свайго абавязацельства крэдытор мае права задаволіць свае патрабаванні за кошт маёмасці даўжніка. Залогадавальнік павінен быць уласнікам маёмасці, якая закладваецца. Выкарысталде I. немагчыма пры адсутнасці права ўласдасці на зямлю, права ўладання, распараджэння і карыстання ёю. У краінах з развітой рыначнай экадомікай I. вельмі пашырана ў сельскай гаспадарцы, выкарыстоўваецца фіз. і юрыд. асобамі. I. прадугледжвае неабходнасць пагашэння крэдытаў, вяртанне запазычанасці. Ула-
(1959), праф. (1960). Скончыў Маскоўскую с.-г. акадэмію (1934). У 1948— 61 заг. кафедры лладаводства БСГА, з 1961 заг. аддзела радыяцыйдай генетыкі Ін-та біялогіі АН Беяарусі, з 1962 y Бел. уя-це. Навук. прады ла селекдыі, даседдяводстве садова-агароддых культур, ды ферэлцыйнай сістэматыцы расліл. Вывеў некалькі сартоў дамідораў. Тв. Частная селекцня овоіцных культур. Мн., 1965; Овоіцные растеняя земного шара. Мн., 1966; Помологая БССР: Атлас плодов яблонн. Мн., 1972 (y caav i ).
А.М.Іпацьеў. В.АІяацьеў. У.М.Іпацьеў.
дальнік, адцаючы сваю нерухомасць пад залог, фактычна з ’яўляецца не яе ўласнікам, a арандатарам. Нявыплата па крэдыце пазычальнікам y тэрмін запазычанасці (несвоечасовае вяртанне крэдыту) цягне за сабой страту закладзенай маёмасці, перадачу яе інш. ўласніку або вяртанне выдадзенага крэдыту з выручаных ад я ш продажу сродкаў. У. Р. За/штагораў. ІПАТЭЧНЫ БАНК, камерцыйная ўстанова, якая выдае грашовыя пазыкі (крэдыты) пад залог нерухомасці або для набыцця нерухомасці, a таксама выпускае закладныя лісты, якія забяспечваюдца закладзенай нерухомасцю. Ствараецца для пакрыцця буйных капітальных затрат (напр., пабудова ірыгацыйных сістэм) або фінансавання кароткатэрміновых пазык (напр„ на набыццё даседдя, лазыка пагашаецца лры рэалізацыі ўраджаю). І .б. мае лрава выдаваць крэдьггы лад залог адной і той жа маёмасці двойчы, г.зн. пад з а к л а д д ы я — даўгавыя абавязацельствы аб залогу лерухомасці, якія выдаюцца бадкам лазычальдіку. Гл. таксама Іпатэка. У. Р. Залатагораў. ІПАХ0НДРЫ Я (грэч. hypochondria літар. ладрабрыдде), хваравіты стан, які характарызуецца празмернай увагай да стаду свайго здароўя, страхам за яго і за жыццё. Бывае пры шызафрэніі, псіхалатыях, маніякальна-дэпрэсіўным псіхозе і інш. Скаргі хворых фадтастычныя («згділі, расллавіліся тыя ці ілш. оргады», «вадтробы заселеньі дробдымі жывёламі» і інш.), дэлрэсіўна афарбавадыя, де адлавядаюць вынікам аб’ектыўдага (клідічдага і лабаратордага) даследавалля. ІПАЦЬЕЎ Аляксаддр Мікалаевіч (30.6.1911, г. Растоў, Расія — 8.8.1969), бел. вучоды-геяетык і еелекцыянер. Чл.-кар. АН Беларусі (1969), д-р с.-г. н.
ІПЕКАКУАНА
301
тычныя рэакцыі пры высокіх тэмдературах і ціску» (1936). Прэмія імя У.І.Ледіна 1927. Літ. : Л о к т е в С.М. Академнк Мпагьев— хнмхк нового века. М., 1991. ІІІАЦЬЕЎСКІ JIÉTA1IIC, агульнарускі летапісны збор 13 — пач. 14 ст., помнік гісторыі і культуры ўсх. славял. Найб. стараж. сдіс 15 ст. знойдзелы М.М.Аарамзіным y Іпацьеўскім манастыры (адсюль назва) y г. Кастрама (Расія). Захавалася 7 сдісаў І.л., з якіх дайб. каштоўдыя Ідацьеўскі і Хлебнікаўскі (16 ст.). Складаецца з 3 частак: «Аповесці мінулых гадоў» (звесткі да 1117 уключда), Кіеўскага летапісу (1118— 99) і Галіцка-Валынскага летапісу (1201— 92). Апошді ўключае ўрыўкі з Пінскага леталісу і кароткі літ. летадісец клязя Шварда. І.л. — адзіны ломнік, y якім, паводле меркавалляў некат. вучолых, зберагліся ўрыўкі згубленага Полацкага летапісу. З’яўляецца важдай крынідай
Ац ЬЕЎ Віктар Аляксандравіч (н. 30.3.1942, г. Омск, Расія), бел. вучоны ў галіне лесазнаўства. Акад. Нац. АН Беларусі (1996; чл.-кар. з 1994), д-р с.-г. д. (1986), драф. (1997). Акад. Рас. акадэміі с.-г. д. (1995). Сыд К.Ы.Іпацьева. Скончыў Бел. тэхнал. ін-т (1965). 3 1967 працуе ў ім (з 1985 заг. кафедры), з 1989 дырэкгар Ін-та лесу Нац. АН Беларусі. Навук. драцы па лесазнаўстве, лясдой гідралогіі, радыеэкалогіі лесу, пытаддях аптымізацыі воднага рэжыму і жыўледдя лясдых ласаджэддяў ва ўмовах заліш ляй увільготнеяасці глеб, даскарэдня рэабілітацыі лясных экасістэм дасля глабальдага радыелуклідлага забруджваддя. Аўтар навук. кірунку да драблеме вырошчвалня лесу з рэгулявадым лазапашвандем радыенуклідаў y дрэвавых дародах. Тв:. Веденве лесного хозяйсгва на осушенных землях. М„ 1984 (разам з Л.П.Смаляком, І.К.Блінцовым); Водный режнм н потребленяе элементов пятання в мелнорнрованных сосновых фнтоценозах. Мн., 1990; Лес н Чернобыль. Мн., 1994 (у сааўт ). іп
ІПАЦЬЕЎ Уладзімір Мікалаевіч (21.11.1867, Масква — 29.11.1952), рускі хімік, ваен. іджыдер, арганізатар хім. драм-сці ў СССР. Акад. AH СССР (1925), ген.-лейт. (1914). Скончыў Міхайлаўскую артыл. акадэмію ў Педярбургу (1892), дзе і лрацаваў да 1918 (з 1899 праф.). 3 1930 y ЗША. Навук. драды па каталітычдым арган. сінтэзе, па неарган. хіміі і нафтахіміі. Атрымаў сінт. ізапрэд (1897). Даследаваў тэрмакаталітычдыя рэакцыі пераўтварэлдя спіртоў, на аслове якіх расдрацаваў новыя метады сілтэзу альдэгідаў, эфіраў, алефідаў (1901—05). Выкарыстаў высокі ціск y гетэрагелным каталЬе і для лравядзення неарган. рэакцый. Сканструяваў дрыбор — «бомба I.» (1904), які стаў дравобразам аўтаклаваў і рэактараў, дгго выкарыстоўваюць y хім. драктыцы. Аўтар манаграфіі «Каталі-
Іпекакуана.
ла гісторыі Кіеўскага, Галіцка-Валыдскага, Полацкага, Тураўскага кдястваў і ВКЛ. Вылучаецца багаццем зместу, гіст. дакладдасцю, дасканаласцю выклададня. Здаўна вядомы ла Беларусі. У 16 ст. ім карысталіся аўтары Хронікі Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага і Хронікі Быхаўца. М.ГНікіцін. ІПЕКАКУА н А, в а н і т о ў н ы кор a д ь (Cephaëlis ipecacuanha), кветкавая расліна сям. марэдавых. Пашырала ў трапічлых лясах Бразіліі, Калумбіі і Цэнтр. Амерыкі. Вырошчваюць як лек. сыравіну. Паўхмызняк выш. да 60 см з карэнішчам, якое мае пацеркападобныя патаўшчэнні. Дісце супрадіўнае. Дробныя кветкі сабраны ў паўшарападобныя галоўкі. Карэнішча мае
302
іп іў т а к
2—3% алкалоідаў (эмецін, цэфаэлін і інш ). Выкарыстоўваецца ў медыцыне як адхарквальны сродак (ужьгеаюць y выглядзе экстрактаў, настояў, сіропаў). У вял. дозах выклікае рвоту [адсюль другая назва — ванітоўны (ірвотны) корань]. ІПІЎТАК, археалагічная культура паляўнічых на маржоў, цюленяў і карыбу, якая існавала ў 1-й пал. 1-га тыс. н.э. на мысе Хоп (Аляска). У 1939— 41 адкрыта і даследавана больш за 700 драўляных чатырохвугсшьных паўпадземных жытлаў з агнішчамі. Выяўлена 138 пахаванняў, некаторыя ў драўляных трунах з багатым інвентаром і загадкавымі скулыпурамі, якія, магчыма, звязаны з шаманізмам. Знойдзены аббітыя каменныя прылады, вырабы з косці, іклаў і рогу (наканечнікі стрэл, коп’яў, астрогі, ігсшкі і інш.), скульптурныя выявы жывёл, фантастычныя фігуркі з маржовых іклаў. ІГІРЫТ, р, р'-д ы х л о р д ы э т ы л с y л ь ф і д, арганічны сульфід аліфатычнага рада, S(CH2CH2C1)2. Выкарыстаны як атрутнае рэчыва ў 1917 Германіяй каля бельг. горада Іпр (адсюль назва). Бясколерная масляністая вадкасць з пахам часнаку ці гарчыцы, 14,5 °С, 217 °С (кіпіўь з раскладаннем), шчыльн. 1274,1 кг/м3 (20 °С). Дрэнна раствараецца ў вадзе, добра — y арган. растваральніхах. Моцныя акісляльнікі (напр., хлорная вална, хлораміны) выклікаюць поўную дэструкцызо (гэтыя рэакцыі выкарыстоўваюць для дэгазацыі I ). Протаплаэматычны яд (пашкоджвае вочы, скуру, органы дыхання). Смяротная доза пры рэзорбцыі праз скуру 70 мг/кг (мае «скрыты перыад» дзеяння да 12 гадз і болей). ІПСІЛАНЦІ Аляксандр Канстанцінавіч (12.12.1792, г. Стамбул — 19.1.1828), дзеяч грэч. нац.-вызв. руху. Князь, ген.маёр рас. арміі (1817). У вайну 1812 удзельнічаў y бітвах каля Клясціц і Полацка, y час замежных паходаў рас. арміі 1813— 14 падпалк. Гродзенскага гусарскага палка I. вызначыўся ў бітвах каля Баўтцэна і Дрэздэна. 3 1816 ад’ютант цара Аляксандра I. У крас. 1820 узначаліў грэч. тайнае т-ва «Філікі Этэрыя», якое мела на мэце вызваленне Грэцыі ад асманскага прыгнёту. У лют. 1821 з невял. атрадам уступіў y Малдавію, дзе ўзначаліў антытур. паўстанне, якое стала сігналам да пачатку Грэчаскай нацыянальна-вызваленчай рэвалюцыі 1821—29. 19.7.1821 войскі I. разбіты туркамі пад Драгашанамі; уцёк y Аўстрыю, дзе арыштаваны ўладамі. Вызвалены ў 1827. ’і П СУІЧ (Ipswich), горад на ПдУ Вялікабрытаніі. Адм. ц. графства Суфалк. 119 тыс. ж. (1994). Ііорт y эстуарыі р. Оруэл (Паўночнае м.). Прам-сць: маш,буд. (пераважна с.-г.), хім., паліграф., мэблевая, швейная, харчовая. Арх. помнікі 15— 16 ст. ІП У Ц Ь, рака ў Клімавідкім р-не Магілёўскай вобл., Добрушскім і Гомельскім р-нах Гомельскай вобл., Смален-
скай і Бранскай абл. Расіі, левы гірьггок р. Сож (бас. р. Дняпро). Даўж. 437 км (у межах Беларусі 64 км). ГІл. вадазбору 10 900 км2. Пачынаецца за 800 м на 3 ад в. Нядзведзь Клімавідкага р-на. Асн. прытокі Надва, Унеча (злева), на Беларусі — Няцёша, Харапуць (злева), Ачоса (справа). Вярхоўе ракі на АршанскаМагілёўскай раўніне, прывусцевыя ўчасткі ў Гомельскім Палессі. Даліна трапецападобная, шыр. ў вярхоўі 1— 1,5 км, ніжэй 2,5— 3,5 км, на ўчастку ад г. Сураж да вусця 4— 8 км. Пойма двухбаковая, y нізоўі перасечаная старыцамі з азёрамі старычнага тыпу, шыр. ад 200 м да 3,5 км. Рэчышча каналізаванае ад вытоку да мяжы з Расіяй на працягу каля 24 км, ніжэй звілістае, шыр. яго ў вярхоўі 1,5— 12 м, на астатнім працягу 20— 50 м. Берагі стромкія і абрывістыя, выш. да 2 м. Замярзае ў 1-й пал. снеж., крыгалом y канцы сак. — пач. красавіка. Жыўленне мяшанае, пераважна снегавое. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 55,6 м-ус. На рацэ каля в. Цімошкі Клімавіцкага р-на плаціна і сажалка, плаціна ў г. Добруш. Гарады: Сураж (Расія), Добруш.
моцныя прылівы (да 4 — 4,5 м). Суднаходная на 1100 км, летам — на 1440 км. Выкарыстоўваецца для арашэння, y верхнім цячэнні — лесасплаў. Ha I. — г. Мандалай, y дэльце марскі порт і сталіца М’янмы г. Янгон. ІРАВАДЗІЙСКАЯ РАЎНІНА, y цэнтр. і паўд. раёнах М ’янмы, y бас. р. Іравадзі, на п-ве Індакітай. Даўж. каля 800 км. Выш. каля 100 м. Паверхня пераважна плоская, паніжаедца на Пд да Андаманскага м., на Пн — узгоркі, участкі бедленда. Размешчана паміж Араканскімі гарамі на 3 і Ш анскім нагор’ем на У, y міжгорным прагіне, запоўненым марскімі і алювіяльнымі адкладамі. Радовішчы нафты, газу, каменнага вугалю. Клімат субэкватарыяльны, мусонны. Сярэдняя т-ра студз. 20— 23 °С, мая — больш за 30 °С. Ападкі 600— 1000 мм на Пн, болып за 2000 мм на Пд (каля 90% ападкаў з чэрв. да кастр. ў перыяд паўд.-зах. мусону). Сухія саванны, мусонныя лістападныя лясы, y дэльце мангравыя лясы. Гал. с.-г. раён, каля 2/з тэрыторыі ўзарана (рыс, проса, пшаніца, бавоўнік). Густа населена. Найб. гарады Янгон і Мандалай. ІРАД I В я л і к і (каля 73 — 4 да н.э.), цар Іудзеі з 40 (фактычна з 37) да н.э. Тытул цара атрымаў ад рым. сената, але ўнутры Іудзеі карыстаўся амаль абс. уладай. Пашырыў тэр. свайго царства, падуладнага Рыму, да межаў б. дзяржавы Давіда. Ператварыў Іерусалім y крэпасць. Бязлггасна душыў нар. хваляванні і знішчаў усіх, каго лічыў сапернікам, y т.л. ўласных дзяцей. ГІаводле хрысц. падання, даведаўшыся пра нараджэнне Хрыста, загадаў забіць усіх немаўлят y г. Віфлеем. Пазней імя I. набыло пераносны сэнс як назва вельмі жорсткага, бязлітаснага чалавека.
Рака Іпуць каля Добруша.
ІРАВАДЗІ, самая мнагаводная рака М ’янмы (вытокі ў Кітаі). Даўж. 2150 км, пл. бас. 430 км2. Пачынаецца ва ўсх. адгор’ях Гімалаяў, цячэ ў глыбокай цясніне, мае парожыстае рэчышча. Ніжэй г. М ’ічына даліна расшыраецца, рэчышча дасягае 800 м, потым I. перасякае Ш анскае нагор’е, дзе рэчышча звужаецца да 50— 100 м. У сярэднім і ніжнім цячэнні (на Іравадзійскай раўніне) рака ўтварае шырокую тэрасаваную даліну. За 300 км ад вусця пачынаецца забалочаная дэльта (пл. каля 30 тыс. км2), якая павялічваецца (каля 5 км2 за 100 гадоў). Гал. прытокі — Чындуін (справа) і М ’інге (злева). Рэжым мусонны, летнія паводкі (падняцде вады на 8— 11 м). Сярэдні гадавы расход вады 13— 14 тыс. м3/с . У ніжнім цячэнні
ІРАДЫ ЯЦЫ Я (ад лац. irradio ззяю, выпраменьваю) y ф і з і я л о г і і , распаўсюджванне ўзбуджэння ці тармажэння ў цэнтральнай нервовай сістэме. Асновай I. з’яўляецца вызначаная марфал. і функцыян. структура розных аддзелаў галаўнога мозга, таму пашыраецца па вызначаных шляхах і ў часавай паслядоўнасці. I. ўзбуджэння асабліва праяўляецца пры моцным раздражненні, калі ў рэфлекторны адказ уцягваюцца і інш. нерв. цэнтры. Напр., на ўмеранае раздражненне токам ступні жывёла адказвае згінаннем лапы ў галёнкаступнёвым суставе, павелічэнне сілы току прыводэіць да згінання нагі ў каленным і таэасцегнавым суставах. Пры ўзнікненні моцнага ачага ўэбуджэння і змены ўласцівасцей нерв. тканкі, 1. ўзбуджэння можа стаць паталагічнай, напр., пры эпілепсіі. Тармажэнне таксама распаўсюджваецца ў клетках кары галаўнога мозга. ІРАК, І р а к с к а я Рэспубліка (Аль-Джумхурыя аль-Іракія), дзяржава ў Паўд.-Зах. Аэіі, y Месапатаміі. Мяжуе на Пн з Турцыяй, на ПнЗ з Сірыяй, на 3 з Іарданіяй, на ПдЗ з Саудаўскай Аравіяй і нейтральнай зонай, на Пд з
Кувейтам, на ПнУ з Іранам, на ПдУ абмываецца Персідскім залівам. Падзяляецца на 18 мухафаз (губернатарстваў). Пл. 434,9 тыс. км7. Нас. 22 219 тыс. чал. (1996). Сталіца — г. Багдад. Афіц. мова — арабская і курдская. Нац. свята — 17 ліп. (Дзень Рэвалюцыі). Дзяржаўны лад. Паводле часовай канстытуцыі 1968 (са зменамі 1973 і 1974) I. — нар.-дэмакр. рэспубліка, эканам. сістэма якой грунтуецца на сацыяліст. прынцыпах. Вышэйшы орган дзярж. улады — Савет рэв. камандавання (9 чал., выбіраюцца сярод членаў іракскага кіраўніцтва Партыі араб. сацыяліст. адраджэння). Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт (выбіраецца Саветам рэв. камандавання сярод яго членаў), які адначасова з ’яўляецца старшынёй Савета і галоўнакамандуючым узбр. сіламі. Заканад. ўлада належыць парламенту (250 дэпутатаў, выбіраюцца насельніцтвам на 4 гады), y склад якога ўваходзіць Курдскі канстытуцыйны савет (50 чал., выбіраюцца ў Курдскім аўт. раёне). Выканаўчая ўлада належыць ураду, прызначанаму прэзідэнтам, на чале з прэм’ер- міністрам.
Герб і сцяг
Ірака.
Прырода. Болыная ч. тэр. краіны занята Месапатамскай нізінай, складзенай з рачных наносаў рэк Тыір і Еўфрат. Паўд. ч. яе забалочаная. Нізіна нахілена з ГІнЗ на ПдУ. На Пн і ПнУ — ускраіны Арм. і Іранскага нагор’яў з хрыбтамі выш. да 3— 3,5 тыс. м. Найб. вышыні знаходзяцца каля іракска-тур. іраніцы (Усх. Таўр) і на ПнУ (Курдыстанскія горы). Зах. ч. займае плато Сірыйскай пустыні з сярэднімі выш. 300—400 м. Кармсныя выкапні: нафта (каля 20 млрд т), прыродны
газ (каля 3 трыльёнаў MJ), каменны вугаль, каменная соль, жал. і медная руды, фасфарыты, бітум, сера, буд. матэрыялы. Асн. радовішчы нафты і прыроднага газу на Пн каля Кіркука і Масула, на Пд каля Басры. Клімат паўн. ч. міжземнаморскі, паўд. — сухі, трапічны. У межах раўнін сярэдняя т-ра студз. ад 7 °С на Пн да 11 °С на Пд, чэрв. ад 32 °С на П н да 34 °С на Пд. Ападкаў ад 500 мм на Пн (у гарах да 1500 мм) да 50— 100 мм за год на Пд. Тэрыторыю I. сярэднім і ніжнім цячэннем перасякаюць рэкі Тыгр і Еўфрат, якія на Пд зліваюцца і ўтвараюць р. Шат-эль-Араб. Выкарыстоўваюцца на арашэнне і для суднаходства. У Ніжняй Месапатаміі поймавыя азёры. У пустынных раёнах часовыя вадатокі (вадзі). Расліннасць стэпавая і паўпустынная, на ПдЗ пустынная, y rapax калючыя хмызнякі і рэдкія дрэвы фісташкі, смакоўніды і інш. Па берагах рэк галерэйныя лясы, насаджэнні фінікавых пальмаў. Лясы займаюць 2% тэрыторыі. Жывёльны свет: газель, дзікі асёл, паласатая гіена, шакал, леапард і інш. Каля 20 запаведнікаў і заказнікаў.
Насельніцтва Жывуць арабы (75%), курды (больш за 20%, пераважна на Пн), туркмены, асірыйцы, іранцы (персы), армяне і інш. Курды і ч. арабаў захоўваюць гшемянны падзел. У краіне больш за 100 качавых, паўкачавых і аселых плямён. Амаль усе вернікі мусульмане (96%). Сярод іх 60% шыіты, 40% суніты. Сярэдняя шчыльн. 51,2 чал. на 1 км . Найб. шчыльна (да 300 чал. на 1 км2) заселены цэнтр. ч. Месапатаміі, берагі Тыіра і Еўфрата, перадгор’і. У гарадах жыве каля 60% насельніцтва. Найб. гарады (тыс. ж., з прыгарадамі, 1996): Багдад — 4336, Эрбіль — 1743, Масул — 879. У прам-сці занята 22% насельніцтва, y сельскай гаспадарцы — 30%, астатнія — y абслуговых галінах. Гісторыя. На тэр. сучаснага I., якая ў асноўным супадас з Месапатаміяй, існавалі стараж цывілізацыі; буйнсйшыя з іх — ІІІумер, Асірыя, Вавілонія. 3 сярэдзіны 6 ст. да н.э. тэр. I. ўваходэіла ў Ахеменідаў дзяржаву, з
ІРАК
303
4 ст. да н.э. — y дзярж аву А ля к с а н д р а М а к е д о нска га , п оты м — y дзярж аву С елеўк ід а ў, П а р ф я нска е ц а р ст ва У 630-я г. М есапатам ія заваявана арабамі і ў 661 увайш ла ў склад А м е я д а ў ха ліф а т а . Б.ч. н асельніцгва п аступова п ры н ял а іслам і араб. мову. П ры А б а сіда х (750— 1258) засн. новая сталіца халіфата Б а гдад, я кі стаў паліт. і культ. ц эн трам усяго мусульм. свету. У 1055 Багдад, п азней і ўся М есанатам ія заваяваны сельдж укам і (гл. С ельд ж ук с к а я д зя р ж а ва ), y 2 -й пал. 13 ст. — м ан голамі. У ка н ц ы 14 — пач. 15 ст. тэр. I. ўвайш ла ў скл ад імперы і Ц ім ур а , п асл я распаду яко й ян а стала арэн ай барацьбы пам іж асобны м і правады рамі м ан г.-цю рк. родаў, a поты м пам іж С еф евідамі (гл. С еф евідаў д зя р ж а ва ) і туркамі. 3 17 ст. і да кан ц а 1-й сусв. вай ны тэр I. ўваходзіла ў А см а н ск ую імперыю. 3 к а н ц а 16 ст. I. т аксам а— а б ’ект экспансіі еўрап. дзярж аў, асабліва Англіі, y ап ош н яй чвэрці 19 ст. і Германіі. У 1917— 18 брыт. вой схі акупіравалі б.ч. М есапатам іі, Багдад і багаты н аф тай М асульскі вілает. У крас. 1920 В ялікабры тан ія атры м ала м андат Лігі нацы й н а кіраван не дзярж авай I., створанай ёю з трох вілаетаў б. А см анскай ім перы і (Б асрскага, Багдадскага. М асульскага). Гэта вы клікала н ац .-вы зв. п аўстан н е, я кое летам 1920 ахапіла ўсю краіну. П асл я задуш эн ня п аўстан н я ў кастр. 1920 створаны «нац. ўрад* I., які залеж аў ад В ялікабры таніі. У жн. 1921 краін а абвеш чан а канстьп уцы йн ай манархіяй н а чале з эмірам Ф ейсалам I з дынастыі Хаіпымітаў. У 1922 Вялікабрьгтанія заклю чыла з I. т. зв. саю зн ы дагавор, ш го замацоўваў y ёй англ. панаванне; падпісаны ў 1930 англа-іракскі дагавор захоўваў паліт., эканам. і ваен. пазіцыі Вялікабрытаніі (гл. А н г л а -ір а к с к ія дагаворы і п а га д н ен н і 1922, 1926, 1930, 1948, 1955). У 1932 I. абвеш чан ы незалеж ны м і п ры няты ў Лігу нацы й. У 1930-я r. і ў час 2-й сусв. вайны ў краін е адбы ўся ш эраг п аўстанняў курдаў, я кія вялі барацьбу за аўтаномію , і дзярж . п ераваротаў. У пач. 1930-х г. значны ўплы ў y краін е м елі кам уністы (створаны лраф саю зы , паш ы ры ўся забастовачны рух), y 1934 засн. Іракская камуніст. парты я (ІК П ). У пач. 2-й сусв. вай ны I. разарваў ды пламат. адносін ы з Герм аніяй. А днак складан ая ўнугр. сітуацыя і антыбрыт. скіраванасць іракскага грамадства спры ялі ўзм ац нен ню прагерм . настрояў. У крас. 1941 адбыўся антыбрыт. дзярж . пераварот Р .А аль-Г ай лан і, п асл я ліквідацы і якога (м ай 1941) I. акупіравалі брыт. вой скі; y 1943 I. а б ’явіў вайну дзярж авам фаш . блоку. I. — адзін з заснавальн ікаў Лігі араб. дзярж аў (1945). Я го войскі ўдэельнічалі ў а р а б а -ізр а іл ь с ка й ва й н е 1948— 4 9 (у вы ніку з краіны эм ігры равала каля 130 тыс. яўрэяў). У 1948— 58 урад ліквідаваў ІК П (у 1949 п акараны см ерцю 4 яс кіраўнікі), правёў адм. і эканам. р эф орм ы , перадаў канц эсіі н а здабычу наф ты 3LUA і В ялікабры таніі. У 1955 I. заклю чы ў з Т урцы яй дагавор, яхі стаў асн овай Б агдадскага п акта (гл. А р га н іза ц ы я ц эн т р а ль на га д агавор а ).
У выніку ваен. перавароту 14.7.1958 (гл. Іракская рэвалюцыя 1958) скінута манархія, I. абвешчаны рэспублікай, прынята часовая канстытуцыя, якая гарантавала роўныя правы ўсім грамадзянам і аўтаномію курдам. Урад ген. А.К.Касема гіраводзіў палітыку т. зв. пазітыўнага нейтралітэту (у 1959 I. выйшаў з Багдадскага пакта, ліквідаваны замежныя ваен. базы, выведзены брыт. войскі), аднавіў дыпламат. адносіны з СССР. Ва ўнутр. палітыцы Касем карыстаўся дыктатарскімі метадамі, апіраючыся на падтрымку камуністаў. У 1961
304
ipAK
успыхнула новае паўстанне курдаў, якія не атрымалі абяцанай аўтаноміі. Прэтэнзіі I. на Тэр. Кувейта выклікалі асуджэнне інш. араб. краін. Ваен. пераварот 1963 адбыўся пад лозунгамі антыкамунізму і араб. адзінства; да ўлады гірыйшло крайняе правае крыло Партыі арабскага сацыялістычнага адраджэння (БААС). Пачаліся масавыя рэпрэсіі і тэрор, адноўлены ваен. дзеянні супраць курдаў. У выніку дзярж. перавароту 18.11.1963 уладу захапіла ваен. групоўка, якую падтрымлівалі памяркоўныя колы БААС. У 1965 I. разарваў дыпламат. адносіны з ФРГ (пасля прызнання ёю Ізраіля), пасля ізраільска-араб. вайны 1967 — з ЗША і Вялікабрытаніяй (да 1968), налажыў эмбарга на пастаўкі нафты ў гэтыя краіны. 17.7.1968 кіраўнікі партыі БААС ажыццявілі дзярж. пераварот, ген. С.А.Х.
Д а арт. Ірак. Л ан д ш аф т y rapax К урдыстана.
аль-Бакр стаў прэзідэнтам і ўзначаліў Савет рэв. камандавання, да якога перайшла ўся ўлада. Аль-Бакр падтрымаў курс на сацыяліст. арыентацыю і цесныя сувязі з СССР. Праведзена агр. рэформа, нацыяналізаваны замежныя нафтавыя кампаніі, y 1974 курды атрымалі абмежаваную аўтаномію. У 1979 пераемнікам аль-Бакра стаў С .Хусейн. У выніку супярэчнасцей y Савеце рэв. камандавання ч. яго членаў абвінавачана ў спробе дзярж. замаху і пакарана смердю, рэпрэсіраваны камуністы, гіалепшыліся адносіны з зах. краінамі (I. разам з інш. араб. краінамі асудзіў інтэрвенцыю С СС Р y Афганістане). У чэрв. 1980 адбыліся першыя ўсеагульныя выбары (права голасу атрымалі і жанчыны), выбраны парламент — Нац. сход. Пагаршэнне адносін з Іранам прывяло ў вер. 1980 да ірана-іракскай вайны 1980— 88, якая нанесла вял. эканам. страты абодвум бакам. Фін. дапамога Саудаўскай Аравіі, Кувейта і Аб’яднаных Араб. Эміратаў дала I. магчымасць аднавіць ваен. патэнцыял. Канфлікг з
Іранам паспрыяў паляпшэнню іракскаегіп. адносін (Егіпет пастаўляў зброю для арміі I.), a таксама аднаўденню ў 1984 дыпламат. адносін з ЗША, больш цеснаму супрацоўніцтву з Францыяй (пастаўкі зброі для I.). У жн. 1988 заюпочана перамір’е з Іранам. У 1990 I. прад’явіў Кувейту непрымальныя фін. і тэр. патрабаванні, і ў жн. 1990 яго войскі акупіравалі Кувейт. Савет Бяспекі ААН асудзіў акт агрэсіі, патрабаваў вываду войск I. з Кувейта. У ліст. 1990 Савет Бяспекі ААН ухваліў рашэнне аб выкарыстанні ваен. сілы супраць 1. У студз. 1991 войскі антыіракскай кааліцыі пачалі ваен. дзеянні, якія скончыліся капітуляцыяй I. і нрызнаннем ім рэзалюцыі Савета Бяспекі ад 3.4.1991 аб умовах перамір’я. У маі 1992 іракскія курды абвясцілі аб стварэнні сваёй аўт. дзяржавы, але ўрад 1. не прызнаў яе і пачаў фактычную эканам. блакаду Курдыстана. Нявырашанасць курдскай праблемы і эканам. крызіс, выкліханы
раньі дзярж. сектар, y т.л. Іракская нафтавая кампанія. Бсшьш за 75% прамысл. прадукцыі ствараецца ў дзярж. секгарьі. Эканам. сітуацыя ў краіне пасля агрэсіі супраць Кувейта застаецца складанай. Рашэннямі Савета Бяспекі ААН устаноўлены рэжы.м санкцый, забаронены экспарт усіх відаў сыравіны, y т.л. нафты і гатовых вырабаў, продаж або перадача ўзбраенняў і ваен. тэхнікі. Гал. галіна прам-сці — здабыча і перапрацоўка нафты. Максімальны ўзровень здабычы дасягнуты ў 1979 — 175 млн. т, y 1996 — 29,6 млн. т. Буйныя нафтапромыслы знаходзяцца на Пн y раёне Кіркука (Джамбур, Бай-Хасан і інш.) і Масула (Айгі-Зала, Каяра, Бутма і інш ). Працуюць нафтаперапр. з-ды ў Кіркуку і Эль-Хадыце. Цяжкая нафта з радовіідчаў каля Масула перапрацоўваецца на нафтаперапр. з-дзе ў Каяры пераважна на змазачныя маслы. На Пд нафту здабываюць y Эз-Зубайры і ЭрРумайле. Разам з нафтай здабываюць
Д а арт. Ірак. П ан ар ам а Багдада.
міжнар. санкцыямі, ускладнілі ўнутрыпаліт. сітуацыю ў краіне. I. — чл. ААН (з 1945), Арг-цыі краін-экспарцёраў нафты, Араб. лігі. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў снеж. 1996. Палітычныя партыі і грамадскія арганізацыі. Партыя араб. сацыяліст. адраджэння (БААС) — правячая, Дэмакр. партыя Курдыстана, Патрыят. саюз Курдыстана, Іракская камуніст. партыя (на нелегальным становішчы); Усеагульная федэрацыя рабочых прафсаюзаў I. Гаспадарка. 1. — індустр.-агр. краіна. Аснова эканомікі — здабыча нафпгы. Валавы ўнутр. прадукг (ВУП) за апошнія гады значна паменшаў (у 1995 да 41,1 млрд. дол.) і складае каля 1,8 тыс. долараў на 1 чал. ў год. Доля ў ВУП нафтаздабыўной і нафтаперапр. прам-сці каля 67%, апрацоўчай прам-сці каля 7, сельскай гаспадаркі каля 6%. Пасля 1958 праведзены агр. рэформы, нацыяналізаваны банкі, страхавыя т-вы, буйныя прамысл. і гандл. прадпрыемствы, ство-
серу і прыродны гаручы газ. У Басры прадпрыемствы па звадкаванні газу. Вядзецца здабыча фасфатаў, мармуру, солі, кварцу. Энергетыка засн. на выкарыстан'ні нафіы і газу. Вытв-сць электраэнергіі 25,7 млрд. кВт гадз (1996). У апрацоўчай прам-сці пераважаюць дробныя і сярэднія прадпрыемствы. Адноснае развіццё атрымала вытв-сць тэкст. і швейная (Багдад, Масул, Сулейманія, Кербела), гарбарна-абутковая (Багдад, Эрбіль, Масул, Кіркук, Басра, Эль-Кут), буд. матэрыялаў (Сулейманія, Масул, Эль-Куфа, Ум-Каср). Шмат прадпрыемстваў харч. прам-сці (млыны, цукр. з-ды, ф -кі кансервавыя і па апрацоўцы фінікаў). Ёсць прадпрыемствы цэм., шкляной, металаапр., аўтазборачнай, хім., эл.-тэхн., фармацэўтычнай, папяровай прам-сці. За апошнія дзесяцігоддзі актыўна развіваецца ваен. прам-сць. Развіта саматужная вытв-сць абутку, дываноў, ювелірных вырабаў, посуду, цыновак і інш. Каля палавіны прамысл. прадукцыі краіны ствараецца ў Багдадзе, Басры, Масуле.
Для развіцця сельскай гаспадаркі прыдатна каля 12 млн. га зямель, пад ворыва выкарыстоўваецца каля 8 млн. га, y тл. 2,5 млн. га арашаецца. Земляробства развіта пераважна ў Ніжняй Месапатаміі і ў перадгор’ях; y паўд. і дэнтр. раёнах яно выключна арашальнае, y паўн. раёнах — багарнае. Раслінаводства экстэнсіўнага характару. Збожжавыя (гадавы збор каля 2 млн. т) займаюдь 90% пасяўной гоіошчы. Вырошчваюць азімую пшаніцу, сачавіцу, ячмень (на Пн), рыс (на Пд). 3 тэхн. культур гал. бавоўнік і тытунь. I. займае 1-е месца ў свеце па вырошчванні фінікаў (каля 30 млн. дрэў, гадавы ўраджай каля 200—300 тыс. т). Развіта садоўніцтва, вінаградарства, агароднііггва. Жывёлагадоўля пераважна качавая. Як пашы выкарыстоўваюцца каля 35 млн. га ў пустынных, паўпустынных і горных раёнах. У 1996 было (млн. галоў): буйн. par. жывёлы — 2,5, авечак і коз — 15. Гадуюць таксама Коней, аслоў, мулаў, вярблюдаў. Рыбалоўства ў рэках, каналах, азёрах і Персідскім заліве. Асн. від транспарту — аўтамабільны (каля 70% усіх перавозак). Даўж. чыгунак 3 тыс. км. аўтадарог — больш за 45 тыс. км, з іх больш за 20 тыс. з цвёрдым пакрыццём. Тыгр, Еўфрат, Ш ат-эль-Араб і He rn . арашальныя каналы выкарыстоўваюцца для дробнатанажнага суднаходства. Гал. марскія парты Басра, УмКаср і Фао (экспарт нафты). Агульны танаж танкернага флоту 2,1 млн. т. Дзейнічаюць нафтаправоды даўж. 4,2 тыс. км, нафтапрадукгаправоды 0,7 тыс. км і газаправоды даўж. 2,6 тыс. км. Знешнеэканам. сувязі краіны з-за санкцый Савета Бяспекі ААН абмежаваныя. У даваен. час (да 1979) нафтавы сектар даваў 95% экспарту. Даходы ад экспарту нафты складалі штогод 21 —^26 млрд. дші., y 1994 імпарт — 1,9 млрд. дол., экспарт — 0,45 млрд. долараў. Гандаль пераважна з ЗША, Германіяй, Бразіліяй, Іарданіяй (транзітны). У 1996 экспарт нафты склаў толькі 5% ад узроўню 1979. I. экспартуе таксама фінікі, скурьі, шэрсць; імпартуе харч. і прамысл. тавары. Знеш ні доўг больш за 50 млрд. долараў. Грашовая адзінка — іракскі дынар. Узброеныя сілы. Складаюхша з сухап. войск, ВПС i BMC. Агульная колькасць (1997) каля 1 млн. чал., y т л . 450 тыс. узбр. рэзервістаў. Вярх. галоўнакамандуючы — прззідэнт. Сухап. войскі налічваюць 350 тыс. чал. асабовага складу, маюць на ўзбраенні каля 2,7 тыс. танкаў, каля 3 тыс. бронеаўтамабіляў, больш як 2 тыс. гармат і мінамётаў, рэактыўную і зенітную артылерыю, ракетшя ўстаноўкі і інш. У ВПС 35 тыс. чал., больш як 300 баявых і трансгі. самалётаў, каля 240 вучэбных самалётаў, 400 верталётаў. У BMC каля 2,5 тыс. чал., 9 баявых караблёў і 7 катэраў. Літаратура. Першыя літ. помнікі на тэр. I. створаны ў 3-м тыс. да н.э. на вавілонскім дыялекце. Самы вядомы твор вавілона-асірыйскай л-ры (гл. ў арт. Вавілона-асірыйская культура) —
эпічная песня пра Гільгамеша. Багатая сярэдневяковая араб. л-ра найб. развіццё атрымала ў Багдадзе — цэнтры араб. культуры (гл. Арабская культура). Болын за 300-гадовае ўладаранне Асманскай імперыі прывяло да заняпаду краіны, яе культуры. Росквіт уласна іракскай л-ры нрыпадае на 19 ст., перыяд т. зв. літ. ўздыму (ан-нахда альадабія). У 1854 А.Б. аль-Омары стварыў дыван « Р э іігт к і добрага», панегірычныя вершы, y т.л. папулярныя «Касыды плашча». У вершах А.Г. аль-Ахраса гучаў заклік да міласэрнасці. Асаблівую напружанасць пачудцяў набыла яго паэзія ў вершах, звернутых да паэта-бунтара М.А.Г. аль-Джаміля Яго хамрыят (вершы пра віно) нагадваў вершы Абу Нуваса (8— 9 ст.). Значнае месца ў тагачаснай л-ры належала паэту, празаіку і філосафу А.С. аль-Алюсі, аўтару твораў «Дзіўнае і дзівоснае ўдалечыні ад радзімы і забавы душы ў вандроўцы, знаходжанні на чужыне і пры вяртанні»,
ІРАК
305
Зу-н-Нун («Справа Маджыда Рахіма», «Доктар Ібрахім»), аль-Джахіз («Кніга пра скупых»), Абу-ль-Фарадж<ыь-Ісфахані, А.М. ар-Рубаі («Каралеўства дзеда»), А.Муніф («На ўсход ад Міжземнамор’я»), Б. аль-Хатыб («Самія з Александрыі»), С.Джамал («Ён вярнуўся», «Прэзідэнт», «Тры гваздзікі», «Падманутыя надзеі», «Чорныя ружы»), Г.Т.Фарман («Пяць галасоў») і інш. Архітэктура і выяўленчас мастацтва. Найболыд стараж. помнікі мастацтва на тэр. I. адносяцца да канца 8-га тыс. да н.э. (раскопкі паселішчаў y даліне Сінджара, помнікі археал. культур Урука, Джэмдэт-Насра, Эль-Абейда). У 4— 1-м тыс. да н.э. развівалася мастацтва Шумера, Акада, Асірыі, Вавілоніі (гл. Вавілона-асірыйская кулыпура). Захаваліся помнікі эліністычнага мастацтва, Парфянскага царства, дзяржавы Сасанідаў.
Д а арт. Ір а к П ан ар ам а Багдада.
«Ап’яненне універсальнымі ведамі пры падарожжы ў Стамбул» і інш. Асв. і літ. дзейнасць y той час вялі А.Н. аль-Ансары, аль-Омары, I. ат-Табатабаі, Дж. ашШаркі. Адлюстраванне тэмы тэхн. прагрэсу ў канцы 19 — пач. 20 ст. нарадзіла новую форму — баркіят — верш тэлегр. стылю, які нагадваў шараду (М. аль-Казвіні). Паэта А.М. аль-Казымі на Араб. Усходзе называлі «паэтам арабаў». Да класічнай іракскай школы канца 19 ст. належыць творчасць Дж.С. аз-Захаві. М. ар-Русафі ў вял. главе свайго «Дывана» (1910) адлюстраваў шэраг драм. момантаў з сярэдневяковай гісторыі I. «Вершаваныя апавяданні» ар-Русафі і аз-Захаві — першыя творы л-ры I. з дакладна выяўленай сюжэтнай лініяй, што сталі перадумовай стварэння апавяданняў і аповесцей. Сярод сучасных літаратараў I. вылучаюцца: А.
Вял. роля належыць 1. ў фарміраванні араб. культуры. У 630-я г. тут заснаваны гарады Эль-Куфа, Басра, y пач. 8 ст. — Васіт. Захаваліся руіны помніка раннесярэдневяковага араб. дойлідства — Ухайдыра. У 762 пачаў будавацца Мадынат ас-Салам (сучасньі Багдад). Да архітэктуры перыяду халіфата Абасідаў адносядца пабудовы Самары (грандыёзныя палацавыя і культавыя ансамблі, умацаваныя мурамі і вежамі, y т.л. палац Джаусак, спіралепадобны мінарэт аль-Мальвія). Мастацтва прадстаўлена фрагментамі сценапісу і размалёўкі па дрэве, арнаментальнымі стукавымі рэльефамі і разнымі драўлянымі панэлямі. У Багдадзе і на Пн I. развівалася кніжная мініяцюра. У 10— 11 ст. манум. буд-ва заняпала. Архітэктура 12 — 1-й пал. 13 ст. вылучалася дакладнымі аб’ёмна-прасторавымі кампазіцыямі,
306
ІРАКЕЗЫ
скляпеністымі памяшканнямі, высокімі парталамі, купаламі на тромпах; y дэкоры выкарыстоўвалі ўзорысты цагляны мур, разную тэракоту, часам рэльефы. Былі пашыраны васьмерыковыя маўзалеі з высокімі канічнымі ячэістымі купаламі (т.зв. маўзалей Зубайды ў Багдадзе). У 12— 13 ст. дасягнула росквіту т. зв. багдадская школа мініяцюры, якой уласцівы лаканічныя ілюстрацыі да навук. трактатаў («Фармакалогія» Дыяскарыда, рухапісаў Кітаб аль-дырыяк і інш.). Мініяцюры паўн. I. вылучаліся ўрачыстай параднасцю («Кніга песняў»). У 2-й пал. 13— 15 ст. буд-ва амаль не вялося. Архітэктуры 16— 17 ст. уласцівы ўплывы сефевідскага Ірана: вял. купальныя маўзалеі-мячэці (у Багдадзе, Кербеле, Неджэфе) з яркім па-
ліхромным дэкорам. Для нар. жылля харакгэрна планіроўка з унутр. дваром, лоджыямі і калонным айванам, вокны і балконы з узорыстымі драўлянымі кратамі. У дэкар.-прыкладным мастацгве
Да арт. Ірак. Танцоўшчыцы. Фрагмент размалёўкі палаца Джаусак y Самары. 9 ст.
Да арт. Ірак Глінянае вядро з раэмалёўкай люстрам.
Да арт. Ірак. Мячэць Мутавакіля ў Самары э мінарэтам аль-Мальвія. Сярэдзіна 9 ст. важнае месца займала кераміка з рэльефным дэкорам, які змяшчаў выявы людзей і жывёл (8— 14 ст.), глазураваная з размалёўкай люстрам (9 ст.), паліхромнай падглазурнай размалёўкай. Былі пашыраны маст. вырабы з металу — пасудзіны ў выглядзе птушак або звяроў (8—9 ст.), аздобленыя чаканкай, гравіроўкай, сярэбранай інкрустацыяй (13 ст.), a таксама ткацгва (залататканыя, шаўковыя і льняныя тканіны). Сярэдневяковыя маст. традыцыі захаваліся да 20 ст. Сучасная архітэктура імкнецца падпарадкаваць міжнар. стандарты мясц. кліматычным умовам, выкарыстоўваць элементы традыц. планіроўкі і дэкору. У пач. 20 ст. зарадзіўся алейны жывапіс (А.К. ар-Расам, М.С.Закі і інш.), развіваліся скулыпура і графіка. Пасля 1958 пашырыліся прапагандысцкія формы манум. мастадтва (манумент «Рэвалюцыя 14 ліпеня» Дж.Саліма, 1959— 60, і інш.), y станковым мастацтве — сац.-быт. партрэт і тэматычная карціна, выкарыстанне мясц. маст. традыцый і вопыту сусв. мастаіггва (Ф.Хасан, X. ад-Дурубі, М.Ахмед). На тэр. I. на працягу стагоддзяў развіваецда маст. культура курдаў. Музеі: Іракскі (засн. ў 1923), араб. старажытнасцей (1937), этнаграфічны (1941), сучаенага мастацтва (1963), палаца Абасідаў (1935) — усе ў Багдадзе, Масульскі (1951), Вавілонскі (засн. ў 1949 на руінах Стараж. Вавілона). Н.А.Сцепанюга (прырода, насельніцгва, гаспадарка), У.С.Кошалеў (гісторыя), Р.Ч.Лянькевіч (уэброеныя сілы), Г.М.Бутырчык (літараггура). ІРАКЕЗЫ , індзейскі народ групы іракезаў y ЗШ А (60 тыс. чал. y 1992, штаты Н ью -Й орк і Аклахома) і Канадзе (30 тыс. чал., правінцыі Антарыо і Квебек). Прытрымліваюцца сінкрэтычных культаў, ёсць хрысціяне. У калан. войнах еўрап. дзяржаў ?а Паўн. Амерыку вял. ролю адыграў Саюз плямён I., ці т. зв. Іракезская ліга (каля 1570 — канец 18 ст.).
Да арт Ірак. Залаты збанок. 2-я пал. 10 ст.
Да арт. Ірак. Тьггульны ліст рукапісу Кітаб аль-дырыяк. Масул. 1199.
ІРАКЛІЙ II (18.11.1720, г. Тэлаві, Грузія — 22.1.1798), грузінскі цар, дзярж. дзеяч, палкаводзец. 3 дынастыі кахецкіх Багратыёнаў.3 1744 цар Кахеты, з 1762 — Картлі-Кахецінскага царства (Усх. Грузія). Імкнуўся да аб’яднання разрозненых груз. уладанняў y адзіную дзяржаву, пашырэння ўплыву Грузіі ў Закаўказзі. У час рус.-тур. вайны
1768—74 ваяваў на баку Расіі. Заключыў Георгіеўскі трактат 1783 аб пратэктараце Расіі над Усх. Грузіяй. Садзейнічаў груз.-арм. збліжэнню. Пры ім абмежавана ўлада буйных землеўладальнікаў, забаронены гандаль іірыгоннымі без зямлі. У 1773 увёў пастаяннае Bott era. Заснаваў дзярж. шкалы і семінарыі ў Тбілісі, Тэлаві.
