод публікацый нарысы па гіс: торыі Беларусі, вершы і песні бел. аўтараў, антысав. і антысеміцкая лубліцыстыка. Выйшла 12 нумароў. С.У.Жумар.
Жывародныя рыбы. Скаты: 1 — піла-рыба; 2 — хвастакол, або марскі кот; 3 — звычайны электрычны; 4 — няліхая галамянка. Акварыумныя рыбы: 5 — гупі; 6 — пецылія; 7 — малінезія (самка). Акулы: 8 — сіняя; 9 — тыгровая.
Ж.б. вядомы на Беларусі, Украіне (жывы вяртэп) і ў Польшчы. Належыць да каляднага цыкла нар. паказаў. Узніклі са спробы «ажывіць» асобныя батлеечныя сцэны, найчасцей самую папулярную «Мацей і докгар». У Ж.б. часам па традыцыі выкарыстоўвалі і ўласна батлейку: яе ўносілі і ставілі на стол y пачатку ці ў канцы паказу. Усяго ў паказах Ж.б. ўдзельнічала каля 10 персанажаў. У іх захоўвалася характэрная для Каляд і ўсяго гэтага цыкла асаблівая
першай нар. драмай, на ўзор якой складзена папулярная нар. драма «Цар М аксімілян». Гэта пацвярджае блізкасць паказаў лялечнай, Ж.б. і нар. драмы: формай, зместам і выканальніцтвам паказы пра цара Ірада і цара Максіміляна фактычна не адрозніваліся. Дз.У.Стэльмах. «ЖЫВАЯ ГАЗЕТА», тэатралізаваны паказ, заснаваны на паліт. газетным матэрыяле ці на мясц. надэённых фактах жыцця. Узнікла ў пач. 1920-х г. y клуб-
Жывая агароджа ў Гомельскім парку імя Луначарскага.
ЖЫВЁЛАГАД0ЎЛІ БЕЛАРЎСКІ НДІ Міністэрства сельскай гаспадаркі і харчавання Р э с п у б л і к і Б е л а р у с ь . Засн. ў 1949 (з 1961 y г. Жодзіна Мінскай вобл.) на базе аддзела жывёлагадоўлі Ін-та сацыяліст. сельскай гаспадаркі АН Беларусі. Асн. кірункі навук. даследаванняў: стварэнне высокапрадукцыйных парод, тыпаў, ліній с.-г. жывёлы; распрадоўка рэдэптаў камбікармоў і кармавых дабавак; удаскадаленне тэхг далогій кармлення, утрымаддя і-ўздаўлендя с.-г. жывёлы, якія забяслечваюць максімальнае лраяўленне іх гедетычнага латэдцыялу з мінімальдымі затратамі лрацы, эдергіі і кармоў. Выдае з 1958 зб. лрац «Зоатэхдічдая давука Беларусі». У 1984 да базе Бел. НДІ жывёлагадоўлі, доследда-племяндой гасладаркі «Будагова», экслерым. базы «Зарэчча» створада лавук.-вытв. аб'яддадде «Племэліта». У ід-це лрацавалі Х.С.Гарагляд, В.Ц.Горын, У.В.Горын, К .М .Сонцаў\ лрацуюць 1.1.Будзевіч, В.М.Галушка, А.Ф. Трафімаў, \.Х\.Шыйко.І.П.Шыйко. ЖЫВЁЛАГАД0ЎЛЯ, галіда сельскай гаспадаркі, якая займаецца развядзендем с.-г. жывёл для вытворчасці жывёлагадоўчых лрадуктаў. Забяспечвае насельдідтва лрадуктамі харчавання (малочлыя прадукгы, мяса, яйцы, мёд і ідш.), лёгкую і харч. лрам-сць сыравінай (скура, воўна, мяса, малако і інш.), дае жывую цяглавую сілу (коні, валы, аслы, мулы, вярблюды, лаўн. алені і ідш.), асобдыя кармЫ (касцявая мука і ідш.), лек. сродкі (гармоны, сывараткі) і аргад. ўгнаедді. Грунтуецца на заатэхніі. Ц есла звязала з раслінаводствам. Гал. ладгаліды: буйной рагатай жывёлы гадоўля, свінагадоўля, авечкагадоўля, конегадоўля, козагадоўля, аленегадоўля, птушкагадоўля, зверагадоўля, талярства, рыбагадоўля, трусагадоўля, шаўкаводства. Развіта ў болыдасці краід свету. Таварлая мясная і малочная Ж., лтудікагадоўля да лрамысл. аслове развіты ў краінах Зах. Еўролы і Паўн. Амерыкі, мясдая Ж. — y краінах Лацідскай Амерыкі, свінагадоўля — y Кітаі, авечкагадоўля — y Аўстраліі і Новай Зелан-
Taбл іцa
1
Пагалоўс жывёлы ў Беларусі (на паяатак года, тыс. галоў) Усе катэгорыі гаспадарак Буйыая рагатая жывёла, у т.л. каровы Свінні Авечкі і козы Коні Птушкі, млн. галоў
1941
1970
1991
1995
1997
5077 1956 2520 2578 1170
6975 2522 3651 670 333 24,3
5404 2362 5051 445 217 50,6
4855 2181 4004 284 220 45,3
2844 2043 3715 214 232 40,8 Табл іца
2
Вытворчасць асноўных прадуктаў жывёлагадоўлі ў Беларусі Усе катэгорыі гаспадарак
1940
1970
1990
1995
1996
Мяса (у забойнай вазе), тыс. т, у т.л. свініны Малака, тыс. т Яец, млн. шт. Воўна, т
275 134 2005 612 3285
710 335 5296 1671 1213
1181 438 7457 3657 958
657 263 5070 3373 396
623 273 4908 3441 328
дыі. У свеце далічваецца (1994; млн. галоў): буйн. par. жывёлы — 1279,5, y т.л. ў Індыі —- 193, Бразіліі — 151,6, ЗША — 101,8; свіней — 873,1, y т л . ў Кітаі — 400,7, Бразіліі — 151,6, ЗША — 56,8; авечак — 1103, y т л . ў Аўстраліі — 132, Кітаі — 112,4, Новай Зеландыі — 51. Вытв-сць асн. прадуктаў Ж. складае (1994; млн. т): мяса — 193,8 (гал. вытворцы Кітай, ЗША, Бразілія), малака — 460,1 (гал. вытворцы ЗША, Расія, Індыя), яец — 39 (гал. вытворцы Кітай, ЗШ А, Японія), воўны — 2,7 (гал. вытворцы Аўстралія, Новая Зеландыя, Кітай). Ж. развіта ва ўсіх краінах, якія ўтварыліся на тэр. б. СССР, асабліва ў Прыбалтыцы, на Украіне, y Расіі. Аднак пагалоўе жывёлы і аб’ёмы вытв-сці прадукцыі Ж. ў гэтых краінах y 1990-я г. набылі тэндэлцыю да скарачэння. У Беларусі мяса-малочная Ж. займае вядучае месца сярод галін' сельскай гаспадаркі. Найб. актыўна яна развівалася ў 1960— 80-я г. (гл. табл. 1). У сувязі са скарачэннем нагалоўя ў 1990-я г. знізілася і валавая вытв-сць усіх відаў прадукцыі Ж. (гл. табл. 2). Скараціліся вытв-сць і спажыванне прадукцыі Ж. ў разліку на душу насельнііггва. У 1990 было атрымана мясной прадукцыі на 1 чалавека 75 кг, a ў 1996 — 60,5 кг. У струкгуры мясной прадукцыі, атрыманай на Беларусі, ялавічына складае 44,4%, свініна — 43,8, ш уш ынае мяса — 10,2, бараніна — 0,6, іншыя віды — 1%. Асноўная ч. атрыманага мяса, малака і яец прыпадае на грамадскі сектар, адпаведна 72, 59 і 60% (1996). Больш развіта Ж. на 3 рэспублікі — y Гродэенскай, Брэсцкай і на 3 Мінскай абласцей, якія лепш забяспечаны кармамі, прац. рэсурсамі і матэрыяльна-тэхн. сродкамі. Н.В.Жураўская. ЖЫВЁЛАГАД0ЎЧАЯ Ф ЕРМ А , сельскагаспадарчае прадлрыемства або яго падраздзяленне, прызначанае для гадоўлі (у т.л. племянной) статкаў с.-г.
жывёл і вытворчасці жывёлагадоўчай прадукцыі. Адрозніваюць фермы па гадоўлі буйн. par. жывёлы, свінагадоўчыя, конегадоўчыя, птушкагадоўчыя і інш. Падзяляюцца на племянныя (узнаўленне племяннога маладняку) і таварныя (вытворчасць ялавічыны, свініны, малака, воўны і інш.). Уключаюць асн. памяшканні для ўтрымання жывёлы і дапаможныя — для захоўвання і апрацоўкі кармоў, прадукцыі і гною, для персаналу. інвентару і інш. ЖЫВЁЛАГАДОЎЧЫ К0МПЛЕКС, буйное спецыялізаванае прадпрыемства індустр. тыпу па вытв-сці прадуктаў жывёлагадоўлі на базе прамысл. тэхналогіі. Ствараецца для вытв-сці канчатковага або прамежкавага прадукту (напр., для атрымання маладняку, яго вырошчвання і адкорму ці толькі для адкорму або вырошчвання маладняку). Будуюць Ж.к. па адзіных тыпавых праектах. У эканамічна развітых краінах з 1950-х г. ствараюць буйныя Ж.к. з паточнай вытв-сцю жывёлагадоўчай прадукцыі. У ЗША Ж.к. найб. інтэнсіўна спецыялізуюцца па вытв-сді ялавічыны. На Беларусі Ж.к. пачалі актыўна будаваць y пач. 1970-х г. На пач. 1997 тут працавала больш за 150 Ж.к. па вырошчванні і адкорме буйн. par. жывёлы, з іх 114 разлічаны на 3— 10 тыс. галоў кожны, 116 свінагадоўчых Ж .к., y т л . 53 на 12 тыс. і 35 на 24 тыс. галоў кожны; астатнія разлічаны на вырошчванне i адкорм 27, 40, 54 і 108 тыс. галоў. Найбуйнейшыя Ж.к. па вырошчванні і адкорме буйн. par. жывёлы — с.-г. сумеснае калектыўнае прадпрыемства «Астрамечава» Брэсцкага р-на (7446 галоў), па вырошчванні і адкорме свіней — саўгас-камбінат «Барысаўскі» Барысаўскага р-на (78 477 галоў). Ж.к. эканамічна выгадныя пры дастатковым забеспячэнні іх кармамі, механізацыі ўсіх вытв. працэсаў, наяўнасці кваліфікаваных кадраў. Ва ўмовах жа Беларусі
ЖЫВЁЛЫ
459
нават y сярэднім па памерах Ж.к. часта не хапае кармоў са сваіх гаспадарак. У сувязі са спыненнем пастаўкі фуражнага зерня э рэспублік б. СССР становішча на Ж.к. ускладнілася, пагалоўе жывёлы пачало скарачацца. На 1.1.1997 Ж.к. па вырошчванні і адкорме буйн. par. жывёлы запоўнены на 45% месцаў, па вырошчванні і адкорме свіней — на 70%. Больш эфектыўна Ж.к. дзейнічаюць y Брэсцкай, Гродзенскай і на 3 Мінскай абласцей, дзе лепшая забяспечанасць іх кармамі і прац. рэсурсамі. У буйных і звышбуйных Ж.к. існуе праблема утылізацыі гноевай жыжкі, бо адбываецца забруджванне мясц. рэк і прылеглых тэрыторый. Н.І.Жураўская. ЖЫВЁЛЫ, арганізмы, якія складаюць адно з царстваў арган. свету. Існуюць 2 уэроўні арганізацыі Ж.: аднаклетачныя (прасцейшыя) і шматклетачныя. У сусв. фауне налічваедца 1,5— 2 млн. відаў Ж.; y фауне Беларусі болыы за 430 відаў пазваночных і да 20 тыс. відаў беспазваночных. Насяляюць сушу, лаветра, воднае і глебавае асяроддзе, многія — паразіты. Адроздіваюцца ад інш. эўкарыётаў адсутнасцю (за невял. выюдочэннем) цэлюлозных клетачных абалонак. Ж. — гетэратрофы (жывяцца гатовымі арган. рэчывамі, неарган. злучэнні неласрэдна не асімілююць), размнажаюцца дзяленнем, пачкаваннем, яйцамі, жывадараджэднем і інш., здольныя да актыўнага перамяшчэндя. Некалькі дзесяткаў відаў Ж прыручаны чалавекам або разводзяцца ў няволі; шэраг Ж. належаць да паляўніча-прамысловых (собаль, пясец, ліс і інш). Многія Ж выкарыстоўваюцца як лабараторныя (марскія свінкі, трусы і інні). Пастаўшчыхом бялку жьшёльнага лаходжання служаць с.-г. Ж. Ў выніку ўздэеяння чалавека на жывую прыроду, пагаршэння экалагічных умоў, знішчэння дзікіх Ж. узнікла пагроза для існавання многіх відаў (у сярэднім y свеце штодзённа знікае 1 від або падвід). На Беларусі ахова Ж. рэгулюецца адпаведнымі законамі (гл. Ахова жывёл) і палажэннямі зямельнага, воднага і ляснога заканадаўстваў, міжнар. пагацненнямі і інш.; рэдкія і знікаючыя віды занесены ў Чырв. кнігу. ЖЫВЁЛЫ Ш К0ДНЫ Я. жывёльныя арганізмы рознага паходжання, узроўню арганізацыі, сістэматычнай прыналежнасці і экалагічных умоў месцапражывання, якія прама або ўскосна, часова або ластаянна, перыядычна або неперыядычна шкодзяць гаспадарцы, здароўю чалавека, свойскім і дзікім жывёлам і раслінам. Вылучаюць Ж.ш. y залежнасці ад аб’екгаў, якім яны шкодзяць: гасп. (шкоднікі сельскай, рыбнай, паляўнічай гаспадаркі і інш.), ландшафтным (шкоднікі поля, саду, агарода, лесу і ідш.), групам і відам раслід і жывёл (шкоддікі с.-г. раслін, хвойных і лісцевых парод дрэў і інш.). Назва «Ж.ш.» даволі ўмоўная, для канчатковай ацэнкі пэўдага віду жывёл y кожным выпадку неабходны дакладны эколага-эканам. аналіз. Аддак біягеацэнатычнае здачэлне віду вызначыць цяжка. Абсалютных Ж.ш. y прыродзе няма. На
460
ж ы вёльны
Беларусі да Ж.ш. належаць некат. віды млекакормячых (палёўкі звычайная і рыжая, дамавая мыш, чорны пацук і інш.), птушак (мышалоў балотны, шэрая варона, ястраб-цецяроўнік, верабей дамавы і інш.), рыб (напр., джпр), малюскаў (напр., дрэйсена) і інш.; найбольшую шкоду гаспадарцы прычыняюць Ж.ш. з класа насякомых (напр., шаўкапрады, пільшчыкі, пядзенікі, караеды, пухаеды, сляпні, каларадскі жук, шведская муха, бураковая блыха, гарохавы зерняед і інш.). Для барацьбы з Ж.ш. выкарыстоўваюцца гасп. (напр., агратэхн. прыёмы рэгуляцыі колькасці), біял. (натуральныя ворагі), механічныя (непасрэднае знішчэнне пасткамі і інш.), фізічныя (знішчэнне з дапамогай высокіх або нізкіх тэмператур, ультрагуку і інш.), хім. (ядахімікаты), генетычныя (масавы выпуск лятальных мутацый, якія парушаюць нармальны цыкл размнажэння Ж.ш.) метады. Ж Ы В ЁЛ ЬН Ы KPYXMÀJI гл. Глікаген. Ж Ы В ЁЛ ЬН Ы бП А С, гл. ў арт. Казкі пра жывёл. Ж Ы В ЁЛ ЬН Ы Я КАРМ Ы, прадукгы жывёльнага паходжання і адходы іх перапрацоўкі, якія выкарыстоўваюцца на корм с.-г. жывёлам. Найб. пашыраныя Ж.к.: малако і прадукды яго перапрацоўкі (адгон, сыроватка, маслёнка і інш.), адходы мясакамбінатаў (мука мясная, мяса-касцявая. крывяная, субпрадукты і інш.), рыбакамбінатаў (мука рыбная і інш.), птушкафабрык і інкубатарных станцый (мука з гідралізатаў пер’я, тумакі, заморкі), зверабойнага промыслу (мяса цюленяў і інш. жывёл і мука з іх туш), a таксама мясцовыя Ж.к. (кукалкі тутавага шаўкапрада, малюскі, азёрньм рачкі і інш.). Ж.к. маюць шмат біялагічна паўнацэннага нратэіну, багатыя вітамінамі, макра- і мікраэлементамі. Ж Ы В ЁЛ ЬН Ы Я РЭСЎ РСЫ , разнастайнасць жывёльнага свету акрэсленай тэрыторыі або Зямлі ў цэлым, якая складае рэальныя ці патэнцыяльныя крыніцы забеспячэння матэрыяльных, гасп. і іншых патрэб чалавека і грамадства; від прыродных рэсурсаў. Ж.р. — практычна гэта частка рэсурсаў кансументаў, якія непасрэдна выкарыстоўваюцца ў паляўнічай, рыбнай і інш. відах гаспадаркі, што грунтуюцца на промысле. Часам падзяляюць на рэсурсы карысных і рэсурсы жывёл шкодных. Маюць вял. практычнае і экалагічнае значэнне. Важнейшыя віды Ж.р. павінны ахоўвацда ад выдаткавання і выкарыстоўвадца радыянальна. ЖЫВ'іЦА, т а р п а т ы н а , т э р п е н ц і н, смала, якая вылучаецца пры падсочцы або пашкоджанні дрэў іглічных парод (хвоя, кедр, елка, піхта, лістоўніда).
Ж. светлая, празрыстая вязкая вадкасць. He раствараецца ў вадзе, раствараецца ў эфіры, абс. спірце, ацэтоне. Mae 35—38% шкіпінару і 62—65% смаляных кіслот. На паветры загусае, змяняе колер да цёмна-бурага і крышталізуецца ў выніку акіслення і выпарэння шкіпінару (прамысл. Ж. мае 16—20% шкіпінару). Здабываюць рэгулярнай паасочкай хвоі (выхад Ж. ў сярэднім 1— 1,1 кг/год). Выкарыстоўваюць як сыравіну для атрымання шкіпінару і каніфолі. На Беларусі хваёвую Ж. перапрацоўвае Барысаўскае акц. т-ва «Лесахімік». Я.Г.Міляшкевіч.
Ж Ы ВІЦА (сапр. П о п к a ) Юрый (7.10.1912, Пружаншчына — 29.4.1990), бел. грамадскі дзеяч, пісьменнік, журналіст. У 1930 уступіў y Бел. сялянскую партыю. У час Вял. Айч. вайны ўзначальваў аддзел працы і сац. забеспячэння ў акупацыйнай цывільнай адміністрацыі Пружан (1941— 42). 3 1942 y Германіі. У пасляваенны час член і старшыня шэрагу бел. арг-цый, рэдактар газ. «Беларуская праўда* (1946). Выдаваў час. «Напагатове» (1948), распаўсюджваў бюлетэнь «Весткі з Беларусі». Выдаў шмат кніг па гісторыі, этнаграфіі і культуры Беларусі, y т.л. працы У.Ігнатоўскага, А.Цвікевіча. У 1982 заснаваў y г. Ляіймен Беларускі музей, пры ім Інстытут беларусоведы (дырэктар y 1982—90), час. «Весткі Інстытута беларусаведы» (1986). Аўтар шматлікіх зборнікаў апавяданняў і аповесцей. Тв:. Сьвеціць y тумане. Ляймен, 1962; Носьбіт ідэі. Ляймен, 1964. А.С.Ляднёва. Ж Ы В 0 Е РЙЧЫВА, 1) сукупнасць жывых арганізмаў біясферы, колькасна выражаная ў элементарным хім. саставе, масе і энергіі. Тэрмін увёў рус. вучоны У.І.Вярнадскі (1926). Ж.р. звязана з біясферай матэрыяльна і энергетычна праз біягенную міграцыю атамаў y выніку дыхання, харчавання, росту і размнаж эння арганізмаў. Прадстаўлена Ж.р. аўтатрофамі, гетэратрофамі, міксатрофамі. Выконвае ў біясферы вял. работу і з ’яўляецца магутнай геал. сілай планетарнага характару, што вызначае выгляд Зямлі. Удзельнічае ў стварэнні арганагенных асадкавых парод (каменны вугаль, бітумы, вапняк, нафта і інш.), названых Вярнадскім біягенным рэчывам біясферы. Пры ўздзеянні Ж.р. ўтвараюцца і біякосныя рэчывы: амаль уся вада біясферы, глеба, кара выветрывання і інш. Mae спецыфічны хім. састаў (пераважаюць вадарод, вуглярод, азот, кісларод, натрый, магній, алюміній, крэмній, фосфар) і вял. сухую масу — 2,4— 3,6х1012 т. Геахім. функцыі вызначаюдь газавы састаў атмасферы (N 2 , О2 , СО 2 ). 2) Тэрмін, прапанаваны сав. біёлагам В.Б.Лепяшынскай (1950-я г.) для вызначэння пазаклетачнай субстанцыі (не выкарыстоўваецца). Ж Ы В Ы АВЁС, тое, што аўсюк. ЖЬІГА (англ. jig), 1) старадаўні нар. танец кельцкага паходжання. Спачатку парны танец (у маракоў пашыраны як сольны танец жартоўнага характару). У 17— 18 ст. папулярны салонны танец y краінах Зах. Еўропы. Пазней бытаваў пераважна ў народзе. Муз. памер 6/в, 9/в, і 2/8. Т эмп хуткі. 2) 3 17 ст. муз. п ’е-
сы розных тыпаў (у асн. 3-, 6-, дольныя); заключная частка Муз. форма «Ж > выкарыстана ў «Шчаўкунок» П.Чайкоўскага; y многіх бел. кампазітараў.
9-, 12сюіты. балеце сюітах
ЖЫГАЛКА а с е н н я я , з в ы ч а й н a я Ж. (Stomoxys calcitrans), насякомае сям. сапраўдных мух атр. двухкрылых. Пашырана ўсюды. Трапляецца ў непасрэднай блізкасці ад свойскіх жывёл (у памяшканні, на пашы). Дарос-
лыя — крывасмокі, пераносчыкі ўзбуджальнікаў многіх інфекцый: сібірскай язвы, тулярэміі, анаплазмозу буйн. par. жывёлы і інш. Цела даўж. 5,5—7 мм, шэра-чорнае, плямістае. Хабаток доўгі і цвёрды. Плоднасць 300—400 яец. Адкладвае яйцы ў гной, на раслінныя рэшткі, зрэдку ў раны жывёл і чалавека, дзе развіваюцца лічынкі. Колькасць Ж. павялічваецца ў канцы лета — пач. восені (мухі становяцца «лютымі»).
ЖЫГАНАЎ Назіб Гаязавіч (15.1.1911, г. Уральск, Казахстан — 1.6.1988), татарскі кампазітар, педагог. Нар. арт. СССР (1957). Герой Сац. Працы (1981). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1938). 3 1945 рэктар і выкладчык (з 1953 праф.) Казанскай кансерваторыі. Адыграў значную ролю ў станаўленні і развіцці тат. прафес. муз. культуры. Сярод твораў: оперы «Уцякач» (1939), «Свабода» (1940), «Залатавалосая» (1941), «Ільдар» (1942), «Цюляк» (1945), «Паэт» (1947), «Гонар» (1950), «Джаліль» (1957); балеты «Фатых» (1943), «Зюгра» (1946), «Дзве легенды» (1970); кантаты (1960, 1980); 16 сімфоній (1937— 85); камерна-інстр. і фп. творы, вак. цыклы, рамансы, песні. Дзярж. прэміі СССР 1948, 1950, 1970. Дзярж. прэмія Татарстана 1958. Ж Ы Г ІМ 0 Н Т I С т а р ы (1.1.1467 — 1.4.1548), вялікі князь ВКЛ і кароль польскі [1506— 48], y ВКЛ Жыгімонт II. Сын Казіміра IV Ягелончыка. Ад старэйшага брата, караля Чэхіі і Венгрыі Уладзіслава II, атрымаў y Сілезіі Глогаўскае (1498) і Опаўскае (1501) княствы, y 1504 прызначаны каралеўскім намеснікам Сілезіі, потым Лужыцы. Пасля смерці вял. кн. ВКЛ і караля польскага Аляксандра абраны на пасад ВКЛ (20.10.1506) і польск. каралём (8.12.1506). Унугр. палітыка Ж. I была накіравана на ўмацаванне дзярж. улады, аднак вайск. і фін. рэформы, спробы рэдукцыі (вяртання) каронных маёнткаў, захопленых магнатамі, не мелі вял. поспеху. У 1537 супраць Ж. I і магнатаў сярэдняя шляхта Полыдчы ўзняла
феад. мяцеж (т. зв. «курыная вайна»). Шляхта ВКЛ юрыдычна дамаглася роўных правоў з магнатамі: быў уведзены адзіны кодэкс законаў для дзяржавы — Статут Вяпікага княства Літоўскага 1529. Ж. I праводзіў актыўную знешнюю палітыку, але ў войнах з Маскоўскай дзяржавай быў страчаны Смаленск. Ддя адбіцця нападаў крымскіх татар на Украіне была створана памежная варта з мясц. жыхароў — казакі. У час перамогі Рэфармацыі ў Прусіі Ж. I згадзіўся на секулярызацыю Тэўтонскага ордэна і ўтварэнне на яго тэр. васальнага ў адносінах да Польшчы герцагства на чале са сваім пляменнікам Альбрэхтам Брандэнбургскім. Пры Ж. I пасля загадкавай смерці апошніх удзельных мазавецкіх князёў з Польшчай было ўз’яднана Мазавецкае княства (1526, канчаткова ў 1529). Праводзячы антыгабсбургскую палітыку, Ж. I заключыў саюзы з Ф ранцыяй (1524) і Турцыяй (1533). А кЫ ўную ролю адыгрывала ў палітыцы другая яго жонка (з 1518) Бона Сфорца, якая намагалася замацаваць кароны ВКЛ і Полыдчы за сваім сынам Жыгімонтам I I Аўгустам, дзеля чаго было праведзена яго абранне намінальна другім вял. князем і каралём (1529). У час панавання Ж. I y ВКЛ і Полынчы шырока распаўсюдзілася Рэфармацыя, што садзейнічала далейшаму ўздыму гуманізму і асветы. Літ.: F i n k e 1 L. Elekcya Zygmunta I: Sprawy dynastyi Jagielloriskiej 'i unii polskolitewskiej. Krakow, 1910; W o j c i e c h o w s k i Z. Zygmunt Stary (1506— 1548). Warszawa, 1979; W y c z a r i s k i A. Zygmunt Staiy. Warszawa, 1985. А.П.Грыцкевіч.
Ж Ы Г ІМ 0Н Т II А ў г у с т (1.8.1520, Кракаў — 7.7.1572), вялікі князь ВКЛ і кароль польскі [1548— 72, фармальна з 1529], y ВКЛ Жыгімонт III Аўгуст. Сын Жыгімонта I Старога і Боны Сфорцы. На сейме ВКЛ y кастр. 1529 Ж. II абраны вял. князем пры жыцці бацькі (г. зн. другім вял. князем). 18.12.1529 на польск. сейме Жыгімонт I дамогся абрання сына польск. каралём (каранаваны 20.2.1530). Рэальная ўлада засталася ў руках бацькі. Для ўстанаўлення сяброўскіх адносін са «Свяшчэннай Рымскай імперыяй» Жыгімонт I y 1543 арганізаваў шлюб Ж. II з эрцгерцагіняй Лізаветай, дачкой наследніка імператарскага трона Фердынанда (памерла ў 1545). У 1544 Ж. II фактычна пачаў кіраванне ў ВКЛ, куды Жыгімонт I не прьмзджаў, але захоўваў сваё вяршэнства. У 1547 Ж. II ажаніўся з Барбарай Радзівіл. У выніку шлюбу браты Барбары М .Радзівіл Руды і М.Радзівіл Чорны занялі кіруючае становішча ў ВКЛ, пэўны час Ж . II знаходзіўся пад іх уплывам. Супраць шлюбу былі Жыгімонт I, Бона і значная частка польск. магнатаў. Пасля смерці бацькі ў 1548 Ж. II стаў паўнапраўным вял. князем і каралём. Ён заключыў тайны трактат аб узаемнай дапамозе з каралём Чэхіі і Венгрыі Фердынандам Габсбургам. Гэты саюз прадоўжаны, калі ў 1553 Ж. II ажаніўся з эрцгерцагіняй Кацярынай, сястрой
сваёй першай жонкі. У далейшым адышоў ад саюзу з Габсбургамі. Знешняя палітыка Ж. II была накіравана на захаванне мірных адносін з суседнімі краінамі. Прусія заставалася васальнай дзяржавай y дачыненні да польск. караля. Адносіны са Ш вецыяй палепшыліся, калі там y 1568 трон заняў Юхан III, швагер Ж. II. Лівонская вайна 1558— 83 выявіла небяспеку з боку Маскоўскай дзяржавы і падштурхнула да заключэння Люблінскай уніі 1569, стварэння Рэчы
ЖЫГІМОНТ_____________ 461 1600—29. Падгрымаў Брэсцкую унію 1596, але быў вымушаны паспрыяць прыняццю пастаноў сеймаў Рэчы Паспалітай 1609, 1618 і 1631, якія гарантавалі правы праваслаўным. Прапаноўваў планы далучэння Маскоўскай дзяржавы да Рэчы Паспалітай як члена федэрацыі разам з Польшчай і ВКЛ. Падтрымаў Ілжэдзмітрыя /, Ілжэдзмітрыя II. Пасля
Жыгімонт I Сгары. Жыгімонт
II Аўгуст.
Жыгімонт ІП Ваза.
Паспалітай. Унутр. палітыка Ж. II была накіравана на ўзмацненне правоў сярэдняй шляхты. Садзейнічаў правядзенню валочнай памеры. Пачаў буд-ва ваенна-марскога флоту Польшчы і стварыў Марскую камісію. У час кіравання Ж. II y ВКЛ і Польшчы пашырылася Рэфармацыя ў розных яе галінах. Праводзіў палітыку талерантнасці ў адносінах да ўсіх канфесій. Прывілеем 1563 ураўнаваў паліт. правы правасл. шляхты ВКЛ з каталіцкай. Зацвердзіў Статут Вялікага княства Літоўскага 1566. Пад націскам кіраўніцтва каталіцкай царквы згадзіўся на допуск езуітаў y Полыігчу (1564) і ВКЛ (1569), што стала пачаткам контррэфармацыі ў гэтых краінах. Быў мецэнатам, на праўленне Ж. II прыпадае росквіт культуры эпохі Адраджэння ў ВКЛ. На Ж. II скончылася мужчынская лінія дынастыі Ягелонаў. Літ:. K o l a n k o w s k i L. Zygmunt August, wielki ksiqiç Litwy, do rolu 1548. Lwdw, 1913; C y n a r s k i S. Zygmunt August. Wroclaw etc., 1988; S u c h e n i - G r a b o w s k a A. Zyg munt August, krdl polski i wielki ksi^iç litewski (1520—1562). Warszawa, 1996. АМ.Грыцкевіч.
Ж Ы Г ІМ 0 Н Т III B a 3 a (20.6.1566, Грыпсхальм, Ш вецьы — 30.4.1632), вялікі князь ВКЛ і кароль польскі [1587— 1632], y ВКЛ Жыгімонт IV; кароль Швецыі [1592—99]. Сын караля ІІІвецыі Юхана (Яна) III Вазы і Кацярыны Ягелонкі, дачкі Жыгімонта I Старога. Абраны на трон Полыдчы і ВКЛ пасля смерці Стафана Баторыя. Каб замацаваць свае пазідыі сярод бел.-літ. магнатаў і шляхты, Ж. III выдаў 28.1.1588 y Кракаве прывілей, які зацвярджаў Статут Вялікага княства Літоўскага 1588. Пасля смерці бацькі ў 1592 заняў шведскі трон. Палітыка Ж. III па аднаўленні пазіцый каталіцкай царквы ў Швецыі правалілася, y 1599 пратэстанты скінулі яго з трона. Да к а ш а жыцця рабіў намаганні вярнуць швед. карону, пачаў вайну Рэчы Паспалітай са ІІІвецыяй
запрашэння царом Васілём Шуйскім швед. корпуса для барацьбы з войскамі Лжэдзмітрыя II Ж. III пачаў еайну Рэчы Паспалітай з Расіяй 1609— 18. У выніку разгрому рас. арміі каля Клушына (1610) Васіль Шуйскі быў скінуты з трона, маскоўскія баяры і гараджане абвясцілі царом сына Ж. III — каралевіча Уладзіслава Жыгімонтавіча (гл. Уладзіслаў IV Ваза). Да Дэулінскага перамір ’я 1618 Ж. III дапамагаў сыну я к «маскоўскаму цару». Намаганні Ж. III увесці ў Рэчы Паспалітай абсалютную манархію, спадчыннасць трона (а не выбары караля), зменшыць ролю палаты дэпутатаў (пасольскай ізбы), выклікалі ў 1606 рокаш (легальны мяцеж шляхты), які ўзначаліў гетман надворны каронны М.Зебжыдоўскі. У ліп. 1607 каля Гузава ракашане пацярпелі паражэнне. Рокаш скончыўся кампрамісам. Сейм абвясціў амністыю, зацвердзіў шляхецкія вольнасці, непарушнасць права выбару караля, пастаянную прысутнасць сенатараў для кантролю за яго дзеяннямі. Ж. III праводзіў актыўную палітыку ў паўд. напрамку. 3-за свайго ультракаталіцызму падтрымліваў імператара «Свяшчэннай Рымскай імперыі» ў яго барацьбе супраць Чэхіі і Трансільваніі, што выклікала пастаянныя напады на Украіну і паўд. Польшчу крымскіх татар і туркаў, саюзнікаў Трансільваніі. У 1620 польск. войска было разбіта туркамі каля Цацоры. Рэванш, атрыманы ім y 1621 пад Хацінам, не быў выкарыстаны з-за нерашучасці Ж. III. Ш мат y чым палітыка Ж. III прывяла да далейшага заняпаду дзяржавы і змянш эння яе ролі ў еўрап. паліт. жыцці 17 ст. Літ:. P o d h o r o d e c k i L. Wazowie w Polsce. Warszawa, 1985; W i s n e r H. Zygmunt ПІ Waza. Wroclaw etc., 1991. А.П.Грыцкевіч.
Ж Ы П М О Н Т КЕЙСТУТАВІЧ (каля 1365 — 20.3.1440), вялікі князь ВКЛ [1432— 40]. Малодшы сын Кейстута, брат Вітаўта. У час барацьбы за ўладу
462
ЖЫГМАНДЗІ
паміж Вітаўтам і вял. кн. Ягайлам апошнім быў зняволены (1382— 84). Удзельнік бітвы на Ворскле 1399, перагавораў і заключэння мірных дагавораў з Тэўтонскім ордэнам 1398, 1411, 1422 і 1431, уній Полыпчы з ВКЛ, пачынаючы з 1401, Грунвальдскай бітвы 1410. Пасля смерці Вітаўта і абрання на трон ВКЛ Свідрыгайлы ў 1432 удзельнічаў y змове супраць вял. князя. Пасля ўцёкаў Свідрыгайлы ў Полацк Ж. К. абвешчаны вял. князем ВКЛ. Яго ўладу прызналі Літва, Жамойць, Падляшша, Берасцейска-Драгічынская і Менская землі, прынёманскія воласці. Астатнія бел., укр. і рускія землі падгрымалі Свідрыгайлу, які замацаваўся ў Віцебску (гл. Свідрыгайлы паўстанне 1432—39). Каб залучыць на свой бок бел. і ўкр. феадалаў, Ж. К. выдаў прывілей 1434, пачаў вылучаць на дзярж. пасады літ. і бел. баяр, што выклікала незадавальненне буйіш х феадалаў і князёў. У апошнія гады панавання Ж. К. пачаў аддаляцца ад Польшчы і страціў яе падтрымку. Забіты ў Трокскім замку ў выніку змовы феадалаў. АМ.Грыцкевіч. Ж Ы ГМ АНДЗІ (Zsigmondy) Рыхард Адольф, гл. Зігмандзі Рыхард Адольф.
Жыгулі
Ж Ы ГУЛІ, Ж э г y л і, горы на правым беразе р. Волга, y яе лукавіне (Самарская Лука), ч. Прывалжскага ўзвышша, y Самарскай вобл. Расіі. Даўж. каля 75 км, выш. да 375 м. Складзены пераважна з вапнякоў і даламітаў. Глыбокія яры і лагчыны. Вяршыні — Лысая гара, уцёс Шалудзяк, Бахілава гара, Вярблюд і інш. вельмі маляўнічыя. На паўн. схілах шыракалістыя і хваёвыя лясы, на паўд. — лесастэпы. У раёне Ж. Волжская (Куйбышаўская) ГЭС. Жыгулёўскі запаведнік. Прыродны нац. парк Самарская Лука. Турызм. ЖЫГУЛ’і , вёска ў Шайцераўскім с/с Верхнядзвінскага р-на Віцебскай вобл. Цэнтр калгаса. За 5 км на ПдУ ад Верхнядзвінска, 170 км ад Віцебска, 8 км ад
чыг. ст. Бароўка. 245 ж., 93 двары (1997). Клуб, б-ка, аддз. сувязі. «ЖЫГУЛ'і», марка легкавых аўтамабіляў Волжскага аўтамаб. з-да (г. Тальяці, Расія). Гл. ў арт. ВАЗ. Ж Ы ГЎ ЛІН Анатоль Уладзіміравіч (н. 1.1.1930, г. Варонеж, Расія), рускі пісьменнік. Скончыў Варонежскі лесатэхн. ін-т (1960). Друкуецца з 1949. У 1949— 54 рэпрэсіраваны. Тэмы чалавечай стойкасці, лагерных выпрабаванняў y зб-ках «Рэйкі» (1963), «Памяць» (1964), «Палярныя кветкі» (1966), «Лятучыя дні» (1989). У аўтабіягр. аповесці «Чорныя камяні» (1988) — спроба моладзі супрацьстаяць ідэалогіі сталінскага рэжыму. Філас. роздумам, лірыкай напоўнены паэт. зб-кі «Салавецкая чайка» (1979), «Жыццё, неспадзяваная радасць» (1980), «У надзеі вечнай» (1983) і інш. Te:. Нз разных лет, нз разных далей. М., 1986; Стнхотворення. М., 1987; Черные камнн. М., 1990. Літ:. Л а п ш н к о в А.П. Анаталнй Жнгулнн: «Урокн гнева н любвн...» М., 1980.
ЖЫГУЛЙНКА, Жыгулянскі к a н a л, рака ў Івацэвіцкім і Бярозаўскім р-нах Брэсцкай вобл., левы прыток р. Ясельда (бас. р. Прыпяць). Даўж. 44 км. Пл. вадазбору 595 км2. Пачынаецца за 4 км на ПдЗ ад в. Заполле Івацэвіцкага р-на, цячэ ў межах паўн.-зах. ч. Прыпяцкага Палесся па забалочанай і лясістай мясцовасці, працякае праз Чорнае воз. (пасля выхаду з яго называецца Дарагабуж). Даліна і пойма невыразныя. Рэчышча на працягу 26 км да ўпадзення ў возера каналізаванае. Ж Ы ГУ НЁЦ , кветкавая расліна, гл. ў арт. Павойнік. Ж Ы ГУ ІЮ Ў Алесь (Аляксавдр Міхайлавіч; н. 27.11.1954, в. Тройца Шклоўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. паэт. Скончыў БДУ (1976). Настаўнічае. Друкуецца з 1969. Асн. тэмы паэзіі: родная зямля, вобразы вяскоўцаў, іх побыт, узаемаадносіны, перажыванні лірычнага героя, аналіз гераічнага мінулага Радзімы (зб-кі «Матчына вышыванка», 1984, «Мая Тройца», 1993). Ж Ы Г У Н 0Ў Уладзімір Раманавіч (н. 9.4.1920, в. Шамаўшчына Мсціслаўскага р-на Магілёўскай вобл.), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Адэскую ваен. авіяц. школу пілотаў (1942), Ваен.-паветр. акадэмію (1955). У Чырв. Арміі з 1941. У Вял. Айч. вайну камандзір звяна штурмавога авіяпалка Ж. з 1943 на Сцяпным, 2-м і 1-м Укр. франтах, зрабіў 194 баявыя вылеты. Удзельнік Курскай бітвы 1943, Яска-Кішынёўскай аперадыі 1944, вызвалення Польшчы, Румыніі, Чэхіі, Славакіі, баёў на тэр. Германіі. Вызначыўся ў час ліквідацыі бродскай варожай групоўкі і пашырэння Сандамірскага пладцарма (Польшча). Да 1960 y Сав. Арміі. Ж Ы ГЎЧЫ Я, к н і д a р ы i (Cnidaria), тып кішачнаполасцевых. 4 кл.: гідроідныя, сцыфоідныя, каралавыя паліпы і выкапнёвыя кануляты (Conulata). Каля 9 тыс. сучасных і 20 тыс. вымерлых відаў.
Пашыраны ва ўсіх морах. Ёсць прэснаводныя віды (гідры), y т.л. на Беларусі. Адзінкавыя або каланіяльныя арганізмы. 1 жыццёвыя формы: прымацоўваюцца да субстрату (паліпы) або плаваюць (медузы). Цсла з 2 слаёў — эктадэрмы і энтадэрмы. Паміж імі студзяністападобная мезаглея. У эктадэрме ёсць жыгучыя клеткі. Большасць раздзсльнаполыя. Размнажэнне палавое і бясполае. Кормяцца беспазваночнымі.
Ж Ы ГЎ ЧЫ Я КЛЁТКІ, к р а п і ў н ы я к л е т кі , н е м а т а ц ы т ы , кнідац ы т ы, клеткі ў покрыўным эпітэліі і ў энтадэрме большасці кішачнаполасцевых, якія выконваюць функцыі нападзення на здабычу, яе ўтрымання і абароны ад ворагаў. Складаюцца з танкасценнай капсулы (нематацысты, кнідацысты), y поласці якой знаходзіцца спіральна закручаная ніць з пераважна ядавітай вадкасцю. Н а вонкавай паверхні клеткі ёсць нерухомы адчувальны валасок — кнідацыль, дакрананне да якога выклікае раздражненне Ж.к. і выкідванне жыгучай ніці. Укол ніці паралізуе і выклікае гібель дробнай, зрэдку болевы ацёк буйной жывёлы. Пасля выкідвання ніці Ж.к. гінуць. ЖЫГЯНКА, рака, гл. Альшанка. Ж Ы Д (Gide) Андрэ (22.10.1869, Парыж — 19.2.1951), французскі пісьменнік. Дэбютаваў паэт. «Сшыткамі Андрэ Вальтэра» (1891) і «Вершамі Андрэ Вальтэра» (1892), напісанымі пад уплывам сімвалізму. Апошні стаў вызначальным y аповесцях «Падарожжа Урыяна» і «Вопыт кахання» (абедзве 1893) і асабліва ў тэарэт. «Трактаце пра Нарцыса» (1891). Сталыя п р о за.і драматургія Ж. адметныя вострай крытыкай маральных асноў і інстьпугаў бурж. грамадства, асабліва сям’і і царквы, распрацоўкай новых сюжэтных прыёмаў, угошвам паэтыкі саці — сярэдневяковага фарса: кніга лірычнай прозы «Ежа зямная» (1897), сатыр. аповесць «Кепска прыкаваны Праметэй» (1899) і аповесць «Імараліст» (1902). Вядомасць яму прынеслі раман «Цесная брама» (1909) і аповесць «Ізабель» (1911), y якіх распрацоўваецца тэма барацьбы асобы за права на самавыражэнне. Аўтар рамана «Падзямеллі Ватыкана» (1914) і аповесці «Пастаральная сімфонія» (1919), аб’яднацых рэзкай антыклерыкальнай накіраванасшо, рамана «Фальшываманетчыкі» (1926). Стылістычнай дасканаласцю вылучаецца яго драматургія («Цар Кандаўл», 1901, «Саул», 1903, «Эдып», 1931), «Дзённікі» (т. 1— 3, 1939— 50), эсеістыка. Нобелеўская прэмія 1947. Te.: Рус. пер. — Фальшнвомонетччкн; Тесные врата. М., 1991; Нзбр. промзв. М., 1993; Нзбранное. М., 1997. К.М.Міхееў.
Ж Ы Д (Gide) Шарль (29.6.1847, г. Юзес, Францыя — 13.3.1932), французскі эканаміст, гісторык, тэарэтык франц. каап. руху, стваральнік т.зв. Німскай школы. Скончыў Парыжскі ун-т (1874). Праф. ун-таў y Бардо (1874), Манпелье (1880), Парыжы (1898— 1920). Прыхільнік суб’ектыўнай школы палітэканоміі і тэорыі «кааператыўнага сацыялізму». Лічыў, што капіталіст. вытв-сць можа
быць рэфармавана шляхам масавага развіцця спажывецкіх кааператываў, якія забяспечаць справядлівыя адносіны паміж вытворцамі і спажыўцамі. У 1887— 1911 выдаваў час. «Revue d’Économie Politique» («Агляд палітэканоміі»). Аўтар прац «Прынцыпы палітэканоміі» (1884), «Гісторыя эканамічных вучэнняў ад фізіякратаў да навейшых часоў» (разам з Ш .Рыстам, 1909) і ін ш .
ЖЫДШЦКІ (Èidlicky) Вацлаў (н. 16.4.1931, в. Купічаў Валынскай вобл., Украіна), чэшскі літаратуразнавец і перакладчык. Д -р філалогіі (1967). Ганаровы д-р БДУ (1996). Скончыў Карлаў ун-т y Празе (1955), з 1976 праф. гэтага ун-та. Даследуе гісторыю бел. і ўкр. л-р, іх сувязі з чэш. л-рай. Аўтар прац «Украінская і беларуская літаратура ў чэшскіх перакладах» (1956), «Малы слоўнік савешсіх пісьменнікаў. Ч. 2. Украінскія і беларускія пісьменнікі» (1959, 2-е выд. 1966), «Даследаванні па гісторыі чэшска-беларускай супольнасці» (1960), «Кароткі нарыс гісторыі беларускай літаратуры» (1972); сааўтар «Слоўніка пісьменнікаў. Савецкі Саюз» (т. 1— 2, 1978, арт. пра бел. і ўкр. пісьменнікаў), «Нарысаў па гісторыі літаратур народаў СССР» (1982, з Р.Паралекам) і інш. На чэш. мову пераклаў кнігі А.Адамовіча, В.Быкава, Я.Брыля, У.Караткевіча, А.Карпюка, У.Калесніка, І.Пташнікава, І.Шамякіна, асобныя творы Ц.Гартнага, К.Чорнага і інш. Укладальнік «Анталогіі сучаснай беларускай паэзіі», аднатомнікаў Я.Купалы, М .Танка і інш. Л іт Г а р д з і ц к і А. Р а з м о в а з В ац л а в а м Ж ы дл іц кім / / Д а л я г л я д ы . М н ., 1980.
сей Хануш і Іосіф Ш мойла Скарабей. Прынесеныя імі ідэі ахапілі частку мясц. духавенства і гараджан прамаскоўскай арыентацыі (пратапопы Дзяніс і Аляксей, пратапоп Сафійскага сабора Гаўрыіл). Створаная секта мела тайны характар. У 1479 вял. кн. маскоўскі Іван III перавёў y М асгау ў прыдворныя цэргаы Дзяніса і Аляксея, якія распаўсюдзілі ерась сярод баярства і пры двары. Сярод ерэпгыкоў былі дзяк Пасольскага прыказа Ф.Курыцын, нявестка Івана III Алена, баяры І.Патрыкееў, С.Рапалоўскі і інш. «Жыдоўствуючыя» крытыкавалі царк. іерархію, падвяргалі сумненню боскасць Хрыста, траістасць Бога, існаванне замагільнага жыцця, адмаўлялі ўсе прадметы рэліг. культу, ін-т манаства і інш. Ерась была выкрыта ў 1487 і асуджана царк. саборамі 1488, 1490, 1503 і 1504. Наўгародскі архіепіскап Генадзь і настаяцель Валакаламскага манастыра Іосіф Валоцкі абвінавацілі ерэтыкоў y схіленні ў іудаізм (што аспрэчваецца шэрагам гісторыкаў) і дамагліся ад Івана III санкцыянавання ў 1504 смяротных прысудаў іх кіраўнікам. Пасля гэтага ерась заняпала, некат. «жыдоўствуючыя» ўцяклі ў ВКЛ. Крьміцамі вывучэння «Ж.» е. з’яўляюцца пасланні Генадзя, праца Іосіфа Валоцкага «Асветнік», матэрыялы царк. сабора 1490, літ. помнікі саміх «жыдоўствуючых» (пераклады кніг Старога Запавету на царк.-слав. мову рус. рэдакцыі з дамешкам беларусізмаў). С.В.Марозава. ЖЫДЧА, вёска ў Хойнаўскім с /с П інскага р-на Брэсцкай вобл., каля вадасх. Жыдча. Цэнтр саўгаса. За 22 км ад горада і чыг. ст. Пінск, 200 км ад Брэста. 706 ж., 232 двары (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. ЖЬІДЧА, вадасховішча ў Пінскім р-не Брэсцкай вобл., за 22 км на ПдЗ ад г. Пінск, каля в. Жыдча. Створана ў 1980 на месцы выпрацаванага радовішча торфу. Пл. 1,2 км2, даўж. 1,3 км, найб. шыр. 1,1 км, найб. глыб. 9 м, аб’ём вады 5,1 млн. м3. Наліўное. Напаўняецца вадой з р. П рыпяць пры дапамозе водападваднога канала. Ваганні ўзроўню на працягу года да 6 м. Выкарыстоўваецца для арашэння, рыбаводства і рэкрэацыйных мэт. ЖЫ Ж АЛЬ, y беларускай народнай міфалогіі бог агню, апякун рамёстваў, найперш кавальскага. Яго ўяўлялі магутным дэманам, які пад зямлёй y вогненнай кузні куе зброю, каб скінуць Перуна. Ж. паважалі за мужнасць і непакорнасць, але баяліся яго. Былі ўпэўнены, што, калі ён доўга працаваў y кузні, перагравалася зямля і пачыналася засуха, гарэлі тарфяньм балоты і лясы. Калі Ж . выходзіў з-пад зямлі, Пярун y гневе кідаў y Ж. вогненныя стрэлы-маланкі. He папаўшы ў Ж., маланка магла быць прычынай пажару.
А.В.Мальдзіс. Ж Ы Д 0В ІЧ Марыя Андрэеўна (19.10.1906, в. Дукора Пухавідкага р-на Мінскай вобл. — 12.11.1977), бел. мовазнавец. Д -р філал. н. (1958), праф. (1959). Засл. дз. нав. Беларусі (1971). Скончыла Мінскі пед. ін-т (1938). Працавала ў Ін-це мовазнаўства АН Беларусі (1946— 59), БДУ (1943— 46, 1959— 77). Даследавала гісторыю бел. мовы і бел. гаворак. Аўтар працы «Назоўнік y беларускай мове» (ч. 1, 1969), адзін з аўтараў кніг «Курс сучаснай беларускай літаратурнай мовы. Марфалогія», «Нарысы па гісторыі беларускай мовы» (абедзве 1957), бібліягр. паказальніка «Беларускае мовазнаўства (1825— 1965)» (1967), рэдактар «Матэрыялаў для слоўніка мінска-маладзечанскіх гаворак» (вып. 1—3, 1970— 77). Н.С.Мажэйка. «ЖЫД0ЎСТВУЮЧЫХ» ЁРАСЬ, н а ў г а р о д с к а - м а с к о ў с к а я е р а с ь , рэлігійнае вучэнне апошняй трэці 15 — пач. 16 ст. ў Ноўгарадзе (потым i Mac rae), прыхільнікі якога былі абвінавачаны правасл. духавенствам y далучэнні да іудаізму (адсюль назва). Узнікла ва ўмовах барацьбы ВКЛ і Вял. княства Маскоўскага за ўплыў на Ноўгарад y апошні перыяд яго самастойнасці. У 1470— 71 намеснікам вял. князя ВКЛ y ЖЫ Ж КА (2izka) Я н (каля 1360, ТроцНоўгарадзе быў М.А.Алелькавіч (гл. ў наў, Чэхія — 11.10.1424), чэшскі нац. арт. Алелькавічы), y свіце якога былі вугерой, палкаводзец перыяду гусіцкіх чоныя яўрэі: лейб-медык Схарыя, Май-
ЖЫЖЭНКА______________ 463 войнаў. 3 дробнай шляхгы.. У 1406— 09 удзельнічаў y паўстанцкай вайне супраць паноў y Паўд. Чэхіі. 3 1409 на службе ў польск. караля Ягайлы\ прымаў удзел y Грунвальдскай бітве 1410. У 1414 пры двары Вацлава IV. Адзін з кіраўнікоў паўстання жыхароў Новага Месца ў Празе 30.7.1419. Першыя перамогі атрымаў y пач. 1420 каля Некамір-
А .Ж ы д.
Я .Ж ы ж к а . 3 к а р ц ін ы м а с т а к а Р .Б е м а .
жа і Судамержа. Вызначыўся 14.7.1420 пры абароне Віткавай гары каля Прагі. Са снеж. 1420 першы гетман табарытаў. На Часлаўскім сейме 1.6.1421 выбраны ў ліку 20 правіделяў Чэшскай зямлі. Выразнік інтарэсаў дробнай шляхты і мяшчан-гусітаў, падтрымліваў «Чатыры пражскія артыкулы». У ліп. 1421 пры аблозе замка Рабі Ж. страціў зрок. У час 3-га крыжовага паходу супраць гусідкай Чэхіі ў 1422 разбіў ням. войска каля Кутна-Горы і Н ям ец й Броду. У пач. 1423 парваў з радыкальнымі табарытамі і заснаваў ва Усх. Чэхіі Малы Табар. 7.6.1424 разбіў войска пражан і паноў каля Малешава. Памёр ад чумы ў час аблогі г. Пршыбіслаў. Літ.: Р е в з н н Г .Й . Я н Ж н ж к а . [M .J, 1952; ,М a ц е к Й . Т а б о р в гу с н т с к о м р е в о л ю ц н о н н о м д в н ж е н н м : П е р . с ч еш . Т . 2. М ., 1959; О з о л н н А . Н Б ю р г е р с к а я о п п о з н ц н я в г у с н тс к о м д в н ж е н н н : С о ц .-п о л н т . т р е б о в а Дз.М.Чаркасаў. н н я . С а р а т о в , 1973.
Ж Ы Ж М А, рака на тэр. Літвы і Беларусі, правы прыток р. Гаўя (бас. р. Нёман). Даўж. 82 км. Пл. вадазбору 584 км2. Пачынаецца ў Шальчынінкскім р-не Літвы, цячэ ў Воранаўскім, Лідскім і Іўеўскім р-нах Гродзенскай вобл. Даліна трапецападобная. Пойма двухбаковая, забалочаная, шыр. да 800 м. Рэчышча на працягу 27,4 км ад в. Мікянцы Воранаўскага р-на каналізаванае, шыр. ад 5 да 15 м. Берагі пясчана-глеістьы, стромкія, часам абрывістыя. ЖЫ Ж^Ш КА ' Уладзімір Аляксандравіч (н. 23.1.1931, г. Дарагабуж, Расія), бел. перакладчык. Скончыў БДУ (1953). Настаўнічаў. 3 1953 y Дзярж. в ь ш - в е БССР, з 1964 на Бел. радыё, y 1969— 94 y час. «Нёман». Друкуецца з 1953. Пераклаў на рус. мову раманы М Лобана «Гарадок Устронь» (1972), Л.Арабей «Іскры ў папялішчы» (1973), А.Васілевіч «Пачакай, затрымайся...» (1975), Б.Са-
464
ЖЫЛА
чанкі «Вялікі Лес» (1986), В.Адамчыка «Голас крыві брата твайго» (1990), І.Чыгрынава «Вяртанне да віны» (1993), аповесць М.Гарэцкага «Дзве душы» (1991) і інш. Ж Ы ЛА ў г е а л о г і і, пласцінападобнае геал. цела, якое ўтварылася ў выніку запаўнення трэшчыны мінер. рэчывам або з прычыны метасамагычнага замяшчэння ім горнай пароды ўздоўж трэшчыны. Адрозніваюць простыя рудныя Ж. — адзінокія трэшчыны, і складаныя — пучкі трэшчын зон драблення ці рассланцавання. Даўж. ад некалькіх метраў да 200 км. 3 Ж. звязаны многія радовішчы розных відаў мінер. сыравіны (золата, свіш ова-цы нкавы я руды, вальфрам, ртуць і інш.). Ж Ы ЛЁ (Gillet) Нікала Франсуа (2.3.1709, г. Мец, Францыя — 7.2.1791), французскі скульптар. Вучыўся ў Каралеўскай акадэміі жывапісу і скулыітуры ў Парыжы (да 1745), y Ф р а ш . акадэміі ў Рыме (1746— 52). Выкладаў ў Пецярб. AM (1758— 77), значна паўплываў на развіццё рас. скулытгуры; сярод вучняў Ф .І .Шубін, М.І .Казлоўскі, Ф.Ф.Шчадрын, І.П .Пракоф’е ў і інш. Удзельнічаў y аздабленні Зімняга палаца ў Пецярбургу (1758—77). У 1778 вярнуўся ў Парыж. Прадаваў y станковай і арнаментальнадэкар. скулытгуры, дзе спалучаў рысы ракако з асобнымі элементамі класіцызму («Парыс з яблыхамі», 1757, партрэт вял. кн. Паўла Пятровіча, 1765, і інш.). Ж Ы Л ІБ ЁР (Gilibert) Ж ан Эмануэль (21.6.1741, г. Ліён, Францыя — 2.9.1814), французскі і бел. натураліст, хірург і анатам. Д-р медыцыны (1763). Скончыў ун-т y г. Манпелье і працаваў y Ліёнскім калежы (1763— 74). У 1775— 81 арганізаваў і кіраваў Гродзенскай медыцынскай акадэміяй. Заснавальнік акушэрскай і вет. школ y Гродне, клінічнага шпіталя (1775— 81), бат. сада. У 1781— 83 праф. натуральнай гісторыі мед. ф-та Гал. школы ВКЛ (пазней Віленскі ун-т), дзе заснаваў бат. сад. 3 1783 y Францыі. Навук. працы па флоры Беларусі, Літвы, Польшчы, па эпідэміялогіі эндэмічных хвароб y гэтых краінах. Ж ЬІЛ ІН Павел Авдрэевіч (18.3.1913, с. Вараб’ёўка Варонежскай вобл., Расія — 6.2.1987), расійскі ваенны . гісторык. Чл.-кар. AH СССР (1968), ген.-лейт. (1968). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1946). У Вял. Айч. вайну ўдзельнічаў y бітве пад Масквой, вызваленні Беларусі. 3 1958 нам. гал. рэдактара «Военно-йсторйческого журнала», з 1964 прарэктар Акадэміі грамадскіх навук пры Ц К К П С С , з 1966 нач. Ін-та ваен. гісторыі М ін-ва абароны СССР. Асн. працы: «Гібель напалеонаўскай арміі ў Расіі» (1968), «Фельдмаршал М.І.Кутузаў» (3-е выд., 1987), «Айчынная вайна 1812 г.» (3-е выд., 1988) і інш. Дзярж. прэмія С СС Р 1952, Ленінская прэмія 1982.
Ж ЬІЛІН Яўген Ільіч (н. 20.3.1939, г. Гомель), бел. мастак. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1971), выкладаў там y 1972— 75. Працуе ў станковай і кніжнай графіцы, жывапісе. Творчасці ўласцівы настальгічная рамантычнасць, багацце колеравай гамы (цыклы «Настальгія», «Мужчына і жанчына», карціны «Сон каралевы», «Красавіцкія мары», усе 1994). Аўтар акварэлей «Лета на Віліі» (1977), «Палескія краявіды» (1980), «Півоні» (1994), «Кветкі ў трох збанах» (1995), літаграфій «Лета» і «Цішыня» (абедзве 1972), «Восеньскі пейзаж» і «Успаміны пра лета» (абедзве 1981), «Поле» (1982), жывапісных твораў «Адыходзячыя ў аблокі» (1993), трыпціха «Дзецям Чарнобыля прысвячаецца» (1993— 94), «Выкраданне Еўропы» (1994) і інш. Праілюстраваў каля 70 кніг, многія з якіх адзначаны дыпломамі («Дарункі лесу» К.Цвіркі, 1969, «Такіх кветак не бывае» В.Гарбука, 1971, «Дзівы» І.Васілеўскага, 1972, і інш.).
верагодньм кантрасты, гіпербалы, парадоксы, іронія. За дакумент. аповесць «Мая нянавісць мацнейшая» (1964) і лепшыя творы сатыры і гумару Дзярж. прэмія Літвы 1972. Аўтар казак і п’ес для дзяцей, пабудаваных на фантастыцы і ўмоўнасцях (кн. «Робат і матылёк», 1978, Дзярж. прэмія Літвы 1979, «Ледзяная фея», 1979, «Падарожжа ў Тандадрыку», 1984, і інш.). На бел. мову асобныя творы Ж. пераклалі М.Базарэвіч, У.Казбярук. Ж Ы ЛІН СКІ Іосіф Іпалітавіч (20.4.1834, Віленская губ. — 1916), расійскі і бел. геадэзіст. Скончыў Пецярб. ін-т інжынераў шляхоў зносін (1854). У 1863— 73 кіраваў градусным вымярэннем дугі паралелі 52° паўн. ш. (на Беларусі прыкладна па лініі Брэст— Пінск— Мазыр— Гомель). У 1881— 93 нач. трыянгуляцыі зах. тэр. Расіі. У 1873— 98 узначальваў Заходмою экспедыцыю па асушэнні балот Палесся, пазней — забалочаных зямель Маскоўскай, Разанскай, Уладзімірскай
Я.Жылін Амазонка. 3 цыкла «Настальгія». 1994.
Ж Ы ЛІНА (Zilina), горад на П нЗ Славакіі, на р. Bar. Каля 100 тыс. ж. (1995). Вузел чыіунак і аўтадарог. Прам-сць: маш.-буд., тэкст., швейная, цэлюлознапапяровая, хімічная. Музей транспарту. У 15 ст. адзін з цэнтраў гусіцкага руху. Касцёлы: раманскі св. Стэфана (13 ст.), раманска-гатычны (15— 16 ст.). Турысцкі цэнтр сярэднягорнага раёна Малой Фатры. Ж Ы ЛШ СКА ЙТЭ (Zilinskaite) Вітаўтэ (н. 13.12.1930, г. Каўнас, Літва), літоўская пісьменніца. Засл. дз. культ. Літвы (1980). Скончыла Вільнюскі ун-т (1955). У кнігах апавяданняў, фельетонаў, літ. пародый «Не з першага погляду» (1962), «Анёл над горадам» (1967), «Парадоксы» (1973), «Карціна» (1981), «Дурман» (1984) і інш. высмейвае заганнасць маральна-быт. і грамадскіх з ’яў жыцця, адзначае складанасць і супярэчлівасць праблем сучаснай цывілізацыі. Сатырыка-гумарыстычным творам уласцівы не-
губ. Удзельнічаў y астр.-геад. работах за мяжой. Te.: Очерк работ Западной экспеднцнн по осушеняю болот (1873—1898). СПб., 1899. Ж Ы ЛІН С К ІС (Zilinskis) Арвідс (31.3.1905, в. Саука Екабпілскага р-на, Латвія — 31.10.1993), латышскі кампазітар, піяніст, педагог. Нар. арт. Латвіі (1965), нар. арт. СССР (1983). Праф. (1967). Скончыў Латвійскую кансерваторыю па класах фп. (1927) і кампазіцыі (1933, клас Я .Вітала). 3 1927 педагог Рыжскай нар. кансерваторыі, з 1937 — Латв. дзярж. кансерваторыі (з 1992 Латв. муз. акадэмія). Заснавальнік лат. аперэты: «У краі блакітных азёр» (1954), «Шэсць маленькіх барабаншчыкаў» (.1955), «Хлопцы з бурштынавага берага» (1964), «Тайна чырвонага мармуру» (1969), «Толькі ружы» (1977). Сярод інш. твораў: оперы «Залаты конь» (1965), «Ветрык, вей!» (1970), «Мая і Пая» (1980); дзіцячыя балеты «Спрыды-
тыс» (1968), «Чыпаліна» і «Чароўная птушка Лаліты» (1979), «Кошчын млын» (1986); кантаты; канцэрты з арк., y тл. для фп. (1948, 1983), для валторны (1985); больш за 800 хар. і сольных песень; музыка да драм. спектакляў і інш. Дзярж. прэмія Латвіі 1967. ЖЫЛІС-ГАРА (Zylis-Gàra) Тэрэса (н. 23.1.1930, Вільня), польская спявачка (сапрана). Вучылася ў Вышэйшай муз. школе ў Лодзі (1952— 57). 3 1957 y Оперным т-ры ў Кракаве. 3 1960 y ФРГ: салістка оперных т-раў y гарадах Обергаўзен, Дортмунд, Дзюселвдорф. Выступае ў буйнейшых т-рах свету. Валодае моцным рухомым голасам прыгожага тэмбру, вял. муз. культурай, акцёрскім майстэрствам. Адна з лепшых сучасных выканальніц партый y операх ВА.Моцарта. Сярод інш. партый: Дэздэмона, Леанора, Віялета («Атэла», «Трубадур», «Травіята» Дж.Вердзі), Чыо-Чыо-сан, Тоска (аднайм. оперы Дж.Пучыні), Манон («Манон» Ж .М аснэ), Ліза («Пікавая дама» П.Чайкоўскага). Mae вял. камерны рэпертуар. ЖЫЛІХАВА, вёска ў Бучацінскім с/с Капыльскага р-на Мінскай вобл. Цэнтр калгаса. За 32 км на Пд ад Капыля, 149 ш ад Мінска, 13 км ад чыг. ст. Цімкавічы. 590 ж., 240 двароў (1997). Сярэдняя шксша, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. ЖЫЛІЦКІ ПАЛАЦАВА- ПАРКАВЫ АНСАМБЛЬ, помнік палацава-паркавай архітэктуры 18— 19 ст. Створаны ў в. Жылічы Кіраўскага р-на Магілёўскай вобл. У ансамбль уваходзяць палац, парк, 3 штучныя вадаёмы (рыбная гаспадарка). П a л a ц пабудаваны ў 1830-я г. (арх. К.Падчашынскі) y стылі класіцызму. Спачатку ўзведзены гал. П -падобны 2-павярховы корпус, аздоблены порцікамі карынфскага ордэра: 6-калонным y цэнтры і 4-калоннымі на бакавых фасадах. Цэнтр. ч. вылучана бельведэрам над лесвічнай клеткай. Да паўн.-зах. тарца гал. корпуса пазней прыбудавана доўгае 2-павярховае крыло з палацавай царквой, якое замыкалася 2-павярховым корпусам з праезнай брамай. Фасады насычаны класіцыстычным арх. дэкорам. Інтэр’еры былі аздоблены пазалочанай лепкай, размалёўкай, дэкар. тканінамі і карцінамі (знішчаны ў 2-ю сусв. вайну). У будынку размешчаны саўгас-тэхнікум. Плошча п a р к y 18 га (разам з пладовымі садамі і рыбнай гаспадаркай каля 100 га). У плане — выцягнуты прамавугольнік, абмежаваны алеямі. Тэр. парку з П н на Пд перасякае р. Дабасна, якая ўтварае 3 маляўнічыя вадаёмы з астраўкамі (засталіся рэшткі масткоў і альтанак). Перад паўн. корпусам палаца ўцалелі фрагменты рэгулярнага парку пач. 18 ст. — круглая пляцоўка і 2 кляновыя алеі. У 1830-я г. створаны пейзажны парк, кампазідыя якога падпарадкавана палацаваму ансамблю. Перад усх. порцікам размешчаны партэр y выглядзе эліпса. У парку дэкар. формы дрэў (дуб звычайны пірамідальны, клён вастра-
лісты Швэдлера) і экзоты (хвоя веймутава, клён серабрысты і інш.). У.А. Чантурыя, В.РАнціпаў. Ж Ы Л ІЦ К І САЎГАС-ТФХНІКУМ. Засн. ў 1948 y в. Жылічы (Кіраўскі р-н). Спецыяльнасць (1997/98 навуч. г.): аграномія; плодаагародніцгва; вытв-сць, захоўванне і перапрацоўка прадукцыі раслінаводства. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Паводле бесперапыннай інтэграванай сістэмы прафес. адукацыі прымаюцца таксама выпускнікі прафес.-тэхн. навуч. устаноў. Навучанне дзённае і завочнае. ЖЫ ЛКА Уладзімір Адамавіч (27.5.1900, в. Макашы Нясвіжскага р-на Мінскай вобл. — 1.3.1933), бел. паэт. Вучыўся ў Пражскім ун-це (1923— 26). Як рэдактар час. «Новы прамень» (ГТрага) залрошаны ў 1926 y М інск для ўдзелу ў навук., канферэнцыі па рэформе правапісу; застаўся тут. Працаваў y газ. «Звязда» і муз. тэхнікуме. У 1930
Жыліцкі палацава-паркавы ансамбль. Палац.
беспадстаўна арыштаваны, высланы ў г. Уржум (Кіраўская вобл.). Там і памёр. Рэабілітаваны ў 1960. Друкаваўся з 1920 y мінскіх вьшаннях, з 1921 y зах.-бел. прэсе, з 1923 y часопісах бел. студэнцтва ў Чэхаславакіі, пражскім зб. «Славянская кннга». Паэт рамант. складу. Аўтар лірычнай паэмы «Уяўленне» (Вільня, 1923), зб-каў вершаў «На ростані» (Вільня, 1924), «3 палёў Заходняй Беларусі» (М н., 1927). Творча пераносіў традыцыі еўрап. рамантызму на глебу зах.-бел. л-ры. У вершах «Віхор», «Меч», «Хто смелы» і інш. y сімвалічных вобразах паэтызаваў ахвярнае служэнне Радзіме, свабодзе. Выяўляў ідэю паяднання чалавека з сацыяліст. явай, сцвярджаў хараство новых узаемаадносін асобы і грамадства («Млынар паставіў застаўкі», «Раніцою», паэма «Тэстамент»). Творчасці Ж. ўласцівы інтэлектуальная, гуманіст. і эстэт. культура, высокае паэт. майстэрства. Пераклаў на бел. мову асобныя творы М Л ермантава, А.Міцкевіча, Г.Ібсена, Ш.Бадлера, І.Волькера, Б.Ясенскага. Тв.\ Вершы. Мн., 1970; Пожні. Мн., 1986; Творы. Мн., 1996; Творы. Мн., 1998.
жылкін
465
Літ:. К а л е с н і к У. Ветразі Адысея: Уладзімір Жылка і рамантычная традыцыя ў бел. паэзіі. Мн., 1977; Я г о ж. Усё чалавечае. Мн., 1993. УЛКалеснік. ЖЫЛКАВАННЕ, 1) сістэма размяшчэння праводзячых сасудзіста-валак-
Ж.Э.Жылібер.
У.АЖылка.
Від з двара.
ністых пучкоў (жылак) y лісцевых пласцінках і інш. органах вышэйшых раслін (акрамя імхоў); важная сістэматычная прыкмета. Бывае паралельнае (злакі, асокі), дыхатамічнае (гінкга, некат. папараці), дугавое (ландыш, купена, трыпутнік), сеткаватае (клён, яблыня, шалфей). Дугавое і паралельнае Ж. ўласціва аднадольным раслінам, сеткаватае (або перыстае) — пераважна двухдольным раслінам. Ж ылкі ёсць таксама ў чашалісціку, пялёстках, пладах і сцёблах раслін. 2) Ж. ў насякомых — відаспецыфічнае; размяшчэнне жылак на крылах. Ж ылкі ўяўляюць сабой полыя трубчастыя патаўшчэнні пласцінкі крыла, y якіх размешчаны адгалінаванні трахейных ствалоў і нерваў; утвараюць каркас крыла. Ж Ы Л К ІН Барыс Дзмітрыевіч (15.3.1895, Гастынскае ляснідтва, Варшаўская губ., Польшча — 5.3.1979), бел. вучоны ў галіне лесаводства. Д-р с.-г. н. (1966), праф. (1931). Засл. лесавод Беларусі (1965). Скончыў Петраградскі лясны ін-т (1917). У 1946— 79 y Бел. тэхнал. ін-це. Навук. працы па біялогіі, дэндралогіі, экалогіі і тыпалогіі
466
ЖЫЛКІН
лесу, біял. меліярацыі, водаахоўнай ролі, праблемах павышэння прадукцыйнасці лясоў. Т в Повышенне продуктнвноста сосновых насажденнй культурой люпнна. Мн., 1974. Ж Ы ЛК ІН Уладзімір Барысавіч (9.9.1919, лясны кардон Белы ключ, Татарстан — 13.6.1997), бел. вучоны ў галіне металургіі. Канд. тэхн. н. (1972). Сын Б.Дз.Жылкіна. Скончыў Артыл. акадэмію ў Самаркандзе (1943), Горны ін-т (1949, Ленінград). У 1973— 91 y НДІ парашковай металургіі (Мінск). Навук. працы па гідраэлектраметалічнай вытв-сці нікелю, стварэнні новых фільтравальных элементаў. Распрацаваў сістэму ачысткі электралітаў нікелевай вытв-сці на аснове тытанавых фільтраў (у сааўт). Ленінская прэмія 1965. ж ы л кб Уладзімір Васілевіч (н. 20.2.1925, в. Лугавая Слабада Мінскага р-на), бел. вучоны ў галіне глебазнаўства. Д -р с.-г. н. (1974). Скончыў БДУ (1951). 3 1958 y Бел.НДІ глебазнаўства і аграхіміі. Навук. працы па вывучэнні эрозіі глеб Беларусі, распрацоўцы мерапрыемстваў па барацьбе з эрозіяй і павышэнні ўрадлівасці эрадзіраваных глеб, глебаахоўных тэхналогій вырошчвання с.-г. культур, глебаахоўнай контурна-меліярацыйнай сістэмы земляробства. Тв:. Эроднрованные почвы Белорусснн н нх нспользованне. Мн., 1976; Сохраненме почв. Мн., 1989 (у сааўт.); Земледелне с почвоведеннем. Мн., 1989 (у сааўт.). Ж Ы ЛЛЁ, збудаванні для жыцця і арганізацыі побыту чалавека, аховы ад неспрыяльных уздзеянняў прыродных фактараў. Тыпы Ж. вызначаюцца ўзроўнем развіцця прадукц. сіл грамадства, буд. тэхнікі, характарам сац. адносін, геагр. асяродцзя і традыцый арганізацыі сямейнага ладу; разнавіднасці, маст. і кампазіцыйныя асаблівасці, абсталяванне і ўпрыгожанне інтэр’еру — эстэт. густам чалавека. Найб. простыя тыпы Ж. вядомы з часоў каменнага веку (пячоры, зямлянкі, паўзямлянкі, буданы, пабудовы на пілях і інш.). Краінам з цёплым кліматам характэрны тып Ж. з групоўкай замкнёных звонку памяшкан-
няў вакол унутр. адкрытых дворыкаў (мегароны Стараж. Грэцыі, атрыумна-перыстыльныя дамы Стараж. Рыма); y краінах з умераным і халодным кліматам будавалі прамавугольныя ў плане дамы з асвятленнем праз вокны ў сценах. 3 паяўленнем гарадоў вылучыліся тыпы rap. і сельскіх пабудоў. У гарадах побач з ікдывід. 1—2-павярховымі дамамі будавалі шматпавярховыя на некалькі сем’яў (інсулы Стараж. Рыма). Для сярэдневякоўя характэрны замкі і палацы — Ж. феадалаў. Складваліся тыпы сялянскага Ж., якое захавала свае характэрныя рысы на многія стагоддзі; y гарадах сфарміраваўся тып дома, дзе спалучаліся жылыя, гандл. і складскія памяшканні, майстэрні рамеснікаў. У буд-ве такіх дамоў выкарыстоўвалі драўляныя канструкцыі (на аснове каркаса ці зруба), a таксама цагляныя, каменныя і мяшаныя (тэхніка «прускага муру»). Высокім маст. узроўнем вызначалася архітэктура рэнесансу (гл. Адраджэнне), барока, класіцызму. Рост гарадоў і гар. насельнідтва ў 19 ст. прывялі да разбурэння структуры старых феад. гарадоў і, як вынік, да змены традыц. тыпаў Ж. Гар. Ж. 20 ст. развіваецца ў рэчышчы асн. арх. стыляў (мадэрн, канструк-
палях і памостах (в. Асавец Бешанковіцкага р-на). У жал. веку будавалі паўзямлянкі слупавой канструкцыі (в. Малышкі Вілейскага р-на), якія з 5—8 ст. паступова змяніліся невял. наземнымі дамамі слупавой і зрубнай канструкцый, разлічанымі на адну сям’ю (в. Гарадзішча Мядзельскага, в. Тайманава Быхаўскага р-наў). Такое аднакамернае Ж. забяспечвала патрэбы сям’і і стала асновай для развіцця ўсіх тыпаў жылых сельскіх і гар. дамоў на Беларусі. У сярэдневякоўі вядомы зрубныя 1-, 2-, 3-камерныя дамы, якія разам з гасп. будынкамі складалі сядзібу. Архітэктура Ж ., яго планіроўка і маст. асаблівасці вызначаліся заможнасцю гаспадара і арх.-буд. традыцыямі асобных гіст.-этнагр. рэгіёнаў (Паазер’е, Падняпроўе, П анямонне і інш.). Гар. Ж. 9— 13 ст. y асноўным складалася з невял. адназрубных пабудоў, якія ставілі вельмі шчыльна (Брэст, Віцебск, Мінск, Полацк і
тывізм, функцыяналізм і інш.; гл. таксама Урбанізм і Дэзурбанізм). На Беларусі з прымітыўных відаў Ж. (ямы, пячоры, буданы) развіліся яго найб. стараж. формы, што адносядца да эпохі палеаліту. Пабудовы мелі канструкцыйную аснову з касцей маманта (паселіпгча Бердьіж Чачэрскага р-на). Для неаліту і бронз. веку характэрны паглыбленыя ў зямлю ж ыльм збудаванні з шатровымі дахамі (каля воз. Лідін Калінкавіцкага, в. Лучын Рагачоўскага р-наў). Вядомы таксама збудаванні на
інш.). Ж. феадалаў 14— 16 ст. мела элементы абарончых збудаванняў (замкі, дамы-крэпасці). У 16— 18 ст. гар. і местачковае Ж. характарызавалася ўскладненнем планіроўкі, пашырэннем мураванага буд-ва, буд-ва ў тэхніцы «прускага муру» і змешаных канструкцый. Дамы гандляроў і рамеснікаў стваралі аснову забудовы цэнтр. вуліц і плошчы (рынку), часам мелі на гал. фасадзе галерэю на слупах — падчэні (Іўе, Мір). У 18 ст. атрымаў пашырэнне гар. дом з мураваным гал. фасадам і драўлянай
ПТТПттг
«ÎUiÛÏÏ Да арт. Жыллё. Дом рамесніка ў г. Нясвіж Мінскай вобл. 1721.
Да арт. Жыллё. Дом канца 19 — пач. 20 ст. Беларускі дзяржаўны музей народнай архітэктуры і побьпу.
чВПЯШШПІ
Да арт. Жыллё. Жылы дом y г.п. Ветка Гомельскай вобл. 1950-я г.
часткай y глыбіні двара (Нясвіж, Гродна, Паставы). 3 17 ст. пашырылася буд-ва палацава-паркавых комплексаў. Асн. алементам іх стаў палац ці сядзібны дом з элементамі ордэрнай сістэмы, a таксама ў стылі рамантызму. 3 2-й пал. 19 ст. ў сувязі з распрацоўкай планаў забудовы гарадоў структура гар. Ж. змянілася. Павялічылася буд-ва шматкватэрных жылых дамоў. У 1920-я г. буд-ва і рэканструкцыя Ж. пачалі ажьшцяўляцца на планавай аснове. З ’явіліся рабочыя пасёлкі (імя Камінтэрна ў Мінску і інш.). У канцы 1920 — пач. 1930-х г. сталі будаваць шматпавярховыя шматкватэрныя дамы. Сац. ўмовы садзейнічалі з’яўленню новых тыпаў Ж.: інтэрнаты, дзіцячьм дамы, дамы-камуны, якія ўключалі і прадпрыемствы камунальна-быт. абслугоўвання. У Вял. Айч. вайну на Беларусі знішчана каля 400 тыс. жылых будынкаў, што патрабавала значных намаганняў для аднаўлен-
адчуваецца імкненне да захавання традыц. вырашэнняў. Літ:. В о н н о в А.А. Жллшцное стронтельство в Белорусской ССР. Мн., 1980; Т р а ц е в с к л й В.В. Нсторля архлтектуры народного жнлмша Белорусслл. Мн., 1989; С е р г а ч е в С.А. Белорусское народное зодчество. Мн., 1992; Л a к о т к a А.І. Пад стрэхамі прашчураў. Мн., 1995. С.А. Сергачоў. Ж ЬІЛЛЁВА-БУДАЎІЙЧЫ КААПЕРАТЫЎ, добраахвотнае аб’яднанне грамадзян з мэтай буд-ва жылых памяш канняў на ўласныя сродкі або з дапамогай крэдытаў, субсідый і інш. форм дзярж. падтрымкі. Кааператыў як юрыд. асоба — уласнік жылых памяшканняў y будынках Ж .-б.к. Яго члены маюць права ўласнасці тсшькі на паенакапленні ў кааператыве адпаведна ўнесеных сродкаў і кошту іх жылых памяш канняў, a права ўласнасці на жылое памяшканне — пасля аплаты яго поўнай вартасці і юрыд. афармлення гэтага
арт. Жыллё. даібны д о м y Ч ы рвон ы Б е г Ж л о б ін ск ага 5на Г ом ельай вобд.
ня жылога фонду. 3 сярэдзіны 1950-х г. пашырылася буд-ва Ж. індустр. метадамі, выкарыстанне вял. арх. элементаў (панэльныя і аб’ёмньм блокі і інш.), што дало магчымасць паскорыць тэмпы ўзвядзення будынкаў. Значныя аб’ёмы жыл. буд-ва садзейнічалі прагрэсіўным метадам планіроўкі і забудовы раёнаў. Сучасныя жыльм дамы маюць адпаведнае быт. і інж. забеспячэнне, адпавядаюць нормам сан. гігіены. Сталі пашыранымі малапавярховыя (1— 2 паверхі), сярэдняй паверхавасці (3— 5), шматпавярховыя (6— 10), павышанай паверхавасці (11— 16) і вышынныя (больш за 16 паверхаў), адна- ці шматсекцыйныя, калідорныя, галерэйныя, змешанай планіроўкі будынкі. Больш сталі будаваць дамоў катэджавага тыпу і аднаго з відаў часовага Ж. — садовых домікаў. Асн. тыпам сял. Ж. заставаліся зрубныя хаты пач. і сярэдзіны 20 ст. (гл. Драўлянав дойлідства). Сучасныя вясковыя жьшыя дамы па планіровачнай арганізацыі і ўзроўні інж. абсталявання набліхаюцца да гарадскіх, y іх аб’ёмна-прасторавай кампазідыі і маст. вырашэнні
права. Дзейнасць і кіраванне Ж .-б.к. рэгулююцца статутам, які прымаецца на ўстаноўчым сходзе. Вышэйшы орган кіравання — агульны сход, які вьібірае праўленне, старшыню, рэвіз. камісію. Першыя Ж .-б.к. ўзніклі ў 19 ст. ў Зах. Еўропе. У БССР пачалі стварацца з 1921. У 1937 ліквідаваны, a іх дамы перададзены ў фонд мясц. органаў улады. Для паскарэння тэмпаў буд-ва ў адпаведнасці з рашэннем урада СССР y 1958 стварэнне Ж .-б.к. адноўлена. У канцы 1980 — пач. 1990-х г. развіццё
Д а арт.
Жыллё.
Ж ы л ы д о м y М ін с к у .
ЖЫЛЛЁВАЯ
467
набыло новы ўзровень (могуць стварацца ў нарматыўна-явачным парадку, больш дэмакратычна праводзіць сваю дзейнасць і інш.). Развідцё Ж .-б.к. (пры ўмове дзярж. фін. падтрымкі) — адна з перспектыўных форм вырашэння жыллёвага пытання. Гл. таксама Жылпёвы фонд. У.А.Вітушка. ЖЫЛЛЁВАЕ БУДАЎН'іЦТВА, гл. ў арт. Будаўніцтва, Жыллёвая гаспадарка, Жыллёвы фонд. ЖЫЛЛЁВАЕ ПРАВА, сукупнасць прававых норм, якія рэгулююць адносіны па выкарыстанні жыллёвага фонду — набыіші, буд-ве, кіраванні, эксплуатацыі і рамонце, размеркаванні і прадастаўленні жылля для грамадзян. Ж.п. не з ’яўляецца самаст. галіной права і супадае па сэнсе з паняццем «жыллёвае заканадаўства». У Рэспубліцы Беларусь гал. крынідай Ж .п. з’яўляюцца Канстытуцыя і жыллёвы кодэкс Рэспублікі Беларусь. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь гарантуе грамадзянам права на жыллё. Гэта права забяспечваецца развіццём дзярж. і прьшатнага жыллёвага фонду, садзейнічаннем грамадзянам y набыцці жылля. У адпаведнасці з заканадаўствам грамадзянам, якія маюць патрэбу ў сац. абароне, жыллё прадастаўляецца дзяржавай ці мясц. самакіраваннем бясплатна або па даступнай для іх аплаце. Ніхто не можа быць адвольна пазбаўлены жылля. Пытанні Ж.п. рэгулююцца і інш. прававымі актамі, якія выдаюцца мін-вамі і ведамствамі, мясц. Саветамі і іх выканаўчымі органамі. С.У. Скаруліс. Ж Ы Л Л Ё В А -Э К С П Л У А Т А Ц Ы Й Н А Я СЛУЖБА ( Ж Э С ) , ж ы л л ё в а - э к с п л у а т а ц ы й н ы ў ч а с т а к (Ж Э У), пярвічнае звяно жыллёвай гаспадаркі, якое ажыццяўляе эксплуатацыю жыллёвага фонду. Ж ЭС уваходзяць y склад жыллёвых рамонтна-эксплуатацыйных аб’яднанняў (ЖРЭА) або вытв. аб’яднанняў жыллёва-камунальнай гаспадаркі (ВАЖКГ) раённых (гарадскіх) выканкомаў і ажьвдцяўляюць сваю дзейнасць на прынцыпах гасп. разліку. Эксплуатацыяй ведамаснага жыллёвага фоцду займаюцца жыллёва-камунальныя канторы, якія таксама ўваходзяць y сістэму жыллёвай гаспадаркі. А.Дэ.Сідарэнка. ЖЫЛЛЁВАЯ ГАСПАДАРКА, падгаліна жыллёва-камунальнай гаспадаркі; сукупнасць жыллёвага фонду, жыллёваэксплуатацыйных і інш. арг-цый, якія забяспечваюць утрыманне, аднаўленне і павышэнне якасці жылых дамоў і памяшканняў, абслугоўванне грамадзян, якія ў іх пражываюць. У Рэспубліцы Беларусь сістэма жыллёва-эксплуатацыйных арг-цый уключае абласныя, раённыя і гарадскія вытв. ўпраўленні, якія аб’ядноўваюць жымёва-эксплуатацыйныя службы (участкі, Ж ЭС). У сістэму Ж.г. ўваходзяць таксама жыллёва-камунальньш канторы прадпрыемстваў, якія маюць на балансе жыллёвы фоцд, не-
468
ж ы ллёвы
дзяржаўныя кампаніі па кіраванні жылымі дамамі і інш. арг-цыі, якія аказваюць паслугі ў сферы ўтрымання жылля. АДз. Сідарэнка. Ж Ы ЛЛЁВЫ К 0Д Э К С РЭСП ЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, сістэматызаваны заканадаўчы акг, які рэгулюе жыллёвыя і інш. звязаныя з імі грамадсюя адносіны. Прыняты Вярх. Саветам БССР 10-га склікання 22.12.1983 і ўведзены ў дзеянне 1.4.1984. У кодэксе вылучаны агульныя палажэнні, асобны раздзел прысвечаны кіраванню жылпёвым фондам, падрабязна рэгламентаваны парадак забеспячэння грамадзян памяшканнямі ў дамах жыллёва-буд. кааператываў, карыстання жылымі памяшканнямі ў дамах дзярж. і грамадскага жыллёвага фонду, службовымі жылымі памяш каннямі, інтэрнатамі, y дамах індывід. жыллёвага фонду. Асобныя раздзелы кодэкса рэгламентуюць пьгганні забеспячэння захаванасці жыллёвага фонду, яго эксплуатацыі і рамонту, адказнасці за парушэнне жыллёвага заканадаўства, вырашэння жыллёвых спрэчак. У сувязі з тым, што многія палажэнні кодэкса ўстарэлі і патрабуюць пэўных змен, распрацоўваецца новы жыллёвы кодэкс. С.У.Скаруліс. Ж Ы ЛЛЁВЫ Ф О Н Д, сукупнасць жылых дамоў і памяшканняў незалежна ад форм уласнасці. Уключае жылыя дамы агульнага тыпу, спец. дамы (інтэрнаты рознага прызначэння, дамы манеўранага фонду і інш.), асобныя кватэры, службовыя і інш. жылыя памяшканні ў розных будынках, прызначаныя для пастаяннага пражывання. Адрозніваюць Ж.ф. дзярж., юрыд. асоб і індывідуальны. У дзярж. Ж.ф. уваходзяць дамы і жьілыя памяшканні, што знаходзяцца ў веданні мясц. Саветаў дэпутатаў, мін-ваў, дзярж. прадпрыемстваў, устаноў, камітэтаў і ведамстваў (ведамасны Ж.ф.). Ж.ф. юрыд. асоб складаецца з жьшых памяшканняў жыллёвых і ж ш лёва-будаўнічых кааператываў, маладзёжных жылых комплексаў, калектываў індывід. забудоўшчыкаў, грамадскіх арг-цый, калгасаў, камерцыйных і некамерцыйных арг-цый і інш. Індывід. Ж.ф. уключае жылыя дамы і кватэры, якія знаходзяцца ў асабістай уласнасці грамадзян. Дамы садаводчых т-ваў y Ж.ф. не ўваходзяць. Ж.ф. выконвае шэраг функцый y нар. гаспадарцы: забяспечвае сац. абарону асобных катэгорый грамадзян, садзейнічае рассяленню насельнідтва ў інтарэсах развіцця нар. гаспадаркі, з ’яўляецца аб’ектам прадпрымальніцкай дзейнасці і інш. Ж.ф. Беларусі на 1.1.1997 налічвае 3 млн. 679,6 тыс. кватэр і індывід. жылых дамоў. Дзярж. Ж.ф. складае 201,4 млн. м2 агульнай пл., або 30,5%, індывід. — 59,1%, юрыд. асоб — 10,4%. Гл. таксама Жымёвае права, Жыллёвы кодэкс Рэспублікі Беларусь. У.А.Вітушка. Ж Ы ЛУНОВІЧ Зміцер, гл. Гартны Цішка.
Ж Ы Л ЬН Ы Я Г 0 Р Н Ы Я ПАРОДЫ, магматычныя метасаматычныя горньм пароды, якія залягаюць y выглядзе жыл, даек і інш. дробных цел, цесна звязаных з інтрузіўнымі масівамі. Утвараюцца пры застыванні магмы ў шчылінах зямной кары. Іх склад можа адпавядаць пародам буйных інтрузій (гл. Інтрузіўныя горныя пароды) або значна адрознівацца ў выніку працэсаў дыферэнцыяцыі магмы і ўзаемадзеяння яе з прылеглымі горнымі пародамі. Сярод Ж.г.п. вылучаюць меланакратавьм, абагачаныя цемнакодернымі мінераламі (керсантыт, спесартыт і інш.), і лейкакратавыя, складзеныя пераважна з светлаколерных мінералаў (апліт, пегматыт, плагіяклазіт і інш.). 3 Ж.г.п. звязаны радовішчы золата, свінцова-цьшкавых руд, вальфраму, ртуці і інш. Трапляюцца ў крышт. фувдаменце Беларусі. У.Я.Бардон. Ж Ы Л Б С 0 Н (Gilson) Поль (15.6.1865, Брусель — 3.4.1942), бельгійскі кампазітар, муз. крытык; адзін з заснавальнікаў сучаснай фламандскай кампазітарскай школы. Праф. Брусельскай (1899— 1901) і Антверпенскай (1904— 09) кансерваторый. У 1925 засн. час. «Revue musicale belge» («Белыійскі музычны часопіс», існаваў да пач. 1940-х г.). У яго творчасці своеасабліва пераўтвораны традыцыі нац. муз. фальклору, дасягненні еўрап. і рус. муз. культур. Найб. вылучаецца яго аркестравая музыка — сімфонія «Мора» (1890), сімф. варыяцыі (1902) і інш. Аўтар опер «Прынцэса Сонечны Прамень» (1903), «Людзі мора» (паводле В.Гюго, 1904), балета «Нявольніда» (1904), вак.-сімф. твораў, y т.л. араторыі «Дэман» (паводле Ю Лермантава), кантаты «Сінай» (1889) і інш., муз.-тэарэт. прац па гармоніі і аркестроўцы. Ж Ы Л Б Ц 0Ў С К І Ш КЛОЗА В0Д. Дзейнічаў y 1910—25 y маёнтку Жыльцы Гарадоцкага пав. (цяпер вёска ў Відебскім р-не). Былі 4 паравыя машыны (66 к.с.). У 1913 працавала 390 рабочых. На паліва выкарыстоўваўся торф. Ж Ы ЛЮ К Міхаіл Аляксандравіч (н. 27.10.1948, с. Багданаўка Цярнопальскай вобл., Украіна), бел. спявак (лірыка-драм. барытон). Засл. арт. Беларусі (1991). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1974). 3 1971 саліст Нац. акад. т-ра оперы Беларусі. Валодае прыгожым мяккім голасам вял. дьмпазону, высокай пеўчай кулыурай. Сярод партый: Рыка, Бургамістр («Джардана Бруна», «Візіт дамы» С.Картэса), Леў Данілавіч («Князь Наваградскі» А.Бавдарэнкі), Раберт, Ялецкі («Іаланта», «Пікавая дама» П.Чайкоўскага), Маралес («Кармэн» Ж .Бізэ), Шарплес («Чыо-Чыосан» Дж.Пучьші), Валянцін («Фауст» Ш.Гуно), Ж эрмон («Травіята» Дж.Вердзі), Фігара («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні; прэмія на 1-м Міжнар. конкурсе оперных спевакоў імя С.Крушальніцкай, 1991, Львоў), Раеўскі («Вайна і мір» С .П ракоф ’ева), сола барытона ў вак.-харэагр. прадстаўленні
«Карміна Бурана» на муз.К.Орфа. Выступае як камерны спявак. Лаўрэат Усесаюзнага конкурсу імя М.І.Глінкі (1981). Т.ГМдываш. Ж Ы ЛЯН ІН Якім Аляксандравіч (22.8.1903, в. Гайна Лагойскага р-на Мінскай вобл. — 30.8.1979), дзеяч К П Б, адзін з кіраўнікоў партыз. руху на Віцебшчыне ў Вял. Айч. вайну. Скончыў ВПШ пры Ц К ВКП(б) (1948). 3 1927 на сав. і парт. рабоце, з 1939 заг. аддзела кадраў Ц К КП(б)Б, сакратар Магілёўскага абкома КП(б)Б. У 1941— 44 упаўнаважаны эвакуацьійнага савета пры С Н К СССР. 3 1942 сакратар Віцебскага падп. абкома КП(б)Б. 3 1944 сакратар Відебскага, 1-ы сакратар Полацкага абкомаў К П (б)Б, з 1946 y ЦК КП(б)Б, y 1949— 59 старшыня Магілёўскага аблвыканкома. Чл. Ц К КПБ y 1940— 60. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1938— 63, Вярх. Савета СССР y 1950— 54. Ж Ы ЛЙ РДЗІ, Д ж ы л я р д з і (Gilardi) Даменіка [Дзяменцій Іванавіч; 4.6.1785 (або 1788), Мантаньёла, каля г. Лугана, Ш вейцарыя — 28.2.1845], архітэктар. Прадстаўнік рускага ампіру. Ганаровы чл. Пецярб. AM (з 1830). П а паходжан-
Д.Жылярдзі. Дом Луніных. Фрагмент фасада галоўнага корпуса.
ні італьянец. Вучыўся ў свайго бацькіархітэктара, потым y Міланскай AM (1804— 06). У 1810— 32 працаваў y Расіі. Пасля пажару 1812 y Маскве аднавіў будынак ун-та (1817— 19), перабудаваў будынкі Екацярынінскага ін-та (цяпер Цэнтральны дом Рас. Арміі), Апякунскага савета (цяпер АМ Н), жылы дом С.С.Гагарына (цяпер Ін-т сусв. л-ры імя Горкага), падмаскоўную сядзібу князёў Галіцьшых Кузьмінкі (усе 1820-я г.) і інш. Архітэктура будынкаў вызначаецца манументальнасцю, урачыстай параднасцю. Майстар садова-паркавага мастаіітва. Літ.'. Б е л е ц к а я Е.А., П о к р о в с к а я З.К. Д.Н.Жнлярдн. М., 1980.
'
ЖЫНКО Сцяпан Рыгоравіч (1897, Акцябрскі р-н Гомельскай вобл. — жн. 1919), удзельнік грамадзянскай вайны. У час ням. акупацыі (1918) камандзір партыз. атрада (130 чал.). Пасля вызвалення Бабруйскага пав. ў ліст. 1918 камавдзір батальёна, сфарміраванага з б. падполылчыкаў і партызан. Удзельнічаў y падаўленні стратпытаўскага мяцяжу 1919 y Гомелі. 3 1919 на фронце. Загінуў y баі пад Бабруйскам. ЖЫН0ВІЧ (Ж ы д о в і ч ) Іосіф Іосіфавіч (14.5.1907, в. Арэшкавічы Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. — 13.1.1974), бел. цымбаліст, дырыжор, шшазітар, педагог. Нар. арт. СССР
гатырскія вароты» з «Карцінак з выстаўкі» М.Мусаргскага і інш. твораў класічнай і сучаснай музыкі). Асабліва вялікі ўклад Ж. ў падрыхтоўку выканальніцкіх і пед. кадраў — стварэнне ім першай школы ігры на бел. цымбалах. Сярод яго вучняў В.Бурковіч, Я.Гладкоў, Т .Сцяпанава, М.Ш мелькін і інш. Лаўрэат 1-га Усесаюзнага агляду выканаўцаў на нар. інструментах (1939). Дзярж. прэмія Беларусі 1968. 3 1987 на Беларусі праводзідца Рэсп. конкурс імя Ж. У Мінску на доме, дзе жыў Ж., устаноўлена мемар. дошка. Літ. тв.\ Белорусскне цнмбалы / / Науч,метод. зап. Бел. гос. консерваторнн. Мн., 1958. Вып. 1; Государственный белорусскнй народный оркестр. Мн., 1958; Оркестр цнмбалнстов. Мн., 1968; Школа ігры на цымбалах. 3 выд. Мн., 1993. Літ.: Н а с ц е н к а З.М. Іосіф Жыновіч. Мн., 1969. А.Я.Ракава. Ж Ы РАНДЫ СТЫ , брысоцінцы, палітычная групоўка перыяду Французскай рэвалюцыі 1789— 99. Вылучыліся ў 1791—92 як левая меншасць (136 дэп.) Заканад. сходу. Лідэры; шэраг дэпутатаў ад дэпартамента Жыронда (адсюль i r n ea), y т л . П.В.Верньё, Ж .П .Брьісо, А.Кандарсэ і інш. Абапіраліся на буй-
(1968). Праф. (1963). Скончыў юрыд. ф-т БДУ (1931), Бел. кансерваторыю (1941). Выступаў як сельскі музыкантсамавук. Прафес. дзейнасць пачаў y 1922 як саліст-цымбаліст БДТ (Нац. т-р ім Я.Купалы). У 1930— 35 кіраўнік, y 1938—41 саліст, канідэртмайстар і педагог, з 1946 маст. кіраўнік і гал. дырыжор Дзяржаўнага акадэмічнага народнага аркестра Рэспублікі Беларусь (з 1974 імя Ж.). 3 1944 педагог Беларускай кансерваторыі, дзе заснаваў клас цымбалаў 1 кафедру нар. інструментаў (у 1946— 63 яе загадчык). Як прафес. выканаўца на бел. цымбалах тонка адчуваў прыроду інструмента, выдатна выяўляў яго выразныя магчымасці. Яго ігра вызначалася віртуозным размахам, артыстызмам, беражлівым стаўленнем да аўтарскага тэксту. Сольны рэпертуар складаўся з уласных арыгінальных твораў («Беларускія танцы», «Працяжная і карагодная» і інш.), пералажэнняў п ’ес Ф .Ш апэна, Г.Вяняўскага, І.Штрауса, Ф.Крэйслера. Канцэртаваў як віртуозцымбаліст y Германіі, Фінляндыі, Канадзе, Польшчы. Стварыў унікальны па складзе нар. аркестр, для станаўлення якога вял. значэнне меў яго ўдзел ў рэканструкцыі муз. інструментаў, найперш цымбалаў. Выключны ўклад Ж. ў стварэнне рэпертуару для гэтага калектыву, y т.л. уласных твораў («Беларуская мелодыя» для ансамбля цымбалаў і 2 арфаў, «Сказ-быліна аб зямлі беларускай», канцэртныя апрацоўкі нар. танцаў «Лявоніха» і «Мікіта», a таксама пералажэнняў — 7-й сімфоніі В.А.Моцарта, сімфаньеты «Беларускія карцінкі» М.Чуркіна, фіналаў 1-га канцэрта для фп. з арк. і Серэнады для стр. аркестра П.Чайкоўскага, фп. п ’ес «У манастыры» 3 «Маленькай сюіты» А.Барадзіна і «Ба-
ную і ч. сярэдняй гандл. -прамысл. буржуазіі. Выступалі за актыўную знешнюю палітыку і поўную свабоду гандлю, супраць дваранска-раялісцкай контррэвалюцыі. Пасля прыходу да ўлады ў выніку звяржэння манархіі 10.8.1792 перайшлі на кансерватыўныя пазіцыі, складалі правае крыло Канвента, спаборнічалі з мантаньярамі (гл. ra pa). Да кастр. 1792 многія Ж. ўваходзілі ў Якабінскі клуб. Страцілі ўладу ў выніку нар. паўстання ў Парыжы 31.5— 2.6.1793; y кастр. 1793 частка Ж. пакарана смерцю. Пасля тэрмідарыянскага перавароту 1794 далучыліся да контррэвалюцыянераў. У.Я.Калаткоў. Ж Ы РАРД 0 (Girardot) Анні (н. 25.10.1931, Парыж), французская актрыса. Скончыла Парыжскую кансерваторыю (1954). Працавала ў т-ры «Каме-
ЖЫРАФА
469
ды Франсэз». У кіно з 1956. Этапнай y яе творчасці стала роль Надзі ў фільме Л.Вісконці «Рока і яго браты». Вобраз моцнай і гордай жанчыны, якая самастойна вырашае свой лёс, актрыса вар’іруе ў фільмах «Тры пакоі ў Манхатане», «Памерці ад кахання», «Няма дыму без аггео» (у пракаце «Шантаж»). Яе мастацгва вылучаецца незвычайнай пластычнасцю, схільнасцю да сарказму, лірычнага гумару, уменнем ярка і дакладна акрэсліць характар. Сярод інш. фільмаў: «Жанчына-малпа», «Доктар Франсуаза Гаян», «Знаёмства па шлюбнай аб’яве», «Пяшчотаы паліцэйскі», «Ключ да дзвярэй», «Кажьше, мне цікава». Ж Ы Р А Р Д 0Н (Girardon) Франсуа (17.3.1628, г. Труа, Францыя — 1.9.1715), французскі скульптар, прадстаўнік класіцызму. Вучыўся ў Труа, потым y Рыме ў П.Берніні (да 1650), зазнаў уплыў барока. 3 1657 чл. Каралеўскай акадэміі жывапісу і скульптуры ў Парыжы (праф. з 1659). Майстар манум.-дэкар. скульптуры. Аўтар скульпт.
груп («Апалон і німфы», 1666— 76, «Выкраданне Празерпіны», 1699, і інш.) і дэкар. ваз для палаца і парку ў Версалі, грабніцы кардынала Рышэлье ў царкве Сарбоны (1675—94), коннай статуі Людовіка XIV на Вандомскай пл. ў Парыжы (1683— 99; разбурана ў 1792), m a pary партрэтных бюстаў. ЖЫРАФА (Giraffa camelopardalis), млекакормячае сям. жырафавых атр. парнакапытных. Пашырана ў Афрьшы на Пд ад Сахары, y адкрытых стэпах (саваннах) з рэдкімі дрэвамі і кустамі. Жыве невял. групамі па 7— 15 (зрэдку болей) асобін. Буйная жывёла, тулава кароткае, на высокіх нагах (пярэднія даўжэйшыя за заднія); шыя вельмі доўгая, але шыйных пазванкоў 7, як y большасці млекакормячых. Выш. цела да 6 м, маса да 1800 кг (самцы большыя за са-
470
ЖЫРАФА
мак). Mae 1 або 2 пары рожак, укрытых скурай з валаскамі. Афарбоўка светла-жоўтая з цёмнымі плямамі. Нараджае 1 дзіцяня. Корміцца лісцем і галінкамі дрэў, найчасцей акацый. Захавалася пераважна ў нац. парках.
ватворчасць Я.Купалы («Аб народнасці мовы паэмы Я.Купалы «Над ракою Арэсай», 1954, «Аб мове камедыі Я.Купалы «Паўлінка», 1958, «Аб мове паэмы Я.Купалы «Бандароўна», 1960, і інш.). І.К.Германоеіч. ЖЫРМУНСКІ Аляксандр Мацвеевіч (11.6.1887, г. Бялінскі Пензенскай
А.М.Жырмунскі.
Жырафы.
ЖЫРАФА (лац. Camelopardalis), каляполюснае сузор’е Паўн. паўшар’я неба. Найб. яркая зорка 4,0 візуальнай зорнай велічыні. Н а тэр. Беларусі відаць круглы год. Гл. Зорнае неба.
С у з о р ’е Жырафа.
ЖЫРКЕВГЧ
Міхаіл Іванавіч (13.10.1899, в. Залесавічы Крьгчаўскага р-на Магілёўскай вобл. — 13.8.1984), бел. мовазнавец. Канд. пед. н. (1944). Засл. дз. нав. Беларусі (1951). Скончыў БДУ (1927). Працаваў настаўнікам, выкладчыкам y Магілёўскім пед. ін-це (1933— 41), БДУ (1943—69). Аўтар падручнікаў па бел. мове для сямігадовай і сярэдняй школ, артыкулаў па пытаннях сучаснай бел. літ. мовы, y т.л. пра мо-
вобл., Расія — 9.5.1970), бел. геолаг. Чл.-кар. АН БС С Р (1936), д-р геолагамінералагічных н., праф. (1944). Скончыў Маск. ун-т (1913). 3 1918 дацэнт Маск. горнай акадэміі. У 1927— 41 y Геал. к-це ВСНГ, Мін-ве геалогіі СССР. У 1936— 38 дырэктар Ін-та геалогіі і гідрагеалогіі АН БССР, заг. кафедры геалогіі БДУ. У 1943—45 кіраўнік геал. групы, y 1946—49 навук. супрацоўнік Ін-та геал. навук АН БССР. У 1949— 51 супрацоўнік НДІ y Ленінградзе. На тэр. Беларусі праводзіў даследаванні па гідрагеалогіі, чацвярцічнай геалогіі, геамарфалогіі і тэктоніды. Тв.\ Прнншшы н методы составлення карт четвертнчных (антропозойскнх) отложеннй / / Нзв. АН БССР. Сер. геол. 1947. № 2; Геологнческне особенностн тектоннческнх структур БССР. Ч. 1—2 / / Там жа. 1948. № 5—6. ЖЫРМЎНСКІ Віктар Максімавіч (2.8.1891, С.-Пецярбург — 31.1.1971), расійскі філолаг. Акад. AH СССР (1966, чл.-кар. 1939). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1912). 3 1919 праф. Ленінградскага ун-та. Чл.-кар. Германскай (Берлін, 1956), Брытанскай (1962), Дацкай (1967), Баварскай (1970) АН. Ганаровы д-р Оксфардскага, Кракаўскага, Берлінскага і Карлава (Прага) ун-таў. Асн. працы па пытаннях герм., агульнага і цюрк. мовазнаўства, дыялекгалогіі, гісторыі зах. і рус. л-ры, тэорыі л-ры , паэтыкі, вершаскладання, фалыслору і ўсходазнаўства: «Нямецкі рамантызм і сучасная містыка» (1914), «В.Брусаў і спадчына Пушкіна» (1922), «Рыфма, яе гісторыя і тэорыя» (1923), «Байран і Пушкін» (1924), «Уводзіны ў метрыку. Тэорыя верша» (1925), «Гётэ ў рускай літаратуры» (1937), «Народны гераічны эпас» (1962) і інш. Аўтар фундаментальнай працы «Нямецкая дыялекталогія» (1956), адзін з аўтараў «Параўнальнай граматыкі германскіх моў» (т. 1— 4, 1962—66). Тв: Творчество Анны Ахматовой. Л., 1973; Тюрксклй геронческлй эпос. Л., 1974; Теорня стнха. Л., 1975; Обшее н германское языкознанне. Л., 1976; Теорня ллтературы. Поэтнка. Стнлнстака. Л., 1977; Байрон н Пушкнн; Пушкнн н западные лнтературы. Л., 1978; Сравнмтельное лнтературоведенне: Восток м Запад. Л., 1979; Нз нсторнн западноевропей-
скнх лнтератур. Л., 1981; Гете в русскойлкгсратуре. Л., 1982. Літ.: В.М.Жмрмунскнй. М., 1965. І.У.Сашіеа Ж Ы РМ Ў Н Ы , вёска ў Воранаўскім р-не Гродзенскай вобл., на аўтадарозе ЛідаВільнюс (Літва). Цэнтр сельсавета і эксперым. базы «Кастрычнік». За 16 км на ПдЗ ад г.п. Воранава, 107 км ш Гродна, 8 км ад чыг. ст. Бастуны. 671 ж., 273 двары (1997). II Вядомы з пач. 15 ст. як родавы маёнтак і Бутрымаў. У канцы 15 — пач. 20 ст. ўласнасць Мантоўтавічаў, Радзівілаў, Завішаў, Тышкевічаў, Шванебахаў. На карце Т.Макоўскага 1613 пазначаны як мястэчка. 3 1795 y складзе Рас. імперыі. У 19 — пач. 20 ст, цэнтр воласці Лідскага пав. Віленскай губ. У пач. 20 ст. — 323 ж . 3 1921 y складзе Польшчы, цэнтр гміны Лідскага пав. Навагрудска- I га ваяв. 3 1939 y БССР, з 12.10.1940 дэнір | сельсавета ў Радунскім р-не, з 1959 y Воранаўскім р-не. У 1971 — 587 ж ., 198 двароў. I Лясніцтва. Сярэдняя і муз. школы, I Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. I Помнік архітэктуры — касцёл (1789). П омнік сав. актывістам. Ж Ы Р 0 Б У С , г і р о б y с [ад грэч. gyros круг + лац. (omni)bus для ўсіх], бязрэйкавая машына, якая рухаецца за кошг кінетычнай энергіі, назапашанай y шхавіку. Выкарыстоўваецца як дапаможны трансп. сродак для перавозкі пасажыраў (грузаў) на невял. адлегласці і абслугоўвання выбухованебяспечных аб’ектаў. Раскручваецца махавік эл. або пнеўматьмным рухавіком на зарадных пункгах. Выкарыстоўваюцца таксама (з 1955) электражыробусы, аснашчаныя асінхронным рухавіком-генератарам, сучлененым з махавіком, і цягавымі электрарухавікамі. Доследныя ўзоры Ж. (ЗША) абслутоўваюць пасаж. трасы да 12 км. Ж Ы Р 0В ІЦ К А Е ЕВАНГЕЛЛЕ, бел рукапісны помнік 15 ст. Назва ад в. Жыровічы (Слонімскі р-н Гродзенскай вобл.), дзе евангелле захоўвалася да сярэдзіны 19 ст. ва Успенскім саборы. На 376— 377-м аркушах па-беларуску зроблены фундушавы надпіс канцлера ВКЛ Льва Сапегі (адсюль другая назва рукапісу — «Евангелле Сапегі»), Пісана ўставам на 404 аркушах. Багата аздоблена застаўкамі, мініяцюрамі з выявамі евангелістаў, шматлікімі інідыяламі. Мініяцюры абведзены шырокімі залачонымі рамкамі, арнаментаванымі геам. і раслінным узорамі; y іх выкананні адчуваецца сувязь з візант. маст. традыцыяй. Малюнкі вызначаюцда пластычнасцю, выразнай індывідуалізацыяй, жанравасцю задумы і мажорнасцю каларьпу (фарбы кадміева-чырвоныя, сінія, зялёныя і вохрыста-залацістыя). Зберагаецца ў Дэнтр. б-цы АН Літвы. В.Ф.Шматаў. Ж Ы Р 0 В ІЦ К І АБРАЗ МАЦІ Б0ЖАЙ, адна з гал. хрысціянскіх святьшь Беларусі. Ушаноўваецда правасл. і грэка-каталіцкай цэрквамі як цудатворны. Знаходзіхша ў Жыровіцкім Успенскім манастыры. Абраз — авал з яшмы, на адным
)
I ] 1
I
>
1 I
I I I ']
баку якога рэльефная вьмва Маці Божай тыпу Замілаванне з дзіцем на правай руцэ. Паводле царк. падання, з ’явіўся ў 1470 пастушкам y лесе на грушы-дзічцы. Гісторык П М .Ж уковіч лічыў больш верагоднымі датамі падзеі 1493—95. 3 пач. 17 ст. абраз стаў славіцца за цудоўныя вылячэнні. Пакланііша яму прыязджалі людзі розных саслоўяў, y т.л. каралі Рэчы Паспалітай Улаазіслаў IV, Ян Казімір, Ян III Сабескі, Аўгуст II, Станіслаў Аўгуст П анятоўскі. У 1730 на абраз ускладзены пршезеныя з Рыма кароны, зроблены дарагі абклад, кароны аздоблены каштоўнымі камянямі, падараванымі Ганнай Сангушкай. У 1660 абраз вывозілі ў Быценскі кляштар базыльян, y 1915 — y Маскву, адкуль ён вярнуўся без большасці аздоб. 3 яго шматразова рабіліся жывапісныя копіі на дошках і палатне, выконваліся гравюры, найб. вядомая Л.Тарасевіча (1682) па малюнку П .Бацэвіча. Абраз пашкоджаны пажарам, верагодна, y 1-й пал. 16 ст. Свята абраза адзначаецца 7(20) мая. Літ.: П y ц к о В. Жыровіцкі рэльеф / / Помнію' гісторыі і культуры Беларусі. 1989. Ns 2; Жяровнцкая святыня: (По матерналам шпрополнта Антоння Мельннкова) / / Вестн. Бел. Экзархата. 1990. № 3; K a р н і л a в a Л. Цудатворныя абразы Гродзеншчыны: Абраз Маці Божай Жыровіцкай / / Гарадзенскія запісы. Гародня, 1993. Вып. 1. А.А.Ярашэвіч.
Жыровічы (Слонімскі р-н Гродзенскай вобл.). Спецыяльнасці (1997/98 навуч. г.): механізацыя сельскай гаспадаркі; электрыфікацыя і аўтаматызацыя сельскай гаспадаркі. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае.
ж ы р о в іц к і
471
евангеміе) і архіў. 3 1945 (з перапынкам y 1963— 89) y манастыры дзейнічае Мінская духоўная семінарыя. У 1960— 90 на тэр. манастыра часова жылі на-
Свята Жыровіцкага абраза Маці Божай Пач. 1990-х г.
Ж Ы Р 0 В ІЦ К І УСП ЕН СКІ МАНАСТЫ Р, мужчьшскі правасл. манастыр y ЖЫРОВІЦКІ СЕЛЬСКАГАСПАв. Жыровічы Слонімскага р-на ГродзенДАРЧЫ ТЭХНІКУМ. Засн. ў 1945 y в. скай вобл. Размешчаны на ўзвышаным беразе р. Шчара. Упершыню згадваецда ў 1587, засн. на месцы з ’яўлення Жыровіцкага абраза Маці Божай (напачатку была пабудавана драўляная, потым мураваная царква). У 1609 манастыр стаў уніяцкім, з 1613 належаў ордэну базьшьян і ў 17— 19 ст. наз. Ж ы р о в і ц к і м а н а с т ы р б а з ы л ь я н . Першым грэка-каталіцкім ігуменам быў І.Кунцэвіч. У 1613— 18 Д.Солтан, Я.М ялешка і Л.Сапега падарылі манастыру ворныя землі вакол Жыровіч. Тут адбываліся каш рэгацыі (з’езды) базыльян (1629, 1658, 1659, 1661, 1675, 1679, 1694). Пры манастыры існавала школа для свецкіх асоб. He пазней як з 1709 тут дзейнічалі ніжэйшыя і філас. школы, якія ператвораны Адукацыйнай камісіяй y 3-класнае вучылішча. У пач. 19 ст. манастыру належалі фальваркі Боцькаўшчына, Яцукі, частка в. Квасевічы і палавіна в. Ахонава (усяго 376 рэвізскіх душ), y Жыровічах — 19 валок 12 маргоў зямлі. У 1810— 28 тут знаходзілася кафедра Брэсцкай уніяцкай епархіі, y 1828— 39 — Літ. уніяцкай епархіі. У 1828 на базе пав. вучылішча створана Літ. духоўная семінарыя. Пасля скасавання ў 1839 Брэсцкай уніі 1596 манастыр зноў стаў праваслаўным. У 1842 амаль усе яго зямельныя ўладанні перададзены ў казну, манастыр залічаны да 2-га класа. Да 1845 тут знаходзілася кафедра Літ. правасл. епархіі і духоўная семінарыя. 3 сярэдзіны 19 ст. да 1915 дзейнічала Жыровіцкае духоўнае вучыДа арт. Жыровіцкае евангелле. Мініяцюра э лішча. У манастыры былі вял. б-ка з выявай евангеліста Матфея. рэдкімі рукапісамі (у т.л. Жыровіцкае
сельніцы закрытых жаночых манастыроў — Гродзенскага Раства Багародзіцы і Полацкага Спаса-Ефрасіннеўскага. Узначальвае манастыр намеснік y сане епіскапа. Сучасны арх. ансамбль склаўся ў 17— 18 ст. На працягу 1629— 1828 былі пабудаваны мураваныя Успенскі сабор, Крыжаўзвіжанская і Яўленская цэрквы, званіца, семінарыя (новы будынак узведзены ў 1956), жылы манас-
Да арг Жыровіцкі Успенскі чанастыр. Крыжаўзвіжанская царква.
472 ______________
ж ы р о в іц к і
тырскі корпус, гасп. пабудовы, пасаджаны пладовы сад, зроблена сажалка; комплекс часткова абнеслі мураванай сцяной з брамамі. Ансамбль нерэгулярнай планіроўкі, мае маляўнічую аб’ёмна-прасторавую кампазідыю і выразны шматпланавы сілуэт. У яго архітэктуры спалучаюцца рысы барока, ракако і класідызму. Ядро кампазіцыі — Успенскі сабор, злучаны крытымі пераходамі з будынкам семінарыі (на Пн) і з жылым корпусам (на Пд), y 1-м паверсе якога зроблены праезд на тэр. манастыра. Будьшак семінарыі фарміруе парадны двор перад апсідай сабора. Каля ўсх. крыла семінарыі вял. прамавутольны гасп. двор, абкружаны 1-павярховымі карпусамі. На ПдУ ад сабора Яўленская царква. Ва ўсх. ч. манастыра на самым высокім месцы Крыжаўзвіжанская царква — верт. дамінанта ансамбля. У с пабудаваны ў пенскі сабор,
падоўжнай планіровачнай воссю. Яе архітэктура заснавана на класічнай ордэрКрыжаўзвіжаннай сістэме. с к а я ц а р к в а , пабудаваная ў 1769 як уніяцкі храм-кальварыя ў стылі ракако, адназальная, са званіцай над уваходам, без вылучэння апсіды ў самаст. аб’ём. Яе гал. фасад адметны стройнасцю і лёгкасцю 3-яруснай кампазіцыі. 3-і ярус — 4-гранная вежачка з фігурнай барочнай галоўкай. Падобная вежачка і над алтарнай часткай. Я ў л е н с к а я ц а р к в а , пабудаваная ў 1796 y стылі барока ў цэнтры манастыра, — бязвежавы адназальны храм. Яе гал. 2-ярусны фасад выходзіць за межы асн. аб’ёму. С е м і н a р ы я, пабудаваная з паўн.-ўсх. боку сабора ў 17— 18 ст. y стылі барока, — П-падобны трохпавярховы будынак з мансардавым дахам, вырашаны ў манум. формах, мае сім. планіровачнае і аб’ёмна-планіровачнае вырашэнне. Ж ы л ы к о р п у с , што прымыкае да сабора пры дапамозе надбрамнага пераходу, — выцягнуты 2-па-
Да арт. Жыровііікі Успенскі манастыр. Успенскі сабор. 1629— 80 як гал. храм манастыра, уяўляе сабой мураваную 3-нефавую крыжова-купальную базіліку (даўж. 55 м, выш. каля 40 м) з паўкруглай апсідай. Да яго прымыкаюць 3 цёплыя прыдзелы: Пакрова Прасвятой Маці Божай, Раства Іаана Хрысціцеля і св. цудатворца Мікалая. Першапачаткова сабор пабудаваны ў стылі барока з 2-вежавым гал. фасадам. Пасля рэканструкцыі 1828 храм набыў рысы класіцызму: вежы разабраны, зменена форма светлавога барабана і купала, y дэкоры выкарыстаны дарычны ордэр (4-калонны порцік з трохвугольным франтонам, фрыз з трыгліфамі). У яго інтэр’еры драўляны разны 3-ярусны іканастас y стылі барока (ракавіны, гірлянды, херувімы, арнамент y выглядзе вінаграднай лазы і лістоў аканта). Плошчу перад саборам фарміруе квадратная ў плане 2-ярусная з в a н і ц а, звязаная з саборам адзінай
вярховы аб’ём галерэйнай планіроўкі. Гаспадарчы к о р п у с — 1-павярховае П-падобнае ў плане збудаванне; з паўн.-зах. фасадам семінарыі ён утварае вял. гасп. двор. У спрошчаным арх.-дэкар. вырашэнні корпуса прасочваюцца матывы барока (фігурны тарцовы шчыт) і класінызму (карнізныя сухарыкі, франтоны). Л.М.Кулагін (архітэктура), А.А.Ярашэвіч (гісторыя). Ж Ы Р 0 В ІЦ К І Ш К 0 Л Б Н Ы ТЭАТР. Існаваў y сярэдзіне 18 ст. пры базыльянскай семінарыі ў мяст. Жыровічы (цяпер вёска ў Слонімскім р-не Гродзенскай вобл.). Пастаўленыя ў ім драмы на лац. і польск. мовах з бел. інтэрмедыямі карысталіся папулярнасцю ў гледачоў. Вядома пра пастаноўкі ў тэатры лац. трагедыі «Цыцэрон» С.Навіцкага з музыкай мясц. кампазітара Б.Згіроўскага (1752), польска-бел. уніяцкай інтэрме-
дыі «Сляпы, кульгавы, потым пан і «■ лянін» (1751) і інш. Ж Ы Р 0 В ІЧ Ы , Ж ы р о в і ц ы, вёска ) Слонімскім р-не Гродзенскай вобл., каля р. Шчара, на аўтадарозе, што ітучае Слонім з аўтадарогай Мінск—Брэсг. Цэнтр сельсавета. За 10 км на Пд ад горада і чыг. ст. Слонім, 138 км ад Гродна. 2577 ж., 646 двароў (1997). Вядомы з 2-й пал. 15 ст. як уладанне, адмдзенае вял. кн. ВКЛ Казімірам Ягелончыш літ. падскарбію А.Солтану. У 16 ст. заснавана Жыровіцкі Успенскі манастыр. 3 1610-х г. Ж. — уласнасць Л.Сапегі, потым Я.Мялешкі. 3 17 ст. мястэчка, y 1652 атрымалі магдэбургскае права. 3 1795 y Рас. імперыі, y Слонімскім пав. У 1880-я г. больш за 300 ж. 3 1921 y складзе Польшчы, y Слонімскім пав. Назаірудскага ваяв. 3 1939 y БССР, з 1940 цэкір сельсавета Слонімскага р-на. У 1971 — 2597 ж., 430 двароў. Дзярж. сортавыпрабавальная станцыя. Жыровіцкі сельскагаспадарчы тэхнікум. Мінская вышэйшая духоўная семінарыя. Сярэдняя і муз. школы. 2 дамы культуры, 2 б-кі, бальніда, амбулаго-1 рыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўван-1 ня, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Каля вёскі магіла ахвяр фашызму. \ Помнікі архітэктуры — Георгіеўская I царква (канец 18 ст.) і Жыровіцкі манастыр базшьян. Ж Ы Р 0Н Д А (Gironde), эстуарый рэк Гарона і Дардонь y Францыі, адкрываецца ў Біскайскі заліў. Даўж. 75 км, шыр. да 10 km, y ніжняй ч. глыб. да 35 м, y верхняй, больш вузкай, шмат пясчаных меляў і астравоў. Найменшая ] глыб. на фарватэры 8 м. Прылівы паўсутачныя, выш. да 5,2 м. У вусці Ж. — порт Ле-Вердон-сюр-М ер і марскі курорт Руаян. Ж Ы СКАР Д ’Э С Т ^Н (Giscard d ’Estaing) Валеры (н. 2.2.1926, г. Кобленц, Германія), дзяржаўны і паліт. дзеяч Францыі. Скончыў Політэхнічны ін-т і Нац. ін-т адм. кадраў y Парыжы. У 1956—76 і 1984— 89 чл. Нац. сходу. У 1962—66 і 1969— 74 міністр эканомікі і фінансаў. У 1974— 81 прэзідэнт Францыі. У знешняй палітыцы выступаў за інтэграцыю Францыі ў Еўрап. супольніцтва, падтрымліваў добрыя сувязі з ЗША і СССР; ва ўнугр. палітыцы імкнуўся знізіць узровень беспрацоўя і інфляцыі, кіраваў праграмай мірнага выкарыстання атамнай энергіі. Сузаснавальнік і ў 1966— 73 старшыня партыі Нац. федэрацьм незалежньіх рэспубліканцаў, y 1977 заснаваў і з 1988 узначаліў Саюз за франц. дэмакратыю. 3 1989 дэпутат Еўрапарламента. Аўтар успамінаў «Улада і жыццё» (т. 1— 2, 1988— 91). ЖЫТА (Secaled), род адна- і шматгадовых травяністых раслін сям. злакаў. 6— 8 відаў. Вырошчваюць (з 1— 2-га тыс. да н.э.) пераважна ў краінах Паўн. паўш ар’я Ж. пасяўное (S. сегеаіе) — азімыя і яравыя формы. На Беларусі Ж. азімае — адна з найважнейшых збожжавых і кармавых прамежкавых кульТУРЖ. пасяўное — аднагадовая расліна выш. 60—180 см. Каранёвая сістэма валасніковіс-
тая, магутная. Сцябло — саломіна, лісце лінейна-ланцэтнае. Каласы шчыльныя, двухрадковыя, пры выспяванні шэра- або светлажоўтыя. Каласкі двухкветныя, каласковыя лускавінкі завостраныя, з кароткім асцюком. Зярняўкі маршчакаватыя, з глыбокай баразёнкай і невял. чубком. Зерне мае 9—13% бялкоў, 55—70 крухмалу, 1—2% тлушчу, вітаміны B,, В2, РР. Самая марозаўстойлівая культура сярод азімых злакаў, пераносіць кароткатэрмшовыя маразы да -20 °С (на глыб. вузла кушчэння). Перыяд актыўнай вегетацыі 140—170 сугак. Раянаваныя сарты бел. селекцыі: тэтраплоідныя — Пухаўчанка, Верасень, Ігуменская; дыплоідныя — Радзіма, Калінка. Літ.: М y х і н М.Дз. Азімае жыта. Мн., 1969; К о б ы л я н с к н й В.Д. Рожь. М., 1982. ЖЫТКАВІЦКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ ПАДП0ЛЛЕ ў В я л і к у ю А й ч ы н н у ю в а й н у . Дзейнічала з сак. да ліст. 1942 y г.п. Жыткавічы Гомельскай вобл. Аб’ядноўвала 20 чал. (кіраўнік Е.Я.Гораў), мела сувязь з партыз. і дыверсійна-разведвальнай групамі. Падпольшчыкі вялі агітацыю сярод салдат ворага, распаўсюджвалі лістоўкі і зводкі Саўінфармбюро, здабывалі для партызан бланкі ням. дакументаў, медыкаменты, звесткі пра рух воінскіх эшалонаў і ахову чыгункі, размяшчэнне войск праціўніка. Пусцілі пад адхон 9 эшалонаў ворага. Пасля арышту кіраўніка і некалькіх удзельнікаў падполля патрыёты пайшлі да партызан. ЖЫТКАВІЦКАЕ РА Д0ВІШ Ч А БЎРАГА ВЎГАЛЮ, y Ж ыткавіцкім р-не Гомельскай вобл., на П нЗ ад г. Жыткавічы. Выяўлена ў 1969 y адкладах неагену. Аб’ядноўвае 4 збліжаныя самаст. вугальныя паклады. Магутнасць вугальнага пласта 0,3— 15,6 м, глыб. залягання 12,4—44,4 м. Вугалі гумусныя (марка 1Б). Сярэдняя цеплыня згарання 6,2— 7,2 МДж/кг. Сярэдняя попельнасць 18,5%. На пл. 16,9 км2 запасы вугалю 69,1 млн. т. Радовішча не распрацоўваецца. А.П.Шчураў. ЖЫТКАВІЦКІ, біялагічны заказнік на тэр. Жыткавіцкага р-на Гомельскай
вобл. Створаны ў 1978 як бат. заказнік рэсп. значэння для аховы прыродных запасаў лек. раслін. Пл. 15 тыс. га (1997). Займае лясны масіў, y якім пераважаюць чарнічныя хвойнікі, трапляюцца бярэзнікі, зрэдку чорнаалешнікі. Асн. лек. расліны: чабор, талакнянка, рабіна, чарніцы і інш. Ж Ы ТКАВІЦКІ РАЁН, на 3 Гомельскай вобл. Утвораны 17.7.1924 (у сучасных межах з 1962). Пл. 2,9 тыс. км2. Нас. 51,2 тыс. чал. (1997), гарадскога 41,5%. Сярэдняя шчыльнасць нас. 17,7 чал. на 1 км2. Цэнтр раёна — г. Жыткавічы', г.п. Тураў, 108 сельскіх населеных пунктаў. Падзяляецца на 13 сельсаветаў: Азяранскі, Браніслаўскі, Верасніцкі, Дзякавіцкі, Ленінскі, Людзяневіцкі, Марохараўскі, Мілевіцкі, Перароўскі, Руднянскі, Рычоўскі, Чырвоненскі, Юркевіцкі. Тэр. раёна ў межах Прыпяцкага Палесся. Паверхня нізінная, плоская, забалочаная, мае нахіл з Пн на Пд да даліны р. Прьшяць. Амаль уся тэр. на выш. 120—145 м. Найвыш. пункт 184,1 м (на У, ва ўрочышчы Бялёва ка-
ж ы т к а в іч ы
473
Вырошчваюць збожжа і бульбу. Прадпрыемствы лясной (лясгас, Тураўскі леспрамгас), тарфяной (Жыткавіцкі торфабрыкетны завод), металаапр. (маторабуд. з-д, «Пратон»), харч. (цэх малочнай прадукцыі і кансервавы з-д y Тураве, масларобчы з-д, рыбазавод «Чырвонапалескі» ў в. Пухавічы), буд. прам-сці. Па тэр. раёна праходзяць чыгунка Брэст— Гомель і аўтадарогі Брэст— Гомель, М інск— Мікашэвічы, Жыткавічы— Столін. Суднаходства па р. Прыпяць. У раёне 20 сярэдніх, 16 базавых, 13 пачатковых школ, прафес.тэхн. вучылішча, 31 дашкольная ўстанова, 67 клубаў, 61 б-ка, 4 бальніцы, 5 паліклінік, 35 фельч.-ак. пунктаў. Тураўскі краязнаўчы музей. Помнікі архітэктуры: Усясвяцкая царква (1810) і помнік Кірылу Тураўскаму (1993) y г.п. Тураў. С.І. Сідор. Ж Ы ТКАВІЦКІ ТОРФ АБРЫ КЁТНЫ ЗАВ0Д. Пабудаваны ў 1982 ў п. Чырвонае Жыткавіцкага р-на Гомельскай вобл. на базе торфапрадпрыемства «Чырвонае» (1971). Спецыялізуецца на выпуску торфабрыкету. 3 1996 разам з ВА «Беларусьнафта» вырабляе сарбенты для утылізацыі разліваў нафты на вадзе і зямлі. Сыравінная база — радовішча торфу Булеў Мох y Салігорскім і Жыткавіцкім р-нах. Пачатковыя прамысл. запасы торфу 46 800 тыс. т, на 1.1.1997 — 2800 тыс. т. Ж Ы ТКАВІЧЫ , горад, цэнтр Жыткавіцкага р-на Гомельскай вобл. Чыг. ст. на лініі Гомель—Лунінец. За 238 км ад Гомеля. Аўтадарогамі злучаны з Брэстам і Калінкавічамі. 17,7 тыс. ж. (1997). У пісьмовых крыніцах упершыню ўпамінаецца ў 1500 як маёнтак Жыдкавічы. У канцы 16 ст. вёска ў Мазырскім пав. ВКЛ. 3 1793 y Рас. імперыі. У 19 ст. цэнтр валасці. 3 буд-вам Палескай чыг. і адкрыццём y 1886 чыг. станцыі на месцы вёсак Зарэчча і Бя-
ля в. Бялёў). Карысныя выкапні: буры вугаль, сапрапель, торф, пяскі, гліны, каалін, пясчана-жвіровыя сумесі, гаручыя сланцы, граніт, гнейсы акварцаваныя. Сярэдняя т-ра студз. -5,9, ліп. 18,4 °С. Ападкаў 584 мм за год. Вегетац. перыяд 197 сут. Гал. рэкі: Прыпяць з прьггокамі Случ, Скрыпіца з Навуццю, Сцвіга, Свінавод. Азёры Чырвонае і Белае. Пераважаюць глебы поймавыя (26,7%), тарфянабалотныя (26%), дзярновыя і дзярнова-карбанатныя забалочаньм (20,3%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (16,7%). Пад лесам 56,3% тэр. Найб. лясістасць на Пн, 3 і У; лясы хваёвыя, бярозавыя, чорнаальховыя і дубовыя. Балоты займаюць 2,5% тэр. Найб. балотныя масівы Булеў Мох, Межч, Смалярня і інш. Пд раёна заняты Прыпяцкім нацыянальным паркам. Заказній: біялагічныя Жыткавіцкі, «Нізоўе Случы», Ленінскі паляўнічы. Помнік прыроды — Вятчынскае насаджэнне рададэнцрану жоўтага (пантыйская азалія). Агульная плошча с.-г. угоддзяў 69,6 тыс. га, з іх асушана 33,5 тыс. га. На 1.1.1997 y раёне 11 калгасаў, 6 саўгасаў, рыбныя гаспадаркі «Белае» і «Чырвоная зорка». Асн. галіна сельскай гаспадаркі — мяса-малочная жывёлагадоўля.
Горад Жыткавічы. Вуліца Энгельса. рэжжа пачаў расці рабочы пас. Ж., заснаваны лесапільны з-д. У 1897 — 1200 ж., нар. 2-класнае вучылішча, аптэка, пошта, царква. 3 1924 цэнтр Жыткавіцкага раёна. 3 27.9.1938 гар. пасёлак. У 1939 — 4,3 тыс. ж. У Вял. Айч. вайну з 20.8.1941 па 6.7.1944 акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі ў Ж. і раёне
474
ж ы тко ў
1384 чал., разбураны. Дзейнічала Жыткавіцкае патрыятычнае падполле. 3 1954 y Гомельскай вобл. 5,4 тыс. ж. y 1959, 7,9 тыс. ж. y 1970. 3 19.11.1971 горад. Прадпрыемствы лесанарыхтоўчай, харч. прам-сці. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Ж Ы Т К 0Ў Барыс Сцяпанавіч (11.9.1882, г. Ноўгарад, Расія — 19.10.1938), рускі пісьменнік. Скончыў Новарасійскі ун-т y Адэсе (1906), Петраградскі політэхн. ін-т (1916). Працаваў іхтыёлагам, капітанам н.-д. судна, штурманам парусніка, рабочым-металістам, кіраўніком тэхн. вучылішча, быў марскім афіцэрам і інш. Друкаваўся з 1924. Аўтар марскіх аповесцей (зб-кі «Злое мора», 1924; «Марскія гісторыі», 1925— 37), п’ес («Пяты мост», 1927, «Сем агнёў», 1929), навук.-маст. кніг («Пра гэтую кнігу», 1927, «Параход», 1935, і інш.), «Апавяданняў пра жывёл» (1935). Стварыў дзіцячую аповесць-энцыклапедыю «Што я бачыў» (1939) і інш. Н а бел. мову творы Ж. пераклаў С.Міхальчук і інш. Тв:. Нзбранное. М., 1988; Рассказы о жнвотных. М., 1988; Что я ввдел. М., 1993; Бел. пер. — Пра малпачку. Вільня, 1933; Марскія гісторыі. Мн., 1938; Марскія гісторыі. М., 1961. Літ.: Жнзнь н творчество Б.С.Жнткова. М., 1955; Ч у к о в с х а я Л. Борнс Жнтков. М., 1955; Ч е р н е н к о Г.Т. Вечный Колумб. Л., 1982. І.У.Саламевіч. ж ы т н я к (Agropyron), род кветкавых раслін сям. метлюжковых. Каля 15 відаў. Пашыраны ў Еўропе (пераважна ў Міжземнамор’і), Паўн. Афрыцы, Азіі, Аўстраліі, Новай Зеландыі. На Беларусі
Жытняк грэбенепадобны.
як занесены і натуралізаваны трапляецца Ж. грэбенепадобны (A. pectinatum). Расце каля дарог, на пустках, газонах і інш. Шматгадовыя травяністыя расліны з прамастойным звычайна слабашурпатым сцяблом і моцнай валасніковістай каранёвай сістэмай. Лісце вузкае, лінейнае, іншы раз уздоўж згорнутае, часта з тонкімі шыпікамі. Агульнае суквецце — яйцападобны, падоўжаны ці лінейны сціснуты двухрадны ксшас. Каласкі адзіночныя, сядзячыя, з 3—10 кветкамі. Плод — зярняўка. Кармавыя і дэкар. расліны, замацоўваюць рухомыя пяскі. Г.У.Вынаеў. Ж Ы ТН ЯЯ БАБА, y бел. нар. дэманалогіі маці жыта; жаночая паралель «гаспадара» поля — жыценя. Яе ўяўлялі ў выглядзе фантаст. жанчыны з каласамі на галаве і зоркамі па баках. У некаторых мясцінах «бабаю» называлі апошні сноп зжатага жыта, які апраналі ў жаночую кашулю, завязвалі на ім хустку, урачыста неслі ў хату і спявалі «спарышовьм» песні з пажаданнем добрага ўраджаю ў наступным годзе. Ж Ы Т 0 М ІР , горад на Украіне, цэнтр Жытомірскай вобл., на р. Цецераў (бас. Дняпра). Засн. ў 884. 303 тыс. ж. (1994). Чыг. вузел. Аэрапорт. Прам-сць: машынабуд. і металаапр. (ВА «Элекгравымяральнік», з-ды станкоў-аўтаматаў, «Прамаўтаматыка», быт. прыбораў і інш.), хім. і фармахім. (з-ды хім. валакна, перапрацоўкі лекавай расліннай сыравіны), лёгтсая (ільнокамбінат, ф-кі панчошная, футравая, нятканай тканіны, абутковая, швейных вырабаў), харч., дрэваалр., вытв-сць будматэрыялаў. 2 ВНУ (пед. і с.-г. ін-ты). Тэатры: муз.-драм. і лялек. Музеі: гісторыі касманаўтыкі, прыроды, дамы-музеі У.Г.Караленкі і С.П.Каралёва (нарадзіліся ў Ж .). Касцёл бернардзінцаў (17— 18 ст.), кафедральны касцёл (1744), дом магістрата (1789), Дом культуры (1859), кафедральны сабор (1866— 74). «Ж Ы Т 0М ІР », рачны манітор сав. Пінскай ваен. флатыліі, які ўдзельнічаў y абарончых баях на Беларусі і Украіне на пач. Вял. Айч. вайны. Пабудаваны ў 1920 y г. Гданьск. Д а 24.10.1939 наз. «Pirisk» («Пінск»), уваходзіў y склад Віслінскай (1920— 25) і П інскай (1926— 39) флатылій ВМФ Польшчы. Затоплены экіпажам y час паходу Чырв. Арміі ў Зах. Беларусь. Падняты сав. маракамі са дна Прыпяці. Меў на ўзбраенні 3 гарматы і 4 кулямёты, экіпаж каля 40 чал. 3 ліп. 1941 вёў баі на Бярэзіне (каля Бабруйска) і Дняпры (Кіеўскі напрамак). Узарваны экілажам 1.9.1941 каля в. Чэрні Кіеўскай вобл. ў сувязі з адступленнем сав. войск. Л і т Л о к т н о н о в Н.ІІ. Пннская н Днепровская флотшшм в Велнкой Отечественной войне. М., 1958. Р.К.Паўловіч. Ж Ы Т 0М ІРС К А Я В бБ Л А С Ц Ь На Пн Украіны. Утворана 22.9.1937. Пл. 29,9 тыс. км2. Нас. 1,5 млн. чал., гарадскога 53% (1996). Цэнтр — г. Жытомір. Найб. гарады: Бярдзічаў, Корасцень, Наваград-Валынскі, Карастышаў, Малін, Оўруч.
П р ы р о д а. Паўд. і паўд.-зах. часткі вобласці знаходзяцца ў межах Прыдняпроўскага ўзв. (выш. да 300 м). Пн і ПнУ займае Палеская нізіна і Оўруцкае ўзв. (найб. выш. 316 м). Карысныя выкапні: граніты, гнейсы, лабрадарыты, мармур, вапнякі, гліны, жал. і тытанавыя руды, буры вугаль, торф, мінер. воды. Клімат умерана кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. -5,6 °С, ліп. 18,7 °С. Гадавая колькасць ападкаў ад 500 мм на Пд да 600 мм на Пн. Гал. pa id належаць да бас. Дняпра: Цецераў Ірпень, Случ, Уж, Убарць. Глебы пераважна дзярнова-падзолістыя, на Пд шэрыя лясныя і чарназёмныя. Лясы мяшаныя (хвоя, дуб, граб, бяроза, асіна), займаюць 31,7% тэр., y Ж.в. — Палескі запаведнік. Г а с п а д а р к а Ж.в. адносідца да індустрыяльна-аграрных раёнаў Украіны. Развіццё прам-сці грунтуецца на с.-г. сыравіне, мясц. мінер. і працоўных рэсурсах. Асн. галіны прам-сці: харчасмакавая (цукр., спіртавая, мясная, масласыраробчая, агароднінакансервавая, піваварная), маш.-буд. (хім. абсталяванне, дарожныя і с.-г. машыны, электрапрылады), лёгкая (тэкст., швейная, абутковая), хім., мікрабіял., дрэваапр., мэблевая, фарфора-фаянсавая, шкляная. Вытв-сць буд. матэрыялаў. Здабыча бурага вугалю. Пасевы збожжавых (пшаніца, ячмень, жыта) і тэхн. (лён, буракі, хмель) культур. Вырошчваюць бульбу, агародніну. Пладаводства. Мяса-малочная жывёлагадоўля, свінагадоўля, птушкагадоўля. Пчалярства, рыбагадоўля. Па тэр. вобласці праходзяць чыгункі Адэса—-С.-Пецярбург, Харкаў—Львоў, Брэст— Кіеў, Масква— Чоп, аўтадарогі Кіеў—Львоў, Вінніца— Мазыр, Кіеў— Брэст. П.І.Рогач. ЖЬІЎКАЎ Тодар Хрыстаў (н. 7.9.1911, с. Правец Сафійскай акр., Балгарыя), палітычны і дзярж. дзеяч Балгарыі. Герой Сац. Працы Нар. Рэспублікі Балга-
рыі (1961), двойчы Герой Н РБ (1971, 1981), Герой Сав. Саюза (1977). 3 1932 чл. Балгарскай камуніст. партыі (БКП). Адзін з кіраўнікоў Вераснёўскага народнага ўзброенага паўстання 1944 y Балгарыі. 3 1945 канд., з 1948 чл. Ц К БКП. У 1948— 49 1-ы сакратар Сафійскага гаркома БКП, з 1950 сакратар, з 1951 чл. Палітбюро Ц К БКП. Ген. сакратар (у 1954— 81 1-ы сакратар) Ц К БК П , адначасова старшыня Савета Міністраў НРБ (1962—71). 3 1971 старшыня Дзярж. савета НРБ. У снеж. 1989 выключаны з БКП і зняты з усіх пасад. У 1994 асуджаны н а 7 гадоў зняволення па абвінавачанні ў растраце дзярж. сродкаў, знаходзіўся пад хатнім арыштам; y 1996 апраўданы. ЖЫ ЎЛЁННЕ PACJÏIH, працэс паглынання і засваення пажыўных рэчываў раслінамі; састаўная частка абмену рэчываў. Паводле тыпу жыўлення іх падзяляюць на аўтатрофы (самі сінтэзуюць арган. рэчьгаы) і гетэратрофы (выкарыстоўваюць гатовыя арган. рэчывы). Некат. расліны з розным тыпам жыўлення існуюць y сімбіёзе. Неабходныя для сінтэзу арган. злучэнняў пажыўныя рэчывы расліны, як правіла, паглынаюць y форме вуглякіслага газу (гл. Фотасінтэз), вады (гл. Водны рэжым раслін) і іонаў мінер. солей. Корань як орган жыўлення прыстасаваны да паглынання солей і вады з глебы, ліст засвойвае вуглякіслы газ з паветра. Мех. і функцыян. сувязь паміж імі ажыццяўляецца сцяблом. Корань, сцябло і ліст пранізаны бесперапыннай сістэмай праводзячых пучкоў, па якіх транспартуюцца прадукгы фотасінтэзу з ліста ў корань, a вады і іонаў пажыўных солей з кораня ў ліст. Насякомаедныя расліны атрымліваюць дадатныя, пераважна азоцістыя, арган. рэчывы шляхам ператраўлівання насякомых. ЖЬЕХАР Георгій Іосіфавіч (н. 15.3.1936, в. Засулле Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне цеплаэнергетыкі. Д-р тэхн. н. (1991), праф. (1993). Скончыў БПІ (I960). 3 1967 y Бел. політэхн. акадэміі. Навук. даследаванні па распрацоўцы і ўдасканаленні метадаў і спец. прыстасаванняў для эфектыўнага спальвання вадкага паліва і газу і зніжэння шкодных выкідаў y навакольнае асяроддзе. Te.: Расчетное нсследованне горення жвдкого топлнва в цнклонной камере / / Нзв. вузов. Энергетнка. 1982. № 6; Расчетное нсследованне двухступенчатого сжнгання жндкого тошшва (разам з Л.А.Тарасевічам) / / Таы жа. 1992. № 5—6. ЖЬІХАРАЎ Георгій Іванавіч (30.11.1915, г. Слаўгарад Магілёўскай вобл. — 14.4.1973), бел. дырыжор, балалаечнік, дамрыст, педагог, дзеяч самадз. мастацтва. Скончыў Бел. кансерваторыю (1951), выкладаў y ёй (1963— 73). У 1924— 38 арганізатар і кіраўнік аматарскіх аркестраў y Гомелі, выступаў як саліст-балалаечнік (у т.л. на Гомельскім радыё). 3 1939 кіраўнік арк. групы Ансамбля песні і танца БВА, y 1945— 71
кіраўнік і саліст Секстэта домраў Бел. радыё. Арганізатар і кіраўнік шматлікіх вучэбных і аматарскіх аркестраў y Бел. кансерваторыі, М інскім муз. вучылішчы, муз. школах, БДУ. Майстар аранжыроўкі і інструментоўкі, прапагандыст твораў бел. кампазітараў і нар. музыкі. Сярод аранжыровак: сімфоніі Ф.Ш уберта, В.Каліннікава, С .П ракоф ’ева, С.Васіленкі, інстр. канцэрты Э.Грыга, М.Будашкіна, Дз.Смольскага, Ю .Ш ышакова. Аўтар апрацовак бел. нар. n e cem. і мелодый. Сярод яго вучняў Г.Асмалоўская, М.Лісіцьш, У.Перацяцька, Л .Смялкоўскі. Дыпламант Усесаюзнага агляду-конкурсу (1939, Масква). Літ:. T a і р a в a Л. Свята памяці / / Мастацтва. 1996. № 4; Ш ч а р б а к В.М. Вялікі майстар y галіне народнай музыкі / / Пытанні культуры і мастацтва Беларусі. Мн., 1993. Вып. 12. Г.В.Асмалоўская. Ж Ы Ц Е Н Ь , y бел. нар. дэманалогіі «гаспадар» поля (яго жаночая паралель — жытняя баба). Ж. ўяўлялі ў выглядзе маленькага дзядка («жытні дзед») з доўгай барадой. Лічылася, што ён забяспечваў ураджай жыта («даваў жыта»), збіраў каласы на жытняй ніве нядбайнай гаспадыні і пераносіў іх на поле руплівай жняі. Яго шанавалі таксама як духа багацця і дабрабыту. 3 вобразам Ж. звязаны земляробчы абрад «завіванне барады». Ж ЬІЦ Е Ц , кветкавая расліна, тое, пгго цімафееўка. Ж Ы Ц ІЕ , а г і я г р a ф і я, від рэліг. л-ры , апавяданне пра жьвдцё духоўнай ці свецкай асобы, кананізаванай хрысціянскай царквой. Ж. ўзніклі ў Рымскай імперыі ў першыя стагодцзі хрысціянства. Складваліся па пэўнай схеме, вызначаліся ўмоўнасцю, дьшакгыкай, царк.-рэліг. фантастыкай (прывіды, цуды). Услаўлялі аскетызм, цярплівасць, рэліг. фанатызм і былі сродкам царк. і паліт. прапаганды. Некаторыя ўвабралі сюжэты дахрысц. міфаў, сярэдневяковых навел, анекдотаў і самі сталі крыніцай легенд, духоўных вершаў, народных драм. У Кіеўскую Русь перайшлі ў 10—11 ст. з Візантыі (гл. ў арт. Візантыя, раздз. Літаратура) і шырока бытавалі на землях усх. славян y зб-ках Мінеі чэцці (пашыраныя), пралогі (кароткія) і пацерыкі (у іх аснове займальныя эпізоды з жыцця манахаў). Арыгінальныя Ж. ў Кіеўскай Русі з’явіліся ў 11 ст.: княжацкія з паліт. тэндэнцыяй (такі від Ж. невядомы ў Візантыі) — Ж. Барыса і Глеба (11 ст.), Вольгі, Уладзіміра (12 ст.), Аляксацдра Неўскага (13 ст.), Дзмітрыя Данскога (14 ст.); царкоўныя — «Жыціе Феадосія Пячэрскага», *Жыціе Аўрамія Смеленскага», «Кіева-Пячэрскі пацярык» і інш. Арыгінальныя бел. Ж. вядомы з канца 12— 13 ст. — «Жыціе Ефрасінні Полацкай», « Сказанне пра віленскіх пакутнікаў Іаана, Антонія, Яўстафія». Іх аўгары не прытрымліваліся візант. схемы, звярталіся да гіст. фактаў, уюпочалі эмац.-псіхал. маналогі, бытавыя замалёўкі. 3 перакладных папулярных на Беларусі былі «Жыціе Аляксея, чалавека божага» і зб. «Жыціі святых». Вадомы таксама Чэцці камянецкая і жыровідкая (15 ст.), слуцкая (16 ст.), супрасльскія рукапісная і друкаваная «Мінея агульная» (17 ст.), пралогі і пацерыкі (вілен-
ж ы ц іе
475
скія, супрасльскія і інш. 15— 17 ст.). У Ж. шмат каштоўнага гіст. матэрыялу, яны маюць вял. пазнавальнае значэнне. Публ.: Кніга жыцій і хаджэнняў. Мн., 1994. Л.Л.Кароткая. «Ж Ы Ц ІЁ АЛЯКСЁЯ, ЧАЛАВЕКА Б 0 ЖАГА», помнік бел. перакладной агіяграфічнай л-ры канца 15 ст. Змешчана ў рукапісным зб-ку разам з «Страсцямі Хрыстовымі» і «Аповесцю пра трох каралёў». Перакладзена з лац. мовы з выкарыстаннем чэш. крыніц. Ш ырока адлюстроўвае рысы бел. нар. гаворкі свайго часу. «Жыціе...» апавядае пра Аляксея, Які ў імя веры пакінуў багатых бацькоў і жонку і стаў хрысціянскім падзвіжнікам. Пасля вярнуўся ў бацькоўскі дом пад выглядам жабрака і жыў так 17 гадоў. Толькі пасля яго смерці бацькі даведаліся, што гэта быў іх сын. Аповесць вядома ў чэш. і польскім перакладах, y празаічным, вершаваным і драматургічным варыянтах. Зборнік зберагаецца ў Расійскай нац. б-цы ў С.-Пецярбургу. Публ:. Хрэстаматыя па старажытнай беларускай літаратуры. Мн., 1959; Хрэстаматыя па гісторыі беларускай мовы. Ч. 1. Мн., 1961. Літ:. А д р н а н о в а В.П. Жятне Алексея, человека божня, в древней русской лнтературе н народной словесностн. ГІг., 1917. У.М. Свяжынскі. «Ж Ы ЦІЕ АЎРАМІЯ с м а л ё н с к а г а », помнік стараж.-рус. агіяірафічнай л-ры. Напісаны каля 1240 манахам Селішчанскага манастыра (каля Смаленска) Яфрэмам y жанры аповесці старажытнарускай. Найб. раннія спісы пач. 16 ст. Аўтар — паплечніх Аўрамія — апісвае яго жыццё ад нараджэння ў багатай сям’і ў Смаленску і да скону. Пасля смерці бацькоў Аўрамій раадаў сваю маёмасць бедным і стаў манахам Селішчанскага манастыра, дзе сабраў вакол сябе кніжнікаў, перапісваў і пашыраў кнігі. Яго высокая адукаванасць, талент прапаведніка выклікалі зайздрасць мясц. духавенства, манахаў, гарадскіх улад. Аўрамій цярпеў здзекі. I ўсё ж стаў агульнапрызнаным. У «Жыціі...» створаны новы тып хрысц. героя, які канфлікгуе не з язычнікамі, a з адзінаверцамі, якія адмоўна ставяцца да інтэлекгуальна вышэйшай за іх асобы. Паказана і грамадскае жыццё Смаленска — культ. цэнтра, звязанага з гісторыяй Беларусі. Публ:. Кніга жыцій і хаджэнняў. Мн., 1994. А.Ф.Коршунаў. «Ж Ы Ц ІЁ ЕФ РА СІНН І П0ЛАЦКАЙ», помнік бел. агіяграфічнай л-ры 12— 13 ст. (дайшоў спіс 14 ст.); адзін з найб. ранніх твораў гістарычнай прозы на Беларусі. Напісана царк.-слав. мовай стараж.-рус. рэдакцыі. Аўтар невядомы. У творы апавядаецца пра жыццё і культ,асветніцкую -дзейнасць Ефрасінні Полацкай, першай жанчыны на Русі, якую царква кананізавала ў святыя. У помніку паўстае вобраз настойлівай і самаахвярнаій жанчыны, сапраўднай гераіні свайго часу, услаўляецца яе імкненне да ведаў і духоўнай дасканаласці. Літаратурны схематызм (вобраз Ефрасінні ідэалізаваны, пазбаўлены многіх індывід. рыс жывога чалавека) і дыдактычная
476_________________ ж ы ц і е рытарычнасць прыглушаюцца яркімі рэаліямі часу, жыццёвай праўдзівасцю апавадання, якое грунтуецца на сапраўдных гіст. фактах. Важнае месца ў творы займаюць дыялогі і маналогі-разважанні, якія памагаюць раскрыць унутр. свет герояў. У помніку ёсць цікавыя звесткі пра Полацк, яго культ. жыццё, побыт княжацкай сям’і. Твор спалучае некалькі літ. жанраў: гіст.-маст. біяграфію гераіні (жыціе), сціслае апісанне яе падарожжа ў «святую зямлю» (хаджэнне) і пахвалу. Рукапіс зберагаецца ў Расійскай нац. б-цы ў С.-Пецярбургу. Публ:. Кніга жыцій і хаджэнняў. Мн., 1994. В.А. Чамярыцкі. «Ж Ы ЦІЕ Ф ЕА Д0СІЯ ПЯЧбРСКАГА», адзін з самых ранніх помнікаў стараж.рус. агіяграфічнай л-ры. Напісана каля 1091 Нестарам, надрукавана ў 1635 y «Патэрыконе...» С.Косава. У творы ігумен Кіева-Пячэрскага манастыра пісьменнік-палеміст Феадосій паказаны як актыўны праціўнік феад. міжусобіц, імкненняў Візантыі падпарадкаваць свайму ўплыву Кіеўскую Русь. Дзейнасць Феадосія, які выкрываў своекарыслівасць і прагнасць манахаў, патрабаваў ад іх аскетычнага і працоўнага жыцця, ладу, імпанавала аўтару. М ова твора эмац. насычаная, лаканічная, ёсць дакладнае апісанне значных гіст. падзей, названы імёны многіх рэальных асоб. Твор быў шырока вядомы на Беларусі. А. Ф.Коршунаў. «Ж Ы Ц ІІ СВЯТЬІХ», помнік бел. перакладной агіяграфічнай л-ры 17 ст. Перакладзены з польскай мовы. Першакрьшіца — «Жыціі святых» П.Скаргі. Вядомы тры скарочаныя бел. пераклады. Найб. поўны (141 жьшіе) створаны ў 2-й пал. 17 ст., відаць, y Магілёве, захаваў многія літ. асаблівасці арыгінала. Бел. перакладчыкі выбіралі творы пра найб. вядомых «святых», часам уносілі змены ў тэксты (апускалі выпады супраць праваслаўных і пратэстантаў, пахвалы рымска-каталіцкаму касцёлу і інш.). Творы ў зборніку маюць сярэдневяковы рэліг.-аскетычны, дыдактычны характар, схематычныя вобразы, але дзякуючы багаццю зместу, даходлівасці выкладу былі папулярныя сярод бел., польскіх і ўкр. чытачоў. Літ:. Г y д з н й Н.К. Переводы «Zywotdw swiçtych» Петра Скаргя в Юго-Западной Русн. Кяев, 1917; Кніга жыцій і хаджэнняў. Мн., 1994. ВА.Чамярыцкі. Ж Ы Ц ІК (Lolium), род кветкавых раслін сям. метлюжковых. Каля 10 відаў. Пашыраны ў Еўропе (пераважна ў Міжземнамор’і), Паўн. Афрыцы і Азіі. На Беларусі як занесеныя, натуралізаваныя і пустазелле трапляюцца Ж. п ’янючы (L. temulentum), расстаўлены, або льняны (L. remotum), жорсткі (L. rigidum), шматкветкавы (L. multiflorum) і шматгадовы (L. perenne). Ж. шматкветкавы і шматгадовы пад назвай райграс уведзены ў культуру як кармавыя і газонныя
расліны. Некат. віды — пустазелле; ёсць ядавітыя. Растуць каля дарог, на пустках, газонах і інш. Шмат-, двух- і аднагадовыя травяністыя расліны з прамастойнымі ці ўзыходнымі сцёбламі выш. да 1 м і моцнай валасніковістай каранёвай сістэмай. Лісце вузкалінейнае. Агульнае суквецце — рэдкі лінейны двухрадны колас. Каласкі адзіночныя, сядзячыя, сціснуты з бакоў, з 3—15 кветкамі. Плод — зярняўка. Г.У.Вынаеў. Ж Ы Ц Ц Е ЗА Б Е С П Я Ч бН Н Е к а с м а н a ў т a ў, комплекс сістэм і мерапрыемстваў для забеспячэння жыццядзейнасці і працаздольнасці чалавека ў касм. палёце, пры выхадзе ў адкрыты космас і на паверхню нябесных цел. Для стварэння і падтрымання неабходных умоў Ж. ў касм. палёце выкарыстоўваюцца герметычныя кабіны рэгенерацыйнага тыпу і індывід. скафандры. Герметычная кабіна абсталёўваецца сістэмай Ж., якая складаецца з падсістэм: рэгенерацыі паветра, водазабеспячэння, забеспячэння ежай, тэрмарэгулявання, сан.-гігіенічнага забеспячэння. Адрозніваюць сістэмы Ж.: адкрытыя (маюць запасы кіслароду, ежы, вады; адходы жыццядзейнасці складуюцца або выдаляюцца за борт, газападобныя прадукты паглынаюцца фільтрамі), часткова закрытыя (забяспечваюць рэгенерацыю вады, атрыманне кіслароду электролізам вады або раскладаннем вуглякіслага газу), закрьгтыя (адбываецца кругаварот асн. эдементаў і рэчываў з узнаўленнем харч. прадуктаў, рэгенерацыяй вады, кіслароду, угылізацыяй адходаў жыццядзейнасці). Для рэгенерацыі рэчываў і элементаў y сістэме Ж. выкарыстоўваюцца біял. і фіз.-хім. метады. Гл. таксама Біятэхнічная сістзма. НА.Ушакоеа. Ж Ы Ц Ц Ё , асобая форма існавання і руху матэрыі, эдольная да развіцця (эвалюцыі) і якасна болыіі высокая, чым фіз. і хім. формы; асн. матыў існавання і змест перажывання чалавека, жыццёвы лёс наогул. Характарызуецца абменам рэчываў, раздражняльнасцю, самааднаўленнем, сістэмным самакіраван-
нем, перадачай энергіі і інфармацыі, I прыстасаванасшо да ўмоў асяроддзя (адаптацыяй), a таксама адноснай самастойнасцю надарганізменнш утва- | рэнняў (біягеацэнозаў, экасістэм) пры агульным фізіка-хім. адзінстве жывога рэчыва біясферы Зямлі (магчьіма, і ўся- I го Сусвету). Існуюць розныя канцэпцыі | паходжання і сутнасці Ж. Прыхільнію крэацьіянізму прызнаюць аднаактавае стварэнне арганізмаў Богам або шматлі- ' кія акты стварэння ўсё больш дасканалых форм Ж. пасля знішчэння папярэдніх y вьшіку «катаклізмаў». Тэорыя самаадвольнага і спантаннага зараджэння Ж. была пашырана ў Стараж. Ютаі (Канфуцый), Вавілоне і Егіпце. Віталізм, які абапіраецца на вучэнне Арыстоцеля аб энтзлехіі, растлумачвае працэсы Ж. дзеяннем нематэрыяльнай I «энергіі душы», «жыццёвай сілы» або «жыццёвага парыву». Тэорыя біяхім. эвалюцыі прапануе сваю ўсеагульную ! схему ўзнікнення Ж. ў выніку працяглых пераўтварэнняў вугляродазмя- ! шчальных злучэнняў, пераходу ад складаных арган. рэчываў да простых жывых арганізмаў; паводле палеанталагіч- ] ных звестак, першыя жывыя арганізмы (аднаклетачныя) з ’явіліся на Зямлі не менш як 3,5— 3,8 млрд. гадоў назад. На глебе метафізічнага матэрыялізму распрацоўваліся канцэпцыі пра занясенне зародкаў жыцця на Зямлю з космасу (панспермія) і аб спрадвечным паралельным існаванні жывой і нежывой матэрыі. Франц. філосаф А.Бергсон разглядаў Ж. як працэс чалавечага быцця і ўяўляў яго ў форме зыходнага «ўзрыву», які прывёў да разгортвання жыццёвага працэсу; пры гэтым y якасці 2 асн. форм Ж. і пазнання ён вылучаў інтэлект і інтуідыю. 3 псіхааналітычнага пункту погляду Ж. ўяўляе сабой узаемадзеянне структурных элементаў псіхікі, жыццядзейнасці індывіда і асаблівасцей навакольнага асяроддзя. На думку З.Ф рэйда і Л.Ш апенгаўэра, «сапраўдным вынікам» і мэтай Ж. з’яўляецца дасягненне смерці, a сексуальныя схільнасці, якія ўзнаўляюць папярэднія станы праз зліццё дзвюх зародкавых клетак, ёсць увасабленне волі да Ж. Ідэі аб Ж. як рэдкай разнавіднасці смерці ляжаць y аснове канцэпцыі постструктуралізму, прадстаўнікі якога не проціпастаўляюць Ж. смерці, a ўводзяць іх y адносіны невырашальнай узаемаабарачальнасці. Гл. таксама Абіягенез, Гамеастаз, Дарвінізм, Філасофія жыцця. Літ.: В е р н а д с к н й В.Н. Жнвое веіцество. М., 1978; Ф р о л о в Н.Т. О смысле жнзнн, о смерта н бессмертнн человека. М., 1985; З е л е н к о в АН., В о д о п ь я н о а П.А. Дннамнка бносферы н соцнокультурные траднцнн. Мн., 1987; Стереотнпы н дннашпса мышлення. Мн., 1993. С.Ф.Дубянецкі. Ж Ы Ц Ц Ё , рака, гл. Уздзянка. «Ж Ы Ц Ц Ё БЕЛАРЎСА», газета рэв.-дэмакр. кірунку. Орган Беларускай сялянска-работніцкай грамады (БСРГ). Выдавалася 19.8— 12.11.1925 y Вільні 3 разы на тьшзень на бел. мове. Асвятляла эканам. і асв. праблемы, задачы, пытанні
стратэгіі і тактыкі вызв. руху ў Зах. Беларусі. Змяшчала матэрыялы пра ўнугр. і знешнюю палітыку Польшчы, аналізавала сац. асновы, эканам. стан і перспектывы развідця краіны. Узнімала пытанні правоў чалавека ў Зах. Беларусі і Польшчы, змагалася за асвету на роднай мове. Інфармавала пра падзеі культ. жыцця ў БССР, культурна-грамадскі бел. рух y Латвіі, Літве, Чэхаславакіі, Амерыцы. Публікавала маст. творы вядомых і пачынаючых літаратараў. Выйшла 20 нумароў, з іх 5 канфіскаваны. Забаронена польскімі ўладамі. л.С.Ліс. ЖЫЦЦЁВАЯ ЁМІСТАСЦЬ ЛЁГКІХ, максімальны аб’ём паветра, які выдыхаецца пасля самага глыбокага ўдыху. Пры макс. выдыху колькасць газаў y лёгкіх памяншаецца да астаткавага аб’ёму (каля 1,5 л), што разам з Ж.ё.л. складае агульную ёмістасць лёгкіх. У норме Ж .ёл . раўняецца каля 0,75 агульнай ёмістасці і характарызуе макс. аб’ём, y межах якога чалавек можа мяняць глыбіню свайго дыхання. Пры спакойным дыханні здаровы дарослы чалавек удыхае і выдыхае 0,3—0,5 л паветра (т.зв. дыхальны аб’ём). Велічыня Ж.ё.л. y норме залежыць ад полу, узросту, целаскладу, фіз. развіцця чалавека; пры захворваннях істотна памяншаецца. Вызначаюць з дапамогай спіраграфіі, згодна з табліцамі, намаграмамі і формуламі. У мужчын Ж .ёл . складае 3,5— 4,5 л (у добра трэніраваных да 6), y жанчын — 2,5— 3,5 л.
І
І І
ЖЫЦЦЁВАЯ ПРАСТ0РА, і сярэдняя плошча, якая прыпадае на адну асобіну дадзенай папуляцыі і забяспечвае нармальнае яе існаванне ў складзе папуляцыі. 2) Тэрыторыя, неабходная для задавальнення ўсіх патрэб аднаго чалавека пры дадзеных грамадска-эканам. умовах. Уключае плошчы, неабходныя для вытв-сці харчавання (па аптымальных мед. нормах), вырошчвання тэхн. культур, буд-ва прамысл. аб’ектаў з іх інфраструктурай (жылых комплексаў, дарог і інш.) і рэкрэацыі. У Ж.п. ўваходзяць буферныя зоны і комплекс падтрымання экалагічнай раўнавагі. Напр., для невял. краін Зах. Еўропы Ж.п. ацэньваецца ў 0,6—0,7 га, для ЗШ А — 2 га, для вытв-сці харчавання — 0,6 га. ЖЫ ЦЦЁВЫ Ц Ы КЛ, ц ы к л разв і ц ц я, сукупнасць усіх фаз індывід. развіцця арганізма, y выніку якога ён дасягае спеласці і становіцца здольным даваць патомства. Працягласць Ж.ц. вызначаецца колькасцю пакаленняў (генерацый), што развіваюцца на працягу года, або колькасцю гадоў, на працягу якіх ажыццяўляецца адзін Ж.ц.; залежыць таксама ад перыяду спакою або дыяпаўзы, якія ўласцівы дадзенаму арганізму. У жывёл адрозніваюць просты Ж.ц. (прамое развіццё) і складаны (развіццё з метамарфозам або з чаргаваннем пакаленняў). Напр., Ж.ц. капуснай бялянкі складаецца з фаз (стадый) развіцця: яйцо — вусень — кукалка — імага; y пячоначнага смактуна ад яйда
да дарослага паразіта праходзіць 6 стадый развіцця. Адзінкай пры вывучэнні Ж.ц. можа быць адзін ці шэраг антагенезаў, што змяняюць адзін аднаго. У вышэйшых раслін адрозніваюць аднагадовы, двухгааовы і шматгадовы Ж.ц. Для Ж.ц. многіх ніжэйшых раслін і папарацей характэрна змена гаметафіту і спарафіту. У паразітычных грыбоў Ж.ц. па складанасці падобны да паразітычных чарвей, якія развіваюцца са зменай гаспадароў. Сярод прасцейшых найб. складаны Ж.ц. y спаравікоў, напр., y гемаспарыдый. Пра Ж.Ц. чалавека гл. ў арт. Антагенез. Ж Ы Ц Ц Ё В Ы Я Ф 0 Р М Ы , 1) y ж ы в ё л — група асобін, што маюць падобныя морфаэкалагічньм прыстасаванні для пражывання ў аднолькавым асяроддзі. Характэрна змена Ж.ф. y антагенезе для відаў, развіццё якіх ідзе з метамарфозам (ад лічынкі да дарослага насякомага). У аснове класіфікацыі жывёл — асаблівасці размнажэння, эколага-марфал. прыстасаванні, спосабы перамяшчэння, здабычы ежы і яе характар, аднесенасць да ландшафту, ступень актыўнасці і інш. 2) Ж.ф. ў р a с л і н — вонкавы выгляд (габітус), які адлюстроўвае іх прыстасаванасць да ўмоў асяроддзя; адзінка экалагічнай класіфікацыі. Складаюцца ў выніку натуральнага адбору ў пэўных умовах асяроддзя. Ж.ф. груп раслін адлюстроўваюць іх прыстасаванасць да рассялення і замацавання на тэрыторыі, да найб. поўнага выкарыстання ўсяго комплексу ўмоў месцазнаходжання. Змяняецца ў антагенезе (напр., аднагадовьм с е я ш ы елкі або дуба яшчэ не маюць формы дрэва), таму пад Ж.ф. класіфікацыйнай адзінкай лічыцца сукупнасць дарослых асобін. Адзін і той жа від раслін y розных умовах можа мець розныя Ж.ф. (дуб, елка, ядловец і інш. ў лясной зоне або лясным поясе гор — высакастволыя дрэвы, a на паўн. і вышыннай межах арэала — кусты або сланікі). У класіфікацыю можа ўваходзіць група раслін з падобнымі прыстасавальнымі структурамі, не абавязкова звязаных роднасцю (напр., кактусы і некат. малачаі ўтвараюць формы сцябловых сукулентаў). Тэрмін Ж.ф. прапанаваў дацкі батанік І.Э.Вармінг (1884). Пры гэтым ён разумеў форму, y якой вегетатыўнае цела расліны знаходзіцца ў гармоніі з навакольным асяроддзем на працягу ўсяго жыцця, ад насення да адмірання. Найб. пашырана класіфікацыя Ж .ф., прапанаваная дацкім батанікам К.Раўнкіерам (1905, 1907), які вылучае 5 асн. Ж.ф. (гл. Сістэма Раўнкіера). Змяненні Ж.ф. выкарыстоўваюцца для работ па інтрадукцыі раслін. Ж Ы Ц Ц Я ЗД бЛ Ь Н А С Ц Ь , 1) здольнасць асобіны і папуляцыі жыць і размнажацца. Вызначаецца плоднасцю, працягласцю перыяду размнажэння і колькасцю асобін, якія дасягнулі палаваспеласці. 2) Здольнасць асобіны выжываць да вызначанага моманту жыццёвага цыкла, напр. да пачатку перыяду размнажэння. 3 ) Ж . н а с е н н я , уласцівасць насення захоўваць здольнасць да прарастання. Насенне, якое толькі што сабрана
ЖЭБРАК
477
або захоўваецца пры нізкай т-ры , часта не прарастае, хоць і мае здаровы зародак або жыдцяэдольнае. Гэта выклікаецца перыядам спакою, пасля якога насенне можа даць нармальныя ўсходы. Ж Ы ЧКА Хведар Дзмітрыевіч (н. 20.3.1927, пас. Марс Жлобінскага р-на Гомельскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага ў Маскве (1959). Служыў на флоце, працаваў y прэсе, y выд-вах «Беларусь» і «Мастацкая літаратура», y 1972— 76 гал. рэдактар газ. «Літаратура і мастацтва». Друкуецца з 1947. Паэтызуе рамантыку марской службы, працу, хараство роднай прыроды (зб. «Стой на вахце, сэрца», 1961, «Настой», 1968, «Абрус», 1985, і інш.). У вострасюжэтных апавяданнях і аповесцях для дзяцей раскрывае сталенне характару юнага героя («Каштанавы «Масквіч», 1959, «Піфагоравы штаны», 1961, «Зброю бяруць сыны», 1964, «Дзе растуць бяссмертнікі», 1967, «Букет вяргіняў», 1970, «Дзень будзе ясны», 1981). На бел. мову пераклаў многія творы чэш., польскіх і славацкіх пісьменнікаў, драму Л.Украінкі «Лясная песня», аповесці М.Алейніка «Леся», Б.Ногейла «Паводка» і інш. Тв.\ Абеліск. Мн., 1973; Карэц калодзежнай вады. Мн., 1983; Абдымкі сонйа. Мн., 1988; Сонца скача па траве. Мн., 1989. Ж Ы Й РД Ы І, беспазваночныя, гл. Лямбліі.
АР.Ж эбрак.
ЖЭБРАК Антон Раманавіч (27.12.1901, в. Збляны Зэльвенскага р-на Гродзенскай вобл. — 20.5.1965), бел. генетык і селекцьмнер. Акад. АН Беларусі (1940), д-р біял. н., праф. (1936). Засл. дз. нав. Беларусі (1944). Скончыў Маскоўскую с.-г. акадэмію (1925), Ін-т чырв. прафесуры (1929). У 1930— 31 стажыраваўся ў ЗІІІА. У 1934— 48 заг. кафедры Маскоўскай с.-г. акадэміі. У 1940— 47 чл. Прэзідыума АН Беларусі. У сак. 1945 прадстаўнік Беларусі ў рабоце Усеславянскага сабора ў Сафіі, чл. дэлегацыі БССР на канферэнцыі ў Сан-Ф ранцыска (ЗШ А), дзе з інш. ўдзельнікамі 26.6.1945 падпісаў Статут ААН. У 1947 прэзідэнт АН Беларусі. 16.10.1947 зняты з пасады прэзідэнта. Фармальнай падставай для гэтага паслужыла публікацьм Ж. ў амер. штотыднёвіку «Science» («Навука»), y якой ён выказаў крытьпсу ў адрас антынавуковай тэорыі Т.Д зЛ ы сенкі. 3 1949 заг. кафедры Маскоўскага
478
ж эгулі
фармацэўтычнага ін-та. У 1953— 65 кіраваў работамі па эксперым. поліплаідыі ў Ін-це біялогіі, з 1963 y Аддзеле генетыкі і цыталогіі АН Беларусі. Навук. працы па гібрыдызацыі, поліплаідыі і імунітэце раслін, філагеніі і біял. асновах селекцыі пшаніцы і грэчкі. Атрымаў гібрыдньм пладавітьм формы ад скрыжавання шэрагу відаў пшаніцы. Т в Полнплошшые впды пшеннц. М., 1957; Курс ботанякн. М., 1959. Літ.: Х о т ы л е в а Л.В. А.Р.Жебрак / / Полнплонлня н селекцня. Мн., 1972. ЖЭГУЛ^І, горы, тое, што Жыгулі. Ж ЭЖ ЛІНА. возера ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ула (цячэ праз возера), за 7 км на ПнУ ад г. Лепель. Пл. 0,36 км2, даўж. 1,1 км, найб. шыр. 560 м, найб. глыб. 9,8 м, даўж. берагавой лініі каля 3,6 км. Пл. вадазбору 1366 км2. Схілы катлавіны выш. 10— 15 м, участкамі разараньм, на Пд і ПдЗ параслі лесам. Берагі пясчаныя, месцамі забалочаныя, на ПдЗ пад лесам. Дно глеістае. Каля ўсх. берага востраў пл. 0,7 га. Уэлоўж берагоў паласа расліннасці шыр. да 100 м. ж эйм б Яніна Баляславаўна (29.5.1909, г. Ваўкавыск Гродзенскай вобл. — 29.12.1987), расійская кінаактрыса. Скончыла кінамайстэрню Ф ЭКС (Фабрыка эксцэнтрычнага акцёра; 1929), вучылася ў Ін-це экраннага мастадтва ў Ленінградзе. 3 дзяцінства выступала ў цырку, працавала на эстрадзе (1925— 27), y Тэатры-студыі кінаакцёра (1949— 56). 3 1957 y Варшаве. У кіно з 1925. Першая вялікая роля — Анук («Песня пра шчасце», 1934). Стварыла паэт. вобразы дзяўчынак-падлеткаў; Ася («Сяброўкі», 1936), Надзя («Ворагі», 1938), Фроська («Ішоў салдат з фронту», 1939), Папялушка («Папялушка», 1947). Здымалася таксама ў фільмах: «Адна маладая настаўніца» (1931), «Мая радзіма» (1932), «Гарачыя дзянёчкі» (1935), «Доктар Калюжны» (1939), «Два байцы» (1943), «Мы з Урала» (1944), «Два сябры» (1955) і інш. Мастацгву Ж. ўласцівы глыбокі псіхалагізм, лірычны трагізм y спалучэнні з вострай эксцэнтрыкай, дакладнасць пластычнага малюнка. Н .А .К ры ваш эева. Ж Э К ІТ Ы Н ЬЁН ЬЯ (Jequitinhonha), рака на У Бразіліі. Даўж. 1030 км, пл. бас. каля 73 тыс. км2. Пачынаецца на хр. Сера-ду-Эспіньясу, цячэ па Бразільскім пласкагор’і, утварае парогі і вадаспады. Упадае ў Атлантычны ак. Жыўленне дажджавое. Летнія паводкі са снеж. да сакавіка. Сярэдні расход вады каля 550 м3/с. Суднаходная ў ніжнім цячэнні на 100 км. На Ж. — г. Жэкітыньёнья. I ЖЭЛАЦ'іНА, ж элaц ін (франц. gélatine ад лац. gelatus замёрзлы, застылы), сумесь бялковых рэчываў жывёльнага паходжання; прадукт дэнатурацыі калагену. Сухая Ж. без паху, смаку, празрыстая, злёгку афарбаваная ў жоўты колер. Набухае ў вадзе і раствараец-
ца пры награванні, раствор пры ахаладжэнні ўтварае студзіну. Атрымліваюць з касцей, сухажылляў, храсткоў (найб. чыстая — з рыбных), адходаў скуры шляхам працяглага кіпячэння з вадой. Выкарыстоўваюць y харч., папяровай, паліграф. прам-сці, y вытв-сці фота- і кінаплёнак, фотапаперы, y мікрабіялогіі (пажыўнае асяроддзе). Ж&ЛЕЎ Жэлю (н. 3.3.1935, с. Весялінава Ш уменскай акр., Балгарыя), балгарскі паліт. і дзярж. дзеяч, філосаф. Д-р філас. н. (1987). Скончыў Сафійскі ун-т. 3 1960-х г. за ідэйна-паліт. пазідыі праследаваўся ўладамі, выключаны з Балг. камуніст. партыі. Лідэр Саюза дэмакр. сіл (снеж. 1989 — жн. 1990). У 1990— 96 прэзідэнт Балгарыі; праводзіў курс на дэкамунізацыю балг. грамадства. Аўгар прац «Фашызм» (1982, забаронена і канфіскавана з продажу і бібліятэк, зноў ввдадзена ў 1990), «Рэальная фізічная прастора» (1989) і інш. Тв:. Рус. пер. — Фашнзм: Тоталнтар. государство. М., 1991. Ж & ЛЬЦ Ы , возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Сосніца, за 38 км на ПнУ ад г. Полацк. Пл. 0,78 км2, даўж. 1,9 км, найб. шыр. 720 м, найб. глыб. 2,8 м, даўж. берагавой лініі больш за 5 км. Пл. вадазбору 63,5 км2. Схілы катлавіны выш. да 7 м (на Пд 15— 20 м), пад лесам, на П нЗ разараныя. Берагі нізкія. Дно плоскае, выслана пераважна пяском і глеямі, y цэнтры — сапрапелем. Зарастае. Упадаюць р. Н яклейка і ручай з воз. Сіценец, выцякае р. Ж эльцанка. Ж ЭМ АЙТЭ [Èemaité; сапр. Б е н ю ш а в _ і ч у т э - Ж ы м а н т э н е (Beniuseviciuté-Zymantiené)] Юлія (4.6.1845, маёнтак Букантэ, Плунгескі р-н, Літва — 7.12.1921), літоўская пісьменніда. Друкавалася з 1894. Асн. тэматыка яе твораў — жыццё літ. вёскі ў канцы 19 — пач. 20 ст. Цяжкі лёс літ. сялянства, бяспраўе жанчыны, самабытнасць вясковага побьпу, рэліг. перажыткі памастацку асэнсаваны ў яе апавяданнях і аповесцях «Нявестка» (1896), «Пяграс Курмяліс» (1901), «Няшчасныя дзеці» (1903), «Ахвяра святому Юргісу» (1908) і інш. Яе творы адметныя каларытным апісаннем прыроды, побьпу, звычаяў, знешняга аблічча герояў, аб’ектыўнай, з элементамі іроніі і камізму, апавядальніцкай манерай. Аўтар шматлікіх нарысаў, фельетонаў, публіцыст. артыкулаў. Н а бел. мову асобныя творы Ж. пераклалі А.Клышка, Я.Скрыган. Te.: Rastai. Sej. 1—6. Vilnius, 1956—57. Ж ЭМ АЙЦКАЕ ЎЗВЬІШ Ш А , Ж м у д с к а е ў з в ы ш ш а , y зах. ч. Літвы, y бас. рэк Вянта, Юра, М інія і Дубіса. Выш. да 234 м (г. Мядзвегаліс). Складзена з глін, пяскоў, мергеляў. Характэрны згладжаны марэнна-ўзгоркавы рэльеф. Ш мат азёр. Хвойныя і мяшаныя лясы, лугі, пашы, ворная зямля. Ж Э М ’Ё (Gémier; сапр. T a н е р; Tonnerre) Ф ірмэн (21.2.1869, г. Абервілье, Ф ранцыя — 26.11.1933), ф ранцузскі акцёр, рэжысёр, тэатр. дзеяч. Ву-
чыўся ў прыватнай драм. студыі. Сцэн дзейнасць пачаў y 1888. 3 1892 іграў y розных т-рах Парыжа. У 1906—21 узначальваў Тэатр Антуана, y 1920—33 — створаны ім Нац. нар. т-р. Лічыў грамадскім прызначэннем тэатр. мастацгм служэнне народу, шукаў новыя формы тэатр. паказаў, імкнуўся спалучаць тэаіральнасць з жыццёвай праўдай. Валодаў віртуознай сцэн. тэхнікай, майстар грыму. 3 лепшых роляў: Убю («Кароль Убю» А.Жары), ІІІэйлак («Венецыянсю куттец» У.Ш экспіра), Філіп Брыдо («Драпежніца» Э.Фабра паводле А.Бальзака). 3 1908 здымаўся ў кіно і ставіў фільмы. Ж ^М Ч У Г (слова кіт. паходжання), п е р л, цвёрдыя вапняковыя ўтварэнні перламугравага рэчыва шарападобнай ці няправільнай формы ўнутры ракавін некаторых малюскаў (марскіх і прэснаводных). Складзены пераважна з вуглякіслага кальцыю (араганіту). Колер бе-
Вышыўха жэмчугші адзення міграпаліга Аляксея. 1364. Фрагмент. лы, ружовы, жаўтаваты, іншы раз чорны, шэры, карычневы. Бляск характэрны перламутравы, вясёлкавы. Памеры ад мікраскапічных да галубінага яйца. Утвараецца ў выніку раздражнення мантыі малюска якім-н. чужародным целам (пясчынкай, паразітам і інш.). Здабыча марскога Ж. вядзецца ў Чырвоным м., Персідскім зал., каля берагоў Аўстраліі, Японіі і інш. Прэснаводны Ж. здаўна здабывалі ў Кітаі, Расіі, Германіі, Шатландыі. У 20 ст. вельмі пашырана штучнае вырошчванне Ж. (пераважна ў Японіі). Выкарыстоўваецца ў ювелірнай справе (каралі, брошкі, пярсцёнкі, жамчужнае шыццё), нярэдка ў спалучэнні з каштоўнымі металамі і каМЯНЯМІ.
У.Я.Бардон.
Ж ЭНЁВА (франц. Genève, ням. Genf), горад на ПдЗ Швейцарыі, на Жэнеўскім воз. і р. Рона. Адм. ц. кантона Жэ-
нева. 172,7 тыс. ж., з прыгарадамі каля 400 тыс. ж. (1994), каля 25% насельніцтва — іншаземцы. Вузел чыгунак і аўтадарог, азёрны порт. Міжнар. аэрапорт. Гандл.-фін. цэнтр. Прам-сць базіруецца на выкарыстанні высокакваліфікаванай працы. Вылучаюцца ювелірная справа, дакладная механіка (гадзіннікі, розныя інструменты, дакладная апаратура), станкабудаванне, электратэхн. машынабудаванне, вытв-сць рухавікоў, фармацэўтычнай, парфумернай, тэкст., харч. прадукцыі. Ун-т (з 1559). Цэнтр замежнага турызму. П ер ш ап ач атк о в а п а с я л е н н е кельтаў (алаброгаў), у м а д а в а н а е Ц э з а р а м y 58 д а н .э . ў п е рыяд в ай н ы з г е л ь в ет а м і. 3 5 ст. р э з ід э н ц ы я біскупства; y гэ т ы ж ч а с з а в а я в а н а бургундамі, y 534 — франкамі. У к а н ц ы 9 ст. з н о ў п ад уладай Б у р гу н д ы і, р а з а м з ё й у в а й ш л а ў с к л а д «С вяш чэннай Р ы м . ім п е р ы і» . У 1162 б іс к у п ы Ж. атры м алі ад ім п е р а т а р а Фрыдрыха / Б а р б а росы ты тул к н я зё ў . 3 п а ч . 13 с т . з а п ал іт . в я р шэнства ў го р ад зе в я л іс я с п р э ч к і п а м іж б іс к у памі Ж . і г е р ц аг ам і с а в о й с к ім і. Н а м я ж ы 14 і 15 ст. Ж . с л а в іл а с я к ір м а ш а м і, п а з н е й с т а л а значным ц эн т р а м к р э д ы т н а -б а н к а ў с к іх а л е р а цый. У 16 ст. ў х о д зе б а р а ц ь б ы з г е р ц аг ам і с а войскімі п р ы м к н у л а д а Ш в е й ц а р с к а й к а н ф е дэрацыі. 3 1539 гал . ц э н т р Р э ф а р м а ц ы і (Г .Ф а раль, Ж.Кальвін) еў р ап . з н а ч э н н я (н а з. « п р атэстанцкім Р ы м а м » ), С т в о р а н а я ў 16 ст. алігархічная ф о р м а п р а ў л е н н я в ы к л ік а л а ш э раг паўстанняў. У 18 ст. р а з в ів а е ц ц а п р а м -с ц ь (пераважна в ы т в -с ц ь га д з ін н ік а ў ). У 1798— 1814 пад уладай Ф р а н ц ы і, y 1815 я к к а н т о н увайшла ў Ш в е й ц а р с к у ю к а н ф е д э р а ц ы ю . 3 2-й пал. 19 ст. м е с ц а с к л ік а н н я м іж н а р . к а н ферэнцый і з н а х о д ж а н н я м іж н а р . а р г -ц ы й , y тл. гал. о р га н аў Л іг і Н а ц ы й , п а с л я 2 -й сусв. вайны — р о зн ы х у с т а н о ў А А Н . Рака Р о н а п а д з я л я е Ж . н а 2 ч а с т к і. Н а л е вым беразе — С т а р ы г о р а д (гіст. ц э н т р ), д зе размешчаны у н -т , т -р ы , б -к і, С а б о р н а я п л . з рам анска-гаты чны м с а б о р а м С е н - П ’е р (1 2 — 14 ст.; ф асад y с т ы л і к л а с іц ы з м у , 1752— 56), гатычныя ц э р к в ы С е н т -М а р ы -М а д л е н (1 4 — 15 ст.), С е н -Ж э р м е н (1 4 — 16 с т .), р а т у ш а (15 et. — 1617), г а т ы ч н ы я , р э н е с а н с а в ы я і к л а с іцыстычныя ж ы л ы я д а м ы , п а л а ц Э н а р (1 8 1 7 — 21). На п р ав ы м б е р а зе — Н о в ы г о р а д (с а с т а рым кварталам і ц а р к в о й С е н -Ж э р в е , 15 с т.): вакзал К ар н а в е н (1 9 2 8 ), дом « К л ар т э » (1930— 32, арх. Л е К а р б ю з ь е ), П а л а ц Н а ц ы й (1928— 37, арх. Г іё л ь ), б у д ы н а к С у св . а р г -ц ы і аховы эдароўя (1961, арх. Ж Л у м і) . М узеі: мастацтва і гіс т о р ы і, с у ч а с н а г а м а с т а ц т в а , э т награфіі. Н.К.Мазоўка (г іс т о р ы я ).
ЖЭНЁЎСКАЕ BÔ3EPA (ням. Genfer See, франц. Lac Léman), Л е м a н, возера ў Швейцарыі і Францыі, y міжгорнай упадзіне паміж Зах. Альпамі і Юрой, на выш. 372 м. Пл. 582 км2, даўж. 72 км, шыр. 14 км, глыб. да 310 м. Берагі стромкія. На 3 да Ж.в. падыходзяць узгорыстыя перадгор’і, на У — скалістыя горы. Па паходжанні Ж.в. — канцавы басейн аднаго з рукавоў вял. Ронскага ледавіка. Цераз возера цячэ р. Рона. Сцёк рэгулюецца плацінай. На швейцарскім беразе гарады Жэнева, Лазана, курорты Веве, Мантро, рэзерват Гранжэт; на франц. — курорт Эвіянле-Бэн і інш. Суднаходства. Турызм.
ЖЭНЁЎСКАЯ КАНФЕР^НЦЫЯ 1927, ганферэнцыя міністраў замежных спраў Бельгіі, Вялікабрытаніі, Германіі, Італіі, Францыі і Японіі. Праходзіла 14— 16 чэрв. ў час сесіі Савета Лігі Нацый,
склікана пасля разрыву англ.-сав. дыпламат. і гандл. пагадненняў (май 1927). Міністр замежных спраў Вялікабрытаніі О.Чэмберлен прапанаваў прыняць дэкларацыю «супраць прапаганды Камінтэрна», якая магла б стаць платформай адзінага антысав. фронту. Удзельнікі Ж.к. не падтрымалі Чэмберлена і прынялі камюніке, дзе абавязваліся прытрымлівацца ўмоў Лакарнскіх дагавораў 1925 аб непарушнасці герм.-франц. і герм.-бельг. граніц, вызначаных Версальскім мірным дагаворам 1919. ЖЭНЁЎСКАЯ КАН Ф ЕРЙН Ц Ы Я ПА PA33BPAÉHHI 1932— 35, міжнародная канферэнцыя аб скарачэнні і абмежаванні ўзбраення. Склікана 2.2.1932 па рашэнні Савета Лігі Нацый, удзельнічалі 63 краіны. Некаторьм краіны імкнуліся выкарыстаць канферэнцыю для аслаблення магчымых праціўнікаў і ўзмацнення сваёй ваен. магутнасці (франц. дэлегацыя дамагалася захавання ваен. перавагі над Германіяй паводле Версальскага мірнага дагавора 1919, герм. дэлегацыя патрабавала роўнасці ва ўзбраеннях, a ў кастр. 1933 адмовілася ад удзелу ў канферэнцыі). Дэлегацыя СССР прапанавала пакласці ў аснову работы прынцыпы ўсеагульнага і поўнага раззбраення, a пасля адхілення reTaft прапановы — правесці прагрэс.прапарцыянальнае скарачэнне ўзбраенняў і ўзбр. сіл. Сав. прапановы былі адхілены, канферэнцыя зайшла ў тупік і ў 1935 фактычна спыніла сваю работу. ЖЭНЁЎСКАЯ н а р Ад а п а ў р э г у ЛЯВАННІ ЛА0СКАГА ПЫТАННЯ Склікана па інідыятыве CCCP, праходзіла з 16.5.1961 да 23.7.1962. Прадстаўнікі Бірмы, Вялікабрытаніі, ДРВ, ЗША, Індыі, Камбоджы, Канады, К Н Р, Лаоса, Польшчы, СССР, Тайланда, Ф ранцыі і Паўд. В’етнама прынялі Дэкларацыю і Пратакол аб нейтралітэце Лаоса, заявілі, што будуць паважаць яго суверэнітэт, незалежнасць, нейтралітэт, адзінства і тэр. цэласнасць. Пагадненні прадугледжвалі стварэнне ў Лаосе кааліцыйнага ўрада (сфарміраваны ў чэрв. 1962). Аднак рэалізаваць дамоўленасці і дасягнуць нац. адзінства ў Лаосе не ўдалося. У 1964 ЗШ А парушылі ўмовы пагаднення, пачалі бамбардзіроўкі тэр. Лаоса. ЖЭНЁЎСКАЯ Ш К 0 Л А ў м о в а з н а ў с т в е , гл. ў арт. Структурная лінгвістыка. Ж ЭН ЁЎ СКІЯ КАНВЕНЦЫ І 1949, чатыры міжнародныя пагадненні аб абароне ахвяр вайны: аб паляпшэнні лёсу параненых і хворых y дзеючых арміях; аб паляпш энні лёсу параненых, хворых і асоб са складу ўзбр. сіл, якія пацярпелі караблекрушэнне на моры; аб абыходжанні з ваеннапалоннымі; аб абароне цывільнага насельніцтва ў час вайны. У 1977 канвенцыі дапоўнены 2 дадатковымі пратаколамі — аб абароне ахвяр міжнар. узбр. канфліктаў і аб абароне ахвяр узбр. канфлікгаў неміжнар. харак-
ж э н е ў с к ія
479
тару. Да Ж.к. далучылася 170 краін, y т.л. Беларусь (1954). Ж ЭНЕЎСКІЯ НАРАДЫ 1954— 59. 1) Нарада 26.4— 21.7.1954 міністраў замежных спраў Вялікабрытаніі, ЗШ А, КНР, CCCP і Франдыі. Разглядала пытанні мірнага ўрэгулявання ў Карэі і Індакітаі. План аднаўлення адзінства Карэі прадугледжваў правядзенне свабодных агульнакар. выбараў y Нац. сход, вывад з краіны замежных войск. ЗШ А і іх саюзнікі адмовіліся прыняць план, і пытанне аб Карэі не было ўрэгулявана. 20 ліп. падпісана пагадненне пра спыненне ваен. дзеянняў y В’етнаме, устанаўленне часовай дэмаркацыйнай лініі па 17-й паралелі і тэрмінах адводу ад яе войск краін, якія ваявалі, аб вывадзе з тэр. Лаоса і Камбоджы франц. войск. На тэр. В’етнама, Лаоса, Камбоджы забаранялася ствараць ваен. базы, a дзяржавам уваходзідь y ваен. саюзы. У 1955 адбыліся выбары ў Камбоджы, y 1958 — y Лаосе, выбары ў В’етнаме ў 1956 сарвалі ЗША, якія ў 1961 пачалі вайну супраць народаў Івдакітая. 2) Нарада 18— 23.7.1955 кіраўнікоў урадаў Вялікабрытаніі, ЗІПА, CCCP і Францыі. Абмеркаваны герм. пытанне, пытанне аб еўрап. бяспецы, аб развідці кантактаў паміж Усходам і Захадам. Зах. дзяржавы выступілі за аб’яднанне Германіі шляхам ліквідацыі ГДР і ўключэння аб’яднанай краіны ў ваен.-паліт. групоўку зах. дзяржаў. СССР выступіў супраць, падкрэсліўшы, што на тэр. Германіі існуюць 2 самаст. дзяржавы з розным грамадскім і дзярж. ладам. Сав. прапанова аб узяцці CCCP, ЗІІІА, Вялікабрытаніяй і Францыяй на сябе абавязку не ўжываць першымі ядз. зброю была адхілена. 3) Нарада 27.10— 16.11.1955 міністраў замежных спраў Вялікабрытаніі, ЗІПА, CCCP і Ф ранцыі. Сав. дэлегацыя адхіліла план зах. дзяржаў аб аб’яднанні Германіі і скасаванні ГДР, унесла прапановы па еўрап. бяспецы і раззбраенні (паступовае скарачэнне ўзбр. сіл да ўзгодненых узроўняў, забарона выкарыстання ядз. зброі і інш.). Рашэнні па пьгганнях раззбраення і кантактах паміж Усходам і Захадам прыняты не былі. 4) Нарада 11.5— 20.6.1959 і 13.7— 5.8.1959 міністраў замежных спраў Вялікабрытаніі, ЗПІА, C CC P і Францыі. Абмеркаваны герм. пьгганне, стварэнне сістэмы еўрап. бяспекі і кантролю над раззбраеннем, развіццё кантактаў паміж Усходам і Захадам. ЗШ А, Вялікабрытанія і Францьм адмовіліся прыняць сав. прапанову аб стварэнні дэмілітарызаванага вольнага горада — Зах. Берлін, але дасягнута дамоўленасць аб часовым статусе Зах. Берліна (агаворвалася колькасць узбр. сіл 3 дзяржаў, неразмяшчэнне на яго тэр. атамнай і ракетнай зброі, парадак доступу ў Зах. Берлін і інш.). Л.М.Драбовіч. Ж ЭНЁЎСКІЯ ПАГАДНЁННІ 1988 п a А ф г а н і с т а н е . Падпісаны 14 крас.
480
ЖЭНЕЎСКІЯ
прадстаўнікамі Афганістана, ЗША, Пакістана, СССР як вынік афгана-пакістанскіх перагавораў, якія праходзілі ў Жэневе з чэрв. 1982 (з перапынкамі) пры пасрэдніцтве прадстаўніка Ген. сакратара ААН. Мелі на мэце спынідь грамадзянскую вайну ў Афганістане. Складаліся з Двухбаковага пагаднення паміж Рэспублікай Афганістан і Ісламскай Рэспублікай Пакістан аб прынцыпах узаемаадносін (у т.л. аб неўмяшанні і адмове ад інтэрвенцыі), Двухбаковага пагаднення паміж гэтымі краінамі пра добраахвотнае вяртанне бежанцаў, Д экларацыі аб міжнар. гарантыях і Пагаднення аб узаемасувязі для ўрэгулявання становішча, якое датычыцца Афганістана. Апошняе пагадненне адной з гал. умоў прадугледжвала вывад з Афганістана сав. войск (паловы да 15.8.1988, астатніх на працягу 9 месяцаў). Няпоўнае выкананне пагадненняў Пакістанам (на яго тэр. працягвалі базіравацца ўзбр. фарміраванні для вядзення баёў на тэр. Афганістана) y значнай ступені перашходзіла спыненню грамадз. вайны ў Афганістане. У.Я.Калаткоў. Ж ЭНЁЎСКІЯ П РАТАК0ЛЫ , 3 міжнародньм дакументы, прынятьш ў г. Ж энева ў 1922— 25. 1) Пратакол 1922 аб пазыцы для Аўстрыі і аб забароне аншлюсу. Падпісалі Аўстрыя, Вялікабрытанія, Францыя, Італія, Чэхаславакія. Палажэнні пратакола дзейнічалі да акупацыі Аўстрыі фаш. Германіяй (1938). 2) Пратаксш 1924 аб мірным вырашэнні міжнар. спрэчак. Прыняты Асамблеяй Лігі Нацый. Падпісалі 19 краін, аднак дакумент не набыў сілы, бо Англія і Італія адмовіліся падпісваць яго. 3) Пратакол 1925 аб забароне ўжывання на вайне ўдушлівых, ядавітых або інш. падобных газаў і бактэрыял. сродкаў. Падпісалі 37 краін. Ж ЭННА. возера ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Тураўлянка, за 28 км на У ад г.п. Ушачы. Уваходзіць ва Ушацкую групу азёр. Пл. 0,57 км2, даўж. 1,4 км, найб. шыр. 800 м, найб. глыб. 25 м, даўж. берагавой лініі 3,7 км. Пл. вадазбору 10,9 км2. Схілы катлавіны выш. 15— 25 м (на П н і У 5— 8 м), пад лесам і хмызняком. Мелкаводдзе вузкае, дно да глыб. 6— 8 м пясчанае, ніжэй глеістае. Н а ПдУ упадае ручай з воз. Лешна, на ПдЗ выцякае ручай y воз. Крывое. Уздоўж берагоў паласа надводнай расліннасці шыр. да 20 м. «Ж Э Н ЬМ ІН Ь ЖЫ БАО» («Народная газета»), штодзённая газета; орган Ц К КП Кітая. Выдаецца з 1948 y Пекіне. Выконвае функцыі афід. ўрадавага выдання. ж э н ь п г ё н ь (Panax ginseng; кіт. «ко-
рань жыцця» літар. «чалавек-корань»), рэлікгавая кветкавая расліна роду панакс сям. араліевых. Трапляецца ў цяністых шыракаліста-хвойных лясах Паўн.-Усх. Ютая, Паўн. Карэі і на Д. Усходзе (Прыморскі і Хабараўскі краі).
Занесены ў Чырвоную кнігу СССР (1984). На Беларусі вырошчваецца ў культуры ў некат. гаспадарках і аматарамі. Ш м а т г а д о в а я т р а в я н іс т а я р а с л ін а з а д зін о ч н ы м п р а м а с т о й н ы м с ц я б л о м в ы ш . к а л я 0 ,5 м і к ал ьчак о м з 3— 5 до ў гач ар ан ко вы х п альчат а -с к л а д а н ы х л іс т о ў y я г о в е р х н я й ч а с т ц ы . К о р а н ь м а с а й д а 4 0 0 г с т р ы ж н ё в ы , с л аб а га л ін а с т ы , м я с іс т ы , б е л а в а т а -ш э р ы а б о ж а ў та в а т ы , р а с ц е м а р у д н а (д а 100 і б о л ы п гадо ў ). К в е т к і д р о б н ы я , зе л е н а в а т а -б е л ы я , с а б р а н ы я ў п р о с т ы п а р а с о н ік . П л о д — я р к а - ч ы р в о н а я с а к а ў н а я к а с ц я н к а . В іл ь га ц ел ю б ів а я , а д н о с н а ц е ш іа л ю б ів а я р а с л ін а , р а з м н а ж а е ц ц а н а с е н н ем . К а ш т о ў н а я л е к . р а с л ін а (м а е ў к а р а н я х і к а р э н іш ч ы т р ы т э р п е н а в ы я к л ік а зід ы з т а н із у ю ч ы м д з е я н н е м ). П р э п а р а т ы Ж . в ы к а р ы с то ў ваю ц ь п ры сард эч н ы х і нерв. захворванн ях, м а л а к р о ў і, гіп а т а н іі, р э ў м а т ы з м е , ц у к р . д ы я б е ц е і ін ш . Т.У.Вынаеў.
Жчіьшэнь
Ж Э 0Д А (франц. géode ад грэч. geôdës зямляны), замкнутая поласць y горнай пародзе, не цалкам запоўненая скрытакрышт. або яўнакрышт. агрэгатамі мінералаў. Форма Ж. ізаметрычная, акруглая і інш. Часта мінер. рэчыва ў Ж. ўтварае канцэнтрычныя занальныя слаі (напр., агаты). Іншы раз унутры Ж. пустата, сценкі якой звычайна ўкрыты друзамі крышталёў. Ж ^ Р А (2ега) Караль Антоні (1.9.1743, в. Тварогі Выпыхі, Бельскае ваяв., Польшча — пасля 1798), польскі пісьменнік. Адукацыю атрымаў y Драгічыне над Бугам (Полыдча), потым y Пінску, дзе ў 1765 прыняў духоўны сан. Доўгі час жыў y Сянно. Аўтар зборніка бел., польскіх і лац. фацэцый (анекдотаў) «Безліч рэчаў, торба смеху, гарох з капустай, a кожны сабака з другой вёскі...» (распаўсюджваўся ў рукапісах). Многія анекдоты, пераважна антыпрыгонніцкага і антыклерыкальнага зместу, запісаны на Беларусі і бел. мове. Па розных копіях зборнік Ж. выдадзены З.Глогерам y Варшаве (1893). А.В.Мальдзіс. Ж ЭРАР (Gérard) Франсуа Паскаль Сімон (4.5.1770, Рым — 11.1.1837), французскі жывапісец і літограф, прадстаўнік рамантызму. Каля 1782— 83 вучыўся ў парыжскім «Каралеўскім пансіёне», y 1786— 89 вучань Ж Л.Давіда. Быў адным з афіц. партрэтыстаў Напалеона, погым Бурбонаў. Сярод твораў: партрэ-
ты Ж .Б.Ізабэ з дачкой (1795), Напалеона I y каранацыйным адзенні, імпер рыцы Жазефіны (1801), мадам Рэкам’е (1802), мадам Талейран (1805), В.П.К чубея (1809) і інш., карціны «Псіхея і Амур» (1797), «Бітва пры Аўстэрл' (1810), «Уваход Генрыха IV y Парыж» (1817), «Каранаванне Карла X» (1829); дэкар. размалёўкі ў парыжскім Па не (1810-я г.). Па малюнках Ж. гравір ваны ілюстрацыі да твораў Верг Ж .Расіна і інш.
Ф.Жэрар.
П а р т р э т В .П .К а ч у б е я . 1809.
Ж ^РА Х (Aspius aspius), рыба сям. карпавых. Пашыраны ў бас. Паўночнага, Балтыйскаш, Чорнага, Каспійскага і Аральскага мораў. Жыве на раўнінных ч. рэк, радзей y праточных азёрах. Трымаецца адзін, y невял. чародкі збіраецца ў час нерасту і ўвосень. На Беларусі трапляецца ва ўсх. вял. і сярэдніх рэках, некат. праточных азёрах. Нар. назвы: шэрах, бялізна, бялюга, беляспер, дзяляпер, шэраспер, жэраспер, жэрасель, жэрасць, белясць. Д аў ж . ц е л а д а 80 с м , м а с а д а 12 кг. Цела с в е т л а е , с е р а б р ы с т а е , п р ад а ў га в ата е, пляскат а е. С п ім н ы і х в а с т ав ы п л а ў н ік і ш э р ы я з цём-
н ы м і к а н д а м і, а с т а т н ія ч ы р в а н а в а т ы я . П алав а с п е л ы ў 4 — 5 гадо ў . М а л я ў к і к о р м я ц ц а рак а п а д о б н ы м і, д о н н ы м і б е с п а зв а н о ч н ы м і; дар о с л ы — д р а п е ж н ік : к о р м іц ц а р ы б а й і інш. д р о б н ы м і ж ы в ёл а м і. А б ’е к т р ы б ап о ў ств а.
Ал ь с к а е ПАЎСТАННЕ 1795, гл. ў арт. Французская рэвалюцыя 1789— 99.
ж э р м ін
ЖЭРЫК0 (Géricault) Жан Луі Андрэ Тэадор (26.9.1791, г. Руан, Францыя — 26.1.1824), французскі жьюапісец і графік, заснавальнік рамантызму. Вучыўся ў К.Вернэ і П.Герэна. Зазнаў уплывы ЖЛJJaeida і A.Гро. Быў y Італіі (1816— 17), Англіі (1820— 22), Белыіі (1820). Працаваў y Парыжы. Раннія творы вылучаюцца эмацыянальнасцю вобразаў і дынамічнасцю («Афіцэр конных егераў імператарскай гвардыі ідзе ў атаку», 1812, «Паранены кірасір пакідае поле
ЖЭСТАЎ MÔBA, камунікатыўная сістэма на кінетычнай (жэстыкуляторнамімічнай) аснове; асн. сродак зносін глухіх. Мінімальная адзінка Ж.м. — жэст — складаецца з херэм (ад грэч. hejr, hejrôs рука), якія паказваюць на месца, канфігурацыю і характар жэста. Колькасць херэм параўнальная з колькасцю фанем гукавой мовы. Ж .м. ўключае таксама позірк, выраз твару, рухі галавы і цела, функцьіі якіх болып шырокія, чым y гукавых мовах. Струкгурна і катэгарыяльна такія Ж.м. не залежадь ад гукавых моў, іх роднасныя сувязі не вызначаюцца адпаведнымі нац. мовамі (напр., амслен, Ж.м. глухіх ЗІПА і большай часткі Канады, блізкі да мовы глухіх Франйыі, аднак не роднасны мове глухіх Англіі). Ж .м . н а з ы в а ю ц ь т а к с а м а ж э с т а в ы я м а н іф е с т а ц ы і гу к а в ы х м оў. У р а з в іт ы х гр а м а д с т в а х б о л ь ш а я ч а с т к а глухіх д в у х м о ў н а я (в а л о д а ю ц ь р о д н а й Ж .м . і н а ц . м о в а й ). У ч а с з н о с ін н а а гу л ь н а н а ц . м о в е в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь я е ж э с т а в ы в а р ы я н т : за х о ў в а е ц ц а с ін т а к с . с т р у к ту р а , р э д у ц ы р у е ц ц а м а р ф а л о г ія , с л о в ы з а м я н я ю ц ц а ж э с т а м і; б е з а н а л а г а в ы я э л е м е н т ы гу к а в о й м о в ы д а к т ы л ір у ю ц ц а (п а л іт а р н а п е р а д а ю ц ц а п а л ь ц а в а й а зб у к а й ). А.М.Рудэнка.
Ж Э Т 0 Н (франц. jeton), 1) металічны значок, які паказвае на прыналежнасць да якой-н. арганізацыі ці т-ва або выдаецца на памяць аб якой-н. падзеі. 2) Метал. кружок, які замяняе манету (напр., y гандл. аўтаматах) або дае права на атрыманне чаго-н. 3) Метал. значок з асабістым нумарам афіцэра. Т.Ж эры ко А ф іц э р к о н н ы х е г е р аў ім п е р а т а р скай гв ар д ы і ідзе ў атак у . 1812.
бою», 1814). Пасля паездкі ў Італію ўзмацняецца абагульненая манументальнасць форм, каларыт амаль манахромны («Бег вольных коней y Рыме», 1817, «Плыт Медузы», 1818— 19). У m a pary партрэтаў выказаў рамант. ўяўленне пра мастака як пра свабодную, незалежную асобу; серьм «Партрэты звар’яцелых» (1819— 20) прасякнута гуманізмам. Адзін з першых стаў працаваць y тэхнілы літаграфіі (серыя «Вялікія і мальм англійскія сюіты», 1820— 21). Стварыў кампазіцыі са сцэнамі нар. жыцця, некалькі скульпт. работ. Літ:. Ж е р н к о о с еб е н с о в р е м е н н н к н о
ЖЭХФ, нагор’е на ПнУ Кітая, гл. Ляасі. ж Ф іП А Ў (Rzeszdw), горад на ПдУ Полыпчы, на р. Віслак. Адм. ц. Жэшаўскага ваяв. 159 тыс. ж. (1994). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: маш.-буд. (вытв-сць авіяц. рухавікоў, эл.-тэхн. абсталявання, прыладабудаванне), харчовая (мясакамбінат, плодакансервавыя з-ды). 3-д тэхн. фарфору. Політэхн. ін-т, Вышэйшая пед. школа. Тэатры, філармонія. Музей, маст. галерэя. У 11— 12 ст. п а с я л е н н е , п а з н е й п а м е ж н ы го р а д С а н д а м ір с к а й зя м л і. У п а ч . 14 ст. з а -
нем: П е р . с ф р . М ., 1962; П р о к о ф ь е в В.Н. Т е о д о р Ж е р ю с о . М ., 1963; T y р ч н н В.С. Т е о д о р Ж е р н к о . М ., 1982.
Ж^РЫНСКАЕ BÔ3EPA, y Чашніцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Усвейка, за 9 км на У ад г. Чашнікі. Пл. 8,74 км2, даўж. 6,6 км, найб. шыр. 1,7 км, найб. глыб. 3,6 м, даўж. берагавой лініі 14,8 км. Пл. вадазбору 45,8 км2. Схілы катлавіны выш. да 2 м (на ПдУ і 3 да 10 м), пераважна пад лесам і хмызняком. Берагі сплавінньм, на 3 пясчаныя, параслі хмызняком. Дно сапрапелістае, уздоўж зах. берага пясчанае. У паўд. частцы востраў пл. 14 га. Зарастае. Упадаюць 6 ручаёў, вы ш кас ручай y р. Усвейка Жэрынскае возера 16. Бел. энц. Т. 6.
ЖЭШАЎСКАЕ
481
х о п л е н ы га л іц к ім і к н я з я м і, з н о ў у к л ю ч а н ы ў с к л а д П о л ь ш ч ы Казімірам III В я л ік ім . Гар. п р а в ы з 1354. Д а с я г н у ў р о с к в іт у ў к а н ц ы 16 — 1 -й п а л . 17 с т ., в а ж н ы г а н д д .- р а м е с н ы ц э н т р н а ш л я х у з К р а к а в а ў Р а с ію (а д б ы в а л іс я к ір м а ш ы ). У 17— 19 ст. y Ж . іс н а в а ў к а л е гіу м п ія р а ў . П а с л я 1 -га п а д з е л у Р э ч ы П а с п а л іт а й y с к л а д з е А ў с тр ы і (1 7 7 2 — 1918). У 2 -ю с у св . в а й н у п а д н я м .- ф а ш . а к у п а ц ы я й . З а х а в а л іс я а р х . п о м н ік і: п а р а ф ія л ь н ы к а с ц ё л ( 1 - я п а л . 15 с т ., y с т ы л і го т ы к і, п ер а б у д а в а н ы ў 1754 y с т ы л і б а р о к а ); к л я ш т а р б е р н а р д з ін ц а ў з к а с ц ё л а м y с т ы л і м а н ь е р ы зм у (1 6 2 4 — 29 ; к л я п г га р п е р а б у д а в а н ы ў 19 і 20 с т .); к л я ш т а р п ія р а ў (1 6 2 4 — 29; д а б у д а в а н ы ў 1702— 0 7 , ар х . Т ы л ь м а н Г а м е р с к і) з б а р о ч н ы м к а с ц ё л а м (1 6 4 2 — 49); к а л ег іу м (1 7 0 3 —0 4 , ар х . Т ы л ь м а н Г а м е р с к і; п е р а б у д а в а н ы ў 1835 і ў 2 - й п а л . 19 с т .); с ін а г о г і С т а р о г а г о р а д а (17 с т .) і Н о в а г а г о р а д а (1 7 0 5 — 10; а д н о ў л е н а ў 1954— 63 ); с т а р а ж . з а м а к з б а р о ч н а й в еж ай к о л іш н я г а п а л а ц а (1 6 2 0 ); б а с т ы ё н н ы я ф а р т ы ф ік а ц ы і (1 - я п а л . 17 CT.j; п а л а ц Л ю б а м ір с к іх (п а ч . 18 с т ., ар х . Т ы л ь м а н Г а м е р с к і (?); п е р а б у д а в а н ы ў 18 с т ., а р х . Т .Б е л о ц ы , і ў 20 ст.).
ЖЙШАЎСКАЕ ВАЯВ0ДСТВА (Wojewddztwo Rzeszowskie), на ПдУ Польшчы. Пл. 3397 км2, нас. 740 тыс. чал., гарадскога каля 42% (1993). Адм. ц. — г. Жэшаў. Найб. гарады: Мелец, Ланцут, Лежайск. Размешчана ў міжрэччы Віслы і Сана на Кальбушоўскім пласкагор’і і перадгор’ях Карпат. Клімат умераны. Сярэдняя т-ра студз. -3 °С, ліп. 19 °С, ападкаў 700 мм за год. Гал. pa id — Віслока (прыток Віслы) і Віслак (прыток Сана). Глебы на П н малаўрадлівыя, падзолістыя, y цэнтр. ч. ўрадлівыя, утвораныя на лёсах, на Пд — горныя. Пад лесам 24% тэрыторыі. Гаспадарка прамысл.-аграрная. Прам-сць: трансп. сродкаў (авіяц., аўгамаб.), машынабудаванне (авіяц. рухавікі, станкі), металаапрацоўка (прадметы хатняй гаспадаркі, вырабы з серабра), харчасмакавая (кансервавая, піваварная, тытунёвая, цукр.), мэблевая, хім., буд. матэрыялаў. Здабыча прыроднага газу. Вырошчваюць пшаніцу, жьгга, сланечнік, бульбу, кармавыя культуры, авёс. Гадуюць буйн. par. жывёлу (малочнага кірунку), коней, птушак. ЖЭШАЎСКАЕ ВАЯВОДСТВА
(нектабентас) — крэветкі, мізіды, некат. галатурыі, прыдонныя рыбы і інш. Асн. маса 3. жыве на мелкаводдзі, дасягае многіх дзесяткаў кілаграмаў на 1 м2 (пераважна малюскі), на большай глыбіні — паліхеты, ракападобныя, ігласкурыя. Гл. таксама Бентас.
3, дзевятая літара бел. і некаторых інш. слав. алфавітаў. Паходзіць з кірыліцкай Z («зямля»), утворанай на аснове грэкавізант. устаўной Z («дзэта»), У старабел. пісьменстве абазначала гукі «з» і «з’» («законь», «вознта»). Мела таксама лічбавае значэнне «сем». У 16 ст. акрамя рукапіснай набыла друкаваную форму Паралельна з ёй, хоць і больш абмежавана, для абазначэння гукаў «з» і «з’» выкарыстоўвалася літара S («зяло»), што ўзнікла шляхам відазмянення грэка-візанг. S («дыгама»). У сучаснай бел. мове абазначае шумныя звонкія шчылінныя пярэднеязычньм зычныя гукі «з» і «з’» («зара», «зіма»), a перад глухімі зычнымі ці на канцы слоў — парныя да іх па звонкасці і глухасці гукі «с», «с’» («казка» — «каска», «лезці» ' — «л’эс’ц ’і», «мазь» — «мас’», «полаз» — «полас’»), Уваходзіць y склад дыграфа «дз» («нэндза», «радзіма»). А.М.Булыка. «ЗА ПРАЎДУ», газета. Выдавалася 24.2— 29.6.1944 y Навагрудку на бел. мове пры падтрымцы і пад кантролем герм. улад y перыяд акупацыі Беларусі ням.-фаш. захопнікамі. Змяшчала інфармацыю пра падзеі на франтах 2-й сусв. вайны, распараджэнні акупац. улад, пастановы Бел. цэнтр. рады, прамовы лідэраў бел. арг-цый, пісала пра дзейнасць Бел. нар. самапомачы, Саюза бел. моладзі, барадьбу супрадь партызан. Сярод публікацый — нарысы па гісторыі і этнаграфіі Беларусі, паэт. і празаічныя творы АКаханоўскай, Т Л е бяды, А.Чэмера, Я.Ш ыпшыны і інш. Выйшла 37 нумароў. С.УЖумар. «ЗА САВЁЦКУЮ БЕЛАРЎСЬ», франтавая газета. Выдавалася з 11.7.1941 да кастр. 1942 на бел. мове палітупраўленнем Зах. фронту пры ўдзеле Ц К КП(б)Б. Рэдактар М .Ц Лынькоў. Была разлічана на бел. партызан і жыхароў акупіраванай тэрыторыі рэспублікі. Друкавала найб. важныя дакументы партыі і ўрада, звесткі пра падзеі на франтах, матэрыялы пра мужнасць бел.
партызан, працоўны гераізм народа ў тыле ворага. Н а стар. газеты змешчаны творы Я.Купалы, Я.Коласа (арт. «Роднаму народу», вершы «Байцам-камсамольцам», «Смерць разбойнікам», «Абаронцам роднай зямлі»), П.Броўкі, П.Глебкі, К.Крапівы, М Л ы нькова, П.Панчанкі, М .Танка, К.Чорнага, a таксама вершы «Камсамолка-партызанка» Дз.Беднага і «Дзед Талаш» А.Суркова. Інфармавала пра 1-ы Усеславянскі мітынг y Маскве (жн. 1941) і выступленне на ім Я.Купалы. М.Ф.Шумейка. «ЗА СВА Б0ДН УЮ БЕЛАРЎСЬ», франтавая газета. Выдавалася з 18 сак. да ліст. 1942 на бел. мове палітупраўленнем Кадінінскага фронту пры ўдзеле Ц К КП(б)Б. Рэдактар ІД.Гурскі. Бьша разлічана на жыхароў акупіраванай тэр. рэспублікі і бел. партызан. Інфармавала пра падзеі на франтах і ў сав. тыле, пра партыз. барацьбу, злачынствы ворага. Змяшчала артыкулы пра герояў вайны, творы Я.Коласа, П.Броўкі, П.Глебкі, К.Губарэвіча, К.Крапівы, П .Панчанкі, М.Танка, a таксама рус. пісьменнікаў У.Вішнеўскага, А Суркова, М.Ціханава, І.Эрэнбурга і інш. Друкавала паведамленні пра дзейнасць навук. устаноў і творчых аб’яднанняў Беларусі ў сав. тыле. Выдавала сатыр. лісток «Партызанская дубінка». М.Ф.Шумейка. ЗАА..., з о a ... (ад грэч. zôon жывёла, жывая істота), першая састаўная частка складаных слоў, што абазначае: які адносіцца да жывёл, жывёльнага свету, напр., заалогія, зоагеаграфія. ЗААБЁНТАС (ад заа... + бентас), сукупнасць донных жывёл, што жьгауць на грунце і ў грунце марскіх і мацерыковых вадаёмаў. Адрозніваюць жывёл, якія жывуць y тоўшчы грунту (інфауна), перамяшчаюцца на паверхні грунту (анфауна) — многашчацінкавыя чэрві і малюскі, большасць ігласкурых, ракападобныя; прымацоўваюцца да субстрату (.эпіфауна), плаваюць паблізу дна і толькі перыядычна апускаюцца на дно
ЗААЗЁР’Е, гл. Палескае возера. 3A A 3ÉFE, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Зах. Дзвіна, за 10 км на Пд ад г. Полацк. Пл. 0,45 км2, даўж. 1,8 км, найб. шыр. 350 м, даўж. берагавой лініі больш за 4 км. Пл. вадазбору 8 км2. Схілы катлавіны выш. 3— 5 м, пераважна пад хмызняком, месцамі на П н і Пд разараныя. Злучана ручаём з воз. без назвы, на ПнУ выцякае ручай y р. Сомніца. ЗААЗЁР’Е, вёска ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл., на р. Зеха, каля воз. Ворань, на аўтадарозе Лепель—Ушачы. Цэнтр сельсавета. За 14 км на Пн ад горада і чыг. ст. Лепель, 129 км ад Віцебска. 100 ж., 39 двароў (1997). Пачатковая школа, клуб, б-ка. 3A A 3ÉFE, вёска ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., на аўтадарозе Полацк— Мінск. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 15 км на Пд ад горада і чыг. ст. Полацк, 120 км ад Віцебска. 415 ж., 161 двор (1997). Дрэваапр. цэх. Базавая школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. ЗААЗЕР’Е, гідралагічны заказнік на тэр. Бяльшіцкага р-на Магілёўскай вобл. Створаны ў 1968 як заказнік рэсп. значэння для захавання ў натуральньм стане балотнага масіву з тыповай для міжрэччаў стратыграфіяй тарфянікаў. Пл. 4286 га (1997). Размешчаны на Цэнтральнабярэзінскай раўніне і займае ч. Друць-Бярэзінскага міжрэчча. Размешчаны на вярховым балоце. У цэнтры пераважаюць хваёва-кусцікавыя раслінныя асацыяцыі, y паўн. ч. — градавабагнавыя комплексы расліннасці. На ўскраінах пашыраны хваёва-бярозавапушыцава-сфагнавыя асацыяцыі. На мінер. участках пераважаюць бярозаваасінавыя лясы. У флоры заказніка каля 100 відаў раслін, y т.л. ахоўньм чубатка пустая і зубніца клубняносная. 3AA3ÉPCKAE BÔ3EPA, y Бялыніцкім р-не Магілёўскай вобл., y бас. р. Клява, за 16 км на П нЗ ад г.п. Бялынічы. Пл. 0,58 км2, даўж. 1 км, найб. шыр. 750 м, даўж. берагавой лініі 2,9 км. Пл. вадазбору 8,8 км2. Схілы катлавіны вьш. 4— -6 м, пераважна разараныя, на Пн і
Пд парослыя хмызняком. Берагі нізкія, часткова забалочаныя, пад хмызняком. ЗААЗЁРЦЫ, возера ў Міёрскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Авута, за 42 км на ПдУ ад г. Міёры. Пл. 0,28 км2, даўж. больш за 1 км, найб. шыр. 450 м, даўж. берагавой лініі 2,5 км. Пл. вадазбору 4,5 км2. Схілы катлавіны выш. да 8 м (на 3 і Пд да 13 м), пераважна разараныя. Востраў пл. 0,5 га. ЗААЗЁРНАЕ, радовішча даўсанітавых руд y Ельскім і Мазырскім р-нах Гомельскай вобл., за 8 км на П н ад г. Ельск. 2 рудныя паклады прымеркаваны да тоўшчы каалінітавых глін ніжняга карбону. Руды светла- і буравата-шэрыя, бурыя, складаюцца з каалініту, гібсіту, даўсаніту, бяліту; змяшчаюць кварц, кальцый, сідэрыт, гідраслюды. Прагаозныя запасы каля 80— 120 млн. т. Залягаюць на глыб. 415— 900 м. Магутнасць карыснай тоўшчы 0,5—6 м. Сыравіна для вытв-сці гліназёму (вокіс алюмінію) і кальцыніраванай соды. А.П.Шчураў. ЗААЛАГГЧНЫ М УЗЁЙ, навуковая і культурна-асветная ўстанова, y якой сабраны калекцыі жывёл (у фіксавальных вадкасцях, высушаныя ці дасканала прэпараваныя жывёлы, іх чучалы, шкілеты, скуры, a таксама вырабы з рогу, косці, ракавін і інш.). Калекцыі З.м. складаюцца з навук. фондаў і экспанаваных матэрыялаў. Асн. задачы З.м.: навук. даследаванні па сістэматыцы, фауністыцы, зоагеаграфіі, зменлівасці, параўн. марфалогіі і анатоміі жывёл, тэорыі эвалюцыі; культ.-асв. работа па заалогіі, папулярызацыя справы аховы прыроды; вучэбная работа са школьнікамі і студэнтамі, кансультацыі па пытаннях y галіне паляўнічай, сельскай, лясной гаспадаркі і мед. заалогіі. Па ка л ек ц ы ях 1-е м е с ц а ў с в е ц е н а л е ж ы ц ь Брытанскаму м у зею ў Л о н д а н е , 2 -е — С .- П е цярбургскаму (с т в о р а н ы н а б а зе п я т р о ў с к а й Кунсткамеры ў 1832). Іс н у ю ц ь З .м . ў Н ь ю Йорку, В аш ы н гт о н е , Ч ы к а г а , П а р ы ж ы , Б е р ліне, В ене, П р а зе , К а п е н г а г е н е , С т а к г о л ь м е , Калькуце, П е к ін е , Р ы м е , М ю н х е н е , М а с к в е , Кіеве, Т б іл ісі, Е р э в а н е , А ш га б а ц е , Т а ш к е н ц е , Алматы і ін ш .
На Беларусі першы Відебскі губ. вет.заал. музей засн. ў 1918; y 1921 на базе энтамалагічнай калекцыі В.А.Плюшчэўскага-Плюшчыка пры Віцебскім с.-г. тэхнікуме створаны З.м. (з 1924 прыродазнаўча-гіст. музей Відебскага вет. ін-та). З.м. існуюць y БДУ (1923), Гомельскім ун-це (1981). У 1992 пры музеі БДУ створаны Цэнтр заал. калекцый імя А.У.Фядзюшына (каля 120 тыс. экз., y т.л. каля 8 тыс. пазваночных жывёл). Э .Р .С а м у с ен к а .
ЗААЛОГІЯ_______________ 483 юць камерцыйныя, y якіх праводзяць паказальныя выступленні з удзелам жывёл. Асн. задачы З.п.: захавацне калекцый дзікіх жывёл (асабліва рЗдкіх і знікаючых відаў) мясц. і сусв. фауны ў цггучных умовах (напр., y З.п. былі выратаваны ад знікнення алень Давіда, гавайская казарка, конь Пржавальскага і інш.); правядзенне н.-д., вучэбнай і навук.-асв. работы ў галіне заалогіі і аховы прыроды (напр., акліматызацьм жывёл, вьшучэнне хвароб і метадаў лячэння, расплоджванне жывёл, правядзенне лекцый, экскурсій і інш.). З .п . іс н а в а л і ў с т а р а ж ы т н а с ц і, н а п р . y С т ар а ж . Р ы м е , А зіі і А ф р ы ц ы , д зе д зік іх ж ы в ёл т р ы м а л і з д э к а р ., р ы т у а л ь н ы м і і ін ш . м эта м і; y С т ар а ж . Е г іп ц е , К іт аі З .п . п а д н а з в а й « С ад ы ведаў» іс н а в а л і 3 т ы с . гад о ў н а з а д ; y Е ў р о п е в я д о м ы з 14 ст. (у т л . н а Б ел а р у с і п ад н аз в а й « М я д зв е д ж а я а к а д э м ія » іс н а в а л і ў гар адах Н я с в іж , С м а р г о н ь і н а л е ж а л і Р а д зів іл а м ). Б о л ь ш а с ц ь З .п . з а с н а в а н ы ў 19 ст.: y Л о н д а н е (1 8 2 8 ), Б е р л ін е (1 8 4 4 ), М ад р а с е (1 8 5 5 ), М ел ь б у р н е (1 8 5 7 ), П а р ы ж ы (1 8 5 8 ), Ф р а н к ф у р ц е н а - М а й н е (1 8 5 8 ), К а п е н г а г е н е (1 8 5 9 ), Г ам б у р гу (1 8 6 3 ), Н ь ю - Й о р к у (1 8 6 5 ), К а л ь к у ц е (1 8 7 5 ). У 1990 y с в е ц е б ы л о к а л я 850 З .п . (у т .л . ў Р асіі к а л я 15, с а м ы я с т а р ы я ў М а с к в е і С .- П е ц я р б у р г у ). Б у й н е й ш ы я — Б е р л ін с к і ў Г е р м а н іі і л о н д а н с к і Р э д ж э н с п а р к .
У М ін с к ім
заалагічным парку.
ЗААЛАГІЧНЫ ПАРК, з а а п а р к , навукова-асветная ўстанова, y якой y няволі трымаюць дзікіх жывёл для дэманстрацыі, вывучэння, захавання і ўзнаўлення. Адрозніваюць З.п. стацыянарньм, дзе жывёл трымаюць y клетках, вальерах або на вял. агароджаных плошчах (напаўвольна), і рухомыя — выстаўкі (філіялы). У некат. З.п. дэманструюць пароды свойскіх жывёл і бат. калекцыі (зоабат. паркі, напр., y Будапешце, Казані, Парыжы і інш.); быва-
На Беларусі працуюць Гродзенскі заалагічны парк і Мінскі заапарк. Э.Р. Самусенка. ЗААЛАГ'іЧНЫЯ КАРТЫ, тое, што зоагеаграфічныя карты. ЗААЛАЙСКІ ХРЫ БЁТ, на П н Паміра, y Кыргызстане і Таджыкістане. Даўж. 240 км. Выш. да 7134 м (пік Леніна). Складзены са сланцаў, вапнякоў, пясчанікаў, кангламератаў. Пераважае высакагорны рэльеф. Месцамі трапляецца гіпсавы карст. Ледавікі агульнай пл. 1194 км2. На схілах стэпы і высакагорныя лугі. Ва ўсх. ч. перавал Кызыларт (4280 м), цераз які праходзіць аўтамаб. тракт Ош—Харог. ЗААЛЕ, 3 a л e (Saale), рака ў Германіі, левы прыток р. Эльба. Даўж. 427 км, пл. бас. каля 24 тыс. км2. Пачынаецца ў гарах Фіхтэльгебірге, цячэ па раўнінах Цюрынгіі, ніжэй г. Наўмбург па нізіне. Сярэдні расход вады 100 м2/с , высокія ўзроўні зімой і вясной. Суднаходная на 175 км ад г. Наўмбург. Ад г. Гале каналізаваная (каля 20 шлюзаў). ГЭС. На 3. — гарады Заальфельд, Іена, Рудалыіггат, Наўмбург, Гале, Бернбург, Кальбе. ЗААЛ0ГІЯ (ад заа... + ..логія), навука пра жывёльныя арганізмы, адзін з асн. раздзелаў біялогіі. Вывучае відавую разнастайнасць жывёл (сістэматыка), іх будову (анатомія), асаблівасці жыццядзейнасці (фізіялогія), заканамернасці індьшід. развідця (эмбрыялогія), роднасньія сувязі (філагенія), пашырэнне (зоагеаграфія), узаемаадносіны з асяроддзем (экалогія), асаблівасці паводзін (эталогія), вымерлых жывёл (палеазаалогія). У 3. таксама вылучаюць навукі, якія даследуюць найб. вял. і важныя групы
484
ЗААНЕНСКАЯ
жывёл: акаралогія, арахналогія, арніталогія, герпеталогія, іхтыялогія, малакалогія, пратысталогія, тэрыялогія, энтамалогія. 3. звязана з шэрагам с.-г., вет. і мед. навук. 3 . я к н а в у к а з а р а д з іл а с я ў С т а р а ж . Г р э ц ы і і з в я з а н а з ім е м А р ы с т о ц е л я . Я к с т р о й н а я с іс т э м а в ед аў а ф о р м іл а с я ў к а н ц ы 17— 18 ст. д з я к у ю ч ы п р а ц а м в у ч о н ы х -п р ы р о д а з н а ў ц а ў ан г л . Д ж .Р э я , ш в е д . К Л і н е я , ф р а н ц . Ж .Б ю ф о н а і Ж .Б Л а м а р к а і ін ш . У с я р э д з ін е 19 ст. створана тэоры я эвалю цы і а р га н . св ету ( Ч Д а р в ін ) . У р а з в іц ц і 3 . в я л . з н а ч э н н е м е л і п р а ц ы р а с ій с к іх в у ч о н ы х К .М .Б э р а , А .А . і У .А .К ав ал е ў с к іх , І.І.М е ч н ік а в а , К .Ф .Р у л ь е , А .М .С е в е р ц а в а і ін ш . У 20 с т . п а в я л іч ы ў с я а б ’ём ф а у н іс т ы ч н ы х д а с л е д а в а н н я ў п а ў с ёй п л а н е ц е , ф а р м ір у е ц ц а н о в ы м а л е к у л я р н а -б ія л . а с п е к т с іс т э м а т ы к і, в ы к а р ы с т о ў в а е ц ц а к а р ы я с іс т э м а т ы к а (н а п ад с т а в е в ы в у ч э н н я к о л ь ка с ц і і б у д о в ы х р а м а с о м ), у к а р а н я ю ц ц а б ія хім . м е т ад ы і м е т ад ы э л е к т р о н н а й м ік р а с к а п іі і ін ш .
На Беларусі даследаванні па 3. пачаліся ў 18 ст. Заал. апісанні асобных яе тэрыторый ёсць y працах польск. даследчыка Г.Ржанчынскага (1-я пал. 18 ст.), рус. вучоных І.ІЛ япёхіна (канец 18 ст.), В.М.Севергіна (1-я пал. 19 ст.). У 1924— 30 праводзіліся экспедыцыі па вывучэнні наземнай фауны (А.У.Фядзюшын і інш.). Сучасны этап развіцця 3. звязаны з працамі І.Ц.Арзамасава, ГА Галкоўскай, Г.Г.Вінберга, М .С.Долбіка, П.І.Жукава, С.В.Кахненкі, І.К.Лападіна, В.І.Мержаеўскай, М .М .Пікуліка, Л.М.Сушчэні, І.М .Сяржаніна, Э.І.Хацько, Н.М.Хмялёвай і інш. Даследаванні вядуцца ў Ін-це заалогіі Нац. АН Беларусі, на кафедрах прыродазнаўчых ф-таў ВНУ, y запаведніках, н.-д. установах с.-г. і вет. профілю і інш. Даследуюцца функцыян. сувязі ў зоацэнозах, заканамернасці матэрыяльна-энергет. ператварэнняў на розных трафічных узроўнях, экалогія і інтрадукцыя каштоўных відаў рыб. Развіваюцца новыя кірункі 3.: эксперым. экалогія ю дных беспазваночных жывёл, ландшафгная фауністыка і экалогія жывёл, глебавая экалогія; вывучэнне механізмаў і заканамернасцей фарміравання біял. разнастайнасці жывёльнага свету ва ўмовах інтэнсіфікацыі антрапагеннай нагрузкі на прыродныя комплексы; распрацоўка прынцыпаў і метадаў экалагічнага маніторынгу, вядзення Чырв. кнігі, развіцця сеткі асабліва ахоўных тэрыторый; ацэнка ўплыву аварыі на ЧАЭС (1986) на стан фауны. Адна з найб. актуальных праблем — распрацоўка навук. асноў аховы і рацыянальнага выкарыстання жывёльнага свету Зямлі. Л іт Н а у м о в Н .П ., К а р т а ш е в
рын). Найб. пашыраная ў Зах. і Цэнтр. Еўропе. Гадуюць y Расіі з 1905, на Беларусі — аматары. Выкарыстоўваюць для паляпш эння малочнай прадукцыйнасці мясц. коз. К о з ы б у й н ы я , м о ц н а й с у х о й к а н с т ы т у ц ы і, з д о б р а в ы р а з н ы м м а л о ч н ы м т ы п а м ц ел а с к л а д у , п е р а в а ж н а к а м о л ы я . В ы м я р а з в іт а е , з в я л . с а с к а м і. С к у р а т о н к а я , э л а с т ы ч н а я . М асц ь п ер аваж н а белая. Ж ы вая м аса каалоў 70— 80 к г , м а т а к 5 0 — 6 0 к г. В о ў н а к а р о т к а я , в о с ц ь т о н к а я . С я р э д н я я м а л о ч н а с ц ь 6 0 0 — 700 к г , н а й б . — 1000 к г. Т л у с т а с ц ь м а л а к а 3 ,5 — 4,5 % .
ЗА А Н 03Ы (ад заа... + грэч. nosos хвароба), інфекцыйныя і інвазійныя хваробы, на яхія хварэюць жывёлы. Да 3. адносяць некрабактэрыёз, мыт, пастэрэлёз, чуму свіней і буйн. par. жывёлы і інш. 3. наз. таксама хваробы, якімі чалавек можа заразіцца ад жывёл (антрапазаанозы, напр., шаленства, бруцзлёз, чума). ЗААПАРК, гл. Заалагічны парк. ЗААСП0РА (ад заа... + спора), з о а г a н і д ы й, рухомая клетка (спора) водарасцей і некаторых грыбоў, якая служыць для бясполага размнажэння і рассялення. Утвараецца ў аднаклетачным органе — зоаспарангіі. У адрозненне ад тыповай расліннай клеткі пазбаўлена шчыльнай абалонкі. У многіх водарасцей 3., акрамя храматафору, маюць таксама чырв. вочка і пульсуючыя вакуолі. У вадзе 3. перамяшчаецца з дапамогай жгуцікаў, якія праз некат. час губляе, утварае шчыльную абалонку і развіваецца ў новы арганізм водарасці ці грыба. 3AACTPABÉ44A, вёска ў Клецкім р-не М інскай вобл., на аўтадарозе Клецк — в. Ксшкі. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 30 км на ПдУ ад горада і 32 км ад чыг. ст. Клецк, 157 км ад Мінска. 2589 ж., 1032 двары (1997). Філіял Клецкай швейная ф-кі. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторьм, аптэка, аддз. сувязі. Помнікі архітэктуры — 2 царквы (2-й пал. 19 ст.). ЗААТЭХНІЯ (ад заа... + грэч. techne майстэрства, уменне), навука пра развядзенне, кармленне, утрыманне, догляд і гасп. выкарыстанне с.-г. жывёл; тэарэт. асновы жывёлагадоўлі. Тэрмін «3.» прапанаваў франц. вучоны Ж .Бадэман (1848). Падзяляюдь на агульную (вывучае агульньм прынцыпы 3.) і прыватную (распрацоўвае сістэму вядзення галін малочнай і мясцовай жы-
Н .Н . З о о л о г а я п о з в о н о ч н ы х . Ч . 1— 2. М ., 1979; Д о г е л ь В.А . З о о л о г н я б е с п о з в о н о ч н ы х . 7 н зд . М ., 1981; Ж н з н ь ж н в о т н ы х . T . 1— 6. 2 н зд . М ., 1987— 89; Н н с т ш у т з о о л о п ш А к а д е м н н н а у к Б е л а р у с н . М н ., 1992.
М.М.Пікулік. ЗААНЕНСКАЯ ПАР0ДА к о з. Малочнага кірунку. Вьшедзена ў сярэдзіне 19 ст. ў Ш вейцарыі, y даліне р. Зане (Са-
К а з а зааненскай пароды.
вёлагадоўлі, свіна-, авечка-, коне-, птушкагадоўлі, пчалярства, зверагадоўлі і інш., пытанні тэхналогіі вытв-сці асобных відаў прадукцыі: малака, ялавічьшы, свініны, прадуюгаў птушка- і авечкагадоўлі). Р э к а м е н д а ц ы і п а д о г л я д з е ж ы в ёл сустракаю ц ц а ў а н т ы ч н ы х в у ч о н ы х . Н а в у к о в а абгрунт а в а н ы я ф о р м ы к а р м л е н н я с .-г . ж ы в ё л пачалі р а с п р а ц о ў в а ц ь з 17 с т ., з к а н ц а 18 с т . ствараю ц ц а р о з н ы я п а р о д ы с .- г . ж ы в ёл .
У Беларусі даследаванні па 3. вядуцца з 1919 (І.І.Калугін, М.М.Кулагін, М.В.Найдзёнаў і інш.). Яе развідцю спрыялі працы В.С.Антанюка, К.Ф.Барысаўца, А.А.Гайко, З.Д.Гільмана, В.Ц.Горьша, М.П.Грыня, В.А.Івановай, У.П.Лемеша, І.М .Нікітчанкі, С.І.Пляшчанкі, К.М .Сонцава, У.І.Шляхтунова, М.А.Яцко і інш. Н.-д. работа вядзецца ў Бел.НДІ жывёлагадоўлі, БСГА, Віцебскай акадэміі вет. медыцьшы, шэрагу ВНУ. Вырашаюцца праблемы павыш эння ўстойлівасці жывёлы да хвароб і стрэсаў, прафілактыкі распаўсюджвання спадчынных анамалій, працягласці гасп. выкарыстання і інш. А. Ф Трафімаў. ЗААФАП [ад заа... + ...фаг(і)], жывёш і расліны, кормам для якіх з ’яўляюцца інш. жывёлы. Да 3 . належаць таксама жывёлы, шго кормяцца прадстаўнікамі свайго віду (гл. Канібалізм), і паразіты жывёл. Спосаб жыцця 3. залежыць ад віду ежы, спосабаў яе здабычы, морфафізіял. і эталагічнай адаптацыі. У актыўных драпежнікаў ёсць органы saxo ny, умярцвення здабычы, вельмі развіты органы руху і пачуццяў. Стрававальны тракт 3. звычайна адносна карацейшы, чым y фітафагаў (арганізмы, якія кормяцца раслінамі). Іх наз. драпежнікамі, хоць y некат. выпадках гэты тэрмін не зусім падыходзіць (напр., лешч з’яўляецца 3., аднак драпежнікам яго не называюць). 3 раслін да 3. належадь насякомаедныя расліны (напр., расянка круглалістая, тлушчанка звычайная), з жывёл — ваўкі, лісы, ястрабы, краты і інш. Гл. таксама Некрафагі, Капрафагія, Эўрыфагія, Драпежнікі, Драпежныя звяры, Сокалападобныя. ЗААФІЛІЯ (ад заа... + ...філія), 1) перакрыжаванае апыленне раслін з дапамогай жывёл, звычайна насякомых, што жывяцца кветкавым пылком, нектарам, сакаўнымі тканкамі кветкі і інш., іншы раз (пераважна ў тропіках) — птушкамі (калібры) і млекакормячымі. 2) Адна з форм палавой ненармальнасці ў чалавека, пры якой ён атрымдівае задавальненне ад сексуальнага кантакту з жывёлай. ЗААЦЬІДЫ [ад заа... + ...цыд(ы)], хімічныя сродкі знішчэння шкодных пазваночных. Выкарыстоўваюць y асн. для барадьбы з грызунамі (радэнтыцыды), y прыватнасці мышамі і пацукамі (ратыцыды), a таксама птушкамі (авіяцыды). М оцныя яды. Вытв-сць, захоўванне і выкарыстанне дапускаюцца толькі з дазволу адпаведных дзярж. органаў. ЗАБАБАХІН Яўген Іванавіч (16.1.1917, Масква — 27.12.1984), савецкі фізік.
Акдд. AH СССР (1968; чл.-кар. 1958). Герой Сац. Працы (1953). Ген.-лейт. авіяцыі (1977). Скончыў Ваенна-паветраную інжынерную акадэмію (1944), дзе і працаваў. Навук. працы па гідрадынаміцы выбуху і ўдарных хваль. Ленінская прэмія 1958, Дзярж. прэміі С С С Р 1949, 1951, 1953. Тв:. К у м у л яц н я э н е р г н н н е е г р а н н ц ы / / Успехл. ф н з. н ау к . 1965. Т . 85 , в ы п . 4.
Я І.Забабахін
Д.К.Забалотны.
ЗАБАГ0НСКІ Сямён Аляксандравіч (14.1.1910, в. Залучча Верхнядзвінскага р-на Віцебскай вобл. — 27.1.1955), Герой Сав. Саюза (1943). У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Ц энтр., Варонежскім, 4-м Укр. франтах. Пам. камандзіра ўзвода сяржант 3. вызначыўся ў вер. 1943 пры фарсіраванні Дняпра на П н ад г.п. Ржышчаў y баях за вызваленне Кіеўскай вобл. На радзіме на ўшанаванне яго памяці пастаўлена стэла. ЗАБАЙКАЛЛЕ, прыродная тэрыторьм, размешчаная на У ад воз. Байкал (Расія). Распасціраецца амаль на 1000 км з Пн на Пд ад Патамскага і П аўн.-Байкальскага нагор’яў да дзярж. мяжы Расіі з Манголіяй і Кітаем і больш чым на 1000 км з 3 на У ад берагоў Байкала да зліцця рэк Ш ылка і Аргунь. Пераважаюць сярэдневышынныя горы (выш. 1200—1800 м), акаймаваныя з П н і 3 поясам высокіх гор (выш. да 2999 м). Сярэднягорныя хрыбты (Даурскі, М алханскі, Алёкмінскі Станавік) чаргуюцца з міжгорнымі катлавінамі байкальскага тыпу (Баргузінская, Верхнеангарская, Муйска-Куандзінская і інш.). Н а П н і 3 вылучаюцца моцна расчлянёныя высакагорныя хрыбгы Станавога нагор’я (Каларскі, Паўн,- і Паўд.-М уйскі, Удаш і інш.) з сучаснымі ледавікамі. Пашырана шматгадовая мерзлата і звязаныя з ёй формы рэльефу. У геал. будове 3. вьшучаюцца рознаўзроставыя складкавыя сістэмы паўн.-ўсх. распасцірання, якія змяняюцца з П нЗ на ПдУ: байшьская (рыфейскія граніты і метамарфізаваныя пароды рыфею і ніжняга пратэразою); ніжнепратэразойская (ілыбокаметамарфізаваньм пароды архею і ніжняга пратэразою); каледонская (ніжнепалеазойскія граніты, тэрыгеннакарбанатна-вулканагенныя адклады кмбрыю); герцынская (тэрыгенныя і тэрыгенна-карбанатная вулканагенньш тоўшчы палеазою). Каледонская і герцынская складкавасці перакрыты вузкі-
мі ўпадзінамі, запоўненымі тэрыгеннавулканагеннымі адкладамі юры і мелу. Цэнтр. ч. з каледонскай складкавасцю перакрыта кайназойскімі платобазальтамі. У тэктоніцы 3. вял. значэнне маюць стараж. і маладыя разломы паўн.ўсх. напрамку. Радовішчы золата, тытану, жал. руды, цынку, вальфраму, малібдэну, бурага і каменнага вуглёў і інш. Клімат рэзка кантынентальны. Зіма працяглая і суровая. Сярэднія т-ры студз. ад -23 °С на Пд да -33 °С на П н і ПдУ, абс. мінімум дасягае -58 °С. Лета цёплае, y высакагор’ях халаднаватае. Сярэдняя т-ра ліп. ў катлавінах ад 10 да 20 °С, y rapax (на выш. 2500 м) — ад 5 да 7 °С. Колькасць ападкаў павялічваецца ў напрамку з ПдУ на П нЗ і ад днішчаў катлавін (250— 300 мм) да верхняй ч. хрыбтоў (700— 1000 мм за год). Рэкі належаць да бас. Байкала, Лены і Амура; найб. — Віцім, Алёкма, Селенга, Ш ылка, Аргунь. Самыя вял. азёры — Байкал, Гусінае, Ераўнінскае і інш. Большая ч. 3. размешчана ў зоне тайгі, якая на Пд суседнічае з лесастэпамі і сухімі стэпамі. Характэрна цеснае перапляценне гарыз. занальнасці і вышыннай пояснасці ландшафтаў. Нізкагор’і і раўніны ў паўд.-ўсх. ч. 3., a таксама некаторыя катлавіны заняты стэпамі (пераважна элакава-разнатраўнымі). Н а ўскраінах міжгорных катлавін і ў ніжняй ч. схілаў (да выш. 1000— 1200 м) горны лесастэп, выш эй (да 1900 м на Пд і 1400 на П н) горная тайга. Пераважаюць лясы з лістоўніцы даурскай, трапляецца кедр, вышэй за 1600— 2000 м — зараснікі кедравага сланіку, лішайнікавая тундра, на Пд — лістоўнічнабярозавыя і хваёвыя лясы. У фауне 3. тыповыя для стэпаў грызуны; y лясах — касуля, лось, вавёрка, собаль, бурундук, кабарга, ізюбр, мядзведзь. Трапляюцца паўночньм алені, горныя казлы, бараны. У межах 3. Байкальскі, Баргузінскі і Сахандзінскі запаведнікі, Забайкальскі прыродны нац. парк. На тэр. 3. размешчаны Бурація, Чыцінская і Іркуцкая вобл. Расіі. ЗАБАЛАНЬ, вонкавыя маладьм фізіялагічна актыўныя слаі драўніны, якія знаходзяцца непасрэдна за камбіем. Адрозніваюцца ад унутр. ч. (ядра) больш светлай афарбоўкай, меншай мех. трываласцю і ўстойлівасцю да пашкоджанняў грыбамі і насякомымі. з Аб а л а ц ц е , вёска ў Мсціслаўскім р-не Магілёўскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 34 км на ПдЗ ад г. Мсціслаў, 72 км ад Магілёва, 15 км ад чыг. ст. Ходасы. 408 ж., 162 двары (1997). Базавая школа, б-ка, аддз. сувязі. ЗАБАЛАЦЦЕ, вёска ў Рагачоўскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 12 км н а ПдЗ ад горада і чыг. ст. Рагачоў, 130 км ад Гомеля. 653 ж., 273 двары (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брашсія магілы сав. воінаў. П омнік архітэктуры — парк (2-я пал. 19 ст.).
ЗАБАЛОЦКАЯ
485
ЗАБАЛАЦЦЕ, біялагічны заказнік y Браслаўскім р-не Віцебскай вобл. Створаны ў 1979 як заказнік-журавіннік рэсп. значэння для захавання ў прыродным стане месцаў росту журавін. Пл. 1957 га (1997). Размешчаны на вярховым балоце са шматлікімі мінер. ўчасткамі (50% агульнай плошчы). У складзе балотнай расліннасці рэдкалесныя (хваёва-кусцікава-сфагнавыя і інш.) і бязлесныя фітацэнозы, пашыраны журавіны; лясы хваёвыя, бярозавыя і чорнаальховыя. На мінер. участках пераважаюць хваёвыя, бярозавьм, яловыя, асінавыя лясы кіслічнага, імшыстага, чарнічнага і даўгамошнага тыпаў. ЗАБАЛАЦЬ, вёска ў Воранаўскім р-не Гродзенскай вобл., на аўтадарозе Радунь—Астрьша. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 52 км на ПдЗ ад г.п. Воранава, 80 км ад Гродна, 46 км ад чыг. ст. Бастуны. 1137 ж., 448 двароў (1997). В я д о м а з к а н ц а 14 ст. 3 к а н ц а 15 ст. д а п ач . 2 0 с г . н а л е ж а л а Г л ін с к ім , Н а р б у т о в іч а м , С а п е г а м , П а л у б е н с к ім , Г а б а я м , Т ы ш к е в іч а м , В о л я н а м , П л я м я н н ік а в ы м і ін ш . 3 1536 м я с т э ч к а . 3 1795 y Р ас. ім п е р ы і. У п ач . 19 ст. ц э н т р в о л а с ц і Л ід с к а га п ав . В іл ен с к а й губ. У 1 8 8 0 -я г. 75 ж . 3 1921 y П о л ь ш ч ы , ц э н т р m i m a Л ід с к а г а п ав . Н а в а гр у д с к а га в а я в . 3 1939 y Б С С Р , з 1940 ц э н т р с ел ь с а в е т а Р а д у н ск ага р - н а . 3 1962 y В о р ан а ў ск ім р - н е . У 1971 — 892 ж ., 321 д в о р .
Сельгасхімія. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, дддз. сувязі. Помнік архітэктуры — Петрапаўлаўскі касцёл (1803— 12). ЗА БАЛ 0ТН Ы Даніла Кірылавіч (28.12.1866, с. Забалотнае Віннідкай вобл., Украіна — 15.12.1929), украінскі мікрабіёлаг. Акад. АН Украіны (1922). Акад. AH СССР (1929). Скончыў Новарасійскі (1891; Адэса) і Кіеўскі (1894) ун-ты. 3 1898 y Пецярбургскім жаночым мед. ін-це, y 1919— 23 рэктар Адэскага мед. ін-та. У 1928 арганізаваў y Кіеве Укр. ін-т эпідэміялогіі і мікрабіялогіі АН, які носіць яго імя. У 1928— 29 прэзідэнт АН Украіны. Кіраўнік Сан.-эпідэміял. камісіі Гал. ваеннасан. ўпраўлення Чырв. Арміі, арганізатар курсаў ваен. і грамадз. урачоў-эпідэміёлагаў. Стварыў вучэнне пра прыродную ачаговасць чумы (1922); эксперыментальна даказаў ідэнтычнасць бубоннай і лёгачнай чумы. Навук. працы па вакцынапрафілактыцы і эпідэміялогіі асабліва небяспечных і інш. інфекц. хвароб. ЗАБАЛ0ЦКАЯ Людміла Васілеўна (н. 27.12.1949, г. Крычаў Магілёўскай вобл.), бел. паэтэса. Скончыла БДУ (1974). Працавала ў выд-ве «БелСЭ» (1974— 84), на Бел. тэлебачанні, нам. гал. рэдактара час. «Пралеска» (1991— 95), y выд-ве «Полымя», з 1996 y час. «Адукацыя і выхаванне». Друкуецца з 1967. Аўтар зб-каў вершаў «Сакавік» (1974), «Радаводны васілёк» (1981), «Святло палыну» (1989), «Струны памя-
486
ЗАБАЛОЦКІ
ці» (1991). Асн. тэма творчасці — жаночая доля, каханне і пошукі жыццёвай гармоніі. Паэтэса чулая да маст. слова, настойлівая ў пошуку сродкаў узбагачэння паэт. тэматыкі. Пераклала на бел. мову раман В.Скота «Айвенга» (1997). ЗА БАЛ0ЦКІ Анатоль Дзмітрыевіч (н. 16.10.1935, с. Сіда, Краснаярскі край, Расія), бел. кінааператар. Засл. дз. маст. Беларусі (1967) і Расіі (1976). Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі ў Маскве (1960). У 1960— 69 працаваў на кінастудыі «Беларусьфільм». Творчай манеры 3. ўласцівы выразнасць партрэтных характарыстык, майстэрскае валоданне святлом. Зняў фільмы: маст. «Першыя выпрабаванні» (1960— 61), «Апавяданні пра юнацтва» (1961), «Маленькія летуценнікі» (1963), «Праз могілкі» (1965), «Альпійская балада» (1966); дакумент. «Сведкі вечнасці» (1965, рэж.-аператар), «Слова маці» (1978, сцэнарыст, рэж.) і інш. Прэмія Ленінскага камсамола 1980. ЗАБАЛОЦКІ Мікалай Аляксеевіч (7.5.1903, г. Казань, Расія — 14.10.1958), рускі паэт. Скончыў Ленінградскі пед. ін-т імя Герцэна (1925). У 1936 беспадстаўна рэпрэсіраваны. П акаранне адбьшаў на Д. Усходзе, y Алтайскім краі і Карагандзе. 3 1946 y Маскве. Друкаваўся з 1928. Першая кн. вершаў «Слупкі» (1929). 3. — лірык філас. складу. У яго паэзіі роздум пра адвечны кругаварот прыроды, перамогу чалавечага розуму і працы над стыхіяй, сцвярджэнне велічы чалавека (паэмы «Урачыстасць земляробства», 1933, «Звар’яцелы воўк», 1931, апубл. 1965, «Дрэвы», 1933, аітубл. 1965, і інш.). Лірыцы характэрны аналітычнасць стылю, маляўнічасць і пластычнасць вобразаў (зб-кі «Вершы», 1948; 1957; 1959). Пераклаў «Слова пра паход Ігаравы», «Віцязь y тыгравай шкуры» Ш.Руставелі, творы груз., укр., італьян., венг. паэтаў. Для дзяцей апрацаваў раман Ф.Рабле «Гарганцюа і Пантагруэль». Н а бел. мову творы 3. перакладалі С.Грахоўскі, Я.Міклашэўскі і інш. Тв:. С о б р . со ч . Т . 1— 3. М „ 1983— 84; Н зб р . со ч . М ., 1991; С т о л б ц ы . С П б ., 1993; Б ел . п ер . — Ч ы р в о н ы я і с ін ія . М н ., 1932; [В ер ш ы ] / / Д а л я г л я д ы . М н ., 1979; [В ер ш ы ) / / Б р а т э р с т в а . М н ., 1986. Л і т T y р к о в А .М . Н н к о л а й З а б о л о ц к н й . М ., 1981. І.У.Саламевіч.
ЗА БАЛ0ЦЦ Е, вёска ў Буда-Кашалёўскім р-не Гомельскай вобл., каля аўтадарогі Гомель— Віцебск. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 22 км на П нУ ад горада і чыг. ст. Буда-Кашалёва, 48 км ад Гомеля. 298 ж., 126 двароў (1997). Сярэдняя школа, б-ка, аддз. сувязі. ЗА Б А Л бцЦ Е , вёска ў Смалявіцкім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 5 км на ПдЗ ад горада і 2 км ад чыг. ст. Смалявічы, 36 км ад Мінска. 763 ж., 262 двары (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз.
сувязі. Помнік архітэктуры — Георгіеўская царква (пач. 20 ст.). ЗАБАЛ0ЧВАННЕ, гл. ў арт. Балотаўтваральны працэс. 3ABÂPA Генадзь Іванавіч (н. 18.5.1952, саўгас імя Леніна, Бабруйскі р-н Магілёўскай вобл.), бел. кларнетыст, педагог. Засл. арт. Беларусі (1987). Скончыў Мінскае муз. вучылішча імя Глінкі (1970, клас У. Скараходава; y 1975— 80 выкладаў y ім), Муз.-пед. ін-т імя Гнесіных y Маскве (1975), асістэнгуру-стажыроўку пры ім (1981). 3 1975 саліст Дзярж. акад. сімф. аркестра Беларусі, з 1986 саліст-інструменталіст Бел. філармоніі, з 1991 артыст ансамбля салістаў «Класік-Авангард». 3 1980 выкладае ў Бел. акадэміі музыкі (дацэнт з 1988). У сольных канцэртах выканаў анталогію камернай музыкі для кларнета з твораў класікі і сучасных кампазітараў, y т л . бел., прысвечаных менавіта 3. (Г.Вагнера, В.Войціка, У.Дамарацкага, К.Цесакова і інш.). Аўтар пералажэнняў для кларнета твораў Л.Бетховена, І.Брамса, К.Вебера, Р.ПІумана, Ф.Шуберта і інш. Лаўрэат Усесаюзнага конкурсу маладых выканаўцаў (1979, Мінск), міжнар. конкурсу «Пражская вясна» (1981). Сярод яго вучняў П.Навуменка, Г.Казадой, Я.Ягудзін. ЗАБАСТ0ЎКА, с т а ч к а , калекгыўнае спьшенне прады рабочымі з мзтай задавальнення сваіх патрабаванняў. Праводзіцца ў розных формах: папераджальная, салідарнасці, на адным прадпрыемстве, агульная і інш. Агульная 3. — спыненне працы большасцю прадпрыемстваў y розных галінах прам-сці, на транспарце і інш. y горадзе, рэгіёне, краіне. П е р ш а я ў г іс т о р ы і Е ў р о п ы 3 . а д б ы л а с я ў 1345 y Ф л а р э н ц ы і. С п а ч а т к у с т а ч к і м е л і э к а н а м . х а р а к т а р , б ы л і с т ы х ій н ы м і і н е а р г а н із а в а н ы м і. У 16— 18 ст. э к а н а м . 3 . с п а л у ч а л іс я з п ал іт . п а т р а б а в а н н я м і, ч а с а м с у п р а в а д ж а л іся ў зб р . б а р а ц ь б о й (Ліёнскія паўстанні 1831, 1834\ Сілезскае паўстанне ткачоў 1844 і ін ш .). У 1 -й п ал . 19 ст. з а б а с т о в а ч н ы р у х н аб ы ў н а й б . р а зм а х y В я л ік а б р ы т а н іі (м а с а в а я п ал іт . 3 . ў к р а с . 1820). У к а с тр . 1835 а д б ы л а с я а д н а з п е р ш ы х б у й н ы х 3 . y Р а с іі ( н а ф а б р ы ц ы А со к ін а ў К а з а н і). З а б а с т о в а ч н а я б а р а ц ь б а с а д зе й н іч а л а ў з н ік н е н н ю рабочы х а р г -ц ы й (п р а ф с а ю з ы , п ал іт . п а р т ы і). В а ў п а р т а й б а р а ц ь б е з б у р ж у а зія й н а п р а ц я гу 19 ст. п р а ц о ў н ы я б о л ь ш а с ц і к а п іта л іс т . д з я р ж а ў д а б іл іс я л е га л іза ц ы і п р а в а н а с тач к у . У к а н ц ы 19 ст. р э з к а а б в а с т р ы ў с я с т а ч а ч н ы р у х y З Ш А (у 1896— 1905 — 21 950 3 .), Ф р а н ц ы і (1 8 9 6 — 1905 — 4925 3 .), Г е р м а н іі (1 9 0 0 — 0 7 — 14 790 3 .), Р а с іі (1 8 9 5 — 1904 — 1765 3 .).
У Беларусі першыя стачкі адбыліся ў 19 ст., мелі лакальны і абарончы характар. У пач. 20 ст. яны набываюць наступальны, часам паліт. характар. У 1903 адбылося 20 паліт. 3., на працягу 2 месяцаў 1904 — 17 3. Асабліва часта паліт. 3. адбываліся ў 1905. У кастр. 1905 працоўньм Беларусі прынялі ўдзел y агульнарас. паліт. стачцы (у Мінску баставалі ўсе прадпрыемствы, пошта, тэлеграф; паліт. стачкі адбыліся ў Гомелі, Брэсце, Оршы, Лунінцы, Баранавічах, Пінску; y 25 з 35 паветаў Беларусі прайшлі 3. с.-г.
рабочых). У 1927— 28 зарэгістравана 370 3. y Зах. Беларусі. Адбываліся масавыя выстуотенні працоўных Брэста, Ліды, Беластока, Пінска, Маладзечна, Навагрудка і інш. Эканам. патрабаванні cmлучаліся з барацьбой за нац. вызваленне. Супраць сац. палітыкі ўрадаў БССР і СССР былі скіраваны забастоўкі ў Гомелі (крас. 1990), Мінску (крас. 1991). Паводле Закона Рэспублікі Беларусь «Аб унясенні змяненняў і дапаўненняў y Кодэкс законаў аб працы Рэспублікі Беларусь» ад 15.12.1992 працоўньм Беларусі маюць права на 3. М.А. Сакалова
(3 . ў Беларусі).
ЗАБАЎЛЯНКІ. п a ц е ш к і, кароткія вершаваныя прыгаворы або песенькі, якімі забаўляюць і суцяшаюць дзіця; жанр дзіцячага фалыаіору. 3. ўзбуджаюць y дзіцяці эмоцыі, прывучаюць да першых самастойных рухаў, знаёмяць з навакольным светам. Умоўна падзяляюцца на звязаныя з рознымі гульнёвымі рухамі («Ладачкі») і на творы, якія пацяшаюць толькі гучаннем («Ходзіць бай па сцяне»). Я к і ў калыханках, y іх яскрава выяўляецца імправізацыя. Часцей сустракаюцца дыялагічныя і апавядальныя 3., насычаныя экспрэсіўна-эмац. лексікай, рэфрэнамі, y іх шмат гукапераймальных і дзіцячых слоў, пры гэтш асн. сэнсавая нагрузка прыпадае на дзеяслоўныя формы. Канкрэтнасць адлюстравання абумовіла вобразныя сродкі паэт. мовы: эпітэты па знешняй прыкмеце, гіпербалы, літоты і інш., сустракаюцца элементы алегорыі. Публ:. Д з іц я ч ы ф а л ь к л о р . М н ., 1972. Літ.:
Гл. п р ы а р т.
Дзіцячы фальклор.
Г.А Барташэтч. ЗАБАШ АВІЧЫ, вёска ў Барысаўскім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 25 км на Пд ад горада і 27 км ад чыг. ст. Барысаў, 103 км ад Мінска. 1422 ж., 631 двор (1997). Ляснішва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніда, амбулаторыя, аптэка, камбінат бььт. абслугоўвання, аддз. сувязі. ЗАБАШТА Любоў Васілеўна (3.2.1918, г. Прылукі, Украіна — 21.7.1990), украінская паэтэса. Скончыла Адэскі водны ін-т (1941). Друкавалася з 1935. Любоў да Радзімы, каханне, мацярынскае шчасце, героіка ваен. і мірных гадоў — асноўныя тэмы яе паэт. творчасці (зб-кі вершаў «Новыя берагі», 1950; «Дарогі дружбы», 1953; «Песня і хлеб», 1961; «Незабудкі», 1966; «Бераг надзеі», 1974; «Кіеўская гара», 1982, і інш.). Аўтар п ’ес «Вяселле ў Цярнах» і «Ружы на камені» (абедзве 1963), драм. і ліра-эпічных паэм «Цярновы лёс» (1961), «Маруся Чурай» (1968), «Раксалана» (1971), «Леся Украінка» (1973), раманаў «Там, за ракою — маладосць» (1970), «Софія Кіеўская» (1982), аповесцей «Крылы Арсена Дораша» (1968), «Спаленне мадонны» (1989), кніг вершаў для дзяцей «Калі я вырасту» (1975), «Сеяльшчыкі» (1984). Пераклала на ўкр. мову кн. В.Віткі «Птушыная школа», паасобньм творы Э.Агняцвет. На бел. мову творы 3. пераклалі Агняцвет, МАўрамчык,
А.Бялевіч, В.Вярба, Х.Жычка, К.Камейша і інш. Тв:. Внбране. Кш'в, 1987. ВА.Чабаненка. ЗАБЕЛА Васіль Сцяпанавіч (20.5.1901, в. Кішчына Слабада Барысаўскага р-на Мінскай вобл. —■4.12.1949), дзяржаўны дзеяч БССР. Скончыў Бел. політэхн, ін-т (1935). У 1922— 24 y Чырв. Арміі, пасля на сав. і парт. рабоце. У 1938— 45 нарком, з сак. 1949 міністр камунальнай гаспадаркі БССР. У 1945— 49 нам. старшыні CM БССР. У Вял. Айч. вайну ўдзельнічаў y арганізацыі партыз. руху на Беларусі, чл. Мінскага падп. абкома КП(б)Б. Дэп. Вярх. Савета БС С Р з 1947. Канд. y чл. Ц К К П (б)Б y 1949. ЗАБЁЛА Леанід Яўгенавіч (н. 7.9.1947, г. Орша Відебскай вобл.), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н. (1992). Скончыў БДУ (1970), дзе і працуе з 1973. Навук. працы па якаснай тэорыі аптымальных працэсаў. Распрацаваў метад рашэння выраджаных задач для сістэм са спазненнем з выкарыстаннем канечнага набору матрычных функцый. 7«.: Нсследованне особых управленнй в сясгемах с запаздываннем с помоіцью матрвчных нмпульсов / / Днфференцнальные уравненмя. 1984. Т. 20, № 8. ЗАБЕЛА Мікалай Міхеевіч (3.10.1862, Чэрыкаўскі пав. Магілёўскай губ. — 1885), удзельнік рэв.-народніцкага руху. У час вучобы ў Магілёўскай гімназіі з 1875 удзельнічаў y гуртках «самаразвіцдя». 3 1877 чл. гуртка Л .С .Залкінда, які Ў 1880 далучыўся да «Народнай волі». Вёў агітац. работу сярод сялян на бел. мове, вывучаў і збіраў фальклор. У час вучобы ў Кіеўскім ун-це стварыў «Камуну магілёўцаў». У 1882 чл. нарадавальскага гуртка У.І.Бычкова (гл. ў арт. Бычковы). У крас. 1883 арыштаваны, y 1884 высланы ва Усх. Сібір. Патануў y р. Селенга. М.Б.Ласінскі. ЗАБЁЛА ( У р у б е л ь ) Надзея Іванаўна (1.4.1868, г. Каўнас, Літва — 4.7.1913), расійская спявачка (лірыка-каларатурнае сапрана). Ж онка ЫА.Урубеля. Скончыла Пецярбургскую кансерваторыю (1891). Спявала ў оперных т-рах Кіева, Тбілісі, Пецярбурга і інш. У 1897—1902 салістка Маскоўскай прыватнай рус. оперы С.Мамантава, y 1904—11 y Марыінскім т-ры. Найб. блізкія ёй былі вобразы гераінь y операх М.Рымскага-Корсакава: Вольга, П анначха, Снягурачка, Валхава («Пскавіцянка», «Майская ноч», «Снягурачка», «Садко»); упершыню выканала партыі Веры, Марфы, Царэўны-лебедзі, царэўны Ненагляднай Красы («Баярыня Вера Шэлога», «Царская нявеста», «Казка пра цара Салтана», «Кашчэй бессмяротНЫ»), напісаныя спецыяльна для яе. У апошнія гады жыдця выступала ў канцэртах, пераважна з рамансамі Рымскага-Корсакава. Літ.: Б а р с а в а Л. Н.Н.Забела-Врубель глазамн современннков. Л., 1982. ЗАБЁЛА Тодар Іванавіч (сак. 1896, в. Чабусы Любанскага р-на Мінскай вобл. — 1935?), бел. гісторык. Скончыў БДУ (1925). 3 1925 вучыўся ў аспіранту-
ры БДУ. 3 1928 навук. супрацоўнік y Інбелкульце і Бел. АН, з 1929 y Магілёўскім дзярж. архіве. Даследаваў гісторыю сялянства і сельскай гаспадаркі, гарадоў Беларусі 16— 18 ст., вьтучаў феад. памесце і становішча прыгонных сялян. 24.7.1930 арыштаваны па справе «Саюза вызвалення Беларусі», 10.4.1931 сасланы на 5 гадоў y г. Елабуга (Татарская АССР), дзе і памёр. Рэабілітаваны ў 1957. Te:. Землеўласнік і земляроб па Статуту Літоўскаму 1588 г. Мн., 1928; Панская гаспадарка на Беларусі і быт падданага сялянства ў другой палове1XVIII ст. Мн., 1928; Места Берасцейскае ў XVI ст.: (сац.-экан. нарыс). Мн., 1930. У.М.Міхнюк. ЗАБЁЛА Уладзімір Паўлавіч (н. 17.3.1939, Вільня), бел. рэжысёр, педагог. Засл. дз. маст. Беларусі (1990), праф. (1995). Скончыў Ленінградскі ін-т т-ра, музыкі і кінематаграфіі (1970). 3 1973 на Бел. тэлебачанні, з 1984 гал. рэжысёр Брэсцкага абл. драм. т-ра, з 1987 y Бел. AM (з 1994 заг. кафедры кінатэлемастацтва). Пастаноўшчык тэатр. спектакляў: «Амністыя» М.Матукоўскага (1971), «Свой востраў» Р.Каугвера (1972) y Бел. т-ры імя Я.Коласа; «Бярозавая галіна» Ю.Візбара (1985), «Хітрыкі Скапэна» Мальера (1990) і інш. y Брэсцкім драм. т-ры, a таксама тэлевізійных: «Крьшо цішыні» паводле Я.Сіпакова (1978), «Завеі, снежань» паводле І.Мележа (1979, абодва Дзярж. прэмія Беларусі 1982), «Лісце каштанаў» паводле У.Караткевіча (1980), «Я, Іван Дамінікавіч» паводле В.Вярбоўскай (1988) і інш. Аўтар творчых тэлепартрэтаў вядомых дзеячаў бел. л-ры і мастацтва, дакумент. тэлефільмаў і тэлепраграм па гісторыі і духоўнай спадчыне бел. народа. Пастаноўкі вызначаюцца лаканізмам сцэнаграфіі і сканцэнтраванасцю ўвагі на акцёрскім выкананні. Н.В.Трэская. ЗАБЁЛА Яўген Пятровіч (н. 12.1.1940, в. Мерашыно Слуцкага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне электраэнергетыкі. Д-р тэхн. н. (1992). Скончыў Бел. ін-т механізацыі сельскай гаспадаркі (1961). 3 1965 y Бел. філіяле Энергет. НДІ (з 1992 Бел. н.-д. цеплаэнергет. ін-т). Навук. працы па надзейнасці энергазабеспячэння, стварэнні і ўкараненні шматканальных і шматузроўневых сістэм энергаўліку і кіравання энергаспажываннем. T e О распределенюі уровней надежностн в цепн алектроснабження «нсточннк—потребятель» / / Нзв. вузов. Энергетака. 1968. № 2; Отечественный н зарубежный опыт внедрення мнкропроцессорных снстем учета, контроля н регулнровання электропотреблення. Мн„ 1985. ЗАБЁЛІН Іван Ягоравіч (29.9.1820, г. Цвер, Расія — 13.1.1909), расійскі гісторык і археолаг. Правадз. чл. AM (1892), чл.^кар. (1884), ганаровы чл. Пецярбургскай АН (1907). 3 1859 y Археал. камісіі ў Пецярбургу, кіраўнік раскопак на Пд Расіі. У 1862— 63 раскапаў курган Чартамлык, y 1869— 72 кіраваў раскопкамі Фанагорыі, y 1873 — Ольвіі. У 1879— 88 старшыня Т-ва гісторыі і старажытнасцей рас., удзельнічаў y работах
ЗАБЕЛЬСКІ
487
камісій па рэстаўрацыі стараж. жывапісу ў Благавешчанскім і Успенскім саборах Маск. Крамля, ва Успенскім саборы Уладзіміра. Адзін з арганізатараў Гістарычнага музея ў Маскве, y 1883— 1908 яго фактычны кіраўнік. Аўтар прац па гісторыі стараж.-рус. мастацтва, побыту рус. народа 16— 18 ст., гісторыі Масквы. Te.: Н с т о р н я г о р о д а М о с к в ы . М ., 1990. Літ.: Ф о р м о з о в А .А . Н с т о р н к М о с к в ы Я .Е .З а б е л н н . М ., 1984; С a х a р о в А .Н . Н .Е .З а б е л н н : н о в а я о ц е н к а т в о р ч е с т в а / / В о п р . н с т о р н н . 1990. № 7.
ЗАБЁЛІНА, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Нача, за' 28 км на ПдЗ ад г. Полацк. Пл. 0,32 км2, даўж. 780 м, найб. шыр. 450 м, даўж. берагавой лініі больш за 2 км. Пл. вадазбору 126 км2. Схілы катлавіны выш. 5— 8 м, разараныя, на Пд пад хмызняком. Злучана пратокай з азёрамі Лесава і Арэхаўна. ЗАБЁЛЫ, фальварак, гл. ў арт. Валынцы. ЗАБЁЛЫ, дзярж. дзеячы, шляхецкі род герба «Тапор» y ВКЛ. Родапачынальнік — баярын Татвойш, які ў 2-й пал. 15 ст. атрымаў ад вял. кн. Казіміра зямлю ў Мадэкшах на Ковеншчыне. Унука Татвойша звалі Забела, ад яго і пайшоў род 3. 3 17 ст. карысталіся графскім тытулам. Найб. вядомьм: Я н (? — крас. 1761), кашталян мсціслаўскі з 1752. А н т о н і й (?— 18.8.1776), генерал-паручнік войска ВКЛ (1761), маршалак ковенскі ў 1744— 61, вял. лоўчы ВКЛ y 1761— 75. Юзаф (?— 9.5.1794), сын Антонія, вял. лоўчы ВКЛ y 1775— 93, гетман польны ВКЛ з 1793. Маршалак Таргавіцкай канфедэрацыі, за што пакараны смерцю ў час паўстання 1794. Ш ы м ан (?— 1793), кашталян мінскі з 1787. У.М.Вяроўкін-Шэлюта. ЗАБЕЛЬСКАЕ BÔ3EPA, y Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Бярозаўка, за 4 км на П н ад г. Глыбокае. Пл. 0,44 км2, даўж. 1,5 км, найб. шыр. 490 м, найб. глыб. 2,1 м, даўж. берагавой лініі 4,7 км. Пл. вадазбору 11,1 км2. Схілы катлавіны выш. 3— 9 м, разараньм, на Пд 14— 15 м, пад лесам. Берагі пясчаныя, месцамі забалочаныя, на ПдУ і ПдЗ сплавінныя. Участкамі пойма шыр. да 50 м, забалочаная, пад хмызняком. Дно плоскае, сапрапелістае. На Пд невял. востраў пл. 0,7 га. Зарастае ў прыбярэжнай частцы. Злучана ручаём з азёрамі Марцыбылінскае і Мушкацкае. ЗАБЕЛЬСКІ ДАМІНІКАНСКІ КАЛЕГГУМ. Дзе'йнічаў y 1716—4838 пры дамініканскім кляштары св. Георгія ў фальварку Забелы каля в. Валынцы (Верхнядзвінскі р-н). Засн. на сродкі памешчыка Г.Шчыта. У 1787 калегіуму належала 5 фальваркаў з гадавым даходам 2547 руб. Пры калегіуме дзейнічаў Забельскі школьны тэатр. У 1802 — 3 класы з тэрмінам навучання 6 гадоў, 6
488
ЗАБЕЛЬСКІ
выкладчыкаў, 80 вучняў. 3 1803 павятовае вучьшішча ў складзе Віленскай навуч. акругі. У 1811 пераўтвораны ў гімназію, але дамініканцы захавалі і фінансавую еамастойнасць. У 1817 — 6 класаў, 6 выкладчыкаў, 126 вучняў, павышаны ўзровень прыродазнаўчых дысцыплін. Пры гімназіі дзейнічала ніжэйшае духоўнае вучьшішча. У 1821 дамініканцы прапанавалі міністэрству нар. асветы стварыць на базе гімназіі акадэмію з 3 ф-тамі, але беспаспяхова. У 1838 гімназія закрьгга. Сярод вучняў пісьменнік А.Вярыга-Дарэўскі. А.Ф.Самусік. ЗАБЁЛЬСКІ Ш КбЛЬН Ы ТЭАТР Існаваў y 18 ст. ў Забельскім дамініканскім калегіуме (в. Валынцы Верхнядзвінскага р-на Відебскай вобл.). Меў багаты разнастайны рэпертуар, створаны мясц. аўтарамі — выкладчыкамі паэтыкі і рыторыкі; яго спектаклі былі асветніцкія па змесце і класіцыстычныя па форме. Росквіт т-ра прыпадае на 1787—91, калі на чале калегіі стаялі Ч.Папроцкі (да 1788) і К.Вяшчыцкі. У гэты перыяд пастаўлены трагедыя на польск. мове «Свабода ў няволі» і бел.польск. «Камедыя» К.Марашэўскага, польск. трагедьм «Сапар» і камедыя «Докгар па прымусе» М.Цяцерскага (перапрацоўка аднайм. п ’есы Мальера); y 1789 — польск. трагедыя «Крэз» і камедыя нораваў «Пышнагольскі» І.Ю рэвіча і інш. Выконваліся таксама дыялогі — судовая забаўка «Пчолы», школьная гульня «Пра ашчасліўленне чалавека», вершаваньм віншаванні і падзякі на польск. і лац. мовах. Л і т М a л ь д з i с А.І. На скрыжаванні славянскіх традьшый. Мн., 1980. С. 320—324.
ЗАБЕЛЬСКІЯ ЗБ0РН ІК І, рукапісныя зборнікі, складзеныя ў 1787—91 на бел., польскай і лац. мовах выкладчыкамі Забельскай дамініканскай калегіі (в. Валынцы Верхнядзвінскага р-на Віцебскай вобл.) для мясцовага школьнага тэатра. Уключаюць камедыі і трагедыі «Свабода ў няволі» і «Камедыя» К.М арашэўскага, «Докгар па прымусе», «Сапар», «Фемістокл», «Камедыя» і «Шлюб, пастаўлены дагары нагамі штучкамі арлекіна» М.Цяцерскага, «Пышнагольскі» і «Крэз» І.Юрэвіча, аперэту «Апалон-заканадаўца, або Рэфармаваны Парнас» (тэкст М .Цяцерскага, музыка Р.Вардоцкага) і сцэн. дыялогі «Сяброўская парука», «Пчолы», «Пра ашчасліўленне чалавека», вершаваныя канты, віншаванні і падзякі А.Козела, Г.Скораня, А.3убрыцкага, М.Косава, Г.Паўловіча. Большасць твораў асветніцкія па ідэі і класіцысцкія паводле стылю. Зберагаюцца ў Цэнтр. б-цы АН Літвы. Літ.: М a л ь д з i с А.І. На скрыжаванні славянскіх традыцый. Мн., 1980. А.В.Мальдзіс. ЗАБЖЭ (Zabrze), горад на Пд Польшчы, y Катавіцкім ваяв., y Верхнесілезскай агламерацыі. Вядомы з 1243. 202 тыс. ж. (1994). Вузел чыгунак і аўтада-
рог. Здабыча каменнага вугалю, вытв-сць коксу, стальных канетрукцый, кабелю, горнае машынабудаванне, металаапр., радыёэлекгронная, дрэваапр., шкляная, гумавая, харч. прам-сць. Н авук. ўстановы АН Польшчы. Тэатр, Дом музыкі і танца, музеі — гарадскі і вугальнай прам-сці. ЗАБІЛА Наталля Львоўна (5.3.1903, С.-Пецярбург — 6.2.1985), украінская пісьменніца. Скончыла Харкаўскі ін-т нар. адукацыі (1925). Друкавалася з 1924. Дэбютавала кнігай вершаў для дзяцей «Далёкі край» (1927). Аўтар зб-каў вершаў «Дні трывог» (1945), «Ha ma Радзіма» (1947), «Вясёлыя сябры» (1975), кн. прозы «Радня» (1934), «Апавяданні, казкі, аповесці» (1962), рамана «Трактарабуд» (ч. 1— 2, 1931— 32) і інш. Вядома я к перакладчыца. Н а бел. мову асобныя творы 3. пераклалі Э.Агняцвет, B. Вярба. Л і т Б н ч к о В.В. Наталя Забіла. Кн'ів, 1963. ЗАБЛ0ЦКІ-ЛДДА Тадэвуш Гілярыевіч, гл. Лада-Заблоцкі Т.Г. ЗАБЛЎДАЎСКАЯ ДРУКАРНЯ Існавала ў 1568— 70 y мяст. Заблудава Гродзенскага пав. (цяпер тэр. Полыпчы). Засн. ў маёнтку гетмана ВКЛ Р.Хадкевіча першадрукарамі І.Фёдаравым і ТІ.Мсціслаўцам, якія ў канцы 1560-х г. перасяліліся з Масквы на Беларусь. У друкарні, верагодна, працавалі вучань Фёдарава Грынь Івановіч (вядомы пазней я к майстар па вырабе шрыфтоў) і друкар В.Гарабурда. Разам з маскоўскімі друкарскімі матэрыяламі тут шырока выкарыстоўвалася новая арнаментыка (застаўкі, канцоўкі, ініцыялы) і буйныя фігурныя дрэварыты. Выдадзены «Евангелле вучыцельнае» (1569, якое ўключала творы візант., балг. і старажытнарускай пісьменнасці, y т.л. «Слова на ўшэсце» Кірылы Тураўскага) і «Псалтыр з Часаслоўцам» (1570). З д . спыніла сваю дзейнасць y сувязі з ускладненнем грамадска-паліт. умоў пасля ўтварэння Рэчы Паспалітай, a таксама з-за хваробы гетмана Хадкевіча. Заблудаўскія выданні неаднаразова перавыдаваліся Гарабурдам, Мамонічамі, друкарамі Святадухаўскага брацтва ў Вільні. Літ.: 3 е р н о в a А.С. Первопечатнлк Петр Тнмофеев Мстнславец / / Кннга: Нсслед. н матерналы. М., 1964. Сб. 9; I с a е в н ч Я.Д. Першодрукар Іван Федоров і вмнгаснення друкарства на Украііні. Львів, 1975. C. 42—47; Н е м н р о в с к н й ЕЛ. Нван Федоров в Белорусснн. М., 1979; Г о л е н ч е н к о Г.Я. Ндейные н культурные связн восточнославянскнх народов в XVI — середнне XVII в. Мн., 1989. Г.Я.Галенчанка.
ЗАБЛЎДАЎСКІ УСПЁНСКІ МАНАСТЬІР. Дзейнічаў y г. Заблудаў (цяпер Беластоцкае ваяв., Польшча) y 17— 19 ст. Некат. гісторыкі лічаць, што манастыр існаваў ужо ў 1560— 70-я г. ў час дзейнасці ў Заблудаве друкароў I.Фёдаpaea і П.Мсціслаўца (Свята-Успенская царква ў Заблудаве засн. ў 1563). Упершыню ўпамінаецца ў фундушавым запісе 1659 уладальніцы Заблудава кн. Ма-
рыі Малдаванскай, удавы Я.Радзівіла. 3 запісу вынікае, што манастыр засн. да смерці Радзівіла (1655). У 1664—88 манастыром спрабавалі завалодаць уніяты, але намаганнямі дачкі і ўнучкі Марыі ён застаўся праваслаўным. У 2-й пал. 17 ст. пры манастыры дзейнічалі школа, шпіталь, б-ка. У 1746— 55 тут захоўваліся мошчы св. Гаўрыіла Беластоцкага. У сярэдзіне 18 ст. манастыр заняпаў (у 1760 былі 4 манахі). Пасля наведання манастыра слуцкім архімандрытам Паўлам Ваўчанскім (1783) зроблены капітальны рамонт, аднавілі дзейнасць школа і шпіталь. 3 1807 манастыр быў падпарадкаваны Мінскай епархіі, y 1824 скасаваны. М.Р.Гайдук.
ЗАБ0Й, 1) канец горнай вырабаткі, які паступова прасоўваецца ў выніку горных работ і з ’яўляецца рабочым месцам гарняка. У шахтах і рудніках 3. бываюць: гарызантальныя, вертыкальныя і нахіленыя; ачышчальньм, дзе непасрэдна здабываюць карысныя выкапні, і падрыхтоўчыя, або праходчьм. У кар’ерах (пры адкрытай распрацоўцы радовішча) 3. — участак заходкі (рабочага ўступа і інш.), які непасрэдна распрацоўваецца экскаватарам. Паводле размяшчэння адрозніваюць 3. бакавыя (тарцовыя) і франтальныя. 2) Тарцовая паверхня буравой свідравіны, якая пры праходцы разбураецца буравым інструментам.
ЗАБ0ЙСТВА, наўмыснае або неасцярожнае пазбаўленне жыцця чалавека. У крымін. праве Рэспублікі Беларусь адказнасць за 3. настае з 14 гадоў. За наўмыснае 3. пры абцяжваючых акалічнасцях (з карыслівымі матывамі, пры выкананні пацярпелым службовага або грамадскага абавязку, цяжарнай жанчыны, учыненае асабліва небяспечньм рэцыдывісгам ці асобай, якая раней была асуджана за наўмыснае 3., і інш.) закон прадугледжвае доўгатэрміновае або пажыццёвае пазбаўленне волі або пакаранне смерцю. Законам прадугледжана крымін. адказнасць за 3., учьіненае ў стане моцнага душэўнага хвалявання, выкліканага неправамернымі паводзінамі пацярпелага, пры перавышэнні межаў неабходнай абароны і па неасцярожнасці, пазбаўленнем волі да 5 гадоў або папраўчыя работы на тэрмін да 2 гадоў. ГЛМаслыка. ЗАБ0РАЎ Барыс Абрамавіч (н. 16.10.1935, Мінск), бел. мастак. Скончыў Мінскае маст. вучылішча (1954), Маскоўскі маст. ін-т імя В. Сурыкава (1961). Працуе ў станковым жывапісе, графіцы, скульптуры, тэатр.-дэкарацыйным мастаіггее. У 1962— 80 працаваў y Мінску. Сярод работ: ілюстрацыі да твораў У. Ш экспіра, А. Пушкіна, Ф. Дастаеўскага (залаты медаль y Дрэздэне 1971), А. Уайлвда, Р. Барадуліна; жывапісныя творы «Сазопальскія рыбакі», серьм «Стары Талін» (усе 1965), «Палескія музыкі» (1966); дэкарацыі і касцюмы да спектакляў «Тысяча франкаў узнагароды» (1962) В. Гюго, «Мой няшчасны Марат» (1965) А.Арбузава, «На-
вальніца» (1976) A. Астроўскага — усе для Нац. акад. т-ра імя Я. Купалы. 3 1980 y Парыжы. Творчай манеры ўласцівы інтэрпрэтацыя старой фатаграфіі як вобраза мінулага свету, складаная вобразная сістэма, настальгічнасць, выкарыстанне тэхнікі жывапісу па ляўкасе: «Пейзаж з лодкай» (1983), «Вясковая хата» (1986), «Надюрморт з вазай» (1988), «Дыялог» і «Аголеная ў садзе» (абедзве 1989), «Дзяўчынка і манекены» (1992). Аўтар касцюмаў да спектакляў «Маскарад» (1922) М. Лермантава, «Лукрэцыя Борджыа» (1994) В. Гюго, «Месяц y вёсцы» (1966) I. Тургенева — усе для тэатра «Камеды Франсэз» (Парыж). І.М.Мятліцкая, АА.Сурскі. ЗАБ0Р’Е, вёска ў Расонскім р-не Відебскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 37 км ад г. п. Расоны, 190 км ад Віцебска, 32 км ад чыг. ст. Дрэтунь. 532 ж., 197 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, адз. сувязі. Магіла ахвяр фашызму. ЗАБ0РСКАЕ ПАТРЫ ЯТЫ ЧНАЕ ПАДП0ЛЛЕ ў Вялікую Айчынн у ю в а й н у , састаўная частка Расонскага патрыятычнага падполля. Дзейнічала ў жн. 1941 — крас. 1942 (кіраўнік У.В.Петрачэнка) на тэр. Віцебскай вобл. Мела 3 групы (23 чал.): y вёсках Аўсюкова і Забор’е (А.Дз.Цітоў, І.ФЛапатка), Лакці і П акоціна (Я.А.Каган, А.І. і Н.І.Папляцеевы), Баканіха і Шарстова (М .Ф.М аксіменка). Падпольшчыкі дзейнічалі ў кантакце з партызанамі, збіралі для іх зброю, разведданьм, харчаванне, медыкаменты. Разам з партазанамі ўдзельнічалі ў падрыве моста цераз р. Дрыса, 6 мастоў на шашэйных дарогах, спалілі будынак ням. камендатуры ў в. Забор’е, здзейснілі шэраг дыверсій па знішчэнні баявой тэхнікі, аўтатранспарту і жывой сілы ворага. Вясной і летам 1942 амаль усе падпольшчыкі пайшлі ў партызаны. Дзейнасць падполля ўвекавечана ў Музеі баявой садружнасці бел., рус., латв. і літ. партызан y г.п. Расоны.
ЗА Б 0Р С К І Георгій Уладзіміравіч (н. 11.11.1909, М інск), бел. архітэктар. Засл. будаўнік Беларусі (1961), нар. архітэктар С СС Р (1981). Акад. Рас. акадэміі архітэктуры і буд. навук (1995). Скончыў Ленінградскую AM (1939). У 1952— 64 выкладчык БП І (дацэнт з 1954). Працаваў y ін-тах «Белдзяржпраект», «Мінскпраект», з 1964 y БелНДІдзіпрасельбудзе (у 1966— 79 кіраўнік майстэрні). Асн. работы ў Мінску: корпус Лечсанупраўлення (1948), ансамбль жылых дамоў на вул. Леніна (1949— 56), карпусы пед. ун-та (1951— 59), гасцініца Бел. саюза мастакоў, Літ. музей Я.Коласа (абедзве 1952), рэканструкцыя будьшка сувораўскага вучылішча (1953), аэравакзал «Мінск-1» (1957), музей гісторыі Вял. Айч. вайны (1967), кінатэатр «Піянер», т-р лялек (абедзве 1964). Сааўтар генплана Полацка (1949). Сярод работ y сельскім буд-ве: сааўтар планіроўкі і забудовы вёсак Верцялішкі (Дзярж. прэмія СССР 1971), Сарачы і Рэдкавічы Любанскага р-на (1969), аўтар Палаца культуры, гандл. цэнтра з гасцініцай, жылых дамоў y в. Сноў (1970-я г.) і інш. Творы манум. мастахггва: Манумент Лерамогі, помнік Я.Коласу (1972) y Мінску, MeMap. комплекс Зыслаў. ЗА Б 0Р С К І Пётр Іванаў (?— 1665), майстар-цаніннік, чаканшчык і ювелір. Паходзіў з Беларусі. У 1658— 65 узначальваў арцель бел. майстроў (І.Максімаў, С.Палубес, Ф.Чука і інш.), якія стварылі вонкавае ўбранства і аздабленне інтэр’ера Васкрасенскага сабора Н ова-Іерусалімскага манастыра (каля г. Істра Маскоўскай вобл.) шматкаляровымі паліванымі кафлямі. «ЗА БР0Д Д ЗЕ », каменны метэарыт, які ўпаў y 1893 каля в. Забродцзе Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл. Маса 3155 г. Належыць да хандрытаў. Асн. частка метэарыта зберагаецца ў музеі Віленскага ун-та, 195 г — y калекцыі Адэскага ун-та, 3 г — y Брытанскім музеі. Муляж метэарыта знаходзіцца ў Ін-це геал.
ЗАБРУДЖВАЛЬНІКІ
489
навук Нац. АН Беларусі. Гл. таксама Метэарыты. Літ:. Б о р д о н В.Е., Д а в ы д о в М.Н. Рожденные в космосе. Мн., 1982. С. 37—38. У.Я.Бардон. ЗА Б Р0Д С К І Сяргей Сцяпанавіч (17.12.1911, г. Нясвіж, Мінскай вобл. — 7.1.1980), бел. вучоны ў галіне гідрадынамікі і цепла- і масаабмену. Чл.-кар. АН БС С Р (1966), д-р тэхн. н. (1960),
Г.УЗаборскі
С. С.Забродскі.
праф. (1964). Засл. дз. нав. і тэхн. Беларусі (1978). Скончыў БП І (1939). 3 1946 навук. супрацоўнік Энергасектара, потым Ін-та энергетыкі АН БССР, з 1957 заг. лабараторыі Ін-та цепла- і масаабмену АН БССР. Навук. працы па даследаванні цепла- і масаабмену ў дысперсных сістэмах. Прапанаваў формулу для разліку каэф. цеплаабмену ў кіпячым слоі, распрадаваў асновы выкарыстання дысперсных матэрыялаў і інш. Літ.: Гндродннамнка н теплообмен в псевдоожяженном (кмпяшем) слое. М.;Л., 1963; Высокотемпературные установкн с псевдоожюкенным слоем. М., 1971. ЗАБРЎДЖВАЛЬНІКІ, прыродныя (натуральньм) і антрапагенныя агенты (фіз. фактары, хім. рэчывы, біял. віды — пераважна мікраарганізмы і інш.), якія трапілі ў навакольнае асяроддзе або ўзніклі ў ім y колькасцях, што перавышаюць звычайныя, гранічныя ваганні ці сярэдні прыродны фон за вызначаны час (гл. Забруджванне навакольнага асяроддзя). Існуюць 3. атмасферы, вод, глеб (гл. ў арт. Забруджванне атмасферьі, Забруджванне вод, Забруджванне глеб). Адрозніваюць першасныя 3., што непасрэдна ўтвараюцца ў натуральных, прыродна-антрапагенных і антрапагенных працэсах, і другасныя, якія выяўляюцца ў працэсе мадыфікацыі, распаду або пад уэдзеяннем першасных. Асобньм агенты, што атрымліваюцца пры ўтварэнні небяспечных 3. y фіз.-хім. працэсах, якія адбываюцца непасрэдна ў асяроддзі, могуць быць y месцах вытв-сці і выкарыстання няшкоднымі, але становяцца небяспечнымі пры іх міграцыі ў інш. геасферы (напр., фрэоны, хімічныя інертныя каля паверхні Зямлі, y стратасферы ўдзельнічаюць y фотахім. рэакцыях з утварэннем іона хлору, які з’яўляецца каталізатарам пры разбурэнні азонавага слоя планеты). Я.В.Малашэвіч.
490
ЗАБРУДЖВАННЕ
ЗАБРЎДЖВАННЕ АНТРАПАГЕННАЕ, забруджванне, якое выклікаецца гасп. дзейнасцю чалавека (гл. Забруджванне навакольнага асяроддзя). Гасп. дзейнасць людзей (прама ці ўскосна) вядзе да ўзнікнення шкодных для навакольнага асяроддзя фіз., хім., біял., інфарм. агентаў і павелічэння іх канцэнтрацый (гл. Забруджванне атмасферы, Забруджванне вод, Забруджванне глеб). Найб. катастрафічныя З.а. звязаны з ваеннай, хім., паліўнай прам-сцю. Узровень З.а. кантралюецца прынятымі нарматывамі — ГДК, ГДВ і інш. ЗАБРЎДЖВАННЕ АТМАСФЁРЫ, працэс змены складу атмасферы ў выніку паступлення ў яе забруджвальнікаў (аэразолей, газаў, цвёрдых часцінак і інш.). Негатыўна ўздзейнічае на жывыя арганізмы, прыносіць шкоду матэрыяльным каштоўнасцям. Адрозніваюць прыроднае (натуральнае) З.а. і забруджванне антрапагеннае. Крыніцы натуральнага З.а. — касмічны пыл, дзейнасць вулканаў, ветравая эрозія глебы, выветрыванне горных парод, зрэдку масавае цвіденне раслін і інш. У атмасферы дамешкі размяркоўваюцца нераўнамерна, y залежнасці ад размяшчэння крьшіц забруджвання, метэаралагічных, тапаграфічных і інш. фактараў; маюць значэнне і мясц. атм. працэсы і трансгранічны перанос забруджвальнікаў. Антрапагеннае З.а. абумоўлена інтэнсіўнымі выкідамі і фіз. ўздзеяннямі на атмасферу розных галін гасп. дзейнасці чалавека; асн. забруджвальнікі: аксіды азоту, серы, вугляроду і інш. газападобньм злучэнні, пыл, аэразолі, вуглевадароды. Штогод y атмасферу выкідваецца каля 20 млрд. т вуглякіслага газу СО 2 , 700 млн. т інш. злучэнняў; тэхнагеннае паступленне СО 2 складае каля 150 млн. т. Канцэнтрацыя забруджвальнікаў паветра ў гарадах большая, чым y аддапеных населеных месцах. Непасрэдна з З.а. звязана ўзнікненне смогу ў буйных гарадах. Да асн. крытэрыяў якасці паветра належаць гранічна дапушчальныя канцэнтрацыі для населеных месцаў (стацдарты якасці паветра). Для аддараўлення павет. басейна ўдасканальваюць тэхналогіі вытв. працэсаў, спосабы газаачысткі, пьша- і попелаўлоўнікаў, герметызацыю абсталявання, удасканальваюць спосабы спальвання паліва, цвёрдае і вадкае паліва замяняюць прыродным газам, ствараюць бальш дасканалыя трансп. рухавікі і інш. Барацьба з З.а. — вядучая задача аховы атмасферы. Я.В.Малашэвіч.