I PAH сходу — меджлісу (270 дэпутатаў, выбіраюцца насельніцтвам на 4 гады). Функцыі кантролю за адпаведнасцю рашэнняў меджліса палажэнням ісламу і канстытуцыі і нагляд за правядзеннем рэферэндумаў, выбараў прэзідэнта і дэпутатаў меджліса ажыццяўляе Савет стражнікаў ісламскай рэвалюцыі з 12 членаў, з іх 6 назначае кіраўнік I. і 6 мусульм. правазнаўцаў выбірае меджліс на тэрмін 6 гадоў. Мясц. ўлада ў астанах належыць губернатарам, якіх назначае над. ўрад, і саветам, што выбіраюцца насельніцтвам пэўнага астана. Прырода. I. — краіна гор і высокіх нагор’яў (Vs тэрыторыі). Большую ч. займае Іранскае нагор’е, акаймаванае горнымі сістэмамі. На Пн — ТуркменаХарасанскія горы і Эльбурс (з найвыш. пунктам I. г. Дэмавенд, 5604 м), на 3 і Пд Курдыстанскія горы, Загрос і Мекран, на ПдУ і У — Усх.-Іранскія горы, на П нЗ — Армянскае нагор’е. Унутр. ч. Іранскага нагор’я занята хр. Кухруд і замкнёнымі бяссцёкавымі ўпадзінамі (пустыні Дэштэ-Кевір, Дэштэ-Лут). Уздоўж Каспійскага м. паласой y 2—6 км распасціраецца Прыкаспійская нізіна. На ПдЗ — ч. Месапатамскай нізіны, на ўзбярэжжы Персідскага і Аманскага заліваў — пустыня Гермсір, y бас. р. Атрэк — Гарганская раўніна. Часта бываюць землетрасенні. Нетры I. багатыя нафтай, прыродным газам, каменным
ІРАКЛЫН, Г е р а к л і я н (НёгаМеіоп), горад y Грэцыі, на паўн. узбярэжжы fl ea Крыт. 102 тыс. ж. (1982). Вузел аўтадарог, гал. порч вострава. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: хім., харчасмакавая, y тл. вінаробства. Археал. музей. Каля 1. — руіны стараж.-грэч. г. Кнос, аднаго з цэнтраў эгейскай кулыпуры. Арх. помнікі 16 ст. Турызм. Ваенна-марская база. ІРАКСКАЯ РЭ ВА ЛІ0Ц Ы Я 1958, антыманархічны ваен. пераварот y Іраку 14.7.1958. Падрыхгавана членамі падп. арг-цый Фронт нац. адзінства (ФНА) і ♦Свабодныя афідэры», незадаволенымі знешнепаліт. курсам урада Саіда Нуры (арыентацыя на Вялікабрытанію і ЗША, дзейнасць Ірака ў межах Арганізацыі цэнтральнага дагавора, або Багдадсгага пакта). Адбылася напярэдадні інтэрвенцыі дзяржаў-удзельніц Багдадсгага пакта i 311IA y Ліван, y якой павінны былі ўдзельнічаць і 2 брыгады іраксгай арміі. 14 ліп. гэтыя брыгады (гамандзіры — К.К.Касем і А.С.Арэф) усіупілі ў Багдад, захапілі стратэг. пункіы сталіцы і акружылі каралеўскі палац. Б ш і забіты кароль Фейсал II, эмір Абдул Ілах і яшчэ больш за 20 чал. Па загаіку ФНА да вайскоўцаў, што паўсталі, далучылася насельніцтва, якое ўдзельнічала ў ліквідацыі ачагоў супраціўлення, затрымцы прыхільнікаў манархічнага рэжыму (15 ліп. забіты Саід Нуры), перадачы органаў дзярж. кіравання пад кантроль грамадскіх арг-цый і ваенных. У выніку рэвалюцыі Ірак абвешчаны рэспублікай, сфарміраваны хааліцыйны ўрад на чале з Касемам (яго нам. і міністрам унутр. спраў стаў Арэф). ІРАКСКІЯ АРАБЫ, і р a к ц ы, народ, асн. насельніцтва Ірака (14,5 млн. чал.). Агульная колькасць 14,6 млн. чал. (1992). Жывуць таксама ў Кувейце. Гавораць на іракскім дыялекце арабскай мовы. Вернікі — мусульмане (суніты і шыіты). IPÂH, І с л а м с к а я Рэспубліка І р а н (Джамхурые Эсламіе Іран), дзяржава ў Паўд.-Зах. Азіі. Да 1935 афіц. назва Персія. Мяжуе на Пн з Арменшй, Азербайджанам, Туркменістанам, на У з Афганістанам і Пакістанам, на 3 з Іракам і Турцыяй. На Пн абмываецца водамі Каспійскага м., на Іід — Персілскага і Аманскага заліваў. Ііл. 1648 тыс. км2. Нас. 67 540 тыс. чал. (1997). Дзярж. мова — персідская (фарсі). Сталіца — г. Тэгеран. У складзе I. 25 астанаў (правінцый). Нац. свята — Дзень Рэвалюцыі (11 лют.).
Герб і сцяг Ірава. Дзяржаўны лад. I. — ісламская рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1979 (са зменамі 1989), паводле якой вышэйшы аўтарытэт і ўладу ў краіне мае рэліг.-паліт. лідэр мусульм. абшчыны. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт (ён жа ўзначальвае выканаўчую ўладу), які выбіраецца насельніцгвам тэрмінам на 4 гады. Заканад. ўлада належыць аднапалатнаму Мусульм. кансультатыўнаму
Туркменбашы
IPAH Маштаб 1:16 0 0 0 0 0 0
J Ap^*b
Ç \
N ^M ep sH A
А Р Д З Б ІЛ Ь
ЧАРДШ,
i
^ТЭБРЫЗ ® 3209^ f. § раге\М |»н« 3
>нзелі
'улМ/яндааб / w V ехабад
'
Г
V
ЗЕНЛЖАН Імамшэхр Семнан
•axtapW
Тарбетэ-Хвйдэрыес
А Э Ш Т Э - Н Е B I P (Вяліяая Саляная пустымя)
Х Д РЭ М А Ы Д ^ р,дж зрд
Фврдаус,
ОКашан
# ’’А/і І 9 6 о \п е р .
Бірджэнд)
Месддодг-Сапейман
рБехбеха^ -Хамвйні
Рэфсенджан<
Г
, с;рд*ан
'ШЫРАЭ (Свідабад), ^ . ' °Нвйрыэ оФвса
Джэхром
Іраншэхр
АБ'і
ДУБАЙJ
Джывані
тьшопа-джэйран, казуля, газель, з драпежнікаў — тыгр, гепард, леапард, гіена, воўк. Шмат грызуноў, паўзуноў. вугалем. Ёсць жалезныя, марганцавыя, Нац. паркі: Кевір, Гулістан, Урмія, медныя, свінцова-цынкавыя, храміта- Цэнтральнаэльбурскі і інш.; буйны завыя, нікелевыя і кобальтавыя руды, ру- казнік Туран. Насельніцтва. 50% насельніш ва склады высакародных металаў. 3 няруднай сыравіны: сера, калійная, кухонная і даюць персы; каля 20% азербайджанглаўберава солі, азбест, карунд, графіт, даў, 10% лураў, 8% курдаў, па 2% аратальк, слюда, барыты, каштоўныя ка- баў і туркменаў; ёсць белуджы, армяне, мяні. Разнастайныя буд. матэрыялы: яўрэі і інш. Сярод вернікаў пераважаграніты, даламіты, вапнякі, мармур, ту- юць мусульмане-шыіты (90%); ёсць му(8,4%), хрысціяне фы. Радовішчы нафты і газу пашыраны сульмане-суніты ў межах Персідскага заяіва нафтагаза- (0,6%), іудзеі (0,2%) і інш. Сярэднегаданоснага басейна, асобныя радовішчы ў вы прырост каля 3,3%. Сярэдняя Цэнтральнаіранскім і Паўд.-Каспійскім шчыльн. населынцтва 41 чал. на 1 км . Каля 7 з размешчана на ПнЗ і Пн, дзе басейнах. Разведаныя запасы нафты 12,8 млрд. т, найб. радовішчы: Агаджа- найб. спрыяльныя кліматычныя ўмовЫ ры, Гечсаран, Марун, Бібі-Хекіме, Ах- для сельскай гаспадаркі. Гар. насельваз. Запасы прыроднага газу каля 20 ніцгва 60%. Найб. гарады (тыс. ж.): Тэтрыльёнаў м3 (2—е месца ў свеце пасля геран — 6836, Мешхед — 2016, ІсфаРасіі), найб. радовішчы Кенган, Пазе- хан — 1924 (1997), Тэбрыз — 1089, Шыраз — 965,1, Ахваз — 724,7, Бахтанан, Парс, Керманскі і Эльбурскі каменнавугальныя басейны. Клімат на ран — 624,1 (1991). У прам-сці заняты
308
IPAH
1
іне перайшла да дынастыі Ахеменідаў. Назву Персіда (Перса, Парс, сучасны Фарс) стараж. грэкі, a пазней і інш. еўрап. народы перанеслі на ўсю краіну і сталі называць яе Персіяй. Заснавальніх дынастыі Ахеменідаў Kip II заваяваў М. Азію, Вавілонію, Сірыю і Палесціну, пазнсй — Егіпет. Пры Дарыю I [522—486 да н.э.] перс. дзяржава рэарганізавана (удасканалены адм.-тэр. падзел, распрацаваны заканад. кодэкс, вялося буд-ва дарог, чаканілася залатая манета), пашыраны яе межы. Барацьба за панаванне на гандл. шляхах паміж Захадам і Усходам уцягнула Ахеменідаў y працяглыя войны з Грэцыяй (гл. Грэка-персідскія войны). У 330 да н.э. гэтую дзяржаву заваяваў Аляксандр Македонскі. Пасля 312 да н.э. тэр. I. ўвайшла ў склад эліністычнай дзяржавы Селеўка I (гл. Селеўкіды), y сярэдзіне 2 ст. да н.Э.— Парфянскага царства. У 224 н.э. правіцель залежнай ад Парфіі Персіды Ардашыр I разбіў войскі апошняга парфянскага цара Артабана V і стварыў Сасанідскую дзяржаву (гл. Сасаніды). Пры Сасанідах праведзены адм., падагковая і ваен. рэформы, будаваліся гарады, развіваўся гандаль; імкнучыся да ідэалаг. еднасці, яны апіраліся на дзярж. рэлігію зараастрызм. Узмоцненая Са-
2
Да арт. Іран; 1 — рысавыя палі на Прыкаспійскай нізіне; 2 — Тэгеран. Паўночная часпса горада. большай частцы тэр. I. субтрапічны, сухі, на ўзбярэжжы Персідскага і Аманскага заліваў трапічны, гарачы. Сярэдняя т-ра студз. ад -2 °С на Пн да 19 °С на Пд, ліп. адпаведна 25 °С і 32 °С. Ападкаў ад 30 мм да 500 мм за год (пераважна зімой і вясной), на паўн. схілах Эльбурса да 2000 мм. Рэкі малаводныя, большасць іх адносідца да ўнутр. басейнаў, многія летам перасыхаюць. Гал. рэкі: Аракс, Кызылузен, Шат-эль-Араб з прытокам Карун, Атрэк, Гарган. Шмат азёр, пераважна бяссцёкавых і салёных — Урмія, Дэр’ячэе-Немек, Хамун і інш. Агульная асаблівасць глеб — камяністасць і павышаная засоленасць. Ва ўнутр. раёнах і катлавінах шэразёмы і саланчакі, на схілах Эльбурса жаўтазёмы і чырваназёмы, па рачных далінах алювіяльныя глебы. Расліннасць разнастайная, болып за 600 відаў, пераважае пустьінная, паўпустынная і сухастэпавая. Пад лесам каля 7% тэрыторыі, y асноўным на схілах Эльбурса (дуб, бук, граб, самшыт, грэцкі арэх). На ўзбярэжжы Персідскага і Аманскага заліваў расліннасць трапічная (мімозы, аравійская акацыя, какосавая пальма, y аазісах — фінікавая пальма). Багаты жывёльны свет. 3 капытных — архар, ан-
21%, y сельскай гаспадарцы — 33% працаздольнага насельніцтва. Гісторыя. Паводле археал. звестак, тэр. I. заселена чалавекам з канца ніжняга налеаліту. У 3-м тыс. да н.э. тут існавала стараж. дзяржава Элам, якая ў 13—12 сг. да н.э. дасягнула найб. росквіту і распасціралася ад р. Еўфрат да Цэнтр. I. У 9—8 ст. да н.э. асобныя раёны I. далучаны да Асірыі. Каля 673— 672 да н.э. ў выніку антыасірыйскага паўстання на Іранскім нагор’і ўзніхла дзяржава Мідыя, якая ў 616—605 да н.э. ў кааліцыі з Вавілоніяй разграміла Асірыйскую дзяржаву. Пасля вайны 553;—550 да н.э. Мідыі з падпарадкаваным ёй царствам Персіда ўлада ў кра-
Да арг. Іран. Іранскае нагор’е.
санідская дэяржава заваявала Паўд. Аравію, Сірью, Палесціну і Егіпет, пагражала існаванню Візантыі. Працяглыя войны і феад. міжусобіцы аслабілі краіну. У 7 ст. яе заваявалі арабы (гл. Арабскія заваяванні) і ўключылі ў склад Араб. халіфата. Да канца 10 ст. іслам стаў рэлігіяй б. ч. насельнідтва I., араб. мова надоўга стала дзярж. і літ. мовай. Нар. рух супраць араб. панавання (у форме рэліг. рухаў пераважна шыіцкай арыентацыі, гл. ІІІыізм), узмацненне працэсу фсадалізацыі і сепаратызм мясц. феадалаў аслабілі ўладу арабаў. Гэта прывяло да стварэння на тэр. I. ў 9—10 ст. спадчынных намесніцгваў (эміратаў), якія толькі намінальна залежалі ад Араб. халіфата: Тахірыдаў дзяржава ў Харасане (821—873), Сафіарыдаў y Сістане (з 861), потым y Харасане (873—900) і інш. У 900 Харасан і ўсх. 1. увайшлі ў склад дзяржавы Саманідаў (да 999); y зах. I. і Іраку склалася Буідаў дзяржава (935—1055). Пасля распаду даяржавы Саманідаў усх. 1. разам з ч. Сярэдняй Азіі і тэр. сучаснага Афганістана ўвайшоў y склад дзяржавы Газневідаў. 3 11 ст. пачаліся ўварванні на тэр. I. цюркаў-агузаў, якія заваявалі ўвесь I., сумежныя з ім краіны і стварылі Сепьджукскую дзяржаву. У пач. 12 ст. яна распалася на шэраг султанатаў, унутры іх склаліся княствы моцных васалаў. Барацьба паміж асобнымі дынастыямі прывяла да заняпаду гандлю, рамяства і эемляробства. Аслабленая краіна ў 13 ст. заваявана манголамі, паміж 1380—93 — войскамі Цімура. Нашчадкі Цімура вялі паміж сабой няспынныя войны. У
канцы 14 — пач. 15 ст. рост буйнога землеўладалля разам з аслабленнем эканам. сувязей паміж асобнымі правінцыямі паглыбілі феад. раздробленасць краіііы. Новы ўздым I. звязаны з панаваннем дынастыі Сефевідаў (1502—1736), калі ўмацавалася цэнтр. ўлада, наладжаны дыпламат. кантакты з еўрап. краінамі. Найб. магутнасці дзяржава дасягнула пры шаху Абасе I [1587—16291, які стварыў рэгулярную армію, знізіў ладаткі, наладзіў гандл. адносіны з інш. краінамі; дзякуючы буд-ву дарог і каналаў развівалася яе эканоміха. 3 прычыны абвастрэння барацьбы за ўладу паміж феад. групоўхамі, духавенствам і свецкімі феадаламі ў 2-й пал. 17 сг. пачаўся паліт. і эканам. спад. Пад націскам афганцаўгільзаяў (1722) дзяржава Сефевідаў распалася. У 1723 y паўн.-зах. і цэнтр. раёны краіны ўварваліся туркі. Антыафг. барацьбу (1726— 30) і выгнанне туркаў (1730—36) узначаліў Надзір-хан Афшар (гл. Надзір-шах). У выніку шматлікіх ваен. паходаў ён стварыў велізарную феад. імпсрыю, якая распалася пасля яго забойства (1747), Анархія і феад. ўсобііш зноў прывялі краіну да паліт. і эканам. заняпаду. У канцы 18 ст. да ўлады лрыйшла Каджарская дынастыя (1796—1925). 3 гэтага часу I. — аб’екг эканам. экспансіі еўрап. краіл, пераважна Вялікабрытаніі, Францыі і Расіі. У выніку англ. і франц. калал. палітыкі, Рускаіранскіх войнаў 19 ст. былі падпісаны лераўнапраўныя дагаворы, якія ператварылі I. y рынак збыту прамысл. тавараў еўрап. краін. Абвастрэнне сац. супярэчнасцей, рост незадаволенасці нар. мас выліліся ў Бабідасія паўстанні 1848—52, a пазнсй y антыфеад. і антыкалан. Іранскую рэвалюцыю 1905—11, y ходзе якой абвешчана канстытуцыя, скліканы медасліс (парламент), праведзены інш. дэмакр. пераўтварэнні. Баючыся росту рэв, настрояў, Вялікабрытанія і Расія заключылі пагадненне (1907) і падзялілі I. на брыг. і рас. сферы ўплываў. У канцы 1911 рэвалюцыя задушана аб'яднанымі англа-рас. войскамі і кансерватыўнымі ўнутр. сіламі. У 1-ю сусв. вайну тэр. I., нягледзячы на абвешчаны ёй нейгралігэт, перагварылася ў арэну ваен. даеянняў паміж ваюючымі дзяржавамі: паўн. раёны занялі рас. войскі, паўд. — англійсюя. У 1919 прабрьгганскі ўрад Васуг эд-Доўле заключыў пагацненне з Вя лікабрытаніяй, якое фактычна нератварыла I. y брыт. пратэкгарат. У 1919—22 ангыбрыт. насгроі і нац.-вьізв. рух узмацніліся, асабліва ў паўн. і паўл.-ўсх. праншцыях (Іранскі Азербайджан, Харасан), дзе пад кіраўніцтвам камуністаў (у 1920 засн. Іранская камуліст. партыя) пачаліся ўзбр. паўстанні; y Гіляне абвешчана сав. рэспубліка. У лют. 1921 адбыўся дзярж. пераварот. Новы ўрад ануляваў англа-іранскае пагадненне 1919 і заключыў дагавор з Сав. Расіяй (сав. ўрад адмовіўся ад усіх прывілеяў, атрыманых царскім урадам, і ануляваў іранскія даўіі, але захаваў права ўвесці свае войскі на тэр. I. пры пэўных абставінах). У хастр. 1925 меджліс абвясціў, што Каджарская дынастыя скінута. Шахам I. пад імем Рэза-шах стаў заснавальнік дынастыі Пехлеві Рэза-хан. Ён ажыццявіў шэраг рэформ, скіраваных на мадэрнізацыю дзяржавы, узмацненне цэнтр. улады і кансалідацыю грамадсгва. Адначасова жорстка падаўляліся вызв. рух і сепаратысцкія імкленні нац. мепліасцей, праводзіліся тэрор і рэпрэсіі ў дачылелні да дэмакр. апазідыі. У знешняй палітыцы Рэза-шах займаў антысав. пазіцыі, адначасова імкнуўся да вызвалення I, з-пад брыт. ўплыву. 3 гэтай мэтай было наладжана паліт. і эканам. супрацоўнідтва з фаш. Германіяй, чые пазіцыі ÿ I. ў 2-й пал. 1930-х г. значна ўзмацніліся. 3 лач. 2-й сусв. вайны ў краіне пашырылася дзейнасць ням. агентуры. Пасля нападу фаш. Германіі на СССР сав. ўрад, спасылаючыся на дагавор 1921, увёў y паўн. правінцыі I. свае войскі, адначасова на падставе дэкларацыі ўрадаў СССР і Вялікабрытаніі ў паўд. правінцыі ўведзены брыт. (з 1942
і амер.) войскі. Тут была таксама Андэрса армія. У вер. 1941 Рэза-шах адрокся ад прастола на карысць свайго сына Махамеда Рэза Пехлеві. У вер. 1943 I. аб’явіў вайну фаш. Германіі. На Тэгеранскай канферэнцыі 1943 y дэкларацыі, прынятай кіраўнікамі СССР, ЗША і Вялікабрытаніі, даваліся гарантыі цэласнасці, незалежнасці і суверэннасці I., a таксама эканам. дапамогі. У гады вайны ў краіпе павялічылася акгыўнасць левых сіл, асабліва на тэр., занягай сав. войскамі (у 1941 засн. Нар. партыя I ), y 1945—46 y Іранскім Азербайджане і Курдыстане ўгвораны аўт. рэспубліхі, ліквідаваныя пасля вываду адгуль сав. войск. У 1949— 51 y I. разгарнуўся масавы рух за нацыяналізацыю прадпрыемстваў англа-іранскай нафтавай кампаніі, які ўзначаліў Нац. фронт на чале з М .М асадыкам. У сак. 1951 меджліс прыняў закон аб нацыяналізацыі нафтавай прам-сці, быў сфарміраваны ўрад на чале з Масадыкам. У выніку дзярж. перавароту Масадык зняволсны, y жн. 1953 прэм’ер-міністрам стаў ген. Ф.За-
1PAH
309
1975 y I. забаронена дзейнасць усіх паліт. партый, створана адзіная Партыя нац. адраджэння I.; узмацніліся рэпрэсіі супраць апазіцыі (дзейнасць тайнай паліцыі САВАК). У 1976— 78 акгыўнасць апазіцыі пабольшала, y барацьбу ўключыліся прадстаўнікі нраю ычна ўсіх слаёў грамадства, a ў выніку Іранскай рэвалюцыі 1987— 79 шахскі рэжым скінуты. 1.4.1979 абвешчана Ісламская Рэспубліка I., y снеж. 1979 прынята новая канстытуцыя, паводле якой паліт. і духоўным кіраўніком краіны стаў лідэр мусульм. апазіцыі аятала Р.Хамейні. У студз. 1980 абраны першы ў гісторыі I. прэзідэнт — А.Бані-Садр, адбыліся выбары ў меджліс. Значныя эканам. і чалавечыя страты краіне нанесла іранаіракская вайна 1980— 88. У чэрв. 1981 меджліс пазбавіў Бані-Садра ўлады, на
Да арт. Іран. Сгаражытнаіранскія воіны элохі Ахеменідаў. Фрагмелт рэльефу з Персехедзі. У I. значна ўзмацніўся ўплыў ЗША. У 1954 I. падпісаў пагадненне з Міжнар. нафтавым кансорцыумам аб перадачы яму ў эксплуатацыю паўд,іранскай нафты, y 1955 I. уступіў y Багдадскі пакг (гл. Арганізацыя цэнтральнага дагавора). У выніку антыўрадавых выступленняў y пач. 1960-х г. y I. ажыццёўлены шэраг сац.-эканам. рэформ (т. зв. «белая рэвалюцыя»), якія мелі на мэце паскарэнне развіцця краіны на зах. ўзор, створана Партыя Новага I., што падтрымлівала праграму рэформ. Палепшыліся адносіны з СССР: y 1963 і 1966 падпісаны сав.-іранскія пагадненні аб эканам. і тэхн., y жн. 1966 і кулы. супрацоўніцтве. У час ізраільска-араб. вайны 1967 I. падтрымаў араб. краіны. Нягледзячы на фармальны ўдзел y ваен. блоку СЕНТО і ваен. пагадненне 1959 з ЗША, I. імкнуўся праводзіць незалежную ўнутр. (закон 1973 аб поўнай нацыяналізацыі нафтавай прам-сці) і знешнюю (супрацоўніцтва з сацыяліет. краінамі) палітыку, У 1970-я г. ў грамадсгве ўзмацнілася незадавсленасць палітыкай шаха, яго метадамі кіравання і ажыццяўлення рэформ. У апазіцыю ўключыліся і кансерватыўнае мусульм, духавенства (лічыла рэформы ў грамадсгве занадга радыкальнымі), і прадстаўнікі левадэмакр. руху (выступалі супраць дэспатычнага праўпення). У
пасаду прэзідэнта выбраны мусульм. тэолаг С.А.Хаменеі, што засведчыла рэліг.-паліт. адзінства судовай, заканадаўчай і выканаўчай улады. Пасля смерці аяталы Хамейні (1989) Хаменеі выбраны рэліг.-паліт. кіраўніком краіны. У 1990 падпісаны мірны дагавор і ўстаноўлены дыпламат. адносіны з Іракам. Урад I. асудзіў уварванне Ірака ў Кувейт, але пратэставаў супраць ваен. інтэрвенцыі зах. дзяржаў і блакады Ірака. У час вайны ў Персідскім зал. 1990—91 1. захаваў нейтралітэт. Пасля капітуляцыі Ірака ён прыняў тысячы бежанцаў — курдаў і іракскіх шыітаў. Паступова I. выходзіць з паліт. ізаляцыі, наладжвае кантакты з краінамі Захаду і ЗША, a таксама араб. краінамі. На выбарах 1997 прэзідэнтам краіны выбраны М.Хатамі. I. — чл. ААН (з 1945). Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў сак. 1993. Палітычныя партыі і прафсаюзы. Паводле канстытуцыі і закону 1981 дзейнасць паліт. паргый і неісламскіх арг-цый забаронена. У краіне дзейнічаюць Нац. дэмакр. фронт, праварадыкальная Паніранская партыя, Дэмакр. партыя Іранскага Курдыстана; камуніст. Нар. партыя I. на нелегальным становішчы і дзейнічае пераважна ў эміграцыі. 3 1989 пачаўся ітрацэс легалізацыі паліг. партый. Прафсаюзы распушчаны ў 1963.
310
IPAH
I. — аграрна-індустр. краіна. 3 пераходам краіны на рыначны шлях развіцця адноўлены разбураныя вайною з Іракам (у 1980-я г.) раёны, буйныя інвестыцыі ўкладзены ў электраэнергетыку, нафтавую і газавую прам-сць, створана сучасная інфраструктура (дарогі, парты, сродкі сувязі). Аб’ём валавога ўнутр. прадукту (ВУП) y 1996 склаў 356,7 млрд. дол. ЗША. Доля прам-сці ў ВУП 36%, сельскай гаспадаркі 20%. Вядучая галіна п р а м ы с л о в a с ц і — здабыўная, якая дае асн. прыбытак ад экспарту (87% нафтавая) і забяспечвае нац. гаспадарку сыравінай. Здабыча нафгы ў 1995 склала 188 млн. т 14-е месца ў свеце). Перапрацоўка на буйных з-дах y Тэгеране, Ісфахане, Шыразе, Тэбрыэе, Абадане. Здабыча спадарожнага і прыроднага газу 25 млрд. м3 (1994). Здабываюць вугаль, храміты, свінцова-цынкавыя, медныя, марганцавыя і жал. руды. На базе нафты развіваецца нафтахім. прам-сць. Вытв-сць аміяку, азотнай к-ты, мачавіны ў Шыразе, Абадане, на в-ве Харк. Магутнасць электрастанцый каля 19 млн. кВт (1996), пераважаюць ЦЭС. Вытд-сць электраэнергіі 79 млрд. кВтгадз. Пры дапамозе Расіі ў раёне г. Бушыр будуецца АЭС, пры садзейнічанні фірм Японіі і ЗШ А — гідратэхн. комплекс на р. Карун. 3 галін цяжкай прам-сці вылучаюцда чорная і каляровая металургія. Вытв-сць сталі ў 1994 — 4,9 млн. т (Ісфахан, Ахваз), вогнетрывалых матэрыялаў (Эмінабад), медзі (Серчэшме), свінцу і цынку (Зенджан), свінцу (Бафк), алюмінію (Эрак). Машынабудаванне і металаапрацоўка прадстаўлены зборачнымі і ваен. з-дамі (Керэдж, Тэбрыз, Тэгеран). Развіваецца эл.-тэхн. прам-сць (вытв-сць радыёпрыёмнікаў, тэлевізараў, калькулятараў). Прадпрыемствы па вытв-сці цэменту (17,6 млн. т, 1995) y Шыразе, Мешхедзе, Тэгеране, Дарудзе. Развіта тэкст. (баваўняная, суконная, джутавая), абутковая і трыкат. прам-сць, пераважна ў Тэгеранскім, Ісфаханскім і Мазендэранскім астанах. Харч. прам-сць прадстаўлена цукр. (1 млн. т, 1994), алейнай, мукамольнай, рысаачышчальнай, кансервавай, чайнай, тытунёвай галінамі. Ёсць прадпрыемствы дрэваапр. прам-сці па вытв-сці паперы, кардону, мэблі. Развіта саматужная вытв-сць дываноў, метызаў. М енш развіта с е л ь с к а я гаспадарка. С.-г. ўгоддзі займаюць каля 10% тэр. краіны. Вядучая галіна — раслінаводства, развідцё якой стрымлівае недахоп арашальных зямель (пл. 4,2 млн. га). Аснова раслінаводства — збожжавыя культуры, пл. пасеваў 9,5 млн. га (1995). Збор (млн. т, 1995) пшаніцы — 11,2, ячменю — 3,1, рысу — 2,3. Значныя пасевы бабовых (фасоля, гарох, сачавіца). Вырошчваюць і тэхн. культуры (пл. каля 500 тыс. га): цукр. буракі, сою, бавоўнік, кенаф, тытунь, чай, кунжут, клешчавіну, опіумны мак. Збор (тыс. т., Гаспадарка.
1995): цукр. буракоў — 5900, соі — 934, бавоўны — 198, чаю — 56. Развіта агародніцтва. Спецыялізуецца I. на вырошчванні яблыкаў (4% сусв. вытв-сці, 1995), груш (1,6%), сліў (1,9%), вінаграду (3,6%), цытрусавых, персікаў, абрыкосаў, інжыру, фісташак, гранатаў, хурмы. Бахчаводства. Жывёлагадоўля экстэнсіўная, пашавая. Гадуюць (млн. галоў, 1996) авечак — 51,5, коз — 25,8, буйн. par. жывёлу — 8,5, коней — 0,3, свіней, аслоў, вярблюдаў, птушку. Развіта шаўкаводства і рыбалоўства (388,3 тыс. т, 1995). Вытв-сць зярністай і паюснай ікры. Т р а н с п а р т . Даўж. аўтадарог каля 140 тыс. km, y т.л. асфальтаваных 42,7 тыс. км (1996). Аўтамаб. транспартам перавозіцца каля 80% грузаў унутры краіны. Аўтапарк каля 1,6 млн. машын (1996). Даўж. чыгунак 6,4 тыс. км. Марскі транспарт перавозіць каля 50% імпарту краіны. Танаж марскога флоту каля 9 млн. т дэдвейт. Гал. парты ў Персідскім зал. — Харк і Бендэр-Махшэхр (вываз нафты), Абадан, Харэмшэхр, Бендэр-Хамейні, Бушыр (каля 90% энешнегандл. грузаў), y Каспійскім м. — Энзелі і Наўшэхр. Суднаходства па воз. Урмія і р. Карун. У краіне 3,9 тыс. км прадуктаправодаў, 5,9 тыс. км нафтаправодаў, 4,55 тыс. км газаправодаў. 26 аэрапортаў. Экспарт (1997, 22 млрд. дол. ЗША): нафта і нафтапрадукгы, прыродны газ, дываны, бавоўна, тканіны, сухафрукты, руды каляровых металаў, ікра. Імпарт (1997, 15 млрд. дол. 3LUA): машыны і абсталяванне, хім. прадукцыя, медыкаменты, харч. прадукты. Асн. гандл. партнёры: Германія, Японія, Італія, Аб’яднаныя Араб. Эміраты, Паўд. Карэя і інш. Гандл. абарот Рэспублікі Беларусь з I. y 1996 склаў 17,5 млн. дол. ЗША. Грашовая адзінка — рыял. Узброеныя сілы. Уключаюць рэгулярныя ўзбр. сілы (складаюцца з сухап. войск, ВПС i BMC), ваенізаваныя фарміраванні — корпус «стражнікаў ісламскай рэвалюцыі» (К.СІР) і жандармерыю. Агульная колькасць (1997) рэгулярных узбр. сіл 518 тыс., жандармерыі 50 тыс. чал. Камплектуюцца па прызыве. У сухап. войсках больш за 300 тыс. чал., на ўзбраенні 1470 танкаў, 1995 гармат, каля 6,5 тыс. мінамётаў, больш за 800 процітанк. і 2 тыс, зенітных сродкаў, больш за 300 верталётаў і 77 самалётаў армейскай авіяцыі, інш. зброя і тэхніка. У ВПС 30 тыс. чал. асабовага складу (у т л . 12 тыс. y ППА), 297 баявых самалётаў. У BMC 18 тыс. чал., 3 падводныя лодкі, 21 баявы карабель, 20 ракетных і 26 патрульных катэраў, 9 баявых верталётаў марской авіяцыі. У сухап. войсках KC1P больш за 350 тыс. чал., каля 1 тыс. танкаў, больш за 600 гармат палявой артылерыі, больш за 2 тыс. мінамётаў і інш. Ахова здароўя. Сярэдняя працягласць жыцця мужчын 66,5, жанчын 69,2 года. Смяротнасць 6 на 1 тыс. чал. Забеспячэнне бальнічнымі ложкамі — 1 на 650 чал., урачамі — 1 на 1600 чал. Узровень нараджальнасці 33 на 1 тыс. чал. Натуральны прырост 2,6%. Дзіцячая смярот-
насць 51 на 1 тыс. нованароджанш I (1997). Асвета, навуковыя ўстановы. Сучас-
ная сістэма адукацыі I. ўключае дашкольныя ўстановы для дзяцей 3—5 . гадоў, 12-гадовую агульнаадук. школу, I прафес.-тэхн. навуч. ўстановы, ВНУ. Аіульнаадук. школа мае 3 ступені (пач., ! няпоўная і поўная сярэднія). Пач. школа з 6— 10-гадовага ўзросту. Пасля 5 гадоў навучання вучні здаюць экзамен і могуць прадоўжыдь навучанне ў 3-гадо- , вай няпоўнай -сярэдняй (арыентацый- I най) шксше. Поўная сярэдняя шкоііа (макс. ўзрост для паступлення 24 гады) ; уключае 9— 12 кл., апошні — падрыхтоўчы ў ВНУ. Навучанне ў ёй вядзецЦа на 2 аддзяленнях (гуманіт. і прыродазнаўчанавуковым). Перс. мова і л-ра, замежная мова, рэлігія — агульныя прадмегы на абодвух аддзяленнях. Сістэма прафес.-тэхн. падрыхтоўкі ўключае l-2-raдовыя пач. прафес. школы (на базе агульнаадук. пач. школы), 2- і 4-гадовыя прафес.-тэхн. і спец. вучшішчы (на базе няпоўнай сярэдняй школы). У 1996/97 навуч. г. ў краіне 79 ун-таў і каледжаў (каля 300 тыс. студэнтаў). Буйнейшыя ВНУ: Тэгеранскі ун-т (з 1934), Тэхнал. і інж. ун-т (з 1928), Іранскі нац. ун-т (з 1959) y Тэгеране, Ісфахансй ун-т (з 1950), Тэхнал. ін-т (з 1939) y Абадане і інш. Буйнейшыя б-кі: Нац. (з 1935) y Тэгеране, Б -ка мячэці імама Разы ў Мешхедзе, б-кі ун-таў. Музеі: Галестанскі палац (з 1894), Археал. (з 1936) і Этнагр. (з 1938) музеі ў Тэгеране, музей «Парс» (з 1938) y Шыразе. Навук. даследаванні праводзяць спец. цэнтры (Доследны цэнтр іранскай культуры, Нац. цэнтр гісторыі мастацтва і археалогіі і інш.), a таксама цэнтры галіновых мін-ваў, Іранскай нац. нафтавай кампаніі, ун-ты і ін-ты. Вядучае месца сярод н.-д. устаноў I. займаюць цэнтры і ін-ты Тэгеранскага ун-та Каардынуе н.-д. работу Навукова-даследчы к-т (з 1967; уваходзіць y склад мін-ва навукі і вышэйшай адукацыі). Друк, радыё, тэлебачанне Прэса пераважна кантралюецца дзяржавай. Сярод буйных выданняў газ. «Абрар» (на перс. мове) і «Tehran Times» («Тэгеранскі час», з 1979, на англ. мове). Найб. тыраж маюць штодзённыя тэгеранскія вячэрнія газ. «Этэлаат» («Паведамленні», з 1925, на перс. мове) і «Кейхан» («Сусвет», з 1942, на перс. мове, з 1980 і на араб., з 1984 і на тур. мовах). Інфарм. агенцгва Ісламік Рыпаблік Ньюс Эйджэнсі (засн. ў 1936 y Тэгеране як ПАРС, з 1982 ІРНА). Радыё і тэлебачанне падпарадкаваны ўрадавай структуры Ісламік Рыпаблік оф Іран бродкастынг. Радыё па 1, 2 і 3-й (перадачы на Еўропу, Азію, Афрыку і частку ЗША) агульнанац. праграмах. Перадачы для замежжа трансліруюцца на англ., франц., тур., ням., ісп., араб., урду, пушту, арм., рус., курдскай мовах. 2 агульнанац. тэлепраграмы, 28 мясц. тэлевізійных станцый. Літаратура. Найб. стараж. помнікі пісьменнасці I. — клінапісныя надпісы (6 ст. да н.э.) на стараж.-перс. мове
(пехлеві). Стараж. л-ра I. прадстаўлена адзіным помнікам — свяш чэннай кн. *Авеста». Рэліг.-павучальныя, рэліг.гіст. творы і паэзія на пехлеві развіваліся ў 2—7 ст. н.э. ГІасля заваявання арабамі (7 ст.) літ. творы ў I. ствараліся пераважна на араб. мове. Л -ра ранняга сярэдневякоўя шматмоўная і шматжанравая. Арабамоўныя паэты 6— 9 ст. альХураймі, Башар ібн Бурд, Абу Нувас (іранцы па паходжанні) y паэт. формах рубаі, газелі, касыда, маснаві развівалі тэмы любові да радзімы, гуманіст. ідэі. На тэр. пражывання ўсх. іранцаў і таджыкаў зарадзілася л-ра на мове фарсі (перс.-тадж. л-ра), якая расквітнела ў 10 ст. (паэты АЛДж .Рудакі, А. Фірдаўсі). 3 2-й пал. 10 ст. мова фарсі стала мовай л-ры і на Захадзе [Ібн Сіна (Авіцэна), А.Ш.Балхі і інш.]. Я к рэакцыя на ўціск дзярж. улады пачала развівацца містычна-філас. л-ра (Г Умар Хаям і АМ.Насір Хасроў). Панегірычнай паззіі процістаяў рамантычны эпас Нізамі
Да арт. Іран. Г о р а д П е р с е п а л ь . 5 — 4 ст. д а н .э .
Іанджэві. У 13— 15 ст. развівалася філас.-містьічная, т. зв. суфійская паэзія (Дж.Румі), аформілася гуманіст. шіынь (сатырык У.Закані, паэты Саадзі і Хафіз), творчасць апошняга класіка паэтамістыка А.Джамі. 16 — сярэдзіна 18 ст. — перыяд заняпаду перс. л-ры , працэс адасаблення тадж. л-ры; цюркамоўныя народы пачалі ствараць л-ру на роднай мове. У гэты час найб. шырока бытавалі жанры, якія апірапіся на фалькл. традыцыі (дастан), з ’явіліся першыя запісы трагічных містэрый — тазіе з рэліг. сюжэтам. У 18 ст. створана діг. аб’яднанне «Вярганне» (паэты Шуле, І.Маштаг і інш.), члены якога імкнуліся адрадзіць стыль ранніх перс. класікаў (паэты Х.Каані, Вісаль, МА.Саруш Ісфахані). У 19 ст. сярод паэтаў найб. вядомыя аўтар сатыры «Сардар-намэ» М.А.Ягма Джандагі, М.Саба; з’явіўся жанр мемуараў і пада-
рожных нататкаў, нарадзіўся новы кірунак — асветніцтва (п ’есы Мальком-хана, маст. творы Зейн-оль-Абедзіна Мерагеі і інш ). У творчасці паэтэсы Жале загучаў голас пратэсту супраць прыгнёту жанчыны на Усходзе. Падзеі пач. 20 ст. (рэвалюцыя 1905— 11, нац.-вызв. рух 1918-—21) адлюстраваліся ў паэзіі А,Казвіні, М.Т.Бехара, прозе Ф.Іездзі, ііст. аповесцях С.Кермані, М.Б.Хасраві. Дамінуючы раней гіст. раман (Дж.Фазел, А.Халілі) y сярэдзіне 20 ст. саступіў месца традыц. раману (С.Хедаят, Дж. аль-Ахмат і інш.) і навеле (С.М.А. Джамалзадэ). У паэзіі вылучыліся 2 плыні: паэзія класічных форм (Парвін Этэсамі) і новая, т. зв. бунтарская паэзія, якая адвяргала формы і сутнасць класічнай паэзіі (Німа Юшыдж, што ўвёў новыя тэмы і формы, М.Х.Шахрыяр, Сае). Сярод сучасных празаікаў найб. вядомыя аль-Ахмат, М.Даўлатбадзі, А.М.Афгані, Дж.Мір Садэкі, драматур-
ІРАН
311
рэннем ісламу ÿ I. з ’явіліся мячэці з шматкалоннымі скляпеністымі галерэямі ваксш двара. У 11— 14 ст. будавалі вежавыя маўзалеі (Гамбедэ-Кабус, 1006), мінарэты (Бестам, 1120), медрэсе і інш. Цагляную муроўку пакрывалі палівай. Да 12 ст. склаўся тып іранскай мячэці: прамавугольны двор, абкружаны галерэямі з 4 айванамі па восях і купальнай залай за адным з айванаў (Саборная мячэць y Ісфахане). Пасля манг. заваявання (1220-я г.) і ў часы праўлення ільханаў Хулаіуідаў y архітэктурьі ўзнікла імкненне да вытанчаных, моцна выцягнутых прапорцый і дэкору, насычанага разнастайнымі формамі і шматколернымі ўзорамі (8-гранны маўзалей Альджэйту-Хадабендэ ў Сальтаніе, 1305— 13, азерб. дойлід Алі-Шах). У перыяд Сефевідаў (16— 17 ст.) пашырьшіся буд-ва на караванных шляхах (кара-
Д а ар т. Ір ан . С а б о р н а я м я ч э ц ь y Іс ф а х а н с .
гаў — Хедаят, С.Чубек, Г.Саэдзі. Развіваецца публіцыстыка. Архітэктура. Найб. стараж. помнікі на тэр. I. адносяцца да эпохі неалпу: рэшткі земляробчых паселішчаў з глінабітнымі і сырцовымі жытламі (5— 4-е тыс. да н.э.; Тэпе-Сіялк). Ад часоў Элама захаваліся зікураты, ад 10—6 ст. да н.э. — скальныя пахавальні з двухстаўповай фасаднай нішай. Пры Ахеменідах y гарадах Пасаргады, Персейаль, Сузы будавалі манум. палацы з шматстаўповымі заламі (ападанамі), вмсокія калоны якіх увенчваліся складанымі капітэлямі. Палады аздаблялі каменнымі рэльефамі. У 3— 7 ст. інтэнсіўна будавалі ўмацаваныя гарады з рэгулярнай планіроўкай (Нішапур). Скляпеністыя залы Сайваны) дапаўняліся купальнымі (Фіруэабад, Сервестан), квадратныя ў плане свяцілішчы агню накрывалі купаламі. 3 араб. заваяваннем (7 ст.) і пашы-
ван-сараі, масты) і горадабудаўніцтва (Казвін); ствараліся грандыёзныя гар. ансамблі (Ісфахан), развівалася садовапаркавая архітэктура. У архітэктуры 20 ст. новыя тыпы пабудоў з жалезабетонных канструкцый, шкла і металу суіснуюць са стараж. і сярэдневяковымі традыцыямі. У 1930-я г. будавалі на ўзор палацаў Персепаля, ахеменідскіх ападанаў (будынак Археал. музея ў Тэгеране, 1938). Іх уплыў відавочны і ў пабудовах 1950— 80-х г.: нац. с.-г. банк (1958, арх. М.Фараўгі, А.Садэгі, Зафар), будынак Сената (1959, арх. Фараўгі, Х.Гіяі), гар. сад Баге-Мелі са штучным возерам, дзіцячым гіаркам і павільёнамі (арх. Х.Сейхун) — усе ў Тэгеране. Выяўленчас мастацтва. Маст. культура I. развівалася ва ўзаемадзеянні з маст. культурамі народаў Б. Усходу, Цэнтр. і Сярэдняй Азіі. У 3— 2-м тыс. да н.э. на ПдЗ 1. развівалася мастацтва
312
I PAH
дзяржавы Элам. Серыя арыгінальных твораў тарэўтыкі (рэльефная апрацоўка вырабаў з металу), выяўленая на ўзгорку Хасанлу каля воз. Урмія, сведчыць пра існаванне тут буйной маст. школы ў 1300— 1000 да н.э. Кераміха гэтага перыяду адметная формамі (збаны са злівам y выглядзе трылісніка) і высокім узроўнем тэхналогіі (чорныя з глянцаваннем танкасценныя фігурныя і зааморфныя пасудзіны). У зах. I. выяўлена «лурыстанская бронза» 12— 7 ст. да н.э.: літыя рытуальныя сякеры, кінжалы, дэталі конскай вупражы, аздобленыя выявамі фантаст. істот. У 7— 1-й пал. 6 ст. да н.э. цэнтрам маст. культуры была дзяржава Мідыя. У мастацтве перыяду Ахеменідаў (6— 4 ст. да н.э.) найб. значнай была манум. скулыггура: каменныя (Персепаль) і шматкалерныя паліваныя (Сузы) ральефы з выявамі ўрачыстых працэсій і інш. Захаваліся
ваныя тканіны. 9— 13 ст. — росквіт мастацтва керамікі з размалёўкай люстрам, ажурна-праразным і гравіраваным (сграфіта) арнаментам і інш. (Нішапур, Рэй, Кашан, Саве). Пасля манг. заваявання (1220-я г.) y мініяцюру, аздабленне керамікі і тканіны праніклі далёкаўсх. выяўл. і дэкар. матывы (драконы, феніксы, лотасы). Іншаземны ўплыў быў перапрацаваны ва ўласна іранскі стыль y шыраэскай школе мініяцюры і ў размаляванай кераміцы Кашана 1-й пал. 14 ст. У развіцці мініяцюры 15 — пач. 16 ст. важную ролю адыгралі жывапіс герацкай школы мініяцюры і творчасць Х.Бехзада. Эпоха Сефевідаў (16— 17 ст.) вылучалася росквітам мастацтва рукапіснай кнігі і мініяцюры (школы: тэбрызская, мешхедская, казвінская, ісфаханская школа). У Тэбрызе, Кашане, Ісхафане выраблялі шоўк, аксаміт, парчу, атлас, тканіны з тканымі сюжэтнымі выявамі, ваўняныя і шаўковыя дываны, размаляваны фаянс і інш. У 18— 19 ст. нац. маст. традыцыі працягваліся ў
Д а арт. Ірая. М ін ія ц ю р а « П р ы е зд Ш ы р ы н да Ф ар х ад а» д а р у к а п іс у «Х ам се» Н іза м і. Ш ы р а з с к а я ш к о л а . 1491.
Да
арт.
Іран. К е р а м іч н ы зб а н з г. К аш ан.
сярэбраныя і залатыя пасудзіны з чаканкай і іравіроўкай, пячаткі, манеты, тканіны, аздобленыя сцэнамі барацьбы «цара-героя» з пачварай, ваен. трыумфаў, палявання, геральдычнымі і расліннымі матывамі. У канцы 4— 2 ст. да н.э. ў I. ствараліся помнікі ўсх. эліністычнага мастацтва. У мастацтве дзяржавы Сасанідаў (3— 7 ст.) асн. роля належала манум. скулыпуры (статуя Шапура I, высечаная ў гіганцкім сталактыце ў гроце каля Бішапура; каменныя рэльефы ў Накшы-Рустэме, Таге-Бастане); росквіту дасягнула мастацтва тарэўтыкі і глііггыкі. Араб. заваяванне (7 ст.) і пашырэнне ісламу ў 1. суправаджалася зменамі эстэт. уяўленняў, развіццём арнаменту, каліграфіі і дэкар. пачатку ў выяўл. мастацгве. Ад 8— 13 ст. захаваліся фрагмелты насценных размалёвак і стукавыя пано са сцэнамі палявання, прыдворнага жыцця (з палацаў Рэя, Саве, Нішапура). Пра існаванне мініяцюры сведчыць ілюстраваная «Кніга адлюстраванняў пастаянных сузор’яў» Абдарахмана ас-Суфі (1009— 10, мастак аль-Хусейн). У 11— 12 ст. пашыраны бронз. вырабы з меднай і сярэбранай інкрустацыяй, пасудзіны з каляровага шкла, шыкоўна арнамента-
Д а а р т Іран Т а л е р к а , а з д о б л е н а я л ю с т р а м , з г. К а ш а н . 1210.
Д а арт. Іран А д ам і Е в а. Іл ю с т р а ц ы я д а р у х а п іс у М а н а ф і а л ь -Х а я в а н . 1294— 99.
нар. мастацтве. Пад уплывамі еўрап. мастаіггва ў 2-й пал. 17 ст. ўзніклі алейны жывапіс і акварэль (А.Сані-ольМольк, Махмуд Малек-ош-Шаара). 3 пач. 20 ст. развіваецца сучаснае выяўл. мастацтва. У 1920 мастак Кемаль ольМольк засн. Шксшу жывапісу і скульптуры ў Тэгеране. ГІобач з рэаліст. кірункам (жывапісцы Х.А.Вазіры, М.Макадам, А.Амеры, скульпт. А.Садэгі) развіваліся традыц. (мініяцюрысты Бехзад, А.Імамі) і мадэрнісцкія плыні. З ’явілася цікавасць да нар. жывапісу, лубка. У 1959 y Тэгеране засн. Вышэйшая школа дэкар. мастацтваў, мастакі якой імкнуцца да засваення традыцый мініяцюры, каліграфіі, керамікі, дыванаробства, стварэння самабытных твораў мастацтва. У сучасным I. найб. папулярныя інкрустацыя дрэвам, перламутрам і косцю, чаканка па метале (Ісфахан, Шыраз). Музыка I. складвалася ў працэсе гіст. сінтэзу і ўзаемадзеяння найстараж. культур, якія існавалі на тэр. сучаснага I., і муз. традыцый Сярэдняй, Цэнтр., Паўд. Азіі і Закаўказзя. Традыц. музыка ўключае лакальныя муз. і муэ.-танц. формы. Сярод муз. інструментаў найб. пашыраны: струнна-шчыпковыя — бэрбэт, танбур, уд, тар (тыпу лютні), струнна-смычковы рэбаб, сантур (тыпу цымбалаў), духавыя най (флейта), зурна (тыпу габоя), медны духавы карнай, ударныя дэф (бубен), накхар (парны барабан) і інш. Сярод жанраў ісламскай (шыіцкай) традыцыі: азан (заклік да маліівы ), тазіе (містэрыя-драма), марсіе (жалобныя плачы), маснаві (суфійскія містычныя паэмы). Асновы іран. класічнай музыкі закладваліся ў часы Ахеменідаў (6— 4 ст. да н.э.), Сасанідаў (3—7 ст. н.э.), пазней Абасідаў. Яе
інстр. і вак.-паэт. жанры засн. на прынцыпе ладамеладычнага разгортвання і кампазіцыйнай будовы дастгаху. Вял. ўклад y музыку сярэдневякоўя зрабілі вучоны і спявак, аўтар сямі «каралеўскіх ладоў» Барбад, заснавальнік шэрагу паэт. і муз. норм класічнай іран. музыкі К.Фірдаўсі і інш. Класічная муз. тэорыя распрацавана ў трактатах Кіндзі (9 ст.), Фарабі (10 ст.). 'Градыцыі прафес. музыкі I. падтрымлівалі спадчынныя групы паэтаў і музыкантаў — ашугі і мутрэбы. У традыц. музыцы склаліся харакДэрныя тыпы ансамбляў — даст-эматрэб, сазандэ, навазандэ з 3— 5 выканаўцаў. 3 канца 19 ст. ў музыку I. пранікаюць еўрап. ўплывы (традыцыі ваен. аркестраў, некат. формы папулярнай музыкі). Муз. цэнтрам стаў Тэгеран. Адкрыты кансерваторыя еўрап. Tu ny (1918), т-р оперы і балета (1967), створаны аркестры нац. інструментаў, сімф. аркестр (1946), філарманічнае т-ва (1940), Цэнтр гіа захаванні і пашырэнні традыц. музыкі, Вышэйшае муз. вучылішча (1908), Нац. кансерваторыя (1949). Пасля абвяшчэння Ісламскай рэспублікі (1979) тут дазволены толькі афіц. песні і рэліг. формы муз. мастацтва. Тэатр. У даісламскі перыяд (да 7 ст.) тэатр. элементы прысугнічалі ў рытуалах зараастрыйскіх магаў, y нар. звычаях. Захаваліся звесткі пра стараж. т-р перс. скамарохаў «базігер»; ладзіліся прадстаўленні масак, бкшо развіта мастацтва пантамімы, т-раў ценяў і лялек (Пахлаван-Качаль — т-р пятрушак, хеймешаб-базі — т-р марыянетак). Самая стараж. тэатр. форма мусульманскага I. — нар. містэрыя тазіе («суцяшэнне», «аплакванне»), У 17— 18 ст. на матэрыяле першапачатковых спісаў з ’явіліся запісы містэрый y форме вершаў. Выконваліся яны нараспеў акцёрскім ансамблем з гараджан-мужчын з фіксаваным размеркаваннем роляў. Да 1930-х г. існавалі вандроўныя акцёры масхарэбаз, якія выконвалі імправізацыйныя быт. сцэнкі камічнага характару. Першы дзярж. т-р створаны ў 1890 пры Політэхн. вучылішчы Дар-оль-фанун для палацавай знаді. Ён пачаў сваю дзейнасць з пераробак п’ес еўрап. аўтараў. На пач. 20 ст. створана тэатр. акцшнернае т-ва «Фархані», y 1911 — 12 — Нац. т-р, y 1917 — т-р «Іранская камедыя», пры ім існавала акцёрская школа, што падрыхтавала першых іранскіх акгрыс. Цэнтрам тэатр. мастацтва 1.1930—40-х г. стаў Тэатр-студыя ў Тэгеране (засн. ў 1932 першым тэатр. мастаком С.Керманшахі). Значную ролю ў іранскім тэатр. мастацтве адыграў акцёр, рэж., драматург А.Нушын, які ў 1942 стварыў т-р «Фарханп» (з 1945 «Фірдаўсі», потым «Саадзі»), У 1-й пал. 20 ст. з’явіліся таксама т-ры «Камедые ахван» («Камедыя братоў»), «Ханар», «Гаўхар», «Тэатрэ кешвар» і інш. ў Тэгеране, правінцыяльныя сцэны ў Рэшце, Мешхедзе, Ісфахане і інш. 3 канца 1940-х г. т-р I. перажыў крызіс (адсутнасць фінансавання, тэатр. памяш кан-
ІРАН
Д а а р т Ір а н П а р ч о в а я т к а н ін а з в ы я в а й к у с т а ш ы п ш ы н ы і п т у ш к і. С я р э д з ін а 17 ст.