ЗАБРЎДЖВАННЕ ВОД, працэс змены складу і ўласцівасцей вады, абумоўлены паступленнем y водньм аб’екты забруджвальнікаў, якія робяць воды непрыдатнымі для водакарыстання, пагаршаюць умовы пражывання жывых арганізмаў. Адрозніваюць прыроднае (натуральнае) З.в. і забруджванне антрапагеннае. Прыроднае З.в. выклікаецца паводкамі, размывам берагоў, забруджанымі a™ , ападкамі, рэчывамі, што вымываюцца з глебы. Некат. газападобньм рэчывы выкідваюцца ў ат-
масферу, a потым з ападкамі трапляюць y водныя аб’екты. Антрапагеннае З.в. абумоўлена паступленнем y вадаёмы прадуктаў, што выкідваюцца ў асяроддзе ў выніку бытавой, с.-г., прамысл. і інш. гасп. дзейнасці чалавека. Асн. крыніцы такога З.в.: воды сцёкавыя шахтаў, руднікоў, нафтапромыслаў, адходы хім. прам-сці, драўніны пры яе нарыхтоўцы, апрацоўцы і сплаве, апрацоўкі некат. с.-г. тэхн. культур, скіды воднага і чыг. транспарту і інш. Вылучаюць З.в. біял. (мікраарганізмы і здольныя да браджэння арган. рэчывы), хім. (таксічныя або рэчывы, якія змяняюць склад воднага асяроддзя), фіз. (награванне, радыеактыўнасць і інш.). П е р ш а с н ы я з м е н ы З.в. узнікаюць ад непасрэднага ўздзеяння забруджвальнікаў на водньм аб’екты і ўплываюць на фіз.-хім. і біял. якасці вады, яе склад, т-ру, газавы рэжым і інш. ўмовы пражывання гідрабіёнтаў. У выніку д р у г а с н ы х з м е н (пры ўзаемадзеянні забруджвальных рэчываў паміж сабой, з вадой ці інш. прыроднымі рэчывамі) утвараюцца новыя рэчывы, якія адмоўна ўплываюць на водныя арганізмы, узмацняюць або аслабляюць працяканне біяхім. працэсаў, змяняюць працэсы самаачышчэння і мінералізацыі вады і інш. Вынік — пагаршэнне гідрахім. рэжыму і ўмоў пражывання водных арганізмаў, немагчымасць выкарыстання вады для пітных, культурна-бытавых мэт, тэхн. водазабеспячэння. Т р а ц і ч н ы я з м е н ы парушаюць складаны комплекс узаемасувязей гідрабіёнтаў з навакольным асяроддзем і ўзаемаадносіны памЬк арганізмамі вадаёма, агульны жыццёвы цыкл іх развіцця. Назіраецца распад біяцэнозаў, паніжаецца біял. прадукцыйнасць вадаёмаў, знішчаюцца рыбныя запасы. Штогадовы знос з сушы ў воднае асяроддзе рэчываў пад уздзеяннем антрапагенных фактараў ацэньваецца ў 50 млрд. т. На Беларусі ў рэкі скідваецца некалькі кубічных кіламетраў сцёкаў за год (найб. аб’ём забруджвальнікаў даюць нафтахім. і харч. прам-сць, электраэнергетыка), што вядзе да забруджвання вод нітратамі, засалення адходамі калійнай вытв-сці. Найб. аб’ёмы сцёкаў паступаюць y бас. рэк Зах. Дзвіна і Бярэзіна (бас. Дняпра). Гал. задача аховы водаў — папярэджанне З.в.. і ліквідацыя ЯГО крыніц. Я.В.Малашэвіч. ЗАБРЎДЖВАННЕ ГЛЕБ, працэс насычэння глебы забруджвальнікамі ў колькасцях і канцэнтрацыях, якія перавышаюць здольнасць глебавых экасістэм да іх уключэння ў біял. кругаварот. Адрозніваюць прыроднае (натуральнае) З.г. і забруджванне антрапагеннае. Прыроднае выклікаецца стыхійнымі сіламі і мае рэгіянальны або лакальны характар (напр., y выніку рассейвання вулканічнага попелу, пры пылавых бурах, паводках і інш.). Найб. пашырана антрапагеннае З.г., выкліканае гасп. дзейнасцю чалавека. Асн. забруджвальнікі глебы — патагенныя мікраарганізмы (узбуджальнікі сібірскай язвы, батулізму, дызентэрыі, тыфу і інш.), металы (жалеза, медзь, цынк, ртуць і інш.) і іх злучэнні, сродкі хімізацыі сельскай гаспадаркі (гербіцыды, пестыцыды, мінер. ўгнаенні), радыеактыўньш элементы, дэтэргенты, дэфаліянты, нафтапрадукты і інш. Пастушіенне забруджвальнікаў y глебу з быт. адходамі, выкі-
дамі прам-сці, транспарту, сельскай гаспадаркі мяняе ход глебаўтваральнага працэсу (часцей y бок тармажэння), уплывае на фіз,хім. ўласцівасці глебы, здольнасць яе да самаачышчэння, вядзе да назапашвання забруджвальнікаў y раслінах: небяспечныя хім. элементы і прадукты іх пераўтварэння могуць трапляць y арганізм жывёл і чалавека. Большая ч. ўсіх адходаў акумуліруецца ў паверхневым (3—5 см) пласце глебы, больш за ўсё шкодных рэчываў намнажаецца ў паніжаных месцах, на ўзгорыстых і горных мясцінах, y поймах рэк таксічных рэчываў застаецца менш (вымываюцца патокамі вады). Маштабы З.г. y наш час набылі глабальны характар: тэхнагеннае паступленне жалеза на паверхню Зямлі перавышае натуральнае больш як y 10 разоў, медзі ў 26, цынку ў 15; для аховы ўраджаю с.-г. культур выкарыстоўваецца больш за 900 хім. злучэнняў; штогод y свеце назапашваецца каля 20 млрд. т аргана-мінер. і MiHep. адходаў, з мінер. ўгнаеннямі на палі ў глебу ўносіцца каля 60 млн. т азоту, фосфару і калію, каля 4—5 млн. т пестыцьшаў. На Беларусі найб. колькасць вытв. забруджванняў прыпадае на прадпрыемствы хім. прам-сці. У глебавым покрыве вакол гарадоў Гомель, Гродна, Магілёў, Мазыр, Наваполацк адзначаны павышаныя колькасці сярністага ангідрьшу, вокіслаў вугляроду, азоту, цяжкіх металаў. У р-не г. Салігорск назіраецца засаленне глебы адходамі калійнай вытв-сці. Папярэджанне З.г. — адна з асн. задач аховы глебаў. Я.В.Малашэвіч.
ЗАБРУДЖВАННЕ НАВАКОЛЬНАГА АСЯРОДДЗЯ, паступленне ў асяроддзе рэчываў, біял. агентаў або розных відаў энергіі ў колькасці, якая перавышае звычайны ўзровень. Аказвае шкодны ўплыў на існаванне жьгеых арганізмаў і парушае прыродную дынамічную раўнавагу. Вылучаюць прыроднае і забруджванне антрапагеннае, з якімі звязаны забруджванне атмасферы, забруджванне вод, забруджванне гпеб. Прыроднае забруджванне звязана з натуральнымі працэсамі (напр., y выніку вулканічнай дзейнасці); бывае часовае, пастаяннае, лакальнае, рэгіянальнае і глабальнае. Рост антрапагеннага ўздзеяння на навакольнае асяроддзе — эканам., сац., паліт. і прыродазнаўча-навук. праблемы. Барацьба з З.н.а. патрабуе заканадаўчага забеспячэння, кантролю велічынь гранічна дапушчальных канцэнтрацый шкодных рэчываў, грунтуецца на пастаянным павышэнні агульнай, тэхнал., экалагічнай культуры насельніцтва, стварэнні экалагічна бяспечных сістэм гасп. дзейнасці, узвядзенні ачышчальных збудаванняў і інш. (гл. таксама Ахова прыроды, Экалогія). На Беларусі на 1.1.1996 намнажэнне адходаў складала 619 млн. т, за год утвараецца да 20 млн. т (у прам-сці да 80%, y быт. сектары да 20%). Гал. доўгатэрміновай экалагічнай праблемай з ’яўляецца радыеактыўнае З.н.а. пасля катастрофы на Чарнобыльскай АЭС y 1986, якая ахапіла каля 23% тэр. рэспублікі (па цэзіі-137). Літ: Б y д ы к о М.Н. Глобальная экологня. М., 1977; Р а д к е в н ч В.А. Экологня. 3 нзд. Мн., 1997. В.М.Бурак.
ЗАБР^ЗЗЕ, вёска ў Валожынскім р-не М інскай вобл. Цэнтр сельсавета і кал-
raca. За 12 км на П н ад горада і 5 км ад чыг. ст. Валожын, 87 км ад Мінска. 423 ж., 180 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Магіла ахвяр фашызму. Помнік архітэктуры — царква (1867). Каля вёскі Забрэзскі валун. ЗАБРФЗСКІ ВАЛЎН, геалагічны помнік прыроды ў Беларусі, каля аўтадарогі М інск—Ашмяны. За 2 км на Пд ад в. Забрэззе Валожынскага р-на Мінскай вобл. Вялікі ледавіковы валун ружаваташэрага сярэднезярністага мігматыту. Даўж. 4,6 м, шыр. 3,6 м, выш. 1,7 м, y абводзе 12,8 м, аб’ём 15 м3, маса каля 40 т. Прынесены ледавіком каля 200— 120 тыс. г. назад з паўд. Карэліі. Н а паверхні З.в. захавалася вял. паглыбленне (50— 70 cm y папярочніку, да 10 см глыбіні). В.Ф. Вінакураў. ЗАБРФЙКА Пётр Пятровіч (н. 3.2.1939, г. Варонеж, Расія), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н. (1968), праф. (1970). Скончыў Варонежскі ун-т (1961). Працаваў y Варонежскім і Яраслаўскім ун-тах, Ін-це тэхн. кібернетыкі АН СССР. 3 1981 y БДУ. Навук. працы па нелінейным функцыянальным аналізе, набліжаных метадах, дыферэнцыяльных і інтэгральных ураўненнях. Распрацаваў тэорыю інтэгральных аператараў y шырокім класе прастораў. Адзін з аўтараў даведнікаў «Інтэгральныя ўраўненні» (1968), «Функцыянальны аналіз» (1972). T e Геометрнческле методы неллнейного аналлза. М., 1975 (разам з М.А.Краснасельскім). Літ:. П.П. Забрейко / / Вестн. БГУ. Cep. 1. 1989. № 2. П.М.Бараноўскі. ЗАБЫЧАННЕ, вёска ў Касцюковіцкім р-не Магілёўскай вобл., на р. Жадунька. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 19 км на ПдЗ ад г. Касцюковічы, 120 км ад М агілёва, 15 км ад чыг. ст. Камунары. 442 ж., 175 двароў (1997). Упершыню ўпамінаецца ў 1552 як сяло ў Крычаўскай воласці, дзярж. маёмасць. Сяляне вёскі ўдзельнічалі ў Крычаўскім паўстанні 1743—44. У 1747 y Крычаўскім старостве: 10 двароў, царква. Пасля 1772 y Рас. імперыі. У 1779 y Чэрыкаўскім пав., 208 ж., 47 двароў. У 1880 — 276 ж.. У І909 — 322 ж., 3 разы ў год праводзіліся кірмашы. 3 1924 y Касцкжовіцкім р-не. У 1971 — 415 ж., 123 двары. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніда, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — царква (канец 19 — пач. 20 ст.). ЗАБЙЙДА-СУМ'іЦКІ Міхаіл Іванавіч (14.6.1900, в. Ш эйпічы Пружанскага р-на Брэсцкай вобл. — 21.12.1981), бел. спявак (лірычны тэнар). Скончыў Маладзечанскую семінарыю (1918, на той час пераведзена ў Смаленск). Вакальную падрыхтоўку атрымаў y Харбіне (1920— 22). У 1929— 32 y Харбінскай оперы, y 1932— 34 y Мілане, удасканальваўся ў Ф.Карпі, канцэртаваў y Міланскай кансерваторыі. У 1935— 36 y Пазнанскай оперы (Польшча), з 1937 саліст Варшаўскага радыё, з 1940 саліст Нар. т-ра ў Празе, пазней канцэртны спявак. Адзін з яркіх прадстаўнікоў еў-
рап. вак. школы. Меў гнуткі, прыгожага тэмбру голас, яркую сцэн. знешнасць, акцёрскі талент; спяваў заўсёды на мове арыгінала. Сярод партый: Сінадал («Дэман» А.Рубінштэйна), Ленскі («Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Альфрэд, Герцаг («Травіята», «Рыгалета» Дж.Вердзі), граф Альмавіва («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Уладзімір («Князь Ігар» А.Барадзіна), Пінкертон, Рудольф («Мадам Батэрфляй», «Багема» Дж.Пучыні). У канцэртным рэпертуары знач-
М.І.Забэйда-Суміцкі.
нае месца займалі бел. нар. песні, творы бел. кампазітараў (М Аладава, А.Багатырова, М.Чуркіна, Р.Пукста і інш.). Першьм грампласцінкі, якія наспяваў З.-С ., уключалі бел. нар. песні («Малады дубочак», «Чаму ж мне не пець», «Лявоніха» і інш.), y 1968 запісаў грампласцінку з бел. нар. песнямі. У гады 2-й сусв. вайны канцэртаваў y Ваўкавыску (1943), Вільні (1944) і інш. У 1963 канцэртаваў y розных гарадах Беларусі. На працягу многіх гдцоў не парываў сувязі з Беларуссю, цікавіўся творчасцю бел. пісьменнікаў, быў асабіста знаёмы з М .Танкам, Р.Ш ырмам. Пераможца многіх конкурсаў вакалістаў. Архіў З.-С. захоўваецца ў Бел. дзярж. архіве-музеі л-ры і мастацгва.
ЗАБЯРЭЗІНСКІЯ
491
Te:. Песня сталася маёю моваю / / Мастацтва Беларусі. 1990. № 6—7. Літ:. С т а н к е в і ч А. Міхаіл ЗабэйдаСуміцкі і беларуская народная песня. Вільня, 1938; П л а в і н с к і М. Салавей бацькаўшчыны мілай / / Беларусь. 1990. № 2; С a ч a н к a Б. Беларуская эміграцыя: Факты і меркаванні / / Маладосць. 1988. № 10. Л . Ф.Голікава. ЗА БЯ Л Ы Ш Ы Н (3 a б я л ы ш ы н а), вёска ў Хоцімскім р-не Магілёўскай вобл., на аўтадарозе Хоцімск— Клімавічы. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 20 км на П нЗ ад г.п. Хоцімск, 163 км ад Магілёва, 39 км ад чыг. ст. Клімавічы. 928 ж., 374 двары (1997). Спіртзавод, вінаробны цэх. Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, лазнева-пральны камбінат, аддз. сувязі. П омнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. П омнік архітэктуры — царква Іаана Прадцечы (1843). ЗА Б Я Н Б К 0Ў Ігар Іванавіч (н. 10.7.1940, г.п. Бягомль Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне радыётэхнікі. Канд. тэхн. н. (1979), праф. (1992). Скончыў Мінскі радыётэхн. ін-т (1964). 3 1964 y Бел. дзярж. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі. Навук. працы па тэорыі нелінейных інерцыйных радыёланцугоў, эл.-магн. сумяшчальнасці, лічбавых радыёпрыёмных прыладах, рухомай радыёсувязі. Te:. Расчет нелннейной передаточной характернстнкн усшштеля с обратной связью // Весці АН БССР. Сер. фіз.-тэхн. навук. 1980. Вып. 3; йнфрадлнный прнем (у сааўт.) / / Раднотехннка. 1982. № 9. ЗА БЯРЙ ЗІН С КМ , дзяржаўныя дзеячы, герба «Ляліва» ў ВКЛ. Паходзілі са стараж. літоўскага баярства, роднасныя Манівідавічам, Гедыгольдавічам, Аляхно-
М Забэйда-Суміцкі ў ролях Ленскага (злева) і Герцага.
492
ЗАВАДЗЬ
вічам, Дарагастайскім. У сярэдзіне 15 ст. баярын Юрый Рымавідавіч ад вял. кн. ВКЛ Казіміра атрымаў маёнтак Забярэззе ў Ашмянскім пав. (адсюль прозвішча роду). Найб. вядомыя: Ян (каля 1440— 2.2.1508), сын Юрыя, маршалак дворны ў 1486—92, намеснік полацкі ў 1490— 96 і новагародскі ў 1496— 98, кашталян y 1492— 99 і ваявода ў 1498— 1505 трокскі, маршалак земскі з 1498. Адзін з найбуйнейшых магнатаў y Беларусі. Забіты ў час Глінскіх мяцяжу 1508. Я н (каля 1480— 1538), сын Яна Ю р’евіча, намеснік ваўкавыскі і крычаўскі, маршалак дворны ў 1503— 16, ваявода новагародскі ў 1509— 31, староста драгічынскі ў 1514— 16, маркаўскі ў 1518 і мерацкі ў 1520, маршалак земскі ў 1522— 37, ваявода трокскі з 1531. Я н (мянушка М а л о д ш ы; каля 1510 — каля 1545), сын Яна Янавіча, маршалак дворны з 1529. Апошні з роду 3., іх маёнткі перайшлі да Заслаўскіх, Мсціслаўскіх, Збаражскіх. В.Л.Насевіч. ЗАВАДЗЬ. невялікі заліў ракі з павольным, часта зваротным цячэннем. Утвараюцца на рэках, якія маюць малы нахіл, моцна меандруюць.
ЗАВАДОЎСКІ Міхаіл Мікалаевіч (26.11.1900, в. Пчалінаўка Варонежскай вобл., Расія — 29.1.1960), удзельнік вызвалення Беларусі ад ням.-фаш . захопнікаў y Вял. Айч. вайну, ген.-лейт. (1944), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў курсы ўдасканалення вышэйшага камсаставу (1941), Вышэйшыя курсы пры Ваен. акадэміі Генштаба (1949). У Чырв. Арміі з 1918. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Калінінскім, Зах., 3-м Бел. франтах. Стралковы корпус пад камандаваннем 3. вызначыўся ў чэрв. 1944 пры вызваленні Барысава, Оршы, Мінска, Літвы, y баях за Кёнігсберг. Пасля вайны ў Сав. Арміі. ЗАВДДСКІ Уладзімір Георгіевіч (13.1.1919, г. Орша Віцебскай вобл. — 20.6.1992), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Энгельскае ваен. авіяц. вучылішча (1940), Харкаўскі інж.-эканам. ін-т (1976). У Чырв. Арміі з 1939. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Сцяпным, 2-м Укр. франтах y бамбардзіровачнай і разведвальнай авіяцыі. Удзельнік Маскоўскай, Курскай бітваў, вызвалення Украіны, Румыніі, Венгрыі, Аўстрыі, Чэхаславакіі. Зрабіў 152 баявыя вылеты. Да 1956 y Сав. Арміі.
ЗАВАДСКІ Юрый Аляксандравіч (12.7.1894, Масква — 5.4.1977), рускі рэжысёр, акцёр, педагог. Нар. арт. СССР (1948). Герой Сац. Працы (1973). Вучыўся ў Маскоўскім ун-це. Творчую дзейнасць пачаў y 1915 y студыі Я.Вахтангава. У 1924— 31 акцёр МХАТа. 3 1924 кіраваў заснаванай ім студыяй. 3 1940 гал. рэжысёр Маскоўскага т-ра імя Массавета і выкладчык y Дзярж. ін-та тэатр. мастацтва (з 1947 праф.). Яго ігра вызначалася пластьгчнай вытанчанасцю, дакладнасцю сцэн. малюнка: Антоній («Цуд святога Антонія» М.М етэрлінка), Калаф («Прынцэса Турандот» К.Гоцы), Чацкі («Гора ад розуму» А.Грыбаедава). У пастаноўках героікалірычных спектакляў, рамант. трагедый, камедый («Ш ынкарка» К.Гальдоні, «Атэла» У.Ш экспіра, «Маскарад» М Лермангава) імкнуўся да сінтэзу розных тэатр. традыцый. Дзярж. прэміі СССР 1946, 1951, 1965. Ленінская прэмія 1965. ЗАВАЙЦЬ, вёска ў Нараўлянскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 12 км на 3 ад г. Нароўля, 190 км ад Гомеля, 20 км ад чыг. ст. Ельск. 447 ж., 187 двароў (1997). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў.
з а в Ал а ч н а я МАШЫНА, машына для завалкі (загрузкі) y сталеплавільныя агрэгаты (печы) цвёрдай шыхгы (стальны лом, чыгун, руда, флюсы). Бываюць падлогавыя рэйкавыя (выкарыстоўваюцца ў мартэнаўскіх цэхах з печамі ёмістасцю 150 т і болей), бязрэйкавыя (для печаў ёмістасцю 5— 20 т) і падвесныя (для печаў 20— 150 т). Падлогавыя З.м. — цялежкі з хобатам, які ўводзідь y завалачнае акно печы мульду з шыхтай; падвесныя — маставы кран з галоўнай (загрузачнай) і дапаможнай (кранавай, для рамонтных работ) цялежкамі. ЗА ВА Л0ЧЫ Ц Ы , вёска ў Глускім р-не Маіілёўскай вобл., на р. Пціч, каля аўтадарогі Бабруйск— Слуцк. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 38 км на П н ад г.п. Глуск, 150 км ад Магілёва, 26 км ад чыг. ст. Старыя Дарогі. 713 ж., 310 двароў (1997). Спіртзавод. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. ЗАВАРЗІН Аляксей Аляксеевіч (25.3.1886, С.-Пецярбург — 25.7.1945), рускі гістолаг, стваральнік навук. школы, адзін з заснавальнікаў эвалюц. гіс-
талогіі. Акад. AH СССР (1943) i АМН СССР (1944). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1907). 3 1916 праф. Пермскага ун-та, з 1922 y Ваенна-мед. акадэміі, з 1944 дырэктар Ін-та цьггалогіі, гісталогіі і эмбрыялогіі AH СССР. Навук. працы па параўнальнай гісталогіі нерв. сістэмы, крыві, злучальнай тканкі. Дзярж. прэмія СССР 1942.
3ABAPÔT Й ІП А К , гл. Непраходнасць кішэчніка. ЗАВАРЫЗГІН Барыс Сяргеевіч (н. 11.3.1921, Масква), удзельнік вызвалення Беларусі ад ням.-фаш. захопнікаў y Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1945), ген.-м. авіяцыі (1975). Скончыў Чкалаўскую ваен. авіяц. школу (1942), акадэміі Ваенна-паветр. (1951) і Генштаба (1960). Н а фронце з 1943. Пам. камандзіра штурмавога авіяпалка ст. лейт. 3. вызначыўся ў Бел. аперацыі 1944: удзельнік штурму абароны праціўніка на рубяжы Віцебск— Орша, вызвалення Мінска, ліквідацыі мінскага «катла». Да 1982 y Сав. Арміі. ЗАВАРЫЦКІ Аляксандр Мікалаевіч (14.3.1884, г. Уфа, Башкортастан — 23.7.1952), расійскі геолаг і петрограф. Акад. AH С СС Р (1939). Скончыў Пецярбургскі горны ін-т (1909). У 1939— 41 дырэктар Ін-та геал. навук АН СССР. У 1944— 52 арганізатар і дырэктар Лабараторыі вулканалогіі AH СССР. У 1946—49 акад.-сакратар аддз. геал.геагр. навук AH СССР. Навук. працы па тэарэт. петраграфіі і геалогіі рудных радовішчаў. Вывучаў патухльм вулканы Арменіі, стараж. вулканізм Урала, вулканы Камчацка-Курыльскай дугі. Распрацаваў навук. кірунак y петраграфіі — петрахімію. Яго імем наз. мінерал заварыцкіт. Ленінская прэмія 1958. Дзярж. прэміі СССР 1943, 1946. Te:. Н з б р . тр у д ы . T . 1— 4. М ., 1956— 63. «ЗАВЁЙНІЦА», бел. нар. танец, блізкі да «Мяцеліцы». Муз. памер 2/4. Тэмп хуткі. Танцоры, нагнуўшыся, парамі прабягаюць пад ручніком, які трымае ў выглядзе аркі адна з пар. Аснова танца — слізготны рух «кроку-бегу» з імклівымі паваротамі і чаргаваннем пар, якія выбягаюць з-пад аркі направа і налева, што стварае ілюзію ўрагану, мяцеліды. ЗАВЁЛЛЕ, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дахнарка, за 16 км на П нЗ ад г. Полацк. Пл. 0,32 км2, даўж. 1,3 км, найб. шыр. 420 м, даўж.
берагавой лініі 3,8 км. Пл. вадазбору 2,3 км2. Схілы катлавіны выш. '2— 5 м (на П н да 10 м), на У і Пн параслі лесам і хмызняком, на 3 разараныя. 3ABÉCHA, возера ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ловаць (цячэ праз возера), за 43 км на ПнУ ад г. Гарааок. Пл. 1,59 км2, даўж. 1,9 км, найб. шыр. больш за 1 км, найб. глыб. 2,4 м, даўж. берагавой лініі 5,5 км. Пл. вадазбору 11,6 км2. Схілы катлавіны выш. да 5 м, разараныя. Берагі нізкія, пясчаныя, параслі хмызняком. На 3 забалочаная пойма шыр. да 200 м, пад хмызняком. Дно плоскае, выслана пяскамі, апясчаненымі глеямі і сапрапелем. Зарастае. ЗАВЁЯ, гл. Мяцеліца. «3ABIBÂHHE БАРАДЫ», старадаўні земляробчы абрад y беларусаў і інш. славянскіх народаў. Ж неі пакідалі некалькі нязжатых каласоў, выполвалі ў гэтым месцы траву, надломлівалі сцябліны, скручвалі іх з кавалачкам хлеба з соллю і прыціскалі да зямлі. Паводле павер’я, заставаліся зімаваць y гэтых каласках жыцень і інш. збожжавыя духі, якія давалі жыццё сцяблінам, напаўнялі каласы зернем. Лічылася, што сіла з «барады» перадасца зямлі і забяспечыць добры ўраджай y наступным годзе. ЗАВІЛЕЙСКАЯ ЗЯМ ЛЙ, 3 a в і л е й с к а я Л і т в а , назва ў бел. летапісах 15— 17 ст. тэрыторыі каля р. Вілія ў больш раннія часы. Дакладнае месцазнаходжанне не вызначана. У «Хроніцы літоўскай і жамойцкай» і Хроніды Быхаўца гаворыцца, што жамойцкія князі рухаліся па З.з. з П нЗ на Пд і ПдУ, гэта значыць па тэр. на Пд ад р. Вілія. У некат. месцах летапісаў гэта тэр. названа Завілейскай Літвой. У інш. летапісах пад З.з. разумелі правабярэжжа Віліі (на Пн ад яе). ЗАВІЛЕЙСКІ IIABÉT. Існаваў y 1791— 93, 1795— 1842 y Віленскім ваяв. ВКЛ, з 1795 y Віленскай, з 1797 y Літоўскай, з 1801 y Віленскай губ. Расіі. Цэнтр г. Паставы. У 1842 перайменаваны ў Свянцянскі павет. ЗАВІРЎХА, гл. Мяцеліца. ЗАВІСІ, тое, што суспензіі. 3ABITHÉBI4 Уладзімір Зянонавіч (14.4Л853, в. Ліцвяны Уздзенскага р-на Мінскай вобл. — сак. 1927), бел. археолаг, гісторык. Д-р царк. гісторыі (1897), праф. (1904). Скончыў Мінскую духоўную семінарыю (1875), Пецярбургскую духоўную акадэмію (1879). У 1879— 83 выкладчык y Варшаўскім духоўным вучылішчы. 3 1884 дацэнт, з 1899 экстраардынарны праф. Кіеўскай духоўнай акадэміі. У 1880— 90-я г. ўваходзіў y групу бел. інтэлігенцыі, што гуртавалася вакол газ. «М ннскяй лнсток»; член гіст. т-ва Нестара-летапісца, Маск. археал. і царк.-архіўнага т-ваў, камісіі па зборы стараж. актаў і інш. Даследаваў каля 700 курганоў дрыгавічоў пераважна ў Бабруйскім, Мазырскім, Рэчыцкім пав., вызначыў межы іх рассялення і этна-
вызначальныя прадметы. Ш эраг прац прысвяціў пытанням царк. гісторыі, дзейнасці першых славянафілаў і інш. У 1918 чытаў лекцыі на курсах беларусазнаўства ў Кіеве. Звесткі пра далейшую дзейнасць адсутнічаюць. У.В.Ляхоўскі. 3ABITÔK. 1) суквецце, y якім спіральна закручана больш маладая частка з нераспушчанымі кветкамі. У 3. ад гал. восі (галінкі), якая нясе адну кветку, ніж эй адыходзіць другая аднакветкавая вось, ад яе ў гэты ж бок — вось 3-га парадку і г.д. 3. характэрны для сям. бурачнікавых (святаяннік, шчамяліца, жывакост). 2) Абароты спіралі ракавіны ў некат. беспазваночных жывёл (напр., y бруханогіх малюскаў). 3ABITÔK АНЬЁЗІ, плоская алгебраічная крывая 3-га парадку. Ураўненне ў прамавугольных каардынатах а3 y =--*---- ~ , дзе a — дыяметр утваральхг + а1 най акружнасці з цэнтрам y пункце (0; а/2). Mae асімптоту — вось Ох; максімум дасягаецца ў пункце (0; а); плошча паміж крывой і асімптотай 5>=Па2. Назва ад прозвішча італьян. матэматыка М.Аньезі, які вывучаў яе (1748). ЗАВІІПА Канстанцін Іванавіч (20.10.1904, г. Рагачоў Гомельскай вобл. — 28.2.1984), бел. жывапісец. Скончыў Віцебскі маст. тэхнікум (1930). Працаваў пераважна ў жанрах пейзажа і нашорморта. Творам характэрны лірычны настрой. Аўтар карцін: «Асенні матыў» (1937), «Стары Мінск» і «Мінскі дворык» (да 1940), «Дняпро» (1945), «Раніца ў вёсцы» (1956), «Астры» (1958), «Кветкі і Венера», «Старонка лясная» (абодва 1960), «Восень. Баяры» (1978). Сярод сюжэтна-тэматычных карцін: «Пасля работы» (1957), «Юныя рыбаловы» (1963), «Лесараспрацоўка. Першы рэйс» (1967) і інш. ЗАВІША Ян Казімір (1820, маёнтак Кухціны, цяпер пас. Першамайск Уздзенскага р-на Мінскай вобл. — 1887), бел. археолаг. Чл. Маскоўскага археал. т-ва. Скончыў Мінскую гімназію. Даследаваў гарадзішчы і курганы каля в. Чурылава (Міёрскі р-н), гарадзішчы і каменньм магілы каля воз. Свіцязь, стаянкі каменнага веку каля в. Валеўка (Навагрудскі р-н). Вывучаў пытанні засялення стараж. чалавекам берагоў Віліі, Дняпра, Нёмана, міграцыю і культ. сувязі славян. Н а міжнар. кангрэсах археолагаў y Венецыі (1871) і Будапешце (1876) выступіў па праблемах вывучэння каменнага веку, пачынальнік даследавання гэтай эпохі на тэр. Беларусі. Заснаваў і выдаваў «Wiadomosci archeologiczne» «Археалагічныя ведамасЦ І»; 1873—82). ГА.Каханоўскі. ЗАВІШЧАНСКАЕ BÔ3EPA, 3 a в і шчоўскае в о з е р а , y Іванаўскім р-не Брэсцкай вобл., y бас. р. Піна, за 18 км на ПдУ ад г. Іванава. Пл. 1,3 км2, даўж. 1,7 км, найб. взыр. 1 км, найб. глыб. 10,7 м, даўж. берагавой лініі 4,4 км. Схілы катлавіны выш. да 2 м, пясчаныя, пад лесам і хмызняком. Берагі
ЗАВОД_________________ 493 выш. да 1 м, месцамі забалочаньм. На ПнУ выцякае Завішчанскі канал. ЗАВІШЫ, дзяржаўныя дзеячы герба «Лебедзь» y ВКЛ. Магчыма, іх род з ’яўляецца адным са шматлікіх адгалінаванняў літоўскага баярскага роду, які прыняў герб «Лебедзь» y час заключэння Гарадзельскай уніі 1413. Родапачынальнік Завіша ўпамінаецца ў 1443— 86. Найб. вядомыя: М е л ь х і ё р (1525?— 1592), маршалак гаспадарскі ў 1578— 88, кашталян відебскі з 1588. Я н (каля 1550— 1626), падкаморы лідскі ў 1593— 96, ваявода мсціслаўскі ў 1596—99, ваявода віцебскі і староста суражскі з 1599. Я н М і к а л а й (каля 1585— 1647), кашталян віцебскі з 1626. A н д р э й (каля 1557— 1604), ваявода мінскі ў 1596— 98, падскарбі земскі ВКЛ з 1598. К р ы ш т о ф (каля 1600— 70), лоўчы ВКЛ y 1629— 37, пісар вялікі ВКЛ y 1637— 49, староста мінскі ў 1631— 45 і браслаўскі з 1645, маршалак надворны ў 1649— 54, маршалак вялікі ў 1654— 69, кашталян віленскі з 1669. К р ы ш т о ф Станіслаў (20.4.1666— 15.8.1721), староста чачэрскі з 1684, мінскі з 1685, ваявода мінскі з 1720. У мемуарах апісаў паліт. падзеі і шляхецкі побыт Рэчы Паспалітай. І г н а ц ы (каля 1690— 16.8.1738), мечнік ВКЛ y 1730— 34, падкаморы ВКЛ y 1734— 36, маршалак надворны з 1736, староста мінскі, чачэрскі, хаславіцкі, сумілішскі і індурскі, ген.-маёр кавалерыі. Ян K a з і м і р (1820— 87), гл. Завіша Я.К. В.Л.Насевіч.
ЗАВ0Д, 1) прамысл. прадпрыемства; y палітэканоміі тое, што фабрыка. Першапачаткова розніца паміж імі была ў харакгары апрацоўкі: механічная — на заводах, хімічная — на ф-ках. 3 развіццём навукі і тэхнікі на 3. і на ф-ках выкарыстоўваецца мех. і хім. апрацоўка. Але па традыцыі адны прамысл. прадпрыемствы, пераважна машынабудавання і металаапрацоўкі, называюць 3., другія, y асноўным лёгкай прамысловасці, — ф-камі. 2) Прадпрыемствы па гадоўлі пародзістай жывёлы. ЗАВОД-АЎТАМАТ, вытворчы комплекс, які аб’ядноўвае гібкія аўтаматызаваныя цэхі загатовачнай вытв-сці, апрацоўчыя і зборачньш цэхі, аўтаматызаваныя склады матэрыялаў, загатовак, камплектуючых вырабаў з дапамогай транспартна-накапляльнай сістэмы і аўтаматызаванай сістэмы кіравання (АСК) вытв-сцю; вышэйшая форма гібкай аўтаматызаванай еытеорчасці. Забяспечвае выпуск шырокай наменклатуры аднародных па канстрдоцыйных і тэхнал. параметрах вырабаў і безынерцыйны пераход на выпуск новай прадукцыі за кошт комплекснай аўтаматызацыі ўсіх асн. і дапаможных тэхнал. аперацый, праграмнай пераналадкі абсталявання, сістэм аўтаматызаванага праектавання (САПР) і кіравання вытв.-тэхнал. працэсамі.
494
ЗАВОДСКАЯ
У за е м а д з е я н н е с тр у к ту р н ы х э л е м е н т а ў З .-а . а ж ы ц ц я ў л я е ц ц а с р о д к а м і ін т э г р а в а н а й с іс тэ м ы к ір а в а н н я н а б а зе л а к а л ь н а й в ы л іч а л ь н а й с е т к і, я к а я р э а л із у е с у м е сн а е в ы к а н а н н е ф у н к ц ы й т э х н . і а р г а н із а ц .-э к а н а м . п ад р ы х т о ў к і в ы т в -с ц і, я е п л а н а в а н н е , а п е р а т ы ў н а е к ір а в а н н е н а б а зе ін т э г р а ц ы і С А П Р , А С К м іж ц э х ав ага ў зр о ў н ю , А С К гібкімі вытворчымі модулямі, гіб к ім і аў там . л ін ія м і, у ч а с т к а м і, ц эх а м і, за в о д с к ім і с к л а д а м і, робататэхнічнымі комплексамі і а с о б н ы м і а д з ін к а м і с п е ц . т э х н а л . а б с т а л я в а н н я . Ін ф а р м . з а б е с п я ч э н н е ст р у к т у р н ы х а л е м е н т а ў А С К З .-а . ў к л ю ч а е с р о д к і абм ену к а н с т р у к т а р с к а -т э х н а л ., п лан авай , с п р а в а зд а ч н а й і н а р м а т ы ў н а -д а в е д а ч н а й ін ф а р м а ц ы я й , к ір а в а л ь н ы м і п р а г р а м а м і д л я с т а н к о ў з л ік а в ы м п р а г р а м н ы м к ір а в а н н е м , д а н ы м і аб с т а н е в ы т в -с ц і і а б с т а л я в а н н я , к а м а н д ам і і за п ы т а м і. Ін т э г р а ц ы я с т р у к ту р н ы х эл е м е н т а ў ін т э г р а в а н а й А С К З .-а . а ж ы ц ц я ў л я е ц ц а с р о д к а м і с іс т э м н а г а інтэрфейса н а а с н о в е а д зін а й ін ф а р м . б а з ы і у н іф ік а в а н а г а к о м п л е к с у т э х н ., п р а г р а м н ы х с р о д к а ў і п р а т а ксш аў а б м е н у д а н ы м і. Ш м а т у зр о ў н е в ы с іс т э м н ы ін т э р ф е й с у к л ю ч а е с іс т э м н ы я ін т э р ф е й с ы за в о д с к а га , ц эх а в а г а ў зр о ў н ю , у зр о ў н ю а ў там а т ы за в а н ы х у ч а с т к аў і а ў там . л ін ій . У з н е ш н я е а ся р о д д з е З .-а . ў в а х о д з я ц ь С А П Р , а ў т ам а т ы з . с іс т э м ы н ав у к . д а с л е д а в а н н я ў , ш то ф у н к н ц ы я н у ю ц ь y р а м к а х навукова-вытвор-
чых аб’яднанняу.
Г.В.Рымскі.
ЗАВ0ДСКАЯ СЛАБАДА, вёска ў Магілёўскім р-не. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 35 км на ПдЗ ад Магілёва, 4 км ад чыг. ст. Вендрыж. 592 ж., 203 двары (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. ваеннапалонных і ахвяр фашызму.
Я .К .З а в о й с к і
ЗА В0Й СКІ Яўген Канстанцінавіч (28.9.1907, г. Магілёў-Падольскі, Украіна — 9.10.1976), савецкі фізік, заснавальнік казанскай навук. школы. Акад. AH СССР (1964; чл.-кар. 1953). Герой Сац. працы (1969). Скончыў Казанскі ун-т (1930). 3 1947 y Ін-це атамнай энергіі AH СССР. Навук. працы па радыёспектраскапіі і фізіцы плазмы. Адкрыў электронны парамагнітны рэзананс (1944). Пад яго кіраўніцтвам распрацаваны метад турбулентнага нагрэву плазмы. Прадказаў на магчымасць ажыццяўлення кіроўнага тэрмаядз. сінтэзу з дапамогай рэлятывісцкіх электронных пучкоў (1968). Ленінская прэмія 1957. Дзярж. прэмія СССР 1949. ЗАВ0ЛЖА, тэрыторыя паміж р. Волга, Паўн. Уваламі, Уралам і Прыкаспійскай нізінай, y Расіі. Вылучаюць Высокае 3. і Нізкае 3. В ы с о к а е 3. ўюпочае Верхнекамскае і Бугульмінска-Белебе-
еўскае ўзв. (выш. да 418 м), Вяцкі Увал, Агульны Сырт. Складзена з пермскіх парод: пясчанікаў, сланцаў, глін, мергеляў, вапнякоў, даламітаў, гіпсу; на Пд з мезазойскіх глін і пяскоў. Рэльеф эразійны. Пашыраны карст. Н і з к a е 3. (выш. да 125— 150 м) — нізіннае левабярэжжа р. Волга на адрэзку ад г. Казань да г. Камышын, тэктанічны прагін, запоўнены кайназойскімі пясчанагліністымі адкладамі стараж. ІСаспія. Ландшафгы 3. лясныя, лесастэпавыя і стэпавьм з кантынент. кліматам. Радовішчы нафты (гл. Волга-Уральекі нафтагазаносны басейн). 3ABÔ4HAE НАВУЧАННЕ, форма арганізацыі навуч. працэсу для асоб, якія спалучаюць атрыманне адукацыі з прац. дзейнасцю; частка сістэмы бесперапыннай адукацыі. Прадугледжвае самаст. праходжанне навучэнцамі асобных раздзелаў навуч. курсаў y адпаведнасці з праграмамі і планамі, выкананне кантрольных заданняў і здачу экзаменаў y навуч. установе. Сісгэма З.н. сфарміравалася і развілася на аснове завочных школ (груп), курсаў, завочных аддзяленняў вышэйшых і сярэдніх спец. навуч. устаноў. Выпускнікі завочных навуч. устаноў маюць тыя ж правы, што і выпускнікі дзённых і вячэрніх. З.н. ўзнікла ў 2-й пал. 19 ст. ў некат. краінах Зах. Еўропы і ЗШ А, калі былі створаны першыя прыватныя школы для З.н. замежным мовам. У канцы 1960-х г. з ’явіліся дзярж. і прыватныя вышэйшыя і сярэднія спец. навуч. ўстановы, спецыялізаваныя на завочнай форме навучання. Ствараюцца міжнар. аб’яднанні (кансорцыумы) завочных навуч. устаноў. Запісы лекдый і інш. заняткаў трансліруюцца па навуч. сетках і з дапамогай спадарожнікавай сувязі камплектуюцца ў відэабібліятэкі. Пры Ю НЕСКА дзейнічае Міжнар. савет па З.н. У Беларусі першыя завочныя аддзяленні створаны ў 1931 пры Відебскім, Магілёўскім, Мінскім пед. ін-тах, y 1933 — пры Бел. політэхн. ін-це. У 1997/98 навуч. г. ў Беларусі пры агульнаадук. школах і вячэрніх (зменных) агульнаадукацыйных школах 168 груп завочнага навучання (больш за 3 тыс. навучэнцаў), y сярэдніх спец. навуч. установах 23,8 тыс. навучэнцаў-завочнікаў, y дзярж. ВНУ — 62,6 тыс., недзярж. — 17,5 тыс. студэнтаў-завочнікаў. В.С.Болбас. ЗАВЎЛІЧНЫ Яўген Рыгоравіч (н. 23.2.1937, в. Пшанаі Жабінкаўскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне цеплафізікі і газадынамікі. Д-р тэхн. н. (1985), праф. (1991). Скончыў Маскоўскі энергет. ін-т (1960). У 1961—89 y Сібірскім аддзяленні АН СССР. 3 1989 y Ін-це праблем энергетыкі АН Беларусі. Навук. працы па механіцы вадкасці, газу і плазмы, газадынаміцы і цепламасаабмене пры вонкавым і ўнутр. абцяканні цел рознай канфігурацыі, па ракетных рухавіках на цвёрдым паліве і ахаладжальна-награ-
вальных сістэмах на сціснутым паветры. Дзярж. прэмія СССР 1984. Te.: П р о д о л ь н ы е в н х р е в ы е стр у к ту р ы н т е п л о о б м е н в о б л а с т н п р м с о е д н н е н н я сверхзв у к о в о г о т у р б у л е н т н о г о п о г р а н н ч н о г о слоя (р а за м з В .М .Т р а ф ім а в ы м ) / / Ж у р н . прнкладн о й м е х а н н к н н т е х н . ф н зм к н . 1991. № 2.
ЗАВЎЦЦЕ, вёска ў Міёрскім р-не Віцебскай вобл., каля р. Авута, на аўтадарозе Дзісна — в. Лужкі. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 55 км на ПдУ ад Міёраў, 155 км ад Відебска, 28 км ад чыг. ст. Зябкі. 401 ж., 145 двароў (1997). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Капліда. Магіла ахвяр фашызму. ЗАВЯДДННЕ РАСІЙН, 1) фізіялагічны працэс, што выклікаецца нястачай вады ў органах раслін (гл. Водны рэжым раслін). 2 ) У ф і т а п а т а л о г і і — хвароба, якая характарызуецца панікласцю розных органаў раслін, што звязана са стратай тургару. Часта на лісці ўтвараюцца характэрныя плямы. Назіраецца пры пашкоджанні раслін або іх частак патагеннымі мікраарганізмамі пры мех. пашкоджанні каранёў, інтэнсіўньм выпарэнні вады лісцем, лішку вады ў глебе і ўздзеянні інш. неспрыяльных фактараў. ЗАВЯЗЬ, ніжняя, расшыраная частка песціка ў кветцы раслін, складаецца з аднаго ці некалькіх пладалісцікаў, мае семязавязь і дыферэнцыруецца ў плод. У залежнасці ад узаемаразмяшчэння 3. і інш. частак кветкі адрозніваюць верхнюю (размяшчаецца свабодна на кветаложы, утворана толькі пладалісцікамі, напр., y люцікавых і злакаў), ніжнюю (цалкам абрастае тканкамі кветкавай трубкі або кветаложа, напр., y складанакветных, архідных, кактусавых) і прамежкавую (напр., y каменяломнікавых). ЗАВЯІПЧАННЕ, распараджэнне грамадзяніна адносна сваёй маёмасці на выпадак смерці, зробленае ў вызначаньм законам парадку. У Рэспубліды Беларусь кожны грамадзянін можа пакінуць па 3. ўсю сваю маёмасць або частку яе адной або некалькім асобам, якія ўваходзяць ці не ўваходзяць y кола спадчьшнікаў па законе, a таксама дзяржаве або пэўным арг-цыям. Завяшчальнік можа пазбавіць права на спадчыну аднаго, некалькіх або ўсіх спадчыннікаў па законе, за выключэннем асоб, якія маюць права на абавязковую долю. Завяшчальнік правамоцны ўскласці на спадчынніка выкананне якога-н. абавязацельства (т. зв. завяшчальны адказ) на карысць адной або некалькіх асоб. ЗАГАД, 1) акт кіраўніка органа дзярж. кіравання або кіраўнікоў прадпрыемстваў, устаноў, арганізацый. Паводле юрыд. прыроды можа быць нарматьіўным актам, y якім змешчаны нормы права, што рэгулююць пэўныя грамадскія адносіны, і актам выкарыстання норм права. 2) Ва ўзбр. сілах пісьмовае або вуснае распараджэнне начальніка падначаленым, абавязковае для выканання. 3) Выканаўчы дакумент, на падставе якога выконваецца рашэнне гасп. суда.
ЗАГАДКА, іншасказальнае, вобразнае апісанне якога-небудзь прадмета або з’явы, якія трэба адгадаць; жанр фальклору. Узніклі ў старажытнасці. Змест іх складае ўся шматгранная рэчаіснасць: чалавек, яго дзейнасць, матэрыяльнае, сац. і духоўнае жыццё, прырода і яе з ’явы, жывёльны і раслінны свет. 3. вызначаецца прадметнасцю, канкрэтнасцю і рэалізмам, афарыстычнасцю і сцісласцю формы, трапнасцю, вобразнай мовай. Метафарычныя і алегарычныя 3. аб прыродзе і яе з ’явах найб. старадаўнія. 3. можа заключаць y сабе метафару або мець формы кароткага апісання ці сціслага апавядання. Пашыраны ў народзе загадкі-пытанні і загадкі-задачы. Захаваўшы свае ранейшыя функцыі (вьшрабаванне мудрасці, развіццё паэт. мыслення, кемлівасці, як забава і сродак пазнання свету ў вобразнай форме), 3. бытуе і ў наш час, пераважна ў дзіцячым асяроддзі. Паэтычныя 3. для дзяцей стварылі Р.Барадулін, В.Вітка, Н.Гілевіч, А.Клышка і інш. бел. пісьменнікі. Публ:. З а га д к і. /С к л . М .Я .Г р ы н б л а т , А .І.Г у р скі. М н ., 1972.; Б е л а р у с к ія з а г а д к і/У к л . Я .С а л а м е в іч . М н ., 1989. Л і т K a р с к н й Е .Ф . Б е л о р у с ы . М ., 1916. Т . 3, ч. 1. С . 4 0 6 — 417; Г і л е в і ч Н .С . П а э т ы к а б е л ар у с к іх за га д а к . М н ., 1976.
А.І.Гурскі. ЗАГАЛЛЕ, балота на ПдУ Любанскага р-на Мінскай вобл., y вадазборы р. Арэса. Нізіннага тыпу. Пл. 9,2 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 6,9 тыс. га. Сярэдняя глыб. торфу 1,9 м. Асушаную ч. выкарыстоўваюць пад ворыва і сенажаць. На неасушаных землях месцамі рэдкі лес з хвоі і бярозы, пашырана асакова-гіпнавая расліннасць. ЗАГАЛЬСКІ МАСГЎ, балота ў Любанскім р-не М інскай вобл. і Акцябрскім р-не Гомельскай вобл., y вадазборы р. Арэса. Нізіннага тыпу. На масіве 3 возеры, найб. Вячэра. Пл. 32,5 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 20,7 тыс. га. Сярэдняя глыб. торфу 1,8 м. Асушаная 4. выкарыстоўваецца пад ворыва і сенажаць. На неасушаных землях пераважае асакова-гіпнавая расліннасць. ЗАГАн Ы РАЗВІЦЦЙ, a h a м a л і і р a з в і ц ц я, парушэнні ўнутрывантробнага развіцця, што прыводзяць да адхілення ў будове ці функцыях асобнага органа, сістэмы органаў або ўсяго арганізма. Вынік гаметапатыі (паталогія жан. яйцаклетак і сперматазоідаў), эмбрыяпатыі (паталогія эмбрыёна — перыяд развіцця ва ўлонні маці да 10— 12 тыдняў) і фетапатыі (паталогія плода ва ўлонні маці ад 10— 12 тыдняў да нараджэння). Могуць быць звязаны з ускладненай спадчыннасцю і шкоднымі фактарамі знешняга асяроддзя (хваробы ці шкодныя прывычкі маці ў перыяд развіцця плода, фіз., хім., радыяцыйныя і інш. фактары, няправільнае харчаванне і інш.). Могуць быць вынікам камбінаванага ўздзеяння спадчынных і шкодных фактараў знешняга асяроддзя (мультыфактаральньм З.р.). Да З.р. адносяць прыроджаную адсутнасць якога-
н. органа (аплазія, агенезія), яго зменшаны (гіпаплазія) ці павялічаны (Maxp a c a ^ ) памер, эктапію (размяшчэнне органа ў незвычайным месцы, напр., ныркі ў малым тазе), наяўнасць дабавачных органаў, зліццё паміж сабой органаў ці іх частак. Найчасцей бьшаюць З.р. апорна-рухальнага апарату (вывіхі, касалапасць і інш.), твару (расколіна верхняй губы), цвёрдага паднябення, унутр. органаў (парок сэрца, страўнікава-кішачнага тракту і мочапалавой сістэмы). Назіраюцца таксама і ў жывёл. І.УДуда. ЗАГАР, змена колеру скуры ад утварэння ў яе паверхневым слоі пігменту меланіну. Бывае ад дзеяння ультрафіялетавых і інфрачырв. прамянёў сонца або штучных крыніц святла (ртутная кварцавая лямпа, эл. дуга і інш.). Дзеянне сонечных прамянёў y сярэдніх дозах выклікае лёгкі 3., станоўча ўплывае на арганізм, паляпшае жыўленне скуры, павялічвае ў ёй колькасць вітаміну D., павышае супраціўляльнасць арганізма да інфекц. хвароб і інш. Доўга быць на сонцы супрацьпаказана старьм людзям, дзецям да 2 гадоў, цяжарным, людзям з сардэчна-сасудзістымі хваробамі і інш. ЗАГАР П УСТЫ НН Ы , карычнева-буры бліскучы налёт (або скарынка таўшч. 0,5— 5 см) на паверхні горных парод (скал, абломкаў, галькі і інш.) y пустынях. Утвараецца ў выніку адкладаў вокісных спалучэнняў марганцу і жалеза з дамешкам гліназёму і крэменязёму ва ўмовах рэзкай змены т-ры горных n a ppa з пераменным увільгатненнем. Ахоўвае пароды ад хуткага выветрывання.
ЗАГАР0ДЦЗЕ, узвышаная раўніна на ПдЗ Беларусі ў Бярозаўскім, Драгічынскім, Іванаўскім, Кобрынскім, Пінскім р-нах Брэсцкай вобл.; фізіка-геагр. раён Беларускага Палесся. На П н мяжуе з Прыбугскай раўнінай, на У і Пд — з Прыпяцкім Палессем, на 3 — з Брэсцкім Палессем. У субшыротным напрамку працягнулася на 85 км, з П н на Пд — ад 15 да 35 км, пл. каля 2,2 тыс. км2. Найвыш. пункт 179 м (каля в. Кротава). Адносньм перавышэнні над прылеглай азёрна-алювіяльнай раўнінай на П н да 20— 30 м. У тэктанічных адносінах 3. знаходзіцца на Палескай седлавіне і ўтворана ледавіковымі і водна-ледавіковымі адкладамі беларускага. бярэзінскага і дняп-
ЗАГАРОДЫ______________ 495 роўскага ледавікоў. У паўн. ч. 3. вылучаюць краявы ледавіковы комплекс, y паўд. ч. — паніжаную, пераважна водна-ледавіковую раўніну. Паверхня паўн. ч. ўзгорыста-градавая, перасечаная, з абс. адзнакамі 140— 170 м. Уздоўж правабярэжжа р. Яселвда працягнулася асіметрычная канцова-марэнная града (даўж. 70 км, найб. шыр. да 20 км) напорнага паходжання, з адорвенямі даантрапагенавых парод y ледавіковых адкладах і гляцыядыслакацыямі на паўн. схілах. На Пд ад яе спадзістахвалістая і плоская водна-ледавіковая раўніна (найб. выш. 140— 155 м), уздоўж паўд. ускраіны якой пясчаныя дзюны, грады і ўзгоркі. Пашыраны гшаскадонныя забалочаньм лагчыны. Карысныя выкапні; керамічная сыравіна, мел, торф, сілікатныя і буд. пяскі. Сярэдняя т-ра студз. -5,2, ліп. 18,6 °С; ападкаў 573 мм; вегетац. перыяд 201 сут. Раўніна 3. з ’яўляецца ч. Балтыйска-Чарнаморскага водападзелу. Уздоўж паўн. і паўд. мяжы раўніны цякуць рэкі бас. Дняпра — Ясельда і Піна, на 3 — прытокі Зах. Буга. Па раўніне працякаюць невялікія, пераважна каналізаваныя, рэкі Стрымня, Самароўка, Піліпаўка, Мерачанка і інш. Глебы дзярнова-падзолістыя, дзярнова-аглееныя і тарфяна-балотныя. Пад лесам 25% тэр. Лясы ў асн. шыракаліста-хваёвыя і хваёвыя, засталіся невялікімі ўчасткамі. У зах. ч. 3. захаваліся балоты і лугі. 30% тэр. пад ворывам. ЗАГА Р0ДЫ в a е н н ы я, штучныя перашкоды (збудаванні і разбурэнні), якія
ствараюцца на шляхах руху праціўніка з мэтай нанесці яму ўрон, затрымаць і ўскладніць прасоўванне, скаваць манеўр або вымусіць перамяшчацца ў выгадным для нашых войск напрамку. П а д з я л я ю ц ц а н а н а з е м н ы я (у т .л . в о д н ы я ), м а р с к ія і п а в е т р а н ы я (п р о ц іс а м а л ё т н ы я ); в ы б у х о в ы я (м ін н а -в ы б у х о в ы я і я д з е р н а - м ін н ы я ) , н е в ы б у х о в ы я і к а м б ін а в а н ы я ; а п е р а ты ўны я і такты чны я. Н а з е м н ы я 3. п ад з я л я ю ц ц а н а п р о ц іт а н к а в ы я (м ін н ы я п ал і, р а в ы , эскарпы, контрэскарпы, надаубні, в о ж ы к і і ін ш .) , п р о ц іп я х о т н ы я (з м е ш а н ы я м ін н ы я п а л і, д р а ц я н ы я 3 . і ін ш .) , п р о ц іт р а н с п а р т н ы я (м ін н а -в ы б у х о в ы я 3 ., з а в а л ы , барыкады і ін ш .) . М a р с к і я 3 . б ы в а ю ц ь м ін н ы я , с ет к а в ы я , б о н а в ы я (гл. Боны), к а м б ін а в а н ы я (у т л . п р о ц ід э с а н т н ы я ); у с т а н а ў л ів а ю ц ц а н а п а в е р х н і, y т о ў ш ч ы в а д ы і н а д н е . П а в е т р а н ы я 3 . — аэрастаты і ін ш . с р о д к і, я к ія п е -
496
3 АГАРТОЎВАН HE
р а ш к а д ж а ю ц ь п ал ё т а м с а м а л е т а ў і ве р т а л ё т а ў , у с к л а д н я ю ц ь б о м б а к ід а н н е . Гл. т а к с а м а Фар-
тыфікацыя. ЗАГАРТ0ЎВАННЕ АРГАІЙЗМА, павышэнне ўстойлівасці арганізма да ўздзеяння неспрыяльных фіз. факгараў навакольнага асяроддзя (нізкай і высокай т-р, паніжанага атм. ціску і інш.). Заснавана на здольнасці арганізма прыстасоўвацца да зменлівых умоў асяроддзя (гл. Адаптацыя). Набываецца шляхам сістэматычнага, шматразовага ўздзеяння фіз. фактараў на арганізм пры паступовым павышэнні іх дазіроўкі. Уздзеянне холадам павышае ўстойлівасць арганізма да нізкіх, a цяплом — да высокіх т-р. Адно з асноўных — З.а. да холаду, сутнасць якога ў паступовым нарастанні ступені ахаладжэння. У людзей, прыстасаваных да нізкіх т-р, цеплаўтварэнне ў арганізме болып інтэнсіўнае, што забяспечвае лепшае кровазабеспячэнне скуры, павышае ўстойлівасць да інфекц. захворванняў і абмаражэнняў. З.а. да холаду ажыццяўляюць пераважна частым знаходжаннем на вольным паветры (гл. Аэратэрапія) і выкарыстаннем водных працэдур (гл. Водалячэнне). Магчыма і адначасовае З.а. да цяпла і холаду (гл. Лазня). Для развіцця ўстойлівасці арганізма да паніжанага атм. ціску можна выкарыстоўваць узыходжанне ў горы (метад ступеньчатай акліматызацыі). Пры спыненні З.а. ступень загартаванасці слабее і праз 1— 1,5 месяцы ўстойлівасць да фіз. фактараў знікае. ЗАГАРТ0ЎКА, тэрмічная апрацоўка матэрыялаў, якая робіцца іх награваннем і наступным хуткім ахаладжэннем з мэтай фіксацыі (замацавання) высокатэмпературнага стану або прадухілення (падаўлення) непажаданых працэсаў, што адбываюцца пры павольным ахаладжэнні. 3. магчыма толькі для рэчываў, раўнаважны стан якіх пры высокай т-ры адрозніваецца ад раўнаважнага стану пры нізкай т-ры (крышт. структурай, канцэнтрацыяй, дэфектнасцю). У выніку 3. ствараецца адносна ўстойлівы (метастабільны) стан, які пры награванні пераходзіць y болып стабільны. 3. апрацоўваюць металы, іх сплавы, шкло і інш. Н а й б . п а ш ы р а н а 3 . с тал і. Н а г р а в а н н е м в ы ш э й з а к р ы т ы ч н у ю т -р у с т а л ь п е р а в о д з іц ц а ў с т а н а ў с т э н іт у — ц в ё р д а г а р а с т в о р у в у гл яр о д у і л е г ір а в а л ь н ы х э л е м е н т а ў y г а м а -ж а л е з е , ш т о д а з в а л я е р а с т в а р ы ц ь y а ў с т э н іц е к а р б ід ы і р э а л із а в а ц ь у ш іы ў л е г ір а в а л ь н ы х а л е м е н т а ў і в у гл яр о д у н а ў л а с ц ів а с ц і с т ал і. П р ы ах л ад ж эн н і з п эўн ай скорасц ю п адаўляец ц а расп а д а ў с т э н іт у н а ф е р ы т н а - к а р б ід н у ю с у м е с ь і а д б ы в а е ц ц а б е з д ы ф у з ій н а е (зр у х а в а е ) п е р а ў т в а р э н н е а ў с т э н іт у ў мартэнсіт. П р ы г э т ы м р э з к а п а в я л іч в а е ц ц а ц в ё р д а с ц ь , т р ы в а л а с ц ь , м а гн . н а с ы ч э н н е і зн іж а е ц ц а п л а с т ы ч н а с ц ь стал і. П а с л я 3 . с т а л і а б а в я з к о в ы водпуск, я к і з а б я с п е ч в а е з а д а д з е н а е с п а л у ч э н н е ц в ё р д а с ц і, т р ы в а л а с ц і, в я з к а с ц і і п л а с т ы ч н а с ц і. З а г а р т о ў в а ю ц ь т а к с а м а с т а р э ю ч ы я с п л а в ы (д л я атр ы м ан н я п еран асы чан ага цвёрдага раствору, я к і р а сп а д а ец ц а п р ы с т а р э н н і з у м а ц ав ан -
н е м ), в а д к а с ц і (д л я ф ік с а ц ы і ш к л о п а д о б н а г а с т а н у ), ш к л о (д л я з н іж э н н я д э ф е к т н а с ц і і п а л я п ш э н н я м е х . у л а с ц ів а с ц е й ) і ін ш . П р ы 3 . ц в я р д з е ю ц ь т о л ь к і с т ал і, я к ія за га р т о ў в а ю ц ц а н а м а р т э н с іт ; 3 . м е т а л іч н ы х с п л а в а ў (с т а р э ю ч ы х , н а к л я п а н ы х і ін ш .) с у п р а в а д ж а е ц ц а з н іж э н н е м ц в ё р д а с ц і. Літ:. К у р д ю м о в Г.В . Я в л е н н я з а к а л к в н о т п у с к а с іа л н . М ., 1960. Г.Г.Паніч.
ЗАГАРЎЛЬСКІ Эдуард Міхайлавіч (н. 18.12.1928, г. Тула, Расія), бел. археолаг, гісторык. Д -р гіст. н. (1984), праф. (1985). Скончыў Маскоўскі ун-т (1953). 3 1954 y Ін-це гісторыі АН Беларусі, з 1962 y БДУ: з 1973 заг. кафедры археалогіі, этнаграфіі і дапаможных гіст. дысцыплін, y 1986— 91 дэкан гіст. ф-та. Вывучае пытанні археалогіі і стараж. гісторыі Беларусі, праблемы этнагенезу славян і іх прарадзімы, гісторыю гарадоў. Даследаваў помнікі жал. веку і ранняга сярэдневякоўя. У час раскопак y Мінску вызначыў агульную планіроўку горада 11— 13 ст., абарончыя ўмацаванні і забудову, зрабіў рэканструкцыю ўсх. часткі замчышча. Te.: Д р е в н н й М н н с к . М н ., 1963; А р х е о л о г а я Б е л о р у с іш . М н ., 1965; Д р е в н я я н с т о р н я Белорусснн : О ч ер кв этн н ч . н сторн н н м атер н а л ь н о й к у л ь т у р ы (д о IX в.). М н ., 1977; В о зн м к н о в е н я е М н н с к а . М н ., 1982; З а х о д н я я Р усь. М н ., 1998.
ЗАГАТ0ВАЧНЫ СТАН, адзін з відаў пракатных станаў, на якім блюмы або зліткі пракатваюць y загатоўкі, што to tum апрацоўваюцца на сартавых, трубапракатных і інш. спецыялізаваных станах. Адрозніваюць З.с. неперарыўныя, лінейныя і з паслядоўным размяшчэннем клецей; загатовачныя сартавьія і трубазагатовачныя. Н айб. паш ы раны н е п е р а р ы ў н ы я З .с ., я к ія ў с т а н а ў л ів а ю ц ц а н е п а с р э д н а з а блюмінгамі. Н а іх м е т а л а б ц іс к а е ц ц а п а ч а р г о в а ў к л е ц я х з вер т. і га р ы з. в а л к а м і, а т р ы м л ів а ю ц ь к в а д р а т н ы я , ч а с а м п л о с к ія і к р у гл ы я за га т о ў кі. С т а н ы а ў т а м а т ы з а в а н ы , к ір у ю ц ц а з д а п а м огай Э В М , м аю ц ь прадукцы й н асц ь д а 5 м л н . т. з а г а т о в а к з а го д. Л ін е й н ы я З .с . в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ц а п е р а в а ж н а д л я п р а к а т к і з а га т о в а к з вы сак аяк асн ы х сталей, стан ы з п асл ядоўн ы м р азм яш ч эн н ем клецей — д л я п ракатк і к р у гл ы х т р у б н ы х за га т о в а к .
ЗАГАЦЦЕ, З а г а ч , возера ў Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. М ядзелка, за 3,5 км на ПдЗ ад г. Паставы. Пл. 0,3 к м \ даўж. 1,3 км, найб. шыр. 330 м, найб. глыб. 7,8 м, даўж. берагавой лініі каля 3,6 км. Пл. вадазбору 9,8 км2. Схілы катлавіны выш. 12— 15 м. Берагі пад хмызняком, на 3 і П н месцамі сплавінныя. Пойма шыр. да 10 м, забалочаная, пад хмызняком. Д но гліністае. Шыр. паласы расліннасці да 20 м, y паўн.-ўсх. заліве да 200 м. Упадаюць 6 ручаёў. Злучана ручаём з Задзеўскім возерам. ЗАГАЦЦЕ, вадасховішча ў Ельскім р-не Гомельскай вобл., за 15 км на ПдЗ ад г. Ельск, каля в. Загацце. Створана ў 1982. Пл. 0,7 км2, даўж. 1,9 км, найб. шыр. 800 м, найб. глыб. 6,4 м, аб’ём вады 3 млн. м3. Наліўное, напаўняецца вадой з прытока Высока-М ахнавіцкага канала. Ваганні ўзроўню вады на працягу года
4,7 м. Выкарыстоўваецца для арашэння зямель, рыбаводства. ЗАГЛЕЙВАННЕ. 1) адкладанне ў вадасховішчах, азёрах, арашальных каналах і інш. водных аб’ектах з застойнай ці павольна цякучай вадой завіслых і цягненых наносаў (глею, пяску, гравію, гліны, рэшткаў раслін). На скорасць 3. ўплываюць прыродныя асаблівасці вадазбору (нахілы рэльефу, характар грунтоў, разаранасць, расліннае покрыва). Інтэнсіўнае 3. прыводзіць да ліквідацыі вадасховішчаў. 2) Адкладанне ў пойме паводкавых наносаў ракі або яроў. 3) Метад меліярацыі пясчаных зямель. «ЗАГЛЯНЕ С 0Н Ц А I Ў НАІПА AKÔHI1A». першая легальная бел. выдавецкая суполка. Існавала ў Пецярбургу ў 1906— 14. Створана па ініцыятыве Б.І.Эпімах-Шыпілы; ставіла перад сабой асветныя мэты. Выдавала кнігі (38 назваў, агульным тыражом больш за 100 тыс. экз.), навук.-папулярныя і публіцыстычныя брашуры, паштоўкі з краявідамі Беларусі і партрэтамі бел. пісьменнікаў. Кнігі друкаваліся ў польскай друкарні К.Л.Пянткоўскага кірыліцай і лацінкай. Асн. частка тыражу трапляла на Беларусь. Дзейнасць пачала з выдання падручнікаў для школ, сярод якіх «Беларускі лемантар, або Першая навука чытання» (1906), «Першае чытанне для дзетак беларусаў» Цёткі (1906), «Другое чытанне для дзяцей беларусаў» Я.Коласа (1909). У 1907—09 наладзіла выданне літ. спадчыны ў падпісной серыі «Беларускія песняры» (творы В.Дуніна-М арцінкевіча, Ф.Багушэвіча і інш.). 3 аб’яўленых 8 кніг да сак. 1908 выйшла 6, кожная тыражом 4300 экз. Выдала першьм кнігі Я.Купалы («Жалейка», 1908), З.Бядулі («Абразкі»), Ц.Гартнага («Песні», абедзве 1913). Асобнымі кнігамі перавыдала творы Дуніна-М арцінкевіча «Вечарніцы» (1909), «Шчароўскія дажынкі» і «Купала» (1910). У 1910— 13 літаграфскім спосабам выдала рэпертуарную серыю драм. твораў («Модны шляхнюк» К.Каганца, «Сватанне» А.Чэхава, «Пашыліся ў дурні» і «Па рэвізіі» М.Крапіўніцкага, «Хам» Э.Ажэшкі, «Паўлінка» Купалы). Суполцы належыць спроба стварэння літ.-мастацкага альманаха «Маладая Беларусь». Дзейнасць суполкі прыпынена ў сувязі з 1-й сусв. вайной. • Літ:. А л е к с а н д р о в і ч С .Х . П у ц я в ін ы р о д н а г а с л о в а . М н ., 1971. С . 169— 184; С е м а ш к е в і ч Р .М . Б е л а р у с к і л іт а р а т у р н а г р а м а д с к і р у х y П е ц я р б у р г у ( к а н е ц X IX — п а ч а т а к X X с т .). М н ., 1971; С а л а м е в і ч Я . В ы й ш л і з с в е т л а г а з н а н н я с я ў б о ю / / М ал а д о с ц ь . 1986. № 6 ; Т у р о н а к Ю . « З а гл я н е с о н ц а ...» і В ац л а ў Ів а н о ў с к і / / С п а д ч ы н а . 1992. № 2. Н.П.Ракіцкая.
ЗАГОРНАЕ. вёска ў Нагорнаўскім с/с Клецкага р-на Мінскай вобл., каля шашы Слуцк— Івацэвічы. Цэнтр калгаса. За 10 км на ПдУ ад Клецка, 150 км ад Мінска, 12 км ад чыг. ст. Клецк. 422 ж., 223 двары (1997). Базавая школа, Дом культуры, б-ка. 3ATÔPHAE BÔ3EPA, y Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дрысвята
(звязана з возерам ручаём), за 27 км на ПдЗ ад г. Браслаў. Пл. 0,36 км2, даўж. 1,5 км, найб. шыр. 400 м, найб. глыб. 6,7 м, даўж. берагавой лініі 4,1 км. Пл. вадазбору 2,9 км2. Схілы катлавіны выш. 3— 5 м, разараньм. Берагі выш. 0,1—0,3 м, пясчаньм, пад хмызняком. Мелкаводдзе вузкае, стромкае, пясчанае, глыбей дно глеістае. Зарастае. 3ATÔPCKAE РА Д 0ВІШ ЧА ГЛІН, y Гродзенскім р-не, каля в. Загорцы. Пластавы паклад звязаны з азёрна-ледавіковымі адкладамі паазёрскага зледзянення. Гліны бурыя, буравата-жоўтыя, шэрыя, стужачныя, шчыльныя, пластычныя, месцамі вязкія з тонкімі пясчанымі праслойкамі. Разведаныя запасы 5,3 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 2,8— 8,1 м, ускрышы (супескі, дробназярністьм пяскі) 0,2— 3,4 м. Гліны прьшатныя на выраб цэглы. А.П.Шчураў. ЗАГ0РСКАЯ Ніна Сямёнаўна (н. 16.7.1940, в. Загор’е Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. паэтэса, публіцыст, крытык. Засл. работнік культуры Беларусі (1992). Скончыла БДУ (1962). Працавала на Бел. радыё і тэлебачанні, з 1982 y Мін-ве культуры Беларусі, з 1996 y Бел. ун-це культуры. Друкуецца з 1958. Творчасці ўласцівы лірыка-філас. светаразуменне, актуальнасць і сац. скіраванасць тэматыкі. Аўтар паэт. зб-каў «Радар» (1975), «Явар» (1982), «Мне добра з вамі» (1989). Асобныя яе вершы пакладзены на музыку. 3ATÔPCKI Пётр Андрэевіч (20.8.1764, г. п. Панорніца Чарнігаўскай вобл., Украіна — 1.4.1846), расійскі і ўкраінскі анатам і фізіёлаг, заснавальнік рус. анат. школы. Акад. (1807), ганаровы чл. (1841) Пецярбургскай АН. Скончыў Пецярбургскае мед.-хірург. вучылішча (1786). 3 1799 y Мед.-хірург. акадэміі. Прыхільнік функцыян. і эвалюц. кірункаў y анатоміі. Увёў абавязковьм заняткі для студэнтаў на трупах. Навук. працы па анат. анамаліях і механізме іх узнікнення, параўнальнай анатоміі. ЗАГ0РТАЧНАЯ. МАШЫНА, аўгаматычная або паўаўтам. машьша для загортвання (упакоўкі) масавых фасаваных вырабаў паштучна (цукеркі, мыла і інш.) ці ў пэўнай колькасці (напр., пачкі пячэння, цыгарэт). Звычайна складаецца з гарыз. або верт. загортачнага механізма (ротара) і механізмаў падачы вырабаў і пакавальных матэрыялаў (паперы, цэлафану, фольгі і інш.). Выкарыстоўваецца як самаст. агрэгат або як састаўная частка тэхнал. ліній (пераважна ў харч. і лёгкай прам-сці). ЗА Г0РЫ Н Ы , археалагічньм помнікі (паселішча каменнага і могільнік бронзавага вякоў, гарадзішча эпохі Кіеўскай Русі) каля в. Загорыны Мазырскага р-на Гомельскай вобл. У ніжнім гарызонце паселішча знойдзены мезалітычныя крамянёвьм прылады прады, мікраліты, зброя і кераміка позняга мезаліту і ранняга неаліту (7— 4-е тыс. да н.э.), y верхнім — позняга неаліту і бронз. веку (3— 2-е тыс. да н.э.). Выяў-
лены р эш тй неаліт. стаянкі і грунтавых пахаванняў культуры шнуравой керамікі Палесся. На гарадзіжчы 12— 13 ст. знойдзены рэшткі посуду і касцей чалавека. 3ATÔCKIH Лаўрэнцій Аляксеевіч (2.6.1808— 3.2.1890), рускі даследчык Аляскі, марскі афіцэр. Скончыў Марскі кадэцкі корпус, служыў y Пецярбургу і г. Астрахань. У 1842— 44 па заданні Расійска-амерыканскай кампаніі апісаў ч. заліва Нортан, адкрыў горны хрыбет y бас. р. Ю кан, даследаваў рэкі Куікпак і Кускакуім. Вынікі экспедыцыі апублікаваны ў творы: «Пешаходны вопіс часткі рускіх уладанняў y Амерыцы, зроблены ў 1842, 1843 і 1844 гг> (ч. 1— 2, 1847— 1848), перавыданне — «Падарожжы і даследаванні лейтэнанта Лаўрэндія Загоскіна ў Рускай Амерыцы ў 1842— 1844 гт.» (1956). Літ:. A д a м о в А . П е р в ы е р у с с к н е н с с л е д о в а т е л н А л я с к н . М ., 1950.
ЗАГРАБ (Zagreb), горад, сталіда Харватыі, на р. Сава, каля падножжа хр. Мядзведніца. 868 тыс. ж., з прыгарадамі каля 1 млн. ж. (1991). Вузел чыгунак і аўтадарог з Цэнтр. і Зах. Еўропы да Адрыятычнага м. і на Балканскі п-аў. Рачны порт. Міжнар. аэрапорт. Эканам. і культ. цэнтр краіны. Прам-сць: маш.буд. (аўтамабілі, чыг. вагоны, эл. машыны, трансфарматары, акумулятары, мед. тэхніка і інструменты), хім., нафтаперапр., лёгкая, фармацэўтычная, дрэваапр., буд. матэрыялаў, харч., паліграфічная. Акадэмія навук і мастацгваў. Ун-т. Штогадовыя міжнар. гандл. кірмашы і фестывалі фальклору. С т а р а ж .- р ы м с к а я А ш ю ў т о н ія . 3 к а н ц а 11 ст. н а л е ж а ў В ен гр ы і; р э з ід э н ц ы я е п іс к а п с т в а (з а с н . д а 1094). 3 1242 с в а б о д н ы к а р а л е ў с к і го р а д , с т а ў э к а н а м . ц э н т р а м Х а р в а т ы і. 3 1527 3 . (п а д н я м . н а з в а й А гр а м ) y с к л а д з е Г а б с б у р г с к а й м а н а р х іі. 3 с я р э д з ін ы 17 с т . т у т з н а х о д з іў с я х а р в а ц к і б а н ( н а м е с н ік к а р а л я ) . У 1606 y 3 . з ’я в іл іс я е зу іт ы , я к ія за с н а в а л і а к а д э м ію (1669) і д р у к а р н ю (1 6 6 4 ). Э к а н а м . і к у л ьт. р а зв іц ц ё г о р а д а а к т ы в із а в а л а с я ў 19 с т .; ц э н т р н а ц . а д р а д ж э н н я х а р в а т а ў (гл. Ілірызм). У 1846 y 3 . с т в о р а н ы Н а ц . м у з е й , y 1867 — Ю га с л а в я н с к а я а к а д э м ія н а в у к і м ас'гац тв аў , y
за гро с
497
1874 — у н ів е р с іт э т . 2 9 .1 0 .1 9 1 8 y 3 . х а р в а ц к і с е й м а б в я с ц іў н е з а л е ж н а с ц ь Х а р в а т ы і і ў с т у п г л е н н е я е ў К а р а л е ў с т в а с ер б аў , х а р в а т аў і с л а в е н ц а ў (з 1929 Ю га с л а в ія ). У п е р ы я д п а м іж су св . в о й н а м і а д з ін з н а й б . п р а м ы с л о в а р а з в іт ы х га р а д о ў к р а ін ы . У 1941— 45 с т а л іц а с т в о р а н а й х а р в а ц к ім і ф а ш ы с т а м і (у с т а ш а м і) Н е з а л е ж н а й д з я р ж а в ы х а р в а т аў . У ч а с н я м .- ф а ш . а к у п а ц ы і а д зін з гал . ц э н т р а ў Руху Супраціўлення. В ы зв а л е н ы 8 .5.1945 в о й с к а м і Н а р .в ы зв . а р м іі Ю га сл а в іі. 3 1991 с т а л іц а н е з а л е ж н а й Х ар в аты і. Г іст. я д р о 3 . — р а ё н ы К а п т о л і Г р а д зе ц , р а з м е ш ч а н ы я н а ў зг о р к а х (В е р х н і го р ад ): р э ш т к і ў м а ц а в а н н я ў (1 3 — 18 с т .), га т ы ч н ы с а б о р с в . С ц я п а н а (1 3 — 19 с т .) і г а т ы ч н а я ц а р к в а с в . М а р к а (1 4 — 19 с т ., y ін т э р ’е р ы р а б о т ы с к у л ь п т. І.М е іш р а в іч а ) , б а р о ч н ы я ц а р к в а с в . К а ц я р ы н ы (1 6 2 0 — 19 с т .) і е п іс к а п с к і п а л а ц (к а л я 1730— 19 с т .), y с т ы л і к л а с іц ы з м у — п а л а ц Е л а ч ы ч а ў (1 9 с т ., ф а с а д — 1831, арх. Б .Ф е л б ін г е р ) . 3 2 -й п а л . 19 ст. н а П д с к л а д в а е ц ц а н о в ы ц э н т р 3 . з к в а р т а л а м і, с к в е р а м і, п а р а д н ы м і п а б у д о в а м і з р ы с а м і э к л е к т ы з м у і н е а к л а с іц ы з м у : Х а р в а ц к і н а р . т э а т р (1 8 9 4 — 9 5 ), б ір ж а (1 9 2 3 — 2 7 ), ж ы л ы я д а м ы ў с т ы л і ф у н к ц ы я н а л із м у . 3 2 - й п а л . 1940-х г. б у д у ю ц ц а г р а м а д с к ія б у д ы н к і, н о в ы я ж ы л ы я р а ё н ы , с п а р т . к о м п л е к с ы . М у зеі: Г а л е р э я с т а р ы х м а й с т р о ў (г а л е р э я Ш т р о с м а е р а ), М у з е й м а с т а ц т в а ў і р а м ё с т в а ў , Г ар . г а л е р э я суч а с н а г а м а с т а ц т в а і Г а л е р э я п р ы м іт ы в іс та ў , ар х еа л . і э т н а г р . м у зей . Літ.: М a р к о в a Е .С . З а г р е б в X V I в.: Н з м с т о р н н с о ц н а л ь н о - э к о н . о т н о ш е н н й в ф ео д . го р о д е . М ., 1976; Я е ж . й з н с т о р ш с о ц н ал ьн о -эк о н о м н ч еск о го р а зв н та я сл авян ско го г о р о д а X I I I — X V II вв . М ., 1980. Н.К.Мазоўка (г іс т о р ы я ).
ЗАГРАБЕЛЬНЫ Павел Архіпавіч (н. 25.8.1924, в. Салошына Палтаўскай вобл., Украіна), украінскі пісьменнік. Скончыў Днепрапятроўскі ун-т (1951). Дэбютаваў як навеліст (зб-кі «Стэпавыя кветкі», 1955; «Настаўнік», 1957; «Навелы марскога ўзбярэжжа», 1958). Вял. Айч. вайне прысвяціў аповесць «Дума пра неўміручага» (1957) і раманы «Еўропа 45» (1959), «Еўропа. Захад» (1961). Гісторыі Украіны прысвечаны раманы «Дзіва» (1968), «Першамост» (1972), «Смерць y Кіеве» (1973; за 2 апошнія Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Ш аўчэнкі 1974), «Еўпраксія» (1975), «Раксалана» (1980), «Я,Багдан» (1983). Праблемы духоўнага і матэрыяльнага ў сучасным жыцці асэнсаваны ў раманах «Спякота» (1960), «Пераходзім да любові» (1971), «Разгон» (1976; Дзярж. прэмія СССР 1980), «Львінае сэрца» (1978), «Паўднёвы камфорт» (1984) і інш. Яго творы вызначаюцца вастрынёй сюжэта, дынамічнасцю дзеяння, публіцыстычнасцю. На бел. мову паасобныя творы 3. пераклалі Л.Салавей, У.Паўлаў. Т в Т в о р н . Т . 1— 6 . К я ів , 1979— 81; Рус. п е р . — С о б р . со ч . T .1 — 5. М ., 1986— 87. Літ.'. Ф а і ц е н к о В. П а в л о З а г р е б е л ь н н й . К н ів , 1984; Ш п я т а л ь А .Г . Іс т о р н ч н а п р о з а П а в л а З а г р е б е л ь н о г о . К н ів , 1986.
Заграб.
В.А. Чабаненка. 3ATPÔC, горная сістэма ў Іране, на ПдЗ Іранскага нагор’я. Даўж. 1600 км, шыр. 200— 300 км, пераважньм выш. 2— 3 тыс. м, найб. 4548 м (г. Зердкух). Складаная сістэма з 15— 20 паралель-
498
загрузчы к
ных хрыбтоў, якія працягнуліся з ПнЗ на ПдУ і падзелены падоўжнымі і папярочнымі вузкімі каньёнападобнымі цяснінамі і катлавінамі. Невялікія ледавікі. Складзена пераважна з вапнякоў і сланцаў мезазою і кайназою. Карст. У цэнтр. ч. і на ПнУ агаляецца дамезазойскі фундамент з вял. салянымі купаламі. Радовішчы нафты. Клімат субтрапічны, сухі. Пераважаюць горна-пустьшньм ландшафты. У міжгорных катлавінах азёры, саланчакі, аазісы (фінікавая пальма, цытрусавыя, вінаград). Зах. ч. сярэдняга пояса найб. вільготная (лясы і рэдкалессі з дубу, вязу, клёну і інш.); вышэй — альпШскія лугі і нізкарослая хмызняковая расліннасць. ЗАГРЎЗЧЫК КАРМ 0Ў, машына для транспартавання і мех. загрузкі сухіх і вільготных кармоў y бункеры-сілкавальнікі паточных ліній, y бункеры раздатчыкаў кармоў або ў інш. ёмістасці. Бываюць навясныя, паўнавясныя, прычапныя і самаходньм. З.к. на шасі аўтамабіляў маюць бункеры ўмяшчальнасцю ад 3 да 8 м3. ЗАГЎЗЗЕ, радовішча пясчана-жвіровага матэрыялу і пяску ў Гарадоцкім р-не Відебскай вобл., каля в. Загуззе. Паклад (3 участкі) звязаны з краявымі і флювіягляцыяльнымі адкладамі паазерскага эледзянення. Пясчана-жвіровая парода жаўтавата-шэрая, бурая, месцамі гліністая, з праслоямі і лінзамі пяскоў. Разведаныя запасы 33,8 млн. м3. Магугнасць карыснай тоўшчы 2— 19,8 м, ускрышы (пяскі, супескі, гліны) 0,2— 5,3 м. Жвір і пясок прыдатньм ў дарожным буд-ве, на вытв-сць бетону, сілікатнай цэглы. Радовішча распрацоўваецца. А.П.Шчураў. ЗАДАВАЛЬНЫ ГЕНЕРАТАР, маламагутны генератар эл. ваганняў высокай частаты з самаўзбуджэннем y радыёперадатчыках сярэдняй і вял. магутнасці. Ваганні, атрыманыя ад З.г., пераўтвараюцца і ўзмацняюцца адной ці некалькімі далейшымі ступенямі. Адрозніваецца высокай стабільнасцю частаты і незалежнасцю яе ад нагрузкі; y З.г. найб. пашырана кварцавая стабілізацыя чаетаты (гл. Кварцавы генератар). ЗАДАТАК, грашовая сума, якая вьшаецца адным з бакоў дагавору другому боку ў лік належачых плацяжоў. З ’яўляецца доказам заключэння дагавору і сродкам забеспячэння яго выканання. Паводле цывільнага заканадаўства Рэспублікі Беларусь y выпадку, калі дагавор застаецца невыкананым па віне боку, які даў 3., ён застаецца ў другога боку. Калі ў невыкананні павінен бок, які атрымаў 3., апошні павінен вярнуць яго ў двайным памеры. Бок, адказны за невыкананне дагавору, абавязаны кампенсаваць другому боку страты з залікам сумы 3. ЗАДЗВІНСКАЕ ГЁРЦАГСТВА (лац. Ducatus Ultradunensis), назва часткі Лі-
воніі ў 2-й пал. 16 — 1-й пал. 17 ст. Занята войскамі Польшчы, ВКЛ y час Лівонскай вайны 1558— 83. Уключала тэр. паўн. Латвіі (без Рыгі) і паўд. Эстоніі. У 1561— 1629 y складзе ВКЛ (з 1569 Рэчы Паспалітай). Цэнтр г. Дынабург (цяпер г. Даўгаўпілс, Латвія). Падпарадкоўвалася польск. каралю, кіраваў прызначаны ім губернатар. У З.г. панавала ням. рыцарства, якое захавала за сабой б.ч. ўсіх зямель і суд.-паліцэйскую ўладу над сялянамі. У выніку працяглай польска-швед. вайны (з. 1600) З.г. паступова распалася, a яго тэр., акрамя Латгаліі, y 1629 адышла да Швецыі. ЗАДЗЕЎСКАЕ BÔ3EPA, y Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Мядзелка, на зах. ускраіне г. Паставы. Пл. 0,92 км2, даўж. 2,5 км, найб. шыр. 640 м, найб. глыб. 21,8 м, даўж. берагавой лініі 8,2 км. Пл. вадазбору 68,8 км2. Схілы катлавіны выш. 5— 12 м, разараныя. Берагі нізкія, пясчаныя, месцамі пад хмызняком, на Пд сплавінныя. Дно складанай будовы, каля берагоў пясчанае, глыбей — глеістае. Востраў пл. 0,9 га. Зарастае. Праз возера цячэ р. Спорыца, злучана ручаём з воз. Загацце. ЗАДНЕВА, вёска ў Азерацкім с /с Талачынскага р-на Віцебскай вобл. Цэнтр калгаса. За 10 км на ПнУ ад Талачына, 128 км ад Віцебска, 13 км ад чыг. ст. Талачын. 125 ж., 46 двароў (1997). П ачатковая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. ЗАДНІ М ОЗГ, аддзел цэнтральнай нервовай сістэмы паміж сярэднім і прадаўгаватым мозгам, які складаецца з вароліева моста і мазжачка. У в а р о л іе в ы м м о с ц е м н о с т в а п а п я р о ч н ы х і падоўж ны х н ерв. валокн аў, ск а н ц эн т р а ва н ы р у х а л ь н ы я і а д ч у в а л ь н ы я ш л я х і ц .н .с ., р а з м е ш чан ы сеткап адоб ная рэты ку л яр н ая ф ар м ац ы я (к а а р д ы н у е д з е й н а с ц ь с іс т э м , ш т о р э гу л ю ю ц ь в е г е т а т ы ў н а -в іс ц э р а л ь н ы я і с е н с а - м а т о р н ы я ф у н к ц ы і а р г а н із м а ), я д р ы н е к а т о р ы х ч э р а п н а -м а з г а в ы х н е р в а ў , ц э н т р ы , ш т о р э гу л ю ю ц ь с л ін а ц я ч э н н е , м іг а н н е , го л а с а ў т в а р э н н е. М а з ж а ч о к р а з м е ш ч а н ы ў з а д н я й ч а р а п н о й я м ц ы п а д п а т ы л іч н ы м і д о л я м і п а ў ш а р ’я ў в я л . м о зга ; вь гтв о р н ае з а д н я г а мазгавога пузыра. Ін т эг р у е ін ф а р м а ц ы ю ад м ы ш ч а н ы х р э ц э п т а р аў , в е с т ы б у л я р н а й с іс т э м ы , м а т о р н ы х ц э н т р аў ; к а а р д ы н у е р а б о т у м ы ш ц а ў ; р э г у л ю е м ы ш ачн ы тонус. ГДз.Сітнік.
ЗАДНІ М ОСТ, сукупнасць вузлоў ці асобных агрэгатаў шасі самаходных Ma n a m (аўтамабіля, трактара і інш.), якая з ’яўляецца апорай задняй часткі машыны і звычайна перадае вярчальны момант ад карданнага вала ці непасрэдна каробкі перадач рухачу. Mae картэр, кажухі паўвосей, гал. перадачу з дыферэнцыялам і паўвосі. На З.м. ўстанаўліваюць колавыя тармазы і калодкі з коламі. Злучаецца з рамай (ці нясучым кузавам) непасрэдна (калі заднія колы маюць незалежную падвеску) або з дапамогай падвескі. ЗАДНІПРУ (Zadnipru) Пётр Іонавіч (13.1.1927, с. Саука, Малдова — 23.9.1976), малдаўскі паэт. Скончыў Кішьшёўскі ун-т (1952). Дэбютаваў y 1952 паэт. зб-камі «Святло палёў» і «Стэпа-
выя агні». У кнігах «Людзі, дарагія людзі...» (1962), «Смак хлеба» (1964), «Сыны вы мае, сыны!..» (1977) апаэтызаваў жыццё малд. вёскі, яе праблемы і клопаты. Пераклаў на малд. мову асобньм творы Я.Купалы. На бел. мову творы 3. пераклалі М.Лужанін, С.Панізнік, Г.Шупенька. ЗАДНЯЕ BÔ3EPA, Г а л б е я Паўд н ё в a я, y Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Галбіца (працякае праз возера), за 5 км на Пн ад г. Паставы. Пл. 0,36 км2, даўж. 1,7 км, найб. шыр. 420 м, даўж. берагавой лініі 4,2 км. Схілы катлавіны выш. да 6 м, на 3 і ПнУ разараныя, на ПдЗ пад лесам. На 3 упадае ручай Цімара. ЗАДНЯЕ BÔ3EPA, y Лепельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Эса, за 6 км на Пд ад г. Лепель. Пл. 0,26 км2, даўж. 1 км, найб. шыр. 420 м, даўж. берагавой лініі 2,6 км. Пл. вадазбору 32,6 км2. Схілы катлавіны выш. да 15 м, пад лесам і хмызняком, на ПнУ месцамі разараныя. На Пн злучана ручаём з Доўгім возерам, на Пд выцякае ручай y р. Эса. ЗА Д Н Я Ш Ч бЛ Е П Н Ы Я (Opisthobranchia), падклас бруханогіх малюскаў. 12 атр., па інш. сістэме 5. Каля 13 тыс. відаў. Пашыраны на розных глыбінях Сусветнага ак., некат. ў прэсных водах. Большасць жыве на марскім дне, на пясчаным або глеістым грунце. Найб. вядомыя 3.: актэон (Actaeon tornatilis), марскі заяц (Aplysia depilans), куклянкапарасон (UmbreUa mediterranea) і інш. Ц е л а в ы ц я г н у т а е , п л я с к а т а е . Н а г а ч а с т а від а з м е н е н а я , я е б а к і м о г у ц ь р а зр а с т а ц ц а ў к р ы л а п а д о б н ы я л о п а с ц і (п а р а п о д ы і) д л я плав а н н я . П а б а к а х с п ін ы ч а с т а с к у р н ы я н ар асц і (д р у г а с н ы я ш ч э л е п ы ). М а н т ы й н ы к о м п л ек с с су н у т ы н а з а д н а п р а в ы м б а к у ц е л а (адсю ль н а з в а ). Г е р м а ф р а д ы т ы . У б о л ь ш а с ц і р азвіц ц ё п р а з п л а н к т о н н у ю л іч ы н к у (в ел ігер ). Д р ап е ж н ік і і р а с л ін н а е д н ы я .
ЗА Д0БРА С Ц Б, рака, гл. Добрасць. «ЗАД0РА», прыватнаўладальніцкі герб, якім y Польшчы, Беларусі, Літве і на Украіне карысталіся больш за 60 родаў, y т.л. Борхі, Даўгялы, Кезгайлы, Лянцкаронскія. У блакітным полі сярэбраная галава льва, з пашчы шугае полымя; клейнод — над прылбіцай з каронЬй
Задні м о с т а ў га м а б іл я : 1 — в а л ; 2, 3 — галоўііа я п е р а д а ч а ; 4 — д ы ф е р э н ц ы я л ; 5 — паўв о с ь ; 6 — к а р т эр .
такая ж галава. Вядомы з канца 14 ст., y ВКЛ — пасля Гарадзельскай уніі 1413. В. С.Пазднякоў.
ЗАДРАЧАНСКАЕ BÔ3EPA, З а д р а ч , y Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ловаць (працякае праз возера), за 40 км на ПнУ ад г. Гарадок. Пл. 0,77 км2, даўж. 2 км, найб. шыр. 570 м, найб. глыб. 6,4 м, даўж. берагавой лініі 4,7 км. Пл. вадазбору 36,6 км2. Схілы катлавіны выш. 5— 7 м (на У і П нУ да 30 м), на Пд і ПдЗ пад лесам. Берагі нізкія, пясчаныя, месцамі тарфяністыя. Пойма шыр. 5— 70 м. Дно ўздоўж берагоў пясчанае, глыбей — глеістае. Зарастае слаба. ЗА ДР0ЎЕ, вёска ў Аршанскім р-не Віцебскай вобл., на р. Адроў, на аўтадарозе М інск— Масква. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 20 км на 3 ад г. Орша, 88 км ад Віцебска, 12 км ад чыг. ст. Коханава. 329 ж., 128 двароў (1997). Пач. школа, б-ка. Каля вёскі селішча жал. веку і ранняга сярэдневякоўя. ЗАДРУГА (сербахарвацкае), y паўднёвых славян ранейшая назва вялікай патрыярхальнай сям ’і; разнавіднасць сямейнай абшныны. Складалася з неГ ер б «Задора». калькіх пакаленняў нашчадкаў аднаго бацькі з іх жонкамі і дзецьмі; гаспадарка і спажыванне агульныя. Налічвала ЗА Д0Р’Е, вёска ў Лагойскім р-не Мін20— 30 чал. (часам 50— 80). Існавала да скай вобл., на аўтадарозе в. Даўгінава — в. Жардзяжжа. Цэнтр сельсавета і 2-й пал. 19 ст. калгаса. За 50 км на Пн ад г.п. Лагойск, ЗАДРЎЦКІ СКАРБ, манетны скарб, 90 км ад Мінска, 35 км ад чыг. ст. Будзнойдзены ў 1893 на беразе Дняпра каслаў. 352 ж., 135 двароў (1997). Сярэд- ля в. Задруцце Рагачоўскага р-на Гоняя школа, Дом культуры, б-ка, бальнімельскай вобл. Ухаваны ў 13 ст. У гліца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. няным гаршку знаходзілася 89 цэлых і 3 Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. фрагменты сярэбраных грыўняў-зліткаў Айч. вайну. 13 ст. агульнай масай 14,5 кг. ІмпераЗА Д 0РЫ Н Андрэй Германавіч (н. тарская археал. камісія (Пецярбург) 22.8.1960, в. Бярозаўка Пермскай вобл., размеркавала знаходку паміж музеямі Расіі, Германіі, ЗШ А і распрадала прыРасія), бел. жывапісец. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1984). Творчасці ўлас- ватным асобам. 13 зліткаў y 1929 перацівы індывідуальнасць бачання свету, дадзены Эрмітажу. псіхал. выразнасць кампазіцый, тонкі ЗАДРЎЦЦЕ, археалагічныя помнікі каларыт. Сярод работ: «Вяртанне. 1953 дрыгавічоў (гарадзішча і курганны могод» (1987), «Курапаты», «Калядньм яб- гільнік) каля в. Задруцце Рагачоўскага лыкі», «Сынок, тут быў сад», «Партрэт р-на Гомельскай вобл. Гарадзішча памастацтвазнаўцы», «Галлё для вогні- мерам 83x85 м умацавана валам выш. шча» (усе 1988), «Зімовы сад» (1989) і 1— 3 м, шыр. 8— 15 м. Курганны моінш. М.М.Паграноўскі. гільнік 10— 11 ст. (з 40 насыпаў захава-
зады як
499
ліся 3). Пахавальны абрад — трупапалажэнне, пераважна галавой на 3. Знойдзены рэшткі дамавін, жал. цвікі, ганчарны посуд, пацеркі са шкла, бронзы, сердаліку, бронзавыя пярсцёнкападобныя скроневыя кольцы. Э.М.Зайкоўскі. ЗА ДУБР0ЎЕ, вёска ў Відебскім р-не, на аўтадарозе Віцебск— г.п. Сураж. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 36 км на ПнУ ад горада і чыг. ст. Відебск. 638 ж . , 232 двары (1997). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. ЗАДУНАЙСКАЯ СЕЧ, арганізацця запарожскіх казакоў y 1775— 1828 на тэр. Асманскай імперыі, y вусці Дуная, куды яны ўцяклі пасля скасавання Запарожскай Сечьі (1775). У 1806 і 1828 большая частка запарожцаў вярнулася ў Расію і склала Дунайскае і Азоўскае казацкія войскі. ЗАДЫШКА, парушэнне частаты, рытму і глыбіні дыхання, якое суправаджаецца няхваткай паветра. Пры хваробах сэрца з. бывае ад фіз. нагрузкі, потым і ў спакоі, асабліва ў гарыз. становішчы (хворыя павінны сядзець). Прыстуяы рэзкай 3. (найчасцей ноччу) пры хваробах сэрца — праяўленне астмы сардэчнай. У гэтых выпадках 3. і н с п і р а т о р н a я (цяжкі ўдых). Э к с п і р а т о р н a я 3. (цяжкі выдых) бывае пры звужэнні прасвету дробных бронхаў і бранхіёл (напр., пры астме бранхіяльнай) ці пры нізкай эластычнасці лёгачнай тканкі (напр., пры хранічнай эмфіземе лёгкіх). Мазгавая 3. ўзнікае пры раздражненні дыхальнага цэнтра (пухліны, кровазліцці і інш.). ЗАДЫІІК, п о я с з a д ы я к a (грэч. zodiakos ад zôon жывёла), сукупнасць сузор’яў, размешчаных уздоўж бачнага гадавога шляху Сонца (экліптыкі). Складаецца з 13 сузор’яў, але старажытныя астраномы падзялілі яго на 12 роўных частак (аб’ядноўвалі сузор’і Скарпіён і Змеяносец y адзінае пад агульнай назвай Скарпіён): Рыбы, Авен, Цялец, Блізняты, Рак, Леў, Дзева, Шалі, Скарпіён, Стралец, Казярог, Вадаліў.
Д а ар т. Задыяк Б а ч н ы га д а в ы р у х С о н ц а п а за д ы як у і сап р аў д н ы рух З ям л і вакол С онца.
500
ЗАДЫЯКАЛЬНАЕ
Большасць гэтых сузор’яў мае назву жывёл, таму ў старажытнасці іх называлі «3.» («круг жывёл»), a сузор’і — задыякальнымі. Кожнае з іх абазначаецца адпаведным знакам (гл. Знакі астранамічныя і астралагічныя). У задыякальным сузор’і Сонца знаходзіцца прыблізна адзін месяц. Вясною, напр., яно паслядоўна праходзіць па сузор’ях Рыб, Авена, Цяльца. Гэтыя сузор’і не відаць ноччу, бо знаходзяцца разам з Сонцам пад гарызонтам. Процілеглыя сузор’і Дзевы, Шаляў, Скарпіёна відаць усю ноч. Рух Сонца па 3. — з’ява ўяўная, гэта вынік сапраўднага і процілегла накіраванага руху Зямлі вакол Сонца. Існуе адпаведнасць знакаў 3. каляндарным датам, y якія Сонца праходзіла межы сузор’яў y старажытнасці (каля 2 тыс. гадоў назад). У выніку прэцэсіі зямной восі гэтыя даты змяніліся (гл. табл.). Рух планет і іх размяшчэнне ў сузор’ях 3. выкарыстоўваюць астролагі для складання гараскопаў, пры гэтым яны карыстаюцца стараж. датамі праходжання Сонцам сузор’яў 3. Літ:. Б я л к о А.В. Наша планета — Земля. М., 1983. Н.А.Ушакова. Ta бл іц a Старажытныя і суяасныя даты знаходжання Сонца ў сузор’ях Задыяка Сузор’е Авен Цялец Блізняты Рак Леў Дзева Шалі Скарпіён Сгралец Казярог Вадаліў Рыбы
Сгаражытныя даты
Сучасныя даты
21.3—19.4 20.4—20.5 21.5—21.6 22.6—22.7 23.7—22.8 23.8—22.9 23.9—22.10 23.10—21.11 22.11—21.12 22.12—19.1 20.1—18.2 19.2—20.3
22.4—21.5 22.5—21.6 22.6—22.7 23.7—23.8 24.8—23.9 24.9—24.10 25.10—23.11 24.11—23.12 24.12—22.1 23.1—20.2 21.2—18.3 19.3—21.4
ЗАДЫЯКАЛЬНАЕ С В Я Т Л 0, свячэнне начнога неба, якое назіраецца ўздоўж экліптыкі (на фоне сузор’яў Задыяка). Mae форму нахіленага светлавога конуса, найб. яркага і шырокага паблізу Сонца; яго яркасць перавышае яркасць начнога неба ў 2— 3 разы. 3 адцаленнем ад гарызонту звужаецца і пераходзідь y паласу, што слаба свеціцца і праходзідь цераз усё неба ўздоўж пояса Задыяка. У вобласці, процілеглай Сонцу, задыякальная паласа расшыраецца і пераходзіць y пляму авальнай формы, т. зв. проціззянне. У сярэдніх шыратах З.с. найлепш назіраецца ў студз.—сак. на заходнім схіле неба адразу пасля захаду Сонца, a ў вер.—ліст. — на ўсходзе перад узыходам Сонца. У тропіках, дзе эклііггыка перпендыкулярная гарызонту, З.с. амаль такое ж яркае, як Млечны Шлях, і яго можна назіраць уздоўж усёй эклілтыкі. З.с. абумоўлена рассеяннем сонечнага святла часцінкамі міжпланетнага пылу, якіх асабліва шмат паблізу плоскасці экліптыкі. НА.Ушакова.
ЗАЁЧАЯ ГУБА, гл. Прыроджаная расколіна верхняй губы. ЗАЁЧАЯ КАНЮ Ш ЫНА, кветкавая расліна, тое, што вязель. ЗАЁЧАЯ КАПЎСТА, кветкавая расліна, гл. ў арт. Расходнік. ЗАЁЧЫ XM ÉJIb, кветкавая расліна, тое, што вязель. ЗА Ж 0Р , вялікая колькасць y рэчышчы ракі ўнутрыводнага лёду і шарашы ў час асенняга крыгаходу або ў пачатку ледаставу. 3. памяншае плошчу жывога сячэння ракі, выклікае падняцце ўзроўню і затапленне поймы. Утвараецца звычайна ніжэй парогаў. ЗАЖ Ы НКІ, старадаўні земляробчы звычай y беларусаў і інш. славянскіх народаў, звязаны з пачаткам жніва. Яго абрадавы сэнс быў скіраваны на тое, каб забяспечыць добры збор ураджаю. Звычайна 3. спраўлялі ў суботу вечарам; перад гэтым прыбіралі хату і двор, стол засцілалі белым абрусам, клалі бохан хлеба с соллю. Зажьшальнідай выбіралі жанчыну «лёгкую на руку», каб усё жніво прайшло спраўна. У першы выхад на ніву нажыналі кевял. сноп жыта, перавязвалі яго чырвонай стужкай, неслі дахаты і ставілі на покуці (зерне з яго пасля дамешвалі да насення). У дзень 3. рыхтавалася святочная вячэра, y час якой сям’я з ’ядала хлеб і сыр, прынесеныя з поля. У наш час 3. адзначаюць як свята першага снапа. А.С.Ліс. ЗАЖ ЙВІЧЫ, вёска ў Салігорскім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 20 км на У ад горада і чыг. ст. Салігорск, 141 км ад Мінска. 799 ж., 383 двары (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторьм, аддз. сувязі.
Да арт. ЗАЗ: легкавы аўгамабіль ЗАЗ-1102 Таўрыя. ЗАЗ, сям ’я легкавых аўтамабіляў асабліва малога класа, якія выпускае Запарожскі аўтамабільны з-д (Украіна) з 1960. Характэрная асаблівасць — рухавікі з паветр. ахаладжэннем. Мадэлі, якія выпускаліся да 1994, наз. «Запарожац», мелі задняе размяшчэнне рухавіка. Іх замянілі пярэднепрьгаадныя мадэлі «Таўрыя» з бензінавым рухавіком магутнасцю 53 кВт; найб. скорасць да 148 км/гадз. 3A3ÈKA Язэп (Іосіф Васілевіч; 24.6.1907, в. Востраў Клічаўскага р-на Магілёўскай вобл. — 27.8.1977), бел. пісьменнік. Кавд. філал. н. (1949). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1936). У Айч. вайну ўдзельнік падп. і партыз. руху на Беларусі. Працаваў y Адэскім пед. ін-це (1949— 52), БДУ (1952— 73). Дру-
каваўся з 1930. Аўтар зб-каў апавяданняў «Рукою ворага» (1932) і нарыса} «Партызанскія сцежкі» (1959), кніг дші дзяцей «Лясныя сябры» (1966), «Соняны алень» (1969), «Трывожная ночі (1972). Збіраў і даследаваў бел. фалыслор. Укладальнік зб-каў партыз. творчасці «Песні барацьбы» (1946, з М.Меяровіч і С.Карабанам), «Лясныя песніі (1970, 2-е выд. 1974). ЗАЗЕРКА, вёска ў Пярэжырскім с/с Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. Цэшр калгаса. За 43 км на ПнЗ ад раённага цэнтра Мар’іна Горка, 30 км ад Мінска, 0,5 км ад чыг. ст. Седча. 625 ж., 244 двары (1997). Дом культуры, б-ка. ЗАЗЯМ ЛЁННЕ, электрычнае злучэнне з зямлёю эл. машын, апаратаў, прыяад, правадоў і інш., a таксама прыстасаван- ! не, што забяспечвае такое злучэнне. ! Бьшае ахоўнае (для засцярогі людзей), рабочае і маланкаахоўнае. А х о ў н а е 3. (карпусоў эл. машын, апаратаў і інш.) засцерагае людзей ад паражэння I ал. токам. Яно зніжае да небясг ечных зна- і чэнняў напружанне дотыку або крокавае I напружанне (пры прабоях ізаляцыі ці карог- I кіх замыканнях). Р а б о ч а е 3. забяспечвае 1 нармальную работу эл. машын, апаратаў, ус- ] тановак (зазямляюцца нейтралі трансфарма-1 тараў, нулявыя правады нізкавольтных ЛЭП, радыётэхн. антэны і інш.). Ма л а н к а - і а х о ў н а е 3. засцерагае ал. ўстаноўкі і абсталяванне ад перанапружання і току маланкі. Зазямляюцца ахоўныя тросы паветранш 1 ЛЭП, разраднікі, маланкаадводы на тэхн. збудаваннях і інш. 3. складаецца з метал. алектродаў (зазямляльнікаў) і праваднікоў, нпо злучаюць электроды з аб’ектам. Зазямляльній I (стальныя трубы, рэйкі, стрыжні, стальныя або медныя лісты, палосы, правады і інш.) забіваюцца або закопваюцца ў зямлю (пажадана на глыбіню ўзроўню грунтавых вод), алучаюцца палосамі з дапамогай зваркі. Эл. супраціўленне кожнага тыпу 3. строга рэгламентуецца і падлягае перыядычнай праверцы (замяраецца вымяральнікамі 3., якія працуюць паводле прынцыпу вымяральнага moot або па кампенсацыйным прынцыпе з выкарыстаннем дапаможных зондаў-зазямляльнікаў). ЗАІКАННЕ, функцыянальнае парушэнне мовы. Характарызуецца адвольнымі паўзамі рознай працягласці, паўторам асобных гукаў, складоў, слоў пры размове. Прычыны хваробы: генетычная схільнасць, частыя псіхатраўмы, неўратычны фон, саматычная аслабленасць. Найчасцей узнікае ў дзяцей ранняга ўзросту (2— 5 гадоў). Лячэнне: псіхатэрапія, гіпноз і ішіі; ЗАІЛІЙСКІ АЛАТАУ, горны хрыбет на П н Ц янь-Ш аня, y Казахстане, на мяжы з Кіргізіяй. Даўж. каля 350 км. Выш. да 4973 м (пік Талгар). Складзены пераважна з гранітаў, кангламератаў, вапнякоў і сланцаў. Пераважае высакагорны рэльеф. Агульная пл. зледзянення 484 км2. 3 паўн. схілаў сцякаюць прытокі р. Ілі. Сухія стэпы змяняю цца з вышынёй хмызнякова-стэпавай расліннасцю, лугамі і лясамі. У паўн. перадгор’ях г. Алматы, a таксама зімовы спарт. комплекс Медэо. На зах. схіле З.А. Алма-ацінскі запаведнік.
ЗАІМІС (Zaimes) Аляксандрас (28.10.1855, Афіны — 15.9.1936), дзяржаўны дзеяч Грэцыі. Атрымаў юрыд. адукацыю ў Германіі і Францыі. У 1896 і 1914— 20 дырэктар грэч. нац. банка. Прэм’ер-міністр y 1897— 99, 1901— 02, 1915— 17 (з перапынкамі), 1926— 28; y 1929— 35 прэзідэнт Грэцыі. Садзейнічаў дзярж. перавароту ў кастр. 1935, які прывёў да аднаўлення манархіі. ЗАІР (Zaïre), назва Дэмакратычнай Рэспублікі Конга ў 1971— 97. ЗАЙДЭЛЬМАН (Seydelmann) Карл (24.4.1793, г. Глац, Сілезія, цяпер г. Клодзка, Польшча — 17.3.1843), нямецкі акцёр. 3 1815 y т-ры г. Брэслаў, з 1820 y Пражскім ням. гар. т-ры , y прыдворных т-рах Каселя, Штутгарта, Берліна. Прымаў удзел y рэжысёрскіх доследах К.Імермана (роля Натана Мудрага ў аднайм. п ’есе ГЛесінга), ва «ўзорных» спектаклях Дзюсельдорфскага т-ра. Найб. значныя ролі: Карлас, Мефістофель, Альба («Клавіга», «Фауст», «Эгмант* І.В. Гётэ), Рычард III, Атэла і Яга («Рычард III», «Атэла» У.Ш экспіра) і інш., y якіх выявілася высокая здольнасць да пераўвасаблення. ЗАЙКАВА, вёска ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., каля воз. Сясіта. Ц энір сельсавета. За 53 км на П нУ ад г. Гарадок, 92 км ад Віцебска. 50 км ад чыг. ст. Гарадок. 85 ж., 43 двары (1997). Амбулаторыя, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Магіла ахвяр фашызму. ЗАЙЛЕР (Sailer) Антон (Тоні; н. 17.11.1935, г. Кіцбюэль, Аўстрыя), аўстрыйскі спартсмен (гарналыжны спорт). Алімп. чэмпіён y скорасным спуску, слаламе і гіганцкім слаламе (1956). Чэмпіён свету ў гарналыжным трохбор’і (1956, 1958), скорасным спуску і слаламе-гіганце (1958). ЗА ЙМ ЁН НІК, часціна мовы, якая паказвае на прадметы і якасці, не называючы іх. Канкрэтнае значэнне мае толькі ў звязнай мове, дзе выступае як марфалагічны сінонім да назоўніка, прыметніка ці лічэбніка. Паводле суадносін з інш. часцінамі мовы 3. падзяляюць на назоўнікавыя, прыметнікавыя і лічэбнікавыя; паводле значэння — на асабовыя (я, мы, ты, вы), зваротны (сябе), прыналежныя (мой, наш , твой), пытальна-адносныя (хго, што, каторы), указальныя (гэты, той, такі), азначальныя (сам, увесь, кожны, ігекы), адмоўныя (ніхго, нішто), няпэўныя (нехта, некаторы, нейкі). У сказе выконваюць ролю дзейніка, выказніка і дадатковых членаў сказа, найчасцей дапаўнення і азначэння. Літ:. Беларуская граматыка. Ч. 1. Мн., 1985. Я.М.Камароўскі. ЗАЙСАН, прэснаводнае возера ў міжгорнай Зайсанскай катлавіне, на У Казахстана. Да пабудовы Бухтармінскай ГЭС на р. Іртыш пл. 3. складала 1,8 тыс. км2. Даўж. 111 км, шыр. каля 30 км, глыб. да 10 м. Пасля пабудовы 90метровай плаціны 3. знаходзіцца ў пад-
поры і складае значную ч. Бухтармінскага вадасховішча; яго ўзровень падняўся на 7 м. Упадае р. Чорны Іртыш, выцякае р. Іртыш. Рыбны промысел. ЗАЙСАНСКАЯ КАТЛАВІНА, міжгорная ўпадзіна на У Казахстана, паміж хрыбтамі Паўд. Алтая на П н, Тарбагатаем і Саурам на Пд. Выш. днішча ад 370 м (воз. Зайсан) да 1000 м. Складзена з азёрных і рачных пяскоў і глін. У рэльефе вылучаюцца астанцовыя горныя масівы. Пераважаюць паўпустынныя лавдшафты, якія выкарыстоўваюць як пашы; y дэльце р. Чорны Іртыш ёсць тугайныя лясы. ЗАЙІІАЎ Аляксандр Міхайлавіч (2.7.1841, г. Казань, Татарстан — 1.9.1910), рускі хімік-арганік. Чл.-кар. Пецярбургскай АН (1885). Скончыў Казанскі ун-т (1862), дзе і працаваў з 1865. Вучань А.М.Бутлерава. Навук. працы па арган. сінтэзе і развіцці тэорыі хім, будовы Бутлерава. Адкрыў рэакцыю атрымання другасных і трацічных спіртоў уэдзеяннем на карбанільныя алучэнні (альдэгіды, кетоны і інш.) цынку і алкілгалагенідаў (1875, рэакцыя 3.), новы клас арган. злучэнняў — лакгоны (1873). Устанавіў правіла адшчаплення галагенавадародаў ад другасных і трацічных галагенідаў і вады ад спіртоў (правіла 3.) і далучэння пратонных кіслот да несім. ненасычаных вуглевадародаў (правіла 3. — Вагнера). Сінтэзаваў дыэтылкарбінол, шэраг ненасычаных і мнагаатамных спіртоў, арган. аксідаў, аксікіслот. Літ:. К л ю ч е в н ч А.С., Б ы к р в Г.В. АМ.Зайцев, 1841—1910. М., 1980. ЗАЙЦАЎ Аляксандр Міхайлавіч (н. 8.8.1953, пас. Чарніцкі Смалявіцкага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне фізікі паўправаднікоў. Д -р фіз.-матэм. н. (1993). Скончыў БДУ (1975), дзе 1 працуе. Навук. працы па оптыцы звышцвёрдых паўправаднікоў, высокаэнергет. іоннай імплантацыі, нанаструкгураванні алмаза дыфузійнымі метадамі. Устанавіў шэраг заканамернасцей дэфеюгаўтварэння ў іонна-апрамененых паўправадніках, y т.л. эфект каналіравання ўздоўж трэкаў. Тв.: Высокоэнергетнчная нонная нмшіантацня в палупроводнлкн / / Поверхность. 1991. № 10. ЗАЙЦАЎ Анатсшь Цімафеевіч (н. 13.9.1939, в. Гарадок Смаленскай вобл., Расія), бел. графік. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1965). Прадуе ў кніжнай і станковай графіцы ў тэхніцы дрэварыту, y галіне афармленчага мастацгва. Творы адметныя лаканічнасцю выяўл. сродкаў, дынамічнасцю танальных градацый, кампазідыйнай завершанасцю: гравюры да кнігі «Георгій Скарына» М.Садковіча і Я Л ьвова (1966), серыі надюрмортаў «Вакол нас» (1967— 83), пейзажы «Мая Беларусь» (1980— 82), эстампы «Сажалка ў Вязынцы» (1982) і інш., экслібрысы. Аформіў інтэр’еры гандл. цэнтра ў калгасе «Савецкая Беларусь» Камянецкага р-на (1975), крамы будматэрыялаў «Еўралюкс» (1995) y Мінску, экспазіцыі фотавыстаўкі «Вялі-
ЗАЙЦАЎ_________________501 кі пясняр Беларусі — Янка Купала» (1992), выстаўкі «Эканоміка Беларусі» ў г. Прага (Чэхія, 1995, і інш.). Іл. гл. таксама да арт. Дрэварыт. ЗАЙЦАЎ Веньямін Леанідавіч (24.4.1923, в. Дабрышчава Камсамольскага р-на Іванаўскай вобл., Расія — 20.7.1944), удзельнік вызвалення Беларусі ад ням.-фаш . захопнікаў y Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1945). На фронце з 1942. Разведчык асобнай разведроты сяржант 3. 20.7.1944 y баі каля воз. Дрысвяты, прыкрываючы адыход разведчыкаў, быў цяжка паранены. Калі гітлераўцы акружылі яго, гранатай падарваў сябе і ворагаў.
В.Л.Зайцаў.
ЗАЙЦАЎ Вячаслаў Кандратавіч (18.9.1917, с. Ахлябініна, Башкортастан — 19.4.1992), бел. літаратуразнавец-славіст, перакладчык. Скончыў Ленінградскі ун-т (1951). У 1964— 75 супрацоўнік Ін-та л-ры Нац. АН Беларусі. За публічныя эсхаталагічньм выступленні ў 1978 быў зняволены; y 1983 вярнуўся ў Мінск. Касмалагічньы заняткі (ідэі прышэльцаў з космасу), y якіх расчараваўся, прывялі 3. да духоўна-хрысц. пошукаў. На Беларусі друкаваўся з 1966; пісаў на рус. мове. У 1969 пераклаў паэму І.Гундуліча «Асман» і выдаў манаграфію «Паміж Львом і Драконам» — даследаванне-каментарый да гэтай паэмы ў кантэксце Дуброўніцкага культ. працэсу. Даследаваў перадумовы гуманізму ў бел. л-ры , творчасць Ф.Скарыны. Тв.\ Богомяльское двнженне н обшественная жнзнь Северной Нталня эпохн Дученто. Мн., 1967. ЗАЙЦАЎ Дзмітрый Яўгенавіч (н. 26.3.1940, М інск), бел. кінааператар і рэжысёр. Засл. маст. Беларусі (1981). Скончыў Усесаюзны ін-т кінематаграфіі ў Маскве (1969). Творчай манеры як аператара ўласцівы лірьгчная інтанацыя, майстэрская перадача атмасферы падзей, партрэтных характарыстык герояў: маст. фільмы «Іван Макаравіч» (1968, Гран пры «Сярэбраная Мінерва» 22-га Міжнар. кінафестывалю дзідячых фільмаў y Венецыі, 1970; прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1970), «Надзельная ноч» (1977), «Людзі на балоце» (1982, Дзярж. прэмія СССР 1984) і інш. 3 1986 рэжысёр-пастаноўшчык («Усе кагосьці кахаюць», 1986; шматсерыйны «Хам», 1990, прыз за этнаграфію і нац. свое-
502
ЗАЙЦАЎ
асаблівасці на конкурсе тэлефільмаў y Атаве, Канада, 1991, і яго кінаварыянт «Франка», Гран пры 2-га Еўрап. Міжнар. кінафестывалю ў Кадысе, Іспанія, 1991; «Кветкі правінцыі», 1995, і інш.). Дзярж. прэмія Беларусі 1996. ЗАЙЦАЎ Іван Рыгоравіч (22.10.1916, в. Хоцімск Касцюковіцкага р-на Магілёўскай вобл. — 15.7.1952), поўны кавалер ордэна Славы. На фронце з 1941. Снайпер сяржант 3. вызначыўся пры вызваленні Польшчы каля в. Юзэфаў Радамскага ваяв. і ў час прарыву абароны праціўніка на р. Одэр каля г. Лебус на тэр. Германіі, знішчыў 56 гітлераўцаў і захапіў 2 пушкі. Пасля вайны працаваў y калгасе на радзіме.
І.С .З а й ц а ў .
Я .А З а й ц а ў .
ЗАЙЦАЎ Іван Сцяпанавіч (9.10.1926, в. Чонкі Гомельскага р-на — 16.4.1945), Герой Сав. Саюза (1945). У Вял. Айч. вайну з 1943 на 3-м Укр. і 1-м Бел. франтах. Камандзір аддзялення сяржант 3. вызначыўся ў баі за ст. Вербіг на тэр. Германіі; цяжка паранены закрыў сваім целам амбразуру варожага дзота, кулямётны агонь якога стрымліваў наступленне сав. воінаў. ЗАЙЦАЎ М ар’ян Міхайлавіч (літ. псеўд. М а р ’ я н В і ж ; 23.2.1949, Мінск), бел. пісьменнік, гісторык. Скончыў БДУ (1971). Працаваў y Бел. т-ве аховы помнікаў гісторыі і культуры (1974—76), y БелСЭ (1976— 79), y навук. і культ.-асв. установах Мінска, y штотыднёвіку «Наша слова» (1993— 95), з 1995 y Ін-це сучасных ведаў. Друкуецца з 1974. У гіст. аповесці «Лабірынт» (1991), заснаванай на архіўных дакументах, паказаны падзеі на Беларусі ў час паўстання 1863—64. У аповесці «Гарадскія кветкі» (1995) спроба расказаць пра лёс адзінокага чалавека ў вял. горадзе (падзеі ў Мінску на мяжы 1970— 80-х г.) У апавяданнях і навелах паглыбленая ўвага да набалелых праблем сучаснасці, іх повязей з айч. мінуўшчынай. Аўтар кн. гіст.-публіцыстычных нарысаў «Чары даўніны» (1989). У 1990 апублікаваў пралог гіст.-прыгодніцкага рамана «Здарэнне на Віленскім тракце». На бел. мову пераклаў кн. З.В. і С.Ф.Ш ыбекаў «Мінск. Старонкі жыцця дарэвалюцыйнага горада» (1994). Адшукаў y архіве і ў 1997 апублікаваў нар.
драму М.Чарота «На Купалле», якая лічылася страчанай. Тв.\ С я л я н с к ія х в а л я в а н н і н а Іў е ў ш ч ы н е / / П о м н ік і гіс т о р ы і і ку л ь т у р ы Б ел а р у с і. 1980. № 2; С я л я н с к і р у х y с я р э д з ін е X IX ст. / / Т а м с а м а . 1981. № 1; « Ч то б л ю д п р о б у ж д ал ся ...* / / Н ё м а н . 1988. № 3; Н а ш М е н с к , н а ш М н н с к / / Т а м с а м а . 1995. № 1; 3 п я ч а т к а й « З я м л і і вол і» / / М ал а д о с ц ь . 1989. № 3; К а л е й д а с к о п с т а л іч н а й д а ў н ін ы / / П о л ы м я . 1991. № 4. І.У.Саламевіч.
ЗАЙЦАЎ Мікалай Якаўлевіч (н. 10.3.1923, чыг. ст. Крупкі Мінскай вобл.), Герой Сав. Саюза (1945). Канд. філас. н. (1982). Скончыў 3-ю Чкалаўскую ваен. авіяц. школу пілотаў (1943), Акадэм. курсы афіцэрскага саставу ВМФ (1951), БДУ (1967). У Чырв. Арміі з 1941. У Вял. Айч. вайну з 1944 на 1-м і 4-м Укр. франтах. Удзельнік вызвалення Украіны, Польшчы, Чэхаславакіі. Нам. камандзіра эскадрыллі штурмавога авіяпалка 3. зрабіў 185 баявых вылетаў, збіў 2 самалёты,, знішчыў каля 20 танкаў, больш за 20 аўтамашын, 43 гарматы, 20 вагонаў. Да 1960 y Сав. Арміі. У 1967— 95 выкладчык БДУ, дацэнт (1985). ЗАЙЦАЎ Міхаіл Мітрафанавіч (н. 23.11.1923, в. Заводскі Хутар Тульскай вобл., Расія), военачальнік, ген. арміі (1980). Герой Сав. Саюза (1983). Скончыў ваен. акадэміі бранятанкавых войск (1954) і Генштаба (1965). У Вял. Айч. вайну з ліп. 1941 на Зах., Варонежскім, Бранскім, Цэнтр., 1-м Укр. франтах. Пасля вайны нач. штаба, камандуючы арміяй, 1-ы нам. камандуючага войскамі акругі. У 1976— 80 камандуючы войскамі БВА. 3 1980 галоўнакамандуючы Групай сав. войск y Германіі. 3 1985 на кіруючых пасадах ва Узбр. Сілах СССР. Чл. Ц К К П Б y 1971— 81, Ц К КП С С y 1981— 90. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1971— 80, С СС Р y 1979— 89. ЗАЙЦАЎ Юрый Канстанцінавіч (н. 22.1.1937, г. Барнаул, Расія), бел. мастак. Скончыў Маскоўскае вышэйшае
маст. прамысл. вучылішча (1962). Творам уласціва шматпланавасць, экспрэсія, эмацыянальная насычанасць, багацце тэхн. і светлаколеравых вырашэнняў (жывапісныя творы «Спакуса», 1995, «Памяць», «Настальгія», «Натхненне», усе 1996, і інш.). Працуе ў станковай графіцы: «Хатынь» (1970; спец. прэмія на міжнар. выстаўцы «Супраць вайны» 1979 y г. Люблін, Польшча), «Трыумф касманаўтыкі» (1979), серыя «Вяртанне» (1982), «Партрэт В.Быкава» (1983), «Чарнобыльскі рэквіем» (1993); акварэлі: «Партрэт актрысы З.Белахвосцік» (1984), «Вясна на Беразіне» (1987), «Возера Свіцязь» (1991) і інш. Аформіў кнігі «Сярэбраная табакерка» З.Бядулі (1977), «Выбранае» Я.Купалы (на рус. мове, 1981; дыплом імя Ф.Скарыны на Рэсп. і дыплом 2-й ступені на Усесаюзным конкурсах кнігі, абодва 1982), «Асеннія гнёзды» С.Грахоўскага і «Антоній і Клеапатра» У.Ш экспіра (абедзве 1982) і інш. ЗАЙЦАЎ Яўген Аляксеевіч (3.1.1908, г. Невель Пскоўскай вобл., Расія — 13.9.1992), бел. жывапісец. Нар. мастак Беларусі (1963). Чл.-кар. AM СССР (1973). Скончыў Віцебскі маст. тэхнікум (1930), AM y Ленінградзе (1937, вўчыўся ў К .С .Пятрова-Водкіна і інШ.). У 1943— 44 удзельнічаў y афармленні бел. выданняў «Партызанская дубінка» і «Раздавім фашысцкую гадзіну». Працаваў пераважна ў станковым жывапісе. Шэраг сюжэтна-тэматычных карцін прысвечаны тэмам гісторыка-рэвалюцыйнай і Вял. Айч. вайны. Характэрны складанае кампазідыйнае вырашэнне, манументальнасць, адлюстраванне героікі падзей: «Чапаеў» (1937), «Уступленне Чырвонай Арміі ў М інск y 1920 годзе» (1940), «Пахаванне героя» (1946), «Стаяць насмерць» (1948), «Абарона Брэсцкай крэпасці ў 1941 годзе» (1950), «Канстанцін Заслонаў» (1957), трыпціх «Мая рэспубліка ў агні Айчыннай»
(1963— 67), «Незабыўнае» (1975). Узбагаціў жанр партрэта быт. і лірычнага плана: партрэты нар. артысткі БССР А.В.Нікалаевай (1943), свінаркі А.І.Чарняўскай (1954), пісьменнікаў М.Танка (1948), П.Броўкі, П.Глебкі (абодва 1968), К.Крапівы (1972), ткачыхі з в. Неглюбка М.П.Каўтуновай (1975), мастакоў А.А.Анікейчыка (1977) і З.Азгура (1983) і інш. Аўтар пейзажаў «Над Свіслаччу» (1945), «Лясная дарога» (1953), «Прыпяць» (1955), «Залаты вечар» (1975), нацюрмортаў. Адзін з аўгараў манум. размалёвак y Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі (1940, 1958) і ў кінатэатры «Піянер» (1965) y Мінску. Літ.: Г е р а с н м о в м ч П .Н . Е .А .З а й ц е в . М ., 1980; Д р о б о в Л .Н . Ж н в о п н с ь С о в е т ск о й Б е л о р у с с н н . М н ., 1979. ГА.Фатыхава.
ны) т-раў оперы і балета. Сярод спектакляў, пастаўленых пад яго кіраўніцтвам: оперы «Скупы рыцар» С.Рахманінава (1943), «Руслан і Людміла» (1944) і «Іван Сусанін» (1945) М.Глінкі, «Дударай» Я.Брусілоўскага (1956), «Далібор» (1950) і «Брандэнбуржцы ў Чэхіі» (1963) Б.Сметаны, «Мадам Бавары» Э.Бандэвіля (1982, упершыню), балет «Доктар Айбаліт» І.Марозава (1948). Выкладаў y Алма-ацінскай кансерваторыі (1952— 55). Сярод вучняў Ф.Мансураў. Дзярж. прэмія СССР 1948. ЗАК Якаў Ізраілевіч (20.11.1913, г. Адэса, Украіна — 27.6.1976), расійскі піяніст, педагог. Нар. арт. СССР (1966). Скончьіў Адэскую кансерваторыю (1932) і аспірантуру Маскоўскай кансерваторыі (1935, кіраўніх Т.Нейгаўз). Выступаў як піяніст-канцэртант. Яго вялікі рэпертуар уключаў творы рус. і замежных кампазітараў-класіхаў. Першы выканаўца многіх твораў сав. кампазітараў. 3 1935 выкладаў y Маскоўскай кансерваторыі (з 1947 праф.). Сярод яго вучняў: Я.Магілеўскі, М .Пятроў, Э.Вірсаладзв. Лаўрэат Усесаюзнага конкурсу музыкантаў-выканаўцаў (1935), пераможца Міжнар. конкурсу піяністаў імя Ф .Ш апэна (1937, Варшава, 1-я прэмія і спец. прыз — маска Ш апэна). Літ:. Я к о в З а к . С т ат ь н . М а т е р н а л ы . В о с п о м н н а н м я . М ., 1980.
«ЗАКАБЛЎКА», бел. нар. парны танец. Муз. памер 2/4. Тэмп умераны. Пары рухаюцца адна за адной па крузе. У аснове харэагр. малюнка — спалучэнне фігурнай праходкі з вальсападобнымі вярчэннямі. У цэнтры круга імправізацыйна танцавалі салісты. Танец суправаджаецца прыпеўкамі. У канцы 19 ст.
Я.Зайцаў.
Т качы ха М .П .К а ў т у н о в а . 1975.
з
вёскі
ЗАКАМАРА
503
бытаваў на Віцебшчыне, пра што згадвае этнограф П.В.Ш эйн. Зафіксаваны таксама ў Гомельскай вобл. 3AKÂ3IK, горад y Егіпце, гл. Эз-Заказік. ЗАКАЗНІК, участак прыроднай тэрыторыі, прызначаны для захавання і аднаўлення аднаго або некалькіх кампанентаў прыроды і падтрымання экалагічнага балансу; адзін з відаў асабліва ахоўных прыродных тэрыторый і а б’ектаў. На тэр. 3. пастаянна або часова забаронены ці абмежаваны пэўныя віды гасп. дзейнасці, якія могуць пашкодзіць яго стану (узворванне зямель, асобныя віды лесакарыстання, палявання і рыбалоўства, касьба, выпас жывёлы, збор ягад, пладоў, кветак і інш.), y той жа час y 3. могуць быць дазволены сан. высечка лесу, адлоў і адстрэл жывёл з навук. мэтамі, або для рэгулявання іх колькасці, лесапасадкі, рассяленне новых відаў жывёл, лесагасп. і інш. віды работ, турызм. Пл. 3. ад некалькіх да сотняў тысяч гектараў, напр., Алма-ацінскі — 800 тыс. га (Казахстан), Верхнекандзенскі — 242 тыс. га і Кірзінскі — 120 тыс. га (Расія), Налібоцкі — 86 тыс. га (Беларусь). Н а Беларусі (на 1.1.1998) створана 85 3. рэсп. значэння агульнай пл. 656 тыс. га і больш за 600 мясц. значэння. Асн. віды 3.: ландшафтныя заказнікі, біялагічныя заказнікі, гідралагічныя заказнікі і палеанталагічньм. Першы 3. — Бёлавежская пушча, створаны ў 1541 для аховы зуброў, з 1640 y ім забаронена высечка лесу.
Н егл ю б ка
ЗАЙЦЬІ (Lepus), род млекакормячых сям. зайцавых атр. зайцападобных. Каля 23 відаў. Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. Амерыцы і Афрыцы. Найб. вядомыя 3.: бяляк (L. timidus), русак (L. europaeus), талай (L. tolai). На Беларусі 2 віды: бяляк і русак.
Закамара.
ЗАКАЗНІК-Ж УРАВІННІК, гл. ў арт. Біялагічныя заказнікі. ЗАКАМАРА, паўкруглае ці кілепадобнае завяршэнне часткі сцяны будынка паміж 2 лапаткамі, якое адпавядае форме ўнутр. скляпення (звычайна паўцыркульнага).
Д аўж . д а 75 с м , м а с а д а 7 к г. З а д н ія к а н е ч насці зв ы ч а й н а з н а ч н а д а ў ж э й ш ы я з а п я р э д нія. В у ш ы д о ў гія , х в о с т к а р о т к і. Р а з м н а ж а ю ц ца д а 5 р а зо ў з а год. Д з іц я н я т ы (2 — 8) н а р а дж аю цц а в ід у ш ч ы я , у к р ы т ы я п о ў с ц ю , здсотьн ш а д р а зу б е га ц ь . К о р м я ц ц а т р а в я н іс т а й р а сл ін н асц ю , к а р о й , п у п ы ш к а м і, га л ін к а м і дрэў і к у с т о ў , с е н а м і ін ш . А б ’е к т ы п а л я в а н ня.
ЗАК Ісідар Аркадзевіч (н. 14.2.1909, г. Ацэса, Украіна), расійскі дырыжор, педагог. Нар. арт. С СС Р (1976). Вучыўся ў Адэскай (1922— 25, клас В.Залатарова), скончыў Ленінградскую (1928, клас М.Малько) кансерваторыю. У 1928— 37 дырыжор y оперных т-рах Расіі, Казахстана, Украіны. Адзін з арганізатараў і дырыжор Чэлябінскага (1955— 68) і Новасібірскага (1944— 49 і з 1968 — галоў-
Н а й б . х а р а к т э р н ы д л я в іза н т . к р ы ж о в а - к у п а л ь н а й с іс т э м ы , y 10— 13 ст. ш ы р о к а в ы к а р ы с т о ў в а л іс я ў с т а р а ж .-р у с . ( с а ф ій с к ія с а б о р ы ў К іе в е , Н о ў га р а д зе і ін ш .) , р у с. а р х іт эк ту р ы 14— 17 ст. ( У с п е н с к і с а б о р М а с к о ў с к а га К р а м л я ).
Зайцы: 1 — б я л я к , 2 — р у с а к , 3 — т а л а й (а — л етам ;
б
— з ім о й ).
На Беларусі 3. вядомы ў 11— 12 ст. y Сафійскім саборы і Спаса-Ефрасіннеўскай царкве ў Полацку, Барысаглебскай y Гродне, a таксама ў 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. ў храмах псеўдарус. стылю (цэрквы Аляксандра Неўскага ў Мінску, Сімяона ў Брэсце, y Камянцы, Бешанковічах і інш.).
504
ЗАКАНАДАЎСТВА
ЗАКАНАДАЎСТВА, 1) адзін з асноўных метадаў ажыццяўлення дзяржавай сваіх функцый, які выяўляецца ў выданні органамі дзярж. улады законаў. 2) Сукупнасць прававых норм, якія рэгулююць грамадскія адносіны ў цэлым, або адзін з відаў грамадскіх адносін (цывільнае, крымін., зямельнае 3. і г.д.). У Рэспубліцы Беларусь паняцце «3.» звычайна ўключае: Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь, канстытуцыйныя законы, законы і пастановы Нац. сходу Рэспублікі Беларусь, дэкрэты, распараджэнні і ўказы Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, пастановы CM Рэспублікі Беларусь. ЗАКАНАДАЎСТВА АБ AXÔBE П Р Ы РОДЫ , гл. Прыродаахоўнае заканадаўства.
ЗАКАПАНЭ (Zakopane), горад на Пд Полынчы, y Новасандэцкім ваяв., каля падножжа Татраў. 30 тыс. ж. (1994). Харч. прам-сць. Тэатр, музеі (Татранскі, Я.Каспровіча, К.Ш ыманоўскага і інш.), маст. галерэі. Цэнтр традыц. нар. промыслаў (ткацтва, выраб карункаў, разьба па дрэве). Штогадовыя міжнар. фалькл. фестывалі. 3 19 ст. развіваецца горна-кліматычны курорт. Буйнейшы ў Польшчы цэнтр круглагадавога адпачынку, турызму, альпінізму і зімовага спорту, a таксама кліматычнага лячэння хвароб органаў дыхання. Паблізу Татранскі нац. парк, горныя азёры, y т л . Морске-Вока. ЗАКАРПАЦКАЯ В 0БЛ А СЦ Б. На 3 Украіны. Утворана 22.1.1946. Пл. 12,8 тыс. км2. Нас. 1,3 млн. чал., гарадскога 41% (1996). Цэнтр — г. Ужгарад. Найб. гарады: Мукачава, Берагава, Вінаградаў, Хуст, Чоп.
ЗАКАНАДАЎСТВА АБ HÉTPAX, гл. ў арт. Ахова нетраў. ЗАКАНАДАЎСТВА АБ П РАЦЫ , гл. ў арт. Ахова працы, Працоўнае права. ЗАКАНАДАЎЧАЯ ІНІЦЫ ЯТЫ ВА, права ўнясення законапраектаў y заканадаўчыя органы, якое цягне за сабой абавязак гэтых органаў абмеркавадь законапраект і прынядь па ім рашэнне. Паводле Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь права З.і. належыць Прэзідэнту, дэпутатам Палаты прадстаўнікоў, Савету Рэспублікі, Нац. сходу Рэспублікі Беларусь, ураду, a таксама грамадзянам y колькасці не менш як 50 тыс. чал., якія валодаюць выбарчым правам. Рэалізуецца ў Палаце прадстаўнікоў. ЗАКАНАДАЎЧАЯ ЎЛАДА, сістэма дзярж. органаў, якія маюць права выдаваць законы. У адпаведнасці з тэорыяй раздзялення ўлад адна з трох улад, якія ўраўнаважваюць y дзяржаве адна адну. У дэмакр. дзяржавах З.ў. можа ажыццяўляцца спец. заканадаўчымі органамі (парламент, мясц. заканадаўчьм асамблеі), a таксама і непасрэдна выбарчым корпусам (палітычна дзеяздольнымі грамадзянамі) шляхам рэферэндуму, ў некаторых выпадках і органамі выканаўчай улады — y парадку дэлегаванага заканадаўства. У Рэспубліды Беларусь З.ў. належыць Нацыянальнаму сходу Рэспублікі Беларусь. «ЗАКАНАДАЎЧЫЯ АКТЫ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛГГ0ЎСКАГА XV—XVI стст.» («Законодательные акты Велнкого княж ества Лнтовского X V —X V I в в>), зборнік заканадаўчых і нарматыўных актаў, прывілеяў і суд. спраў ВКЛ. Выдадзены ў 1936 Ленінградскім ун-там. Змешчана больш за 20 дакументаў, y т.л. Лрывілей 1447, Судзебнік 1468, Устава дзяржаўцам 1529, урыўкі з *Уставы на валокі» 1557, фрагменты Статутаў ВКЛ 1529, 1566, 1588. Правапіс крыніц адаптаваны. У дадатку — кароткая храналагічная табліда па гісторыі ВКЛ, тлумачальны слоўнік.
П р ы р о д а. Размешчана н а паўд.зах. схілах Усх. Карпат і на паўд.-ўсх. ускраіне Сярэднедунайскай нізіны. Горы займаюць каля 80% тэр. Хрыбты Водападзельны (выш. да 1693 м), Паланінскі (да 1881 м), Вулканічны (да 1081 м) выцягнуты з П нЗ на ПдУ. Ва ўсх. ч. знаходзяцца масівы Рахаўскі і Чарнагора (г. Гаверла, 2061 м) з альпійскімі формамі рэльефу. Карысныя выкапні: буры вугаль (Закарпацкі буравугальны раён), каменная соль, ртутньм і поліметал. руды, мармур, туф, авдэзіт, мінер. вада. Клімат умерана кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. складае -1,7 °С на раўніне і -7,8 °С y rapax, ліп. адпаведна 19,2 °С і 13,8 °С. Гадавая колькасць ападкаў ад 600 мм на раўніне да 1400 мм y rapax. Гал. рака: Ціса (бас. р. Дунай) з вытокамі Чорная Ціса і Белая
Ціса і прытокамі Цярэсва, Цярэблн, Рыка, Баржава, Уж, Латарыца. Глебы на нізінах пераважна дзярновыя і алювіяльныя, y перадгор’ях буразёмна-падзолістыя, y rapax бурьм горна-ляснші горна-лугавьм. Лясы займаюць больш як 50% тэр. У перадгор’ях дубовш і дубова-букавыя лясы, y rapax да 1100 м букавыя і мяшаныя, да 1600 м хвойнш, вышэй альпійскія лугі (паланіны), якія вьжарыстоўваюцца як паша. На тэр. З.в. Карпацкі запаведнік. Гаспадарка індустрыяльна-агр. тыпу з развітой сферай турызму і camторна-курортнага лячэння. Вядучыя галіны прам-сці: машынабудаванне і металаапрацоўка (прыборы, станкі, электрарухавікі), лясньм і дрэваапр. (мэблевая, фанерная, цалюлозна-папяровая, лесахім.), харчасмакавая (вінаробчая, агароднінакансервавая, мясная, масласыраробчая, мукамольна-крупяная, тытунёвая), лёгкая (трьжатажная, фуіравая, абутковая, швейная). Вытв-сць буд. матэрыялаў (цагельна-чарапічная, каменедрабільная, кар’еры па здабычы туфу, мармуру). Здабыча бурага вугалю, каменнай солі. Народныя маст. промыслы (вырабы з дрэва, саломы, лазы, маёлікі). Ужгарадская і Рахаўская ЦЭС, Цярэбле-Рьжская ГЭС. На раўніне пасевы пшаніцьі, кукурузы. Вінаградарства, пладаводства. Вырошчваюць агародніну, бульбу, з тахн. культур — тьпунь, сланечнік. М яса-малочная жьівёлагадоўля, свінагадоўля, птушкагадоўля. У перадгор’ях авечкагадоўля. Пчалярства. П а тэр. вобл. праходзяць чыгункі Чоп— Мукачава—Львоў, Ч оп—Ужгарад— Львоў, Ч оп— Рахаў— Івана-Франкоўск, аўтадарогі Ужгарад— Мукачава—Львоў, Ужгарад— Перачын—Львоў, Ужгарад— Рахаў— Івана-Франкоўск; нафтаправод «Дружба» і 3 газаправоды. Турызм. Закарпацкая і Сваляўская групы курортаў, курорт Сіняк. Л.І.Рогт. ЗАКАРПАЦКАЯ Н ІЗІНА, гл. Закарпацце. ЗАКАРПАЦКАЯ УКРАІНА ( З а к а р п a ц ц е), тэрыторыя сучаснай Закар- , пацкай вобл. Украіны. У 10— 11 ст. была ў складзе Кіеўскай Русі. Стараж. насельніцтва — славяне. 3 11 ст. ў складзе Венгрыі, потым Аўстрыі і Аўстра-Венгрьіі, з 1919 — Чэхаславакіі, з 1938 — Венгрыі: 3 1945 y складзе Украіны.
ЗАКАРПАЦЦЕ, 1) прыродная вобласць на ПдЗ Украіны, y бас. р. Ціса, на стыку Сярэднедунайскай раўніны і Карпат. У межах 3. вылучаюцца Закарпацкая нізіна і перадгор’і Украінскіх Карпат. Значная частка тэр. ўзарана. Участкі дубова-грабавых лясоў. Гл. Закарпацкая вобласць. 2) Тое, што Закарпацкая Украіна. ЗАКАРЫЙДЗЕ Сярго (Сяргей) Аляксандравіч (1.7.1909, Баку — 13.4.1971), ірузінскі акцёр. Нар. арт. СССР (1958). Вучыўся ў Тбіліскім ун-це. 3 1928 акцёр Груз. т-ра імя К.Марджанішвілі, з 1956 — Т-ра імя Ш.Руставелі (абодва ў Тбілісі). Стварыў камед., рамантычна ўзнёслыя, з тонкім псіхалагізмам вобразы. Сярод лепшых роляў: Урыэль Акоста («Урыэль Акоста» К.Гуцкова), Лір («Кароль Лір» У.Ш экспіра), Крэонт («Антыгона» Ж.Ануя), Маленькі велікан («Чынчрака» Нахуцрышвілі) і інш. 3 1934 здымаўся ў кіно: «Дзень апошні, дзень першы», «Бацька салдата» (Ленінская прэмія 1966) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1946, 1952 і Грузіі 1971. Літ.: Т в а л ч р е л н д з е Т. , Ц е р е т е л в К . С ерго Закарн адзе / / А ктеры советского км н о . М ., 1967. В ы п . 3.
ЗАКАЎКАЗЗЕ, частка Каўказа, якая ляжыць на Пд ад Галоўнага, або Водападзельнага, хрыбта Вял. Каўказа. Уключае б.ч. паўд. схіла Вял. Каўказа, Калхідскую і Кура-Араксінскую нізіны, Закаўказскае нагор’е, Талышскія горы і Ленкаранскую нізіну. У межах 3. размешчаны асн. ч. Грузіі, Арменіі і Азербайджана. ЗАКАЎКАЗСКАЕ HATÔP’E, горная вобласць, якая ўключае паўн. ч. Армянскага нагор’я , Малы Каўказ і катлавіну сярэдняга цячэння р. Аракс. ЗАКАЎКАЗСКАЯ ФЕДЭРАЦЫ Я, дзяржаўнае аб’яднанне сав. рэспублік Азербайджана, Арменіі і Грузіі ў 1922— 36. 3 12.3.1922 Федэратыўны Саюз Сацыяліст. Сав. Рэспублік Закаўказзя (ФСССРЗ). 3 13.12.1922 Закаўказская Сацыяліст. Федэратыўная Сав. Рэспубліка (ЗСФСР). 3 30.12.1922 y складзе СССР. 3 1936 закаўказскія рэспублікі ў складзе СССР як самаст. сав. рэспублікі. 3 1991 суверэнныя дзяржавы. ЗАКАЎКАЗСКІ КАМІСАРЬГЙТ, орган дзярж. улады ў Закаўказзі ў 1917— 18. Створаны 28.11.1917 y г. Тбілісі меншавікамі, эсэрамі, дашнакамі і мусаватыстамі пры падтрымцы краін Антанты. Кіраўнік Я.Гегечкоры. Праводзіў палітыку на адрыў Закаўказзя ад Сав. Расіі. 26.3.1918 скасаваны Закаўказскім сеймам, выканаўчая ўлада перайшла да Закаўказскага часовага ўрада. ЗАКАЎКАЗСКІ С ЕЙ М , орган дзярж. улады ў Закаўказзі ў 1918. Скліканы Закаўказскім камісарыятам 23.2.1918 y г. Тбілісі з мэтай юрыдычна аформіць адрыў Закаўказзя ад Сав. Расіі. Уваходзілі дэпутаты, выбраныя ад Закаўказзя ва Устаноўчы сход, прадстаўнікі партый меншавікоў, дашнакоў, мусаватыстаў і інш. З.с. аб’явіў сябе заканад. органам
Закаўказзя, y сак. 1918 санкцыяніраваў аддзяленне Закаўказзя ад Сав. Расіі. 9.4.1918 абвясціў незалежнасць Закаўказскай дэмакр. федэратыўнай рэспублікі. Кіраўнік А.Чхенкелі. 26.5.1918 распушчаны. ЗАКВАСКІ, чыстыя культуры бакгэрый (пераважна малочна-кіслых), дражджэй або плесневых грыбоў, якія выклікаюць браджэнне і выкарыстоўваюцца ў вытв-сці ў асн. харчовых прадукгаў. Мікраарганізмы, якія ёсць y 3., трапляючы ў натуральны субстрат (малако, сумесь мукі з вадой, сок вінаграду і інш.), размнажаюцца, выклікаюць малочнакіслае, прапіёнава-кіслае або спіртавое браджэнне і ўтвараюць араматычныя арган. рэчывы. 3. ўжываюць для атрымання сыраквашы, ацыдафіліну, кумысу, кефіру, масла, некат. сартоў сыру, вінаграднага віна, кіслага хлеба, a таксама пры сіласаванні кармоў. ЗАКІДНАЯ Т&ХНІКА ў д р а ў л я ным д о й л і д с т в е , спосаб узвядзення будьшкаў і збудаванняў з асобных праслаў, зробленых з бярвён, брусоў, плашак, дыляў, дош ак і інш., канцы якіх устаўлены ў шулы (вертыкальна пастаўленыя бярвёны або брусы з пазамі). На тэр. Беларусі вядома ў жытлах з каменнага веку. У 16 — пач. 20 ст. выкарыстоўвалася пераважна ў гасп., вытв. і некат. грамадскіх будынках (хлявы, аборы, гумны, адрыны, корчмы, крамы, склады, бровары і інш.), агароджах. У сядзібнай забудове часам замест драўляных шулаў выкарыстоўваліся мураваныя слупы. Цяпер З.т. вьікарыстоўваюць y гасп. пабудовах на вёсцы. ЗАКІНТАС, 3 a к і н ф, (Zakynthos), востраў y Іанічным м., самы паўднёвы ў групе Іанічных астравоў. Тэр. Грэцыі. Пл. 408 км2. Аддзелены ад п-ва Пелапанес пралівам Закінтас (шыр. каля 20 км). Зах. палова вострава гарыстая (вапняковы масіў выш. да 756 м), зараснікі маквісу і фрыганы; на У узгорыстая раўніна з садамі, вінаграднікамі, гаямі аліваў. Клімат міжземнаморскі, ападкаў да 1000 мм за год. Радовішча асфальту. Гал. горад і порт Закінтас. ЗАКЛАД, гл. Залог. ЗАКЛАДНІКІ, цяглыя сяляне, якія пераходзілі ў залежнасць да феадалаў, каб пазбавіцца ад цяжкіх падаткаў і павіннасцей на карысць дзяржавы або злоўжыванняў ураднікаў. Яны трацілі асабістую свабоду, вымушаны бьші плаціць феадалу натуральныя і грашовыя падаткі. Велікакняжацкія ўлады змагаліся супраць закладніцтва, бо яно змяншала колькасць дзярж. сялян і скарачала дзярж. даходы. У 15— 16 ст. закладніцтва было пашырана y Полацкай зямлі. ЗАКЛАДНІЦТВА, пераход дзярж. цяглых людзей да феадалаў y Рус. дзяржаве 13 — пач. 18 ст. Каб пазбавіцца цяжкіх дзярж. падаткаў і павіннасцей, збяднелыя сяляне і гараджане дамаўляліся («закладваліся») з феадаламі перайсці да іх, калі будуць зменшаны павіннасці. Пры гэтым закладнікі трацілі асабістую
505
заклю чны
свабоду і траплялі ў залежнасць да феадала. Упершыню 3. ўпамінаецца ў дагаворнай грамаце 1266 Ноўгарада з цвярскім князем. Урад, не задаволены памянш эннем даходаў ад скарачэння цяглых сялян, Судзебнікам 1550 забараніў гандл. людзям «закладвацца» за манастыры, a ў 1584 — свецкім феадалам прымаць закладнікаў. Пастановы 1619, 1638 абавязалі закладнікаў вярнуцца на старыя месцы. 3. фармальна забаронена Саборным улажэннем 1649, аднак існавала да пач. 18 ст. Дакументы 15— 16 ст. сведчаць пра існаванне 3. і на П олацкай зямлі. ЗАКЛЁПАЧНАЕ ЗЛУЧЙННЕ, нераздымнае злучэнне дэталей з дапамогай заклёпак (метал. стрыжняў з закладнымі галоўкамі). Робіцца ўнахлёстку, ус-
а
б
З а к л ё п а ч н а с элу чэнн е: a — с х е м а з л у ч э н н я (1, 2 — з а м ы к а л к н а я і з а к л а д н а я га л о ў к і; 3 — с т р ы ж а н ь за к л ё га с і, 4 — д э т а л і, я к ія зл у ч а ю ц ц а ) ; б — п а ш ы р а н ы я т ы п ы з а к л ё п а к (1 — 3 — 3 п а т а й н о й , п а ў п а т а й н о й , п л о с к а й га л о ў к а м і; 4 к а н іч н а я з п а д г а л о ў к а м ).