313
шан стварыў y Тэгеране першую кінастудыю «Мітрафільм» (пазней «Парсфільм»), Стужкі Кушана і інш. рэжысёраў былі пераважна камерцыйныя (касцюмныя драмы і меладрамы, на гіст. сюжэты). Рэгулярная кінавытворчасць пачалася ў 1950-я г. Вехай нац. кіно стаў фільм рэж. А.Ш ыразі «Партовы злодзей» (1954) пра побыт і адносіны людзей ніжэйшых сац. колаў. У 1960-я г. ў Тэгеране ўзніклі недзярж. кінастудыі: «Іран-фільм», «Афа Талаі», <<Караван-фільм» і інш., якія здымалі пераважна фільмы «лёгкіх» жанраў — меладрамы, камедыі, дэтэктывы, мюзіклы і фільмы на матэрыяле мінулага («Зуб дракона», «Любоўная пастка» Кушана, «Адзін крок да смерці» Ж.Вазіяна, «Сельская мелодыя» М.Махсені і інш.). Некаторыя фільмы адлюстроўвалі нар. жыццё («Ластаўкі вяртаюцца ў свае гнёзды», «Цэгла і люстэрка» І.Галеста-
Д а арт. Ір а н Д ы в а н з г. К а з в ін . 2 -я п ал . 16 ст.
няў, прафес. акцёраў). 3 1960-х г. назіраецца ўздым т-ра: з ’яўляюцца пастаянныя трупы («Тэатр сёння», Нац. трупа і інш.), працуюць т-ры ў Тэгеране («25-га шахрывара», «Касра», «Наср», «Джамеэе Барбад»), Мешхедзе (Нац. т-р), Ісфахане («Сепахан»), Хамадане («Буалі») і інш. Кіно. Першыя фільмы ў I. зняты ў 1930— 40-я г. (нямы фільм «Абі Рабі» Эханіяна, 1930, гукавы — «Дачка Лора» А.Х.Сепенты, 1934). У 1945 рэж. І.Ку-
на, «Але цяжкасці застаюцца» Х.Дар’юша і інш ). Важную ролю ў гісторыі іранскага кіно адыграла творчасць рэж. Д.Мехрджуі («Карова», 1970, «Дзівак», 1971, «Паштальён», 1973), Ш.Салеса, М.Набілі, М .Кім’яі, Б.Фарманара. 3 абвяшчэннем Ісламскай Рэспублікі ў фільматворчасці 1980-х г. адбыліся значныя змены. На гэты перыяд прыпадае росквіт кінаталентаў, што дэбютавалі ў 1970-я г.: рэж. Б.Бейзаі («Балада пра Тару», «Смерць Яэдгерда», «Чу-
314
I PAHA
жы Башу», «Магчыма, y другі раз» i інш., сучасныя сюжэты якіх афарбаваны містыкай); А.Кіярастамі («Першакласнікі*, «Дзе дом сябра?», «Дамашняе заданне», пра паэтычны свет маленства); Н.Таўгаі (тэлефільм «Светласць y прысутнасці іншых», «Капітан Харшыд»). У 1980-х г. творчую дзейнасць пачалі рэж. М.Махмалбаф, Э.Хатамікія, М.Сабазадэ, Х.Кавуш, Н.Нікнежад, М.Давідэлі, В.Карым-Масіхі, К.Айры, І.Фарузеш і інш. Для кіно гэтага перыяду хараклэрны тэматычная і стылявая разнастайнасць, увасабленне паліт. і сац. з’яў. У стужках 1990-х г. знайшлі адлюстраванне падзеі ірана-іракскай вайны («Ад Кархе да Рэйна» Хатамікіі), быт. тэмы, т. зв. сямейныя «разборкі» ў рэтра-стылі («Апошні акт» В.КарымМасіхі), свету кіно («Аднойчы ў кіно», «Салам, сінема» Махмалбафа), «анталогія прытворства» («Акцёр» Махмалбафа), дабрыня, квсшасць дзіцячага свету («А жыццё працягваецца», «У засені аліў», «Смак чарэшні» Кіярастамі). Развіта дакумент. кіно (рэж. Махмалбаф). У 1990-я г. стваралася да 50 фільмаў за год. Літ:. Нсторня Мрана. М., 1977; А р а б а д ж я н З.А Нран: власть, реформы, революцнн (XIX—ХХвв.). М., 1991; M o r g a n D. Medieval Persia 1040—1797. London; NewYork, 1988; Б р а г н н с к н й Н.С. Нз нсторгш персндской в таджмкской лнтературы. М., 1972; К о м я с с а р о в Д.С. Путн развнтая новой н новейшей персндской лнтературы: Очеркн. М., 1982; Д а н д а м а е в М.А., Л у к о н п н В.Г. Культура н экономнка Древнего Нрана. М., 1980; В н н о г р а д о в В.С. Класснчесхле традацгш нранской муэыкп М., 1982. П.І.Рогач (прырода, насельніцгва, гаспадарха), У.С.Кошалеў (гісторыя), Р.Ч.Лянькевіч (узброеныя сілы), В.М Навумчык (асвета, навук. ўстановы), Т.М.Еутырчык (літаратура), А.М.Гарахавік (музыка), А.М.Міхеева (тэатр), А.П.Бабкова (кіно). IPÀHA-ІРАКСКАЯ ВАЙНА 1980— 88 Выклікана ідэалаг. і паліт.-эканам. процістаяннем гэтых дзяржаў, y т.л. іх барацьбой за кантроль над нафтавымі рэсурсамі ў Перс. заліве; Іран імкнуўся таксама скінуць кіруючы ў Іраку рэжым С.Хусейна. Пачалася з уступлення ў вер. 1980 іракскіх войск y іранскую прав. Хузестан з намерам Ірака змяніць на сваю карысць межы, устаноўленыя ў 19.75 паводле дагавора з Іранам. Пасля адкрыцця Іракам «другога фронту» ў Курдыстане іранскія войскі да мая 1982 адваявалі амаль усе акупіраваныя Іракам тэрыторыі і да 1988 рабілі шматлікія, але малавыніковыя наступленні на пазіцыі іракскіх войск. 3 1982 вайна суправаджалася ўзаемнымі бамбардзіроўкамі гарадоў, з 1984 вялася «танкерная вайна» (узаемныя напады на судны-танкеры). Узнікла пагроза інтэрнацыяналізацыі вайны (Ірак падтрымалі Кувейт і Саудаўская Аравія; каб засцерагчы ад небяспекі трансп. шляхі экспарту нафты, свае ваен. караблі ў Перс. заліў накіравалі ЗША, Вялікабрытанія і Францыя; з 1987 баявыя ка-
раблі ЗША, якія канваіравалі кувейцкія танкеры, уступалі ў сутыкненні з іранскімі BMC). Доўгі час ААН не ўдавалася спыніць вайну дыпламат. сродкамі. Нарэшце пры пасрэднідгве ген. сакратара ААН Х.Перэса дэ Куэльяра Ірак і Іран пагадзіліся на перагаворы аб перамір’і (1988). 16.8.1990 заключаны мірны дагавор. Агульныя страты ў вайне паводле розных падлікаў склалі ад 500 тыс. да 1 шін. чал., эканам. страты абедзвюх краін — каля 400 млрд. долараў. Літ:. Н н я з м а т о в Ш.А Мрано-нракскнй конфлякт: Нст. очерк. М., 1989. ІРАНІСТЫКА, комплскс дысцыплін, звязаных з вывучэннем гісторыі, мовы, філас. і культ. спадчыны народаў Ірана і іранамоўных народаў, a ў найноўшы час — таксама — эканам., сац. і паліт. праблем Ірана і іранамоўных краін. Узнікненне I. ў Зах. Еўропе стымулявалася развіццём гандл. і дыпламат. зносін з Іранам. У 13— 14 ст. з ’явіліся першыя апісанні падарожжаў y іранамоўныя краілы Дж. дэ Плана Карпіні, Марка Пола і інш., пазней — італьян. падарожніка П. дэла Вале, франц. Ж Гавернье, ням. A.Алеарыя і інш. У 17 — пач. 18 ст. паявіліся першыя пераклады твораў іранскіх класікаў і гіст. крыніц, слоўнікі, гіст. даследаванні. Як навука I. склалася ў сярэдзіне 19 ст. У Расіі першыя звесткі пра Іран — з часу падарожжа Афанасія Нікіціна (15 ст.), навук. працы na I. — з канца 18 ст. Колькасць іх павялічылася ў 19 ст. ў сувязі з актывізацыяй палітыкі Расіі ў Іране. Найб. значныя прады na I. стварыў. В.У.Бартальд, які распрацоўваў сац.-эканам. пытанні. У б. СССР I. інтэнсіўна развівалася ў 1950— 80-я г. Даследаваліся праблемы нац. гісторыі і культуры іранамоўных народаў, іх нац.-вызв. барацьба, паліт. і сац. пытанні (З.А.Арабаджан, Б.Г.Гафураў, А.І.Калеснікаў, В.С.Кузняцоў, Н.В.Пігулеўская, В.В Струвэ і інш ); выдадзены шэраг манаграфій, калект. прац і зборнікаў. У самаст. галіны вылучыліся іранская філалогія (М.С.Андрэеў, І.І.Зарубін, Б.У.Мілер, І.М А ранскі, А.А.Фрэйман і інш.), літаратуразнаўства і тэксталогія (С .Айні, Я.Э.Бертэльс, А.М.Болдыраў і інш.). Пытанні I. ў сучаснай Расіі распрацоўваюцца ў ін-тах этнаграфіі, філасофіі, сусв. эканомікі і міжнар. знсх:ш, сусв. л-ры і мовазнаўства АН Расіі, Ін-це ўсходазнаўсгва ў Маскве, y Ін-це краін Азіі і Афрыкі пры Маскоўскім ун-це. Праблемы I. даследуюцца ў навук. установах краін Сярэдняй Азіі і Закаўказзя, вядучых краін Еўропы, Азіі і Амерыкі. ІРАНСКАЕ HATÔP’E, адно з найбольшых Пярэднеазіяцкіх нагор’яў, y Іране (2/з тэр.), Афганістане, Пакістане, часткова ў Іраку і на Пд Туркменіі. Пл. каля 2,7 млн. км2. Размешчана паміж Месапатамскай нізінай на 3 далінай р. Інд на У. Працягласць з П н на Пд 1500 км, з 3 на У 2500 км. Сфарміравалася y межах альпійска-гімалайскай геасінклінальнай вобласці ў выніку альпійскага і болыіі ранняга арагенеэу. Вонкавы край створаны горнымі дугамі. На Пн яны
складаюцца з гор Эльбурс (г. Дэмавенд— 5604 м), Туркмена-Харасанскіх, Парапаміз і Гіндукуш, на IIд — Загрос (г. Зердкух — 4548 м) і Мекран, на У— Сулейманавы горы. Унутраная ч. нагор’я, y аснове якой ляжаць палеазойскія сярэдзінныя масівы, занята раўнінамі і катлавінамі, што перамяжаюцда з сярэдневышыннымі гарамі (Сярэднеіранскія, Усх.-Іранскія, Сярэднеафганскія горы выш. да 1500— 2500 м). Сярод пустынных унутр. раўнін вылучаюцца Дэштэ-Кевір, Дэштэ-Лут, Дашты-Марго з глініста-друзавымі грунтамі і пясчаная Рэгістан. Радовішчы нафты, руд каляровьіх металаў, каменнага вугалю, серы. Клімат субграпічны каптынентальны, сухі. Сярэдняя т-ра сгудэ. ад -3 °С на Пн да 13 °С на Пд. У ліп. т-ры 25— 32 °С. Ападкі ва ўнугр. раёнах да 100 мм, на паўн. схілах Эльбурса да 2000 мм, на вонкавых схілах Сулейманавых гор 700— 800 мм за год. У гарах Загрос міжземнаморскі клімат з зімовымі ападкамі да 700 мм за год. Рэкі Гільменд, Сефідруд, Карун, Герыруд — малаводныя, выкарыстоўваюцца для арашэння. Ва ўнутр. ч. нагор’я азёры Дэр’ячэйсНемек, Хамун. Пераважае пустынная і паўпустынная расліннасць. І.н. — ачаг фарміравання спецыфічнай флоры нагорных ксерафітаў «іранскай фрыганы» — калючага падушкападобнага хмызняку (астрагал, аканталімон і інш ). На наветраных вільгсггных схшах лясная расліннасць (у гарах Эльбурса — платан, жалезнае дрэва, дуб каштаналісты, самшыт і інш.). На ўсх. схілах гор Сулейманавы і Кіртхар участкі саванн, рэдкалессі і лістападныя лясы. У аазісах Пд растуць фінікавыя пальмы. Багаты жывёльны свет: леапард, буры мядзведзь, казуля, горны казёл, баран, ліс-корсак, гіена; паўзуны (гюрза, кобра, пясчаная гадзюка); грызуны; насякомыя; павукападобныя (тарантулы, каракурты, скарпіёны). М. ВЛаўрыновіч. ІРАНСКАЯ РЭВАЛ10ЦЫЯ 1905— 11, антыабсалкзтысцкая і антыкалан. рэвалюцыя ў Іране. Выклікана самавольствам правіцеля-шаха і пагрозай пераўтварэння краіны ў паўкалонію Вялікабрытаніі і Рас. імперыі. На 1-м этапе рэвалюцыі (снеж. 1905— 06) y выніку антышахскіх нар. дэманстрацый пад кіраўнііхгвам духавенства ў гарадах Тэгеран, Шыраз, Мешхед і хваляванняў y інш., шах Мазафор од-Дзін 5.8.1906 выдаў указ пра ўвядзенне ў краіне канстытуцыйнага ладу. Першы іранскі меджліс (парламент) выпрацаваў канстытуцыйны Асн. закон (зацверджаны ў снеж. 1906), якім абмежавана ўлада шаха. На 2-м этапе (1907— 08) меджліс прыняў дапаўненні да Асн. закона аб увядзенні дэмакр. свабод, стварэнні свецкіх судоў і інш. Рэв. масы (у т.л. байцьі-федаг) стварылі свае мясц. органы ўлады (гл. Энджамены). Баючыся размаху рэв. руху, Вялікабрытанія і Расія дамовіліся пра размежаванне сфер уплыву ў Іране (гл. ў арт. Англа-расійскія пагадненні 1873, 1885, 1907). Новы шах Махамед-
Алі 23.6.1908 разагнаў меджліс і энджамены ў Тэгеране. Цэнтр рэв. руху перамясціўся ў г. Тэбрыз. На апошнім этапе рэвалюцыі (1909— 11) скінугы Махамед-Алі, шахам абвешчаны яго сын Ахмед; адноўлены канстытуцыя, меджліс і інш. Аднак y выніку сумесных намаганняў рас. (на П н) і англ. (на Пд) войск, іранскай палідыі рэвалюцыя задушана. У лют. 1912 іранскі ўрад абвясціў аб прызнанні англа-рас. пагаднення 1907. Нягледзячы на паражэнне, І.р. нанесла ўдар па феад.-абсалютысцкіх парадках y Іране і зрабіла значны ўплыў на суседнія краіны. Літ: А р а б а д ж я н З.А Нран: власть. реформы, революцмн (XIX—XX вв ). М., 1991. ІРАНСКАЯ РЭВАЛЮ ЦЫ Я 1978— 79, антыманархічная, ісламская, кансерватыўная рэвалюцыя ў Іране. Пачалася як рэакцыя іранскага грамадства на эканам. (інфляцыя і ілш .) і паліт. (драследаванне апазіцыйных, y т.л. рэліг., дзеячаў, самавольства тайнай паліцыі) сітуацыю, на захады правіделя-шаха (апошняга з дынастыі Лехлеві), які імкнуўся паскорыць развіццё Ірана на ўзор індустр. дзяржаў Зах. Еўропы. На 1-м этапе рэвалюцыі (9 1— 8.9.1978) адбываліся дэмансграцыі над лозунгамі абмежавання шахскай улады і ўвядзення паліт. свабод y краіне. 8.9.1978 y сутыкненнях з войскамі ў Тэгеране забіта больш за 1 тыс. дэманстрантаў. На 2-м этапе (8.9.1978— 16.1.1979) актывізаваўся забастовачны рух, антышахскія заклікі духоўнага ісламскага лідэра аяталы Р.Хамейні падтрымала ліберальная інтэлігенцыя, якая аб’ядналася ў Нац. фронт. У канцы 1978 — пач. 1979 сфарміраваны пераходны ўрад на чале з адным з лідэраў фронту ІІІ.Бахціярам; 16.1.1979 шах выехаў за мяжу. 3-і этап рэвалюцыі завяршыўся пераможным узбр. паўстаннем 9— 12.2.1979 y Тэгеране і інш. гарадах. 1.4.1979 пасля рэферэндуму абвешчана Ісламская Рэспубліка Іран, y снеж. 1979 прынята яе канстытуцыя. Літ:. Р е з н я к о в АБ. Нран: паденне шахского режнма. М., 1983; Нранская революцяя 1978—1979: Прнчмны н урокн. М., 1989.
1PÂHCKI АЗЕРБАЙ ДЖ АН, гістарычная вобласць на П нЗ Ірана. Пасля заюіючэння Туркматайскага дагавора 1828 так сталі называць паўд. ч. Азербайджана, якая засталася ў межах Іраі на. Гал. горад — Тэбрыз. Адзін з цэнтраў нац.-вызв. руху 20 ст. ў Іране. ІРАНСКІЯ М 0В Ы , ірупа моў, яісія адносяцца да індаіранскай галіны індаеўрап. сям'і моў (гл. Індаеўрапейскія M o rn). Пашыраны ў Іране, Афганістане, Сярэдняй Азіі, часткова на Каўказе, y Турцыі, Пакісгане. Усталяваны падзел на ўсх. і зах. групы не зусім адпавядае іх сучаснаму геагр. пашырэнню. Усх. група ўключае асецінскую, афг., ягнобскую, памірскія, зах. — перс., тадж., курдскую, белуджскую і прыкаспійскія мовы.
С т ар а ж І.м . — с т а р а ж .- п е р с . (к л ін а п іс н ы я н а д п іс ы 6 — 4 ст. д а Н.Э.); м о в а *Авесты» (1 -е т ы с . д а н .э .) , с к іф с к а я ( с а к с к а я , э б е р а г л іс я п а а с о б н ы я с л о в ы і ў л а с н ы я ім ё н ы ). М ё р т в ы я І.м . с я р э д н я г а п е р ы я д у ( 1 - е ты с. д а н .э .) — сярэднеперс , п ар ф ян ск ая, сагд ы й ская, хар э з м ій с к а я і ін ш . Н о в ы м і л іт. І.м . з ’я ў л я ю ц ц а п е р с ., т а д ж ., к у р д с к а я , а ф г ., а с е ц ін с к а я , б е л у д ж с к а я (у П а к іс т а н е ). С т а р а ж . І.м . х а р а к т э р н ы р а зв іты с ш т а к с . л а д , ф л е к т ы ў н ы т ы п м а р ф а л о г іі з р а зг о р н у т а й с іс т э м а й ім я і д з е я с л о ва; г э т ы я р ы с ы ў с у ч а с н ы х І.м . с п р а с ц іл іс я : с т р а ч а н а к а т э г о р ы я р о д у , с х а р а ц іл а с я к о л ь к а с ц ь с к л о н а ў , п а ш ы р ы л іс я а н а л іт . р ы с ы . А с аб л ів ас ц ь с ін т а к с іс у — н а я ў н а с ц ь із а ф е т най канструкц ы і са спец. м арф ал. аб азн ач эн н е м т а г о с л о в а , д а я к о г а а д н о с ід ц а атр ы б у т. В ы ву ч ае І.м . іраністыка. Л і т О р а н с к н й Н .М , Н р а н с к н е я з ы к н . М ., 1963; О с н о в ы н р а н с к о г о я з ы х о з н а н н я . [Кн. 1— 4.] М ., 1979— 87. А.Я.Супрун.
IPÂCEK (Jirâsek) Алоіс (23.8.1851, г. Гронаў, Чэхія — 12.3.1930), чэш скі пісьменнік. Скончыў Карлаў ун-т y Празе (1876). У гіст. раманах «Скалакі» (1875), «Псаглаўцы» (1884), эпапеях «Паміж плынямі» (т. 1— 3, 1887— 90), «Ф.Л.Век» (т. 1— 5, 1888— 1906), «Супраць усіх» (1893), «У нас» (1896— 1903), «Брацтва» (т. 1— 3, 1898— 1908), «Цемра» (1915), «Гусінкз кароль» (1916— 20) стварыў летапіс найважнейшых падзей y гісторыі чэш. народа, сярод якіх гусіцкія войны, нар. паўстанні і інш. Яго творам уласцівы падзейна-часавая маштабнасць, глыбокі псіхалагізм y раскрыцці масавай свядомасці, даставернасць апісання побыту і нораваў розных эпох і народаў, вастрыня канфліктаў. Аўтар зб. «Горныя апавяданні» (1878), гіст. драм. («Ян Жыжка», 1903, «Ян Гус», 1911, «Ян Рогач», 1914), аповесцей, апавяданняў. Тв:. Рус. п ер . — С о б р . со ч . T . 1— 8. М ., 1955—58. Е.АЛявонава. ІРАЦЫ ЯНАЛІЗМ (ад лац. irrationalis неразумны), 1) філасофская плынь, якая абмяжоўвае або адмаўляе магчымасці розуму, мыслення ў працэсе пазнання, асновай пазнання прызнае інтуіцыю, пачуццё, інстынкг. I. не тоесны агнастыцызму, прадстаўнікі якога ў метадалагічным шіане зш о д зяц ь з прынцыповай немагчымасці пазнання свету. У вузкім сэнсе да I. адносядь філас. плыні 18— 19 ст., якія выступалі антыподамі філасофіі эпохі Асветнідтва і Новага часу («філасофія пачуцця і веры» Ф.Г.Якобі, «філасофія адкрыцця» Ф.Ш элінга, валюнтарысцкія канцэпдыі АШ апенгаўэра і Ф.Ніцшэ, тэалагічныя вучэнні С .К ’еркегора, «філасофія бессвядомага» Э.Гартмана і інш.), a таксама канда 19— 20 ст. («філасофія жыцця* В.Дзільтэя, «інтуітывізм» А.Бергсона, «філасофія ісдавандя» М.Хайдэгера, неатамісцкія канцэдцыі Ж .М арытэна і Э.Жыльсона і ідш.). 2) У этыцы I. — метадалагічды лрынцыл тлумачэдня прыроды маральнасці, які аб’ядноўвае шэраг шксш (экзістэнцыялізм, неадратэсталтызм, «гуманістычная» этыка, этыка самарэалізацыі і ідш.). Лічыцца, што «садраўдлая» мараль, як і быдцё чалавека ўвогуле, не паддаюцца ніякім вызначэдням і абагульденням, злаходзяцца да-за закодамі лрыроды і гра-
ір б іт ___________________
315
мадства; y ёй чалавек сцвярджае сябе як абсалютла свабоддая істота. Літ:. Нсторнческле тнпы фнлософнн. М., 1991; Б н б л е р В.С. Нравственность. Культура. Современность. М., 1990. Т.І.Адула. ІРАЦЫЯНАЛЬНАЕ, гл. ў арг. Рацыянальнае і ірацыянальнае. ІРАЦЫЯНАЛЬНАЕ ЎРАЎНЕННЕ, ураўненне, якое змяшчае девядомае пад знакам радыкала (корня), напр., л/х-1 = 3. ІРАЦЫ ЯНАЛЬНЫ ВЫРАЗ. алгебраічны выраз, які мае радыкалы (карані), ладр., Vx+y, 'Va+S ІРАЦЫ ЯНАЛЬНЫ ЛІК, лік, які не з’яўляецца рацыянальным лікам. Салраўддыя І.л. могуць быць лрадстаўледы бяскондымі лелерыядычнымі дзесятковымі дробамі, надр., 3(2=1,41..., 71= =3,14... . І.л. падзяляюцца на дерацыянальныя алгебраічныя лікі і трансцэндэнтныя лікі. Існаванне І.л. (напр., дзслі дыяіаналі квадрата на яго старану) было адкрьгга яшчэ ў школе Піфагора і стала сапраўднай рэвалюцыяй y матэматыцы. Тэрмін увёў М.Штыфель (1544). Ірацыянальнасць ліку л устапавіў І.Ламберт (1766). Дакладная тэорыя І.л. пабудавана ў 2-й пал. 19 ст. Аднак пыганні пра ірацыянальнасць нехаторых лікаў застаюіша не ® t вырашанымі (напр., е+п, y = ^ л ). *і В.І.Бернік ІРБ ІС , с н е ж н ы барс (Uncia uncia), драпежнае млекакормячае сям. кадіных. Пашыраны ў высакагор’ях Сярэддяй і Цэлтр. Азіі. Летам жыве каля лініі снягоў на выш. да 5500 м, зімой y доясе хвойных лясоў, ніжэй за 1800 м. Даўж. цела да 130 см, хваста да 105 см, Ma ca да 40 кг. Колер дымчата-шэры, амаль Be au, з кольцападобнымі цёмнымі плямамі. У вывадку да 5, звычайна 2—3 хацяняці Асн корм — капытныя жывёлы. Занесены ў Чырв. кнігу МСАП. Э.Р.Самусенка.
Ірбіс.
ІРБІТ , горад y Расіі, раёдлы цэнтр y Свярдлоўскай вобл., лры ўдадзенні р. Ірбіт y р. Ніца. Засн. ў 1631. 51,3 тыс. ж. (1991). Чыг. стадцыя. Праддрыемствы машыдабуд., хім.-фармацэўтычнай, шкляной драм-сці. Драм. т-р. Краязнаўчы музей.
ір в ін г
лагізмам, вастрыні сюжэтаў э філасафічнасцю. Апублікаваў эсэ «У абарону сентыментальнасці» (1979).
ІРВ ІН Г (Irving) Вашынггон (3.4.1783, Нью-Й орк — 28.2.1859), амерыканскі пісьменнік. У 1815— 32 жыў y Еўропе, быў выдаўцом, дыпламатам, амер. паслом y Мадрыдзе. I. — першы амер. пісьменнік, які заваяваў еўрап. прызнанне. Гіст. хроніка «Гісторыя НьюЙорка» (1809) — пародыя, вострая сатыра на амерыканцаў і тагачаснае жыццё Нью-Йорка. «Кніга эскізаў» (1819— 20) і «Брэйсбрыдж-хол» (1822) сталі першымі творамі амер. рамантызму, для якіх характэрна іранічная трактоўка традыц. рамант. сюжэтаў, цікавасць не так да гіст. падзей, як да іх уплыву на нар. жыццё. Стварыў новы жанр тыповага амер. «кароткага апавядання» (зб-кі «Апавяданні падарожніка», 1824; «Альгамбра», 1832). Аўтар біягр. кніг пра Калумба (1828), англ. пісьменніка О.Голдсміта (1840), Дж.Вашынгтона (1855— 59).
Тв:. Р у с. п е р . — М н р о т Г а р п а . М ., 1992. Е .А .Л яво на ва .
316
Тв:. Р ус. пер. — Ж н зн ь М аго м е та . М н .,1 9 9 5 . Л і т П л а т о н о в А .П . В е л н ч н е п р о с т ы х с ер д ец . М ., 1976. Т .Я .К ам ароўская .
ІРВІН Г (Irving) Генры [сапр. Б р о д р ы б (Brodribb) Джон Генры; 6.2.1838, Кейнтан, графства Сомерсет, Вялікабрытанія — 13.10.1905], англійскі акцёр, рэжысёр, тэатр. дзеяч. Акцёрскую дзейнасць пачаў y 1856 y т-рах Эдынбурга, Манчэстэра, Ліверпуля, Глазга і інш. 3 1866 y Лондане. Акдёр з выразнай мімікай, сцэнічным тэмпераментам. У 1867 звярнуўся да ўвасаблення вобразаў У.Ш экспіра: Петручыо («Утаймаванне свавольніцы»), Макбет, Атэла, Рычард III (аднайм. п ’есы) і інш.; роля Гамлета (аднайм. п’еса) вылучыла I. ў шэраг лепшых акцёраў Вялікабрытаніі. У 1878— 98 сумесна з Э. Тэры кіраваў т-рам «Ліцэум». Адрадзіў на англ. сцэне драматургію Шэкспіра. Пастаноўкі вьілучаліся яркай відові шчнасцю, гіст. дакладнаоцю, трактаваліся ў духу сентыменталізму. Пад яго рэд. выдадзены сцэнічныя тэксты Ш экспіра. Л іт :. Т е р р н Э. М с т о р н я м о е й ж н з н н : П е р . с ан г л . Л .; М ., 1963.
ІРВ ІН Г (Irving) Джон Уінслаў (н. 2.3.1942, г. Эксетэр, ЗШ А), амерыканскі пісьменнік-сатырык. Вучыўся ва ун-тах ЗША, Венскім ун-це. Дэбютаваў раманам «Выпускаем мядзведзяў на волю» (1969). Аўтар раманаў «Чалавек, якому прызначылі водалячэнне» (1972), «Шлюб вагой y 158 фунтаў» (1974), «Свет вачыма Гарпа» (1978, аднайм. фільм 1986, выканаўца гал. ролі), «Атэль «Нью-Гэмпшыр» (1981), «Правілы вінаробаў» (1985), «Малітва пра Оўэна Міні» (1989), дзе ставяцца праблемы вял. гарадоў, крызісу маральных каштоўнасцей, дэгуманізацыі чалавека і грамадства і інш. Проза адметная ўзаемапранікненнем рэалізму і мадэрнізму, уплывам экзістэнцыялізму, спалучэннем камічнага з трагічным, звыклага з абсурдным, «чорнага гумару» з псіха-
IPBÔTA, в а н і т а в а н н е , мімавольнае выкідванне змесціва са стрававальнага тракту, пераважна са страўніка, праз рот. У фізіял. адносінах — ахоўная рэакцыя, якая ўзнікае пры раздражненні рэцэптараў кораня языка, глоткі, слізістай абалонкі страўніка, кішэчніка, брушыны, вестыбулярнага апарату. Можа быць абумоўлена нюхальнымі і смакавымі раздражненнямі, якія выклікаюць гадлівасць. Паталаг. формы I. звязаны з захворваннямі органаў стрававання, галаўнога мозга ці яго абалонак, як праяўленне істэрыі. Неўтаймаваная I. назіраецца пры цяжкіх інфекцыях, атручэннях, таксікозе цяжарнасці. ІРГА (Amelanchier), род кветкавых раслін сям. ружавых. Каля 25 відаў. Пашыраны ў Паўн. паўшар’і. У Цэнтр. бат. садзе Нац. АН Беларусі інтрадукаваны 3 віды: I. каласістая (A. spicata), I. канадская (A. canadensis), I. альховалістая (A. alnifolia). У дэндрарыях і парках Беларусі трапляюцца яш чэ 5 відаў I. (круглалістая, пышнаквітучая, гладкая, малаплодная, крывава-чырвоная). А д н д ц о м н ы я , л іс т а п а д н ы я д р э в ы і ку сты вы ш . д а 8 м. Л ісц е п р о ст а е, с у ц э л ь н ае , ц ё м н а -
Ір г а к р у гл а л іс га я .
зя л ё н а е , в о с е н н ю а р а н ж а в а -ч ы р в о н а е . К в е т к і белы я або кр эм авы я ў ш чы гкап адоб ны х гр о н к а х . Ц в іг у ц ь y м а і, п л а д а н о с я ц ь y л іп . — ж н іў н і. П л о д — с а к а в іт ы , я г а д а п а д о б н ы , с ін я в а т а -ч о р н ы я б л ы к д ы я м е т р а м д а 1 с м , я д о м ы , м ае ц у к а р , в іт а м ін С , к а р а ц ін і ін ш . П л а д о в ы я , м е д а н о с н ы я , л е к . (п л а д ы , к а р а , л іс ц е ), д э к а р . р а сл ін ы .
ІРГ Е Р Юлій Маркавіч (4.6.1897, М інск — 26.5.1941), бел. вучоны ў галіне хірургіі. Д-р мед. н. (1928), праф. (1934). Засл. дз. нав. БССР (1939). Скончыў Маскоўскі уп-т (1922). 3 1934 y Мінскім мед. ін-це, з 1932 адначасова кіраўнік Бел. НДІ пералівання крыві. Навук. працы па пытаннях агульнай, клінічнай і аперацыйнай хірургіі, уралогіі, анатоміі і пераліванні крыві. Т в П асл яап ер ац ы й н ая і п аслярод авая зат р ь ш к а м а ч ы . М н ., 1932.
ІРД (Ird) Каарэл (27.8.1909, Рыга — 25.2.1986), эстонскі рэжысёр, акцёр.
Нар. арт. Эстоніі (1958). Нар. арт. СССР (1970). Герой Сац. Іірады (1984). Вучыўся ў студыі драм. мастаціва f 11 Тарту (1934— 36). 3 1940 гал. рэжысёр т-ра «Ванемуйне» (г. Тарту). Сярод пасгановак: оперы «Агні помсты» Э.Кага I (1945), «Бераг бур» Г.Эрнесакса (1958), I «Заручыны ў манастыры» С.Пракоф’ева (1962), «Кацярына Ізмайлава» Дз.Шас- ! таковіча і «Лебядзіны палёт» В.Торміса ]
(1966), «Джоні з Гвіяны» А.Буша (1969), «ГІіквікскі клуб» Р.Шантыра (1978); драм. спекгаклі: «Мяшчане» (1946), «Ягор Булычоў і іпшыя» (1950) М.Горкага, «Венецыянскі купец» (1958), «Карыялан» (1964) У.Шэкспіра, «Жыццё Галілея» (1961), «Ш вейк y другой сусветнай вайне» (1967) Б.Брэхта, «Дзіхі капітан» Ю.Смуула (1965), «Сумленне» Э.Ранета (усе ў т-ры «Ванемуйне»), Пастаноўкі вылучалі глыбіня трактоўкі сцэн. вобразаў, арыгінальнае вырашэнне масавых сцэн. Сярод роляў: Ральф («Жыццё ў Цытадэлі» А.Якабсана), Хігінс («Пігмаліён» Б.Шоў), Трыгорын («Чайка» А Чэхава), Пратасаў («Жывы труп» Л.Талстога). Дзярж. прэмія Эстоніі 1947. Дзярж. прэмія СССР 1967.
] 1
| '
ІРЖА РАСЛІН, хвароба, якая выклікаецца іржаўнымі грыбамі. Характарызу- | ецца ўтварэннем на надземных органах раслін пустул рознай формы і велічыні, з якіх пры растрэскванні высыпаюцца ржава-бурыя, аранжава-жоўтыя або цём н а-кары чневы я споры грыба. Пашкоджвае збожжавыя, тэхн., дэкар., лясныя культуры, дзікарослыя травы. У хворых раслін парушаюцца абмен рэчываў, водны баланс, зніжаюцца фотасінтэз, зіма- і засухаўстойлівасць, устойлівасць да палягання, затрымліваецца рост, знЬкаецца прадукцыйнасць. Інфекцыя захоўваецца ў расліннш рэштках і насенні, разносіцца спорамі грыба. На Беларусі найб. шкодзіць І.р.: сцябловая (лінейная) злакаў, бурая (лісцевая) жыта і пшаніцы, карончатая аўса, гароху і лубіну, канюшыны, лёну, яблыні, ігліцы, бакальчатая парэчак і агрэсту. ІРЖ АЎНЫ Я ГРЫ БЬІ (Uredinales), парадак базідыяльных ірыбоў падкл. тэламіцэтэс. 14 сям., 164 роды, 7000 відаў. ГІашыраны ўсюды. На Беларусі каля 400 відаў з 14 родаў: гімнаспарангій, пукцынія, траншэлія, ураміцэс, ахрапсора, калеаспорый, кранарцый, мелампсора і інш. Аблігатныя паразіты вышэйшых травяністых раслін, пераважна злакавых
і бабовых. Узбуджальнікі іржы раслін. Маюць вял. колькасць спецыялізаваных форм. Міцэлій міжхлетачны з гаўсторыямі, праз якія грыб паглынае пажыўныя рэчывы з клетак расліны-гаспадара, y большасці відаў мясцовы (на месцы пападання споры); эрэдку дыфузны (пранізвае ўсю расліну). Міцэлій і споры маюць кроплі алею аранжавага ці ржавага колеру (адсюль назва). Цыкл развіцця І.г. — чаргаванне гаплоіднай і дыплоіднай
ннпы жнзнн. Нркутск, 1986; Г о л ь д ф а р б С.Н. Весь Нркугск: Рассказы нз нсторнн города. Нркутск, 1992. ІРКЎЦКАЕ
ТАВАРЬІСТВА
БЕЛА-
РЎСКАЙ КУЛЬТЎРЫ і м я Я Д Ч э р с к а г а . Засн. 31.5.1996 на 1-м з’ездзе беларусаў Іркуцкай вобл. Расіі. Кіруючы орган — рада. Аб’ядноўвае каля 150 чал. Асн. мэты: аб’яднаннё бе-
ІРКУЦКАЯ_______________ 317 ларусаў Усх. Сібіры, захаванне бел. этн. свядомасці, мовы і культ. традыцый, пашырэнне ведаў пра Беларусь. Пры т-ве працуе бел. нядзельная школа, маладзёжны клуб, дзіцячы ансамбль «Пралескі». У цэнтр. гар. б-цы Іркуцка адкрыты бел. аддзел. Т-ва праводзіць культ.-асв. работу, адзначае бел. нац. святы, юбілеі бел. пісьменнікаў і грамадскіх дзеячаў; выдае газ. «Маланка». Л С.Ляднёва. ІРКУЦКАЯ В 0БЛ А С Ц Б Размешчана на Пд Усх. Сібіры, y складзе Расійскай Федэрацыі. Утворана 26.9.1937. Пл. 767,9 тыс. км2. Нас. 2795 тыс. чал., гарадскога 79% (1996). У складзе І.в. Усць-Ардынская Бурацкая аўтаномная акруга. Цэнтр — г. Іркуцк. Найб. гарады: Ангарск, Брацк, Усолле-Сібірскае, Усць-Ілімск, Усць-Кут, Чарамхова, Тулун. Прырода. і.в. размешчана на ПдУ Сярэднесібірскага гоіаскагор’я (выш. 500— 700 м). У яе межах на ГІнУ Паўночна-Байкальскае і Патамскае нагор’і (выш. да 1720 м), на Пд хрыбты Усх. Саяна (выш. да 2875 м) і Прыбайкалля (Прыморскі, выш. 1728 м, і Байкальскі, выш. 2572 м). Карысныя выкапні: каменны вугаль, жал. руда, золата, слюда, магнезіт, графіт, кухонная соль, буд. матэрыялы. Клімат рэзка кантынен-
сгадый. Маюць 5 тыпаў споранашэння. Адны віды маюць усе тыпы споранашэння (поўны цыкл развіцця), другія — толькі некат. (нялоўны цыкл). Прьі развіцці на адной расліне ўсіх гыпаў споранашэння грыбы наз. аднагаспадаровымі, калі гаплоідная і дыплоідная стадыі на розных раслінах — рознагаспадароВ. С.Гапіенка. вымі. ІРКЎЦК, горад y Расіі, цэнтр Іркуцкай вобл., каля сутокаў р. Іркут з Ангарой. 587 тыс. ж. (1996). Прыстань на р. Att rapa, чыг. станцыя. Міжнар. аэрапорт. Прадпрьіемствы машынабуд. і металаапр. (з-ды цяжкага машынабудавання, станкабудавання, авіяц., эл.-тэхн. і інш.), дрэваапр. (мэбля), лёгкай і харч. прам-сці; слюдаапрацоўчая ф-ка. Іркуцкая ГЭС. Іркуцкі навук. цэнтр Сіб. адцзялення Рас. АН. 8 ВНУ, y тл. 2 ун-ты. Т-ры драм., муз. камедыі, юнага гледача, лялек. Музеі краязнаўчы і мастацкі. Мемар. комплекс «Дзекабрысты ў Іркуцку». Цэрквы 18 ст.: Крыжаўзвіжанская, Троідкая, Уваходу ў Іерусалім, Уладзімірская, Харлампіеўская і інш. Засн. як астрог y 1661 (na інш. звестках, y 1652), з 1686 горад. 3 1682 цэнтр ваяводства, з 1719 — правінцыі, з 1764 •— Іркудкай губ. (у 1783—96 намеснідгва), рэзідэнцыя ген.-губернатара Сібіры (з 1803) і Усх. Сібіры (з 1822). Важны транзітны пункт гандлю Расіі з Манголіяй і Кітаем. У 1799—1800 y 1. размяшчалася праўленне Рас.-амер. кампаніі. Росту горада садзейнічала развідцё прыіскавай справы. 3 17 ст. месца паліт. ссылкі. 3 18 ст. буйны кулы. цэнтр Сібіры: адкрыгы навігацыйная школа (1754), духоўная семінарыя (1781), публічная б-ка і музей (1782), тэатр (1849). У 1879 горад моцна пацярпеў ад пажаРУЛіт.: Нркутск: Трп века, 1686—1986: Стра-
ІРКУЦКАЯ ВОБЛАСЦЬ Маштаб (M3 0 00 000
■\Накана.
Іркуцкая __вобл.
Ербагачоні Чапаево
іабражэнна H A
г
Крапйткі"
Ічэрао
,Г*РС,
Ііцім скі
[Ч ^РОбула
взнрдарожны
9 № Н Л А/Ф
М амакан
НАйЬС&АЕ
А д н а гор ск АОНов.Ігірма
faKCiwà) ргістральн іерабайкальск
ТроШн'
^УСЦЬ-1
...з -ЛРДЫНСКАя б у р а ц к а й а Ут . L . ■■■■■■ ЛКРУГА
Банйаль
Танхой
Ф Ьар гузін
Ьу^ачача
(сць-Б аргіаі
О Ісінга
318____________ ІРЛАНДСКАЕ тальны. Сярэдняя т-ра студз. ад -15 °С (на Пд) да -33 °С (на Пн), ліп. 17— 19 °С. Гадавая колькасць ападкаў на пласкагор’і 400 мм, на паўн.-зах. і зах. схілах гор да 800 мм. Пашырана шматгадовая мерзлата. Рэкі належаць да бас. Енісея і Лены; найб. Ангара (з прытокамі Іркут, Кітой, Белая, Ака, Ія, Уда, Біруса, Ілім); Ніжняя Тунгуска, Лена (з прытокамі Віцім і Кірэнга). Уздоўж паўд.-ўсх. мяжы вобласці воз. Байкал з в-вам Альхон. Глебы пераважна падзолістыя, на Пд y лесастэпавых раёнах шэрыя лясныя і чарназёмы, y rapax горньм лясныя і горныя тундравьм. Пад лесам каля 80% тэр. вобласці (хвоя, лістоўніца). ГІрыбайкальскі нац. прыродны парк. Гаспадарка. Асн. галіна прам-сці: паліўная (Іркуцкі і Чарамхоўскі вугальныя басейны), энергетыка (Брацкая, Іркуцкая, Мамаканская, Усць-Ілімская ГЭС, вытв-сць электраэнергіі 55,2 млрд. кВт-гадз, 1996), лясная, дрэваапр., цэлюлозна-папяровая, лесахім., чорная і каляровая металургія (сталь, алюміній); горназдаб. (жал. руда, каменны вугаль, золата, слюда, тальк, соль), маш.-буд. і металаапр. (абсталяванне для горназдаб. прам-сці і каляровай металургіі, станкі), хім. і нафтахім., буд. матэрыялаў, харчовая, мукамольна-крупяная і камбікормавая, лёгкая, шкляная і фарфора-фаянсавая. С.-г. ўгоддзі займаюць 2,6 млн. га, y т.л. пад ворывам 1,8 млн. га. Пасевы збожжавых (пшаніца, ячмень, авёс) і кармавых культур; выройічваюць бульбу, гародніну. Ма^іочнамясная жывёлагадоўля, авечка- і свінагадоўля, на Пн пушны промысел, алене- і зверагадоўля. На воз. Байкал, рэках Ангара і Лена — рыбалоўства. Тэр. 1 в. перасякае Транссібірская чыг. магістраль, зах. ўчастак Байкала-Амурскай магістралі. Гал. аўтадарогі: Маскоўскі тракт, Култук — мяжа Манголіі, Тулун— Брацк—Усць-Ілімск, Іркудк— Качуг. Трубаправод Туймазы—Ангарск. Суднаходства па рэках Лена, Відім, Ангара, воз. Байкал. Курорты: Ангара, Усолле, Усць-Кут. Л.В.Лоўчая. ІРЛАНДСКАЕ MÔPA, ускраіннае мора Атлантычнага ак. паміж а-вамі Вялікабрытанія і Ірландыя. Пл. 47 тыс. км2. Найб. глыб. 197 м. 3 акіянам злучаецца пралівамі Гіаўночны і Св. Георга. Найб. а-вы Мэн і Англсі. Размешчана на мацерыковай водмелі, якая перасечана вузкім жолабам, выцягнутым паралельна берагу Ірландыі. Берагі парэзаны невял. залівамі і бухтамі. Паверхневыя цячэнні ўтвараюць цыкланальны кругаварот. Т-ра вады зімой 5 °С, летам да 16 °С. Салёнасць 34— 34 ,5 % 0- Прылівы правільныя, паўсутачныя (да 8,4 м). Рыбалоўства (селядзец, кілька, траска, анчоўсы). Найб. парты: Ліверпул (Вялікабрытанія) і Дублін (Ірландыя). ІРЛАНДСКАЕ ГІАЎСТАННЕ 1641— 52, нац.-вызв. паўстанне супраць лератварэння Ірландыі ў англ. калонію. Адбы-
лося ў пач. Англійскіх рэвалюцый 17 стагоддзя. Выклікана зямельнымі канфіскацыямі ў Ірландыі, каланізацьіяй англічанамі Ольстэра, каланізатарскімі намерамі англ. Доўгага парламента, нац. і рэліг. дыскрымінацыяй ірландцаў і англа-ірландцаў. Пачалося 23Л0.1641. За некалькі дзён 15— 17 тыс. узбр. паўстанцаў (да 6 ліст. 100— 300 тыс. паўстанцаў; галоўнакаманд. Ф .О ’Ніл) пры адсутнасці ў Ірландыі значных англ. войск (па асобных невял. гарніэонах былі раскіданы 2— 3 тыс. англ. вайскоўцаў) авалодалі важнейшымі стратэг. пунктамі і крэпасцямі Ольстэра, разірамілі шмат маёнткаў каланістаў. Праходзіла пад лозунгамі вяртання экспрапрыіраваных зямель, ліквідацыі самавсшьства англ. чыноўнікаў; частка паўстанцаў (гіераважна знаць) падтрымлівала англ. караля Карла 1 y яго процістаянні з парламентам. Паўстанцаў падтрымлівалі грашамі, зброяй, амуніцыяй і добраахвотнікамі (пераважна ірландцы-эмігранты) рым. nana і каталіцкш краіны Еўропы, што садзейнічала пашырэнню паўстання на ірл. правінцыі Конат, Ленстэр, Манстэр. 24.10.1642 тут утворана дзяржава паўстанцаў — Ірл. канфедэрацыя католікаў (сталіца— г. Кілкені). Ва ўмовах грамадз. войнаў y Англіі 1642— 46 і 1647— 49 кіраўніцтва Канфедэрацыі спадзявалася на кампраміс з Карлам I і заключыла з ім перамір’е (1643), потым мір (1646, адноўлены ў 1649). Пасля паражэння караля ў барацьбе з парламентам y Дубліне 15.8.1649 высадзілася 12-тысячная англ. парламенцкая армія на чале з О.Кромвелем, якая паступова задушыла паўстанне (загінула ‘/з ірл. насельніцтва). 26.9.1652 англ. парламент абвясціў нра ліквідацыю «мяцяжу» ў Ірландыі. Літ.: С а п р ы к н н Ю.М. Нрландское восстанне XVII в. М., 1967. ІРЛАНДСКАЕ ПАЎСТАННЕ 1916. Дублінскае паўстанне 1 9 16, нацыянальна-вызв. паўстанне супраць англ. панавання ў Ірландыі. Падрыхтавана ірл. рэвалюцыянерамі, незадаволенымі затрымкай з увядзеннем закона аб гомрулі. Яны спадзяваліся ўзняць агульнанац. паўстанне і вызваліць краіну, зыходзячы з занятасці брыт. узбр. сіл на франтах 1-й сусв. вайны. Адбылося 24— 30.4.1916 пераважна ў Дубліне. У першы дзень паўстання (велікодны панядзелак, адсюль яшчэ адна назва — Велікоднае паўсганне) больш за 1 тыс. ірл. валанцёраў і рабочых пад кіраўніцтвам ГІ.Пірса і Дж.Коналі занялі шэраг стратэг. пунктаў Дубліна, угварылі часовы ўрад на чале з ГІірсам і абвясцілі незалежную Ірш. рэспубліку. ІІаўстанне не атрымала шырокай падтрымкі ірл. грамадства і было разгромлена англічанамі. Арыштавана каля 3500 ірландцаў, Пірс, Коналі і інш. кіраўнікі (16 чал.) пакараны смерцю. Пасля паражэння І.п. сярод ірландцаў павялічыўся аўтарытэт паліт. арг-цыі Шын фейн, якую англічане абвінавацілі ў падрыхтоўцы паўстання. Літ:. К о л п а к о в АД. Нрландня на путн к революцня, 1900—1918 гг. М., 1976.
ІРЛАНДСКАЯ КАНФЕДЭРАЦЫЯ, па літычная арг-цыя ў Ірландыі ў канцы 1846— 48. Створана радыкальна настроенай групоўкай т-ва «Маладая ІрландЯ пасля яе разрыву з Асацыяцыяй рыпілераў. Да канца 1847 налічвала каля 11 тыс. чл., да лета 1848 павялічылася (толькі ў Дубліне 40 клубаў аб’ядноўвалі больш за 12 тыс. чал.). Выступала за вызваленне Ірлавдыі ад англ. панавання, устанаўленне дэмакр. рэспублікі, знішчэнне сістэмы лендлардызму, перадачу зямлі сялянам. У 1848 пад уплывам рэвалюцый y Еўропе і нартызму ў Англіі адкрыта рыхтавала ўзбр. нац,вызв. паўстанне. Спыніла дзейнасць пасля арышту брыт. ўладамі кіраўніцтва арг-цыі (Цж.Мітчэла. Дж.Ф Лалара і інш.) і разгрому разрозненых паўстанцаў y гарадах Карык, Уэксфілд, Лімерык. Літ.: Мстормя Мрланднн. М., 1980. У.Я Калаткоў. і р л Ан д с к а я MÔBA, адна з кельцкіх моў. Пашырана ў Ірландскай Рэспубліцы (афіц. мова разам з англ.), Паўн. Ірландыі (Вялікабрытанія), часткова ў ЗША. Вылучаюцца 3 дыялектныя зоны (мунсцерская, канахцкая і ульстэрская), паміж якімі значныя адрозненні. Нормы адзінай літ. мовы новага перыяду пачалі выпрацоўвацда ў пач. 20 ст., яны вельмі няўстойлівыя, адлюстроўваюць адрозненні дыялектаў на ўсіх узроўнях. Пісьменнасць узнікла ў 4—7 ст. н.э. (т. зв. агамічныя надпісы, гл. Агамічнае пісьмо). 3 канца 5 — пач. 6 ст. пісьменнасць на аснове лац. алфавіта. Першыя помнікі 6 ст. эахаваліся ў спісах 11 ст. На І.м. існуе багатая арыгінальная л-ра.
ІРЛАНДСКАЯ РЭСПУБЛІКАН СКАЯ АРМІЯ (англ. Irish Republican Army; 1PA), падпольнае ваенізаванае фарміраванне ў ірландскім нац.-вызв. руху, якое існуе з 1919. Засн. членамі партыі ІПын фейн пад кіраўнідтвам М.Колінза на базе арг-цыі ірл. валанцёраў. У 1919—21 вяла ўзбр. барацьбу (тэрор, дыверсіі) супраць англ. войск і паліцыі. Пасля заключэння англа-ірландскага дагавора 1921 частка ІРА склала аснову рэгулярнай арміі Ірл. Свабоднай дэяржавы, незадаволенасць другой ч. 1PA кампрамісным характарам дагавора прывяла да грамадз. вайны 1922—23. Пасля 1923 невял. група (у 1936 афіцыйна забаронена), якая праводзіла акцыі тэрору і сабатажу, асабліва ў пач. 2-й сусв. вайны (падтрымлівалася Германіяй) і ў 1956— 62. Пасля ўспышкі рэліг.-сац. хваляванняў y Паўн. Ірландыі (1968—69) кола прыхільнікаў ІРА павялічылася, але яна раскалолася на 2 крылы — афіцыйнае (сацыяліст. кірунку), якое ў 1972 абвясціла пра адмову ад гвалтоўных метадаў y барацьбе за аб яднанне Ірландыі, і часовае (крайне радыкальнае), што робіць стаўку на тэрор супраць англічан і ірландцаў-пратэстантаў (да 1993 загіпула 3030 чал.). Падтрымліваецца (грашамі і зброяй) прыхільнікамі ў Ірландыі і ЗША (эмігранты-ірландцы), урадам Лівіі (выкрыта падтрымка ў 1985— 87). Ядро ІРА скла-
даюць 500 чал. У 1994 часовая 1PA абвясціла аб прыпыненні ўзбр. барацьбы. Вядомыя кіраўнікі — Дж.Адамс, М.Макгінес. У паўн.-ірл. гарадах Белфаст і Лондандэры дзейнічае і Армія нац. вызвалення Ірландыі (каля 20 чал.) — баявая арг-цыя Ірл. сацыяліст. партыі, створаная б. членамі афіцыйнай ІРА. Літ:. Б а б у с е н к о С. Арммя, которая воюет со всем Соедлненным королевством / / Новое время. 1992. № 13.
Saorstat Èireann, англ. Irish Republie), даяржава ў Зах. Еўропе, на в-ве' Ірландыя. Мяжуе на Пн з Паўн. Ірландыяй, якая ўваходзіць y склад Вялікабрытаніі. Пл. 70,3 тыс. км2. Нас. 3555,5 тыс. чал. (1997). Дзярж. мовы — ірландская і англійская. Сталіца — г. Дублін. Падзяляецца на 4 правінцыі, якія ўключаюць 26 графстваў і 5 буйных гарадоў-графстваў. Нац. свята — Дзень св. Патрыка (17 сак.). Характарыстыку прыроды гл. ў арт. в-аў Ірландыя.
ІРЛАНДЫЯ______________ 319 орган — двухпалатны парламент y складзе палаты гірадстаўнікоў (166 дэпутатаў, якія выбіраюцца насельніцтвам не болып як на 5 гадоў) і сената (6Ô членаў, частка іх назначаецца прэзідэнтам, астатнія выбіраюцца насельніцтвам). Выканаўчы орган — урад на чале з прэм’ер-міністрам, якога назначае прээідэнт.
ІРЛАНДСКІ АЛЁНЬ, гл. Алень велікарогі. ІРЛАНДЫЯ
ІРЛАНДЦЫ (саманазва э р ы н a х ), народ, асн. насельнііггва Ірландыі (3,4 млн. чал.). Агульная колькасць 7,8 млн. чал. (1992). Жывуць таксама ў Вялікабрытаніі (2,5 млн. чал.), ЗША, Канадзе, Аўстраліі, Новай Зеландыі. Гавораць на ірландскай мове. Вернікі пераважна католікі.
Маштаб 1:7 0 00 000
(Балім іна
рБаліна
в.Акіл
ІРЛАНДЫЯ (Ireland), востраў y складзе Брытанскіх а-воў, другі па велічыні пасля в-ва Вялікабрытанія. Большую ч. вострава займае дзяржава Ірландыя, на ПнУ — тэр. Вялікабрытаніі (Паўночная Ірландыя). Абмываецца Атлантычным ак., аддзелены ад в-ва Вялікабрытанія Ірландскім м. і пралівамі Паўночным і Св. Георга. Пл. 84 тыс. км2. Працягваецца з Пн на Пд на 450 км, з 3 на У — каля 300 км. Нас. 3,5 млн. чал. (1993) y Ірландыі і 1,6 млн. чал. (1991) y Паўн. Ірландыі. Усх. берагі пераважна нізінныя, паўд. — мелкабухтавыя, зах. — парэзаны глыбокімі залівамі са шматлікімі прыбярэжнымі скалістымі астравамі. У цэнтр. раёнах пераважаюць нізіны, на Пд і каля ўзбярэжжаў — глыбока расчлянёныя нізкагор’і і сярэднягор’і з найвыш. гарамі Керы (г. Карантуіл, 1041 м). Геал. будова б.ч. тэрыторыі I. прадстаўлена сістэмай брыт. каледанід і складзена з метамарфічных парод дакембрыю (крышт. сланцы, гнейсы, мігматыты, граніты) і неметамарфічных парод ніжняга палеазою (пясчанікі, сланцы, кангламераты, туфы). На ПнЗ і крайнім ГІд развіты герцыніды дэвону і карбону (пясчанікі, кангламераты, сланцы, вапнякі і вугляносныя пароды). На ПнУ пашыраны мезазойскія марскія адклады і палеагенавыя платобазальты. Радовішчы поліметалічных руд, каляровых металаў, фасфарытаў, каменнага вугалю, вял. запасы торфу. Клімат умераны акіянічны. Сярэднія т-ры студз. 5— 8 °С, ліп. 14— 16 °С. Ападкаў 700— 1500 мм, y rapax месцамі больш за 2000 мм за год. Густая сетка гіаўнаводных рэк (найб. р. Шанан), шмат азёр і балот. Тарфянікавыя і верасовыя пусткі, гаі з дубу, бярозы, хвоі. Вял. ч. тэрыторыі займаюць лугі. На землях, што пад ворывам, вырошчваюдь гішаніцу, ячмень, авёс, цукр. буракі, бульбу. Рыбалоўства. Нац. паркі Гленвя, Кіларні Некалькі рэзерватаў. Найб. гарады Дублін (Ірландыя) і Белфаст (Ііаўн. Ірлацдыя). ІРЛАНДЫЯ (ірл. Eire, англ. Ireland), І р л а н д с к а я Р э с п у б л і к а (ірл.
УэстпарТо
Лонгфард
о Ю Н * д „
0 Ц м ам
^Малінгар
. Г0”узйо- % мра
Д а м -Л э р ы
^
/ ч^лаТ
. , В о р т - Ш э ^ 2 в / 9 У ІМ а »
в .Ір л а н д ы я
; Ю іш е н і "
> » р « л аў
Уотэрфард' оКэрсіаін
КОРК 0Бантры
Міэен.Хел
Г ерб і с ц я г Ірландыі.
Дзяржаўны лад. I. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1937 (з пазнейшымі змяненнямі). Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт з шырокімі паўнамоцтвамі, якога выбірае насельніцтва тэрмінам на 7 гадоў. Вышэйшы заканад.
Д а а р т Ірландыя Г о р а д К л а н а к іл ц і н а поУдаіі
° с к іб в р ы н
Насельніцтва. Каля 99% насельніцтва — ірландды. Да нац. меншасцей адносяцца англічане і шатландцы. Большасць вернікаў католікі (93%), ёсць пратэстанты (англікане, 3%). Сярэдняя шчьшьн. 50,6 чал. на 1 км2. Найб. густа населена ўсх.ч. краіны. Гар. насезтьніцгва 58%. Найб. гарады (тыс. ж., 1991): Дублін (з прыгарадамі) — 915,5, Корк — 174,4, Лімерык -— 75,4, Дан-Лэры — 55,5, Голуэй — 50,9, Уотэрфард —
к р а іп ы .
320
ІРЛАНДЫЯ
41,9. ГІрацаздольнае насельніцгва занята ў прам-сці (29,5%), сельскай гаспадарцы (13,5%), сферы паслуг (57%). Эміграцыя 30— 40 тыс. чал. за год. Г істо р ы я. П а в о д л е а р х еал . з в е с т а к , ч а л а в е к н а тэ р . I. з ’я в іў с я п р ы к л а д н а з а 6 т ы с . гад о ў д а н .э . У 4 ст. д а н .э . I. п а ч а л і з а с я л я ц ь к е ль т ы , ш т о а с ім іл я в а л і м я с ц . н а с е л ь н іц г в а . Я н ы п а д з я л я л іс я н а р о д ы (к л а н ы ) і п л я м ё н ы , я к ія ў тв ар ы л і 5 п л е м . ф е д э р а ц ы й , а б ’я д н а н ы х y 3 — 4 ст. п а д у л а д ай а р д -р ы я г а (в яр х . к а р а л я ). Р азв івал ася к е л ь ц к а я ку л ьту р а (в ер а в а н н і, л -р а , за к а н а д а ў с т в а ). У 5 ст. п р ы н я г а х р ы с ц ія н с т в а . ІІІм а т л ік ія к л я ш т а р ы с т ал і а с я р о д к а м і м а с т а ц т в а . л - р ы (н а с т а р а ж .-ір л . і л ац . м о в а х ) і н ав у к і. У 6 — 9 ст. ірл . в у ч о н ы я і м іс ія н е р ы а к а зв а л і ў п л ы ў н а к р а ін ы Зах. Е ў р о п ы , y т.л . н а х р ы с ц ія н із а ц ы ю Ш а т л а н д ы і, к у л ь т . р а з в іц ц ё д з я р ж а в ы К аралін гаў. У 795 п а ч а л іс я н а б е гі н а I. н а р м а н а ў, я к ія д а 10 ст. з а с н а в а л і га р а д ы Д у б л ін , У о т э р ф а р д , Л ім е р ы к . П р а ц я г л а я б а рацьба з н ар м ан ам і с к о н ч ы л ася п ер ам о гай ірл. д р у ж ы н y б іт а е п р ы К л о н т а р ф е (1014). У 1169 п а ч а л о с я за в а я в а н н е I. а н г л а -н а р м а н -
1841 — 8,2 м л н ., y 1851 — 6 ,5 , y 1911 — 4;4 м л н . ч а л .). Н а ц .-в ы з в . рух, я к і ў з м а ц н іў с я п а д у п л ы в а м в а й н ы за н е з а л е ж н а с ц ь y П а ў н . А м е р ы д ы 1775— 83 і ф р а н ц . р э в а л ю ц ы і к а н ц а 18 с т ., п р ы м у с іў б р ы т. ў р а д п а с л а б іц ь к а л а н . р э ж ы м , у в е с ц і ў 1782— 83 п а р л а м е н ц к у ю а ў га н о м ію . А р г -ц ы я «А б ’я д н а н ы я ірландцы» в ы п р а ц а в а л а п р а г р а м у б а р а ц ь б ы з а н е з а л е ж н у ю р э с п у б л ік у , а д н а к н а д .-в ы з в . п а ў с т а н н е 1798 б ы л о з а д у ш а н а . У 1801 п а р л а м е н ц к а я а ў т а н о м ія I. л ік в ід а в а н а , п а р л а м е н т с к а с а в а н ы , ір л . п р а д с т а ў н ік і а т р ы м а л і н е к а л ь к і м е с ц а ў y бры т. п а р л а м е н ц е (гл. А н г ла -ір ла н д с к а я у н ія 1801). У 19 ст. I. ц а л к а м п е р а т в о р а н а ў агр . п р ы д а т а к м е т р а п о л іі. У 1 8 4 0 -я г. п а ч а ў с я агр . п е р а в а р о т , д р о б н а я с ял . р э н т а з а м я н я л а с я а р э н д а й б у й н ы х зя м е л ь н ы х учасзтсаў п а ш ы . Ш ы р ы ў с я рух з а р а з р ы ў у н іі 1801. У 1842 с т в о р а н а г р у п а « М а л а д а я Ірланды я», асн . п а т р а б а в а н н е м я к о й с т а л а н е з а л е ж н а с ц ь I. Р а д ы к а л ь н ы я ў д зе л ь н ік і н а ц .-в ы з в . р у х у за с н а в а л і ў 1847 Ір л а н д с к ую к а нф ед эр а ц ы ю , я е л ід э р ы з а к л ік а л і д а ўзбр. п а ў с т а н н я с у п р а ц ь ан гл . п а н а в а н н я ; Ір л . п а ў с т а н н е 1848 з а д у ш а н а . П а с л я п а р а ж э н н я п а ў с т а н н я 1867 с у п р а ц ь з г о н у с я л я н з з я м л і ц э н т р . м е с ц а ў п ал іт . ж ы ц ц і к р а ін ы з а н я л а б а р а ц ь б а за го м р уль (с а м а к ір а в а н н е ў
с к о н ч ы л а с я п а р а ж э н н е м п р ы х іл ь н іх а ў бар а ц ь б ы за п о ў н у ю с у в е р э н н а с ц ь і адзінства 1. У 1932 я н ы а т р ы м а л і п е р а м о г у н а парламенц к іх в ы б а р ах (п а р т ы я Ф ія н а ф а й л ) і сфармір авал і ў р а д н а ч а л е з Д э В а л е р а (д а 1948). У 1937 п р ы н я т а н о в а я к а н с т ы т у ц ь ш . Я н а адмян іл а стату с д а м ін іё н а , а б в я с ц іл а суверэнную д зя р ж а в у Э й р э (ір л . н а з в а I.), я к а я захоўвала т о л ь к і ф а р м а л ь н ы я с у в я зі з В ялікабры тан іяй. У 1949 I. а б в е ш ч а н а р э с п у б л ік а й і фармальна в ы й ш л а з брьгг. С а д р у ж н а сц і. А д н о сін ы да П аў н . I., я к у ю 1. л іч ы ц ь с в а ё й гіст. часткай, з 1922 з ’я ў л я ю ц ц а а д а о й з гал . п ал іт . праблем, а са б л ів а п а с л я а б в а с т р э н н я ў 1 9 6 8 — 69 паўн,ір л . к а н ф л ік т у . Ір л . ў р а д л іч ы ц ь т а к с а м а , што з м е н а с т ату су П а ў н . I. м о ж а а д б ы ц ц а толькі с а зг о д ы б о л ь ш а с ц і я е ж ы х ар о ў . I. ім кнецца а к а зв а ц ь у п л ы ў н а б р ы т . к ір а в а н н е ў П аўн. 1. і р а за м з п а м я р к о ў н ы м і п а ў н .- ір л . групоўкамі р а с п р а ц о ў в а е м а д э л ь у з ’я д н а н н я , пры м альн у ю д л я В я л ік а б р ы т а н іі і п а ў н .- ір л . пратэстан таў . У 1985 п а д п іс а н а а н г л а -ір л . п агадн енн е аб с г в а р э н н і м іж у р а д а в а га кансультаты ўн аг а о р га н а н а ў н у тр . п р а б л е м а х П аўн. I. У р ад I. ў д зе л ь н іч а ў y п е р а г а в о р а х , y вы ніку я к іх y 1994 с п ы н е н а ў зб р . б а р а ц ь б а ў П аўн. 1. Н а м іж н ар . а р э н е I. п а д г р ы м л ів а е ц е с н ы я паліт. к а н т а к ш з к р а ін а м і Зах. Е ў р о п ы і Паўн. А м е р ы к і, за х о ў в а е в а е н . н е й т р а л іт э т (абвеш ч а н ы ў ч а с 2 - й сусв. в а й н ы ). 3 1997 п рэзід э н т к р а ін ы — М .М а к а л із , п р э м 'е р -м ін іст р — Б .А х е р н . I. — чл. А А Н (з 1955), Еўр ап . с а ю за (з 1973). Д ы п л а м а т . ад н о с ін ы з Р э с п у б л ік а й Б е л а р у с ь у с т а н о ў л е н ь і ў крас. 1992.
Палітычныя партыі і прафсаюзы. Лейбарысцкая партыя, Фіяна файл, Фіне гал, ГІартыя прагрэс. дэмакратаў, Дэмакр. левая партыя. Прафс. аб’яднанне— Ірл. кангрэс трэд-юніёнаў.
Д а а р т. Ір л а н д ы я . Р э г у л я р н ы я ір л а н д с к ія в о й с к і с т р а л я ю ць п а паўстандах y час гр ам ад зян ск ай в а й н ы 1921— 22.
д с к ім і р ы ц а р а м і, я к ія с т в а р ы л і н а п аў д .-ў с х . я е ў зб я р э ж ж ы ан гл . к а л о н ію . Т у т б ы л і ў в е д з е н ы м а н а р ы я л ь н а я с іс т э м а (гл. М а н а р ), ан гл . за х о н ы , п а д з е л н а г р а ф с т в ы , п а р л а м е н т (з 1297), я к і ў 1495 п а д п а р а д к а в а н ы а н гл . п а р л а м е н ту і к а р а л ю . У к а н ц ы 15 ст. п р ы Ц ю д а р а х п а ч а л а с я с іс т э м а т ы ч н а я к а л а н із а ц ы я а н г л іч а н а м і ў с ё й тэ р . 1. У 1536— 37 ан г л . к а р о л ь Г ен р ы х V III п р ы м у с іў ірл . п а р л а м е н т п р ы з н а ц ь я г о к ір а ў н ік о м ц а р к в ы ў I., a ў 1541 п р ы н я ў т ы ту л к а р а л я I. 3 г э т а г а ч а с у н а ц ,вы зв. б а р а ц ь б а ір л а н д ц а ў н а б ы л а і р э л іг. х ар ак тар . А н гл . п р ы г н ё т с т а ў п р ы ч ы н а й ш э р а г у п а ў с т а н н я ў ір л а н д ц а ў (1 5 5 9 — 67 , 1569— 83, 1594— 1603, Ір ла н д с к а е п а ў ст а н н е 1641— 52, 1688— 9 1 ), п а с л я з а д у ш э н н я я к іх ан г л . ў л ады п р ав о д зіл і м а с а в ы я к а н ф іс к а ц ы і з я м л і (д а к а н ц а 17 ст. іх к а н ф іс к а в а н а а м а л ь ”/ 7). К а р э н н а е н а с е л ь н іц г в а I. з г а н я л а с я з з я м л і, н а я к о й с я л іл іс я ш а т л . і ан гл . п р а т э с т а н т ы . К а т а л іц к а е н а с е л ь н іц т в а I. б ы л о п а э б а ў л е н а п а літ. і гр а м а д з. п р а в о ў , ш т о в я л о д а д э м а г р а ф іч н а г а і э к а н а м . з а н я п а д у к р а ін ы . П а л іт. і э к а н а м . ў м о в ы с т ал і п р ы ч ы н а й ш ы р о к а й э м іг р а ц ы і, я к а я п а ч а л а с я ў 17 ст. і н а б ы л а м а с а в ы х а р а к т а р y в ы н ік у т. зв . в я л . го л а д у 1845— 49. С м е р ц ь ад го л а д у і э м іг р а ц ы я (п е р а в а ж н а ÿ 31I1A і В я л іх а б р ь гга н ію ) п р ы в я л і д а з н а ч н а г а з н іж э н н я к о л ь к а с ц і н а с е л ь н іц т в а (у
м е ж ах Б р ы т . ім п е р ы і). У 1879 с т в о р а н а З я м ель н а я ліга. П р а д с т а ў н ік і ір л . н а ц . ін т э л іг е н ц ы і п а ч а л і б а р а ц ь б у з а а д р а д ж э н н е ірл. (г э л ь с к а й ) м о в ы (д а 19 ст. а м а л ь ц а л к а м в ы ц е с н е н а й а н г л .) і н а ц . к у л ь т у р ы (гл. Г эльска я ліга). У 1914 б р ы т. п а р л а м е н т у х в а л іў з а к о н аб а ў т ан о м іі I., а д н а к а д г э р м ін а в а ў я г о а ж ы ц ц я ў л е н н е д а з а к а н ч э н н я 1 -й сусв. в а й н ы . Г э т а п а л іт ы к а б р ы т . у л а д с т а л а п р ы ч ы н а й І р л а н д с ка га п а ў ст а н н я 1916, я к о е б ы л о ж о р с т к а эад у ш ан а . У х у тх ім ч а с е н е з а л е ж н іц к і р у х у з н а ч а л іл а п а р т ы я Ш ы н ф ейн, y к а н ц ы 1918 я е п р а д с т а ў н ік і а т р ы м а л і н а в ы б а р а х y бр ы т. п а р л а м е н т 73 м е с ц ы . Д э п у т а т ы - ш ы н ф е й н е р ы а б в я с ц іл і с я б е п е р ш ы м ір л . у р а д а м , a ў сту дз. 1919 — н е з а л е ж н а с ц ь I. (п р э з ід э н т I. Д э В а лера). Я в а ч н а с г в а р а л іс я н а ц . о р г а н ы ў л а д ы , узбр. сіл ы . С ф а р м ір а в а н а я Ір л а н д с к а я р э с п у б л ік а н с к а я арм ія в я л а в а е н . д э е я н н і с у п р а ц ь ан гл . в о й с к і п а л іц ы і, я к ія с к о н ч ы л іс я п а д п іс а н н е м м ір н а г а а н гл а -ір л а н д с к а га д а гавора 1921. П а в о д л е я г о к р а ін а б ы л а п а д з е л е н а н а 2 ч а с т к і. П а ў н . I. (О л ь с т э р ) з а с г а л а с я п а д .у л а д а й В я л ік а б р ы т а н іі, П а ў д . I. а т р ы м а л а п р а в ы д а м ін іё н а (Ір л . с в а б о д н а я д з я р ж а в а ); н а я е т э р . за х а в а л іс я ан г л . в а е н . б а зы . С п р э ч к і п а м іж ірл . п а т р ы ё т а м і п а а д н о с ін а х д а д а г а в о р а 1921 в ы к л іх а л і г р а м а д з. в а й н у 1922— 2 3 , ш т о
Гаспадарка. I. — індустр.-агр. краіна. Валавы ўнутр. прадукт (ВУП) на аднаго жыхара 15,4 тыс. дол. ЗШ А (1995). Доля ў ВУГІ (у %): прам-сці — 36, сельскай гаспадаркі — 8, сферы паслуг — 56. Вядзецца здабыча торфу — каля 8 млн. т за год (адно з першых месцаў y свеце). У 1. буйнейшае ў Зах. Еўропе радовішча поліметал. руд Тынаг y цэнтр. ч. краіны. Здабываюць цынк (193,7 тыс. т, 8-е месца ў свеце, 1993), свінец, медзь, серабро, ртуць, жал. руду, каменны вугаль, прыродны газ, пірыты. Аснову энергабалансу складаюць торф, імпартная нафта, каменны вугаль, гідраэлектраэнергія. Вытв-сць электраэнергіі (1995) 16,6 млрд. кВт гадэ, пераважна на ЦЭС. ГЭС на р. Шанан. Важнае месца ў прам-сці займаюць машынабудаванне і металаапрацоўка: зборка аўтамабіляў (з-д «Форд» y Корку) і трактароў (Дублін), суднабуд. і суднарамонт (Дублін, Корк, Лімерык, Дан-Лэры), элекгроніка і радыёэлектроніка (Дублін, Корк, Лімерык, Уотэрфард). Чорная металургія прадстаўлена з-дам y Корку. Хім. і нафтахім. (мінер. ўгнаенні, пластмасы, гумавыя вырабы), фармацэўтычная прам-сць y Корку, Дан-Лэры. На мясц. сыравіне развіта харч. (мясная, малочная, мясакансервавая, піваварная, снірта-гарэлачная) прам-сць. Ёсць прадпрыемствы папяровай і ш кляной прам-сці ў Уотэрфардзе. У сельскай гаспадарцы пераважаюць дробныя і сярэднія фермерскія гаспадаркі памерам да 25 га. Пад ворывам 14% тэр. краіны, пад пашай і сенажацямі каля 70%. Гал. галіна — жывёлага-
доўля, якая дае 90% валавой с.-г. вытв-сці (70% ідзе на экспарт). Па колькасці буйн. par. жывёлы на душу насельнінтва і па яе вывазе ў жывым выглядзе I. займае 1-е месца ў Еўропе. Асн. раёны — Пд, ПдЗ і 3 краіны. Пагалоўе (млн. галоў, 1996): буйн. par. жывёлы — 6,4, авечак — 5,8, свіней — 1,5. Птушкагадоўля. Вырошчваюць пшаніцу, ячмень, авёс, сеяныя травы, бульбу, турнэпс, цукр. буракі, лён. Агародніцтва і садоўніцтва. Марское рыбалоўства. Улоў рыбы — 412,7 тыс. т (1995). Штогод краіну наведвае каля 3—3,5 млн. турыстаў. Замежны турызм дае каля 2 млрд. дол. ЗШ А прыбытку. Даўж. аўтадарог 86,8 тыс. км, чыгунак 1,9 тыс. км. Аўтапарк каля 990 тыс. машын. Унутр. суднаходныя шляхі: р. Шанан, Гранд-канал, Роял-канал. Танаж марскога флоту каля 129 тыс. брута рэг. т. Гал. парты Дублін, Корк. У краіне 225 км газаправодаў. 9 аэрапортаў, y тл. 3 міжнародньм (Дублін, Корк, Ша
Да арт. Ір л анд ы я К р а я в ід н а п о ў н а ч ы к р а ін ы .
нан). Экспарт (1994, 29,9 млрд. дол. 3IUA): машыны і абсталяванне, жмвая жывёла, прадукты жывёлагадоўлі, піва, хім. прадукты, тэкстыль, канцэнтраты халяровых металаў. Імпарт (1994, 25,3 млрд. дол. ЗША): машыны і абсталяванне, нафта, хім. прадукты, кармы. Вял. значэнне маюць грашовыя пераводы эмігрантаў. Асн. гандл. партнёры: Вялікабрытанія, ЗШ А, Германія, Францыя, Нідэрланды. Гакдл. абарот Рэспублікі Беларусь з I. y 1996 склаў 26,9 млн. дол. ЗША. Грашовая адзінка — ірл. фунт. Узброеныя сілы. Складаюцца з сухап. войск, ВПС i BMC. Агульная ксшькасць каля 13 тыс. чал. (1996). Ёсць рэзервы. Камплектуюцца з добраахвотнікаў. Вярх. галоўнакамандуючы — прээідэнт. Сухап. войскі (11 тыс. чал.) маюць на ўзбраенні болып за 100 танкаў і бронеаўтамабіляў, больш за 700 артыл. сродкаў і інш. У ВПС болып за 900 чал. асабовага складу, каля 30 самалётаў. У BMC каля 1 тыс. чал., 7 караблёў. Ахова здароўя. Сістэма мед. абслугоўвання знаходзіцца ў падпарадкаванні дэпартамента аховы здароўя. Насельніцтва, irrro карыстаецца мед. паслуга11. Бел. Энц-дыя. Том. 7.
мі, падзяляецца на 3 катэгорыі: людзі, якія атрымліваюць усе віды мед. дапамогі бясплатна (з нізкімі даходамі), 2 група (з больш высокімі даходамі) карыстаюцца мед. паслугамі за зніжаную, дыферэнцыраваную аплату. Для дзяцей да 16 гадоў і хранічна хворых — стацыянарнае і амбулаторнае лячэнне, прышчэпкі супраць эаразных хвароб, іх дыягностыка бясплатньм. Сярэдняя працягласць жыцця мужчын 73,1, жанчын 78,6 гадоў. Смяротнасць 9 на 1 тыс. чал. Забеспячэнне бальнічнымі ложкамі — 1 на 255 чал., урачамі — 1 на 588 чал. Узровень нараджальнасці 13 на 1 тыс. чал. Натуральны прырост 0,4%. Дзіцячая смяротнасць 6 на 1 тыс. нованароджаных (1997). Асвета, навуковыя ўстановы. Сучасная сістэма адукацыі I. ўключае пач. і сярэднія школы, прафес. і вышэйшыя навуч. ўстановы. Самаст. дашкольных устаноў няма (існуюць даш кольныя аддзяленні пры пач. школах). Бсшьшасць
ІРЛАНДЫЯ
321
акадэміі — мед., славеснасці (засн. Б.Шоу), жывапісу, скульптуры і архітэктуры. Буйнейшыя б-кі: універсітэцкія, Нац. (з 1877) і Публічная — y Дубліне і інш. Буйнейшыя музеі: Нац. музей (з 1731), Нац. галерэя, Галерэя сучаснага мастацгва, Грамадз. музей (з 1953) — усе ў Дубліне. Друк, радыё, тэлебачанне У I. выходзіць 8 штодзённых газет: 6 — y Дубліне, 2 — y Корку, y т.л. 4 ранішнія, якія распаўсюджваюцца па ўсёй краіне. Самы высокі тыраж маюць незалежныя газеты — ранішняя «Irish Independent» («Ірландская незалежная», з 1891, сучасная назва з 1905) і штодзённая вячэрняя «Evening Herald» («Вячэрні веснік», з 1891). Інфарм. агеніггваў y I. няма. Радыё і тэлебачанне кантралююцца аўтаномнай карпарацыяй «Радыё Тэлефіс Эйрэан» (РТЕ; засн. ў 1960, фінан-
Д а арт. Ір л а н д ы я Т ы п о в ы с я л я н с к і д в о р .
агульнаадук. навуч. устаноў прыватныя або канфесіянальныя. Пач. школа з 6-гадовага ўзросту, 6 гадоў навучання; ёсць 1- і 2-камплектныя школы. Існуюдь 3 тыпы сярэдніх шкал: традыц., аб’яднаныя і абшчынныя. Усе яны маюць 2 ступені: асн. абавязковая (3— 4 гады навучання) дае няпоўную сярэднюю адукацыю, яе выпускнікі пасля здачы экзаменаў атрымліваюць прамежкавы атэстат, старэйшая (3-гадовая) — поўную сярэднюю адукацыю з гіравам паступлення ў ВНУ. На базе асн. школы прафес.-тэхн. адукацыю даюць прафес.-тэхн. школы (3— 5 гадоў навучання), сярэднюю спец. — тэхн., маст. і ішп. спец. каледжы (3—4 гады навучання). У 1996/97 навуч. г. ў I. 8 ун-таў (каля 60 тыс. студэнтаў). Буйнейшыя ун-ты: Нац. ун-т I. ў Дубліне (з 1909, болыд за 20 тыс. студэнтаў, уяўляе сабой федэрацыю універсітэцкіх каледжаў y Дубліне, Корку, Голуэі і яшчэ 6 каледжаў, y т.л. Каледж св. Патрыка ў Мейнуце), Дублінскі ун-т (засн. ў 1591 як Трыніты-каледж), Дублінскі гар. ун-т (з 1975), ун-т y Лімерыку (з 1989). Навук. ўстановы: Каралеўскае дублінскае т-ва, Каралеўская ірл. акадэмія, галіновыя
суецца дзяржавай), якая трансліруе праграмы Радыё-1 і Радыё-2. Дзейнічаюць таксама рэгіянальнае радыё Корк, нац. незалежнае радыё Сэнчуры. Дзярж. тэлебачанне трансліруе праграмы РТЕ-1 i РТЕ-2; з 1989 дзейнічае і незалежны канал ТВ-3. Літаратура. Развіваецца на ірландскай мове і англійскай мове. Гераічны эпас (сагі) узнік y першыя стагоддзі н.э. (першыя запісы 8 ст., захаваліся запісы 12 ст.). Найб. вядомая — гал. сага гераічнага цыкла «Выкраданне быка з Куальнге» з цэнтр. вобразам Кухуліна— нац. героя I. У сярэднія вякі высокаіа ўзроўню дасягнула паэзія бардаў (Донах Мор, Мюрэдах Албанах, Гофрэй Фіён). Карэнныя змены ў л-ры звязаны з англ. каланізацыяй y 12 ст. Аднак забарона ірл. мовы, знішчэнне рукапісаў не спынілі развідцё нац. л-ры. У 16— 18 ст. адбывалася ломка арыстакратычнай традыцыі бардаў, асаблівае значэнне набыла балада. Літ. мовай стала нар. ірл. гаворка. У л-ры пераважалі тэмы развітання з радзімай, адчування крызісу звыклага ўкладу жыцця (песня «Бывай, Ірландыя» Дж.Наджэнта, «Ода Мэгуайру» Э.О’Хасі). У 17 ст. сабраны і
322
ір л а н д ы я
перапісаны шматлікія рукапісы, якім пагражала знішчэнне (склалі шматгомныя «Аналы чатырох магістраў»; 1632— 36). 3 канца 18 ст. пачынае складвацца традыдыя празаічных твораў на англ. мове: гіст. (Дж.Бейнім) і сац.-быт. (М.Эджуарт, У.Карлтан) раманы. Ірл. л-ра развівалася ў рэчышчы нац. паэт. традыцый і захоўвала сваю самабытнасць. Перавага фантаст. матываў, пачуццё камічнага і вострая іранічнасць t-u- яе адметныя асаблівасці. Выразны ўзор асваення вобразнасці на англ. мове — «Ірландскія мелодыі» (1808— 34) Т.Мура. Канец 19 ст. пазначаны т. зв. «Ірландскім адраджэннем», яго пачынальнік y л-ры У.Б Йітс. Нац.
Д а арт. Ірландмя. П а ц ір з Л р д а . 8 — 9 сг.
мастацтва, міфалогія і гісторыя паўгаіывалі на творчасць дзеячаў «Ірландскага адраджэння» Дж.Расела, І.А.Грэгары, П.Колума, Дж.Стывенса, Дж.Кэмпбела. Развідцю рэалізму ў нац. драме папярэднічала творчасць Дж.Сінга. Раман Цж.Джоііса «Уліс» (1922) паклаў пачатак л-ры «плыні свядомасці». Ірл. паўстанне 1916 прадвызначыла далейшы шлях развіцця ірл. л-ры. Асн. тэма творчасці пісьменнікаў 1920-—30-х г. ■ нац.-вызв. рух (Ш .О ’Кейсі, ГІ.О’Донел, Б.Біэн). Адраджаюцца мастацтва апавядальнікаў і жанр «апавядання ля каміна» (Ф .О ’Конар, М.Лэвін, Ш.О’Фаалейн, Б.Кілі). Для л-ры 1960—80-х г. характэрны адмаўленне ад напыяналіст ідэй, увага да сац. праблем. Новае развіццё набывае гіст. раман. Э.ДзІчан, Т.Флэнаган, Дж.Планкет звяртаюцца да нядаўняга мінулага, імкнучыся выявідь сац. аснову катаклізмаў y сучаснай 1. Сітуацыі пачатку 20 ст. прысвечаны лепш ьм раманы Дж.Джонстан «Ці далёка да Вавілона?» і «Стары жарт». Гіст. алюзіі ў раманах Д.Марцін «Цырымонія інідыяцыі» і «Шлях y Балішанон», К.Кейсі «Мары аб іюмсцс». Англа-ірл. праблематыка ў цэнтры ўвагі і буйнейшага сучаснага ірл. раманіста У.Трэвэра. Да эксперым. прозы звяртаюцца пісьменнікі Дж.Бэнвіл і Д.Хоган. Ірл паэзія 1940— 70-х г. прадстаўлена творамі О.Кларка, П.Кэванаха, Дж.Монтэгю, Т.Кінсела, Л.М ак-Ніс, Р.Мэрфі. Яна сучасная паводле светаўспрымання і выразных сродкаў і адначасова неадрыўная ад традыцый паэзіі Ш.Хіні. Архітэктура і выяўленчае мастацтва.
ІГ.ГЛ6* Д а арт. Ірланлыя. « Д ы в а н -с т а р о в д а » з м ін ія ц ю р ы « Л ін д ы с ф а р н с к а г а е в а н г е л л я » . К а ц е ц 7 — -л а ч . S u . ,'
■Да арт. Ірл ан д ы я. З а х о д н і к р ы ж y М а н а с т э р б о й се . 9 — 10 ст.
Д а арт. Ір л ан д ы я. М ін ія ц ю р а з « Е в а н г е л л я з К ел са» . К а л я 800.
Д а арг. Ірландыя К л э р . 1450.
Зам ак
Б а н р а ц і. г р а ф с т в а
Найб. раннія помнікі на тэр. I. захаваліся ад бронз. веку: мегалітьнныя пабудовы (дальмены, кромлехі), курганы з пахавальнымі камсрамі з несапраўднымі скляпеннямі (Нью-Грэйндж), залатыя і бронз. ўгірыгожанні з геам. арнаментам. Метал. вырабы 5—4 ст. да н.э. аздоблены сюіаданым лінейным кельцкім арнаментам, Пасля хрысціянізацыі 1. ў 5-—12 ст. будавалі круглыя ў плане крэпасці (Эйлек), высокія вартавыя вежы-званіцы, кляштарныя комплексы з круглымі вежамі, калліцамі і келлямі (у Глендалоху, Дэвенішы, Келсе, a гаксама за межамі I., на тэр. сучасных Францыі і Італіі). Дэкар. багацце характэрна для манум. каменных крыжоў (у Карндоне, 6 ст.; Манастэрбойсе, 9— 10 ст.), дзе стылізаваныя фігуратыўныя выявы на біблейскія сюжэты арганічна ўключаны ў фармальную сістэму, y якой дамінуе арнамент з іілеценых ліній, кругоў, спіралей. Багага арнаментаваліся бронз. брошы, рэлікварыі, гшціры, посахі, пласціны (з эмаллю, філігранню і ўзорнымі выявамі ў звярыным стылі). Характэряая рыса ірл. мініяцюр з рукапісаў 7— 12 с т . — аботрактная трактоўка элементаў і фігур («Псалтыр св. Калумбана», канец 6 — пач. 7 ст.; «Ліндысфарнскае евангелле», канец 7 — пач. 8 ст.; «Жыціе св. Калумбана». канец 7 ст.). Зааморфныя элементы, адзначаныя саксонскім і міжземнаморскім уплывамі, з ’яўляюцца ў «Евангеллі з Дараў», «Лігфілдскім евангеллі», «Эх-
тэрнахскім евангеллі» (канец 7 — пач. 8 ст.). «Евангелле з Келса» і «Санюталенскае евангелле» (канец 8 — пач. 9 ст.) змяшчаюць ілюстрацыі на цэлую старонку. У 11 ст. з ’яўляецца запазычаны са Скандынавіі «звярыны» арнамент («Евангелле Бангора»). У 11— 12 ст. будавалі раманскія капліды (у Кашэлі), кляштарныя цэрквы (у Бойлі, Джэрпойнце), саборы (у Кланмакнойсе, Кланферце). простыя па кампазіцыі з выразным скульпт. афармленнем і вытанчанай разьбой на парталах. У канцы 12— 14 ст. будавалі гатычныя храмы, найчасцей аднанефавыя з вежай над сяродкрыжжам (Крайс-чэрч y Дубліне), замкі (у Дубліне, Лімерыку, Трыме, графстве Клэр). Англ. каланізацыя запаволіла развіццё ірл. культурьі, y 15— 17 ст. архітэктура і мастацтва ў заняпадзе. У 17 — пач. 19 ст. ў Дубліне ўзводэілі парадныя адм. будынкі, гіалацы ў стш і англ. класіцызму (арх. У.Робінсан, У.Чэймберс, Т.Кулі, Дж.Гэндан і інш.), з 1829 — цэрквы ў стылі неаготыкі. У 19 — пач. 20 ст. ў партовых гарадах ствараліся раёны з рэгулярнай забудовай y духу эклектызму. У 20 ст. ў I. пабудаваны шэраг арх. комплексаў y сучасным стылі (работы арх. М .Скота і Т.Кенэдзі ў гарадах Дублін і Голуэй). У вшўленчым мастацтве з канца 17 ст. пашырыўся партрэтны жывапіс (Г.Морфі, Т.Бэт), развіццё якога працягвалася ў 18 ст. (Дж.Лэтам, Ф.Хасі, Э.Лі, Т.Фрай, Р.Хантэр, Ч.Джэрвас, С.Слоўтэр, Н.Хоўн Старэйшы). Псйзажны жанр прыўнёс y ірл. жывапіс I. ван дэр Хаген, найб. развіўся ў творчасці Дж.Барэта, братоў Робертс, У.Эшфарда, У.Содлера. У канцы 18 ст. Дж.Бары, Х Д Г амільтан стваралі карціны на міфалагічныя і біблейскія тэмы ў акад. стылі. У 18 ст. працавалі скульптары Дж. ван Ност, П.Канінгем, Э.Сміт, y 19 ст. — Дж.Г.Фолі. У жывапісе 1-й пал. 19 ст. развіваўся лірычны пейзаж (Дж.Фішэр, Дж.А.О’Конар, Ф Д энбі), рамант. партр эт (Т.Хікі, Р.Фэгэн), y 2-й пал. 19
Да арт. Ірланды я Э. С м і т. Э л е м е н т с к у л ь іпурнага а зд а б л е н н я б у д ы н к а Ір л а н д с к а г а банка. 1785— 90.
ір л а н д ы я ______________
Д а арт. Ір л а н д ы я А р х іт э к т у р н ы а н с а м б л ь y К а ш э л і. 11— 14 ст.
Д а арт. Ір л ан д ы я. Б у д ы н а к м ы т н і ÿ Д у б л ін е . Арх. Д ж . Г э н д а н . 1781— 91.
ст.— жанравы жывапіс (У.Осбарн, У.Малрэдзі, Д.М эклайс), пейзаж (Н.Хоўн Малодшы, Дж.Фолкнер). У мастаіггве пач.ДО ст. дамінавалі экспрэсіяніст Дж.Б.Йітс і рэаліст Ч.Лэмб, С.Кітынг. Кубізм і фавізм прыўнеслі М.Джэлет, І.Хоўн, К.Мідлтан і Д.О’Нейл; y інш. кірунках працавалі К.Сутэр, В.Браўн, Б.Кінг. Мастакі наступнага пакалення (Р.Балаф, Дж.Дэўлін і інш.) удзельнічалі ў руху «новай фігурацыі». У 2-й пал. 20 ст. ак тьф іа развіваюцца плыні авангарднага мастацтва: абстракцыянізм (У.Скот, М.Фэрэл, Х.Хіран), сюррэалізм (П.Генесі, М.Гейл, Л Л е Брокі). Музыка. Узоры нар. ірл. песень, якія захаваліся, аднагалосыя, хоць y стараж. сагах упамінаецца нра хар. і шматгалосыя спевы. Лады несень 7-ступенныя дыятанічныя; выразныя элементы пентатонікі, што звязана з гукарадамі асн. нац. муз. інструментаў арфы і валынкі. Носьбіты нар. муз. культуры — барды. Ёсць гіст. сведчанні пра ранняе развіццё ў кельтаў поліфаніі і развітую пра-
323
фес. муз. культуру ў раннім сярэдневякоўі. 3 12 ст. рост прафес. муз. культуры запаволены англ. заваёўнікамі. 3 канца 16 ст. пранікае шматгалосая музыка англіканскай царквы. фарміравалася свецкае муз. мастацтва прыдворных бардаў, вылучыліся першыя прафес. кампазітары, y т.л. Р Д .О ’Катайн (16— 17 ст.), бард Т.О ’Кэрален (17— 18 ст.). У 2-й пал. 17 ст. была пашырана англ. і шатл. музыка. 3 канца 18 ст. вядомы кампазітары Д.Мэрфі, М.Келі, Дж.Філд (стваральнік жанру накцюрна ў фп. музыцы), М.Балф. Зарадзілася муз. фалькларыстыка (Э.Бантынг і інш.). Сярод кампазітараў 20 ст. В.Бекет, А Д уф, Ф.Ней. Нац. кампазітарская шксша ў працэсе фарміравання. Адзін з асн. муз. цэнтраў I. — г. Дублін, дзе працуюць Ірл. нац. оперная трупа (з 1963), Ірл. акадэмія музыкі (б. Каралеўская ірл. акадэмія музыкі, засн. ў 1856) і інш.
Д а арт. Ірландмя. Б у д ы н а к ч а т ы р о х С у д о ў y Д у б л ін е. Арх. Т . К у л і і Д ж . Г э н д а н . 1786— 1800.
Д а арт. М ей ш і.
Ір л ан д ы я.
П .К a н і н г е м.
У іл ьям
324
сістэме асмагласся, унутры кожпага гласу ірмосы размешчаны ў паслядоўнасці 9 песень канона, выкладзеных знаменным спевам. У Расіі існуюць I. богаслужэбны, з поўнымі слоўнымі тэкстамі канонаў, і пеўчы, які ўключае толькі ірмосы нядзельных і святочных канонаў, сядмічных службаў Акгоіха і інш. песнапенні. Поўны I. уключае каля 1050 ірмосаў. ГІершыя друкаваныя зб-кі — «Ірмалагіён» (1700, Львоў) і «Ірмалогій нотнага сневу» (1772).
ір м а л о г ій
Тэатр. Эстэтычныя прынцыпы ірл. нац. т-ра вызначыла мастацтва вуснай паэзіі, дэкламацыйнае майстэрства паэтаў-сказіцеляў з часоў язычнішва. У 16 ст. ў Дубліне англ. цэхавымі гільдыямі ладзіліся паказы містэрый, з 17 ст. ствараліся т-ры для англ. знаці. Развідцё над. мастацтва тармазілі англ. ўлады. У канцы 19 ст. ў сувязі з рухам за развіццё нац. культуры («Ірландскае адраджэнне») У.Б Йітс і А.Грэгары стварылі ў Дубліне Ірландскі літ. т-р (1899). У 1901 ён аб’яднаны з суполкай аматараў і названы Ірл. нац. драм. т-вам, y якім ставіліся п ’есы Дж.Сінга, Ш .О ’Кейсі, Л.Робінсана. У 1904 т-ва ператворана ў пастаянны т-р y Дубліне — Тэатр Абацтва. У 1920-я г. пачаўся новы ўздым нац. тэатр. мастацтва, ставіліся п’есы ірл. і перакладной драматургіі. У 1922 створаны Драм. саюз. У 1929
Ца арт. Ірландыя Ч.Л эм б. Дзіўная пара. му» (рэж. П.Брьпнах) і інш. Сярод дзеячаў кіно: рэжысёры Джордан, О ’Конар, Дж.Камсрфард, Л.Малкус; акцёры Г.Бірн, Л.Нісан, Э.Дудзі, М .О’ІІІы, Ф.Тамэлці. Ірл. кінапракат з’яўляецца часткай брытанскага. У I. існуюць аса-
Найб. ранняе ўпамінанне пра бел. I. адносіцца да 15 ст. У канцы 16 ст. на Беларусі і Украіне склаўся тып паўд.зах. 1. ў ноталінейным выкладанні. Ён значна багацейшы ў жамравых адносінах, акрамя ірмосаў уключае святочныя песнапенні ўсяго царк. гадавога круга, y т.л. з Актоіха, Святаў і Абіходу, выкладзеныя знаменным, кіеўскім, балг. і мясц. сгіевамі. Захавалася некалькі дзесяткаў бел. аднагалосых I. 16— 18 ст. і больш позніх. Яны вылучаюцца дэма-
Да арт. Ірландыя.
Э.Хілтан і М .М ак-Ліямаір арганізавалі ў Дубліне т-р, дзе сцвярджаліся наватарскія прыёмы сучаснага тэатр. мастаіггва. У 1928— 31 існаваў Гэльскіт-р y Гсшуэі. 3 1939 спектаклі на гэльскай мове пачаў ставіць і Тэатр Абацтва. Асн. тэатр. цэнтр — г. Дублін. Кіно. У 1936 засн. кінематаграфічнае т-ва (з 1978 Саюз ірл. кінатаварыстваў). На мяжы 1930— 40-х г. створаны Ірл. кінашстытут, У 1958 засн. буйнейшая ў 1. кінастудыя «Армдар», на якой фільмы здымаюць пераважна замежныя кінематаграфісты. Існуюць і інш. кінастудыі («Знер Кем’юнікейшэн», «Саліван Блют Ст’юдыяз, «Эбі Філмс»), дзе здымаюцца пераважна кароткаметражныя ііравыя, дакумент., рэкламныя фільмы. Паўнаметражныя фільмы ў асн. камерцыйнмя. Сярод ііравых фільмаў 1970— 80-х г.: «Ірландскі самагон» (рэж. Б.Куін), «Раніда на Раство» (рэж. Т.МакБрайд), «Выгнаннікі» (рэж. Р.Він-і-Сімандс) і інш. Маст. фільмы 1990-х г.: «Усе гэтыя яркія і прыгожыя рэчы» (рэж. Б.Дзёблін), «У імя бацькі» (рэж. Дж.Ш эрыдан), «Кола сяброў» (рэж. П .О’Конар), «Крымінальная гульня» (рэж. Н.Джордан), «Доўгі шлях да до-
X.
Да арт. Ірланлыя Дж.Б. Й і т с. Чаканне.
X і р ан. Звар’яцелая Джэйн. Пач. 20 сг.