тык з адной або двума накладкамі. Выкарыстоўваецца ў канструкцыях, якія працуюць ва ўмовах ударных і вібрацыйных наірузак, для змацавання дэталей, якія не зварваюцца або не дапускаюць награвання, і інш. З.з. выцясняюцца болын эканамічнымі зварнымі і клеявымі злучэннямі. ЗАКЛІЧКІ, абрадавыя песні магічнай функцыі са зваротам да аб’екта клічу. Найчасцей аб’ектам звароту выступалі поры года, святы (Вясна, Каляда, Купала), стыхіі, прыродныя з’явы (сонца, дождж, хмара), прадстаўнікі жывёльнага і расліннага свету. Заклінальны характар гэтых песень родніць іх з замовамі. Інтанацыя клічу найб. выразная ў вясновых 3. Звароты да вясны ў першай страфе, дапоўненыя выгукамі «Гу!» ў канцы кожнай страфы, найб. поўна выяўляюць функцыян. прызначэнне гэтых 3. Страта магічнай функцыі прывяла да пераходу некат. 3. y дзіцячы фальклор. Літ:. Б а р т а ш э в і ч Г.А. В е р ш а в а н ы я ж а н р ы б е л ар у с к а га д з іц я ч а г а ф а л ь к л о р у . М н ., 1976; Д о в ж е н о к Г.В. У к р аіін сы о ій д н т я ч н й ф о л ь к л о р : (В ір ш о в а н і ж а н р н ). К н'ів, 1981; М е л ь н н к о в М .Н . Р у с с к н й д е т с к н й ф о л ь к л о р . М ., 1987. Г.А.Барташэвіч.
з а к л н Ьч н ы
АКТ НАРАДЫ п а БЯСП ЕЦ Ы I С У П РАЦ 0ЎНІЦТВЕ Ў ЕЎРО П Е, Х е л ь с і н к с к і а к т . Падпісаны 1.8.1975 y Хельсінкі кіраўнікамі урадаў 33 еўрап. дзяржаў, a таксама ЗШ А і Канады. У ім зафіксаваны да-
506
ЗАКМАН
моўленасці, дасягнутыя на Нарадзе па бяспецы і супрацоўніцгве ў Еўропе, y т.л. 10 прынцыпаў узаемаадносін паміж дзяржавамі ( т.зв. Кодэкс мірнага суіснавання): суверэнная роўнасць, павага правоў, уласцівых суверэнітэту; непрымяненне сілы ці пагрозы сілай; непарушнасць гранід; тэр. цэласнасць дзяржаў; мірнае ўрэгуляванне спрэчак; неўмяшанне ва ўнутр. справы; павага правоў чалавека і асн. свабод; раўнапраўе і права народаў самастойна вызначаць свой лёс; супрацоўніцтва паміж дзяржавамі; добрасумленнае выкананне абавязкаў па міжнар. праве. Л.М.Драбовіч.
Б.Закман.
С.І.Законнікаў.
ЗАКМАН (Sakman) Берт (н. 16.2.1942, г. Штутгарт, Германія), нямецкі ўрач і біяфізік. 3 1974 y Ін-це біяфіз. хіміі М.Планка ў г. Гётынген (з 1989 Ін-т мед. даследаванняў, г. Гайдэльберг). Навук. працы па метадах фіксацыі эл. патэнцыялаў на клетачнай мембране і іх выкарыстанні для вывучэння будовы і функцый адзіночных іонных каналаў y розных тыпах клетак. Нобелеўская прэмія 1991 (разам з Э .Неерам). 3AKÔBAHKA, Г у л е в і ц к і к а н а л , рака ў Калінкавідкім і Мазырскім р-нах Гомельскай вобл., левы прыток р. Прыпяць. Даўж. 42 км. Пл. вадазбору 306 км2. Пачынаецца за 2 км на ПнУ ад в. Лозкі Калінкавіцкага р-на, цячэ па раўніне Гомельскае Палессе. Асн. прыток — р. Дымарка (злева). Даліна невыразная, пойма асушаная. Рэчышча ад вытоку на працягу 38,5 км каналізаванае, шыр. яго ад 3 да 10 м. ЗАКОЗЕЛЬ, вёска ў Драгічынскім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 13 км на ПдЗ ад горада і 8 км ад чыг. ст. Драгічын, 118 км ад Брэста. 767 ж., 310 двароў (1997). Спіртзавод. Клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. П омнік землякам. Помнік архітэктуры — сядзіба (19 ст.). Каля вёскі — магіла ахвяр фашызму. 3AKÔH, унутраная істотная і ўстойлівая сувязь з’яў, якая абумоўлівае іх развіццё і ўпарадкаванае змяненне. Паняцце 3. блізкае да паняцця заканамернасці як сукупнасці ўзаемазвязаных па змесце законаў, якія забяспечваюць устойлівую тэндэнцыю або накіраванасць ў з.мя-
ненні сістэмы. 3. выяўляе і адзін з бакоў сутнасці (гл. Сутнасць і з ’я ва). У сістэме аб’ектыўнага ідэалізму ён трахтуецца як выяўленне сусв. розуму, увасобленага ў прыродзе і грамадстве. 3 пункту погляду суб’ектыўнага ідэалізму 3. прыўносіцца ў рэальны свет суб’ектам, які яго пазнае: розум дае законы прыродзе. Дыялект. матэрыялізм зыходзіць з таго, што 3. мае аб’ектыўны характар, выражае рэальныя адносіны рэчаў і адлюстроўвае іх y свядомасці. На ранніх ступенях развіцця навукі ўстанаўліваліся эмпірычныя, або фенаменалагічньм 3., якія выяўлялі сувязь паміж уласцівасцямі рэчаў і з’яў, што назіраліся пачуццёва (напр., Бойля— Марыёта закон). Тэарэт. 3. раскрываюць глыбокія ўнутр. сувязі працэсаў, механізмы іх выкарыстання, уводзяць аб’екты (малекулы і атамы), што назіраюцца тэарэтычна. 3 пункгу погляду дакладнасці прадказанняў адрозніваюць статыстычныя і дынамічныя законы. У залежнасці ад ступені агульнасці і сферы дзеяння адрозніваюць прыватныя, або спецыфічныя 3., якія выражаюць сувязь паміж канкрэтнымі фіз., хім. або біял. ўласцівасцямі (напр., 3. узаемасувязі масы і энергіі), і ўсеагульныя, або універсальньы 3., якія выражаюць узаемасувязь паміж універсальнымі ўласцівасцямі і атрыбутамі матэрыі (напр., 3. захавання і ператварэння энергіі, 3. сусв. прыцягнення, 3. дыялектыкі). Паміж агульнымі і прыватнымі законамі існуе дыялект. ўзаемасувязь: агульныя 3. дзейнічаюць праз прыватныя, a апошнія уяўляюць сабой праяўленне агульных. Чалавек я к звяно натуральнага працэсу сам падпарадкоўваецца 3. гэтага працэсу. Але дзякуючы свайму веданню прыроды ён можа ўнутры вядомых межаў выкарыстоўваць y сваіх інтарэсах яе ўласныя заканамернасці. 3. дапамагаюць людзям тлумачыць з ’явы <Г працэсы рэчаіснасці, прымаць рашэнні і ажыццяўляць практычныя пераўтварэнні ў розных сферах дзейнасці. С.Ф.Дубянецкі. 3AKÔH (юрыд.), нарматыўна-прававы акт, прыняты вышэйшым прадстаўнічым органам дзярж. улады або шляхам усенар. галасавання (рэферэндуму). 3. рэгулюе найб. важныя грамадскія адносіны, валодае вышэйшай юрыд. сілай y адносінах да нарматыўных актаў усіх інш. органаў дзяржавы. Ён складае аснову сістэмы права дзяржавы. Як самаст. крыніда права 3. склаўся яшчэ ў старажытнасці і прыйшоў на змену прававому звычаю. Для 3. характэрны асобы парадак прьшяцця, спец. заканатворчая працэдура, якая распадаецца на шэраг стадый: заканадаўчую ініцыятыву, абмеркаванне праекта, прыняцце 3., абнародаванне закону. Адрозніваюць канстытуцыйны 3., які змяняе канстытуцыю, уносіць y яе папраўкі і дапаўненні або па сваёй сутнасці і важнасці рэгулюемых адносін прыраўноўваецца да канстытуцыі, і звычайны 3., які выдаецца ў адпаведнасці з канстытуцьмй. Асн. 3. дзяржавы з ’яўляецца канстыту-
цыя, У федэратыўных дзяржавах адрозніваюць 3. федэральныя і 3. суб’ектаў федэрацыі. Асобную катэгорыю складаюць надзвычайныя 3., якімі ў час абвешчанага ў краіне надзвычайнага становішча абмяжоўваюцца правы і свабоды грамадзян і правы юрыд. асоб (гл. Hadзвычайнае заканадаўства). ЗАКОНАПРАЕКТ, тэкст прапанаванага да прыняцдя закону, падрыхтаваны для ўнясення на разгляд заканад. оргаш або на рэферэндум. Працэс падрыхтоўкі 3. ўключае прыняцце рашэння аб падрыхтоўцы праекта, выпрацоўку яго тэксту, абмеркаванне і дапрацоўку першапачатковага праекта, узгадненне яго з усімі зацікаўленымі органамі і арг-цыямі. Пасля завяршэння падрыхтоўкі 3. уносідца на разгляд заканад. органа J парадку заканадаўчай ініцыятывы. ЗА К0Н Н АСЦБ, в я р ш э н с т в а зак о н у, няўхільнае выкананне законаў i адпаведных ім іншых прававых актаў усімі органамі дзяржавы, службовымі асобамі, грамадзянамі і грамадскімі арг-цыямі; адзін з элементаў дэмакратыі і прававой дзяржавы. Прынцып 3. дэкларуе Канстытуцьм Рэспублікі Беларусь, паводле якой дзяржава, усе яе органы і службовыя асобы дзейнічаюць y межах Канстытуцыі і прьшятых y адпаведнасці з ёю актаў заканадаўства. Прававьм акты або асобныя палажэнні, прызнаныя ва ўстаноўленым законам парадку супярэчнымі Канстытуцыі, не маюць юрыд. сілы. ЗА К0Н Н ІКАЎ Сяргей Іванавіч (н. 16.9.1946, в. Слабада Бешанковіцкага р-на Відебскай вобл.), бел. паэт. Скончыў БДУ (1969). Настаўнічаў, працаваў y прэсе, з 1978 y апараце Ц К КПБ, з 1986 гал. рэдакгар час. «Полымя». Друкуецца з 1963. Паэзіі ўласцівы грамадз. пафас, публідыстычнасць, любоў да роднай зямлі, адстойванне сапраўдных духоўных каштоўнасцей, увага да перажьгоанняў лірычнага героя ў спалучэнні з непрыняццем мяшчанства, спажывецкай маралі. У паэме «Чорная быль» (1990) успрыманне чарнобыльскай трагедыі як драмы народа, знаку катастро фы, болю ў яе сусв. апакаліпсічНьм вызначэнні. Аўтар зб-каў паэзіі «Бяседа» (1973), «Устань да сонда» (1976), «Пакуль жыве мая бяроза» (1981, Літ. прэмія імя А.Куляшова 1982), «Вера, Надзея, Любоў» (1983), «Прысак часу» (1986), «Сутнасць», «Вечная далеч» (абодва 1987), «Заклінанне» (1991, Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Купалы 1992), кніг эсэістычна-публідыстычнай прозы «Беларускае сэрца» (1993), «Вячэра пад райскім дрэвам» (1996). Тв.: С в я т а я в о л я : В ы б р . л ір ы к а . М н ., 1993. А.І.Сямёнава. ЗА К 0Н Ы I ЗВЬІЧАІ ВАЙНЫ, сукупнасць прынцыпаў і норм міжнар. права, якія рэгулююць адносіны паміж дзяржавамі па пытаннях, звязаных з вядзеннем вайны. Абмяжоўваюць выбар сродкаў і метадаў узбр. барацьбы, забараняюць выкарыстанне найб. жорсткіх з іх, устанаўліваюць крымін. адказнасць за
,
| I I I 1 1 і !
|
I
ваенныя эдачынствы, чым аб’ектыўна садзейнічаюць абмежаванню маштабаў узбр. канфліктаў. Пачалі складвацца даўно. У 19 ст. прыняты першыя міжнар. акты аб правілах вядзення вайны. Агульнапрызнаныя 3. і з.в. ўвасоблены ў Гаагскіх канвенцыях 1899, 1907, 1954, Жэнеўскім пратаколе 1925 аб забароне выкарыстання на вайне ўдушлівых, ядавітых і інш. падобных газаў і бактэрыял. сродкаў, Жэнеўскіх канвенцыях 1949 аб абароне ахвяр вайны, Канвенцыі 1980 аб забароне або абмежаванні некат. відаў звычайнай зброі, якія лічацца празмерна жорсткімі або маюць невыбіральнае дзеянне, y статутах і прыгаворах Нюрнбергскага і Такійскага Міжнароднага ваен. трыбуналаў.
Страха закотам : 1 — л ем ягі; 2 — латы.
3AKÔT, старадаўняя канструкцыя страхі сял. хат і гасп. пабудоў на Беларусі. Бярвёны тарцовай сцяны вышэй верхняга вянка зруба паступова ўкарочваліся, сцяна набывала выгляд ступеньчатага трохвугольніка. На выступы клалі падстрэшныя жэрдкі-латы, якія служылі асновай страхі. ЗАКРАІНА, паласа адкрытай вады паміж ледзяным покрывам і берагам. Утвараецца на рэках перад крыгаломам, a на морах і азёрах пры адрыве прыпаю ад берага пад уздзеяннем ветру, цячэнняў або ў выніку скразнога раставання лёду. ЗАКРАЙЫ, палосы нерухомага тонкага лёду, якія ўтвараюцца ўэдоўж берагоў рэк, азёр і вадасховішчаў пры незамёрзлым вадаёме. Першасныя 3. ўзнікаюць восенню каля берагоў на мелкаводных участках з павольным цячэннем, наносныя — y выніку прымярзання да берагоў лёду, прынесенага ў час крыгаходу, рэшткавыя застаюцца каля берагоў вясной пры раставанні лёду. ЗАКР0ЙНАЯ МАШЫНА, рaс к р о й н а я м а ш ы н а , машьша для выразання дэталей швейных вырабаў са слаёў (насцілу) палотнаў тканіны, трыкатажу або інш. матэрыялаў. Вышыня насцілу — да 30 см. Рэжучы інструмент y перасоўных З.м. — стальны пласціністы нож, які робіць верт. зваротнапаступальны рух, або вярчальны дыск; y стацыянарных — бясконцая стальная стужка-нож, нацягнутая на шківы. Укараняюцца лазерныя З.м. ЗАКРЎТАЧНАЯ МАШЬІНА, машьша дім герметычнага закрывання кансервавых бляшанак і слоікаў. Асн. частка З.м. — закрутачны механізм, які абкочвае закрутачныя ролікі вакол слоіка (бляшанкі). Пры абкочванні ролікі дэфармуюць накрыўку і ўтвараюць пад-
войнае шво ў бляшанцы ці шчыльнае злучэнне са слоікам. Адрозніваюць З.м. вакуумныя і бязвакуумныя, адна- і шматшпіндэльныя, аўтам. і паўаўтаматычныя. Аўтам. З.м. за мінуту апрацоўваюць да 500 бляшанак або да 200 слоікаў. ЗАКРУТКІН Віталій Аляксавдравіч (27.3.1908, г. Феадосія, Украіна — 9.10.1984), рускі пісьменнік. Скончыў Благавешчанскі пед. ін-т (1932). Друкаваўся з 1926. Першая аповесць «Акадэмік Плюшчоў» (1940). Творы ваен. часу ў кнігах «Карычневая чума» (1941), «Сіла» (1942), «Каўказскія запіскі» (1947). Працоўныя будні рыбакоў y рамане «Плывучая станіца» (1950, Дзярж. прэмія СССР 1951). Аўтар рамана-эпапеі «Стварэнне свету» (кн. 1— 3, 1955— 78, Дзярж. прэмія СССР 1982), рамана «Ля мора Азоўскага» (1946), аповесці «Маці Чалавечая» (1969; на бел. мову ўрывак пераклаў У.Шахавец) і інш. Тв.\ С о б р . со ч . Т . 1— 4. Р о с т о в н / Д , 1977—
507
ЗАКУШНЯК
Томскі ун-т (1956). 3 1971 y Ін-це тэхн. кібернетыкі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па тэорыі дыскрэтных сістэм, тэарэт. асновах інфармац. тэхналогій і інтэлектуальных сістэм праектавання. Распрацаваў метады лагічнага праектавання дыскрэтных прылад, рашэння лагічных ураўненняў і камбінаторных задач аўтаматызаванага праектавання і штучнага інтэлекту. Тв:. Л о г н ч е с к н й с н н т е з к а с к а д н ы х схем . М ., 1981; Л о г н к а р а с п о з н а в а н н я . М н ., 1988.
ЗАКС (Sachs) Нэлі (10.12.1891, Берлін — 12.5.1970), нямецкая паэтэса. У 1940 эмігрыравала ў Швецыю. Аўтар
80; Б ел . п ер . — y к н .: К в іт н е й , Р а д зім а , к р а с у й , ж ы ц ц ё . М н ., 1978. Літ.: П е т е л н н В .В . В н т а л н й З а к р у г к л н М „ 1969.
ЗАКРЫТАЕ MÔPA ў м і ж н а р о д н ы м п р a в е, мора, якое абмывае берагі некалькіх дзяржаў і па сваім геагр. становішчы не можа быць выкарыстана для транзітнага праходу праз яго ў інш. мора. Доступ з адкрытага мора ў закрытае ажыццяўляецца па вузкіх марскіх шляхах, якія вядуць толькі да берагоў дзяржаў, размешчаных вакол З.м. Паводле канцэпцыі З.м. ў яго не павінны дапускацца ваен. караблі непрыбярэжных краін. ЗА КРбЎСКІ Аркадзь Дзмітрыевіч (н. 22.5.1928, С.-Пецярбург), бел. вучоны ў галіне тэхн. кібернетыкі і інфарматыкі. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1972), д-р тэхн. н. (1967), праф. (1969). Скончыў
П е р а с о ў н а я за к р о й н а я м а ш ы н а з в е р т ы к а л ь н ы м наж ом .
А Д з .З а к р э ў с к і.
Н .З а к с .
зб-каў «У жыллі смерці» (1947), «Зорнае зацьменне» (1949), «I ніхто не ведае далей» (1957), «Уцёкі і ператварэнне» (1949), «Смерць яшчэ святкуе жыццё» (1961), 14 п ’ес (зб. «Знакі на пяску», 1962). Нобелеўская прэмія 1966. Тв.: Р ус. п ер . — З в е а д н о е за тм е н м е. М ., 1993.
ЗАКУПЫ, катэгорыя залежнага сялянства ў Кіеўскай Pyd і ВКЛ. 1) Паводле Рускай Праўды 3. станавіліся збяднелыя сяляне, якія бралі ў феадала грашовую пазыку («купу») і павінны былі працаваць y яго гаспадарцы, пакуль не вернуць яе. У адрозненне ад поўных халопаў 3. маглі звярнуцца ў суд са скаргамі на пана, з дазволу пана пайсці на пошукі грошай. У выпадку продажу 3. y халопы без законных падстаў пан плаціў штраф, a 3. станавіўся вольным. 2) У ВКЛ 14— 16 ст. 3. — даўжнікі феадалаў, якія закладвалі сваю асобу ў няволю, пакуль не адпрацуюць доўг y гаспадарцы пана. 3 сярэдзіны 16 ст. з запрыгоньваннем асн. масы сялянства 3. паступова знікаюць. ЗАКУШ НЙК Аляксандр Якаўлевіч (10.3.1879, г. Адэса, Украіна — 21.4.1930), артыст эстрады, заснавальнік жанру «вечары апавяданняў». Сцэнічную дзейнасць пачаў y 1906 як драм. акцёр. 3 1910 выступаў з канцэртамі, як аўгар, рэжысёр і выканаўца твораў л-ры з эстрады: «Паўстанне анёлаў» А.Франса, «Егіпецкія ночы» А.Пушкіна, «Тарас Бульба» М.Гогаля, «Кацюша Маслава» паводле Л.Талстога, «Прыніжаныя і зняважаныя» Ф.Дастаеўскага і інш.
508
зал
ЗАЛ, y міфалогіі каўказска-іберыйскіх народаў (лакцаў, цахураў, рутульцаў, аварцаў, татаў) вярхоўны бог. Лічылася, што 3. жьгее на небе, ён вечны, усёвідушчы, усёмагутны, усёпераможны і літасцівы ўладар неба і зямлі. Ад яго залежыць дабрабыт на зямлі; сумленных і добрых людзей ён робіць багатымі, бессардэчных і прагных — жабракамі, пазбаўляючы іх розуму. 3 распаўсюджаннем ісламу 3. сталі атаясамліваць з алахам. 3ÂJIA СПАРТЬІЎНАЯ, гл. ў арт. Спартыўна-гімнастычная зала. ЗАЛАЯЙННЕ ОЙЛАЎ, з а л а ж э н не г а р ы з а н т а л е й , адлегласць паміж дзвюма сумежнымі гарызанталямі на тапаграфічнай карце або плане, што дазваляе вызначыць стромкасць схілаў y патрэбным месцы без назіранняў на мясцовасці. Залежыць ад стромкасці схілаў і прынятай для карты вышыні сячэння. Чым больш стромы схіл на мясцовасці, тым меншая адлегласць паміж гарызанталямі на карце (пры аднолькавай вышыні сячэння). ЗАЛАЗЫ, другая назва балота АстравыДулебы. 3AJIATABÔ4KI (Chrysopidoe), сямейства насякомых атр. сеткакрылых. Каля 800 відаў. Пашыраны ўсюды, акрамя Антарктыды і Новай Зеландыі. Трапляюцца часцей на лісці дрэў і кустоў. На Беларусі найчасцей трапляюцца 3. звычайная (Chrysopa camea) i 3. жамчужная (Ch. perla). Д а ў ж . 1— 1,5 с м . Ц е л а с в е т л а -з я л ё н а е . К р ы л ы п р а з р ы с т ы я , с в е т л ы я , в я с ё л к а в а - аб о п е р л а м у т р а в а -п е р а л ів іс т ы я (р а зм а х 19— 50 м м ), з гу сто й с е т к а й ж ь ш а к . В у сік і н іт к а п а д о б н ы я . В о ч ы в ы п у к л ы я , за л а ц іс т ы я (а д с ю л ь н а з в а ). А д к л а д в а ю ц ь я й ц ы н а л іс ц е р а с л ін . Л іч ы н к і падоўж аны я, верацёнападобны я, зв ер х у п а б а к а х п у ч к і в а л а с к о ў . Л іч ы н к і і д а р о с л ы я — д р а п е ж н ік і, к о р м я ц ц а т л я м і, ш ч ы т о ў к а м і, в у с е н я м і, к л я ш ч а м і, н е к а т . — н е к т а рам . А к гы ўн ы я ўн ачы .
ЗАЛАТАГ0РАЎ Уладзімір Рыгоравіч (н. 30.5.1931, с. Стараюр’ева Тамбоўскай вобл., Расія), бел. вучоны-эканаміст. Канд. эканам. н. (1966), праф. (1991). Скончыў Ленінградскую лесатэхн. акадэмію (1954). Працаваў нач. лесапункта, гал. інжынерам леспрамгаса. 3 1965 y Бел. дзярж. тэхнал. ун-це (з 1996 заг. кафедры эканомікі і кіравання на прадпрыемствах хіміка-ляснога комплексу). Даследуе праблемы сац.-эканам. эфектыўнасці прамысл. вытв-сці, капітальных укладанняў і новай тэхнікі. Аўтар эканам. слоўнікаў і даведнікаў, падручнікаў і вучэбна-метадычных дапаможнікаў для ВНУ. Тв:. Э н ц н к л о п е д н ч е с к н й с л о в а р ь п о э к о н о -
К р ы л ы ў р а зм а х у д а 3 ,5 с м , а ф а р б о ў к а б е л а я , н а п я р э д н іх к р ы л а х з р э д к у ч о р н ы я к р о п к і; н а к а н ц ы б р у ш к а п у ч о к з а л а ц іс т ы х в а л а с к о ў (а д с ю л ь н а з в а ). Я й ц а к л а д к і (н а л іс ц і) п р ы к р ы в а ю ц ц а в а л а с к а м і. Ш а р а в а т а -ч о р н ы я в у с е н і д аў ж . д а 3,5 с м , б а р о д а ў ч а т ы я , з п я к у ч ы м і в а л а с к а м і, я к ія п р ы с у т ы к н е н н і з ім і в ы к л ік а ю ц ь м о ц н а е р а з д р а ж н е н н е с к у р ы і с л ізіс т ы х а б а л о н а к . З ім у ю ц ь гр у п а м і (п а 2 0 0 — 300) y гн ё зд а х з л іс ц я . З н іш ч а ю ц ь п у п ы і і і к і і л іс ц е п л а д о в ы х і л я с н ы х л іс ц е в ы х д р эў .
ЗАЛАТАР0ВА Марыя Міхайлаўна (17.9.1907, г. Вазнясенск, Украіна — 14.2.1979), бел. вучоны ў галіне афтальмалогіі. Д-р мед. н. (1951), праф. (1952). Скончыла Адэскі мед. ін-т (1930). У 1951— 54 заг. кафедры Віцебскага мед. ін-та. 3 1954 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў. Навук. працы па лячэнні эпідэмічнага кан ’юнктывіту, па вызначэнні афтальмалагічных прыкмет пры розных хваробах. Тв:. О ф т а л ь м о л о г а ч е с к н е с н м п т о м ы п р н р а з л н ч н ы х за б о л е в а н н я х о р га н м зм а . М н ., 1965; О ф т а л ь м о л о г н ч е с к н е с н м п т о м ы п р н б о л е з н я х Л О Р - о р г а н о в н п о л о с т н р т а . М н ., 1969; Н з б р а н н ы е р а эд ел ы к л н н к ч е с к о й о ф т а л ь м о л о г н н / / О ф т а л ь м а л о г а я . М н ., 1973.
ЗАЛАТАР0Ў Васіль Андрэевіч (7.3.1872, г. Таганрог, Расія — 25.5.1964), рускі і бел. кампазітар, педагог. Засл. арт. Расіі (1932), нар. арт. Беларусі (1949). Праф. (1918). Вучыўся ў Прыдворнай пеўчай капэле ў Ы.Балакірава i A.Лядава, скончыў Пецярбургскую кансерваторыю (1900, клас М . Рымскага-Корсакава). У 1909— 33 выкладаў y кансерваторыях і муз.-драм. ін-тах y Расіі і на Украіне, y 1933— 41 — y Бел. кансерваторыі. Творча развіваў рэаліст. традьшыі рус. класічнай музыкі. Напісаў шэраг твораў на матэрьмле фальклору розных народаў, y т л . ўкр., узб., малд., туркм. і інш. У бел. муз. культуру арганічна ўвайшлі яго балет па матывах нар. легенд «Князь-возера» (паст. 1949, Дзярж. прэмія СССР 1950; на тую ж музыку паст. балеты «Аповесць пра каханне», 1953, і «Палымяныя сэрцы», 1955); сімфонія «Беларусь» (4-я, 1934), танц. сюіта і уверцюра-фантазія на бел. тэмы (1937) для сімф. арк.; Маленькая сюіта на тэмы зах.-бел. нар. песень для хору a капэла (1943); цыкл апрацовак нар. песень для
м ю се. М н ., 1997.
ЗАЛАТАГЎЗКА (Euproctis chrysorrhoea), матыль сям. ваўнянак. Пашыраны ў Еўропе, М. Азіі, Паўн. Афрыцы і Паўн. Амерыцы. Н а Беларусі часам назіраецца масавы лёт y садах, парках, лісцевых лясах.
Залатагузка: 1 — м а т ы л ь ; 2 — в у с е н ь ; 3 — п а ш к о д ж а н а е л іс ц е .
голасу з сімф. арк. «Кантрасты» (1939). Сярод інш. твораў: опера «Дзекабрысты» (паст. 1925), 4 кантаты, 6 сімфоній, 6 стр. квартэтаў і інш. Аўтар манаграфіі «Фуга» (1932) — першай рус. працы, спецыяльна прысвечанай гэтай муз. форме. Літ. тв.: В о с п о м н н а н м я ... М ., 1957; Фуга. 3 нэд. М ., 1965. Літ:. Н н с н е в н ч 1964.
С . В .А З о л о т а р ев . М.,
С.Г.НісневЫ.
В.АЗалатароў.
ЗАЛАТАР0Ў (I в a н о ў ) Карп Іванаў (?— 1698), жывапісец і залатапісец y Маскоўскай дзяржаве. Паходзіў з Беларусі. У канцы 1650-х г. працаваў y Нова-Іерусалімскім манастыры каля Масквы, потым «жалаваны» жывапісец Маскоўскай Аружэйнай палаты. Выконваў (з І.Безміным) жьшапісныя творы для Церамнога палаца Маскоўскага Крамля, размалёўваў слупы ў Пакроўскім саборы і печы ў царскіх харомах с. Ізмайлава, Троідкую праязную вежубраму ў Крамлі, іканастас Сергіеўскай царквы с. Вараб’ёва. Аўтар партрэта патрыярха Іаакіма (1678), абразоў «Пакуты божыя», «Уваскрэсенне Хрыста», «Пакровы Маці Божай», харугваў з карцінамі «Уваскрэсенне Хрыста» і «Успенне Багародзіцы» для Страснога манастыра ў Маскве. Удзельнічаў y стварэнні іканастасаў царквы Успення Багародзіцы ў трапезнай Новадзявочага манастыра (1685), Вял. сабора Данскога манастыра ў Маскве (1698) і інш. Намаляваў на паперы «12 месяцаў і бегі нябесныя», прапісваў золатам чарцяжы і тэкст рукапіснай кнігі «Пра млынавую будову». Меў вучняў. ЗЛЛАТАРЭНКА Іван Нічьшаравіч (?— 7.10.1655), паплечнік Ь.Хмяльніцкага. Нежынскі палкоўнік (з 1653). 3 1654 наказны гетман укр. казацкага 20-тысячнага войска (Нежынскі, Старадубскі і Чарнігаўскі палкі). У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 пасланы на Беларусь y распараджэнне цара Аляксея Міхайлавіча. У 1654 заняў Гомель, Рэчьшу, Ж лобін, Стрэш ын, Рагачоў, Прапойск, Чачэрск і Новы Быхаў, y 1655 — Бабруйск, Глуск, Каралеўскую Слабаду, Свіслач, Койданава, разам з рас. войскамі ўдзельнічаў y захопе Мінска і Вільні. Загінуў y час Быхава аблогі 1654— 55. ЗАЛАТАЦВЁТ, кветкавая расліна, гл. ў арт. Хрызантэма. ЗАЛАТАя АРДА (Улус Джучы), феад. дзяржава на тэр. Сярэдняй Азіі і Усх.
Еўропы ў 13— 15 ст. Узнікла ў пач. 1240-х г. Займала тэр. Зах. Сібіры, Паўн. Харэзма, Волжскай Булгарыі, Паўн. Каўказа, Крыма, стэпаў ад Волгі да Дуная; трымала ў васальнай залежнасці рус. землі. Напачатку займала зах. ч. імперыі Чынгісхана — тэр. ўдзельнага княства (улуса) яго сы на Джучы (адсюль адна з назваў З.А.). Самаст. дзяржавай стала пры Батыі, сыне Джучы. Усх. ч. улуса Джучы (Зах. Сібір) атры-
раёнах — Урус-хан. Унутр. бязладдзе З .А скарысталі маскоўскія князі. У Кулікоўскай бітве 1380 войскі Мамая пацярпелі паражэнне. Часовае аднаўленне адзінства ЗА . адбылося пры хане Тахтамышу, які ў 1380 разбіў Мамая на р. Калка, a праз 2 гады заняў і спаліў Маскву. Але правіцель Сярэдняй Азіі Тамерлан (Цімур) y 1391 і 1395 разбіў войскі Тахтамыша, разрабаваў сталіцу. Н а гэтым скончылася адзінства З.А.
ЗАЛАТАЯ
509
с к а м с ы н Т а х т а м ы ш а ц а р э в іч Д ж э д а л -а д -д з ін , я к і п р ы м а ў у д зел y Грунвальдскай бітве 1410 с у п р а ц ь Т э ў т о н с к а г а о р д э н а . С я р о д ц ю р к с к іх н а р о д а ў В К Л м е л а с л ав у н а д з е й н а г а п р ы с т а н іш ч а . Т у т з н а й ш л і п р ы т у л а к м н о г ія зв е р г н у т ы я ханы . Літ:. Е г о р о в В Л . Н с т о р н ч е с к а я г е о ір а ф н я З о л о т о й О р д ы в X I I I — X IV вв . М ., 1985; Я г о ж . З о л о т а я О р д а: м н ф ы н р е ал ь н о с т ь . М „ 1990. І.Б.Канапацкі.
М едаль
«Залатая Чорка»
Прыблізныя межы дзярж авы Чынгісхана на 1227г.
Межы р ускіх земляў і ннястваў да татара-мамгольснага нашэсця
Прыблізныя межы тэрыторыі Залатой Арды ў 2-й палове XIII ст
Рускія землі і княствы, падуладныя Залатой Ардзе Сталіцы мангольсніх дзярж аў
мала назву Блакітнай Арды. Батый y выніку паходаў 1236— 40 далучыў да сваіх уладанняў Паволжа, кіпчацкія стэпы (гл. Дэшт-і-Кіпчак), Паўн. Каўказ, Крым, Харэзм, пакарыў рус. княствы. У сярэдзіне 13 ст. хан Берке [1258—66] прыняў іслам і не стаў прызнаваць вярх. улады мангольскага хана. Напачатку сталіцай З.А. быў г. СарайБату (каля сучаснай Асграхані), з 1-й пал. 14 — г. Сарай-Берке (каля сучаснага Валгаграда). Пра ператварэнне З.А. ў самаст. дзяржаву сведчыць чаканка манеты з імем 5-га хана Менгу-Цімура [1267—80], Пасля яго смерці ў выніку міжусобных войнаў перамагла частка арыстакратыі мусульм. веравызнання. Яна вылучыла на ханскі пасад Узбека [1313—42], унука Менгу-Цімура. Пры Узбеку і яго сыне Джанібеку [1342— 57] ЗА. стала адной з вял. дзяржаў сярэдневякоўя. У выніку шматлікіх прыдворных змоў і смут З.А. фактычна распалася ў 1370-я г. на 2 часткі: y раёнах на 3 ад Волгі правіў цемнік М амай, ва ўсх.
Апошнюю спробу аб’яднаць дзяржаву ў пач. 15 ст. зрабіў Едыгей. Складаньм працэсы феад. драблення прывялі ў 2-й пал. 15 ст. да распаду З.А. на Казанскае, Астраханскае і Крымскае ханствы, Нагайскую Арду і ўласна Вялікую Арду. А д н о с ін ы В К Л з З . А н а п р а ц я г у м н о гіх с т а г о д д зя ў б ы л і с к л а д а н ы я . В я с н о ю 1238 м а н г о л а -т а т а р ы п а г р а ж а л і В К Л з У . У к а н ц ы 1246 я н ы ў в а р в а л іс я н а т э р . В К Л з Пд, зр а б іл і в я л . с п у с т а ш э н н і. З а х а в а л іс я л е т а п іс н ы я зв е с т к і п р а ж о р с т к ія б іт в ы з т а т а р а м і д р у ж ы н з П ін с к а , С л о н ім а , Н а в а ір у д к а , Т у р а в а , Д р у ц к а і ін ш . га р а д о ў . У п а р т а я п р а ц я г л а я б а р а ц ь б а і г е р а іч н а я а б а р о н а с в а іх з я м е л ь н а с е л ь н іш в а м В К Л а с л а б іл і і п а д а р в а л і с іл ы за в а ё ў н ік аў . К н я з і В К Л н е т а л ь к і а б а р а н іл і с в а е зе м л і, ал е і н а л а д зіл і с а ю з з х а н а м і З.А . с у п р а ц ь агу л ьн ы х п р а ц іў н ік а ў . В ял. к н я з і Г е д зім ін , В ітаў г і ін ш . з а п р а ш а л і т а т а р З А . н а д а п а м о г у ў б а р а ц ь б е з Т э ў т о н с к ім о р д э н а м . Т а т а р ы ў д зе л ь н іч а л і ў в а й н е Г е д зім ін а с у п р а ц ь к р ы ж а к о ў y 1319; y 1350 а р д ы н с к ія а т р а д ы п р ы м а л і ў д зел y паходзе вял. к н я зя К ей стута ў П ольш чу. У 1397 п а с л я с у м е с н а га п ах о д у н а А зо ў ш м а т т а т а р п а с я л іл а с я к а л я В іл ь н і, y А ш м я н с к ім , Б р э с ц к ім , Л ід с к ім , Н а в а гр у д с к ім п ав етах . У 1409 д а В ітаўта п р ы б ы ў з 3 0 -т ы с я ч н ы м в о й -
ЗАЛАТАЯ БЎЛА (лац. Bulla aurea, венг. Aranybulla), 1) адзін з важнейшых юрыд. акгаў y сярэдневяковай Венгрыі. Вьшадзена ў 1222 венг. каралём Андрашам II Арпддам п аш іаш скам т.зв. каралеўскіх слуг (пазней з іх сфарміравалася сярэдняя шляхта). З.б. гарантавала ім правы, якія да гэтага мелі магнаты (бароны); вызваленне ад падаткаў, права судаводства ў камітатах, абмежаванне абавязку ваен. службы і інш.; прадстаўляла вышэйшай і сярэдняй шляхце права паўстання супраць караля ў выпадку парушэння ім булы (адменена ў 1687). 2) Пастанова, прынятая ў 1356 y «Свяш чэннай Рым. імперыі» на імперскіх сеймах y гарадах Нюрнберг і Мец, зацверджаная імператарам Карлам IV Люксембургскім y якасці асн. канстытуцыйнага акта. Рэгулявала парадак выбрання імператара курфюрстамі, устанаўлівала час і месца выбарчага з ’езду, вызначала рангі, абавязкі і прывілеі курфюрстаў. Дзейнічала да 1806. «ЗАЛАТАЯ 3ÔPKA», медаль, якая ўручалася асобам, удастоеным звання Героя Савецкага Саюза, з 1965 — гарадам-героям і крэпасцям-героям. Уведзена 1.8.1939 (да 16.10.1939 наз. «Герой Савецкага Саюза»). Уяўляе сабой залатую 5-канцовую зорку з гладкімі двухграннымі прамянямі на правым баку. Уручалася разам з ордэнам Леніна. ЗАЛАТАЯ Р03ГА , кветкавая расліна, гл. ў арт. Сумнік. ЗАЛАТАЯ РЫ БА (лац. Dorado), сузор’е Паўд. паўшар’я неба. Найб. яркая зорка 3,3 візуальнай зорнай велічыні. У З.р. знаходзіцца Вял. Магеланава Воблака — спадарожнік Галактыкі. Н а тэр. Беларусі не відаць. Гл. Зорнае неба. ЗАЛАТАЯ РЫБКА (Carassius auratus auratus), падвід сярэбранага карася.
5 10
ЗАЛАТНІК
Прызначана для ўтрымання ў дэкар. вадаёмах і акварыумах. Пашырана ўсюды. У Кітаі разводзяць з 10— 12 ст., y Расію завезена ў канцы 17 ст. Зыходная форма з прэсных вадаёмаў Кітая, дзе З.р. выведзена шляхам працяглага адбору жоўтых і чырв. мутантных форм. Ад зыходнай формы адрозніваецца залацістажоўтай афарбоўкай, больш кароткім і шырокім (да шарападобнага) тулавам, вельмі змененымі плаўнікамі. Атрыманы сотні парод і форм рознай афарбоўкі, памераў тулава, галавы, плаўнікоў, велічыні і размяшчэння вачэй і інш. прыкмет. Найб. вядомыя жамчужына, ільвінагалоўка, камета, вадзяныя вочкі, тэлескоп, шубункін і інш.
3AJIATÔE BÔ3EPA, гл. Цялецкае возера. 3AJIATÔE ЗА БЕС П Я Ч бН Н Е , залогавыя каштоўнасці ў выглядзе залатога запасу, якія выкарыстоўваюцца цэнтр. банкамі для забеспячэння выканання ўзятых абавязацельстваў і пакрыцця банкнот. У сувязі з ліквідацыяй функцыі золата як грошай эканам. значэнне З.з. змяншаецца, яно адыгрывае перважна ролю часткі золатавалютных рэзерваў краіны.
3AJIATÔE Р У Н 0 , y грэчаскай міфалогіі залатая воўна барана. Паводле міфаў, Нефела, ж онка цара Фіваў Афаманта, атрымала барана ад Гермеса і аддала сваім дзецям Фрыксу і Геле. На спіне гэтага барана Фрыкс прыбыў (Гела па дарозе загінула) да цара Ээта ў Калхіду, дзе ахвяраваў жывёлу Зеўсу, a скуру барана павесіў y гаі Арэса. Потым З.р., якое ахоўваў дракон, укралі арганаўты. У пераносным сэнсе З.р. — багацце, якім імкнуцца завалодаць.
«3AJIATÔE КАЛЫД0 РАСІІ», турысцкі маршрут, які ўключае стараж. гарады Уладзімір, Суздаль, Пераслаўль-Залескі, Растоў, Угліч, Яраслаўль, Кастраму, Сергіеў Пасад і інш. Пачынаецца звычайна з Масквы, праходзіць па Маскоўскай, Уладзімірскай, Іванаўскай, Яра-
3AJIATÔE СЯЧ&ННЕ, з a л a т aя прапорцыя, гарманічнае д з я л е н н е , дзяленне адрэзка на 2 часткі, пры якім меншая частка адносіцца да большай, як большая да ўсяго адрэзка. Тэрмін «З.с.» ўвёў Леанарда да Вінчы (канец 15 — пач. 16 ст.). Алг. Залатое сячэнне х / а а д р э з к а АВ.
D
Залатая рыбка (2) і я е п а р о д ы : 1 іл ь в ін а га л о ў к а ; 6 — к а м е т а.
с т р а к а т ы т э л е с к о п ; 3 — ж а м ч у ж ы н а ; 4 — ш у б у н к ін ; 5 —
ЗАЛАТНІК, старажытная мера (адзінка) масы. Назва паходзіць ад златніка — стараж. рус. залатой манеты масай 4,2 г. Лікавае значэнне 3. ў 16— 19 ст. мянялася: y ВКЛ 3. = 3,9 г (прыблізна), y Беларусі ў 19 — пач. 20 ст. 3. = 1/% фунта = 4,266 г. 3. карысталіся пры вызначэнні пробы каштоўных металаў. ЗАЛАТНІК y т э х н і ц ы, рухомае аўтаматычнае прыстасаванне (клапан), якое накіроўвае паток рабочай вадкасці, пары або газу ў патрэбны канал шляхам свайго зруху адносна адпаведных адтулін (акон). Бываюць каробчатыя, цыліндрычныя і кранавыя. Выкарыстоўваюцца ў цеплавых, гідраўлічных, пнеўматычных машынах і механізмах, y сістэмах гідрааўтаматыкі і інш. 3. наз. таксама паветраны незваротны клапан аўтамаб. шыны.
Залатое сячэнне.
С слаўскай і Кастрамской абласцях. Працягласць болын за 1000 км. Н а «З.к.Р.» помнікі рус. гісторыі і культуры, якія складаюць яе «залаты фонд» (адсюль назва) і маюць сусв. значэнне. Усе гарады «З.к.Р.» развіваюцца як цэнтры турызму. Помнікі Уладзіміра, Суздаля, арх. ансамбль Троіца-Сергіевай лаўры ў Сергіевым Пасадзе ўключаны Ю НЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны.
A
вызначэнне З.с. адрэзка даўжынёй a зводзіцца да раш эння ўраўн. а/х=х/(ах) (гл. Гарманічная прапорцыя). Дзель х /а можна набліжана вьмвідь дробамі 2/3, 3/5, 5/8, 8/13, 13/21, дзе 2, 3, 5, 8, 13, 21, ... — лікі Фібаначы. З.с. сустракаецца ў «Асновах» Эўкліда (3 ст. да н.э.). Прынцыпы З.с. выкарыстоўваюцца ў архітэктуры (асабліва антычнай эпохі Адраджэння) і вьюўл. мастацгве.
З а л ат н ік і: a — к ар о б ч аты (1 — к а р о б к а , 2 — ц яга, 3 — в о к н ы , 4 — п о л а с ц ь ); 6 — к р а н а в ы (1 — к а м еры , 2 — вокны , 3 — у ту л к а, 4 — в о с ь , 5 — к а робка)
ЗАЛАТУХЛ, вёска ў Калінкавіцкім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр Чкалаўскага с/с. За 50 км на ПнУ ад г. Калінкавічы, 98 км ад Гомеля, 12 км ад чыг. ст. Васілевічы, 661 ж., 288 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі Залатухінскае радовішча нафты. ЗАЛАТЎХІН Юрый Дзмітрыевіч (н. 2.6.1932, г. Кіраваград, Украіна), бел. вучоны ў галіне буд-ва. Канд. тэхн. н. (1968), праф. (1991). Скончыў Адэскі гідратэхн. ін-т (1956). 3 1967 y Бел. дзярж. ун-це транспарту (г. Гомель). Навук. працы па даследаванні і выпрабаванні жалезабетонных канструкцый, рэканструкцыі і павелічэнні экСплуатацыйнай надзейнасці збудаванняў. Тв:. М сп ы тан яе с т р о н т е л ь н ы х к о н с т р у к ц н й . Мн., 1983; Н с п ы т а н н е с о о р у ж е н н й . М н ., 1992 (у сааўт.). ЗАЛАТУХІНСКАЕ РА Д0ВІШ ЧА н А ф ТЫ, y Калінкавіцкім і Рэчыцкім р-нах Гомельскай вобл., каля в. Залатуха. Уваходзіць y Прыпяцкі нафтагазаносны басейн. Адкрыта ў 1972, распрацоўваецца з 1973., Паклады нафты пл. 15,6 км2 прымеркаваны да міжсалявых і падсалявых адкладаў на П н Прыпяцкага прагіну, y межах Маладушынскай зоны падняццяў. Глыб. залягання нафтаносных гарызонтаў 1950 — 3615 м. Пароды-калектары — кавернава-трэшчынаватыя мергелі, вапнякі, даламіты. Нафта лёгкая, малавязкая, маласярністая, высокасмалістая, парафінавая, з удз. в. 0,84—0,87 г/см3. А.Л.Шчураў. ЗАЛАТЫ ВЕК, y старажытных уяўленнях многіх народаў самая ранняя пара існавання чалавецтва, калі людзі заставаліся вечна маладыя, не ведалі турбот і засмучэнняў, былі падобныя да багоў, але падуладныя смерці, якая прыходзіла да іх як салодкі сон, З.в. называюцца таксама час росквіту культуры, мастацтва, л-ры, навукі і інш. Адпаведна гіст. працэсам развіцця ў розных краінах перыяды З.в. не супадаюць храналагічна і I тыпалагічна. Для Беларусі некат. да, следчыкі З.в. называюць 16 — 1-й пал. 17 ст., што прыпадае на бел. Адраджэн-
не.
ЗАЛАТЫ ЗАПАС, цэнтралізаваны рэзервовы фонд золата ў злітках і манетах, які належьшь дзярж. казначэйствам або цэнтр. банкам, a таксама міжнар. валютна-крэдытным арг-цьмм. 3 1970-х г. практычна замарожаны; выкарыстоўваецца ў некаторых выпадках я к забеспячэнне крэдытаў замежных дзяржаў або міжнар. арг-цый, a краінамі, што сталі на шлях развіцця, — для атрымання замежнай валюты шляхам продажу металу на рынках золата, аўкцыёнах, фін. органам інш. краін. Пэўная частка дзярж. З.з. вылучаецца для прам-сці або прадаецца прыватным асобам (як правіла, y выглядзе залатых манет). Асн. частка З.з. ў сярэдзіне 1990-х г. прьшадала напрамыслова развітыя краіны (77% ад сусветных), на 130 краін, што сталі на шлях развіцця (13%). У першай пяцёр-
цы па З.з. знаходзіліся ЗШ А — 8,1 тыс. т, Германія — 3,7 тыс. т, Францыя — 3,2 тыс. т, Італія — 2,6 тыс. т, Швейцарыя — 2,6 тыс. т (усяго 20,2 тыс. т). Агульньм сусв. афіцыйныя З.з. ў 1980 складалі 35,8 тыс. т, y 1994 — 34,2 тыс. т. Гл. таксама Золатавалютныя рэзервы. В.А.Драздоў. «ЗАЛАТЫ ПУЛ», спецыяльная міжнар. арг-цьм, створаная ў 1961 ЗІПА і 7 заходнееўрап. краінамі для правядзення сумесных аперацый на Лонданскай залатой біржы з мэтай стабілізацыі рыначнай цаны золата на ўзроўні яго афіц. цаны. Выступала за міждзярж. рэгуляванне цаны на золата. З.п. распаўся ў 1968. Са спыненнем абмену долара ЗШ А на золата ў 1971 афід. ры нак золата пракгычна перастаў існаваць. ЗАЛАТЬІ РОГ, 1) бухта каля еўрап. берага праліва Басфор. Даўж. 12,2 км, шыр. 91— 122 м, глыб. да 47 м. На берагах г. Стамбул (Турцыя). 2) Бухта ў заліве Пятра Вялікага (Японскае м.). Даўж. 7 км. Шыр. каля ўвахода больш за 2 км. Глыб. 20— 30 м. На берагах горад і порт Уладзівасток (Расія). ЗАЛАТЬІ СТАНДАРТ, грашова-валютная сістэма, заснаваная на золаце як грашовым тавары. Упершыню быў аформлены ў Вялікабрытаніі ў канцы 18 ст., але шырокае развіццё атрымаў y канцы 19 ст. З.с. выступаў y форме золатаманетнага, залатазліткавага і золатадэвізнага. Золатаманетны стандарт характарызаваўся свабоднай чаканкай і абарачэннем залатых манет, разменам грашовых сродкаў на залатыя манеты, вывазам і ўвозам золата. 3 пачаткам 1-й сусв. вайны золатаманетны стандарт практычна перастаў існаваць (y ЗШ А да 1934). Залатазліткавы стандарт, які ўзнік пасля вайны, прадугледжваў толькі размен грашовых сродкаў на залатыя зліткі, a золатадэвізны — на замежную валюту (долары і фунты стэрлінгаў). Пасля сусв. эканам. крызісу 1929— 33 абмен на залатыя зліткі захавалі толькі ЗШ А y адносінах з афіц. органамі інш. краін. У 1971 гэты абмен быў спынены і З.с. перастаў існаваць. В.А.Драздоў. ЗАЛАТЬІЯ В А Р0Т Ы (Golden Gate), праліў, які яднае бухту Сан-Францыска на зах. беразе ЗШ А з Ціхім ак. Даўж. 8 км, шыр. 1,5— 3 км, глыб. да 43 м. На паўн. беразе — фарты, на паўд. — г. Сан-Францыска. Цераз праліў пабудаваны ў 1937 вісячы мост даўж. 3100 м. ЗАЛАТЬІЯ П Я С Й , З л а т н і - П я с ц ы, прыморскі кліматычны курорт y Балгарыі. На беразе Чорнага м., за 17 км на ПнУ ад г. Варна. Спрыяльныя прыродныя ўмовы (марскі клімат, мяккая зіма, гарачае сонечнае лета з марскімі брызамі, пляжы з дробным залаціста-жоўтым пяском) забяспечваюць эфектыўную клімата- і таласатэрапію неспецыфічных хвароб органаў дыхання, сардэчна-сасудзістай, апорна-рухальнай і нерв. сістэм, нырак, абмену рэчываў. Вял. прыродны парк, летні т-р, непадалёку стараж. манастыр Аладжа (засн. ў 3 ст.).
ЗАЛАЦІСТЫ_____________ 5 1 1 ЗАЛАТЬІЯ РЎДЫ , прыродныя мінеральныя ўтварэнні, якія маюць y сабе золата Au y выгаднай для здабычы колькасці. Выяўлена больш за 30 мінералаў золата. Асн. прамысл. значэнне мае золата самароднае, менш значныя кюстэліт (каля 10— 20% Au) і тэлурыды. Акрамя ўласна З.р. вядомы золатазмяшчальныя руды інш. металаў (медзі, нікелю, серабра, цынку, жалеза, марганцу). Паводле генезісу З.р. падзяляюцца на эвдагенныя, экзагенныя (россыпы) і метамарфізаваныя. Практычна ўсе эндагенныя З.р. гідратэрмальнага паходжання і маюць золата ад 2— 3 г да некалькіх соцень грам на тону пароды. Утвараюць масіўныя плітападобньм жылы (радовішчы Украіны, Казахстана, Ганы, Канады і інш.), сульфідныя жылы (радовішчы Расіі, Аўстраліі), паклады і трубападобныя целы (радовішчы Узбекістана, ЗША). Паводле саставу пераважаюць золата-сульфідна-кварцавыя і золата-кварцавыя З.р. Пробнасць золата ў іх 700—900. Экзагенныя З.р. знаходзядца пераважна ў россьшах, радзей — y зонах акіслення золатазмяшчальных сульфідных радовішчаў. У россыпах З.р. прадстаўленьі рыхлымі або слабасцэментаванымі прыпаверхневымі адкладамі, якія ўтвараюць рудныя пласты і струмені. Золата ў іх знаходзідца ў выглядзе абкатаных і паўабкатаных зерняў, лусак, зросткаў з кварцам, самародкаў. Колькасць Au ад 100 м г/м 3 да дзесяткаў грам y кубічным метры пароды, пробнасць 800— 950. У зонах акіслення канцэнтрацыя золата ад 2— 3 да 10 г/т. З.р. тут y выглядзе гнёздаў, лінзаў ці пакладаў складанай формы. Метамарфагенньм З.р. звязаны з пластамі залатаносных кангламератаў або гравелітаў (радовішчы ПАР, Ганы, Бразіліі і інш.). Золата ў іх y выглядзе зерняў змяшчаецца ў цэменце, трапляецца і ў форме тонкіх пражылак, якія сякуць кварцавую гальку. Колькасць 3— 20 г/т, пробнасць больш за 900. Запасы золата ў свеце размяркоўваюцца вельмі нераўнамерна. Н а Беларусі вядомы толькі рудапраяўленні Au y россыпах і ўкрапанні ў пародах крышт. фундамента. У.Я.Бардон. ЗАЛАЎСКАЕ BÔ3EPA, y Астравецкім р-не Гродзенскай вобл., y бас. р. Сарачанка, за 34 км на ПнУ ад г.п. Астравец. Уваходзіць y Сарачанскую групу азёр. Пл. 0,24 км2, даўж. 870 м, найб. шыр. 370 м, найб. глыб. 12,6 м, даўж. берагавой лініі 2,6 км. Пл. вадазбору 140 км2. Схілы катлавіны ў выглядзе озавых град і камавых узгоркаў выш. 10— 14 м, пад лесам, на У разараныя. Берагі на П н і ПдЗ нізкія, забалочаныя, пад хмызняком. Мелкаводная зона вузкая, пясчаная, глыбакаводная — сапрапелістая, з упадзінамі. Праз возера цячэ р. Клевель (злучае яго з азёрамі Туравейскае і Каймін). ЗАЛАЦІСТЫ СЯВЁЦ, гл. Сявец залацісты.
5 12 ____________ЗАЛАЦІСТЫЯ ЗАЛАЦІСТЫЯ В0ДАРАСЦІ (Chrysophyta), аддзел ніжэйшых раслін; прадстаўнікі фітапланктону. Каля 120 родаў. Болын за 400 відаў. Пашыраны ўсюды, пераважна ў прэсных водах; характэрны для кіслых вод сфагнавых балот; жывуць y морах і салёных азёрах, зрэдку ў глебе. Планктонныя, эпіфітныя, бентасньм арганізмы. З ’яўляюцца важным звяном трафічнага цыкла вадаёмаў (першасныя прадуцэнты арган. рэчываў). На Беларусі 21 род, каля 50 відаў, напр., гіялобрьмн, дынобрыян, кефірыян, маламонас, сінура, стэнакалікс, ураглена, урагленопсіс, хрызідаліс, тылахрызіс і інш.
лак ам , тон к ага слоя залатога п араш ку. A г н я в о е 3 . — п а к р ы ц ц ё м е т а л ., зв ы ч а й н а м е д н ы х , л іс т о ў а м а л ь г а м а й (с п л а ў з о л а т а і р ту ц і) з н а с т у п н а й а д г о н к а й р т у ц і н а ір э в а м . Д р у гі я г о с п о с а б — н а н я с е н н е л а к у , y я к ім ё с ц ь зо л а т а , н а ф а р ф о р а - ф а я н с а в ы я в ы р аб ы . П р ы а б п а л ь в а н н і л а к в ы г а р а е , a за л а т о е п о к р ы в а за с т а е ц ц а . 3 . п л а к і р о ў к а й — гар а ч а я п р а к а т к а л іс т о ў з о л а т а з л іс т а м і ін ш . м е т ал у а б о в а л а ч э н н е м е тал . п р у т к о ў , а б к р у ч а н ы х л іс т а м і зо л а т а. Г э т ы м с п о с а б а м в ы р а б л я ю ц ь б ім ет а л д л я к а р п у с о ў га д з ін н ік а ў і ін ш . Г а л ь в а н і ч н а е 3 . (в ы к ар ы сто ў ваец ц а з с я р э д з ін ы 19 с т .) р о б іц ц а п е р а в а ж н а ў ц ы я н іс т ы х за л а т ы х э л е к т р а л іт а х м е т а д а м электралітычнага асаджэння. 3 . к а т о д н ы м р а с п ы л е н н е м п а ш ы р а н а п р ы в ь ггв -с ц і ф о т а а л е м е н т а ў і ін ш . 3 . н а з . т а к с а м а п а к р ы ц ц ё п р а д м е т а ў р э ч ы в а м і за л а ц іс т а г а к о л е р у .
ЗАЛАШКА Міхаіл Валяндінавіч (н. 21.11.1929, г. Грозны, Ч эчэнская Рэспубліка), бел. вучоны ў галіне мікрабіялогіі. Д -р біял. н. (1972), праф. (1974). Засл. дз. н. Беларусі (1990). Скончыў Маскоўскую с.-г. акадэмію імя К.А.ЦІміразева (1953). 3 1965 y Ін-це мікрабіялогіі Нац. АН Беларусі, y 1975— 82 адначассгва ў Бел. тэхнал. ін-це. Навук. працы па фізіялогіі мікраарганізмаў і біятэхналогіі ў галіне ліпідагенезу дражджэй. Распрацаваў навук. асновы атрымання новых кармавых і лячэбна-прафілакт. прэпаратаў, абгрунтаваў тэарэт. канцэпцыю пра ўмовы сінтэзу ліпідаў 2 тыпаў y клетцы. Дзярж. прэмія Эстоніі 1985. Тв.: Б н о с н н т е з л га в д д о в д р о ж ж а м н . М н ., 1971; Э к с т р а ц е л л ю л я р н ы е п р о д у к г ы м е т а б о л н з м а д р о ж ж е й . М н ., 1979 (р а з а м з Г .А .Ш д о п л іч к а ); Б м о т е х н о л о г а я п ер е р а б о т к м м о л о ч н о й с ы в о р о т к н . М ., 1990.
А дн аклетачны я, к а л а н ія л ь н ы я , р а д зе й ш м а т к л е т а ч н ы я а р г а н із м ы р о з н а й ф о р м ы . Р у хом ы я, плаваю ць свабодна або п ры м ацоўваю ц ц а . К о л е р з а л а ц іс т а -ж о ў т ы , ч а с а м б у р а в а т а - з я л ё н ы , р а д з е й з е л е н а в а т а -ж о ў т ы з - з а х л а р а ф іл у , ж о ў т ы х п ігм е н т а ў (к а р а ц ін о ід а ў , ф у к а к с а н ц ін у ) . К в е т к і р о з н а й ф о р м ы , а д н а я д р а в ы я , б е з ц в ё р д а й а б а л о н к і, н е к а т . ў к р э м е н я з ё м н ы м л у с к а в ін к а в ы м п а н ц ы р ы з іго л к а м і, ш ы п а м і а б о ў « хатц ы » (с в о е а с а б л ів ы п а н ц ы р ). М а ю ц ь 1— 2 (3 — 4) ж гу ц ік і, с к а р а ч а л ь н ы я в а к у о л і і в о ч к а . Х л а р а п л а с т а ў 1— 2, п а с ц е н н ы я , кары тападобны я. З ап асн ы я рэчы вы — хры зал а м ін а р ы н і а л е й . Р а з м н а ж э н н е в е ге т а т ы ў н а е , б я с п о л а е (з а а с п о р а м і, а ў т а с п о р а м і), п а л а в о е (із а - , г о л а -, а ў т а г а м ія ). Б о л ь ш а с ц ь в ід аў аў татроф ы , ёсц ь гетэратроф ы . П р ы н есп р ы ял ьн ы х у м о в ах у т в а р а ю ц ь к р а м я н іс т ы я ц ы с ты .
ЗАЛАЧ&ННЕ, пакрыццё вырабаў, асобных частак прылад, канструкцый, збудаванняў тонкім слоем золата з дэкаратыўнымі, ахоўнымі і ахоўна-дэкаратыўнымі мэтамі. Выкарыстоўваецца ў ювелірнай і гадзіннікавай вытв-сці, паўправадніковай тэхніцы, ужытковым мастацтве і інш. Л іс т а в о е 3 . — н акл ей ванн е н а падр ы х т а в а н у ю п а в е р х н ю в ы р а б а ў а б о зб у д а в а н н я ў т о н к іх (0 ,1 — 0,3 м к м ) л іс т о ў зо л а т а . В я д о м а з 3 -г а т ы с . д а н .э . (Е г іп е т ), y К іе ў с к а й Р у сі п а ш ы р ы л а с я з 10— 11 с т . У ж ы в а л а с я д л я а д д з е л к і п а л а ц а ў і х р ам аў . У паліічраф іі в ы к а ры стоўваецц а д л я спец . м астац кага д р у каван н я і ц іс н е н н я п ер а п л ё т а ў . П а р а ш к о в а е 3 . — н а н я с е н н е н а в ы р а б , п а к р ы т ы к л е й к ім
ЗАЛЕ, рака ў Германіі, гл. Заале. ЗАЛЕЖСКІ Уладзімір Мікалаевіч (19.9.1880, с. Ачы, Татарстан — 2.2.1957), рэвалюцьмнер, адзін з кіраўнікоў рэв. руху на Палессі. 3 1900 вёў парт. дзейнасць y Казані, Ніжнім Ноўгарадзе, Астрахані, Царыцыне, Кіеве і інш. У 1910— 12 y Навазыбкаве і Гомелі кіраваў экспедыцыяй y Расію з-за мяжы нелегальнай парт. л-ры. Удзельнічаў y аднаўленні дзейнасці і быў чл. Палескага камітэта РСДРП(б). У 1902— 04, 1913— 15, 1916— 17 y турмах і ссылках. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 чл. Рус. бюро Ц К і Выканаўчай камісіі Пецярб. к-та РСДРП(б). Дэлегат VII (Красавіцкай) канферэнцыі i VI з ’езда РСДРП(б). У дні Кастр. рэвалюцыі камісар Петраградскага ВРК, потым чл. калегіі Наркамата і нам. наркома пошт і тэлеграфаў. 3 1918 y Чырв. Арміі. 3 1922 на навук і пед. рабоце. 3AJIÉHHE, аперацыя падрыхтоўкі шкуры да дублення ў гарбарнай вытв-сці. Робяць воднымі суспензіямі гашанай вапны з сульфатам натрыю (радзей з інш. рэчывамі) y спец. апаратах (тыпу бетоназмяшальнікаў). У выніку 3. раствараюцца волас і эпідэрміс ці аслабляецца іх сувязь з дэрмай, што дазваляе без пашкоджанняў ачысціць шкуру ад воласу. У выніку 3. атрымліваюць паўфабрыкат — галлё. 3AJIÈHCKI Уладзімір Уладзіміравіч (7.2.1847, в. Шахварастоўка Палтаўскай
вобл., Украіна — 26.10.1918), расійскі заолаг, эмбрыёлаг. Акад. Пецярбургскай АН (1897; чл.-кар. 1893). Скончыў Харкаўскі ун-т (1867). 3 1871 праф. Казанскага, з 1882 — Новарасійскага (г. Адэса) ун-таў. Дырэктар з 1897 Заалаг. музея Пецярбургскай AH і адначасова з 1901 Севастопальскай біястанцыі. Навук. працы па параўнальнай эмбрыялогіі нерв. сістэмы беспазваночньк і рыб. Распрацоўваў параўнальна-эмбрыялагічны кірунак, створаны работамі І.І.Мечнікава i А.А.Кавалеўскага. ЗАЛЕСЖАЯ Галіна Адамаўна (н. 28.2.1937, в. Кімейка Сенненскага р-на Віцебскай вобл.), бел. фізік. Д-р фіз.матэм. н. (1987), праф. (1993). Чл. НьюЙоркскай АН (1995). Дачка А.І.Залескага. Скончыла БДУ (1959), дзе і працавала да 1966. 3 1966 y Ін-це фізікі, з 1992 y Ін-це атамнай і малекулярнай фізікі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па малекулярнай спектраскапіі і лазернай фізіцы. Распрацавала метады даследаванняў электроннай і вагальнай рэлаксацыі шмататамных малекул, метады і сродкі газавага аналізу тэхнал. працэсаў і навакольнага асяроддзя. Тв.: Э н е р г е т н ч е с к н е з а в н с н м о с т н хараісгер н с т н к с т о л к н о в в т е л ь н о г о о б м е н а колебат е л ь н о й э н ф г н е й в п ар а х м н о го а т о м н ы х мол е к у л (р а з а м з Д з .Л .Я к а ў л е в ы м ) / / О п тн к а я с п е к т р о с к о п н я . 1995. Т . 78, № 2. М.П.Саеік.
3AJIÈCKI Адам Іосіфавіч (н. 4.4.1912, в. Кімейка Сенненскага р-на Вшебскай вобл.), бел. гісторык, этнограф. Д-р гіст. н. (1963), праф. (1964). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1940). У 1937— 40 нам. дырэкгара Мінскага пед. вучылішча. 3 1945 выкладчык, дэкан Курскага пед. ін-та. 3 1953 заг. сектара этнаграфіі Ін-та гісторыі, з 1957 нам. дырэктара Ін-та мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН БССР. У 1970—81 навук. супрацоўнік, заг. сектара Ін-та гісторыі АН БССР. Аўтар прац па гісторыі Вял. Айч. вайны, нац. адносін. Адзін з аўтараў 5-томнай «Гісторыі Беларускай ССР» (т. 4, 1975), «Нарысаў ваеннай гісторыі Беларусі» (ч. 1— 5, 1995). Т в Б ы т б е л ар у с к іх с я л я н y п а р г а з а н с к ім к р а і. М н ., 1960; В п а р т в з а н с к н х к р а я х я зон ах . М ., 1962; Г е р о н ч е с к л й п о д в н г м н л л н о н о в в т ы л у в р ага. М н ., 1970; Д а р о г а м і п ар ты з а н с к а й Б ел а р у с і. М н ., 1974; О н ац м о н ал ь н ы х о т н о ш е н н я х в С о в е т с к о й Б ел о р у с с н н : Нст. о ч е р к н . Г р о д н о , 1992 (р а за м з П .М .К о б р ы н ц а м ).
3AJIÉCKI Аляксандр Ксаверавіч (1891, в. Баяры Нясвіжскага р-на Мінскай вобл. — 24.11.1937), дзяржаўны дзеяч БССР. Удзельнік рэвалюцыі 1905—07. 3 1913 y арміі. У кастр. 1917 удзельнік узбр. паўстання ў Харкаве, потым старшыня Ч К пры Харкаўскім Савеце рабочых і салдацкіх дэпутатаў. 3 1918 y Беларусі, адзін з арганізатараў падп. бальшавідкай арг-цыі, партыз. атрадаў y Навагрудскім пав., старшыня Замір’еўскага падп. падрайкома РК П (б), Сноўскага рэўкома. 3 1919 старшыня Навагрудскага пав. ВРК, чл. Навагрудскага пав. к-та КП(б)ЛіБ, y Чырв. Арміі. 3 1924 y Наркамаце земляробства БССР, з 1936 нам. наркома. Беспадстаўна рэп-
рэсіраваны, расстраляны. Рэабілітаваны ў 1957. Аўгар успамінаў. ЭЛ.Карніловіч. 3AJIÉCKI Аляксандр Яфімавіу (н. 17.1.1939, Мінск), бел. матэматык. Чл.кар. Нац. АН Беларусі (1991), д-р фіз.матэм. н. (1978), праф. (1986). Скончыў БДУ (1960). 3 1960 y Ін-це матэматыкі Нац. АН Беларусі. 3 1997 праф. ун-та ў Вялікабрытаніі (г. Новіч). Навук. працы па тэорыі лінейных і алгебраічных груп, тэорыі кольцаў, тэорыі інварыянтаў. Вырашыў праблему Капланскага пра групавыя кольцы, праблему Фейса пра нётэравыя кольцы. Даследаваў уласцівасці асобных элементаў y камплексных прадстаўленнях канечных груп тыпу Лі і ідэалах групавых кольцаў лакальна канечных груп.
зам з Т .Р.Шаўчэнкам (перапісваўся з ім y 1853— 59) удзельнічаў я к мастак y экспедыцыях па Аральскім краі і ў горы Каратау. У 1856 вярнуўся на радзіму, y в. Рачкавічы, дзе стварыў шэраг пейзажаў; жыў y в. Дарава каля Баранавічаў, y Мінску, каля Гродна (1857— 59). Рабіў малюнкі да «Віленскага альбома» Я.Вільчынскага, які выдаваўся ў 1848— 60-я г. У пач. 1860-х г. эмігрыраваў за мяжу (Дрэздэн, Рым, Парыж), дзе стварыў афорты «Калізей y Рыме» (1864), «Від Сан-Мало». Памагаў паўстанцам 1863— 64 y закупцы зброі. Сакратар Гісторыка-літ. т-ва і рэдактар яго «Штогоднікаў» (з 1866, Парыж), выпусціў ілюстраванае (22 афорты) вьшанне «Жыццё кіргізскіх стэпаў» (1865), «Польскія выгнаннікі ў Арэнбургу»
А Я .З а л е с к і.
Тв. : О б о д н о м п р е д п о л о ж е н н м К а п л а н с к о г о / / Д о к л . A H С С С Р . 1972. Т . 2 03, № 4 ; Ф р а г м ент м атрнц ы разл о ж ен н я спец м альн ой ун нт а р н о й гр у п п ы н ад к о н е ч н ы м п о л е м / / М зв. A H С С С Р . С ер . м ат. 1990. Т . 5 4 , № 1. 3AJIÊCKI Антон Ігнатавіч (15.2.1824, Варшава — 4.10.1885), мастак, адзін з кіраўнікоў паўстання 1863— 64 y Польшчы, Беларусі і Літве. Адукацыю атрымаў y Вільні і Варшаве, жывапісу вучыўся ў Вене і Фларэнцыі. Працаваў як мастак-графік, ілюстраваў творы А.МІЦкевіча, ТЛенартовіча, А.Мальчэўскага, І.Ходзькі і інш. Чл. Віленскай археал. камісіі. У 1862 прыхільнік «чырвоных», увайшоў y Літоўскі правінцыяльны камітэт, дзе разам з К.Каліноўскім рыхтаваў паўстанне. 26.1.1863 арыштаваны і высланы ў Вятку. 3 1867 y Варшаве, потым за мяжой. Г.В.Кісялёў. ЗАЛЁСКІ Барыс Андрэевіч (н. 6.7.1953, г. Кяхта, Расія), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н. (1990). Скончыў Маскоўскі ун-т (1979). 3 1982 y Ін-це матэматыкі Нац. АН Беларусі, адначасова ў БДУ. У 1994— 96 ва ун-це г. Білефельда (Германія). Навук. працы па статыстыцы шматмерных размеркаванняў, лімітавых тэарэмах тэорыі імавернасцей. Te:. Т о ч н о с т ь га у с с о в с к о й а п п р о к с н м а ц м н
Б.Залескі
С еракоўскі
ў
ту р м е.
М адю нак.
1863.
(1866), a таксама ўспаміны пра сучаснікаў. Аўтар прац «Адмена прыгонніцтва ў Літве» (1868), «3 жыцця літвінкі» (пра мастачку А.Скірмунт, 1876) і інш. Стварыў шэраг малюнкаў пра паўстанне 1863— 64 («Серакоўскі ў турме», 1863, і
ЗАЛЕСКІ
інш.), пейзажаў («Паток y Ціролі»). Сябраваў з Ц.Норвідам, быў адрасатам яго паэт. ліста «Да Браніслава 3.». Перапісваўся з А.І.Герцэнам. Te:. ( Й з за м е т о к Ш е в ч е н к о ). / / Т .Г .Ш е в ч е н к о в в о с п о м н н а н н я х с о в р е м е н н н к о в . М ., 1962. Л і т А л е к с а н д р о в і ч С . С тарон кі б р а т н я й д р у ж б ы . М н ., 1960. С . 173— 181.
ЗАЛЕСКІ ПАЛАЦАВА- ПАРКАВЫ АНСАМ БЛЬ, помнік палацава-паркавай архітэктуры 18— 19 ст. y в. Залессе (Смаргонскі р-н). Належаў роду князёў Агінскіх, з 1802 — М.Клеафасу Агінскаму. Складаўся са старой сядзібы 1-й пал. 18 ст. ў стылі барока (не захавалася) і новага палацава-паркавага ансамбля ў стылі класіцызму (1802— 05). Сядзіба ўключала сядзібны дом, невял. парк, гасп. двор і сад. Сядзібны дом — 1- павярховы прамавугольны ў плане драўляны будынак з 4 алькежамі па вуглах. Побач размяшчаўся парк, 2-павярховая драўляная брама вяла ў гасп. двор з кухняй, свірнам, ладоўняй. На тэр. сядзібы быў стаў з млыном, за ім — гасп. пабудовы і сад. Новы палацавапаркавы ансамбль пабудаваны на тэр. паміж абалонай р. Вілія і старой сядзібай паводле праекта арх. М.Ш ульца з удзелам арх. Ю.Пусэ. Палац — 1— 2павярховы мураваны Г-падобны будынак. Гал. прамавугольны ў плане корпус мае сіметрычна-восевую кампазіцыю з 2- павярховымі бакавымі павільёнамі і цэнтр. часткай, вылучанай 4-калонным дарычным порцікам і вежачкай з гадзіннікам. У інтэр’еры вестыбюля зберагліся арнаментальная фрэскавая размалёўка і кафляныя грубкі. Да гал. фасада прымыкалі 2 аранжэрэі і сад. Побач з палацам стаяла 8-гранная капліца, аздобленая арх. жывапісам. Каля палаца размяшчаўся шпацырны звярынец з 2
в банаховы х п ростран ствах / / Т ео р н я вероятн о ст е й н ее п р н м е н е н в е . 1989. Т . 34, в ы п . 4.
М.П.Савік. ЗАЛЁСКІ Браніслаў Францавіч (21.6.1820, мяст. Вызна Слуцкага пав., цяпер г.п. Чырвоная Слабада Салігорскага р-на Мінскай вобл. — 2.1.1880), бел. і польскі мастак, пісьменнік. Чл.кар. AH y Кракаве (1873). За ўдзел y нелегальных студэнцкіх гуртках y час вучобы ў Дэрпцкім ун-це (1840-я г.) y 1846 арыштаваны, y 1847 сасланы ў Арэнбург, потым y Хіву, Туркестан. Ра17. Бел. энц. Т. 6.
51 3
Залескі палацава-паркавы ансамбль. 3 малюнка Л .Х о д зь к і. 1822.
514
ЗАЛЕССЕ
альтанкамі, за ім — парк y рамантычным стылі (пашкоджаны ў гады 1-й сусв. вайны), дзе ўстаноўлены памятны камень y гонар Т.Касцюшкі. За ракой знаходзіўся звярынец. Вядуцца работы па рэстаўрацыі і аднаўленні арх. аблічча ансамбля. Літ.: K. y л a г н н А .Н . А р х н тек ту р а д в о р ц о в о -у с а д е б н ы х а н с а м б л е й Б е л о р у с с н н . В тор а я п о л . X V III — н а ч а л о X IX в. М н ., 1981; Т р э п е т Л .В . Т а м , д з е гуч ал і п а л а н е зы . М н ., 1990. Л.В.Іванова.
3AJIÉCCE, вёска ў Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 17 км ад горада і чыг. ст. Глыбокае, 217 км ад Віцебска. 254 ж., 111 двароў (1997). У п е р ш ы н ю ў п а м ін а е ц ц а ў 2 -й п ал . 14 ст. (н е п а з н е й 1387) y ір а м а ц е к н . Андрэя Альгердавіча П о л а ц к а г а . А ц н о с іл ас я д а П о л а ц к а й з я м л і, п о ты м д а П о л а ц к а г а в а я в . У р о з н ы ч ас н а л е ж а л а К о р с а к а м , Г л я б о в іч а м , В еп р ах о ў с к ім , Ц е х а н а в е ц к ім і ін ш . 3 1793 y Р ас. ім п е р ы і, y Д зіс е н с к ім п ав . М ін с к а й , з 1842 — - В іл е н с к а й губ. 3 1863 ц э н т р в о л а с ц і ў Д з іс е н с к ім п ав . П р ы в а л а с н ы м п р а ў л е н н і п р а ц а в а л а с е л ь с к а я ш к о л а . У 1897 y 3 . 176 ж . 3 1921 y П о л ь ш ч ы , з 1939 y Б С С Р . 3 1940 ц э н т р с ел ь с ав ета . 311 ж ., 114 га с п а д а р а к (1971).
Сярэдняя школа, клуб, б-ка, андз. сувязі. Помнік архітэктуры — сядзіба (19 ст.). Каля вёскі — курганны могільнік. 3AJIÉCCE, вёска ў Кобрынскім р-не Брэсцкай вобл., каля Дняпроўска-Бугскага канала, на аўтадарозе Кобрын — Іванава. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 8 км на У ад горада і 10 км ад чыг. ст. Кобрын, 54 км ад Брэста. 621 ж., 228 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. 3AJIÉCCE, вёска ў Смаргонскім р-не Гродзенскай вобл., на левым беразе р. Вілія, каля аўтадарогі Маладзечна— Смаргонь; чыг. ст. на лініі М інск— Гудагай. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 12 км на ПдУ ад г. Смаргонь, 233 км ад Гродна. 1148 ж., 432 двары (1997). В я д о м а з 16 ст. я к ф а л ь в а р а к Д з е р б ы . У 1690 з г а д в а е ц ц а ў л ік у п а с е л іш ч а ў С м а р г о н с к а й п а р а ф іі А ш м я н с к а г а п ав . У 18 — п а ч . 20 ст. ў л а с н а с ц ь р о д у Агінскіх. 3 1795 y Р а с . ім п е р ы і, y 19 — п ач . 20 ст. ў А ш м я н с к ім п ав . В іл е н с к а й губ. У 1802— 22 y 3 . ж ы ў М .К .Д гш скі, т у т ім с т в о р а н ы ш э р а т м у з. т в о р а ў , y т .л . п а л а н э з « Р а зв іт а н н е з Р а д зім а й » . У 1 8 8 0 -я г. ф а л ь в а р а к і в ё с к а , 50 ж ы х а р о ў . 3 1921 y П о л ь ш ч ы , y М а л а д з е ч а н с к ім п ав . В іл е н с к а га в а я в . 3 1939 y Б С С Р , з 1940 ц э н т р с е л ь с а в е т а С м а р г о н с к а г а р - н а . Ў 1971 — 806 ж ., 258 д в а роў.
Мэблевы цэх. Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. П омнік архітэктуры і гісторыі Залескі палацава-паркавьі ансамбль (1802— 22). 3AJIÉCCE, вёска ў Чачэрскім р-не Гомельскай вобл., каля р. Сож. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 7 км на ПдУ ад г. Чачэрск, 72 км ад Гомеля, 42 км ад чыг. ст. Буда-Кашалёўская. 495 ж., 219 двароў (1997). Базавая школа, б-ка, аддз. сувязі. Каля вёскі паселішчы эпохі неаліту і бронз. веку.
«3AJIÉCCE», шклозавод y Вілейскім р-не. Засн. ў 1769 як гута ў в. Ілья. 3 1802 шклозавод y маёнтку Залессе, з 1815 y засценку Стражыслаў, з 1855 за 3 км ад в. Залессе Вілейскага пав. (цяпер пас. Партызанскі Вілейскага р-на). У 1900 працавала 157 рабочых, выраблена стаЛовага і аптэчнага посуду і лямпаў на 90,7 тыс. руб. У 1910 дзейнічаў паравы рухавік. Прадукцыю збывалі ў Рыгу, Вільню, Гродна і інш. У Вял. Айч. вайну разбураны, y 1944 адноўлены як шклозавод «Залессе». У 1961— 73 пабудаваны новыя цэхі, y 1988— 90 рэканструяваны. Да 1993 вырабляў сілікатглыбы (растваральнае шкло) і шклатару (слоікі). Цяпер выпускае піўныя, гарэлачныя, тэхнічньм бутэлькі. У 1996 выраблена 22,3 млн. шт. гарэлачных і 5,5 млн. шт. тэхн. бутэлек. 3 1997 адкрытае акц. т-ва шклозавод «Залессе». ЗАЛЁТНЕЎ Алег Барысавіч (н. 8.7.1947, г.п. Сухабязводнае Ніжагародскай вобл., Расія), бел. кампазітар. Скончыў Бел. кансерваторыю (1974, клас П.Падкавырава). У 1979— 83 заг. літ. часткі Дзярж. т-ра муз. камедыі Беларусі. 3 1984 выкладае ў Бел. акадэміі мастацтваў. Творчасці ўласцівы перавага лірычнай вобразнасці, спалучэнне класічнай традыцыі, неакласідыстычных тэндэнцый і сучасных тэхнік кампазіцыі. Сярод твораў: балет «Кругаверць» па матывах нар. балад (паст. 1996, лібр. Ю.Чурко); драм. араторыя «Лісткі календара» (сл. М.Танка, 1983), «Літургія св. Іаана Златавуста» (1994), «Нясвіжская меса» паводле твораў кампазітараў 18 ст. (1997); камерная сімфонія (1979), адажыо «Doloroso» (1980); канцэрты: для фп. (1974), для гсшасу (1988), для ўдарных інструментаў «Credo» (1992), для аргана і ўдарных (1993) з аркестрам; паэма-карціна «Купальская ноч» для нар. арк. (1982); «Тэатральны дьгвертысмент» для ансамбля духавых, ударных і фп. (1992); камерна-вак. і камерна-інстр. творы; хары, рамансы, песні; музыка да драм. спектакляў, кіна- і тэлефільмаў, радыёпастановак. Р.М.Аладава. ЗАІЙЎ, частка акіяна, мора ці возера, якая дастаткова глыбока ўразаецца ў сушу, але мае свабодны водаабмен з асн. вадаёмам. У залежнасці ад прычын узнікнення, памераў, канфігурацыі, звязанасці з асн. вадаёмам адрозніваюць бухты, гафы, лагуны, фіёрды і эстуарыі. Часам 3. называюць асобныя ч. Сусветнага ак., якія па сваім гідралагічным рэжыме належаць да мораў (напр., Мексіканскі, Гудзонаў). ЗАЗЙЎ СТАРЫК, возера на мяжы Мазырскага і Нараўлянскага р-наў Гомельскай вобл., на пойме р. Прыпяць, за 7 км на Пд ад г. Нароўля. Пл. 0,43 км2, даўж. 4,2 км, найб. шыр. 150 м, даўж. берагавой лініі 9,5 км. Старычнае. Берагі высокія, месцамі абразійныя, пад хмызняком. Злучана ручаём з воз. Старык. У веснавое разводдзе злучаецца з Прыпяццю.
ЗАЛГЎСКІ Юзаф (1797, Віленшчына — 1.9.1855), удзельнік польскага нац,вызв. руху 1820 — пач. 1830-х г., адзін з лідэраў польскай паліт. эміграцыі ў Францыі. 3 1817 служыў y войску Каралеўства Польскага, чл. нелегальных арг-цый — Саюза вольных палякаў, Патрыятычнага т-ва і інш. Удзельнік паўстання 1830—31. У ноч ш 30.11.1830 кіраваў захопам арсенала ў Варшаве, удзельнічаў y стварэнні паўстанцкіх атрадаў, y баях, меў чын палкоўніка. Пасля падаўлення паўстання эмігрыраваў y Францыю, дзе зблізіўся з рухам карбанарыяў. У 1832 перайшоў на тэр. Галіцыі, дзе арыштаваны і засуджаны да пакарання смерцю, якое заменена на 20-гадовае зняволенне. У 1848 амнісціраваны, выехаў y Парыж, дзе і памёр. В.Ф.Шалысевіч. ЗАЛКІНД Леанід Самойлавіч (1861, г. Чавусы Магілёўскай вобл. — 17.9.1929), удзельнік рэв.-народніцкага руху. Вучыўся ў Магілёўскай гімназіі. У 1880 далучыўся да «Народнай волі». 3 1881 студэнт Кіеўскага ун-та, адзін з арганізатараў «Камуны магілёўцаў». У 1882 y нарадавольскай групе А.Бычкова (гл. ў арт. Бычковы), удзельнічаў y аднаўленні разгромленай нарадавольскай арг-цыі Кіева. У 1882 і 1883 арыштаваны, y 1884 высланы на 5 гадоў ва Усх. Сібір, дзе збіраў матэрыялы пра жыццё і дзейнасць дзекабрьістаў y ссылцы. 3 1889 y Краменчугу, пасля 1917 y Маскве, заг. б-кі Політэхн. музея. Аўгар успамінаў пра народніцкі рух і яго дзеячаў. М.БЛасінскі. ЗА Л0Г, з а к л а д , 1) y цывільным праве спосаб забеспячэння абавязацельстваў, які заключаецца ў перадачы даўжніком крэдытору грошай або інш. матэрыяльнай каштоўнасці, з вартасці якой крэдытор мае пераважнае права задаволіць сваё патрабаванне пры невыкананні даўжніком абавязацельства. 2) У крымін. працэсе шэрагу краін (у т л . Расіі) — мера стрымання, што заключаецца ў грошах або каштоўнасцях, якія ўносяцца абвінавачаным (падазроным) y дэпазіт суда для забеспячэння яго яўкі да следчага, пракурора або ў суд. У выпадку ўхілення ад яўкі ўнесены 3. спаганяецца ў даход дзяржавы. 3) 3. в ы б а р ч ы — y некаторых краінах (Вялікабрытанія, Францыя) грашовая сума, што абавязаны ўнесці кандыдат y дэпутаты прадстаўнічага органа пры рэгістрацыі сваёй кандыдатуры. ЗА Л 0Ж Н ІК І, асобы, проціпраўна затрыманьм сілай з мэтай прымусіць дзяржаву, арганізацыю ці інш. асоб вьіканаць пэўньы дзеянні ці абавязкі. У міжнар. праве — грамадзяне захопленай ворагам краіны, якія неправамерна ўтрымліваюцца акупац. ўладамі пад пагрозай іх знішчэння, калі насельніцтва акупіраванай тэрыторыі не выканае патрабаванняў акупац. улад. Жэнеўская канвенцьм 1949 аб ахове грамадз. насельніцтва ў час вайны забараняе захоп 3. і разглядае такія дзеянні як міжнар. злачынствы.
ЗАЛ03ІСТЫЯ
TKÀHK1
р a с л і н,
утварэнні, якія служаць для назапашвання і выдзялення з расліны кропельна-вадкай вады і розных рэчываў. Вылучаюць З.т.: гідатоды, нектарнікі, алейныя, камедзевыя, слізевыя, смаляныя і стрававальныя. Стрававальныя З.т. ў насякомаедных раслін выдзяляюць стрававальньм сокі, здольныя ператраўляць арган. рэчывы. Алейныя, смаляныя, слізевыя і камедзевыя залозкі (органы выдзялення або сховішча выдзяленняў) выдзяляюць бальзам, камедзь, смолы, эфірны алей, слізь і інш. ЗА Л03Н ІЦ А (Scrophularia), род кветкавых раслін сям. залознікавых. Каля 310 відаў. Пашыраны пераважна ў нетрапічнай ч. Паўн. паўшар’я. На Беларусі трапляюцца 3. вузлаватая (S. nodosa) і ценявая (S. umbrosa). Растуць па берагах рэк, вадаёмаў, y цяністых месцах, лясах, каля дарог і на пустках. А д н а - , д в у х - і ш м а т г а д о в ы я т р а в я н іс т ы я р а сл ін ы і п аў к у с ты з п р а м а с т о й н ы м а б о ў зы х о д н ы м с ц я б л о м . Л іс ц е с у п р а ц іў н а е , р э д к а к а л ь ч а к о в ае , ц э л а с н а е , п ер ы с т а р а а д з е л ь н а е або п ер ы с т а р а с с е ч а н а е . К в е т к і д р о б н ы я , м а л а п р ы к м е т н ы я , з в ы ч а й н а з е л е н а в а т а -б у р ы я ц і ж о ў т ы я , д в у х п о л ы я , д в у х гу б ы я , с а б р а н ы п а 2— 10 y п а ў п а р а с о н ік і, ш т о ў т в а р а ю ц ь к а н ц а -
в іц ц я 20— 25 су т с а з м е н а й 3 л іч ы н а ч н ы х с т ад ы й y ц е л е а д н а го га с п а д а р а . В ы к л ік а е ін в а з ій н у ю х в а р о б у ў ч а л а в е к а і ж ы в ё л — за л о зн іч н у ю к а р о с т у (д э м а д э к о з ).
ЗАЛОЗНІЦАКВЁТНЫ Я (Scrophulariales), парадак двухдольных кветкавых раслін. 12 сям., больш за 1 тыс. родаў і 12 тыс. відаў. Пашыраны амаль па ўсім зямным шары, асабліва ва ўмераных, субтрапічных і трапічных абласцях. Н а Беларусі 5 сям.: залознікавыя, заразіхавьм, паслёнавыя, плывунцовыя, трыпутнікавыя, 32 роды. Сярод іх больш за 100 дзікарослых і 30 інтрадукаваных відаў, y т.л. важныя харч. (бульба, памідоры), тэхн. (тытунь, махорка), лек. (аўран, залозніца, красаўка, трыпутнік), дэкар. (будлея, ільвіны зеў, петунія), меданосньм расліны; ёсць насякомаедньы (тлушчанка), ядавітыя і пустазелле. А д н а -, д в у х - і ш м а т г а д о в ь ы т р а в я н іс т ы я р а с л ін ы , п а ў к у с т ы , р а д з е й к у с т ы і д р э в ы . Л іс ц е ч а р г а в а н а е а б о с у п р а ц іў н а е , ін ш ы р а з к а л ь ч а к о в а е , б е з п р ы л іс т к а ў . К в е т к і д в у х -, р а д зе й а д н а п о л ы я , п е р а в а ж н а н я п р а в іл ь н ы я , 5 -ч л е н н ы я , с а зр о с л а п я л ё с т к а в ы м в я н о ч к а м . Т ы ч ы н а к 5— 4 (ін ш ы р а з 2). Гтецзй зв ы ч а й н а з 2 (р а д з е й 5) зр о с л ы х п л а д а л іс ц ік аў . З а в я з ь д в у х - ц і а д н а г н е з д а в а я , з м н о г ім і с е м я з а р о д к а м і. П л о д — к а р о б а ч к а , ін ш ы р а з я гад а. Н а с с н н е з эндаспермам. Г.У.Вынаеў.
М.Залозны. «9 М а я . У до в ы » . 1973. вы я а гу л ь н ы я м я ц ё л ч а т ы я а б о г р о н к а п а д о б н ы я с у к в е ц ц і. П л о д — 2 -г н е з д а в а я к а р о б а ч к а . Л е к . і м е д а н о с н ы я р а с л ін ы . Я д а в іт ы я .
ЗА Л03Н ІЦ А ВУГРАВАЯ (Demodex folliculorum), клешч сям. валасяных кляшчоў. Пашыраны ўсюды. Паразітуе ў скурных залозах і валасяных мяшэчках чалавека і млекакормячых. Ц е л а п ад о ў ж а н ае (0 ,3 — 0 ,4 м м ), ч э р в е п а д о б н а е, с в е т л а -ш э р а е з н е р а с ч л я н ё н ы м і га л а вагр у д зьм і і в у зк ім б р у ш к а м з п а п я р о ч н ы м і р ы с к а м і, у к р ы т а п р а з р ы с т а й к у т ы к у л а й . Р о т а в ы я о р га н ы к о л ю ч ы я . 4 п а р ы н о г. Ц ы к л р а з -
Залозніца вугршая.
ЗА Л 03Н Ы Мікалай Рыгоравіч (16.10.1925, в. Княжычы Кіеўскай вобл., Украіна — 7.4.1982), бел. жывапісец, педагог. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1959). Выкладчык Мінскага маст. вучылішча (з 1959), Бел. тэатр.-маст. ін-та (з 1971). Працаваў y галіне тэматычнай карціны, пейзажа, нацюрморта, партрэта. Творам уласціва прыўзнята-эмацыянальнае гучанне, якое ствараецца напружанымі, часта кантрастнымі колеравымі спалучэннямі. Сярод работ: «Студэнты» (1962), «Вызваленая зямля» (1965), «Макі», «Казка», «Коні» (усе 1966), «Сыны» (1967), «Перамога», «Камсамольцы» (абедзве 1968), «Салдаткі» (1969), «9 Мая. Удовы» (1973), «Возера Сялява» (1977), «Сястра»
ЗАЛОЗЫ
5 15
(1980), «Цюльпаны», партрэт А.М.Нячаева (абедзве 1981). ЗА Л 03Ы , органы (клеткі) жывёл і чалавека, якія вьтрацоўваюць і выдзяляюць спецыфічньм фізіялагічна актыўныя рэчывы (гармоны, слізь, сліна, мускус і інш.) і ўдзельнічаюць y розных фізіял. функцыях і біяхім. працэсах y арганізме. Большасць 3. утвораны эпітэліяльнай тканкай і добра рэгенерыруюць. Адрозніваюць залозы ўнутранай сакрэцыі (эндакрынныя) і 3. знешняй сакрэцыі (экзакрынныя), якія праз вывадныя пратокі выдзяляюць сакрэты на паверхню цела, слізістых абалонак або ў знешняе асяроддзе (потавыя, слінныя, малочныя, васковыя 3. насякомых і інш.). Паводле тыпу сакрэцыі адрозніваюць 3. меракрынныя (без страты цытаплазмы), апакрынныя (з адрывам верхавінкі клеткі з сакраторным уключэннем) і галакрынныя (з парушэннем сакраторнай клеткі). Бываюць аднаклетачныя (напр., бакалападобньм клеткі эпітэлію слізістай абалонкі кішэчніка і дыхальных шляхоў) і шматклетачныя (напр., большасць 3. эндакрыннай сістэмы). Адрозніваюць простыя 3. (іх вывадная пратока звязана з адным канцавым сакраторным аддзелам) і складаныя (у іх агульны ход выводзіцца сакрэт некалькіх або многіх канцавых сакраторных аддзелаў). Удзельнічаюць y працэсах абмену рэчываў і энергіі, рэгуляцыі жыцііядзейнасці арганізма, ахоўваюць цела ад уэдзеяння шкодных фактараў знешняга асяроддзя. А.С.Леанцюк. ЗА Л 03Ы ЎНУТРАНАЙ САКРЙЦЫ І, інкрэторныя залозы, эндакрынныя залозы, органы жывёл і чалавека, якія выпрацоўваюць і выдзяляюць фізіялагічна актыўныя рэчывы (гармоны) непасрэдна ў кроў або лімфу. У іх адсутнічаюць вывадныя пратокі. Да З.у.с. належаць гіпаталамус, гіпофіз, эпіфіз, наднырачньія залозы, парашчытападобныя залозы, палавыя залозы (іх унутрысакраторныя элементы), шчытападобная залоза, астраўкі падстраўнікавай залозы. Эцдакрынныя функцыі ўласцівы вілачкавай залозе, плацэнце, эндакрынным клеткам стрававальнага тракту (слінныя залозы, страўнік, кішэчнік), дыхальных шляхоў, нырак, сэрца, печані і інш. З.ў.с. шчодра забяспечваюцца крывёй, таму гармоны хутка паступаюць y кроў, з якой трапляюць да органаў, тканак і аказваюць спецыфічнае рэгулюючае дзеянне на метабалізм. З.ў.с. знаходзяцца паміж сабой y функцыян. залежнасці і складаюць цэласную эндакрьшную сістэму, якая ажыццяўляе гарманальную рэгуляцыю ўсіх асн. працэсаў жыццядзейнасці. Разам з нерв. сістэмай З.ў.с. рэгулююць усе функцыі арганізма. Іх рэгулюючы ц эш р — гіпаталамус. Парушэнне функцый З.у.с. вядзе да цяжкіх эндакрынных захворванняў. А.С.Леанцкж.
516_________________ ЗАЛОМ 3AJIÔM, завал, які ўзнікае звычайна ў мелкіх або вузкіх месцах рэчышчаў y выніку нагрувашчвання вымытых і перанесеных ракой дрэў, галін і інш. На Беларусі зрэдку назіраюцца на невял. лясных рэчках і ручаях. 3AJIÔM у д р а ў л я н ы м д о й л і д с т в е, зрубная канструкцыя ш мат’яруснага верху ў выглядзе ўсечанай піраміды ці прызмы. Вядомы на Украіне з 16 ст. У бел. культавай архітэктуры 17— 19 ст. сустракаліся вярхі з адным ці з двума 3., якія стваралі ступеньчатаярусную кампазіцыю будынка, надавалі яму выразны сілуэт. Часам спалучаліся з ветразямі (пры чаргаванні чацверыкоў і васьмерыкоў). 3. выкарыстоўваліся ў цэрквах (вёскі Рубель Столінскага, Міхалкі Мазырскага р-наў) і званіцах (Клецк).
Д а арт. Залом. М іх а й л а ў с к а я ц а р к в а . 1796. В ё с к а Р у б е л ь С г о л ін с к а г а р а ё н а Б р э с ц к а й вобл.
ЗАЛП, адначасовы выстрал (пуск) з некалькіх гармат, мінамётаў, ракетаых і рэактыўных пускавых установак, тарпедных апаратаў, стралковай і інш. зброі. Даецца па пэўным сігнале (камандзе) для нанясення агнявога ўдару, a таксама пры святочных салютах і адданні ваенных ушанаванняў («халастьм» 3. — без снарадаў і куль). ЗАЛПАВЫ ВЫКІД, адначасовы канцэнтраваны выкід значнай колькасці забруджвальных рэчываў y навакольнае асяроддзе; аварыйны выкід. Выкарыстоўваўся прадпрыемствамі з устарэлымі сістэмамі ачышчальных збудаванняў наўмысна, напр., на буйных вадатоках y час паводкі (з мэтай хуткага разбаўлення сцёкаў). Прычыняе ўрон прыродзе, рэзка парушае колькасныя і якасныя суадносіны асн. матэрыяльна-энергетычных кампанентаў асяроддзя (вод, глеб, энергіі, расліннага покрыва, жывёльнага свету і інш.).
ЗЛЛУЖЖА, вёска ў Дражнаўскім с/с Старадарожскага р-на Мінскай вобл., на аўтадарозе Старьы Дарогі—Дрьгчын. Цэнтр калгаса. За 18 км на ПнУ ад горада і чыг. ст. Старыя Дарогі, 130 км ад Мінска. 664 ж., 339 двароў (1997). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкія магілы сав. воінаў і партызан; сав. лётчыкаў. Помнік архітэктуры — царква (мяжа 19—20 ст.). Каля вёскі помнік паріызанам. ЗАЛЎЖЖА, вёска ў Стаўбцоўскім р-не Мінскай вобл., на аўтадарозе Стоўбцы—г.п. Мір. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 11 км на ПдЗ ад горада і чыг. ст. Стоўбцы, 89 км ад Мінска. 429 ж., 158 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. ЗАЛУЖФННЕ, зарастанне зямельных участкаў травяністай расліннасцю. Адрозніваюць прыроднае (самазарастанне травянісіай расліннасцю высечак, закінутай раллі і інш.) і штучнае 3. (засяванне поля шматгадовымі злакавымі і бабовымі травамі ці травасумесямі для стварэння культ. пашы ці сенажаці для паляпшэння прыродных кармавых угоддзяў). На забалочаных мінер. і тарфяных глебах 3. праводзяць пасля выканання меліярац. і культуртэхн. работ. Праводзяць 3. таксама пры азеляненні населеных пунктаў, буд-ве стадыёнаў, аэрадромаў, замацаванні адхонаў дарог, дамбаў, для барацьбы супраць эрозіі глебы. ЗАЛЎЦКІ Пётр Антонавіч (люты 1887, в. Круча Круглянскага р-на Магілёўскай вобл. — 10.1.1937), рэвалюцыянер, дзеяч РКП(б). 3 1905 вёў рэв. работу ў Пецярбургу, Сібіры, на Д.Усходзе. Удзельнік рэвалюцыі 1905— 07. 3 1907 чл. РСДРП. Адзін з арганізатараў выдання балыыавіцкіх газ. «Звезда», «Правда». Дэлегат VI (Пражскай) Усерас. канферэнцыі РСДРП (1912). За рэв. дзейнасць некалькі разоў быў арыштаваны і сасланы. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 чл. выканкома Петраградскага Савета, дэлегат VII (Красавіцкай) Усерас. канферэнцыі i VI з ’езда РСДРП(б). У час Кастр. ўзбр. паўстання чл. Петраградскага ВРК. У грамадз. вайну чл. Ваен. савета Усх. і Зах. франтоў. У 1920— 22 канд. y чл. Ц К, y 1923— 25 чл. Ц К РКП(б). Абвінавачаны ва ўдзеле ў «трацкісцка-зіноўеўскай апазіцыі», y 1927 выключаны з РКП(б) (у 1928 адноўлены). У 1928— 32 на гасп. рабоце. У 1934 арыштаваны, y 1935 асуджаны на 5 гадоў зняволення, y 1937 — да расстрэлу. Рэабілітаваны ў 1962. ЗАЛЬІГІН Сяргей Паўлавіч (н. 6.12.1913, в. Дурасаўка, Башкортастан), рускі пісьменнік. АІсад. Рас. АН (1991). Герой Сац. Працы (1988). Скончыў Омскі с.-г. ін-т (1939). Працаваў інжынерам-гідратэхнікам, y Сібірскім аддзяленні AH СССР. 3 1986 гал. рэдактар час. «Новый мнр». Першьм зб-кі «Апавяданні» (1941), «На Вялікую зямлю» (1952), «Нарысы і апавяданні» (1953). У
раманах «Сцежкі Алтая» (1962), «Салёная Падзь» (ч. 1—2, 1967—68, Дзярж. прэмія СССР 1968), «Паўднёваамерыканскі варыянт» (1973), «Камісія» (1975), «Пасля буры» (кн. 1—2, 1980— 85), «Свабода выбару: раман без сюжэта» (1996) звяртаецца да найважнейшых пераломных этапаў паслярэв. гісторыі Расіі і сучаснага жыцця Зах. Сібіры. Як публіцыст актыўна адСтойвйе сваю пазі-
цыю (у 1980-я г. выступаў супраць павароту паўн. рэк), імкнецца асэнсаваць складаныя працэсы сучаснага жыцця («Мая дэмакратьм. Нататкі па ходу жыцця. 3 успамінаў пісьменніка», 1996). Аўтар літ.-знаўчых прац пра А.Чэхава, Л.Талстога, А.Платонава. Творы 3. на бел. мову пераклалі А.Кудравец, В.Адамчык. Тв.: С о б р . с о ч . Т . 1— 6. М ., 1989— 91; Бел. п е р . — Н а Ір т ы ш ы : А п о в е с ц ь , а п а в я д а н н і. М н ., 1991. Літ.\ Д е д к о в Н .А . С е р г е й З а л ы гн н : С т р а н н ц ы ж н з н н , с т р а н н ц ы т в о р ч е с т в а . М ., 1985. С.Ф.Кузшіна.
ЗАЛЬВЙНКА, рака ў Брэсцкай і Гродзенскай абл., левы прыток р. Нёман. Даўж. 170 км. Пл. вадазбору 1940 км2. Пачынаецца паміж вёскамі Лідзяны і Кулявічы Свіслацкага р-на, цячэ ў Ваўкавыскім, Пружанскім, Зэльвенскім і Мастоўскім р-нах. Асн. прытокі: Шчы-
Р а к а Зальвянка ў н іж н ім ц я ч э н н і.
ба, Ружанка, Іванаўка, Сасва, Самараўка, Юхнаўка. Д а л ін а т р а п е ц а п а д о б н а я , я е ш ы р . ад 500 м да 3— 4 km y н іж н ім ц я ч э н н і. П о й м а за б а л о ч ан ая, р о ў н а я , ш ы р . д а 2,5 km , y с я р э д н ім і н іж нім ц я ч э н н і 400— 600 м . Р э ч ы ш ч а м о ц н азвіл істае, я г о ш ы р . ў м е ж а н ь 15— 20 м . Н а п р ац ягу 4 4 ,2 к м к а н а л із а в а н а е : а д в ы т о к у д а в. К р а с к і В а ў к а в ы с к а га р - н а (16 к м ) і н а ў частку з а 2 к м н а П н а д г.п . З а л ь в а — 2 к м н а П н а д в. Л іх ін іч ы М а с т о ў с к а г а р - н а (2 8 ,2 км ), Б е р а гі п я с ч а н ы я , с т р о м к ія і а б р ы в іс т ы я . З а м я р за е ў к а н ц ы с н е ж ., к р ы г а л о м y с я р э д з іне с а к а в ік а . Ж ы ў л е н н е м я ш а н а е . С я р э д н е г а давы р а сх о д в ад ы ў в у сц і к а л я 11 м 5/ с . H a p a 4 3 в а д а с х о в іш ч ы З э л ь в е н с к а е і П а п е р н я , г.п. З эл ьв а, г. М а с т ы (п р ы ў п а д з е н н і З а л ь в я н к і ў Н ём ан).
ЗАЛЬКАЛНС (Zalkalns) Тэадор Эдуардавіч (30.11.1876, хутар Заляйскалнс Рыжскага р-на, Латвія — 6.9.1972), латышскі скульптар. Нар. мастак СССР (1957), сапраўдны чл. AM С СС Р (1947). Вучыўся ў Пецярбургу (1893—99), ува-
рактэрна раўнамернае асвятленне інтэр’ера, якое скрадвае яго чляненне. З.х. з двума і больш нефамі вядомы з 11 ст. (царква Сен-Сернен y Тулузе, Францыя, канец 11 ст.). У 12 ст. пашыраны ў Вестфаліі і сталі тыповымі як прыходскія цэрквы 13— 15 ст. y гарадах Ганзейскага саюза (касцёл Дзевы Марыі ў Гданьску, Полыпча, 1343— 1502). Гатычныя З.х. будавалі ў Італіі, Іспаніі і інш. краінах Зах. Еўропы. Як саборы трапляюцца рэдка. 3 эпохі Адраджэння З.х. амаль не будуюць. ЗАЛЫДБУРГ (Salzburg), горад y зах. ч. Аўстрыі, y перадгор’ях Альпаў, y даліне р. Зальцах. Адм. ц. зямлі Зальцбург. 144 тыс. ж. (1991). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: маш.-буд., паліграф., дрэваапр., швейная, харчовая. Ун-т (з 1622). Муз. акадэмія Моцартэум (з 1841). Штогадовы
Да
арт.
ЗАЛЬЦБУРГ
5 17
У 1945— 55 y с к л а д зе а м е р . з о н ы а к у п а ц ы і А ў стр ы і. С я р о д а р х . п о м н ік а ў а б а ц т в а б е н е д ы к ц ін ц а ў (з а с н . к а л я 69 0 ): к а с ц ё л св. П я т р а (1 2 — 13 с т .); к о м п л е к с р а м а н с к іх і га т ы ч н ы х к л я ш т а р н ы х б у д ы н к а ў (1 2 — 14 с т ., y т .л . б - к а з б а га т ы м і зб о р а м і, с к а р б н іц а , к а п іт у л я р ); м о г іп ь н ік з к а т а к о м б а м і (3 с т .) і к о м п л е к с а м к а п л іц , y т л . п о з н а г а т ы ч н а я к а п л іц а св. М а р г а р ы т ы (1 4 8 5 — 9 1 ); с а б о р ( а с в я ч о н ы ў 7 74, п ер а б у д а в а н ы ў 1611— 28 y с т ы л і б а р о к а , ар х . С .С а л а р ы ), а б к р у ж а н ы а н с а м б л е м з т р о х п л о ш ч а ў з р э з ід э н ц ы я й а р х іе п іс к а п а (з а с н . к а л я 1120, п ер а б у д о ў в ал а с я ў 16— 18 с т .); а б а ц т в а б е н е д ы к ц ін а к Н о н б ер г : р а м а н а -г а т ы ч н ы к а с ц ё л (1 1 — 12, 15 с т .) з р а м а н с к ім і н а с ц е н н ы м і р а з м а л ё ў к ам і (с я р э д з ін а 12 с т .), кл яп ггар (1 3 — 17 с т .); к а с ц ё л ф р а н ц ы с к а н ц а ў : р а н н е г а т ы ч н ы н е ф (п а ч . 13 с т .), га т ы ч н ы п р э с б іт э р ы й (п ач . 14 с т .) с а с к у л ь п т у р а й М а д о н н ы , п о з н а г а т ы ч н ая веж а (1 4 8 6 — 94 ); барочны я ц эрк вы І .Б .Ф іш э р а ф о н Э р л а х а — К а л е г ія л ь н а я
Зальны
храм.
К асц ёл Д зе в ы М а р ы і ў Г д ан ьск у . '13 4 3 — 1502.
муз.-тэатр. фестываль (з 1917). Цэнтр турызму і курорт міжнар. значэння.
ТЗалькалнс П а р г р э т К .Б а р о н а . 1967.
ходзіў y гурток «Рукіс» («Працаўнік»); y 1899— 1901 y Парыжы ў майстэрні А.Радэна, вучань Э.А.Бурдэля і інш. У 1903—07 выкладаў y маст.-прамысл. школе ў Екацярынбургу, настаўнік ІДз.Шадра. 3 1910 y Пецярбургу. У 1918— 19 удзельнічаў y плане манум. прапаганды (помнікі М.Г.Чарнышэўскаму, Л.А.Бланкі ў Петраградзе, не захаваліся). 3 1920 y Рызе; y 1944— 58 праф. AM Латвіі. Сярод твораў: партрэты (А.Кірхенштэйна, 1946; Ф.Блумбаха, 1956; К.Барона, 1967, і інш.), 20 надмагілляў (Я.Порука, 1930; О.Лацыса, 1945, і інш.), помнікі Р.Блаўманісу ў Рызе (1929) і АКронвалдсу ў Сігулдзе (1938), творы анімалістычнага жанру, медалі. ЗАЛЬНЫ ХРАМ, выцягнуты ў плане храм з нефамі аднолькавай вышыні ці вышэйшым (без акон) сярэднім нефам (псеўдабазіліка), a таксама 1-нефавы храм без трансепта (прапаведніцкая царква, царква жабрацкіх ордэнаў). Ха-
У 1— 5 ст. н .э . н а м е с ц ы 3 . іс н а в а л а с т ар а ж .-р ы м . к а л о н ія Ю в а в у м . 3 739 р э з ід э н ц ы я е п іс к а п а (з а с н . к а л я 70 0 ), з 798 — а р х іе п іс к а п а , a т а к с а м а к у п е ц к а е п а с е л іш ч а (н а з в а 3. у п е р ш ы н ю з г а д в а е ц ц а ў 7 7 4 ). Г ар. п р а в ы з 1368. М е с ц а з н а ч н ы х в ы с т у п л е н н я ў y С я л . в а й н у 1524— 26 (гл. ў а р т. М.Гайсмайр). У 1622 з а с н . у н -т . У 1810— 15 н а л е ж а ў Б ав ар ы і. У 1938— 45 а к у п ір а в а н ы н я м .- ф а ш . в о й с к а м і.
П анарам а
Зальцбурга.
(1 6 9 4 — 1707), Т р о й ц ы (1 6 9 4 — 1702), У р су л ін ак (1 6 9 9 — 17 0 5 ), Ш п іт а л ь н а я св. Іа а н а (1699-— 1704); б. с т а й н і (1 6 0 7 — 6 2 ) з зім о в а й (1 6 6 2 ) і л е т н я й (1 6 9 3 ) ш к о л а м і в е р х а в о й я зд ы (у 1920— 3 0 -я г. п е р а б у д а в а н ы ў « Д о м п р ы р о д ы * ) і б у д ы н а к м о ц а р та ў с к іх ф е с ты в а л я ў « Ф ес т ш п іл ь га ў з» , ар х . К .Г о л ь ц м а й с т э р , Э .Г ю т э р ). Н а д с т а р ы м го р ад ам (н а в ы ш . 130 м ) к р э п а с ц ь Г о э н за л ь ц б у р г (з а с н . ў 1077, п е р а б у д а в а н а ў 1465— 1519). М у з. а к а д э м ія « М о ц а р тэу м » (1 9 1 2 — 14, ар х . Р .Б е р н т ). Р ад зім а
518
ЗАЛЫДГІТЭР
В .А .М о ц ар т а і я го д о м -м у з е й . М у зе й К а р а л ін ы А ўгусты . К а л я 3 . з а м а к Г е л ь б р у н (1 6 1 3 — 19, арх. С а л а р ы ). У.Я.Калаткоў (гіст о р ы я).
ЗА Л ЬЦ П ТЭ Р (Salzgitter), горад на Пн Германіі, y зямлі Ніжняя Саксонія. Узнік y 1936 пры зліцці некалькіх населеных пункгаў і буд-ве металургічнага камбіната. 117,7 тыс. ж. (1994). Вузел чыгунак і аўтадарог, порт на адгалінаванні Сярэднегерманскага канала. Аэрапорт. Прам-сць: чорная металургія, вытв-сць абсталявання для горнай і нафтаэдабыўной прам-сці, вагона- і аўтамабілебудаванне, нафтахім., тэкстыльная. Курорт (мінер. воды).
Э .З а л я .
ЗАЛЯ (Zola) Эміль (2.4.1840, Парыж — 29.9.1902), французскі пісьменнік. Раннія творы (зб. навел «Казкі Нінон», 1864; раманы «Споведзь Клода», 1865, «Марсельскія таямніцы», 1867) напісаны пад уплывам рамантызму. Кнігамі літ. і маст. крытыкі «Што я ненавіджу» і «Мой салон» (абедзве 1866), «Эдуар Манэ» (1867) выступіў y абарону новай плыні мастацтва, y прыватнасці імпрэсіянізму. Прыродазнаўчыя адкрыцці (тэорыя эвалюцыі Ч.Дарвіна), філасофія і эстэтыка пазітывізму (І.Тэн) падвялі 3. да распрацоўкі канцэпцыі натуралізму, асн. палажэнні якога ён выклаў y прадмове да рамана «Тэрэза Ракэн» (1867), y працах «Эксперыментальны раман» (1880) і «Раманісты-натуралісты» (1881). У 1860-я г. 3. распачаў серыю з 20 раманаў «Ругон-Макары. Звычайная і сац. гісторыя адной сям’і ў эпоху Другой імперыі» (1868— 93), y якой даў маштабную панараму франц. грамадства 2-й пал. 19 ст. Тут па-майстэрску выпісаны вобразы прадстаўнікоў розных класаў, саслоўяў, прафесій і іх асяроддзе: гацдлёвая і фінансавая буржуазія («Чэрава Парыжа», 1873, «Дамскае шчасце», 1883, «Грошы», 1891), рамеснікаў і шахцёраў («Пастка», 1877, «Жэрміналь*, 1885), сялян («Зямля», 1887), царкоўнікаў і палітыкаў («Праступак абата Мурэ», 1875, «Яго правасхадзіцельства Эжэн Ругон», 1876), мастакоў і ваенных («Творчасць», 1886, «Разгром», 1892) і інш. Роздумы пісьменніка над сац. канфліктамі эпохі, шляхамі перабудовы грамадства, захапленне ідэямі утапічнага сацыялізму знайшлі адлюстраванне ў цыкле «Тры гарады» («Лурд», 1894, «Рым», 1896, «Парыж», 1898) і тэтралогіі «Чатыры
Евангеллі» (1898— 1902, незавершана). За пісьмо «Я абвінавачваю» ў абарону А.Дрэйфуса (гл. Дрэйфуса справа) прыгавораны да турэмнага зняволення, з-за чаго вымушаны быў эмігрыраваць y 1898 (вярнуўся праз год). Творчасць 3., які з ’яднаў «бяэлітаснасць рэалізму з мужнасцю палітычнага дзеяння» (Л.Арагон), зрабіла значны ўплыў на еўрап. і амер. раманістыку 20 ст. У бел. пер. выйшлі «Апавяданні» (1937), раманы 3. «Пастка» (1939) і «Разгром» (1941). Т в Р ус. п е р . — С о б р . с о ч . T . 1— 26. М ., 1960— 67. Літ:. В л а д н м н р о в а М .М . Р о м а н н ы й ц м о і Э .З о л я « Р у г о н — М ак к а р ы » : Х уд. н ц д е й н о -ф н л о с . е д н н с т в о . С а р а т о в , 1984.
Т.У.Кавалёва. ЗАЛЯГАННЕ Г 0 Р Н Ы Х П А Р 0Д , прасторавае размяшчэнне, форма і ўзаемаадносіны геалагічных цел y зямной кары. Вызначаецца элементамі залягання (распасціранне, напрамак і вугал нахілу слаёў або пластоў), якія вымяраюцца горным компасам. Для асадкавых парод характэрна пластападобная форма, першапачаткова блізкая да гарыз. залягання. Вулканічныя пароды залягаюць y выглядзе пластоў патокавай і покрыўнай формы. Магматычныя інтрузіўныя пароды ўтвараюць геал. целы (баталіты, штокі, дайкі, лакаліты, сілы і інш.). Метамарфічныя пароды залягаюць масівамі на вял. плошчы, ахопленай працэсамі метамарфізму. Адрозніваюць непарушанае (нармальнае) і парушанае З.г.п., a таксама згоднае (калі слаі фарміраваліся ў нармальнай узроставай паслядоўнасці) і нязгоднае (стратыграфічны перарыў або размыў горных парод; вуглавая нязгоднасць — калі маладыя асадкі залягаюць над пародамі, змятымі ў складкі, ці манаклінальна нахіленымі). У.І.Шкуратаў. ЗА Л Я Ш Н б, возера ў Гарадоцкім р-не Відебскай вобл., y бас. р. Обаль, за 38 км на ПнУ ад г. Гарадок. Пл. 0,36 км2,
Д а арт. Замак. Р .Д а н ч а н к а .
Р экансгрукцы я
Тураўскага
даўж. 820 м, найб. шыр. 600 м, даўж. берагавой лініі каля 3 км. Пл. вадазбору 4 км2. Схілы катлавіны выш. 10— 12 м, пераважна пад хмызняком, на 3 і Пн часткова разараныя. На 3 выцякае р. Агнеш. ЗАМАЙ Ала Мікалаеўна (н. 14.9.1932, с. Займо-Абрыў Растоўскай вобл., Pa c k ), бел. мастачка. Скончыла Бел. тэатр.-маст. ін-т (1959). Выкладала ў Мінскай дзіцячай маст. школе (1959—63), працавала ў газ. «П кнер Беларусі» (1963— 80). Творчасці ўласцівы арыгінальнасць колеравага бачання і жанравая разнастайнасць, работы адметньм аптымістычнасцю і цеплынёй. Сярод твораў: тэматычныя карціны «Будаўні-
А .З а м а й . С о н е й к а . 1988.
кі» (1957), «Апошні з нашага квартала» (1961), «Купалле» (1976), «Крыніда жыцця» (1982), «Сонейка» (1988), «Звон святыні» і «Цішыня» (абодва 1994), «Маё дзяцінства» (1995); пейзажы «Макі» (1966), «Восень» (1990), «Бярозавы гай» (1991), «Ваколіца Забалоцця» (1995), «Раніда» (1996); нацюрморты
Чамка і іарадзішча
(п а с л я
13 с г.). М а с г а к
«Ангоны» (1984), «Водар лесу» (1986), «Васількі» і «Армянскі вінаград» (абодва 1992), «Палявьм кветкі» (1995); партрэты, ілюстрацыі да кніг. Іл. гл. таксама ў арт. Нацюрморт. Г.л. Фатыхава. ЗАМАК, умацаванае жыллё феадала, a таксама сярэдневяковы комплекс абарончых збудаванняў, жылых гасгі. і культавых пабудоў на зручных для абароны месцах, аб’яднаных лініяй умацаванняў. Існавалі прыватныя 3. (феад., царк.) і аіульнадзярж. (каралеўскія, велікакняжацкія). С трую ура аб ар о н ы 3. склад алася з драўляных ( астрогі, в а с т р а к о л ы , гародні, п а р к а н ы , тарасы), м у р а в а н ы х (к а м е н н ы х , ц а г л я н ы х ) ці гл ін абітны х с ц е н з б а я в ы м і п а м о с т а м і-г а л е р э ямі і з в я за н ы х з ім і д р а ў л я н ы х ц і к а м б ін а в а -
Д а арт.
Замак.
Крэўскі замак, Навагрудскія замкі, Мірскі замак, Быхаўскі замак і інш.) сценамі. У бўд-ве быў пашыраны спосаб трохслаёвай муроўкі: 2 цагляныя сцяны і забутоўка паміж імі. Часта вонкавыя паверхні сцен выкладаліся з каменю (Ліда, Крэва і інш.). Замкавае буд-ва звязана з рус. і зах.-еўрап. абарончым дойлідствам. Сустракаюцца элементы раманскай архітэктуры (вежы Навагрудскага, Гродзенскага, Лідскага і інш. 3.), y большасці 3. 15— 16 ст. — рысы стыляў готыкі і рэнесансу (Мірскі 3.), з 17 ст. пераважаюць барочныя рысы. У сярэдзіне 16 ст. сталі пашыранымі 3. з бастыённай сістэмай умацаванняў (Заслаўскі замак, Ляхавіцкі замак). 3 канца 16 ст. замкавае буд-ва паступова транс-
М ір с к і за м а к .
н ы х (ф ах в ер к а в ы х ) ш м а т ’яр у с н ы х ве ж а ў з р а з н а с т а й н ы м і б а й н іц а м і. Ч а с т а ў 3 . б ы л а гал. веж а — данжон. Р а н н ія 3 . (5 — 8 ст. ў С я р э д н я й А зіі, З а к а ў к а ззі, н а А р а б с к ім У сходзе, 9 — 11 ст. ў З ах . Е ў р о п е ) м е л і глухія м у р а в а н ы я с ц е н ы і б ы л і р а з л іч а н ы н а п ас іў н у ю а б а р о н у . П р а м а в у г о л ь н ы я п л а н ы гэт ы х 3 ., іх буд. і к а н с ір у к ц ы й н ы я а са б л ів ас ц і спалучалі м я с ц ., э л ін іс т ы ч н ы я і с т а р а ж .-р ы м . т р а д ы ц ы і а б а р о н ч а г а д о й л ід с тв а . Т а к т ы к а а к т ы ў н а й а б а р о н ы п а с т у п о в а п р ы в я л а ў 11— 12 ст. д а ў с т а л я в а н н я н е р э г у л я р н а й п л а н ір о ў к і, д а п а с а в а н ай д а р э л ь е ф у м я с ц о в а с ц і (3 . к р ы ж а к о ў y С ір ы і і П а л е с ц ін е ). Н а с ц е н а х і в е ж а х п ач ал і р а б іц ь машыкулі і б а й н іц ы д л я к ід а н н я к а м я н ёў і а б с тр э л у н іж н я й ч. с ц е н . П е р а д у ваходн ы м і б р а м а м і ч а с ам у зв о д зіл і барбаканы. А рх ітэкту р у 3. в ы зн а ч а л і р а м а н с к і, га т ы ч н ы , р э н е с а н с а в ы і б а р о ч н ы с т ы л і. П а с г у п о в а 3 . п е р а т в а р ы л іс я ў с к л а д а н ы я к о м п л е к с ы а б а р о н ч ы х зб у д а в а н н я ў (3 . 13 ст. К у сі ў Ф р а н ц ы і, Х а р л е к y А н гл іі). 3 р а зв іц ц ё м а р т ы л е р ы і 3 . ст р ац іл і св ае а б а р о н ч ы я ф у н к ц ы і.
На Беларусі першыя 3. былі агульнагар. велікакняжацкімі цытадэлямі (Гродзенскі стары замак), некат. мелі значныя памеры (у Полацку, Віцебску). Да 15 ст. вядомы 2 тыпы 3.: на ўзвышшах («горныя»), разнастайньм па абрысах (іх план паўтараў канфігурацыю рэльефу) і ў нізінах («дольныя»), звычайна з рэгулярнай планіроўкай з выкарыстаннем валоў і равоў з вадой (Ляхавіцкі 3.). Былі пашыраны 3., абнесеныя драўлянымі (Радашковічы, Пінск, Гомель, Магілёў) ці мураванымі (Лідскі замак,
Д а арт.
Замак
ЗАМАРАЗКІ
ЗАМАНІХА, э х і н а п а н а к с (Оріорапах), род кветкавых раслін сям. араліевых. 2 віды: 3. высокая (О. elatus), пашырана ва Усх. Азіі, і 3. страшная (0 . horridus) — на 3. Паўн. Амерыкі. Растуць звычайна ў вільготных горных хваёвых лясах, зрэдку ўтвараюць зараснікі. Занесена ў Чырвоную кнігу СССР (1984). Л іс т а п а д н ы я с л а б а г а л ін а с т ы я к у с т ы в ы ш . д а 4 м . С т в о л , г а л ін к і, к в е т а н о с ы і л іс ц е ў к р ы т ы іго л ь ч а с т ы м і к а л ю ч к а м і. Л іс ц е ш ы р . 15— 35 с м , п р о с т а е , 5-— 1 1 -л о п а с ц е в а е , с а б р а н а е к а л я в е р х а в ін а к сц ё б л а ў . К в е т к і д р о б н ы я , з е л е н а в а т а - б е л ы я ці зе л е н а в а т а - ж о ў т ы я , дв у х п о л ы я і т ы ч ы н к а в ы я , y п а р а с о н ік а х , с а б р а н ы х
З а м а к y М альб арку. П ол ы п ч а.
фармавалася ў палацава-замкавае (Нясвіжскі палацава-паркавы комплекс, Гальшанскі палац). У 1-й пал. 19 ст. сярэдневяковыя 3. замянілі крэпасці са шматкіламетровымі лініямі абароны. Замкавае буд-ва ўплывала на архітэктуру ўмацаваных храмаў ( Сынковіцкая царква-крэпасць, Камайскі касцёл, Быхаўская сінагога), жылых дамоў (Гайцюнішскі дом-крэпасць), rap. брам, сядзібных і інш. пабудоў.
5 19
1274.
y м я ц ё л ч а т ы я с у к в е ц ц і. П л о д — я р к а - ч ы р в о н а я м я с іс т а я я г а д а п а д о б н а я к а с ц я н к а . М а ю ц ь э ф ір н ы я ал еі, с а п а н ін ы , а л к а л о ід ы , гл ік а зід ы . Л е к . і д э к а р . р а с л ін ы . В ы р о ш ч в а ю ц ц а ў к у л ь ту р ы . Г.У.Вынаеў.
Літ:. Ч а н т у р н я В.А. Н с т о р н я ар х м тек т у р ы Б е л о р у с с н н . 2 н зд . М н ., 1977; Т к a ч о ÿ М .А . З а м к і Б ел а р у с і ( X I I I — X V II ст.). М н ., 1977; Я г о ж . З а м к і і л ю д зі. М н ., 1991; Р а п п о п о р т П .А . В о ен н о е зо д ч е с т в о з а п а д н о -р у с с к н х з е м е л ь X — X IV вв. Л ., 1967. M A. Ткачоў, УА. Чантурыя.
ЗАМАН, п і н а к а л і н а в ы эфір меты лф торф асф онавай кісл a т ы, атрутнае рэчыва нервова-паралітычнага дзеяння. Сінтэзаваны ў Германіі (1944). Прыкладна ў 3 разы больш таксічны і стойкі, чым зарын. Выклікае міёз (звужэнне зрэнак вачэй). Лятальная таксічная доза (умоўна) пры дзеянні праз органы дыхання — 0,05 мг мін/л, праз скуру — 1,4 мг/кг. 3 . — б я с к о л е р н а я в а д к а с ц ь з п ах а м к а м ф а 190 ° С (к іп іц ь з р а с к л а д а н н е м ), ш ч ы л ь н . 1013,1 к г / м 3 (2 0 ° С ). Д р э н н а р а с т в а р а е ц ц а ў в а д зе, д о б р а — y с п ір т а х , с к л а д а н ы х э ф ір а х , к е т о н а х і ін ш . Г ід р а л ізу е ц ц а в о д н ы м і р а с т в о р а м і ш ч о л а ч а ў , а м ія к у , а м ін а ў (р э а к ц ы і в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь д л я д э г а з а ц ы і 3 .).
Ры ,
З а м а н іх а в ы с о к а я .
•
ЗАМАРАЗКІ, часовае паніжэнне т-ры паветра ніжэй за 0 °С y начны час, калі сярэднясутачная т-ра вышэй за 0 °С. Адрозніваюць 3. а д в е к т ы ў н ы я (пры ўварванні халоднага аркгычнага паветра), р а д ы я ц ы й н ы я (начное ахаладжэнне глебы і расліннага покрыва) і мяшаныя (адвектыўна-радыяцыйныя). На тэр. Беларусі познія 3. магчымы ў канцы мая — 1-й пал. чэрвеня, a раннія ў канцы жн. — пач. верасня. 3.,
520
ЗАМАРОЖВАННЕ
асабліва позняй вясной, прычыняюць вял. шкоду сельскай гаспадарцы. ЗАМ АР0Ж ВАННЕ ГРУ Н Т 0Ў , штучнае ахаладжэнне слабых і воданасычаных грунтоў да адмоўных т-р з мэтай іх умадавання і дасягнення воданепранікальнасці; адзін з відаў замацавання грунтоў. Выкарыстоўваецца пры буд-ве шахгаў, тунэляў, станцый метрапалітэна, падземных сховішчаў, фундаментаў, мастоў, перамычак і інш. Д л я З .г. п а п е р ы м е т р ы а б ’е к т а (н а п р ., в ы е м к і) п р а б ів а ю ц ь с в ід р а в ін ы н а а д л егл ас ц і 1— 3 м а д н а а д а д н о й , а п у с к а ю ц ь y іх за м а р о ж в а л ь н ы я т р у б ы (к а л о н к і) з г е р м е т ы ч н а за в а р а н ы м н іж н ім к а н ц о м . У н у тр к а л о н к і п а т р у б е п а д а ю ц ь а х а л о д ж а н ы д а -2 0 ° С і н іж э й y х а л а д з іл ь н ы х м а ш ы н а х (у с т а н о ў к а х , н а с т а н ц ы я х ) р а с т в о р с о л е й , а б о р а с о л (з в ы ч а й н а х л о р ы с т а г а к а л ь ц ы ю ), п а д р у г о й т р у б е ад в о д з я ц ь я г о з м э т а й ц ы р к у л я ц ы і. У в ы н ік у а х а л а д ж э н н я в а к о л к а л о н а к у т в а р а ю ц ц а сл у п ы м ё р зл а га ір у н т у , я к ія зл у ч а ю ц ц а ў с у ц э л ь ную сцяну. М.М.Кунцэвіч.
ЗАМ АР0Ж ВАННЕ ХАРЧ0ВЫ Х ПРАДЎКТАЎ, спосаб кансервавання, які заключаецца ў хуткім ахаладжэнні прадукту да т-ры значна ніжэйшай за т-ру замярзання яго сокаў. Робяць пры т-ры каля -20 °С y маразільных камерах халадзільнікаў ці ў спец. хуткамаразільных апаратах. П р ы за м а р о ж в а н н і в ад а ў т в а р а е ш м а т д р о б н ы х к р ы ш т а п ік а ў л ё д у , я к ія м а л а м я н я ю ц ь стр у к ту р у т к а н а к п р ад у к та ў , п р а к т ы ч н а п о ў н а с ц ю с п ы н я е ц ц а ж ы ц ц я д з е й н а с ц ь м ік раф л о р ы і ак гы ўн асц ь ф ерм ен таў, там у п рад у к т ы д о ў гі ч а с (п р ы ў м о в е, ш т о т - р а ў в е с ь ч а с з а с т а е ц ц а а д н о л ь к а в а н із к а й ) зах о ў в а ю ц ь с в а е х ар ч . я к а с ц і.
3AMACTÔ44A, вёска ў Віцебскім р-не, каля р. Лучоса; чыг. станцыя на лініі Віцебск— Орша. Цэнтр сельсавета. За 20 км на Пд ад г. Віцебск. 460 ж., 203 двары (1997). Сярэдш ы школа, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Вайсковыя могілкі. 3AMACTÔ44A, вёска ў Бягомльскім пасялковым Савеце Докшыцкага р-на Віцебскай вобл., на шашы Лепель— Мінск. Цэнтр калгаса. За 40 км на ПдУ ад Докшыц, 177 км ад Віцебска, 51 км ад чыг. ст. П араф’янава. 352 ж., 114 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аадз. сувязі. 3AMACTÔ44A, вёска ў Лугава-Слабадскім с/с Мінскага р-на. Цэнтр саўгаса. За 20 км на ПдУ ад г. Мінск. 1953 ж., 634 двары (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторьы, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. ЗАМАСЦЬ (Zamosc), горад на ПдУ Польшчы. Адм. ц. Замойскага ваяв. 66 тыс. ж. (1994). Прам-сць: харч., мэблевая, трансп. машынабудаванне, швейная, буд. матэрыялаў, паліграфічная. Турыстычны цэнтр. З а с н . ў 1580 Я.Замойскім я к г о р а д -к р э п а с ц ь , р э з ід э н ц ы я і гасп . ц э н т р З а м о й с к а й а р д ы н а ц ы і (с т в о р а н а ў 1589). Р а з м я ш ч э н н е н а гандаі. ш л я х у з В ал ы н і ў Л ю б л ін і В ар ш ав у і п р ы в іл е і (н а п р а в я д з е н н е к ір м а ш о ў , б я с п о ш -
л ін н ы г а н д ал ь y к р а ін е і ін ш .) с п р ы я л і р а зв іц ц ю р а м ё с т в а ў (к у ш н е р с т в а , га р б а р с т в а і ін ш .). У 1585 т у т с т в о р а н а п е р ш а я ў П о л ь ш ч ы м а н у ф а к т у р а п а в ы т в -с ц і с а ф ’я н у , ту р . д ы в а н о ў і а п р а ц о ў ц ы к а зл ін ы х ш к у р . З а с н а в а н н е ў 1595 З а м о й с к а й а к а д э м іі і д р у к а р н і п е р а т в а р ы л а 3 . y н а в у к . і к у л ьт. ц э н т р . П а с л я 1-га п а д з е л у Р э ч ы П а с п а л іт а й (1 7 7 2 ) y с к л а д з е А ўс т р ы і, з 1809 y В ар ш аў с к ім ге р ц аг ст в е. У час н а п а л е о н а ў с к а й к а м п а н іі з а н я т ы р у с. в о й с к а м і (1813). 3 1815 y К а р а л е ў ст в е П о л ь с к ім . 3 к а н ц а 19 ст. п а в я т о в ы г о р а д (д а 1975). Г о р ад с п р а е к т а в а ў і п а ч а ў б у д а в а ц ь арх. Б .М а р а н д а ў 1579— 1600; п р ы к л а д р э н е с а н с а в а га го р ад а б у д а ў н іц тв а . Б ы ў п я ц ів у г о л ь н ы ў п лан е, абн есен ы кальц ом басты ён н ы х ф ар ты ф ік а ц ы й (1 5 8 7 — 1605; з а в е р ш а н ы ў 1617— 19, арх. А . д э л ь А к в а ; д а б у д а в а н ы ў 1809— 30) з б р а м а м і, y т .л . Л ю б е л ь с к а й (1588) і С т а р о й Л ь в о ў с к а й (159 9 ). У к л ю ч ае : п а л а ц (1 5 8 1 — 86, арх. М а р а н д а ; д а б у д а в а н ы ў 1747— 51, арх. Б э м ’д э К а в э , і п а с л я 1831), р а т у ш у (1 5 9 1 — 1600, арх. М а р а н д а ; 1639— 51, арх. Я .Я р а ш э в іч , Я .В о л ь ф , п е р а б у д а в а н а ў 18 і 19 с т ., р э с т а ў р ы р а в а н а ў 1937— 38 і 1967— 7 0 ), б у д ы н к і А к а д э м іі (1 6 3 8 — 4 8 , ар х . Я р а ш э в іч ; п ер а б у д а в а н ы ў 1752— 61, ар х . Б э м ’д э К а в э , і ў 19 с т .), к а л ег ія ту (1 5 8 7 — 9 8 ), к а п л іц ы З а м о й с к іх (1635, арх. Д ж .Б .Ф а л ь к о н і; ц я п е р к а ф е д р а л ь н ы с а б о р ), ц а р к в у (1 6 1 8 — 3 1), с ін а го г у (к а л я 1610— 20 ), к а м я н іц ы з а р к а д а м і, y т л . к а л я В я л ік а г а і С о л ь н а га р ы н к а ў (1 6 — 17 с т .). 3 . у к л ю ч а н ы Ю Н Е С К А y с п іс Сусветнай спадчыны. Н.К.Мазоўка (г іст о р ы я).
ЗАМАХ, наўмыснае дзеянне, непасрэдна накіраванае на ўчыненне злачынства, але не даведзенае да канца па прычынах, якія не залежаць ад волі вінаватага; адна са стадый учынення злачынства. У залежнасці ад таго, ці зрабіў вінаваты ўсё, што ён лічыў неабходным для ажыццяўлення свайго намеру, адрозніваюць закончаны і незакончаны 3., y залежнасці ад выбраных сродкаў — прыгодны і непрыгодны 3. Пакаранне за 3. назначаецца паводле закону, які прадугледжвае адказнасць за адпаведнае злачынства, з улікам ступені ажыццяўлення злачыннага намеру і прычын, з-за якіх злачынства не было даведзена да канца. ЗАМАХ Леанід Пятровіч (22.7.1911, М інск — 30.10.1982), бел. графік. Вучыўся ў маст. студыях y М .Керзіна і В.Волкава (1929— 30), скончыў БПІ (1937). Стварыў ілюстрацыі да кніг «Казкі лірніка» М .Танка (1948), «Мая рэспубліка» К.Кірэенкі (1949), «У М аскву» І.Ш амякіна (1950), «Апавяданні. Казкі» З.Бядулі (1958) і інш. Выканаў шэраг партрэтаў для Бел. дзярж. музея гісторыі Вял. Айч. вайны (1944— 45). Аўтар агітплакатаў «Даражы гонарам хлебароба!» (1963), «3 днём нараджэння, Радзіма» (1967) і інш. ЗАМАЦАВАННЕ ГРУ Н Т 0Ў , штучнае павышэнне мех. трываласці, звязнасці, воданепранікальнасці і інш. фіз.-мех. уласцівасцей грунтоў y іх прыродным або штучным заляганні. Робіцца для павышэння нясучай здольнасці асноў збудаванняў, умацавання сценак катлаванаў, горных вырабатак, стварэння проціфільтрацыйных заслон y плацінах, дамбах, перамычках, пры буд-ве шахтаў, тунэляў, дарог і інш. С твараец ц а н ап ам п о ў в ан н ем п а буравы х с в ід р а в ін а х y ш ч ы л ін ы і п о р ы гр у н т у г л ін іс -
т ы х і ц э м е н т а в ы х р а с т в о р а ў ( г л ін із а ц ы я , цэментацыя), р а с п л а ў л е н а г а б іту м у а б о бітумн ы х э м у л ь с ій (г а р а ч а я і х а л о д н а я бітумізац ы я ) , в а д к а г а ш к л а з ін ш . к а м п а н е н т а м і (сілікатызацыя грунтоў), к а р б а м ід н ы х і ін ш . смол ( с м а л із а ц ы я ), га р а ч ы х га за ў п р ы т - р ы 700 °С і в ы ш э й (а б п а л , а б о т э р м іч н а е зам а ц ав ан н е), а х а л а д ж а л ь н ы х р а с т в о р а ў (замарожванне грунтоў), a т а к с а м а п р а п у с к а н н е м э л . т о к у , д р эн ір а в а н н е м і ін ш . М.М.Кунцэвіч.
ЗАМАЦАВАННЕ ФАТАГРАФГЧНАЕ, фіксаванне фатаграфічн a е, выдаленне са святлоадчувальнага слоя фатаграфічных матэрыялаў рэшткаў галоіднага серабра, не ўзноўленага ў час праяўлення фатаграфічнага. Садзейнічае працяглай захаванасці фатагр. відарысаў. Ажыццяўляецца з дапамогай раствораў (або пасты) рэчываў (найб. пашыраны тыясульфат натрыю), зцольных пераўтвараць галоіднае серабро ў водна-растваральныя злучэнні.
Л а л ін а р. З ам б езі.
ЗА М БЁЗІ (Zambezi), рака на Пд Афрыкі, y Анголе, Замбіі, Намібіі, Зімбабве, Мазамбіку. Даўж. 2660 км, пл. бас. 1330 тыс. км2. Пачынаецца на плато Лувда ў Замбіі, каля мяжы з Заірам, упадае ў Мазамбікскі праліў Індыйскага ак. Ад вытоку на працягу 1200 км цячэ па слабанахіленай раўніне, утварае парогі (Катыма, Кебрабаса) і вадаспады (Гонье, Нгамбве, Вікторыя). Да вусця р. Луангва цячэ па горнай мясцовасці ў вузкай (да 40— 60 м) скалістай даліне, y ніжнім цячэнні мае ў асноўным шырокую даліну і шырокае рэчышча (да 5—8 км). За 120 км ад вусця ўтварае дэльту з мноствам рукавоў (пл. каля 8 тыс. км2). Гал. прытокі: злева — Кабомпа, Луэна, Кафуэ, Луангва, Шырэ; справа — Лунгвебунгу, Луангінга, Ліньянці (у верхнім і сярэднім цячэнні Кванда). Да бас. 3. адносіцца воз. Н ьяса (Малаві). Жыўленне пераважна дажджавое. П аю дкі са снеж. да красавіка. У сухі сезон сцёк
вады скарачаецца болыл як y 10 разоў. Сярэдні гадавы расход вады ў вусці 16 тыс. м3/с . Рыбалоўства. Суднаходству перашкаджаюць парогі, асн. суднаходства на тэр. Замбіі і на адным з рукавоў дэльты, дзе размешчаны порт Ш ындэ (Мазамбік). На 3. буйныя ГЭС і вадасх. Карыба і Кабора-Баса. Бас. 3. ўпершыню абследаваны англ. падарожнікам й.Лівінгстанам y 1851— 56. ЗАМБІЯ (Zambia), Р э с п у б л і к а 3 a м б і я (Republic o f Zambia), краіна ва ўнутранай ч. Паўд. Афрыкі. Мяжуе на ПнЗ з Дэмакр. Рэспублікай Конга (б. Заір), на П н з Танзаніяй, на У з М алаві і Мазамбікам, на Пд з Зімбабве, Намібіяй і Батсванай, на 3 з Анголай. Пл. 752,6 тыс. км2. Нас. 8936 тыс. чал. (1993). Дзярж. мова — англійская, але шырока карыстаюцца і мясц. мовамі.
Г ер б і с ц я г Зам біі.
Сталіца — г. Лусака. Краіна падзяляецца на 9 правінцый. Нац. свята — Дзень незалежнасці (24 кастр.). Дзяржаўны лад. 3. — рэспубліка. Уваходзіць y склад Садружнасці. Паводле канстытуцыі 1991 кіраўніком дзяржавы і ўрада з ’яўляецца прэзідэнт, які выбіраецца насельніцтвам на ўсеагульных выбарах на 5 гадоў. Вышэйшы заканадаўчы орган дзяржавы — Нац. сход (аднапалатны парламент), 150 членаў якога выбіраюцца насельнідтвам на 5 гадоў. Выканаўчая ўлада належыць ураду, прэм’ер-міністра і міністраў якога назначае прэзідэнт. Прырода. Амаль усю краіну займае хвалістае пласкагор’е (выш. 1000— 1500 м), складзенае з дакембрыйскіх гранітаў, гнейсаў, крышт. сланцаў. На У горы Мучынга (выш. да 1893 м, г. Мумпу). 3. мае запасы медзі сусв. значэння (частка т.зв. «Меднага пояса» на грані-
цы з Дэмакр. Рэспублікай Конга), кобальт, поліметалы, ванадый, уран, золата, жалеза, каменны вугаль. Клімат субэкватарыяльны з трыма сезонамі — дажджлівым і цёплым (ліст.— крас.), сухім і халаднаватым (май—ліп.), сухім і гарачым (жн.— кастр.). Сярэдняя т-ра самага цёплага месяца (кастр.) каля 20— 25 °С, самага халоднага (ліп.) каля 15— 20 °С. Ападкаў 750— 1500 мм за год. Бываюць засухі. Рачная сетка густая: р. Замбезі з прытокамі Кафуэ, Луангва і інш., вытокі Конга з азёрамі Бангвеулу і Мверу, паўд. ч. воз. Танганьіка. На Замбезі вадасх. Карыба, ёсць парогі і вадаспады, y т.л. вадаспад Вікторыя. Агульныя запасы гідраэнергіі больш за 50 млн. кВт. Пераважае саванная расліннасць на чырвона-карычневых глебах. Жывёльны свет разнастайны: ёсць буйньм траваедныя — сланы, насарогі, буйвалы, зебры, жырафы, антылопы; драпежнікі — ільвы, леапарды, гіены. Каля 20 нац. паркаў (Кафуэ, Сіёма-Нгвезі, Паўн. і Паўд. Луангва і інш.). Населышггва. 99% насельнідтва складаюць афрыканцы моўнай сям ’і банту, y т.л. народы групы цэнтр. банту — бемба (жывуць на Пн і ў цэнтр. частцы, 34%) і тонга (Пд, 16%), групы ўсх. банту — малаві (У, 18%), інш. груп — балунда (ПнЗ), балозі (ПдЗ), нгоні (У), чэва (У). Жывуць таксама еўрапейцы (пераважна англічане і афрыканеры) і выхадцы з Індыі. Сярод вернікаў пераважаюць хрысціяне, y т.л. пратэстанты (35%), католікі (27%), афр. цэрквы (9%). Ёсць невял. групы мусульман (на Пн), індуістаў, прыхільнікаў мясц. культаў. Сярэднегадавы прырост насельніцтва каля 3%. Сярэдняя шчыльн. 12 чал. на 1 км2. Найб. шчыльна заселены «Медны пояс» і раёны на Пд ад яго да г. Лусака (50— 200 чал. на 1 км2). У засушлівых мясцінах на 3 і У шчыльнасць памяншаецца да 1 чал. на 1 км2. У гарадах жыве каля палавіны насельніцтва (1995). Найб. гарады (тыс. ж., 1990): Лусака — 982,4, Ндола — 467, Кітве-Нкана — 348,6, Кабве — 200,3, Чынгола — 186,8, Муфуліра — 175, Луанш ’я — 147,7. У краіне вельмі пашыраны СНІД. Гісторыя. Тэр. 3. заселена з глыбокай старажытнасці. Гэта адно з найстаражытнейшых месцаў апрацоўкі жалеза. Бушменаў, якія прыйшлі сюды, верагодна ў 1-м тыс. да н.э., з 6 ст. н.э. пачалі выцясняць на Пд плямёны банту. У 17— 19 ст. тут фарміраваліся раннефеад. дзяржавы плямён лунда, баротсе, бемба, нгоні. Першыя еўрапейцы (партугальцы) на тэр. 3. з ’явіліся ў канцы 18 ст. У 1880-я г. на тэр. дзяржавы баротсе праніклі агенты Брыт. паўднёва-афр. кампаніі, заснаванай С.Родсам. У 1890 кампанія атрымала ад уладара баротсе Леванікі I выключнае права на эксплуатацыю прыродных багаццяў. У 1891 англічане навязалі пратэктарат дзяржаве баротсе, потым лунда. У 1895 гэтыя тэрыторыі атрымалі афіц. назву Радэзія (ад прозвішча Родса). У 1900 пад кіра-
ЗАМБІЯ_________________ 521 ванне кампаніі перададзены таксама землі плямён бемба і нгоні. Пачалася эксплуатацыя радовішчаў медзі, y 1903— 10 тут пабудавана чыгунка. Еўрап. каланісты набывалі найб. урадлівыя землі, a мясц. насельніцгва выцяснялі ў спец. рэзервацыі. У 1911 тэр. сучаснай 3. вылучана ў асобны пратэктарат пад назвай Паўн. Радэзія (у 1924 афіцыйна абвешчана брыт. пратэктаратам). Пасля 1-й сусв. вайны пачалося хуткае развіццё горнаруднай прам-сці, асабліва здабычы медзі. У 1948 створана першая афр. арг-цыя — Кангрэс Паўн. Радэзіі (з 1951 Афр. нац. кангрэс, АНК). У 1953 Паўн. Радэзія разам з Паўд. Радэзіяй (сучасная Зімбабве) і Ньясалендам (сучасная Малаві) увайшлі ў створаную Вялікабрытаніяй Федэра-
цыю Радэзіі і Ньясалецда, дзе дамінавала еўрап. меншасць з Паўд. Радэзіі. Пасля расколу АНК y 1959 узнікла Аб’яднаная партыя нац. незалежнасці (Ю НІП) на чале з К.Каўндай. У 1962 абвешчана канстытуцыя і створаны кааліцыйны ўрад з прадстаўнікоў АНК і Ю НІП на чале з Каўндай. Пасля скасавання федэрацыі (1963) Паўн. Радэзія 24.10.1964 атрымала незалежнасць і прыняла назву 3., з 1965 — рэспубліка. Член Садружнасці, член ААН, Арг-цыі афр. адзінства. Прэзідэнтам краіны быў абраны Каўнда (у 1964— 73 адначасова кіраўнік урада), які распачаў унутр. рэформы ў рамках абвешчанай y 1969 канцэпцыі «філасофіі гуманізму» (у т.л. кантроль над брыт. і амер. горнапрамысл. кампаніямі). Знешняя палітыка гэтага часу характарызавалася збліжэннем з Танзаніяй і Кітаем, канфліктамі з Паўд.-Афр. рэспублікай (ПАР), калан. ўладамі партуг. Мазамбіка і Радэзіі, падтрымкай вызв. руху ў гэтых краінах. У 1971 адзін з кіраўнікоў Ю Н ІП С.Капвепве заснаваў апазіцыйную Аб’яднаную прагрэс. партыю (АПП), якая разам з А Н К выступіла супраць прэзідэнта Каўнды і Ю НІП. У 1972 улады аб’явілі АПП i АНК па-за законам і абвясцілі 3. аднапарт. дзяржавай. У 1975 3. ўвайшла ў каалідыю прыфрантавых дзяржаў Паўд. Афрыкі, удзельні-
522
ЗАМБРЖЫЦКІ
чала ў перагаворах з уладамі ПАР і Нар. арг-цыяй Паўд.-Зах. Афрыкі (СВАПО) па сітуадыі ў Паўд. Афрыцы. У 1976 прэзідэнт Каўнда абвясціў сацыяліст. канцэпцыю т.зв. камунакратыі. Эканам. крызіс, што нарастаў y 3. з пач. 1980-х г., стаў прычынай актывізацыі апазіцыі, якая дамагалася ліквідацыі аднапарт. сістэмы (няўдалы дзярж. пераварот ваенных 1990), узнік Рух за шматпарт. дэмакратыю (ММД), які патрабаваў свабодных выбараў і стварэння часовага ўрада. У 1991 прынята новая канстытуцыя, адбыліся выбары, перамогу на якіх атрымаў ММД. Яго лідэр Ф.Чылуба стаў прэзідэнтам. У краіне дзейнічае шматпарт. сістэма. Асн. партыі: Рух за шматпарт. дэмакратыю і Аб’яднаная партыя нац. незалежнасці.
камбінат, хім. прадпрыемствы. У г. Луанш ’я з-д па вытв-сці электракабелю, вырабаў з медзі і алюмінію, y г. Муфуліра выплаўка другаснага чыгуну і сталі, вытв-сці метал. вырабаў для горнай прам-сці. Там жа і ў г. Кафуэ выраб выбуховых рэчываў. У краіне ёсць асобныя прадпрыемствы хім. (Кітве-Нкана, Лусака, Ндола), па вытв-сці мінер. угнаенняў (Кафуэ), цэменту (Лусака), буд. матэрыялаў (Кітве-Нкана), па зборцы аўтамабіляў і веласіпедаў з імпартаваных дэталей і вузлоў (Лусака, Ндола). Лёпсая прам-сць прадстаўлена галінамі: тэкст. (Кітве-Нкана, Кафуэ), швейнай (Лусака, Кітве-Нкана, Муфуліра, Лівінгстан), гарбарна-абутковай (Кафуэ), мэблевай (Кітве-Нкана, Ндола, Кафуэ), дрэваапр. (Кітве-Нкана, Луанш ’я, Лівінгстан), керамічнай (КітвеНкана). Параўнаўча развіты харч. (цукр., мясная, мукамольная, піваварная — Лусака, Ндола, Чынгола) і хар-
Д а арт. Зам б ія. В ё с к а н а п а ў н о ч н ы м за х а д зе к р а ін ы (зл ев а). У а д н ы м з р а ё н а ў г. Л у с а к а.
Гаспадарка. 3. — аона з найменш развітых краін свету. Штогадовы даход на 1 чалавека каля 400 дол. ЗША. Прам-сць дае 46% валавога нац. прадукту, сельская гаспадарка — 18, абслуговыя галіны — 36%. Вядучае месца ў прам-сці належыць горназдабыўной і каляровай металургіі. 3 1982 горнаэдабыўная прам-сць цалкам кантралюецца дзяржавай. 3. займае 5-е месца ў свеце па здабычы медзі — каля 500 тыс. т штогод. Буйнейшыя руднікі каля гарадоў Кітве-Нкана, Луанш’я, Муфуліра, Чынгола, Ндола, Рон-Антэлап, Чыбулума. У «Медным поясе» працуюць буйныя медзеплавільныя заводы. 3. займае 2-е месца ў свеце па здабычы кобальту; штогадовая адабыча каля 5 тыс. т (каля 15% сусв. вытв-сці). Здабываюць таксама цынк, свінец, берылій, селен, каменны вугаль, аметысты і інш. Вытв-сць электраэнергіі каля 8 млрд. кВт гадз за год. ГЭС Карыба на р. Замбезі (магутнасць каля 700 тыс. кВт) і ГЭС Кафуэ на р. Кафуэ даюць больш за 70% усёй элекграэнергіі. Буйная ЦЭЦ y г. Ндола. Частка элекграэнергіі экспартуецца ў суседнія краіны. Астатнія галіны прам-сці маюць меншае значэнне. У г. Ндола заканчваецца нафтаправод з Дар-эс-Салама (Танзанія), працуюць нафтаперапр. з-д, шынны
часмакавая (пераважна тытунёвая — Луанш’я, Муфуліра, Лівінгстан і інш.) прам-сць. Вытв-сць асобных відаў прамысл. прадукцыі (1994): азотных угнаенняў — 58 тыс. т, фосфарных — 19,2 тыс. т, калійных — 8,3 тыс. т, цукру — 150 тыс. т. прадукцыі лесапілавання — 112 тыс. м3, паперы і кардону — 4 тыс. т, цэменту — 376 тыс. т. Каля 70% жыхароў краіны занята ў сельскай гаспадарцы. Агульная пл. с.-г. зямель каля 7 млн. га, y т.л. пад ворывам каля 2 млн. га. Вылучаюцца 2 сектары: традыцыйны (на 1 гаспадарку прыпадае 1,5 га), вытв-сць харч. культур на свае патрэбы; таварны (каля 1000 буйных ферм па 1000 га). На свае патрэбы вырошчваюць (1994, тыс. т): кукурузу — 1021, пшаніцу — 43, проса — 63, copra — 35, маніёк — 580, арахіс — 27. Таварныя культуры (1994, тыс. т): цукр. трыснёг — 1311, тытунь — 7, бавоўна — 16. Развіта агародніцтва. Жывёлагадоўля развіта слаба, пераважна на Пд краіны (шкодзяць муха цэцэ, эпідэміі, засухі). Гадуюць буйн. par. жывёлу (каля 3 млн. галоў), коз і авечак (каля 0,4 млн. галоў), свіней (каля 0,3 млн. галоў). Развіта птушкагадоўля. Штогод ловяць каля 60— 70 тыс. т рыбы. Аснова трансп. сеткі — чыгункі Ндола—Лівінгстан і Капіры-М пош ы—Дар-эс-Салам (Тан-
занія) з адгалінаваннямі. Агульная даўж. чыгунак 2164 км. Аўтадарог каля 37 тыс. км, з іх каля 6,7 км з цвёрдым пакрыццём. Краіна залежыць ад доступу да марскіх партоў ПАР, Анголы, Танзаніі. Міжнар. аэрапорты ў гарадах Лусака, Ндола, Лівінгстан. Экспарт і імпарг 3. прыкладна роўньм — па 1 млрд. дол. ЗШ А штогод. 3. экспартуе медзь (85% экспарту па кошце), кобальт (6%), цынк, свінец, тытунь і інш., імпаргуе машыны і трансп. сродкі (38%), хім. і харч. прадукты, разнастайньм прамысл. вырабы. Замежны гандаль вядзецца пераважна з ЗША, Японіяй, Вялікабрытаніяй, Германіяй, ПАР. Грашовая адзінка — квача. Літ:. Б е р е з н н В .Н . З ам б н я: П угн завое в а н н я э к о н . н ез а в н с н м о с тн . М ., 1972; П е р ы ш к н н Е .В . П о л м т н ч ес к а я снстем а Респ у б л н к м З а м б н н . М ., 1980. Ю.В.Ляшковіч (п р ы р о д а , насельніцтва, га с п а д а р к а ), Н.К.Мазоўка (гісторыя).
ЗА М БРЖ Ы Ц К І Станіслаў Валянцінавіч (1823, в. Вязынка Маладзечанскага р-на Мінскай вобл. — 1.10.1907), бел. паэт, краязнавец. 3 літ. твораў 3. захавалася вершаванае апавяданне «Гутарка Сталюка» (1870—90-я г.), y якім паказаў побыт народа, нікчэмнасць фанабэрыстай шляхты, даў узоры бел. гутарковай мовы. Вывучаў курганьі на радзіме, першы апісаў Вязынкаўскае гарадзішча. У 1881— 83 бацька Я.Купалы арандаваў y 3. зямлю. Літ:. К а х а н о ў с к і Г. А ўтар знайшоўся / / Л іМ . 1979. 2 л ю т . Г.А.Кахдноўскі. ЗАМ ЁЖ НЫ Я ГРАМАДЗЙНЕ, асобы, якія не з ’яўляюцца грамадзянамі пэўнай дзяржавы і маюць доказы сваёй прыналежнасці да грамадзянства замежнай краіны. Іх прававое становішча вызначаецца Яац. заканадаўствам дзяржавы месцазнаходжання і заключанымі міжнар. дагаворамі і пагадненнямі. Нац. заканадаўства звычайна аарознівае некалькі катэгорый З.г.: якія пастаянна пражываюць на тэр. дзяржавы, якія часова знаходзяцца ў дзяржаве, замежньм прадстаўнікі, якія валодаюць дыпламат. імунітэтам, бежанцы. Прававое становішча кожнай катэгорыі мае свае асаблівасці. У Рэспубліцы Беларусь правы і абавязкі З.г. вызначаюцца Канстытуцыяй, адпаведным законам, міжнар. дагаворамі. З.г. на тэр. Беларусі карыстаюцца правамі і свабодамі і выконваюць абавязкі нароўні з грамадзянамі Рэспублікі Беларусь, калі іншае не вызначана Канстытуцыяй, законамі і міжнар. дагаворамі (у прыватнасці, З.г. не валодаюць выбарчым правам, не могуць прымаць удзел y рэферэндумах, пазбаўлены абавязкаў ваен. службы і інш.). Г.А.Маслыка. ЗАМ ЕЖ НЫ Я ПАХ0ДЫ РЎСКАЙ А РМ ІІ 1813— 14, сумесныя з войскамі Прусіі, Ш вецыі і Аўстрыі баявыя дзеянні рус. арміі супраць войск Напалеона 1 на тэр. Полыпчы, Германіі і Францыі. Мелі на мэце вызваленне краін Зах. Еўропы ад напалеонаўскага панавання, аднаўленне і ўмацаванне феад.-абсалютысйкіх рэжымаў, што існавалі ў іх да
Франйузскай рэвалюцыі 1789— 99 і напалеонаўскіх войнаў. Да канца зімовай кампаніі 1812— 13 аб’яднаньм войскі Расіі і Прусіі (27— 28.2.1813 Прусія заключыла з Расіяй саюзны дагавор) пад камандаваннем МЛ.Кутузава вызвалілі ад напалеонаўскіх войск герцагства Варшаўскае, Усх. Прусію і сталіцу Прусіі г. Берлін, уступілі на тэр. Саксоніі і Баварыі. 2.5.1813 пад Лютцэнам і 20— 21 мая пад Баўтцэнам саюзная армія пад камандаваннем П.Х.Вітгенштэйна (змяніў М.І.Кутузава, які памёр 28.4.1813) пацярпела паражэнні. 29.5.1813 новым галоўнакамандуючым прызначаны М .Б .Барклай дэ Толі. 10.8.1813 вайну Францыі аб’явіла Аўстрьм, да антыфранц. кааліцыі далучыліся Вялікабрытанія і Швецыя. Да восені 1813 баявыя дзеянні ішлі з пераменным поспехам. 16— 19.10.1813 аб’яднаньм рус.-аўстр.-прус.-швец. сілы нанеслі вырашальнае паражэнне арміі Напалеона I y Лейпцыгскай бітве 1813 («бітва народаў»), пасля чаго напалеонаўскія войскі пакінулі Германію і адышлі за р. Рэйн. Да студз. 1814 сілы антыфранц. кааліцыі (453 тыс. чал., y т.л. 153.тыс. рускіх) фарсіравалі Рэйн. Пасля шэрагу бітваў на тэр. Францыі 30.3.1814 перад саюзнай арміяй (100 тыс. чал., y т.л. 64 тыс. рускіх) капітуляваў г. Парыж. 6.4.1814 Напалеон I адрокся ад прастола. 30 мая паміж саюзнікамі і Францыяй падпісаны Парыжскі мірны дагавор 1814. Літ.: М a н ф р е д А .З . Н а п о л е о н Б о н а п ар т . 5 н зд . М ., 1989; П о х о д р у с с к о й а р м н н п р о т н в Н а п о л е о н а в 1813 г. н о с в о б о ж д е н н е Г е р м а ю ш : С б. д о к . М ., 1964; О с в о б о д а т е л ь н а я в о й н а 1813 г. п р о т н в н а п о л е о н о в с к о г о го сп о д ств а. М ., 1965.
ЗАМЕНГОФ (Zamenhof) Людвік Лазар (27.12.1859, г. Беласток, Польшча — 27.4.1917), польскі ўрач-акуліст, стваральнік эсперанта. Вучыўся ў Варшаве, Маскве і Вене. У 1893— 97 жыў y г. Гродна. У 1887 вьшаў (пад псеўд. D -ro Esperanto) праект штучнай дапаможнай міжнар. мовы, спадзеючыся, што яна дапаможа ў справе ўзаемаразумення паміж народамі. Пазней апубл. слоўнікі эсперанта, хрэстаматыі і асобныя выданні сваіх арыгінальных твораў, a таксама пераклады на эсперанта сусв. маст. класікі. ЗАМЕЦЬ, перанос снегу ветрам непасрэдна над паверхняй снегавога покрыва; разнавіднасць мяцеліцы. ЗАМІНДАРЫ (ад перс. — землеўладальнік), зямельна-падатковая сістэма ў Паўн., Усх. і Цэнтр. Індыі ў часы англ. калан. панавання. Уведзеная англ. каланіяльнымі ўладамі на мяжы 18 і 19 ст. Зацвярджала ў правах спадчынных землеўладальнікаў феадалаў — заміндараў і ўстанаўлівала зямельны падатак з іх (пастаянны і часовы) на карысць вярхоўнага ўласніка зямлі — калан. улад. Сістэма 3. адменена ў 1950-я г. 3AMIPÀHHE РАДЫЁСІГНАЛУ, ф е д ы н г, змяншэнне інтэнсіўнасці радыёсігналу ў пункце яго прыёму. Абумоўлена зменамі эл. уласцівасцей ат-
масферы, a таксама інтэрферэнцыяй радыёхваль, што прыйшлі ў пункт прыёму па розных напрамках (гл. Інтэрферэнцыя хваль, Распаўсюджванне радыёхваль). З.р. прадухіляюць з дапамогай аўтам. рэгуліроўкі ўзмацнення, прыёму на некалькі разнесеных антэн і інш. ЗАІУЙР’Е, назва чыг. ст. Гарадзея ў пач. 20 ст. ЗАМКАВАЯ ГАРА, найвыш эйшы пункт Навагрудскага ўзвышша на Беларусі. За 3 км ад г. Навагрудак, за 250 м на Пн ад в. Пуцэвічы. Выш. 323 м. Складзена з марэны сожскага зледзянення, укрыта пылаватым супескам, сфарміраваным y час паазерскага зледзянення. Mae выгляд спадзіставыпуклага ўзвышэння субмерыдыянальнага напрамку. Схілы ,спадзістыя, стромкасць 3— 7°, адносныя перавыш. да 20— 25 м /к м 2. Амаль уся пад ворывам. На З.г. засталіся руіны Навагрудскага замка (10— 16 ст.). Паблізу З.г. ў гонар А.Міцкевіча насыпаны курган. ЗАМКАВЫ СУД, гл. ў арт. Гродскі суд. ЗАМКНЁНАЯ ТЭЛЕВІЗІЙНАЯ С ІСТЭМА, адна- ці шматканальная сістэма прыкладнога тэлебачання, y якой перадавальныя камеры звязаны з прыёмнікамі мясцовымі кабельнымі лініямі сувязі. Кіраванне камерамі дыстанцыйнае або яны працуюць y аўтам. рэжыме. Параметры З.т.с. вызначаюцца яе прызначэннем і могуць адрознівацца ад вяшчальных телевізійных стандартаў. Выкарыстоўваецца ў прамысл. тэлебачанні, навуч. установах, ваеннай справе, на транспарце, y медыцыне і інш. ЗАМКНЎТЫ Я ЭКА ЛА Й ЧН Ы Я СІСТ&М Ы , функцыянальна адзіная сукупнасць арганізмаў (раслін, жывёл і мікраарганізмаў), якія насяляюць агульную тэр. і здольныя да працяглага існавання пры цалкам замкнугым кругавароце рэчываў (пры адсутнасці матэрыяльнага абмену праз яе межы). П р ы н ц ы п ы З .э .с . в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ц а п р ы р а с п р а ц о ў ц ы б ія л . с іс т э м ж ы ц ц е з а б е с п я ч э н н я ч а л а в е к а в а ў м о в ах із а л я ц ы і а д б ія с ф е р ы З я м л і, н а п р . y к а с м . а б о п а д в о д н ы х а п а р а та х . А с н о в у ш т у ч н а с т в о р а н а й З .э .с . с к л а д а ю ц ь р а с л ін ы , я к ія за к о ш т э н е р г іі с в я т л а ў п р а ц э с е ф а т а с ін т э з у п а г л ы н а ю ц ь д в у х в о к іс в у гл яр о д у і в ы д з я л я ю ц ь к іс л а р о д . Б ія м а с а р а с л ін в ы к а р ы с т о ў в а е ц ц а ў е ж у ч а л а в е к а м і ін ш . г е т э р а т р о ф н ы м і а р га н із м а м і, а п о ш н ія м о г у ц ь у в ах о д з іц ь y х ар ч . р а ц ы ё н ч а л а в е к а . Н я в ы к а р ы с т а н а я б ія м а с а р а с л ін , п р а д у к т ы ж ь ш ш ш з е й н а с ц і ч а л а в е к а і ін ш . к а м п а н е н т а ў б ія к о м п л е к с у раскладаю цца м ік р а а р г а н із м а м і д а вады , д в у х в о к іс у в у г л я р о д у і м ін е р . р э ч ы в а ў , я к ія зн о ў в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ц а р а с л ін а м і. С т в о р а н ы э к с п е р ы м . З .э .с ., ш т о ў к л ю ч а ю ц ь ч а л а в е к а , а д н а к л е т а ч н ы я в о д а р а с ц і, в ы ш э й ш ы я р а с л ін ы , м іх р а а р г а н із м ы -м ін е р а л із а т а р ы . З а к о ш т р э г е н е р а ц ы і ў т а к іх З .э .с . ц а л к а м з а б я с п е ч в а л а с я п а т р э б а ч а л а в е к а ў к іс л а р о д зе , в а д зе і ч а с т к о в а ў еж ы .
ЗА М 0В Ы , устойлівыя рытмізаваныя празаічныя творы формульнага характару, якім прыпісвалася сіла магічнага ўздзеяння ў патрэбным для чалавека кірунку; адзін з найб. стараж. жанраў фальклору. Нар. назвы: шэпты, загаво-
ЗАМОЙСКАЕ
523
ры, словы, малітвы і інш. У аснове іх класіфікацыі утылітарная накіраванасць. Паводле быт. выкарыстання — універсальны жанр. У адпаведнасці з прызначэннем і тэматыкай 3. падзяляюцца: на гаспадарчыя (пры паляванні, лоўлі рыбы, развядзенні пчол, с.-г. работах, для захавання статку і інш.); ахоўныя ад злых духаў і шкодных істот, прыродных з ’яў, ад звяроў і гадаў; лекавыя (ад хвароб і прафілактычныя); любоўныя (прысушкі, адсушкі, любжы, вясельныя, на лад y сям’і); сац. зместу (ад несправядлівага суда, саддацкія і інш.). Паводле кампазіцыі маналагічныя і дыялагічньм. Пастаянныя элементы струкгуры: малітоўны ўступ, зачын, эпічная частка, закрэпка. Уступныя і заключныя формулы часам слаба звязаны з сюжэтам і пераходзяць з твора ў твор. Разнастайньм формулы асноўнай, эпічнай часткі: формулы пераліку, невыканальнай умовы, застрашвання, пагрозы, месца выгнання, забароны і інш. 3. уласцівы антрапамарфізм, персаніфікацыя з’яў, хвароб, духаў, усяго, супраць чаго яны накіраваны. Мастацкія прыёмы ў 3. (параўнанні, паралелізмы, метафары, эпітэты) падпарадкаваны практычнай прадвызначанасці і апіраюцца на веру ў магічную сілу прамоўленага слова. Публ:. З а м о в ы . М н ., 1992. Літ:. Р о м a н о в Е .Р . Б е л о р у с с к н й с б о р н н к . В ы п . 5. В н т е б с к , 1891; А с т а х о в а А .М . Х у д о ж е с т в е н н ы й о б р а з н м н р о в о з з р е н ч е с к н й э л е м е н т в за го в о р ах . М ., 1964; Т о л с т о й Н .Я . Н з н а б л ю д е н н й н а д п о л е с с к н м н заговорам н / / С л ав ян ск н й н б алкан скн й ф о л ь к л о р . М ., 1986; Б а р т а ш э в і ч Г.А. М а г іч н а е с л о в а . М н ., 1990. ГА.Барташэвіч.
ЗАМ бЙСКАЕ ВАЯВ0ДСТВА (Wojewodztwo Zamojskie), адм.-тэр. адзінка на ПдУ Полыпчы. Пл. 6986 км2, нас. 493 тыс. чал., гарадскога 30,3% (1993). Адм. ц. — г. Замасць. Найб. гарады: Тамашаў-Любельскі, Грубешаў, Білгорай, Ш чэбжэшьш. На П н займае ўсх. ч. Замойскай даліны, на Пд — узв. Расточэ. Клімат умерана кантынентальны. Ся-
524
ЗАМОЙСКІ
рэдняя т-ра студз. -4,5 °С, ліп. 18,5 °С, ападкаў 600—660 мм за год. Гал. рэкі: Буг з прытокам Гучва, Вепш, Танеў. Глебы ўрадлівыя (чарназёмы і буразёмы). Пад лесам 22,6% тэр. (найб. пушча Сольская). Пераважае сельская гаспадарка. Пад с.-г. ўгоддзямі 70,2% тэр., y т.л. 58% пад ворывам. Вырошчваюць пшаніду, ячмень, цукр. буракі, хмель, тытунь, каноплі, кармавыя культуры. Гадуюць буйн. par. жывёлу, свіней, коней, птушак. Прам-сць: харчасмакавая (цукр., алейна-тлушчавая, мукамольнакрупяная, агароднінакансервавая, піваварная), лёгкая (швейная, трыкат.), дрэваапр. (мэблевая). Вытв-сць буд. матэрыялаў (кераміка). ЗА М 0Й С К І (Zamoyski) Ян (19.3.1542, Скокаўка, каля г. Замасць, Польшча — 3.6.1605), дзяржаўны дзеяч Рэчы Паспалітай, гуманіст. Канцлер вялікі каронны (з 1578), адначасова гетман вялікі каронны (з 1581). Вучыўся ва ун-тах Парыжа, Рыма, Падуі (у апошнім y 1563 рэктар). Пасля вяртання ў Рэч Паспалітую каралеўскі сакратар (з 1565). Праціўнік Габсбургаў, падтрымаў абранне каралевай Ганны Ягелонкі. Спрыяў узвядзенню на трон Стафана Баторш , быў яго бліжэйшым паліт. дарадцам; пры кіраванні ўнутр. і знешняй палітыкай імкнуўся да ўзмацнення каралеўскай улады. Пасля смерці Баторыя падтрымаў Жыгімонта I I I Вазу; быў праціўнікам яго прагабсбургскай палітыкі і ў 1605 узначаліў апазідыю. Заснаваў г. Замасць (1580), Замойскую ардынацыю (1589), Замойскую акадэмію (1595). Літ.: G r z y b о w s k i S. J a n Z a m o y sk i. W arszaw a, 1994. Н.К.Мазоўка. 3AMÔK, 1) прыстасаванне для запірання памяшканняў, ёмістасцей, скрынь, шафаў і інш. Вядомы з 2-га тыс. да н.э. (Асірыя, Вавіпон, Егіпет). Бываюць бессувальдныя (сакрэт забяспечваецца ў асн. профілем замочнай шчыліны), сувальдныя (з наборам рознафігурных рухомых пласцінак — сувальд, якім адпавядаюць выступы ключа), цыліндравыя (сувальды зроблены ў выглядзе штыфтоў), сакрэтныя (з літарным або лічбавым шыфрам); здымныя (у т.л. вісячыя) і нерухомьм (убудаваныя, уразныя, накладныя), a таксама спец. 3. для ювелірных вырабаў. 2) Прыстасаванне, якое забяспечвае стопаранне рухомых частак машын і механізмаў. Напр., 3. гаечны перашкаджае самаадкручванню гаек і інш. разьбовых дэталей пры рабоце машын. 3) Спец. злучэнне нерухомых частак драўляных канструкцый, зрубаў. 4) У агнястрэльнай зброі прыстасаванне для запальвання кідальнага снарада пры выстрале. Зброевыя 3.: кнотавы (вядомы з 15 ст.), калясцовы (з вярчальным колам для высякання іскраў з крэменю, канец 15 — пач. 16 ст.), ударна-крамянёвы (16 ст.), ударнакапсульны (пач. 19 ст.). 3AMÔK ( з а м к о в ы камень) y а р х і т э к т у р ы , камень ці цагліна
(звычайна клінападобныя) y вяршыні аркі або скляпення. Дэкар. 3. часам упрыгожвалі цэнтр. ч. плоскай перамычкі над аконным праёмам (будынак б. мужчынскай гімназіі ў Гомелі) або парталам. У бел. архітэктуры найб. шырока выкарыстоўваліся ў стылях класіцызму, неакласіцызму, мадэрн, y архітэкгуры 1950-х г. 3. часта аздаблялі арнаментам, арх. дэталямі (мадульёнамі і інш.), скульптурай.
Зам ок y аф арм лен н і акн а буды нка м у ж ч ы н с к а й г ім н а з іі ў Г о м ел і.
бы лой
3AMÔP, масавая гібель рыбы і інш. водных жывёл. Адбываецца пры памянш энні колькасді растворанага ў вадзе кіслароду (да 5— 30% нармальнага насычэння) або са з’яўленнем y вадзе атрутных рэчываў y выніку скідвання прамысл. неачышчаных сцёкавых вод ці змыву з сушы ядахімікатаў. Колькасць кіслароду памяншаецца ў вадаёмах, багатых арган. рэчывамі (напр., балотньм воды), y стаячых вадаёмах y перыяд інтэнсіўнага развіцдя водарасцей («цвіценне» вады) і зоапланктону. 3. бывае летам y начны час y ціхае цёплае надвор’е і зімой пад ільдом (пераважна са студзеня да красавіка). З ’я в а 3 . з в я з а н а з п р а з м е р н ы м э ў г р а ф ір а в а н н е м вад а ё м а ў . Д а н е д а х о п у к іс л а р о д у н а й б . а д ч у в а л ь н ы я н е к а т . р ы б ы (л а с а с ё в ы я , а с я т р о в ы я , а к у н ё в ы я ), р а к і, м а л ю с к і (б я з зу б к і, п е р л а ў к і) і ін ш .; м е н ш а д ч у в а л ь н ы я в у гр ы , R apa c i, л ін і, у ю н ы , л іч ы н к і х ір а н а м ід і ін ш . П а п я -
З а м о с ц е н ск і касц ёл .
р э д ж в а ю ц ь 3 . н а с ы ч э н н е м в а д ы кіслародам y п р а ц э с е я е а э р а ц ы і, а х о в а й вад а ё м а ў ад забруд ж в а н н я і а т р у тн ы х р э ч ы в а ў , п ав ел іч эн н ем іх п р а т о ч н а с ц і. Н а Б ел а р у с і 3 . н а й ч а с ц е й y азёрах П алесся і р. П ры п яць.
ЗА М 0С Ц Е , вёска ў Нахаўскім с/с Калінкавідкага р-на Гомельскай вобл. Цэнтр калгаса. За 41 км на ПнУ ад Калінкавіч, 104 км ад Гомеля, 5 км ад чыг. ст. Нахаў. 561 ж., 285 двароў (1997). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, апдз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. ЗА М 0С Ц Е , вёска ў Покрашаўскім с/с Слуцкага р-на Мінскай вобл. Цэнтр калгаса. За 25 км на Пн ад Слуцка, 90 км ад Мінска, 29 км ад чыг. ст. Слуцк. 769 ж., 278 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік архітэктуры — Замосценскі касцёл (1649). Каля вёскі — гарадзішча. ЗА М 0С Ц Е Н С К І КАСЦЁЛ, помнік архітэктуры рэнесансу. Пабудаваны каля 1620 (па інш. звестках y 1649) А.С.ВІНкаю-Ратомскім y в. Замсюце (Слуцкі р-н Мінскай вобл.). У 17 ст. пры З.к. была місія езуітаў, y 1865 забраны пад царкву. Мураваны 1-нефавы храм складаецца з квадратнага ў плане асн. аб’ёму, 5-граннай алтарнай апсіды і вежападобнага бабінца. Сцены нефа аздоблены тонкімі пілястрамі і завершаны прафіляваным карнізам. Вокны высокія, з паўцыркульным завяршэннем. Бабінец з трохвугольным франтонам і руставаным арачным уваходам, верагодна, перабудаваны ў 19 ст. Над ніжнім ярусам крыжовае скляпенне, вокны з лучковымі завяршэннямі. Грані апсіды прымыкаюць да нефа пад косым вуглом, па баках — выдягнутыя ўпоперак сакрысціі (рызніцы). АА.Ярашэвіч. ЗА М 0Ц ІН Іван Іванавіч (1.11.1873, в. Крывуліна Цвярской вобл., Расія — 25.5.1942), рускі і бел. літ.-знавец. Акад. АН Беларусі (1928), чл.-кар. AH СССР (1929), д-р філал. н. (1934). Скончыў Пецярбургскі гісторыка-філал. ін-т (1897). 3 1904 прыват-дацэнт Варшаўскага, потым Пецярбургскага, з 1908 праф. Варшаўскага, з 1917 — Данскога ун-таў, з 1922 — БДУ, з 1931 — Мінскага пед. ін-та. Адначасова працаваў y Інбелкульце (з 1925), АН БССР (з 1929). 4.4.1938 арыштаваны, высланы ў Комі АССР, дзе памёр y турэмнай бальніцы. У працах па гісторыі рус. л-ры 19 ст. выступаў як прадстаўнік культурнагістарычнай школы ў літ.-знаўстве. Даследаваў эстэт. прынцыпы, літ. плыні і стылі рус. рамантычнай л-ры 1820— 30-х г. ва ўзаемасувязях з зах.-еўрап. л-рай, станаўленне рэаліст. метаду ў рус. л-ры 1840— 60-х г. (творчасць М.Гогаля, В.Бялінскага, М.Чарнышэўскага, І.Тургенева, Ф.Дастаеўскага, Л.Талстога і інш.), гісторыю рус. крытыкі і журналістыкі, праблемы рус. л-ры канца 19 — пач. 20 ст. Вывучаў гісторыю і тэорыю бел. л-ры [«Пуціны беларускай літаратуры (Я.Колас — «Новая зямля»)», 1924; «Паэма Я.Коласа «Сымон-музыка» як аўгахарактарыс-
тыка», 1926; «Чарговыя задачы вывучэння гісторыі беларускай літаратуры», 1928, і інш.]. Працы 3. садзейнічалі станаўленню бел. тэксталогіі (акад. выданне твораў М.Багдановіча, 1927— 28, і інш. пісьменнікаў), методыкі выкладання л-ры. Тв:. Р о м а н т н з м д в а д ц а ты х го д о в X IX ст. в р у с ск о й л н т е р а ту р е . T . 1— 2. В ар ш ав а, 1903— 07; С о р о к о в ы е н ш е с т в д е с я т ы е го д ы . В а р ш а в а , 1911; М .А .Б а гд а н о в іч / / У зв ы ш ш а . 1927.
І.І.З а м о ц ін
М .М .З а м я ц ш .
№ 2 , 3, 5; Б е л а р у с к а я д р а м а т у р гія . [Ч .] 1. Д р а м а т ы ч н ы я т в о р ы Я .К у п а л ы / / Т а м с а м а . № 1; М а с т а ц к а я л іт а р ат у р а ў ш к о л ь н ы м в ы к л а д а н н і. В ы п . 1— 2. М н ., 1927— 28; Д р а м а т ы ч н ы я т в о р ы Ц .Г а р т н а г а / / П о л ы м я . 1928. № 9; А .С .П у ш к ін : Н а р ы с ж ы ц ц я і т в о р ч а с ц і. М н ., 1937; Т в о р ы . М н ., 1991. У.М.Конан.
ЗА М 0Ш Ш А , возера ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ушача (працякае праз возера), за 18 км на ПдЗ ад г.п. Ушачы. Пл. 0,33 км2, даўж. 1,2 км, найб. шыр. 520 м, найб. глыб. 30,7 м, даўж. берагавой лініі 3,3 км. Пл. вадазбору 135 км2. Схілы катлавіны выш. 10— 20 м, разараныя, на Пд і ПдУ параслі лесам. Берагі зліваюцца са схіламі, на Пд і ПдУ нізкія, пясчаньм, пад хмызняком. Найб. глыб. ў паўд. плёсе, y паўн. — 17,9 м. Паміж плёсамі невял. востраў. Дно да глыб. 6— 7 м пясчанае, ніжэй — глеістае. Уваходзіць y зону курорта Ушачы. ЗА М 0Ш Ш А , вёска ў Ахрэмавідкім с/с Браслаўскага р-на Відебскай вобл., на аўтадарозе Браслаў— Шаркаўшчына. Цэнтр калгаса. За 20 км на Пд ад Браслава, 258 км ад Відебска, 20 км ад чыг. ст. Шаркаўшчына. 369 ж., 126 двароў (1997). Базавая школа, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, адцз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, магіла ахвяр фашызму. Каля вёскі — гарадзішча і курганны могільнік. ЗАМЧЫШ ЧА, месца з рэшткамі разнастайных сярэдневяковых умацаванняў, якія ўключалі комплекс абарончых і жылых пабудоў на тэр. дзядзінца (земляныя валы са сценамі, вежамі і інш. элементы абароны). У Беларусі 3. называюцца рэшткі ўмацаваных паселішчаў розных часоў, якія ўключалі гарадзішчы, гар. цытадэлі, каралеўскія і прыватнаўласніцкія замкі. На даследаваных 3. (Ваўкавыск, Мінск, Навагрудак, П олацк і інш.) выяўлены драўляныя і мураваныя фартыфікацыйныя збудаванні, прадметы матэрыяльнай культуры
(зброя, посуд, буд. і ваенны рыштунак, арх.-дэкар. кераміка). ЗАМІПА (польск. zamsz), 1) скура тлушчавага ці камбінаванага (фармальдэгідна-тлушчавага) дублення, якую вырабляюць са шкур аленя, авечкі і інш. Вызначаецца мяккасцю, аксамідістасцю, воданепранікальнасцю, значнай сітаватасцю. Афарбоўваюць y розныя колеры (неафарбаваная — светла-жоўтая). Выкарыстоўваюць для вырабу абутку, адзення, пальчатак. З . ш т у ч н у ю вырабляюць прамочваннем тканіны з замшападобным ворсам гумавым клеем (для абутку) ці нанясеннем здробненых баваўняных валокнаў на слой гумавага клею на тканіне (для галантарэйных вырабаў). 2) Баваўняная тканіна атласнага перапляцення нітак з начасаным ворсам на добрым баку. ЗАМЫ КАННЕ ЭЛЕКТРЬГЧНАЕ, замыканне эл. ланцуга на вельмі малое (блізкае да нуля) супраціўленне. Гл. Кароткае замыканне. ЗА М Ы СЛ 0Ў С КІ Ягор Ягоравіч (18.6.1841, г. Гродна — 21.5.1896), расійскі гісторык. Чл.-кар. Пецярбургскай АН (1888). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1862), y 1867— 71 выкладаў y Аляксандраўскім ліцэі, з 1871 праф. Гісторыкафілал. ін-та ў Пецярбургу, y 1884— 90 — Пецярбургскага ун-та. Асн. працы па крыніцазнаўстве гісторыі Расіі і Беларусі 16— 17 ст., y т.л. «Цараванне Фёдара Аляксеевіча» (ч. 1, 1871), «Сказанне Масы і Геркмана пра смутны час y Расіі» (1874), «Герберштэйн і яго гісторыка-геаграфічныя весці пра Расію» (1884), «Зносіны Расіі з Польшчай y цараванне Фёдара Аляксеевіча» (1887) і інш. Пад яго рэдакцьмй складзены вучэбны атлас па рас. гісторыі з каментарыямі, выдадзена «Гісторьм расійскіх ордэнаў». ЗАМЯТАЛІН Уладзімір Пятровіч (н. 14.5.1948, г. Тула, Расія), дзяржаўны дзеяч Рэспублікі Беларусь. Скончыў Данецкае вышэйшае ваенна-паліт. вучылішча (1973), Ваенна-паліт. акадэмію імя Леніна (1983). У 1973— 91 на паліт. рабоце ў Сав. Арміі: нам. камандзіра роты, батальёна, вузла сувязі, палка па паліт. частцы, нам. нач. палітадцзела дывізіі, арганізац.-парт. работы палітупраўлення, аддзела сац.-прававой работы ваенна-паліт. ўпраўлення БВА. 3 1992 нам. нач. ўпраўлення інфармацыі — нач. прэс-цэнтра М ін-ва абароны Рэспублікі Беларусь. У 1994— 97 прэс-сакратар Старшыні Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь, нач. Гал. ўпраўлення грамадска-паліт. інфармацыі, нам. кіраўніка Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. У студз.—ліп. 1997 старшыня Дзярж. к-та Рэспублікі Беларусь па друку. 3 ліп. 1997 нам. Прэм’ер-міністра Рэспублікі Беларусь. ЗАМ ЙЦІН Мікалай Мітрафанавіч (18.5.1900, г. Ліпецк, Расія — 12.7.1965), бел. вучоны ў галіне жывёлагадоўлі. Чл.-кар. АН Беларусі (1947),
ЗАН____________________ 525 д-р с.-г. н. (1937), праф. (1935). Скончыў Петраградскі вет.-зоатэхн. ін-т (1923). 3 1946 заг. аддзела Ін-та сацыяліст. сельскай гаспадаркі АН Беларусі, з 1949 заг. кафедры БСГА, з 1959 — Гродзенскага с.-г. ін-та. Навук. працы па вывучэнні канстытуцыі с.-г. жывёл і падборы іх паводле прынцыпу стымулявання развіцця патомства, узроставага і палавога падбору. Адзін з аўтараў пароднай групы бел. чорна-пярэстых свіней. ЗАМ ЙЦІН Яўген Іванавіч (1.2.1884, г. Лебядзянь Ліпецкай вобл., Расія — 10.3.1937), рускі пісьменнік. Скончыў Пецярбургскі політэхн. ін-т (1908). У гратэскна-сатыр. аповесці «Павятовае» (1913) паказаў непрыгляднае правінцыяльнае жыццё. За антываен. накіраванасць аповесці «На кулічках» (1914) прыцягваўся да суда. Гал. твор — раман-антыутопія «Мы» [1920, апубл. на англ. (1924) і франц. (1929) мовах, на рус. мове — ў 1988]. У фантаст.-алегарычных казках-прытчах «Пячора» (1920), «Мамай» (1921), п ’есе «Агні святога Дамініка» (1923), гіст. трагедыі «Атыла» (1928) праводзіў думку пра рэальную магчымасць дэградацыі чалавецтва да пячорнага стану. У 1931 эмігрыраваў, з 1932 жыў y Парыжы. Аўтар публіцыстычнага даследавання «Масква— Пецярбург» (1933), рамана «Біч Божы» (1938, незакончаны), кнігі артыкулаў і ўспамінаў пра сучаснікаў «Твары» (1955). Тв.: С о б р . со ч .: В 5 т. T . 1— 4. М ю н х е н , 1970— 88; Й зб р . п р о н зв . T . 1— 2. М ., 1990; Б н ч Б о ж м й : Н зб р . М н ., 1997. С.Ф.Кузьміна.
ЗАМ ЯШ ЧАЛЬНЫЯ ВІДЫ, гл. Вікарыруючыя віды. ЗА М Я Ш Ч ^Н Н Е РЭАКЦЫ І, хімічныя рэакцыі, якія адбываюцца з абменам атамаў ці груп атамаў y малекуле на інш. атамы ці групы. Найб. пашыраны ў арган. хіміі. З .р . н а з . зв ы ч а й н а п а н а з в е а т а м а ц і гр у п ы а т ам а ў , я к ія ў в а х о д з я ц ь y м а л е к у л у су бстрату:
алкіліраванне, ацыліраванне, азаспалучэнне, нітраванне і ін ш . Д а З .р . а д н о с я ц ц а а б м е н н ы я р э а к ц ы і, y я к іх а д н ы м з р э а г е н т а ў з ’я ў л я е ц ц а р а с т в а р а л ь н ік (н а п р ., а м а н о л із , гід р о л із), і к а н д э н с а ц ы і р э а к ц ы і, к а л і ў п р а ц э с е з а м я ш ч э н н я а д ы м а е ц ц а я к а я - н . п р о с т а я н еа р га н . (н а п р ., в а д а ) ц і а р га н . (н а п р ., э т ы л а в ы с п ір т ) м а л е к у л а. У хім іі н е а р га н іч н ы х э л у ч э н н я ў З .р . — р э а к ц ы і п а м іж п р о с т ы м і с к л а д а н ы м р э ч ы в а м і, н а п р ., в ы ц я с н е н н е м етал у з в о д н а га р а с т в о р у с о л і п ад у э д зе я н н е м ін ш . м еталу: Fe + C u S 0 4 = F e S 0 4 + C u. Я.Г.Міляшкевіч.
3AH (Zan) Тамаш (21.12.1796, в. Мясата Маладзечанскага р-на Мінскай вобл. — 19.7.1855), польскі паэт-рамантык, удзельнік вызв. руху. Скончыў Віленскі ун-т (1820). Адзін з арганізатараў і кіраўнікоў віленскіх тайных т-ваў і студэнцкай моладзі — філаматаў, філарэтаў і прамяністых. У 1823 арыштаваны, y 1844 высланы ў Арэнбург, дзе вёў дзённік, даследаваў прыроду Урала, стварыў мінералагічны музей. 3 1841 на Беларусі, вывучаў бел. фальклор. Аўтар
526
ЗАНАЛЬНАСЦЬ
паэм «Кошачка», «Табакерка», «Мёд», балад «Свіцязь-возера», «Твардоўскі», вершаў, элегій, трыялетаў, камедыі «Грэцкія піражкі» (1817; дзеянне адбываецца ў Мінску). Тв.\ T rio le ty і w ie rs ze m ilosne. W arszaw a, 1922. Л.В.Мальдзіс. ЗАНАЛЬНАСЦЬ ГЕАГРАФІЧНАЯ, 1) н a с y ш ы — заканамерная і паслядоўная змена паясоў геаграфічных ад экватара да полюсаў (шыротаая пояснасць), ад падножжа гор да вяршынь y залежнасці ад вышыні (вышынная пояснасць) і зон геаграфічных y межах гэтых паясоў. Ш ыротная пояснасць выклікана пераважна нераўнамерным размеркаваннем прамянёвай энергіі Сонца паводле геагр. шыраты. Вышынная пояснасць абумоўлена заканамерным для трапасферы паніжэннем т-ры (каля 0,6 °С на 100 м). У межах шыротнай і вышыннай пояснасці З.г. ўскладняецца мясц. адрозненнямі ва ўмовах увільгатнення, араграфічных і літалагічных асаблівасцей тэрыторыі, уздзеяннем цыркуляцый атмасферы і акіянічных цячэнняў. Найб. З.г. адлюстроўваецца ў занальнасці глеб, расліннасці, кліматычных асаблівасцей і інш. 2) У a к і я н е назіраецца менш выразная паверхневая (або шыротная), вертыкальная (або глыбінная да 1500— 2000 м) і донная занальнасць. Найб. выразна З.г. шыротная праяўляецца да глыб. 100— 150 м, дзе фарміруюцца асн. ўласцівасці Сусв. ак. пад уздзеяннем сонечнай энергіі. На фоне занальных назіраюцца прыродныя ўтварэнні азанальнага характару, якія могуць перасякаць некалькі зон (даліны рэк) або знаходзіцца ў розных зонах (балота і інш.) і пры гэтым захоўвадь асабістыя ўласцівасці. Гл. арт. Азанальнасць, Азанальная расліннасць і інш. В.САношка. ЗАНАЛЬНАСЦЬ ПАДЗЁМ НЫ Х ВОД, заканамерныя прасторавыя змены фіз.хім. і дынамічных параметраў падземных вод. Існуюць ш ы ротаая (кліматычная) і вертыкальная (геалагічная) З.п.в. У шыротнай занальнасці, характэрнай для прыпаверхневай ч. падземнай гідрасферы планеты, вылучаюць ладовую, гумідную і арыдную макразоны з уласцівымі ім асаблівасцямі фарміравання рэсурсаў падземных вод, хім. саставу і т-ры. Вертыкальная занальнасць выяўляецца ў паслядоўнай змене з глыбінёй хуткасці руху падземных вод, хім. і газавага саставу, т-ры, ціску і інш. Па тэмах водаабмену вылучаюць гідрагеадынамічныя зоны: верхнюю — інтэнсіўнага, сярэднюю — запаволенага, ніжнюю — вельмі запаволенага водаабмену. Вертыкальная гідрагеахім. З.п.в. характарызуецца паслядоўнай зменай з глыбінёй прэсных падземных вод (мінералізацыя да 1 г/л), салёнымі водамі (1— 35 г/л), a потым расоламі (больш за 35 г/л). В.І.Пашкевіч.
ЗАНАЛЬНАСЦЬ РЎДНЫ Х РА Д 0В ІПГЧАЎ, заканамерная змена ў прасторы мінер. або струкгурна-тэкстурных асаблівасцей руд. А д р о зн ів а ю ц ь зан ал ьн асц ь п ерш асную , а б у м о ў л е н у ю п р а ц э с а м і ф а р м ір а в а н н я р а д о в іш ч а ў к а р ы с н ы х в ы к а п н я ў , і д р у га с н у ю , з в я з а ную з пераўгварэн нем рудны х цел каля п ав е р х н і З я м л і п р ы а к іс л е н н і. В ы л у ч а ю ц ь з а н а л ь н а с ц ь : р у д н ы х п р а в ін ц ы й (ф а р м ір а в а н н е ір у п р а д о в іш ч а ў п а с л я д о ў н а р а з а м з э в а л ю ц ы я й з я м н о й к а р ы ), р у д н ы х п а л ё ў (ч а р г а в а н н е п акладаў руд р о зн ы х м еталаў п р ы п ераход з е ад а д н а г о к р а ю п о л я д а д р у го г а ), р у д н ы х ц е л (з м е н а м ін е р . і м е тал . с ас т а в у р у д y м е ж ах ц ел а ). Т э м п е р а т у р н а я р у д н а я з а н а л ь н а с ц ь у т в а р а е ц ц а а д п а н іж э н н я ц іс к у і т - р ы р у д аў т в а р а л ь н ы х р а с т в о р а ў п а м е р ы а д д а л е н н я ад м а гм а т ы ч н а г а ач ага. Н а ф а р м ір а в а н н е З .р .р . зн а ч н а ўп лы ваю ц ь рудаўтваральны я растворы п р ы п у л ь с а ц ы й н ы м п а с т у п л е н н і ў п р ас т о р у р у д а а д к л а д а н н я . В е р т ы к а л ь н а я за н а л ь н а с ц ь з а к л ю ч а е ц ц а ў з м е н е (з н а б л іж э н н е м д а п а в е р х н і З я м л і) в ы с о к а т э м п е р а т у р н ы х р а д о в іш ч а ў в а л ь ф р а м у , в о л а в а , м а л іб д э н у і в ісм у ту с я р э д н е - і н із к а т э м п е р а т у р н ы м і р а д о в іш ч а м і м е д зі, с в ін ц у , ц ы н к у , с у р м ы і р т у ц і. С е д ы м е н т а ц ы й н а я з а н а л ь н а с ц ь у з н ік а е ў с у в я зі з р о з н а й геах ім . р у х о м а с ц ю м етал аў .
М.М.Давыдаў. ЗАНАЛЬНАЯ РА О Й Н Н А С Ц Ь, прыродная расліннасць, якая характарызуе адпаведньм біёмы (тундра, тайга, стэп, пустыня і інш. прыродныя паясы і зоны). Займае найб. тыповыя мясціны: роўныя, узвышаныя, добра дрэнажаваныя водападзельныя плато (плакоры). У прыродных зонах з П н на Пд y залежнасці ад складу і будовы расліннасці вылучаюць падзоны (напр., y стэпавай зоне — лугавых, сапраўдных і апустыненых стэпаў). М яняецца і з 3 на У (напр., яловыя лясы Еўропы ў Сібіры замяшчаюцца лістоўнічнымі). Трапляецца і за межамі асн. зоны, на асабліва спрыяльных мясцінах, утварае э к стразанальную расліннасць. Неаднароднасць рэльефу і звязаныя з гэтым змены глеб і ўмоў увільгатнення выклікаюць з’яўленне інтрaзa нальнай р а с л і н н а с ц і . Прыродная З.р. захавалася пераважна ў запаведніках (напр., тыповыя яловыя лясы Сярэднярускага ўзвышша ў Ц энтральналясным запаведніку, кавыльныя стэпы ў Асканіі-Нова, пустыні ў Рэпетэкскім запаведніку). ЗАНАРАЧ, вёска ў Мядзельскім р-не М інскай вобл., на паўд. беразе воз. Нарач, на аўтадарозе пас. Нарач—в. Брусы. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 28 км на ПдЗ ад г.п. Мядзел, 150 км ад М інска, 47 км ад чыг. ст. Княгінін. 692 ж., 246 двароў (1997). В я д о м а з 16 с т ., м я с т э ч к а ў А ш м я н с к ім п ав . В іл е н с к а га в а я в . В К Л . 3 1740 у л а с н а с ц ь С т а ш к е в іч а ў , з 1781 — Д аб р о ў ск іх . 3 1795 y Р а с . ім п е р ы і. У 1868 с я л о С в я н ц я н с к а г а п ав . В іл е н с к а й губ., 208 ж . У 1897 — 3 5 4 ж . 3 1921 y с к л а д зе П о л ь ш ч ы , y П а с т а ў с к ім п а в . В іл ен с к а г а в а я в . 3 1939 y Б С С Р , з 1940 ц э н т р с е л ь с а в е т а М я ц зе л ь с к а га р - н а . У В ял. А й ч . в а й н у 'Ў в ер . 1942 н я м .-ф а ш . за х о п н ік і с п а л іл і в ё с к у , за гу б іл і 41 ч а л . У 1971 — 379 ж ., 140 д в ар о ў .
Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аддз. сувязі. Царква. У цэнтры вёскі курганны могільнік (3-я чвэрць 1-га тыс. н.э.).
ЗАНГЕЗЎРС.КІ ХРЫБЎТ, горны хрыбет y Армянскім нагор’і, на мяжы Арменіі і Нахічэванскай аўтаномнай рэспублікі. Працягваецца мерыдыянальна ад верх. ц я ч э н м рэк Тэртэр і Арпа да р. Аракс. Даўж. каля 130 км. Выш. да 3904 м (г. Капутджух). Складзены пераважна з гранітаў і гранадыярытаў. На зах. схілах стэпавьм і паўпустынныя ландшафты, на ўсх. — часткова шыракалістыя лясы і субальпійскія лугі. Радовішчы медных руд. ЗАНДЗІРАВАН H Е (ад франц. sonder выведваць, даследаваць) y м е д ы ц ы н е, метад даследавання і лячэння з дапамогай зондаў полых органаў, каналаў, свішчавых хадоў, гнойных поласцей і ран. Полымі зондамі праводзяць 3. для апаражнення ці прамывання, узяцця змесціва (напр., страўнікавага соку), з мэтай даследавання, увядзення лек. прэпаратаў або рэнтгенакантрастных рэчываў, штучнага жыўлення хворых пасля аперацый, расшырэння звужанага прасвету. У хірургіі ўжываюць жолабападобныя зонды для праводкі рэжучага інструмента з мэтай аховы тканак ад пашкоджання. ЗАНДЗІРАВАННЕ АТМАСФЁРЫ, даследаванне вертыкальнага (найб. пашырана) або гарызантальнага (эпізадычна) размеркавання т-ры, вільготнасці, ціску паветра, сонечнай радьыцыі і інш. параметраў атмасферы. Праводзіцца з дапамогай самалётаў, аэрастатаў, радыёзондаў, метэаралагічных ракет і метэаралагічных спадарожнікаў. ЗАНДЗІPABA11H E 3BMjTl, вьгаучэнне наземных аб’ектаў на значнай адлегласці з паветра, космасу. Грунтуевда на выпрамяненні наземнымі аб’ектамі ўласнай энергіі або адлюстраванні сонечнага ці штучна накіраванага выпрамянення і іх рэгістрацыі апаратурай, якая бывае наземнай (у т.л. надводнай), паветранай, касмічнай. Размяшчаецца на самалётах, верталётах, аэрастатах, ракетах, штучных спадарожніках і інш. Аналіз спектральных характарыстык y розных дыяпазонах эл.-магн. выпрамянення дазваляе распазнаваць аб’екты і атрымаць інфармацыю пра іх памеры, шчыльнасць, хім. састаў, фіз. ўласцівасці і стан. Напр., для пошуку радыеактыўных руд і крыніц выкарыстоўваюць у-дыяпазон, для вызначэння хім. сасгаву глеб і горных парод — ультрафіялетавую ч. спектра, для вывучэння глеб і расліннасці — светлавы дыяпазон, для ацэнкі т-р паверхні аб’ектаў — інфрачырвоны. Нясуць інфармацыю пра рэльеф паверхні, мінерал. састаў, вільготнасць, глыбінныя ўласцівасці прыродных утварэнняў і атм. слаі радыёхвалі. Гл. таксама Зандзіраванне атмасферы, Аэрафотаздымка, Аэраэлектраразведка, Касмічная здымка. з Ан ДРАРТ (Sandrart) Іаахім фон, Старэйшы (12.5.1606, г. Франкфурт-наМайне, Германія — 14.10.1688), нямецкі гісторык мастацгва, жывапісец і ірафіх. Вучыўся ў Нюрнбергу, Празе, Утрэхце, Лондане. Працаваў y Італіі
(1628—35), Нідэрландах (1637— 44). Пісаў гістарычныя і жанравыя карціны, групавыя партрэты («Атрад стралкоў капітана Бікера») y духу караваджызму, наследаваў П.П.Рубенсу i А. ван Дэйку. У гал. мастацтвазнаўчай працы — трактаце «Нямецкая акадэмія» (т. 1— 2, 1675—79; больш за 800 ілюстрацый) змешчаны каштоўныя звесткі пра масіакоў і музейныя калекцыі, пераклад «Метамарфоз» Авідзія. ЗАНДРЫ (іслацд. адз. л. sandr ад sand пясок), раўнінныя паверхні паблізу ўскраін стараж. і сучасных ледавікоў, складзеныя перамытьш і пераадкладзеным матэрыялам марэны (пераважна пяском). Ш ырока развіты ў абласцях плейстацэнавага зледзянення. Утвараюцца пры злідці краявых частак плоскіх конусаў вьшасу падледавіковых патокаў. Незамацаваныя расліннасцю зандравыя пяскі нярэдка перавеяны ў дзюны. На тэр. Беларусі займаюць вял. гоіошчы на Палессі, y вярхоўях рэк Бярэзіна, Вілія і інш. У далінах горных ледавіковых рэк часта ўтвараюцца зандравыя тэрасы. ЗАНЗІБАР (Zanzibar), востраў y Індыйскім ак., каля ўсх. ўзбярэжжа Афрыкі (аддзелены ад мацерыка пралівам шыр. 36 км). Уваходзідь y склад Танзаніі. Пл. 1658 км2. Нас. каля 700 тыс. чал. (1995), пераважна суахілі (каля 80%), a таксама арабы і індыйцы. Вьпп. да 120 м, акаймаваны каралавымі рыфамі. Складзены з каралавых вапнякоў, развіты карст. Клімат экватарыяльна-мусонны. Сярэдняя т-ра студз. 28 °С, ліп. 23 °С. Ападкаў 1500— 2000 мм за год з двума максімумамі (крас.—май, ліст.— снежань). Натуральная расліннасць — другасныя хмызнякі, на ўзбярэжжы месцамі мангры. Плантацыі гваздзіковага дрэва (каля 70— 80% сусв. вытв-сці), какосавых пальмаў. Гал. горад і порт — Занзібар (158 тыс. ж., 1988). Т э р . 3 . эд а ў н а з а с е л е н а ч а л а в е к а м . У 7 — 10 ст. к а л а н із а в а н ы а р а б а м і і п ер с а м і; ц э ш р га н д л ю з о л а т а м , с л а н о в а й к о с ц ю і р а б а м і. У 1528 з а х о п л е н ы п а р т у га л ь ц а м і, я к іх y 18 ст. в ы ц е с н іл і а р а б ы А м а н с к а г а с у л та н ат а . У 1818 п а ч а лася вь гтв-сц ь гв аэд зік і і гв азд зік о в а га а л е ю — а с н . п р ад у к та ў э к с п а р т у . 3 1856 3 . — н е з а л е ж н ы с у л тан ат. Я го э к а н а м . р а зв іц ц ю с ад зе й н іч а л а б у д -в а С у э ц к а г а к а н а л а , y в ы н ік у ч а го в о с тр а ў п е р а т в а р ы ў с я ў в а ж н е й ш ы ган дл . ц э н т р у с ёй У сх. А ф р ы к і. У к а н ц ы 19 ст. 3 . с таў а б ’е к т а м э к с п а н с іі Г е р м а н іі, Італ іі, Ф р а н ц ы і і А н г л іі, я к ія ў 1886— 90 п ад з я л іл і п а м іж с а б о й я г о зем л і. У 1890 н а д 3 . у с т а н о ў л е н ы брьгг. п р а т э к т а р а т . У 1963 В я л ік а б р ы т а н ія д а л а 3 . н е з а л е ж н а с ц ь , п ер а д а л а ў л аду су л та н у , р э ж ы м я к о г а с к ін у т ы ў 1964, і 3 . а б ’я д н а ў с я з Т а н г а н ь ік а й y а д зін у ю д з я р ж а в у Тан-
занія.
ЗАНІ, вёска ў Старагабскім с /с Мядзельскага р-на Мінскай вобл. Цэнтр калгаса. За 10 км ад Мядзела, 173 км ад Мінска, 25 км ад чыг. ст. Княгініна. 173 ж., 64 двары (1997). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. ЗАН'іВАЦКАЕ
РАД0ВІШЧА ПЯСМАТЭРЫЯЛУ, y Чашніцкім р-не Віцебскай вобл., за 3 ч Аі і а - ж в і р о в а г а
км на ПдУ ад в. Занівачча. Паклад звя-
заны з канцова-марэннымі адкладамі паазерскага аледзянення. Пясчана-жвіровая парода шэрая, буравата-шэрая, месцамі слаба-гліністая, з праслоямі і лінзамі розназярністых пяскоў. Разведаныя запасы 6,2 млн. м3, перспектыўныя 28,9 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 1,5— 18 м, ускрышы (супескі, пяскі, торф) 0,2— 5 м. Пяскі і жвір прыдатныя на выраб бетону, буд. раствораў, y дарожным буд-ве. А.П.Шчураў.
занько
527
1981, «Год спакойнага сонца», 1984, «Жыццё за жыццё. Максімілян Кольбе», 1990, «Дотык рукі», 1992). Сцэнарыі 3. выдадзены асобнымі кнігамі (1976, 1979, 1980, 1985, 1992). 3 1979 займаецца тэатр. рэжысурай (супрацоўнічае з драм. т-рамі Кракава, Бона, Мілана, опернымі т-рамі Брэмена, Базеля, Палерма). Дзярж. прэмія Польшчы 1984. Н.К.Мазоўка. ЗАНЬКАВЕЦКАЯ (сапр. А д а с о ў ск aя ) Марыя Канстанцінаўна (4.8.1854, в. Занькі Чарнігаўскай вобл., Украіна — 4.10.1934), украінская актрыса і тэатр. дзеяч. Нар. артыстка Украіны (1923). 3 1882 вядучая актрыса ўкр. труп М.Крапіўніцкага, М.Старыцкага, М.Садоўскага, П.Саксаганскага, І.Карпенкі-Карага і інш. У 1907 разам з Садоўскім арганізавала першы ўкр. т-р y Кіеве. Узначальвала Нар. т-р y Нежы-
ЗАНКОВІЧ Валянцін Паўлавіч (н. 5.6.1937, М інск), бел. архітэктар і скульптар. Скончыў БПІ (1959), Бел. тэатр.-маст. ін-т (1976). Працаваў y b l ue «Мінскпраект» (1960—70). Асн. работы: мемар. комплексы Хатынь (Ленінская прэмія 1970), Брэсцкая крэпасць-герой, «Кацюша», помнікі М.Гастэлу і яго экіпажу каля г.п. Радашковічы, К.Заслонаву ў Оршы (абодва 1964), падполыычыкам Асінторфа (1966) і інш. Аўтар помнікаў кулямётнаму разліку (1975) перад уваходам y музей «Белавежская пушча» (Камянецкі р-н), падпольшчыкам в. Лошыца 2-я (цяпер y межах Мінска, 1980), дэкар. кампазіцыі «Бег* на стадыёне «Дынама» (1980), абеліска «Мінск — горад-герой» (1985) y Мінску, манум.-дэкар. кампазіцыі «Ручнікі» (1983) каля Палаца культуры ВА «Хімвалакно» ў Магілёве і інш. Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1967. ЗА Н бС Н Ы Я Р А О Й Н Ы , гл. Адвентыўныя расліны. ЗАНЎСІ (Zanussi) Кшыпггаф (н. 17.6.1939, Варшава), польскі рэжысёр, сцэнарыст. Вучыўся ў Варшаўскім (1955— 59) і Ягелонскім (у Кракаве 1959— 62) ун-тах. Скончыў Вышэйшую школу т-ра, кіно і тэлебачання ў Лодзі (1966). Чл. Польскай АН (1994). Узначадьвае Еўрап. федэрацыю кінарэжысёраў (з 1990). 3 1977 выкладае ў Нац. кінашколе Вялікабрытаніі. Асн. праблематыка творчасці — маральная. Аналізуе ўплыў цывілізацыі і змен y грамадстве на духоўны стан чалавека («Смерць правінцыяла», 1966, «Структура крышталю», 1970, «За сцяной», 1971, «Імператыў», 1982), трываласць універсальных каштоўнасцей y сутыкненні з рэаліямі грамадскага жышія («Ілюмінацыя», 1973, «Ахоўньм колеры», 1976, «Спіраль», 1978, «Кантракг», 1980, «Галоп», 1995); супрацьпастаўляе маральнай дэградацыі чалавека ўласныя гуманіст. поглады («3 далёкага краю»,
М К Занькавецкая
не (1918), удзельнічала (разам з Саксаганскім) y стварэнні Нар. т-ра ў Кіеве (1918, цяпер Львоўскі ўкр. драм. т-р імя М.Занькавецкай). Сцэнічная творчасць адметная шчырасцю перажыванняў, майстэрствам унутранага і знешняга пераўвасаблення. Сярод лепшых роляў: Наталка, Цярпіліха («Наталка-Палтаўка» І.Катлярэўскага), Галя («Назар Стадоля» Т.Ш аўчэнкі), Харьвдіна, Сафія («Наймічка», «Бесталанная» КарпенкіКарага), Аза («Цыганка Аза» Старыцкага), Аксюша («Лес» А.Астроўскага) і інш. Літ:. Д у р н л і н С .М . М а р ія З а н ь к о в е ц ь к а. К л ів , 1955.
ЗА Н Ь К б Фёдар Пятровіч (15.2.1921, в. Занькі Лепельскага р-на Віцебскай вобл. — 9.5.1979), поўны кавалер ордэна Славы. Скончыў школу паветр. стралкоў (1943). У Вял. Айч. вайну з
528_____________ЗАНЯТАСЦЬ 1941 на фронце. Паветраны стралок штурмавога авіяпалка старшына 3. вызначыўся ў баях за вызваленне Крыма, Беларусі, ва Усх. Прусіі, зрабіў 234 баявыя вылеты. ЗАШІТАСЦЬ НАСЁЛЬНІЦТВА, удзел насельніцтва ў прац. дзейнасці. З.н. прынята лічыць грамадска карыснай дзейнасцю грамадзян, якая прыносіць, як правіла, заробак. Да занятых належаць тыя, хто працуе па найме, асобы, якія самастойна забяспечваюць сябе працай (прадпрымальнікі, фермеры), ваеннаслужачыя, a таксама тыя, хто вучыцца, служыць y арміі, вядзе хатнюю гаспадарку, даглядае дзяцей і састарэлых. Узровень З.н. залежыць ад суадносін паміж колькасцю працаздольнага насельніцтва і рабочых месцаў, a таксама наколькі рабочьы месцы могуць быць выкарыстаны работнікамі ў адпаведнасці з набытымі імі прафесіямі, спецыялізадыяй, прац. вопытам, ведамі і ўмельствам. Поўная З.н. азначае практычна поўнае забеспячэнне працаздольнага насельніцтва рабочымі месцамі. Частковая З.н. мае на ўвазе магчымасць уладкавацца на працу на няпоўны рабочы дзень. Няпоўная занятасць з’яўляецца крыніцай беспрацоўя. У Рэспубліцы Беларусь права на працу гарантавана Канстытуцыяй. Адносіны, звязаныя з З.н., рэгулююцца заканадаўствам. Дзяржава садзейнічае беспрацоўным y пачатку або аднаўленні прац. дзейнасці і дае ім паводле заканадаўства пэўньм гарантыі і кампенсацыі, прадугледжаныя нормамі КЗаП і інш. прававымі актамі. Для рэалізацыі палітыкі З.н. ў краіне дзейнічае спец. дзярж. служба (гл. Цэнтр занятасці) і створаны Дзярж. фонд садзеяння занятасці з мэтай страхавання па беспрадоўі і фінансавання мерапрыемстваў y галіне занятасці. Ю.Я.Савельеў. ЗАНЙТЫ ПАПАР, гл. ў арт. Лапар. ЗАПАВВДЗЬ, д з е с я ц і с л о ў е , д э к a л о г, прадпісанні, павучанні, y якіх выкладзены рэліг.-этычныя прынцыпы, што складаюць аснову іудаізму і хрысціянства. Выкладзены ў Пяцікніжжы (назва 5 кніг Старога запавету). Верагодна, да пісьмовай фіксацыі існавалі ў вуснай перадачы. Сфарміраваліся ў 1-й пал. 1-га тыс. да н.э. Падзяляюцца на 3., якія абвяшчаюць монатэізм Яхве і забараняюць культ інш. багоў; 3., якія змяшчаюць нормы маралі і правілы паводзін (прытрымліванне суботняга адпачынку, забарона забіваць, красці, квапіцца на чужое і інш.). Частка іх абумоўлена канкрэтна-гіст. зместам, таму іх нельга лічыць сукупнасцю норм абсалютнай маралі для ўсіх часоў і народаў. У Старым запавеце, напр., сустракаюцца наказы, што супярэчаць хрысціянскім 3. (забарона забіваць супярэчыць норме «душа за душу, вока за вока»), старазапаветныя 3. часам абвяргаюцца ў Новым запавеце.
ЗЛПАВЕДНА-ПАЛЯЎНІЧАЯ ГАСПАДАРКА, катэгорьм запаведных тэрыторый, y межах якіх актыўна праводзіцца работа па акліматызацыі, зберажэнні і аднаўленні запасаў дзічыны. У іх строга рэгулюецца паляванне (з навук. і спарт. мэтамі), абмежавана лясная гаспадарка, пракгыкуюцца біятэхн. мерапрыемствы (напр., клетачнае расплоджванне, прыручэнне жывёл). З.-п.г. — форма ахоўных тэр., характэрная толькі для б. СССР, дзе існавалі З.-п.г.: Завідаўская, Каўказская (Расія), Крымская, АзоваСівашская (Украіна), Кургальджынская (Казахстан), Энгурэс (Латвія), Белавежская пушча з 1983 з філіялам Целяханская (Беларусь). Э.Р.Самусенка. ЗАПАВЁДНІКІ, 1) тэрыторьы сушы або акваторыя, y межах якой увесь прыродны комплекс поўнасцю выключаны з гасп. дзейнасці і ахоўваецца дзяржавай; від запаведных тэрыторый. Участкі зямлі, яе нетраў і воднай прасторы ў межах 3. аддаюцца ў карыстанне грамадскім ці дзярж. органам. Асн. задачы 3.: зберажэнне эталонных або найб. тыповых для вызначанай геагр. зоны прыродных лацдшафгаў, рэдкіх і каштоўных відаў жывёл і раслін; вывучэнне прыродных працэсаў y натуральным стане; распрацоўка пытанняў рэканструкцыі флоры, фауны і комплексу інш. прыродаахоўных праблем; культ.-асв. работа, папулярызацьм прыродаахоўных поглядаў і аховы прыроды (гл. Маніторынг, Біясферны запаведнік). Вылучаюць 3. накіраванага рэжыму, прыродныя, эталонныя, біясферныя, мемарыяльныя і інш. Для аховы прыродных комплексаў 3. ствараюцца ахоўныя зоны. Ахоўвае 3. спец. служба (дзяржінспектары, егеры). Навук. работа ў 3. мае комплексны характар, вядуцца даследаванні па праграме «Летапіс прыроды». П е р ш ы я д з я р ж . 3 . ў з н ік л і ў с т ар а ж . В ав іл о н е, Г р э ц ы і, Ін д ы і і с т в а р а л іс я з р ы т у а л ь н ы м і і п а л я ў н іч ы м і м э т а м і. Н а й с т а р а ж ы т н е й ш ы 3. н а сл ав . з е м л я х — Белавежская пушча. П е р ш ы м і д з я р ж . 3 . Р а с іі б ы л і Баргузінскі запавед-
нік, Кедравая Падзь, Лагадэхскі запаведнік, С а я н с к і (1915). С а м ы в я л . 3 . y с в е ц е — В я л ікі Г а б ш с к і (М а н гс ш ія , п л . 5 м л н . г а ), y P a d i — Таймырскі запаведнік. Н а й б . в я д о м ы я
3. — Асканія-Нова, Байкальскі запаведнік, Жувінтас, Каўказскі запаведнік, Кызылагаджскі запаведнік, Рэпетэкскі запаведнік і ін ш . На Беларусі два 3.: Бярэзінскі біясферны запаведнік і Палескі радыяцыйна-экалагічны запаведнік (адзіны ў свеце). Стварэнне, статут, структура і рэжым 3. вызначаны Законам Рэспублікі Беларусь «Аб асабліва ахоўваемых прыродных тэрыторыях і аб’ектах» (1994) і адпаведнай пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 13.3.1995. Вял. роля 3. Беларусі ў зберажэнні і аднаўленні каштоўных і рэдкіх відаў жывёл (алень высакародны, бабёр, зубр, лось і інш.) і раслін, даследаванні па геабатаніцы, фларыстыцы, лесазнаўстве, фауністыцы, паляўніцтвазнаўстве, глебазнаўстве, экалогіі і інш. 3. ўдзельнічаюць y міжнар. праграмах па ахове прыроды ў рамках МАБ, Ю Н ЕП, ЮНЕСКА. 2) Навукова-даследчыя
ўстановы, за якімі замацаваны тэрыгорыі, дзе вядуцца адпаведныя арганізацыйньы работы і даследаванні. Л і т З а п о в е д н н к н н н а ц н о н а л ь н ы е паркн м н р а . М ., 1969; З а п о в е д н н к н Б елорусснн : Нссл ед . В ы п . 1— 6. М н ., 1977— 82; Заповедняхн С С С Р : [С п р а в .]. М ., 1980; Б н о с ф е р н ы й запов е д н н к н а Б е р е зн н е . М н ., 1993; Бсрезннскнй б н о с ф е р н ы й з а п о в е д н н к . М н ., 1996.
Э.Р. Самусенка. ЗАПАВЁДНЫ РЭ Ж Ы М , метад аховы прыродных тэрыторый, комплексаў і аб’ектаў шляхам поўнага ці абмежаванага неўмяшання людзей y прыродныя працэсы. Адрозніваюць абсалютна-запаведны (напр., y зонах абсалютнай запаведнасці ў запаведніках, нац. парках) або адносна-запаведны (напр., y зонах рэкрэацыйнага карыстання, кіроўных прыродных зонах нац. паркаў, заказніках) рэжым. Агульнае патрабаваше З.р. — недапушчальнасць атрымання эканам. выгады (выпас, касьба і інш.). Уводзіцца З.р. для захавання генафонду жывёл, раслін, дасягнення інш. мэт аховы прьіроды на аснове падтрымання экалагічнай раўнавагі. На Беларусі З.р. ахоплены тэр. агульнай пл. каля 1,4 млн. га (заказнікі, запаведнікі, нац. паркі, помнікі прыроды). ЗАПАВЕДНЫЯ ЛЯСЫ , лясныя масівы на тэрыторыі асабліва ахоўных прыродных тэрыторый і а б ’е ктаў і каштоўньм ўчасткі лесу, абвешчаныя помнікамі прыроды, якія знаходзяцца пад аховай запаведнага рэжыму. З ’яўляюцца эталонамі прыроды, прызначаны для захавання генет. фонду жывёл і раслін, натуральных раслінных згуртаванняў і экасістэм, выкарыстоўваюцца для вывучэння прыродных працэсаў y лясах. Частка З.л. (у-запаведніках) абсалютна запаведньм, y іх выключаецца любое ўмяшанне ў прыродныя працэсы. На Беларусі агульная пл. З.л. каля 1200 тыс. га, y т.л. лясоў-запаведнікаў і нац. паркаў 240 тыс. га, ландшафтных, біялагічных і гідралагічных заказнікаў каля 800 тыс. га, каштоўных участкаў лесу 5,0 тыс. га. З.л. належаць да лясоў 1-й групы, y іх забаронена высечка і інш. лесагасп. дзейнасць. ЗАПАВЁДНЫЯ Т Э Р Ы Т 0 Р Ы І, участкі зямлі або воднай прасторы, якія выключаны з гасп. дзейнасці чалавека; катэгорыя ўсіх або часткі асабліва ахоўных прыродных тэрыторый і а б ’ектаў. Размешчаныя ў межах З.т. прыродныя комплексы пэўнай навук. або культ. каштоўнасці маюць вял. значэнне для аховы і ўзнаўлення натуральных ландшафтаў, захавання генафонду жывёл і раслін. Асн. формы З.т.: батанічны сад, заказнік, запаведна-паляўнічыя гаспадаркі, запаведнікі, помнікі прыроды, прыродныя нацыянальныя паркі, рэзерваты. П р а в о б р а з а м З .т . y с т а р а ж ы т н а с ц і б ы л і с в я ш ч э н н ы я р ь п у а л ь н ы я гаі, к р ы н іц ы , п р ы в а т н ы я ці гр а м а д с к ія п ал я ў н іч ы я ў го дд зі (п у ш ч ы , б а б р о в ы я , л а с ін ы я «го н ы » і ін ш .). А дзін з п е р ш ы х з а п а в е д н ы х л я с н ы х м а с ів а ў Е ў р о п ы — Белавежская пушча, п е р ш ы н ац . п ар к y с в е ц е — Йелаўстонскі нацыянальны парк. У м н о гіх к р а ін а х св ету іс н у ю ц ь 1— 3 н ац . п ар к і, ш м а т д з я р ж ., гр ам ад ск іх і п р ы в а т н ы х з а п а -
1918 да студз. 1919 y Смаленску на рус. мове. Працягвала традыцыі газ. «Нзвестня нсполннтельных комнтетов Советов рабочнх, крестьянскнх н солдатскмх депутатов Западной Коммуны н города Смоленска». Інфармавала пра падзеі на франтах грамадз. вайны, становішча на акупіраванай тэр. Беларусі. Змяшчала афіц. ўрадавыя паведамленні, матэрыялы 6-й Паўн.-Зах. абл. канферэнцыі РКП(б), якая абвясціла стварэнне Беларускай ССР. ЗАПАЗЫЧАННІ ў м о в е, лексічныя, марфалагічныя, фанетычныя і інш. сродкі пэўнай мовы, што перайшлі з інш. моў y выніку моўнага ўзаемадзеяння. Абумоўлены сац.-эканам., дзярж.паліт. і культ. зносінамі паміж народамі. Пранікаюць непасрэдна з моў-крыніц і праз пасрэдніцгва інш. моў вусным (размоўныя кантакты) і пісьмовым (кнігі, афіц. дакументы, перапіска) шляхам. Найб. актыўна праяўляюцца ў галіне слоўнікавага складу. Падпарадкоўваюцца законам фанетыкі, граматыкі, правілам словаўтварэння і семантычнай сістэмы мовы-рэцэптара. П аводле ступені асімілядыі падзяляюцца на цалкам асвоеныя (словы, y фанетыка-марфал. афармленні і семантыцы якіх не застаецца нічога, што паказвала б на іх іншамоўнае паходжанне: бел. «блакітны», «булка», «дзірван», «салата», «школа» і інш.) і часткова асвоеныя (экзатызмы). Асобны разрад 3. складаюць варварызмы, якія ў адрозненне ад экзатызмаў амаль заўсёды знаходзяцца па-за літ. мовай і не адлюстроўваюцца ў слоўніках. У 14—18 ст. y бел. мову трапілі многія паланізмы («відэлец», «маёнтак») і пераважна праз польск. пасрэдніцтва — германізмы
ве д н ік а ў , н а п р ., y Н ід э р л а н ц а х 988, y Ф р а н ц ы і к а л я 3 т ы с . за п а в е д н ік а ў і за к а зн ік а ў , А гу л ь н ая п л . б у й н ы х З .т. y с в е ц е 2 ,4 м л н . к м 2 (к а л я 1,6% с у ш ы ).
На Беларусі (на 1.9.1997) існуюць Бярэзінскі біясферны запаведнік і Палескі радшцыйна-экалагічны запаведнік, 3 нац. паркі — Белавежская пушча, Браслаўскі і Прыпяцкі і 85 заказнікаў агульнай пл. 1192,9 га. Э.Р.Самусенка. ЗАПАВІСТНЫЯ ГАДЫ, y Рускай дзяржаве канца 16 ст. гады, y якія сялянам забаранялася пераходзіць ад аднаго феадала да другога ў Ю р’еў дзень (асенні); этап запрыгоньвання сялян. Пачалі ўводзіцца з 1581 урадам Івана IV, замацаваны ўказам цара Фёдара Іванавіча капя 1592—93, які забараніў выхад сялян і аб’явіў пісцовыя кнігі апошняга агульнага апісання юрыд. асновай сял. прыгону. ЗАПАВбЛБВАННЕ Н ЕЙ ТР0НА Ў, змяншэнне кінетычнай энергіі нейтронаў y выніку шматразовых сутыкненняў з атамамі асяроддзя. Прыводзідь да ўтварэння т.зв. цеплавых нейтронаў, якія могуць выклікаць ланцуговую ядзерную рэакцыю, напр. y прыродным уране. У п рац эсе зап авольван н я частка н ей трон аў гу б л яец ц а: п а г л ы н а е д ц а я д р а м і атам а ў ц і в ы л я т а е за м еж ы р а б о ч а га а с я р о д д з я . У з а п а в о л ь н ік а х (р э ч ы в ы , я к ія м а ю ц ь л ё г к ія я д р ы і с л а б а за х о п л ів а ю ц ь н е й т р о н ы : ва д а , ц я ж к а я вада, гр а ф іт , б е р ы л ій і ін ш .) м а л ы я с т р ат ы н е іп р о н а ў і б о л ь ш а я іх ч а с т к а п ер а ў т в а р а е ц ц а ў ц еп л ав ы я (м ех а н ізм з а п а в о л ь в а н н я за л е ж ы ц ь ад э н е р гіі н е й т р о н а ў ). Гл. т а к с а м а
Ядзерны рэактар, Нейтронаграфія. ЗАПАДЗІНЫ, гл. Стэпавыя сподкі. «ЗАПАДНАЯ КОММЎНА», газета. Орган выканкома Саветаў Зах. вобласці (Заходняй Камуны). Выходзіла з ліст. РЭСПУБДІКА БЕЛАРУСЬ. ЗАПАВЕДНІКІ, ЗАКАЗНІКІ I НАЦЫЯНАЛЬНЫЯ ПАРКІ Запаведнікі О
,
Нацыянальныя паркі О Купалаўскі мемарыяльны запаведнік Заказнікі рзспубліканскага значэння ■ мемарыяльныя •
ландшафтныя гідралагічныя -O’ азёрныя Біялагічныя: 0 журавіннікі заалагічныя A біялагічныя батанічньія паляўнічыя
Ùr
Лічбамі пазначаны зак азніні-ж ур ав іннікі
X s
S
,,
- —Д/о.ш цк
-r
*■
— ^ і \ £ ^Ш аркаўш h 1 х * Г ? Р ,ыбок а е ^ ^ У А
Шжакшгы'9-? С эрвач Бл atfTrti'v4— •U' 'V r’ " ь ’ас йu V ядзел
-у ^ В ІЦ е б с Л
БешанковічыІ
*.
/
/
ЗФаміно, 4 Лонна, 5 Забалацце, 6 Запольскі, 7Мошна, 8Чысцік, ЭДубатоўскае, 10 ДзянісавіцкІ, II Чэрнеўскі, І2Копыш, ІЗАмяльнянскі, 14 Мацеевіцкае, 15 Фаліцкі Мох, 16 Борскі, 17Ялоўскі. 18 Бабінец, 19 Чырковіцкі,20 Бук-
СянноС Д у б р о ў н ^
,Чч>
J Смаргонь' •Г4*"?
.-^М а ла д зе ч н а
V
Барысаў
'
Ч /М і !.. 'i '
'
1
-У
(магілёў!, \ ( К ры чаўу Клімавічы К асцюковічы^ аўгарад ° g**'*
ЗАПАЛЕННЕ
529
(«дах», « л ан ц у г» ) і лацінізмы (« гр аду с» , « а п а р ат» ). А д с т а р а ж ы т н а с ц і б ел . м о в е в я д о м ы л іт у а н із м ы (« к л у н я » , « с в ір а н » ), цюркізмы (« ар к а н » , « то р б а» ), грэцызмы (« а с т р а н о м ія » , « эп ігр а м а » ), ч э ш с к ія (« п р а ц а » , « м е ш ч а н ін * ), ф р а н ц . (« м ар ш » , « т а р ы ф » ), іт а л ь я н . (« к а н ц эр т » , « л ю т н я » ) і ін ш . 3 . У н а ш ч а с ін ш а м о ў н а я л е к с ік а т р а п л я е ў б ел . ў а с н о ў н ы м п р а з р у с. м о в у . З н а ч н у ю ч а с т к у с л о ў н ік а в а г а с к л а д у б ел . м о в ы ў г в а р а ю ц ь інтэрнацыяналізмы. У с в а ю ч а р гу б ел . м о в а т а к с а м а п аў п л ы в а л а н а с у се д н ія : п о л ь с к у ю (k ry n ica — к р ы н іц а ) , л іт о ў с к у ю (k ro u p a — « к р у п ы » ) і ін ш . У м е н ш а й с т у п е н і 3 . х а р а к т э р н ы д л я гр а м а т ы к і і ф а н е т ы к і. А с а б л ів а я ін т э н с іф ік а ц ы я 3 . н а з ір а е ц ц а п р ы двухмоўі. Літ:. Б у л ы к а А .М . Л е к с іч н ы я за п а з ы ч а н н і ў б е л а р у с к а й м о в е X IV — X V III стст. М н ., 1980. А.М.Булыка.
Залал гр а н ат ы : 1 — у д а р н ік з баявой спруж ы най; 2 — спус к а в ы р ы ч аг ; 3 — к а п с у л ь -з а п а л ь н ік ; 4 — з а п а в о л ь н ік ; 5 — к а п с у л ь -д э т а н а т а р .
ЗАПАЛ, 1) сродак для ўзбуджэння выбуху разрыўнога зараду інж. мін і ручных гранат. Складаецца з капсуля-запальніка і капсуля-дэтанатара, размешчаных y метал. (часам пластмасавай) гільзе. 3. асколачных ручных гранат уключае таксама парахавы запавольнік і ўдарны механізм для ўзбуджэння гарэння капсуля-запальніка. 2) Прыстасаванне для ініцыіравання выбуху выбуховага рэчьша з дапамогай эл. току (т.зв. мінны 3., цяпер наз. электрадэтанатарам). 3) Адтуліна ў казённай частцы артыл. гарматы 15— 17 ст., запоўненая порахам для запальвання кідальнага зарада. ЗАПАЛЕННЕ, мясцовая сасудзістатканкавая ахоўна-прыстасавальная рэакцыя арганізма на ўздзеянне патагенных раздражняльнікаў; адна з асн. прыкмет некаторых хвароб. Прычыны ўзнікнення 3. бываюць экзагенныя (мех., фіз., хім. і біял.) і эндагенныя (тромбы, адклады солей, прадукты змярцвення і распаду тканак, інфаркты, гематомы і інш.). Прыкметы 3. падзяляюцца на агульныя (павышэнне т-ры цела, пачашчэнне пульсу, змена саставу крьші, знясіленасць) і мясцовыя (пачырваненне, прыпухласць, боль, парушэнне функцый). У 3. вылучаюць 3
530
ЗАПАЛЕННЕ
стадыі: альтэрацыю, эксудацыю, праліферацыю. А л ь т э р а ц ы я — парушэнне жыўлення клетак, дыстрафічныя, некратычныя і а ^ ф іч н ы я змены ў тканках; скажэнне абмену рэчываў, парушэнне фіз.-хім. якасцей тканак. Э к с у д а ц ы я — расстройствы кровазвароту з выхадам вадкай ч. крыві і лейкацытаў з крывяносных сасудаў. П р а л і ф е р а ц ы я — размнажэнне клетачных элементаў на мяжы запалёнай і здаровай тканак. За праліферацыяй паступова развіваецца рэгенерацыя. Развіццё 3. залежыць ад узросту, харчавання, абмену рэчываў, вынік — ад стану арганізма, формы 3. і памераў яго ачага. ЗАПАЛЁННЕ ЛЁГКІХ, п н е ў м а н і я , вострае і хранічнае запаленне бронхаў, альвеалярнай ці прамежкавай злучальнай тканак лёгкіх. Узнікненню З.л. садзейнічаюць пераахаладжэнне, ператамленні, шкодньм прьшычкі, запаленчыя працэсы верхніх дыхальных шляхоў і інш. Н а й ч а с ц е й б ы в а е 3 ф о р м ы в о с т р а га З л . : к р у п о зн а е , а ч а го в а е , вір у сн ае . K р y п о з н a е З л . (д о л е в а е , ф іб р о з н а е , п л е ў р а п н е ў м а н ія ) — за п а л е н н е д о л і л ё г к а г а і п л е ў р ы з ф іб р о зн ы м вы патам y л ёгачн ы я альвеолы . П ач ы н аец ц а раптоўн а, т -р а ц ела п авы ш аец ц а да 3 9 — 40 °С , с л а б а с ц ь , м о ц н ы б о л ь y б а к у , к а ш а л ь з м а к р о т а й ір ж а в а га к о л е р у (ад д а м е ш к у к р ы в і); ц я г н е ц ц а 2 — 3 т ы д н і. А ч а г о в а е З л . (б р о н х а п н е ў м а н ія ) — з а п а л е н н е а с о б н ы х у ч а с т к аў л ё гк іх б е з в ы п ату . П а ч ы н а е іш а п а с т у п о в а , с л а б ы к а ш а л ь , м а к р о т а б е з к р ы в і, т - р а 3 7 — 39 °С . В і р y с н a е З л . (ін т э р с т ы ц ы я л ь н а е ) у зн ік а е п р ы гр ы п е ; х в а р э ю ц ь д о ў га. У с к л ад н е н н і: п л е ў р ы т ы , а б с ц э с ы , к а л а п с , х р а н іч н а е З л . Л я ч э н н е : т э р а п е ў т ы ч н а е , ш п іт а л іза ц ы я . А.В.Лявонава.
ЗАПАЛЁННЕ МАЧАВ0ГА ПУЗЫРА, гл. Цыстыт. ЗАПАЛКАВАЯ ВЫТВОРЧАСЦЬ, галіна дрэваапрацоўчай прамысловасці, якая вырабляе запалкі. Адна з найб. механізаваных і аўтаматызаваных галін дрэваапр. прам-сці. Уключае апрацоўку драўніны (распілоўванне бярвення на цуркі і лушчэнне іх), выраб (са шпоны) і апрацоўку (парафінам) запалкавай саломкі, стварэнне запалкавай галоўкі, выраб запалкавых карабкоў (са шпоны або кардону), упакоўку запалак (па 50— 60 шт. y 1 карабок), па 1000 карабкоў y скрынку. Вырабляецца паточным метадам. В ы р аб з а п а л а к п ач аў с я ў м н о г іх к р а ін а х y 1 8 3 0 -я г. П е р ш а я з а п а л к а в а я ф - к а ў Р а с іі п а б у д а в а н а ў П е ц я р б у р гу (1837). Н а Б ел а р у с і в ы р а б з а п а л а к п а ч а л і ў 2 -й п ал . 19 ст. У 1880 б ы л о 14 п а ў с а м а ту ж н ы х ф - к . В ы р а б л я л і н е б я с п е ч н ы я з а п а л к і з п р ы м е с с ю б е л аг а ф о с ф а р у (б я с п е ч н ы я р а с п р а ц а в а н ы ў Ш в е й ц а р ы і ў 1855). У 2 -й п ал . 1920-х г. з а п а л к і в ы р а б л я л і ў га р а д а х Б ар ы са ў , Г о м е л ь , Р э ч ы ц а , П ін с к . У В ял . А й ч . в а й н у ф - к і р а зб у р а н ы . П а с л я в а й н ы п р а ц у ю ц ь Б а р ы с а ў с к а я і П ін с к а я з а п а л к а в ы я ф - к і, Г о м е л ь с к і ф а н е р н а - з а п а л к а в ы к а м б ін а т. В ы п у с к з а п а л а к с к л а д а е 2029,1 т ы с . у м о ў н ы х с к р ь ш а к (1996).
ЗАПАЛКІ, драўляныя палачкі (саломка) з галоўкамі з запальнай масы, якія вы-
карыстоўваюцца для здабывання агню. Па прызначэнні адрозніваюць запалкі бытавыя, падарункавыя і спецыяльныя. Бытавьм і падарункавыя падзяляюцца ка бяспечныя (загараюцца ад спец. намазкі) і сесквісульфідныя (загараюцца ад любой паверхні, не вырабляюцца з прычыны самаўзгаральнасці). Спецыяльныя падзяляюцца на сігнальныя (рознакаляровае полымя), паляўнічыя, ветравыя, тэрмічныя, водаўстойлівыя, фатаграфічныя (замяняюць магній пры фатаграфаванні). А с н . с ы р а в ін а д л я з а п а л а к — д р а ў н ін а асін ы , во л ь х і і ін ш . Н а га л о ў к і з а п а л а к ід у ц ь (з а п а л ь н а я м а с а): б е р т а л е т а в а с о л ь — 5 3 % , ш к л о м о л а т а е — 13,3, к л е й к а с ц я в ы — 12, с у р ы к ж а л е з н ы — 7 , с е р а — 5 ,5 , б я л іл ы ц ы н к а в ы я — 6, п ір а л ю з іт — 1,5, х р о м п ік к а л іе в ы — 1,4, г у м іт р аг ан т — 0 ,3 % . М а т э р ы я л ы д л я н а м а з к і к а р а б к а ( ф о с ф а р н а я м а с а): ф о с ф а р ч ы р в о н ы — 4 2 % , а н т ы м а н іт — 30, д э к с т р ы н — 5, п ір а л ю з іт — 2, ш к л о м о л а т а е — 2, м е л — 3% . Гл. т а к с а м а Запалкавая вытвор-
часць. ЗАПАЛ0ССЕ, З а п а л о с к а е во з е р a, y Міёрскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Вята, за 13 км на П нЗ ад г. Міёры. Пл. 0,37 км2, даўж. 1,1 км, найб. шыр. 440 м, найб. глыб. 6,9 м, даўж. берагавой лініі 3,8 км. Пл. вадазбору 13,1 км2. Схілы катлавіны выш. 15—25 м, y верхняй ч. разараныя, на 3 парослыя лесам. Берагі высокія, абрывістыя, на П нЗ зліваюцца са схіламі, на ПдУ і ў паўн. заліве сплавінныя, усюды пад хмызняком. Дно складанай будовы (упадзіны чаргуюцца з мелкаводнымі і астраўнымі падняццямі), уздоўж берагоў пясчанае, глыбей глеістае. 3 астравы агульнай пл. 2 га. Зарастае. Упадаюць 2 ручаі. ЗА ІШ ІЬВА Н Н Е ў к а р б ю р а т а р ных р у х а в і к а х , узгаранне гаручай сумесі ў цыліндрах y адпаведнасці з парадкам і рэжымам работы рухавіка. Адбываецца з дапамогай запальных свечак, паміж электродамі якіх пад уэдзеяннем высокага напружання праскаквае эл. іскра. Выкарыстоўваецца ў аўтамабілях, матацыклах і інш. 3 . ад эл . іс к р ы д а с т а т к о в а н а д з е й н а е , м о м ан т у спы ш кі л ёгка рэгулю ецц а. Д л я ствар э н н я вы сок ага н ап р у ж ан н я вы кары стоўваю ц ь а к у м у л я т а р н ы я б а т а р э і р а з а м з ін д у к ц ы й н а й ш п у л я й (н а й б . п а ш ы р а н а ) а б о м а г н е та. Б а т а р э й н а е 3 . за б я с п е ч в а е н а д з е й н ы п у ск р у х а в ік а , а д н а к а б м я ж о ў в а е я г о б ы с т р а х о д н а с ц ь . Д л я п а в ы ш э н н я э к а н а м іч н а с ц і р у х а в іда
к а п а в я л іч в а ю ц ь с т у п е н ь с ц іс к а н н я і абядняю ц ь гар у ч у ю с у м е сь , ш т о п ат р а б у е павелічэнн я за з о р у п а м іж э л е к т р о д а м і з а п а л ь н а й свечкі і, а д п а в е д н а , м а гу т н а с ц і іс к р а в а га разраду і с у п р а в а д ж а е ц ц а п а в ы ш а н ы м зн о с а м кантактаў . Н а й б . д а с к а н а л ы я к ан т а к т а в а -т р ан зіст а р н ы я , б е с к а н т а к т а в а - т р а н з іс т а р н ы я і э л ею р о н н ы я с іс т э м ы 3 . з а б я с п е ч в а ю ц ь б о л ьш у ю экан а м іч н а с ц ь , п о ў н а е зг а р а н н е п ал ів а і менш ую т а к с іч н а с ц ь в ы х л а п н ы х газаў . А.С.Рукцяшэль.
з а п Ал ь н а я З Б Р 0 Я , баявыя сродкі для стварэння пажараў, паражэння жывой сілы і ваен. тэхнікі праціўніка. Засн. на выкарыстанні запальных саставаў. Уключае запальныя боепрыпасы і вогнесумесі, сродкі іх дастаўкі да цэлі. Выкарыстоўваецца з дапамогай авіяцыі (запальныя бакі, бомбы, касеты), артылерыі (запальныя снарады і міны), ручной зброі (запальныя гранаты, агнявыя фугасы, патроны, кулі, агнямёты). Ёсць таксама З.з., y якой спалучаецца запальнае дзеянне з інш. відамі паражэння (асколачна-запальныя снарады, бранябойна-запальныя снарады і кулі і інш.). З.з. выкарыстоўвалася ў 2-й сусв. вайне, y войнах y Карэі (1950— 53) і В’етнаме (1964— 73). ЗАПАЛЬНЫЯ САСТАВЫ, піратэхнічныя саставы, a таксама гаручыя рэчывы ці іх сумесі, якія вьпсарыстоўваюць для начынення боепрыпасаў або агнямётаў. Пры гарэнні З.с. выдзяляецца вял. колькасць цяпла, якое перадаецца матэрьмлу, што падпальваюць. Эфектыўнасць дзеяння залежыць ад саставу З.с. і ад канструкцыі боепрыпасаў. П а в о д л е хім . с ас т а в у п а д з я л я ю ц ь н а З .с. з а к іс л я л ь н ік а м і — а к с ід а м і м а р г а н ц у і ж алеза (гл. Тэрміт), н іт р а т а м і ц і п е р х л а р а та м і метал а ў ( н а п р ., к а л ію н іт р а т K N 0 3, перхларат К С Ю ф ), іх ш ч ы л ь н а с ц ь б о л ь ш з а 3000 к г /м 3, ц е п л а т а з г а р а н н я 6 — 8 М Д ж /к г , т - р а гар эн н я д а 3000 ° С ; З .с ., y я к іх а д с у тн іч а е а к іс л ял ь н ік , зг а р а ю ц ь y п р ы с у т н а с ц і к іс л а р о д у п ав ет р а — з а г у ш ч а н ы я н а ф т а п р а д у к т ы (н а п р ., напалм), б е л ы ф о с ф а р , с п л а ў « э л ек тр о н * (с п л а ў 96% м а г н ію з а л ю м ін іе м і ін ш . эл е м е н т а м і). Іх ш ч ы л ь н . 8 0 0 — 2000 к г / м 3, ц е п л а т а згар а н н я 4 2 М д ж /к г , т - р а г а р э н н я 8 0 0 — 1000 °С .
Р.А. Чарнушэвіч. ЗАПАЛЙРНАЕ ГАЗАКАНДЭНСАТНАн АФТАВАЕ РАД0ВІШ ЧА, размешчана на П н Цюменскай вобл. Расіі, за 80 км на ПдЗ ад г.п. Тазаўскі (цэнтр здабычы). Уваходзіць y Заходне-Сібірскую нафтагазавую правінцыю. Адкрыта ў 1965. Паклад на глыб. 1— 3 км. Пач. запасы 2631,5 млрд. м3.
э а м к а за п а л ь в а н н я
Ж С іс т э м а залальвання аў гам аб іл я: 1 — ш пуля эап ал ьв а н н я ; 2 — п ер ш асная аб м о т к а ; 3 — другасная аб м о тк а; 4 — р а эм е р к а в а л ь н іх ; 5 — л е р а р ы в а л ь н ік ; 6 — б егу н о к ; 7 — с в е ч к а залальвання.
ЗАПАЛАр ’Я АБАР0НА (чэрв. 1941 — кастр. 1944), баявьія дзеянні войск Паўн., з 1.9.1941 Карэльскага франтоў, Паўн. флоту і Беламорскай флатыліі ў Вял. Айч. вайну на Кольскім п-ве, y паўн. Карэліі, на Баранцавым, Белым і Карскім морах супраць узбр. сіл гітлераўскай Германіі і саюзнай ёй Фінляндыі. Мэта — не дапусціць захопу праціўнікам Кольскага п-ва з незамярзаючым портам Мурманск і Кіраўскай чыгункай, забяспечыць абарону паўн. марскіх камунікацый. У выніку гераічнай абароны сав. войскі не дазволілі праціўніку ізаляваць СССР ад знешніх сувязей праз паўн. парты і перарэзаць Паўн. марскі шлях на Д. Усход, забяспечана дастаўка ў СССР праз Мурманскі порт ваенных грузаў марскімі канвоямі саюзнікаў. У кастр. 1944 узбр. сілы СССР выгналі захопнікаў з сав. Запаляр’я. Прэзідыум Вярх. Савета СССР заснаваў 5.12.1944 медаль «За абарону Савецкага Запаляр’я» (больш за 307 тыс. узнагароджаных). 7.5.1985 Мурманску прысвоена званне «Горадгерой». ЗАПАМIHÂJIЬНАЕ ПРЫСТАСАВАННЕ, сукупнасць тэхн. сродкаў для запісу, захоўвання і ўзнаўлення інфармацыі. Выкарыстоўваюцца ў выліч. тэхніцы, сувязі, аўгаматыцы, станках з лікава-праграмным кіраваннем, вымяральных прыладах і інш. Асн. параметры: ёмістасць (найб. колькасць інфармацыі, якую можна адначасова захоўваць), хуткадзеянне (харакгарызуе скорасць уводу-вываду інфармацыі і інш.) і энергаспажыванне. П аводле ф ун кц ы ян альн ага п р ы зн ач эн н я а д р о зн ів а ю ц ь З .п . зв ы ш а п е р а т ы ў н ы я (З А З П ), а п е р а т ы ў н ы я (А З П ), п а с т а я н н ы я (Г ІЗ П , y т .л . п е р а п р а г р а м а в а л ь н ы я ) і з н е ш н ія ( З З П ) ; п а в о д ле х а р ак та р у зв ар о т у — а д р а с н ы я , б я з а д р а с н ы я , а с а ц ы я т ы ў н ы я (п о ш у к і в ы б а р к а ін ф а р м а ц ы і п а п эў н ы х п р ы к м е т а х ); п ав о д л е с п о с а б у в ы б а р к і ін ф а р м а ц ы і — з п а с л я д о ў н ы м (ц ы к л іч н ы м ) з в а р о т а м , з п а р а л е л ь н ы м з в а р о т а м (а д в о л ь н а й в ы б а р к а й ). З а п іс ін ф а р м а ц ы і ў З .п . а ж ы ц ц я ў л я е ц ц а п е р а ў т в а р э н н е м я е ў э л ., а п т ы ч н ы я , а к у с т ы ч н ы я ц і ін ш . с іг н а л ы д л я з м е н ы с тан у , ф о р м ы а б о ц эл а с н а с ц і п эў н а га ф із . а с я р о д д з я (гл. Накапляльнік, Носьбіт інфармацыі). З А З П і А З П п р ы з н а ч а н ы д л я за х о ў в а н н я ін ф а р м а ц ы і, н е а б х о д н а й д л я а п е р а ц ы й , я к ія в ы к о н в а е п р а ц э с а р Э В М ; y П З П за х о ў в а ю ц ц а п а с т а я н н ы я к а э ф іц ы е н т ы , д а в е д а ч н ы я т а б л іц ы , п а д п р а г р а м ы , м ік р а п р а г р а м ы , з н а к а г е н е р а т а р ы і ін ш . З З П і а р х іў н ая п а м я ц ь п р ы з н а ч а н ы д л я за х о ў в а н н я в я л . м асів аў ін ф а р м а ц ы і д л я н а с т у п н а й п е р а д а ч ы іх y А З П ; м а ю ц ь н а к а п л я л ь н ік і н а магнітных дысках, б а р а б а н а х , с т у ж к а х , a т а к с а м а н а м а г н .- а п т ы ч н ы х і аптычных дысках. Гл. т а к с а м а Памяць ЭВМ. М.П.Савік.
ЗА ПА РНІК-ЗМ ЯШ АЛЬНІК КА РМ 0Ў , машына для прыгатавання кармавых сумесей здробненых с.-г. прадукгаў y сырым і запараным выглядзе, a таксама для змешвання сакавітых і грубых кармоў з канцэнтратамі, травяной мукой і інш. кармавымі дабаўкамі перад скормліваннем іх жывёле. Выкарыстоўваюцца З.-з.к. прадукцыйнасцю ад 2 да 5 т/гадз (з запарваннем) і да 10 т/гадз (без запарвання). Могуць працаваць як
самастойныя машыны, так і ў тэхнал. лініях кармацэхаў. 3aпaрнікі к a р м о ў (бульбазапарачныя агрэгаты) прызначаныя для мыцця, запарвання, здрабнення і выгрузкі бульбы. Працуюць y цыклічным або бесперапынным рэжыме. Маюць запарачны чан умяшчальнасцю 3 м3, мыйку, загрузачньм і выгрузачныя шнэкі, транспарцёр і інш. Прадукцыйнасць да 3 т/гадз.
ЗАПАРОЖЖА
531
логіі. Д -р мед. н. (1985), праф. (1994). Ганаровы акад. МЬкнар. акадэміі інтэгратыўнай антрапалогіі (1996, Кіеў). У 1957— 94 y Ін-це фізіялогіі АН Беларусі. Навук. працы па даследаванні інфекц. працэсу і прафілаюгыцы ўскладненняў пасля аперацый на органах страўнікавакішачнага тракту. Адкрыў з ’яву інфідыравання брушной поласці з кішэчніка праз фізічна герметычны шоў. Даў новыя ўяўленні пра механізмы ўзнікнення перытаніту і спаечнага працэсу пасля аперацый на страўніку і кішэчніку. Дзярж. прэмія Беларусі 1988. Te:. Н н ф м ц н р о в а н н е б р ю ш л н ы ч е р е з ф м з н ч е с к н ге р м е т н ч н ы й к н ш е ч н ы й ш о в . М н ., 1968; П о с л е о п е р а ц м о н н ы й п е р н т о н н т . М н ., 1974.
ЗАПАРОЖЖА, горад на Украіне, цэнтр Запарожскай вобл., порт на р. Дняпро. Засн. ў 1770. 895 тыс. ж. (1994). Чыг. вузел. Аэрапорт. Прам-сць: чорная і ка-
Д а арт. Заларн ік -зм я ш а л ь н ік карм оў. С х ем а б у л ь б а за п а р а ч н а — г а а гр эга та: 1 — м ы йка; 2 — г р а зе в ы гр у за ч н ы транспарцёр; 3 — за гр у зач н ы ш н эк ; 4 — зап арачны чан; 5 — п ар ар азм ер кава льн ае п ры стасаван не; 6 — вы грузны іп н э к ; 7 — м ялка; 8 — ш н эк для вы гр у з к і м язгі.
Прымесі
«ЗАПАР0Ж АЦ», марка легкавых аўтамабіляў асабліва малога класа Запарожскага аўтамаб. з-да (Украіна). Харакгэрная асаблівасць — задняе размяшчэнне рухавіка. Гл. ў арт. ЗАЗ. З.АПАРОЖАЦ Аляксавдр Аляксандравіч (н. 13.2.1927, г. Растоў-на-Доне, Расія), бел. вучоны ў галіне паталаг. фізія-
З а п а р о ж ж а.
ляровая металургія (камбінаты «Запарожсталь», тытана-магніевы; з-ды «Днепраспецсталь», ферасплаваў, алюм., электродны і інш.), маш.-буд. і металаапр. (ВА «АўтаЗАЗ», з-ды высакавольтнай апаратуры, «Запарожкабель», інстр., суднарамонтна-суднабуд. і інш.); хім. і коксахім.; лёгкая (у т.л.
532
ЗАПАРОЖСКАЯ
абутковая, швейная), харчасмакавая, мікрабіял.; вытв-сць будматэрыялаў (абразіўны камбінат). Дняпроўская ГЭС. 4 ВНУ (у т.л. ун-т). 3 тэатры, філармонія. Краязнаўчы і маст. музеі. ЗАПАР0ЖСКАЯ ВбБЛ А С Ц Ь. Размешчана на ПдУ Украіны. Утворана 10.1.1939. Пл. 27,2 тыс. км2. Нас. 2078 тыс. чал., гарадскога 76% (1996). Цэнтр — г. Запарожжа. Найб. гарады: Мелітопаль, Бярдзянск, Арэхаў, Прыморск. П р ы р о д а. Болыпая ч. тэр. вобласці раўнінная, на ПдУ Прыазоўскае ўзв. з ізаляванымі ўзгоркамі (выш. да 324 м, г. Магіла-Бельмак), на Пд Прычарнаморская нізіна, якая абмываецца Азоўскім м. Карысныя выкапні: жал. і марганцавьм руды, буры вугаль, граніт, каалін, графіт. Мінер. крыніцы. Клімат умерана кантынентальны. Сярэдш м
т-ра студз. -4 °С, ліп. 22— 24 °С. Гадавая колькасць ападкаў 350— 450 мм. Гал. рака — Дняпро з прытокам Конка; да бас. Азоўскага м. належаць рэкі: М алочная, Абіточная, Берда, Кахоўскае вадасх. На ўзбярэжжы Азоўскага м. ш эраг ліманаў і салёных азёр. Глебы чарназёмныя, цёмна-каштанавыя, каштанавыя і саланцы. Стэпы разараныя, участкі драўнінна-хмызняковай расліннасці ўздоўж рэк. Філіял Укр. стэпавага запаведніка («Каменныя Магілы»), Г а с п а д а р к а . З.в. — развіты прамысл. раён. Асн. галіны прам-сці: чорная (чыгун, сталь, пракат) і каляровая (вытв-сць алюмінію, тытану, магнію) металургія, маш.-буд. і металаапрацоўка (сілавыя трансфарматары, высакавольтная электраапаратура, кабель, электрапрыборы, легкавыя аўтамабілі, рухавікі, с.-г. машыны і агрэгаты), коксахім., хім. і нафтахім. (палімеры, сінт. смолы, тэхн. масла, шкловалакно, лакі і інш.). Лёгкая (трыкатажная, швейная, абутковая), харчасмакавая (маслабойна-тлушчавая, мукамольная, мясная, малочная, рыбная, кансервавая), камбікормавая прам-сць. Вытв-сць буд. матэрыя-
Б я г y ч ы запас ствараецца на перыяд паміж 2 пастаўкамі рэсурсаў. С т р a х a в ы запас патрэбен на выпадак перабою ў забеспячэнні, яго памер абумоўлены велічынёй бягучага запасу, месцам знаходжання пастаўшчыкоў, метадамі транспардіроўкі і інш. Па др ы х т о ў ч ы запас ствараюць на час, які патрэбен для прыёмкі, праверкі якасці, падрыхтоўкі да вытв-сці (выкарыстання) і дастаўкі на рабочыя месцы. С е з о н н ы запас вызначаецца па рэсурсах. Гл. таксама Запасы таварнш. У.Р.Залатагораў, з а п Ас ы к а р ы с н ы х в ы к а п н я ў , колькасць мінеральнай сыравіны ў нетрах Зямлі ці на яе паверхні, вызначаная геал. разведкай або ў працэсе распрадоўкі радовішчаў. Па кожнаму віду карысных выкапняў падлічваюцца асобна для радовішчаў, рудных палёў, раёнаў, басейнаў, краін, кантынентаў і Зямлі. Н а комллексдых радовішчах падлічваюць заласы асноўнага карыснага выкалня і таго, які залягае разам з ім, a таксама сладарождьм кампалелты, прамысл. выкарысталле якіх мэтазгодна. Вымяраюць y адзілках аб’ёму ці масы, падзяляюць ла балалсавыя, распрацоўка якіх экаламічла мэтазгодная, і лазабалалсавыя. Паводле ступелі вывучаласці З.к.в. адрозліваюць р а з в е д a л ы я, якія служаць асловай праектавалля і буд-ва гарларудлых лрадпрыемстваў; п а п я р э д л е ацэнел ы я, якія з’яўляюцца рэзервам радовішча, і п р а г л о з л ы я (геалагічлыя), якія лаказваюць перслектывы вьмўленля лрамысл. запасаў і вызлачаюць мэтазгодласць аргалізацыі геолагаразведачлых і лошукавых работ. На Беларусі (ла 1.1.1996) выяўлела і разведала каля 5 тыс. радовішчаў мінер. сыравілы, якія змяшчаюць каля 30 розлых відаў карыслых выкапляў. Маічымыя для здабычы запасы лафты вызначалы ў 338,3 млл. т; праглозлыя запасы бурага вугалю ўсіх геал. узростаў (яеагелавы, юрскі, камеллавугальлы) — 1350,8 млл. т; запасы торфу — 5,7 млрд. т; з іх даступлыя для распраЗАПАСНЫЯ В 0 Й С Ы , злучэнні, часці і цоўкі — 558 млл. т; лраглозлыя запасы падраздзяленні ўзброеных сіл (родаў гаручых слалцаў — 11 млрд. т; запасы войск, спец. войск), якія фарміруюцца калійлых солей — больш за 6,4 млрд. т; перад пачаткам і ў ходзе вайны для пакухоллай солі — каля 22 млрд. т; саппаўнення дзеючай арміі і флоту. Арганіралеляў — бсшьш за 3 млрд. т; даламізац. структура З.в. вызначаецца неабходнасцю ўзнаўлення страт ваеннаслу- • таў — 768 млл. т (ла Рубаўскім радовішчы даламітаў). Аіульлыя лрамысл. зажачых адпаведных спецыяльнасцей. пасы сыравілы для вытв-сці цэменгу У с к л а д З .в . м о г у ц ь у в а х о д з ід ь з а п а с н ы я д ы в ізіі, п а л к і і ін ш ., a т а к с а м а б а з ы і в у ч э б (мел, даламіт) складаюць 940,9 млл. т; н ы я ц э н т р ы . У З .в . п р а в о д з іц ц а в а е н . п а д р ы х ваплы (мел) — 136,9 млл. т, буд. і аблітоўка (п е р а п а д р ы х т о ў х а ) ваеннаслуж ачы х, цовачлага камелю — 588,1 млл. м3, укам п лектаван н е і баявое зладж ван н е п ад р азкварцавых шкловых пяскоў — 15,2 д з я л е н н я ў і ч а с ц е й . В а У зб р . С іл ах Б е л а р у с і млл. т, буд. і сілікатлых ляскоў — 434,6 а с н о в у З .в . с к л а д а е а с о б н ы в ід в а е н . ф а р м ір а млл. м , фармовачных пяскоў — 43 в а н н я ў (б а з ы за х о ў в а н н я в а е н . т э х н ік і і ў э б р а млл. т, пясчала-жвіровых матэрыяе н н я , б а з ы р э з е р в у а в ія ц . т э х н ік і і ін ш .) . Гл. т а к с а м а Рэзервовыя войскі, Рэзервы (в а е н .). лаў — 688,2 млл. м3, глш для вырабу І.Р.Дзенісенка. цэглы — 251,6 шін. м , тугаплаўхіх гліл — 53,2 млл. м3, глілістай сыравілы ЗАГІАСЫ В Ы Т В 0Р Ч Ы Я , матэрыяльдля вытв-сці аглаларыгу і керамзіту — ныя рэсурсы, прылады працы для за81,3 млл. м3. Праглозлыя заласы жал. беспячэння непарыўнасці вытв. працэруд Аколаўскага радовішча ацэльваюцсу. Па характары прызначэння З.в. паца ла ўдакладлелых звестках y 500 млл. дзяляюць на бягучыя, страхавыя, падт, Навасёлкаўскага — 76,3 млл. т. Па рыхтоўчыя (тэхналагічныя) і сезонныя. лаў. Здабыча жал. руды (Белазерскі жалезарудны раён). Днепрагэс, Запарожская ДРЭС, Запарожская АЭС. С.-г. ўгоддзі займаюць 2210 тыс. га, y т.л. пад ворывам 1893 тыс. га (1996). Пасевы збожжавых (пшаніца, кукуруза, ячмень), кармавых, тэхнічных (сланечнік, соя, клешчавіна) культур. Вырошчваюць агародніну, бахчавыя. Пладаводства і вінаградарства. Мяса-малочная жывёлагадоўля, свінагадоўля, авечка- і птушкагадоўля. Шаўкаводства. Рыбалоўства. Значныя масівы арашальных зямель. Суднаходства па р. Дняпро. Марскд порт — г. Бярдзянск. П а тэр. вобласці праходзяць чыгункі М асква— Сімферопаль, Запарожжа— Валнаваха, Запарожжа— Бярдзянск, аўтадарогі Масква— Сімферопаль, Запарожжа— Марыупаль, Запарожжа—Днепрапятроўск. Курорты: Бярдзянск, Кірылаўка. В.М. Сасноўскі. ЗАПАР0ЖСКАЯ СЕЧ, ваенла-палітычная apr-цыя ўкр. казакоў, казацкая рэспубліка ў 16— 18 ст. за Дняпроўскімі парогамі. Назва ад драўляных умацаванняў — «сечаў», якія рабілі казакі. Засн. збеглымі прыгоннымі сялянамі, y т.л. з Беларусі, і гар. беднякамі. Вышэйшы орган — Вайск. рада, якая выбірала старшыну (кіраўніцтва) на чале з кашавым атаманам. Падзялялася на курані (у 1770-я г. іх было 38). Вяла барацьбу з польска-ўіф. землеўладальніхамі, крымскімі татарамі і туркамі. 3 паўстання ў З.с. пад кіраўніцтвам Б .Хмяльніцкага пачалася вызваленчая вайна ўкраінскага і беларускага народаў 1648—54. У 1709 за ўдзел запарожцаў y Булавінскім паўстанні 1707— 08 і дапамогу шведам y час Паўночнай вайны 1700—21 З.с. ліквідавана рас. ўладамі. У 1734 створана т.зв. Новая сеч, якая ўдзельнічала ў рус.-тур. войнах 1735— 39 і 1768— 74. Канчаткова ліквідавана 5.8.1775 пры Кацярыне II я к небяспечны асяродак нар. хваляванняў. Частка казакоў збегла да туркаў і заснавала Задунайскую сеч. 3 другой часткі ў 1787 утворана Чарнаморскае казацкае войска.
стану на 1.1.1993 запасы фасфарытаў Сожскага басейна складаюць 30 млн. т, Прыпяцкага басейна — 52,9 млн. т. Прагаозныя запасы гіпсу складаюдь 1026,9 млн. т, кааліну —■ 26,9 млн. т, пірафіліту — 4500 млн. м , цэалітазмяшчальных трэпелаў — 214,4 млн. т (радовішчы Дружба і Стальное). Запасы глаўканітавых пяскоў y раёне г. Лоеў ацэньваюцца ў 15— 18 млн. у.У.Я.Бардон. ЗАГІАСЫ ТАв Ар Н Ы Я , рэзервы гатовай да рэалізацыі (спажывання) прадукцыі, якая знаходзіцца ў сферы абарачэння, a таксама ў адпаведных запасах, што ствараюцца для бесперапыннага функцыянавання нар. гаспадаркі і насельніцгва на выпадак надзвычайных абставін (аварый, стыхійных бедстваў). Іх мэтай з ’яўляецца своечасовасць і бесперапыннасць забеспячэння спажыўцоў (пакупнікоў) вызначаным відам прадукцыі і задавальненне спажывецкага попыту, выкананне дагаворных абавязкаў. З.т. ствараюцца ў апговых і рознічных установах гандлю, y вытворца і спажыўца. Запасы сыравіны, матэрыялаў, топліва, некаторых відаў машын і абсталявання, харчовых і інш. тавараў, прызначаных на выпадак надзвычайных абставін, часта называюць дзяржаўнымі рэзервамі. З.т. не павінны быць залішнімі, бо пры гэтым павялічваюцца выдаткі вытворчасці і абарачэння. Гл. таксама Запасы вытворчыя. У.Р.Залатагораў.
(жвір, друз)\ ц я ж к ія , а б о ш ч ы л ь н ы я (п р ы р о д н ы я, п ераваж на кварц авы я, і драблёны я п яс к і, a т а к с а м а ж в ір і д р у з з р о з н ы х п а р о д , м е т а л у р г. ш л а к а ў і ін ш . м а т э р ы я л а ў ) і л ё г к ія , а б о тторы сты я (ц ггу ч н ы я — аглапарыт, керамзіт, у с п у ч а н ы я вермікуліт і перліт, ш л а к а в а я п е м з а , п а л іў н ы я шлакі і попел', п р ы р о д н ы я — д р а б л ё н ь м п о р ы с т ы я г о р н ы я п ар о д ы : пемза, туф, ракушачнік і ін ш .) . В ы к а р ы с тоўваю ць таксам а а р га н . 3 .: п іл а в ін н е , д р а ў н я н у ю с гр у ж к у , т р э с к і, д р а б л ё н ы ч а р о т , у с п у ч а н ы я п а л ім е р н ы я гр а н у л ы . ІІЛеановіч. ЗАПАШ НЫЯ, сям ’я расійскіх цыркавых артыстаў. Выступаюць y жанрах акрабатыкі і гімнастыкі. В а л ь т э р М і х а й л а в і ч (н. 2.4.1928), акрабат, гімнаст, дрэсіроўшчык. Засл. арт. Расіі (1969). Стварыў атракцыён «Сярод драпежнікаў» (1961). М с ц і с л а ў (М ечыслаў) М і х a й л a в і ч (н. 16.5.1938). Засл. арт. Расіі (1971). Нар. арт. СССР (1990). Выступае з сястрой Ганнай і жонкай Далорэс y нумарах, якія спалучаюць акрабатыку і вальтыжыроўку, a таксама як дрэсіроўшчык сланоў і тыг-
ЗАПІС___________________533 цып работы якой заснаваны на вылучэнні пэўнай групы падзей (з’яўленне эл. імпульсаў, іанізавальных часціц ці інш.) пры ўмове, што хоць адна з іх адбываецца не адначасова з астатнімі. Mae некалькі ўваходаў і адзін выхад; выхадны сігнал вьшаецца толькі пры адсутнасці сігналу на адным з уваходаў; напр., пры даследаваннях паглынальных здольнасцей рэчыва да забараняльных уваходаў З.с. далучаюцца лічыльнікі, размешчаныя пасля даследаванага слоя, да астатніх уваходаў — размешчаныя паміж крынідай выпрамянення і дадзеным слоем. Выхадны сігнал мае інфармацыю толькі аб часціцах, паглынутых y выпрабаваным слоі рэчыва. Выкарыстоўваецца ў ядз. электроніды, амплітудных аналізатарах, дэшыфратарах, дэкадавальных прыладах і інш. А.В.Берастаў.
ЗА ПА Т0ЦКІ (Zâpotockÿ) Антанін (19.12.1884, в. Закалані, каля г. Кладна, Чэхія — 13.11.1957), дзяржаўны і паліт. дзеяч Чэхаславакіі. Сын Л.Запатоцкага — аднаго з заснавальнікаў с.-д. партыі Чэхіі. 3 1902 чл. с.-д. партыі. flâne ra i 2, 4, 6 і 7-га кангрэсаў Камінтэрна. Адзін з заснавальнікаў кампартыі Чэхаславакіі (К П Ч), чл. яе Ц К і Палітбюро з дня заснавання (1921). У 1922—25 сакратар Ц К КПЧ, y 1925— 38 дэп. Нац. сходу, y 1929— 39 ген. сахратар Цэнтр. бюро прафсаюзаў. У 1939—45 y фаш. турмах і канцлагерах. У 1948— 53 старшыня Савета Міністраў, y 1953— 57 прэзідэнт Чэхаславакіі. ЗАПАТЫЛЬНЫ CTAHÔK, металарэзны такарны станок для апрацоўкі задняй паверхні (запатылка) зубцоў рэзальнага інструменту (фрэз, метчыкаў, раскрутак), прафілявашш кулачкоў. Бываюць універсальныя (могуць выкарыстоўвацца і я к такарна-вінтарэзныя станкі агульнага прызначэння) і спецыяльныя. Ж орсткая канструкцыя станіны, супарта, апор З.с. забяспечваюць высокую дакладнасць апрацоўкі пры ўдарных нагрузках. Запатыльванне можна рабіць і на разьбашліфавальных станках. ЗАПАЎНЯЛЬНІКІ д л я бетонаў і раствораў, прыродныя або пггучныя сыпкія матэрьмлы, якія ў сумесі з вяжучымі рэчывамі і вадой (часам без яе) утвараюць бетоны і будаўнічыя растворы. Складаюць да 85% іх аб’ёму, дазваляюць рэгуляваць іх уласцівасці. Падзяляюцца на дробныя з памерам зерняў да 5 мм (пераважна пясок) і буйныя 5—70 мм
раў. Нумар «Акрабаты-вальтыжоры браты Запашныя» вылучаецца кампазіцыйнай дакладнасцю, насычанасцю трукамі, акцёрскай выразнасцю. ЗАПЁЎ, 1) пачатак харавой песні, які выконваецца адным або некалькімі спевакамі (запяваламі). 2) П ачатак быліны, зачын, які падводзіць слухача да асноўнага зместу твора. ЗАПІНСКІ IIABÉT Існаваў y 1792— 93 y Брэсцкім ваяводстве ВКЛ. Цэнтр — г. Столін. ЗАПІРАННЯ CXÉMA, а н т ы с у п а дзенняў схема, электронная прьшада дыскрэтнага дзеяння, прын-
з а п і с т э л е в і з і й н ы х с і г н Ал а ў , запіс відарысаў (напр., тэлепраграм) з мэтай іх захоўвання і наступнага ўзнаўлення. Бывае аналагавы і лічбавы (найб. дасканалы). У адрозненне ад фота- і кіназдымкі пры З.т.с. відарыс напачатку пераўтвараецца ў паслядоўнасць эл. сігналаў (відэасігналаў), якія фіксуюцца на носьбіде запісу. Адрозніваюць магн. (найб. пашыраны), агггычны, мага.-аптычны, ал.-статычны, мех. З.т.с.; пры запісе ў памядь ЭВМ выкарыстоўваюцца накапляльнікі даных. М а г н . З .т .с . п а д о б н ы н а магнітны запіс гу к у і а ж ы ц ц я ў л я е ц ц а н а м а гн . с ту ж ц ы (аб о д ы с к у ) з д а п а м о г а й відэамагнітафона. А д р о з-
534
ЗАПІСКІ
н ів а е ц ц а м а г ч ы м а с ц ю ш м а т р а зо в а г а в ы к а р ы с т а н н я н о с ь б іг а , д а з в а л я е э л е к т р о н н ы м а н т а ж ф р а г м е н т а ў в ід э а ін ф а р м а ц ы і і ін ш . П р ы а п т ы ч н ы м і м а г н .- а п г ы ч н ы м З .т .с . н а н о с ь б іт за п іс у ў зд з е й н іч а е с в е т л а в ы л р а м е н ь (з в ы ч а й н а л а з е р н ы ), y в ы н ік у ч а го а с о б н ы я ў ч а с т к і н о сь б гга м я н я ю ц ь с в а е а л т ы ч н ы я х а р а к т а р ы с т ы к і (н а п р ., к а э ф . а д б іц ц я , п е р а л а м л е н н я ці п а г л ь ш а н н я с в я т л а ; гл. Аптычны дыск). П р ы э л .-с т а т ы ч н ы м З .т.с . н а сігналаграме ф ік с у е ц ц а р а зм е р к а в а н н е эл . за р а д а ў (п а т э н ц ы я л ь н ы р э л ь е ф ) н а п а в е р х н і н о с ь б іг а (д ы с к а ). Д ы с к і в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ц а т о л ь к і д л я ў з н а ў л е н н я ін ф а р м а ц ы і ( я к г р а м п л а с ц ін к і) з д а п а м о г а й ё м іс т а с н а г а п е р а ў г в а р а л ь н ік а . М ех. З .т .с . п а д о б н ы н а м ех. гукаэапіс\ я г о н о с ь б іт — м е тал . ц і п л а с т м а с а в ы д ы с к , н а п а в е р х н і я к о г а с іг н а л а г р а м а ф ік с у е ц ц а ў в ы г л я д з е с п ір а л ь н а й к а н а ў к і, ш ы р ь ш я (ц і г л ы б ін я ) я к о й м я н я е ц ц а ў а д п а в е д н а с ц і з п а р а м е т р а м і в ід эа с ігн а л а ў .
А.П. Ткачэнка. «ЗАІІІСКІ АДДЗЁЛА ГУМАНІТАРНЫХ НАВЎК», серыйнае навуковае выданне. Вьшавалася ў 1927— 30 y Мінску на бел. мове Інбелкультам і БелАН. У серыю ўваходзілі «Працы...» камісій, кафедраў, ін-таў Інбелкульта (кн. 1— 6) і БелАН (кн. 7— 13). Змяшчаліся матэрыялы па гісторыі, археалогіі, этнаграфіі, мастацтвазнаўстве, філалогіі і правазнаўстве, справаздачы аб экспедыцыях, дзейнасці навук. устаноў, рэцэнзіі і бібліягр. агляды. Пераважная ўвага адцавалася публікацыям даследаванняў і крынід па гісторыі і культуры Беларусі (асабліва перыяду феадалізму), бел. мове (прады А.Бурдзейкі, Я.Гембіцкага, Дэ.І.Даўгялы, М.ВДоўнар-Запольскага, ВД.Дружчыца, СА.Дубінскага, Т.Забелы, У.Ігаатоўскага, АДз.Кавалені, К.Кернажыцкага, У.Краснянскага, М.Любаўскага, А.М.Ляўданскага, В.Мачульскага, К.М.Палікарповіча, У.Пічэты, Ц.Сдяпанава, С.С.Шутава, М.М .Ш чакаціхіна, А.Ясінскага). Выданне ілюстравалася малюнкамі, фатаграфіямі, каргамі, схемамі, планамі; змяшчала геагр. паказальнікі. АЛ.Кіштымаў. «з а п й с к н
c é b e p o - з Ап а д н о г о
ОТДЕЛА РЎССКОГО ГЕОГРАФЙЧЕСКОГО 0БІЦЕСТВА», часопіс, орган Паўн.-Зах. аддзела рускага геагр. т-ва. Выдаваўся ў 1910— 14 y Вільні на рус. мове. Выйшлі кн. 1— 4. Рэдакгар Дз.І.Даўгяла. Асвятляў дзейнасць аддзела, публікаваў матэрыялы па этнаграфіі, фальклоры, геалогіі, археалогіі, гісторыі, геаграфіі і інш., змяшчаў рэцэнзіі і агляды л-ры. На старонках часопіса публікаваліся М.Я.Нікіфароўскі («Напаўпрыказкі і напаўпрымаўкі, якія ўжываюцца ў Відебскай Беларусі», кн. 1— 4), В.В.Іваноў («Сялянскае вяселле ў Віцебскай Беларусі», кн. 3), ІА.Сербаў («Па Дрыгавіцкай вобласці летам 1911 г> і «Паездка па Палессі летам 1912 г.», кн. 3— 4), М.Я.Белацаркавец [«Жніўныя песні ў Барысаўскім павеце (Мінскай губерні)», кн. 3], Б.Сцепанец [Ф .АКудрынскі («Сялянскае вяселле ў Паўднёвым Палессі», кн. 1)], Даўгяла
(«Да іісторыі Паўночна-Заходняга аддзела», кн. 1— 2), Е.Р.Раманаў («Старажытныя рускія прыказкі», «Па Гродзенскім Палессі», «Альбом мастака Д.М.Струкава я к вынік экспедыцыі па Паўночна-Заходнім краі ў 1864 г.», кн. 1— 3), С .Ф Д абранскі («Масонскія ложы ў Літве», і «Нарысы з гісторыі масонства ў Літве», кн. 2, 4) і інш. ГА.Пятроўская. ЗА П ІС Н 0Е , г р а ш о в а е , феадальная грашовая павіннасць сялян ВКЛ y 16— 18 ст. Спаганялася пры ўнясенні чыншу. Звычайна складала 1 грош з кожнага злотага чыншу (адсюль другая назва). Была пашырана на ўсёй тэр. Беларусі.
«ЗАІІІСЫ», навуковы часопіс бел. эміграцыі. Выдаецца з 1952 на бел. мове (кн. 1— 22; y 1952— 54 і з 1974 y НьюЙорку; y 1962— 70 y Мюнхене, Германія) Беларускім інстытутам навукі і мастацтва ў Нью-Йорку. Гал. рэдактары В.Тумаш, С.Станкевіч, Т.Бэрд. Mae раздзелы: «Даследаванні», «Рэфератныя працы», «Нарысы», «Успаміны», «Дакументы», «Зацемкі», «Бібліяграфія», «Хроніка беларускага жыцдя ў беларускім замежжы», «Кнігапіс». Друкуе працы па бел. іісторыі, мове, л-ры, мастацтве, эканоміцы, матэрыялы пра дзеячаў гісторыі і культуры Беларусі, рэцэнзіі на беларусазнаўчыя выданні, хроніку бел. навук.-культ. жыцця на эміграцыі. За час існавання «3.» сталі цэнтрам гуртавання інтэлектуальных сіл зах. бел. дыяспары. А.СЛяднёва. ЗА П 0Й , перыядычныя прыступы шматдзённага п ’янства з прычыны неадольнай цягі да алкаголю. Від 3., узнікненне якога звязваюць з глыбокім парушэннем настрою (дэпрэсія, дысфарыя), наз. д ы п с а м а н і я й . У прамежку паміж 3. алкаголь не ўжываюць (сапраўдны 3.) ці ўжываюць параўнальна памяркоўна (3. пры хранічным алкагалізме). ЗА П0ЛЛЕ, вёска ў Аршанскім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 22 км на ПнЗ ад г. Орша, 102 км ад Відебска, 1 км ад чыг. ст. Смальяны. 220 ж., 73 двары (1997). Базавая шксша, клуб, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. ЗА П0ЛЛЕ, вёска ў Бялыніцкім р-не Магілёўскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 22 км на ПдЗ ад г. Бялынічы, 66 км ад Магілёва, 20 км ад чыг. ст. Друць. 433 ж., 157 двароў (1997). Лясніцгва. Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніца, аптэка, дом быта, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Каля вёскі стараж. селішча і курганны могільнік. ЗА П0ЛЛЕ, вёска ў Віцебскім р-не, на правым беразе р. Усвяча. Цэнтр сельсавета і кадгаса. За 51 км на ПнУ ад горада і 55 км ад чыг. ст. Відебск. 292 ж., 85 двароў (1997). Лясніцгва. Сярэдняя школа, б-ка, бальніда, ветлячэбніда, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў,
партызан і ахвяр фашызму. Помнік Віцебскія «вароты». ЗА П 0Л ЛЕ, вёска ў Рагачоўскім р-не Гомельскай вобл., на р. Дабрыці Цэнтр сельсавета і калгаса. За 11 км ка ПнЗ ад горада і чыг. ст. Рагачоў, 132 км ад Гомеля. 622 ж., 216 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. 2 брацкія магілы сав. воінаў. Помнік землякам, якія эагінулі ў Вял. Айч. вайну. ЗА П 0Л ЛЕ, вёска ў Слуцкім р-не Мінскай вобл., на аўтадарозе Мінск— Слуцк. Цэнтр Бокшыцкага с/с і калгаса. За 6 км на П н ад горада і чыг. ст. Слуцк, 99 км ад Мінска, 175 ж., 78 двароў (1997). Сярэдняя шксша, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. На ўшанаваннв памяці землякоў, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну, насыпаны курган і пастаўлена стэла. ЗА П 0Л Л Е , радовішча глін y Шумілінскім р-не Відебскай вобл., каля в. Заполле. Пластавы паклад звязаны з азёрна-ледавіковымі адкладамі паазерскага зледзянення. Гліны чырванавата-бурыя, карычневыя, шчыльныя, пластычнш з праслойкамі пяску, супеску і суглінку. Разведаньш запасы 18,6 млн. м3, перспекгыўныя 23,6 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 2,7— 10,9 м, ускрышы (пяскі, супескі) 0,2— 4,7 м. Гліньі прыдатныя на выраб цэглы. А.П.ІПчураў. ЗАПбЛЬСКАЕ КАМСАМ0ЛБСКАМАЛАДЗЁЖНАЕ П АДП0ЛЛЕ Дзейнічала ў жн. 1941 — ліп. 1944 y в. Заполле Ружанскага р-на (цяпер Пружанскі р-н) Брэсцкай вобл. пад кіраўніцгвам Ружанскіх антыфаш. к-та і падп. райкома Л К С М Б (з жн. 1943). У 1942 налічвала 16 чал. Сакратары: Я.І.Гардзей (да чэрв. 1943), У.І.Прадко (да жн. 1943), І.М .М аньчык (да ліп. 1944). Падпольшчыкі здабывалі зброю і боепрыпасы для партызан, распаўсюджвалі лістоўкі і зводкі Саўінфармбюро, праводзілі дыверсіі, са здабытых шрыфтоў y 1942 абсталявалі друкарню. У в. ЗапсшЛе ў гонар падпольшчыкаў пастаўлены абеліск. ЗА ПбЛБСКАЯ (Zapolska; сапр. К о р в ін - П і я т р о ў с к а я (Korwin-Piotrowska)] Габрыэля (30.3.1857, в. Падгайцы Луцкага р-н а Валынскай вобл., Украіна — 17.12.1921), польская пісьменніца і актрыса. Выступала ў т-рах Варшавы, Львова, Парыжа. Пачала друкавацда ў 1880-я г. У прозе глыбокі псіхалагізм харакгараў спалучала з натуралістычнымі тэндэнды ямі (зб. навел «Ахварэлі», 1885, «Чалавечы звярынец», 1893, аповесць «Сезонная любоў», 1905). Найб. вядомасць ёй прынеслі драм. творы (п’есы «Жабуся», 1897, «1х чацвёра», 1907, «Паненка Малічэўская», 1910), асабліва п ’еса «Мараль пані Дульскай» (1906, пер. на бел. мову М.Татур, 1958, паст. т-рам імя Я.Коласа ў 1956) — вострая, з ’едлівая сатыра на мяшчанства. Аўтар п ’ес «Той» (1898), «Сібір» (1899), рамана «Зашуміць лес» (1899).
ЗА ІіблЬС К І, біялагічны заказнік на тэр. Відебскага р-на. Створаны ў 1979 як заказнік-журавіннік рэсп. значэння для захавання ў прыродным стане месцаў росту журавін. Пл. 794 га (1997). Размешчаны на вярховым балоце са значнымі мінер. ўчасткамі. У складзе балотнай расліннасці хваёва-кусцікавасфагнавыя фітацэнозы з вял. пашырэннем журавін, хвойнікі асаковыя, асакова-сфагнавыя, багуновыя і інш. Ha M iH ep . участках пераважаюць яловыя, бярозавыя і асінавыя лясы чарнічнага і кіслічнага тыпаў. ЗАПРУДНІК Янка (сапр. В і л ь ч ы ц к і Сяргей Мікалаевіч; н. 9.8.1926, г.п. Мір Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл.), бел. гісторык, палітолаг, паэт, літ.-знавец, публіцыст. Д-р гіст. н. (1969). 3 1944 y эміграцыі. Вучыўся ў бел. гімназіі імя Я.Купалы ў Міхельсдорфе (Германія). Скончыў Лувенскі ун-т (Бельгія, 1954). У 1947 дэбютаваў вершамі (пад псеўд. Сяргей Ясень). 3 1948 працаваў шахцёрам y Англіі, браў удзел y выданні час. «Наперад» (1948— 53), дзе друкаваліся і яго творы. У 1954— 91 супрацоўнік бел. рэдакцыі радыё «Свабода» (у 1970— 75 адначасова выкладаў гісторыю ў u Куінсі-каледжы гарадскога ун-та Нью-Йорка). Публікаваўся і ўваходзіў y склад рэдкалегіі час. «Беларуская моладзь» (1959—64), рэдагаваў бюлетэнь «Навіны з Беларусі» (1964—69), быў гал. рэдактарам газ. «Беларус» (1970—80, з 1980 папераменна з З.Кіпель). У 1969 абараніў доктарскую дысеріацыю «Палітычная барацьба за Беларусь y царскай Дзяржаўнай Думе. 1906— 1917». Аўтар кн. «Спадчына бацькоў: «Агледзіны»: (Да 100-годдзя з дня нараджэння Я.Купалы і Я.Коласа)» (Нью-Йорк, 1982). Яго манаграфія «Беларусь на гістарычных скрыжаваннях» (1993, на англ. мове) знаёміць заходняга чытача з шматвяковай гісторыяй і сучасным станам Беларусі. Тв.: Б ел . п е р . — Б е л а р у с ь н а гіс т а р ы ч н ы х с к р ы ж а в а н н я х . М н ., 1996.
ЗАПРІ'ДСКІ ЗАМАК. Існаваў y 14— 17 ст. каля в. Запруды Кобрынскага р-на Брэсцкай вобл. Яго абарончымі ўмацаваннямі былі земляныя валы з вастраколам наверсе і вадзяныя равы. У плане валы і равы нагадваюць упісаныя адзін y адзін прамавугольнікі, якія з У мелі бакі ў выглядзе паўдуг, што сыходзіліся ў месцы ўезду ў замак. У замку размяшчалася сядзіба феадала. Захаваліся валы выш. 1,5— 2 м і шыр. y аснове да 4 м. Равы маюць глыбіню да 2,5 м і шыр. каля 5 м. ЗАРА, сукупнасць маляўнічых светлавых з ’яў y атмасферы перад усходам Сонца (ранішняя) або пры яго захадзе (вячэрняя). Інтэнсіўнасць афарбоўкі залежыць ад наяўнасці ў паветры пылу, вільгаці. 3. абумоўлена складаным спалучэннем працэсаў паглынання, рассеяння, дыфракцыі і гтераламлення сонечных прамянёў y атмасферы. Ксшер 3. з ’яўляецца мясц. прыкметай надвор’я.
3APÀ АЛАТАУ, з і м о в ы сорт ябльші казахскай селекцыі. Атрыманы з сеянцаў сорту Ранет арлеанскі ад свабоднага апылення. Н а Беларусі вырошчваюць y гаспадарках Гродзенскай вобл. і садаводы-аматары. Д рэва сярэдн ярослае, з ш ы рок аавальн ай к р о н а й , ш іа д а н о с іц ь н а 5 — 6 - ы г о д п а с л я п а с ад к і (н а к л о н а в ы х п р ы ш ч э п а х — н а 2 — 3 -і год). П л а д ы с я р э д н я й в е л іч ы н і (1 0 0 — 115 г) ш ы р о к а к а н іч н ы я , с в е т л а -ж о ў г ы я , з л ё п с ім аранж авы м рум ян цам , д эсер тн ага п р ы зн ач эн н я . В ы с п я в а ю ц ь y п а ч а п с у к а с т р ., з а х о ў в а ю ц ц а д а к р а с .— м ая. М я к а ц ь ш ч ы л ь н а я , д р о б н а з я р н іс т а я , с а к а ў н а я , д у х м я н а я . С о р т с я р э д н е ў с т о й л ів ы д а Ііа р ш ы . зім а ў с т о й л ів ы , у р а дж айны .
Зара Алатау.
ЗАРААСТРЫЗМ, рэлігія, якая была пашырана ў старажытнасці і раннім сярэдневякоўі ў Іране, Афганістане, Сярэдняй Азіі, Азербайджане, краінах Б. і Сярэдняга Усходу; захавалася ў парсаў Індыі і гебраў y Іране. Назва ад імя прарока Заратуштры (Зараастра). Свяш чэнны канон 3. — «Авеста». Асн. прынцыпы: вера ў адзінага бога Ахурамазда; проціпастаўленне 2 спрадвечных пачаткаў — дабра і зла, барацьба паміж якімі складае змест сусв. працэсу; вера ў канчатковую перамогу дабра; шанаванне агню; забарона закапвання памерлых y зямлю. Ідэйныя канцэпцыі 3. мелі ўплыў на фарміраванне маніхейства, мітраізму, іудаізму, хрысц. ерасей паўлікіян і катараў. ЗАРАБ0ТНАЙ
ПЛАТЫ
ЖАЛЕЗНЫ
3AKÔH, канцэпцыя, паводле якой сярэдняя заргоіата вызначаецца велічынёй затрат, што забяспечваюць існаванне і аднаўленне рабочай сілы. Закон сфармуляваны Ф.Ласалем. У яго аснову пакладзена канцэпцыя выдаткаў вытв-сці, нгго складаюцца з працы і капіталу; якія фарміруюць цану прадукгу. Прац. вьшаткі павінны ўключаць затраты на харчаванне, вопратку, падтрыманне працаздсшьнасці. Зарплата вагаецца вакол гэтай сумы, бо калі яна будзе, напр., вышэй, то гэта прывядзе да паляпш эння дабрабыту, росту колькасці насельнііггва, павелічэння прапаноў рабочай сілы, што ў сваю чаргу знізідь зарплату. Калі ж зарплата зменшыцца, то пагоршыцца дабрабыт, упадзе нараджальнасць, знізіцца прапанова рабочай сілы, што прывядзе да росту аплаты працы.
ЗАРАБОТНАЯ
535
ЗАРАБ0ТНАЯ I1JIÂTA. частка нацыянальнага даходу, якая паступае ў індывід. спажыванне тых, хто працуе па найму. Адрозніваюць намінальную З.п. (сума грашовых сродкаў, атрыманых работнікам за выкананне работы на працягу пэўнага перыяду часу) і рэальную З.п. (тая ксшькасць тавараў і паслуг, якую можна за яе набыць). У залежнасці ад спецыфікі працы прымяняюць пагадзінную [аплата праводзіцца па тарыфных стаўках (акладах) адпаведна колькасці працы] і здзельную сістэму З.п. (аплата па фактычнай выпрацоўцы прадукцыі па здзельных расцэнках). У болынасці краін мінімум З.п. ўстанаўліваецца законам. Паводле працоўнага заканадаўства Рэспублікі Беларусь З.п. — гэта сукупнасць узнагароджанняў y грашовай або (і) натуральнай форме, якія атрымлівае работнік за факгычна выкананую работу, a таксама за перыяды, што ўключаюцца ў рабочы час. Мінім. З.п. з ’яўляецца асновай для вызначэння памераў рэсп. тарыфаў аплаты працы, пенсій, стыпендый, дапамог і інш. сац. выплат. У калектыўных дагаворах, пагадненнях можа быць прадугледжаны бсшьш высокі памер мінім. З.п. Максімальны памер З.п. не абмяжоўваецца. Рэсп. тарыфамі аплаты працы з ’яўляюцца месячныя тарыфныя стаўкі і службовыя аклады, якія вызначаюць узроўні аплаты працы для канкрэтных прафесійна-кваліфікацыйных груп рабогнікаў бюджэтных устаноў і арг-цый, a таксама наймальнікаў, якія карыстаюцда дзярж. датацыямі. Інш. наймальнікі, калі гэта прадугледжана калект. дагаворамі ці пагадненнямі, абавязаны выкарыстоўваць рэсп. тарыфы для дыферэнцыяцыі аплаты працы работнікаў. Рэсп. тарыфы аплаты працы вызначаюцца ўрадам або інш. упаўнаважаным органам з удзелам прафсаюзаў. Аплата працы ажыццяўляецца, як правіла, на аснове тарыфных ставак (службовых акладаў), якія вызначаюцца ў калект. дагаворы або наймальнікам. На цяжкіх работах, работДх са шкоднымі ўмовамі працы і работДх y мясцовасцях з цяжкімі кліматычнымі ўмовамі ўстанаўліваецца павышаная аплата працы. Формы, сістэмы і памеры аплаты працы работнікаў устанаўліваюцца наймальнікам на аснове калекг. дагавора, пагадненняў і працоўнага дагавора; работнікаў дзярж. бюджэтных устаноў — y парадку, які вызначаецца ўрадам; y вышэйшых дзярж. органах — устанаўліваюцца законам. Наймальнік y лік атрыманага ім прыбытку можа ўстанаўліваць работнікам узнагароджанне па выніках гадавой работы. Памер узнагароджання вызначаедца з улікам вынікаў працы работніка і працягласці бесперапыннага стажу работы ў дадзенага наймальніка. Работнікі маюць права на частку прыбытку прадпрыемства ў выпадках, прадугледжаных заканад. актамі
536
ЗАРАД
або статутам прадпрыемства. З.п. падлягае індэксацыі ў адпаведнасці з заканадаўствам. Для забеспячэння выплат належнай работнікам З.п., гарантыйных і кампенсацыйных выплат наймальнікі абавязаны ствараць рэзервовы фонд З.п. Ю.Я. Савельеў. ЗАРАД, пэўная колькасць выбуховага рэчыва, цвёрдага ракетнага паліва-, ядзернага рэчыва, аснашчанага сродкамі запальвання або ўзбуджэння дэтанацыі (запаламі, дэтанатарамі і інш.). В аен . 3 . б ы в а ю ц ь : в ы к ід а л ь н ы я (п а р а х а в ы я ў н е р а зб у р а л ь н ы м к о р п у с е з а п а л ь н ы х , к а с е т н ы х , а с в я т л я л ь н ы х і ін ш . б о е п р ы п а с а ў ); к ід а л ь н ы я (п а р а х а в ы я ў гіл ь за х , п а т р о н а х , т р у -
масувязь паміж З.э. і ал.-мага. полем вызначаецца Максвела ўраўненнямі. А.УАстапенка. ЗАРДЦ ЭЛЕМ ЕНТАРНЫ , найменшы зарад электрычны (дадатны ці адмоўны), роўны па абс. значэнні зараду элекгрона. Абазначаецца e і роўны 1,60211733(49)х х Ю 19 Кл (упершыню Вымераны Р .Мілікенам y 1911). Усе элементарныя часціцы маюць зарад 0 (напр., нейтроны), +е (пратоны, пазітроны) або -е (элекгроны, антыпратоны); выключэнне — некаторыя рэзанансы, зарад якіх кратны е. Часціды з дробавымі З.э. не назіраліся, аднак y тэорыі моцных узаемадзеянняў (гл. Квантавая хромадынаміка) мяркуецца існаванне часціц з зарадам, кратным (Уэ)е (гл. Кваркі) А.У.Астапенка. ЗАРАДАВАЕ СПАЛУЧЙННЕ, аперацыя замены ўсіх элементарных часціц, дгго ўдзельнічаюць y якім-н. узаемадэеянні, на адпаведныя ім антычасціцы. Доследным шляхам устаноўлена, што гравітацыйныя, эл.-магн. і моцныя ўзаемадзеянні пры З.с. не мяняюцца. Для кожнага працэсу, які адбываецца з пэўнымі часціцамі, існуе такі ж працэс для іх антычасціц. Наяўнасць сіметрыі адносна З.с. ў гэтых узаемадэеяннях прывяло да ўвядзення зарадавай цотнасці. Пры слабых узаемадзеяннях сіметрыя адносна З.с. адсутнічае, дгго вынікае з незахавання пры гэтым прасторавай цотнасці. Гл. таксама Людэрса— Паўлі тэарэма.
Р а з м я ш ч э н н е зарадаў в ы б у х о в а га р э ч ы в а ў г о р н ы х в ы р аб ат к а х : a — ш ч ы л ін н а г а ; б — к а т л ав о га ; в — к а м е р н а г а ; 1 — в ы б у х о в а е р э ч ы в а; 2 — п а в е т р а н ы п р а м е ж а к ; 3 — з а б о й ка.
бах д л я в ы с т р э л ь в а н н я с н а р а д а ў , б о м б а ў , м ін , г р а н а т , к у л ь , т а р п е д ); п а д р ы ў н ы я (в а д к ія , п асгап ад об н ы я, ц вёр д ы я, зл асты ч н ы я для п а д р ы в у а б ’е к т а ў н а з я м л і, y г р у н ц е , в а д з е і п а в е т р ы ); р а з р ы ў н ы я ( брызантныя выбуховыя рэчывы ў к о р п у с а х б о м б а ў , м ін , т а р п е д і ін ів . р а зр ы ў н ы х б о е п р ы п а с а ў ); р а к е т н ы я ц в е р д а п а л іў н ы я (б л о к і ц в ё р д аг а р а к е т н а г а п а л ів а ў к а м е р а х р а к е т н ы х р у х а в ік о ў г л ы б іш ш х б о м б аў , р э а к т ы ў н а -ў с п л ь ш а ю ч ы х м ін , т а р п е д ); ш н у р а в ы я (п а д о ў ж а н ы я п а д р ы ў н ы я ў г н у г к а й аб о м н огасекц ы й най абало н ц ы , укладваю цца на д н о в а д а ё м а ); я д з е р н ы я (гл. Ядзерная збрая). У np ax f-с ц і в ы к а р ы с г о ў в а ю ц ц а 3 . за г а д з я р а з л іч а н а г а п а м а с е вы б у х о в а га р э ч ы в а , р а з м е ш ч а н а г а ў ш п у р а х , с в ід р а в ін а х і ін ш . г о р н ы х в ы р аб атк ах . Б ы в а ю ц ь с к а н ц э н т р а в а н ы я (с ф е р ы ч н ы я , к у б іч н ы я і б л із к ія д а Lx) і п а д о ў ж а н ы я (ц ы л ін д р ы ч н ы я , п л о с к ія ).