цыяцыі: кінапрадзюсераў; ірл. кіно; т-ра і кіно; кінаакцёраў I.; Гільдыя ірл. кіно і тэлебачання і інш. Дзейнічаюць Шксша камунікацый пры Дублінскім ун-це, школа кіно, тэлебачання і анімацыі (Каледж Дун Лаахаэра), Ірл. ін-т кіно. Міжнар. кінафестывалі ў Дубліне, Корку, Белфасце. Літ:. Мсторня Мрланднн. М., 1980; О с н п о в a Т.С. Нрландскнй город н экспансня Англіш XII—XV вв. М., 1973; С а п р ы к н н Ю.М. Англнйское завоеванме Мрландага (XII—XVII вв). М., 1982; С а р у х а н я н А.П. Современная нрландская лнтература. М., 1973; Я г о ж. «Обвятая судьбы*: прошлое н настояшее нрланд. лнт. М., 1994; й в a н о в a Е.К. Современная архнтектура Нрландан. М., 1982; Б у й в а л В. Зямля Святога Патрыка / / Мастацгва. 1996. № 4; A r n o l d В. Irish Art. London, 1991; A c t o n Ch. Irish music and musicians. Dublin, 1978. Л.В.Лоўчая (насельніцтва, гаспадарка), Р.Ч.Лянькевіч (уэброеныя сілы), М.Ю.Шода (літаратура), В.Я.Буйвал (архітэктура і выяўленчае мастацгва), Г.У.ПІур (кіно).
кратызмам, імкненнем да індывідуалізацыі, часам выяўлснчасцю мелодыі, выкарыстаннем муз. сімволікі. Вядомы Супрасльскі I. (1598— 1601), магілёўскія, віцебскія, віленскія, куцеінскія, нова-іерусалімскія, жыровідкія, слуцкія і інш. I., выкладзеныя нац. мясц. спевамі, што сведчыць пра існаванне ў тагачаснай Беларусі шматлікіх пеўчых школ. Бываюць I. практычнай накіраванасці (простыя, без аздаблення) і святочныя (па-мастацку аформленыя, багата ўпрыгожаныя застаўкамі, інідыяламі, мініяцюрамі і інш.). Л.П.Касцюкавец.
ІРМ А Л 0ГІЙ , і р м а л а г і ё н , і р м а л о й , е р м а л о й , зборнік ірмосаў праваслаўнага богаслужэння. Я к аднажанравая пеўчая кніга склаўся ў 10 ст. ў Візантыі. Яго структура падпарадкавана
ІРМ ІНГЕРА ЦЯЧЭНН Е, цёшіае па верхневае цячэнне ў Атлантычным ак. каля паўд. берагоў Ісландыі, зах. адгалінаванне Паўночна-Атлантычнага цячэння. Скорасць 0,2—0,5 км/гадз. Т-ра вады каля 5 °С зімой, 10— 12 °С летам. Салёнасць 34,8— 35%о. Названа прозвішчам дацкага марашіаўца К.Ірмінгера, які абазначыў і апісаў яго ў 1853— 54. IPM Ô C (грэч. heirmôs літар. спляценне, сувязь), першапачаткова страфа, якая злучала біблейскую песню з хрысц. гім-
намі (адсюль назва). 3 8 ст. — 1-я страфа кожнай з 9 песень канона, метрыка і напеў якой захаваліся ў трапарах (кароткіх прыпевах) гэтай песні. I. падпарадкоўваюцца сістэме асмагласся, адпаведна якой яны размешчаны ў пеўчай кнізе Ірмалогій. ІРНШАЎ ТЭАРЙМА, адна з асн. тэарэм электрастатыкі, паводле якой сістэма нерухомых засяроджаных (кропкавых) зарадаў, што знаходзяцца на канечных адлегласцях адзін ад аднаго, не можа быць устойлівай. Сфармулявана англ. вучоным С.Ірншаў (1839). 3. І.т. вынікае, што атам павінен быць дынамічнай сістэмай (не можа складацца з нерухомых зарадаў). ІРНЫ KÔPAHb, расліна, гл. ў арт. Аер. IPÔI-КАМІЧНАЯ ПА0МА, гл ў арт. Паэма. ІРОНІЯ (ірэч. еігопеіа літар. прытворства), 1) тонкая, прыхаваная насмешка Адмаўленне або асмяянне, якім прытворна надаецца форма згоды або ўхвалення. Заснавана на іншасказанні, калі сапраўдны сэнс выказвання з’яўляецца процілеглым або адмаўляе яго. 2) У эстэт ы ц ы від камічнага, калі смешнае нрыхавана пад маскай сур’ёзнага (у процілегласць гумару). Утойвае ў сабе пачуццё перавагі або скептыцызму. ІРТЫШ, рака ў Казахстане і Расіі, левы прыток р. Об. Даўж. 4248 км, пл. бас. 1643 тыс. км2. Бярэ пачатак y rapax Мангольскага Алтая на тэр. Кітая (Чорны I ). У вярхоўях горная рака. Ад воз. Зайсан да г. Усць-Каменагорск зарэгулявана вадасховішчамі Бухтармінскай і Усць-Каменагорскай ГЭС. Ніжэй г. Сяміпалацінск да вусця цячэ па Зах.-Сібірскай раўніне. Рэчышча няўстойлівае, шмат пясчаных перакатаў, ніжэй г. Омск утварае вял. лукавіны. Даліна шырокая (да 20 км, каля вусця да 35 км). Гал. прытокі: Ішым, Вагай, Табол, Конда (злева), Ом, Tapa, Дзям’янка (справа). Жыўленне мяшанае. Ледастаў з ліст. да красавіка. Разводдзе ў ніжнім цячэнні з мая да вер., y верхнім — з крас. да кастрычніка. Сярэдні расход вады каля Табольска 2150 м3/с , y вусці — 2830 м3/с . Суднаходная на 3784 км ад вусця. Выкарыстоўваецца для водазабесішчэння, арашэння, жывідь Іртыш—Караганда канал, Шульбінскае вадасховішча. Багаты рыбай (нельма, шчупак, акунь, асетр, сцерлядзь і інш.). Асн. гарады і нарты: Усць-Каменагорск, Сямілалацінск, Паўладар, Омск, Табольск, Ханты-Мансійск. ІРГЫШ— КАРАГАНд А KAHÀJ1, ара шальна-абвадняльны канал y Казахстане. Пачынаецца з р. Іртыш паблізу г. Ярмак, даходзіць да Карагандзінскага прамысл. раёна. Пабудаваны ў 1962— 74. Даўж. 458 км, прапускная здольнасць вады 75 м3/с. 11 гідравузлоў, 2 вадасховішчы, 22 помпавыя станцыі. Выкарыстоўваецца для арашэння; забяспечвае вадой гарады Экібастуз, Ка раганда, Тэміртау.
ІРЧАН Міраслаў (сапр. Б a б ю к Андрэй Дзмітрыевіч; 14.7.1897, в. Пядзікі Каламыйскага р-на Івана-Франкоўскай вобл., Украіна — 1937), украінскі пісьменнік. Скончыў Львоўскую настаўніцкую семінарыю (1914). У 1922— 29 y эміграцыі. Вучыўся ў Пражскім yn-ue (1922— 23) і ў Канадзе (1923— 29), дзе вёў выдавецкую, лгі., грамадска-публіцыстычную дзейнасць. 3 1929 на Украь не. Рэпрэсіраваны ў 1933, рэабілітаваны пасмяротна. Друкаваўся з 1914. Першая кніга — зб. навел і нарысаў «Смех Нірваны» (1918). 36. навел «Фільмы рэвалюцыі», маст.-мемуарная дылогія «Трагедыя Першага мая» (абедзве 1923) і «У бур’янах» (1925) пра падзеі грамадз. вайны, п’есы «Падпольная Галіцыя» (1926), «Сям’я шчотачнікаў» (1927), «Радый» (1928), «Плацдарм» (1931), аповесць «Карпацкая ноч» (1927) і інш. пра нац.-вызв. барацьбу ў Зах. Украіне. Перакладаў з рўс., польск., ням. і чэш. моў.
С е р а б р ы с т а -б е л ы , ц в ё р д ы і к р о х к і м е т ал , t[m 2447 ° С , к а л я 4 3 8 0 ° С , ш ч ы л ь н . 22650 х т /м 3. Х ім іч н а в е л ь м і ў с т о й л ів ы . H e ў з а е м а д з е й н іч а е з к - т а м і і іх с у м е с я м і, y т .л . з ц а р с к а й г а р э л х а й , ш ч о л а ч а м і. П а р а ш к а п а д о б н ы I. y п а в е т р ы п р ы т - р ы в ы ш э й з а 1000 °С у т вар ае ч о р н ы д ы а к с ід І г 0 2, п р ы н а г р а в а н н і ў за е м а д зе й н іч а е э ф т о р а м , п р ы т - р ы ч ы р в. н а п а л у — з х л о р а м і с е р а й . У т в а р а е к о м ш іе к с н ы я з л у ч э н н і, y т .л . з а р га н . л іга н д ам і. А т р ы м л ів а ю ц ь з а н о д н ы х ш л а м а ў м е д н а - н ік е л е -
Т в Т в о р н . T. 1— 2. К н ів , 1987; Рус. п ер . — Н іб р а н н о е . М ., 1958. Л іт :. Н о в н ч е н к о Л . М н р о с л а в Ір ч ан . К ш в , 1958; М е л ь н м ч у к - Л у ч к о Л. Д р ам ат у р гія М м р о с л а в а Ір ч а н а . К н ів , 1963.
вай в ы г в -с ц і. В ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь д л я н а н я с е н н я ах о ў н ы х п а к р ы ц ц я ў , в ы р а б у э л е к т р о д а ў , тэр м ап ар , ты гл яў дл я вы р о ш ч в ан н я м о н ак ры ш талёў л азерн ы х м атэр ы ял аў , п аўкаш тоўн ы х к а м я н ё ў і ін ш , я к к а м п а н е н т сп л аваў .
В.А. Чабаненка. ІРЫ ГАЦЫ Я (ад лац. irrigatio арашэнне, паліванне), тое, што арашэнне. ІРЫ ГАЦЫ Я ў м е д ы ц ы н е , лячэбная працэдура, якая заключаехвда ў араш энні запаленчай тканкі струменем вады ці лек. вадкасцю. Пашырана ў хірургіі (1. ранавых паверхняў, прамой кішкі і інш.), уралогіі, гінекалогіі і інш. Прылады (цытаскопы, урэтраскопы, спрынцоўкі і інш.), што выкарыстоўваюцца прьі I., наз. ірыгацыйнымі (прамыўнымі). ІРЫ ДАЦЬІТЫ [ад грэч. iris (iridos) вясёлка + ...цыт (ы)], і р ы д а ф о р ы , пігментныя клеткі ў злучальнатканкавай частцы скуры ніжэйшых пазваночных (асабліва ў рыб) і стромы радужнай абалонкі вока ўсіх пазваночных, акрамя млекакормячых. Забяспечваюць адбітак і рассейванне святла. Запоўнены спецыфічнымі адбівальнымі пласцінкамі, якія складаюцца з крыпгг. пурынаў (гуаніну і гіпаксанціну) і пры пэўнай арыентацыі надаюць многім рыбам, земнаводным і паўзунам серабрысты бляск і блакітнаватую афарбоўку. Форма і размеркаванне пігменту ў I. рэгулююцца
ІРЫНІН
325
гармонамі (меланатрапінам і мелатанінам). ІРЫ Д Ы Й (лац. Iridium), Іг, хімічны элемент VIII групы перыяд. сістэмы, ат. н. 77, ат. м. 192,22, адносідца да плацінавых металаў. У прыродзе 2 стабільныя ізатопы ^ І г (37,3%) і 193Іг (62,7%). У зямной кары 10‘7% па масе. Адкрыты ў 1804 англ. хімікам С.Тэнантам, назва (ад грэч. iris вясёлка) абумоўлена разнастайнай афарбоўкай I. злучэнняў.
ІРЫ ЗАЦЫ Я (ад грэч. iris вясёлка), каляровы водбліск на гранях і плоскасцях спайнасці некат. мінералаў (напр., кальцыту, лабрадору, апалу) пры праходжанні святла. Выклікана субмікраскапічнымі арыентаванымі часткамі розных металаў. Назіраецца таксама на краях т. зв. ірызуючых воблакаў (высокакучавых або слаістакучавых, часам перламутравых), якія знаходзяцца з боку ад Сонца, але не закрываюць яго. Звычайна можна распазнаць чырвоныя і зялёныя ксшеры. З ’ява I. воблакаў тлумачыцца дыфракцыяй святла ў воблачных кропельках. ІР Ь ІН ІН (сапр. Б y р ш т ы н) Барыс Сяргеевіч (10.8.1893, в. Заплюссе Лужскага р-на Ленінградскай вобл., Расія — 4.4.1964), рускі паэт-перакладчык. Скончыў Маскоўскі ун-т (1918). Друкаваўся з 1913. 3 1938 перакладаў на рус. мову творы ўкр. (А.Малышкі, М.Рыльскага), літ. (А.Венажындзіса, Майроніса), чув. (К.Іванова) і інш. паэтаў. 3 бел. мовы пераклаў паэму Я.Коласа «Рыбакова хата» (з С.Гарадзецкім і П.Сямыніным, 1949), асобныя творы Я.Купалы, М.Багдановіча (у кн. «Выб-
326
ІРЭДЭНТЫЗМ
раныя вершы», 1940), П.Броўкі (у кн. «Выбранае», 1949), М.Танка (у кн. «Вершы. Казкі. Паэмы», 1953) і інш. Аўтар успамінаў пра Я.Купалу і Я.Коласа. ІРЭ ДЭ Н ТЫ ЗМ (ад італьян. irredento нявызвалены), палітычны і грамадскі рух y Італіі ў канцы 19 — пач. 20 ст. за далучэнне да Італіі пагранічных зямель Аўстра-Венгрыі з італьян. насельніцтвам — Трыеста, Трэнціна і інш. На пачатку быў прадстаўлены дэмакр. апазіцыяй. У 20 ст. італьян. ўлады выкарыстоўвалі I. для апраўдання сваіх тэр. дамаганняў на Балканах і Адрыятыцы. ІРЭ ЗІН Э (Iresine), род кветкавых раслін сям. аксамітнікавых. Каля 80 відаў. Пашыраны ў трапічнай і субтрапічнай Амерыцы, Аўстраліі, на а-вах Галапагас. У культуры 3 віды, інтрадукаваныя і на Беларусі: I. І'ербста (I. heibstii) мае стракаталістыя і нізкарослыя формы з чырв. лісцем; y 1. Ліндэна (I. lindenii) лісце чырв., жоўтае або карычневачырв.; I. Валіса (I. wallisii) нізкарослая з акруглым, карычнева-чырв. лісцем. ІЛ м атгадовы я п аво й н ы я або з п р ам асто йны м каляролы м сцяблом травяністы я, радзей кустовыя ці дрэвавы я раслін ы выш. да 40 см. Л ісце каляровае, супраціўнае. К веткі белаваты я або эеленаваты я, двухпслы я ці раздзельн ап ол ы я ў коласап адобны х або галоўчатых суквеццях. В ы кары стоўваю цца ў дэкар. мэтах ях ды вановы я і бардзю рн ы я расліны.
(1867), прысвечаны гісторыі кахання, апісанай на фоне маляўнічай прыроды і сельскага жыцця. Творчасць I. прадвызначыла пераход ад рамантызму да рэалізму ў калумбійскай л-ры. ІСААКЯН Аветык Саакавіч (31.10.1875, Казарапат, каля г. Гюмры, Арменія — 17.10.1957), армянскі паэт. Акад. АН Арменіі (1943). Вучыўся ў Эчміядзінскай духоўнай семінарыі «Геваркян» (1889— 92). У 1911— 36 жыў пераважна за мяжой. Друкаваўся з 1892. Творчасць цесна звязана з гісторыяй і культурай арм. народа, прасякнута гуманізмам і павагай да чалавечай годнасці. Першы зб. вершаў «ІІесні і раны» (1897) вылучаецца лірызмам і напеўнасцю. У філас. паэме «Абул Ала Маары» (1909— 11) тэма трагічнага адзіноцтва моцнай асобы. Аўтар гіст. балады «Нашы продкі» (1917), паэмы «Сасма Мгер» (1919, перапрацавана ў 1937), зб. вершаў і апавяданняў «Лкшька цярпення» (1928), цыклаў вершаў «Нашы гісторыкі і нашы гусаны» (1939), «Маёй радзіме» (1940), «Армянская архітэктура» (1942), патрыят. вершаў гадоў Вял. Айч. вайны (Дзярж. прэмія СССР 1946), рамана «Уста Каро» (незакончаны). На бел. мову творы 1. перакладалі М.Аўрамчык, Р.Барадулін, Я.Брыль, Э.Валасевіч. Тв.\ Бел. пер. — y М н., 1964; Рус. пер. — 2. М ., 1975. Л іт :. А х в е р д я н А ветака й са а к я н а . М .,
m : К веткі Арарата. Н збр. п ронзв. T. 1— Л.О . Ж я з н ь я дело 1975.
1CA, рака ў Баранавіцкім р-не Брэсцкай вобл. і Слонімскім р-не Гродзенскай вобл., правы прыток р. Шчара (бас. р. Нёман). Даўж. 62 км. Пл. вадазбору 554 км2. Пачынаецца каля в. Серабрышча Баранавіцкага р-на. Асн. прытокі ГІляхоўка і Рудня (справа). Пойма чаргуецца па берагах, месцамі адсутнічае, шыр. яе 100— 180 м. Рэчышча ў верхнім і ніжнім цячэнні на працягу 15 км каналізаванае; яго шыр. ў межань 4— 8 м. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 3,6 м3/с. Н а рацэ каля г. Слонім і в. Нагуевічы Слонімскага р-на плаціны; каля Слоніма зона адпачынку Іса. ІСА, возера ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Обаль, за 40 км на Пн ад г. Гарадок. Пл. 0,38 км2, даўж. больш за 1 км, найб. шыр. 530 м, найб. глыб. 1,3 м, даўж. берагавой лініі больш за 3 км. Пл. вадазбору 30,5 км2. Схілы катлавіны невыразныя. Берагі сплавінныя. Пойма шыр. да 100 м, забалочаная. Дно выслана сапрапелем. 3 астравы агульнай пл. 0,4 га. Зарастае. Праз возера цячэ ручай Чарнуя. ІСААКС (Isaacs) Хорхе (крас. 1837, г. Калі, Калумбія — 17.4.1895), калумбійскі пісьменнік. Прымаў удзел y барацьбе супраць кансерватыўнага ўрада Калумбіі, быў дэпутатам парламента. Аўтар зб. «Вершы» (1864) і паэмы «Саул» (1881), якія належаць да лепшых узораў рамантызму. Самы папулярны твор лац.-амер. л-ры — раман I. «Марыя»
ны», абодва 1972; «Вясна», 1973; «Зар ва», 1975; «Святлафоры», 1976; «Се~ рысты іней», 1980; «Зімовая казг «Папараць-кветка», усе 1982). Туалеіны набор «Фіялетавы» (1957) адэначаны бронз. медалём на міжнар. выстаўцы Бруселі. Тэматычныя кампазіцыі, пры свечаныя юбілейным датам: «Ураджа“ ная» (1957), «Кастрычнію» (1967), «Дружба народаў» (1974), «Беларусь» (1977), «Урачыстасць» (1982), «Слава гераічнаму Мінску» (1983). Аўтар жывапісных работ «Іслач», «Траццякоўшчына» (абедзве 1955), «Родная Беларусь» (1958) і інш. ICAÉBI4 Леанід Аляксандравіч (н. 29.3.1943, в. Ляды Смалявідкага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне апрацоўкі металаў ціскам. Д-р тэхн. н, (1988), праф. (1990). Скончыў БПА (1967), дзе і працуе з 1970. Навук. працы па тэорыі і тэхналогіі пракаткі і прасавання парашковых і грануляваных матэрыялаў. Распрацаваў спосабы формаўтварэння высокадакладных стужак і перыяд. профіляў з металаў і сплаваў. Л іт :. Н епреры вное ф орм ованн е металлмческн х п орош ков я гранул. М н ., 1980 (разам з А В .С ц е п ан е н к а м ); О бработка давленнем порош ковы х сред. М н ., 1993 (разам з А В .С ц е п ан е н к а м , В .Я .Х арланам).
ICÂEHKA Уладзімір Фёдаравіч (н. 15.12.1928, г. Горкі Магілёўскай вобл.), бел. археолаг. Канд. гіст. н. (1974). Скончыў Гомельскі пед. ін-т (1951). Працаваў настаўнікам, дырэктарам школы, y 1964—92 y Ін-це гісторыі АН Беларусі. Даследуе гісторыю першабытнаабшчыннага ладу, ітдраніміку. Аакрыў на тэр. Бел. Палесся бсшьш за 300, даследаваў 14 стаянак каменнага і бронзавага вякоў. Адзін з аўтараў «Нарысаў па археалогіі Беларусі» (ч. 1, 1970), «Гісторыі Беларускай ССР» (т. 1, 1972), «Нарысаў гісторыі Беларусі» (ч. 1, 1994), кніг «Беларуская археалогія» (1987), «Археалогія Беларусі» (т. 1, 1997). 3 1993 займаецца вывучэннсм гісторыі Вял. Айч. вайны на Беларусі. Тв.: А рхеологаческая карта Белорусснв. Вьш. 1, 3. М н ., 1968, 1976; Н еолнт П рвпятского П олесья. М н., 1976.
Г.Ісасвіч. Д экараты ўн ы н абор «Лета*. 1971.
ICAÉBI4 Галіна Анатолеўна (н. 30.1.1922, г. Віцебск), бел. мастачка дэкар.-прыкладнога мастаігтва, жывапісец. Скончыла Мінскае маст. вучылішча (1951). У 1957— 85 гал. мастак Мін-ва прам-сці буд. матэрыялаў БССР. Распрацоўвала ўзоры вырабаў са шкла і хрусталю, якія вылучаюцца тонкай каларыстычнай гамай і вытанчанасцю форм («Прыцемкі», 1968; «Цюльпаны», 1969; «Лета», 1971; «Вячэрні», «Святоч-
ІСАЕЎ Аляксей Мікалаевіч (н. 1.2.1955, г. Ягор’еўск Маскоўскай вобл.), бел. спявак (барытон). Засл. арт. Беларусі (1997). Скончыў Краснаярскі ін-т мастацтваў (1986). 3 1986 артыст т-ра муз. камедыі ў Растове-на-Доне, з 1991 саліст Дзярж. т-ра муз. камедыі Беларусі. Сярод партый y бел. т-ры: містэр Ікс, Эдвін, Тасіла («Прынцэса цырка», «Сільва», «Марыца» І.Кальмана), Даніла («Вясёлая ўдава» Ф.Легара), Барынкай, князь Арлоўскі («Цыганскі барон», «Лятучая мыш» І.Штрауса), Мікіта Батурын («Халогіка» М.Стрэльнікава). У яго канцэртным рэпертуары вак. творы рус. і замежнай класікі, сучасных, y тл. бел. (ІДучанка, Э.Зарыцкага), камгіазітараў, рус. нар. песні. ІСАЕЎ Рыгор Пракопавіч [22.1.1857, г. Магілёў — 6.4.1886], рэвалюцыянер-народнік. Удзельнік студэнцкага руху
1878—79 y ІІецярбургу, падтрымлшаў сувязь з гуртком магілёўскіх гімназістаў. 3 1879 чл. тэрарыст. групы «Свабода або смерць», потым «Народнай волі» і яе выканкома. Удзельнік падрыхтоўкі замахаў на цара, рыхтаваў з М.І.Кібальчычам выбуховыя рэчывы. Арьіштаваны ў крас. 1881, прыгавораны да пакарання смерцю, якое было заменена пажыццёвай катаргай. Памёр ад сухотаў y Шлісельбургскай крэпасці. ІСАЕЎ Ягор (Георгій) Аляксандравіч (н. 2.5.1926, в. Коршава Баброўскага р-на Варонежскай вобл., Расія), рускі паэт. Герой Сац. Працы (1986). Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага (1955). Друкуецца з 1945. Аўтар л ір ы ч н ш вершаў, балад, паэмы «Над хвалямі Дуная» (1953). Лірыка-філас., антыфаш. дылогія «Суд памяці» (1962) і «Даль памяці» (1977, за абедзве паэмы Ленінская прэмія 1980) аб прычынах узнікнення фашызму ў Германіі, эмацыянальнае сведчанне сучасніка пра час, мір, працу і нар. спадзяванні, роздум пра лёс пасляваен. Еўропы. Творы вызначаюіша маштабнай вобразнасцю, сімвалічнасцю, абагульненасцю, вострадрам успрыняццем жыцця, трагічным гратэскам, філас.-публіцыстычнай глыбінёй. Тэмы лірычнай сац.-філас. трылогіі з паэм «Mae асеннія палі», «Дваццаць пятая гадзіна», «ГІаляўнічы забіў жураўля» (1980-я г.) — вайна і мір, лёс чалавека і чалавецтва. Аўтар празаічных твораў, кніг пра псіхалогію творчасці, літ.-крытычных і публіцыстычных артыкулаў. Тв.\ Нчбр. нронзв. T. 1—2. М., 1990; Жнзнь прожмть М., 1979; Колокол света М.. 1984; Чувство глагола. М.. 1985; Мнг вечноста: Поэмы. М., 1986. Літ.: Ч й с л о в М.М Егор Нсаев: Очерк творчества. 2 нзд. М., 1990. І.У.Саламевіч ІСАЁНАК Марыя Іванаўна (н. 24.10.1949, в. Кісялі Гарадоцкага р-на Віцебскай вобл.), бел. жывапісец. Скончыла Мінскае маст. вучылішча (1969). ГІрацуе ў жанрах нартрэта, нацюрморта, пейзажа. У творчасці імкнецца да выяўлення гармоніі чалавека з навакольным асяроддзем, адлюстравання стану прыроды праз стрыманую каляровую гаму. Асн. рабоіы: «Восеньскія грыбы» (1977), «У новай майстэрні» (1983), «Нацюрморт са шклом» (1989), «Жанчына з бульбай» (1991), «Пахаванне бацькі» (1993), «ГІаргрэт y інтэр’еры» (1995), «Нацюрморгг з чорным вінаградам», «Адчыненае акно», «Змрок» (усе 1996), «Настрой», «Бабіна лета», «Пліеа», «Жанчына ў чырвоным», «Нацюрморт з птушкай», «Нацюрморт з жоўтымі кветкаГ.А.Фатыхава М І» (усе 1997) і ІН Ш . ІСАЁНАК Мікалай Іосіфавіч (н. 21.3.1947, в. Чарневічы Барысаўскага р-на Мінскай вобл.), бел. жывапісец. Скончыў Мінскае маст. вучылішча (1973). Працуе ў быт., пейзажным, партрэтным жанрах, нацюрморце. Сярод твораў: «Хлябы» (1976), «ІІамяці бацькі» і «У азёрным краі» (1978), «Песня аб маёй зямлі» (1979), «Адна», «Гусоўскаму прысвячаецца», «Нацюрморт з рэшатам», «Зімовы нацюрморт» (усе 1980),
«Лён Беларусі», «На роднай зямлі. Памяць», «Салдаткі. АдраДжэнне» (усе 1981), «Беларускі краявід» і «Касьба» (1982), «Браслаўскія прасторы» і «Восеньскія дажджы» (1984), серыя «Алеі», «Дарога да храма», «Сад мастака», «Гладышы», «Яблынька майго дзяцінства» (усе 1990-я г.), «Калядны марозік» (1996).
ІСАКАЎ_________________ 327
1CÂKABA Ніна Сяргееўна (н. 8.10.1928, г. Себеж Пскоўскай вобл., Расія), руская снявачка (мецца-сапрана). Нар. арт. Расіі (1969), нар. арт. С СС Р (1981). Скончьша Маскоўскую кансерваторыю (1958), з 1978 выкладае ў ёй. У 1958— 85 салістка Маскоўскага муз. т-ра імя К.Станіслаўскага і У.Неміровіча-Данчанкі. Сярод партый: Любаша («Царская нявеста» М .Рымскага-Корсакава), Графіня («Пікавая дама* П.Чайкоўскага), Варвара («Бязродны зяць» Ц.Хрэннікава), Клара («Заручыны ў манастыры» С .ІІракоф ’ева), Санетка («Кацярына Ізмайлава» Дз.ІІІастаковіча). Выступае ў канцэртах. Лаўрэат Міжнар. конкурсу музыкантаў-выканаўцаў (Ж энева, 1958). Дзярж. прэмія Расіі 1972.
ІСАКАЎ Багдан, майстар сярэбранай справы сярэдзіны 17 ст. Паходзіў з Беларусі. Працаваў y Маскоўскай дзяржаве. «Жалаваны» майстар Сярэбранай палаты. Зрабіў 2 пячаткі (1656) для цара Аляксея Міхайлавіча.
ІСАКАДЗЕ Ліяна Аляксандраўна (н. 2.8.1946, Тбілісі), грузінская і расійская скрыпачка і дырыжор. Засл. арт. Грузіі (1970), нар. арт. СССР (1988). Скончыла Маскоўскую кансерваторыю (1968, клас Д .Ойстраха). 3 1971 салістка Маскоўскай філармоніі, з 1981 адначасова
Марыя Іванаўна Ісаснак. Нацюрморт з жоўтымі кветкамі. 1997.
маст. кіраўнік Камернага аркестра Грузіі. Лаўрэат Міжнар. конкурсаў імя М.Лонг—Ж.Цібо (Парыж, 1965), імя Я.Сібеліуса (Хельсінкі) і імя П.Чайкоўскага (Масква; абодва 1970). Дзярж. прэміі Грузіі 1975, 1983.
ІСАКАЎ Георгій Пятровіч (11.2.1896, в. Вял. Крушынаўка Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл. — 4.2.1961), генералмаёр (1943), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў БДУ (1929), курсы «Выстрал» (1930), Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1941), паскораны курс Ваен. акадэміі Генпггаба (1943). У арміі з 1915, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз. вайны 1918:—20. 3 1922 на сав. і прафсаюзнай рабоце ў Рагачове, Мінску, з 1932 нач. упраўлення нарыхтовак пры СНК БССР. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Сталінградскім, Данскім, Сцянным, 3-м Бел. і інш. франтах: камандзір палка, брыгады, дывізіі. Вызначыўся пры фарсіраванні Дняпра на Пд ад Кіева. Да 1955 на ваен.-пед. рабоце. ІСАКАЎ Іван Сцяпанавіч (22.8.1894, с. Аджыкенд, Азербайджан — 11.10.1967), савецкі ваенна-марскі дзеяч. Адмірал Флоту Сав. Саюза (1955), Герой Сав. Саюза (1965), чл.-кар. AH СССР (1958), праф. (1943). Скончыў курсы ўдасканалення вышэйшага начальніцкага складу пры Ваен.-марской акадэміі (1928). На
328
ІСАКІЕЎСКІ
флоце з 1914. Удзельнік грамадз. вайны. 3 1922 на камандна-штабных пасадах на Чарнаморскім і Балт. флатах, y т.л. камандуючы Балт. флотам (1937), y 1938— 50 пераважна нам. і 1-ы нам. наркома (галоўнакамандуючага ВМФ). Нам. міністра марскога флоту (1954— 55), потым y Мін-ве абароны СССР. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1937— 46. Аўтар прац па ваен. гісторыі, ваен. і ваен.-марскім майстэрстве, апавяданняў, нарысаў, навел і ўспамінаў пра флот. Дзярж. прэмія СССР 1951. ІСАКІЕЎСКІ С А Б 0Р y С. - П е ц я р б y р г у, помнік позняга рус. класіцызму. Закладзены ў гонар Пятра I, названы імем св. Ісакія Далмацкага. Пабудаваны ў 1818— 58 паводде праекта A. А.Манферана (дапрацаваны ў 1821— 25 B. П.Стасавым, АА.Міхайлавым 2-м). Манум. аб’ём будынка (агульная выш.
СССР 1949) і інш., паэмы «Чатырысга мільёнаў» (1921), «Чатыры жаданні» (1936). За вершы папулярных песень «Кацюша», «I хто яго знае...» і інш. Дзярж. прэмія С СС Р 1943. Яго паэзіі, прасякнутай мудрай і трапяткой любоўю да роднага краю і яго людзей, уласцівьі напеўнасць і меладычнасць. Аўтар кніг «Пра паэтычнае майстэрства» (1952), «Пра паэтаў, пра вершы,
ICÂHIH Мікалай Мікітавіч (22.4.1904, Масква — 1990), савецкі вучоны ў галіне механікі. Акад. AH СССР (1970). Двойчы Герой Сац. Працы (1963, 1974). Скончыў Ленінградскі караблебудаўнічы ін-т (1935). Асн. навук. працы па суднабудаванні. Дзярж. прэмія СССР 1942, Ленінская прэмія 1959.
М .В .Іс а к о ў с к і.
А Л .І с а ч а н к а .
Іс а к іі'ў ск і саб ор
101,52 м, памеры ў плане 111,5 м х 97,6 м) завершаны купалам (дыяметр 21,83 м), з чатырох бакоў да яго прымыкаюць 8-калонныя порцікі карынфскага ордэра з франтонамі, аздобленымі статуямі па вуглах і гарэльефамі ў тымпанах (скулыггары І.П.Віталі, А.В.Лаганоўскі, П.К.Клот і інш.). Інтэр’ер сабора апрацаваны малахітам, гіарфірам, мармурам, аздоблены мазаікай і размалёўкамі (жывапісцы К.П.Брулоў, Ф.А.Бруні). Да 1917 гал. храм горада. 3 1931 музей.
пра песні» (1968), аўтабіягр. кмііі «На Ельнінскай зямлі» (1971— 72). На рус. мову пераклаў зб-кі «Выбраныя вершы» (1937) і «Хлопчык і лётчыю» (1951) Я.Купалы, «Тры паэмы» (1946), «Вершы» (1947), «Выбранае» (1948), «Граніца: Беларуская хроніка» (1955) А.Куляшова, паэму «Шчаслівая дарога» (1935) ААлександровіча, паэму «'Гарас на Парнасе» і інш. Ш эраг вершаў прысвяціў Беларусі.
1980.
Тв.\ Собр. соч. Т. 1— 5. М „ 1981— 82; Бел. пер. — В ы браны я творы . М н ., 1952. H im :. Т в а р д о в с к я й A T . П о эзн я М н ханла М саковского. М ., 1978. С .Ф .К у зь м ін а .
ІСАК0ЎСКІ Міхаіл Васілевіч (19.1.1900, в. Глотаўка Ельнінскага р-на Смаленскай вобл., Расія — 20.7.1973), рускі паэт. Герой Сац. Працы (1970). Засл. дз. культ. Беларусі (1968). Друкаваўся з 1914. Зб-кі вершаў «ГІа ступенях часу» (1921), «Правады ў саломе» (1927), «Правінцыя» (1930), «Майстры зямлі» (1931), «Наказ сыну» (1943), «Вершы і песні» (1948, Дзярж. прэмія
ICAKPÂT (436 да н.э., Афіны — 338 да н.э.), старажытнагрэчаскі прамоўца, настаўнік рыторыкі і публідыст. Стваральнік тэорыі класічнай антычнай п р м ы , увёў падзел на мовы паэтычную і празаічную. Каля 390 да н.э. заснаваў y Афінах школу рыторыкі — прататып агульнаадук. школы; яе праграму выклаў y прамовах супраць сафістаў. Прыхільнік прамакедонскай партыі і
Л іт :. А р з у м а н я н
A M . Адмнрал. М .,
прапагандыст яе праграмы («Панегірыю>, 386; «Арэапагітык», 355; «Панафінейская прамова», 342— 339). Лічыў манархію лепшай формай дзярж. кіравання. Пасля разгрому грэкаў y 338 да н.э. каля Херанеі македонцамі на чале з Філілам II I. скончыў самагубствам. Захавалася 21 яго прамова (у т.л. 6 судовых) і 9 лістоў.
ІСАЎРЬІЙСКАЯ ДЫ НАСТЫ Я, ц і С і р ы й с к a я, дынастыя візантыйскіх імператараў (717— 802). Заснавальнік — выхадзец з Сірыі Л е ў III , якога памылкова лічылі родам з Ісаўрыі (паўд. вобласць М. Азіі). Пры І.д. становішча Візантыі ўмацавалася, сфарміравалася фемная сістэма ўпраўлення (гл. Фемы), заснаваная на падатковых павіннасцях і ваен. службе свабодных сялян. Імператары І.д. пастахова ваявалі з арабамі і балгарамі, імкнуліся замацавадь адзінства шматгшемянной імперыі, y ходзе барацьбы супраць т. зв. абразашанавання канфіскоўвалі царк. і манастырскія багацці. Прадстаўнікі дынастыі: Леў III [717— 741], Канстанцін V [741— 775], Л еў IV [775— 780], Канстанцін VI [780— 797], Ірына, жонка Льва IV [797— 802], ІСАЧАНКА Аляксандр Васілевіч (21.12.1910, С.-Пецярбург — 19.3.1978), рускі і аўстр. славіст. Чл.-кар. Германскай (1964) і Чэхаславацкай (1968) АН. Скончыў Венскі ун-т (1937). Праф. Браціслаўскага (з 1941), Каліфарнійскага (з 1964), Клагенфурцкага (Аўстрыя; з 1971) ун-таў. Асн. працы па пытаннях лексікі, фанетыкі і граматыкі сучасных слав. моў, праблемах агульнага мовазнаўства: «Мова і паходжанне фрэзінгенскіх помнікаў» (1943), «Фанетыка рускай мовы» (1947), «Граматычны лад рускай мовы ў супастаўленні са славацкай. Марфалогія» (т. 1— 2, 1954—60), «Славацка-рускі слоўнік» (т. 1—2, 1950— 57), «Гісторыя рускай мовы» (т. 1— 2, 1980— 83). Быў старшынёй камісіі па лінгвістычнай тэрміналогіі Міжнар. к-та славістаў. Пераклаў на славацкую мову «Слова пра паход Ігаравы». Э .К .Г ерм ан овіч.
ІСАЧАНКА Аляксандр Лаўрынавіч (14.3.1919, в. Хоўхла Буда-Кашалёўскага р-на Гомельскай вобл. — 8.10.1942), адэін з арганйатараў і кіраўнікоў Гомельскага камсамольска-маладзёжнага падполля і партыз. руху ў Гомельскай вобл. ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Рэчыцкае пед. вучылішча. Да вайны сакратар Гомельскага гаркома ЛКСМ Б. Са жн. 1941 падрыўнік, разведчык y партыз. атрадзе «Балынавік», адначасова сакратар Гомельскіх падп. абкома і гаркома
Л КСМ Б, чл. І'омельскага падп. гаркома КП(б)Б. Група падрыўнікоў на чале з I. пусціла пад адхон 58 эшалонаў ворага, знішчыла 87 аўтамашын, танкаў, браневікоў. Загінуў пры падрыхтоўцы да задання. У в. Хоўхла яму пастаўлены помнік. ІСАЧАНКА Уладзімір Рыгоравіч (н. 16.5.1925, г. Гомель), бел. архггэктар. Засл. архітэктар Беларусі (1998). Скончыў БПІ (1958). 3 1951 нрацаваў гал. архітэктарам Ваентіраекта БВА, Гродзенскай вобл., з 1974 — БелНДІП горадабудаўніцтва. Асн. работы: адм. будынак y Барысаве (1957), дамы афідэpaÿ y Лідзе (1956), Баранавічах (1960), Мінску (Уручча; 1968), Мазыры (1969), Гродне (1974), лёгкаатлетычны манеж ва Уруччы (1976, y сааўт.), прафілакторый y Наваполацку (1982), Палац культуры ў Лідзе (1994), ген. планы гарадоў Ліда, Ваўкавыск, Слонім, Шчучын (1991—98) і інш.
«Дрыяда», 1985— 87) тэмы, партрэтаў («Аўгапартрэт», 1986— 87), нацюрмортаў («Нацюрморт з люстэркам» з серыі «Магія», 1982 і інш.). Работам уласцівы лесіровачная манера пісьма, скрупулёзная прапрацоўка дэталей, імкненне да сімвалічнасці і метафарычнасці («Маленне пра чашу», 1981; «Магія», 1983— 84; «Алегорыя мастацтва», 1983— 87; «Ля крыніцы», 1987). У 1988 на кінастудыі «Беларусьфільм» пра I. зняты фільм «Не плачце па мне» (рэж. А.Алай). Л іт A л a й
А.М. Встречн н а всю ж нзнь: Зап. кннооператора. М н ., 1989.
ІСАЧбНКА Анатоль Рыгоравіч (н. 28.5.1922, г. Гомель), расійскі географ і картограф. Акад. Расійскай экалагічнай акадэміі (1992). Д -р геагр. н. (1963), праф. Санкт-Пецярбургскага ун-та (1964). Скончыў Лешнградскі ун-т (1947). Навук. працы па ландшафтазнаўстве, фіз.-геагр. раянаванні, складанні ландшафтных картаў (рэдагаваў Ландшафтную карту Беларускай ССР
ІСІКАВА_________________329 ялогіі (пераважна палярных мораў), агульнай, с.-г., тэхн. мікрабіялогіі, батаніцы і насеннезнаўстве. Прапанаваў гіпотэзу біягеннага ўтварэння радовішчаў серы, бактэрыяльнага адкладу кальцыю. Прапанаваў бактэрыяльны метад барацьбы са шкоднымі жывёламі, напр., пацукамі. Te:. Н збр. труды. T. 1— 3. М .; Л ., 1951— 57.
ІСЕРНА, вёска ў Слуцкім р-не Мінскай вобл., на р. Случ, каля аўтадарогі г. Слуцк — в. ІІагост 1-ы. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 20 км на ПдУ ад горада і 18 км ад чыг. ст. Слуцк, 125 км ад Мінска. 436 ж., 177 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніда, амбулаторыя, швейная майстэрня, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. партызан. ІСЕЦЬ, рака ў Свярдлоўскай, Курганскай і Цюменскай абласцях Расіі, левы прыток р. Табол. Даўж. 606 км, пл. бас. 58,9 тыс. км2. Пачынаецца з Ісецкага вадасх. на ПнЗ ад г. Екацярынбург. У вярхоўі цячэ па ўсх. схіле Сярэдняга Урала, ніжэй — па Зах.-Сібірскай раўніне. Гал. прытокі: Міяс, Цеча, Сінара (справа). Жыўленне мяшанае. Ледастаў з ліст. да красавіка. Сярэдні расход вады каля 70 м3/с. Ha I. малыя вадасховішчы для водазабеспячэння. Суднаходная ад г. Шадрынск. Ha 1. гарады Екацярынбург, Каменск-Уральскі, Катайск, Далматава, Шадрынск. ІСІДА, I с е т, I с і с, y егіпецкай міфалогіі багіня ўрадлівасці, вады і ветру, мараплаўства, сімвал жаноцкасці, сямейнай вернасці. Паводле найб. вядомага міфа I. — жонка Асірыса і маці To pa. Яе культ быў вядомы далёка па-за межамі Егіпта.
А.Ісачоў. А легоры я мастацтва. 1983— 87.
ІСА Ч0Ў Аляксандр Анатолевіч (11.1.1955, г.п. Азарычы Калінкавіцкага р-на Гомельскай вобл.— 5.12.1987), бел. жывапісец. Прафесійнай маст. адукацыі не атрымаў. Жыў гіераважна ў г. Рэчыца Гомельскай вобл. У 1973 працаваў y Ленінградзе, дзе склаўся як мастак пад уплывам нефармальнага маст. асяроддзя. Працаваў y сюррэалістычнай манеры. Аўтар карцін на біблейскія («Рахіль», «Майсей», абодва 1976; «Укрыжаванне»,1977; «Андрэй ІІершазваны»,1980; «Ісус Хрыстос», 1983; «Іакаў», 1985; «Прарок», 1987) і міфалагічныя («ІІерсефона», 1984— 85;
маштаба 1 : 600 000; 1984), пытаннях экалогіі. Залаты медаль імя П.П.Сямёнава-Ц ян-Ш анскага (1963), Вял. залаты медаль Расійскага геагр. т-ва (1995). В .А .Я рм о л енка.
ІСАЧЭНКА Барыс Лаўрэнцьевіч (14.6.1871, С.-Пецярбург — 17.11.1948), савецкі мікрабіёлаг і батанік; заснавальнік айч. марской мікрабіялогіі. Акад. AH С СС Р (1946; чл.-кар. 1929). Акад. АН УССР (1945). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1895). У 1917— 30 дырэктар Бат. саду AH СССР. 3 1937 y Ін-це мікрабіялогіі AH СССР (з 1939 дырэктар). Навук. працы па марской мікрабі-
ІС ІД 0 Р , С і д а р (?, г. Салонікі, Грэцыя — 1462), царкоўны дзеяч Вялікага княства Маскоўскага і ВКЛ. Мітрапаліт кіеўскі і ўсяе Русі (1437—41) з рэзідэнцыяй y Маскве (гл. Кіеўская мітраполія). На царк. саборы ў Італіі падтрымаў Фларэнційскую унію 1439 аб аб’яднанні правасл. царквы з каталідкай. На зваротным ішіяху ў 1440 наведаў Вільню і кафедральныя гарады падначаленых яму епархій y ВКЛ (Полацк, Тураў, Кіеў). Аднак правасл. насельніцтва ВКЛ унію не падтрымала. Пасля вяртання ў 1441 1. ў Маскву духавенства і баярская рада прызналі акты Фларэнційскага сабора некананічнымі і скасавалі іх. I. быў пазбаўлены ўлады і зняволены ў Чудаў манастыр, адкуль уцёк y ВКЛ. Пазней жыў y Рыме. У 1458 адрокся ад Кіеўскай мітраполіі на карысць свайго вучня Грыгорыя Балгарына. Г .Я .Г а л е т а н к а .
ІСІКАВА Такубоку (сапр. X a д з і м э Такубоку; 28.10.1885, Хінота, прэфектура Іватэ, Японія — 13.4.1912), японскі пісьменнік. Уваходзіў y літ. т-ва «Новая паэзія». Вядомасць прынеслі зб-кі «Жменя пяску» (1910), «Свіст і свісток» (1911), «Самотная цацка» (1912). Пісаў
330
іск
y традыц. форме танка і свабодным белым вершам. Паэзія I. шматгранная — ад любоўнай і пейзажнай лірыкі да паліт. вершаў, ад матываў песімізму да твораў, прасякнутых верай y лепшае будучае. Аўтар раманаў «Лёс таленту» (1906), «Наша група і ён» (1912) і інш.
Тв:. Рус.
пер. — Я збр. л н р л ка. М ., 1971.
ІСК, юрыдычны сродак абароны парушанага або аспрэчваемага суб’ектыўнага права. У цывільным працэсе можа быць прад’яўлены любой зацікаўленай асобай (фіз. або юрыд.). I. можа быць накіраваны на прысуджэнне адказчыка да ўчынення пэўных дзеянняў або ўстрымання ад неправамерных дзеянняў (вяртанне маёмасці, кампенсацыя страт, выплата аліментаў і да т.п.), на ўстанаўленне наяўнасці або адсутнасці праваадносін паміж бакамі або на змяненне ці спыненне праваадносін (раздзел агульнай маёмасці, скасаванне шлюбу). Форма выяўлення I. — іскавая заява, якая павінна змяшчаць пэўныя рэквізіты. ІСКАВАЯ ДАЎНАСЦЬ, гл. ў арт. Д аўнасць.
JfaL ІСКАЛІЕЎ Сундуткалі (1924, с. Канстанцінаўка Заходне-Казахстанскай вобл., Казахстан — 24.6.1944), удзельнік вызвалення Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1945). Аўтаматчык стралк. роты радавы I. вызначыўся пры вызваленні Быхаўскага р-на: y ноч на 24 чэрв. адзін з першых уварваўся ў траншэю ітраціўніка і ў крытычны момант бою сваім целам закрыў амбразуру варожага дзота. Увекавечаны ў Мемарыяле воінскай славы на Лудчыцкай вышыні. ІСКАНДАР, y іранскай міфалогіі і эпасе Аляксандр Македонскі. У ранніх міфах ён — дзёрзкі і бязлітасны заваёўнік. 3 гіашырэннем ісламу яго вобраз ідэалізуецца, набывае казачныя рысы. У творах А. Фірдаўсі, Нізамі Ганджэві і інш. 1. выступае як справядлівы шах іранскай крмві. ІСКАНДЙР Фазіль Абдулавіч (н. 6.3.1929, г. Сухумі, Абхазія), абхазскі пісьменнік. Піша на рус. мове. Скончыў Літ. ін-т імя Горкага (1954). Друкуецца з 1952. Зб-кі вершаў «Горньш сцежкі» (1957), «Дабрата зямлі» (1959), «Зялёны дождж» (1960), «Маладосць мора» (1964), «Летні лес» (1969) і інш., апавя-
данняў «Забаронены плод» і «Трынаццагы подзвіг Геракла» (абодва 1966). Аўтар сатыр. аповесцей «Сузор’е Казлатура» (1966), «Рэмзік» (1974), «Марскі скарпіён» (1976), «Трусы і ўдавы» (1987), рамана «Чалавек і яго наваколле» (1993). Аўгабіягр. раман «Сандро з Чэгема» (поўнае выд. 1989, Дзярж. прэмія СССР 1989) прасякнуты лірызмам і гумарам, прысвяціў жыццю і гіст. лёсу абх. народа, з цеплынёй расказаў пра своеасаблівасці нац. характару. На бел. мову асобныя творы пераклала Л.Салавей. Тв:. Собр. соч. T. 1—6. Харьков, 1997; Бел. пер. — Крыварукі: Апавяданне / / Братэрства, 83. Мн., 1983. С.Ф.Кузьміна. ІСКАНДЙРАЎ Адыль Рза аглы (5.5.1910, г. Гянджа, Азербайджан — 18.9.1978), азербайджанскі рэжысёр, акцёр. Нар. арт. СССР (1959). Праф. (з 1956). Скончыў Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва ў Маскве (1936). У 1937—60 гал. рэж. і дырэктар Азерб. акад. т-ра імя М.Азізбекава (Баку). Паставіў спектаклі; «Платон Крэчат» А.Карнейчука (1926), «Вагіф» (1938) і «Фархад і Шырын» (1941) С.Вургуна, «Гонар» А.Шырванзадэ (1940), «Раніца Усходу» Э.Мамедханлы (1948, Дзярж. прэмія СССР 1948), «Айдын» Дж.Джабарлы (1940), «Атэла» У.Ш экспіра (1959) і інш. Творчасці характэрны манум. героіка, урачыстасць, яркая відовішчнасць. 3 1961 y кіно я к акдёр і рэжысёр. «ЙСКРА», расійскі сатырычны штотыднёвы часопіс. Выдаваўся ў 1859-—73 y Пецярбургу на рус. мове паэтам і грамадскім дзеячам В.С.Курачкіным і мастаком М.А.Сцяпанавым (да 1864). Публікаваў сатыр. творы (фельетоны, вершы, апавяданні, эпіграмы, пародыі, публіцыстычныя артыкулы, нарысы і інш.), допісы з правінцый, y якіх асвятляліся праблемы тагачаснага грамадскапаліт. і культ. жыцця. 3 рэв.-дэмакр. пазіцый выступаў супраць прыгонніцтва, бюракратызму, кансерватызму. Вял. месца займала паэзія, скіраваная супраць т. зв. «чыстага мастацтва». Літ. матэрыялы дапаўняліся малюнкамі ў жанры карыкатуры. Забаронены «за шкодны кірунак».
раць т. зв. дробнабурж. ліберальных партый Расіі — эсэраў, бундаўцаў і іх лідэраў. Газету атрымлівалі ў 26 гарадах і мястэчках Беларусі. У ёй надрукавана 25 матэрыялаў з Беларусі, y якіх асвятляліся падзеі сац.-паліт. жыцця краю, расказвалася пра самавольства мясц. улад, становішча палітзнявсшеных. Крытыкаваліся мясц. лідэры «эканамістаў» (васільеўцы), лібералаў, бундаўцаў і інш. Дзейнасць газеты спрыяла стварэнню Палескага і Паўн.-Зах. к-таў РСДРП. У 1903 y РСДРП разгарнулася барацьба паміж бальшавікамі і меншавікамі. ГІасля 51-га нумара «H.» перайшла на гіазіцыі меншавікоў. Усяго выйшла 112 нумароў.