ЗАРАД Э ЛЕК ТРЫ ЧН Ы , крыніца электрамагнітнага пояя, звязаная з матэрыяльным носьбггам; унутраная характарыстыка элементарнай часціцы, якая вызначае яе электрамагнітнае ўзаемадзеянне. З.э. любога зараджанага цела — цэлы лік, кратны зараду элементарнаму. Поўны З.э. замкнутай сістэмы захоўваецца пры любых узаемадзеяннях (гл. Зараду захавання закон). Адрозніваюць З.э.: дадатны (напр., зарад наэлекгрызаванага шкла) і адмоўны (зарад наэлектрызаванага бурштыну). Сіла ўзаемадзеяння паміж зараджанымі целамі (часдіцамі), якія знаходзяцца ў спакоі, падпарадкоўваецца Кулона закону. Узае-
ЗАРАДАВАЯ Ц 0ТН А С Ц Ь, С - ц о т н a с ц ь, квантавы лік сапраўды нейтральнай элементарнай часціцы (сістэмы часціц), які вызначае паводзіны яе хвалевай функцыі пры зарадавым спалучэнні. У працэсах, абумоўленых гравітацыйнымі, эл.-магн. або моцнымі ўзаемадзеяннямі, З.ц. эахоўваецца (не мяняецца). П р ы з а р а д а в ы м с п а л у ч э н н і хвалевая функцыя с а л р а ў д ы н е й т р а л ь н а й ч а с ц іц ы н е м я н я е ц ц а (д а д а т н а я З .ц .) а б о м я н я е з н а к (а д м о ў н а я З .ц .). Д л я ф а т о н а З .ц . ад м о ў н ая : С = - 1 , г э т а в ы н іх а е з т а г о , ш т о п р ы з а р а д а вьім с п а л у ч э н н і эл. за р а д ы , a з н а ч ы ц ь , і э л .м а гн . п а л і, к в а н т а м і я к іх з 'я ў л я ю ц д а ф а т о н ы , м я н я ю ц ь з н а х . Д л я я ° - і г|0— м е з о н а ў , я к ія р а с п а д а ю ц ц а н а 2 у -к в а н т ы , С = 1. С ап р а ў д ы н е й т р а л ь н а й с іс т э м а й з ’я ў л я е ц ц а пазітроній (з в я з а н ы с т а н э л е к т р о н а і п а з іт р о н а ), д л я я к о г а С = ( - 1 / , д з е J — п о ў н ы с п ін с іс т э м ы , 1 — а р б іт а л ь н ы м о м а н т іх а д н о с н а г а р у ху. Г э т а й ф о р м у л а й в ы з н а ч а е ц ц а т а к с а м а З .ц . с ап р а ў д ы н е й т р а л ь н ы х м е з о н а ў , п аб у д ав ан ы х з кварка і а д п а в е д н а г а а н т ы к в а р к а . Л і т О к y н ь Л .Б . Л е п т о н ы н к в а р к н . 2 нзд. М ., 1990. А.У-Астапенка.
«ЗАРАДНА» («Zaradna», з 1941 «Беларус»), рачная кананерская лодка Пінскай ваеннай флатыліі, якая ўдзельнічала ў абарончых баях на Беларусі і Паўн. Украіне ў пач. Вял. Айч. вайны. Пабудавана ў 1933— 35 y Пінску, уваходзіла
ў склад Пінскай флатыліі ВМФ Польшчы. Затоплена экіпажам 19.9.1939 y час паходу Чырв. Арміі ў Зах. Беларусь. Паднята сав. маракамі і пасля капітальнага рамонту (да 21.2.1941) перайменавана ў «Беларус», уключана ў Пінскуіо ваен. флатылію. Мела на ўзбраенні 2 гарматы і кулямёт, экіпаж каля 15 чал. У чэрв. — вер. 1941 вяла баі з перадавымі часцямі вермахта ў ДнялроўскаБугскім канале, на Прыпяці, Дзясне (участак Асцёр— Жукін y Чарнігаўскай вобл.) і Дняпры (Кіеўскі напрамак). Далейшы лёс карабля невядомы. Р.К.ПфовЫ,
ЗАРАДУ ЗАХАВАННЯ 3AKÔH, адзін з асн. законаў прыроды, паводле якога алгебраічная сума зарадаў электрычных замкнутай (эл. ізаляванай) сістэмы застаецца нязменнай пры любых працэсах унутры гэтай сістэмы. Устаноўлены ў 18 ст. А д к р ы ц ц ё электрона ў к а н ц ы 19 ст. і пратона ў п ач . 2 0 ст. д а к а з а л а , ш то эл. зарад з в я з а н ы з ч а с ц ід а м і ( з ’я ў л я е ц ц а іх унутранай у л а с ц ів а с ц ю ) і ё с ц ь ц э л ы л ік , к р атн ы шраду элементарнаму. З .з .з . — в ы н ік захаваняя к о л ь к а с х ц ч а с ц іц y т ы х п р а ц э с а х , дзе няма іх у з а е м а п е р а ў г в а р э н н я ў . Н а п р ., п р ы электрызац ы і м а к р а с к а п іч н ы х ц е л за р а д ж ан ы я часціцы л е р а н о с я ц ц а з а д н а го ц е л а н а другое. У фізіц ы э л е м е н т а р н ы х ч а с іц ц , д л я я к о й харакгэрн а ў з а е м а л е р а ў т в а р э н н е ч а с ц іц , нараджэнне « н о вай » ч а с ц ід ы с у п р а в а д ж а е ц ц а знікненнем « стар о й » з т а к ім ж а з а р а д а м аб о нарадж эннем я ш ч э а д н о й ч а с ц ід ы з з а р а д а м процілеглага з н а к а ( н а п р ., п р а ц э с нараджэння пары часціц а — а н т ы ч а с ц ід а ). А.УАстапежа.
ЗАРАЖАНКА, назва р. Галбіца ў верхнім і сярэднім цячэнні. ЗАРАЗІХА, в a ў ч о к (Orobanche), род кветкавых раслін сям. заразіхавых. Болыд за 150 відаў. Пашыраны ў субтрапічным і ўмераным паясах Паўн. паўшар’я. На Беларусі пераважна ў паўд. раёнах трапляюцца 9 відаў: 3. галінастая (О. ramosa), белая (О. alba), эльзаская (O. alsatica), гваздзіковая (0. caryophyllacea), блакітнаватая (O. coeiulescens), парэзнікавая (О. libanotidis), кумская, або сланечнікавая (O. сшпапа), высокая (О. elatior), бледнакветкавая (O. pallidillora). А д н а - , д в у х - і ш м а т г а д о в ы я бесхлараф ільн ы я т р а в я н іс т ы я р а с л ін ы . С ц ё б л ы тоўсты я, м я с іс т ы я , п р о с т ы я а б о г а л ін а с г ы я , к а л я аснов ы з в ы ч а й н а к л у б н е - ц і булавап& добнапат о ў ш ч а н ы я , з п р ы с о с к а м і ( гаўсторыямі) — в ід а з м е н е н ы м і к а р а н я м і, я к ім і 3. п р ы см о кт в а е ц ц а д а к а р а н ё ў р а с л ін , н а я к іх я н а паразігу е. Л іс ц е ч а р г а в а н а е а б о с у п р а ц іў н а е , луск а п а д о б н а е . К в е т к і з т р у б ч а с т ы м , двухгубым в я н о ч к а м р о з н а г а к о л е р у , с а б р а н ы ў коласац і г р о н к а п а д о б н ы я с у к в е ц ц і. П л о д — 2 — 3 -с т в о р к а в а я ш м а т н а с е н н а я к а р о б а ч к а . Л с к і харч. р а с л ін ы , н е к а т . в ід ы (н а п р ., 3. гал ін аст а я ) — п у с т а зе л л е . Г.У.Вынаеў.
Р ач н ая канан ерская л о д к а «Зарадна».
ЗАРАЗНЫЯ ХВАР0БЫ , гл. Інфекцыйныя хваробы. 3APÂÜCK, горад y Расіі, раённы цэнтр y Маскоўскай вобл., на р. Асётр. Вядомы з 13 ст., горад з 1778. 27,1 тыс. ж. (1992). Чыг. станцыя. Прам-сць: металаапр., лёгкая і харч.; вытв-сць будматэрыялаў. Музеі гіст.-маст. і скулыггара Г.С.Галубкінай. Крэмль (1531) з Нікольскім саборам (1681) і царквой Іаана Прадцечы (1821), Благавешчанская (пач. 19 ст.), Троіцкая (1788), Ільінская (1835) цэрквы, гандл. рады 19 ст. 3APÂKA-3АРАК0ЎСКІ Баляслаў Францавіч (30.3.1894, г. П олацк Віцебскай вобл. — 2.12.1963), генерал-лейтэнант (1946). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1935). У арміі з 1913, y Чырв. Арміі з 1918. У 1932— 41 нач. кафедры Ваенна-інж. акадэміі, дацэнт Маскоўскага гідрамеліярац. ін-та. У Вял. Айч. вайну на Зах. і 1-м Бел. франтах, камандзір палка, дывізіі, нам. нач. штаба 1-га Бел. фронту. У 1944— 48 на адказных пасадах y Войску Польскім. «3APÂHE», тайнае таварыства ў 1821 — пач. 1826 y Беластоцкай і Свіслацкай гімназіях. Заснаваў Ф.Ляховіч спачатку ў Беластоку (наз. «Згодныя браты», 1821), потым y Свіслачы. Выступалі за незалежнасць Рэчы Паспалітай, падрыхтоўку грамадскай думкі да пераўтварэнняў y існуючым ладзе. У пач. 1826 y таварыстве 53 чал. Пяць былых сяброў т-ва склалі 3-ю ступень т-ва «Ваеннш сябры». Некаторыя мелі дачыненне да Літоўскага піянернага батальёна выступпення 1825. У сувязі са следствам па гэтай справе «3.» былі выкрыты, створана спед. «Камісія для пошуку тайных таварыстваў» (л іп .— вер. 1826). Удзельнікі «3.» былі прыгавораны да розных тэрмінаў пакарання. В.В.Швед.
ЗАРАНКА; м а л і н а ў к а (Erithacus rubecula), птушка сям. драздовых атр. вераб’інападобных. Пашырана ў Еўропе, Паўн.-Зах. Афрыцы, М. Азіі, цэнтр. абласцях Зах. Сібіры, на Каўказе. Жыве ў мяшаных і хвойных лясах, садах і парках. На Беларусі звычайны пералётны від. Д аў ж . ц е л а 14— 16 с м , м а с а 16— 2 0 г. А п я р э н н е м я к к а е , р ы х л а е . У д а р о с л ы х с п ін а , к р ы л ы і х в о с т а л іў к а в а -ш э р ы я , б р у ш х а б е л ае , л о б , ш ч о к і, г а р л я к , гр у дзі ц а г л я н а -р ы ж ы я . М а л а д ы я п т у ш к і зв ер х у ц ё м н а -б у р ы я з в о х р ы с т ы м і с г р а к а ц ін а м і, б р у х а ж а ў г а в а т а -в о х р ы с т а е з ц ё м н ы м і к р а п ін а м і. Г н ё з д ы б у ду е з су х о га л іс ц я , т р а в ы , п о ў с ц і і ін ш . ў ш ч ы л ін а х с г в а л о ў , н а з я м л і. Н я с е 6 — 7 я е ц д в о й ч ы з а год. К о р м іц ц а п е р а в а ж н а н а с я к о м ы м і. З ім у е н а П д д а Е г іл т а , y З ах . Е ў р о л е , М . А зіі, н а 3 д а П а к іс т а н а .
ЗАРАНОК
537
Публікаваў казкі, легенды, паданні (рубрыка «Гірацы нашых чытачоў»), гумарыст. творы (рубрыка «Куток смеху»), Меў таксама рубрыку «Загадкі і круцігалоўкі». Выйшла 15 нумароў (асобныя здвоеныя). Літ:. В о й ц і к а в а Л . ( З о с ь к а В ер ас). [З а р а н к а ] / / П о л ы м я . 1968. № 4. А.С.Ліс. ЗАРАНКА Сяргей Канстанцінавіч (6.10.1818, в. Ляды Дубровенскага р-на Відебскай вобл. — 1.1.1871), расійскі жывапісец, педагог. Вучыўся ў А.Венецыянава (пачатак 1830-х г.) і ў Пецярбургскай AM (1834); з 1843 акадэмік, з 1850 праф. 3 1856 праф. Маск. вучылішча жывапісу, скульптуры і дойлідства.
Заранка: 1 — д а р о с л а я , 2 — п т у ш а н я .
«ЗАРАНКА», бел. выдавецтва ў эміграцыі. Засн. ў 1946 Я.Гладкім y г. Ватэнштэт (Германія). Выпусціла «лемантар» (1946), падручнік геаграфіі (1947), чытанкі «Родны палетак» і «Малюнкі мінулага» (1947), «Наша краіна» і «Помнікі старажытнасці» (1948), зборнікі нар. песень і казак. Пасля пераезду Гладкага ў ЗШ А аднавіла дзейнасць на пач. 1960-х г. y Нью-Йорку. Выйшла больш за 10 кніжак і брашур, y т л . «Лемантар для школаў і хатняга навучання» (1964), «Для малых дзетак» (1965), зб -к нар. песень «Дудар» (2-е выд. 1970); А.Варлыгі (псеўданім Гладкага) «Прыказкі Лагойшчыны» (1966), «Краёвы слоўнік Лагойшчыны» (1970), «Забабоны Лагойшчыны» (1972) і інш. Спыніла дзейнасць y 1972 y сувязі са смерцю Гладкага. А. С.Ляднёва. «ЗАРАНКА», дзідячы ілюстраваны часопіс. Выдаваўся ў 1927— 31 y Вільні на бел. мове. Выходзіў нерэгулярна. Рэдактар-выдавец Зоська Верас (ЛА.Войцік). Створаны з выхаваўчай і асветнай мэтай, спрыяў узгадаванню маладых літ. сіл y Зах. Беларусі. Друкаваліся пісьменнікі старэйшага пакалення М.Машара, ГЛеўчык, Я.Пачопка, Л.Войцік, У.Паўлюкоўскі, маладыя зах.-бел. пісьменнікі С.Крывец, С.Новік-Пяю н, пачаткоўцы А.Арэхва, М.Тарасюк, Я.Патаповіч і інш. Перадрукоўваў творы Я.Коласа, М.Багдановіча, З.Бядулі, К.Буйло і інш., змяшчаў пераклады твораў рус., польск., укр. пісьменнікаў.
С.Заранка. П а р т р э т к н я г ін і Т р у б я ц к о й .
Майстар партрэта: партрэты АВенецыянава (2-я пал. 1830-х г.), спевака В.Пятрова (1840), скулытгара Ф.Талстога (1850), княгіні Трубяцкой, групавы партрэт «Выгляд залы вучылішча правазнаўства з групамі настаўнікаў і выхаванцаў» (1841). Пісаў інтэр’еры («Унутраны від Марскога Нікольскага сабора, 1843, і інш.). У творах дакладнасць і матэрыяльнасць пісьма, характэрныя для венецыянаўскай школы, паступова змянялася ілюзіяністычным натуралізмам (партрэты Н.Сакуравай, 1854, П.Панамарова, 1855). Распрацаваў сістэму выкладання, пабудаваную пераважна на вывучэнні натуры, дакладнасці ў перадачы бачнага свету. Садзейнічаў развіццю бел. мастацгва, аказваў дапамогу маладым мастакам (В.Сляндзінскаму і інш.). Сярод вучняў В.Пяроў, В.Пукіраў, У .Макоўскі, К.Макоўскі. 3APAHÔK Таццяна Піліпаўна (н. 25.12.1917, г. Васілевічы Гомельскай вобл.), бел. актрыса. Нар. артыстка Беларусі (1967). 3 1931 y Бел. т-ры імя Я.Коласа, y 1951— 74 y Брэсцкім абл.
538
ЗАРАНСКАЕ
драм. т-ры. Выкадаўца вострахарактарных і камедыйных, лірыка-драм. роляў. Спалучае эмацыянальную напоўненасць вобразаў з яркай і выразнай формай. 3 найб. значных роляў: Таццяна («Над Бярозай-ракой» П.Глебкі), Паўліна («Пяюць жаваранкі» К.Крапівы), Даша («Брэсцкая крэпасць» К.Губарэвіча), Ганна Чыхнюк («Выбачайце, калі ласка!» А.Макаёдка), Аксюша, Белацелава («Лес», «Жаніцьба Бальзамінава» А.Астроўскага), Вольга («Тры сястры» А.Чэхава), Марціна («Лекар паняволі» Мальера) і інш. Літ.\ В о л ч е ц к л й Л .П . Г о д ы , с п е к г а к л н , р о л н ... М н ., 1974.
шчы 3,5— 11,2 м, ускрышы 1,8— 6 м. Гліны прыдатныя на вытв-сць аглапарыту, цэменту (у сумесі з фосфагіпсам), на выраб цэглы і дрэнажных труб. А.П.Шчураў. ЗАРАСТАК, п р a т a л і й, палавое пакаленне (гаметафіт) y вышэйшых споравых раслін — папарацей, хвашчоў, дзеразы. Развіваецда са споры і ўгварае мужчынскія (антэрыдыі) і жаночыя (архегоніі) палавыя органы. У насенных раслін моцна рэдукаваны. Н е в я л . р а с л ін а (д а 5 с м ) , м а е ф о р м у ц э л а с н а й а б о р а с с е ч а н а й п л а с ц ін к і, н іц і, к л у б е н ь ч ы к а з р ы з о ід а м і н а н іж н я й п а в ер х н і. Ж ы в е н я д о ў га (т о л ь к і 3. д э е р а з ы д а ж ы в а е д а 15— 20 гад оў). П а с л я а п л а д н е н н я н а 3 . з з іг о т ы в ы р а ст а е б я с п о л а е п а к а л е н л е (с п а р а ф іг ) , я к і ў гв ар а е с п а р а н г іі с а с п о р а м і б я с п о л а г а р а э м н а ж э н н я . Т а к ім ч ы н а м а д б ы в а е ц ц а з м е н а л а л а в о г а (3 .) і б я с п о л а г а (с п а р а ф іт ) п а к а л е п н яў . Гл. т а к с а м а Чаргаванне пакаленняў.
ЗАРАТЎШТРА, З а р а а с т р , паўлегендарны заснавальнік зараастрызму — стараж.-іранскай рэлігіі, y аснову якой пакладзена ідэя аб непазбежнай перамозе сіл дабра над сіламі зла; стваральнік самай стараж. часткі «Авесты». Згодна традыдыі і паводле меркаванняў вучоных, 3. жыў і прапаведаваў y 7 — пач. 6 ст. да н.э. на тэр. Усх. Ірана, Сярэдняй Азіі і Афганістана.
Т.Заранок y р о л і Б е л а ц е л а в а й .
3APÂHCKAE РАД0В1Ш ЧА ГЛІН, y Буда-Кашалёўскім р-не Гомельскай вобл., каля пас. Зара. Пластавы паклад звязаны з адкладамі антопальскага гарызонта неагену. Гліны светла-шэрыя алеўрьггавыя каалініт-мантмарыланітавыя (верхні слой), жаўтавата-белыя пескавата-алеўрыцістыя каалінітавыя (сярэдні), стракатакаляровыя пясчаныя каалінітавыя (ніжні), высокапластычныя, тонхадысперсныя, шчыльныя. Разведаныя запасы 5 млн. м3, гіерспектыўныя 0,6 млн. м3. Магутнасць карыснай тоў-
ЗАРАЧЧА, вёска ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., да беразе воз. Рака, да аўтадарозе Браслаў—Даўгаўлілс (Латвія). Цэнтр сельсавета. За 8 км на П нЗ ад г. Браслаў, 228 км ад Віцебска, 38 км ад чыг. ст. Друя. 86 ж., 31 двор (1997). Базавая школа, б-ка. Брацкая магіла сав. воінаў. Помдік архітэктуры — вадзяны млын (канец 18 — 1-я лал. 19 ст.). ЗАРДАРАН Аганес Мкртычавіч (н. 20.1.1918, г. Карс, Турцыя), армянскі жывалісец. Нар. мастак Арменіі (1963). Чл.-кар. AH С СС Р (1958). Аўтар гіст. карцін («Заложнікі фашызму», 1943), лірычдых пейзажаў («Армядскі пейзаж», 1944, «Бераг Севана», 1947, «Бюракан восенню», 1959), a таксама лейэа-
жаў з жанравымі матывамі («Вясна», 1956, трыпціх «Абуджэнне», 1971), партрэтаў, нацюрмортаў. Творам харапэрна дэкар. спалучэнне гучных, святланосных колеравых плоскасцей. Афармляў спектаклі «Гаянэ» АЛ.Хачатурана ў Армянскім акад. т-ры оперы і балета ў Ерэване (1971) і інш., аўтар артыкулаў па пытаннях выяўл. мастацтва. ЗАРЖФЦКІ Іосіф Альбертавіч (1800, г.п. Івянец Валожынскага р-на Мінскай вобл. — 10.2.1869), ваенны інжынер. Ген.-лейт. (1864). Скончыў Віленскі ун-т (1826), Пецярбургскі ін-т інжьшераў шляхоў зносін (1829). 3 1830 y марской буд. часці ў Кранштаце. Аўтар праектаў гал. фортаў,. a з 1850 — будаўнік (кіраўнік усіх буд. работ) Кранштадкай крэпасці. Аўтар лраектаў Балт. лорта і гандл. лорта да Кананерскш в-ве ў Пецярбургу. 3APHI11A. успьшіка святла на це лры аддаленай лавальніцы, далёкасці маланкі де відаць, a чуваць. Звычайда назіраецца або ноччу.
гарыэонкалі з-за грому не вечарам
ЗАРНІЦА (Linaria), род кветкавш раслід сям. залозлікавых. Больш за 150 відаў. Пашыралы лераважна ў Еўропе, Азіі, Паўн. Амерыцы. На Беларусі як
дзікарослыя трагоіяюцца ўсюды 3. звычайная, або лянок (L. vulgaris), y паўд. раёдах — жаўтазелялістая (L. genistifolia). Растуць на лалях, лугах, y лясах, каля дарог. У культуры вырошчваюдь 3. мяса-чырвоную (L. incarnata), якая зрэдку традляехша я к здзічэлая. А д н а - , д в у х - і ш м а т г а д о в ы я тр авян істы я р а с л ін ы з л р а м а с т о й н ы м ц і га л ін а с т ы м сцябл о м н ы ш . д а 1 м . Л іс ц е с я д з я ч а е , чаргаванае а б о к а л ь ч а к о в а е . К в е т к і н я п р а в іл ь л ы я з трубч а с т ы м , д в у х гу б ы м в я н о ч к а м ж о ў га га , чы рв., б е л а г а , с ін я г а і ін ш . к о л е р у , з м о ц н а развіты м н е х т а р н ік а м , с а б р а н ы я ў в е р х а в ін к а в ы я сук в е ц ц і. П л о д — ш м а т н а с е л н а я каробачка. Л е к ., м е д а н о с н ы я і д э к а р . р а сл ін ы . Н ехат. від ы (н а п р ., 3. з в ы ч а й н а я ) — п у ст а зе л л е, ядавіты я.
«ЗАРНЙЦЫ », літаратурна-мастацкі часопіс ліберальна-асветнага кірунку. Вы-
даваўся ў Гомелі з 26.11(9.12).1911 да 15(28).6.1912 адзін раз y 2 тыдні на рус. мове. Спрыяў яднанню маладых пісьменнікаў, крытыкаў і публіцыстаў. У паэзіі пераважалі злегічныя матывы С.Надсана і ранніх сімвалістаў, апавяданні бсшьш нагадвалі эскізы на мясцовыя тэмы, чым закончаныя творы. Змяшчаў літ.-крытычныя ацэнкі творчасці І.Нікіціна, Надсана, К.Бальмонта, М.Дабралюбава, музыкі Ф.Ліста, У.М.Конан. М.Рымскага-Корсакава. ЗАРОДАК y ж ы в ё л і ч а л а в е к а, э м б р ы ё н , арганізм на першых стадыях развіцця (ад яйца да здольнасці самастойна жыць і перамяшчацца). Развіваецца з аплодненага яйца (зіготы) і жывідца назапашанымі ў ім пажыўнымі рэчывамі (у птушак) ці за кошт матчынага арганізма (у млекакормячых жывёл і чалавека). У а к у ш э р с т в е — арганйм чалавека на працягу першых 8 тыдняў ва ўлонні маці. У р a с л і н — зачатак папарацепадобных і насенных раслін, пач. этап іх раэвіцця — антагенез. Гл. таксама Апладненне.
вял. магчымасцямі развіцця так пэўнай групе тканак Тканкавая спецыфічнасць З.л. захоўваецца і ва ўмовах лін.
і дае пачаі органаў. вытворных росту пух-
3APÔHABA, З а р о н а ў с к а е воз е р а, на мяжы Віцебскага і Шумілінскага р-наў Віцебскай вобл., y бас. р. Ш эвінка, за 12 км на У ад г.п. Шуміліна. Пл. 3,61 км2, даўж. 7,6 км, найб. шыр. 1,1 км, найб. глыб. 13,5 м, даўж. берагавой лініі 21,3 км. Пл. вадазбору 147 км2. Схілы катлавіны выш. 10— 17 м (на зах. 5— 10 м), разараныя, часткова пад лесам і хмызняком. Берагі пясчаныя і пясчана-галечныя, месцамі супадаюць са схіламі, y залівах на 3 і У сплавінныя. Падводная ч. катлавіны падзяляецца на некалькі замкнёных глы-
з а р у д н ы _______________ 539 каў лічыць З.к. стараславянскай. Найб. даследаваны археал. помнік Чаплін Лоеўскага р-на. Л.Д.Побаль. ЗАРЎБЫ, вёска ў Дубровенскім р-не Віцебскай вобл., на р. Расасенка, на аўтадарозе Дуброўна — в. Баева. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 15 км на ПдУ ад г. Дуброўна, 107 км ад Віцебска, 24 км ад чыг. ст. Асінаўка. 472 ж., 190 двароў (1997). Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. ЗАРУДАЎЕ, вёска ў Мастоўскім р-не Гродзенскай вобл. Ц э т р сельсавета. За
ЗАР0ДКАВАЕ РАЗВІЦЦЁ, гл. Эмбрыягенез. ЗАР0ДКАВЫ М Я ІІЮ К , цэнтральная частка семязавязі кветкавых раслін, y
К е р а м ік а за р у б ін сц к ай культуры .
бакаводных плёсаў. На ПдУ 5 астравоў агульнай пл. 3 га. Мелкаводдзе шырокае, пясчанае, уздоўж паўн. берагоў пясчана-галечнае з валунамі. Глыбакаводная зона глеістая. Упадаюць 10 ручаёў, y т л . з воз. Княжно; на 3 выцякае р. Заронаўка. Уваходзіць y зону адпачынку Заронава.
З а р н ід а ів ы ч а й н а я .
якой развіваецца яйцаклетка і адбываецца двайное апладненне; палавое пакаленне пакрытанасенных раслін — жаночы гаметафіт. Пасля двайнога апладнення з З.м. развіваецца зародах расліны і эндасперм. ЗАР0ДКАВЫЯ ЛІСТКІ, з а р о д к а в ы я п л а с т ы , слаі клетак зародка шматклетачных жывёл і чалавека, ш та ўгвараюцца ў працэсе гаструляцыі. Адрозніваюць тры З л .: вонкавы — экгадэрма, сярэдні — мезадэрма, унутраны — энтадэрма. Кожны З л . складаецца з маладыферэнцыраваных клетак з
ЗАРУБІНКЦКАЯ КУЛЬТУРА, археалагічная культура плямён ранняга жалезнага веку ў Сярэднім і Верхнім Падняпроўі, Прыпядкім Палессі. Назва ад могільніка каля в. Зарубінцы на Кіеўшчыне. Насельніцгва З.к. займалася земляробствам, жывёлагадоўляй, паляваннем, рамёствамі; жыло на неўмацаваных селішчах, выкарысгоўвала гарадзішчы папярэдняй мілаградскай культуры; будавала наземныя слупавыя жытлы (аднакамерньія, прамавушльныя або квадратныя ў плане) і паўзямлянкі. У адным з кутоў жытла ці каля сцяны знаходзілася агнішча, пазней — глінабітная печ. Побач з жытламі размяшчаліся гасп. і вытв. пабудовы, ямы-паграбы. Пахавальныя абрады — трупаспаленне, зрэдку трупапалажэнне. Могільнікі не маюць вонкавых адзнак. У Верхнім Падняпроўі выяўлены ямныя трупаспаленні і кенатафы, y П рыпяцкім Палессі — ямныя і урнавыя пахаванні са спальваннем і пахаваннем чарапоў. У маіілах трапляюхша прылады працы, посуд, упрыгожанні. Насельніцтва вырабляла і выкарыстоўвала жал. наканечнікі коп’яў, клінападобныя сякеры (кельты), нажы, сярпы, ляпны посуд, культавыя вырабы і інш. Падтрымлівалі сувязі са скіфскімі, сармацкімі, кельцкімі плямёнамі, гарадамі Паўн. Прычарнамор’я. Большасць даследчы-
16 км на Пд ад горада і 14 км ад чыг. ст. Масты, 76 км ад Гродна. 387 ж., 155 двароў (1997). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, адцз. сувязі. П омнік землякам. ЗАРУДЗЕЧА, рака ў Глускім р-не Магілёўскай вобл., правы прыток р. Пціч (бас. р. Прыпяць). Даўж. 22,4 км. Пл. вадазбору 141 км2. Пачынаецца за 3 км на П нЗ ад в. Макавічы. Асн. прыток — ручай Камарынка (злева). Рэчышча на ўсім працягу каналізаванае. ЗАРЎДНЫ Іван Пятровіч (? — 1727), расійскі архітэктар і мастак. Ураджэнец Украіны. 3 1701 на царскай службе ў Маскве. У 1704— 07 пабудаваў царкву архангела Гаўрыіла (т.зв. Меншыкаву вежу), y якой традыц. кампазіцыя рус. шмат’ярусных цэркваў спалучана з арх. элементамі і дэкар. дэталямі барока. Барочныя рысы маюць таксама царква Івана Воіна (1709— 13, Масква; прыпісваецца 3.), і асабліва складаныя шмат’ярусныя іканастасы Праабражэнскага сабора (1719, Талін) і сабора Петрапаўлаўскай крэпасці (1722— 21, С.-Пецярбург), зробленыя па яго малюнках. ЗАРЎДНЫ М ікола (Мікалай Якаўлевіч; н. 20.8.1921, в. Арэхавец Кіеўскай вобл.), украінскі пісьменнік. Скончыў Казахскі ун-т (1942). Дэбютаваў аповесцю «Mae землякі» (1950). Аўтар зб. апавяданняў «Святло» (1961), раманаў «На белым свеце» (1967), «Уран» (1970), «Гілея» (1973), гіст. драмы «За Сібір’ю сонца ўсходзіць* (1980) і інш. У п ’есах «На крутых берагах» (1955), «Калі ты любіш» (1959), «Мёртвы бог» (1960), «Востраў тваёй мары» (паст. 1962, выд. 1963), «Фартуна» (паст. і выд. 1966) і
ЗАРУЖАННЕ
540
інш. мастацкае асэнсаванне акгуальных праблем сучаснасці, сац. і духоўных пераўтварэнняў на вёсцы, падзей Вял. Айч. вайны. Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Ш аўчэнкі 1978. На бел. мову асобныя творы 3. пераклаў А.Макаёнак. Тв.: Т в о р н . Т. 1— 4. К ш в , 1981— 82; Б ел . п е р . — « З а С іб ір ’ю с о н ц а ў сх о д зіц ь ...» / / П о л ы м я . 1982. № 2.
I Зар у дн ы . 1704— 07.
М ен ш ы кава
веж а
ў
М аскве.
падарункамі, a іх рукі звязвалі ручніком; падарункамі абменьваліся і іх бацькі, якія пасля ўдзельнічалі ў сумесным пачастунку, што замацоўваў заключаны дагавор. Вяселле з гэтага часу абвяшчалася афіцыйна, a жаніха і нявесту называлі малады і маладая. Л.А.Малаш. 3APX1 Аляксандр Рыгоравіч (н. 18.2.1908, С.-Пецярбург), рускі кінарэжысёр, сцэнарыст. Нар. арт. СССР (1969), засл. дз. маст. Беларусі (1955). Герой Сац. Працы (1978). Скончыў Ленінградскі тэхнікум экраннага мастацтва (1927). 3 1929 на Ленінградскай кінафабрыцы «Саўкіно» (кінастудыя «Ленфільм»), y 1950— 55 на кінастудыі «Беларусьфільм», з 1957 на кінастудыі «Масфільм». Творчай манеры 3. ўласцівы імкненне да абагульнення, псіхал. глыбіні ў раскрыцді вобразаў. Паставіў фільмы: маст. « Гарачьгя дзянёчкі» (1935), «Дэпутат Балтыкі» (1937) і «Член урада» (абодва з І.Хейфіцам; 1940); «Паўлінка» (1952, фільм-спектакль), «Несцерка» (1955), «Вышыня» (1957), «Людзі на мосце» (1960), «Ганна Карэніна» (1968), «Дваццадь шэсць дзён з жыдця Дастаеўскага» (1981) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1941, 1946. ЗАРЫ БЛ ÉHH Е в а д а ё м а ў , выпуск y вадаёмы каштоўных відаў рыб для якаснага палягадэння (рэканструкцыі) іх іхтыяфауны і павелічэння запасаў прамысл. рыб, a таксама з мэтай акліматызацыі рыб, арганізацыі іх нагляду. Зарыбляюць найчасцей вадаёмы, кармавыя рэсурсы якіх выкарыстоўваюцца няпоўнасцю. Для 3. бярудь лічынак, сяголеткаў, гадавікоў, двухгодак, вытворнікаў. Іх гадуюць y сажалкавых і азёрна-таварных рыбных гаспадарках, рыбагадавальніках. Для 3. вадаёмаў Беларусі выкарыстоўваліся: карась сярэбраны, сомік амерыканскі, стронга радужная, судак, сіговыя рыбы, амуры белы і чорны, таўсталобікі стракаты і звычайны. 3 1956 вядзецца 3. азёр вугром еўрапейскім. Азёрна-таварныя і сажалкавыя рыбныя гаспадаркі зарыбляюцца пераважна полікультурай (разам з карпам гадуюць шчупака, карасёў залатога і сярэбранага, сазана амурскага, таўсталобікаў, пелядзь і інш.).
ЗАРЎЖАННЕ, P y ж ы н а, возера ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Лукомка, за 20 км на ПнУ ад г. Лепель. Пл. 0,37 км2, даўж. 1,3 км, найб. шыр. 500 м, даўж. берагавой лініі каля 3,2 км. Пл. вадазбору 9,44 км2. Схілы катлавіны выш. да 10 м (на У да 2 м), пад хмызняком, на Пн, П нЗ і У разараныя. Берагі нізкія, пераважна забалочаныя. Злучана ручаём з воз. Несіна. Выкарыстоўваецца я к водапрыёмнік меліярац. каналаў.
ЗАРЫН, і з а п р а п і л а в ы эфір м е т ы л ф т о р ф а с ф о н а в а й кіс л a т ы, атрутнае рэчыва нервова-паралітычнага дзеяння. Вельмі таксічны. Асабліва хутка выклікае пашкоджанне арганізма пры інгаляцыі (міёз, цяжкасць дыхання). Лятальная таксічная доза (умоўна) 0,1 мг мін/л.
ЗАРЎЧЫ НЫ , y беларусаў традыцыйны абрад падрыхтоўчага этапу вяселпя, на якім канчаткова замацоўвалася згода сваякоў на шлюб маладых. Адбываліся праз тыдзень пасля запоін, калі нявеста і яе бацькі афідыйна давалі згоду на шлюб. На 3. дамаўляліся пра ўсе дэталі вяселля (пасаг, час і парадак вяселля, колькасць гасцей і г.д.). Жаніх і нявеста абменьваліся пярсцёнкамі і абрадавымі
ЗАРЫ НЬ, 3 a р ы н ь ш (Zarins) Індуліс Аўгуставіч (н. 18.6.1929, Рыга), латышскі жывапісец. Нар. мастак Латвіі (1977), засл. дз. маст. Латвіі (1965). Чл,кар. AM СССР (1967). Вучыўся ў AM y
Рызе (1952— 58). Аўтар кардін на тэмы сучаснасці і гісторыка-рэв. зместу («Песня жніва», 1977, трыпціх «Салдаты рэвалюцыі», 1962— 65, «Палі нашш», 1980), партрэтаў («Т.Залькалн», 1976— 77), нацюрмортаў («Нацюрморт майго дзядулі», 1962) і інш. Творам харанэрны манументальнасць, строгая рытмічная арганізацыя кампазідыі, эмацыянальнасць колеравага вырашэння.
І.З ар ы н ь. П а л і н а ш ы я . 1980.
ЗАРЫ НЬ, 3 a р ы н ь ш (Zarins) Яніс Пятровіч (25.5.1913, г. Руіена, Латвія — 1993), латышскі скулыггар. Нар. мастак Латвіі (1988), засл. дз. маст. Латвіі (1971). Вучыўся ў AM y Рызе (1936—
В а д к а с ц ь б е з к о л е р у i п ах у , t ■ 151,5 ° Ç (к іп іц ь з р а с к л а д а н н е м ) , ш ч ы л ь н . 1094 к г / м 3 (20 °С ). З м е ш в а е ц ц а в а ўсіх а д н о с ін а х з в а д о й і а р га н . р а с т в а р а л ь н ік а м і. Г ід р а л ізу е ц ц а в о д н ь ш і р а с т в о р а м і ш ч о л а ч а ў , а м ія к у і а м ін а ў (р э а к д ы і в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь д л я д э г а з а ц ы і 3 .).
Л .Б у к о ў с к і, Я .З а р ы н ь , А С к а р а й н іс . С ал а с п іл с к і м ем ары ял. Ц энтральная група. 1967.
42). Развіваў традыцыі лат. манум. скульптуры. Аўтар партрэтаў («Рута», 1944), помнікаў («Змагарам рэвалюцыі 1905 г.», 1960), надмагілляў, дэкар. кампазіцый для садоў і паркаў («Раніца», 1958), кампазіцый («Думкі», 1938, «Элегія», 1967, «Вечнасць», 1970). Адзін са стваральнікаў мемар. ансамбля памяді ахвяр фашызму ў Саласпілсе (1967). ЗАРЫНЫІІ (Zariiys) Карліс (н. 6.7.1930, Рыга), латышскі спявак (драм. тэнар). Нар. арт. Латвіі (1972), нар. арт. СССР (1976). Скончыў Латв. кансерваторыю (I960), з 1972 выкладае ў Латв. муз. акадэміі (праф. з 1983). 3 1960 саліст Нац. оперы Латвіі. Сярод партый: Тотс («Іграў я, скакаў» І.Калніньша), Віжут («Банюта» А.Калніныда), Кангар («Агонь і ноч» Я.Медыньша), Рыгор («Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага), Герман («Пікавая дама» П.Чайкоўскага), Тангейзер, Зігмунд («Тангейзер», «Валькірыя» Р.Вагнера), Радамес, Атэла, Манрыка («Аіда», «Атэла», «Трубадур» Дж.Вердзі), Рудольф, Калаф («Багема», «Турандот» Дж.Пучыні), Хазэ («Кармэн» Ж .Бізэ), Пітэр Граймс («Пітэр Граймс» Б.Брьгтэна); сола тэнара ў рэквіемах ВА.М оцарта і Вердзі, «Мссіі» Г.Ф.Гендэля, 9-й сімфоніі Л.Бетховена. Дзярж. прэмія Латвіі 1974. ЗАРЫ НЬШ ( Zarir^s) Маргерс (н. 24.5.1910, г.п. Яўнпіебалга, Латвія), латышскі кампазітар, пісьменніх. Нар. арт. СССР (1970). У 1929— 33 вучыўся ў Латв. кансерваторыі. У 1940— 50 муз. кіраўнік Маст. т-ра імя Я.Райніса ў Рызе. У муз. творчасці пераважае тэатр. стыхія, парадыйна-сатыр. вобразнасць, з 1960-х г. — рысы неакласідызму. Сярод муз. твораў: оперы «Да новага бераіа» (1955), «Зялёны млын» (1958), «Оne pa жабракоў» (1964), «Цуд св. Маўрыкія» (опера-балет, 1975), «Опера на плошчы» (1970); араторыі «Валміерскія героі» (1950), «Махагоні» (1965); канцэрты для аргана і камернага арк. Concerte innocente (1969), Concerto triptichon (1972); вак. творы, хары, музыка да драм. спектакляў і кінафільмаў. Аўтар літ.-маст. твораў, y т л . сатырыкафантаст. рамана «Фалыдывы Фауст, або Перапрацаваная і дапоўненая кулінарная кніга» (1973), «Містэрыі і хэпенінгі» (1975), зб. апавяданняў. Дзярж. прэмія СССР 1950. Дзярж. прэмія Латвіі 1958. На бел. мову асобныя літ. творы 3. пераклаў А.Марціновіч. Тв.: Р ус. п е р . — О п т а м н с г а ч е с к а я э н ц н к л о п е д а я ж м зн н . Л ., 1986; К а л е н д а р ь к а п е л ь м е й с т е р а К о ц ш ія : Р о м а н , п о в е ст ь . М ., 1987. Літ:. К у р ы ш е в а Т .А . М а р г е р З а р ш іь . М ., 1980.
ЗАРЫПАЎ Хакім Карымавіч (н. 17.9.1924), узбекскі артыст цырка. Нар. арт. Узбекістана (1964), нар. арт. СССР (1980). Вучыўся ў Ташкецскай кансерваторыі. 3 1938 y групе «Джыгіты Узбекістана» пад кіраўніцтвам бацькі — Карыма 3., з 1952 кіраўнік гэтага цыркавога ансамбля. Выступленні вылучаюцца тонкім выканаўчым майстэрствам, складанымі трукавымі камбінацыямі
(«Уральскія вяртушкі», «Абаротны доўгі абрыў»).
ЗАРЭЦКАЯ
ЗА РЬІЦКІ Аляксей Аляксандравіч (22.3.1911, г.п. Хоцімск Клімавіцкага р-на Магілёўскай вобл. — 29.10.1987), бел. паэт. Скончыў Маскоўскі ін-т замежных моў (1936). Першы зб. вершаў «Эпічныя фрагменты» (1932). Апавядальнасць, стрыманасць пачуццяў, лі-
тытунёвая, хім., мэблевая, лаліграф., маш.-будаўнічая. Традыц. рамёствы: ткацтва, фарбаванне тканін, дубленне скур. Ун-т.
рызм, уменне раскрыць філас. сэнс y звычайных з’явах — асн. рысы яго паэзіі.’Найб. уласцівыя яму жанры эпічнай паэзіі — сюжэтна-лірычны верш, блізкі да балады (зб-кі вершаў і паэм «Дняпроўскае рэха», 1946, «Размова з сэрцам», 1961, «Мая асяніна», 1973, «Каля вячэрняга кастра», 1979, і інш.). У многіх вершах і паэмах адлюстраваны падзеі Вял. Айч. вайны. Аўтар паэм «Аповесдь пра залатое дно» (1954), «Марыля» (1965), «На волю» (1969) і інш. У даэме «Вяртанне на Зямлю» (1964) лаказаў імкненне чалавека (да ведаў, да дазнання таямніц сусвету. Гумарыстычныя і сатыр. творы ў зб-ках «Пасылка ў рай» (1960), «Талоны на бяссмерце» (1974). ГІераклаў на бел. мову паэму К.Данелайціса «Чатыры пары года» (1961), аповесці Г.Зэгерс «Чалавек і яго імя» (1958), Ю .Брэзана «Крыста» (1966) і інш. Тв:. В ы б р . т в о р ы . T. 1— 2. М н ., 1981; З а с л о в а м -п а д а р у н к а м . го с ц я . М н ., 1986.
М н .,
1985;
Т ры вож ная
А.С.Гурская.
ЗАРЫ ЦКІ Эдуард Барысавіч (н. 9.2.1946, г. Красны Кут Саратаўскай вобл., Расія), бел. кампазітар. Скончыў Бел. кансерваторыю (1970, клас А.Багатырова). У 1973— 82 загадваў муэ. часткай Бел. рэсп. т-ра юнага гледача. Працуе лераважла ў галіне інструментальнай музыкі (аліраецца на класічныя традыцыі), масавай і эстр. лесні, тэатр. і кінамузыкі. Сярод твораў: сімфонія (1970), сюіта (1980), канцэрціна «Пастараль» (1977) для сімф. арк.; канцэрты для габоя (1973) і валторны (1974) і камернага арк.; Калрычыо для фл. з камерным арк. (1978), сюіта на тэмы бел. нар. песень для нар. арк. (1976); камерна-інстр. музыка; сюіты з музыкі да спектакдяў «Дванаццатая ноч», «Снежная каралева», «Тэатральная сюіга». ЗАРЫЯ (Zaria), горад y паўн. ч. Нігерыі, y штаце Кадуна. Засн. каля 1536. Каля 350 тыс. ж. (1995). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Цэнтр гандлю бавоўнай, тытунём, арахісам. Прам-сць: бавоўнаачышчальная, тэкст., алейная,
541
ЗА Р^М БА Мікалай Іванавіч (15.6.1821, Віцебская губ. — 8.4.1879), музычны тэарэтык, педагог, кампазігар. Скончыў Пецярбургскі ун-т. Ігры на фп. і віяланчэлі вучыўся ў А.Герке і І.Гроса, тэорыю музыкі вывучаў y А.Б.М аркса ў Берліне. 3 1859 выкладаў y Муз. класах Пецярбургскага аддзялення Рас. муз. т-ва. 3 1862 праф. Пецярбургскай кансерваторыі, y 1867— 71 яе дырэктар. Распрацаваў «Інструкцыю для СанктПецярбургскай кансерваторыі», якая садзейнічала ўпарадкаванню навуч. працэсу і стала асновай драцы кансерваторыі. Аўтар араторыі «Іаан Хрысціцель», сімфоніі, хароў. Сярод яго вучняў ГЛарош, П .Чайкоўскі. ЗА Р^М БА Міхась (Міхаіл Мікалаевіч; н. 2.1.1941, в. Знаменка Лагойскага р-на Мінскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1965). Працаваў y прэсе, з 1989 y выд-ве «Юнадтва». Друкуецца з 1956. Аўтар кн. аповесцей і апавяданняў для дзяцей з займальнымі сюжэтамі, жывымі вобразамі: «Камандзір зялёнага патруля» (1967), «Бі, барабан!» і «Загадка без адгадкі» (1972), «Хто-каго?» (1978), «ІІераправа» (1987), «Сакрэт тэлепата» (1989), «Дзень магнітнай буры» (1992), «Арэхавы спас» (1997). У сваіх творах ставіць праблемы ўзаемаадносін бацькоў і дзяцей, ролі сям 'і і школы ў выхаванні падлеткаў. На бел. мову пераклаў раман Г.Уэлса' «Чалавек-невідзімка» (1997), a таксама творы рус. і ўкр. лісьменнікаў. ЗАРЙСЦЕ, вадасховішча ў Магілёўскім р-не, за 32 км на ПдУ ад Магілёва, каля в. Зарэсце. Створана на р. Раста ў 1981. Пл. 0,71 км2, даўж. 2,4 км, найб. шыр. 400 м, найб. глыб. 5,3 м, аб’ём вады 1 млн. м3. Ваганні ўзроўню на працягу года 2 м. Выкарыстоўваецца ддя арашэння. ЗАРЭЦКАЯ Соф’я Майсееўна (1881, г. Полацк Віцебскай вобл. — пасля 1934), дзеяч рэв. руху. 3 1899 удзельнічала ў с.-д. гуртках Пецярбурга, Екацярынаслава, Харкава, Полацка. У 1904 y Швейцарыі, далучылася да меншавікоў. Са студз. 1905 y Расіі, чл. аб’яднанага Ц К РСДРП. Сакратар с.-д. фракцый 1, 2 і 4-й Дзярж. думы. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 чл. выканкома Маскоўскага Савета. На 1-м Усерас. з'ездзе Саветаў выбрана чл. ВЦВК, са жн. 1917 чл. ЦК РСДРП (меншавікоў). Кастр. рэвалюцыю 1917 не дрыняла. У 1921 жыла ў Ніжагародскай губ., y 1932 — y Ніжнім Ноўгарадзе, y 1934 — y Цверы. З.А.Ліпецкі. ЗАРЭЦКАЯ ВІНАКЎРНА ДР0Ж Д Ж А ВАЯ ФАБРЫКА. Дзейнічала ў 1884— 1914 y маёнтку Зарэчча Сенненскага
542
зарэцкі
пав. (цяпер вёска ў Талачынскім р-не Відебскай вобл.). Вырабляла прасаваныя сухія дрожджы, хлебны спірт-сырэц. У 1895— 1913 была паравая машына (17 к.с.) і 3 ларавыя катлы. У 1906 працавалі 84 чал. ЗАРЙЦКІ Міхась (сапр. К а с я н к о ў Міхаіл Яўхімавіч; 20.11.1901, с. Высокі Гарадзец Талачынскага р-на Відебскай вобл. — 29.10.1937), бел. пісьменнік. Скончыў Аршанскае духоўнае вучылішча, вучыўся ў Магшёўскай духоўнай семінарыі. Служыў перапісчыкам y паўвайсковай часці, настаўнічаў на Маіілёўшчыне, узначальваў Шклоўскі валасны аддзел нар. асветы. У 1920—27 палітработнік Чырв. Арміі. Адзін з арганізатараў літ. аб’яднання «Маладняк», пасля ўваходзіў y аб’яднанне «Полымя». У ліст. 1936 па лжывым даносе арыштаваны. Расстраляны. Рэабілітаваны ў 1957. Л іі. дзейнасць пачаў y 1922 (апавяд. «Ці ж так?», «Спатканне», «Цімка Бабыль» y газ. «Савецкая Беларусь»). Гал. тэма творчасці ранняга перыяду (зб-кі апавяданняў «У віры жыцця», «Пела вясна», абодва 1925, «Пад сонцам», 1926) — перамены ў жыіші народа пад уздзеяннем рэвалюцыі, барацьба старога і новага, цяжкія пошукі шляхоў да будучыні. Распрацоўваў новую ў бел. л-ры тэму «былых», «учарашніх», тэму трагічнага лёсу прадстаўнікоў пераможаных рэвалюцыяй класаў. Гэтыя творы («Ворагі», «Кветка лажоўклая») прасякнуты гуманіст. пафасам, ідэяй спачування і міласэрнасці да ахвяр рэвалюцыі, учарашніх ворагаў. Апавяданні 1920-х г. вылучаюцца глыбокай змястоўнасцю, напружанасцю сюжэта, вастрынёй канфліктаў, псіхалагізмам, увагай да ўнутранага свету герояў, іх пачуццяў і перажыванняў. Як мастак і крытык распрацоўваў канцэпдыю «пазітыўнага рамантызму», рамант. стылявой плыні. He прымаў пасіўнае адлюстраванне рэчаіснасці, статычнасць, кампазіцыйную аморфнасць, уласцівую тагачаснай бел. прозе апісальнасць, адстойваў суверэннасць і духоўную свабоду чалавека. На шляху яго ідэйна-творчага і светапогляднага развіцця заканамерным быў пераход ад «малой прозы» да буйных жанравых форм — аповесці «Голы звер» (1926), раманаў «Сцежкідарожкі» (1927), «Вязьмо» (1932). У аповесці пераканана выкрываюцца негатыўныя з ’явы паслярэв. рэчаіснасці і носьбіты філасофіі эгаізму, індывідуалізму, абывацельскай маралі. Раман «Сцежкі-дарожкі» закладваў плённую традыдыю праўдзівага маст. асэнсавання рэвалюцыі ва ўсёй яе складанасці і супярэчлівасці, без ідэалізацыі і псеўдагероікі. У святле іуманіст. ідэалаў паказаны пакутлівы шлях інтэлігенцыі ў рэвалюцыю, выяўлены розныя погляды яе прадстаўнікоў на сродкі ажыццяўлення рэв. мэт. М аральна-этычным праблемам прысвечаны п’есы «Віхор на балоце» (1928) і «Белыя ружы» (1928— 29),
вытрыманыя ў рамант. ключы з выкарыстаннем элементаў прыгодніцгва і меладрамы, сімволіка-алегарычных вобразаў, фалькл. паданняў і літ. рэмінісцэнцый. П ’есы апасродкавана звязаны з тэатр. дыскусіяй і абмеркаваннем праблем развіцця бел. кіно (арт. «Два экзамены: (Да пытання аб тэатральнай крытыцы» і «Чым пагражае нам Белдзяржкіно», 1928). Беспадстаўныя абвінавачанні вульгарызатарскай крытыкі ў прапагандзе антысав. поглядаў («Падарожжа на новую зямлю», 1929) перашкодзілі завяршэнню рамана «Крывічы» («Полымя», 1929, № 4), негатыўна паўплывалі на творчую дзейнасць 3. (апавяданні «Хвіліна», «Пра дзеда Альпіна»). У рамане «Вязьмо» пераадолены творчыя цяжкасці, з выразна грамадз. пазіцый асвятляюцца трагічныя падзеі масавай калектывізацыі, y сюжэтнавобразнай форме праводзіцца ідэя яе эканам. немэтазгоднасці і маральнай недапушчальнасці гвалтоўнага рассяляньвання сялянства, прымусовага разбурэння вясковага ўкладу жыцця. Ра-
р-на Магілёўскай вобл. — 1944?), бел. пісьменнік. Скончыў Мінскі вышэйшы пед. ін-т (1933). 3 1928 працаваў y газ. «Савецкая Беларусь». У 1933—35, 1939—41 Бел. радыёкамітэце, y 1936— 40 настаўнік y Мінску (адначасова ў 1936— 39 y Ін-це школьнай педагогікі). У час Айч. вайны настаўнічаў y Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі. Друкаваўся з 1928. Распрацоўваў жанры фельетона, апавядання, аповесці («Эльбрусы чалавечага шчасця», 1931, «Зямля ў вятрах», 1931, «Маці і сын», 1935, «Андрэй Блажко», 1940), рамана («Белы Камснь», 1932). На бел. мову пераклаў раманы Г.Уэлса «Першыя людзі на месяцы», Ф.Беразоўскага «Бабскія сцежкі» (абодва 1931), М.Сервантэса «Дон Кіхот Ламанчскі» (1935), аповесці А.НовікаваПрыбоя «Жанчына ў моры» і В.Фінка «Іншакраінны легіён» (1936) і інш. Тв.\ Сустрэчы: Нарысы і фельетоны. Мн., 1930; Узбунтаваная зямля: Нарысы. Мн., 1930; Маладосць: Навелы і апавяданні. Мн., 1931; Паэма пра геройства. Мн., 1932; Пажары: Нарысы і фельетоны. Мн., І933; Руднянскі пастушок. Мн., 1941. Літ:. К н ы ш С, С к а л а б а н В. Рукою Зарэчнага / / ЛіМ. 1998. 13 лют. І.У. Са/іамевіч.
ЗАРЙЧЧА, гарадскі пасёлак y Рэчыцкім р-не Гомельскай вобл. каля аўтадарогі Рэчыца— Светлагорск. За 30 км ад горада і чыг. ст. Рэчыца, 80 км ад Гомеля. 2 тыс. ж. (1997). Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, бальніда, аптэка, амбулаторыя, камбйіат быт. абслугоўвандя, аддз. сувязі.
М .З а р э ц к і.
Н .З а р ’ян.
ман прасякнуты пафасам абароны чалавека як найвышэйшай каштоўнасці. Выступаў як літ. крытык (арт. «Размова незвычайнае шчырасці», 1932, і інш.), нарысіст («Вясна 1930 года», 1930, «Новы вобраз Беларусі», 1934, і інш.), перакладчык («Цэмент Ф.Гладкова, 1930, «Прыгоды ўдалага ваякі Ш вейка ў сусветную вайну» Я.Гашака, ч. 1, 1931). Тв.: 36. твораў. Т. 1—4. Мн., 1989—92. Літ.: М а й с е е н к а А.Ф. Творчасць Міхася Зарэцкага. Мн., 1978; М у ш ы н с к і М.І. Нескароны талент: Праўдзівая гісгорыя жыцця і творчасці Міхася Зарэцкага. Мн., 1991. М.І.Мушынскі.
ЗАРЭЧЧА, вёска ў Лагойскім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 44 км да ПнУ ад г.п. Лагойск, 84 км ад Мінска, 56 км ад чыг. ст. Радашковічы. 339 ж., 105 двароў (1997). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Магілы партызан, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
ЗАРЙЧЧА, радовішча глін y Брэсцкім р-не, каля в. Буякі. Пластавы лаклад звязаны з азёрна-алювіяльнымі адкладамі паазерскага зледзянення. Гліны ад блакітна- да буравата-шэрых, сярэднедыслерсныя, сярэднепластычныя, шчыльныя. Разведаныя запасы 4,9 млн. м3. М аіутнасць карыснай тоўшчы 3,5—7,6 м, ускрышы (торф, сулескі, суглінкі, ляскі) 1,1— 5,7 м. Гліны прыдатныя на ЗАР&ЧАНСКІ ВАЛУН. помнік лрыро- выраб цэглы і лячных кафляў. А.П.Шчураў. ды ў Беларусі. За 0,5 км на Пд ад в. За«ЗАРЯ», літаратурна-грамадскі рукапісрэчча Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл. Буйны ледавіковы валун светла- ны часопіс. Вьшаваўся ў 1910 y г. Каружовага граніту рапаківі з крыпгталямі лыль М інскай вобл. л а рус. мове гурпалявога шпату ў выглядзе авоідаў. тком «Самаразвіццё і самаадукацыя». У Даўж. 3,3 м, шыр. 2,2 м, выш. 2,2 м, y ім супрацоўнічалі З.Жылуновіч (Ц.Гарабводзе 8,6 м, аб’ём 8,5 м3, маса каля 22 тны), А.Гурло, Х.Станілевіч, Х.Чарныт. Прынесены ледавіком каля 220— 110 шэвіч і інш. Меў раздзелы белетрыстытыс. г. назад з Выбаргскага масіву. Mae кі, літ. крытыкі і лублідыстыкі. У часо33 штучныя паглыбленні паўсферычнай лісе змешчаны алавяданні Н.Беленькага «Сухотны» і А-Неўліна «Ахвяра», формы (4—6 c m y папярочніку, да 2 с м глыбіні), зробленыя чалавекам каля 2— вершы. У крытычных артыкулах, скіра2,5 тыс. г. назад. У язычніцкія часы — ваных супраць дэкадэнтаў і мадэрніспрадмет пакланення. В.Ф.Вінакураў. таў, высока ацэньвалася бел. паэзія, адзначалася яе цесная сувязь з нар. ЗА Р 0Ч Н Ы (сапр. P y б л ё ў ) Цімох жыццём. Выйшла 15 нумароў. Міронавіч (1909, в. Будзіна Дрыбінскага А.М.Клачко.
«ЗАРЯ», грамадска-паліт. газета. Выходзіць з 1939 y Брэсце 3 разы на тыдзень на рус. і бел. мовах. У 1939 наз. «Рабочнй», y маі 1943 — ліп. 1944 выдавалася 'падпольна. Асвятляе падзеі грамадскапаліт., эканам. і культ. жыцця Брэстчыны. Змяшчае на літ. старонках «Заранка» маст. творы, «Далягляд» — матэрыялы па л-ры і мастацтве, гіст.-культурнай спадчыне. П.В.Ялец. ЗАР’ЯН Наіры (сапр. Е г і я з а р ’ я н Аястан; 13.1.1901, с. Хараконіс, Зах. Арменія, цяпер тэр. Турцыі — 12.7.1969), армянскі пісьменнік. Скончыў Ерэванскі ун-т (1928). Друкаваўся з 1921. Аўтар зб-каў паэзіі «Блакітная краіна каналаў» (1926), «Вечныя вяршыні» (1937), «Ратны кліч» (1941), «Распаленай душой» (1942), рамана «Ацаван» (1937— 47) і інш., y якіх адлюстраваў сац.-псіхал. працэсы ў вёсцы ў перыяд калектывізацыі. Раман «Пятрас і яго міністры» (1958) пра Арменію ў час панавання дашнакаў; аповесць «Давід Сасунскі» (1966) створана па матывах эпасу. Сатырычны талент 3. выявіўся ў рамане «Другое жыццё» (1965—67). Вядомы як драматург (гіст. трагедыя «Ара Прыгожы», 1946; камедыі «Ля крыніцы», 1948; «Доследнае поле», 1950). Пераклаў на арм. мову асобныя творы Я.Купалы. На бел. мову яго творы пераклаў Х.Жычка. С.Арзуманян. ЗАР’ЯН (сапр. А р а к е л я н ) Стафан (16.9.1890, с. Каракліс, Арменія — 15.10.1968), армянскі пісьменнік. Друкаваўся з 1909. У зб. апавяданняў «Сумныя людзі» (1918), апавяшаннях і аповесцях 1918— 25 паказаў духоўны свет суайчыннікаў, складаныя сац. працэсы тагачаснасці- Гераічнаму мінуламу Арменіі прысвяціў гіст. трылогію «Цар Пап» (1944), «Армянская крэпасць» (1959), «Вараздат» (1968). Аўтар аўтабіягр. рамана «Гісторыя аднаго жыцця» (т. 1— 2, 1934— 38). Пераклаў на арм. мову раман Л.Талстога «Вайна і мір», творы І.Тургенева і інш. На бел. мову асобныя творы 3. пераклалі М.Татур, М.Гіль.
паверхневых і грунтавых вод. Адрозніваюць першаснае (прыроднае) і другаснае (антрапагеннае) З.г., якое выклікаецца парушэннем рэжымаў гідрамеліярацыі, асабліва ў паўд. зонах інтэнсіўнага арашэння. У пустыннай, паўпустыннай і сухастэпавай зонах фарміруюцца саланчакі, саланцы і саланчакаватыя глебы з рознай ступенню і тыпам засалення. Н а Беларусі З.г. пераважна лакальнае, мае антрапагенны характар (напр., y зоне дзеяння калійных камбінатаў Салігорска). Магчыма і прыроднае З.г. (напр., утварэнне карбанатных жалезіста-саланчакаватых дзярновых забалочаных глеб y некат. раёнах Палесся). З.г. ліквідуюць прамыўным паліваннем з штучным адвядзеннем грунтавых і прамыўных вод з дапамогай дрэнажу, хім. меліярацый, агратэхн., біял. і інш. прыёмаў. Л.В.Круглоў. ЗАСВЁДЧАННЕ НАІАРЫ ЯЛЬНАЕ учыненне органамі натарыята дзеянняў, накіраваных на замацаванне грамадз. правоў і папярэджанне магчымых парушэнняў. У адпаведнасці з заканадаўствам Рэспублікі Беларусь З.н. належаць факгы, якія могуць мець юрыд. вынікі (здзелкі, правільнасць копій дакументаў, выпісак з іх і інш.); засведчанне бясспрэчнага права (напр., права ўласнасці на спадчыну); наданне дакументам выканаўчай сілы (напр., учыненне еыканаўчых надпісаў на пазыковых і плацежных дакументах); захаванне маёмасці, дакументаў, доказаў. З.н. звычайна робідца ў памяш канні натарыяльнай канторы, a ў пэўных выпадках (з-за хваробы або інваліднасці кліеніа) — дома, y бальніцы. ЗА СВІРСЫ Т Р 0 ІЦ К І КАСЦЁЛ 1 КЛЯШ ТАР КАРМЕЛІТАЎ, помнік архітэктуры пач. 18 ст. Пабудаваны ў 1713— 14 y в. Засвір (Мядзельскі р-н М інскай вобл.) y стылі барока. Касцёл — мураваны 1-нефавы храм з 2-вежавым гал. фасадам і паўкруглай алтар-
ЗАСАДА, 1) загадзя і старанна замаскіраванае размяшчэнне воінскага падраздзялення (або партызан) на найб. верагодных шляхах руху праціўніка з мэтай яго разгрому раптоўным ударам, захопу палонных і знішчэння баявой тэхнікі. 2) У Стараж. Русі — гарнізон y горадзе на чале з засадным ваяводам; войскі рэзерва (таксама з а с а д н ы полк), падрыхтаваныя для нечаканага нападу на праціўніка. Напр., y Кулікоўскай бітве 1380 засадны полк на чале з Баброкам-Валынскім і Уладзімірам Серпухаўскім вырашыў зыход бою.
ЗАСЕЦКІ
най апсідай, накрыты высокім 2-схільным дахам. Дэкар. аздоба сканцэнтравана на гал. фасадзе: плоскія прамавугольныя і паўцыркульныя нішы, трохвугольны атыкавы франтон і фігурныя завярш энні вежаў. 3 Пн да касцёла прылягае мураваны П-падобны ў плане 1-павярховы будынак кляштара, які ўтварае замкнёны ўнутраны двор. У баку ад касцёла стаіць невял. мураваная брама і вежа-званіда. У 1865— 1920 касцёл быў перабудаваны пад царкву. У 1994 касцёл і частка кляштара адноўлены. А.А.Ярашэвіч. ЗАСЕКА, загарода са ссечаных дрэў, паваленых крыж-накрыж верхавінамі ў бок праціўніка. На Русі вядома з 13 ст. Ш ырока выкарыстоўваліся на межах Рас. дзяржавы ў 16— 17 ст. (т. зв. засечныя межы). У войнах 20 ст. 3. рабілі як перашкоду супраць пяхогы і конніды праціўніка, звычайна іх умацоўвалі калючым дротам, мінамі і прыкрывалі агаём.
ЗАСЕЦКІ Пётр Іванавіч (1899, Саратаўская вобл., Расія — 1941), рускі і бел. спявак (тэнар). Нар. арт. Беларусі (1940). Вучыўся ў Саратаўскай і Данской (Растоў-на-Доне) кансерваторыях. Дэбютаваў y опернай трупе Растова ў 1920. У 1923— 24 працаваў y Вял. т-ры ў Маскве і ў опернай студыі пры ім (пад кіраўніцгвам К. Станіслаўскага), y 1924— 37 y оперных т-рах Ленінграда. У 1938— 41 саліст Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Яго творчай індывіцуальнасці былі ўласцівы ўменне надзяляць
ЗАСАЛЕННЕ ВОД, тое, што Мінералізацыя end. ЗАСАЛЕННЕ ГЛЕБЫ, працэс назапашвання ў глебе лёгкарастваральных y вадзе ссшей y колькасцях, таксічньгх для с.-г. культур. Найб. развіта ва ўмовах засушлівага клімату пры цяжкім адтоку
З а с в ір с к і Т роіц кі к а с ц ё л і к л я ш т а р к а р м ел ітаў .
543
П .З а с е ц к і ў р о л і С аўкі.
544
ЗАСЕЧНЫЯ
персанажаў дакладнай псіхал. харакгарыстыкай, старанная раслрацоўка сцэн. малюнка, пгго найб. яскрава выявілася ў партыях бел. рэпертуару — Саўкі («У пушчах Палесся» А.Багатырова) і Мікіты («Кветка шчасця» А.Туранкова). 3 інш. партый — Мішук («Ціхі Дон» І.Дзяржынскага), Лыкаў («Царская нявеста» М .Рымскага-Корсакава), Дон Базіліо («Вяселле Фігара» В.А.Моцарта), Сяргей («Лэдзі Макбет Мцэнскага павета» Дз.Ш астаковіча). Б.С.Смольскі.
жывалісец. Засл. работнік культуры Беларусі (1977). Творчай манеры ўласцівы наіўда-рэаліст. трактоўка сюжэтаў, ллоскасдасць выявы, дэкаратыўнасць лакальнага колеру: «Вясна», «Маці», «Партызад», «Пах слелага жьгта», «Хлеб», «Салдат вярдуўся з фронту», «Вёска будуецца», «На сенакосе», «Сям ’я дома», «Печадая бульба», «Дзядулевы дудачкі», «Стары калодзеж», «Дрэва жыцця» (усе 1970-я г.) і ідш. Літ:. Ш a y р a Р.Ф., К р а с і ч к а в а AI. М.М.Засінец. Мп., 1981.
ЗАСЁЧНЫЯ М ЁЖ Ы (засечныя лініі, засекі), сістэма абарончых умацаванняў на паўд. і паўд.-ўсх. ускраінах Рус. дзяржавы ў 16— 17 ст. дзеля аховы ад качэўнікаў. Складаліся з засек, валоў, равоў, частаколаў; выкарыстоўваліся і прыродныя перашкоды (рэкі, яры). Мелі апорныя пункты (астрогі і гарадыкрэпасці). Найбольшай была Вялікая З.м. (ад Разані да Тулы). 3 перамяшчэннем меж Расіі на Пд паступова страцілі сваё значэнне. У 18 ст. вопьп буд-ва З.м. выкарыстоўвалі пры ўзвядзенні пагран. умацаваных ліній. 3ÂCIM Мікола (М ікалай Арцёмавіч; 19.11.1908, в. Шані Пружанскага р-на Брэсцкай вобл. — 19.7.1957), бел. паэт. Скончыў Рэсп. парт. школу пры Ц К КП(б)Б (1948). За рэв. дзейнасць y 1920— 30-я г. ўлады Польшчы неаднойчы арыштоўвалі яго, знявольвалі ў турму. Працаваў y брэсцкай абл. газ. «Sa pa» (1948— 57). 3 1926 змяшчаў свае творы ў зах.-бел. прэсе. Першы зб. «Ад шчырага сэрда» (1947). У вершах выяўляў сац. канфлікгы ў зах.-бел. вёсцы, лаказваў цяжкае жыццё сялянства. Карыстаўся лрыёмамі гратэску, лародыі. У вершах ваен. і пасляваед. часу пісаў пра веліч і цяжар нар. вайны ў варожым тыле, радасць мірдай працы. Тв:. Выбранае. Мн., 1960; Вершы. Мн., 1973. Літ:. К а л е с н і к У. Лёсам пазнанае. Мн., 1982. У.А.Калеснік. 3A CIM Ô B I4 Ігар Сяргеевіч (н. 18.6.1966, Мінск), бел. скульлтар. Скончыў Бел. AM (1994). Працуе ў манум. і станковай скульптуры. Творы вылучаюцца інтэлектуальнай распрацоўкай, імкденнем да асэдсавання рэлігіі і міфалогіі праз філасофію знака і сучасдую лластыку. Сярод работ: «Ікар» (1991), «Чарнобыльскае малако» (1992), рэльефы па матывах балад Ф.Ш ылера і «Лесвіца ў неба» (усе 1993), «Птушкі сляваюць y дождж», помнік 1000-годдзю хрысціялства на Беларусі (абедзве 1994), «Космас», «Дрэва жыцця», «Бласлаўленне. Рука Бога» (усе 1995), «Белая пгушка» і «Анёл ахоўнік Беларусі. Прысвячэдне ахвярам Чарнобыля» (абедзве 1996). Адзін з арганізатараў і ўдзельнік плэнеру «Размова з Камянямі» (1996, Мінск). ЗАСІНЁЦ Міхась Мікалаевіч (20.9.1935, в. Мядзведдае Ельскага р -н а Гомельскай вобл. — 13.7.1982), бел. самадзейны
ЗАСІНЦЫ , вёска ў Ельскім р-не Гомельскай вобл., каля р. Яседец. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 46 км на ПдЗ ад г. Ельск, 223 км ад Гомеля, 32 км ад чыг. ст. Славечда. 343 ж., 129 двароў (1997). Сярэддяя школа, Дом культуры, б-ка, камбідат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помдік землякам. ЗАСКАР. горды хрыбег да ПнЗ Гімалаяў, y Іддыі і Кітаі. Даўж. каля 600 км. Складзены з валнякоў, лясчанікаў, сланцаў, гранітаў. На вьпд. каля 6400 м — шырокая, расчлянёная цяснінамі шіатопадобная паверхдя, дад якой узвышаюцца асобныя пікі (выш. да 7816 м, г. Нандадэві). Рэльеф алыіійскі. Слежнікі, ледавікі. Н а лаўд.-зах. схілах — лясы з гімалайскага кедру (да выш. 4000 м), лугі, да ПнУ — горныя стэлы. ЗАСЛАЎЕ, горад абл. падларадкавання ў Мінскім р-де, да аўтадарозе Мінск— Маладзечна, на р. Свіслач лры ўпадзенні яе ў Заслаўскае вадасх. За 27 км ад Мінска, чыг. ст. Беларусь да лініі М інск— Маладзечна, 13,7 тыс. ж. (1997).
І.Засімовіч' Бласлаўленне. Руха Бога. 1995.
П а в о д л е а р х еал . д а с л е д а в а н н я ў , y 10 ст. на п р а в ы м б е р а зе р. С в іс л а ч іс н а в а л а неўм ацаван а е п а с е л іш ч а крывічоў, н а п р о ц іл е г л ы м беразе — п агост ( в е л ік а к н я ж а ц к і адм.-гасп. п у н к т ). К а л я 985 н а П д З а д іх у зп ік л а гарадзіш ч а « З а м э ч а к » , я к о е н а м я ж ы 11— 12 ст. нас е л ь н іц т в а п а к ін у л а п а с л я ў з в я д з е л н я дзяд з ія ц а н а м е с ц ы п р а в а б я р э ж н а г а паселіш ча. П а в о д л е л е т а п іс в а г а л а д а н н я , y 10 ст. кіеўскі к н . Уладзімір Святаславіч з а с л а в а ў ту г горад д л я ж о н к і к н . п о л а ц к а й Рагнеды Рагваподаўны і с ы н а Ізяслава Уладзіміравіча, y г о н а р яхога н а з в а н ы . В е р а г о д н а , з п ач . 12 ст. бы ў цэнт р а м у д зе л ь н а га Ізяслаўскага княства. У летап іс а х 3. ( Н з я с л а в л ь , Ж е с л а в л ь , Ж а с л а в л ь ) у л а м ін а е ц ц а п а д 1127 y сувязі з п а х о д а м н а П о л а ц к у ю зя м л ю вял. кв. к іе ў с к а г а М с ц іс л а в а У л а д зім ір ав іч а . У сярэд з ін е 12 ст. г о р а д і к н я с т в а с т ал і а б ’е к т а м бар а ц ь б ы п а м іж п о л а ц к ім і і м ін с к ім і к н я зя м і. У кан ц ьа 13 с т ., в е р а г о д н а , у в а й ш л о ў склад В К Л . 3 1345 п р ь гв ат н аў л а с н іц к і го р а д , належ аў к н . Я ў н у т у , н а ш ч а д к і я к о г а з в а л іс я к н яз я м і Зааіаўскімі. У 1539 3. н а л е ж а л а Г лябовіч а м , з 1569 y с к л а д з е М ш с к а г а л а в . Былы д з я д з іл е ц y 16 ст. п е р а т в о р а н ы ў р э зід э л ц ы ю ў л а д а л ь н іх а ў 3. (гл. Заслаўскі замак). У к анц ы 16 ст. т у т п а б у д а в а л ы к а л ь в іл с к і зб о р . 3 1678 г о р а д а м в а л о д а л і С а л е г і, з 1753 — П л іа зд зе ц к ія . У к а л ц ы 17— 18 ст. ц э л т р З асл аў ск ага г р а ф с т в а , л а в о д л е п р ы в іл е я 1772 атр ы м ал а п р а в а п а 4 к ір м а ш ы ў го д . У 2 - й п а л . 18 — п а ч . 19 ст. ў 3. б ы л і д а г е л ь н я і су к о н н ая ф - к а . 3 1793 y Р а с . ім п е р ы і, м я с т э ч к а , ц эн тр в о л а с ц і. У 1873 п р а з я го п р а к л а д з е л а Л ібаваР о м е в с к а я ч ы г у н к а , а д к р ы т а с г. Ізяс л а ў . У 1904 — 3 т ы с . ж ., 2 ш к о л ы , б а л ь п іц а , ап тэк а, п о ш т а , 2 ц а р к в ы (з а х а в а л а с я Заслаўская Спа-
са-Праабражэнская царква), Заслаўскі фарны касцёл. У 1924— 5 9 ц э л т р Заслаўскага раёна Б С С Р , з 2 7 .9 .1 9 3 8 гар . п а с ё л а к , з 14.8.1985 го р а д абл . п а д п а р а д к а в а л н я . 3 28.6.1941 да 4 .7 .1 9 4 4 а к у п ір а в а в а л я м . ф а л іы с т а м і, я к ія ў 3 . і р а ё л е за гу б іл і 3938 чал . У 1977 — 6,5 тыс. ч ал . С г а р а ж . ч а с т к а г о р а д а , ар х еал . і арх. п о м н ік і ў к л ю ч а н ы ў Заслаўскі гісторыка-куль-
М.Засінец. Пах спелага жыта. 1972.
турны запаведнік. Працуюць карданажна-лаліграф. ф-ка, з-ды драбільна-сартавальны, жалезабетонных вырабаў, асфальтавы, малочды, хлебазавод. Брацкія магілы сав. воінаў, магіла ахвяр фашызму, ламятны
крыж y гонар 1000-годдзя хрысціянства на Беларусі. Памятны камень (1985) з нагоды 1000-годдзя горада. Помнікі архітэктуры: Заслаўскі фарны касцёл, Заслаўская Спаса-Праабражэнская царква. Помнік археалогіі гарадзішча Замэчак. На тэр. 3. існаваў Заслаўскі музей рамёстваў і народных промыслаў. ЗАСЛАЎЕ. геалагічнае агаленне адкладаў муравінскага міжледавікоўя каля г. Заслаўе (М інскі р-н) y пясчана-жвіровым кар’еры; помнік прыроды рэсп. значэння (з 1984). Адкрьгга ў 1979. Ма-
гутнасць азёрна-балотных (торф, суглінак) адкладаў 1,5— 2,5 м, якія агаляюцца на працягу больш за 100 м. Залягаюць на флювіягляцыяльных пародах дняпроўскага зледзянення і перакрыты лёсападобнымі асадкамі паазерскага зледзянення. У адкладзе выяўлены пылок, споры, плады, насенне каля 60 відаў дрэвавых і травяністых раслін (граб, ліпа, клён, ляш чына, зрэдку дуб і елка), больш за 20 відаў рэшткаў насякомых, якія існавалі ў час оптымуму муравінскага міжледавікоўя. Г.І.Літвінюк. ЗАСЛАу СКАЕ ВАДАСХ0ВІШЧА, Мінскае мора, Ганалес. У
Краявід на Заслаўскім валасховішчы
Заслаўекас вадасховішча. 18. Бел. энц. Т. 6.
М інскім р-не, за 10 км на П нЗ ад Мінска. Створана ў 1956. Рэканструявана і добраўпарадкавана ў 1977. Уваходзіць y Вілейска-Мінскую водную сістэму. Пл. 25,6 км2, даўж. 12 км, найб. шыр. 4,7 км, найб. глыб. 9,1 м. Аб’ём вады 86,1 млн. м3. Чаша — затопленыя рэчышчы і поймы р эк Свіслач, Вяча, Ратамка, Чарняўка. Месцамі ад вадасховішча дамбамі адсечаны мелкаводдзі, дзе створаны польдэры. Ёсдь 3 глыбокаўрэзаныя залівы (самы вял. Ратамскі), 11 астравоў (агульная пл. каля 0,29 км2). Дно да глыб. 8 м выслана ілам, уздоўж
былых рэчышчаў Свіслачы і Вячы — торфам. Берагі спадзістыя, з Пд і 3 парослыя лесам (з пасадкамі таполі, вярбы, акацыі). Месцамі створаны штучныя пясчаныя пляжы шыр. 20— 50 м. З а м я р з а е ў п ач . с н е ж ., л ё д (т а ў ш ч ы н я 6 0 — 70 с м ) т р ы м а е ц ц а д а к а н ц а с а к . — п ач . к р а с а в ік а . Л е т а м в а д а п р а г р а в а е ц ц а д а 21 °С (у п а в е р х н е в ы м с л о і). С я р э д н е г а д а в а я а м п л іту д а в а г а н н я ў зр о ў н ю п е р а в ы ш а е 1 м . С а с т в а р э н н е м В іл е й с к а -М ін с к а й в о д н а й с іс т э м ы п р а т о ч н а с ц ь З .в . п а в я л іч ы л а с я ў 3 р а зы . Ё с ц ь а с о б н ы я ў ч а с п с і, д з е а б м е н в а д ы в е л ь м і з а п а в о л е н ы (н а У y С п а р т а к а ў с к ім з а л .). П е р а в а ж а ю ц ь в я т р ы п а ў н .-з а х . н а п р а м к у , я к ія м о гу ц ь у г в а р а ц ь х в а л і в ы ш . 0 ,7 — 1,2 м . У в ы н ік у
ЗАСЛАЎСКАЯ хвалевай
э р о з іі
ін т э н с іў н а
545 разм ы ваю ц ц а
п аў д .-зах . і п аў д .-ў с х . б е р а гі. У зд о ў ж б е р а го ў за р а с т а е , р а с л ін н а с ц ь (ч а р о т а з ё р н ы , т р ы с н ё г і а е р з в ы ч а й н ы я , т р а п л я ю ц ц а р д зе с т ы , д р а с ё н з е м н а в о д н ы ) н а й б . п а ш ы р а н а ў за л ів а х і в я р хоўі. В о д з я ц ц а а к у н ь , п л о т к а , ш ч у п а к , в е р х а в о д к а. В ы х а р ы с т о ў в а е ц ц а д л я с е з о н н а г а р э г у л я в а н н я с ц ё к у , а б в а д н е н н я С в іс л а ч ы , за б е с п я ч э н н я в а д о й М ін с к а . З .в . ў в а х о д з іц ь y зо н у а д п а ч ы н к у М ін с к а г а м ., н а б е р а га х р а з м е ш ч а н ы м іж н ар . м а л а д э ё ж н ы ц э н т р « Ю н ац тв а» . п р а ф іл а к т о р ы і, б а зы д л я а м а т а р а ў -р ы б а л о в а ў , с п а р т б а з ы , д з іц я ч ы я а з д а р а ў п е н ч ы я л а г е р ы і ін ш . Г.С.Жукоўская.
ЗАСЛАЎСКАЯ КАФЛЯ, архітэктурнадэкар. кераміка 15— 18 ст., знойдзеная пры археал. раскопках замка і пасада ў г. Заслаўе (М інскі р-н). Выяўлена каля 2000 цэлых вырабаў і фрагментаў, a таксама рэшткі 11 кафляных печаў 16— 17 ст. Паводле тэхналогіі вырабу падзяляецца на групы: гаршковыя кафлі з крыжападобным, цыліндрычным або квадратным вусцем (15 — 1-я пал. 16 ст.); каробчатыя тэракотавыя, мураўленыя і паліхромныя кафлі (16— 18 ст.), якія паводле формы і прызначэння былі сценныя (вонкавыя і вуглавыя), паясныя, карнізныя, a таксама калонкі, медальёны і навершы-каронкі для печаў. Вядома больш за 60 відаў і варыянтаў малюнкаў — гералвдычныя, партрэтныя, сюжэтныя, з расл. і геам. арнаментамі, пашыранымі Hà Беларусі і ў Літве. Для З.к. 16 ст. характэрны рэльефныя малюнкі з партрэтнымі выявамі (падобныя кафлі знойдзены пры раскопках Віленскага і Лагойскага замкаў, Троіцкага прадмесця ў Мінску), з выявамі гербаў тагачасных уладароў Заслаўя магнатаў Глябовічаў, Сапегаў, уэброеных коннікаў, грыфонаў, ільвоў. Літ:. З а я ц Ю .А . З а с л а ў с к а я к а ф л я . М н ., 1990; Я г о М н ., 1995.
ж. Заславль в эпоху ф еодалнзм а.
ЮЛЗаяц.
ЗАСЛАЎСКАЯ KEPÀMIKA, кухонны, сталовы і тарны посуд 10— 18 ст., знойдзены пры археал. раскопках г. Заслаўя
546
ЗАСЛАЎСКАЯ
і Заслаўскага курганнага могільніка (Мінскі р-н). У 10— 14 ст. выраблялі пераважна гаршкі для хатняга ўжытку, якія аздаблялі лінейным рыфленнем, хвалістымі лініямі, зігзагамі, касымі або прамымі насечкамі і інш. У 10 ст. арнаментавалі ўсё тулава гаршка, пазней — частку ад шыйкі да сярэдзіны тулава або тсшькі плечукі пасудзіны. У некат. вырабах дэкарыравалі толькі венчык. У 16— 18 ст. асартымент посуду значна пашырыўся. Выраблялі танкасценны сталовы посуд (макотры, міскі, талеркі, чаркі і інш.) з высакаякаснай шінянай масы. Унугр. паверхню большасці вырабаў палівалі, знешнюю аздаблялі ангобам; некат. з іх палівалі эвонку і знут-
Літ.: 3 a я ц Ю.А. Керамнческая посуда Заславля X—XVIII вв. / / Сярэдневяковыя сгаражьггнасці Беларусі. Мн., 1993; Я г о ж. Заславль в эпоху феодалнзма. Мн., 1995. Ю.А.Заяц. ЗАСЛАЎСКАЯ СПАСА-ПРААБРАЖ бНСКАЯ ЦАРКВА, помнік архітэктуры 2-й пал. 16 — пач. 17 ст. Пабудавана ў г. Заслаўе (М інскі р-н) як кальвінскі збор, паэней вядома як касцёл св. Міхаіла-архангела, з 1840 СпасаПраабражэнская царква. Размешчана на высокім узгорку, абкружаным ровам і высокім валам з 4 землянымі бастыёнамі па вуглах (гарадзішча «Вал»). Mae рысы стылю рэнесансу. Мураваны 1-нефавы прамавугольны ў гоіане храм пад высокім 2-схільным дахам; да яго прыбудавана 35-метровая вежа-званіца. Развіты атык, знадворны і ўнутр. парта-
архітэктара Мінска. У 1973—85 y БелНДІПгорадабудаўнідтва. 3 1960 адначасова выкладчык БПА. Асн. работы ў Мінску: будынак Бел. т-ва дружбы і ' культ. сувяэі з замежнымі краінамі (1956), праекг планіроўкі і забудовы жылога раёна Чыжоўка (1964, y сааўт.). ; Адзін з аўтараў генпланаў (1965, 1980, 1983) і праекга дэталёвай планіроўкі і ! забудовы цэнтра М інска (1974), раённай планіроўкі Мінскай, Гомельскай, Брэсцкай, Магілёўскай абл. (1977), схемы рассялення Беларусі (1981). Аўтар прад па архітэктуры і горадабудаўніцтве. Te:. Мннск: Послевоенный опыг реконструкшш н развнтая. М., 1966 (у сааўт.); Что тахое архнтектура. Мн., 1978; Градостровтельство Белорусснн. Мн., 1988 (у сааўг.); Обтественные центры городскнх населеннш
Млын 1910 на тэрыторыі Заслаўскага гістоДа арт. Заслаўская кафля. Кафлі: элева — з выявай конніка, 17 ст.; з выявай герба Сапегаў, 2-я пал. 17 сг.; справа — вуглавая, канец 16 сг.; карнізная, канец 16 сг. ры. Дэкарыравалі пераважна верхнюю частку вырабаў лінейным ці хвалістым арнаментам, валікамі, зашчыпамі, кветкавым узорам. У канцы 17— 18 ст. выраблялі эмаліраваны керамічны посуд. 3 18 ст. пашыраны чорназадымлены глянцаваны посуд. Для З.к. 16— 18 ст. характэрны стандартызацыя і уніфікацыя форм посуду, блізкасць да мінскай керамікі.
Заслаўская ксраміка 10—11 ст.
лы, гарыз. і верт. чляненні франтона і інш. надаюць невял. будынку манументальнасць. Сцены знадворку дэкарыраваны пілястраш і руставанымі вугламівыступамі. У інтэр’еры самкнутыя скляпенні на падпружных арках пераходзяць y пілястры з прафіляванымі капітэлямі і базамі. Над уваходам драўляныя хоры. Пад царквой 2-часткавая крыпта (пахавальня) з цыліндрычнымі скляпеннямі. Храм перабудоўваўся ў 1678 і 1865, рэстаўрыраваны ў 1968— 72. Уваходзіць y Заслаўскі гісторыка-культурны запаведнік. У 1978— 90 y будынку царквы размяшчаўся Заслаўскі музей рамёстваў і народных промыслаў. Храм перададзены праваслаўнай абшчыне. В.В.Калнін. ЗАСл АЎСКІ Яўген Львовіч (н. 24.5.1920, г. Александрыя Кіраваградскай вобл., Украіна), бел. архітэктар. Засл. архітэктар Беларусі (1980). Канд. архітэкгуры (1961). Скончыў Маскоўскі арх. ін-т (1949). У 1962— 72 нам. гал.
Заслаўская ксраміка. Гаршчок 15
ст. (алева); посуд 17—18 ст.
рыка-культурнага іапавсдніка
мест БССР. (Опыт формнровання, пробл. в напрашіення развнгня). Мн., 1991. ЗАСЛАЎСКІ ГІСТбРЫ КА-КУЛЬТУРН Ы ЗАІІАВЙДНІК, Д з я р ж а ў н ы г і с т о р ы к a - ку л ьт y р н ы запаведнік « З а с л а ў е » . Створаны ў 1986 y г. Заслаўе Мінскага р-на на базе гіст.-археал. запаведніка (засн. ў 1967). Уключае Заслаўскі замак, гарадзішча «Вал», «Замэчак» 10— 11 ст., заслаўскія курганныя могільнікі, Заслаўскі фарны касцёл, рэйггкі сядзібы 17— 19 ст. На тэр. запаведніка музеі «Млын», «Хата завознікаў», «Кузня», «Свіран» (усе пач. 20 ст.), музейна-выставачны комплекс, y якім размешчаны выстаўкі муз. інструментаў (177 экз.), дываноў «Мара аб Заслаўі», габеленаў. Пл. запаведніка 1,13 км2, пл. экспазідыі 375 м2, 9,4 тыс. экспанатаў (1997), y т л . 256 твораў жывапісу, 196 — графікі, 1,81 тыс. прадметаў этнаграфіі, каля 3,9 тыс. археалогіі, 612 тамоў друк. выданняў. У 1978-— 90 на тэр. запаведніка дэейнічаў музей рамёстваў і нар. промыслаў (раэмяшчаўся ў будынку Заслаўскай СпасаПраабражэнскай царквы 16 ст.). Удзельнік міжнар. руху «За новую музеялоГ Ію » . А.М.Каўбаска. ЗАСЛАЎСКІ ЗАМАК. [снаваў y 11— 18 ст. y г. Заслаўе М інскай вобл. Размяшчаўся на беразе р. Свіслач. Меў фор-
му прамавугольніка (пл. каля 1,5 га). Першапачатковыя ўмадаванні пабудаваны на рубяжы I I — 12 ст. Найб. значныя перабудовы праводзіліся ў 2-й пал. 13, y 14, 16 і, магчыма, y пач. 17 ст. Зафіксаваны сляды аднаўленчых работ пасля нападаў на горад y 1127 і 1434. У вьініку ўсіх перабудоў вышыня вала да канца 16 ст. дасягала 8— 9,5 м. Па вуглах замка размяшчаліся 4 бастыёны, 5-ы, паўкруглай формы, захаваўся каля паўд. курціны. Ад горада замак аддзяляўся шырокім ровам. 3 канца 16 ст. тэр. вакол замка была заліта вадой штучнага возера, утворанага з дапамогай плацін на рэках Свіслач і Чарніда, і замак ператварыўся ва ўмацаванне астраўнога тыпу. 3 16 ст. тут размяшчалася рэзідэнцыя ўладальнікаў горада. У 1676 зах. палова замка перададзена За-
раскопках. Сярод экспанатаў наканечнікі стрэл 10— 12 ст., прадметы побыту з рогу і косці 10— 17 ст., кап’ё 11 ст., ганчарны (12— 13 ст.) і шкляны (18— 20 ст.) посуд, упрыгожанні 10— 13 ст. з металу, шкла, сердаліку (скроневыя кольцы, шыйныя грыўні, брадзалеты, пацеркі, пярсцёнкі, падвескі і інш.), паліхромная кафля 16— 17 ст., дэталі збруі 16— 17 ст., вырабы бел. злотнікаў (пацір 16 ст., напрастольны крыж 1625 з Навагрудка), разныя царскія вароты 18 ст. з Давыд-Гарадоцкай Георгіеўскай царквы, скульпт. выявы святых з Відебскай і Гродзенскай абл., слуцкія паясы, неглюбскія ручнікі і інш. Расфарміраваньі ў сувязі з перадачай храма правасл. абшчыне. Большая частка экспанатаў захоўваецца ў фондах Нац. маст. музея Беларусі. А.АГурбо.
547
ЗАСЛАЎСКІЯ
гердам і Кейстутам і атрымаў ад іх г. Заслаўе (адсюль прозвішча). Найб. вядомыя: Іван Ю р ’ е в і ч (? — 1499?), лраўлук Яўнута, дамеснік мінскі ў 1468— 73, віцебскі (каля 1484). Меў вогчыны на Смаленшчыле. М i х a і л Іванавіч (каля 1460— 1529), сын Івада Ю р’евіча, дамесдік відебскі ў 1492— 95. У 1499 атрымаў y вотчыну частку Мсціслаўскага княства, тытулаваўся кдязем Мсціслаўскім. Уваходзіў y склад Рады ВКЛ і меў статус удзельнага князя. У 1526 ладараваў Мсціслаўскае кдяства вял. князю ВКЛ. Ад яго сына Фёдара (каля 1500— 40) лайшоў род кдязёў Мсціслаўскіх y Расіі. Б а г д а д
Заслаўскі замак
Рэканструкцыя В.Сгашчанкжа.
слаўскаму кляштару дамініканцаў. У 18 ст. З.з. страдіў сваё ваен. здачэнне. ЮА.Заяц.
ЗАСЛАЎСКІ КЛЙШТАР ДАМІНІКАНЦАЎ. Ісдаваў y Заслаўі ў 1676— 1832. Засн. тагачасдымі ўладальнікамі горада Казімірам і Крыстыдаю (з Глябовічаў) Сапегамі. У 1678 асвячоды віледскім біскупам. Размяшчаўся да замчышчы пры касцёле архангела Міхаіла, перабудаваньм з кальвінскага збору. Пабудаваны ў 1772 корлус жылога будыдка з часанага дрэва быў 2-лавярховы, на каменным падмурку, франтодам звернуты на У. Б-ка ў 1818 мела 422 тамьі. Пасля скасавання кляштара касцёл декат. час быў парафіяльным, y 1840 асвячоны як Заслаўская Спаса-Праабражэнская царма. АА-Ярашівіч ЗАСл АЎСКІ МУЗЕЙ РАМЁСТВАЎ I НАР0ДНЫХ П Р0М Ы С Л А Ў . Існаваў y 1978—90 y г. Заслаўе М ідскага р-на як філіял Дзярж. музея Беларусі. 3 1986 уваходзіў y склад Заслаўскага гісторыкакультурнага запаведніка, размяшчаўся ў будынку Заслаўскай Спаса-Праабражэнскай царквы. Меў 2 выставачдыя залы (пл. 346,5 м2). Матэрыялы адной залы знаёмілі з гісторыяй Беларусі і гарадоў: карта Беларусі, выявы стараж. гербаў бел. гарадоў, якія мелі магдэбургскае права. У экслазідыі другой залы было больш за 900 твораў дэкар.-прыкладлога мастацтва і нар. рамёстваў 10 — лач. 20 ст., y TJi. знойдзеныя пры археал.
з а с л Аў с к і
р а ё н , адм.-тэр. адзінка БССР y 1924— 59. Утвораны 17.7.1924 y складзе Мінскай акругі. Цэнтр — г.л. Заслаўе. У 1925 пл. 834 км2, 34 819 ж., 444 нас. пункты. Падзяляўся на 12 сельсаветаў, на 1.1.1941 — 10. 3 20.2.1938 y М інскай вобл. 8.8.1959 раён скасаваны, яго тэр. далучана да М іяскага р-на.
Заслаўскі фарны касцёл.
З д ы м а к п ач . 2 0 ст.
ЗАСЛАЎСКІ Ф А РНЫ КАСЦЁЛ, к a с цёл М а р ы і , помдік архітэктуры стылю барока. Пабудавады ў 1774 y цэнтры г. Заслаўе (М інскі р -л) на месцы драўлянага храма. Муравады 1-нефавы прамавугольды ў плане асн. аб’ём з паўцыркульнай апсідай і 2 бакавымі сакрысціямі. Гал. фасад, аздоблены пілястрамі і круглымі блендамі, завяршаўся франтодам. У 1868 касцёл лерабудаваны лад царкву Раства Багародзіцы. Быў разбураны франтод, y цэятры гал. фасада пабудавада чацверыковая вежа-званіца, дад гал. аб’ёмам узведзены вял. купал на светлавым барабаде. Сцены на 2 узроўлях прарэзаны вял. акондымі праёмамі з лаўцыркульлым завяршэнлем. Да гал. ўвахода вядзе мураваная лесвіца з тэрасай. Інтэр’ер зальды, сцелы ўпрыгожаны лілястрамі карыдфскага ордэра. Дэкар. афармленне інтэр’ера де захавалася. 3 1989 касцёл на рэстаўрацыі. ЗАСЛАЎСКІЯ, Жаслаўскія, Яўнуцьевічы, княжацкі род y ВКЛ. Паходзілі ад вял. кн. ВКЛ Яўнута, які ў 1345 быў скінуты братамі Аль-
Заслаўскі фарны касцёл.
С у ч а с н ы в ы гл я д .
548
ЗАСЛАЎСКІЯ
I в a н a в і ч (каля 1465— 1530), намеснік мінскі з 1499. Ф ё д а р Іванав і ч (каля 1470— 1539?), намеснік віцебскі ў 1492, бранскі ў 1494— 99, арш ан сй і аболецй з 1501. Адзіны з братоў валодаў Заслаўем. В.Л.Насевіч. з а с л Аў с ы я к у р г Ан н ы я М 0 Г ІЛ Ь Н ІК І, група археал. помнікаў на тэр. і ў ваколіцах г. Заслаўе Мінскага р-на. Захаваліся рэшткі 8 могільнікаў. Даследаваны 142 курганы (большасць 2-й пал. 10 — 1-й пал. 11 ст.), належаць пераважна крывічам, таксама дрыгавічам. невял колькасць інш. усх.-слав. плямёнам, фіна-уграм і балтам. Пахавальны абрад — трупапалажэнне на гарызонце, зрэдку ў падкурганных ямах і насыпе, y 5 курганах — трупаспаленне. Пахавальны інвентар — зброя (коп’і, суліцы, сякеры, булава), упрыгожанні (скроневыя кольцы, шыйныя грыўні, каралі, бранзалеты), рэчы хатняга ўжытку (кераміка, нажы, грабяні і інш.), манеты.
К.С.Заслонаў.
3ACJIÔHA с т р а т э г і ч н а я , аператыўнае аб’яднанне вайск. атрадаў Сав. Расіі ў 1918. Уведзена Вышэйшым ваен. саветам y сак. 1918 для абароны дэмаркацыйнай лініі, устаноўленай паводле Брэсцкага міру 1918 (ад Фінскага зал. да Курска). Падзялялася на ўчасткі атрадаў. Атрады, што займалі лінію на тэр. Беларусі, уваходзілі ў Заходні ўчастак атрадаў заслоны. У канцы 1918 — пач. 1919 участкі атрадаў сталі базай для ўтварэння армій і франтоў. ЗАСЛ0НАЎ Канстанцін Сяргеевіч (партыз. мянушка Дзядзька К о с ц я ; 7.1.1910, г. Асташкаў Цвярской вобл., Расія — 14.11.1942), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў парт. падполля і партыз. руху ў Віцебскай вобл. ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў прафес.-тэхн. школу ў Вял. Луках (1930). 3 1939 нач. паравознага дэпо ст. Орша. У вер. 1941 y MacKBe сфарміраваў з чыгуначнікаў партыз. атрад, y кастр. перайшоў з ім лінію фронту, уладкаваўся на працу ў Аршанскае дэпо. Стварыў і ўзначаліў некалькі дыверс. груп, якія разам з падп. групамі Аршанскага патрыятычнага’ падполля паралізавалі работу чыг. вузла. 3 лют. 1942 камандзір партыз. атрада, з ліп. 1942 — брыгады. Арганізоўваў дыверсіі на чыіунцы, узначальваў баявыя дзеянні супраць ворага на тэр. Аршанскага, Багушэўскага, Лёзненскага, Сенненска-
га і інш. раёнаў. Загінуў y час Купавацкага бою 1942. У Оршы створаны M eMap. музей 3., y Оршы, Сянно і на месцы гібелі 3. пастаўлены помнікі. ЗАСЛ0НАЎ Раман Леанідавіч (н. 27.8.1962, Мінск), бел. жывапісец. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1985). Творчасці ўласцівы выразная індывідуальнасць маст. почырку, разнапланавасць кірункаў, метафарычнасць, багацце і згарманізаванасць графічных, фармальных і каларыстычных эксперыментаў. Сярод работ: «Лясная глуш» (1980), «Плывуць аблокі» (1984), «Вялікія паляўнічыя», «Жанчыны павольна рухаюцца па цёмным лесе» (абедзве 1990), «Вяртанне з кірмашу», «Чырвоная сукенка» (абедзве 1993), «Настальгія», «Летуценні» (абедзве 1996), «Пасьянс» (1997, 1-я прэмія міжнар. Асенняга салона ў Парыжы). ЗАСЛ0НАЎКА, вёска ў Аршанскім р-не Віцебскай вобл., на р. Адроў. Цэнтр Забалацкага с /с і саўгаса. За 9 км на 3 ад горада і чыг. ст. Орша, 89 км ад Відебска. 780 ж., 225 двароў (1997). Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. ЗАСЛЎЖАНЫ АРТЬІСТ РЭ СП Ў БЛ ІК І БЕЛАРЎСЬ, ганаровае званне, якое прысвойваецца высокапрафес. артыстам, рэжысёрам, балетмайстрам, дырыжорам, хормайстрам, муз. выканаўдам, што працуюць y сферы мастацгва 10 і болыл гадоў, артыстам балета з улікам спецыфікі іх жанру, якія працуюць 5 і болыы гадоў і стварылі высокамаст. вобразы, спекгаклі, кінафільмы, тэлеспектаклі, тэлефільмы, канцэртныя, эстр., цыркавыя праграмы, муз., тэлевізійныя і радыётворы, што атрымалі грамадскае прызнанне. Званне засл. арт. Беларускай ССР устаноўлена 16.4.1928 і прысвойвалася С Н К БССР, з 1938 — Прэзідыумам Вярх. Савета БССР; зван-
Р.Заслонаў. Л е т у ц е н н і. 1996.
не засл. арт. Рэсгтублікі Беларусь з 1991 прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь, з 1995 згодна з законам ад 13.4.1995 прысвойваецца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. Заслужаныя артысты Рэспублікі Беларусь 1928. Е.А. Міровіч. 1931. У.М.Крыловіч. 1933. У.У.Кумельскі, У.І.Уладамірскі (М алейка). 1934. Л.МЛітвінаў. 1935. А А Згіроўскі, А.К.Ільінскі, АМ .Кальцаты, Р.М.Свярдлова, A. М .Файнцымер. 1936. Л .П А лександроўская, У.ІДзядзю шка. 1938. Л.Ф.Аляксеева, Дз.А.Арлоў, Ю .САрончык, С.С.Бірыла, АЛ.Бяссмертны, З.А.Васільева, В.У.Галіна, Г.П.Глебаў, М .ІДзянісаў, І.Ф.Ждановіч, М.П.Звездачотаў, М А .Зораў (Ш токлянд), Р.М .Кашэльнікава, П.С.Малчанаў, Р.В.Млодак, І.АМурамцаў, А.В.Нікалаева, Б.В.Платонаў, Е.Г.Рахленка, Л.І.Ржэцкая, М.Б.Сокал, Ц.М.Сяргейчык, А Я.Трэпель. 1939. І.М.Балоцін, Г.Ю.Грыгоніс. 1940. М.ЯАблаў, Г.БАбуховіч, А.Н.Амітон, А Д зА рсенка, А.В.Астахаў, АВ.Багатыроў, А.А.Бельскі, М А.Бергер, Р.П.Блюмберг, С.Ф.Бьмкоў, М.С.Бялінская, В.Я.Галаўчынер, К.Я.Галяйзоўскі, С.ЗДрукер, П.І.Засецкі, П.С.Златагораў, П.І.Іваноў, B. В.Каліноўскі, А.К.Клумаў, М.Я.Крошнер, В.П Л апін, І.ІЛ ю бан, В.М.Малькова, К.Э.Міронава, М.М.Моін, І.А.Мусін, С.У.Палонскі, В.М.Пола, C. У .С кальсй, І.Б.Ш аціла, А Р.Ш элег. 1942. А.Ф.Усачоў. 1943. К.М.Саннікаў. 1944. М.ЕАладаў, І.І.Жыновіч, Б.К.Кудраўцаў, Л А М аркевіч, М А М ідкевіч, П.В.Нікалдраў, А.П.Радзялоўская, Я.С.Рамановіч, Э.І.Роэнер, С.М.Станюта, А.М.Трус, В.І.Чэмберг, А.Л.Шапс, У.М.Шахрай. 1945. С.В.Дрэчьш, Б.АП акроўскі. 1946. Э.П.Ш апко, Л.П.Ш ынко, Б.З.Янпольскі. 1947. А Ф .К істаў. 1949. В.Ф.Валчанецкая,
ГА.Волкаў, М.Дз.Ворвулеў, Я.К.Глебаўская, М А .К авязін, Т.Г.Караваева, Г.В.Качаткова, Я.М .Палосін, В.В.Пацехін, П А.П екур, І.П.Сайкоў, М.М .Сярдобаў, С.Л.Талкачоў. 1951. Н.І.Гусельнікава, М А.Зю ванаў. 1952. АЛЛагоўская, Ф.І.Ш макаў. 1953. АА.Бараноўскі, Л.С.Драздова, ЯА.Карнавухаў, А М .Савіна, З.Ф.Стома. 1954. Р.ВАсіпенка, З.І.Браварская, Л.Ф.Бражнік, У.М.Глазаў, Я.М.Глінскіх, П.Ф.Дзянісаў, З.І.Канапелька, П.С.Крук, B. І.Крыкава, К.К.Кудрашова, М .АЛазараў, І.К Л акш танава, КА.М улер, Т.М.Ніжнікава, Г.К.Някрасаў, Л.М.Ражанава, В.Ф.Сербін, Т.І.Ш ымко. 1955. М.П.Абрамаў, У.УАлоўнікаў, Т .Н А ляксеева, В.АБелы, А.І.Білібін, В.М.Браянкоў, С.С.Бульчык, К.І.Бянеўскі, Л.У.Голуб, Н .СДавыдзенка, А.М.Даніловіч, Т.П.Заранок, В.С.Захарава, C. П.Іванова, Т.Ф.Канавалава, В.А. Краўцоў, М.І.Куэьменка, Б.П.Макараў, АМ .М аралёў, П А .М аркін, Г.Р.Мартынаў, Л.П.Мацісава, Я.Ц.Мілаеў, В.П.Міронаў, Н.Ф.Младзінская, С.М. Навіцкі, Т.М.Пастуніна, І.АРажба, Ю .І.Сляпнёў, Ю.М.Стальмакоў, М.П.Тэадаровіч, Б.В.Уксусаў, М.І.Цурбакоў, Г.І.Цэпава, А.І.Ш ах-Парон, А Б.Ш капскі, Х.І.Ш мелькін, М.Р.Ш уманскі, В.Дз.Шутаў, М.К.Шэхаў, М.М.Яроменка. 1956. М.Я.Астанкава, Г.П.Глінаецкі, М.У.Кавязіна. 1957. А П А сторы на, Л.І.Галушкіна, Я.М.Кімберг, І.С.Папоў. 1959. ААА страмецкі, Ю.С.Гальперына, А.М.Генералаў, В.І.Глушакоў, В.П.Дуброўскі, В.Р.Кабатнікава, А.І.Клімава, I АМ атусевіч, А П.Раеўскі, М Л .С півак, М Л .Ф едароўскі, В.І.Юневіч, С.І.Яворскі. 1961. А СА ркадзьеў, С.П А сновіч, Л А Г ам у ліна- Цурбакова, У .М .Г овар- Бандарэнка, В.К.Давыдаў, С.Ц.Давыдаў, А А К арзянкова, Б.З.Карпілава (Разенблат), П.М .Кірыльчанка, Г.СЛаўроў, А П .М айзлер, Г.К.Макарава, У.Я.Мартынаў, І.М.Савельева, Т.М.Скаруга, Т.В.Трушына, Ю.І.Уласаў, М .М .Ш ышкін, Л.С.Ядзіткіна-Весніна. 1962. Б.В.Нікольскі, Г.К.Панкрат. 1963. І.САбраміс, М.У.Адамейка, З.І.Бабій, АМ .Вязаў, Л.Д.Гарэлік, Р.В.Дзідзенка, А Г.К аменская, А.С.Каменскі, А К Л о гінаў, А С.Н аважылаў, АМ .Самараў, Г.Д.Светашаў, Ю.У.Сідараў, В.П.Тарасаў, Н .АТкачэнка, С.Ф.Хацкевіч, B. М.Чарнабаеў, М .І.Ш ошчыц, Р.І.Янкоўскі, С.І.Яўдошанка. 1964. Л.Р.Ганестава, ВДз.Ганчарэнка, В.Ф .Грачынсй, ІДзДзідзічэнка, П.ВДружына, Р.Е.Красоўская, Н.С.Нікеева, Н.Б.Парошына, Н.А.Ражнова, А.М.Саўчанка, Ю.П.Ужанцаў, Р.Я.Яўраеў. 1965. Л.Я.Стасевіч. 1966. В.ВАнтонава, М .ААпанасенка, Г.ВАўдзеенка, К.М.Верамейчык, П.П. Дубашынскі, В.В.Катаеў, АА.Ляляўскі, М.І.Маліноўскі, З.І.М алчанава, Г.П. Маркіна, М.П.Маркоўская, В.В.Марозава, Т.В.Міянсарава, Б.М .Пянчук, Л.І. Сторажава, ІА .Ц ю рын, С.П.Ю ркевіч, C. С.Яскевіч. 1967. С.ІАляксандраў, ВАБурковіч, ВЛ.Вуячыч, В.Ф.Гур’еў, М.Г.Захарэвіч, Дз.І.Зубрыч, Дз.І.Івано-
ва, У.А.Калашнікаў, Н А К ар н еева, Г.Я. Клачко, Б.М.Левін, В.С.Окалаў, М.У. Пятрова, І.І.Раеўскі, А А Р ач оў, АА.Рудакоў, Б.Г.Скабло, У.І.Слаўкоў, М.А. Табашнікаў (Зорын), Г.Б.Токараў, П.П.Філіпаў, Р.С.Філіпаў, Н .Р.Ф ядзяева, Л.Я.Цімафеева, Л.С.Чахоўскі, Л.І.Юзафовіч, АА.Яфрэменка. 1968. ГА А рлова, А І.Біры чэўскі, В.В.Воінкаў, Г.М.Гарбук, Л.М.Давідовіч, С.П.Данілюк, Ф.М .Іваноў, У.М .Кавальчук, В Л.Кірычэнка, У.А.Куляшоў, Р.Ф.М аленчанка, БА .М асумян, М.П. Пало, А.В.Рынковіч, Ю.В.Смірноў, Л.П.Сцяфанава, ГЛ.Храмушын, А.А. Цароў, П.Р.Чабаненка, В.Р.Шаўкалюк, Т.Р.Ш ашкіна, ІЛ .Э йдэльман (Курган), A. М.Яўдошанка. 1969. Б.В.Барысёнак, B. ЦЛебедзеў, У.П.Уласаў. 1970. П.В.Кармунін, Т.А.К.окштыс, І.П Л ак штанаў, ЭЛ.М іцуль, Я.М.Паўловіч, Г.П.Рыжкова, Г.С.Талкачова, Б.У.Уладамірскі, Я.П.Яравой. 1971. Л.Г.Бржазоўская, В.Ф.Бруй-Ш уляк, Г.У.Пятровіч, В.Г.Прышчапёнак, В.У.Саркісьян, АА.Сухін, Ю .АТраян. 1972. ЮА.Агееў, Т.І.Апіёк, Г.САўсяннікаў, Г.С.Дубаў, М.П.Красоўскі, АЛ.М ілаванаў, К.Ф. Старыкава, І.С.Ш ыкунова. 1973. В.С.Белахвосцік, З.А.Бандарэнка, Н.В. Гайда, У.Г.Мулявін, Б.І.Райскі, Л.Р.Румянцава, А.С.Самарадаў, Ю .Ф.Ступакоў, В.Р.Фаменка, В.П.Шутава. 1974. Л.У.Былінская, Т.Р.Губко (Раеўская), В А К учы нскі. 1975. Н.З.Багуслаўская, Н.Ф.Калаптур, ГА Л ебедзева, П .І.М асдераў, А.Ф.М ельдзйкова, Н.М.Паўлава, A. Р.Рудкоўскі, Г.Ф.Сідзельнікава, Л.А. Смялкоўскі, Т.П.Сцяпанава, Л.М .Федчанка, ТА.Ш афранава, Н.М.Ясева. 1976. С А А круж ная, С.І.Гулевіч, B. Ф.Гусеў, Я.І.Дашкоў, У.У.Кудрэвіч,
ЗАСЛУЖАНЫ____________ 549
скі, У.С.Экнадыёсаў. 1984. М .Н.Баркоўскі, Н.І.Казлова, В.Ф.Карэлікава, T . Р.Мархель, В.Ц.Петрачкова, Т.М.Яршова. 1985. І.УАлоўнікаў, В.В.Казак (Пархоменка), ЛЛ.Кудзеля, В.М.Сарока. 1986. Л.І.Трушко, АЛ.Ярмсшенка. 1987. МА.Гулегіна, Г.І.Забара, B A . Купрыяненка, С Л Л ясу н , Ф.М .Севасцьянаў, С.П.Сяргеенка, М.Р.Ш тэйн. 1988. В.М.Бандарэнка, Р.Я.Белацаркоўскі, ЕАДушкевіч, М.І'.Емяльянаў, Г.В.Казлоў, І.АКідуль, Б.І.К ір’янаў, В.М.Крыловіч, А АЛуцэнка-Гайдуліс, Р.І.Харык, У.І.Шэлестаў. 1989. З.П.Зубкова, ЯА.Кавалёва, М .ЯЛіпчык, ПА.Навасад, А С.П адабед, АА.Рамаш кевіч, Ю А.Раўкуць, С.І.Суседчык, У.П.Ткачэнка, Ю .М.Чарнецкі. 1990. ГА.Белавусава, Ф.С.Варанецкі, Ю.М. Васілеўскі, Л.В.Гарбунова, АЛ.Гарэлік, Н А Д ады ш кіліяні, В .СД айнэка, М .А Жылкж, Г.АКарант, АА.Карзянкоў, Н.Я.Кастэнка, Ю .Ф.Корсак, Л.К. Лаўрыновіч, І.А П еня, Т.С.Пячынская, П.В.Рыдзігер, С А С алодкая, У.І.Салодкі, Ю А.Сарычаў, Л.С.Талкачова, Т.Р.Ш аметавец, В.П.Ш чарыца. 1991. H. Я.Аляксандрава, МА.Багданаў, Б.В. Баеў, М .І.Берсан, Н.Р.Васільева-Качаткова, Л.М.Веяўнік, В.І.Кавалерава, Г.Р.Маляўскі, А.І.М арцынюк, Я.К.Паплаўская, В.В.Смірноў, І.М.Тамашэвіч, А Р.Ціхановіч, В.П.Ціхевіч, А.С.Цялькова, М .М .Чырык. 1992. Н .Н.Бранковіч, У.І.Вепрык, Г.І.Гарбук (Яроменка), Ю.М.Гільдзюк, М.І.Гулінская, М.І.Засімовіч, Р.В.Ігаадьеў, А.М.Казакоў, СА.Каш талапава, У.П.Перлін, М.М. Скорыкаў, Г.А.Трушко, УЛ.Хмурыч, З.В.Курдзянок, К.І.Перапяліца, Л.І.ПіI. М.Ш уміліна, В.Р.Шытаў, Ч.І.Ю шкесарава, В.А.Смачнеў, Б.І.Сяўко, віч. 1994. Н.Х.Галеева, НА.Губская, Л.М.Усанава, М .П.Цішачкін. 1977. A A . Бялоў, А А Д зедзік, Л .С Д зяменцье- В.М.Захараў, І.В Л апцінскі, У.М.Правалінскі, Н А.Руднева, У.П.Тарашкевіч, ва, Н.В.Караткевіч, В.З.Краўчанка, 1995. Э.М.Гарачы, A B . Кузняцоў, УА.М ішчанчук, В.М.Фі- К.Ю .Фурман. Л.П.Івашкоў, Ю.В.Паўлішын, А Б.Ц івулатаў. 1978. Ф.Я.Балабайка, В.І.Гаявая, ноў. 1996. А .ІЛ абанок, Г.В.Шкуратаў. Л.К.Каспорская. 1979. Л Л.Барткевіч, З.В.Белахвосцік, ЛА.Волкава, A. А.Варанецкі, У.П.Грамовіч, Ф.Ф.Гу- 1997. Л.М.Горцава, А А.Ж ук, А М .Ісаеў, левіч, А С Д зям еш ка, М А.Зданевіч, В.С.Манаеў, Я.П.Навуменка, Л.У.НіУ.І.Іваноўскі, А.Я.Кашапараў, У.Л.Мікольскі, Г.І.Паўлянок, Н.М.Раманская, севіч, С.І.Пясцехін, М.У.Пятроў, У.М .Ткачэнка, ЛА.Улашчанка, А.У. Л.М.Сінельнікава, Л.Б.Тышко, Я.П. Фёдараў, Н Д.Чараднічэнка, В.І.ЧэпеШыпіла. 1980. У.У.Будкевіч, В.В.Всшлеў. 1998. С.ЯА нціш ын, С.У.Курыленкаў, М.Ф.Галкоўскі, Ю.В.Гершовіч, ка, Л.М.Некрашэвіч. Я.П.Гладкоў, А П Д зян ісаў, ЯА.Еўдакімаў, М.М .Зінкевіч, У.У.Іваноў, ЗАС'ІЎЖАНЫ АРХІТДКТАР РЭСПЎБД з.К азанцаў, У.Ц.Камкоў, А.Ф.Кашкер, ІА.Краснадубскі, А Дз.Курмакін, БЛІКІ БЕЛАРЎСЬ. ганаровае званне, Ю .ВЛазоўскі, АС.П адгайскі, А.К.Паякое прысвойваецца высокапрафес. армазан, У.М.Рагаўцоў, Дз.В.Рудзько, хітэктарам, якія працуюць y галіне архіЮ.У.Труханаў, В.В.Фралоў, Ю .І.Ш этэкгуры 15 і больш гадоў, асабліва выфер. 1981. Б.С.Чудакоў. 1982. З.ВАсмазначыліся ў развіцці бел. архітэктуры, лоўская, У.В.Гасцюхін, М.АДружына, выявілі выдатную творчую дзейнасць y B. М.Клебановіч, К .ІЛ осеў, В.М.Мазур, галіне горадабудаўніцтва, y стварэнні Л.П.Максімава, Я.Ф.Пятроў, Л.І.Рабуграмадз., прамысл., сельскіх арх. комшка, В.П.Раінчык, В.І.Скорабагатаў, плексаў, будынкаў і збудаванняў, што А Л.Ткачонак, Г.С.Халшчанкова (Радзьатрымалі ўсенароднае прызнанне, y ко), А А Ш п ян ёў , У.М.Яркоў, У.М.Ясрэстаўрацыі помнікаў архігэктуры. Ускевіч. 1983. Г.ВАсмалоўская, Ю.Г.Бастаноўлена законам ад 13.4.1995, прытрыкаў, А.М.Кашгалапаў, Л.Я.Колас, свойваецца Прэзідэнтам Рэспублікі БеБ.У.Нічкоў, М.І.Сеўрукоў, А А.Смалянларусь. 3 14.6.1968 існавала званне засл.
550
ЗАСЛУЖАНЫ
Булах, М.Л.Вараб’ёў, І.П.Ведзмедзь, А П.Воінаў, М.С.Галуза, Г.М.Глезер, І.І.Грыгаровіч, Л .АЖ ук, І.М.Жыжаль, У.В.Казюля, А.Н.Каралёў, УА.Кароль, архітэкгар Беларускай ССР, якое прыМ.В.Кашчэеў, Н .ІЛ ісавец, К А.М агісвойвалася Прээідыумам Вярх. Савета леўскі, А.С.Мазейка, В А М ароз, У.Г. БССР. Міхайлаў, А.Ф.Мураўскі, Л.С.Паперна, Заслужаныя архітэктары Рэспублікі БеГ.П.Паўлоўскі, В.Л.Пятнідкі, І.М.Рабларусь 1969. В.М.Аладаў, М.І.Бакланаў, С.Б. цаў, Р.І.Рубанаў, М .АСвірскі, М.П.Семянцоў, Г.І.Страіцелеў, В.АТалмачоў, Баткоўскі, Г.М.Бенядзіктаў, В.І.Гусеў, B. Б.Ладыгіна, М.Н.Ліўшыц, Г.АПарса- С.М.Траногін, ВЛ.Трэйда, В.М.Фамін, М .АХомчанка, В.Я.Цвяркун, П.П.Ціданаў, Ю.В.Шпіт. 1970. А.Ю.Данілава, машэнка, К.П.Цюцюноў, М.В.Ш чэпП.С.Р^ДЗІк. 1971. З.М.Леўчанка. 1973. кін, І.АЮ ркоў. 1963. А ВА нцімонаў, І.І.Боўт, С.С.Мусінскі, Л.М.Пагарэлаў, М .ЦАрхіпец, Л.М.Ашмян, В.С.Бабкоў, Г.В.Сысоеў. 1974. Н.А.Э.Шпігельман. Ф.Ц.Бажок, А У.Байцова, І.С.Бахір, 1976. ГА.Бяганская, Ю .П.Грыгор’еў, Я.Е.Гайко, Я.П.Гоцін, А.П.Гушча, Л.М.Тамкоў, А Ф .Ткачук. 1978. В.М. К.УДжыгера, Г.Я.Жолудзеў, В.П.Зенін, Волчак. 1979. Ю.М.Градаў, У.Э.СакаА С .К рэмень, А.В.Круль, М.С.Кускоў, лоўскі, В.П.Ш ыльнікоўская. 1980. В.І. B. С Л евін, М.Ф.Майдановіч, Л.П.М ацАнікін, ЯЛ.Заслаўскі, А.П.Калніньш. кевіч, М.М .М ашкін, У.М.Мудры, 1982. Я Л Л іневіч. 1983. В.М.Малышаў. C. І.Мядзведскі, В.Ф.Наймушын, П.М. 1984. Б.М Л арчанка. 1985. В.Н.ЕмяльяНовікаў, Я.Ф.Паўленка, А Ш . Плоткін, наў, Я.К.Казлоў, Л.В.Маскалевіч, Ю.Ф. Я А Р аговін , М .З.Санкін, Г.І.Татурын, Патапаў, РА Ш ы л ай . 1988. Я .К Д зятАБ.Уласевіч, К.Дз.Цвярдоў, І.М .Чарлаў, У.М.Еўдакімаў, Л.М.Левін. 1989. М.Дз.ГалуC. І.Пеўны. 1990. АА.Беразоўскі, І.М. ненка. 1964. ІА.Віленскі, бенкаў, М.В.Кавалёў, І.І.Корсакаў, Мазнічка. 1991. В.С.Бялянкін, А А.ВоіВ.С.Крывіцкі, Р.І.Мілановіч, А.В.Пруднаў, Э.М.Гальдштэйн, А.У.Жалдакоў, нікаў, У.М.Рубанік, В.Ф.Хлімянцоў, Э.П Л евіна, С.Б.Неўмывакін, Н .М .Н яЛ.С.Храмцоў. 1965. А Б.Бандарэнка, дзелька, М.М.Пірагоў, АА.Сабалеўскі. П.І.Бязручкін, А К.Ворса, І.М.Вятрук, 1997. ІЛ.Некрашэвіч. 1998. У.Р.ІсачанІ.Ц.Гапеенка, М.Я.Глушанкоў, М.К. ка. Дзямешка, Ф.І.Дудараў, У.М.Жур, ЗАСЛУЖАНЫ БУДАЎНІК РЭСАІ.Кавалеўскі, М.У.Конік, Ф.Я.Крот, Ц.М.Кушнераў, В.СЛарьш , Р.І.ЛебеІІЎЬЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, ганаровае звандзеў, У.ЯЛіцкевіч, П.СЛукаш ук, А Дз. не, якое прысвойваецца высокапрафес. Майсяевіч, М.Я.Мананкоў, Б.М. Мараработнікам будаўніцтва і будаўнічай інгоўскі, В.Г.Маршалаў, М.С.Медзвядзендустрыі, якія працуюць y будаўнічых, ка, Г.К.Мітраховіч, Дз.Ф.Міхайленка, н.-д., праектных, праектна-пошукавых, П.М.Наваржэўскі, П.Ф.Пацей, А.А. мантажных і інш. арг-цыях 15 і больш Пількевіч, С.М.Раўкоў, Я.Ф.Савіцкі, гадоў, за заслугі ў вытворчай дзейнасці, І.С.Салей, С.І.Серафімовіч, І.Х.Сімараспрацоўцы і ўкараненні прагрэсіўных ноўскі, М.В.Скрабкоў, Л.С.Собаль, праектаў і тэхналогій, перадавога вопыАП.Старавойтаў, І.І.Сямак, К.М .Танту арганізацыі, механізацыі і аўтаматыдзітнікаў, М.Г.Ушкевіч, П.І.Чарнавусаў, зацыі працы, дасягненне высокай эфекВ.П.Чарнышоў, М.І.Ш алдыга, БА тыўнасці вытворчасці і якасці буд.-манШаршнёў, Г.П.Шмігельскі, М .І.Ш ытажных работ. Уведзена законам ад мель, І.П.Янкоўскі, М.П.Ярашэвіч. 13.4.1995, прысвойваецца Прэзідэнтам 1966. В.ЕАлексяюк, К.АБародзіч, Рэспублікі Беларусь. 3 1960 існавала гаІ.М .Бірыла, К.І.Вагін, Л.Я.Васілеўскі, наровае званне заслужаны будаўнік БеГА.Вялічка, А.М.Гершаў, Г.С.Дашын, ларускай ССР, якое прысвойвалася В.Р.Жылін, А С .Зуб, С.Ф.Кажамякін, Прэзідыумам Вярх. Савета БССР. М.П.Кажан, П.І.Клімук, І.К Л азарэнка, Заслужаныя будаўнікі Рэспублікі БелаА К Л ісоўскі, К.С.Мілашэўскі, А.Ф.Мірусь траховіч, Д.П.Надгачаеў, Р.Я.Паламар1960. У.ЦАтрошчанка, Е.С.Галаўнсва, чук, Л .В.П ары йсй, Я.П.Ракомса, С А С.АГрыгор’еў, В .Ф Д зем ’янюк, А А. Сапун, П.Ф.Філіпаў, У.АХадорык, Дзігілевіч, 1-А.Доўнар, АА.Ж алняровіч, Ф.І.Цімафееў, С.Я.Дярохін, Л.К.ЦяцеР.С.Забалееў-Ізотаў, Я.Ф.Казлоўская, рын, А.С.Чмыр, І.М.Ш араеў, І.К.Ю рЗА.Караткевіч, І.К.Колычаў, А С Л ап у коў. 1967. І.С.Вараб’ёў, М.П.Варэнцаў, ноў, М .Х Ломскі, У.П.Маскалёў, Я.І.Дрозд, А.А.Кавалевіч, М.М.КавалеВ.І.Свецікаў, ВА.Слепухоў, П.М .Сцяблюк, Ц.К.Фандо, Я.Ф.Філічонак, П.Г. віч, ЕА.Каўгарэна, Ц.І.Кузьмін, Фядоденка, І.Э.Шаблоўскі, В.Ш .Ш айхА Д з.Л айда, М .В Л еаненка, Ф .Ф Л еанолісманаў, С.І.Ярашэвіч. 1961. А В А с віч, С.І.Шульга. 1968. П.РАўсянікаў, троўскі, У.М.Вараксін, В.К.Гаравой, М .І.Бадзько, Г.С.Бандарэнка, К.В.ВаА.М.Громаў, М.К.Гуд, І.КДуброўскі, роніна, А К .В асілеўсй, Л.Г.Гаўрылаў, Г.У.Заборскі, А.Ц.Маграшоў, В.Дз.МаР.Я.Герцовіч, В.П.Глявіцкі, АА.Грабенкавец, Т.М.Макараў, Л А.Н овікава, нікаў, М А.Грыгарук, П.РДадонаў, ІА.Падцубіцкі, М.І.Паўлаў, М.М.СівуМ .ГДзівакоў, А.Я.Каржуеў, М .К.Кесель, Ф.В.Магіленка, К.Я.Масько, хін, М.П.Тарасенка, І.Дз. Шлапакоў. М .І.М ацэль, М.М .Мядзведскі, І.Б.Па1962. РА А бразцова, А.С. Абухоўскі, лінскі, М.І.Пісарчык, С.Ф.Пятроў, Я.ІАнісімаў, Ф .Ф А рцёменка, С.С. ВДз.Сабалеўскі, І.М .Сак, А.З.Сацікаў, Атаеў, П Л .Бабак, А.Г.Базаеў, С.С.БатуА І.Хамянкоў, К.С Цывінскі, Ф.М .Ш арын, М.Н.Богуш, КА.Бондараў, Л.С.
кай, Ф .І.Ш часны, Ф.І.Юшкевіч, В.Н.Ярковіч. 1969. ДзД.Атрашкевіч, Ю.К.Гарашчук, Г.М.Губчык, М.М.Ёпіфанаў, М.І.Касценіч, С.Ц.Кіршьчук, М.І.Кудзелін, А.В.Кулікоўскі, Б.С.Курлена, І.В.Кушнераў, Ф.С.Маскоў, B. М.Няхаеў, П.Р.Паўлоўскі, А.М.Печкуроў, Дз.Дз.Прашчаеў, У.М.Рыжыкаў, C. П.Самуха, М.П.Сінцова, М.М.Унукоўскі, І.І.Ціханаў, АА.Чыжык, С.М.Ш ахно, К.С.Якімовіч. 1970. П .Н А нтоненка, М.І.Бандзюк, С.С.Бычкоўскі, І.І.Валадашчык, А.Ф.Гаўрысёў, М.І.Герасімчук, Д.Ц.Гузман, Ю.Р.Іваноў, С.М.Ізотаў, І.П.Кавалёў, С.В.Казакоў, Л.В.Казлоў, В.І.Кандраценка, М Л .К аралю к, Р.В.Куляеў, Л.І.Кунічкіна, М .РЛ укаш энка, Р.І.Ляшэнка, К.П.М алькевіч, С.І.Маршчэнка, М.М. Маталыцкі, М .Ф .М ацкж, АЛ.Наканечны, РЛ .П абядзінскі, У.В.Пакацілаў, В.І.Пацюк, П.Я.Пісарчык, М.А.Пісарык, Ф.П.Пыжык, А.А.Раманоўскі, А А Рам аш эўскі, Д.Я.Родаў, М.Ц.Свінко, Р.С.Сілівончык, М.В.Сярмяжка, А А Л арасаў, А.А.Фурсевіч, Л.У.Чарапко, М А .Ш лойда, М.С.Шумакоў. 1971. І.АБагданаў, Р.І.Бандарэнка, М.АБаранаў, Л.В.Голубева, А К .Іваноў, Ф.І.Кажарскі, І.І.Казлоўскі, С.І.Казлюк, Б.М .Кіціс, Р.Дз.Купрыенка, Ф А Л апуноў, М А Л ітоўчанка, В.І.Луцык, М .Н.Маліноўскі, А Н .М інаеў, У.У.Мінкевіч,К.К.Петрушкевіч, М.І.Пунько, Г.М.Рагачова, І.В.Сабалеўскі, П.М.Сідараў, А І.С ініцы н, М.К.Смоліч, А Л.Трубяцкой, АА.Трухан, МА.Федарчук, А.І.Цыганок, М.І.Яскевіч. 1972. Ф.ААндросік, М.Д.Бараболкін, П Л.Бароўскі,В.І.Барысенка, БА Б разінскі, Я.І.Грыняк, М.М.Грышкавец, А.С.Карамышаў, В.С.Карэўка, А К.Клявін, В.І.Кувашоў, У.І.Курашоў, П .ІЛаўрэнка, У А М алаш эвіч, У.Ф.Маціеўсй, Л.У.Парахонька, І.М .Пацярайчанка, УД.Рабянок, ВА.Руды, АЯ.Ф амін, В.М.Чаркін, С.В.Шапавалаў, Р.Ф.Шукаў, Я.С.Ю шкоўская, СА.Язэпчык. 1973. А.С.Арцюх, В.В.Дзеўнер, А П .Забела, А.С.Закоршмены, П.П.Красько, М.В.Крутаў, Г.Н.Кудрашоў, С.С.М акавецкі, Г.П.Навасельскі, В.П.Русак, М.М.Рыгачэвіч, М А .Сілін, П.М .Сябекін, В.А.Хворык, А М .Чыгрэцкі. 1974. Я.В.Барысевіч, М.У.Бегуноў, М .М .Белка, СЛ.Воўк, У.І.Гарлачоў, С.П.Ж алябітка, Т.Ф.Жаркоў, РА.Захараў, Л.С.Зубарава, М.М.Купа, Г .ІЛ іёпа, Л.Р.Міхайлоўсй, М.В.Русецкі, С.П.Саўчук, І.З.Смалякоў, І.М.Удовін, І.Т.Хачатранц, З.П.Ш парчэева. 1975. А П А р дем ’еў, Б.С.Бальцэвіч, М.Ф.Барадулька, І.Ц.Бялоў, К.А.Валенцік, К А .В яранчык, А І.Вярстак, У.Е.Гарбацкі, Г.С. Друкараў, І.М .Еўдамашчанка, Г.П.Карлаў, І.Я.Качанаў, А.М.Крапіўка, Р.Р.Кучук, М .АМ яжэвіч, М.П.Муранаў, П.І.Панамарэнка, У.В.Пішчыкаў, І.С. Рабочы, І.І.Раманееў, І.К.І^бахаў, В.Ц.Саяпін, І.П.Севасцьянаў, Б.А.Халадцоў, А.Ф.Шалудзько, А С.Ш чарбінін, В.АШ ыманскі, А.М.Яўціхіеў. 1976. А.ЕАкатаў, А.М.Аксёнаў, У .Ц Алізарэвіч, П .СА моненка, У А А ндросік,
К.Дз.Багданаў, С.Ц.Баярчук, Н.С.Бельчанка, П.П.Бондараў, А А.Борш ч, П.А.Брэль, Р.С.Бут-Гусаім, М.А.Гарбузаў, В.Ф.Вішнеўскі, І.А.Гапонаў, У.Ц.Гніза, Л.М.Голубева, У.С.Дзятлаў, А.Ц.Драмянкоў, В.В.Дрэнь, С.М.Жалубоўскі, А.С.Зданевіч, МЛ.Зеліхоўскі, У.І.Касоўцаў, А.Т.Касцюкоў, В.Ф.Касько, М.І.Кісялёў, Я.С.Костусеў, А.І.Краўчанка, ІА.М ейлах, Б.М.Мілер, І.М.Наваселецкі, ФА .Н азарчук, М.М. Несцераў, І.Р.Пісарук, УА.Рагачоў, A. У.Сарокін, І.Д.Страліцкі, А.М.Туз, ЯА.Ш ушкевіч, Я.К.Ш эрыкаў. 1977. М.М.Грышчэня, Р.М .Дарашэнка, ÆH. Каўрэй, А А К орзун, М.Ф.Лунін, М.У. Насулька, П Л.П астуш энка, Л.УЛабалевіч, М.К.Тышкевіч, Б.Р.Ханін, М.Р.Чумакоў, У.І.Шылаў. 1978. B. І.Альхоўскі, ІІ.В.Баравікоў, А.В.Богуш, В.М.Куракевіч, А А Л уцы к, Дз.Ф. Махавікоў, Р.Ф.Сялевіч, У.К.Шульга, К.С.Ш улянчык, П.М.Ш ыпаў. 1979. ІА А нтановіч. Э.ВАўчыннікаў, А І.Б арташ, І.М.Бутрымовіч, А А Дунаеў, М.Н.Зельдас, Л .БЛ ю безны, І.ІЛ яўко, М.М.Мартынаў, Я.І.Маўчан, ІА .Салодкі, І.П.Чорствы. 1980. М А А р э ф ’еў, М.К.Балыкін, У.І.Бобр, М.М.Верамеюк, М.С.Гапееў, Дз.І.Гвоздзеў, Я.М. Гопша, АЦ.Доўгі, І.І.Дубовік, ІА К е нік, А.Т.Кічкайла, А.Т.Кобля, В.АКрамар, М.М.Лавянедкі, І.РЛадуцька, К А Л апец , М .М Лапко, Ф.Р.Літвіновіч, ГА.Мадалінскі, В.І.Макараў, Я А .М артыненкаў, Р.М.Махліс, В.В.Пыжык, K. П.Пятрыніч, ф.Ф .Раманчук, Ю А .Сабалеўскі, М.Ц.Салдаткін, А К.С амаросенка, М.П.Сачок, М.П.Свірыдовіч, П.В.Селівонік, Я.Г.Селівончык, А А С ідарук, А.Г.Танаян, Ф.Я.Таўкачоў, В.І. Трубянок, І.У.Філоненка, У.І.Харужы, А М .Ц елеш , З.М.Ш алыга, І.Р.Ш крабнёў. 1981. М .П Аляксю к, У.І.Гаэдзецкі, Л.Ц.Кацько, А І.М алыха, М.М .М алярэвіч, М.Я.Талсташэеў, М.С.Трусевіч, Г.В. Юшкевіч, М.Я.Юшкевіч, М.Я. Ярошкін. 1982. Р.М.Баглай, У.М. Гаўрылаў, І.ІД зяніш чы к, В.І.Жалудко, Л.І.Максімовіч, З.Я.Паланецкі, М.Ф. Сайкоўскі, Г.Т.Сіўцоў, ІА Т арасавец, A B . Тарасевіч, А.Р.Цыбуля, В.М.Ш антаровіч, П.У.Якубчык. 1983. Я.П.Стойка. 1984. М.Д.Белы, А З.Бялевіч, В.М.Веліканаў, А.П.Дзямчук, Д Д Д у к , A C . Емяльянаў, М.М.Кандакоў, М.Я. Краснарадцаў, І.ІЛазараў, Ю А П уплікаў, А.І.Смольскі, М.І.Тарун. 1985. Я.Р.Брычкоўскі, В.І.Бялоў, А.Г.Ваўранюк, В.М.Ветраў, Я.Ф.Вінакураў, Д з.П Дземчанка, В.С.Зданевіч, І.П.Капігула, АА.Каспяровіч, М.І.Папоў, П.П.ІІракІаповіч, Ф.М .Русак, М.С.Такоеў, Я.АТраян, АДз.Фядотаў, А В .Ц адзілка, П.М.Ціханкоў. 1986. У.ВАляшкевіч, Я.С.Бельская, Г.К.Варакса, В.І.Кажураў. 1987. І.З.Башмакоў, В.С. Барысевіч, А.У.Князеў, А.П.Кучэйка, У.М.Лагута, КЛ.П ятроўскі, А І.С аэонаў, П.К.Чыгірык. 1988. У.І.Казлоўскі, ІА.Нялюбін, М.С.Ш амес. 1989. М.М.Дабрыцкі, М.Е.Капытоў, Ю .Б.Колакалаў, Л.І.Рыжкоў, У.С.Тамашук, АТ.Шсгга, І.П.Ш порта, Ю А.Ш эпелеў.
1990. Ю.С.Астравух, ГА.Баранаў, В.П.Баліцкі, Ф.Я.Бойка, М.К.Звонкін, Б.І.Касцюкевіч, В А К улакоўскі, А А Ламакаў, В.І.Міцкевіч, І.І.Свярдлоў, В.А.Смірноў, Г.І.Станчык, В.В.Цімохін, П.М.Ціхановіч, А.Ф.Чуясаў, Л.С.Ш тырыкаў. 1991. М .ЗА ш эйчы к, В.Ф.Залога, В.В.Каржэўскі, Л.І.Мароэ, Л.Ф.Марозаў, А І.М іхалевіч, У.П.Набокаў, B. П.Пятрыніч, А.Ф.Усціновіч, М.Дз. Цюшко. 1993. П .ДзАндрэйкавец, А.П. Гапееў, Л.М .Красуцкі, СА.М азур, А Я . Піскоўскі, К.М .Пячко, ЛЛ.Чайлытка, А Я.Янчэўскі. 1994. А.Дз.Зарубін, Р.Б. Кацынель, С .К Л ем еш , Т.І.Паляшчук, Л.І.Тарашкевіч, Ю.І.Уладзіміраў, У.І. Францкевіч, АВ.Якубёнак. 1995. Я.М.Галубкоў, Л.Б.Ваўчэцкі, А.У.Луцко, A. М.Макараў, У.Ц.Рагель, В.П.Сянцюраў. 1996. І.Я.Галіноўскі, С.У.Кунцэвіч, C. У.Міхалёнак. 1997. І.Р.Гапееў, ВА.Кулеба, РА .Ш пакоўскі, А М .Якаўлеў. ЗАСЛЎЖАНЫ
ВЫНАХ0ДНІК
РЭС-
ПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, ганаровае званне, якое прысвойваецца вынаходнікам — аўтарам укаранёных y вытворчасць вынаходстваў, што ўносяць ісгогны ўклад y тэхн. прагрэс і маюць важнае дзяржаўнае значэнне, a таксама за шматгадовую вынаходніцкую дзейнасць. Уведзена законам ад 13.4.1995, прысвойваецца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. 3 9.10.1959 існавала ганаровае званне заслужаны вынаходнік БССР, якое прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета БССР. Заслужаныя вынаходнікі Рэспублікі Беларусь 1960. Д Л .Калеснікаў, Ю.І.Карнацкі, Р.С.Неруш, Ю.М.Татараў. 1963. М.І. Несцярэнка. 1964. І.П.Агафонаў. 1966. Р.І.Халадзінскі. 1967. Дз.А.Антонаў, У.А.Белы, К.В.Кляменцьеў, А.Я.Розенберг. 1968. Ф.Ц.Лугаўнёў. 1970. В.У. Войцікаў, В.І.Жагіра, У.С.Кахановіч, І.Д.М яніцкі, Л.М.Рэмаў. 1972. Н.М.Гімельфарб. 1975. В.М.Балакла, С .ІД аўгалёў, Б.М.Залуцкі, М А.Якіменка. 1976. В.АСляпцоў. 1977. М .П.Ш атэрнік. 1979. У.С.Балбасаў, І.Г.Зяньковіч, У А Л абуноў, В.М.Кандрацьеў. 1980. І.М.Плехаў, А С .Ш аш нян. 1981. B. ГІ.Далгоў, Э.К.Дзятко, Б.І.Купчынаў, У А С ітаў. 1984. Г.ІАляксееў. 1986. Л.Р.Дубінскі, В.С.Парфіяновіч. 1988. М.І.Багдановіч, М.М.Слюсар, 1І.А.Цакун. 1989. В.К..Дубікоўскі, С.С.Герцовіч, Я.М.Ішуцінаў, ГЛ.Калганаў, УА. Канстанцінаў, А.Дз.Коўтун, А.Б.Краснікаў, Л.Д.Гарасенка, І.І.Шонараў, І.З.Ш пак. 1990. У.П.Байкоў, У.С.Кастамараў, С .Н Л еках, М А .М ялы уй х А.М.Салагуб, Г.І.Сідарэнка, Л.Л.Счыслёнак, В.Я.Шчукін. 1991. А .ГА санДжалалаў, У.КДабрынец, І.М .Ш улыа. 1992. Я.І.Маруковіч, А Дз.М аслакоў. ЗАСЛЎЖАНЫ
ГЕ0ЛАГ-РАЗВЕДЧЫК
БЕЛАРЎСКАЙ ССР, ганаровае званне, прысвойвалася высокакваліфікаваным рабочым, інжынерна-тэхн. работнікам геал., геафіз., гідрагеал., тапографа-геад.
ЗАСЛУЖАНЫ
551
службаў і н.-д. устаноў, якія працавалі па спецыяльнасці не менш за 10 гадоў і мелі вял. заслугі ў галіне геолага-разведачных работ, падрыхтоўкі і выхавання кадраў геолагаў і разведчыкаў нетраў. Устаноўлена Указам Прэзідыума Вярх. Савета БССР 22.7.1968, прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета БССР. Існавала да 1995. Заслужаныя геолагі-разведчыкі БССР 1968. АААўксенцьеў, ВА.Зайцаў, І.І.Зелянцоў, А К.К алаш ы нскі, П А Л е ановіч, У.І.Мельнікаў, ПА.Скалаба, В.Г.Тарбееў. 1969. М.М.Грыпінскі, В.В. Дзіхціеўскі, Б.Ю.Жукоўскі, У А .К аржэўскі, В.РЛебедзеў, Ю.І.Паўлаў, А.П. Сянько, П.І.Хаўратовіч. 1971. М.Ц.Жулега, АА.Клапкоў, ВА.Караблёў, М .А Таргонскі, І.І.Цімашэнка. 1977. А.ПЛаўроў. 1984. А.П.Сарокін. ЗАСЛЎЖАНЫ
ДЗЕЯЧ
КУЛЬТУРЫ
РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, ганаровае званне, якое прысвойваецца высокакваліфікаваным рабогнікам культ.-асв. устаноў, кінафікацыі, радыёвяшчання і тэлебачання, друку, выд-ваў, паліграф. прам-сці і інш., што працуюць y галіне культуры не менш за 15 гадоў, маюць вял. заслугі ў яе развіцці. Устаноўлена законам ад 13.4.1995, прысвойваецца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. 3 2.7.1957 існавала званне засл. дз. культ. Беларускай ССР, якое прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета БССР. У 1971— 95 прысвойвалася званне заслужаны работнік культуры Рэспублікі Беларусь. Заслужаныя дзеячы культуры Рэспублікі Бсларусь 1957. П.М.Касач, Б.І.Любовіч, І.Б.Сіманоўскі, П.І.Шыдлоўскі. 1959. С.П. Астравумаў, У А Ж лукценка, У.Ф.Луцэвіч, М.М.Тышэвіч, М.І.Шчансновіч. 1960. С.М.Грабеншчыкоў, А А Д зяруга, A. П Лукомскі, Ф .Ф .Пятрэнка, П.А.Радоліцкі, В.М.Сакалоў, АА.Слесарэнка, B. М.Смірноў, А К . Шыдлоўскі. 1961. І.Б.Сакольскі. 1962. В.АЗахараў, М.І. Фрыдман. 1963. М.Т.Бяспалаў, Л.П. Валчэцкі, А.М.Валынчык, Н.Б.Ватацы, КДз.Гусеў, Р.Я.Кісялёў, М.Р.Солапаў, А.Я.Фінкельберг, А.С.Чопчыц, М.М. Чысцякоў, Л.І.Ячнеў. 1964. У.Я.Карпаў, А.Ф.Кутай, Л Д зЛ яш эн к а, Ф.М .Міхайлаў, А.С.Плеўскі, Р.П.Раскевіч, А Г.Русак. 1965. Дз.Р.Новікаў, М.М.Салдатаў, М.М.Сімкоўскі. 1966. М.ЯДадзькоў, Ю.А.Залатарэнка, У.І.Кулікоўскі, П.В. Мядзёлка, В.Н.Пазняк, С.П. Школьнікаў. 1967. А.М.Бачыла (Алесь Бачыла), A. У.Броўка, В.М.Варатнікоў, Б.З.Галубоўскі, М А.Ільічоў, А І.К алавдзёнак, К.Ф.Калітоўская, Я.І.Качан, Ф.Я.Кляцкоў, Г.Я.Кутневіч, Л.К.Кухарава, І.В. Ляшчынскі, КЛ.М анучараў, Я.Г.Міско, І.Ф.Міхалюта, І.Р.Новікаў, В.П.Палескі-Станкевіч, В.Х.Партной, Д.Ш .Пінхасік, М.І.Пржыбытка, ВА.Пыжкоў, B.Е.Самуцін, К.В.Сувораў. 1968. У.ЕАніковіч, Г.Б.Асвяцінскі, Л.Я.Бацвіннік, ІА Б ей д зін , Г.В.Будай, М.М.
552
ЗАСЛУЖАНЫ
Мадораў, А.П.Марыкс, М.Ф.Садковіч. 1945. Н .БЛ ойтар, С.П.Нікалаеў. 1946. Л .М Літвінаў (Гурэвіч), Р.Р.Шырма. 1949. Т.К Л апаціна, М .АМ іцкевіч, Г.М. Бяльзацкая, І.Я.Васілеўскі, Б.Я. Вішкароў, К.Г.Высоцкі, В.Ц.Гарбатоўскі, Пятроў, АА.Рыбальчанка, І.М. Ушакоў, ВАДанілевіч, Дз.М.Жураўлёў, М.В.ІсаГ.І.Цітовіч, Л А.Ярмоліна. 1952. коўскі, ЭА.Казачкоў, К А .Калечыц А Б.Скібнеўскі. 1953. В.Ф.Фёдараў. (Буйло), М.Г.Кіракозаў, Л.У.Кісялёва, 1954. Т.М.Каламійцава, Я.В.Кладухін, Я.АКомік, Г.С.Лысоў, Я.С.Мазалькоў, Л.УЛюбімаў, П.В.Масленікаў. 1955. У Л А куліч, Я.Э.Віцінг, А.І.Гінцбург, М.Ц.Маруііікевіч, Ф.М.Нікіфараў, П.С. І.АГітгарц, А.Б.Грыгар’янц, А.Р.Зархі, Пестрак, А А П р ак о ф ’еў, В.Ф.ПраскуД зА Л укас, М.Ф.Маслаў, А.В.Міронскі, раў, С.Э.Сапешка, Н.М.Саўчанка, І А Я.Дз.Нікалаеў, Р.К. Пукст, С.І.СеліхаСерыкаў, В.П.Смоляр, У.В.Таран, наў, У.П.Сухаверхаў, В.К.Цвірка, Г.Г.Удараў, І.М.Фёдараў (Янка Маўр), ВА.Яфімаў. 1956. Б.Ф.Звінагродскі, М.Я.Філімонаў, ЯА.Хелемскі, В.Р.ШаБ.Х.Кабішчар, І.ІЛ ю бан, Л.І.Мазапавалава, І.Р.Ю шанкоў, А.В.Яблонскі, A I. Якімовіч. 1969. А.С.Вялюгін, І.Д. леўская, К.А М улер. 1957. У.УАлоўнікаў, К.К.Казелка, П.П.Падкавыраў, Гурскі. 1970. К.Ц.Кірэенка, У.І.Корбан, М.М.Пігулеўскі. 1959. Г.Б.Шчарбакоў. Ц.В.Крысько (Васіль Вітка), Д.К.М ід1960. П .СА кулёнак, Л.У.Голуб. 1961. кевіч. 1971. М .ІАкшэўскі, І.С А ляксаА Р А п анасен ка, Ю А.Арыкянскі, наў, Т.М.Аляксеева, Т.П.Бастун, В.Ф. П.АДанілаў, ІЛ .Д орскі, В.Ф.Сербін, Вольскі-Зэйдэль, Ф.М.Ганчар, М.В. У.М.Стэльмах. 1963. Л.М Абеліёвіч, Гарбачоў, А Р.Ілью ш энка, І.К.Казлоў, АЛ.Андрэеў, Г.М.Вагнер, А.П.КагаА Т.Каўко, Н.А.Конанава, А У Лісоўскі, дзееў, Дз.Р.Камінскі, К.М.Касмачоў, АФ.М азурава, В.І.Розін, І.П.Тартоўскі, А А П аслядовіч, Ю.У.Семяняка, А Д з. М.Дз.Троіцкая, В А Ч арняўская, М.І. Шыбнёў. 1964. І.САбраміс, АА.БулінШыбаліс, Л.Б.Эйдзін, М.С.Юрэвіч, Я.Б.Парватаў, УДз.Станкевіч, T. М.Якута. 1995. УА.Цацоха. 1996. скі, М.М.Фігуроўскі, У.П.Цяслюк. 1965. А Р.М айсененка, Э.М.Скобелеў, Л.П. К.П.Стэцкі. 1966. А ВА ладава, Н.М. Ударава. 1997. Г.М.Алейнік, У.П.ВялічВоранаў, ЯА.Глебаў, КЛ.Губарэвіч, ка, У.П.Мальчыкаў, Л.І.Пятрова, В.Г. С.Р.Раманаў. 1967. М.З.Бераў, І.Н.ВейРагоўская, І.Д.Сіпакоў, Б.В.Стральцоў, няровіч, АДз.Забалоцкі, В.Р.Карпілаў, І.У.Угальнік, Е.П.Фешчанка. 1998. І.І.Кузняцоў, Л .М Л ейтман, К.І.ПаМ.К.Грэсь, Э.В.Кірыленка, Я .М Л абоплаўсй, С.К.Сквардоў. 1968. Е.М.Ганвіч, Р.В.Сакалоўскі, У.М.Сяргейчык, кін, М.Ц.Гуціеў, Р.У.Кудрэвіч, В.У.РоўН.І.Урукіна. да. 1969. М Л уж анін (АА.Каратай), ЗАСЛЎЖАНЫ ДЗЁЯЧ МАСТАЦТВАЎ Р.І.Масальскі. 1970. ВА.Грамыка, А М .Дадыш кіліяні, П.С. Крохалеў, РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРУСЬ, ганаровае П.КЛюбамудраў, М.М.Марусалаў, M A . званне, якое прысвойваецда высокаСавідкі, С.І.Сплашноў. 1973. У.П.Белапрафес. рэжысёрам, балетмайстрам, дывусаў, М .В Данцы г, С.С.Казіміроўскі, рыжорам, хормайстрам, кампазітарам, А М .Каш курэвіч, І.М Лучанок. 1974. драматургам, мастакам, архітэктарам, Э.П.Герасімовіч, І.М.Дабралюбаў, Ю.А. дызайнерам, мастацгвазнаўцам і інш. Марухін, Л.С. Мухарынская, Б.М .Сцядзеячам мастацтваў, якія працуюць y гапанаў, М.П. Фрайман, В.П.Чацверыліне мастацгва 15 і больш гадоў і зрабілі коў, Ю.М.Яфімаў. 1975. М Д .Браценнізначны ўклад У развіццё культуры і каў, Б .ІЛ уцэнка, У.І.Няфёд, І.Ц.Пікмастацгва, або за вял. заслугі ў выхаман, Дз.Б. Смольскі, В.Ц.Тураў. 1976. ванні і падрыхтоўцы творчых кадраў, АС.Гугель, В.М .Елізар’еў, В.М.Раеўскі. стварэнні навук. прац. Званне засл. дз. мастацтваў Беларускай ССР устаноўле1977. Г.Х.Вашчанка, Б.Ф.Герлаван, на 5.12.1927 і прысвойвалася С Н К Л.М.Гумілеўскі, А.М.Заспіцкі, У А .М аБССР, з 1938 — Прэзідыумам Вярх. ланкін, А А М аліш эўскі, Л.М .М ягкова, Савета БССР; з 1991 званне засл. дз. Г.Г.Паплаўскі, Ю.М.Тур, Л.Дз.Ш чамастацтваў Рэспублікі Беларусь прымялёў. 1978. С.М.Вакар, В.НДаш ук, свойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета М.П.Дрьшеўскі, ЯА.Ігнацьеў, М.А.КаРэспублікі Беларусь. У адпаведнасці з зінец, В.П.Шаранговіч. 1979. У .А Дзязаконам ад 13.4.1995 прысвойваецца менцьеў, Э Д з.Корсакаў, І.Г.Смірноў, Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. Б.С.Смольскі, БА .Ш ангін. 1980. А.І.Бутакоў, В.М.Гольдфельд, А З.ГутЗаслужаныя дзеячы мастацтваў Рэспубковіч, С.А К артэс, А М .К іш чанка, лікі Беларусь УА .М аш энскі, І.Н.Стасевіч. 1981. 1934. І.Р.Лангбард, М.Г.Манізер. 1935. Дз.ІА лейнік, Б.А.Аліфер, Л.ГІ.Асецкі, Б.Л.Брадзянскі, А Вольны (А.І.АжгіДз.Я.Зайцаў, В.Г.Кубараў, Ю .В Л ы сярэй), Р.Я.Кобец, У.У.Корш-Саблін. таў, В.А.Нікіфараў, В.С.Пратасеня, 1938. З.ІА згур, АА.Бембель, А.В.Грубэ, С.У.Пятроўскі, У.І.Стальмашонак, В.Ф. М .А Керзін, У.У.Кумельскі, Г.К.ПапаСумараў. 1982. А.Ю.Мдывані, М.М. віцкі. 1939. Я.М.Кругер. 1940. А.М.БраПташук, АА.Салаўёў, Э.С.Ханок. 1983. зер, А П .В оінаў, В.В.Волкаў, Н.Б.ГруВ АЛ еанговіч, І.Ц.Ціханаў, Р.Ю .Ш арбін, В.АЗалатароў, Я.У.Зільбербергшэўскі. 1984. В.Я.Мазынскі. 1985. Скупнік, Н.І.Паніна, АЯ.Туранкоў, Л.К.Захлеўны, А Я.Карпаў, Р.Ф.Сурус. Я.К.Цікоцкі, П.І.Ціханаў, М.М.Чуркін, 1986. В.УДудкевіч, М.В.Сірата. 1987. М.Э.Ш нейдэрман. 1944. І.ВАхрэмчык, М.К.Казакевіч, Л .П Л ях, З.Я.М ажэйка. АВ.Багатыроў, А.К.Глебаў, І.У.Жал1988. У.ВДарохін, В.К.Іваноў, І.П .Рэй, тоўскі, ЯА.Зайдаў, У.М.Кудрэвіч, Ф А .
Г.Р.Фаміна. 1989. В.В.Варановіч, С .А Волкаў, П.С.Дурчын, І.Я.Міско, H . І.Ш часная. 1990. Ю .ПАльбідкі, У.К.Гоманаў, У.П.Забела, А.Р.Захараў, Л .Л .Іваноў, М .М .Ізворска-Елізар’ева, БА .К рапак, У.С.Мурахвер, М.М .Пушкар, ФДз.Пьіталеў, Я.М.Рэутовіч, У.П. Савіч, УА Тоўсцік, М.Я.Фінберг. 1991. В Д А нісенка, А.С.Бархаткоў, Я.С.Бусел, ААДудараў, Л.А.Дударэнка, Б.І. Казакоў, М.С.Кірылаў, З.ВЛітвінава, В.П.Рыбараў, ІА Ц вятаева, Ю.М.Цвяткоў, Ю.М.Чурко, УА.Ш аліхін, В.М. Шаталаў, Л.Б.Яфімава. 1992. А В.Бараноўскі, Т А Д убкова, Ю А.Карачун, М.У.Кірэеў, М.Р.Солапаў, У.В.Уродніч, A. І.Чартовіч. 1993. І.М.Сталяроў. 1994. Дз.М.Браўдэ, Э.Б.Зарыцкі, М.С.Калядка, П.М.Макаль, І.Г.Машохоў, Н.І.М ацяш, У.Я.Пузыня, М .АРыжанкоў. 1995. Л.КАлексютовіч, В.А.Войцік, П А Д а нелія, Г.П.Зелянкова, І.М .Паньшына, В Л . Рахленка. 1996. Б.УАракчэеў, I. С.Дмухайла, А.І.Калядэнка, Т.М.Паражняк, Г.Ф.Шугаў, НЛ.Януш кевіч. 1997. І.К.Абразевіч, УА.Караткевіч, Г.С.П ячонйна, М.У.Сацура, У.П.Скараходаў. 1998. А А.Козак, А М Л апуноў. ЗАСЛУЖАНЫ ДЗЕЯЧ НАВЎКІ I ТЙХНІКІ БЕЛАРЎСКАЙ ССР, ганаровае званне, якое прысвойвалася за асабліва каштоўныя працы ў галіне навукі і тэхнікі, за асабліва важныя ддя сацыяліст. буд-ва адкрыцді і вынаходствы ці за выдатную навукова-практычную і навукова-папулярызатарскую дэейнасць. Устаноўлена Указам Прэзідыума Вярх. Савета БССР ад 7.8.1940, прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета БССР. Існавала да 23.11.1988. Заслужаныя дзеячы навукі і тэхнікі Беларускай ССР 1949. Э.ХАдэльскі, АА.Краўцоў. 1954. Ф.П.Вінакураў, С.І.Губкін, М.В.Дарашэвіч, І.М Ліўш ыц, М.Я.Мацапура, B. В.Папоў, А І.Руцкі, І.І.Рыжкоў. 1958. Я.І.Дрозд. 1962. БЛ.Ш апаш нік. 1963. В.П.Севярдэнка, А.Б.Трэйвас, І.Г.Ціхаміраў. 1965. І.ЛЛю бошыд. 1968. Г.В.Багамолаў, К.В.Гораў, А.К.Красін, І.І.Купчынаў, М.М.Сірата, ДА.Чудакоў. 1971. У.Г.Вафіядзі. 1972. Я.Р.Канавалаў, І.С.Цітовіч, П.І.Яшчарыцын. 1975. А С.Вечар, А.М.Ш ырокаў, Г.М.Якаўлеў. 1976. М.С.Высоцкі, А.У.Роман, В.Я.Савельеў, А П .Ф едзін. 1977. В.М А рцем’еў, С.Х.Будыка, Р.Я.Паспелаў, М.У.Праўдзін. 1978. Г.ААнісовіч, УА. Белы, П.С.Грунтоў, С.С.Забродскі, В.В.Кацыгін, Л.І.Юсялеўскі, І.ІЛ іш тван, В.АМ ішчанка, В.Б.Несцярэнка, АГ.Ш аш коў. 1979. Б.М.Багдановіч, B. У.Гуськоў, А Ф .Чарняўскі. 1980. C. С.Агаеў, Н.М.Бабкова, Я.І.Бельскі, П.І.Бялькевіч, В.С.Буракоў, У.В.Пячкоўскі, У.П.Сцепанчук. 1981. А.ЯАхрыменка, М.М .Бадзяка, І.ІЛеановіч, С.І. Назараў, АА.Ю рцаў. 1982. У.П.Гольцаў, А І.Грыш кевіч, А П Д астан ка, С.С.Ш ушкевіч. 1985. В.У.Мураўёў, А В.С цепаненка, П.М.Чаголін.
куць, К.П.Буслаў, А.М.Ганчарэнка, Р.Г. Гарэцкі, ЗА.Дзмітрыева, А.СДзмітрыеў, М.А.Ельяшэвіч, І.С.Жарыкаў. А.І.Жураўскі, У.С.Камароў, Ю .Ф.Мацкевіч, М.І.Міцкевіч, І.Я.Навуменка, У.А.Піліповіч, Ю .С.Пшыркоў, У.А.Радкевіч, І.Н.Рахдеенка, Я А Х ідаровіч, Л.М.Сушчэня, Л.У.Хатылёва. 1979. Б.В.Ерафееў, Э.І.Злотнік, Г.М.Ліўшыд, Дз.А.Маслакоў, Р.П.М ацвяйкоў, Я.Б. Меве, Г.І.Новікаў, С.І.П ляш чанка. В.С. Шавялуха. 1980. Н.С.Гілевіч, А.С.Крук, Г.М.Лыч, А.С.Махнач, А.С.Мішараў, У.С.Раманаў, АМ .Рубінаў, А.М.СарЗаслужаныя дзеячы навукі Рэспублікі жэўскі, РЛ.Старобінец, М.Р.Суднік, Беларусь ВДз.Ткачоў, І.Ф.Харламаў, Л.М .Ш не1938. М Л.Выдрын, У.В.Марзон, С.М. ерсон, В.П.Якушка. 1981. Т.П.ІльінМялкіх, М.М.Нікольскі, У.В.Шкатэлаў. ская, ВАЖ аваленка, Г.Ц.Кавалеўскі, 1939. Ю.М.Іргер, Я.В.Корчыц, В.АЛяМ.Ф.Казлоў, Н.В.Каменская, А.В.Міровонаў, Л.Я.Сітэрман, І.Т.Цітоў. 1940. ненка, ТА.Раманава, І.Н.Усаў. 1982. Е.Л.Бондарава, Р.Габасаў, В.АМохарт, Ю Л.Вейс, А.К.Кедраў-Зіхман, Х.Л. У.П.Платонаў, А.У.Руцкі, М.Р.Сачак, Маршак, М.Н.Ш апіра. 1944. Ц.М.ГодA. С.Цернавой, І.Р.Цішчанка, П.П.Ш унеў, А.Р.Жэбрак, В.М.Лубяка, М.Е.Маба. 1983. А А А хрэм , А.Г.Заўялкаў, кушок, К.М.Міцкевіч (Я.Ксшас), Л.М. М.В.Караблёў, В.М.Чачын. 1984. Ніканаў, У.М.Перцаў, АЯ.Пракапчук. АА.Кірпічэнка. 1985. Г.І.Сідарэнка, 1946. Б.І.Трусевіч. 1948. У.В.Бабук, B. АСкотнікаў. 1987. ЕР.Варановіч, Ф.А.Яхімовіч. 1949. Х.С.Гарагляд, І.Я. A. І.Мурашка. 1988. З.П.Ш ульман. 1989. Дземідзенка, К.М.Караткоў, П.П.РагаІ.МАхвердаў, У.І.Новаш, РЛ.Турэцкі. вой, М.Ф.Ярмоленка. 1951. М.І.Жырке1990. Г.І.Герасімовіч, М.В.Залашка, віч, І.С.Лупіновіч. 1956. І.Ф.Гаркуша, У.Г.Колб, Г.У.Кручынскі, Л.К.Лукша, B.К.Захараў, В.І.Пераход. 1958. B. У.Мартынаў, М А .Слямнёў, А.Я.СупЛ.С.Персіянінаў, М.К.Ю скавец. 1961. C. І.Цішкоў. 1964. Т.В.Бірыч, Д .А М ар- рун, Р.І.Тарануха, А.С.Фядосік. 1991. П.А.Віцязь, У.В.Гарбачоў, І.М.Грышын, каў, П.М.Маслаў, І.Дз.Мішэнін. 1965. А.П.Іваноў, Г.Дз.Карпенка, А.А.КрыўР.Т.Вільдфлуш, М А.Дарожкін, С.С.Зачык. 1992. М.І.Вараб’ёў, М.І.Жукаў, хараў, І.М.Курбатаў, А.І.Новік, М.С.СаА.І.Кубарка, Ц.М.Пецольд, Дз.М.Худавіцкі. 1966. М.У.Вінаградаў, Г.Х.Даўгякормаў, А.І.Яршоў. 1994. М А .Барысела, В.А.Маркс, Г.А.Мядзведзева, віч, П .ІЛ абко, В.І.Шабайлаў. 1995. І.М.Старавойтаў. 1967. А Д зА дэнскі П.ААпанасевіч, Ю Л.М аксімаў, Л.Я. (Пінчук), ІА .Булыгін, В.Ф.Купрэвіч, Супрун, В.С.Танаеў, М Дз.Цяўлоўскі, У.П.Лемеш, К.ІЛ укаш оў, М Дз.М ухін, А.С.ІІІайнян, ЛА.Ш амяткоў, Г.Г. М Дз.Несцяровіч, А.Н.Сеўчанка, Б.М. Шанько. 1996. Я.М.Бабосаў, У.Р.БарыСосіна-Ізраіцель, Б.І.Сдяпанаў, Э.П. шэўскі, М.ЕДзямчук, А.І.Зелянкоў, Сюбарава, М.П.Яругін. 1968. І.Б.АляшА.ЕКамяк, В.І.Семянкоў, У.С.Улашчык, кевіч, Ю.В.Гулькевіч, У.І.Крылоў, C. У.Федаровіч, А.П.Хількевіч, М.І.Ю рАЛ.Міхельсон, А.Р.Мядзведзеў, В.І. чук. 1997. Ф.В.Аляшкевіч, І.І.АнданоПансевіч-Каляда, П.Я.Пракопаў, В.Ф. віч. Пятроў, С.Г.Скарапанаў, І.М.Сяржанін, Ф.І.Фёдараў, С.А.Чуніхін, В.І. Ш эмЗАСЛЎЖАНЫ ІНЖЫНЁР СЁЛЬСКАЙ пель, ІД.Ю ркевіч. 1971. П.В.Астапеня, ГАСПАДАр КІ БЕЛАРЎСКАЙ ССР, гаA. Ю.Бранавіцкі, М.Г.Булахаў, Л.В.Ванаровае званне, якое прысвойвалася ладзько, Д.М.І'олуб, М.А.Жыдовіч, высокакваліфікаваным інжынерам калB. А.Іванова, І.М.Лушчыцкі, У.М. Сігасаў, саўгасаў, міжгаспадарчых аб’ядкорскі. 1972. І.П Антонаў, В.Я.Віхроў, нанняў, прадпрыемстваў і арг-цый М.М .Ганчарык, Г.І.Гарэцкі, М.У.ДзямСельгастэхнікі і воднай гаспадаркі, н.-д. бінскі, І.М.Качура, І.Р.Некрашэвіч, устаноў і праектных ін-таў, канструкМ.М.Паўлючэнка, М.У.Смольскі, Г.К. тарскіх бюро, доследных станцый, экТатур, М.В.Турбін, М.Я.Шкляр, сперыментальных баз, навучальных гасФ.М.Янкоўскі, М.М.Янчур. 1973. падарак, с.-г. органаў, што бездакорна П.ІАльсмік, М.І.Афонін, В.М.Зубец, працавалі па спецыяльнасці ў сельскай П.Ф.Ракіцкі, К.М.Сонцаў. 1974. В.В. гаспадарцы не менш як 10 гадоў, мелі Барысенка, У.М.Велічэнка, М.С.Жакаў, вялікія заслугі ў механізацыі с.-г. А Л.Івнш , 'Г.Н.Кулакоўская, Ф .ІІ.М айвытв-сці, укараненні перадавых метадаў сеенка, Р.С.Мастыка, А.Ф.Печкуроў. працы, навук.-тэхн. дасягненняў, павы1975. П.У.Броўка, С.Н.Іваноў, М .М Л аш энні эфекгыўнасці выкарыстання с.-г. мака, П.Дз.Пузікаў, Дз.А.Сутіруненка, тэхнікі і актыўна ўдзельнічалі ў грамадАЛ.Сямёнаў, Л.С.Чаркасава, К.І.Ш абускім жыцці- Устаноўлена Указам Прэзіня. 1976. У.В.Анічэнка, Л.І.Багдановіч, дыума Вярх. Савета БССР ад 1.2.1978, A. А.Ключароў, В.В.Свірыдаў. 1977. прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. СаМ.М.І’рынчык, І.С.Краўчанка, М.Р. вета БССР. Існавала да 1988. Ларчанка, Дз.В.Палешка, С.А.Самцэвіч, B. І.Сцяпанаў, А.У.Шот. 1978. Ю.М.Ас- Заслужаныя інжынеры сельскай гаспадаркі БССР троўскі, К.К.Атраховіч (Кандрат Крапі1978. Р.І.Байдак, В.С.Нікіценка, Б.М. ва), М.В.Бірыла, Б.Б.Бойка, Б.В.Бо-
ЗАСЛЎЖАНЫ ДЗЁЯЧ НАВЎКІ РЭС-
ПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, ганаровае званне, якое прысвойваецца вьшатным вучоным, якія маюць вучоную ступень д-р н., за заслугі ў распрацоўцы прыярытзтных кірункаў навукі і тэхнікі, стварэнні навук. школ, выхаванні і падрыхтоўцы навук. кадраў. Уведзена законам ад 13.4.1995, прысвойваецца Прэзі дэнтам Рэспублікі Беларусь. 3 1940 існавала званне засл. дз. нав. БССР, якое прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета БССР.
3 АСЛУЖАН ы
553
Пажарскі, ЯА.Сантаровіч. 1979. M A Аляксейчык, В.С.Валадось, С.В. Юркевіч. 1980. Б.ПЛявонцьеў. 1982. У.В. Ліпніцкі. 1984. У.Г.Бабідкі. 1988. А.П.Куляшоў. ЗАСЛЎЖАНЫ КАНСІ РУКГАР БЕЛАРУСКАЙ ССР, ганаровае званне, якое прысвойвалася работнікам канструктарскіх і тэхнал. арг-цый, н.-д. устаноў, вытв. і навук.-вытв. аб’яднанняў і прадпрыемстваў за вял. ўклад y распрацоўку і ўкараненне прынцыпова новай высокаэфектыўнай тэхнікі, ііпо па сваіх тэхн.-эканам. паказчыках адпавядае айч. і сусв. узроўням. Устаноўлена Указам Прэзідыума Вярх. Савета БССР ад 19.8.1985, прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета БССР. Скасавана 23.11.1988. Заслужаныя канструктары Беларускай ССР 1986. В.Т.Куляшоў, М.М.Хромчанка. ЗАСЛЎЖАНЫ ЛЕСАВ0Д РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, ганаровае званне, якое прысвойваецца высокапрафес. спецыялістам лясгасаў, лесаўпарадкавальных і інш. устаноў, прадпрыемстваў, арг-цый лясной гаспадаркі, работнікам прыродаахоўных органаў і арг-цый, якія працуюць па спецыяльнасці 15 і бсшьш гадоў, за заслуті ў развідці лясной гаспадаркі, зберажэнні і павелічэнні лясных багаццяў, захаванні расліннага і жывёльнага свету, вырашэнні складаных экалагічных праблем. Уведзена законам ад 13.4.1995, прысвойваецца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. 3 1963 існавала ганаровае званне засл. лесавод БССР, якое прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета БССР. Заслужаныя лесаводы Рэспублікі Беларусь 1964. Я.І.Крыўчэня. 1965. І.П.Грыцэнка, Б.Дз.Ж ылкін, Ф.Ф.Кавалеўскі, Ц.М.Качаткоў, АЛЛітвінаў, Ф.С.Сушкевіч, Ф.Б.Трыбушэўскі, І.М.Хмялеўскі. 1966. Р.М.Капытаў, П.К.Мацвеенка, М.М.Палевікоў, ЯА.Сарокін. 1968. Р.Я.Арцёменкаў, Т.К.Бадунова, У.Г.Вядзьгун, М.К.Івашкавец, П Д.Клімянкоў, С.П.Крывянкоў, К.Ф.М ірон, І.І.Пудаў, П.П.Хлебаказаў. 1969. Я.ГАрленка. 1970. АД.Ганчароў, А.І.Даўгяла, С.Ц. М айсеенка. 1975. АМ .Статкевіч. 1977. АУ.Агароднікава, С.І.Баброў, Р.Е.Бондар, В.М.Галалобаў, Л А Д руж ына, Дз.А.Кірэеў, М А Л абкоў, А.І.Саўчанка, М.І.Смірноў, В.В.Хатулькоў. 1978. С.С.Балюк, ВА.Вакула, В.АТкачоў. 1979. З.М .Зяленка, ТА.Калантай, А Я.М іроненка, І.П.Мухураў, У.П. Швец. 1980. М .ТА фанасенка, Р.ГІ.Бондараў, М А .Калееў, В.К.Паджараў, Ю.Дз.Сіроткін. 1981. АС.Барадзін, І.С. Бурак, П.Н.Грамыка, Л.В.Дольскі, М.П. Кажамякін, М.В.Міхалковіч, І.І.Прыхно, СА.Рублеўскі. 1982. В.С.Зязюлін, Б.В.Ржэўскі, Дз.В.Семянкж. 1983. П А . Салавей. 1985. ВЛ.Казіцкі, Я.УЛукша.
554
інж.-тэхн. і навук. работнікам прадпрыемстваў, аб’яднанняў, н.-д., тэхнаіі., праектна-канструктарскіх і інш. аргані1987. В.М.Быкаў, П.П.Каралевіч, У.М. зацый машынабудавання, прыладабудавання і радыёэлектронікі і Дзярж. КаміКурганаў. 1989. І.А.Алейнікаў, А І.Буй, тэта стандартаў CM СССР, якія бездаС.І.Вайцялёнак, І.Н.Зубрэй, А.М.Панакорна прапрацавалі ў гэтых галінах не мароў. 1990. М.Д.Бабаедаў, М .І.Канменш за 10 гадоў, зрабілі вялікі ўклад y станціновіч, У.П.Раманоўскі, М.В. развідцё ўказаных галін прам-сці, y Шчасны. 1991. Я.АГурыновіч, В.Я.Ерстварэнне новых машын і абсталяванмакоў, А.М.Кажэўнікаў, С.П.Казлоў, ня, што адпавядаюць патрабаванням М.І.Новікаў, І.І.Пігальскі, А.П.Сторавышэйшай катэгорыі якасці, і на асножаў, М.А.Сякерыч. 1992. П.В.Какорка. ве ўкаранення ў вытв-сць дасягненняў 1996. М .СЛ ескавец, В.П.Палкін, А А . навукі і тэхнікі дабіліся значных поспеШахлевіч. 1997. М.З.Варонін, М Д зД а хаў y выкананні вытв. заданняў і сац. дзько, АА.Пахомаў. абавязацельстваў, паляпш энні якасці ЗАСЛЎЖАНЫ м Ай с т а р ПРАФЕпрадукцыі, павышэнні прадукцыйнасці працы і эфектыўнасці вытв-сці, a таксаСІЙНА-ТЭХНГЧНАЙ АДУКАЦЫІ БЕма ў справе стандартызацыі і метралогіі ЛАРЎСКАЙ ССР, ганаровае званне, на прадпрыемствах названых галін якое прысвойвалася за выдатныя поспрам-сці і прымаюць актыўны ўдзел y пехі ў галіне прафес.-тэхн. адукацыі грамадскім жыдці. Устаноўлена Указам майстрам вытв. навучання тэхн., гар. і Прэзідыума Вярх. Савета БС С Р ад сельскіх прафес.-тэхн. вучылішчаў, ін11.5.1978 прысвойвалася Прэзідыумам спектарам рэсп. і абл. упраўленняў праВярх. Савета Беларускай ССР. Існавала фес.-тэхн. адукацыі, якія маюць стаж да 23.11.1988. работы ў сістэме не менш за 10 гадоў. Заслужаныя машынабудаўнікі БеларусУстаноўлена Указам Прэзідыума Вярх. кай ССР Савета БССР ад 30.8.1956, лрысвойва1978. Я.М.Аляксеенка, І.М.Буслоў, лася Прэзідыумам Вярх. Савета БССР У.Ф.Воўк, П.П.Гандэнка, Г.В.Гарбуноў, 3 29.10.1971 устаноўлена званне заслуІ.К.Казлоў, В.Ф.Кебіч, І.У.Курбацкі, жаны работнік прафесійна-тэхнічнай А .Ф Дашук, В Д з. Леўчанка, Г.А.Траадукацыі Беларускай ССР. фімчук, В.С.Чубараў, В.С.Шахноў. Заслужаныя майстры прафссійна-тэхніч1980. А АА нісімаў, М Л.Афанасенка, най адукацыі Беларускай ССР М Дз.Бусел, С.Ф.Глекаў, П.К.Кавалёў, 1957. В.М.Жукаў, М.Г.Карпасаў, М.Р. A. Р.Каляда, А Х .К ім , А.П.Кузняцоў, Клімкоў, ЛА.Плаксаў, БА.Рудой, ЭА.Кункевіч, А.Х.Ляфараў, В .А Н асенІ.І.Сіповіч, Р.І.Харытонаў. 1965. М.М. ка, М.А.Пакідзін, У.І.Пяткевіч, Агаркоў, Л.М.Балдоўскі, М.П.Бурносаў, B. АСаўпель, А.П.Таракін, І.І.Шкаруба. І.М.Васючэнка, Я.Н.Гаўрыльчык, В.А. 1981. І.С.Кашаленка, УА .Крэньцікаў, Глушчэня, К.К.Елачкін, П.В.Жаркевіч, П.Р.Старавойтаў. 1982. П.В.Зыль, A. М.Зубрыцкі, Б.І.Ігнатовіч, П.В.Каз- ВД.Тамашэвіч, П.Ц.Хацько. 1983. лоўскі, Ф.М.Канабяеўскіх, Дз.В.КараМ.М.Косцікаў, Ш .Я.Рубінштэйн. 1984. вацкі, М Дз.Кісялёў, С.І. Клімковіч, У.ІАкуліч, М.П.Доўнар, М.Ф.ЛаўрыноІА.Корзун, СА-Кот, П А ,К ош аль, В.І. віч, М.Я.Маханёк, В.С.Рудніцкі, А П . Малчанаў, М.К.Манулік, М .П.Молчан, Сакалоў. 1985. М.Ф.Гарбуноў, І.Р.Нікіценка, ЗА .П атапенка, І.Я.ПераА.В.Гаўрыльчык, І.Х.Кірыльчык, У.В. гуд, ВЛ.Прусак, А.С.Прыгароў, В.Ф. Радкевіч, М.І.Цюрын. 1987. У.ІАсіпок, Прэнз, С.К.Сініла, А.П.Туманаў-СакаК.Я.Гадасік. лоў, А.І.Хадарэнка, М А.Чура, У.І.Чысцілін, АЦ.Чэпікаў, І.Т.Шайтур, М.І. ЗАСЛЎЖАНЫ МЕЛІЯРАТАР БЕЛАШ ыянок. 1967. А.К.Асмалоўскі, Т.А. РЎСКАЙ ССР, ганаровае званне, якое Баркун, В.І.Валадзько, ІА Герм ановіч, прысвойвалася высокакваліфікаваным Л.Я.Жадан, Ф.І.Ж ышко, С.В.Каваінжынерам-меліяратарам, тэхнікам-мелеўскі, У.П.Кавалёў, С.В.Карэлін, ліяратарам, механізатарам меліярац. маМ.І.Красаўцаў, П.І.Кузміцкі, А А Д азічшын і інш. работнікаў меліярац. прадны, А.Ф.Ляшко, С.У.Міхайлец, П .А М Іпрыемстваў і арг-цый, калгасаў, саўгацюль, Я.М.Оберман, В.В.Позняк, саў і н.-д. устаноў, якія працавалі па ІА.Рыжанкоў, П.Ф.Свістуноў, Л.І.Спіспецыяльнасці не менш за 10 гадоў і цэвіч, У.М.Тарасенка, М.П.Хальчыцкі, B. К.Цяўлоўскі, А М .Ш агінава, В.Ф. мелі вял. заслугі ў галіне праектавання, буд-ва і эксплуатацыі меліярац. сістэм і Шасцітка, М.У.Якуш. 1968. П.А.Кавысокаэфектыўнага выкарыстання асувалёў, Н.М.Качаноўская, І.ІД яш чы н шаных зямель. Устаноўлена Указам скі, М.М.Полх, М.С.Тапырык, ІА .Ц іхаПрэзідыума Вярх. Савета БССР ад ненка, С.І.Ш эйн, В.Дз.Шчалухін. 1970. 7.3.1963 прысвойвалася Прэзідыумам М.ПАксючыц, В.С.Більдзюкевіч, Л.Я. Вярх. Савета Беларускай ССР. Існавала Буцько, Г.Ц.Гуеўская, Г.М.Карпава, У.С.Лугоўскі, В.І.Пернікаў, І.І.Рудэнка, да 23.11.1988. АА.Сабалеўская, М.Ц.Смалякоў, У.Я. Заслужаныя меліяратары Беларускай Старадуб, А.І.Юшкевіч. ССР 1964. АР.Вікгаровіч, С Д .К асцю к, І.А. 3 АСЛЎЖАН Ы МАШЫНАБУДАЎНІК Поліўка. 1965. Б.У.Астаповіч, У.Я.Байдачэнка, В.І.Барысік, Л.І. Бянько, БЕЛАРЎСКАЙ ССР, ганаровае званне, Б.ІДубро, П.АЗапольскі, А.Б.Ігнатовіч, якое прысвойвалася высокакваліфікаваМ .М .Макась, П.І.Тумар. 1966. А С .В ярным рабочым асн. прафесій, майстрам,
ЗАСЛУЖАНЫ
хоўскі, Л.Ц.Калеснік, А.І.Корза, А П Д етуновіч, Д.Ф.Райдаў, П.І.Шчытнікаў. 1968. І.І.Горбач, П.МДалматовіч, І.С.Долбік, В.І.Жукаў, Я.Ф.Кабакоў, Э.Х.Кажухіна, МДз.Клімаў, К.МЛаско, Л.Ц.Ляткоўскі, ІА.Пажарыцкі, Я.П.Сарагавец, П.С.Саянкоў, М.М.Сурма, В.Ф.Шабека. 1971. В.Ф.Пастухоў. 1973. АС.Кавалевіч, АТ.Кароткі, М.П.Каспяровіч, ПДз.Качубей, В.М. Кульбянкова, М.Я.Курзянкоў, М.М. Матус, М.А.Некрашэвіч, Я.Р.Нікалаенка, П.К.Парчэўскі, У.С.Рабаў, В.Р.Селіванюк, Б.І.Цімафееў, К.Н.Чыркаў, ПА.Ш чукін, М.Р.Мурашка. 1975. У.І.Зайцаў, І.М.Камовіч. 1976. П.С.Горбач, М.Е.Казлоў, В.І.Калугін, У.І.Палынскі, Я.П.Траян, М.К.Хадорчанка. 1977. А.М.Раманенка. 1978. І.П.Брыгідзін, К.Я.Бутанаў, АР.Вілюга, Л.АКасцюк, С.І.Кругленя, АР.Шарафановіч, В.В.Ярмоленка. 1980. Р.ЕАфанасік, А.І. Міхальдэвіч. 1983. ЭА.Камінскі. А.І. Хрыпанкоў. 1985. АА.Зеляноўскі, В.М.Свірыдзенка. 1987. ІДз.Кандрацьеў, В.П.Карсшік. ЗАСЛЎЖАНЫ MEXAHI3ÂTAP СЕЛЬСКАЙ ГАСПАДАРКІ БЕЛАРЎСКАЙ ССР, ганаровае званне, якое прысвойвалася высокакваліфікаваным інжьшерам і тэхнікам калгасаў, саўгасаў, машынарамонтных майстэрняў, н.-д. устаноў і інш. с.-г. прадпрыемстваў, устаноў і арг-цый, якія працавалі ў сельскай гаспадарцы па спецыяльнасці не менш за 10 гадоў і мелі вял. заслугі ў галіне механізацыі сельскай гаспадаркі. Устаноўлена Указам Прэзідыума Вярх. Савета БССР ад 28.3.1961, прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета БССР. Існавала да 23.11.1988. Заслужаныя механізатары сельскай гаспадаркі Беларускай ССР 1962. М.К.Бандарук, М АБруханскі, У.П.Кот, УА.Купцоў, Ц.Ц.Радчанка, Л.М .Рай, Н .А Ц эд. 1963. Л.І.Балабановіч, В.Д.Белянкоў, А М .Булыгін, І.Р. Грыневіч, А.І.Даронька, Я.МДварэцкі, ГД.Каліва, А А П аўлоўскі, М.В. Рудэнка, І.М .Сярэдзіч, АА.Худзякоў. 1966. B. ВАніскін, І.П.Еўтухоў, А.П. Ліпнідкі, C. М .М алашэнка. 1967. СА.Байгот, У.ЯДзятлаў. 1968. Я.Р.Арановіч, В.М. Белілавец, Ф А .Брыкет, Н.А. Булавацкая, А.С.Валатоўскі, Л.В.Васільеў, АВ. Верабей, Я.КДубоўскі, Г.П.Жолудзеў, Ф.І.Іваноў, А Ц .Іваш чанка, В.Г. Капуста, Т.С.Кобрусеў, Г.М.Козел, Р.М.Лазар, В.Н.Мазурка, А.Р.Макаганюк, А Ф .М алочка, Р.В. Мацвееў, І.С.Мінд, М.В.Назарэнка, У.М.Пятух, Г.І.Рабушка, ІДз.Разумаў, В.М.Радкевіч, І.І.Салей, ІА .С плендэр, П.В.Старавойтаў, А А С уш кевіч, У.М.Сцежкін, І.С.Шкуралацкі, Р.С. Ш лак, СА.Якерсон, І.І.Яўціхіеў. 1969. К.М Дубоўскі. 1970. М .Р.Рашадян, І.А.Чыкілеўскі. 1978. Я.І.Галухін, М А.Караткевіч, К.І.Пракаповіч, В.І.Савіцкі, С.Я.Трафімаў, Я.К. Ш ацкі. 1980. В.АГідрадовіч, У.С.Здараўцоў, М А .Зялёны , М Дз.Казакоў, Ф.У.Малахаў, М.С.Паходаў, А.Л.Стрыжычэнка, А А.Ш лалакоў. 1985. У.П.Ганчарык.
ЗАСЛЎЖАНЫ НАСТАЎНІК ПРАФЕСІЙНА-ТЭХНІЧНАЙ АДУКАЦЫІ БЕ-
Р.М.Канстанцінава, М.Т.Клімаў, Я.І. Клімчанка, А А К лю ч нік, М.У.Красоўская, А Л Л ем еш , Ф.Ф.Матэуш, М .Ф.Мініч, В.М.Мінькова, Н.Т.Пятрэнка, Я.П.Салаўёў, Л.М.Станкевіч, П Д .С ялю к, В.М.Ткачэнка, М.І.Уткін, П.С.Ш чарбакоў, Я.С.Ш элепава, У.П. Ярашэвіч, У.АЯсцюгоў. 1981. В.А.А6раменка, А А.Байкоў, Л.М.Беляковіч, Ц.Р.Бойка, Т.М.Бублей, М.М.Буртыль, В.Ф.Бялоў, А.У.Вазап, Н.П.Галоўкіна, В.І.Гаўрылаў, І.ГДаманскі, М .К Д арошак, Я.В.Дзядовіч, І.І.Дудзянкоў, В.К. Зелянко, Л.І.Зімагорава, М.Т.Козел, А У.Комар, В.РЛаданёў, Р.Я.Лукашэвіч, І.Я.Магонаў, С.І.Майсеева, В.Н. Мартыненка, В.Д.Махновіч, А.А.Нікалайчук, І.І.Палякоў, В.А.Пятроў, ВА. Скрыпнік, М.В.Цегерава, Ц.П.Чарнова, М.М.Шпігель.
ЗАСЛУЖАНЫ
555
H . І.Слайчэўская, М.Ф.Старычонак, М .М .Сяргеенка, Я.А.Федчанка, А.А. Чаркас, А.Б.Чарноў, ПА.Чуліцкі, I. П.Ш аплыка, Н.В.Ш ыдлоўская, А.А. Яўнас, Е.С.Яўсеева. 1946. Ф.С.Голуб. 1947. Я.ГАбросава, В.С.Бандарчьік, М.С.Баразнёнак, Р.Р.Барам, Л.М.Белавусава, Г.Р.Блаў, А.М.Былінская, А А В асілевіч, ДзА.Вінаградаў, І.А. Гальчук, М .П.Гапановіч, В.С.Гарбацэвіч, М.Б.Голуб, Р.М.Гуткоўскі, М .РД амарацкі, А .ЯДараш эвіч, В.АДашук, І.А Дзешчыц, С .СД зіковіч, П .ІДубінш , Н.Я.Жыльчык, А.І.Ігнацьева, С.А.Казак-Ц яста, Л.М.Казлоўская, АЛ.КалісЗаслужаныя настаўнікі прафесійна-тэхтратава, А С.К арась, Г.М.Кац, А.Н.Конічнай адукацыі Беларускай ССР таў, Г.К.Кузняцоў, Е.ВЛазарэтава, H . М.Лапушанская, П.М Лепяш ынскі, 1957. М.Р.Міхневіч, А.Ф.Мозерава, ЗАСЛЎЖАНЫ НАСТАЎНІК рэсМ.Дз.Пракоф’еў. 1965. М .М Арэхаў, М.І.Лобан, П .СЛ убяка, А.ІЛьвова, Г.Ф.Лявонава, А.Я.Мажэйка, І.А.ПісарA. П.Балейка, У.І.Бараноўскі, ВА.Га- ПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, ганаровае званчык, Е.С.П рэйс, Я.М.Разумоўская, ланкова, Н.М .І’ардзіенка, Я.Я.Грыгуць, не, якое прысвойваецца высокапрафес. М.Ф.Гукаў, В.ВДамашова, Я .ГДанільТ.Ф.Сапелкіна, І.А.Скрынікава, А.Н. настаўнікам, выкладчыкам, выхавальнічык, ІД Д воркін , Л.К.Забалотнікава, Стахоўскі, Т.П.Сцяшковіч, П.П.Фядокам і інш. работнікам дашкольных таў, Г.У.Хадоска, А.Г.Цыкуноў, МА.Каліта, У.І.Крывашэеў, Я.Р.Курустаноў, агульнаадук. устаноў усіх відаў, дзюкоў, М.Х.Лазараў, М.А.Л ісыцын, З.А.Чарнагорцава, М.Ц.Шабураў, С.Ф. устаноў пазашкольнай і прафес.-тэхн. Л.В.Натараў, У.А.Небальсін, Л.М .ПанаШ аснеўская, А А.Ш аўко, П.П.Ш ымаадукацыі, дзіцячых дамоў, якія працуновіч, М .К.Яновіч, ГА.Ярмусік. 1949. марова, М.Г.Пераплётчыкаў, К.Я.Плаўюць па спецыяльнасці 15 і больш гадоў, М .М Азараў, Т.ІА зёрнікава, У.К. нік, Р.Ф.Рэшчыкаў, Р.М.Смерціна, за заслугі ў пед. і выхаваўчай дзейнасці, НЛ.Смірнова, В.Т.Сувораў, Ф.Я.Ш айАзёрнікаў, А ГА лександровіч, Я.В.Аншто забяспечвае атрыманне навучэнцадрэева, К.ААрлова, В.ПАрлоў, ДД.Ардураў, У.В.Ягораў, І.Б.Якаўпеў, С.М. мі і выхаванцамі глыбокіх ведаў, разЯфімаў. 1967. У.С.Бішкірэвіч, М .А Б ы цямюк, Я.М .Баранава, А.П.Балтрушэвіццё і ўдасканаленне іх творчага патэнкоўскі, У.К.Бычынаў, Л.В.Ведзянеева, віч, В.І.Бальшова, Г.М.Буланчыкава, цыялу. Устаноўлена законам ад Я.І.Верашчагін, М.А.Давыдзенка, М.1. I. Р.Вадэйка, Ю.В.Валавікова, ГА.Вара13.4.1995, прысвойваецца Прэзідэнтам Добін, ХА.Котава, Р.Р.Кучук, А.В. новіч, В.П.Васілеўская, Л.Я.Васільеў, Рэспублікі Беларусь. У 1940— 88 існаваЛьвоў, Дз.Р.Лявіцкі, Б.А.Міткін, К.М.Весяліцкая, К.М.Вярыга, Л.А.Вятла званне засл. настаўнік Беларускай B. П.Міхалковіч, С.М.Муркоў, Я.С.ГІа- ССР, якое прысвойвалася Прэзідыумам кіна, З.ІД араш эвіч-Ды нкіна, І.І.Жаргарэлы, В.І.Пятрова, М.І.Раманаў, Я.В. дзецкі, П.І.Забелін, К.М.Захар’яш, Вярх. Савета БССР. Сікорская, А.І.Цітоў, С.Я.Шарупіч, М А К азлоўская, А.П.Калецкі, Д.К.КаЗаслужаныя настаўнікі Рэспублікі БелаП.І.Якімаў. 1968. А.С.Зайцаў, АЛ.Курага, В.І.Кацямірава, І.І.Кмеша, русь ранцова, А.Я.Ларын, Ф .К Л атынцаў, Л.Т.Кур’ян, Я Д .К уш нер, Г.МЛабузноў, 1941. М.А.Акульмша, Н .ФАрлова, Н .М Лукошка, Г.М.Лявончанка, М.Г. С .М Л атуш ка, Я.Г.Лахнода, М .ІЛ еаЯ.ВАстроўскі, М.САрцюхоў, П.І.Біран, Макуліх, В.П.Марушчак, М .П.Новіканёнак, К.СЛучкоў, Ф.Я.Лысянкоў, В.С.Бірыч, М.І.Гайсёнак, А.Г.Гарачун, ва, Н.Г.Салаўёва. 1970. М.П.Аронаў, М.І.Малкова, К.І.Мілановіч, К.Р.НікаА С Д араш чанка, К А З ай ц ава, І.К.ЗіноГ.І.Бацяноўская, Я.С.Бергер, А.М.Валаева, І.В.Папко, Ф.І.Раманюк, віч, М.І.Канавальчыкаў, І.Г.Крукоўскі, цечкін, АА.Камялькоў, Е.К.М ельнікаА.Ф.Крылова, А.С.Крыцкая, Э.АЛютаA. Ф.Рымараў, С.А.Сацэвіч, К Д з.С евасва, С.П. Пархімовіч. 1971. А.З.Рыкаў, рэвіч, Г.В.Макарава, П.С.Нікалаенка, цьянава, В.І.Смірнова, М.С.СтральчэнA. Т.Якубенка. A. Р.Ніхіценка, Х.Р.Пранік, У.П.Пушка- ка, Я.І.Фанкевіч, М.І.Федчанка, Т.А. рэвіч, П.І.Сівой, Н.І.Сіўко, Д.К.ТалкаЗАСЛЎЖАНЫ НАСІАЎНІК ПРАХальпутсова, М.Ф.Хальпукоў, І.Ф .Ш ачоў, Г.В.Харытановіч, А.АШ аплыка. ланкевіч, В.У.Шкарубская, І.А. ШмуЦЎЮЧАЙ М0ЛАД31 БЕЛАРЎСКАЙ 1944. І.М.Галынец. 1945. В.Р.Адзінцова, ляўцаў, К.П.Ш чаглавітава, М.Я.ЯкушэССР, ганаровае званне, якое прысвойК.В.Асмалоўская, Н.Г.Афанасьева, П.А. віч. 1950. А Дз.Базыка, В.Я.Высодкая, валася ў 1976— 81 высокакваліфікаваБабіцкі, КА.Барысевіч, Ю.І.Букатая, ПДз.Гагарын, В.АГусарэвіч, З.С.Жгун, ным настаўнікам прац. моладзі за вял. К.А.Бурдзілава, І.С.Вадэйка, Л.Г.Валач- З.І.Закржэўская, П.А.Клімковіч, Т.А. заслугі ў навучанні юнакоў і дзяўчат ковіч, П.С.Васілеўскі, В Л . Вільтоўская, Красоўская, Н.АКрыўцова, А.Ц. Навіцпрафес. майстэрству і выхаванні ў іх каІ.П.Вольскі, АП.Воранава, П.С.Вяндзі- кая, І.П.Новікаў, В.П.Пучкоўская, муніст. адносін да працы, высокіх ідэйла, М.М.Гаваркоў, Г.П.Гілевіч, Я.Р. Дз.С.Раздзёраў, ЛА.Ржавускі, А М .С аных і маральных якасцей. Устаноўлена Грыгор’еў, Л.В.Грынаўцова, Г Л Д зівак, ламаха, А.П.Травулька, Я.М.Тэпо, Указам Прэзідыума Вярх. Савета БССР А К Д зяруга, Е.С.Елісеева, Н.П.Жукаў, М.Ф.Целяшоў, Р.В.Шакун. 1953. 10.6.1975. B. С.Багдановіч, М.К.Беразоўскі, Н.В. А І.Іваноў, М А .Кавалевіч, М .К.КанЗаслужаныя настаўнікі прануючай молаМіхалковіч, М.Л.Раман, У.М.Самусік, драцьеў, І.У.Капаевіч, А А . Кармалітава, дзі Бсларускай ССР 1954. Ф А А зарава, B. Ц .Карпенка, Г.І.Катлінскі, А.М.КІ- Г.Г.Субоціна. 1976. ІД .К ур’ян, В.І.Палонік, Г.М.РагіІ.Ф Афанасенка, Г.В.Вайткевіч, З.С.Гусялёва, К.Ф.Коршук, Б.Р.Крупадзёраў, ла, М.В.Тоўсты. 1977. М .М Абраменка, ло, М.Ф.Гусак, В.Б.Іванчыкава, М.І. В.С.Кузьміна, В.М. Кунько, Б.М. М.І.Балеў, У.П.Босы, В.Ц.Дудзіна, 1.1. ГІяшкоўская, У.П.Раздзялоўскі, Ф.С. Лаўрыновец, В.ІЛіяранцэвіч, ТА.ЛютаІваноў, І.Т.Касьянюк, С.Ю.Навумік, С кеп’ян, Н.М. Таледкая, Ф.Н. ЧаўноB. Х.Падашэўка, І.Я.Парфёненка, Л.В. роўская, М .С.Магільніцкая, П.Л.Макавік. 1955. Т.І.Аўчыннікава, С Д з.Белы , рэня, Ю .АМ арозава. З.П.М іроненка, Сакоўскі, Л.АТозік, УЛ .Ш вароў, Б.Б. Я.П.Бярэзіна, ВА.Варончанха, І.Р. СА .Н ікіцін, Н.Я.Паднясінская, М.Ф. Юзафовіч. 1978. В.П.Булава, А Л.ВалоГерман, В.В.Гурыновіч, Я.М ДабратворПаніткова, БА.П етраш кевіч, М.М. дзін, Н.А.Васілюк, Н.УДарашэвіч, В.Е. ская, Н.ЯДарасевіч, А Дз.Ермакова, Пруднікава, В А .П рэйс, М.Р.Разоўскі, Дзенісенка, М.В.Дзямідаў, Л.А ДзятлаЗ.П.Калашнікава, СДз.Кітовіч, М.П. А Н .С алоха, В.АСамдэвіч, І.А Сасінова, Л .М Д зяцел, Р.С.Іваноў, Д.М .КаКрасоўская, П.П.Куяўскі, Дз.Ц. Лувіч, Г.К.Севярнёва, Я.У.Семяноўская, валёва, П.К.Кавалёў, А Р.К азячы , ЛАРЎСКАЙ ССР, ганаровае званне, якое прысвойвалася за вьшатныя поспехі ў галіне прафес.-тэхн. адукацыі выкладчыкам тэхн., гар. і сельскіх прафес.-тэхн. вучылішчаў, інспектарам рэсп. і абл. упраўленняў прафес.-тэхн. адукадыі, якія маюць вышэйшую адукацыю і стаж работы ў сістэме не менш за 10 гадоў. Устаноўлена Указам Прэзідыума Вярх. Савета БССР ад 30.8.1956, прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета БССР. 3 29.10.1971 устаноўлена званне заслужаны работнік прафесійнатэхнічнай адукацыі Беларускай ССР.
556
кіна, А.Ф.Сасноўскі, А.І.Страпчанка, B. Л.Філютовіч, К.А.Шабека. 1959. H. А.Арол. М.Е.Арцем’ева, У.І.Баран, шчаеў, М.Г.Мазінг, М.Ф.Марчанка, I. В.Барсукоў, В.І.Берзін, К.С.Бялова, І.К.Галіноўскі, Л.П.Гарбацкая. Н.А.ГарР.Ш.Мендзелева, Н.І.Міцкевіч, Г.Р.Нонакова, Л.В.Гітковіч. У.Дз.Грышановіч, вікаў, А.А.Папоў, В.І.Савідкая, М.Г.СаМ.П.Дарафеенка, М .ФДрабушэвіч, чнёва, У.С.Сліж, А.С.Смаршкова, М.П.Дылёнак, І.І.Запрудскі, А.І.ЗяноА.М.Тычына, П.У.Хадоска, М .Р.Чарнывіч, М.У.Івашын, П.С.Кісялёў, шова, Н.А.Шамоўская, С.М .Ш арабайка. 1956 В.Л.Градзенчык, А.М.Дудар, C. А.Крэмез, Л .ІЛ еш ы на, К.С.НесцяроР.І.Жыглевіч, РА .Зылькоў, КА.К аліна, віч, М .С.Няронскі, З.М. Гіакроўская, Н.С.Пятроўская, М.У.Салоха, Н.І.СінА.А.Парабковіч, Дз.С.Прыхожы, Я Л . ская. 1957. У.Ц Альфер, В.Ф А льРжавуская, КЛ.Старьш ская, Л.А. Талшэўская, С.СЛрлоўская, М.М.Арэхаў, качова, Ф.Я.Таран, М.Я.Францэвіч, М.М.Астраховіч, В.В.Багданенка, І.Н.Храмцоў, М.Г.Цыбульская, М.А. Т.А.Балтрукевіч, Дз.Ц.Басько, Д.В.БеЦымановіч, К А .Ш кляроўская, М.В. карэвіч, С.Г.Беланожка, А.К.Белашова, Шляхота, ТА .Ш пакоўская, ГА.Ш чэмеН.Р.Бельская, І.Н.Булойчык, Ф.С.Булеў. 1960. В.І.Адамовіч, Я.Ф.Анціпенка, сел, Н.А.Быкоўская, В.У.Бяляева, Л А А сташ кевіч, М .М Аўчыннікава, H. Д.Бярозкін, Л.ГІ.Ванькевіч, Я.Н.Ва- H. Л.Бабкова. М.П.Багамазава. Н.П. ронін, Дз.Я.Верам’юк, С.Л.Вестэрман, Бальшакова, Ф.М.Батурэвіч, Б.Л.БелкіЯ.І.Вігура, ЗА.Вінаградава, Г.А.Вішна, М.І.Беціна, Е.В.Брусава. В.І.Буры, неўская, К.В.Волкава, А.С.Гайдаш, I. Д.Буяк, І.У.Бяляўскі, Н.У.Валькова, I. А.І'рабцэвіч, А.А.Гуцько, Ю .Э Дабра- А.С.Васілеўская, В.М.Васільева, Ф.І.Вежынецкая, К .СД абры нская, А .Я Д ж элічкевіч, Н Л.Вільтоўская, Т.С.Віткіна, жорэ, І.К Дзіковіч, А.І.Дробыш, Г.В.Волкава, Х.Я.Генкіна, В.І.Гіргель, A. С.Елісеенка, А.Ф.Ерафееў, А В.Ж да- Т.П.Гладкая, М.С.Грушэвіч, Н.В.Грыбновіч, А.В.Жукава, Е.Ф.Жыгач, ко, М.Л.Грынкевіч, С.П.Гурын, С.П.ГуB. П.Зайцава, Г.В.Зайцава, А.І.Зайцаў, рыновіч, Ф.М.Гуткоўскі, Е .П Д айнека, H . К.Захарава, В.А.Захарошка, В.М.Зе- М.І.Додалева, АП.Драчьшоўская, Г.П. лянькевіч, Л.Ф .Знаменская, Дз.П .Іваш Жук, В.Л.Жукоўская, В.В.Замыка, ка, Я.Н.Івашкова, КДз.Ігнацьеў, Я.І.Злотнік, А.А.Зюзіна, М.Я.ІванчыкаГ.М.Ісаева, Н.І.Ішчанка, М.А.Кавалёва, ва, Д А К азло ў ская, М.І.Казлоўская, К.І.Кандратовіч, I. М.Казак, А.Р.Каласоўская, Д з.А К ар- Н.К.Калантаева, А П .К аралёў, Г.І.Карпюк, Н.І.Кевіш, лоўскі, В.А.Карпінская, В.І.Касабуцкая, A. Ф.Качан, В.А.Кашыцкі, ІД з.К ірэй, Я А .К ернаж ы цкая, В.І.Кляўз, А А К о р бут. К.А.Корзун, А Л .К рэз. Н.С.КузняГ.П.Клейнава, А.Ш.Клябанаў, Ю.А. цова, Л.М .Кузняцоў, А.К.Кулініч, Краснова, С.П.Кузьма, К.Х.Куэьміцкая, A. М.Куляшова, З.П Л апата, М.І.Ліхач, П.ГІ.Кучаравенкаў, М .П Д адэс, В .РЛ аМ.ГІ.Лучына, В.ІЛ ысакова, П.М.Лычпіцкі, Ю .АЛявоненка, К .Ф Л явонцьекоўскі, М А Л ю бан ская, Н .АМ аж эйка, ва, Н.У.Ліпская, Я .П Л осева, А.Р.ЛукіА А М айсейкава, П.І.Малаток, Г.К. на, К.СЛукоўнікава, АЛДяшкевіч, Мальцава, С.В.М асько, В.І.Матросава, П.Р.Мазалаў, В.П.Мароцкая, А.Ф.М ацГ.І.Мацвеенка, М.П.Машкоўская, кевіч, А.М.Меркуль, М.В.Мілава, B. І.М ельнікава, Н .Н.М оніч, В.Ц.М яМ.П.Молчан, Т.І.Мурашка, М .М .М ядзведская, Т.М .Назарава, М.У.Назарэндзведзева, Н.М.Мялкоўская, М.І.Нікіка, Г.І.Назіна, Е.М.Небрадоўская, ценка, С.С.Нікіціна, В.Я.Новікава, Э.М .Некрашэвіч, В.Б.Нікольская, М.П. К.А.Новікава, С.Р.Новікаў, А М .П адбяНіденка, В.Я.Озераў, М.Г.Осіпава, рэзная, Н.В.Палікарповіч, І.І.Праліска, А Ф .П аліш ы на, І.Ф.Палтарацкі, А.П. Н.У.Пратасевіч, ВА.Прачук, Г.В.ПушііПанамарова, Л Д з.П апова, Л.Ф .Пакава, П.А.Пцічкіна, М.І.Пяткевіч, рфёнава, А.В.Паўлава, Л.Я.ПаўлюшчанН Д .Рабчанка, З.В.Размыслова, З.І.Рака, АЛ.Перагуд, М.В.Полаў, Я.В.Попаманенка, Р.К.Рамановіч, С.Ф.Рубанаў, ла, М.П.Пусоўскі, А.У.Пятровіч, Г.А.Рудза, М А Рудкоўская, Л А .Руж анГ.К.Пятровіч, Н .С.П ятрэня, В.Я.Рамацава, Е.І.Садкоўскі, А П .С аковіч, B. І.СераіГіна, Н.І.Случаноўская, Ю.В. ноўская, К.Ф.Рамаш кова, А.І.Рачок, B. М.Рудая, А.В.Рыбская, АЛ.Садоўская, Смаршкова, Г.К.Сталовіч, А.М.СубодіЛ.Г.Сакалова, В.АСаўчанка, В.М.Семна, В.Т.Сцепаненка, К.П.Сцяпанава, чанка, К.П.Славецкая, Н Дз.Станкевіч, А.І.Сычова, А.А.Сяргейчык, П.В.Тур, Г.Р.Ставер, В.В.Суша, С.Я.Сычоўская, ГІ.Р.Тышкевіч, Н.Я.Уласава, У.П.ФомC. І.Сяргееў, Х Д.Тайманава, К.М.Туцкі, чанка, М.Е.Францішаў, У.В.Фурсаў, Л.П.Урагова, Ф.М .Уронская, П.М.УсціМ.А.Хадасевіч, Л.І.Хвалько, К.П.Цітанаў, В.М.Храмовіч, В.АЧувасава, вец, Н.В.Чарненкава, Н.Н.Ш арай, М.Я.Ш авельдзіна, Л.Е.Ш аўлоўская, М.П.Шаўчук, Н.М .Ш ляпіна, Г.С.Ш уА А .Ш афарэнка, С.Д.Ш макава, Л.М. мейка, М.Н.Ш чэрбава, А.С.Якубчык. Ш ыкіравая, З.Г.Ш ынгель, Г.С.Ш ыя1958. В.П.Александроўская, К.М.Астанок, Э .А Ю ш кевіч, М.В.Ядроўская, хава, А.Г.Атрошчанка, І.Ф.Бабковіч, Н.І.Язерская, Я.Н.Ярмоленка, В.С.ЯрэЕ.Е.Бабыр, А.В.Багамазава, Т.А.Баламіна. 1961. І.С.Салдаценкаў, Л.І.Чысбаеў, Д.Б.Баршчоўская, М.С.Бахаўчук, тоўскі. 1963. П Л А л ен ск і, Я.Ф.АнціН.С.Бейзарава, Г.Ц.Гардзей, В.РДубропенка, Г.С.Апянчук, Л.Ю .Бань, Р.Р.Бавіна, К.С.Кавалёнак, Н.Е.Кацько, рысава, К Л .Баш аркіна, Ю.Н.Борда, М.М.Крукоўская, Ф .К Д агацкая, Л.М. А А Б улат, К.Ц.Бялова, ЯА .Бярэзіна, Нікалаева, Г.І.Рэут, К.Ц.Садоўская, Р.В.Сазоненка, Н.Я.Саковіч, А.Ц.СароС.М.Валодзін, І.М .Вашчылін, Н.Я.Ган-
ЗАСЛУЖАНЫ
чарова, К.П.Гарбялёва, М.Т.Глушнева, ГА Громава, В.А.Гудзень, М.М.Дудкіна, І.А.Ерафеенка, Р.І.Еўдакімчык, Г.А.Зарыцкевіч, Л.І.Зімацкая, К.С.Зінькевіч, Я.В.Зяблікава, В.Р.Іванова, В.К.Івашкевіч, В.В.Ізмайлаў, М.П.Ільінец, П.Ф.Ільюкевіч, В.І.Камандзенка, ГМ .Касякова, Ф.У.Кец, М.К.Князева, М.Б.Коласава, І.Ф.Крук, У.І.Кудзеліч, А.С.Кудраўцава, В.І.Кулікоўская, Р.Ц.Куляшова, М.М.Курловіч, М.АЛісава, Н.Г.Літвінава, М.Ф.Лосеў, Н.І. Лысенка, Л.У.Ляшкевіч, Я.І.Маеўская, Ц.М.Меднік, А.І.Мілеўскі, А.Н.Мінкова, В.С.Мірановіч, АА.Міткевіч, А.В.Міхайлава, І.М.Мурзаў, Н.Я.Набярэжнева, ГІ.Н.Несцярэнка, В.Я.Пагужэльская, М.І.Пасюцін, Н.С.Пашэвіч, К.Ф.Пшонка, І.М .Пярэдня, АЛ.Рамашова, А.Я.Рашэцька, І.С.Русаковіч, Н.Б.Савельева, М.В.Савічава, П.М. Свірка, М.М.Седранок, ВДз.Семачкін, A. Р.Семяненя, Т.М.Сінельнікава, Л.П. Слепакурава, Н.Ф.Смірнова, М А.Сталяроў, М.С.Старава, З.І.Студнева, Е.М.Сцепаненка, А К.Тарайкоўская, Ф.В.Фёдараў, Н.Я.Цікунова, А.С.Чабан, B.Я.Чаранок, Н.І.Чэчыкава, НЛ. Шаўрукова, Л.А. Штукар, Н .АШ умілоўская. М.ФЛІІупейка, Р.І.Элькінд, М.Р.Юдава, Л.І.Язвінская. 1964. Н.Е.Агароднікава, А.С.Адамчык, М.Я. Аляшкевіч, Н.Я.Андрэева, В.Л.Андрэйчыкава, М.М.Арарэй, А.З.Арэшка, М.І.Базылёва, М.К. Балвановіч, Н.А. Банцырава, М.М.Бардовіч, ЗА Б аўбель, М.М.Бачыла, С.А.Белік, М.Я.Белянкоў, М .Б.Біскін, З.З.Бондарава, В.І.Брэцкая, ІА.Букрэеў, Л.М .Быстрэнка, М.У.Бяспалава, М.І.Валасевіч, М.І.Варанько, Л.Я.Васільева, В.К.Вернікоўская, ІЛ . Гайманаў, В.П.Галавашына, В.С.Ганчарова, М.П.Гаранін, М.К.Гарбаценка, В.В.Гарбачова, Г.І.Генералава, Н.І. Грашнова, В.Ф.Грашчанка, Н.П.Гусінцава, К.ПДавідчык, Л.Дз.Дамарацкая, М .СДанілевіч, М А Д змітры еў, Н.А. Еўдачэнка, І.В.Жук, З.Г.Жукоўская, К.П.Жураўкова, Л.І.Ж ыліна, М .М .Зарэцкі, Л.П.Звонава, С.М.Зубоўскі, Н Дз.Зуева, Н.К.Зязюліна, М.Ф.Ільюшэнка, М А.Кавальчук, Р.П.Казімірава, Г.Е.Каэлова, В.І.Каленік, С.І.Калугіна, Л.Ф.Камароўскі, В.АКандрацьеў, Н.Ф.Капіч, МА.Картуэаў, В.С.Карцель, Т.І.Касцкжевіч, А.С.Кецко, Г .А К ір’янава, В.Е.Клімовіч, ВДз.Кляменценка, Т.Ф.Корж, Ф.Л.Крайнік, А М .К расціна, М.М.Кудраўцава, В.ІІ.Кукуруза, Г.І.Кунцэвіч, ГА Л абанок, Т .П Л азарава, Л .ІЛ айко, А.ТЛебедзева, Н .М Л ебедзева, І.ІЛуцаеў, Л .М Лю бімцава, М.Ц.Макаева, Л.П.Малахава, В.Ф.Малышава, М.М.Манышаў, М.М .Марцінкевіч, М.М.Маторьша, С.К.Мірановіч, A. Р.Міхалёнак, С.І.М ялешка, В.У.Навуменка, Н.АН авуменка, А.М.Несцярук, B. М.Нікалаеня, В.І.Нікіфаровіч, Е Д з. Новік, З.Н.Носава, ВЛ.Някрасаў, М.М.Няпраўскі, В.Е.Паўлава, К.П. Паўлава, Л.Я.Паўлава, З.П.Петрачкоў, Г А П латонава, І.Ф.Пратасевіч, А.С. Пушкін, Т.В.Пушная, В.К.Раждзественская, В.В.Ражкова, Л.Ф.Разгуляева,
ГА.Сташэўская, М Д.Сукачова, Л.П. В.І.Расінскі, В.І.Рузава, М.С.Рынкевіч, B. В.Рэгель, У.В.Савельеў, Р.М.Савіцкі, Сухадольская, Л.Н.Сянкевіч, А.Ф.Трафімаў, М.У.Трыпуцін, К.С.Тышкевіч, Р.У.Салаўёва, Р.І.Салдаценка, С.Д.СаФ.М.Ус, БД .Ф алкіна, Р.Ц.Фугіна, мушчаў, В.Ф.Самцэвіч, М .Р.Семяненя, C. Ф.Серапін, М.М.Сівакова, Т.Р.Сідар- КА.Харкевіч, А.К.Цабкала, У.Ц.Цабо, І.Я.Цімашкоў, З.І.Чарапкоў, І.Н.Чаркачук, А.М.Скавароднік, С.Т.Смялоўская, H. Дз.Сокалава, Н.М.Сокалава, Н.А. сава, М.М.Шабурава, Л.М.Шапіра, Сосна, К.І.Стаброўская, Г.С.Стукалава, Г.П.Ш арай, АА.Ш аўчук, І.К.Ш аш эньЛ.Р.Суворава, М.М .Супічэнка, В.У.Сука, А .П.Ш нейдэр, Н.П.Ш эмет, А А. хавей, А.Я.Сцефаненка, М.М .Сянкевіч, Эмінава, Г.М.Юхнавец, А.М.Якаўлева, М.І.Талейка, М.С.Талочка, Н.С.ТалС.С.Якаўлеў, К.В.Якімовіч, М.І.Якістая, І.Р.Тупіцын, Д.П.Уласава, мюк, Я Д з.Я нчанка, В.Ф.Ясінская, Р.І.Ушакова, П.І.Фядоценка, Г.П.ХадЯ.Ф.Ясноўскі, А.П.Яфрэменка. 1966. кевіч, В.М.Хіль, В.Р.Цабкала, Н.М .ЦіА А А брамовіч, А Р.Адзінец, Дз.С.Акітарэнка, Н.Е.Ціханава, В А Ч анцава, мава, Р.П.Акуліч, В.П .Аленькава, A. М.Чарнякоў, Б.Я.Чорнабародава, В.Г. В А А леш ы н, Л.ЕАнжыеўская, І.А.АпаЧысцякова, С.ГІ.Чэчка, М .М .Ш айнасевіч, М .РА рлова, Ф .Ф Аскерка, коўскі, А.І.Шкурдзюк, Л.Я.Ш ляхціна, A. ВАсмалоўскі, У.Т.Аўсеенкаў, Л.Ф. К.А.Шот-Чатовіч, Б.Б.Ш умейка, К.Т. Афанасьева, М.І.Ачкін, АЛ.Бабкоў, Шынкевіч, Н А.Ю ркавец, В.А.Якушава. B. М.Балашова, А.С.Бандарэнка, В.І.Ба1965. Н.М.Агалец, Д.К.Анісімава, раноўскі, В.С.Барысава, В.І.Барысавец. B. У.Антановіч, В.І.Архіпаў, М.І.Аўра- Т.Р.Белякова, Б.Х.Берлін, П.А.Ьерташ, менка, АЛ.Бабарыкіна, Ф.У.Багдановіч, A. Р.Будзіловіч, З.С.Буракова, Н.І.Ьыка A. М.Балаболіна, В.М.Баліна, Е.І.Бан- ва, А.В.Валчок, Н.К.Валчок, В.Э.Варатынская, В.І.Васілеўская, І.Р.Васільева, чук, Н.Н.Барысава, А.М.Барысенка, I. Д.Бельская. ЕА.Беразінская, Д.Ц .Бі- Б.Т.Васкавец, А.М.Віннічак, В.І.Воранава, В.І.Вярсоцкі, А.П.Гавароўская, рулёў, Н.Н.Бірыч, Я.В.Бродскі, В.Р.БязЭ А Г акав а, З.С.Галаніна, А.М.Галкін, мозгая, П .Ф .Бяляк, М.В.Бярэзіна, B. І.Вайцянкова, А.Ф.Валюкевіч, Н.Н. К.В.Гарбачова, І.С.Гаруноў, Н.К.Гаўрыкава, П.С.Гершан, ГА.Глуздакова. Вараб’ёва, Н.А.Верамейчык, Е.І.ВішБ.С.Грачыха, М .С.Грынцэвіч, Г.І.Грынеўская, К.І.Воранава, ГА.Вырадаў, A. В.Галкіна, УА.Гардусенка, П.М.Гарэ- шына, М.П.Гулевіч, М.М.Гуль, С.Р.Гушча, У.Ф.Далжанкоў, М .ГДаманцэвіч, лінкаў, К.І.Геаргберыдзе, Р.С.Гінзбург, Э .М Д амін ікевіч, Е.ГДарафеева, У.А. У.А.Глінскі, В.М.Гсшубеў, К Л .ГрабайДарашук, Ю.І.Джасава, Я.ПДземідовіч, ла, Л.Ф.Грынчук, Ц А Г ры чанок, А.Ф. П .Ц Д зівакоў, К.В.Дзмітрыева, А.М. Гудоўская, А.С.Гулевіч, І.Ф.Гуркоў, Дзмітрыеў, Э .М Д зяіілава, А.А. ДзядзюІ.СДанілаў, П.А.Данюк, Е.С.Дзенісюк, ля, Ц .Ф Д зянісаў, В.П.Драздоўская, Я.П.Дзіканава, ВДз.Дзмітрыеў, Х А . К .ІД унец, Д.В.Ерамеева, Л.Р.Ерафеева, Драбкіна, Г.І.Жураўская, М.І.ЗабродзіB. І.Жадзейка, В.Ю.Жалкоўскі, В.І.Жарна, Н.К.Залужная, І.І.Захарэнка, Я А . ская, В.АЖ орава, М.І.Жураўская, Зінкевіч, Е Д .Іваніцкая, Г.І.Іваноўская, B. Г.Жываглод, Н.І.Жыгмунт, Г.С.ЗабаБ.В.Іванюк. Т.С.Ігнаценка, Г.С.Кавалёва, УА.Казакевіч, А.І.Казей, І.С. лотная, Н.М. Зантовіч, В.М.Зікунова, А.В.Зубец, Н.Т.Зуева, В.Я.Ігнатовіч, Казлоў, Л.С.Казлоў, М А К ай р ы ш , C. В.Калачык, А С.К алеснікава, М.М. H. А.Ігнатовіч, ТА.Ільінская, М.М.Іоначкіна, В.Н.Ісаевіч, А П .Ісаенка, Калістратаў, М.М .Калкоўскі, А.В.КачМ.Я.Кавалеўскі, М .П.Казакоў, С.Р.Какоў, К.М .Кіявіцкая, С.П.Класоўская, B. Р.Ключынская, Я.В.Кляноўская, Т.М. зачонак, В.В.Канавальчык, А.Р.КандраКраўцова, А.А.Круцько, С.І.Ксянзоў, товіч, К.А.Кандавой, М.Д.Капеліёвіч, I. М .Капітан, М .Ф .Капскі, С.І.Карпеч В.В.Кузьмін, М.І.Кузьміна, Н.Б.Куляшова, Т.М.Курдо, М.І.Курловіч, Л.А. кін, Л.У.Кармалітава, Ю.І.Касабуцкая, C. П.Каткоў, З.С.Качарэўская, А.М.КаКустова, М.П.Куцапалава, Т.АЛазарава, М .ЯЛазук, В.Ф.Ларыёнава, К.С.Лі- чынскі, Я.І.Кашалёва, П.Р.Квашніна, соўская, П.ГЛіхачоў, Н.М.Лугавая, Т А .К ляпацкая, Н .І.Кобрына, А.М.КоР.М.Лук’янчык, А А.М азанік, ГА .М ай- лас, М .П.Краўцова, Г.У.Краўчанка, В.А. сеева, Я.П.Малюгіна, В.П.Маркаў, Кротава, В Д.Круш аніцкая, З.А.КубіцАА.М ароз, ЛА.М артыненка, І.Ф.М ар- кая, І.М .Кузін, Н.П.Кузіна, Т А К у зн е ціновіч, В.І.Маціеўская, Г.С.Мельнік, чык, І.М .Кузьмін, В.М.Кузьміна, Н.С. К.І.Мельнікава, Н.Х.Міхальчук, Кузьмянок, К.А.Кукушкіна, В.Я.КулаЗ.У.Мурашка, М.В.Мурашка, Г.І.Муса- кова, М.В.Курдо, У.Я.Курловіч, А.Ц. Г.Я.Кутневіч, Л.СДабус, коў, Е.С.Мядзведзева, А.І.Мякішкова, Курылін, В.С.Мяцеліца, К.Ф.М яшкоўская, А.П. М.І.Лавер, М.М.Лазоўская, ВЛ.ЛаленГ.М Л апо, Т А Л апчы нская, Некрашэвіч, М Д.Н екраш эвіч, А А .Н і- ка, кіфарава, ЛДз.Ніціеўская, Н.С.НовікаМ .Ф Ларыёнава, Г.Ф Л аш кова, М.Ф. ва, М.С.Орсіч, П.Я.Паграбной, С.С.Па- Левановіч, В.СЛеўчанкава, Н .ІЛ іп лейка, В.І.Палянскоў, М А .Панцыраў, ская, Н .ІЛогінава, І.М Л укаш ы к, П.Ф. У.АПарахневіч, А.І.Пасько, Г.П.Пе- Лук’янскі, Е.ВЛяідсо, ЯЛ.М акаеў, рапёлава, М.Ф.Петрыкевіч, АЛ.Прадзе- Я.Ф.Максіменка, І.В.Малец, С.П.М алідава, Е.М.Прохарава, В.Р.Прохарык, шэўскі, В.І.Малюк, Н.М.Манеўская, Я.І.Пушкарова, А.І. Ржэўская, М .Р.Ры- М.А.Маніс, Я.Г.Марцінкевіч, Г.М.Марбак, М.Ц.Рыжанкова, В.С.Рымдзёнак, чанка, З.І.М арчанка, Л.П.Масальскі, Ф.С.Савік, А.М.Савошчык, Р.Ф.Самой- Я.Р.Маткоўская, В.І.Матус, М А.М ахачлаў, Г.Ф.Сініцына, А.Ф.Сіранькоў, кеева, А.П.Мельнікава, М А М ельнікаў, Л.І.Сіткевіч, Б.Ф.Сіўко, ГА.Смірнова, К.М.Мікрукова, Л.У.Мілей, С А М іл у н ,
ЗАСЛУЖАНЫ
557
М.А.Мінюк, С.Я.Міронаў, Дз.С.М ішкуцёнак, ІА М узы чкін , Е.С.М яжэнін, В.С.Навагран, В.Р.Навумаў, А.С.Налягач, Н.П.Новік, С.П.Нярэціна, К.Б.Падольскі, Л.М .Пазнякоў, Н.В.Пакроўская, Е.П.Палоўнікава, М .І.ІІалтарацкая, Т.Ф.Палхоўская, С.Г.Папова, ВА П аташ коў, НДз.Паўлава, З.С.Пачкаева. I.І.Пашкоўская, Я.В.Перавозная, П.С.Пехцяроў, А.І.Печкурэнка, С.А. ГІіскунова, Н.Г.Пляханава, У.Ф.Праневіч, М.І.Пырачкін, М .М .Пятрэнка. Ф.С.Рабічка, В.Я.Раманава, Р.М.Раманенка, Г.Х.Раманькова, Р.Ф.Растаргуеў, В.Р.Рашкевіч, В.І.Рымашэўская, М Л . Рэлес, Л.М.Садоўская, М.Н.Саковіч, М.Г.Сарагавец, В.В.Секержыцкая, B. І.Семяновіч, М.А.Семяняка, Г.М.Серабракова, М.С.Серада, А.М.Сеўба, І.У.Сівак, А.В.Сімакоў, В.М.Скотнікава, К.М.Скробаў, С.Г.Славінская, Т.В.Славінская, І.І.Смарыга, Г.М.Сопель, М.М.Станкевіч, ІА.Станілевіч, М.П.Старыковіч, АДз.Страўе, М.Ц. Стэльмах, Л.Б.Суле, Г.С.Сухадолец, М.Ф.Сцепанькова, К.М.Сцёпін, А.В. Сялюгін, Т.А.Тарасевіч, А.Я.Точын, А.М.Тродкая, Р.М.Туравец, З.І.Удальцова, А.В.Уласава, Г.І.Усольцава, М.А.Фалейчык, М .М .Федасенка, З Л . Фенчанка, М .К.Фешчанка, І.М. Фёдараў, Г.П.Філіпава, У.І.Філіпенка, А.П.Фінскі, М.І.Хадаронак, С.Р.Халяўка, АА.Хандожка, С.М.Хацьянаў, Л.В.Цімаховіч, Г.Е.Ціханава, М .Н.Цыбірова, К.В.Цыбулька, М.С.Цяслюк, C . Р.Чакмарова, Л.П.Чарткова, В.Дз. Шавялёва, П.І.Шадурын, А Д з. Шайтэр, Е.М.Шамшурава, М А .Ш амкавяк, A. П.Шацікава, П А Ш ы баева, А.П.Ш ышонак, НЛ.Юрцэвіч, В.С.Юферава, B. В.Язвінскі, Л.В.Якаўлева, ГДз.Яроміна, Д.В.Яфрэмава, Р.М.Яфрэменка. 1967. П.Н.Абушкевіч, В.С.Агароднік, Т.П.Адамовіч, Г.П. Адамчык, Н .Ф А зарава, М.Б.Аксельрод, А.ІАкуліч, Г.П.Алекса, З.ЕАльхімовіч, А.М.Аляксееў, В.Ф.Амплейкін, Т.ААндрэева, A. С.Анісімава, К.ПА нтонава, Г Л А р лоўская, Л.ІАрлоўская, Н .Ф Асінская, Л Л А соўская, Л.Н.Астафурава, М.Р.Атрашонак, Н.ВАўраменка, П.М.Багадзяж, Я.Е.Багатырова, А.І.Базылевіч, B. В.Бакунова, В.Ц.Баранава, Т.І.Барсток, А С.Бары сенка, В.І.Барысовіч, А.П.Берасцевіч, Б.З.Бодніч, Г.П.Бохан, Ф.І.Браноўская, В.К.Брыкін, Л.І.Буйневіч, М.І.Булан, І.М.Бурдзіна, Дз.С.Бяклемішаў, ВА.Бяліцкі, КЛ.Ваньковіч, К.С.Вараб’ёва, А.П.Васільеў, Г А В ерамейчык, КА.Вікгароўскі, Віяда Гомес дэ фонсеа Харарда, Г.Ф.Воранава, І.М.Воюш, В.Р.Вялічка, ФА.Вярцінскі, М.В.Вяршкова, Э.С.Вярыга, К.П.Вятрова, Т.Ц.Гагалінская, Л.П.Гажэнка, Р.Р.Ганжураў, З.В.Гарадзецкая, Л А .Гарадзецкая, Н.П.Гарбачова, Л.Г.Гарбузава, З.І.Гардзейка, М.К.Гардзіенка, ЕА Гарнізонава, В.В.Гарох, Я.В.Гарэцкая, В.Р.Гатальскі, І.Г.Гаўрылаў, М .М .Генкіна, В.С.Герасіменка, Л Д з.
558
М.С.Селіверстава, М.У.Семак, Ф.І.Семчанка, М А С ем ян кова, АМ .Семяновіч, Г.У.Сіліч, Н А .С ілкіна, П.П.Сінякевіч, Ю А С кваркоўская, ЛЛ.Скварцова, Т.В. Герасімовіч, УА.Германовіч, К.С.ГлаСкібіцкі, ЛЛ.Скокава, В.М.Станкевіч, вінская, ЗА.Гладоўскі, У.І.Гляцэвіч, А Ф .Старавойгава, В.П.Старавойтаў, Л А Гніларыбава, М.Н.Горбач, Б.З.ГорН.Г.Строк, НЛ.Суворава, Л .А Сцефадзін, А.П.Грамыка, ЛА.Грахоўская, В.С.Сцяпанава, T. П.Грысюк, М.М.Грыцкевіч, А.М. ненка, А.І.Сцешыд, Г.Ц.Сцянук, ГА.Сяльскова, А.С.СяГрышкіна, М.Я. Гузман, П А Г улько, машка, Г.М.Тагановіч, В.М.ТакаАР.Давыдзько, ГЛДайдека, Л .В Д айдерэўская, Н.М.Тамарава, Т.П.Тамашэвіч, ка, ГА Д алецкая, А АДамарацкі, Б.В.Таранчук, ВА.Тарасевіч, П.Я.ТараІ.ГІДзегялевіч, Р.П Д зяйкун, Л.І.Дзясенка, У.І.Трафіменкаў, Г.І.Трубская, лендзік, І.ЦДэямідаў, М .ІДраека, Н.М.Тужыкава, Г.В.Тумашкова, Ц.І.ТуЦ .ВДраж ыд, Л А Д раздова, С .П Д ранпіца, П.Дэ.Урублеўскі, В.П.Ускоў, гоўскі, ГЛДуранкова, Ц.Р.Евельсон, ВА.Усціменка, А.П.Ушкалава, З.І.ФіліГ.М.Емяльянава, МА.Еўдакімаў, І.М. моненка, Г.М.Філілава, ЕГ.Фясенка, Жарыкаў, В.Г.Жук, У.С.Жук, Н.Я.ЖуЛ.В.Хіжынская, М Л.Ходар, К.Ф.Целюкава, Н А Ж ы гарова, К.Ф.Жыгунова, АГ.Ж ыткевіч, ГД.Зарачанская, С.М. кова, Л.М.Цітко, М.М.Цітова, М .П.ЦіЗатоненка, М.П.Зыль, К А Іван о ва, цяк, А.П.Цыхун, Ю А .Ц ярэня, В.М.ЧаН.ТЛванова, Р.МЛванова, Л.Дз.Іваньбатаронак, Б.У.Чабоцька, А П .Ч акліна, кова, ВДзЛвашына, З А Іо н кін а, Е.С.Чарнова, А.Ф.Чарнякова, М А .Ч орК.Р.Іўковіч, АВ.Каваленка, Н .П.Каная, Г.І.Шавель, І.Г.Шадур, С А Ш а валёва, ТЛ.Кавалёва, В.З.Кавалёў, лак, Н.П.Ш алонік, Т.М.Шалюта, Р.Б.Кадзін, В.У.Кадышаў, У.К.КазакоРЛ.Шамко, В.В.Шапялевіч, Я.В.Ш арыва, К.М.Казьміна, П.Я.Каленчыц, пава, П.Р.Ш астакоў, Л.В.Шахлевіч, B A . Калінава, НА.Камарова, Н.В.Кама- Г.І.Швабоўская, П.Ф .Ш каленка, К.Я. рова, Ф А К ам арова, В.П.Камароўская, Шкуднова, Н.І.Ш маткова, В.П. ШульЯ.С.Кананюк, М А .Калусціна, К А К а га, М.М.Шумаў, М .С.Ш умская, ратай, І.В.Карнееў, АП.Каршуноў, B. В.Шчасная, М .П .Ш ыпінская, Н.А. НА.Касабуцкая, А А К асабуцкі, Н.Ф. Ш ыфрына, З.К.Ш ышова, В.П.Эгліт, Катлярова, МЛ.Кірылаў, Ф.С.Кісялёва, А.У.Юдашкіна, М.П.Ю дзеніч, З.Ц. СА.Клокаў, Г.Н.Клепча, П.В.Конанава, Юдзянкоў, Я.І.Ю ралайц, З.А Язерская, ІА .Корбан, М А .Корнева, Н.Я.КоцікаН.Ф.Якаўлева, Ц.С.Яльчык, Е.І.Янушва, М.М.Красненкаў, ВА.Красуцкая, кевіч, Н А.Ярэміна, Я.Р.Ярэц, ВА.Яўнайс, М.І.Яфімава, Р.С.Яфрэмава, М.С.Круцікаў, Н.С.Круцько, А.М.КузЮ.М.Яшчак. 1968. І.ІАбрамовіч, дяцоў, М .АКулагіна, В.П.Кулай, Е.Ф.Авярковіч, Т.С.Агеенка, А.С.АгінА П .К урганскі, КА.Кухарэнка, Н .ІЛ аская, ПД.Адзінцоў, К.С.Акачонак, банава, Ф .КЛагутаў, Н .М Ламакіда, Т.М.Аляксеенка, Н.Е.Амбразевіч, Ц.Ц. Г.КЛамш эўская, Н А Л аўрэнава, M A . Андрэеў, К.М.Андраюк, Л.Г.Андрухіна, Лебедзеў, У А Лебедзеў, Н ЛЛевін, Ж.І.Андрушкевіч, А.Ф.Антончык, Н.В. СЛЛеўчык, А А Л еш чы на, Л.Ц.ЛіхаАпацкая, І.Л.Архіпенка, З.Я А рцем ’ева, чэўская, Г.М Лугаўцова, МЛЛунь, Я.ПАрэтаў, П А А стапенка, Н .Д А сю Л .ІЛю бецкая, Л .УЛю тко, А А М азалялева, В.І.Аўрукевіч, К.С. Аўчыннікаў, ка, З.В.Макрыца, М.І.Максіменка, З.М А фонская, С.Р.Бажко, М .Н.БакатаК.С.Малахава, М.В.Малышава, АЛ. нава, Н.М.Балвановіч, Н А .Баравая, Маркаў, С.Р.Маркевіч, ІЛ.Мароз, H . В.Баранава, І.М .Барановіч, К.І.БараМ.М.Мартынаў, Н.В.Маскалёва, А.М. ноўская, М.С.Бароўскі, АЛ.Барысевіч, Маталыцкі, А А М ельнікава, Г.Р.МельА.І.Барэйка, Дз.Х.Батрова, В.Я.Баханьнікава, ВДз.М ельнікаў, М.К. Мерабішкоў, ЕА Бахарава, Г.В.Бежалёва, вілі, Р.С.М інчанка, М.М.Мірончык, Р.Р.Бейненсон, Л.П.Бекерава, Н .М .БеМ.В.Мірыцкі, С.В.Місяюк, В.В.Мурашлайчук, ВА.Белакурская, В.В.Белая, ка, В.У.Мурашка, Н.А.Мяшкова, C. М.Белы, УЛ.Белы, М.П.Бельскі, ГЛ.Набокіна, М.В.Навіцкая, Г А Н ем аА.П.Берасцнёў, М .Я.Бернштэйн, ЕВ. гай, А Л.Н овікава, В.К.Новікава, Бешанцаў, М .С.Блінкова, З.А Бондар, АДз.Нядзведская, А Ф .Н ячаеў, М.Г. I. Р.Бочкін, З.І.Бранавец, Я.С.БранавіцОйстрах, ГЛ.Осіпава, ЛЛ.Пакаташкін, кая, Ф.У.Бубен, ІА .Будай, ГДз.БудніН.В.Палавідка, Я А П аліш чук, В.А. Пакава, АГ.Бузава, Н.І.Бузо, П.Я.Букініч, намарова, М .І.Панасюк, В.С.ПанцялееМ.М.Буланкова, З.І.Булыга, І.П.Булыва, Т.П.Паплаўская, ЕІ.Папоў, П.С.Пака, С.П.Бурак, С.В.Бусел, Г.Ю.Бухаўцотапейка, З.Ф.Паўлоўская, М.П. ва, Я.І.Бухцеева, Г.Я.Буцэнка, М.Ю .БуПацёмкіна, І.Я.Петраш, АА.Пігулеўскі, цявідкі, Я.І.Бычкоўская, В.І.Бялугіна, Н .А П латко, Л .П .П ракоф ’ева, С.І.ПраўA. Р.Бяспалава, С.Ф.Валатовіч, Т.М.Вако, М.Р.Прывалава, В.М.Прышчэпчык, ладзько, ВА.Валожына, П.І.Валуй, Л.В.Прэйс, П.П.Пукала, У.І.Пуцееў, Т.АВалынец, А П .В анарш энка, П.К. М.В.Пушкарова, УА.Пятроўскі, Варывончык, Ф.Ф.Васілевіч, М.М.ВасіВ.Я.Пячаткіна, І.М.Равуцкі, Л Д з.Рамалеўская, Б.Г.Васільеў, В.Э.Васілько, ненка, Э А .Рапапорт, АЛ.Ратковіч, У.Я.Васілюк, А.П.Васькоўская, А.М. А Ц.Русакоў, Е.Ф.Савельева, Н А .С аВаўчкова, В.С.Вераб’ёў, АДз.Весялова, відкая, Р.І.Садкоўская, Н Д.Сазонава, B. М.Віннікава, Я.П.Вішнеўскі, І.І.ВолУДз.Салавей, А.І.Салаўёва, Ф.П.Сапкаў, З.В.Вярбіцкая, М.М.Гавядзінаў, роненка, А.М.Сасноўская, Л.В.СасА.І.Галавешкін, А.С.Галаюціёнава, П.Д. ноўская, У.М.Саўко, П.П.Сачыўка, Галенчык, С.П.Гарабчанка, К.А. ГарбаМ.Я.Свірыдзенка, Ц.Т.Свістуноў,
ЗАСЛУЖАНЫ
цэвіч, Л.В.Гарлачова, М.У.Гасцёва, ВА.Гатоўка, Н ЛІ.Г'аўрусейка, Е.П. Гаўрылава, НЛІ.Герашчанка, А.І.Гертман, Н.Г.Гетманская, В.В.Гіліцкая, Д.Г.Гінзбург, І.Л.Гінсбург, Е.В.Гладкевіч, І.І.Глушцоў, В.Г.Гоева, ЗЛ.Іолубева, М.Дз.Гразнова, ГЛ.Грыгор’ева, A. А.Грынчык, В.М.І'рынчык, ІА.Грыцук, П.Н.Гурко, Т.Ц.Г’урская, Д.І.Гурчанка, Н.В.Гурына, Л.С.Гурэвіч, І.С.Гуцеў, Н.АДабравольская, А.А.Давыдаў І.П.Данілевіч, В.ЗДанільчык, У.М.Дарафей, ВА.Дарошка, А.МДашкоўская, B. М Д зенісю к, Г.КДзенчык, ЗАДзіцяціна, Т.ІДзядзюль, Н.ПДзяжурка, М.І.Дзякевіч, С .Ц Дзямеш ка, Н.І.Драбышэўская, Г.ВДраніцкая, К.ЯДругамілава, Ф.СДубінчык, П.М.Дубовік, А.Ц.Дубоўская, ГІАДуброўскі, Дз.В.Дудараў, НЛ.Дудко, В.АДунец, Я.П.Дусь, М.АЕлісееў, П.С.Ерамейчык, Ц.А.Ерафеенка, В.У.Жабуртовіч, А.С.Жук, М.А.Жук, А.П.Жукава, ЛА.Жукоўская, М.М.Жукоўскі, З.С.Жураўлёва, А.П.Забенька, ЕВ.Завадскі, А.І.Задора, П.М .Зайкін, Е.І.Зайкоўская, Л.Н.Зайчык, Г.С.Зароўская, У.І.Зарэцкі, АЛ.Захарэнка, ТЛ.Заяц, УА.Зінавенка, К.С.Злобіна, А.Т.Зялёны, В.М.Зяньковіч, ГА.Іванова, З.К.Іванова, П.М.Іванцоў, В.К.Івашкевіч, І.М.Івашкоў, Г.І.Ігнацьева, Л.Э.Іофе, В.І.Іцянкоў, ЛАЛшчанка, АЛ.Кавалёва, ЕАКавальчук, Т.К.Кадрэвіч, Л.Р.Кажамякіна, А.В.Казлова, Ф А К азлоўскі, Л.Я.Калініна, Н.І.Каліноўская, С.К.Кальчук, А К .К алясень, М.Дз.Камярылава, А.П. Кандратовіч, М.М .Кандраценка, М.Ф. Кандрацкі, Н.АКандрусь, У.І.Канецкі, ТА .К андавая, П.А.Капусцін, М.М.Капусціна, М.К.Каралёва, А.П.Каралькоў, A. Н.Караткова, С.С.Карачун, Я.Ц.Кардаш, ВА.Карміліна, Г.В.Кароль, М .М .Карпенка, М.Е.Карпучок, П.С.Карэтнікаў, В.Ф.Кастко, М.А.Касцюкевіч, І.П.Касцючэнка, М.І.Касяк, Н.В.Кацора, М.Т.Кіеня, М .А.Кілачыцкі, Е.М .Кіпнюк, А А Ю сялёў, СЛ.Кісялёў, А С .К озік, Г.І.Конах, М.М.Кончыц, Н.Я.Корсікава, Ш .М.Коўнер, М.АКравец, Т.І.Крапошына, Л.В.Краўцова, П.В.Краўчанка, І.Г.Краўчанка, Г.Г.Круганава, А.І.Кругленя, АДз.Крукоўскі, У.Дз.Крукоўскі, ЛЛ.К рупская, Я.С. Крываблоцкая, Т.Т.Крывалапава, В.М. Крышко, Л.К. Кудраўцава, П.І.Куземчык, А.Е.Кузнядова, Ф.І.Куксід, К.Ф.Кулакова, Л.Н.Кулакоўская, А.А. Кулікава, Т.М.Кулідковіч, Г.М.Кудцэвіч, К.Р.Кулершток, Я.В.Кулрыянава, М.Т.Кулрыянец, В.П.Курацева, Н.І.Курачыцкая, А.ІІ.Курдосаў, А М .Курчэўская, К.Ф.Кухарава, ФДз.Кухарава, М.В.Кухараў, Г.П.Кушалеўскі, Р.ВЛагачова, М А Л адуцька, І.П Л азук, ІЛЛакішык, А Р.Лаланькоў, Н.Ф Лаліцкая, П .РЛ аліцкі, Р .ІЛ аідцкі, А.МЛапудова, З.Ф Латы ш ова, Ф.В.Лаўчыдскі, М .ВЛебедзева, Н.С.Лебедзева, І.ЦЛеўкін, М.П.Літвінаў, В.К.Лобад, В.ЦЛодь, B. П Лукаш овіч, ГЛЛылава, К.ЕЛысенка, Н.П.Лысуха, Я.СЛябецкая, Р.С Л яддацкі, ЕАЛяўда, І.ФЛяўковіч, А ІЛ я х аў , Л.АМ азгавая, Т.І.Макейчык,
Я.І.Макутонін, Е.П.Малаковіч, M A . Малашук, М.Ф.Маліноўская, А М .М алышка, АЛ.М альдаў, У.С.Марозаў, П.АМ артыненка, І.М.Мартыновіч, П А М арцінята, М.І.Масальская, М.Г. Мастовіч, У.Ф.Матрунчык, К.І.Мачаліна, І.АМ ацкевіч, Т.П.М ацкевіч, А В . Мілова, АА.М інчук, Л.Ф.Мірановіч, Т.В.Міроненка, Н.В.Місюк, ЛА.М іхановіч, І.І.Муравіцкі, А.А.Мусцейкіс, АБ.Муха, Г.Р.Навумава, Н.В.Навумава, А.А.Налягач, В.І.Напрэенка, В.К Насілоўская, М.С.Нацэвіч, П.П.Несцераў, З.АНіхшіьская. С.К.Нікуленка, А Ф .Н овік, К.І.Новіхава, В А П адзвінская, Г.І.Палонская, В.І.Папова, К.Дз.Папова, Л.К.Папова, М.М.Папоў, Я.С.Парфененка, Г.Ц.Парфёнава, В.Я. Паўлава, Л.М.Паўлоўская, Л.М .Пафнуцьева, П.К.Пацей, Н.С.Пацкевіч, T. П.Пачынская, К .А П екар, Н А П етр ачэнка, В.П.Піваварава, С.В.Піскун, Ф.АПішчыкава, Б.С.Пладуноў, М.М. Плескачоўская, К.Т.Прахарэвіч, Л.І.Прышчэпчык, Л.Ф.Пуранкоў, Э.М. Пяткевіч, А.Д.Пятрова, К.М.Пятровіч, Ю.Ф.Пятроўская, М.М.Пятрухін, Е.І.Рабцава, К.Л.Равянок, А.Н.Радзечка, М.Р.Радзянкова, ЛА.Радзішэўскі, A. А.Радоўская, Г.М.Радзько, Г.М.Разанка, Л.І.Разнюк, Д.Л.Ракашова, Ф.К.Расінскі, З.І.Родзін, Н.М.Роскач, Р.І.Румянцаў, В.С.Русакова, У.Т.Рыжыкаў, М.І.Рыльскі, БА.Рымаш эўскі, В.В.Рытчык, Н.В.Саевіч, Р.П.Сакалова, В.А.Саковіч, С.В.Салагуб, Л.В.Самовіч, Г.М.Саўкіна, Н.Ф.Сачкова, Г.М.Селеванчук, М.Р.Семашкевіч, Г.І.Семянцова, В.П.Сергіеня, С.К.Сердзюкоў, К.АСідзюк, А.Р.Сімчанка, П.М.Сінічкін, П.П.Сірош, Н.М.Скалабова, B. В.Скалубовіч, М .АСкуратовіч, К.І. Слабуха, К.Н.Смірнова, В.Ф.Сопатава, ІА.Сотнікаў, П.М.Сотчанка, Я.А.Сошнікава, В.А.Сошына, М.Дз.Станевіч, М.І.Старчанка, УА.Стаскевіч, С.Г. Статкевіч, Т.Л.Стахоўская, А.А.Сташэўскі, У.С.Субоцін, М.М.Сулкоўскі, Н.Я.Сумарокава, А.К.Сураўцова, І.А. Сухарукаў, В.М.Сушкевіч, У.М .Сдяпанаў, І.І.Сысой, П.М .Сяргеенка, Ф.І. Сяргееў, М.І.Сятун, Н.В.Талмазава, М.Я.'Галмачоў, Р.І.Талюш, ЕА.Тамаева, Л.І.Тамковіч, Е.З.Тараноўская, С.І.Тарасевіч, Г.Б.Ткачэнка, А.П.Тоўсцік, C. Р.Троцкі, А.М.Трошына, М.І.Трусаў, С.І.Трызна, М.П.Тузаў, І.Г.Тунякоў, П.П.Турайкевіч, Ф.АТурскі, Л.Ф.Украінская, М.І.Унучак, Дз.П.Усаў, Н.І.Усікава, З.І.Усовіч, В.С.Фаміна, К.М .Фаміна, В.У.Фомчанка, Ф.П.Фрайман, ГА Ф ядосава, Е.С.Хадарэнка, Р.І.Хамчонак, Н.Я.Хамякова, С.М.Ханенка, B A . Халалюк, А.Л.Хашкоўская, З.У. Хвір, Н.П.Хмурчык, Л.С.Храмцова, A. І.Цалко, Н Дз.Царова, П.П.Ціванюк, Ш.В.Цівес, С.І.Цімошчанка, В.А.Цітова, ГА.Цітова, В.К.Ціхамірава, С.І. Цішкавед, І.І.Цяртычдая, М .П .Цярэш ка, М .М .Цярэшчадка, ЯА.Чабан, В.К. Чайкоўская, Б.Р.Чамададаў, М .Б.Чаркас, М.І.Чарняўскі, М .К.Чмярэдка, АТ.Чубкоў, Р.Е.Чэрні, А М .Ч эрнік, B. С.Шабалтас, М.Я.Шабад, С.Л.Ш аку-
лава, Е.Г.Ш алак, В.Дз.Шалуха, ЗАСЛУЖАНЫ М.Ц.Ш алышка, Я.К.Ш алькевіч, М.П. Шалюта, Г.С.Ш адько, Т.В.Ш алавалава, 1971. СА А бразцова, М.В.Абросімаў, І.З.Ш аліра, А С.Ш арыбчанка, А.П.Ш аК.І.Агурцова, А.І.Акуленка, В.М.Амярэц, М.Л.Шатанава, Р.Ф.Ш аўчук, люсік, А.ЦА рмонік, М А Асмалоўскі, С.С.Шаўчук, Л.Н.Ш афранаў, Ф.Е.Ш аГ.І.Бабіч, М.Ц.Бабуркін, Э.І.Багдадовіч, шэдька, І.М.Шведаў, Л .Ф .Ш кляр, Л.АБакава, Ф.Ф.Баддаровіч, В.М .БадВ А Ш кольдікаў, М.Р. Шкрабава, A. К.Шкутаў, В.М.Шлец, Н.А.Ш ляхцед- дарэнка, Г.Ю.Бароўка, М Л.Басацкі, Н.І.Безбародзька, М А Берасцевіч, У.М. ка, ЗА.Ш муратка, В.І.Ш ніл, А Ф .Ш уБусел, В.М.Буяк, Г.У.Варабей, А.І.Варупова, І.Г.Шут, У.М.Ш угко, М.С. родін, Г.М.Васіленка, Р.І.Васілеўская, Ш чарбачэня, А А.Ш чарбіна, У.Л.Шыла, H . Р.Вашацькова, В.І.Вільчынскі, Дз.К. Н.Р.Ш ылкіна, А В.Ш ынгель, В.Г.Ш ынВоранава, А І.Вялічка, А.І.Вярбіцкая, гель, ПА.Ш ынкароў, Н .Р.Ш ырай, А.В. В.М.Гарэленка, Н.І.Герасімава, Л.М. Шэдаў, М .І.Ш эйпак, С.Р.Ш эміс, Гінзбург, Г.Я.Гольцмад, В.С.ГражданкіГ.І.Юркевіч, М.Н.Ю ркевіч, А.С.Юркоў, М.С.Давьвдава, Т.П.Дзіканава, B. І.Якубовіч, М.І.Якуніна, М .І.Якушэн- да, A. С.Дзяледдзік, М.П.Дзятлава, Р.А. ка, Я.Ц.Яраслаўцаў, М.Р.Ярашэвіч, Дражнюк, Н.І.Ерамёдак, С.Р.Ерашова, А.В.Ярмолелка, І.І.Ярмусік, Б.К.ЯроцB. С.Еўдакіменка, А.І.Жаваранкава, А Р . кі, А П.Яўладава. 1970. П .М А брамедЖукава, Н.М.Збітдева, І.Ц.Зядевіч, ка, Н.ААгдішчанка, В.М.Аксёдава, К.П.Зяньковіч, М.С.Іеўлева, І.Л.КаваН.М.Акудёва, В.ААлісіевіч, М.С.Алякленка, Г.Р.Кадырка, А П.Казловіч, сеенкава, В.В.Анідічук, А.П.Адцімодік, ІД з.К алінід, К.Т.Камароў, Л.В.КамілC. Дз.Арлова, К.М .Бабіцкая, М А .Багдаская, М.Б.Карабан, І.У.Карабанава, новіч, В.І.Барад, АВ.Бараноўскі, A. Ц.Карліловіч, С.І.Каршук, Л.Р.КатляТ.Я.Баталка, Г.М.Баўшава, Т.В.Белядрова, Г.Е.Кіршчына, В.І.Кірылава, кова, ВА.Бембель, М.Дз.Брашко, I. В.Клікудец, К.К.Клімаў, З.Я.Кожар, М.М.Буеўская, М.М.Бусел, А.К.БягB. В.Косцева, М.Ф .Красніцкая, Н.У. люк, І.М .Валошыд, Г.І.Вараненка, Красько, НА.Куляшова, Л.К.Кулчэдя, НА.Васілеўская, Г.Ф.Вянцковіч, М.І. Г.І.Куцялалава, ЗЛ.Лабкова, М Д зЛ а Гараддічы, Б.І.Гемская, Н.П.Голікава, зарэвіч, Л .В Л ілай, К.ПЛусікава, Г.М.Грыбоўская, Я.К.Дзяменцьеў, З.У. Л.П.М айседя, Н.П.Малашка, ВА.М аДзямідзенка, Г.Н.Дрожжа, А Р.Друмыкіна, С.У.Марозаў, В.П.Марудава, ііг ч ы ц , А.П.Дубінша, І.Я.Дуброўская, K. С.Маханькова, З.Я.Мельнікава, В.П. А С.Ж ук, В.Р.Жукавец, І.І.Жураўскі, Млынарчык, З.П.Народская, Н.І.НахаТ.І.Заяц, В.І.Іцянкова, Н.П.Кавака, ева, В.М.Нікіценка, В.К.Нікідід, П.У. Р.І.Кавалёва, І.К.Кавалёў, В.П.КавальНовік, ЯДз.П анасенка, В.М.Падкевіч, коў, 'Г.П.Кажамякіна, М.М.Калесдікаў, T. М.Калядка, З.І.Кадавалава, Е.Т.Ка- B. Г.Пляскач, М А.Побаль, Г.М.Прохарава, Е.Ц.Рабочая, Н.П.Рагацэвіч, ралёва, Л.У.Каржыцкая, М.В.Каўцэвіч, М.І.Рамушэвіч, І.В.Раўнейка, Ч.К.РацьЛ.Г.Кірлічэнка, У.К.Кісялёва, М.В.Коко, В.Д.Рубанава, УА.Рыбчык, А.Н.Сазел, Г.П.Корзун, М .П.Косцеў, Ф.Ф .Кувілава, В.В.Савіч, АП.Салдаткіна, дасаў, ДзА.Кудрыс, Н.АКулакова, А.І.Сілша, А.М.Сіткевіч, М.Н.Смалюк, А Дз.Кунцэвіч, В.АКулрэйчык, М.П. Л.І.Стока, Н.П.Стралкоўская, П.В.СтуКучкоў, Г.С.Лабовіч, М.АЛазарава, дзянкоў, МА.Сурта, М.К.Сцегін, М.Ц.Лейфман, Н.М Лістратава, Л.Я.ЛуC. С.Сядюк, Г.Р.Сяргеедка, Р.І.Сярноў, кашок, Н.АЛукічова, С.З.Ляйховіч, М .Ц Лялькова, Е.І.Ляшчадка, Д.М. М.С.Талмачоў, Л.Б.Толаль, І.Ф.Тоўкач, Маёрава, Р.М.Макарэвіч, У.С.МалчаСА.Умрэйка, К.М.Філатава, Н.І.Фядонаў, А.Ф.Марозава, Я.І.Марцінюк, сава, М.М.Хадцэвіч, З.І.Хілько, Н.А.ЦІГА.Мілашэўскі, П.М.Міхалал, Я.І.Му- люпа, М.П.Цыгалоў, Г.П.Цыялкава, ралава, П А М у ск і, В.І.Назарэвіч, A B . Чалко, М.І.Чарлякевіч, АЛ.ЧарткоЯ.П.Нікіцід, ІА Н о в ік , Г.М.Новікава, ва, Г.К.Шарапаў, С.І.Ш лалакова, В.А. Л.К.Новікава, Т.Р.Паборцава, І.Ф .ПаШульга, Г.Р.Ш ынкарова, Г.І.Яблонбудзідская, Д.А.Пацеедка, Л.Дз.Петраская, А.П.Яромедка, Ю.С.Яроцкая, кова, С.Ц.Пігулеўскі, Г.Ф.Праходская, Г.С.Яўстратчык. 1972. М .ІАнтошчадка, М.АПухава, Н.К.Рабёдкава, К.Дз.РабЭ.ААржадік, Н .П А рыніч, Г.І.Аўчынлічынская, Э.АРыдзеўскі, Ю .Ш .Рыўкіда, кава, А.В.Ахрамедка, Н.В.Бабіна, А.Р. B A . Савіцкая, Я.І.Салько, В.Е. Бабова, М.К.Бакаць, Г.Ф.Баркоўская, Саўчадка, М.М .Саўчадчык, А.М.СаЯ.І.Бердашкевіч, А.П.Берддіхава, чок, АФ.Свістудова, Н.К.Сідаровіч, ЛЛ.Блеш адкова, Г.М.Боддар, П.Р.БонA. Р.Сідракова, АА.Сімчанка, А.І.Сінке- дарава, ВД.Бруддукоў, К.П.Булыга. Л.І. Вялічка, М.І.Гавейна, Г.В.Ганчарова, віч, Э.Л.Сідкевіч, Н.І.Сляпчук, А.А.СоЛ.Б.Ганчарова, М.Ю.Гарашчук, Н.В. баль, М.І.Сушко, М .М .Сцепадедка, Гваздзюкевіч, К.І.Грузімава, ВА.Гурыд, М А .С эй, В.А.Талокіна, АЛ.Таранда, З.С.Дарафеева; К.Л.Дзешкавец, В.Д. Б.І.Таўбід, Н.С.Трафіменкава, А.Ц. Дрозд, ГА.Явоста, Г.Я.Ерамейчык, А Д . Траццякова, ЯА.Урублеўскі, Т.М .ФаЖалковіч, Р.Т.Жанеўская, Н.Н.Ж арнадзеева, Н.Я.Філазафовіч, Т.П.Ф іліпенкова, І.І.Забабуха, Т.М.Забароўская, ка, А.П.Церахаў, Н.П.Ціханюк, Л.Я.ЦяА Ф .Занько, В.Дз.Іваноў, Л.І.Каваленрэнцьеў, Г.М.Чэлікава, М Д з.Ш алай, ка, У.В.Казлоў, Л.АКайровіч, А А .К адЛ.В.Шалуха, К.Ф .Ш аддрык, Л .М .Ш адрацюк, Г.І.Канцавая, В.К.Карлікава, рава, Л.А.Шнурко, П .П.Ш лакоўская, B. П.Шупенькава, Н.І.Ш ыганава, М .А Н.Х.Касаткіна, М А .Кірлічэдка, М.І. К ір’янаў, ЗА.Клемзікава, М.У.КлігулоЯзвідская, Я.І.Якубоўскі, Л.М.Якушава.
559
560
ЗАСЛУЖАНЫ
Л.К.Кандратава, А.П.Комлеў, І.П.КаШутаў, В.С.Шышоў. 1976. Л.УАндрэешына, Н.П.Краміч, І.Р.Краўцоў, ва, М.П.Аронаў, В.М.Бабакова, Я.М. Баркова, А Б.Буднідкая, М.В.Ваніна, В.П.Кукішаў, В.Ф.Кульбіцкі, К А Л іТ.С.Вараб’ёва, ФА.Варашніна, Н.М.Васоўская, В .СЛ ось, Н А Л у р ’е, Н.Ц.Лыва, М.П.Кляцкова, М.АКсгг, Е.А К отачова, В.Ф.Мазурын, Н.Б.Мажайская, сілеўская, Г.У.Васільева, В.Ф.Васюшка, ва, Н.К.Кравец, В.Е.Краснік, Л.І.КузЛ.Ф.Маркевіч, Я.І.Масквічоў, Ч.П.Махняцова, Н.В.Кулагіна, Ч.І.Кучынская, А Е.Герашчанка, Я.П.Грыб, Я.Я.Грынач, М А.М ікульскі, Л.М.Міцкевіч, С.П Л агун, Р.Ф Л азовік, Т.Э.Лапаціна, гуць, П.Е.Гукаў, А.ПДамарацкая, І.Я.М ішэнін, М .Ф.М яснікоў, ГА.М яцеПАЛеанідава, М.І.Левы, А .ІЛ яодчы каМ.І.Дварэцкая, Н.Н.Еўпак, В.І.Жалезліда, Н.Ф.Новік, А.Ф.Новікава, В.І.Пава, К.Ф.Майсевіч, Р.А.Манкевіч, ная, Т.С.Жук, К.Н.Загуста, М.П.Зайлубан, М.І.Паўлаў, Н.П.Пуцькова, Т.Р.Марозава, Н.Н.Матора, Н А.М охачук, Н.І.Засценская, АЛ.Заяц, М А КазП .І.Пш анічная, М.С.Радзкжоў, Т.П.Рава. М.А.Мятліцкі, В.Л.Навіцкі, М .І.Нябярук, І.Д.Казырыдкі, В.У.Каладзінманоўская, Г.А.Раманчык, Г.І.Рымараў, ронская, П.С.Падалка, М.М.Палякоў, ская, Г.Н.Кандрадьева, Л.А.Калыпова, Я.В.Панкоў, П.П.Парункевіч, Н.А. І.В.Семянчук. Н А .С есіцкі, У.В.СкараЛ.С.Караленка, С.Ф.Каранеўская, А.С. Паўлава, А.У.Паўловіч, Т.І.Паўловіч, ходаў, Э.І.Смольская, Т.Б.Стасевіч, Каржукова, М А К ібісава, М.І.Козел, М.С.Паўлючэнка, П.П.Пашкевіч, Л.К.Тарасевіч, Е.Р.Тараховіч, Я.І.ТрасП.І.Краўцэвіч, Л.К.Крыцкая, Т.Р.Лабур, З.А.Прохар, М.У.Прэткель, А.Р.ПушкаГ.РЛ ось, А.Т.Лукашэвіч, У.ІЛяпёшкін, нікова, Г.Я.Трухан, Н.В.Усевіч, рэвіч, Н.І.Рагаўцова, Н.П.Раентава, А А Л яхота, В.І.Мадаскіна, РА.МарачаЛ.С.Харловіч, Л.М .Цвірко, Н.С.ЦвяткоФ.М .Раманчанка, АА.Раткевіч, З.А. ва, М.С.Марціновіч, Л.П.Мідчукова, ва, В.У.Чаркасава, У.М.Чупрынскі, Рупрэхт, Я.У.Сакалінская, Н.Дз. СвадT. І.Шабаліна, П.М .Ш арэпа, Л.В.Ш у- Э.С.Мірановіч, З.Р.М яшкова, С.С.Найкоўская, А С.С кабей, Я.Ц.Смірнова, дзен, Л.П.Нікановіч, В.І.Піляўская, тава, У.Ш ырко, І.С.Ярмолінскі. 1975. ГЛ.Станютка, М.М.Стрынкевіч, ПЛ. Н.Т.ГІрыбыткіна, В.К.Рабцэвіч, М.Ф. Л.САбазоўскі, В.З.Алейнікава, В.І. Рыжанкова, В.І.Савенка, М.М.СарынаТрафімовіч, Л.М.Хаткевіч, А П .Ц арэнАлександроўская, П .М А нічэнка, В.Р. ка, Р.Р.Цодзікава, Ю.П.Цярохіна, ва, К.І.Серада, Г.І.Сідаровіч, П.І.СікоАрлоў, Н .ІАрлоўская, Р.І.Арцімовіч, В.В.Чачко, В.Х.Чыкіда, В.І.Шаблюк, І.П.Сіманоўскі, Б.І.Смародзін, H. ЯАсмалоўская, У.М Асамлоўскі, А.С. ра, ЕЛ.Шавель, Л.К.Ш апялевіч, К.Я.Ш паА Р.Спарбер, Э.П.Стаховіч, А.М.ТалаАстапенка, Я.ВАўсянская, Н.Я. Балмадарук, У.У.Юрчык, Дз.П.Якаўчык, баева, І.І.Трус, ВА.Феакцістаў, Г.М. кова, В.С.Банадзькева, Т.Н.Бандарчык, У.К.Якімовіч, Н.П.Ярмак, М.М .ЯскеB A . Баркоўская, ВА.Баркоўскі, А Д з. Фількова, Т.М.Цёмная, Т.І.Чобатава, віч, М.С.Яўневіч, Г.Ц.Яцына, Т.М. В.Дз.Шасцерыкова, Л.І.Якімовіч. 1977. Белагорцаў, М .А Бетанава, М.Ф.Бобаў, Яшына. 1973. Л.М.Антонава, П.З.АнтоВ.І.Акулава, К А А нтонава, Т.ВАўсеенП.А.Бобрык, Ч.П .Бондар, А А .Бранка, Ю.А.Бабіч, Н.В.Багамолава, Н.І.Банаў, В.С.Аўраменка, Л.С.Багдановіч, коўская, А А Булаўка, АД.Булашаў, М.І.Багачоў, Н.С.Багданава, A. Л.Байчык, П.М.Бобрык, Г.П.Бруцггу- I. У.Буры, І.І.Варабей, Ф.С.Варабей, гацюк, Н.С.Баладтэр, Т.К.Бандарэдка, П.Ц.Банава, В.П.Вашкевіч, В.С.Галуза, Н.Я. Л.І.Васько, Т.П.Відура, Л.К.Вярбіцкая, равік, Н Дз.Баравіцкая, Н.В.Беладзед, Грачанкова, АА.Гонтарава, Я А Г уры Т.Ц.Ганчарова, І.К.Гінтаўт, Г.П.ГрозA. А.Брач, В.С.Былкж, К.Я.Бычкова, берг, Т.Я.Гурэвіч, Я.М.Гучак, В.АДабановіч, К.М.Данілава, Р.СДзенбург, Н.І.Варанецкая, В.Т.Вірынскі, А.П.ГеІД Д во р к ін , Л.М .Ермачонак, B. М Д зям ’янкава, Г.І.Дзівак, Г.І.Дунец, ровіч, рачыдская, Ю.М.Гірдзь, Н.Р.Гняўко, ТЛ.Еўдакімава, А.К.Еўсявідкая, Г Л . В.П.Жук, Р.Ф.Жук, Я.А.Зінкевіч, П.П.Грабеднікаў, А.М.Грыцаў, АІ.ГурЖызнеўская, Г.Я.Жызнеўская, А П .Ж уВ.Я.Зубар, У.І.Іваноў, У.АЛваньковіч, скі, А П Д авы даў, Г.ПДанешчык, кава, В.С.Заброцкая, Л А .Зарэцкая, Н.І.Кавалец, І.В.Капуста, З.М .КаН.М.Данілава, Р.П Дарош ка, Л.К. АА.Здраеўскі, Р.І.Зянькоў, В.І.Кабяк, расёва, А.В.Карпава, Б.АКарпаў, І.А. H . С.Кавалкіна, У.С.Казлоў, Я.М .Ка- Дзмітрыева, Л.М.Дзянісман, Э.К.ДубаКасуха, В.Н.Катасонава, П.І.Катлярчук, девіч, Л.І.Ждадовіч, ТДз.Жыліна, К.І.Каўбаска, В.І.Клімовіч, Т.І.Крананчук, І.В.Каравацкі, А.І.Карпава, С Л.Ж ылко, М.І.Жырніс, Н.П.ЖыткоЛ.А.Карпінская, А.Р.Касцюкевіч, В.М. чэўская, М.М.Круглей, І.С.Кулага, Т.К. ва, З.П.Зайцава, А І.Зарэцкая, М.К. Касцян, В.Ф.Кашпар, А Л .К ебец, 1.1. Лазарэвіч, В.М Лакатко, З.В Л ідвідедЗдрок, В.М.Зуб, Л Л.Іваноў, М.П.ІгнаКожар, М.П.Корж. В.К.Котаў, М.П. ка, Л.ВЛясовіч, Р.І.М акшова, М.М .Маценка, В.І.Ісаева, Р.П.Калеснік, Красікава, Г.С.Краўчанка, Н .І.Крэнь, нак, Н.Т.М аторная, С.К.Мікульская, Т.М .Карленка, В.П.Кацянкоў, В.Р.КаГ.С.Кузёмкіна, В.Г.Кудрашоў, А.М.КуМ.Г.Мінкевіч, Н.Т.Міцкевіч, ВА.Н ачурка, З.З.Кашырыда, Т.М.Кісель, лік, ЯЛ.Курган, М.П.Курганскі, Н.І. відкі, Г.П.Нагорная, Г.К.Нацэўскі, H . Р.Кіяшка, А А .К рэдь, АМ .КуранкоКутынка, Я.АЛазавіх, В.ІЛазарава, ЛА.Недарэзава, Р.С.Паляшчук, К.Я. ва, І.Б.Лебедзева, Н .РЛіведцава, В.Г. М .ІЛазарэнка, М.І.Макарчук, М .І.М аПанамарова, Г.І.Паспелава, В.М. Лісоўскі, А А Л обач, Н.Р.Малей, кеенак, В.Н.Маркевіч, Л.М.Марозава, Пішчалава, Р.М.Прохарава, Т.Ц.ПясоцB. І.Марціновіч, Г.В.Марцякова, М.Я. М.С.Мароснікава, М А.М арціновіч, кая, А.Я.Радзшгэўская, М.І.Раманава, Мікульчык, Б.АМ уляраў, В.Г.Мурашка, Я.А.Марцулевіч, В.П.М аскаленка, Л.А. В.Д.Рывоненка, З.Н.Рыдлеўская, Г.С. I. Б.Навумовіч, А.М.Несцярчук, І.І.ПаМаўчанюк, Л.М.Махнач, М .М .М ачанаРэянтовіч, М .С.Семяняка, М А.Сідалій, ВДз.Палікіна, ГА.Палуянская, ва, В.С.Міхайлаў, ГА.Мураўёва, С.М. рэнка, Л А .С інідкая, К.С.Слесарчук, Ф.П.Панцялеева, Р.М .Панчанка, М.Г. Муркоў, Г.І.Назарчук, Л.М.Палевікова, Л.В.Старавойтава, В.Р.Старасотнікава, Парашчанка, ГА.Паўлоўская, У.Ф.ПіЯ.В.Палонская, Г.Н.Панасенка, Н.Ф. Л.І.Старчанка, І.С.Сукрысцік, ГД .С ы Панасюк, ЗА .Парыгіна, Л.Ф .П аш ынроватка, АЛ.Фаміна, Г.П.Фрол, ляк, К.А.Пісарык, Дз.В.Прастаквашын, скі, М .АПрылуцкая, С.К.Радзевіч, Г.Я. І.Л.Пятрова, Л.С.Радкевіч, ТАРазгуліЛ А.Цішкевіч, Я.АЧаховіч, Л.Т.Ш арко, Радзько, І.В.Радчанка, У.І.Радчанка, на, В.І.Разумава, А.З.Раса, П.К.РодзічЗ.Р.Ш курынская, С.І.Штурыч, К.В. Я.Ф.Расудоўская, К.І.Савіцкі, С.С.Сакін, М.А.Семянчук, КЛ.Сімаковіч, Ш чацінкіна, ТЛ.Ш ыпількевіч, А В . Яззонік, Л.Ф.Салавей, Т.І.Самцова, І.М .Сіманедка, РА .Сташ ынская, ВА. вінская, М.Я.Яўсеенка. 1974. Н .ІА н I. Ф.Селязнёва, Р.М.Серыкава, Г.П.Сі- Сташэўскі, АА.Стральчонак, Л.Р. друшкіна, М .М Антановіч, Н.І.Бабродорка, АС.Сілівёрстава, В.І.Сіневіч, Сямёнава, К.М.Трафімук, ФА.Туміловіч, АА.Бандарэнка, В.З.Басарыгіна, H . І.Сіцкевіч, І.А Скаруцкая, С.Б.Смол- віч, В.М.Турбан, У.В.Усціновіч, А.У. Ф.Г.Бядунька, Г.Е.Бурак, В.К.Валадзькін, М.К.Сувалаў, В.П.Сураўнёва, ко, А.Ю.Валошына, М.П.Васілеўскі, Хмяльдідкі, Л.П.Худалеева, АЛ.ХутарЛ.Д.Сцефановіч, Р.І.Сянько, Я.С.ТаВ.М.Верамяюк, А.В.Верас, АА.Вінакуды, М .П.Цішчук, АЯ.Цярэдцьева, борка, М.Г.Трафімовіч, АЛ.Трацдякова, раў, Д.Б.Ганусевіч, В.Г.Гаховіч, М.П Л.В.Чыгір, Л.К.Ш атухіна, П.М.Шэлест, I. В.Філіпава, І.І.Фрадкін, Л .Ц.Ф ралян- В.Ц.Якаўлева, Я.Дз.Якімовіч, В.С.ЯкуГерасіменка, П.Б.Голад, М.Г.Голікава, кова, Г.В.З.Хітрык, М .І.Царык, В.В.Гсшубева, С.М.Грэнкаў, Н .Ф Д зём ібовіч, Л.Я.Яшнова. 1978. А.МАзарка, на, Я.Я.Дзмітрук, М.І.Драгун, У.АДудаЮ.І.Цвірко, В.М.Цыуля, А С .Ч аранко, Н .ВА мельяню к, М .УАндрончык, JI.A. І.В.Чарніцкі, А.П.Чаша, А.М.Чурыла, рэнка, УА.Жукоўскі, Р.Ф.Закржэўская, Анзель, В.М.Адцілкша, В.Р.Аўраменка, А.І.Ш алак, ГД з.Ш аніна, Л.АШ атраўка, М.Н.Зубчынская, С.П.Зяцікаў, В.А.ІваГ.ПАўтуховіч, А К А ф адасен ка, Л.У.БаМ.С.Шаўкун, Дз.В.Шульгоўская, нова, К.Ф.Іванова, П.М .Іовік, В.М.Карабадава, В.І.Бараноўская, А А Барысезак, У.С.Казлова, А.Ф.Казлоўская, віч, А С .Бельская, А.П.Бузаева, І.П.БуМ.І.Ш умская, Н.С.Ш уплякова, У.Ф.
ланава, Н .М .Бяляцкая, З.І.Варшаўская, ГА.Васілеўская, Л.М.Вінцэўская, В.А. Воран, А.Р.Галавач, Р.Ф.Ганчар, A. Н.Гарканава, А.П.Гілевіч, Н .АГірсянок, АА.Глазоўскі, В.М.Грыгор’ева, Дз.Р.Дошчык, Л.Ц.Дубко, А К .Ж ахоўская, В.ГІ.Іваненка, В.С.Іванова, B. С.Казлякова, А.І.Каменка, В.П.Кручанок, Г.П.Крывянкова, С.С.Крэчка, З.У.Лазоўская, І.М Л аш ук, М .ІЛ івенцаў, А .ПЛісаў, Г.ІЛіцвіновіч, К .Я Л ойка, Л.СЛуцэвіч, В.П.Максімовіч, ГЛ.М алаш, М.В.Маркусенка, М.Ф.Марозаў, Л.Я.Мільшына, І.І.Міхалка, A. В.Міхнікевіч, Я.АМ ураўская, М.Дз. Мядзведзева, І.А.Палуянчык, Г.М. Паўлава, М.В.Петрашкевіч, В.П. Пілюта, П.І.Радзькоў, У.І.Рубан, І.І.Русак, B. Р.Русанава, М.І.Рында, М Д.Сагановіч, К.В.Сажына, І.Ф.Салавейка, С.М. Самолейнка, Н Д з.С ачанка, ГА.Серакова, Н Дз.Сідарава, М.А.Скшар, В.С. Сраброўская, К.М.Сталярова, М.М. Трухадава, Т.Р.Трыгубская, Р.П.Туравец, В.МЛуркевіч, АА.Цімошчанка, АІ.Цітоў, Ф.Ф.Цудзіла, ЗДз.Цябут, Л.І.Ш аўчэнка, А.С.Ясяновіч. 1979. М.Г.Агурцоў, ГЛА ляксеенка, Ф.Р.Багдановіч, М.У.Вараб’ёва, Р.Ц.Васшевіч, Н.Р.Ваяводзіна, В.Я.Верамеева, Л.І.Віткоўская, ЛЛ.Вялічка, КЛ.Гаякоўская, Л.Б.Гінтаўт, Л.А.Грубенка, Н.В.Гурэева, Н.Ц.Забермаг, В.АЗдановіч, К.АЛсай, М А К азакоўцава, У Л .Кастры цкі, Н.Н. Круглова, Я.АКудраўцава, М Л Лацянкова, Л .М Леўс, Г.КЛісоўская, А А Л о пан, АА.М аксімаў, В.П.Марозава, У А М ацю кевіч, Ж.П.Міронава, В.П. Мядзведзь, Л.Ф.Паваляева, Т.М.Патапава, Л.Н.Пісарэвіч, К.С.Пракаповіч, А.П.Пуцькоў,- І.П.Пятрова, М.С.Пятрова, Н.М.Сандрозд, М А С ан ьк о , Н.М.Сідарэнка, Н.С.Слясарчык, РЛ. Старасвецкая, У.П.Стрэльнікаў, Г.Р.Табанюхава, Н А Х айноўская, І.І.Хацкевіч, В.П.Хургіна, Г.Р.Цітова, І.М .Ш аламідкі, ЯЛ.Шыбека, НА.Ш элехава, М.С.Юрэвіч, ВЛ.Якавенка. 1980. Д.МАбразцова, БА А калатовіч, В.П. Бадабед, ВА.Бакава, А.В.Башчук, ВЛ.Башылава, Г.М.Бугрова, А Я.Васільчанкаў, І.В.Валадзько, В.І.Варажэйкіна, АДз.Вяль, Г.М.Гараніна, В.АГурыновіч, Я.РДуховіч, К.Ф.Заяц, А Д з.Зобнінская, М.Ф.Змітровіч, В.В.Зуева, Дз.М.Калапетка, А.Р.Каменшчыкаў, РДз.Каралёў, В.К.Кісель, МЛ.Краўчанка, І.П Л ейка, СЛЛіноўскі, Б.АЛіткін, М.ГЛугаўцова, ЛЛЛузгіна, АЛ.Макарэвіч, І.П.Макарэзіч, М.М.Маталыгаў, М.В.Некрашэвіч, В.В.Нікалаеў, В.П. Пакаташкін, СЛ.Палей, ВД.П анкевіч, C. К.Пятрушка, ЛДз.Румянцава, У.І.Рэкуць, 1А.Саковіч, Г.Р.Саўчанка, А.С.Саўчык, Т.В.Сушкова, М Л .Ф едзяцова, В.З.Холад, А.Я.Чудакоў, Т.М .Чырычэнка, ВЛ.Шапавалава, М .Н.Ю ркавец, Р.Э.Юркевіч, МЛ.Якубовіч, ПЛ. Ярмола. 1981. Б.ФАгароднікаў, Я.А. Аляхновіч, І.П Антоненкаў, ІЛ .В едзянеева, А.П.Глухараў, Л.С.Жугер, В А Мацкевіч, Г.М.Попель, Г.Ф.Сцяжко, А.Я.Трафімук, КА.Ю ша. 1982. А.С.Асіпенка, Г.РАтаманчук, С.Г.Багдановіч,
М.П.Баранава, П.М.Валасюк, Л.Н.Волкава, Ф.М .Ф.Вранко, Ж.М.Гарбунова, У.П.Гуд, БА.Гуляеў, Т.АДавідовіч, П.Дз.Дзмітрыеў, М.Ц.Кавалёва, Н Л . Касяк, Ф.Р.Кітуновіч, А М .К лачко, Е.Я.Лабачова, М.Ф.Падсіткаў, Н.Г.Паўлава, Н.С.Пашкоўская, Т А П ісьм ян ко ва, Я.С.Рымкевіч, Б.Б.Федаровіч, М.К. Філановіч, Г.І.Ш умская, Л.С. Шчарбовіч. 1983. М.М.Дворак, ІЛ .Емяльянава, Л.Ц.Халядка, У.М. Кацнельсон, Я.М.Крылоў, С.І.СлЬскі, Г.І.Тарасава. 1984 А.ГЕАгаркава, А.І.Брэсцкая, Л.В. Высоцкая, Г.А.Каршакоўскі, Г.І.Русак, Н.Г.Салаўёва, У А С іневіч, В Д з. Яцухно. 1985. Н.А.Анішчанка, Г'.Ю.Бурынская, М.А.Быкоўсю, Ф.Р.Гераскевіч, М.Ф.Гукаў, В.Н.Кісялёў, В.І.Раманчук, Л.У.Рачкоўская, М .М .Рудэнка, А Ф .Х удалей. 1986. Л.У.Кур’ян, Т.П .П арфёнава. 1987. А.В.Букач, С.Е.Варакса, М.П.Жыгалава, Ф.Г.Забродскі, Н .П .К ароткая, М .Б.Касьяню к, Дж А .К урчэўскі, А.В.Руцкая, Н.В.Сухоцкая. 1988. Л.К.Сухнат. 1996. ВА.Гербутаў, У.М. Здановіч, Ю.У.Маслаў, В.М.Прахарэнка, З.К.Чумакова. 1997. Л.М Дзмітрыева, ГА.Зарэцкі, М.М.Серафімава, К.С.Фарына. ЗАСЛ^ЖАНЫ ІІРАВІЗАР БЕЛАРЎСКАЙ ССР, ганаровае званне, якое прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета БССР правізарам, што працавалі па спецыяльнасці не менш за 10 гадоў, асабліва вызначыліся сваёй практычнай дэейнасцю ў галіне аховы здароўя і актыўна ўдзельнічалі ў грамадскім жыцці. Устаноўлена Указам Прэзідыума Вярх. Савета БССР ад 3.2.1978, прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета БССР. Скасавана 23.11.1988. У 1971— 78 профільным спецыялістам аховы здароўя, y т л . правізарам, прысвойвалася званне заслужаны работнік аховы здароўя Беларускай ССР. Заслужаныя правізары Беларускай ССР 1972. К.І.Фёдарава, Г.К.Ярмсшенка. 1975. ЗА.Якутава. 1976. П .ГДзічанкова. 1978. В.ІАльшэўская, Н.П.Гайс, А.І. Шупо. 1979. Г.Ю.Баранчук, І.Я.Жаркевіч, М .М .Крогава, Г .ІЛ апы ш , Г.М.Якушэнкава. 1980. В.М.Кароль, Л.В.Раманчанка. 1981. Т.Ф.Верас, С.М.Катырла, Т.М.Курносава, Ч А Л аш у к , Т.М.Чупілава, С.Р.Ш амрук, Л.І.Шорахава, Ф.П.Яфрэменка. 1987. Л А Л аўрова. ЗАСЛУЖАНЫ РАБ0ТНІК АДУКАЦЫІ РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, ганаровае званне, якое прысвойваецца высокапрафес. навук.-пед. і інш. работнікам устаноў адукацыі, органаў кіравання сістэмы адукадыі, што працуюць па спецыяльнасці 15 і больш гадоў, за заслугі ў пед. і выхаваўчай рабоце, арг-цыі навуч.-вьггв. працэсу, яго навукова-метадычным забеспячэнні. Уведзена законам ад 13.4.1995, прысвойваецда Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. 3 23.11.1988 існавала званне засл. работнік нар. адукацыі Беларускай ССР, якое прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета БССР.
ЗАСЛУЖАНЫ
561
Заслужаныя работнікі народнай адукацыі Рэспублікі Беларусь 1988. Н.Г.Краснова. 1989. Д.К.Алейнікава, М.А.Андылеўка, М.А.Аўлассвіч, М .А Буйко, УА.Гарбацкі, Л.Р.Грамыка, М .М Данільчык, М.І.Катлінскі, М.Р. Міхайлаў, Л.І.Мукасей, АМ .Русакова, І.М.Ссшдак, Н А С тораж ава, М.С.Хандоіін, УА.Якавенка. 1990. Я.ГЕАнтаневіч, В.ВАсмалоўсю, Т.П.Байкачова, Л.І.Бурак, В.К.Васпукоў, М.Г.Голчанка. М.М.Дабралюбаў, Г.ІДабрынеўская. А М Д зм ітровіч, Г.М.Зданевіч, Я.Н. Карпянкоў, М .І.Кіш, В.М.Круталевіч, Т .М Л азарэнка, І.К Л апацін, П.М.Макарук, С.П.М інкевіч, А.Ц.Пікулёў, Л.М. Пякарская, Т.І.Радзькова, Дз.С.Рудэнка, М.П.Савуноў, Я.М.Студзянічнік. ЛЛ.Сцешыц, ЛА.Тарабанава, Г.А.Турчынская, П А .Чарнічэнка, І.І.Шабуневіч, С.І.Якаўлеў. 1991. Т.ЕАдамовіч, У.М Дзядкоў, М.К.Бальпсін, І.В.Барадзін, Г.Г.Бразінскі, І.М.Г'ромаў, Э.С.Дзікевіч, У.М.Дзядкоў, І.З.Заяц, С.Я.Казлоў, А.А.Канцуб, В.А.Кузьміч, М.Р.Лысенка, А.С.Мазоўка, В.Г.Малевіч, У.І.Марцінкевіч, М.Ф.Мятлюк, М .М .Плескацэвіч, ІА .П янькоў, А.П.Рабушка, Т.А.Раеўская, А.Р.Рамізоўская, У.М .Рэзнікаў, В.М.Сарока, С.І.Стралецкая, Н.С.Трафімава, Ю.К.Фамічоў, Ю .АХарын, І.Я.Цішкоў, МА.Цыральчук, Я.Г.Цярэшка, З.В.Шарэйка, АВ.Ш аш коўскі. 1992. РД.Богнат, Р.А Ж майдзяк, С.П. Зароўкін, М.К.Зубрыдкі, М.І.Каўганко, ААЛабуда, С.У Л япёш кін, В.А.Сізоў, Р.І.Тышкевіч, Я.А. Яворскі. 1993. Л.М.Тараканава, Я.І.Тозік. 1994. Э.М .Бабенка, М.М. Всшкаў, АЛ.Гайдук, І.М.Жарскі, М Д з. Іванова, П.П.Кішкурна, М.М. Саўчык, В.П.Ярашэвіч. 1995. М.Р.Кісялёў, А І.Кочатаў, А ЗЛ аты паў, Я.К.Мацюшэўская, М .АМ іхулік, А.В. Пякуцька, Б.М. Хрусталёў, В.У.Фядута. 1996. Л.С.Герасімовіч, Э.М.Загарульскі, В.І. Карзюк, С.Р.Мулярчык, М.Я.Цікодкі, Г.В.Ш орал. 1997. С.П.Гурко, А.М.Сапогід, М.В.Селькін. ЗАСЛЎЖАНЫ
РАБ0ТНІК
АХ0ВЫ
ЗДАР0ЎЯ РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, ганаровае званне, якое лрысвойваецца ўрачам, навук. супрацоўнікам, сярэдняму і малодшаму мед. лерсаналу, лравізарам, фармацэўтам, інж.-тэхн. рабогнікам, абслуговаму персаналу лячэбна-прафілактычных, санітарна-прафілактычных, санаторна-курортных, алтэчных устаноў, органаў аховы здароўя, н.-д., мед. і фармацэўтычных ін-таў, лрадлрыемстваў, арг-цый, устаноў і аб’яднанняў незалежна ад ведамаснай падпарадкаванасці, якія працуюць y галіне аховы здароўя 15 і болыд гадоў, за заслугі ў ахове здароўя насельнідгва, павышэнні якасці мед. дапамогі і лек. забеслячэнля. Устаноўлена закодам ад 13.4.1995, прысвойваецца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. 3 29.10.1971 існа-
562
ЗАСЛУЖАНЫ
1983. А.Т.Вялюга. 1984. К.ІА смалоўская. 1985. Е.М.Кузьмінава, Н.У. Масанская, АДз.М іхайлава. 1987. М.І.Еўхач, Л.РЛукаш эвіч, Ч.Ю .М аквала званне засл. работніка аховы здарыцкая, Т.В.Пазняк, В.Дз.Паўлоўская, роўя БССР, якое прысвойвалася ПрэзіA. К.Саўко, Н.П.Скараходава. 1989. дыумам Вярх. Савета БССР. B. І.Сазонаў, У.М.Цэбрыкаў, В.І.Ш ляпо, Заслужаныя работнікі аховы здароўя Я.К.Ш чэрба. 1990. А А А верчанка, Рэспублікі Бсларусь В.Дз.Баклагін, А.П.Бедрак, Э.М.Булу1972. Л.Дз.Атрадных, А А Б ары дава, чэўскі, В.В.Зюзянкоў, В.ПЛасы, В.А.Галушка, Л.І.Голікава, Г.Л.ГрабянB. В.Назарэвіч, У.Я.Уранюк. 1991. цова, А.М.Грахоўскі, А.Р.Ешукоў, І.ІАрхіпчык, П.ЕАшурка, Н.Г.БучумаІ.І.Імянінская, П А .К авецкая, Л .А К атва, М .С.Бялевіч, У.С.Варабей, Н.Ц. рук, ГА.Клімоўская, Г.С.Котава, М.С. Дзеблік, М.З.Івашкевіч, А.М.КаваленКурыленка, В.П.Лабкоў, Л.У.Лук’янка, А.С.Кавалёў, Л.П.Кісялёва, Н.Я.Коская, А Ф Л ю бецкі, С.Дз.Ляхоўскі, шаль, В.М.Краіла, І.ВЛесечка, І.І.М іМ.Дз.Манкевіч, Т.В.М арынкіна, К.А. сюкевіч, П Л.Н овікаў, С.А.Папоў, Мельнікава, З.І.Міхайлава, В.П.Паўлаў, ВА.Ражко, І.Н.Усаў, Т.Р.Федарэнка, Н.А.Паўловіч, А.Я.Савядкоў, Р.С.СаУ.М.Шкурко. 1992. М.Дз.Абозны, М.М. махвалава, В.П.Серафімовіч, М.І.ХарлаДзятлаў, Н.Ф.Федарук. 1993. Ф.М.Гаймава, С.Ф.Харламава, Я.П.Цітова, дук, І.І.Тарашкевіч. 1994. М А Абрамаў, У.К.Ядцэвіч, А.П.Ярашэвіч. 1974. З.М.Багдановіч, У.М.Белазёрцаў, С.Ф. М.Р.Арлоў, Г.І.Арцымовіч, АЛ.АсБлажко, В.П.Буевіч, В.К.Зневяроўская, троўская, Л.Т.Гуляева, Л.Б.КаламійцаC. М.Котаў, І.М.Музычка, В.І.Разанскі, ва, Н.М.Карабко, З.В.Красавіна, B. В.Крашчанка, І.С.Ладуцька, В.В.Ма- Г.В.Раманоўскі, І.В.Ржэўскі, В.А.Ржауцкі, У.С.Рускевіч, Ц.С.Хейлік, А С.Х омкарчанка, М.Ц.Сідарэдка, Г.Ц.Фёдарачык, У.У.Шваронак. 1995. Я.АСацішур. ва, В.М.Ціхун,К.Ф.Чартарыцкая, 1997. Р.В.Ануфрыева, М.Г.Гардзеенка, Г.І.Шастакова, С.І.Ш пілеўскі. 1975. Р.ВЛеўчык, Л.У.Чэрнікава. Г.І.Аверчыкава, М.ААмяльчук, Г.І.Арцёмчык, А .З.Баркоўская,' Л.Ю .ДабрыЗАСЛЎЖАНЫ РАБОТНІК БЫТАВ0ГА неўская, М.В.Зацава, Т.І.Зіневіч, АБСЛУГ0ЎВАННЯ НАСЕЛЬНІЦТВА Л.Г.Прыходзька, М .К.Раманава, А.М. БССР, гл. ў арт. Заслужаны работнік Рыбалка, Ю.Г.Сакалкоў, К.Р.Ф ерапонсферы абслугоўвання Рэспублікі Беларусь. тава, Л.С.Фёдарава, Л.Н.Чайка, М.І.Чугункін. 1976. Л.ЦАмбросава, І.У.ВерамЗАСЛУЖАНЫ РАБ0ТНІК ВЫчук, В.П.Герасіменка, Н.С.Дубіна, ШЙЙШАЙ Ш К0ЛЫ БЕЛАРЎСКАЙ К.П.Казуціна, Г.К.Кастрыца, С.Р.КаўССР, ганаровае званне, якое прысвойтун, Г.В.Крайнова, Г.І.Мартысевіч, валася высокакваліфікаваным выкладМ .М .Палыдыла, П.С.Сакалова, Н.Л. чыкам, работнікам ВНУ, мін-ваў і веСакольчык, Н.С.Сафронава, М.Б.Стадамстваў, якія непасрэдна займаліся навенка, ГІ.І.Учуватаў. 1978. А Ф А к у пытаннямі навуч.-выхаваўчай і навук.ліч, Е.І.Алешчанка, М А .Бандарук, метадычнай работы, бездакорна працаЗ.Р.Баравец, В.Ф.Бойка, Г.В.Бугаева, валі ў галіне выш эйшай адукацыі не Н.М.Важлік, В.У.Ганчар, Н Дз.Дзятламенш я к 10 гадоў, мелі вялікія заслугі ў ва, М.К.Жаркевіч, М.І.Корбут, С.А. навуч.-выхаваўчай рабоце, зрабілі значКрэпская, Н.В.Маркава, Е.П.М іраноны ўклад y справу падрыхтоўкі кваліфівіч, І.АСашко, З.Р.Хадкевіч, А.Ц.Ціхакаваных спецыялістаў і акгыўна ўдзельнава. С.М.Ціханчук, Н.С.Ш ульга. 1979. нічалі ў грамадскім жыцці. Устаноўлена Н.М.Акулік, Т.І.Байкачова, В.АВосіпаУказам Прэзідыума Вярх. Савета ад ва, М.С.Галалобава, М А Генералава, БССР 29.10.1971, прысвойвалася ПрэзіГ.І.Дашкевіч, АФ.Дуброўская, Т.І.Ж ыдыумам Вярх. Савета БССР; скасавана гунова, Т.І.Зайко, З.Я.Зайцава, С.І. 23.11.1988. Іванькова, В.Я.Кавальчук, Т.С.Калугіна, Заслужаныя работнікі вышэйшай школы Ю .П.Касач, Г.Д.Коршунава, Р.І.КраБССР сянкова, М Д.Кужалева, М.Н.Кушнера1971. А Ц.Каравікоў, АЛ.М алышаў. ва, Л.ЕЛьвова, М .М .М айсейкіна, Н.В. 1972. М А .Бацін, АА.Васілеўскі, А.І.ВоМалкова, А П .М анкевіч, Г.М .Некрашэранава, С.М.Гальдштэйн, А.Р.Гарбачоў, віч, М.С.Новік, Р.І.Панчанка, Л.К.ПуЗ.З.Дудзіч, Г.М.Кокін, А ЛЛавыш , Ю.К. зянкова, В.М.Пулькіна, І.П.Скакуд, C. Дз.Чаркасава, В.Т.Чорная, Б.В.Ш аль- Ландо, І.Д.Прахарэнка, М.Р.Філатаў, Ц.І.Шаломенцаў, Ф.П.Ш мыгаў. 1973. кевіч, І.М.Шастакоў. 1980. А.Д.ДрызгаЮА.Васільеў, І.Ф .Камкоў, Ф .К.Кураловіч, Г.Ц.Крукава, Н.І.Лілавецкая, паценка, Л.АСухарава, М А.Хазяеў. B. С.Макоўская, АЯ.М аркава, В.М.Худ1974. П.Я.Канапелька, Ц.Г.Нікулін, ніцкая. 1981. Р.І.Багдановіч, Г.З.ГалаФ.Ф.Порахаў. 1975. М.І.Абрамаў, Т.Я. вецкая, Т.І.Ганчарук, М.І.Гапінская, Дударава, У.У.Зубец, М.І.Касцюкевіч, Т.В.Грынько, М.А.Даманская, Н .Р Д зеС.С.Касцюковіч, М А Л ісід ы н , У.П. дунова, Н.В.Ільяшук, М.П.Кандрашоў, Локцеў, Дз-АЛявончанка, В.Дз.МароК.Дз.Кібенка, В.В.Крупец, М А Л ін к езаў, У.І.Міронаў, В.М.Пузікаў, М .Т.Равіч, З.М Л яцецкая, М.І.Міцкевіч, маноўскі, І.С.Росман, СЛ.Саламаха. КА.Пратасевіч, Р.П.Пятрова, В.М.Са1976. В.АБандарын, В.Н.Вінаградаў, рока, В.С.Сушчэня, А С.Танкель, Ф.С. Ф.П.Вісюлін, Я.Л.Гельберг, У.Р.ІваХурсан. 1982. В.Э.Бароўская, Т.В. шын, Ф.М .Капуцкі, М.В.Наўчыцель, Гаўрыленка, В.І.Закіс, ВА.Камыла, І.І.Саладкоў, Г.В.Хахлоў. 1977. C. Дз.Кошаль, В.С.Мікуліч, В.М.СучкоМ.М.Акімаў, Я.І.Анацкі, А.В.Бадакоў, ва, А К.Чмыроў, Л.І.Чыж, Г.Р.Шаўчук.