Літ.. В о л н н М. Л ен н н ская «Нскра». (1900— 1903 г.). М ., 1964; Н ф р е м о в а О .Н Рол ь л ен н н ско й «Н скры» в распростран е н н я м арксн зм а в Белоруссмм. М н., 1980; Л сн н н ская «Нскра»: М стормя созданн я н расгіространсння, 1900— 1902. М .; Л ейпцнг, 1984; В озвраш ен ная публнп нстака. Кн. 1 1900— 1917. М ., 1991. С.В.Говін. «ІСКРА», газета рэвалюцыйна-дэмакр. кірунку ў Зах. Беларусі. Выдавалася 10— 27.6.1925 (аднадзёнка — 31.5.1925) y Вільні на бел. мове. Змяшчала матэрыялы на актуальньш тэмы паліт. жыцця Польшчы, Зах. Беларусі, аналізавала знешнюю і ўнутр. палітыку польскага ўрада. Асаблівую ўвагу аддавала зямельнай рэформе і яе вырашэнню ў сейме. Апублікавала выступЛенні ў сейме дэпутатаў Бел. пасольскага клуба Б.Тарашкевіча, Ф.Ярэміча, сенатара А.Назарэўскага, інтэрпеляцыі бел. паслоў з выпадку злоўжыванняў польскай адміністрацыі на зах.-бел. землях, пастановы Ш з’езда Кампартыі Польшчы, прапановы асобных сенатараў y абарону інтарэсаў насельніцтва Зах. Беларусі. Змясціла ўрыўкі з паэмы Я.Купалы «Безназоўнас», асобныя вершы А.Гурло. Выйшла 7 нумароў, з іх 2 канфіскаваны. А.С.Ліс.
ІСКРАВАЯ KÀMEPA, кіроўны трэкавы дэтэктар часціц, дзеянне якога заснавана на ўзнікненні іскравага разраду ў ra se ў месцы праходжання зараджанай часціцы. Выкарыстоўваецца ў ядз. фізіцы (даследаванне ядз. рэакцый), фізіцы элементарных часціц (эксперыменты на паскаральніках), астрафізіцы (вывучэн«ЙСКРА», першая агульнарасійская с. -д. палітычная газета. Выдавалася не- не касм. прамянёў), медыцыне. І.к. мае разрадны прам еж ак, зап оўнены галегальна з 11(24).12.1900 да кастр. 1905 зам. Т элескоп лічы льнікаў (сц ы нты ляц ы й на рускай мове, спачатку ў Лейпцыгу, ных, чаранкоўскіх) п а-за І.к. ф іксуе з'я ў л ен потым y Мюнхене, з крас. 1902 y Лонне часціцы і падае н а электроды камеры вы дане, з вясны 1903 y Жэневе. Ініцыятар сакавольтны імпульс н анруж аш ія. А пош ні паскарае электрон ы , ш то ўзнікаю ць y газавай стварэння У.І Ленін. Я к выразніца яго камеры н а шляху зарадж анай часціды , і вы ідэі стварэння Рас. с.-д. рабочай партыі клікае іскравы разрад уздоўж следу (трэку) (РСДРП) газета выпрацоўвала тэарэт. і часціцы. Разрады ф іхсую ц ца ф атаграф ічны м , практычныя асновы гіартыі (падрыхтаакусты чны м, віды кон ны м і інш . метадамі. У ваны праграма і статут РСДРП). « й » параўнанні з інш. трэкавы м і дэтэктарамі крытычна ацэньвала ўнутр. і знешнюю ядзерных выпрамяненняў І.к. вы значаецца м алой ін ерц ы й насцю , прастатой. палітыку царскай улады, асвятляла экаЛіт: Н скровая камера. М ., 1967. нам. і паліт. становішча народаў Расіі, y А.В.Берастаў. т. л. і беларусаў, выступала за саюз рабочага класа з сялянствам, пісала пра ІСКРАВЫ РАЗРАД, і с к р а элекрас. і міжнар. рэв. рух, са свайго пункту т р ы ч н a я, нестацыянарны электрычпогляду крьггыкавала міжнар. апартуны разрад y газе, які ўзнікае ў эл. полі нізм (бернштэйніянства) і яго разнавідпры цісках газу парадку атмасфернага насць — «эканамізм», выступала суп(некалькі соцень кілапаскаляў). Адроз-
ніваецца звілістай разгалінаванай формай і хуткім развідцём (каля 10'7 с), суправаджаецца характэрным іукавым эфектам («трэск» іскры). Т-ра ў гал. канале І.р. дасягае 104 К. Разрад паўтараецца, калі напружанне пасля амаль імгненнага спаду зноў дасягае велічыні напружання прабою. Пры дастатковай магутнасці крыніцы напружання І.р. пераходзідь y дугавы (электрычную дугу) або тлеючы разрад. У прыродных умовах найчасцей назіраецца ў выглядзе маланкі. «ІСКРЫ СКАРЫНЫ», гісторыка-дубліцыстычны часопіс. Выдаваўся ў 1931— 35 y Празе на бел. мове Бел. (Крывідкім) культ. т-вам імя Ф.Скарыны. У аснове выдання ідэі пераемнасці духоўнай спадчыны Скарыны з сучаснымі праблемамі паліт.-дзярж. і культ. развіцця, імкнення бел. народа да ўласнага i самабытнага шляху развіцця. Надаваў вял. значэнне нац. культуры як першааснове культуры агульначалавечай, развіддю нац. самасвядомасці беларусаў, асабліва ва ўмовах асіміляцыйнага ўздзеяння інш. этнасаў, падкрэсліваў важную ролю інтэлігенцыі як выразніка і гаранта духоўнай жыццяздольнасці нацыі. Асвятляў пытанні бел. гістарыяграфіі, геральдьікі, нац. традыцый. А.К.Каўка. «НСКУССТВО», часопіс пададдзела мастацтва аддзела нар. асветы Віцебскага губвыканкома і Саюза работнікаў мастацтва Віцебска. Выдаваўся ў 1921 y Віцебску на рус. мове (выйшла 6 нумароў). Публікаваў артыкулы пра маст., тэатр., муз. жыццё горада. На яго старонках выступалі мастакі К.Малевіч, М.Кунін, крытыкі А.Ром, П.Мядзведзеў, дырыжор М.Малько, паэт М.ІІустынін і інш. У 1922 аб’яднаны з час. «Работннк просвсіцення», выходзіў пад назвай «Работннк просветен дя м нскусства». «НСКЎССТВО KHHÔ», ілюстраваны часопіс. Выдаваўся ў 1931— 93 y Маскве на рус. мове. Да 1932 наз. «Пролетарское кнно», з 1933 — «Советское кдно», з 1936 — «М.к.». Выходзіў рознай перыядычнасцю, з 1952 штомесячна (у 1993 — № 1—9). Змяшчаў артыкулы па гісторыі і тэорыі кіно, рэцэнзіі на кінафільмы, сцэнарыі, асвятляў творчасць дзеячаў кіно і інш. ІСКЫР, рака ў Балгарыі, правы прыток Дуная. Даўж. 368 км, пл. бас. 8,6 тыс. км2. Вытокі ў гарах Рыла, працякае гіа Самакаўскай і Сафійскай катлавінах, перасякае хр. Стара-ІІланша ў Іскырскай цясніне, нізоўі — па Ніжнедунайскай раўніне. Веснавое разводдзе, летняя межань. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 54 м3/с. Выкарыстоўваецца шія арашэння. У бас. I. вадасховішча, ГЭС. Ha I. — гарады Самакаў, Мездра, Чарвен-Браг; працякае па ўсх. ускраіне г. Сафія. ІСЛАМ (араб., літар. пакорнасць, адданне сябе волі Бога), м у с у л ь -
м a н с т в а, адна з трох сусв. рэлігій (разам з будызмам і хрысціянствам). Узнік y Аравіі ў пач. 7 ст. Заснавальнік — Мухамед. Веравызнанне 1. выкладзена ў свяшчэннай кнізе Каран. Яно грунтуецца на 7 догматах веры: y адзінага Bo ra— Алаха; y анёлаў; ва ўсе кнігі Гасподнія (Тора, Евангелле, Псалмы і Каран); ва ўсіх пасланнікаў Алаха, y т л . Адама, Майсея (Муса) і Ісуса Хрыста (Іса бен Марыям), якія прызнаюцца папярэднікамі Мухамеда; y прадвызначэнне; y канец свету і судны дзень; уваскрэсенне памерлых. Культ I. абапіраецца на 5 «слупоў веры»: спавяданне веры — абвяшчэнне, што «няма бога акрамя Алаха, і Мухамед — пасланнік божы» (шахада); штодзённая 5-разовая малітва (салят); падатак y суме */40 ад гадавога прьібытку (ддя асоб, якія валодаюць пэўным мінімумам маёмасці) на карысць бедных (закят); пост саўм (цюрк. — ураза) y месяц рамадан (цюрк. — рамазан); паломніцгва ў свяшчэнны горад Мекку (хадж). Вял. значэнне надаецца рэліг. святам; ід-аль-адха (цюрк. — курбан-байрам), ід-альфітр (цюрк. — ураза-байрам) і інш., іс~ нуюць шматлікія абрады і рытуалы. Акрамя Карана мусульмане прызнаюць Суну (свяш чэннае паданне, выкладзенае ў апавяданнях пра жыццё і дзеянні прарока Мухамеда). На Каране і Суне грунтуецца шарыят — збор норм мусульманскага права. Сучасны I. падзяляедца на 2 асн. кірункі: сунізм (лічыцца артадаксальным кірункам) і шыізм (у ім Суда лрызнаецца толькі часткова). Духавелства ў I. (мулы, імамы, муфтыі і інш.) выбіраецца вердікамі і не мае такой складанай іерархіі, як хрысціянскае, няма дасвячэдня і ступеняў свяшчэнства. Паслядоўнікі I. складаюць болыдую частку насельнідтва многіх краін Азіі і Афрыкі. У краінах СНД I. пашыраны ў народаў Паволжа, Каўказа, Сярэдняй Азіі. Гіаводле Ісламскай лігі, I. вызнае болыд за 1 млрд. вернікаў. Дзейнічае Арганізацыя Ісламская канферэнцыя (з 1971, аб’ядноўвае 45 краін), створаны Ісламскі банк ражіцця. На землях Беларусі I. (сунізм) вызнае татарскае насельніцтва. У канцы 14 ст. з’явіліся ў Беларусі першыя мячэці. У 1591 y Рэчы Паспалітай лражывала каля 100 тыс. татар, якія мелі амаль 400 мячэцяў. У 17 ст. мусульмане трапілі лад уплыў каталіцкай царквы, іх колькасць зменшылася да 30 тыс. Працэс адыходу ад I. і асіміляцыі бел. татар працягваўся і ў настулным стагоддзі. Паводле перапісу 1897 y Гродзенскай, Мінскай і Віленскай губ. пражывала 13 877 мусульман. У 1939 y Зах. Беларусі было 17 мячэцяў і 2 малітоўныя дамы. Пасля Вял. Айч. вайны y БССР дзейнічала адзідая мячэць y Іўі. У 1980-я г. пачалося ажыўленне рэліг. і грамадскакульт. дзейнасці сярод татар. У Беларусі дзейнічаюць 2 незалежныя рэліг. аб’яднанні: Мухтасібат Рэспублікі Беларусь (з 1993) і Муфтыят Рэспублікі Беларусь (з 1994). I. спрыяе захаванню нац. самасвядомасці бел. татар y ілшаэтнічным і іншарэліг. асяроддзі.
ІСЛАНДСКАЯ____________ 331 Літ. Д у м і н С.У., К а н а п а ц к і І.Б. Беларускія татары: мінулае і сучаснасць. Мн., 1993; Л а к о т к а АІ. Бераг вандраванняў, ці Адкуль y Беларусі мячэці. Мн., 1994; Encyclopaedia of Islam. T. 1—7. Leiden, 1956—93 (выд. працягваецца). Ю.А Крыніцкі ІСЛАМАБАД, сталіца Пакістана. Знаходзіцца на Пн краіны на выш. 550 м, лрымыкае на Пд да г. Равалліндзі. У адм. аддосінах — федэральная сталічная тэрыторыя цэнтр. ладларадкавання. Нас. 1,5 млн. ж. (1991, з прыгарадамі). Міждар. аэралорт. Вузел аўтадарог і 3 чыгунак. Прам-сць: лёгкая, лаліграф., харчовая. Цэнтр рамёстваў і нар. промыслаў. Ун-т. НДІ атамнай энергіі, НДІ ісламазнаўства. Нац. б-ка. ICJIÂMCK1 БАНК РАЗВІЦЦЯ (Islamic Development Bank), рэгіянальны банк развіцця. Створаны ў 1974 Арганізацыяй Ісламская канферэнцыя для садзейлічання эканам. развіддю мусульм. краіл і рэгіёнаў. Банк лрытрымліваецца лрынцыпаў Карана, які адмаўляе ліхвярства, таму ле дае лрацэнтлых пазык і крэдытаў. Банк філансуе драекты драмысл. развіцця, набывае акцыі і дае пазыкі за намідальныя «камісійдыя». Алрача Ta ro, банк дае крэдыты, якія даламагаюць краінам-удзельніцам фінансаваць неабходны ім імдарг. ICJIÀM-Ш А ІР (сапр. Н а з а р - а г л ы Іслам; 1874, кішлак Гала Касаб Самаркандскай вобл., Узбекістан — 17.7.1953), узбекскі казачлік. Нар. даэт Узбекістана (1940). У дастанах, вершах расказваў пра цяжкую долю ўзб. народа на пач. 20 ст., перамены ў яго жыцці, светапоглядзе ў сав. час. Творы, тэматычна звязаныя з падзеямі Вял. Айч. вайны, заклікалі да барацьбы, услаўлялі додзвіг народа. Ііасляваен. вершы лрасякнуты гуманізмам, імкненнем да міру. ІСлАнДСКАЯ Д Э П Р ^С ІЯ , і с л а л дскі цыклон, іс л а н д с к і мін і м y м, вобласць нізкага атм. ціску над паўн. ч. Атлантычнага ак., з цэнтрам каля в-ва Ісландыя. Адзід з важнейшых цэнтраў дзейнасці атмасферы ў Паўн. паўшар’і з перавагай глыбокіх і ўстойлівых цыклолаў дад адтыцыклонамі, праяўляецца лераважна зімой (у студз. ціск ніжэй за 996 мб). Акрамя асн. цэнтра, зімой праяўляюцца другарадныя цэдтры на 3 ад в-ва Грэнландыя і над Баранцавым м. Садзейнічае фарміраванню акіянічнага клімату ў Зах. Еўроде. На дадвор’е Беларусі ўплываюць гюрыферыйныя ч. І.д., якія дрыносядь з сабой вільготнае ўмеранае паветра Атлантыкі і выклікаюць пацяпленне. ІСЛАНДСКАЯ MÔBA, адна з з а х скадд. моў (адносіцца да сканд. моў — паўн. падгрупы германскіх моў). Пашырана ў Ісландыі (афіц. мова), a таксама ў Канадзе i ЗША. Дыялектных адрознендяў амаль няма. У 12— 13 ст. фаналагічлая сістэма амаль не адрознівалася
332
ІСЛАНДСКІ
ад фаналагічнай сістэмы нарвежскай мовы. 3 таго часу ў І.м. адбыліся значныя фанет. змены (страта насавых галосных, дыфтангізацыя доўгіх галосных, прысутнасць толькі глухіх узрыўных і інш.). У лексіцы мала запазычанняў, новыя паняцці атрымліваюць уласна ісландскае абазначэнне. Пісьменнасць з канца 12 — пач. 13 ст. на лац. аснове. Найб. стараж. помнікі датуюцца 2 -й пал. 12 ст., першыя друкаваныя кнігі з ’явіліся ў 16 ст. Літ:. С т е б л м н - К а м е н с к н й М.Н Древненсландскнй язык. М., 1955. А.М.Рудэнка. ІСЛАНДСКІ МОХ, ліш айнік роду цэт-
рарыя. ІСЛАНДСКІ
П Я С 0Ч Н 1К ,
гл. ў арт.
Пясочнікі.
мясц. кіравання — вы барн ш мунідыпалітэты гарадоў. Суд. сістэма складаецца з Вярх. суда, які з ’яўляецца вьішэйшай апеляцыйнай інстанцыяй, гар. і ніжэйшых судоў. Прырода. Бсшьшая ч. вострава — плато выш. 400—800 м над узр. м, месцамі ўкрытае лёдам, са шматлікімі вулканамі (каля 200). Найб. вядомыя — Г'екла, Лакі, Аск’я і Хванадальсхнукур (найвыш. пункт I., 2119 м). На 3 і Пд — паласа ўзбярэжных нізін. Моцна парэзаная берагавая лінія са шматлікімі фіёрдамі. Характэрны гарачыя крыніцы, гейзеры. Частыя землетрасенні. Карысныя выкапні: торф, лігніт, ісландскі шпат, сера. Мінер. крыніцы. Клімат субарктычны, марскі, абумоўлены ўплывам Гальфстрыма. Сярэдняя т-ра студз. ад 0 °С на ўзбярэжжы да -10 °С y rapax, ліп. адпаведна 11 °С і 0 °С. Аладкаў за год ад 465 мм на Пн да 2000—4000 мм на Пд. Ледавікі і снежнікі (пераважна
Насельніцтва. 99% складаюць ісландцы. Нац. меншасці: датчане, амерыканцы, шведы, немцы і інш. Сярод вернікаў пераважаюць пратэстанты (лютэране) — 96%, ёсць католікі. Сярэдняя шчыльн. населыгіцтва 2 ,6 чал. на 1 км2, найб. на ПдЗ вострава (каля 15 чал. на 1 км2). Гар. насельніцтва 92%. Найб. гарады (тыс. ж.): Рэйк’явік — 104,3 (1995), Коўпавагур — 16,7, Хабнарфіёрдур — 15,6, Акурэйры — 14,4 (1991). У прам-сці занята 24%, y сельскай гаспадарцы — 6 % працаздольнага насельніцтва. Гісторыя У старажытнасці I. была нсвядома. Каля 867 востраў адкрылі нарвежцы. У 9 ст. тут жылі нешматлікія пустэльнікі. Паміж 870 і 930 на ім пасялілася каля 20 тыс. чал. Гэта былі пераважна праціўнікі караля Харальда I Сіняэубага, які аб’яднаў Нарвегію і актывізаваў барацьбу сутіраць родавай знаці. У I. прыбывалі і каланісты з нарв. пасяленняў y Ірландыі і Шатландыі. Тагачаснае грамадства падэялялася на свабодных (гл. boa-
Ісландскі шпат. ІСЛАНДСКІ Ш ІІАТ, мінерал, бясколерная празрыстая разнавіднасць кальцыту. Здольны «раздвойваць» выяву ў выніку высокага двухпераламлення. Трапляецца ў пустотах і трэшчынах вулканічных парод, a таксама ў выглядзе жэодаў y вапняках і астаткавых глінах y раёнах развіддя вапнякоў. Выкарыстоўваецца ў оптыцы для вырабу палярызацыйных прызмаў. ІСЛАНДЫЯ (Island), Р э с п у б л і к а
I с л a н д ы я (Lÿôveldiô Island), дзяржава на в-ве Ісландыя ў паўн. ч. Атлантычнага ак. На Пн абмываецца Грэнландскім м., на У — Нарвежскім м., на 3 Дацкі прал. аддзяляе I. ад Грэнландыі. Пл. 103 тыс. к.м2. Нас. 272,55 тыс. чал. (1996). Дзярж. мова — ісландская. Сталіца — г. Р эйк’явік. I. падзяляецца на 8 абласцей, якія ўключаюць 23 акругі (сіслы). Нац. свята — Дзень абвяшчэння незалежнай рэспублікі (17 чэрвеня). Дзяржаўны лад. I. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1944. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, якога выбірае насельніцтва на 4 гады. Вышэйшы орган дзярж. улады — парламент (альдінг) складаецца з 2 палат: верхняй і ніжняй (выбіраюцца на 4 гады). Выканаўчая ўлада належыць прэзідэнту і ўраду. Акругамі кіруюць чыноўнікі, прызначаныя цэнтр. уладай. Органы
Герб і сцяг Ісландыі на Пд) займаюць больш за 13% тэр. краіны, буйнейшыя з іх Ватнаёкудль (пл. каля 8400 км2, магутнасць да 1 км), Лаўнгёкудль (1020 км2), Хофсёкудль (1000 км2). Рэкі кароткія (з парогамі і вадаспадамі), маюць значныя запасы гідраэнергіі. Характэрны шматлікія невял. азёры, буйнейшыя з іх — Тынгвадлаватн, Міватн. Глебы пераважна горныя арктычныя, на ўзбярэжных нізінах і невысокіх плато — вулканічныя, тарфяніста-дзярновыя. Расліннасць небагатая — горная тундра, тарфяныя балоты, увільготненыя алакавыя лугі. Жывёльны свет: пясцы, лемінгі, шмат птушак, прыбярэжньм воды багатыя рыбай. Нац. паркі — Тынгведлір, Міватн-ог-Лахсаў, Скафтафедль, Ёкульсаўргльювур; шматлікія рэзерваты, помнікі прыроды.
ды) і несвабодных жыхароў. Родавыя вярхі мелі вырашальны голас на сходах (цінгах). Каля 930 y I створаны агульнанар. сход (альцінг). Адньім з асн. заняткаў насельніцгва было мараплаўства. У 980-я г. ісландцы адкрылі Грэнландыю, каля 1000 дасягнулі Паўн. Амерыкі; яны падгрымлівалі гандл. сувязі з народамі Еўропы, y т.л. з усх. славянамі. Каля 1000 алыцнг ухваліў прыняіше ў I. хрысціянства, якое пранікала сюды пераважна з Нарвегіі. У 1056 i 1106 створаны першыя епіскапствы, падпарадкаваныя парв. царк. іерархіі. Перыяд нсзалежнасці I. (10—12 ст.) быў і эпохай росквіту ісландскай культуры, асабліва л-ры. Родавае процістаяіше і адсутнасць цэнтр. выханаўчай улады прывялі ў 13 ст. да грамадз. вайны, што дапамагло нарв. каралям завалодаць востравам (1262—64). Панаванне нарвежцаў лрыспешыла працэс феадалізацыі краіны. Улада на месцах перайшла ў рухі каралеўскіх чыноўнікаў, мясц. заканадаўства прыстасавана да нарвежскага. Маёмасць апальнай знаці была канфіскавана ва ўласнасць кароны і здавалася ў арэнду. У 1380 разам з Нарвсгіяй I апынулася ў уніі з Даніяй. 3 гэтага часу ўсе царк і спсцкія пасады ў I. займалі датчане. У 1537—50 Крысціян III навязаў I. лютэранства, пераадолеўшы супраціўлснне ч. грамадства і каталіцкага духавенства. Паступовае пагаршэннс клімату (з 13 ст.), пірацгва на Атлантычным ак., увядзенне Даніяй гандл. абмежаванняў (з 1602 дацкая манаполія на гандаль з 1.), выбухі вулканаў і эпідэміі зрабілі немагчымьш y 14—18 ст. эканам. і дэмаграфічнае развіццё вострава (заняпад сельскай гаспадаркі, запавольванне
прыросту насельніцтва). У пач. 19 ст. I. канчаткова страділа фармальныя прыкметы аўта номіі (у 1800 указам дацкага караля скасаваны альцінг, y 1808 ліквідавана мясц. самакі раванне). Пасля скасавання дацка-нарв. уніі (1814) I. засталася ў складзе ўладанняў Даніі. У 1-й пал. 19 ст. ÿ асяроддзі маладой і нешматлікай ісландскай інтэлігенцыі ўзнік рух за нац. адраджэнне над лозунгамі эканам і паліт. незалежнасці, які ўзначаліў I. Сігурдсан. У выніку дацкі ўрад вымушаны быў пайсці на ўстутгхі: y 1843 адноўлены альцінг (з дарадчымі функцыямі), y 1854 скасавана дацкая гандл. манаполія, y 1871 I. атрымала абмежаваную аўтаномію (замацавана паводле канстытуцыі 1874), пашыраную ў 1903. У 1870— 90 значная колькасць насельніцгва эмігрыравала ў ЗІДА і Канаду. У канцы 19 -— пач. 20 ст. ў I. сфарміраваўся каап рух, пачалі стварацца першыя паліт. партыі. 1.12.1918 I. абвешчана суверэннай дзяржавай (з уласным урадам і паўламоцным парламентам) y персанальнай уніі з Даніяй. 18.5.1920 альцінг прыняў канстытуцыю краіны. У час 2-й сусв. вайны, пасля захопу Даніі ням.-фаш.
цыі стваралі Партыя незалежнасці з Прагрэс. партыяй (1950— 56, 1974— 78, 1983— 88, з 1995) і сацыял-дэмакратамі (1959— 71, 1991— 95). ГІрэм’ер-міністр Д.Одсан (з 1991). Прэзідэнт краіны О.Р.Грымсан (з 1996). I. — член ААН (з 1946), НАТО (з 1949), Паўн. савета (з 1952), Еўрап. асацыяцыі свабоднага гандлю (з 1970), Савета Еўропы, Арг-цыі па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе. Гаспадарка. Паводле аб’ёму валавога ўнугр. прадукту (ВУП) на душу насельніцтва 1. займае адно з вядучых месцаў y групе развітых дзяржаў (18,8 тыс. дол. ЗША, 1995). Доля прамысловасці ў ВУП каля 30%, сельскай гаспадаркі — 12%. Каля 20% ВУП і 75% экснартных паступленняў забяспечваюць рыбалоўства і рыбаперапрацоўка, y якой занята 12% працаздольнага насельніцтва. Улоў рыбы ў 1995 склаў 1,62 млн. т. Ловяць
жывёлагадоўля. С.-г. ўгоддзі выкарыстоўваюцца лераважна пад селажаді і пашы (22% тэр. краіны). Гадуюць авечак (451 тыс. ійлоў, 1996), буйн. par. жывёлу, колей, поні. Апрадоўваецца каля 1% тэрыторыі. Вырошчваюдь бульбу, туряэпс, кармавыя травы, y цяпліцах (больш за 100 га) — памідоры, агуркі і інш. Транспарт марскі і аўтамабільны. Аслоўлая ч. грузаперавозак прыпадае ла марскі флот (танаж каля 170 тыс. брута-рэг. т). У рыбалоўлым флоце больпі за 1 тыс. судлаў агульлым таяажом каля 130 тыс. брута-рэг. т. Аўгатранспарт (119 тыс. аўтамабіляў) ажыццяўляе псраважла ўлутр. груза- і пасажыраперавозкі. Даўж. аўгадарог больш за 12,5 тыс. км. У краіне 24 аэрапорты і аэрадромы. Гал. тралсп. цэнтр Рэйк’явік. У Кеблавіку міжнар. аэрапорт і
войскамі (май 1940), y I. высадзіліся брыт., y ліп. 1941 — амер. войскі. 17.6.1944 паводле рэферэндуму, праведзенага ў сувязі з заканчэннем 25-гадовага тэрміну уніі з Даніяй, I. абвешчана рэснублікай. Першым прэзідэнтам стаў С.Б’ёрнсан. 3 1948 краіна карысталася амер. дапамогай y межах Маршала плана. У 1-й пал. 20 ст., дзякуючы развіццю рыбалоўства і рыбаперапрацоўкі, адбыўся хуткі ўздым узроўню жыцця насельніцтва. 3 мэтай забеспячэння сваіх эканам. інтарэсаў I. пашырыла сферу выюпочнага рыбалоўства (у 1975— да 200 марскіх міль), што стала прычынай канфлікту з Вялікабрытаяіяй, ФРГ і інш. еўрап. дзяржавамі (т. зв. «трасковыя войны»). Робяцца спробы развіцця інш. галіл прам-сці, энергетыкі і сельскай гаспадаркі. У паліт. жыцді I. гал. ролю адыгрываюць Партыя незалежнасці (засн. ў 1929), Прагрэс. партыя, С.-д. партыя (абедзве засн. ў 1916), Нар. саюз (засн. ў 1968); дзейнічае Федэрацыя прафсаюзаў I. Ніводная з партый не мае вырашальнага ўплыву ў грамадстве, што выклікае неабходнасць стварэння кааліцыйных урадаў і прыводзіць да частай змены кабінетаў. Пасля
пераважна мойву ( 7 2 улову), траску, селядцоў. Асн. раёны перапрацоўкі рыбы (засолачныя станцыі і халадзільнікі, з-ды рыбакансервавыя, па вытв-сці рыбнай мукі і тлушчу) — Рэйк’явік, Акурэйры, Сіглуфіёрдур, Вестманаэяр. Выпрацоўка элекграэнергіі 4,9 млрд. кВтгадз (1995), пераважна на ГЭС (93,5%). Геатэрмальная электрастанцыя ў г. Крафла. Спажыванне элеюраэнергіі на душу яасельлідтва ў I. адно з самых высокіх y свеце (18 тыс. кВттадз за Год). Гарачыя крыніцы выкарыстоўваюць на абагрэў жылля і цяпліц. Чорная і каляровая металургія развіваецда на таннай электраэнергіі, вядзецца металаапрацоўка, вытв-сць буд. матэрыялаў, мінер. угнаенняў. Вытв-сць (тыс. т, 1995): алюмінію — 8 8 , ферасілідыю — 72, дыятаміту — 29, цэменту — 185. Гал. цэдтры — Хабнарфіёрдур (алюмініевы з-д), Акранес (дэментны з-д), Гувунес (камбідат азотных угнаенняў). Ёсць верфі па рамонце і буд-ве рыбалоўных суднаў (Рэйк’явік, Акурэйры), малочныя з-ды і мясакамбінаты, тэкст., трыкат., гарбарна-абутковыя лрадпрыемствы. Аснова сельскай гаспадаркі — мяса-воўнавая авечкагадоўля і малочная
амер. ваен. база. Экспарт (1,6 млрд. дол. ЗША, 1994): рыба і рыбапрадукты (75% кошту), алюмілій (9,5%), дыятаміт, ферасіліцый, бараліла, воўла і інш. Імпарт (1,5 млрд. дол. ЗША, 1994): машыны і абсталяванле (19%), сродкі тралспарту ( 11 %), с.-г. прадукты ( 10 %), лафта і газ (9%). Асн. галдл. партнёрьі: Вялікабрытанія, ЗША, Нарвеіія, Ірландыя, Гермапія, Ялолія, Дапія, Швецыя. Беларусь дабывае ў 1. дераважла рыбу (468 тыс. дол. ЗША, 1996). I. лаведвае каля 160 тыс. замеждых турыстаў за год. У 1994 даход ад турызму склаў 137 млл. дол. ЗША. Грашовая адзінка — іслаядская крола. Літаратура. Фальклор I. збярогся ў запісах 13 ст. (зб. міфалагічных і гераічных песеяь «Эда Старэйшая»), Былі паліыраны вершы скальдаў, сагі, створалыя невядомымі аўтарамі, y т л . радавыя cari, y якіх апавядалася пра жыцдё перліых ісландскіх пасялелцаў і іх нашчадкаў («Сага аб Эгіле», «Сага аб жыхарах пясчалага берага», «Сага аб людзях Лаксдаля», «Сага аб Грэціры», «Сага аб Ньяле»); сагі стараж. часоў («Сага аб Вёльсунгах», якая з’яўляецца пераказам «Эды Старэйшай», «Сага аб
2 -й сусв. вайны найб. трывалыя каалі-
ІСЛАНДЫЯ______________ 333
334
ІСЛАЧ
Храмундзе Грэйпсане», «Сага аб Хэрвёр» і інш.); y каралеўскіх сагах — жыццяпісы нарвежскіх каралёў («Хеймскрынта» С.Стурлусана, аўтара празаічнай «Эды Малодшай» — трактата аб язычніцкай міфалогіі). У 12 ст. створана кароткая гісторыя I. «Кніга аб ісландцах» А Т оргільсана, пазней — «Кніга аб паселішчах». Пасля страты I. незалежнасці (13 ст.) яе л-ра доўгі час была ў заняпадзе і прадстаўлена пераважна перакладам Бібліі, зробленым пратэстантамі, і кнігай лютэранскага пастара Хадлырымюр П ’етурсана «Перадвелікодныя псламы» (1666). Асн. літ. жанрам амаль да 19 ст. былі т. зв. рымы — вершаваныя пераказы розных сюжэтаў. У канцы 19 — пач. 20 ст. вяліся спрэчкі вакол праблем рамантызму і рэалізму. Значнае месца ў л-ры гэтага часу належыць творчасці Г.Магнусана— песняра сял. жыцця (цыкл «Ферма ў гарах», т. 1— 4, 1908— 11). Рэаліст. тэндэнцыі выявіліся ў апавяданнях Г.Паўльсана, y іранічнай паэзіі С.Г.Стэфансана. Найб. вядомыя празаікі 20 ст. Г.Гунарсан, Т.Тоўрдарсан (майстар гумарыстычнага стылю), Х.К Лакснес. Сярод сучасных раманістаў О.І.Сігурдсан («Гульня фарбаў зямлі», 1947, «Ліст пастара Бёдвара», 1965), С.Бергвейсан, Б.Б’ярман, Д.Відар. Укладам y паэзію I. 20 ст. стала творчасць неарамантыка Д.Стэфаўнсана, які браў натхненне ў фальклоры і баладах Т.Гудмундсана — песняра Рэйк’явіка. Новьм мадэрнісцкія тэндэнцыі выявіліся ў творчасці С.Стэйнара («Час і вада», 1948), паэтаў Сігурдсана, С.Х’яртарсана, Ханес П ’етурсана, М.Іохумсана. Прызнанне атрымалі лразаік Т.Вільх’яўльмсан, драматургі А.Богасан, Стэфаўнсан, С.Нордаль, публіцыст ІАўрнасан. Архітэктура і выяўленчае мастацтва.
Найб. раннія помнікі мастацтва на тэр. I. адносяцца да 9— 10 ст. (пераважна мегал. вырабы, аздобленыя плеценым арнаментам) і маюць сляды ўплыву мастацтва вікінгаў. Стараж. ісландцы будавалі «доўгія дамы». часта паглыбленыя ў зямлю, з дзярновых і тарфяных блокаў, з дзярновымі дахамі і размешчанымі ў рад памяшканнямі. 3 прыняццем хрысціянства (каля 1000 ) мастацтва 1. развівалася ў рэчышчы раманскага, пазней гатычнага стыляў з уплывамі ірл., нарв. мастацгва і нарманскага звярынага стылю. 3 11— 12 ст. вядома арнаментальная разьба па дрэве (рэльефы, расняцці, статуі). Плецены арнамент упрыгожвае і сярэбраныя пасудзіны 12— 13 ст., гатычныя мініяцюры 14— 15 ст., алтарныя вышываныя пакрывалы. У 2-й пал. 16— 18 ст. мастацтва ў I. занянала, акіыўна развівалася толькі нар. творчасць (разьба, ткацтва). 3 сярэдзіны 18 ст. будаваліся гарады з каменнымі пабудовамі, пераважна па праектах дацкіх архітэктараў (саборы ў Хоўлары, Рэйк’явіку). У 19 ст. склаўся тып 2 — 3-павярховага ісландскага дома з прывазнога лесу, туфу, базальту, з аб-
шыўкай гафрыраваным жалезам. Узнікла нац. школа жывапісу (гіартрэтыст С.Гудмундсан, пейзажысты Т.Торлаўхсан, А Іоўнсан), y якой вобразы дэікай, некранугай прыроды I. сталі сімваламі нац. адраджэння. Рэаліст. жывапіс 20 ст. адлюстроўвае ярюя вобразы радзімьі (К ’ярваль, І.Стэфаўнсан), казкі і паданні (Г.Торстэйнсан), быт. сцэны (К.Іоўнсдаўцір, Г.Ш кевінг), гіст. і фалькл. матывы (А.Свейнсан, С.Оўлафсан, скульлт. Э.Іоўнсан). У архітэктуры і. з 1920-х г. выкарыстоўваюцца сучасныя формы і канструкцыі (маналітны жалезабетон, стальны каркас), метады кампазіцыі, планіроўкі (новая забудова Рэйк’явіка і Акурэйры); будуюцца 4 — 5-павярховыя секцыйныя дамы, грамадскія, адм. і прамысл. будынкі (арх. Гудмундсан, Г.Самуэльсан, С.Тордарсан). У сучасным масгацтве суіснуюць рэаліст. тэндэнцыі (С.Сігурдсан) і авангардныя плыні (С.Арынб’ярнар, Т.Скуласан). Характэрныя віды нар. творчасці — разьба, вышыўка, вязанне. Літ:. В а с н л ь е в Я.А Мсландня вчера н сегодня. М , 1986; А н д р е с с о н К.Е. Современная нсландская лнтература, 1918— 1948: Пер. с всл. М., 1957; С т е б л н н - К а м е н с к н й М.Н. Древнескандннавская лмтсратура. М., 1979; Нскусство стран н народов мнра. Т. 2. М., 1965; E l d j i r n К. Icelandic art. New York, 1961. Л.В.Лоўчая (прырода, насельніцгва, гаспадарка), Г.М.Бутырчык (лігаратура), В.Я.Буйвал, С.У.Пешын (архігэктура і выяўлепчае мастацгва). ІСЛАЧ, рака ў М інскай і Гродзенскай абл., левы прыток р. Бярэзіна (бас. р. Нёман). Даўж. 102 км. Пл. вадазбору 1330 км2. Пачынаецца каля в. Глушынцы Дзяржынскага р -н а М інскай вобл., цячэ ў межах Мінскага іўзв., y ніжнім цячэнні праз Налібоцкія лясы. Асн. прьпокі: Выганішчанка, Цецяроўка, Волма (злева), Яршоўка, Пяршайка, Валожынка (справа). Даліна ў вярхоўі трапецападобная, глыбока ўрэзаная, y сярэднім цячэнні скрынкападобная,
шыр. 300— 500 м. Пойма ў вярхоўі роўная, шыр. да 50 м, y нізоўі да 2 км, месцамі забалочаная. Рэчышча звілістае, шыр. да 40 м, зарэгулявана 3 плацінамі. На ўсім працягу трапляюцца невял. астравы. Берагі стромкія, абрывістыя. Замярзае ў пач. снеж., крыгалом y пач. сакавіка. Сярэднегадавы расход вады ў вусці каля 10 м 3/с. Месца адпачынку. ІСЛІСНЬЕЎ Іван Іванавіч (?— 22.2.1784), расійскі астраном, геадэзіст, падарожнік. Вучань Л.Эйлера. Атрымаў падрыхтоўку ў акад. абсерваторыі. 3 1771 ад’юнкт y Геагр. дэпартаменце Пецярбургскай АН. Прапанаваў новы метад вызначэння геагр. даўгаты. У 1768 накіраваны ў Якуцк для назірання за праходжаннем Венерьі праз дыск Сонда. Справаздача дадрукавана асобна («Назіранні з выпадку лраходжання Венеры да Сонцы, y Якуцку зробледае капітанам І.І.Ісленьевым», СПб., 1769) і ў «Каментарыях» АН (т. 14, 1770). Абследаваў Сібір, Паволжа, Прыдняпроўе і ідш. раёны. Кіраўнік экспедыцыі 1773 y Беларусь (Рагачоў, Магілёў, Віцебск, Полацк і інш. гарады). Складальнік ma pary геагр. карт. Н .Ю .Бярож іна. ІСМАГІЛАЎ Загір Гарыдавіч (н. 8.1.1917, с. Серменева Бедарэцкага р-на, Башкортастан), башкірскі кампазітар. Нар. арт. СССР (1982). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1954). 3 1968 рэктар (з 1978 праф.) Ін-та мастацтваў ва Уфе. 3 юнадтва сгіяваў старадаўнія нар. песні, выступаў як кураіст-імправізатар. Сярод твораў: олеры «Салават Юлаеў» (паст. 1955), «Шаура» (ласт. 1963), «Гюльзіфа» (1967), «Хвалі Агідэлі» (1972), «Гіаслы Урала» (1982), «Акмула» (1988); муз. камедыя «Сваячка» (1959); араторыя «Мы пераможцы» (1985); кантата «Я — расіянін»; вак.-сімф. паэма «Бессмяротнасць» (1975); творы для сімф. арк.; інстр. л ’есы, цыкл хароў «Слова маці» (1972); рамансы, песні, музыка да драм. спеклакляў. Дзярж. прэмія Башкортастана 1967, Дзярж. прэмія Расіі 1973.
ІСМАІЛ I (17.7.1487, г. Ардэбіль, Іран — 23.5.1524), шах Ірана ў 1502— 24, заснавальнік дынасгьіі Сефевідаў, лалкаводзец. Пры ім тэр. дзяржавы Сефевідаў дасягнула дайб. дамераў: y 1503— 10 падпарадкаваны амаль увесь Іран, Арменія. ч. Сярэдняй Азіі, Ірак Арабскі (страчаны ў 1514) і інш. Экспансія 1. 1 да 3 прывяла да вайны паміж Сефевідамі і Ac.uaнамі; y бітве каля Чалдырана (1514) з войскам Селіма 1 армія 1. I разбіта. Заахвочваў развіццё рамяства, гандлю, навукі, культуры, умацоўваў дзярж. апарат. Аб’явіў дзярж. рэлігіяй шыізм. Пісаў вершы пад псеўд. Хатаі.
Рака Іслач каля в. Ракаў.
ІСМАІЛА САМАНІ МАЎЗАЛЕЙ y Б y х a р ы (Узбекістан), домнік сярэдневяковай архггэктуры Сярэдняй Азіі; пахавальня Саманідаў. Пабудаваны ў канцы 9 — пач. 10 ст. Вылучаецца дасканалай гармодіяй арх. формы ( 1 -камерны, квадратны ў плане, цэнтральда-купаль-
ны) і дэкору (узорыстая цагляная муроўка на фасадах і ў інтэр’еры).
дачнай вытв-сці. Дэхар., меданосная, лек. расліна.
ІСМАІЛІТЫ, прыхільнікі мусульманскай шыіцкай секты, што ўзнікла ў сярэдзіне 8 ст. ў Араб. халіфаде. Назва ад імя Ісмаіл (старэйшага сына 6 -га шыіцкага імама), якога I. ў адрозненне ад інш. шыітаў лічылі законным 7-м імамам. У складанай рэліг.-філас. сістэме 1. адчувальны ўплы ў н еап л атан ізм у , хрысц. гнасты цы зму і інш. Вучэнне I. насіла апазіцыйны характар y адносінах да артадаксальнага ісламу. Распаўсюджаны ў Індыі, Пакістане, Іране, Егіпце, Паўн. Афганістане, Усх. Афрыцы, Сірыі, Таджыкістане.
ІСІІАНА-АМЕРЫКАНСКАЯ ВАЙНА 1898, вайна паміж Іспаніяй і ЗІПА за ўгшыў на Кубе, Філіпінах і інш. астраўных тэрыторыях. Адбылася ва ўмовах уздыму нац.-вызв. руху на Кубе (з 1895) і Філіпінах (з 1896), аслаблення тут калан. улады Іспаніі і ўзмацнення пазіцый ЗШ А (кантралявалі тытунёвую прам-сць, вьггв-сць і экспарт цукрусырцу на Кубе, абяцалі падтрымаць кубінскіх і філіпінскіх паўстанцаў y іх барацьбе за незалежнасць ад Іспаніі). Факгычна інспіравана ЗША, якія пасля ўзрыву 15.2.1898 на рэйдзе порта Гавана (Куба) амер. браняносца «Мейн» (загінулі ўсе 260 маракоў) абвінавацілі ў гэтым Іспанію і 25 крас. абвясцілі ёй вайну. У крас.— маі 2 амер. эскадры (17 і 6 караблёў) блакіравалі паўн.-ўсх. ўзбярэжжа Кубы, дзе знаходзіліся 200 тыс. ісп. вайскоўцаў, 3 ліп. каля порта Сант ’яга-дэ-Куба патапілі эскадру, што прыбыла з Ісгіаніі (7 караблёў). Амер. дэсант (18 тыс. чал.) і кубінскія паўстанцы 16 ліп. занялі Сант’яга-дэ-Куба, y пач. жн. поўнасцю разбілі ісп. войскі на Кубе. У л і і і .— жп, амерыканцы занялі зах. частку Пуэрта-Рыка. У ходзе баёў на Філіпінах амер. эскадра (6 караблёў) 1 мая знішчыла ў бухце Манілы ісп. флот (10 устарэлых караблёў). Амер. дэсант (15 тыс. чал.) і мясц. паўстанцы пасля аблогі 13 жн. ўзялі г. Маніла. Пазбаўленая флоту і магчымасці падтрымаць свае войскі на Кубе і Філіпінах, 13 жн. Іспанія капітулявала. Паводле Парыжскага міру (падпісаны 10.12.1898, ратыфікаваны 6.2.1899) Іспанія ўступіла ЗШ А Пуэрта-Рыка, в-аў Гуам і (за 20 млн. дол.) Філіпіны (сталі калоніяй ЗШ А y выніку амерыкана-філіпінскай вайны 1899— 1901). Фармальна атрымаўшы незалежнасць, Куба была акупіравана амер. войскамі і стала пратэктаратам ЗІПА. Літ:. Ф о н е р Ф.С. Мспано-кубнно-амернханская война м рожденне амернканского пмперналнзма, 1895—1902: Пер. с англ. Т. 1—2. М., 1977. У.Я.Калаткоў.
ІСМАІЛІЯ, горад на Пн Егіпта. Адм. ц.
мухафазы Ісмаілія. Засн. ў 1863 y сувязі з буд-вам Суэцкага канала. 236 тыс. ж. (1986). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт на канале Ісмаілія і воз. Тымсах (гіраз якое праходзіць Суэцкі канал). Насельніцтва ў асноўным звязана з абслугоўваннем канала. Харчасмакавыя, м а ш буд., радыётэхн., хім., металаапр. прадпрыемствы. Ун-т. Музей. ICHABÀHHE, гл. ў арт. Сутнасць і існа-
ванне. ІС0П (Hyssopus), род кветкавых раслін
сям. губакветных. Каля 15 відаў. Пашыраны ў Паўд. Еўропе, Паўн. Афрыцы, Азіі. На Беларусі вырошчваюць I. лекавы (Н. officinalis). Лёгка дзічэе, трапляедца на сухіх узгорках, камяністых схілах. Нар. назвы: красвень, красвяк, іфузбень. Шматтадовыя травяністыя ці паўкустовыя расліны выш. да 70 см. Сцябло галінастае, 4-іраністае. Лісце лінейна-лашэтнае, суцэльнакрайняе. Кветкі пераважна сінія, радаей ружовыя, белыя, сабраныя ў адпабаковыя коласападобныя суквецці. Цвіце ў ліп. — жніўні. Плод — 3-граністы арэшак. Расліны з моцным бальзамічным пахам. Лісце і маладыя парасткі ядомыя (прыправа). Выкарыстоўваецца ў кулінарыі, парфумернай, лікёра-во-
Ісоп м елавы .
ІСПАНІЯ (Espana), К а р а л е ў с т в а I с п a н і я (Reino de Espana), дзяржава на ПдЗ Еўропы, на П ірэнейскім п-ве; уключае таксама Балеарскія а-вы ў Міжземным м. і Канарскія а-вы ў Атлантычным ак.; I. належаць гарады Сеуга і Мелілья ў Афрыцы (на Пн Марока). Мяжуе на П н з Францыяй і Андорай, на 3 з Партугаліяй, на Пд з брытанскім уладаннем Гібралтар. На Пн абмываецца Біскайскім зал., на ГІнЗ і НдЗ — Атлантычным ак., на ПнУ і У — Міжземным м. Падзяляецца на 50 правінцый, 47 з іх знаходзяцца на паўвостраве, a 3 — астраўныя (2 на Канарскіх а-вах, 1 на Балеарскіх а-вах). Правінцыі аб’яднаны ў 17 аўтаномных абласцей: Каталонія, Краіна Баскаў, Галісія, Андалусія, Валенсія, Эстрэмадура, Кастылія-Леон, Кастылія-Ла-М анча, Астурыя, Навара, Мурсія, Ла-Рыёха, Арагон, Кантабрыя, Мадрыд, Балеарскія а-вы, Канарскія а-вы. Пл. 504,8
іс п а н ія _________________335 тыс. км2. Hac. 39,6 млн. чал. (1995). Сталіца — г. Мадрыд. Дзярж. мова — іспанская; афіцыйна карыстаюцца таксама каталанскай, баскскай, галісійскай мовамі. Нац. свята — Дзень ісп. нацыі (12 кастр., дата адкрыцця Х.Калумбам Амерыкі). Дзяржаўны лад. I. — спадчынная парламенцкая манархія. Дзейнічае канстытуцыя 1978. Кіраўнік дзяржавы — кароль, роля якога ў асноўным мае прадстаўнічы харакгар. Заканад. орган — двухпалатны парламент (Ген. картэсы), складаецца з кангрэса дэпутатаў (350 чл.) і сената (208 чл.), выбіраецца насельніцтвам на 4 гады. Законы, якія прымаюцца парламентам, зацвярджае кароль. Выканаўчы орган — Савет міністраў на чале з прэм’ер-міністрам. Урад фарміруе партыя, якая атрымала перамогу на выбарах y картэсы.
Герб і сцяг Іспаніі. Пры каралі існуе кансультатьгўны орган — Савет каралеўства. У Краіпе Баскаў створаны аўт. ўрад. Суд. сістэма складаецца з цывільных і ваен. судоў. Суддзі назначаюцца ўрадам. У структуры цывільных судоў Вярх. суд, 15 апеляцыйных, 50 правінцыяльных і больш за 9 тыс. мясц. судоў. Прырода. I. — гарыстая краіна. Пласкагор’і і горы займаюць 90% тэрыторыі. Цэнтр. ч. займае стараж., моцна разбуранае пласкагор’е Месета, прыўзнятае па краях. Яно акаймавана маладымі гарамі: на П н Кантабрыйскімі, на ПнУ Іберыйскімі, на Пд Андалускімі з найвыш. вяршыняй — г. Муласен (3478 м). Цэнтр. Кардыльера (выш. да 2592 м) падзяляе Месету на Старакастыльскае (на Пн) і Новакастыльскае
336
ІСПАНІЯ
(на Пд) пласкагор’і. На ПнУ краіны — горы Пірэнеі (выш. да 3404 м, пік Анета) і Каталонскія горы. На ПнУ уздоўж р. Эбра знаходзіцца Арагонская раўніна, на ГІдЗ уздоўж р. Гвадалквівір — Андалуская нізіна. Карысныя выкапні: медныя, ртутныя, свіндова-цынкавыя, жалезныя, вальфрамавыя, хромавыя, уранавыя руды, каменны вугаль, калійныя ссші, сера, гаручыя сланцы. Клімат на б.ч. краіны міжземнаморскі з гарачым сухім летам і мяккай вільготнай зімой. На шіаскагор’і юіімат блізкі да кантынентальнага, на ГІн — да ўмеранага з прыкметамі марскога. Сярэдняя т-ра студз. ад 8,4 °С на Пн да 12,3 °С на Пд, жн. ад 18— 20 °С на Пн да 26 °С на ГІд. Аладкаў 350— 500 мм за год, на Пд і У месцамі менш за 200 мм, на П нЗ 900— 1000 мм, y rapax 1500—2000 мм. Рачная сетка густая, але рэкі малаводныя. Найбольшыя рэкі: Taxa, Дуэра, Эбра і Гвадалквівір. Выкарыстоўваюцца на арашэнне і ў энергет. мэтах. Глебы:
буразёмы, чырваназёмы, шкілетныя камяністыя, на Пн месцамі падзолістыя, y далінах рэк і на нізінах урадлівыя алювіяльныя. Развіты эразійныя працэсы. На ГІн і ГІнЗ лістападныя шыракалістыя лясы (дуб, бук, каштан). На астатняй тэр. пераважаюць міжземнаморскія ксерафітныя лясы і хмызнякі (маквіс, гарыга). Пад лясамі каля 10% тэрыторыі, пад хмызнякамі каля 30%. 3 жывёл характэрныя ліс, барсук, воўк, пірэнейскі мядзведзь, каменны казёл, генета, алжырскі вожык і інш. Да 400 відаў птушак. Шмат відаў яшчарак і змей. 11 нац. паркаў, буйныя заказнікі і рэзерваты.