К.К.Барышнікава, С.М.Бялоў, С.М. Жамчужны, ВА.Жучкевіч, І.І.Казеха, С.Р.Лагун, М .Ф Лызікаў, Г.П.Макеева, Я.В.Рыжанкоў, А.А.Столяр, К.І.Сцепандэвіч, ІА.Талкачоў, В.І.Халзакоў, С.М.Чарноў, М А.Ш ытаў. 1978. Н.І.Дарафеенка, Я.П.Кудрашоў, Я.Н.Мядведскі, П .АСыцко. 1979. Ф.В.Баравік, А.М.Брагін, ІА.Ганчароў, ІА.Глубеў, K. К.Іскра, У А К алесн ік, А.Ц.Караткевіч, Т.М.Курыленка, К.І.Моніч, Г.Я.Панкрац, Я.А.Семянчук, Т.Н.Сіпараў, І.І.Сярова, В.М.Фамін, МАХрамовіч, Л.М.Ш акун. 1980. І.Ш.Гарфінкель, В.М.Ільін, АА.Калікінскі, ВА Каменка, У.К.Кільчэўскі, М.У.Кіслоў, А М .К онанаў, В.С.Кудрашоў, АМ.Мацко, У.С.Пашчанка, І.Л.Пятровіч, С.М. Сцёпін, АФ.Хацкевіч, М.С.Цэдрык, А.Д.Янушка. 1981. Я.І.Гурскі, АП.Красільнікаў, М.М.Крывапустаў, М.М. Маёраў, У.І.Мазур, В.І.Мартавіцкі, М.Ц.Марчанка, ІА Ц вягаева, В.М. Шкурко. 1982. А.М.Бардовіч, Л.І.Валаховіч, П.П.Дронь, І.П.Зяцькоў, В.В. Казлова, М.І.Лебедзеў, ААЛогшаў, І.І.Марціновіч, У.Я.Навуменка, В.У. Некрашэвіч, І.Т.Рагаўскі, Р.М.Трухноў, І.В.Царук, В.Ф.Цікавы, АС.Шуканаў, Л А Ш ульга, Ю.Р.Ягораў, С.Я.Янчанка. 1983. Г.С.Глушчанка, Р.М.Карсека, І.Ф.Крук, П.І.Ткачоў, ТА.Шчарбакова. 1984. О .ЯЛ .Бекіш , ЕДз.Чарньпдэнка. 1985. М.В.ТараткеВіч. 1987. В.Я.Зарэцкая, М.Ф.Капіч, І.Ф.Кудраўцаў, А.Р. Лахтанаў, В.П.Стрэльнікаў. 1988. A B . Багатыроў, В.І.Рэуцкі. ЗАСЛЎЖАНЫ РАБ0ТНІК ГАНДЛЮ I ГРАМАДСКАГА ХАРЧАВАННЯ БЕЛАРУСКАН ССР, ганаровае званне, якое прысвойвалася высокакваліфікаваным работнікам гандлю і грамадскага харчавання за працу ў сістэме дзярж. і каап. гандлю не менш за 10 гадоў, за асаблівыя дасягненні ў развіоді гандлю і грамадскага харчавання і ў паляпшэнні гандл. абслугоўвання насельніцтва. Устаноўлена Указам Прэзідыума Вярх. Савета БССР ад 7.2.1966, прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета БССР. Існавала да 23.11.1988. Заслужаныя работнікі гандлю і грамадскага харчавання Бсларускай ССР 1966. А.Ф.Анішчанка, І.П.Ахрэмчык, ВА.Балогніхава, М.З.Барада, В.П.Барыс, Б.І.Барысевіч, М.І.Борухава, M. П.Валодзін, Ф.Ф.Валодзін, Л.І.Варшаўская, П.Ф.Волкаў, М.К.Вялюга, І.Б.Герко, НА.Гранькова, У.К.Гушча, М.Ф.Дзямідава, Л.І.Драздоўская, Г.Е. Дубіцкая, Г.Р.Дудко, П.Г.Іванова, З.В.Кліміценка, А.І.Коўчур, Н.К.Красоўская, Д.В.Кудзь, І.І.Кулькоў, Я.П. Ляхаў, М.Я.Махаёва, М.К.Мацукевіч, А.Я.Мелкаступаў, М.Р.Міхайлаў-Грыдаў, Л.І.Наркевіч, Г.І.Перык, Р.І.П рэпесць, Ф.Дз.Ролат, В.Ц.Скарабагатая, Я.І.Суслава, І.В.Талочка, І.А Талырык, С.Дз.Чухловін, В.М.Чыжодак, ІА .Ч ы чэрыд, А.С.Шаўроў, ІА.Ш ымадовіч. 1967. В.ААсіпок, А Х А ўсеенка, Л.П. Барвінак, В.К.Зверава, І.І.Калеслікаў, М.П.Карташова, В.Ф.Кодаш, Я.Е.Крэз,
С.БЛембрыкаў, Н.С.Семянюк, А.А. Трацэўская. 1968. АР.Арастовіч, М.М. Багдановіч, З.С.Бадрова, НА.Балотнікава, Н.М.Бірукова, А.М.Бычкоў, Т.І. Вадаходава, Б.Р.Гельфанд, Л.Ф.Голубева, П.І.Гурына, Е-А.Забродская, В.А.Задала, М .П.Ігнацьева, В.М.Калур, Х.Е. Камінская, Т.С.Каськовіч, П.І.Катаводаў, ЕА Крамарэнка, МА.Краўцова, Л.М.Кротаў, Л.І.Кручкова, З.М .Кузняцова, В.М.Кунцэвіч, К Л Л астоўскі, ГА Л укаш эвіч, Г.С.Мазько, Г.С.Мірановіч, Л.М.Новікава, АД.Падаляк, Н .І'.Парфянкова. Л.С.Паўроз, І.М.Піліпейка, М.Ф.Ружанцова, Н.С.Саракалетава, В.І.Свірыдо, В.К.Сцепаненка, А.В.Тоўкань, М .АХартонік, АІ.Хромава, Н.А.Шандрыгіна, М.М.Шастакова, A. Дз.Шубіч, Я.Ц.Ш ылаў. 1969. І.Я.Бутрым, А І.Паліўкіна, К.І.Палкіна, ВД.Стрэж, Г.П.Сценнік, М.Я.Шведава, ГД.Якавенка. 1970. Т.ПАбабкава, ВА.Бярозка, Н.І.Гутарава, М .М Данілевіч, З.П.Кладкевіч, М.Я.Кудзінаў, З Л . Ліхавідава. Н.М .М айдзецкая, В.М.Мяховіч, В.А.Папуша, Я.К.Станішэўская, К.С.Сыраквашына, В.М.Уласюк, К.Д. Шэлегава. 1971. С.Ф.Ажахоўская, З.Г.Балашова, Л.В.Бутраменка, В.М.Воранаў, В.Ф.Галубко, А.А.Груэінаў, H. Дз.Грыгарэўская. Т.Ф.Дзевятуха, А.І. Зарэцкая, У.М.Манаева, Е.І.Маслакова, С.С.Самахвал, К.І.Сапяжьшская, К.І. Сіднякова, Н.І.Сусько, Н.С.Цішкевіч, B. К.Шаранкоў, М.С.Ш умская, Т.П. Юркова, Н.С.Яжэлева. 1973. А.Ф.Багданава, К.Ц.Біліеўская, АА.Гладкая, I. ПДзікун, Я.В.Крыштаповіч, Н.Р.Патройная, Л.С.Сарнова, А.Дз.Хадасок, М.П.Чартарыцкі. 1974. Ф.І.Балашова, К.Я.Гаўрыленка, В.К.Здановіч, Т.Я.Камісарава, Я.М .М ананкін, В.Дз.Міхальчук, Г.Р.Навіцкая, Л.М.Федаракова. 1975. ВАА смалоўская, АА.Бажкоў, H. І.Вярстак, І.С.Гарбузоў, Н.Н.Клімко, ВА.Кур’ян, Л.Ф.Ладуцька, ВА.М айсеенка, С.Ф.Масюцін, Л.Ф.Петрачкова, Л.І.Пракапенка, З.І.ГІрыступіна, А.А. Суслаў, К.Р.Удавенка, В.М.Шарыкава. 1976. В.І.Алейчык, В.Ф.Еўгухоў, І.І.Ігошьш, Р.В.Кузьміна, М .ІЛахтычкіна, I. ПЛяўковіч, К.С.Пашук, Я.С.Серая, ГАСухій, В.В.Чарнякова. 1977. В.Ф. Ачыновіч, В.П.Бальшакоў, ЛА.Вашчук, В.В.Кабачэўская, І.М.Калтовіч, А.А. Кардаш, С.Дз.Карпеня, Э.І.Кудасава, Т.М.Кузьменка, Н.М.Мацуганаў, Л.В. Міхневіч, Н.М .Навіцкая, Я.М.Новік. 1978. Г'.М.Ананчанка, З.М .Баравік, М.У.Галенка, А А Г ласко, Г .П Д зегцярова, П.В.Зюськевіч, В.М.Клімава, В.СЛабажэвіч, З.К.М атняк, С.Ц.Пашчасцьеў, Р.Б.Рапапорт, Е.У.Рубцова, Т.І.Руднік, Г.І.Свідэрская, Ф .А Ц імкаева, М.В.Цярэшанкава, ЛА.Чыжова. 1979. Г.М.Бяляўская, МА.Вакульчык, Н.І.Варэнік, НА.Васілеўская, А.Т.Грыбалёва, Р.ФДаргель, Л.М.Емельяновіч, М.І.Крыўцоў, АС.Курыленка, Л.І. Машталеж, АС.Пархімовіч, К.Б.Пархоц, М.В.Сіроцін, Г.П.Стагурава. 1980. ГД.Багнюк, В.А.Зянько, А.І.Корабава, М.П.Малочка, Р.Ц.Малочка, Г.Ц.Петракова, І.Е.Сталівоненка, А.М.Сыты,
АЛ.Ш атохіна, М.М.Якубоўскі. 1981. ЗАСЛУЖАНЫ____________ Л.С.Зульцбург, А.Ф.1ваннікаў, Н .І.Казлоўская, С.Ю .Каравайка, К.І.Карчэня. Заслужаныя работнікі культуры РэспубІ'.І.Кукарэка, Г.ПЛатышава, Г.І.Марлікі Беларусь чанка, Н.Я Матвеева, З.І.Пуцікава, 1971. АА.Кузняеў. 1972. М.П.Ананьін, І.В.Стукава, М.А.Хмель, МА.Храбрая, ГА.Арцёменка, А А А саевіч, МА.Бабіч, Т.Ф.Царыкава, І.В.Ш кляннік. 1982. T . КАфанасенка, Ю А.Васільева, Г'.К. М.Н.Будзько, Я.Г.Буракоў, А М .Бяляеў, М.П.Валатковіч, Г.М.Верасаў, КА.ГаДзенылчыкова, Л.М .Селівончык, Л.В. лыня, Я.І.Гардзей, М А Г р ы го р ’еў, Шыханцова, У.ЯДзмітрычэнка. 1985. В.М.Жыгалаў, Н.К.Захарава, Л.Я.ЗвеІ.Ф.Бурая, М.С.Віннік, Н.М.Вітко, дзачотава, Г.М.Іванова, В.І.Ігнацьеў, Р.А.Гмыза, М.Р.Голуб, І.Ф.Гурыновіч, М.С.Карпенка, В.А.Кенгурава, М.Я.КоП.Ф.Гуркоў, А М .Драбышэўская, З.Г. лас, М А Л ісіц ы н , Н А Л ітвіню к, У.С’. Кацюба, В.У.Кучанкова, Н.І.Серада, Лукошка, АДз.М алочка, Р.Дз.МацюА.М.Цевашова, М.М .Фіцнер, Л.Я.Хушэнка, Р.Г.Мачулін, С.А.Міхальчук, дзеева, Т.М.Цэбрук. 1987. Л.Е.МатвееМ .АПіваварчук, А.М.Плешавеня, М.П. ва. 1988. Л.Б.Андрэева, Г.АВадарацкая, Рубіс, М.І.Собаль, В.Б.Філіпскіх, М.В.Мірончыкаў, Я.Ф.Пляўкова, Н.І. Т.К.Хадкевіч, СА.Цімановіч, Р Л .Ш апіСахарчук, Я.І.Свірьш. ра, Б.А.Шурын. 1973. А ГА строўскі, ЗАСЛУЖАНЫ РАБ0ТНІК ЖЫЛА П.Ж укаўскас, Р.В.Канавалаў, М Л . Нагнібеда. 1974. М.ААнтоненка, ЛЁВА-КАМУНАЛЬНАЙ ГАСПАДАРКІ Г.Е.Барысаў, ФА .Бачыла, Я.Я.Глезер, БЕЛАРЎСКАЙ ССР, ганаровае званне, В.І.Дзебалтоўская, П.Б.Жукоўскі, Б.Р. якое прысвойвалася высокакваліфікаваЗельцэр, М .І.Калачынскі, А М .Куланым рабочым, інж.-тэхн. работнікам і коўскі, М .П Л обан, У.НЛупейка, служачым жыллёва-камунальнай гаспаА А Л ю тарэвіч, Ф .ІЛ ю цко, ВА.М аледаркі, якія бездакорна прапрацавалі ў віч, А А М аркевіч, В.АМ інаў, С.А.Нор галіне не менш як 10 гадоў і асабліва тман, П.М.Падкураў, Н.Е.Пашкевіч, вызначыліся ў выкананні планавых заВ.І.Сіманава, А.Т.Сімураў, Б.У.Усцінаў, данняў і сацыяліст. абавязацельстваў, ва У.П.Ш ляхцін, Н Л.Ю ш прах. 1975. ўкараненні новай тэхнікі і перадавых І.М.Агееў, ІА.Алексяевіч, В.В.Барысаметадаў працы, y далейшым развіцці ва, П.В.Бельскі, У.Ф.Богдан, А.М.Вамат.-тэхн. базы галіны, забеспячэнні зараб’ёў, Р.М.Вараб’ёў, М.Ф.Варвашэвіч, хаванасці і паляпш энні эксплуатацыі ІЛ.Вінаградава, М.М.Гарміновіч, Л.М. жыллёвага фонду і аб’екгаў камунальГурэвіч, А П Д зем чан кава, С.ІДробыш, най гаспадаркі, павышэнні эканам. І.С.Зайцаў, ТА.Зелікаў, ІД.Казека, эфектыўнасці вытворчасці, якасці жыл. A. С.Казлоўсю, А.П.Калачова, А.Г.Л. і камунальных паслуг і культуры абслуКаплан, А М .К апусцік, К.І.Каралёў, гоўвання насельніцтва, y справе падА Д .К олас, Я.Я.Красоўскі, В.Г. Курэрыхтоўкі кадраў, і актыўна ўдзельнічалі пін, Дз.У.Кухарава, П .СЛавецкі, ў грамадскім жыцці- Устаноўлена УкаІ.П.Лагоўскі, РД зЛ азарэвіч, М .ВЛапзам Прэзідыума Вярх. Савета БССР ад ша, Р.У.Лахцянкоў, С Д зЛ і, А.П.Ма28.7.1978, прысвойвалася Прэзідыумам дзіеўскі, Дз.М .М арчанка, М.С.МінянВярх. Савета БССР. Існавала да 1986. кова, У А Н авіц кі, П.Л.Паноў, Л.І.ПапЗаслужаныя работнікі жыллёва-камуковіч, АЛ.Петрашкевіч, Р.М.Піятунальнай гаспадаркі БССР хоўская, К.К.Плігаўка, ЯА.Руманоўскі, 1979. А.М.Федарэнка. 1980. М .УАляк- B. М.Савельева, ІА С ан к о ва, А Ц .Ц ільсеенка, ГА Багданаў, Дз.Р.Мамонцьеў, коў, М .І.Дыбульская, А.М.Цяцерын, ВДз.Марадаў, А.Ц.Міхаліхдан. 1981. І.П .Чэрнік, Я .А Ш топа, В.Р.Шурпач, У .Ц Антоненка, Я.ААсонаў, У.М.КіА П.Ш утаў, П.С.Шчадроў, Дз.С.Ю расялёў, М.П.Фальковіч. 1982. коў. 1976. Л.ІАйзенш тат, А.І.Анісовіч, Л .Б А вяр’янаў, М.А.Казлоў, А.Я.РагатІ.ААношка, АЦ.Аўдзееў, І.П.Вараб’ёў, ка, В А Ш эк у н . 1983. С.І.Галушка, A. М.Вінаградаў, Г.Л.Гарбачова, М.В. М .П Лы сянкоў, АА.Стэльмах. 1984. Гершман, А К .Грэцкі, АЕ.Дрозд, B A . Баркун, Г.В.Габрыянчык. 1985. Т.П.Здзітавецкая, В.Ф.Касцюкова, І.С. А.М.Акулін. 1986. І.С.Каструбай. Качан, Я.Р.Клінава, У.РЛахтанаў, В А Л яш ковіч, ВЛ.М арцыёнка, К.І.НаЗАСЛЎЖАНЫ РАБ0ТНІК КУЛЬзарава, М .І.Наздрын-Платніцкі, А.І. Стук, В.Я.Цітавец, А Р.Цярцічны, ТУРЫ РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, гаУ А Ш аліхін, К.П.Ш ылко, У.М.Юрэвіч. наровае званне, якое прысвойвалася 1977. Э.КАгуновіч, Ю.ЕАнейчык, высокакваліфікаваным рабсггнікам устаА Ц .Баж ко, В.М.Барысевіч, П.Я.Беланоў культуры, кінематаграфіі, тэлебавус, А А Б яло ва, Ю.Р.Гразноў, В .ІДаш чання і радыё, друку, выд-ваў, палікоўская, П.К.Дубовік, Дз.ІДудко, граф. прам-сці і кніжнага ганддю, туП.АЖ майлік, М.М .Засінец, АА.Здарарысцка-экскурсійных арг-цый і ўстаноў венін, І.Ф.Карповіч, Я.Р.Кацнельсон, і інш., якія працавалі ў галіне культуры Г.І.Клёсава, В.Р.Кудзелін, С.Ф.Любчук, не менш як 10 гадоў, за заслугі ў разМ.Я.Матукоўскі, І.М.Міцкевіч, І.АМ увіцці культуры. Устаноўлена Указам зычка, А.П.Нікіціна, М.А.Няронскі, Прэзідыума Вярх. Савета БССР ад ГЛ.ГІапоў, У.С.Перацяцька, Р.Ф.Саму29.10.1971, прысвойвалася Прэзідыумам сенкава, А.Ф.Серы, Дз.У.Сталяроў, Вярх. Савета БССР. 3 13.4.1995 прыІ.Ф.Сушко, І.М.Хвораст, В.К.Шарэцкі, свойваецца званне заслужаны дзеяч B. Н.Ш чадрына, А В.Ш ылава. 1978. культуры Рэспублікі Беларусь.
563
564
ЗАСЛУЖАНЫ
П.СЛбадоўскі, Ф .ІАгафонаў, В.І.Аркашаў, М Д А станевіч, В.А.Белік, Р.М.Валькова, А.С.Васілсвіч, Л.М.Васкаўцова, І.І.Гаўрылаў, І.І.Грамовіч, М.А.Грусман, Д.А.Дубінскі, М .ВДыбкін, Р.С.Жук, Р.В.Жукава, ЗА .Ж ураўлёва, С.М.Іонычава, П.Н.Кавалёў. А.С.Каткоў, З.Д.Колб, М.Н.Котаў, А.Ф.Кукарэка, В.С.Куляшоў, І.П.Куцко, У.І.Кушнер, В.М.Марозаў, А.Я.Міронаў, В.П.М янжынская, Р.А.Немянкова, А АРаздзялоўскі, А.М.Радзіёнаў, А.Г.Ражкова, Ю.Л.Рыбчонак, У.К.Саковіч, Б.У.Сасноўскі, Т.І.Хапалюк, А.С. Харэбін, М.П.Чыркун, Р.В.Шкраба, М.Я.Ярмоленкаў. 1979. А.Х.Асіпенка, АА.Бажэлка, М.Г.Белісаў, Л.ГІ.Болдырава, Ю.ІІ.Ванаг, М А В аронін, Б.Н.Гадуноў, В.С.Гарбук, М.АГаруЛёў, А.В. Дзебалюк, Т.Дз.Дулуб, А А К оласаў, Ф.В.Конышаў, В.С.Ляпеская (Палтаран), У.В.Мацвееў, М.Ф.Мельнікаў, Я.Р.Меркуль, Б.Я.Папоў, І.В.Пушкоў, У.В.Пятровіч, АА.Савельеў, Т.А С лесарук, К.І.Суботка, АА.Тоўсціх, З.Ю .Цалуйка, В.Дз.Чанш, М.В.Шапалін, РА.Ш аўчэнка, У.М.Шахавец, Н.Ц. Шпак, Г.І.Ярашэўская. 1980. С.І.Ажыгін, Ф А А ксёнаў, В.І.Аламаха, А.К. Аляксеенка, М.І.Аляксееў, Г.СА ндрэева, АС.Андрэеў, А.М.Ангошкін, АЛАрлоў, К.Г'.Арцёменка, Р.І.Арыка, М.Я.Аўрамчык, І.І.Бадроў, В.К.Бандарчык, П.Р.Белікаў, АА.Бірукоў, В.І.Бранавіцкі, У.Л.Бядуля, В.К.Ванчукевіч, Я.Ф.Васькова, І.Дз.Вятроў, П.К.Галаваты, М.М.Гаранскі, А.М.Гарбачоў, РА.Гарленка, СЛ.Гуляева, А.В.Далжонак, П.М.Дамброўскі, М.У.Дарафеенка, П.Т.Дземчанка, ВДз.Дончык, І.С.Жыгараў, З.С.Зайцава, І.К.Захараў, У .А Захараў, П.В.Збароўскі, А.Г.Зенін, М.Ц.Іваноў, Ф.С.Кавалёў, М.С.Карнееў, А.Н.Карпюк, М .І.Касарэнка, ДзА.Кіргетаў, Ф .М .Клецкін, І.Ф .Клімаў, Ф.Дз.Конін, А.С.Кулага, Л.М .Кулакоўская, С.І.Кухараў, К.І.Лобач, Н.КДогвіна, В.А.Лявончанка, М .В Д япін, А.Р.Мазанік, І.Ф.Мальцаў, М.А.Мармалюкоў, А.Н.Марціновіч, А.І. Махнач, Р.Н.Мачульскі, П.М.Машэраў, П.С.Мікуленка, А.М.Міцюля, Ю .М .Новікаў, М.Б.Осіпава, В.І.Пакумейка, С.А. Пранько, В.АПырх, А.В.Пысін, А.М.Ракавед, Д.М .Раманюк, А Д з.Рудак, В.М.Савін, Ц.Е.Саладкоў, Г.І.Станіславава, Т.М.Стрыжак, М.П.Стрыжонак, М .АСуша, П.В.Сяргейчык, А.В. Такмянінаў, Г.Р.Цідіэвіч, В.І.Чалоўскі, Я.А.Чарняўская, С.І.Чыбісава, В.А Шаўлак, М.І.Шматкоў, Е.С.Ш урпач, Я.К.Шуціла, А Я.Ю ш чанка (Алекса Юшчанка). 1981. М.С.Арэхва, Г.М.Галубовіч, В.М.Губарэвіч, А Р Д р о зд, М.І.Каменскіх, М.І.Карпенка, А.М. Кацкель, В.М.Краўчанка, А.І.Кузьміч, Ф.Ф.Лагвіновіч, А .СДіпскі, В.М.Макарэня, І.Я.Маслан, Ж.М.Міронава, ВДз.Нікалаенка, СА.Пульманоўскі, Н.Ф.Рыдзеўскі, У.І.Салашэнка, А.І. Смірноў, ВА.Сувалава, Г.Я.Цыганкоў,
Н.І.Салдатава, П.І.Свярдлоў, В.С.СемеІ.Ц.Чарняўскі (Ігнат Дуброўскі), някоў, Л.К.Толкач, ГДз.Чорны, Т.І. М .АШ ырокаў. 1982. ТААбакумоўская, Шахновіч, В.П.Шымчонак, І.С.ЯнІ.У.Арахоўская, А.С.Аўрынская, Л.С.Бакоўскі. 1992. А.Н.Аўрамчанка, В.Дз.Варадулька, М.М.Ваданосаў, Р.І.Валынец, сіленка, Ю.С.Васільеў, У.Р.Громаў, Ц.М.Гурэвіч, Я.І.Ждан, А.С.Захарошка, Ц.М Дамаш эвіч, В.Ф.Жукоўскі, Н.С.ЗаВА.Казлоў, Л.Р.Кісялёў, Г.М.Конанаў, B. Ф.Маеўскі, І.А М андрык, Р.Я.Мату- горская, Л.Ф.М ельнік, А.А.Мурзіч, П.І. Пруднікаў, Ю.В.Пучынскі, ІДз.Сухав, севіч, І.В.Міхневіч, К.А.Мішанава, АУ.Тамашэўскі. 1994. С.А.Андраюк, І.А.Муравейка, А.С.Палубінскі, М.А. Э.С.Валасевіч, А.М.Ванідкі, А.А.ЗарубіПарахоўнік, І.А.Сініцына, Г.І. Стрыха. на, А.К.Клышка, Ч.У.Клячко, Ф.І.СаІ.М.Ступнікаў, ПА.Суткаленка, П.Г1. віцкі, С.К.Сцефановіч. Суцько, Г.І.Харошка, С.А.Ходас, Р.Л. Чарахоўская, У.Т.Шайдук, І.І.Ш ылько, ЗА аіЎ Ж А Н Ы РА Б0ТН ІК НАП.В.Янушка. 1983. А.С.Бурдзялёў р о д н а й а д у к А ц ы і ЬЕЛАРЎСКАЙ (Аляксей Русецкі), С.І.Грахоўскі, Л.М. ССР, гл. ў арт. З а с л у ж а н ы работ нік адуКарамазава, Р.С.Паповіч, І.М .Пташнік а ц ы і Р э с п у б л ік і Б ел а р усь. каў, З.К.Скачкоўская, А.М.Сысоеў, І.П.Хаўратовіч, С.П.Ш ушкевіч. 1984. ЗАСЛЎЖАНЫ РАБОТНІК НАР0ДC. ХАлександровіч, М .М А ф онін, Л.А. НАЙ АДУКАЦЫІ РЭСІІЎЬЛІКІ БЕВалковіч, Б.П.Гарнастаеў, П.Р.Калеснікаў, Н.С.Ляпілава, М.М.Назараў, ЛАРЎСЬ, гл. ў арт. З а сл уж а н ы работнік B. І.Сінчылін, Ф.П.Стэльмашак, Г.А. а д у к а ц ы і Р э с п у б л ік і Б ел арусь. Суслаў, А.П.Уладзімірава, У.П.ЧаркаЗАСЛЎЖАНЫ РАБ0ТНІК ПРАМЫСсаў, К.С.Чыкаў, АД.Ш чарбакоў. 1985. ЛОВАСЦІ РЭСПЎБЛІКІ ЬЕЛАРЎСЬ, Э.В.Аўраменка, А.Я.Варын, С.Я. Гурыч, ганаровае званне, якое прысвойваецца М.І.Клебановіч, Ф.С.Міхалёў, Ф.Ф .Півысокапрафес. рабочым, майстрам, сарук, І.Я.Прылілка, У.С.Садзін, І А інж.-тэхн. работнікам прадпрыемстваў, Скрыган (Янка Скрыган), В.М.Сміраб’яднанняў, н.-д., праектна-канструкноў, У А Т олкач, АР.Хадарын, М.М. тарскіх і інш. арг-цый розных галін Ш ыманскі, У.Н.Яцко. 1986. У.М.Гром, вытв-сді, работнікам органаў кіравання А Д.Клімовіч, Э.ГЕЛуканская, Л А Н е прам-сці, якія працуюць y прам-сці 15 і чыпарэнка, А.К.Рамановіч, А.І.Савідкі, болыд гадоў і зрабілі значны ўклад ва АК.Сульянаў, У.В.Таран, М.Ф.Ягораў. ўдасканаленне тэхнікі, тэхналогіі і арга1987. М.П.Агароднікаў, С.А.Аслезаў, C. В.Барадоўскі, А.М.Белакоз, А.У.Бо- нізацыі вытв-сці, y дасягненне высокіх лаказчыкаў якасці прадукцыі, павыгуш, С А Г алаўко, Ю.М.Іваноў, П .С.Кашэнне прадукцыйнасці працы і эфекваленка, С.У.Клімянценка, Я.В.Малатыўнасці вытв-сці. Устаноўлена закошэвіч, М .Ф.Нікіцін, В.В.Тупіцын, нам ад 13.4.1995, прысвойваецца ПрэзіМ .В.іІіоба. 1988. М А Д эй к а, М.І.Дзядэнтам Рэспублікі Беларусь. 3 1971 іслец, В.І.Ермаловіч, ЯА.Крыскавец, навала ганаровае званне засл. работнік А Р.Курачкін, Т.М.Курыла, А І.М арозацрамысловасці Беларускай ССР, якое ва, Л.АМ іхайлідзі, У.І.Пруднікаў, прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. СаС.П.Самуэль, Р.С.Сарока, Ф.Р. Ш клявета БССР. раў, Дз.П.Ю хнік. 1989. В.Я.Балаханаў, Заслужаныя работнікі прамысловасці Л.АВалчок, Э.І.Герасімовіч, П.С.ДурРэспублікі Беларусь чын, У.М.Душкевіч, П.В.Елец, К.М.Лі1972. Ф.Ф.Байкачоў, П.І.Байкоў, марэнка, Я.Я.Лявінскі, А.С.Міскевіч, A. А.Мошчанка, Ю.І.Нікалаеў, М.М. П.П.Белы, М.П.Бераснёў, Ф.І.Бойка, АА.Бужынскі, І.І.Бяспалава, Нядбайла, Г.АСакалова, В.В.Саўчанка, М.Е.Гаўрылаў, К .РД авы док, І.ІДземІ.І.Семяжонаў (Язэп Семяжон), З.А. чанка, В.К.Жукоўскі, А.Ф.Загаецкая, Танклеўскі, М.І.Трафімук, І.Я.Фяцісаў, В А Зубенін, П.І.Індан, АВ.Казанцаў, Г.П.Чысцякова, АА.Ш агаў, Р.Я.Шацаў, B. У.Яўстратава. 1990. ВА.Бабчанка, К.І.Калывайлава, Г.Ц.Кузняцова, Л.В. A I . Барданаў, К.П.Батракова, І.П.Галко, Малышкіна, А.І.Папоў, Р.І.Плашэй, ВА.Помазава, А.Р.Пракаповіч, П.С. ВА.Губіч, М .М Дубінін, АС.Ж укоўскі, Раждаеў, С.С.Раманенка, В.Я.РамаН.І.Жураўленка, С.В.Звалінская, В.Б. ноўскі, М.Ф.Рухлінскі, П.П.Сабалеўскі, Зелянко, Р.С.Зыкава, У.І.Казакевіч, І.А. У.С.Семяніхін, М А С інкевіч, М.М. Канаішянік, Г.М.Качалава, Я.Я.Квачаў, Слюнькоў, Г.АСляпцоў, Я.І.Ступак, А С.К остылева, М.М .Кузняцоў, У.В.КуВ А С ысоева, Г.В.Сямёнаў, АП. рылін, М.Я.Ленсу, А М .М аліцкі, Тоўсцік, М А.Фядзю к, М.М.Хаванскі, В.К.Мацкевіч, К.Ц.М ельнікава, М.Я. Ю.І.Хейкер, А.І.Хоміч, Ц.Я.Церахаў, Мінін, М .М .Наско, А.У.Нікалайчык, Б.Л.Ш апашнік, А.І.Шчарбакоў, В.М. Г.П.Обух, М.І.Падабед, А В.Папоў, М.П.Ямелечава. 1973. T. П .Рашчынская, ТД.Рудова, В.М.Ся- Шчарбіда, Г.ГІ.Алейчык, С.І.Аўсіевіч, Н.З.Баброў, ліцкая-Нікітчанка, К.М.Турына, Р.Р. Ф.І.Багданаў, І.М .Брэль, В.М.Буткевіч, Храпуцкі, М.С.Царкоў, Э. Р.Шчыры, А.Я.Высоцкі, Я.Ф.Гайваронскі, А.П. В.П.Ямінскі. 1991. У.Дз.Бараноўскі, Гайдук, ВЛ.Гарох, А.У.Грыгусь, Я.Я.Бацяноўскі, Я.М.Быткоўскі, А.А. А.В.Грэлаў, А.Р.Гурскі, В А Ж укоўскі, Бянько, І.І.Вашкевіч, АЛ.Вярцінскі, ІА.Кадурын, І.І.Караткоў, В.М.КарміА І.Гатоўская, Р.Ф.Герасімовіч, М.Р.Далевіч, С.П.Кароль, Г.Ф.Карпенка, рашкоў, Н.Р.Дземянчук, Р.ВДубікаў, ДзА.Кленя, А.А.Кузаўкоў, А.Ф.ЛапцюП .Б.Звонак (Алесь Звонак), Л.П.Кацхова, В.Т.Майсееў, В.Ц.Прохараў, Лазарава, Г.М.Ліхман, М.П.Мацкевіч, У.А.Ражкоў,‘ В.Я.Семянкоў, Р.І.Тубалец, Р.Я.Пармон, У.М .Правалінскі, У.Р.ПраС.К.Ціханскі, У.І.Чэрнікаў, В.К.Ш амвасуд, Я.С.Раманаў, В.Р.Раманцоў,
рэнка, ГА.Рабцаў, І.І.Растаргуеў, ЗАСЛУЖАНЫ____________ В.Р.Рыбалка, В.П.Рэзнік, Р.І.Савіцкая, B. С.Сакалова, МЛ.Сінкевіч, В.М. У.М.Сямёнаў. 1988. Я.К.Баран, Слюнькоў, ГДз.Смірноў, В.С.Сяргееў, П.Ф.Белагураў, С.Ф.Гашко, ЭА.ГеурЛД.Татарынаў, Дз.М.Ткачоў, ВД.Хадакаў, У.В.Грыдзюшка, Ю.Я.Данешчык, кова, К.І.Хацука, АА.Чарняўская, Г.М.Краснідкі, Ф.Т.Крывянкоў, І.В. М Д.Ермалаеў, В.В.Кавальчук, Т.В.КаУ А Ш кабары н, ЛЛ.Ш унякоў, І.Е. Кудраўцаў, Ф.І.Кузняцоў, А .СЛ аўрэраткова, У.В.Качан, В.М.Краўчанка, Шчарбінскі, В.Ф.Ю ркавец. 1977. наў, М.М.Матохіна, В.Д.Новікаў, А.М.Крывенка, ІЛ.Куляшоў, Э.К.М яУ.М.Алейнікаў, Г.П.Андрэеўскі, Я.С. П.І.Паўлаў, Дз.І.Пятроў, Н.А.Сафонава, дзведзеў, ВА.Пятроў, З.П.Саковіч, Афаневіч, Н Д з.Бакш тай, ЛЛ.ВышынП.П.Сяргееў, Дз.Ф.Хітраво, К.Ю .ЦяІ.У.Смалей. 1989. М.П.Бялько, ская, Л.Я.Гаранская, Л.Я.Гарэлік, рэшка, М.Д.Шахаленка, Г.Н.Юпатаў. М.М.Валькоў, Ф.К.Голуб, В.Дз.ЖаЛ.П.Жураўлёва, Р.ПЖ ураўлёва, С.Я. 1975. М .ІАгапаў, С.Ф.Азёрны, гальскі, Л.І.Кадолка, ІЛ.Карнілаў, Званароў, ВА.Ігнацьеў, М.А.Козел, A. МАкуліч, С.У.Антонаў, Л.І.Багдано- Я.М.Мухамор, М.Ц.Лучнікаў, У.П.Піліповіч, С.П.СіМ.Ф.Мясаедаў, А.М. віч, Б.Т.Барэйша, М.К.Белакурскі, нельнікаў, В.В.Собаль, В.М.Царанкоў, Прус, М.П.Пухаў, АДз.Севасцьянава, Р.Е.Бондараў, Я А .К .Брэд, Б.В.БуЛ.П.Яноўскі. 1990. З.Ф.Буэуноўскі, ЭЛ.Сцепанічэнка, М.Я.Сцяпанаў, А.С. рэўскі, С А Бухаў, Т.А.Бялькова, Л.Ф.Ідзіятуліна, Г А Ісаевіч, Ю .М .КанаЦітоў. 1978. М.М.Барадулін, М.І.БатуС.В.Бяляеў, І.М.Валікаў, ВДз.Вятош валаў, Т.СЛіпатнікава, М.Я.Манголеў, ра, ГА.Быкоўскі, Л.Ю .Беляновіч, З.Л. кін, АВ.Гарачкін, МДз.Гарохаў, С.Б.Сімховіч, В.І.Сініцкі, Л А.ТаракаГдалевіч, Л.І.Грыгор’ева, А.Ф.ДзяржынB. В.Герман, В.Ф.Гнілягін, П.І.Грэцкі, ская, нава, Г.М.Хартановіч, МА.Цітоў, В.В.Івашка, ВДзЛвойлава, І.П.Губачоў, У.Д.Гулаеў, М.С.Гулевіч, АА.Ш арубін, В.У.Шчамялёва, П.ІІ. Р.П.Кавалеўская, Л.У.Карцяновіч, Т.А. Б.А.Данілаў, Г.Я.Данілкін, С А Д зю бян Шыла, Г.Р.Яцкоўская. 1991. Л .С А ры Клачан, М .І.Коршунава, ЧА.Круглінкоў, Л.ІДзянісава, Дз.ПДубіна, ніч, У.М Аўчыннік, П.Р.Балдоўскі, скі, А П .П арф ёнава, А.С.Рабінскі, Л.СЖывіца, А А Ж ы ткоў, Ц.М.ЗахаA. С.Белавус, СА.Вернікоўскі, Ш .С. Р.В.Рак, Я.У.Рачынскі, АА.Санчуранка, Ц.Ц.Зелянко, І.М .Ільінская, Грыгар’ян, І.А.Карпаў, ГА К уры льчік, коўскі, А Д.Стоцкі, Г.П.Цвяткоў, У.Г.Каваленка, І.П.Каета, У.С.Казлоў, У.П.Лапыка, П.ЗЛітвінчук, А А Л явош Л.С.Цыбульская. 1979. М.В.Анібраева, ЕАКаласоўская, В.А.Калінкін, С.І.Кака, УЛ.Масюкевіч, І.С.Муліца, С.М .ПаЗ.П.Адашкевіч, Я.В.Вайцяховіч, В.М. лыбельнікаў, Я.Ц.Камарыст, П.І.Каратліцкая, С.АПеліх, АА.Сямёнава, Дрозд, Т.П.Ж алабковіч, Б.І.Кабзар, коў, В.А.Качан, М А К раш эўскі, МЛ.Цярэшка, К.К.Ш абунеўскі, А.С. А.С.Кавалёў, М.Ф .Казакова, М.А.КуВ.С.Крыцкі, А П .Кузняцоў, А.В.КузьШыбаеў, В.У.Эсаулаў. 1992. У.П.Куддзін, У.Ф.Куракоў, Н.І.Макушкіна, міч, В.М.Кузьмянкоў, Г.С.Кукшынскі, І.М.Мігун, Я.АМ ікуловіч, У.П.Патоцкі, рыдкі. 1993. М.Т.Бялко, Ч А Д удчы к, М.ІЛарыёнаў, І.ІД іп ін , Б А Л укош ніЯ.С.Пратасевіч, Л.І.Рышчук, А.А.Сігаеў, У .ІЛеж ань, М.У.Саўко, У.М.Шэпель. каў,Ф.П.Лук’яненка, М.В.Малахаў, М.Т.Тарасаў, Л.Ф.Трусава, Н.Ф.Храпто1994. У.В.Абрамчык, У.В.Ачапоўскі, І.С.Малашка, А.Я.Масальскі, М.М. ва, Г.К.Цапаеў, В.С.Чарняцоў. 1980. З.В.Валеха, В.В.Вінакураў, А.Е.Гайдук, Мацвееў, П.З.М еркін, М.П.Мішчанка, З.В.Белагуб, П Д.Біліда, М.Ю.Г’абрусь, Л А Г арм аш , А.К.Герасімовіч, А.У.ГрэAE. Нікіфараў, Н.Ф.Пазнякоў, П А П а А М .Гуш чо, В.ПДавыдоўскі, М.П.Здабень, У.ЯДавыдкоў, А М Д алінін, лухін,І.Я.Паляціла, С А П ракопчы к, невіч, Я.С.Ізафатава, А.П.Калошын, А А Д анілін, М Л Д во р кін , ЕІ.Журовіч, ВА.Прыдарожны, АІ.Прыходзька, А.Я.Кіўкоў, У.У.Лішык, Я.А.Мажэева, P. Я.Рагожын, І.Ф.Сакалоў, Р.І.Сафро-H . С.Мароз, Н.І.Пашкевіч, Р.В.Пятроў, B. Я.Кавалевіч, В.АКавалёў, З.М.Капіхава, Л.Б.Калодны, Л.І.Калугін, наў, В А С елязнёў, Г.В.Семяніхін, I. І.Рак, І.М.Сакалоў, Н.І.Сакалоўскі, Ф.І.Канстанціновіч, У.У.Карсакоў, Г.Р. Л.С.Слаўк, Р.Г.Сушанцоў, І.М.СушчанЛ.П.Улаховіч, В.В.Федуковіч, Я.І.Ш аКатомкіна, Ю.Р.Кісялёў, Л.П.Козік, коў, Л А У глік, В.В.Урусаў, Я А.Ф урфір, Р.І.Ш чарбакоў, В.АШ ылец, А М Л а п к о , У.УЛаскевіч, У.ВЛяўданман, В.Я.Фурукін, К.М.Халошын, A. І.Ярэй. 1981. М.І.Акімаў, В.ЦАрбу- скі, М .ІЛобач, А.Г.Максімовіч, С.І.МаМЛ.Хвашчынскі, Ш.Х.Хуснутдзінаў, заў, А.Г.Зязюлькін, М .Ф .Іофе, С Д .К арлахаў, В.А.Найдзёнак, П.М.Новікаў, М.С.Цітоў, Б.М.Чаркасаў, М А .Ш азюк, Р.С.Кірыенка, Я.В.Крывулька, У.У.Рашатко, М .А Сайчык, М.Н.Сліж, вялёў, У.К.Ш аркоў, Я.Ф.Ш кіндар, C. П.Крыжэўскі, У.Д.Ліфшыц, Т .В Л я- Н.Д.Тоўсцік, У.П.Філіпаў, Л.С.Чартоў, М.В.Шнортаў, А К.ІІІчурак, Г.С.Югаў, тун, І.І.Малчанаў, А.У.Мацкевіч, Т.К.Ю рэвіч, Б.Б.Янкоўскі. 1995. У.Е.Юрчанка. 1976. А.П.Авечкін, B. В.Нідзелька, А Ф .Рудзінскі, Л.А.Ча- А Ц.Ваўчок, С .АВенцкі, Л А В оўк, НААксёнава, М.УАлісевіч, У.ГЕАнчот. 1982. В.М А ляксеенка, С.С.БараМ.І.Зінавенка, У.Ф.Каленік, Г.У.Карло, друшчанка, К.А.Андрыянаў, Л.СА хадоўскі, Л.П.Бубноў, В.П.Булава, Л.В. М.Я.Паўлаў, В.І.Рулеў, П.У.Скабіцкі, цімская, М.Ю .Баранаў, С.І.БардзіВаранцова, Л.В.Варэц, А.П.Гусар, М.М .Скарбец, АЛ.Фёдараў, УА.Філілоўскі, В.І.Бароўскі, ІА Бары севіч, У.А.Іваноў, Н.П.Каралёва, М .А К ачко, паў, Дз.І.Чачко, АЛ.Чыж, Л.Г.Шавель. В.І.Беражны, А.М.Быкоўскі, К.М .БяА.Ф.Крываносаў, П.Ф.М акараў, В.В. 1996. В.ААстапенка, ЯЛ.Бабініч, лянка, У.Я.Вайцюк, М.К.Васіленка, Машчук, Г.К.Пераціцкі, Г.І.Савановіч, АЛ.Белы, Т.У.Булдык, В.А.Бурскі, І.П.Васільеў, М.І.Гайдук, А М .ГалішніМ.П.Сакіркін, З.П.Сідарэнка, А.С. В.У.Бухавец, А.М.Бярозкін, Б.В.Вайтокаў, М.С.Ганчароў, ІА Г ац к о , Л.Р.ГлазСладкова, Э.І.Смага, АВ.Х ламянок, віч, А.У.Вержбаловіч, У.СДзегцяроў, коў, Л.Р.Грышанава, РД.Гулько, Н.К.Хоцькіна, С.Ф.Цура. 1983. І.С.БарУ.М.Дзялендзік, Г.С.Драбышэўскі, І.Ф.Гурэеў, Э .ІДземідок, Н.СДунаева, тосік, С.П.Вярбоўскі, Л.Я.Гардзяюк, У.В.Зубовіч, Р.А Калінкін, Р.П.КапытІ.С.Жукаў, В.І.Забела, Л.Т.Згорскі, ГЛ.Гулей, В.Ф.Дзянішчанкава, І.С.Жуко, Р.М.Нургалееў, АЛ.ГІрыходзька, Б.С.Зубаў, В.М.Ільіна, А С.Каваленка, коўскі, А.П.Кавальчук, В.І.Карасцялюк, М.І.Пузыроў, С.У.Сарока, У.В.Скобаў, ВА.Калашнікава, М.Я.Капшукова, В.Л. А.П.Кацапаў, Р.В.Конюх, ВА.М айко, У.С.Хмялеўскі, В.Р.Чарткоў, В.В.ШаКарнілава, Р.П.Кеніг, А.Г.Кіеня, М.П.Марозаў, М.П.Накоўніх, А.І. пецька, А А Я рковіч. 1997. Л.Ф.БарабаІ.У.Кіеўскі, З.П.Кіжнярова, М .П.КіТрушкіна. 1984. С .М А ляксейчык, наў, М.П.Белы, Л.П.Быкоўскі, В.Б.Версялёў, А А К лю чнік, Я.М.Козыраў, A. І.Бацюлеў, М.С.Берьшівілі, Н.У.Вало- нікоўскі, Л.К.Калюка, Р.Ф.Карабанаў, АМ.Кроўз, УЛО.Крыкун, ЗЛ.Крымава, вік, ВА.Жукавец, В.С.Падгарэцкая, ВДз.М арыніч, С.С.Сідорскі, С.П.СапуВА.Кубасаў, В.В.Кузьмічоў, ВА.ЛазерУ.А.Сігаў, У.Я.Чвялёў, Т.І.Ш алянок, та, С.Б.Снітко, У.П.Стайчанка, С.Х.Фека, Э.С.Лешчанка, В.АДынчанка, Р.А.Шчаглова. 1985. М.Ц.Антонік, дарук, В А Ш уры наў. АЕЛіцвінаў, М.Я.Ляскавец, П.В.ЛяСАА хрэмчы к, У.І.Блаў, АУ.Ж ыткевіч, шчьшскі, Л.І.Малеша, У.І.Мальто, ЗАСЛЎЖАНЫ РАБ0ТН1К ПРАФЕB. У.Забаронак, А М .Запольскі, І.У.КаМ.І.Манастырскі, М.М.Мацюшын, занцаў, ЛА.Канавалаў, Л.М.Нагібовіч, С<ЙНА-ТЭХНІЧНАЙ АДУКАЦЫІ БЕА.П.Непагодзін, М .П.Нікалаенка, І.М. М.А.Сідараў, В.М.Сліж, Т .С .Х рш аньЛАРЎСКАЙ ССР, ганаровае эванне, Нікалайчык, Ц.В.Нікулін, А.Н.Падабекова, М.Я.Чуманіхіна, У.А.Юрганаў. якое прысвойвалася высокакваліфікавадаў, Х.Л.Падмаскоўная, Ю Д.Панама1986. М.Т.Барабанаў, Ю Дз.Барадоўскі, дым майстрам, інспектарам, інжынерам роў. Я.Р.Папоў, Н.І.Парадня, І.Я. А.М.Біёнчык, Л.І.Грышын, Г.С.Папова. і інш . работнікам, што бездакорна праПаўлючэнкаў, М А .Пузыня, В.Я.Пят1987. М.І.Кандзіраыда, Г.ІЛазарашвілі, гін, І.Р.Янкоўскі. 1974. ЛА.Багданаў, АД.Баранава, А.І.Белавусаў, ГЛ.Васілеўская, М.П.Галяева, М.І.Гулевіч, М.Ф.Дзяркач, П.І.Казлоў, В.М .Качынскі, С.М.Кішкін, Я.І.Клімчанка,
565
566
ЗАСЛУЖАНЫ
цавалі ў сістэме прафес.-тэхн. адукацыі не менш за 10 гадоў і асабліва вызначыліся выхаваўча-пед. дзейнасцю, дасягнулі выдатных поспехаў y справе камуніст. выхавання і прафес. навучання мсшадзі, акгыўна ўдзельнічалі ў грамадскім жыцці- Устаноўлена Указам Прэзідыума Вярх. Савета БССР ад 29.10.1971, прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета БССР; скасавана 23.11.1988. Заслужаныя работнікі прафесійна-тэхнічнай адукацыі Беларускай ССР 1972. М.П.Мельнікаў, М.Г.Сувораў, БЛ.Я ронскі. 1973. Б.М.Балуеў, М.К.Гаварушкін, ІЛ.Хандога, М.Г.Цырульнікаў. 1975. Б.ААўгусціновіч, Т.Б.Банцэвіч, В.І.Восіпава, У.М.Грыцкевіч, В.Н.Жывуля, Н.І.Задора, Д.Г.Іргер, М.Р.Маглыш, В.У.Мельнікава, ІД з.Р асолька, Г.М.Самарцаў. 1976. А Э.Бараноўскі, Я.І.Гаварушка, Я.М.Даманікаў, A. Н.Джураў, ЛА.О кунь, М.Л.Родаў, Р.В.Супрановіч. 1977. В.Ф.Бакштаеў, B. І.Бардзілоўскі, У.С.Беласоўскі, В.Ф. Валуевіч, І.І.Вырадаў, С.Ц.Галынскі, М.С.Дзмітрышьша, М А Лы чкоўскі, П .АРумянцаў, А.У.Траўнік, Л.І.Чарненка. 1979. Л.Е.Белякоў, Н.П.Батэзат, АЛ.Далматовіч, Г.П.Дубоўская, С А .К алеснік, З.Ф.Пятровіч, Я.Т.Таранаў, Я.М.Талмачоў. 1981. М.К.Апьхіменка, Н.А.Кузьміна, М.С.Лушчакоў, Я.Я. Шостак, К.М.Якубіцкі. 1982. А.І.Дубовік, А.М Лапкоўскі, Н.І.Рэдзька, H . Н.Самойлава, А.С.Сянчук, Г.С.Сухабокаў, Г.М.Ш ыбко, М.М.Якубёнак, А.АЯрмаловіч. 1984. АА.Бельчанкава, Р.АЕўзельман. 1985. АА.Клімін, А Л.Краснабаеў. 1987. Л.Ф Дроэд.
ранкова, ЛА.Садзіна. 1985. А Р.Ш апуля. 1996. Я.І.Папко. 1997. Ф Л .Гольдшміт. ЗАСЛЎЖАНЫ РАБ0ТНІК СЁЛЬСКАЙ
ГАСПАДАРКІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, ганаровае званне, якое прысвойваецца высокапрафес. рабсггнікам сельскай гаспадаркі, y т л . работнікам фермерскіх гаспадарак, органаў дзярж. кіравання, н.-д. устаноў, прадпрыемстваў, арг-цый і аб’яднанняў, якія абслугоўваюць сельскую гаспадарку і працуюць y галіне сельскай гаспадаркі не менш як 15 гадоў, за заслугі ў павелічэнні вытв-сці і рэалізацыі с.-г. прадукцыі, забеспячэнні паспяховага функцыянавання с.-г. прадпрыемстваў. Устаноўлена законам ад 13.4.1995, прысвойваецца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. 3 1971 існавала званне засл. работнік сельскай гаспадаркі Беларускай ССР, якое прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета БССР, Заслужаныя работнікі сельскай гаспадаркі Беларускай ССР 1972. І.В.Піліпенка. 1973. ІЛ .Бабіцкі, К Д з.Балай, У.Р.Барысаў, Дз.П.Белавусаў, Н.Я.Бяляўская, Б.В.Венядзіктаў, У.П.Гаўрыленка, М Дз.Грачыш кін, В.А. Грыгор’еў, Г.Л.Дзмітровіч, М.М. Дземідзенка, ІДз.Дульскі, І.Б.Жалток, П.І.Жукоўская, АГ.Жураўлёў, В.У.Загароўская, Т.Дз.Кавалёва, А.Я.Каліноўскі, А.У.Караткевіч, П.Я.Карпенка, Ф.А. Касько, Н Л.К асяновіч, У.Г.Кобрын, А.Т.Корхава, Е Д з.К осцік, Б.І.Кулінчык, Л .ІД явонаў, АА.М аскоўскі, А.І.Мялешка, Н.І.Ніканава, А Ц .Н овікаў, М.Ц.Пашкоў, Л.М.Пунтус, У.Т.Самалётаў, У.Ц.Самойленка, Н.М .Сарока, М.І.Сачыўка, М.К.Светлік, В.С.Свянціцкі, АТ.Седукова, А Ц .С ідарэнка, А.І.Сілаева, ІА.Сініла, УА.Сцепчанка, АД.Трапкоў, А.П.Удавенкаў, П.Я.УцяЗАСЛЎЖАНЫ РАБ0ТНІК САнаў, Н.Я.Цімафеенкава, У.І.Ш аблюк, ЦЫЯЛЬНАЙ АБАР0НЫ РЭСПУБЛІР.І.Ш авякоў, К.І.Ш аплыка, З.М .Ш чэрбіч, Ф А .Яроцкі, І.П.Яршоў. 1974. КІ БЕЛАР^СЬ, ганаровае званне, якое І.ЛАсколкін, А П .Бандарэнка, Дз.І.Бяпрысвойваецца Прэзідэнтам Рэспублікі розкін, М.В.Бялясаў, А А Глам азда, Беларуоь высокапрафес. работнікам орІ.Д.Жаваранкаў, С.С.Сяліцкі, А С .О сіганаў, устаноў і прадпрыемстваў сістэпава, Я.Б.Фрыдлянд. 1975. А.ААкуломы сац. абароны насельніцтва, што віч, У.А.Амельяновіч, М.З.Асмыковіч, працуюць y гэтай галіне 15 і больш гаA. ТАхраменя, М.В.Баркевіч, Р.М .Басадоў, за заслугі ў арганізацыі сац. дапалыга, П.Р.Баярчук, С.І.Белавус, могі грамадзянам, іх пенсіённага забесB. І.Бранавец, В.М.Будніцкая, К.ІІ.Буспячэння, укараненні розных форм і вінюк, М.М.Буцько, В А В аланцэвіч, даў дабрачыннасці, развідці навук. даледаванняў па найважнейшых кірунках П.Т.Валатковіч, ІА В а р а б ’ёў, Г.Р.Васісац. абароны насельнііггва. Устаноўлена леўскі, І.К.Вятушка, УДз.Гамеза, 13.4.1995. У 1981— 88 існавала званне І.В.Ганчароў, Ф.АГармаш, І.І.Геразасл. работнік сац. абароны Беларускай сімаў, В.І.Грыдзюшка, АВ.Гурло, ССР, якое прысвойвалася Прэзідыумам А ІД ам арацкі, П .ВДзяменцьеў, К.М. Вярх. Савета БССР. Дзям’янаў, Дз.М Дзяржаўдаў, В.І.Жук, М.С.Жукоўскі, В.АЗазноба, М Д.ЗахаЗаслужаныя работнікі сацыяльнай абараў, А В.Змуш ко, І.П.Зуйкевіч, М .І.Івароны Рэспублікі Беларусь ноў, С.С.Каваленка, Я.М.Казлоў, 1981. В.В.Алфёраў, М.УАлфіменкава, М.П.Каланчук, С.Ф.Канавалаў, С А . В Д зД зенісевіч, З.С.Ермаковіч, Ф.П. Карняевец, Р.Р.Касмін, І.І.Каян, А.А. Жураў, Ю .М .Заруцкая, М.У.Зуёнак, I. П.Карбоўскі, К.І.Клюцавая, Л.В.Ко- Кніга, Л.П.Козел, Я.І.Козін, С А .К ом леў, У.Ф.Коўзік, Д А К р ы ц у к, К.А. жар, В.Г.Кончыц, М А.Косарава, Кузьміч, М.М.Купрацэвіч, Л.І.КурлюМ.П.Лук’янаў, К.В.Маршаленка, П.В. чэнка, І.С Л азовіх, В.ПЛазука, Р .М Л аМацяцюк, Р.Ф.Попчанка, М.С.Садаўнінец, ІД Л ебедзеў, А.І.ЛІС, К.В.Лукашэчы, С.З.Серакова, М.С.Хулялеў, віч, М.М Лупееў, В.МЛучкоўскі, У.Я. М А Ц іц к ая , М.П.Ш арко. 1983. В.І.Ва-
Максіменка, І.Т.Малаеў, В.А.Мадецю, С.І.Мяжуеў, ІА.Панамар, А.В.Папок, A. І.ІІетрукевіч, А.Ф.Пшецкі, В.І.Пшпулін, С.С.Працько, С.ІІ.Пыжых, І.П.Рай, І.У.Рудзько, В.С Рудніцкі, І.П.Рудніцкі, Ю.С.Рымковіч, М.В.Сапановіч, Д.І.Саплідкі, ЛА.Сачыўка, І.А.Спадабаеў, І.С.Сурта, ВЛ.Талочка, Ф.С.Трус, В.І.Урбановіч, І.ЯХалаеў Р.М.Халам’еў, М.Н.Храменкаў, В.І.Цагельнік, С.Я.Целяпнёў, У.Я.Цуба, А С .Ч агін, У.Ц.Чарвякоўскі, М.М.Чаркесаў, В.С.Чарнякоў, А.В.Часнакоў, К.Ф.Чыркоў, М.С.Шумчык, Н.С.Шынкароў, Р.С.Якуш, М.К.Ярошаў. 1977. С.ТАнісаў, В.Г.Анісенка, АААрхіпаўскі, М.Т.Арыстава, Л.С.Астаноўіа, Я.В.Баранаў, К.Ф.Барысавец, М.П.Брацянкоў, З.І.БычкоВа, РА.Варабей, T. І.Галіда, У.С.Грынюк, І.МДайнека, М .ІДанілкаў, С.М.Жуковіч, М.У.Знак, B. С.Кадушкіна, Л.І.Казырын, А.Дз.Канашіянікаў, Г.М.Катляроў, Я.І.КІмстач, Ф.Я.Красінская, М.А.Крысіна, Д.І.Кудравец, І.І.Курзянкоў, А.В.Марцынкевіч, В.Р.Масюткін, М.М.Мельнік, В.С.МІлеўскі, К.П.М ісюк, К.І.Пазняк, П.С.Палто, А.Ф.Рапецкая, Б.М.Сак, Л.В.Сакоўскі, І.П.Салёнаў, І.М.Саўко, B A . Сідаровіч, Н.С.Скамарохава, В.І. Снапкова, Л.І.Сыса, АК.Усава, Б.М.Фунцікаў, А.М.Ходас, А.М. Шаўчурка, А.П.Ш уткін, А.П.Шыбеха. 1978. А.Т.Анішчанка, Л.Ц.Батвінёнак, І.С.Гатоўскі, І.В.Грынашкевіч, АМ.Дудук, Б.М.Жураўль, М.Дз.Іваном, Г.К.Іваноў, Ф.Б.Ненартовіч, М.П.Пазднякова, А А П аташ кін, У.П.Самсонаў, В.К.Старавойтаў, Л.Ф. Сычова, У.І.Урбан, Ф.І.Чэрнікаў. 1979. В.С.Ждановіч, В.Ф.Карманаў, В.П.Махлай, А.В.Пятрова, І.І.Савенка, Р.АСініцына, У.Ф. Скрыцкі, М.К.Снегіроў, Л.І.Хітрун, В.П.Цімашэнка. 1980. АА.Валадзысо, A. П.Жыбуль, М.П.Жыдаль, І.ІЛазарчук, І.Е.Мядзведзеў, Я.У.Рудэнка, У.М .Рэпкін, Л.І.Сарокіна. 1981. АС.Гераскін, Л.Я.Падымака, І.І.Сяргееў. 1982. М.К.Андрасюк, МА.Германовіч, К.К.Кавалёва, Т.І.Капчонкава, В.І.Каравай, Н .К Л апука, Г.Ц.Новікаў, А А П акал а, Р.С.Самцова, А.К.Халенкава. 1983. Н.І.Барадаценка, М.Ф.Дзехцярова, КА.К арабко, У.У.Конан, Я.Ф.Кульгавеня, Э.ЯЛяш неўскі, Ф.У. Мірачыцкі, А.К.Петрушкевіч, М.І.Сідарэнка, Ф А С ку д н ая, Н.В.Тарасевіч. 1984. МА.М агучы. 1985. В.І.Арцюшэўская, Н.М .Бакун, Н.У.Бутрымовіч, АМ .Бухаўка, І.Я.Бяспалых, А.Я.Васільеў, А.К.Віцкоўскі, ВА.Галінская, П.І.Гамза, Ю.І.Гурыновіч, УАДавыдаў, І.К Д аніловіч, М.У.Жук, С.А.Жукоўская, П.АЖ уш ма, С.П.Зяневіч, Л.І.Кадлубовіч, Л.М .Казакова, Г.У.Казляк, М.М.Кандаулаў, В.М.Каравай, Я.П.Каспяровіч, У.М.Клімовіч, М.А. Кляпец, І.С.Ключынскі, А.Т.Кобрусеў, B. Я.Лапушынскі, А.ВЛяснічы, А.В. Майсевіч, С.М.Мурашкін, У.І.Мядзведзеў, Г.У.Налівайка, М.І.Ніканчык, М .П.Панасенка, У.І.Панкратаў, НА. Панцялеева, Н.А.Пархоменка, М.У.Раманчык, Г.І.Расолава, МА.Рэмізанава,
К.С.Савановіч, М.П.Смаляк, Б.І.Таракан, С.В.Тарасава, М.І.Уласік, Т.С.Федасенка, Т.А.Ш аўчэнка, Р.К.Шпакаў, М.С.Шыракапыт. М Л Яркевіч. 1986. І.С.Барыскін, В.У.Барысюк, А.М.Беза, Э.І.Бербаш, М Дз.Варабей, І.І.Дзяміда, З.У.Дубінка, Я.М.Дудкевіч, Ю.І.Жураўская, В.Б.Жаўнова, А.Р.Зарэмскі, В.С.Кавалёва, Р.Я.Капчыкава, У.П.Кемежук, У.М.Коршунаў, Я.І.Кудзінаў, АМ.Ладзюкоў, Я.І.Лявіцкая, Ф.М.Мардухай, Ф.І.М аскаленка, Я.В.Машарскі, Н А М ельнікава, Л.П.Новік, Н.В. Паўлючкова, В.С.Прэнза, А.У.Пяхота, ВЛ.Развадоўскі, А.Ф.Раманюк, А.І.Русак, В.І.Савіцкі, М.В.Саленік, В.М.Сваток, Ф-А.Сякацкі, С.В.Трусевіч, І.Я.Харашкевіч, І.Г.Хільмановіч, Л .ІІ.Ц эд, Я.С.Чарняўская, Г.Р.Ш антаровіч, М.Е. Шчарбіна, Л.А.Шыдлоўская, В.К.Ш ынкевіч. 1987. УА.Баум, Дз.С.Ляшук, В.Я.Расянкова. 1988. В.І.Бабушкіна, П.В.Галадко, Н.АГладышава, А.М .Зінкевіч, Т.В.ІСонан, М.М.Міндзюкевіч, Г.І.Няфёдава, Н.І.Сянчьша. 1989. A. В.Караткевіч, В.М.Ксггаў, Ф .А Н аркевіч, В.А.Тараскж, А.Л.Фрылман. 1990. У А Бы каў, Р.Р.Гарашчэня, Л.А Дазорцаў, У.С.Кітаеў, Я.СДіўшыц, І.З.М айдзін, І.Ф.Новікаў, ВА.Папкоў, Э.А.Пятровіч, П.М.Ш арснёў. 1991. Р.П.Бараноўскі, І.В.Геведзе, А.П.Герасімаў, У.І.Дубоўскі, М.Н.Кананчук, М.Дз.Лянкевіч, Ч.І.Рынкевіч, М.І.Рэдказубаў, М.У.Саўчык, М.Ц.Славашэвіч, Ф.П.Цыганоў, А.А.Яроменка. 1992. П.М.Бацяноўскі, З.Д.Гільман, П.С.Жукава, В.А.Матусевіч, І.І.Мікановіч, B. М.Ш арэшык. 1993. М.С.Герасімук, П.М.Заяц, Н.І.Мілановіч, А І.П аўлоўскі, А С.Скакун. 1994. А.І.Антановіч, А.АБагушэвіч, Л.І.Бярдзічавец, Г.І.Віяленцій, Я.М.Вырко, В.П.Груша, A. М.Жук, А.К.Захарэвіч, М.А.Канстанцінаў, М.АКарчміт, М.А.Мароз, М.У.Нячаеў, М.С.Пронька, К.У.Рахатка, У.В.Савашынскі, М.Т.Смалянка, B. П.Яцкевіч. 1995. В.С.Кашуй, К.К.Курыловіч, Л.П.Навуменка, І.І.Плаўскі, М.А.Расолька, У.І.Урбан, Б.М.Ш апіра. 1996. Я.А.Ьухавецкі, ІА.І'олуб, У.І.Крамко, Л.С.Майсееў, У.В.Рудзянок. У.Ч.Серахан, К.С.ІІІкраба. 1997. C. У.Сабко, Дз.І.Самусік, Г.Ф.Скакун, Я.П.Разнічэнка. ЗАСЛЎЖАНЫ
РА Б0Т Н ІК
СФ ЁРЫ
АБСЛУГ0ЎВАННЯ РЭ СП Ў БЛ ІК І БЕ ЛАРУСЬ, ганаровае званне, якое прысвойваецйа высокапрафесійным работнікам прадпрыемстваў, аб'яднанняў, устаноў, арг-цый, якія працуюць y розных сферах абслугоўвання насельніцтва 15 і больш гадоў, за заслугі ў аказанні насельніцгву гандл., быт., жыллёвых, камунальных і інш. паслуг, y распрацоўцы і ўкараненні новых відаў паслуг, новых форм і метадаў абслугоўвання, арганізацыі ўстойлівага і якаснага функцыянавання камунальнай гаспадаркі, сістэм водаачысткі і водазабеспячэння, службы ацяплення, асвятлення і захавання жылога фонду, расшырэнні і ўмацаванні матэрыяльна-тэхн. базы прадпрыем-
567
стваў, павышэнні ўзроўню падрыхтоўкі ЗАСЛУЖАНЫ____________ кадраў. Уведзена законам ад 13.4.1995, іірысвойваецца Прэзшэнтам Рэспублікі К.С.Жук, Г.Г.Іваноў, У.Р.Івановіч, Беларусь. 3 6.5.1970 існавала званне К.С.Каваль, Ф .Ф .Каляка, М.К.Караузасл. работнік быт. абслугоўвання налаў, А.В.Касай, В.С.Качарскі, А.В.Кусельнілтва БССР, якое прысвойвалася ценка, М.Н.Леўчык, А .ВЛ ук’янаў, Прэзідыумам Вярх. Савета БССР. Ф.А.Мацюшын, Я.Ц.Наталевіч, Заслужаныя работнікі сферы абслуA. С.Пазняк, У.С.Палякоў, І.Я.Рабагоўвання Рэспублікі Беларусь конь, АП.Трафімаў, М.Ф.Трафімаў, 1970. С А А дамовіч, АУ.Амбражэвіч, С.В.Тачылін, К.АФ ілонаў, М.І.Хартава, A. Ц.Астрэйка, Н.Ю .Балазюк, Г.У.Ба- С.А.Цітоў, А.Ф.Цюрыкава, І.М.Шавейранчук, І.П.Барысевіч, П.З.Баяроўскі, ка, М А .Ш алякін, Ф.М.Ш арай, С.У.Бегер. С.А.Бранцэвіч, Л.У.БуцькоМ.В.Ш вейкус, М А.Якуш, К.М.Янва, В.М.Гутараў, Т.СДзедуль, К.С.Ж ыкоўскі. 1972. І.АДударчык, Ф.П.Клалінскі, Н.П.Казлова, М.І.Камінскі, чок, І.А.Махвіц. 1973. В.В.Анановіч, М А К лім кова, Е.Я.Лазарэтава, С.А.ЛуB. М.Залеская, Р А К арн ачоў, В.П.Фшакашык, У.М.Лукашэвіч, Г.Ф.Макс, таў. 1975. М .ЗАкаліта, У.ААрэхаў, ЗА.Мураўёва, М А .Несцярэнка, М.І.Асмалоўскі, Д.Ф.Байдах, Дз.С.БараB. Ф.Папоў, Р.С.Пілішкіна, Ш.Е.Саха- наў, А.С.Бачыла, Б.С.Белашкурка, дзе, ВД.Сілко, У.І.Скарынка, М.М.СоB. В.Бондараў, Р.А.Буракоў, А.Р.Бут-Гукал, І.М.Старацітараў, Я.Р.Сцепанцоў, саім, РА.Вальчук, А.К.Варабей, М.І.ВаC. І.Сэй, П.К.Сямашка, У.М.Трус, сілёнак, Я.М.Венядзікдаў, М.Р.ВераІ.У.Філіловіч, В.В.Хмялькова, А.С.Цемееў, У.Ф.Галісевіч, К.М.Гараўцоў, рабілаў, І.А.Цэдзік, Я.Р.Шалабанаў, І.М.Гуркоў, І.Н.Даўжэнка, М.М.Жук, С.Ф.Ш ыманко, В.С.Ш ышко, С.С.ЯроА М .Зінкевіч, А К .Зы знік, В.Я.Ільюшошчык. 1974. С.М.Барашкаў. 1975. нак, У.С.Казлоў, В.У.Калядзін, П.Я.КаУ.П.Кахро. 1976. В.І.Зайцава, М.Б.Цанапацкі, М.І.Краснабаеў, М.М.Кучынрова. 1977. Л.М .Кляпацкая, Д з.З Л аскі, В М.Лічман, С.І.Луцэвіч, М.П.Лярыёнаў, ГІ.І.Папоў. 1978. І.І.Казельскі, воненка, М.Н.Мазалеўскі, М.С.МяленH . С.Катлінская, У.П.Панаскж, цьеў, М .М .Пархоменка, Дз.М.Рудзін, A. М.Раеў. 1979. А Д А рэхава, А.С.Баку- М.С.Рэзнікаў, Г.М.Сарокін, А Ц .С обалін, В.А.Карачун, Я.Я.Лістраценка. леў, І.С.Цімашэнка, АА.Ш пакаў, Т.С.М ышкоўская. 1980. М.Р.БалапхчанІ.М.Шуваеў, П.Ф.Ю рчанка, Я.П.Ю шка, В.К.Бычык, А.І.Зенчанкаў, кевіч. 1976. І.І.Анкуда, ІІ.МАрхіпаў, Р.П.Касьянюк, В.ПДобач, А А П аўленC. Ц.Архіпаў, ІА .Беластоцкі, Я.Г.Белякава. Э.Ф.Таўтіянец, К.І.Хорава, коў, П .М .Блізнюк, М.С.Ганецкі, І.В.ГаB. П.Экстратаў. 1981. В.М.Гладкі, ражанцаў, М .АГарбаденка, У.І.ГаўрыI. П.Кароль, Л.К.Куіш, М.П.Федаровіч. люк, Д.Р.Глушаненка, В.І.Грэсь, 1982. М.С.Вальвачоў, М.Ф.Маёраў, М.Р.Дзмітрыенка, Л.С.Дзямешка, Э.П.Ражкоў, У.АШ часны, І.М .Ш ытоЯ.Ф.Зайцаў, В.К.Ількевіч, Н.І.Кавальхін. 1983. Г.І.Зязюлевіч, М.С.Мурына, чук, А.Р.Косікаў, У.С.Крамянецкі, А.І.Хлус, Л.Ф .Ш ыян. 1985. П.ГІ.Якутаў. A. А.Кузняцоў, Л.П.Кузняцоў, Я.П.Ма1989. Н.М.Нікалаева. 1990. С.І.Брынке- карэвіч, С.Е.Мардачоў, А.А.Маруцік, віч, ПД.Бурмістрава, А.І.Воранава. М.В.Машчук, С.П.М едзін, І.М.Мельні1991. М.Э.Фрыдлянд. 1993. Я.Дз.Уласкаў, Л.П.Пазнякоў, І.В.Патапаў, ко. 1994. М.І.Крук. 1996. С.Н.ПаўляЯ.Ф.Паўлоўскі, А.М.Півавараў, А.І.Пуснок, М.Р.Трус. 1997. Б.В.Батура, таход, А.Д.Пятроўскі, ІА.Рыбакоў, Р.Ф.Рубекін. С.Я.Сачкоўскі, І.І.Сегенчук, А.Т.Сідараў, І.І.Сляпец, Р.І.Такуноў, А.А.ТараЗАСЛЎЖАНЫ РА Б0Т Н ІК TPÀHCсевіч, К.І.Ткачэнка, В.А.Туркоў, ПАРТУ РЭ СП Ў БЛ ІК І БЕЛАРЎСЬ, гаЦ.У.Хахлоў, СД.Ш абуневіч, І.В.Ш ыпінаровае званне, якое прысвойваецца ца, І.П.Яромін, Я.Ф.Яўсеенка. 1997. высокапрафесійным работнікам чыг., Ю.П.Марозава, К.Р.Крывашчокі, паветр., воднага, аўтамаб., трубаправодР.У.Пятроўскі, Ф.П.Ш абалін. 1978. нага і інш. відаў транспарту, якія праЮ Л.Афанасьеў, С.Е.Бераснёў, С.В.Вацуюць y галіне транспарту 15 і больш ліцкі, В.І.Вільчынскі, В.К.Ельскі, гадоў, за заслугі ў павышэнні эфекП.Е.Каранчук, М.П.Кулік, А.Ф.Куштыўнасці вытворчасці і паляпшэнні вынер, ІА.М аркоўскі, В.Г.Мешчарук, карыстання трансп. сродкаў, зніжэнні М.В.Наканечны, М.Н.Платонаў, сабекошту перавозак, павышэнні якасці С.Я.Плогнікаў, А.Н.Рудзеня, Ю А С а трансп. паслуг, эканоміі матэрыяльных вельеў, С.В.Сіманенка, П Д .См ялянскі, і паліўных рэсурсаў, забеспячэнні бясB. М.Сямёнаў, А.У.Храноўскі. 1979. пекі руху, аховы навакольнага асяродГ.І.Аўсянкін, В.Я.Баранаў, М.Л.Бардзя. Устаноўлена законам ад 13.4.1995, здоў, Л.М.Белянкоў, М.І.Вайцюк, прысвойваедца Прэзідэнтам Рэспублікі C . В.Ждановіч, І.С.Жывуцкі, А.А.ЖылБеларусь. 3 29.10.1971 існавала званне ко, А.М.Каляга, І.М .Кахценка, засл. работнік транспарту Беларускай Б.Я.Класоўскі, Н.Г.Козел, ІЛ .М ароз, ССР, якое прысвойвалася Прэзідыумам В.С.Мікалуцкі, Г.І.Новікаў, Р.С.ПадВярх. Савета БССР. гайскі, Ф .АПятроў, І.І.Радчанка, Заслужаныя работнікі транспарту РэсФ.І.Сабалеўскі, Т.Т.Сіпаты, В.М.Фёдапублікі Беларусь раў, М.І.Чэрнак, Т.П.Ш адура. 1980. 1971. АВ.Анфімаў, А.М.Арлоў, А.С.АрМ .ІАксёнчык, І.ААртамонаў, І.ІА сталоўскі, М .М .Белабровік, С.М.Блінніпенка, А А Б охан , М .П.Брэнч, В.І.Букаў, М.Ф.Букаў, У.І.Верамейчук, сел, М.Я.Гардзейчык, А.АГрамовіч,
568
Заслужаныя работнікі фізічнай культуры і спорту Рэспублікі Бсларусь 1968. І.Я.Будзько, М.І.Васільеў, А ЛДружылоўскі, Дз.Р.Зубовіч, П .П .ЗяB. ДзДзмітрыеў, І.В.Жыткоў, П .А Злотлінскі, Р.П.Кандрацюк, БЛ.Квіткоўскі, нікаў, А.І.Кавалеўскі, Р.Р.Карпаў, А.К.Кішчынскі, А.П.Кот, М А К узьм іц КА.Кулінковіч, К.П.Нікіткоў, С.М .Сакі, Э.С.Лапцэвіч, А.С.Лях, А.С.Лялавей. 1969. А.В.Мядзведзь. 1971. шчынскі, М.А.Малшоўскі, М .Ф .М ахнаГ.М.Бокун, Л.П.Бокун, К.Дз.Вараўка, чоў, М-А.Мініч, В.І.Місан, М .П .М олР.С.Ваткін, А.А.Губанаў, Р.І.Клім, чан, В.У.Нарэйка, Р.А.Праскоў, Р.І.Кныш , М.П.Крываносаў, В .ІЛ івенІ.М.Сапранкоў, АЛ.Скармаховіч, цаў, АУ.Ніканчыкаў, М.Б.ПаўлючэнА.В.Сцепічаў, М.А.Цыёлта, Л.Р.Ш акуй, каў, Т.Р.Рэнель, В.М.Фефелаў. 1972. П.В.Грыгор’еў. 1973. З.Ф.Бальшакова, Я.М.Ш тэфан. 1981. М.Р.Барысаў, A. І.Заікін, П.Ф.Кавалеўскі, Р.Р.Казека, К.В.Ганестаў, Б.З.Зыкаў, М.Л.Іткіна. С.І.Камар, М.Г.Кучмін, В.П.Максімчук, 1976. У.Б.Гурны, П.Я.Зубрылін, У.Р.КуЮ.І.Марынкевіч, А.П.Пархоменка, заўлёў, С.І.Цімчанка. 1979. Э.УАсіB. С.Пянькоўскі, А.В.Ступінскі. 1982. еўскі, У.І.Барсук, А Дз.Бялова, Л.С.ВаВ.С.Багдановід, Т.К.Вяленчыц, А.І. рановіч, Я.І.Жавялёў, БА К узьм інскі, Жданаў, А.М.Крэль, Дз.С.Сверкуноў. П.У.Піляк, М.І.Русіноўскі, В.П.Сазано1983. А.ФАкімаў, М .П Аўраменка, віч, Дз.І.Сізоў, В.П.Угрумаў, У.Е.УлаА А Д розд, У А К азю чы ц, В.М.Сердзюсаў. 1980. Я.К.Анкуда, М.С.Бялянка, коў, МА.Сямкоў, АІ.Харашылаў. 1984. Л.З.Галяціна, АЛ.Паўлаў, Т.Дз.СамусенМ.С.Каліта, П.В.Мітасаў, К А.Х вайніцка. 1981. С.П.М ірановіч. 1983. кі, І.С.Шчарбакоў. 1985. М .І.М інін, С Л.П артноў, АА.Раманькоў, В.АСакаС А П л аксін , У.Т.Рабчанка, М .І.Ш аш лоў. 1984. В.У.Арлоўскі, В.В.Маклакоў. коў. 1986. Л Л .Бачы ла, А.В.Бульба, 1987. В.М.Кісялёў, Г.Б.Рабіль, В.Ф.РыУ.І.Гапееў, В.ПДзмітрыеў, ВА Драздоў, жанкоў. 1988. ІА К орш унаў, ГЛ .К ры У.К.Емяльянчык, І.П.Еўтуховіч, М.С. ленка, С.Л.М акаранка. 1991. Л.Р.ГейЗаблоцкі, Г А К о кты ш , М А Л обаў, штар. 1992. І.П.Гуцько, АМ .Курловіч, М.М.Марчук, У.І.Піліпенка, В.АТурУ.М .Рыжанкоў, М.В.Шапялевіч, чанка, М.Н.Ю шкевіч. 1987. К.М .КалесC. С.Ш ынкар. 1993. Б.АГрынь. 1994. нік, В.В.Клачко, ВД.М аксіміш ын, І.М.Жалязоўскі. 1995. М.М.Аўсянік, Г.С.Мархутаў, У.І.Мацюнін, У.І.Ш ыдМ .М .Калацей. 1996. Дз.М .Развянкоў. лоўскі. 1988. У.КАўдашкаў, В А Б я н е 1997. ТЛ.Бурло. віч, А Б.Дабжынецкі, А А Дземічаў, за с л ў ж а н ы р а ц ы я н а л і з Ат а р Э.АКаспяровіч, С.Г.Сталярчук. 1989. ГЛА льтш уль, Я.В.Башын, У.М.ВырабРЭСП УБЛІКІ БЕЛАРУСЬ, ганаровае ка, ЕС.Гаргун, Я.Р.Грышукевіч, званне, якое прысвойваецца аўтарам П.П.Кліменка, Л.М.Перхуноў, М .І.Сарацыяналізатарскіх прапаноў, укараненлавей, СЛ.Цярэшка, В.С.Штайда. 1990. не якіх унесла грунтоўны ўклад ва ўдасМ.Т.Грыбоўскі, Л.Ц.Драчынская, ІЛ. каналенне вытворчасці, y павышэнне Коўш. 1991. Г.С.Барашка, М А .Грыпрадукцыйнасці прады, паляпшэнне нюк, Г.Г.Драбышэўскі, У.У.Малаш, якасці прадукцыі, умоў працы і тэхнікі Б.У.Мурашкевіч, Г.П.Панкратаў, АЛ. бяспекі, забеспячэнне н.-д. і навуч. Сарока. 1992. ЛЛ.Бовін, Ю .М.Папоў, працэсу, якія вядуць шматгадовую раФ.С.Ратковіч, АМ .Сяргееў. 1994. цыяналізатарскую дзейнасць. Уведзена В.ПАпарын, У.С.Грыб, ЗЛЛучко. 1996. законам ад 13.4.1995, прысвойваецца ВЛ.Бураў, Я.І.Валадзько, М.Х.Крылоў, Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. 3 Г.І.Невяроўскі, У.К.Нікановіч, С.Р. 1959 існавала ганаровае званне засл. раШылаў. 1997. Л.Д.Юркевіч. цыяналізатар Беларускай ССР, якое прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. СаЗАСЛЎЖАНЫ РА Б 0Т Н ІК Ф ІЗІЧН А Й вета БССР. Заслужаныя рацыяналізатары Рэспублікі К У Л Ы Ў РЫ I С П 0 Р Т У РЭСІІЎ'БЛІКІ Беларусь БЕЛАРУСЬ, ганаровае званне, якое 1960. Х.І.Гандэльман, Я А Г рам ы ка, прысвойваецца арганізатарам фізкульР.С.Ермашкевіч,. М.М.Жукаў, У А З а б я турнага руху, вучоным, работнікам кажаеў, І.М .Зарэдкі, В.П.Зданкевіч, лектываў фіз. культуры, фізкультурных А.К.Іваноў, К.К.Крашчановіч, В.М.Паарг-цый, навуч. устаноў, н.-д. ін-таў, гадаеў, У.АПаўлоўскі, Б.В.Растанін, якія працуюць y галіне фіз. вьгхавання і У.П.Русак, ВЛ.Сакалоў, Л.І.Свістун, спорту 15 і больш гадоў, за заслугі ў УД.Свічкароў, В.М.Скляднеў, П .Р.Старазвіцді фіз. культуры і спорту, y аргацэнка, М.П.Тадыкін. 1963. А А Б а р т а нізацыйна-метадычнай, вучэбна-трэнішэвіч, Р.С.Бражэнас, А С .П уставайровачнай, выхаваўчай, інж.-тэхн., натоўскі, Л.К.Скуратовіч, А І.Ш ы лкін. вук.-пед. і гасп. дзейнасці, удасканален1964. В.А.Антонаў, М .ЯА фончанка, ні сістэмы фіз. выхавання насельніцтва, Р.М.Багдасараў, А І.В азновіч, І.Дз.Вярмасавага спорту, спорту вышэйшых дабіцкая, І.Р.Гаража, А.Я.Дзмітрыеў, сягненняў. Уведзена законам ад І.М.Ермакоў, Р.К.Ж олтак, У.В.ЗвЬжоў, 13.4.1995, прысвойваецца Прэзідэнтам Р.М.Іваноў, М.П.Іхно, У.АКазлоў, Рэспублікі Беларусь. 3 1967 існавала У.Ф.Касінскі, В.М.Корбут, В.І.Кушназванне засл. дзеяч фіз. культуры БССР, рэнка, А М .М арты ненка, М .З.М арціноякое прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. віч, М.П.М арчанка, У.К.Масюкоў, Савета БССР. Дз.І.М ечнік, П.Я.Прыцкер, Э.В.Радкевіч, А Е.Смірноў, Р.Ш .Столін,
ЗАСЛУЖАНЫ
Я.М.Сцяпанаў, У А Т райц , А.К.Трыгубовіч, А.АУсаў, С.Р.Фарбер, Дз.С.Фролкін, І.К.Хіба, І.Н.Хібнік, А.І.Хлапіцкі, АП.Ш аўцоў, Н.І.Ш офер. 1966. М.Р.Грынкевіч, Л.І.Кумец-Кулеш, У.Р.Пекеліс, В.У.Пятрышчаў. 1967. М А А рдо, ІА.Баранцэвіч, С.М.Барысавец, АЛ.Бераснёў, Л.Р.Біржакова, П.І.Бойка, Ю .Ф.Боткіна, Б.І.Брыч, П.В.Валавод, П.Г.Васілеўскі, Ф.С.Віцебская, Р.П.Гальперын, ІЛ .Гапановіч, Я.П.Гееўскі, І.М.Гурэвіч, A. РДзю ндзін, П.А.Жураў, І.Ф .Казлоўскі, П.П.Какоткін, Р А К арв як , У.М.Кошаль, У А К узняцоў, І.Я Л аш коў, В.М Любецкая, П.М.Макараў, К.Р.Манахаў, ДА .М арчанка, У.Р.Маскалёў, Н.Ф.Мелавацкая, М.М.Міско, М.Р.Папоў, С.Ф.Патапаў, І.С.Пацехін, Л A Раманоўскі, Э.Е.Сафроненка, С.К.Сівохін, П.АСматрыцкі, В.ІЛ.Спічэўская, А.А.Харашчо, А.Л.Цыркуноў, ГА .Ц ярэш ка, А.Б.Чыжэўскі, К.М.Чыстабаеў, І.М .Ш амес. 1968. В.Я.Авяр’янаў, Г.М.Анфінагенаў, М.МАхрамовіч, А М .Бабенка, М.Г.Баканаў, В.М.Ванін, П.Ю.Васілюк, АМ .Выхота, Д.Р.Данін, ВА.Зінькоўскі, М.Н.Конніхаў, А М .К унцэвіч, Ф Л Л іпатаў, А М Л ы сы , У.П.Маркоўскі, А.У.Навуменка, У.М. Пятроў, В.С.Раманенка, У.Г.Сягоднік, Я.Г.Сойка, М.П.Стома, І.С.Тараеў, Я.Ф.Туфлін, Я.М.Увядзенскі, К.В.Чаравухін, У.Т.Чуракоў, І.П.Шапавалаў, М.Я.Ягораў. 1970. С.ЯАбросімава, B. КАнтонаў, М .ІАраш онак, Г.ААсколкаў, В.АГанелес, В.К.Гаўрыленка, Я.Е.Грыгор’еў, ЭЛ.Гузоўскі, М .К Д анільчук, У А Зяваліч, Ф.Л.Іскароў, Э.У.Іскроў, А В.К алош ы н, Б.І.Крыніцкі, Б.В Лазарчык, А.Ф.Папялкоўскі, В.В.Подух, А А Ч айкоўскі, Ю А Ш чарбакоў, Я.С.Ю рчанка, А.М.Ярэшчанка. 1971. А С А ляксееў, А.С.Васіленка, Ф.І.Гарбуноў, ІА.Гардзейчык, А М .Гільдэнберг, А А Д зянсківіч, А.Ф.Жолаб, В.Ц.Залатароў, А.М.Зянько, М.М .Ільясевіч, Э.С.Казанецкі, М.П.Каменскі, К.С.Кулеш, М А К у чко , П.П.Маліноўскі, Н.І.Мікульскі, К.П.Пеканюк, М .А П ракапеня, П.В.Рыбакоў, ЛА.Савіцкі, У.У.Савіч, СЛ.Салавейчык, В.С.Семярной, Л.М.Станкевіч, В.Ф.Суздалеў, Я.П.Сяліцкі, Я.С.Франчкоўскі, Г.П.Шулікаў, Дз.Ф.Ягораў. 1972. Б.П.М ірановіч. 1973. М.Я.Бароўскі, В.У.Грьігор’еў, В.М.Духанін, У А М азура, М А .Рабянок. 1975. В.І.Аляксееў, У.ІАнтонаў, М.В.Балыкіна, Дз.М .Барысенка, В.П.Вараб’ёў, М.С.Громаў, П А Д зеш авіды н, У.М.Жукоўскі, Дз.Д.Заяц, ВД.Кузьмін, ФА.Купалаў, В А Л ычкоўскі, Ю.І.Мажаеў, М.М .Няіфасаў, Л.І.Патаповіч, І.Я.Саксонаў, В.В.Самохін, Я.В.Сацукевіч, Л.П.Тумас, Ф А.Хадкевіч, В.М.Чарненка, В.І.Яронька. 1979. Р.Х.Бабіеў, С.К.Баддарук, Л.І.Драмядкоў, Г.АЖыраў, І.Дз.Забаўчык, В.П.Загуменкаў, Л.В.Касцючэнка, І.П .Кобрынец, В.С.Леган, М .М Л ягезін, А А П узевіч, В.Т.Пуставойценка, А А Р адзевіч, А П .Ш ы ян. 1981. А Ф .Выбарнаў, М.М.Гаўрылюк, ГА.Караткевіч, А І.Каткоўскі, В.В.Ку-
569
коўскі, КА.М арцінкевіч, М.С.Панкоў, ляшоў, ДзА.Куртоў, М.Т.Лінькоў, ЗАСЛУЖАНЫ____________ А А.П шанічню к, М.А. Старасцін, Г.П.Маскін, А Л.М іронаў, Г.І.НікалаенА.П.Старыковіч, Р.Я.Уладысік, Г.В.Хіка, А.В.Рак, У.Р.Ш авель, В.П.Шамрэеў, Заслужаныя трэнеры Рэспублікі Белажынскі, М.М.Ш алега, С.М. Юранаў. Г.М.Ш арэйка. 1983. В.І.Навумаў. 1987. русь П.П.Вальскі, Н.М.Загудаева, K. Н.Раткевіч. 1988. Г.А.Буйноўскі, 1969. 1995. В А Н яф ёдаў, М.Б.Парахоўскі, A B . Гарадзецкі, В .ІД зяркач, М .М Д зят- Б.П.Капарыха, Л.С.Нурыева, І.П.ФурЮ.М. Тарасюк. манаў, Р.І.Хадасевіч, У.К.Харытонаў, лаў, В.У.Каранкевіч, Р.Я.Лішанскі, 1970. М .І.Бондарава, M. І.Пажьшаеў, В.У.Стасюк, І.В.Цітоў,Т.АХацкевіч. ЗАСЛЎЖАНЫ ТЭХН0ЛАГ БЕЛАРЎСЛ.К.Галаванава, ВА.Гардзеева, М.Т.ДэА К .Ч орная, І.Ц.Якімаў. 1989. К.Т.БяКАЙ ССР, ганаровае званне, якое хта, У.І.Ільюцік, А.П.Караў, Р.Р.Кастраляк, РЛ.Гарус, М.Ф.Гаўрылаў, У.М.Дапрысвойвалася рабогнікам канструкгарвая, В.Ц.Курачэнкава, С .А Папковіч, ніленка, В.РЛатушка, М.КЛухвіч, скіх і тэхнал. арг-цый, н.-д, устаноў, М А .Прымш ыц, Г.Ф.Пшаслаўская, В.П.Мамчыц, С.Р.Марачкаў. 1990. вытв. і навук.-вытв. аб’яднанняў і прадІ.В.Сіроткін, М .С.Сянько, Р.М.Філатаў, УА Альбіцкі, Л.П.Бараноўскі, А.А.Барпрыемстваў за вял. ўклад y распрацоўку У.І.Чарнуха. 1971. М.В.Банькоўскі, кун, Л.І.Іофе, П.П.Лабкоў, У.АЛамака, і ўкараненне прынцыпова новай высоК.У.Буйніцкая, Л.М . Горская, М.М.Маркевіч, А.М.Піменаў, Г.І.Слікаэфектыўнай тэхнікі, якая адпавядае A. Я Дзяжко, І.Я.Звераў, Ф.К.Ісаеў, па сваіх тэхн.-эканам. паказчыках айч. і жоў, У.М.Якубенка. 1991. Л.М.Бурскі, Я.В.Кніга, У.В.Кунтыш, В.П.М аксімоА І.Каваленка. 1992. Б.А.Кусакін. сусв. узроўням. Устаноўлена 19.8.1985, віч, Я.С.Малахаў, Я .А Маркоўская, прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. СаЗАСЛЎЖАНЫ Р Ы БА В 0Д БЕЛААА.Мураўёў, А.Ф.Невар, М.М.Расоха. вета БССР. Скасавана 23.11.1988. РУСКАЙ ССР, ганаровае званне, якое 1972. А.Я.Баброва, А.У. Міцкевіч, Заслужаны тэхнолаг Беларускай ССР прысвойвалася высокакваліфікаваным М.В.Пярвушын, С.В.Падмазенка, 1986. В.Р. Хадзкевіч. работнікам рыбнай гаспадаркі, н.-д. B. І.Слабашэвіч, І.С.Ш мялькоў, ін-таў і арг-цый рыбнай гаспадаркі, што H . Ф.Ш пілеўскі. 1973. В.ЕЛюбецкі. ЗАСЛЎЖАНЫ ЎРАЧ р э с п ў б л і к і бездакорна прапрацавалі па спецыяль1975. А А Бугаеў, Л.АГардзеева, БЕЛАРУСЬ, ганаровае званне, якое насці не менш за 10 гадоў, мелі вял. М.І.Кацерыкова, В.Ф.Салаўёва, І.У. прысвойваецца высокапрафесійным заслугі ў развііші рыбнай гаспадаркі і Доўнар, Л.Л.Падорскі, Б.С.Смірноў. урачам, што працуюць па спецыяльнасактыўна ўдзельнічалі ў грамадскім жыц1976. А.Ф.Бандарэнка, І.Я.Бразгоўка, хц 15 і бсшьш гадоў, за заслугі ў ахове ці. Устаноўлена Указам Прэзідыума I. М.Грыцук, В.В.Казак, В.М.Самадзела- здароўя насельнідтва, арганізацыі і акаВярх. Савета Б С С Р 16.7.1979, прысвойва. 1977. М .ЯАндрэеў, Д.Я.Краўцоў, занні лячэбна-прафілактычнай дапамогі валася Прэзідыумам Вярх. Савета У.Е.Крайко, І.В Л явонаў, Л .К.Ц ярноз выкарыстаннем y рабоце сучасных даБССР. У законе ад 13.4.1995 аб дзярж. вая, ІА Х уртай. 1978. А.А.Кашаль, сягненняў мед. навукі і тэхнікі. Устаузнагародах Рэспублікі Беларусь гэта Ц .АСакевіч. 1979. Л.А Задорын, М.І. ноўлена законам ад 13.4.1995, прысвойзванне не адноўлена. Дылевіч, М.Ф.Ш арыкава. 1980. ваеца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. Заслужаны рыбавод БС С Р Ф.Ц.Анкудзінаў, В.Дз.Лапін, Н.Дз.Ра- У 1940—79 існавала ганаровае званне 1980. В.Р.Рыбалка. шэтнікава, С.М .Сянькевіч. 1981. А.Р. засл. ўрач Беларускай ССР, якое прыГерасімовіч, М.Я.Ермакоў, П .І.Івашэсвойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета ЗАСЛЎЖАНЫ СУВЯЗІСТ РЭ Свіч, М.М .Кваша, Л.І.Малчанаў, С.К. БССР. ГГЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, ганаровае званСлавін, М.М.Худакормаў, У.І.Яначкін. Заслужаныя ўрачы Рэспублікі Беларусь не, якое прысвойваецца высокапрафе1941. М.Н.Анісімава, Б.АБароўскі, 1982. М.П.Гірыловіч, Г.СЛіхач, М.Т. сійным работнікам сувязі, якія працуМ.М.Глухоўскі, С.І.Гутман, І.П.ЕрмаШкаруба, 1984. Г.В. Клімянкоў. 1985. юць y галіне сувязі 15 і бодьш гадоў, за C. К.Бурачэўская, М .Ц.Зыкаў, Э.І.Пале- чэнка, Я.І.Іазефсон, С.Т.Ільін, М .І.Казаслугі ў развідці і ўдасканаленні сродвалёнак, Б.І.Каган, М А К арначэнка, ес. 1989. Г.Э.Куланіна. 1991. ГД з.Ч укаў сувязі, паляпш энні абслугоўвання Р.С.Левін, І.А Лур’е, бат. 1995. Э.У.Галаўко. 1996. А Н Л ісТ а- В .П Л апдейка, насельніцтва, прадпрыемстваў, устаноў Р.М .М анесзон-Любіна, Б.В.Рыскін, і арганізацый, распрацоўцы і ўкаранен- пад. 1997. У.І.Ганчарэнка. Х.С.Скалабан, А А С тальберг, Г.І.ТатарЗАСЛЎЖАНЫ Т РЙ Н ЕР РЭСП ЎБЛ ІКІ чі прынцыпова новай высокаэфекская, М А Т у н ік, А А У ш акевіч, БА . гыўнай тэхнікі і тэхналогіі. Уведзена заБЕЛАРЎСЬ, ганаровае званне, якое Файнпггэйн, П.Я.Церашкоў, А П .Ц ярісонам ад 13.4.1995, прысвойваецца прысвойваецца высокакваліфікаваным пугаў, Г.П.Ш аравараў, К.З. ШвыркуПрэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. 3 трэнерам-выкладчыкам па спорце, y ноў. 1948. І.І.Багдановіч, Р.Ю.Берлін, 1965 існавала ганаровае званне засл. сут л . тым, што працуюць са спартсменаТ.В.Бірыч, М.І.Бобрык, П .ПДаўголівязісг Беларускай ССР, якое прысвоймі-інвалідамі не менш за 4 гады, за пакаў, Н.М.Кавалёў, А А К араткевіч, валася Прэзідыумам Вярх. Савета спяховую вучэбна-трэніровачную і выП.Ц.Комаў, І.М Л іташ энка, С.СЛ укаБССР. хаваўчую работу па падрыхтоўіш выдатшэвіч, У.В.Марзон, М.С.Маскова, Іаслужаныя сувязісты Рэспублікі Беланых спартсменаў і каманд; трэнерам А Л .М праш энка, М.Ц.Пятроў, М.Б. >усь нацыянальных (зборных) каманд РэсСмольскі, І.М .Стальмашонак, І.М.Хмя1966. Н .НА знабаева, Л .М А нейчы к, публікі Беларусь, якія маюць стаж ралеўскі, А І.Ш уба. 1949. І.Г.Бабіцкі, боты з гэтымі камандамі не менш за 4 П.В.Афанасьеў, М.В.Барсегян, М.Ф.ВаІ.Г.Бахановіч, Д.С.Віткін, АЛ.Вольскі, іенда, А.П.Ганчарык, М.І.Гушчынская, гады, за падрыхтоўку і Паспяховае высА Ф .Ж аўрыд, М.І.Красоўскі, С .ІЛ іяІ.Ф Д олж ы каў, М.Ф.Еўтухоўскі, Ф.І. тупленне гэтых каманд на Алімпійскіх ранцзвіч, М .Б.М айзель, А.С.Мікульскі, Кывіца, У.М.Жыгмунт, ІА .Зракаў, гульнях, чэмпіянатах, пяршынствах і М .І.Намеснікаў, І.Е.Новаш, К Д з. І.М.Д.Кацаў, А Ц .К аш чэнка, І.М .КваКубках свету і Еўропы; першым трэнеПаўлюкоў, А.Ф.Саламаха, І.М.Сафонаў, да, Я.П.Кернажыцкі, А І.К арж ан еўсй, рам спартсменаў, якія дасягнулі выдатА С.С ямёнаў, Л.АФігоўскі, І.М .ФінкеК. Маркаў, У.Т.Паслядовіч, А П .С існых поспехаў на Алімпійскіх гульнях, віч, Ф А .Х рапко, Л.АЧарнышкова, совіч, К.В.Фралоў, П А.Ш кліваліна, чэмпіянатах, пяршынствах і Кубках Ф.Я.Ш ульц. 1956. К.Ф.Градзшкі, .Е.Яначкін. 1967. П .К А ўсеп’ян, свету і Еўропы, і тым, што працуюць з Г.В.Кот, Д.М.Кулік, І.СЛягенчанка, / А.Булыбенка, Л.П.Заяш, М .П .Карэц- гэтымі спартсменамі не менш за 2 гады, У.Ю .Мірончык, Г.І.Нядбайлік, Я.Я. :ая, Л.У.Касцюшка, І.М.Лузгін, І.Х Л у- пачынаючы з вучэбна-трэніровачнага Сяркова, В.В.Шушкевіч, З.А Ш ы мкеі’е, І.Я.Мядзведзеў, Н.І.Няілаў, этапу; трэнерам спарт. школ і арг-цый, віч. 1958. А А А бановіч, М А А ляксеева, І.І.Несцераў, П.АСавельеў, С.К.Сіво- што раней прымалі непасрэдны ўдзел y М.К.Арэшкава, І.ІА стапенка, С .П А ф о:ін, Г.Дз.Шацкі, ТА.Янкоўская, падрыхтоўцы перададзеных y вышэйненкаў, ВА.Вараб’ёў, В.М.Гарыенка, ^.С.Яўрэінаў. 1968. І.СА лейнікаў, шае звяно спартсменаў, пры ўмове раІ.А К ажанкоў, Ф.Ф.Касуха, І.Г.ПаляІ.В.Аляксеева, Я.КА ндрэева, Э.Б.Бела- боты з імі не менш за 4 гады. Усташчук, А І.П ерлаў, МЛ.Плугатар, ювіч, А.М.Быкава, В.М.Васільеў, ноўлена законам ад 13.4.1995, прысвойП.М.Радкевіч, Т.Е.Савіч, Л А .С таЛА.Вожыкава, А.П.Вырвіг, Ф.І.Гуз, ваецца Прэзідэнтам Рэспублікі Белахоўская, М .А С яркова, П.М.Хлус, .М.Кацовіч, С.І.Красненка, М.В.Мань- русь.
570
ЗАСЛУЖАНЫ
В.П.Ш чогалева, Г.У.Якубоўскі. 1959. І.Б.Аляшкевіч, М.М.Громава, А.Р.Заводчыкава, Н.В.Кліхунец, А М .П алы галіна. 1960. М.А.Азіміна, Н.М Акімава, З.Г.Алікіна, В.Ф.Бабінцава, Е.Р.Брэус, АД.Бярговіла, Н А В ар а б ’ёва, Т.С.Гапеенка, П.Д.Гарбацэвіч, Н.К.Гарэнка, З.В.Грэчыкава, Н.П.Дабрыніна, Н.Я. Дзеравянка, А.Ф.Емяльяненка, Л.Ф. Жалахаўцова, Т.А.Ждановіч, М А .Ж ы гар, СА.Заблоцкая, Н.П.Залатарская, А.І.Іванова, М.В.Каваленка, В.Я.Кагал, І.Ф.Каралёва, Н.Р.Катлоўская, Е.Р.Ківа, ЛД.Корбут, Н .А К орзал, Т.Я.Крывідкая, Г.Л Лаўрыненка, С.В.Лісоўская, А .Ф Лойка, ГДз.М арчалкова, С.М. Мад, Л.АМ едраш, А.П.Меншыкава, Г.І.Меркушава, М.М.Мінайлава, В.П. Нікіфарава, З.Ф .Нікідіна, З.М .П азняк, М.В.Папова, М.І.Пейсаховіч, В.М.Поляк, Н.М.Равяка, Е.І.Раманькова, Н.І.Рудзік, М.С.Сімаловіч, Н Л .С м ірных, Н.С.Сняжхо, К.М .Сялько, Т.Н.Фёдарава, А.А.Цвяткова, Л А .Ч арнуха, П.П.Ш акалава, М.І.Ш амко, З.Я.Ш ырын, ГА.Ю ркаўцава, ТЛ. Якаўлева, Г'.М.Якубцылер, К.С.Янушкевіч, А.М.Ярошына. 1961. В.І.Альшэўская, Н.Р.Афанасьева, Г.І.Багдалава, І.В.Балычаў, Р.І.Бір, Ф.А.Брагінская, В.М.Варажэйкіла, Е.І.Віталёў, М.К.Гардол, І.К.Гарэльчык, Т.М.Гельман, Дз.Я.Гіркін, Н.А.Гуцько, А.М.Дамброўская, К.М.Дарашэнка, І.І.Дзядзюра, С.ГДулаеў, Е.С.Жукоўская, ВДз.Жукоўскі, Р.П.Індзікт, Т.Н.Каваленка, УЛ.Кдладоўскі, Т.Ф.Корпусава, A. Ф.Крывашчокі, М.Ц.Кудрын, А.Е.Курачкаў, М.В.Лапаткіна, Н.С.Лебедзь, Л.АМ агер, Ф.А.Марыніч, Ф .А М ары лкевіч, А.М.Маўшовіч, К.А.Маі іапура, ІА.Мацвееў, М.М.Мілер, Б.К .Н якрасаў, А І.П аліенка, С.І.Прасноў, А.М.Русаковіч, Я.С.Сает, Г.АСаўкова, М.Ю.Сіліч, Л.іС.Сокалава, М .М .Спірыдонаў, В А С тарасціна, Р.АСырнікаў, ВДз.Тамілін, А І.Тоўба, В.Р.Цішчалка, B. І.Цымбарэвіч, М А .Ц ярэш чанка, H . М.Шчацініна, Н.М.Ярмаловіч. 1963. Ю.Г.Батура, Я.Я.Бонч-Асмалоўскі, Г.У. Бурдзін. І.М.Герасімовіч, В.П.Камароў, Л.П.Навалодскі, Р.А Ш апіра. 1964. ВААлександровіч, Я А А лесіл, В.Ф А рленка, АД.Вейнберг, Г.М.Віко, М.М.Герасіменка, І.У.Гранкоў, К.П. Грышанкова, А Л Д арасінскі, ІЛ .Д руял, I. Ю.Жалкоўскі, ІА .Інсараў, В Д .К азлова, У.Н.Капусцянскі, ЕБ.Кардаш, A. К.Касач, А.Ф.Клімава, Н.В.Красоўская-Чарнышова, К.Р.Круцько, М.Г.Кулін, К .М Д еанкова, П .Р Д ю бянкова, Р.І.Палей, М.В.Паўлавец, З.К.Русанава, Ф.С.Сальнікаў, Н.Я.Сямак, Я.Р.Сянюк, АДз.Удавенкаў, Р.Я.Цемахоў, В.В.Шырын. 1965. Г.ВАдамава, B. М.Бяспалава, К.Я.Герасімава, ВДэ. Жукоўская, М.П.Казлоў, Д.Г.Б.Кантар, А М .К ісялёва, Ф.А.Корбут, Г.М Дебедзева, КА Дедаўскіх, НА.Н ікалаенка, В.В.Папковіч, В.І.Паралова, П.С.Ржавускі, П А.Рудзік, К.В.Сабалеўская,
А.Ц.Татарылаў, М.Г.Токар, A. І.Салаўёва, Е.І.Смірнова, М.П.Усевіч, сік, Г.У.Толкач, АА.Тшаскоўскі, М.Р.УмінМ.Дз.Фёдарава, В.І.Хорава, К.П.Чэпік, ская, Я.С.Урбаловіч, ГЛ.Філімонава, П.В.Шатровіч, АУ.Ш ыдлоўская, Р.У.Фомчалка, Л.Х.Хасіл, Л.С.ЦімчанІ.У.Яршоў. 1966. А Ф А пацёнак, В.Р.Бака, ВЛ.Чарлуха, НАЧахоўсш, курына, Р.В.Бараш, А.Ю.Беленькі, В.С.Чурылава, Я.С.Чыжыкаў, У.Г.ЧэРА .Ганкіна, М .І.Герасімовіч, А.Р. шык, В.У.Шавалдышава, Т.С.ШаіДзем’янкоў, С.У.Дзмітрыеў, М .У Д зянікоўская, К.І.Ю рчалка, М.Р.Якабсон, сава, Г.Е.Дубіцкая, Н.М .Запясочная, У А Я луковіч, Я.Б.Яцхова. 1970. М.І.Катовіч, М А .К нак, К.Ш.Кугель, Т.М А лефірэлка, К.МАлішчанка, А.Р. М.П.Курчаў, І.Е.Кутасаў, Н.М .М акаАрцюшэлка, ФА.Багдаловіч, М.У.Бавец, Б.М.Мардвінаў, С.З.Меклер, H . І.Наздра, Л.С.Пінчук, ІД.П рудніка- рысевіч, А.І.Болдараў, ААДзядзшя, Л.Ц.Дзянісава, Ф.І.Жукоўскі, Л.Я.Забава, В.Ф.Пташнік, ІА .Радзецкі, І.І.Раролак, М .І.Калач, ЛД.Каржуева, машка, Т.І.Русакова, Н.І.Сахарава, A I . Сачак, ЛА.Светачава, Д.Ф .Скарапа- Л.М .Каролік, В.В.Кірыльчык, АФ.Кічаў, Р.В.Куліч, Т.АЛеаловіч, Ф.Ц.Манава, Ф.В.Старавойтаў, Н.У.Стракалава, НЛ.Сцепаненка, У.М.Талкачоў, А.І. лышаў, Т А .Н аско, В.І.Невядомскі, Г.Ц.Несцер, Т.Ц.Паддублая, ІАПаторФятняева, ГА.Цгоеў, Дз.П.Ш авялёў, I. М.Ш апіра. 1967. К.Л .Анішчанка, ская, Н.М.Расалоўская, С.І.Самарцыеў, Н .АСільлова, Л.К.Тапальскова, MA. Л.Ф.Байцова, Н.М.Берабеня, А А .БоТурко, К.Ф.Усольцаў, Н.І.Хадасоўская, кач, Дз.П.Бяляцкі, Л.В.Галенчык, T. Ф.Гузава, Г.АГуць, Е.ПДраздова, М.А.Чыгір. 1971. І.М Акулёў, Р.Г.АўсяА .АБарадзіл, М.Р.Белы, B. П.Зянько, Дз.І.Каласоўскі, Е.Я.Кро- ліхава, А.І.Гурская, В .ІД зем ’яловіч, К.К.Забанава, Н.М.Кучынская, С.К.Лапацін, роўскі, М .ІЛ ягелчалка, П.Н.Мельнік. В.М.Матора, Л.І.Міхновіч, СА .М іш а1972. З.М.Жукава, Н.М.Пляцешша, кова, І.В.Нічыпарук, М .П.Падбярэзная, Е.Н.Сяліцкая, ЛА.Эвальд. 1973. А М .П азняк, В.М.Прохарава, Е А .Рж авуская, Н.У.Селіванчык, А.М.СільдзіміГ.Ф.Лось. 1974. Л.І.Болдар, І.Я.Каленрава, М.В.Трусава, М.І.Харын, В.П.Цічыц, В.І.Каляда, І.М.Касім, ДзАКрумашкова, Р.Р.Чарнова, К.Р.Чарняўскі, пель, А.І.Ласіцкі, В.П.Малы, Ю.М.МуФ.М.Чмель, А М .Ш аўлягін, Г.У.Шаўлярашоў, Л.І.Нікаловіч, Я.М.Пратасеня, кова. 1968. П.В.Аляксейчык, Г.Г.АляхА.П.Пятрухіл, А.Г.Раўкіл, М.П.Роўба, новіч, Г.П.Андрусевіч, А.Г.Антонаў, В А С айкоўская, В.П.Салаўёва, А.В. Л.М А фоніна, А.М.Бакалаў, В.Ц.Бакун, Скачко. 1975. ГААбухаў, УАБаранік, А.К.Брагін, Г.Т.Буглак, Н.Дз.Букацкая, ВДз.Бякоеў, М.І.Бяляўскі, М.М.ВалоA. Ю.Букач, В.С.Былінская, Я.З.Быч- ш ыл, В.П.Вераксо, І.І.Гудовіч, М.Ф.Еркоўскі, А.Г.Бялевіч, Г.П.Валачковіч, мачэлка, А.М.Зайцаў, М.І.Ігнацік, ВДз.Варанкова, Ю.І.Ваяводзін, В.М. К.В.Капралаў, Т.П.Клімава, С.АКудзяВейсенберг, ГА.Векшына, Н.І.Вінагралевіч, Ф .АМ акарэвіч, ФЛ.Малочка, дава, ВА.Вяржбіцкая, Н.П.Галавана, М А .М ароз, СЛ.М атусевіч, В.М.МеМ.АГалубцоў, Г.С.Гарбацэвіч, В.А. шчаракова, В.М.Прохараў, А.І.КятроГаўрыленка, І.І.Голікаў, Г.І.Гроздзева, віч, І.І.Рогач, З.АТрафімава, СДз.ТруМ.І.Громава, АЛ.Гурскі, А .М Дабры яхал, Н.І.Урублеўская, М.Я.Церахаў, нін, В.ІДавыдоўская, К .РД айнека, А.П.Цюрыла, М.П.Чарлых. 1976. Р.С.ААксельрод, Л.П.Барадзіла, К.І.БаМ.І.Дашкевіч, Н.Ф.Драгун, З.А.Дуваюна, В.Г.Дунке, АЛ.Жаваранкаў, халовіч, Ф.Н.Грэчка, М.ВДзятлава, У.М.Ждан, Г.АЗабоеў, В.У.Забродскі, A. Г.Захараў, Т.П.Кавалёва, В.І.КасмаДз.С.Ізмайловіч, У.С.Ілбоўнік, А.М.Качоў, ВДз.К олалаў, Г.Т.Краўчанка, валёва, А М .К аеш ка, Г.Г.Казюра, B. М.Крукаў, Т.Ф.Крывіцкая, П.НЛагул, У.УЛадышкіл, М.МЛяйкоўскі, А П .К аласкоў, Н.Ф.Каленчыц, В.С.КаВ.СЛубліла, ГЛ.М азурава, І.І.Невялядка, М А .К апцэвіч, Я.К.Карасёва, Г.М.Касцевіч, У.Ф.Клімаў, М .А К опроўскі, З.М.Палівода, М.В.Патоцкі, П.Ф.Тупікаў, В.І.Хомчалка, Г.Г.Часнацюх, Я.П.Круглік, Г.І.Лабзова, Я .Ц Д ахмакоў, Н.С.Леках, С А Л ем яш онак, кова, В.П.Ш абека, М.Я.Шугала, Г А Л еш укова, А А Л іп ен ь, Б.М Л іўДз.П .Ш элец, К.Г.Ю рацкая, С.П.Эверсмал. 1978. Г.ВАрлова, В.М.Варэлікаў, шыд, Л.Ц.Ліцкевіч, П .ПЛукаш эвіч, П.МДземяшкевіч, B. ІЛ яш чы нскі, А.І.Малаш, Ю .І.Марці- АА.Герасімовіч, Г.К.Дзелісоўскі, А.АДзятко, Л.І.Дзятко, шонак, З.Р.Міхалап, С.І.Міцкевіч, Т.М.Дуброўская, ЛАДуброўскіх, Г А Я.Н.М ядзвецкі, М Л .М яснікова, Я.З. Зуб, АА.Імш алецкі, М.П.Кавалёў, Найдзёнава, ВА.Некрашэвіч, В.Ц.НовіТ.У.Камар, В.Ф.Каравялская, Ф.С.Кузкаў, А А .Н яверка, М .Ф.Панцэвіч, лечык, М .П Лапета, А БЛ аўрыяовіч, Ф .А П алерная, В.В.Палова, АЛ.ПарульМ .БЛ евіл, М.П.Марылкевіч, К.Ф.МяМяркулава, М.І.Паўлючук, Ф.Е.Плоткідзюшка, М.Я.Піліповіч, Л.В.Рагажынла, Ю .А П ш алічлікава, Л.Н.Рабец, B A . Радзіволава, В.Г.Ражкова, Л.Г.Рук- ская, Т.В.Рудакоўская, Г.Я.Сівіцкая, К.З.Сякерыч, У.Я.Ткачэлка, В А Т рамал, РА .Русак, П.Я.Рыжова, К.С.Рымцяк, Ф.К.Урублеўская, Т.В.Фокіла, ша, І.М .Сабкевіч, Л.В.Савілкова, Г.М.Харавец, Л.П.Ш элег, М .П.ЯяЗ.П .Савялкова, МА.Саламаха, К.М. коўскі, М.С.Яроміл. 1979. М.М.БірукоСамсолік, АІ.Саракавумаў, І.Г.Сарківа, В.В.Гарызолтаў, Г.ІДзікавіцкі, сял, К.Я.Саўчалка, А.П.Сідарава, А.С.Дзяркач, К А Ж валеўская, У.Г.ЗаМ .М .Скрыгал, ВА.Смалякоў, В.С.Спірыдолава, П.І.Сталішэўскі, В.Б.Старагашвілі, А.Ц.Кажэўлікава, М.І.Каляга, селец, Л.С.Суравіцкая, А С.Сушко, М.Я.Карэліл, Г.М.Клімовіч, Л.І.Макарэвіч, АВ.М алулік, Я А М аслакоў, А Р.С цяпалаў, М.В.Тарасік, С.С.Тара-
НАМатусевіч, Л.В.Параскевіч, А С .С ахарук, Я.М.Славенка, М.С.Трафімчык, М.Г.Эранасьян. 1980. І.В Д урэйка, ЛАЕмяльянаў, В.С.Казакоў, В.С.Кірылка, А Г.П іўчанка, В.З.Родзін, Л.В.Самусевіч, У.І.Сёмуха, А М .У сціновіч, АА.Ярашэвіч. 1981. А А А ндруш кін, ЗЛ.Балакірава, ВА.Вайговіч, Л.В.Варонежцава, П.Дз.Васільеў, Л.Д. Гаўрык, Г.ПДасюкевіч, В.Я.Дзяржыцкі, М.ПДэяругіна, Г.Я.Зянько, Н.Ц.Кавалеўская, Л.С.Капскі, АІ.Кондрусеў, АПЛебедзеў, М .П.Райкова, І.С.Сандрас, Г.М.Сільвестрава, АА.Хартонік, МАХодзінскі, М.В.Шалявальніх, В.З. Юрчанка. 1982. ПЛ.Берняк, І.С.Кудлач, АМ.Мізяк, С.К.Нямчанаў, К.П.Палулех, А А Ракіцянская, Г А Салагуб, АМ.Сівуха, Л.Р.Сінякова, Л.П.Сцяпанаў, С.Г.Турковіч, Т.Р.Харчанка, М.М.Хомчанка. 1983. А АГарабурда, Г.М.Крупень, З.ІЛ іўш ыц, М.Н.Турбан. 1984. ІА .Ш эін. 1985. І.П.Саханькоў, Я.Р.Ярмолаў. 1986. Г.С.Кузняцоў. 1987. ЯДз.Гаварухін, В.М Дронаў, Р.М.Кардаш, А .М Лазарэнка, У.Ф .Пад’елец, М.В.Рагуліна, А.І.Рубінская, Е.П.Ярмак. 1988. Ю .Я.СДзеняш чук, Г.В.Піліпенка. 1996. А Т.Зорка. 1997. М .І.Батвінкоў, Я.П Дзямідчык, А П .М айстровіч, ДзА.М аслакоў, В.П.Паляшчук, Э.К.Русакоў. ЗАСЛЎЖАНЫ Ш АФЁР БЕЛАРЎСКАЙ ССР, ганаровае званне, якое прысвойвалася высокакваліфікаваным шафёрам за працу па спсцыяльнасці не менш як 15 гадоў і за вял. заслугі ва ўдасканаленні арганізацыі работы, эфектыўнае выкарыстанне тэхнікі і забеспячэнне безаварыйнай работы. Устаноўлена Указам Прэзідыума Вярх. Савета БССР ад 21.10.1968, прысвойвалася Прээідыумам Вярх. Савета БССР. 3 29.10.1971 прысвойвалася ганаровае званне засл. работнік транспарту Беларускай ССР, з 13.4.1995 — заслужаны работнік транспарту Рэспублікі Беларусь. Заслужаныя шафёры Бсларускай ССР 1968. К.ФАтрашэўскі, ІД.Аўрамаў, В.І.Балашоў, К.Б.Васільеў, П .ІД зяр жаўцаў, М.А.Драч, У.Н.Казлоў, М.М. Кір’янцаў, Ф.М.Кліменцьеў, А.С.Кончыд, В.В.Крук, Дз.І.Куханаў, В Д .М аксімішын, Т.М.Мядзведскі, В.І. Петрык, Н.Я.Петрыкевіч, У.С.Піскун, Л А .Расцішэўскі, Р.Я.Снытко, В.АСяліцкі, М.В.Трошкін, ІА У л іц кі, У А Ф ілім анюк, А.А.Храменкш, І.П.Цыбулька, ВА.Шэін. 1970. У.Р.Азараў, У.Р.Багданаў, І.АБеластоцкі, Р.М.Валюкевіч, Дз.І.Вярыга, М.П.Герасімовіч, ІЛ.Гулевіч, А.К.Гулееў, В.ВДабрынеўскі, П.М. Драбышэўскі, 1.Ц.Дрындрожык, В.Ц. Завядзееў, П.І.Зялёнка, А.І.Казакоў, П.С.Касінец, У.Д.Крывец, І.К Д іпніцкі, В.ВДіпскі, І.АМ алееў, П.М.Марозаў, ГІ.К.Міхалёнкаў, М.І.Мурашка, Х.І.My xa, К.М.Нарановіч, Г.І.Нарышкін, М.П. Нікіфараў, ГА.Палякоў, М.І.Плотнікаў, У.М.Пузына, М .М .Розін, В.Р.Рычаго, Ц.П.Сазонаў, М.І.Тхораў, РА.Хаўратовіч, С.П.Чайкоў, Ч.В.Часноўскі, А С . Чуяшкоў, М .П.Ш амш ын, ІА.Ш уба,
А.В.Шыдлоўскі, К.П.Ю да, В.П.Юзоніс, У.В.Якімовіч, С.С.Ясюкевіч.
ЗАСЛУЖАНЫ
571
ЗАСЛЎЖАНЫ ЭКАНАМІСТ РЭСС.Г.Таўпялёў. 1983. У.Ф.Баргаш, П ЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, ганаровае званB. І.Выбарнаў. 1984. Г.П.Астроўскі. не, якое прысвойваецца высокапрафе1985. Ф А Д ронаў, С.П.Падабед, сійным эканамістам і фін. работнікам А А П апасёмаў. 1986. В.М.Ажэгаў, прадпрыемстваў, устаноў, арг-цый, орБ А Д у ко . 1988. В.Дз.Жарыкаў, Л.П.Кулакоў. 1989. Г.І.Жмакіна, В.П.Яцкевіч. ганаў дзярж. улады і кіравання, якія працуюць па спецыяльнасці 15 і больш 1990. Л.Л.Ермаловіч, М.З.Фрэйдзін. гадоў, за заслугі ў галіне эканомікі, 1991. М.І.Ціхонка. 1994. Р.М.Вячорка, Л.Р.Кандратаў, М.С.Куняўскі. 1995. дзярж. і фін. дзейнасці, y развіцці эканам. навукі, падрыхтоўцы кадраў. Уста- М.ВАйдарава, У.П.Кулакоў. 1996. ноўлена законам ад 13.4.1995, прысвойАА.Коўшар, Л.П.Падгурскі. 1997. Г.САлейнікаў, М.У.Амельяновіч, ваецца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. 3 6.11.1970 існавала званне засл. Н.П.Гайдучэнка, А П.Дудкін, М.Р.Румас, М.С.Слесараў, В.Г.Шабека. эканаміст БССР, якое прысвойвалася Прэзідыумам Вярх. Савета БССР. ЗАСЛЎЖАНЫ ЭНЕРГЕТЫ К БЕЛАЗаслужаныя эканамісты Рэспублікі БсРЎСКАЙ ССР, ганаровае званне, якое ларусь прысвойвалася высокакваліфікаваным 1971. Ф.З.Аблавацкі, М .ІАксючыц, A. ФА ляксееў, А А.Ганчарэнка, А.А. рабочым вядучых прафесій, інж.-тэхн. работнікам элекграстанцый і падстанГлазянкоў, В.С.Гук, В.ПДымовіч, цый, электрычных і цеплавых сетак, буК.І.Ж мачынскі, Т А З ім ін а, Л.М.Карзо, даўніча-мантажных, наладачных і раЗ.З.Клугман, Я.В.Кухаваранка, В.ВЛамонтных арг-цый, н.-д. і праектных паціна, К.В.Локцева, М.АДугаўцоў, ін-таў за працу па спецыяльнасці не А Дз.Лялін, Д А Л ятвіш ка, АЛ.Малахаменш як 15 гадоў і за вял. заслугі ў разва, К-І.Маркоўская, В.П.Марчук, віцці і ўдасканаленні энергетыкі рэсІ.П.Маскалёў, ВДз.М інееў, Р.Л.Нескапублікі. Устаноўлена Указам ІЛрэзідыуромная, В.І.Новікаў, П.В.Памялова, ма Вярх. Савета БССР ад 24.12.1970, Б.Е.Панурын, Т.М.Пятроў, В.Ф.Рамашпрысвойвалася Прэзідыумам Вярх. Сакін, Н А.Рашчакатаева, В.В.Саўчанкава, вета БССР. Існавала да 23.11.1988. У.М.Скуратовіч, Н.С.Тандава, Н.В.УдаЗаслужаныя энергетыкі Бсларускай ССР вічэнка, АЛ.Цітова, П.В.Цярэшка, 1971. А Ф.Аляксеенкаў, ПА.Гамалюк, А М .Чубры к, В.І.Шувалава, П.М .Ш эГ.Ф.Дзмітраковіч, В.Я.Ермачэнка, лег, М.П.Яцкоўскі. 1972. С.РАўсянікаў, B. С.Маўрышчаў. 1973. Б.І.Баброў, У.В.Іваноў, С.Ф.Ігнаценка, А Д .К ан туш, І.В.Карабач, І.СДапаеў, К.І.Берднікава, Г.У.Брыкач, М А.Гарбуз, У.І.Ж ыватчэня, Г.І.Зундаль, Э.АДаўрыновіч, У.І.Марчанка, Л.Ф.НіМ.Р.Канавалаў, Т.П.Красоўская, У.Ф. канораў, А.І.Рогаў, Г.У.Траяноўскі, Лузгін, М.І.Мікулініч, А.Ф.Міхалкевіч, C. Я.Чуеў, А П .Ю ш кін, М.Б.Яфімец. В.М.Мягкая, Б.М.Розенблюм, В.М. 1974. У.Дз.Аляксандраў. 1975. І.М. Цалко, А І.Ц імош чанка, І.І.Ядзела, Аляксандраў, М.І.Граблюк. 1976. К.Ф.Якаўцава. 1974. Н.П.Антонава, П.Я.Берасцень, П .ЦДашкоў, В.П.КушА П.Гуносава, М.Я.Каган, Г.АПраха- няроў, А П.Саўчук, Я.Я.Фёдараў, Л.А. рэнкава, Х.С.Хрышчановіч, АА.Чыжоў, Шота. 1978. АР.М інькевіч, АП.ХамчаП .А Ю ніцкі. 1975. Г.С.Біскупскі, ноўскі, І.В.Юшкевіч. 1980. М.С.ЖуФ.М .Бялкоў, ЛА .Горкая, С А Д іцвш , раўлёў, Ю.Ю .Жылінскі, А.М Леанкоў, М.В.Паўлава, Л.М.Паўлючэнка, І.П. Р.М.Матроскін, АІ.Сухоцкі, Я.Ф.ЦымПлятнёва, Ю.С.Рэут, В.АСямыніна, барэвіч, І.І.Чыжонак. 1981. ГАЛаўроў, К.М.Трыгубаў, А.І.Федаровіч. 1976. С.М.Цыцура, Н.М.Ш чыцына. 1984. М.Н.Альтшулер, В А А стапенка, Ю .П.Казырэнка, В.П.Сіланцьеў, І.У. І.С.Баркун, В А К ан аш , А.М.Копач, Юшкевіч. 1985. С АМ ухараў, В.П.ПанЯ.М.Махлін, П.Ф.Патапенка, М .П.Су- коў. 1986. І.М.Акуліч, В.В.Герасімаў. пінская, К.Х.Уладзімірская, Ц.Г.Хры- ЗАСЛЎЖАНЫ Ю РЫ СТ РЭСІІЎБЛ ІК І пач. 1977. Л.М.Красільнікаў, В .СЛ яўчук, П.І.Шварцбург. 1978. Л.М.Гірэйка, БЕЛАРЎСЬ, ганаровае званне, якое высокапрафесійным А.РДанілаў, Л.І.Каганская, М .Р.Каза- прысвойваецца чонак, І.П.Калеснікава, П.Л.Коханаў, юрыстам, што бездакорна працуюць y Н.Ф.Маркоўская, М.В.Мораў, A M . органах дзярж. улады і кіравання, праПшонка, І.М .Сшуткін, У.І.Страчук. куратуры, суда, y адвакатуры, н.-д., на1979. М.ВАдамовіч, Ф.М.Іваноў, вуч. установах, на прадпрыемствах, y Р.І.Малчанаў, АЛ.Петухоў, Ф.І.Самоўк, аб’яднаннях, установах і арг-цыях па Б.І.Ш аціла. 1980. І.І.Бабіч, П.Дз.Гаман, спецыяльнасці не менш за 15 гадоў і H . П.Ганчарова, Ю.І.Гірба, І.С.Гушчык, маюць вялікія заслугі ў забеспячэнні заI. Ф.Ермакоў, Н.С.Максімаў, У.М.Му-хавання законнасці і ўмацаванні правараўскі, М.С.Сачко, ВА.Язерская. 1981. парадку, абароне правоў і законных інА А А сокіна, Г.С.Барадулькіна, М.Дз. тарэсаў грамадзян, фарміраванні праваГарбачоў, А.С.Дзякаў, Т.Ф.Кісель, вой дзяржавы, развіцці юрыд. навук, М .М Дапіцкая, Г.П.Лямцюііна, Я.Р. падрыхтоўцы заканадаўчых актаў. УвеМерзаў, В А Н ядзелька, Б.П.Палыгала, дзена законам ад 13.4.1995, прысвойваТ.АПаўлоўская, Э Д .П ацэвіч, А.Е.Сту- ецца Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь. кач, З.І.Тарасенка, ВА.Трапашка. 1982. У 1966— 94 існавала ганаровае званне Н.П.Бусько, Н.М .Бяляева, М .Л Лебе- засл. юрыст БССР, якое прысвойвалася дзеў, Л.ФДутохіна, ВА.Міхайлава, Прэзідыумам Вярх. Савета БССР.
572
3 АСНАВАЛ ЬНІЦКАЯ
Заслужаныя юрысты Рэспублікі Беларусь 1967. І.ЗА сіндоў, В.З.Барыскін, С.А. Бяссонаў, В.І.Верамянюк, С.Дз.Глазаў, М.С.Глазкоў, У.І.Дзерышаў, Н.В.Кавалёў, В.Ц.Калмыкоў, С.І.Камрукоў, Я А К оўган, П.К.Лузгін, ІА Л уцэвіч, М .АПалавінка, С.Ф .Панін, М.М.Рабы, П.І.Рудзеня, ТА.Суржэнка, М.П.Ш угай. 1968. А Г.Бондар. П.І.Гарэлік, Я.П.Дзіжэнін, П.М.Захарошка, А І.К арнач, І.М.Мазураў, У.М.Мельнікаў, С.М.Наследнікаў, А.Ф.Панісаў, В А Станцэль, Я.І.Стафановіч, З.Ф.Чавусава. 1971. В.П.Барабаш, А А К улінковіч, Л.У.Пралеска, Ф.М.Сядоў, П.К.Тсшар, В.С.Уркуноў, І.С.Цішкевіч, В.Ф.Чыгір. 1972. Р.С.Бізюк, М.П.Буякоў, У.Ф.Быкаў, І.Дз.Ветраў, ВЛ.Гадчароў, ІА К а пусцін, Т.Р.Клібанская, І.Р.Комлеў, Я.К.Руткоўскі, Б.М.Савачкін, М.Я.Хурсік. 1973. У.Б.Гусарэвіч, І.З.Камароў, І.П.Пастрэвіч, АВ.Рахманаў. 1974. І.М.Бялоў. 1975. І.А.Алёшын, В.М.Балясаў, Н.І.Бахановіч, П.П.Германаў, П .Ф Драбкоў, М.Дз.Зубар, Ф А .К оны шаў, А Ф Л уч ан ок, І.П.Матарас, Т.П. Салаўёва, Б.І.Трацякоў, В.І.Філіпенка, АП.Яфімаў. 1976. В.М.Галаўнёў, УА. Галенчык, Л Л . Д з я д к о ў , А.І.Карабанька, Г.С.Караджамірлінская, З.У.Каралёва, Г.ІЛадзік, А .СЛепяцюха, Л.М.Мельнікаў, І.І.Нікіфараў, І.П.Сандрыгайла, Л.С.Спаткай, Г.М.Станкевіч, А І.Т арасевіч, Р.І.Тачальны, І.В.Шыбанаў, А І.Эйдлін. 1977. В АА ўтуш ка, Э А Б а г дановіч, А Р.Баранаў, Г.С.Белахвосцік, М А Габралёў, У.І.Дзіканаў, Р.І.Іваноў, У.П.Іваноў, В.І.Івахнюк, Р.І.Кротаў, М .П.Лапыка, В.Р.Максімаў, Н.Я.Пабрызгаева, Н.В.Паспелава, М.І.Радашкевіч, А.С.Салынскі, С.М.Федарчук, У.Т.Чэрнік, Я.С.Ягорава, Я.В.Якімовіч. 1978. Я.Я.Бурдзевідкі. НА.Кудзінаў, А М .Ф ам ін. 1979. А.Я.Праксенка, А А . Смакгуновіч, Ф.АСурганаў. 1981. Л А Д аш ук, В.Р.Дзямідовіч, М .М .Зяньчук, М.Я.Кашкоў, Я.І.Кісялёў, І.Я. Крот, І.З.Кульчынскі, Г.І.Курганская, Ф .Я Л атыш , В.ІЛітвінаў, А.Н.Ніжнікаў, В.С.Палькін, Я.М.Парахаўнічэнка, М.І.Праўдзін, В.П.Сямёнаў, В.У.Чканікава, Ф .А Ш аева. 1982. У.СА нціпаровіч, М .У А рэш анка, М.М.Камінскі, П .ЗЛ абус, М.К.Лёгкі, Л.ЯЛюбіч, Ц.Дз.Скакуноў. 1989. ГА.Скапцова, І.І.Сухаверх, Л.П.Ц ярэш чанка. 1990. A. М.Агародніх, Я .КА земш а, А А.Галаўко, Т.І.Кастраміна, ЛА.Козырава, А П .П алавінка, К.П.П анцэвіч, А А.Салдаценка, В.Г.Ціхіня. 1991. Н.П.Нічыпарэнка, І.П.Сашчэка. 1992. М.М.Вараб’ёў, Л.І.Гарбаленя, У.Л.Гораш, B. В.Падгруша, С.У.Скаруліс. 1994. І.П А ленчы к, С.В.Барыка, У.В.Бойка, Дз.П.Булахаў, М.У.Валкавец, Р.АВасілевіч, М.І.Грыб, В.С.Камянкоў, Н А . Краўчук, Т .М Л іннік, П А Л ісоўскі, У.В.Нячаеў, М.І.Пастухоў, В.АП іскароў, А М .С маленцаў, В.М.Чарноў, В.І.Шаладонаў. 1995. І.І.Басецкі, З А . Варабей, І.І.М арціновіч, АА.Н ічыпаро-
віч, В.АФадзееў, АУ.Харытановіч. 1996. С.Р.Драбязка, У.С.Каравай, Э.Ф. Мічыліс, М.Р.Ю ркевіч. 1997. В.АКоршунава, Р.Р.Маркоўскі. ЗАСНАВАЛЬНІЦКАЯ АКЦЫЯ від акцый, якія размяркоўваюцца сярод заснавальнікаў акц. кампаній і даюць ім пэўныя правы і прывілеі ў параўнанні з інш. акцыянерамі. Да такіх пераваг адносяцда, напр. павышаныя дывідэнды, дадатковая колькасць галасоў на агульных сходах акцыянераў, права на першачарговае атрыманне акдый пры дадатковым іх выпуску, на атрыманне часткі заснавальніцкага прыбытку. ЗАСНАВАЛЬНІЦКІ П РЫ БЬІТАК, даход, які атрымліваюць заснавальнікі акцшнернага таварыства пры яго арг-цыі і эмісіі акцый. Складае розніцу паміж сумай, атрыманай ад рэалізацыі акцый гэтага т-ва, і ўкладзеным y яго капіталам. З.п. узнікае або за кошт продажу акцый вьшіэй іх намінальнай вартасці, або за коіігг павелічэння аб’ёму продажу акцый звыш устаноўленага акд. капіталу.
км ад Гомеля. 1440 ж., 550 (1997). Крухмальны з-д. Сярэдняя і ла, Дом культуры, б-ка, амбулатоі аптэка, камбінат быт. абслугоўі аддз. сувязі. Мураваная царква (1995). Курган Славы. ЗАСПІЦКІ Андрэй Міхайлавіч 16.2.1924, г. Мазовец, Польшча), скульптар. Засл. дз. маст. Беларуі (1977). Вучыўся ў Ін-це жывапіс; скульптуры і архітэктуры імя Рэпіна j Ленінградзе (1940— 41). Стварыў партрэты Цёткі (А.Пашкевіч; 1957), Ф.Шапэна (1960); бюст А.Міцкевіча (19 " станковыя творы «У полі» (1958), «Пм насткі» (1971), кампазіцыі «Парты ладрыўнік» (1957), «Дружба» (19 «Рэгаіем» (1996); і ідш. Яго мануі творам харакгэрны дакладныя суадш ны мадггабаў і масы, узбагачаныя кантрастамі евятлацедяў, выразным лшейным рытмам: помнікі Ф.Скарыну ў Полацку (1973; па эскізу АК.Глебава), Я.Купалу ў Мінску (1972; з ААнікей-
ЗАСНАВАЛЬНІЦКІЯ ЗАТРАТЫ, расходы прадпрымальніка, звязаныя з заснаваннем і арганізацыяй прадпрыемства, набыцдём асн. сродкаў для яго функцыянавання. Уключаюць расходы на заснаванне, рэгістрацыю камланіі (атрыманне ліцэнзіі, расходы на падліску і размерхаванне кадггоўных лапер, адкрыццё рахунку) і «першасныя» затраты, г. зн. расходы, неабходныя для таго, каб пачаць работу драдлрыемства (рэклама, маркетынгавыя даследаванні); расходы на павелічэнне акц. капіталу — ла эмісію аблігацый, прэміі па аблігацыях, набыццё нерухомасці. З.э. павінны быць лакрьггы ў я к мага болыд кароткі тэрмін, яны ле ўлічваюцца як актывы кампаніі і не лрымаюцца ў разлік пры яе ліквідацыі. ЗАСНАВАЛЬНІЦТВА, дэейнасць па стварэнні новых арг-цый, акц. кампаній, т-ваў і інш. Гл. таксама Грундэрства. ЗАС0ЎЕЎСКІ СКАРБ, манетлы скарб, здойдзены ў 1974 y в. Засоўе Лагойскага р-да. Схаваны не пазней 1608. Складаўся з 741 сярэбранай, 8 залатых і 5 фальшывых манет. Асн. частка З.с. — трохграшовікі часоў Стафана Баторыя (61 экз.), трохграшовікі (598) і шасціграшовікі (31) Жыгімонта III Вазы. У скарбе былі контрамаркіраваныя паўталеры Іспаніі Карла I і Ф іліла II, манеты герцагства Браўншвейг-Вольфедбютэль, Венгрыі, Германскай імперыі, Іспаніі, Ісланскіх Нідэрладдаў, эрцгерцагства Карынтыя, герцагства Курлялдыя, курфюрства Саксонія, Злучаных правілцый, герцагства Цешын, княства Тралсільвалія, Чэхіі, Турцыі. Скарб зберагаецца ў Нумізматычным кабінеце БДУ. І.П.Колабава. 3ÂCI1A, вёска ў Рэчыцкім р-ле Гомельскай вобл., на аўтадарозе Рэчыца— Лоеў. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 14 км на Пд ад горада і чыг. ст. Рэчыца, 46
АЗаспіцкі.
Ц ё т к а ( А П а ш х е в іч ) . 1957.
чыкам і Л.Гумілеўскім; Дзярж. прэмія Беларусі 1974), y гонар вызваледня Віцебска (1989; з М.Рыжанковым) ў Віцебску, манумент y гонар маці-патрыёткі (Дзярж. прэмія СССР 1977), MeMap. злак y памяць ахвяр фашызму ў Стоўбцах (1992) і інш. В.Я.Буйвал. ЗАСТАВА, 1) падраздзяленне, якое выкодвае задачы аховы. Вылучаецца войскамі на маршы (паходная 3.), пры размяш чэнні ла месцы (вартавая 3.). 2) Падраздзяленне (каманда) пагранічнай вартавой службы ў Расіі 16— 19 ст. Пазней — паградічная 3. 3) Месца ўезду ў горад або выеэду з яго ў 16— 19 ст., якое ахоўвалася вардай, дзе правяраліся дакументы і збіралася пошліна. У пач. 20 ст. некат. назвы 3. замацаваліся за гар. ўскраінамі, напр., Нарвенская 3. ў Салкг-Пецярбургу, Рагожская 3. ў Mac ra e і інш.
СУПРАЦОЎНІКІ ВЫДАВЕЦТВА «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫ КЛАПЕДЫ Я», Я Ы Я ПРЫ М АЛІ ЎДЗЕЛ У ПАДРЫХТОЎЦЫ I ВЫДАННІ 6-га ТОМА БЕЛАРУСКАЙ ЭНЦЫ КЛАПЕДЫ І
Галоўная рэдакцыя
Рэдакцыя фізіка-матэматычных і тэхнічных навук
Галоўны рэдактар — Г.П.Пашкоў; першы намеснік галоўнага рэдактара доктар гістарычных навук П.Ц.Петрыкаў; намеснік галоўнага рэдактара В.Ц.Осіпаў, намеснік галоўнага рэдактара Г.А.Фатыхава; намеснік галоўнага рэдактара — адказны сакратар А.К.Фядосаў.
Заг. рэдакцыі — кандыдат фізіка-матэматычных навук АЛ.Болсун; вядучы навуковы рэдактар У.М.Сацуга; навуковыя рэдактары П.С.Габец, А.П.Чарнякова, Л.М.Шахлевіч.
Навукова-галіновыя і кантрольныя рэдакцыі Рэдакцыя гісторыі Беларусі Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук Л.У.Языковіч; вядучыя навуковыя рэдактары кандыдат гістарычных навук В.С.Пазднякоў, А.В.Скараход; навуковыя рэдактары Ю.В.Бажэнаў, В.В.Гусева, Т.Г.Кляўко, М.І.Рэменіца, Дз.М.Чаркасаў.
Рэдакцыя навуковага і літаратурнага кантролю Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук І.П.Хаўратовіч; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Гетаў, Е.П.Фешчанка; навуковыя рэдактары Г.Т.Глушчанка, І.У.Косціна, Н.К.М азоўка, Г.М.Малей, М А.М аўзон, ТЛ.Нішт, Т.П.Панчанка, М.В.Пятроўская, ЛА.Суднік, А АФ едасеева.
Рэдакцыя мастацка-тэхнічнага афармлення выданняў Заг. рэдакцыі — АМ.Хількевіч; вядучыя навуковьм рэдактары Н.В.Барай, В.У.Мінько; навуковыя рэдакгары В.М.Вераценнікава, Я.У.Круглоў, Т.В.Шабунько.
Рэдакцыя ўсеагульнай гісторыі Група картаграфіі
Заг. рэдакцыі — З.І.М алейка; вядучыя навуковыя рэдактары Л.М.Драбовіч, У.Я.Калаткоў; навуковыя рэдактары Н А Дзянісава, М.Г.Нікіцін, Н.П.Ракіцкая.
Вядучы навуковы рэдактар Г.Р.Ш ыкунова; навуковы рэдактар В.Ф.Надзененка.
Рэдакцыя ф іласоф іі, эканомікі і права
Група тэхнічных рэдактараў
Заг. рэдакцыі — кандыдат філасофскіх навук С.Ф.Дубянецкі; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Краснова, ГА .М аслыка; навуковыя рэдактары Т.М.Грынько, М.У.Маркевіч; рэдактар В.В.Філіпава.
Рэдакцыя літаратуры і мастацтва
МЛ.Грыневіч, Н.М.Ш эвель.
Рэдакцыя фотаздымкаў і фотаілюстрацый Заг. рэдакцыі — Г.М.Бажанкоў; фотакарэспандэнты А П Д р ы бас, В.У.Харчанка; інжынеры-тэхнолагі СА.Ж укавень, І.У.Каваленка.
Заг. рэдакцыі — Л.В.Календа; вядучыя навуковыя рэдактары кандыдат філалагічных навук І.У.Саламевіч, ЛА .С івало&ык; навуковьм рэдактары І.С.Александровіч, Н.В.Грэская, ГЛДайлідава, Т.Я.Жэбіт, Т.Р.М артыненка, С.У.Пешын, Т.В.Пешына, А.С.Сідарэвіч.
Заг. рэдакцыі — С А М акаён ак; інжынеры ГА.Гурбо, І.М.Кузьмянкова; аператары СА.Быткоўская, І.У.Грьшэль, АУ.Гурыновіч.
Рэдакцыя біялогіі, медыцыны і сельскай гаспадаркі
Вытворчы адцзел
Заг. рэдакцыі — кандыдат біялагічных навук Л.В.Кірыленка; вядучы навуковы рэдактар кандыдат біялагічных навук А.Г.Купцова; навуковыя рэдактары ТЛ.Малашэвіч, В А П азняк; рэдактар А.С.Бельская.
Заг. аддзела — Т.Р.Рыбакова; Т.М .Грыіш ш ын, А М .Красавіна.
Рэдакцыя геаграфічных навук Заг. рэдакцыі — кацдыдат гістарычных навук В.П.Кісель; вядучы навуковы рэдактар І.ЯАфнагель; навуковыя рэдактары Л.ВДоўчая, кандыдат геолага-мінералагічных навук Р.Р.Паўлавец, АА.Трухан.
Рэдакцыя камп’ютэрнай падрыхтоўкі рукапісаў
інжынеры-тэхнолагі
Карэктарская Заг. карэктарскай — А.М.Барысава; ст. карэктары Л.С.Зіза, АВ.Семенчукова, Т.П.Ш ыпінская; карэктар Т.С.Сівянок.
Навуковая бібліятэка Заг. бібліятэкі — ГА.Краўчанка.
574 Машынапіснае бюро ГЛА нісімава, ТЛ.Барысоўская, Т.М.Саленік.
Агульны адцзел Заг. аддзела — ст. інспектар па кадрах ТА.Кароткіна; навуковыя рэдактары Р.Р.Блашко, Л.М.Ш астакова; спецыяліст Ю.В.Бярэзіна.
Аддзел бухгалтарскага ўліку Галоўны бухгалтар — С.У.Чахута; нам. галоўнага бухгалтара В.І.Плотнікава; бухгалтары Н.УДайлідава, С.А.Парфёнава, Н.Н.Статкевіч, А.У.Токарава.
Планава-эканамічны аддзел Заг. аддзела — Т.Я.Буракова; вядучы эканаміст Т.ІЛук’янава.
Аддзел маркетынгу і аператыўнай паліграфіі Заг. аддзела — М.К.Раткевіч; СА.Акружко, А.І.Барнёва, Ю.В.Ждановіч, М.Ф.Пачэпка.
Участак размнажальнай тэхнікі Ст. аператар капіравальных і множыльных Ф А Ю ркевіч; пераплётчыца Я.М.Кузьміна.
Гаспадарчы аддзел Заг. адлзела — ІА .Ш ор.
машын
Зауважаныя недакладнасці і памылкі друку ў 1— 5 тамах БелЭн С таронка
С лупок
Радок
Н адрукавана
111
сярэдні
2 8 — 29 зв е р х у
А д к р ы ты я і іа к р ы т ы я м н о ств ы
А л к р ы ты я і за м к н ў т ы я м н о ств ы
146
левы
24 з н із у
м а і— к р а с . 1945
м а і— к а с т р . 1945
192
сярэдні
17— 18 з н із у
203
сярэдні
12 з н із у
« 3 д у м а й с л а в я н ін а »
225
левы
19 з н із у
К а р б о н с к а я Г а л ія
Н а р б о н с к а я Г а л ія
295
левы
26 зв ер х у
П р ы н ц а У эльска
П р ы н ц а У эльскага
Т рэба чы таць
У 1 -м т о м е
А.С.
N a+ + I,
а -І.
А.С.
N a+1, C M .
« 3 д у ш о й с л а в я н ін а »
300
левы
8 з н із у
алеугы н а п -в е
а л еу т ы н а А л еу ц к іх а -в а х
326
п р ав ы
3 1 — 32 зв ер х у
Р а с ій с к а й Ф е д э р а ц ы і, М а н г о л іі, КНР
Р а с ій с к а й Ф е д э р а ц ы і, К Н Р
351
левы
35 з н із у
кван эа
к ван за
360
левы
15— 16 зв ер х у
У 1838 за с н а в а ў ...
У 1888 за с н а в а ў ...
362
сярэдн і
3— 4 зв ер х у
П аўн. А м еры кі
367
правы
20 з н із у
А н іё н , гл.
382
правы
28 з н ізу
п л . з л е д з я н е н н я ... 2 0 4 4 т ы с . к м 2
п л . з л е д з я н е н н я к л л я 12 0 0 0 ты с. км с е м іц к ім і п л я м ё н а м і
П аў д. А м е р ы к і А н іё н , г л
Іоны.
33
сярэдні
6 зв е р х у
с е л ід к ім і п л я м ё н а м і
202
правы
7 зн ізу
н . 9 .1 2 .1 9 2 7
н . 9 .1 2 .1 9 3 7
237
сярэдні
11 з н із у
н іж э й (б а л а л а е ч н а я )
в ы ш э й (б а л а л а е ч н а я )
352
правы
4 зв ер х у
С а н -х а н
С а ін -х а н
У 3 -м том е 240
сярэдн і
10 з н із у
7 .5 .1 8 8 3
7 .5 .1 8 3 3
304
левы
18 з в е р х у
М а г іл ё ў с к і у н -т
М аск о ў ск і у н -т
370
левы
8 зверху
ш ы і т с іх х р а м а ў
ш ы в а іц к іх х р ам аў
446
сярэдн і
12 зв е р х у
Ю .А . Б ал а ш о ў .
Ю .А -Б л а ш к о ў .
У 4 -м том е 75
левы
19 зв ер х у
В. — ч л . А А Н (з 1995),
В. — чл. А А Н (з 1955),
184
сярэдні
31 зв е р х у
СНэ СО О С Н — С Н 2
С Н зС О О С Н = С Н 2
192
правы
35 з н із у
ў г. К а р м а р
ў г. К а л ь м а р
234
сярэдні
1 зн ізу
А .А .Ф е д а р у к
А .А .Ф е д а р ч у к
334
левы
29 зв ер х у
18.9.1922
18.9.1992
419
сярэдні
18 з н із у
г. Іт э р б ю н
с. Іт э р б ю
436
сярэдн і
1 з н із у
8
п равы
1 з н ізу
35
сярэдн і
10 з н із у
У 5 -м том е
Еу=Еі=Ек анты чны х
Ef-Ei-Ek апгы чны х
50
п равы
7 з н із у
(3 0 .1 .1 8 8 3 )
(3 0 .1 .1 8 3 3 )
111
п р ав ы
1 з н ізу
А кры ц ц е М адагаскара
А дкры ц ц е М адагаскара
137
п равы
21 з н із у
8313 к г / м 3
8 3 1 ,3 к г / м 3
139
п равы
18— 19 зв ер х у
м а гіт о р ы н гу
м а н іт о р ы н г у
271
левы
11 зв ер х у
М .І.Ц ы б у л ь с к і
М .Л .Ц ы б у л ь с к і
282
сярэдні
4 зв ер х у
С .Ф . С ал а в е й
Л .Ф .С а л а в е й
285
сярэдні
15 зв е р х у
р э д а к т а р Р а с . а к а д э м іі
р э к г а р Р а с . а к а д э м іі
287
левы
34 зв ер х у
352
п равы
32 з н із у
363
п р ав ы
12 з н із у
(л е д а в ік Ф е д ч а н х і, даў ж . 7 7 м )
(л е д а в ік Ф е д ч а н к і, даў ж . 7 7 к м )
371
п равы
2 з н із у
розн ага д экору
разн ога дэкору
456
п р ав ы
27 з н із у
автом атаческнх
аром атн ческн х
561
сярэдн і
13 з н із у
д а в е д н ік
д а в е р н ік
3 .3.767
ў 7— 6
ст. д а н .э .
3 .3 .1 7 6 7 ў 7 — 6 т ы с . д а н .э .
Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Sa fi 43 става / Рэдкал.: Г.П.Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1998. — 576 с.: іл. ISBN 985-11-0106-0 (т. 6) ISBN 985-11-0035-8
УДК 03(476) Б Б К 92(4Бен)
БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ ТОМ 6
ДАДАІЗМ — ЗАСТАВА У томе змешчаны 1068 ілюстрацый, y т.л. 249 партрэтаў, 42 карты Мастацкае афармленне Э.Э.Жакевіча, А.М.Хількевіча Мастацкія рэдактары: Н.В.Барай, Я.У.Круглоў, В.У.Мінько, Т.В.Шабунька
Тэхнічныя рэдактары: М.І.Грыневіч, Н.М.Шэвель Карэктары: А.М.Барысава, Л.С.Зіза, А.В.Семенчукова,
T. С. Сівянок, Т.П.Шыпінская Падпісана да друку 24.04.98. Фармат 84x108 '/іб- Гарнітура Таймс. Папера афсетная. Друк афсетны. Ум. друк. арк. 60,48. Ум. фарб.-адб. 245,28. Ул.выд. арк. 106,81. Тыраж 10 000 экз. Заказ 228. Дзяржаўнае прадпрыемства «Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» Дзяржаўнага камітэта Рэспубдікі Беларусь па друку. Ліцэнзія ЛВ № 10 ад 31.12.97. Рэспубліка Беларусь. 220072, Мінск, вул. Акадэмічная, 15а. Надрухавана з арыгінала-макета на М інскай фабрыцы каляровага друку. Рэспубліка Беларусь. 220024, М інск, вул. Каржанеўскага, 20.