хрысціянства. У 409 на тэр. 1. ўварваліся вандапы, аланы, свевы, y барацьбе з якімі рымляне выкарыстоўвалі дапамогу вестготаў. У 2-й пал. 5 ст. вестгоцкі кароль Эйрых захапіў амаль усю тэр. Пірэнсйскага п-ва і разарваў саюз з Рымам. У пач. 6 ст. сюды перамясціўся цэнтр каралеўства вестготаў. У 585 вестготы далучылі да сваіх уладанняў дзяржаву свеваў, y пач. 7 ст. адваявалі ісп. землі ў візантыйцаў; прынялі каталіцгва і з дапамогай царквы стварылі дзяржаву са сталіцай y Таледа. У 711—718 амаль усю тэр. Пірэнсйскага н-ва заваявалі арабы (маўры) і стварылі эмірат, які ўваходзіў y склад халіфата Амеядаў; y 756 Амеяды заснавалі незалежны Кардоўскі эмірат, y 929 — Кардоўскі халіфат. Найб. магутнасці араб. дзяржава дасягнула пры Абдарахмане III |912—961], У 1031 Кардоўскі халіфат раснаўся на мноства дробных эміратаў. Яшчэ ў 8 ст. на Пн паўвострава ўзніхлі цэнтры супраціўлсння араб. заваяванню. У 718 пасля паражэння маўраў каля Кавадонгі ўзнікла каралеўства Астурыя\ 3 гэтага часу пачалася Рэканкіста — адваяванне народамі Пірэнейскага п-ва захопленых маўрамі зямель. Другім цэнтрам супраціўлсння стала Нйвара, якая ў сярэдэіне 9 ст. дамаглася незалежнасці ад арабаў і франкаў. У канцы 8 — пач. 9 ст. франкі адваявалі ў арабаў Каталонію. У 865 вызваленыя франкамі землі вылучыліся ў Ісп. марку ў складзе 7 графстваў, y канцы 9 ст. яны сталі фактычна незалежнымі раннефеад. дзяржавамі. Працяглая барадьба за вызваленне ад араб. панавання (скончана ў 1492) абумовіла асаблівасці развідця I. Сяляне некат. абласцей дамагліся аслаблення прыгоішай залежнасці, гарады — шырокага самакіравання і вольнасцей, рыцарства і феад. вярхі атрымзлі маснткі арабаў, духавснства захапіла б. ч. араб. зямель і стала значнай паліт. сілай y I.; умацавалася і каралеўская ўлада. 3 устадаўлення дьшастычнай уніі Кастыліі і Арагона (1479) пачалося фактычнае аб'яднанне ісп. зямель y адзіную дзяржаву. Пасля адкрыцця Х.Калумбам Амерыкі (1492) іспамцы ў 1-й пал. 16 ст. пачалі каланізацыю Мексікі, Перу, Балівіі, Чылі, ч. Аргенціны і інш. абласцей y Цэнтр. і Паўд. Амерыды Калан. ўладанні пашыраліся і за кошт ісп заваяванняў y Еўропс (у 1512 — Верхняй ІІавары, y 1516 — Нідэрландаў), пазнсй y Лфрыпы. У 1519 ісп. кароль Карл 1 з дынастыі Габсбуреаў абвешчаны імператарам «Свяшчэннай Рым. імперыі» (Карл V). У 1516—1600 I. — наймаіутнейшая ў ваен. і паліт. адносінах краіна Еўропы. Але яе эканоміка, якая грунтавалася пераважна на даходах з калоній, была няўстойлівая. Каралеўская ўлада не снрыяла развіддю ўнутр. выів-сіц і гандлю, заняпад якіх пасхорыла інквізіцыя (уведзена ў 1480). Пасля знішчэння ісп. флоту ў вайне 1588 з Аніліяй 1. перастала папавадь на моры. Пасля Нідэрландскай буржуазнай рэвалюцыі 16 ст. ад 1. аддзяліліся Паўн. Нідэрланды. У выніку шматлікіх войнаў 17 ст эначная ч. ісп. уладанняў y Еўропе адышла да Англіі, Галандыі і Францыі. Вял. ваен. выпачалася сістэм. каланізацыя паўд. і ўсх. даткі збяднялі краіну. Разам з тым панаванне ўзбярэжжа I. фінікійцамі і стараж. грэкамі. У 7—5 ст. да н.э. на ўэбярэжжы Міжземнага Габсбургаў (каля 1530 — каля 1680) было м. склалася культура ібераў. У 5—3 ст. да т.зв. «эалатым векам» y гісторыі ісп. культун. э. на тэр. I. рассяліліся кельты, якія ры (росквіт л-ры, жывалісу, архітэктуры, прыйшлі на паўвостраў праз Пірэнеі. У выдэейнічалі 32 ун-ты). Са спыненнем лініі ніку змяшэння іх з іберамі ўзнікла плем. груісп. Габсбургаў I., яе еўрап. і калан. ўладанпа — келыпыберы. Да канца 3 ст. да н.э. ні сталі аб’ектам саперніцгва з боку еўрав. большая частка тэр. I. апынулася пад уладай дзяржаў. Вайна за Іспанскую спадчыну 1701— Карфагена. 3 218дан.э. пачалося заваяван14 скончылася ўсталяваннем y I. дынастыі не I. рымлянамі, якое з-за супраціўлення франц. Бурбонаў (заснавальніх Філіп V) і мясц. длямён доўжылася да канца 1 ст. да падзелам ісп. уладанняў y Еўропе. Філіп V н.э. У час рым. панавання мясц. насельніцраспачаў рэформы, скіраваныя на ўпарадкатва (акрамя баскаў) раманізавана (прыняло ванне і дэнтралізацыю дзяржавы. Звязаная лац. мову, рым. звычаі, законы і вераванні), дагаворамі з Францыяй, I. была ўцягнута ў адбыліся эханам. і культ. пераўтварэнні войны сулраць Вялікабрыганіі (1739—48, (засн. гарады, створана тьшовая для Рым. 1762—63, 1779—83). Карл II [1759—88] праімперыі інфраструкгура — дарогі, масты, аквёў шэраг рэформ y духу асветнага абсалюведукі). У 1 ст. н.э. ў I. пачало праніхаць тызму, скіраваных пераважна на ажыўленне
Насельніцтва. Каля 2/з — іспанды. Да карэннага насельнідтва аддосяцца таксама каталонцы (каля 5 млн. чал., y Ка талоніі і на Балеарскіх а-вах), галісійцы (каля 3 млн. чал., y Галісіі), б а с й (каля 1 млн. чал., да ўзбярэжжы Біскайскага зал. каля мяжы з Фрадцыяй). Жывуць таксама партугальцы, цыганы і інш. 98% вернікаў — католікі. Сярэдняя шчыльн. 78,5 чал. да 1 км . Найб. густа (да 500 чал. на 1 км2) заселены прыморскія раёны і даваколле Мадрыда. Натуралыіы ггрырост каля 1%. У гарадах жыве 77% дасельнідтва. У 55 гарадах жыве болыд як па 100 тыс. жыхароў. Найбольшыя гарады (млн. ж., 1991): Мадрыд — 3, Барселона — 1,6, Валенсія — 0,8, Севілья — 0,7, Сарагоса — 0,6. У драм-сці і буд-ве занята 33% насельнідтва, y сельскай і лясной гасладарцы і рыбалоўстве — 11 %, y абслуговых галшах — 56%. Гісторыя. Паводле археал. звестак тэр. I. засслена з часоў ніжняга палеаліту (400 тыс.— 100 тыс. г. назад). У 2-м тыс. да н.э. насельніцзва I. ведала меднарудную і бродзаліцейную вытв-сць, займалася земляробствам і жывёлагадоўляй. 3 7 ст. да н.э.
эканомікі і павелічэннс дзярж. даходаў (заснаваны эмісійны банк, гандл. камланіі і дзярж. мануфактуры, устаноўлсны мытны пратэкцыяніэм, свабода гандлю з калоніямі). У 1767 з I. выгналы езуіты і кадфіскавана іх маёмасць. У час франц. рэвалюцыі 1789— 99 I. ваявала (1793—95) супраць Францыі. Паражэнні ісп. войск прывялі да Базельскага міру 1795 (гл. Вазельскія мірныя дагаворы 1795), далоўненага дагаворам аб франка-ісп. абарончым і наступальным саюзе. Паводле франка-ісп. дагавора 1807 аб заваяванні і падоеле Партугаліі франц. войскі ўвайшлі на тэр 1. Франд. агрэсія вьіклікала магутны нац -вызв. рух і стала шгуршком да першай ісп. рэвалюцыі 1808—14, мэтамі якой былі выгнанле французаў і ажыцдяўленне ліберальных рэформ. Прагрэс. заканадаўства (Кадыская канстытуцыя 1812, дэкрэт 1811 аб адмене сеньярыялыіых правоў памешчьікаў, ліквідацыя ілквізіцыі і інш.) было ажыццёўлсна толькі часткова. ІПырокі партыз. рух (гершья), які разгарнуўся ў I., прымусіў французаў адстудіць за Пірэнеі. (Пра рэвалюцыю 1808—14 і наступныя 4 рэвалюцыі гл. ў арт. Іспанскія рэвалюцыі 19 стагоддзя.) Выстулленді сулраць фсад.-абсалютысцкага рэжыму выліліся ў 2-ю ісл. рэвалюцыю 1820—23. Кароль мусіў прысягнуць канстьпудыі 1812, але закон 1821 аб ліквідацыі феад. права ламешчыкаў на зямлю не
Да арт. краіны.
Іспанія
Горы Пірэнеі на поўдачы
быў рэалізаваны. У 1823 паводле рашэння Сюшчэннага саюза ў 1. ўступілі франц. войскі, з дапамогай якіх рэвалюдыя была задушана. У выніку вайны за незалежнасць іспанскіх калоній y Амерыцы 1810—26 I. страціла на амер. кантынедце ўсе калоніі, акрамя Кубы, Пуэрта-Рыка і Філшін. Пасля смерці ў 1833 Фердынадда VII лачаліся слрэчкі за трон паміж яго дачкой Ізабелай II і братам донам Карласам, які аб'яднаў вакол сябе іфыхільнікаў кансерватыўнай арыентацыі. Паражэннс карлістаў y грамадз. войнах 1833-39, 1847—49, 1872—76 (гл. Карлісты, Каршсцш войны) прывяло да лерамогі лібералаў. У ходзс 3-й ісп. рэвалюцыі 1834—43 шчаткова ліквідаваны ідквізіцыя, маяраты, сеньярыяльныя лравы дамешчыкаў, усталявана канстытуцыйдая манархія Праўленне Ізабелы II характарызавалася пастаянным сапсрніцтвам паміж гал. ліберальнымі групоўхамі — памяркоўнай і прагрэсістаў, частымі
зменамі кабінетаў і канстытуцыі, ісдаваддем дыктатарскіх рэжымаў (генералаў Б.Эслартэра, Р.Нарваэса, Л.О'Донеля). У ходзе 5-й рз валюцыі 1868—74 Ізабела II выгнана з I (1868). Выбраны ў 1870 на трод Амадэй Савойскі (сыд караля Італіі Віктара Эмануіла II) не здолеў узяць лад кантроль палп сітуацыю ў краіне і ў 1873 адрокся ад прастола; y I. ўстаноўлена першая рэслубліка (1873— 74). Рэсп. ўрад не меў шырокай падтрымхі ў грамадстве, y выніку перавароту 1874 y I. адноўлена мадархія Бурбонаў. Яе сац.-лаліт асновай стаў блок зямельнай арыстакратыі і буйной буржуазіі, юрыд. аформлены канстытуцьшй 1876 і пагаднеднем ламіж Кадсерватыўнай і Ліберальнай партыямі аб пачарговым кіравалні дзяржавай. Былі ўведзены значдыя грамадз. свабоды, узніхлі прафсаюзы, y 1879 засн. Іспанская сацыялістычная рабочая партыя (ІСРП). У выніку іспана-амерыканскай вайны 1898 I. страціла алошнія калан. ўладанні: Кубу, Пуэрта-Рыка і Філіпіны. У лач. 20 ст. 1. заставалася лераважна агр. краінай (53% зямлі належала латыфуддыстам). Абмсжаваны ўнутр. рьшак, адсузнасць значдага айч. капіталу і ахтыўнай урадавай палітыкі былі лрычыдамі сац. налружаласці, залаволенага тэмпу развіцдя эканомікі, яе крызісаў. Унутр. сітуацыю ўскладнялі сепаратысцкія рухі, асабліва мопмыя ў найб. развітых рэгіёнах — Каталоніі і Басконіі. У 1-ю сусв. вайну I. захоўвала нейтралітэт. У 1918— 23 яе эканоміка апынулася ў чарговым крызісе; пад уплывам рэв. падзей y Еўропе актывізаваўся рабочы рух. Урадавыя крызісы і паражэнне ісп. калан. войск y Марока стварылі ўмовы для ўвядзення ў 1923 ген. М.Прыма дэ Рывера ваен. дыктатуры, якую гіадтрымаў кароль Алыронс XIII. Былі распушчаны картэсы, забаронена дзейнасць паліт. партый. Сусв. эканам. крызіс 1929— 33 y значнай ступені закрануў i 1. У 1930 Прыма дэ Рывсра мусіў пайсці ў адстаўку, a пасля перамогі рэснубліканцаў на муніцыпалышх выбарах 1931 пакінуў краіну кароль Альфонс XIII. 14.3.1931 I. абвешчана рэснублікай. Пачалася 6-я Іспанская рэвалюцыя 1931—39. Картэсы прынялі рэсп. канстытуцыю, якая абвясціла аддзяленне царквы ад дзяржавы, увядзенне ўсеаг. выбарчага права і дэмакр. свабод. У 1932 каталонцы дамагліся стварэння свайго аўт. раёна. На выбарах y картэсы ў 1936 перамог Нар. фронт, створаны камуністамі, сацыялістамі і рэспублі-
Да арт. Іспшія. Буйлейшы партовы горад і прамысловы дэнтр Галісіі — Віга.
ІСПАНІЯ канцамі; сфарміраваны леварэсп. ўрад, прэзідэнтам абраны М.Асанш. 18.7.1936 пачаўся ваен. мяцеж, які перарос y грамадз. вайну (1936— 39). Мяцежнікам дапамагалі фаш. Германія і Італія, рэспубліканцам — С СС Р і добраахвотнікі з многіх краін свету, y т.л. з Беларусі (гл. Інтэрнацыянальныя брыгады). Вайна скончылася ўсталяваннем дыюатуры ген. Ф Франка Баамондэ\ усе партыі, акрамя Іспанскай фалангі, былі забаронены, ліквідаваны дэмакр. свабоды. У 1939 I. далучылася да «Антыкамінтэрнаўскага пакта». У 2-ю сусв. вайну яна захоўвала нейтралітэт (на баку Германіі на ўсх. фронце ваявала толькі добраахвотная т.зв. «блакітная дывізія»). Пасля вайны I. апынулася ў паліт. і эканам. ізаляцыі, y 1946— 48 закрыта франкаісп. граніца. Франка быў вымуіпаны праводзіць палітыку эканам. аўтаркіі, ажыццяўляць дзеяшіі, якія б сведчылі аб ірамадскай падтрымцы яго рэжыму (т.зв. іберыйскі варыянт фашызму). У
Да арт.
Іс п ан ія
Панарама ў цэнтры Мадрыда.
338
ІСПАНІЯ
выніку рэферэндуму 1947 I. эноў абвеіігчана манархіяй (з пажыццёвым захаваннем за Франка пасады йраўніка дзяржавы). У 1950-я г. ў краіне пачала фарміравацда шырокая паліт. апазіцыя рэжыму Франка. У 1960-я г. разгарнуўся хрысц.-дэмакр. рух, актывізавалася дзейнасць рэспубліканцаў і лібералаў, нацыяналіст. партый Каталоніі, Галісіі і Басконіі, узніклі рабочыя і сял. камісіі, нелегальныя студэнцкія арг-цыі; шырыўся забастовачны рух, звужалася сац. база франкізму. ГІерыяд «халоднай вайны» ў міжнар. адносінах спрыяў выхаду I. з ізаляцыі шляхам збліжэння з зах. краінамі (у 1953 падпісаны канкардат з Ватыканам і ваен. пакг з ЗША). 3 1960-х г. пачаліся спробы лібералізацыі гаспадаркі, наладжвання эканам. адносін з Захадам: 1. ўступіла ў міжнар. фін. арг-цыі, лрыцягваліся замежныя інвестыцыі, хуткімі тэмпамі іхшіа мадэрнізацыя эканомікі. У 1969 пераемнікам Франка на пасадзе кіраўніка дзяржавы і будучым каралём абвешчаны Хуан Карлас I (унук Альфонса XIII). ІІасля смерці Фрадка (1975) y I. вызвалены паліт. зняволеныя, легалізаваны ўсе паліт. партыі і прафсаюзы, распушчаны франкісцкі Нац. рух. У 1977 адбыліся першыя дэмакр. парламенцкія выбары. Паліт. лад краіны вызначыла Канстытуцыя 1978, якая таксама гарантавала ўсім гіст. правінцыям I. магчымасць стварэння рэгіянальных аўтаномій. У крас. 1979 сфарміраваны першы канстытуцыйны ўрад К.Суарэса Гансалеса. Працэс пераходу ад дыктатуры да дэмакратыі адбыўся мірным шляхам, дзякуючы легальнаму характару пераўтварэнняў, нейтралізацыі арміі (у 1981 сарвана спроба кансерватыўных ваенных ажыццявіпь дзярж. пераварот), імкненню паліт. лідэраў розных арыентацый да кансенсусу ў асн. грамадска-паліт. пытаннях, У 1982 на выбарах перамагла ІСРІТ, якая сфарміравала аднапарт. ўрад на чале з Ф .Гансалесам Маркесам. Сацыялісты зноў перамаглі на выбарах 1986, 1989, 1993. На датэрміновых парламенцкіх выбарах 1997 адносную большасць упершыню атрымала Нар. партыя на чале з Х.М.Аснарам. I. — чл. ААН (з 1955), HATA (з 1982), Еўрап. Саюза (з 1986), Зах.-Еўрал. Саюза (з 1988). Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў лют. 1992. Ііалітычныя партыі і прафсаюзы. Народная дартыя, Іспанская сацыялістычная рабочая партыя, Камуніст. партыя I. і інш. Прафс. канфедэрацыя Рабочыя Камісіі, Усеагульны саюз працоўных. Гаспадарка. I. —- індустрыяльна-агр. краіна. Па аб’ёме валавога ўнутр. прадукту (ВУП) — 568 млрд. дол. (1995) — займае 15-е месца ў свеце (на 1 чал. y год — 14,3 тыс. дол.). На долю дзярж. сектара прыпадае каля 30% ВУП. Прам-сць дае 34% ВУП, сельская гаспадарка — 6, абслуговыя галіны (у т.л. замежны турызм і адпачынак) — 60%. Адна са старэйшых галін л р a м ы с -
л о в a с ц і — горназдабыўная. Здабываюць ртуць, пірьггы, жалеза, медзь, свінец, серабро, вальфрам, золата, уран і інш. Здабыча ртугных руд сканцэнтравана на ГІд Месеты (Альмадэн), дірытаў — на ГІд Сьера-Марэны (Рыо-Тынта, Тарсіс), y Мурсіі і Астурыі. Жап. руды здабываюць пераважна на Пн, вальфрамавыя — на 3 Галісіі, уранавыя — пераважна ў цэнтр. раёнах. У 1993 здабыта (млн. т): каменнага вугалю — 18,1, бурага вугалю — каля 25, жал. руды — 1,6, свінцу — 0,05, цынку — 0,26, калійнай ссші — 0,6, каменнай солі — 3,2; ртуці штогод атрымліваюць каля 1,5 тыс. .т, серабра — каля 0,2 тыс. т. Энергетыка базіруецца на ўласных паліўных рэсурсах і імпартаваных нафде і газе. ЦЭС y лартовых гарадах і вугальных басейнах. ГЭС (пераважна на П н) даюць 25% электраэнергіі, АЭС — 36%. У 1995 атрымана 154,1 млрд. кВт гадз электраэнергіі. Буйны спажывец электраэнер-
Д а арт. Іс п ан ія К р а я в ід н а А н д а л у с к а й н іэін е .
гіі— чордая і каляровая металургія. Асд. цэнтры чорнай металургіі на Пн (Більбао і Хіхон). У 1993 атрымана 5,4 млн. т чыгуну і 13 млн. т сталі. Каляровая металургія развіваецца лераважда на мясц. рэсурсах, выплаўка свінцу ў раёне Сьера-Марэны, y Андалусіі і каля Картахены, цыдку і алюмінію — на Пн краіны, медзі — y Уэльве, Кордаве, гарадах на ўзбярэжжы Біскайскага заліва. Штогод атрымліваюць каля 160 тыс. т медзі, каля 350 тыс. т алюмінію. Сярод галін машынабудавандя найб. развіта вытв-сць трансп. сродкаў. У краіде дзейнічае каля 40 суднаверфяў. Гал. цэнтры суднабудавання да П н (Більбао, Сантаддэр, Хіхон), y Галісіі (Эль-Ф ероль, Віга), ла У (Барселона, Валенсія, Картахена, Балеарскія а-вы), на Пд (Уэльва, Кадыс). Аўтазаводы (філіялы замежных фірм) y Мадрыдзе, Барселоне, Вальядалідзе, Віга. У год вылускаецца кал 2 млн. легкавых аўтамашын і каля 400 тыс. матацыклаў. Важдейшыя цэнтры стадкабудавання — Каталонія, Краіна Баскаў, гарады Мадрыд, Валенсія і Сарагоса. Электронная лрам-сць
канцэнтруецца ў Барселоне і Мадрыдзе, хім. і нафгадерапр. — y лрыморскіх раёнах Каталоніі, Валенсіі, Астурыі, a таксама ў Мадрыдзе. Буйнейшыя нафтапералр. і нафтахім. комплексы ў гарадах Уэльва, Альхесірас, Тарагона, Пуэртальяна. У 1993 лералрацавана 45,8 млн. т нафты. Значная вытв-сць буд. матэрыялаў. У 1993 вылушчана 22,7 млн. т цэменту. Развіта тэкст. прам-сць, асабліва вытв-сць шарсцялых і шаўковых тканін Асн. цэнтры ў Каталодіі (Барселона, Тарагона, Сабадэль, Manpaca), Валенсіі (Алькой, Арыўэла), Кастылія-Леоне, Краіне Баскаў, Арагоне і Андалусіі. Разнастайныя галіны харч. драм-сці. Па значэнні і тэхн. аснашчадасці вылучаюцца галіды, якія працуюць на знешні рынак: вінаробная, алейная, плодаагароднінная і рыбакансервавая. Вінаробныя з-ды ў Каталоніі, Арагоне, Андалусіі, па дерапрацоўцы агародніды і садавіды — на У і ПдУ, рыбакансервавыя — y ларчовых гарадах на ПнЗ. Працуюць цукр., тытунёвыя, мукамольныя і інш. драдлрыемствы. Ёсць драдпрыемствы гарбарнай, швейнай, дадяровай і дрэваапр. прам-сці. I. — краіна высокаразвітай с е л ь с кай г а с д а д а р к і . С.-г. ўгоддзі займаюць каля 70% тэр. краіны, каля далавіны іх апрацоўваецца (разам з насаджэннямі аліўкавых і фрукговых дрэў), каля лалавіны — пад пашай і лугамі. Арашаецца каля 3,6 млн. га, y асноўным на ПдУ. Гіераважаюць 2 тыды гаспадарак: латыфундыі (гал. чынам y Андалусіі і Эстрэмадуры) і дробнатаварныя сял. гасладаркі. Земляробства ла кошце прадукцыі перавышае жывёлагадоўлю. Штогадовы збор (млн. т): дшаніцы — каля 5, ячмедю — 9, кукурузы — каля 2, рысу — каля 0,3, бульбы — каля 4, памідораў — каля 3, відаграду — каля 4,5, адельсінаў — каля 2,5, мандарынаў — каля 1,5, лімонаў — каля 0,6. ІІшаніцу, авёс, ячмель вырошчваюць на багарных землях Месеты, Арагона, Андалусіі, кукурузу — на Пн, рыс — на арашальлых землях y нізоўях р. Эбра і на Пд (самая высокая ўраджайнасць y свеце — 60— 70 ц/га). Бабовыя культуры (гарох, фасоля) вырошчваюць усюды, але найб. y Андалусіі, бульбу — на Пн, раннюю — на ПдУ і Пд. На У і ў даліне р. Эбра вырошчваюць агародніну (лерац, памідоры, цыбулю, шлінат і інш.), якая мае экспартнае значэнне. Развіта длантацыйная гасдадарка эксдартнага кірунку — вінаградарства, вырошчванне аліў і цытрусавых. Па плошчы вінаграднікаў I. займае 2-е месца ў Еўропе пасля Францыі. Найб. вілаграду вырошчваюць y засушлівых раёнах цэнтра, y бас. рэк Эбра і Дуэра. Вырабляюцца вядомыя марачныя вілы: Херэс, Малага, Рыёха, Мансаділья і інш. (3-е месца ў свеце дасля Францыі і Італіі). I. займае 1-е месца ў сведс да зборы аліў. Вырошчвадне іх сканцэшравада ў Алдалусіі, Кастылія-Ла-Манчы, Эстрэмадуры, Мурсіі. Важнае эксдартнае здачэдде маюць цьгтрусавыя, асабліва алельсіны. Найб. іх
вырошчваюць y аўт. абласцях Валенсіі (2/з збору), Мурсіі, Андалусіі і на Балеарскіх а-вах, там жа вырошчваюць міндаль (1-е месца па экспарце ў Еўропе), абрыкосы, персікі, гранаты, інжыр і інш., на Пн краіны — яблыкі, слівы, грушы, вішню, чарэшню. Вырошчваюць таксама цукр. трыснёг і фінікі (на Пд Андалусіі), тытунь (Эстрэмадура і Андалусія), бавоўнік (Эстрэмадура і Арагон). Развіддё жывёлагадоўлі стрымліваецца слабай кармавой базай. Буйн. par. жывёлу гадуюць на ГІн і ПнЗ, авечак — y засушлівых цэнтр. раёнах, y Эстрэмадуры і Арагоне, свіней— y Галісіі і Каталоніі, абедзвюх Кастыліях. Сгіецыфічная галіна — развядзенне быкоў для карыды (Андалусія). ГІагалоўе (млн. галоў, 1993): буйн. par. жывёлы — 4,8, свіней — 18, авечак — 24,8, коз — 2,8, коней — 0,26. Разводзяць таксама аслоў і мулаў. Птушкагадоўля. У 1993 вылаўлена 1,33 млн. т рыбы. Ловяць гал. чынам сардзі-
на, Малага, Ла-Карунья, Хіхон, СантаКрус-дэ-Тэнерыфе. Развіты паветр. транспарт. 42 аэрапорты, буйнейшыя з іх міжнар. аэрапорты Барахас каля Мадрыда (16 млн. пасажыраў за год) і ў Барселоне (10 млн. пасажыраў). Есць некалькі нафта- і прадукгаправодаў, якія праходзяць ад узбярэжжа ўглыб краіны. I. — краіна развітога турызму, які з ’яўляецца найб. дынамічнай галіной эканомікі. Па даходах ад турызму (21,9 млн. дол. y 1994) I. займае 4-е месца ў свеце. Штогод яе наведвае бсшыд за 60 млн. чал., болын за 80% — з краін Еўропы. Асн. раёны турызму — узбярэжжа Міжземнага м. (Коста-Брава ў Каталоніі, Коста-дэль-Соль — y Андалусіі і К оста-Бланка ў Валенсіі), Балеарсюя і Канарскія а-вы. У 1995 экспарт склаў 85 млрд. дол., імпарт — 110 млрд. дол. I. экспартуе трансп. абсталяванне (27%), машыны і інш. абсталяванне (16%), прадукцыю металургічнай прам-сці (9%), садавіну, віны, інш.
войск, ВПС, BMC) і ваенізаваныя фарміраванні. Агульная ксшькасць (1997) рэгулярных узбр. сіл 197,5 тыс. чал., ваенізаваных фарміраванняў 75,8 тыс. (з іх 75 тыс. y грамадз. гвардыі), рэзерву 431,9 тыс. чал. Вярх. галоўнакамандуючы — манарх. Камплектуюцца па прызыве. У сухап. войсках 128,5 тыс. чал., на ўзбраенні 776 танкаў, каля 2 тыс. бронетранспарцёраў, 773 гарматы (у т.л. 208 самаходных), больш за 500 гармат зенітнай артылерыі, 175 верталётаў і інш. У ВПС 30 тыс. чал. асабовага складу, 199 баявых самалётаў. У BMC 39 тыс. чал., з якіх 7,2 тыс. ў марской пяхоце, 8 падводных лодак, 34 баявыя караблі (у т.л. 1 авіяносец), 32 гіатрульныя і 13 дэсантных катэраў, 18 баявых самалётаў і 25 верталётаў марской авіяцыі. Ахова здароўя. За аказанне мед. паслуг бярэцца плата, якая часткова кам-
ну, тунца, макрэль. Асн. рыбалоўныя парты на ПнУ (Віга, Ла-Карунья, ЭльФероль). Развіта лясная гаспадарка, нарыхтоўка драўніны (на ГІн), кары коркавага дубу (пераважна на 3 і ПнЗ). Пераважае чыг. і аўтамаб. т р а н с п а р т . Даўж. чыгунак 14,4 тыс. км, аўтадарог 324 тыс. км. Марскі транспарт абслугоўвас каля 90% знешнегандл. абарогу. Флот налічвае больш за 400 разнастайных суднаў грузападымальнасцю ў 3,2 млн. брутарэгістравых т. Гал. парты: Барселона, Більбао, Валенсія, Картахе-
прадукты сельскай гаспадаркі. У імпарце пераважаюць прадукдыя машынабудавання (больш за 40%), паліва (10%), прадукцыя хім. прам-сці (8%). Асн. гандл. партнёры: Францыя (20% экспарту і 16% імпарту), Германія (па 16% экспарту і імпарту), Італія (10% экспарту і 11% імпарту), a таксама ЗША, Вялікабрытанія, Белыія, Нідэрланды і Люксембург. Грашовая адзінка — песета. Узброеныя сілы. Уключаюць рэгулярныя ўзбр. сілы (складаюцца з сухап.
пенсуецца са страхавога фонду. Цалкам кампенсуецца кошт лячэння ў шгііталі. У 1989 пасляродавы водпуск для маці прадоўжаны да 16 тыдняў. Сярэдняя працягласць жыцця мужчын 75,2, жанчын 82 гады. Смяротнасць 9 на 1 тыс. чал. Забеспячэнне бальнічнымі ложкамі — 1 на 234 чал., урачамі — 1 на 246 чал. Узровень нараджальнасці 10 на I тыс. чал. Натуральны прырост 0,1%. Дзіцячая смяротнасць 6 на 1 тыс. нованароджаных (1997). Асвета, навуковыя ўстановы. Сучас-
ІСПАНІЯ_________________339
нор»), У 15 ст. асабліва былі дашыраны Друк, радыё, тэлебачанне. Mae разганар. рамансы і сатыр. даэзія (творчасць лінаваную сетку сродкаў масавай інмаркіза дэ Сантыльяны, X. дэ Мены, фармацыі. Выходзіць каля 120 штодзёнсатыры Х.Руіса). Для твораў ранняга ная сістэма адукацыі ўключае дашкольных газет, часолісаў і ілш. лерыяд. выАдраджэння характэрны ўплыў еўрап. ныя ўстановы для дзяцей ад 2 да 5 гаданняў. Вядучае месца займаюць штоРэнесансу («італьянская школа» на чале доў (каля 50% з іх прыватныя), агульнадзённыя газ. «ABC» («АБэСэ», з 1905), адук. школу, прафес.-тэхн. ўстановы, з Гарсіласа дэ ла Вэгай); уплыў італьян. «La Vanguardia» («Авангард», з 1881), ВНУ. Агульную адукадыю дае 8-гадовая л-ры адчувальны ў рыцарскім (ананім«Pais» («Краіна», з 1976), «Diario-16» асноўная (няпоўная сярэдняя) школа ны «Амадыс Гальскі», 1508) і ластараль(«Газета 16», з 1976), «EI Correo (навучанне з 6-гадовага ўзросту), якая ным раманах. У фарміраванні нац. драCatalan» («Каталонская гюшта», з 1876), мае 3 ступені: пач. (1— 2-і кл.), сярэдмы значную ролю адыіраў раман-драма «El Dia de Cataluna» («Дзень Каталоніі», нюю (3— 5-ы кл.), старэйшую (6— 8-ы Ф. дэ Рохаса «Селестына». У 2-й пал. з 1987) і інш. Інфарм. агенцтвы: Эдытокл.). Поўную сярэднюю адукацыю дае 16 ст. ў паэзіі вылучаліся рэліг.-філас. рыял Фаланге Эспаньёла (з 1939). Ра3- гадовая сярэдняя школа і аднагадовы дыёвяшчанне з 1919. Дзярж. радыё лірыка «саламанкскай школы» (X. дэ ла спец. курс, які дае права паступлення Крус, Л. дэ Леон), ірамадз. лірыка «се(Нац. радыё I.) трансліруе 5 агульнанад. ва ун-т. У праграме сярэдняй школы вільскай школы» (Ф. дэ Эрэра) і вершапраграм, мае рэгіянальныя станцыі. Саваны элас (паэма «Араўкана» А. дэ Эрмастойныя радыёстанцыі дзейнічаюць y абавязковыя прадметы (ісп. мова і л-ра, сільі). Канед 16 — пач. 17 ст. адметны замежная мова, уводзіны ў лац. мову) і Мадрыдзе і ў буйных дравінцыяльных росквітам нац. тэатра (X. дэ ла Куэва, гарадах. Радыё Экстэр’ёр Эсданья вядзе спец. ітрадметы на выбар: матэматыка, Л. Ф. дэ Вэга Kapnio і яго школа, Л. Вефізіка, хімія, геаграфія, гісторыя, філа- трансляцыі на 16 мовах на Еўропу, Аўлес дэ Гевара). Маст. вяршыня ісп. Адсофія, асновы канстытуцыі, маляванне, стралію, Паўд. і Паўн. Амерыку, Паўн. раджэння — творчасць М. дэ Серванмузыка, рэлігія або этыка і мараль і Афрыку. Існуе болыд за 300 дрыватных тэса і найперш яго раман «Дон Кіхот». інш. Сістэма прафес.-тэхн. падрыхтоўкі станцый, аб’яднаных y асацыядыю ЭсЗалаты век ісп. л-ры — эпоха барока ўключае 3-гадовыя прафес.-тэхн. шко- паньёла дэ ла Радыёдыфузьён ІІрывада. лы і прафес.-тэхн. аддзяленні поўных сярэдніх школ, што рыхтуюць рабочых для вытв-сці. На іх базе нрацуюць 3— 4- гадовыя прафес.-тэхн. і камерцыйныя школы (рыхтуюць спецыялістаў сярэдняй адукадыі з правам паступлення на 2-ю ступень ун-та або ў вышэйшую тэхн. школу). У сістэме вышэйшай адукацыі ун-ты, політэхн. ун-ты, вышэйшыя тэхн. школы і інш. Праграмы разлічаны на 3 цыклы: 1-ы (3-гадовы курс па фундаментальных навуках), выпускнікі якога атрымліваюць дыплом спецыяліста сярэдняга звяна, што дае лрава працягваць адукацыю; 2-і (2-гадовы) дае прафес. дыплом; 3-і (2-гадовы) — дактарантура, рыхтуе спецыялістаў вышэйшай кваліфікацыі і навук. супрацоўнікаў. У 1996/97 навуч. г. ў I. болыд за 30 ун-таў, y іх ліку 20 дзярж., ёсць лрыватныя, 2 каталіцкія — Саламанкскі універсітэт і ун-т Опус Дэі (з 1904) y г. Сантандэр. Буйнейшыя ун-ты: y МадД а арт. Ісп ан ія. М а д р ы д с к і п а р к (б ы л ы Б у э н - Р э ц ір а ; 1868). рыдзе (з 1508), Барселонскі універсітэт, y Валенсіі (з 1510), Гранадзе (з 1526), Вальядалідзе (з 1346), Севільі (з 1502). (17 ст.). У лірыды гэтага перыяду Найб. б-кі: Нац. (з 1712), унівсрсітэц- Тэлебачанне з 1951. 2 агульнанац. праграмы, працуюць рэгіянальдыя стаддыі. адзначалы 2 лроцілеглыя тэндэнцыі — кая, Муніцыпальная лерыядычная (мае Дзейнасць радыё і тэлебачання кантрагангарызм з ускладненай метафарычнасадну з буйнейшых калекцый перыядычлюецца і каардылуецца дзярж. камданіцю мовы (Л. дэ Гонгара-і-Арготэ) і каннай л-ры ў свеце) y Мадрыдзе, б-ка Каяй Іспанскае радыё і тэлебачанне. септызм, які адстойваў канцэптуальнаталоніі (з 1914) y Барселоне. Ген. архіў Літаратура. Развіваецца на ісданскай сэнсавую насычанасць маст. тэксту Каралеўства ў Сіманкасе (каля Вальяда(кастыльскай), a таксама на каталан(Ф .Кеведа -і-Вільегас, Б .Грасіян-і-Мара ліда), Нац. гіст. архіў y Мадрьідзе, Архіў скай, галісійскай і баскскай мовах. лес). Дасягнулі росквіту сатыра і шахІндый y Севільі. Буйнейшыя музеі: літаратуУласна і с п а н с к а я райскі раман (М .Алеман-і-дэ-Энера, Прада (з 1819), Нац. археал. (з 1867) y р a зарадзілася адначасова з фарміраКеведа-і-Вільегас), вылучыліся дыдакМадрыдзе, маст. ў Барселоне, Кордаве, ваннем літ. ісп. мовы і нац. самасвядотычныя і эстэт. трактаты Грасіян-і-МаВаленсіі, Севільі; Музей Амерык, Карамасці ў перыяд Рэканкісты. Барацьба ралеса. Тэатр эпохі барока прадстаўлелеўскі Палац, музеі арміі, флоту, Мунінародаў ІІірэнейскага п-ва супрадь ды рэліг.-філас. драмамі Тырса дэ Маліцыпальны, Правінцыяльны археал. ў араб. заваявандя шырока адлюстравана ны і маральна-філас. драмамі «годару» Севільі і інш. Найвышэйшая навук. ў нар. паэзіі, асабліва ў гераічным эпасе П .Кальдэрона дэ ла Баркі. Л -ра класіўстанова — Ін-т I. (аб’ядноўвас 8 ака(паэмы «Песня пра майго Сіда», «Радрьідызму і Асветнідтва (18 ст.) характарыдэмій; засн. ў 1938 на ўзор Ін-та Ф ранra» і інш.). Тагачасная лірыка прадстаўзавалася моцным франд. удлывам, частцыі). Цэнтральная н.-д. ўстанова — лена т.зв. сельскімі песнямі (вільянсіковай стратай нац. своеасаблівасці і Найвышэйшы Савет па навук. даследака), надісанымі дад уплывам араб. даэмаст. недасканаласцю. Сярод найб. вяваннях (з 1940), які арганізуе фундазіі. У феад.-клерыкальнай «вучонай домых твораў байкі Т. дэ Ірыяртэ, паэментальныя даследаванні ла ўсіх галіл-ры» вылучалася рэліг.-філас. і дыдакзія М.Х.Кінтаны, д ’есы Н. і Л.Маратынах навукі, кіруе комллекснымі і долінаў. Рамантызм ісп. л-ры меў глыбока дысцыллінарнымі даследаваннямі; пад тычная лірыка Г. дэ Берсеа. Станаўленне маст. прозы ў 13— 14 ст. звязана з нац. карані і найб. адлюстраваны ў твояго кіраўніцтвам прадуе каля 100 н.-д. творчасцю караля Альфонса X Мудрага, рах А. дэ Сааведры (паэт. зб. «Гістарычін-таў і інш. устаноў. Н.-д. работу праХуана Мануэля (зб. навел «Граф Луканыя рамансы») i X. дэ Эспранседы. Да водзяць таксама ун-ты.
340
ІСПАНІЯ
гіст. мінулага I. звярталіся А.Гарсія Гуцьерэс (п ’есы «Трубадур», «Сімон Баканегра»), Х.Сарылья-і-Мараль (стварыў рамант. варыянт легенды нра Дон Жуана). У прозе 1-й пал. 19 ст. пануючым паступова стаў кастумбрызм — бытапісальная проза, блізкая да рэалізму (нарысы С.Эстэбанеса Кальдэрона, Р. дэ Месанера Раманаса, сатыр. ггубліцыстыка М,Х. дэ Лары). 3 сярэдзіны 19 ст. пачалося развіццё рэаліст. прозы — раманы Х.М. дэ Перэды («Сатылеса», «Горныя вяршыні»), Х.Валеры («Пепіта Хіменес», «Донна Лус»), апавяданні П.А. дэ Аларкона (зб. «Нацыянальныя гісторыйкі»). Некат. творы пазначаны ўішывам эстэтыкі натуралізму (цыкл «валенсіянскіх раманаў і апавяданняў» В.Бласка Ібаньеса, раманы Э. Парда Басан). Найб. значны твор ісп. крытычнага рэалізму —серыя з 46 раманаў «Нацыянальныя эпізоды» (1873— 1912) Б.Перэса Гальдоса. Выразнікамі крызісу ісп. грамадства і культуры на рубяжы стагоддзяў сталі пісьменнікі «Пакалення 1898 года», якія ўзнімалі пытанні нац. самасвядомасці, проціпастаўлялі афіц. ідэі ідэю нац. адраджэння. Значны ўплыў ў гэты перыяд экзістэнцьіялізму (філас.-псіхал. раманы, навелы і эсэ М. дэ Унамуна, лірыка A.Мачада-іРуіса). Паэзія развівалася ў рэчышчы ісп.-амер. мадэрнізму і імпрэсіянізму (Х.Р.Хіменес, Р.М. дэль Валье Інклан), проза і драматургія пазначаны ўгоіывам крытычнага рэалізму і натуралізму (П.Бароха-і-Несі, Х.Бенавентэ-і-Марцінес). Ісп. авангардызм 1-й трэці 20 ст. прадстаўлены творамі Р.Гомеса дэ ла Серны, В.Уідобра і інш. У паэзіі вядучым становідца «Пакаленне 1927 года» (Ф.ІЬрсія Лорка, Р. Альберці, Х.Гільен, П.Салінас), якое імкнулася сінтэзаваць авангардную паэтыку з традыцыямі фальююру, рэнесансавай, барочнай і рамант. лірыкі (неагангарызм), стварыць новы тэатр («тэатр сацыяльнага дзеяння» Гарсія Лоркі). У перыяд грамадз. вайны 1936— 39 набыла вядомасць лірыка М.Эрнандэса. У ліку першых твораў, апазіцыйных франкізму, бшіі раннія раманы К Х.Селы («Сям’я Паскуаля Дуартэ», «Вулей») і раман «Нішто» К.Лафарэт, напісаныя ў стылі трэмендызму (ад ісп. tremendo страшны). На змену т.зв. гарсіласізму прыйшла сац. паэзія Ь.Алейксандрэ, Д.Алонса. Новы росквіт рэаліст. рамана пачаўся ў 1950-я г. (раманы «Востраў», «Асаблівыя прыкметы» Х.Гайтысола, трылогія «Таргашы» А.М.Матутэ, «ГІяць гадзін з Марыо» М.Дэлібеса). Развівалася сац. паэзія (Б. дэ Атэра, Г.Селая) і драматургія (А.Буэра Вальеха, А.Састрэ). У 1980— 90-я г. асаблівае значэнне набываюць школа «новага рамана» і постмадэрнізм (Гайтьісола). Баскская, галісійская і каталанская л - р ы нац. меншасцей I. актыўна развіваюцца з канца 18 ст. (перыяд складвання адпаведных нацый). На гірацягу ўсяго 19 ст. пануючым кірункам y гэтых л-рах быў рамантызм (каталанскія паэты В.Балагер і Дж.Вердагер, галісійскія Р. дэ Кастра і
Э.Пандаль, баскскі нар. паэт Х.М.Іпарагірэ, верш якога «Дуб Гернікі» стаў гімнам баскаў). Харагсгэрныя для 1880-х г. рэаліст. тэндэнцыі адлюстраваны ў сац. і антыклерыкальнай паэзіі галісійца М.Кураса Энрыкеса, y п’есах стваральніка каталанскай драмы А.Гімеры. Аднак творчасць большасці пісьменнікаў гэтага перыяду развівалася ў рэчы шчы кастумбрызму. На рубяжы 19— 20 ст. y каталанскай л-ры вядучым стала «Пакаленне 1898 года», y творчасці якога супярэчліва спалучаліся ідэі еўрагі. дэкадансу з пошукамі нац.-самабытных форм (Дж.Марагаль, Дж.Карнер і інш.). Пасля 1-й сусв. вайны многія пісьменнікі звярнуліся да «левага» аваніардысцкага мастацтва (каталанскія паэты Дж.Салват-Папасейт, Дж.В.Фойш, галісіец М.М ануэль Антоніо). У перыяд фаш. дыктатуры Франка л-ры нац. меншасцей былі ластаўлены па-за законам, многія пісьменнікі эмігрыравалі. Толькі з 1950-х г. аднавілася друкаванне кніг
Д а арт. Іс п ан ія М ад р ы д зе . 1927.
П о м н ік
М .С е р в а н т э с у
ў
на нац. мовах — выйшла паэма «Баскі» Н. дэ Армаэчэа; y галісійскай л-ры вял. ролю адыгрывала група «новатрубадураў» на чале з А.Кункейра Морам. Побач з мадэрнісцкай л-рай паспяхова развіваюцца рэаліст. паэзія і навелістыка (паэзія, драматургія і проза баска Г.Арэсці, паэзія галісійца С.Э.Ферэйра Мігеса, проза і паэзія сучаснага каталанскага пісьменніка С.Эспрыу. На бел. мове асобнымі выданнямі выйшлі зб. лірыкі Ф.Гарсіі Лоркі «Блакітны звон Гранады» (1975), камедыі Лопэ дэ Вэгі «Раба свайго кахання» і «Дурнічка» (абедзве 1981). Асобныя вершы ГарсііЛоркі, Р.Альберці, М.Сервантэса, А.Мачада-і-Руіса, Л. дэ Гонгара-і-Арготэ і інш. на бел. мову перакла-
ІСПАНІЯ
341
лі К.Ш эрман, А.Вярцінскі, П.Макаль, Р.Барадулін, М.Багун, В.Вольскі, Т.Кляшторны, М .Танк і інш. Архітэктура. На тэр. I. з эпохі бронзы захаваліся паселішчы з землянымі ўмацаваннямі, абліцаваныя каменнымі плітамі грабніцы з дромасамі і прамавугольныя ў плане каменныя жытлы, з 6— 5 ст. да н.э. — рэшткі цыклапічных каменных муроў ібераў. Рымскае панаванне прывяло да глыбокай раманізацыі мясц. культуры ў 1-я ст. н.э. (руіны рым. тэатраў, храмаў, акведукаў, арак, мастоў y Мерыдзе, Тарагоне, Сеговіі і інш.). Найб. раннія помнікі сярэдневякоўя належаць вестготам: манум., простыя па формах цэрквы з пышным разным дэкорам y інтэр’еры (Сан-Хуан y Баньёсе, 661). У 2-й пал. 8 — пач. 11 ст. ў заваяванай арабамі Андалусіі развівалася мастацтва, y якім спалучаліся маст. культуры халіфата Амеядаў і вестгоцкія традыцыі (Вял. мячэць y Кордаве). У канцы 11— 15 ст. ў Паўд. I. склалася т.зв. іспанска-маўрытанскае мастацгва з цэнтрамі ў Валенсіі, Гранадзе (палац Альгамбра), Севільі і інш. У 2-й пал. 11 ст. фарміруецца раманскі стыль (сабор y Сант’яга-дэ-Кампастэла). У 10— 12 ст. масарабы развівалі формы цаглянай архітэктуры (царква Сант’яга дэ Пеньяльба, каля 920). Помнікі готыкі (13— 15 ст.) — саборы Леона, Бургаса, Таледа (кастыльская школа), Барселоны (каталонская школа), біржа («лонха») y Пальме (1426— 51, арх. Г.Сагрэра). У 14— 16 ст. ствараліся маўрытанскія паводле формы, канструкцый і дэкору будынкі з рысамі гатычнага стылю (пазней і рэнесансу): СантаМарыя ла Бланка ў Таледа; званіца «Ла Хіральда» ў Севільі (1184—96, закончана ў 1568). Паводле традыцый маўрытанскай архітэктуры майстры-нехрысціяне стварылі т.зв. стыль «мудэхар» (цэрквы Сан-Клементэ дэ Тауль y Каталоніі, 1123; Сан-Сальвадор ў Тэруэлі, 1186; Санта-Марыя ў Калатаюдзе, Ka rtell 15 ст.), якія кампазіцьіяй і арнаментальным дэкорам нагадвалі мячэці. Завяршэнне Рэканкісты да канца 15 ст., аб’яднанне ісп. зямель, адкрыццё Амерыкі і прыток золата ў I. стымулявалі рост буд-ва ў гарадах. Традыц. схільнасць да пышнай дэкаратыўнасці спарадзіла своеасаблівую ісп. разнавіднасць архітэкгуры Рэнесансу — стыль платэрэска. Яму ўласцівы дывановыя пакрыцці сцен, багатае скульпт. аздабленне парталаў будьшкаў, алтароў і іканастасаў (калегія Санта-Крус y Вальядалідзе, 1487— 91, арх. Э. дэ Эгас; палад Каса дэ лос Пікас y Сеговіі, 16 ст.). Поўнае асваенне ордэрнай сістэмы і афіц. палітыка караля Філіпа II y галіне архітэктуры прывялі да стварэння строгага і простага стылю дэсарнаментада (пазбаўлены арнамепту), або эрэраса (ад імя прыдворнага арх. Х.Б. дэ Эрэра, аўтара манум. палацава-манастырскага ансамбля Эскарыял пад Мадрыдам, 1563— 84). У 17 ст. развівалася ісп. ба-
342________________
іс п а н ія
рока — чурыгерэска (эвязана э сям ’ёй арх. дэ Чурыгера: зах. фасад сабора ў Сант’яга-дэ-Кампастэла, 1738— 47, арх. Ф.Касас-і-Навоа; інтэр’ер сакрысціі кляштара Ла Картуха ў Гранадзе, 1727—64, арх. ДЛ рэвала). Адкрыццё Акадэміі мастацтваў y Мадрыдзе (1744) спрыяла ўзнікненню акадэм. класіцызму (арх. В.Радрыгес, X. дэ Вільянуэва). Найб. значныя пабудовы: Каралеўскі палац y Мадрыдзе (1738— 64, арх. Радрыгес, італьян. арх. Дж.Б.Сакеці, Ф.Сабаціні, паводле праекта Ф.Ювары), Мадрыдскі парк (б. Буэн-Рэціра, 1868), помнік М.Сервантэсу (1927, арх. П.Мугуруса, скульпт. К.Валера) і інш. У 19 ст. панавала эклекгыка, потым — мадэрн (А.Гаўдзі, А.Сорыо-і-Мата). У
Д а арт. Іспанія. Ц а р к в а С а н -К л е м е н т э д э Т а у л ь y К атал о н іі. 1123.
1928 y Барселоне склалася «Група іспанскіх архітэктараў і тэхнікаў для садзеяння прагрэсу сучаснай архітэктуры», якая стаяла на пазіцыях функцыяналізму. Пасля ўстанаўлення ў I. фаш. дыктатуры (1939) наватарскія маст. пошукі былі часова прыпынены. У 1950-я г. пачалі ўзводзідь асобныя рабочыя насёлкі (Валенсія), прадаўжалася рэканструкцыя Мадрыда. У буд-ве развіваецца функцыяналізм, распрацоўваюцца прынцыпы арганічнай архітэктуры (дзіцячы дом адпачынку Мірафлорэс дэ ла Сьера, 1959, арх. Х.А.Каралес, А. дэ ла Сота і інш.) і бруталізму (жылы дом y Сітжэсе, 1969). Вырашаюцца праблемы шырокай рэканструкцыі гарадоў і іх жылога фонду. Выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Ш матграннасдь і скла-
данасць маст. культуры I. абумоўлены рознасцю гіст. лёсаў яе асобных рэгіёнаў і этн. складу насельнішва, спалучэннем культ. традыцый фінікійцаў, кельтаў, стараж. грэкаў, рымлян, германцаў, арабаў (маўраў). Да эпох палеаліту і неаліту адносяцца наскальныя паліхромныя размалёўкі ў пячорах (Аль-
таміра), ляпная арнаментаваная кераміка. У эпоху бронзы дасягнула росквіту ганчарнае мастацтва. Мастацтва ібераў y 8— 4 ст. да н.э. развівалася пад грэч. і фінікійскім уплывамі. У 4— 3 ст. да н.э. маст. культура I. вызначалася ўладай Карфагена, пазней Стараж. Рыма, што прывяло да яе раманізацыі. Вестгоцкі перыяд характарызуецца ідтэр’ернай скулыттурай y дараманскім стылі (капітэлі ў царкве Сан-педра дэ ла Наве, 9— 10 ст.) і паліхромным стылем y дэкар.-прыкладным мастацтве. У 2-й пал. 8 — пач. 11 ст. ў заваяванай арабамі Андалусіі развівалася мастац тва, y якім своеасабліва спалучалася маст. культура Амеядскага халіфата і вестгоцкія традыцыі. У канды 11— 15 ст. на Пд I. склалася т.зв. Маўрытанскае мастацтва. Уласда ісл. мастацтва фарміравалася ва ўмовах Рэкадкісты лад уплывам Фрадцыі і Італіі ў культуры масарабаў. Каталіцкі аскетьізм слалучаўся з яркасцю і багаццем форм маўрытадскай цывілізацыі. 3 10 ст. развівалася мініяцюра, y якой адчувальлы каралідгскія і атонаўскія ўплывы. У раманскі лерыяд храмы ўпрыгожвала скулыпура («Порцік славы» царквы ў Сант’яга-дэ-Камластэла), высокага ўзроўню дасягнула размалёўка. Гатычны перыяд адметны раслрацоўкай велічных заалтарных жывалісна-лластычных кампазіцый (рэтабла), размалёўкамі (фрэскі Ферэра Басы ў лалацы Педральбес каля Барселоды), лаліхромлай скулытгурай, кдіждай мініяцюрай. Мастацтва 15 — лач. 16 ст. выздачалася драматызмам, экслрэсіўнасцю вобразаў, багатай арнаментыкай з выкарыстаннем залатых фонаў (Х.Уге, К.Беругетэ, Ф.Гальегас, А.Ферландэс). У 16 ст. рэнесансавы жывапіс развіваўся лад уплывам італьяд. мастацтва (Э.Яньес дэ Альмедзіна, X. дэ Хуалес, Л.Варгас), дасягнуў абвостралага трагізму ў карцінах Л.Маралеса, скульптурах Б.Ардоньеса, узвышалай духоўнасці ў творчасці Д Эль Грэка. Развіваўся парадны лартрэт y творах А.Санчэс Каэльё, Х.Падтоха дэ ла Крўса, А.Мора. 17 ст. — «залаты вск» жывалісу I., дерыяд станаўлення новых маст. цэнтраў (Валедсія, Севілья, Таледа); развіваўся стыль барока. Пад уплывам мастацтва М Караваджа ўзмацніліся рэаліст. тэндэдцыі, імкнедне да драм. кадтрасту ў маст. тракгоўцы. Адухоўленае ўвасабленне жыццёвых вобразаў уласціва работам Ф.Рыбальты, Ф. дэ Эрэры Старэйшага, Х.Б.М айна, X. дэ Рыберы, Ф.Сурбарана. Найб. росквіту ісп. мастацтва 17 ст. дасягдула ў творчасці Ц,.Веласкеса. У 2-й лал. 17 ст. гэтыя тэддэнцыі прадаўжалі Б.Э Мурыльё, А.Пуга, А.Перэда. У лаліхромнай скулыпуры працавалі Г.Фердандэс, Х.Мартыдес і інш. У мастадтве 18 ст. адчуваюцца моцдыя ўплывы Ф ралцыі і Італіі. Развівалася дэкар.-прыкладное мастацтва: кераміка, злотніціва (X. дэ Арфе), маст. кавальства, ткацтва. Засл. каралеўская мануфактура габеледаў. Правадніком акад. класіцызму стала каралеўская AM Сан-Фернанда (засн. ў 1752). Здачлай з’явай y мастацгве была
творчасць Ф Гоі з яго экспрэсіўнай вобразнасцю і даватарскай жываліснай манерай, якая стала прадвеснікам ідэй еўрап. рамадтызму. У 19 ст. дамінавалісалодна-акад. тэндэнцыі, звязаныя з гіст. і фалыслордай тэматыкай (М Фартуні і інш.). У кадцы 19 — лач. 20 ст. развіваліся імпрэсіянізм і мадэрд. Рысы кубізму ўласцівы творам Манола, экспрэсіянізму — Х.Саланы. У рэчышчы парыжскай школы лрацавалі сюррэалісты С.Далі і Ж.Міро, кубісты Х.Грыс, ГІ /7Ікасо, які ў значнай стулені вызначыў кірудкі развіцця сучаснага мастацгва. Працавалі мастакі-рэалісты (скулытгары Х.Адтоніо, В.Мача, Э.Бараль, жьівапісцы Х.Лолес Мескіта, М.Бенедзіта Вівес, Р.Касас). У гады вайны з франкістамі гал. відам мастацтва стала графіка (ллакат, карыкатура, нар. лубок). У сярэдзіне 20 ст. лашырыўся пейзаж-
Д а арт. Іспанія Э л ь Г р э к а . эта А П а р а в іс ін а . 1609.
П артрэт
па-
Д а а р г Ісп ан ія Ф . Г оя. П а р т р э т А н т о н іі С ар атэ. К а л я 1811.
ны жывапіс, y 1950— 80-я г. — шматлікія мадэрнісцкія кірункі. Музыка. Вытокі ісп. музыкі ў муз. культуры ібераў. Ісп. муз. фальклор мае выразныя лакальныя адрозненні. Найб. архаічная музыка баскаў, y т л . песня і танец сарсіка. У фальклоры Галісіі пераважаюць лірычныя песні; з танцаў найб. пашыраны муньейра са спевамі і муз. суправаджэннем. Падобныя рысы характэрны для фальклору Каталоніі, Балеарскіх а-воў, Валенсіі. У Каталоніі было развіта мастацтва трубадураў (13— 14 ст.). Агульнаісп. рысаў найбсшьш y нар. муэыцы Кастыліі і Леона з характэрнымі для яе метрычнай разнастайнасцю, перавагай трохдольнасці, поліметрыяй і непарыўнай сувяззю танца і спеваў. Асн. жанры — сегідшья, фанданга, балеро, руэда, чарада, танада, хота. Музыцы Андалусіі характэрны стыль кантэ фламенка (група танцаў і песень Паўд. I.) і ўласна андалусійская музыка, песні і танцы якой генетычна звязаны з фанданга і сегідыльяй ці паходзяць ад стараж. ісп. форм. Гал. муз. інструменты — гітара і кастаньеты. У 13 ст. пашырыліся героіка-эпічныя песні, якія ў 14— 15 ст. y нар. асяроддзі ператварыліся ў рамансы. 3 муз.-паэтьічных форм y 13— 14 ст. развіваліся кантыгі, альбады, серэнады, пастурэлі, рэтраэнсы, вільянсіка і кантарсільо, якія далі пачатак песенным муз. формам кансьён, танада, копла, серанілья. 3 танцаў y 15— 16 ст. найб. папулярныя сарабанда, накона, эскараман, пазней — фанданга, сегідылья, балеро, танга. У канцы 15 ст. высокага ўзроўню дасягнула прафес. музыка 1. (кампазітары X. дэ Анчыета, Ф.Пеньялоса, X. дэль Энсіна). У эпоху Адраджэння расквітнела ісп. вак. поліфанія, найпсрш культавая (К. дэ Маралес, Ф.Герэра, ТЛ. дэ Вікторыя), a таксама інстр. музыка, пераважна для віуэлы (віёлы), на аснове якой фарміравалася віртуознае мастаілва варыяцыйнай распрацоўкі. Найб. вядомыя ісп. віуэлісты 16 ст.: Л.Мілан, Э. дэ Вальдэрабана, М. дэ Фуэнльяна, Л. дэ Нарваэс, А.Мудара. Імітацыйна-поліфанічны стыль і варыяцыйны метад зацвердзіліся ў арганнай музыцы 16 ст. (буйнейшы майстар А. дэ Кабесон). Муз. тэатр I. фарміраваўся з ранняга сярэдневякоўя (захаваўся ўрывак з містэрыі «Пакланенне вешчуноў»), У 14 ст. зарадзіліся свецкія формы муз. т-ра. У эпоху Адраджэння паявіліся т.зв. эклогі (драм. сцэны з музыкай на рэліг. і свецкія сюжэты; заснавальнік Энсіна). У 17 ст. склалася спецыфічная ісп. форма опернага жанру — сарсуэла (блізкая да аперэты, найб. пашырэнне набыла ў 19 ст.). У 2-й пал. 18 ст. фарміруецца лірычная муз. камедыя танадылья (Л.Місан, П.Эстэве, Б. дэ Ласерна, М.Гарсія). Сярод кампазітараў канца 17 — пач. 18 ст. Х.Кабанільес, АЛітэрэс, А.Салер, В.Марцін-і-Салер. Значную ролю ў развідш інстр. музыкі I. адыграў Д Скарлаці. У 19 ст. адкрыты кансерваторыі і оперныя т-ры ў Мадрыдзе (1830 і 1850) і Барселоне (1847). Музыку нац. арыентацыі пісалі Ф.'Гарэ-
га, Ф.Пухоль, К. дэль Кампа-і-Сабалета. У канцы 19 ст. пачаўся рух за адраджэнне нац. муз. культуры 1., т.зв. рэнасім’ента, на чале з Ф .Педрэлем (буйнейшыя прадстаўнікі І.Альбеніс, Э.Гранадас, М. дэ Фалья). У гады ісп. рэвалюцыі 1931— 39 пашырылася масавая песня, y т л . рэв.-патрыятычная. У 2-й пал. 20 ст. вылучыліся кампазітары Х.Гурыдзі, О.Эспла, Ф.Момпу, С.Бакарысе, Х.Баўтыста, Х.Радрыга, Р.Альфтэр, Г.Піталуга, К.Паласіо, П.Сарасабаль. Сярод выканаўцаў канца 19— 20 ст.: спевакі Ф.Віньяс Дордаль, М.Гай, М .П .Р.Гарсія, Э. дэ Ідальга, К.Супервія, В. дэ Лос Анхелес, Т .Берганса, П.Дамінга, М.Кабалье, Х.Карэрас, ІІ.Ларэнгар; дырыжоры Э.Ф.Арбос, Х.Ітурбі (і піяніст), А.Архента; піяністы А. дэ Лароча, Х.Турына, Р.Віньес; скрыпачы П.Сарасатэ, П .Эасудэра, Х.Манен; віяланчэ-
Д а арт. Тспанія П .П і к a с о. А м а т а р к а а б с е н ту. 1901.
Д а арт. 1940.
Іс п а н ія
Ж.
М і р о.
Ч арада.
ІСПАНІЯ________________ 343 лісты 11. Касальс, Г.Касадо; гітарысты М.Льябет, А.Сеговія, Тарэга; арфіст Н.Сабалета. У I. працуюць (1987): Нац. асацыяцыя музыкі, Асацыяцыя муз. культуры, т-ва «Музычная мсшадзь Іспаніі», Сімф. аркестр Ісп. радыё і тэлебачання, філарманічны аркестр, Ісп. ін-т мастацтвазнаўства, онерны т-р «Лісеа» ў Барселоне; нац. кансерваторыя ў Мадрыдзе і інш. Праводзяцца фестывалі, y т л . 'Гыдні сярэдневяковай музыкі ў г. Эстэлья, міжнар. конкурс вакалістаў імя Віньяса (з 1963, Барселона) і інш. Тэатр. Тэатр. паказы ў I. вядомы з часоў уладання рымлян. У сярэдневякоўі ставіліся літургічныя драмы, містэрыі, маралітэ; з нар. паказамі («здзеклівымі гульнямі») выступалі хуглары. У 16 ст. папулярнымі былі аўтас сакраменталес (свяш чэнныя дзействы), пасас (фарсы) Л. дэ Руэды, камедыі Б.Торэса Наара, інтэрмедыі і драмы М.Сервантэса. Паявіліся паўпрафес. і прафес. трупы. Манаполію на тэатр. паказы атрымалі царк. брацтвы, якія будавалі спец. памяшканні — каралі (у Мадрыдзе, Барселоне, Валенсіі, Севільі і інш.). Росквіту т-р I. дасягнуў y эпоху Адраджэння. Дэмакр. і гуманіст. кірунак развіваўся ў творчасці Лопэ дэ Вэгі, Тырса дэ Маліны, П Кальдэрона дэ ла Баркі. У прыдворных т-рах 17 ст. ставіліся феерычныя, пышна аформленыя спектаклі. У 1665 дзейнасць т-раў была забаронена на 15 іадоў. 3 18 ст. папулярнасць набыў муз. т-р, асабліва італьян. опера; y драме пераважаў дэкламацыйны стыль класіцызму. У муз.-драм. жанрах сайнеце, сарсуэле, танадыльі захоўваліся рэаліст. традыцыі. У 19 ст. адбыўся ўздым ісп. т-ра, адкрыты т-ры «Эспаньёль» y Мадрыдзе (1849), «Лісеа» ў Барселоне (1847) і інш. Пашырана была рамант. драма і быт. камедыя. 3 2-й пал. 19 ст. пераважалі оперы-буфа, вар’етэ, рэвю франц. ўзору. Асобныя трупы і акцёры прытрымліваліся рэаліст. традыцый (т-р Камедыі, акдёры Э.Марыо, Р.Кальва). У пач. 20 ст. ў рэпертуары т-ра пераважалі камедыі і меладрамы. Мадэрнісцкія тэндэнцыі сцвярджалі Х.Бенавентэ-і-Марнінес, Г.Марцінес Сьера і інш., рэалістычныя — Ф.Дыяс дэ Мендоса, М.Герэра, М.Ксіргу. Пасля абвяшчэння I. рэспублікай узмацніліся тэндэнцыі да адраджэння дэмакр. традыцый класічнай драматургіі (студэнцкі т-р «Ла Барака», які заснаваў Ф.Гарсія Лорка, «Т-р педагагічных місій» А.Касоны). У 1936— 39 дзейнічалі перасоўныя трупы «Герыльяс дэ тэатра» («Тэатр. партыз. атрадьі»). 3 усталяваннем франкісцкага рэжыму многія тэатр. дзеячы эмігрыравалі. У 1950-я г. ставшіся п’есы тагачасных замежных аўтараў (Б.Брэхта, Дж.Б.ГІрыстлі, А.Мілера). У 1960-я г. ў некаторых т-рах аднавіліся пастаноўкі класічнай нац. драматургіі (т-ры «Эспаньёль». «Бельяс Артэс» y Мадрыдзе). Прадстаўнікі руху «Новы тэатр» пратэставалі
344
ІСПАНСКАЯ
супраць дыктатуры, цэнзуры, тэатр. рэалізму (незалежныя т-ры «Лос Галіярдас» y Мадрыдзе, «Лос Катарас» y Каталоніі, «Эль Тэатра Лебрыяна» ў Андалусіі і інш.). У гэтым кірунку развівалася творчасдь драматургаў, схільных да т-ра абсурду і тэатр. жорсткасці (Л.Рыяза, М.Марцінес Медыера), сюррэалізму (Ф.Ньева), абстракцыі (Х.Руібаль). 3 наданнем ісп. правінцыям аўтаноміі развіваецца нар. т-р, але гал. аряродкам тэатр. жыцця застаюцца Мадрыд і Барселона. Сярод рэжысёраў апошніх дзесяцігоддзяў — Х.Тамаё, Х.Л.Алонса, М.Нарас, К.Пласа, В.Гарсія, акцёраў — Н.Эсперт, Х.Л.Гомес, Х.М.Радэра.
(30— 40 фільмаў штогод; найб. вядомыя рэжысёры — Б.Пероха, Ф.Рэй). У 1931— 36 кінастудыі пераабсталяваны, выпуск фільмаў павялічыўся, створаны Савет па кінематаграфіі (1933). Сярод лепшых рэжысёраў гэтага часу — Л.Буньюэль («Андалускі пёс», 1928; «Залаты век», 1930; «Зямля без хлеба», 1932). У 1934 пастаўлены першы гукавы фільм («Вада ў глебе», рэж. Э.Ф.Ардавін). Грамадз. вайна 1936— 39 стала тэмай шэрагу фільмаў; мадрыдская кінастудыя «Фільм папулар» выпускала кінахроніку «Сучасная Іспанія». У час дыктатуры Франка ўведзена цэнзура, пашырыліся фільмы, на якія ўплывалі стужкі фаш. Германіі і Італіі. У 1940— 50-я г. найчасцей здымаліся муз. камедыі і ісп.-італьян. вестэрны. Прыйшло
Д а арт. Ісп ан ія. Ф р а г м е н т т а н ц а ў с т ы л і к а н т э ф лам енка.
Д а арт. Іс п ан ія Ф р а г м е н т ы г а н ц а ў « А р а го н с к а я хота» (зв ер х у ) і « Ф ан д ан га» .
Кіно. Вытворчасць фільмаў y I. пачалася ў канцы 19 ст. («Выхад з дзённай месы з царквы Пілар y Сарагосе», 1896, рэж. Э.Хімена). Напачатку здымаліся дакумент. рэпартажы і кароткаметражныя фільмы. Першы маст. фільм выпушчаны ў 1905. Першыя кінастудыі створаны ў Барселоне (1906). У 1920-я г. кінавытворчасць развівалася ў Мадрыдзе, дзе выпускалі пераважна забаўляльныя стужкі, a таксама экранізацыі вядомых ісп. празаікаў і драматургаў
новае пакаленне кінематаграфістаў (Х.А.Бардэм, Л.Г.Берланга, Муньёс-Суай), на творчасць якіх паўплываў неарэалізм («Гэта шчаслівая пара», рэж. Бардэм і Берланга). Вядомасць за межамі I. атрымалі фільмы Берлангі «Шчыра запрашаем, містэр Маршал!» (1952), «Калабуч» (1956), «Кат» (1963), Бардэма «Смерць веласіпедыста» (1954), «Галоўная вуліца» (1956). Н а творчасць кінематаірафістаў 1960-х г. паўплываў фільм італьян. рэж. М.Ферэры «Каляска», зняты ў I. ў жорсткай рэаліст. манеры з элементамі «чорнага» гумару. Гал. падзеяй нац. кіно стала стужка Буньюэля «Вірыдыяна» (1961) пра духоўныя праблемы ісп. грамадства. Маладыя рэжысёры К.Саўра, Ф.Рэгейра, М.Пікаса, М.Сумерс і інш. заснавалі кірунак «Новае іспанскае кіно», сярод прадстаўнікоў якога самабытны кінарэжысёр Саўра («Сад уцех», 1970; «Ганна і ваўкі», 1972; «Выкармі іругана», «Эліза, маё жыццё», абодва 1975, і інш ). Дэмакратызацыя грамадства ў 1970-я г. садзейнічала развіццю ісп. кіно. Сусв. вядомасць атрымаў рэж. П.Альмадавар («Матадор», 1986; «Жанчыны на мяжы нервовага зрыву», 1988; «Звяжы мяне», 1989; «Кіка», 1993, і інш.). Сярод акцёраў: Ф.Рабаль, А.Маліна, А Белен, А Бандэрас, В.Абрыль. У I. болын за
100 кінакампаній, якія займаюцца вытворчасцю і пракатам. Сістэма кінаадукацыі ўключае Барселонскі і Мадрыдскі ун-ты, Дзярж. ін-т радыё і тэлебачання. Нац. фільматэка ў Мадрыдзе і Каталонская ў Барселоне, Міжнар. кінаархіў, архіў хронікі і дакумент. кіно ў Мадрыдзе. Сярод міжнар. кінафестываляў: агляд дакумент. і кароткаметражнага кіно ў Більбао, агляд кіно ў Валенсіі, фестывалі ў Сан-Себасцьяне і фантаст. кіно ў Сітжэсе. Бсларусы ў Іспаніі. Бел. асяродак y I. пачаў складвацца ў пач. 1950-х г. і быў прадстаўлены пераважна студэнтамі-беларусамі Мадрыдскага ун-та, якія ў 1952 заснавалі Бел. акадэмічнае згуртаванне (старшыня Я.Сурвіла). Пры Цэнтры па вывучэнні краін усходу (Мадрыд) y 1956 створана бел. секцыя пад кіраўніцгвам Сурвілы. Супрацоўнікі Інстытута беларусаведы імя Льва Сапегі ў Мадрыдзе (1952— 60) вялі навук. даследаванні па гісторыі бел. дзяржавы, прапаганду ведаў пра Беларусь сярод народаў I. і Зах. Еўропы. 3 1958 працавала бел. рэдакцыя на Мадрыдскім нац. радыё. Беларусы вялі культ.-асв. дзейнасць. У 1954— 55 y Мадрыдзе прайшлі канцэрты бел. музыкі і нар. песень для студэнтаў і навукоўцаў каледжаў. На семінарах і канферэнцыях навукоўцы чыталі даклады і рэфераты па беларусазнаўству, бел. моладзь прадстаўляла Беларусь y дні нац. свят, y час культ. мерапрыемстваў, на міжнар. сімпозіумах і канферэнцьшх. У 1960-я г. многія беларусы пакінулі краіну і бел. дзейнасць спынілася. Л іт :. У о т т У .М ., К а к н а П . М у су л ь м а н с к а я М с п а н н я : П е р . с a u r a . М ., 1976; Н с п а н н я , 1 9 1 8 — 1972 гг.: Н с т . о ч е р к . М ., 1975; П о н е д е л к о Г .Н . Г о с у д а р сг в о в э к о н о м я к е Н с п а н н я : взгл яд в п р о ш л о е н соврем е н н о с т ь . М ., 1991; П р о б л е м ы н с п а н с к о й Р .Г . В стр ан е н с т о р н н . М ., 1992; Л а н д а а л ь -А н д а л у с ч е р е з т ы с я ч у л ет. М ., 1993; X е н к н н С .М . М с п а н н я п о с л е дгастатуры : (СОЦ.-ПОЛНТ. п р о б л . п е р е х о д а к д е м о к р а т іш ). М ., 1993; М е н е н д е с П н д а л ь Р. Н зб р . п р о н зн . : й с п . л н т . с р е д н н х в е к о в » э ію х н В о зр о ж д е н н я : П е р . с я с п . М ., 1961; П л а в с к н н З .Н . й с п а н с к а я л н т с р а ту р а X V II — с е р е д н н ы X IX в. М ., 1978; Я г о ж. Н с л а н с к а я л н т е р а т у р а X IX — X X вв. М ., 1982; Ш т е й н А Л . М ст о р н я н с п а н с к о й л н т е р а ту ры . М ., 1994; A r e a n С . L a p in tu r a esp an o la d e A lta m ira al siglo 20. M a d r id , 1971; Ф a л ь я M . де. С т а т ь н о м у з ы х е н м у з ь ж ан т а х : П е р . с н сп . М ., 1971; М а р т ы н о в Н .Н . М у зы к а М с п а н н н . М ., 1977; M a r c o Т. H is to ria de la m u sic a esp a n o la . V ol. 1— 6. M a d rid , 1983— 84. Ю .В .Л я ш к о віч (п р ы р о д а , н а с е л ь н іц г в а , га с п а д а р к а ), К .Л .Д а лгуч ы ц (г іс т о р ы я ) , Р. Ч .Л янькевіч (узбр. с іл ы ), B М Н а ву м ч ы к (а с в е т а, н а ву к . ў с т а н о в ы ), К.М.Міхееў (л ітар ату р а), В .Я .Б у й в а л (а р х іт э к т у р а , в ы я ў л е н ч а е і д э к а р а т ы ў н а - п р ы к л а д н о е м а с т а ц т в а ), Г.У .Ш ур (к ін о ) , А .С .Л я д н ё в а (б е л а р у сы ў Ісп ан ііі.
ІСПАНСКАЯ MÔBA, адна з раманскіх моў (ібера-раманская падгрупа). Афід. мова Іспаніі, большасці краін Паўд. і Цэнтр. Амерыкі, Рэспублікі Экватарыяльная Гвінея. Пашырана таксама ў Марока, на Філіпінах. Адна з 6 афін. моў ААН. І.м. стала развівацца з нар. латыні, якая замацавалася на Пірэнеях y 3— 2-м ст. да н.э. ў выніку рым. кала-
нізацыі. Mae 2 асн. групы дыялектаў: паўн. (кастыльскі, арагонскі, леонскі) і паўд. (андалузскі дыялект з некалькімі разнавіднасцямі). Асн. фанет. рысы: y націскным і ненаціскным становішчы ўсе 5 галосных вымаўляюцца выразна, шматлікія дыфтонгі і трыфтонгі ўтвараюцца шляхам спалучэння моцных галосных са слабымі, націск звычайна на апошнім або перадапошнім складзе. Назоўнікі і прыметнікі не скланяюцца, вял. колькасць марфал. і аналіт. форм дзеяслова. Лексіка І.м. пераважна з нар. латыні. У слоўнікавым складзе шмат германізмаў, галіцызмаў, арабізмаў. Першыя пісьмовьм помнікі адносяцна да 12 ст. Літ. мова на аснове кастыль-
скага дыялекту. Пісьменства на аснове лацініды. Л іт :. В а с н л ь е в а - Ш в е д е О .К ., С т е п a н о в Г.В . Т е о р е т н ч е с к а я г р а м м а т н ка н сп ан ск о го язы к а: М о р ф о л о гн я н сян та к с н с ч а с т е й р еч н . 2 ю д . М ., 1980; 1 х ж а. Т е о р е т н ч е с к а я г р а м м а т н к а н с п а н с к о г о я зы к а : С н н т а к с н с п р е д л о ж е н н я . М ., 1981. У .В .М а к а р а ў .
ІСПАНСКАЯ РЭВАЛЮ ЦЫЯ 1931— 39, антыманархічная і агульнадэмакр. рэвалюцыя, y ходзе якой y Іспаніі існаваў рэсп. лад. Выклікана абвастрэннем сац.-эканам. праблем ісп. грамадства ва ўмовах сусв. эканам. крызісу 1929— 33. Пачалася 12.4.1931 масавымі нар. дэманстрацыямі з патрабаваннямі ўста-
2
2
3
4
з
5
ІСПАНСКАЯ
наўлення рэспублікі пасля перамогі апазіц. партый на муніцыпальных выбарах. 14 крас. кароль Альфонс X III пакінуў краіну, Іспанія абвешчана рэспублікай. На 1-м этапе рэвалюцыі (14.4.1931 — ліст. 1933) дзейнічалі ўрады блока левых рэспубліканцаў і сацыялістаў. У краіне зацвердзіліся дэмакр. свабоды, прынята канстытуцыя 9.12.1931, уведзены 8-гадзінны прац. дзень, устаноўлены мінімум зарплаты, царква аддзелена ад дзяржавы. У вер. 1932 абвешчана агр. рэформа (канфіскацыя за выкуп часткі зямлі ў буйных латыфундыстаў і перадача яе сялянам і с.-г. рабочым) і зацверджаны
5
4
6
345
7
6
9
Д а арт. Іс п а в с к а я р э в а л ю ц ы я 1931—39. 1. А б м у н д з і р а в а н н е ф р a н к і с т a ÿ: 1 — л е г ія н е р 1 -га к л а с а ў л е т а я й п а л я в о й ф о р м е ; 2 — а ф іц эр к а в а л е р ы і, к а ід м а р а к а н с к іх ч а с ц е й ; 3 — м а ё р y п а ў с я д з ё н н а й ф о р м е і к а в а л е р ы й с к іх б р ы д ж а х ; 4 — к а ід y п а л я в о й ф о р м е ; 5 — л е й т э н ан т, к а м а н д з ір р о т ы м іл іц ы і « Іс п а н с к а й ф а л а н гі» ў п а р а д н а й ф о р м е ; 6 — к а п р а л м іл ід ы і а н д а л у с ій с к іх « р э к е тэ » ў п а л я в о й ф о р м е і а р м е й с к а й ам уніцы і. II. А д з е н н е р э с п у б л і к а н ц а ў : 1 — п а д п а л к о ў н ік y с л у ж б о в а й ф о р м е ; 2 — г е н е р а л , к а м а н д з ір д ь ш ізіі ў п аў с я д зё іш г ій ф о р м е ; 3 — а н д а л у с ій с к і м іл іц ы я н е р ; 4 — а м е р ы к а н с к і д о б р а а х в о т н ік з б а т а л ь ё н а ім я Л ін к а л ь н а ; 5 — с а в е ц к і д о б р а а х в о т н ік -т а н к іс т ; 6 — к а п р а л П я тага п а л к а ў к а м б ін е з о н е - м о н а ; 7 — а н а р х іс т y с к у р а н ц ы і с а л д а ц к іх б р ы д ж а х ; 8 — к а м іс а р y п іл о т ц ы і ў к а м б ін е з о н е - м о н а ; 9 — б а е ц р а б о ч а й м іл іц ы і ў а р м е й с к а й к а с ц ы і с а л д а ц к а й а м у н іц ы і.
346
ІСПАНСКАЯ
закон аб аўтаноміі Каталоніі. Аднак гэтыя мерапрыемствы не спыніпі сац.эканам. крызісу. Ва ўмовах росту незадаволенасці рабочых y вер. 1933 з урада выйшлі прадстаўнікі Іспанскай сацыялістычнай рабочай партыі, што прывяло да распаду ўрадавага блока. На 2-м этапе (ліст. 1933 — люты 1936, т. зв. «чорнае двухгоддэе»), калі існаваў урад правых рэспубліканцаў, актывізавалася дзейнасць кансерватыўных і прафаш. сіл, y т.л. Іспанскай фалангі. Гэта выклікала ў кастр. 1934 узбр. паўстанні рабочых пад кіраўніцтвам левых сацыялістаў і камуністаў (найб. масавыя ў Каталоніі і Астурыі), задушаныя войскамі. Паражэнне левых сіл падштурхнула іх да кансалідадыі і ўтварэння Нар. фронту (студз. 1936), які 16.2.1936 перамог на выбарах y картэсы. На 3-м этапе рэвалюцыі (1936— 39) 19.3.1936
нальныя брыгагіы, было каля 70% тэрыторыі і 7 4 насельніцтва Іспаніі, але ў жн. 1936 страчаны стратэгічна важныя тэрыторыі. Урады Нар. фронту на чале з Ф.Ларга Кабальера (4.9.1936— 17.5.1937) і Х.Негрынам (17.5.1937 — сак. 1939) стварылі рэгулярныя ўзбр. сілы, прынялі дэкрэты аб нацыяналізацыі зямельных уладанняў удзельнікаў мяцяжу і перадачы іх сялянам, аб нацыяналізацыі прадпрыемстваў, якія належалі мяцежнікам, прадаставілі аўганомію Краіне Баскаў. На 2-м этапе вайны (май 1937— вер. 1938) франкісты захапілі Краіну Баскаў і Астурыю (кастр. 1937), гірарвалі фронт y Арагоне і выйшлі да ўзбярэжжа Міжземнага м., адрэзаўшы ад цэнтр. раёна рэспублікі Каталонію (крас. 1938). На 3-м этапе (вер. 1938 — сак. 1939) 350-тысячная армія франкістаў (ёй процістаяла толькі 140-тысячная рэсп. армія) 26.1.1939 захапіла г. Барселона, дзе з ліп. 1937 размяшчаўся рэсп. ўрад,
Да
а р т.
рэвалюцыі
Іспанскія 19 ст.
Р а с с т р э л іс п а н с к іх п аўстан ц аў ф ранц у за м і ў н о ч н а 3 м а я 1808 го да. К а р ц ін а Ф .Г о і. 1814.
утвораны ўрад Нар. фронту (складаўся пераважна з левых рэспубліканцаў), y маі — ліп. 1936 узмацніўся рабочы і камуніст. рух. Адначасова актывізаваліся кансерватыўныя сілы, што вылілася ў ваен. мяцеж супраць рэспублікі пад кіраўнііггвам ген. Ф.Франка Баамондэ (пачаўся 17 ліп. ў Ісп. Марока, 18 ліп. пашырыўся на Іспанію). Гэта прывяло да грамадз. вайны паміж паслядоўнікамі Франка (франкістамі) і прыхільнікамі Ісп. рэспублікі (рэспубліканцамі). На 1-м этапе вайны (ліп. 1936 — май 1937) франкісты, якім аказвалі дапамогу Германія, Італія, Ііартугалія (у т л . ў баях удзельнічалі 50 тыс. ням. і 200 тыс. італьян. вайскоўцаў), намагаліся захапіць Мадрыд. Спачатку пад уладай рэспубліканцаў, якіх з кастр. 1936 падтрымлівалі СССР (каля 3 тыс. добраахвотнікаў, y т.л. беларусы С.І.Грыцавец, В.П.Дрозд і інш.) і інтэрнацыя-
і ўсю Каталонію (9 лют.). Брыт. і франц. ўрады 27.2.1939 афіцыйна прызналі ўрад Франка. Унутр. барацьба ў лагеры рэспубліканцаў, частка якіх выступала за капгтуляцыю перад Франка, прывяла да падзення рэспублікі (28 сак.— 1 крас.). У Іспаніі ўстанавілася ваен. дыктатура — т.зв. іберыйскі варыянт фашызму (да 1975). Л іт :. П о ж а р с к а я С .П . O r 1936 — д о л г а й п уть. М ., 1977.
18 н ю л я
ІСІІАНСКАЯ САЦЫЯЛІСТЬІЧНАЯ РАБ0ЧАЯ ІШ Т Ы Я (El Partido Socialista Obrero Espanol; ІСРГІ), палітычная паргыя левага кірунку ў Іспаніі. Засн. ў 1879 П.іглесіясам. Прапанавала радыкальную праграму грамадскага пераўтварэння (пераход паліт. улады ў рукі працоўных, аграмаджванне сродкаў вытв-сці, стварэнне бяскласавага грамадства), якую прадугледжвалася ажыц-
дявіць парламенцкімі сродкамі. Ініцыятар стварэння Усеагульнага саюза працоўных (1888). Мела вял. ўплыў y многіх рэгіёнах Іспаніі, y т л . ў Мадрьшэе. Прыхільнікі рэв. метадаў барацьбы ў 1921—22 пакінулі ІСРП і стварш і Камуніст. партыю Іспаніі. У 1930-я г. ІСРП — адна з гал. паліт. сіл краіны (у 1931 атрымала 24% месцаў y картэсах), У 1931— 33 падтрымала ўрад М.Асаньі. Адна з заснавальніц Нар. фронту (1936). У 1936— 39 прадстаўнікі ІСРП Ф.Ларга Кабальера і Х.Негрын узначальвалі рэсп. ўрады. Пасля 1939 дзейнічала ў эміграцыі, з 1960-х г. актывізавала нелегальную дзейнасць y Іспаніі. 3 1977 легалізавана, гал. апазіцыйная партш. У 1978 прыняла с.-д. праграму (падтрымка парламенцкай дэмакратыі, шматукладнай эканомікі, актыўнай сац. палітыкі дзяржавы). 3 1982 правячая партыя, y 1982— 89 мела абс. большасць y картэсах, з 1993 — 45% месцаў. 3 1974 ген. сакратар Ф.Гансалес Маркес (у 1982—96 быў прэм’ер-міністрам). Л і т Д а н н л с в н ч Н.В. Соішалжлвческне партчя Нспатш м Португалвя (1973—1979). М., 1984; Я г о ж. Нспкгтаняе властью: Нсп. соц. раб. партая в 80-е r. М., 1991. ІСПАНСКАЯ СПДДЧЫ НА в а й н а за Іспанскую спадчыну 1 7 0 1— 1 4, вайна за права наследавання ісп. трона пасля згасання ў 1700 ісп. лініі Габсбургаў. Паводле завяшчання апошняга ісп. Габсбурга Карла II ісп. трон павінен быў заняць Філіп V Бурбон (унук франц. караля Людовіка XIV), жанаты з сястрой Карла II. Свае прэтэнзіі на ісп. трон прад’явілі таксама аўстр. Габсбургі, вылучыўшы прэтэндэнтам эрцгерцага Карла (будучы імператар Карл V). Аўстрыю падтрымалі Англія, Галандыя, Партугалія, Савоя і большасць герм. княстваў. Ваен. дзеянні вяліся адначасова ў Ісп. Нідэрландах, Іспаніі, Італіі, Зах. Германіі і на морах; y Іспаніі, дзе супраць панавання Філіпа V выступіла Каталонія, яны набылі характар грамадз. вайны. Англа-галандскія войскі ўзначальваў герцаг Мальбара, імперскія войскі — Яўгеній Савойскі. Франц. войскі (на чале маршалы Л.Вілар, Н.Каціна, Л.Вандом) пацярпелі шэраг паражэнняў пры Гохдггэце (1704), Раміі і Турыне (1706), Аўдэнардэ (1708); англ. флот захапіў Гібралтар (1704), в-аў Менорка (1708). Эрцгерцаг Карл высадзіўся ў Іспаніі, абвясціў сябе ісп. каралём і захапіў Каталонію і Арагон. У 1709 франц. войскі разгромлены каля Мальплаке. Уступленне на імператарскі прастол Карла V (1711) прывяло да выхаду з каалідыі Англіі і Галандыі, якія апасаліся аб’яднання ісп. і аўстр. уладанняў і ўзнікнення ў Еўропе магутнай імперыі Габсбургаў. Паводле Утрэхцкага міру 1713 і Раштацкага міру 1714 ва ўладанні Філіпа V засталася Іспанія з калоніямі пры ўмове яго адмовы ад правоў на франц. прастол. Аўстр. Габсбургі атрымалі паўд. Нідэрланлы, Сардзінію, Міланскас герцагства і Неапалітанскае каралеўства, Савоя — Сіцылію, Вялікабрытанія — Гібралтар,
Менорку, прывілеі ў гандлі з ісп. калоніямі і частку франц. уладанняў y Паўн. Амерыды. Вайна пацвердзіла рост магутнасці Вялікабрытаніі на морах і ў каланіяльным саперніцтве, прыпыніла тэр. экспансію Францыі ў Еўропе. ФАЛАНГА (Falanga Espanola), фашысцкая партьм ў Іспаніі ў 1933—67. Засн. Х.А.ГІрыма дэ Рыверам. У 1934 аб’ядналася з другой фаш. арг-цыяй — Хунтамі нацыянал-сацыялісцкага наступлення (засн. ў 1931). Абедзве групоўкі ўзніклі ў маладзёжным асяроддзі пад уплывам ідэйных і аргадізац. узораў італьян. фашызму і ням. нацызму. Мела нацыяналіст. праграму: імкнулася да стварэння таталітарнай дзяржавы, прыняла прынцып аднаасобнага кіраўніцтва (нац. правадыр — Прыма дэ Рывера). Стварыла парт. міліцыю, якая дзейнічала тэрарыст. метадамі. Супрацоўнічала з італьян. і ням. фашыстамі. Варожа ставілася да ісп. рэспублікі 1931— 36, пасля перамогі на выбарах Нар. фронту забаронена (сак. 1936). Актыўна падтрымала антырэсп. мяцеж (ліп. 1936), з 1937 адзіная легальная паліт. партыя на чале з Ф.Франка, прыняла назву «Ісп. фаланга традыцыяналістаў і хунт нацыянал-сацыялісцкага наступлення». Лічылася адным з гал. элементаў дыктатуры Франка; не адыгрывала самаст. паліт. ролі. Паводле дэкрэта 1958 ператворана ў грамадска-паліт. рух, y 1967 заменена Нац. рухам (распушчаны ў 1977). ІСПАНСКАЯ
ІСПАНСКІЯ Р Э В А Л І0Ц Ы І 19 СТАГОДЦЗЯ, рэвалюцыйныя рухі ў Іспаніі ў 1808—74, накіраваныя на дэмакратызацыю паліт. сістэмы і правядзення ліберальных рыначных пераўтварэнняў. Першая Іспанская рэвал ю ц ы я 1808— 14 адбывалася ва ўмовах акупацыі Іспаніі франц. войскамі ў ходзе напалеонаўскіх войнаў (пад націскам французаў прынята Баёнская канстытуцыя 1808), мела ііераважна нац.вызв. характар (герылья, антыфранц. паўстанні ў Мадрыдзе, Сарагосе і інш ). У выніку вызвалення Іспаніі ад французаў (1812— 13) прынята Кадыская канстытуцыя 1812, якая абмяжоўвала ўладу манарха. Аднак карсшь Фердынанд VII, вярнуўшыся з франц. палону, скасаваў канстытуцыю і ў маі 1814 аднавіў абс. манархію. Штуршком д а д р у г о й I с панскай р э в а л ю ц ы і 1820—23 стала паражэнне Іспаніі ў вайне за незалежнасць іспанскіх калоній y Амерыцы 1810—26, што садзейнічала дыскрэдытацыі абсалютызму і росту ліберальнай апазіцыі. Пачалася ў студз. 1820 з паўстання ў арміі пад кіраўніцгвам Р.Рыега-і-Нуньеса паблізу ад г. Кадыс. У выніку нар. хваляванняў 6— 7.3.1920 y Мадрыдзе Фердынанд VII аднавіў Кадыскую канстытуцыю, склікаў картэсы. Аднак з прычыны жорсткай паліт. барацьбы паміж гіамяркоўнымі лібераламі («мадэрадас», узначальвалі ўрад з сак. 1820), левымі лібераламі («эксальтадас», узначальвалі ўрад са жн. 1822) і найб. радыкальнай рэв. плынню камунерас не
ўдалося завяршыць агр. і інш. рэформы, і рэвалюцыя ў крас.— вер. 1823 была задушана каралеўскімі і французскімі (накіраваны ў Іспанію паводле раш эння Свяшчэннага саюза) войскамі. У Іспаніі зноў усталявалася абс. ўлада манарха. Т р э ц я я І с п а н с к а я р э в a л ю ц ы я 1834— 43 звязана з грамадз. вайной 1833— 40 (гл. Карлісцкія войны) і праходзіла пад лозунгамі аднаўлення канстытуцыі 1812, разірому карлістаў і інш. Рэв. ўрад «мадэрадас» (студз. 1834 — вер. 1835) скасаваў цэхі і абвясціў свабоду гандлю. Яго змяніў урад «прагрэсістаў» (пераемнікі «эксальтадас»), які ў 1835— 37 правёў аір. рэформу (адменены маяраты, царк. дзесяціна, баналітэты, прывілеі сеньёраў, асабістыя павіннасці сялян), распрацаваў канстытуцыю 1837 (больш кансер ватыўная за канстытуцыю 1812). Пасля паражэння карлістаў (1839— 40) рэгентам y 1841 абвешчаны адзін з лідэраў «прагрэсістаў» ген. Б.Эспартэра, які ўстанавіў дыктатуру. Пасля яго звяржэння зноў угвораны ўрад «мадэрадас» (1843). Ч a ц в ё р т a я І с п а н с к а я рэвалюцыя 1854— 56 выклікана незадаволенасцю насельнііггва ростам беспрацоўя і падаткаў, дэфіцытам дзярж. бюджэту і інш. сац праблемамі. Пасля выступлення групы апазіцыйных генералаў пад кіраўнііггвам Л.О ’Донеля (чэрв. 1854) і нар. паўстанняў y Барселоне, Мадрыдзе, Малазе, Валенсіі (ліп. 1854) сфарміраваны ўрад на чале з Эспартэра. Аднак ён не здолеў палепшыць становішча працоўных і спыніць рэв. рух; 14.7.1856 О'Донель справакаваў адстаўку Эспартэра і распусціў картэсы. Пятая Іспанская рэвалюц ы я 1868— 74 пачалася з паўстання ваен. маракоў y Кадысе (вер. 1868) і гараджан y Мадрыдзе і Барселоне. У выніку ўтвораны ўрад з «прагрэсістаў» і прадстаўнікоў Ліберальнага саюза. Паводле прынятай y 1869 новай канстытуцыі Іспанія абвешчана канстытуцыйнай манархіяй (у 1870— 73 правіў кароль Амадэй Савойскі). 11.2.1873 пад націскам рэспубліканцаў Іспанія абвешчана рэспублікай. Аднак y выніку кансерватыўнага ваен. перавароту 1874 y краіне адноўлена манархія на чале з каралём Алыронсам XII. Літ:. Д о д о л е в М.А. Россня н Мспаігая 1808—1823 гг.: Война н революцмя в Mena nt™ н рус.-нсп. отношення. М., 1984. ІСІІАНЦЫ (саманазва э с п а н ь ё л е с ), народ, асн. насельніцтва Іспаніі (27,65 млн. чал.). Агульная колькасць 30 млн. чал. (1992). Жывуць таксама ў Францыі, Аргенціне, Бразіліі, ЗШ А і інш. Гавораць на іспанскай мове. Вернікі пераважна католікі. ІСРАЭЛС (Israëls), нідэрландскія жывапісцы, бацька і сын. I о с е ф (27.1.1824, г. Гронінген, Нідэрланды — 12.8.1911). Вучыўся ў AM y Амстэрдаме і Парыжы (1845) y А.Вернэ і й.Дэлароша. Зазнаў угоіыў барбізонскай школы і Ж .Ф Mine. 3 1871 жыў y г. Гаага; кіраўнік рэаліст. гаагскай шксшы. Драматычныя паводле вобразнага ладу яго карціны прьісвеча-
ІСТОПКА________________ 347 ны пераважна жыццю рыбакоў і сялян («Адна ў свеце», 1876). Змрочны танальны каларыт і святлоценявыя кантрасты ў творах 1890— 1900-х г. саступілі месда больш светлай і яркай гаме («Самотныя думкі», 1896; «Едакі бульбы», 1903, і інш.). I с a к (3.2.1865, Амстэрдам — 7.10.1934), сын Іосефа I. Зазнаў уплыў франц. імпрэсіянізму. Аўтар лёгкіх і дынамічных па манеры лісьма лартрэтаў, сцэн. гар. жыцця. ІСТАНБЎЛ, горад y Турцыі, тое, што
Стамбул. ІСТАНУС, y хецкай міфалогіі бог сон-
ца. Імя I. запазычана ў эпоху Старажытнахецкага царства з міфалогіі хаці (Эстан) і выцесніла індаеўрал. імя бога Тыват ці Тыят. I. ўяўлялі ў выглядзе чалавека з блакітнай барадой, які да калясніцы, запрэжанай чацвёркай коней, аб’язджае неба. ІСТБАРН (Eastbourne), горад і прымор-
скі кліматычды курорт y Вялікабрытаніі. На Пд ад Лондана і У ад Брайтана, на беразе лрал. Ла-М анш. Вызначаецца мяккім марскім кліматам, слрыяльным для тэрапіі нерв. расстройстваў. Адзід з першых гарадоў y Вялікабрытаніі, дзе з 19 ст. пачалося эксперым. ландшафтнае буд-ва месца правядзення шматлікіх канферэнцый, y т.л. міжнародных.
гУлЬНІ, І с т м і і , y Стараж. Грэцыі святы і спаборніцтвы ў гонар Пасейдона. Праходзілі да Істме (цялер Карынфскі лерашыек), верагодна з 582 да н.э. адзіл раз y 2 ці 4 гады. Паводле міфа, засд. Тэсеем. Праводзіліся гімластычныя, конныя, лазней муз. і паэт. спаборніцтвы. Пераможцу ўэдагароджвалі вядком з сельдэрэю ці хвоі, y які ўпляталася галінка пальмы. На час І.г. y Грэцыі абвяшчаўся «свяшчэнны мір», не вяліся ваен. дзеянні. Да ўдзелу ў І.г. не дапускаліся аргалізатары Алімпійскіх гульняў — элейцы. ІСТМІЙСКІЯ
ICTÔMIHA Аўдоцця Ільідічна (17.1.1799,
С.-Пецярбург — 8.7.1848), руская балерына. Скончыла Пецярбургскае тэатр. вучылішча (1815, педагог Ш .Дзідло і ідш ). Вучаніцай дэбютавала ў партыі Галатэі («Ацыс і Галатэя» К.Каваса). У 1816— 36 салістка (да 1829 вядучая танцоўшчыца) лецярбургскага Вял. т-ра. Валодала моцным тэмлераментам, віртуознай тэхнікай, бездакорным дачуццём стылю, сцэн. абаяльнасцю. Стварыла яркія разнапланавыя вобразы (ад камічдых да глыбока трагічных). Сярод лелшых лартый: Флора, Чаркешанка («Зефір i Флора», «Каўказскі нявольнік, або Цень нявесты» Каваса), княжна Людміла («Руслад і Людміла» Ф.Ш ольца; паст. ўсіх Дзідло), царыца Сумбека («Сумбека, або Заваяванне Казанскага царства» Л.Санэ). Літ:. Э л ь я ш Н. Авдотья Мстомнна. Л., 1971. ІС ІО ІІК А гл. Варыўня.
348
нсторнк
«Н СТ0РМ К-М АРКСЙСТ», савецкі на-
вуковы гіст. часопіс. Выдаваўся ў 1926— 41 y Маскве на рус. мове. У 1926—31 орган Т-ва гісторыкаў-марксістаў пры Камуніст. акадэміі і яе Ін-та гісторыі, y 1936— 41 — Ін-та гісторыі AH СССР. 3 пазіцый марксізму асвятляў пытанні гісторыі СССР, Расіі, усеагульнай гісторыі. У 1941 аб’яднаны з «Лсторйческйм журналот. «НСТОРЙЧЕСКМЕ ЗАПЙСКН», неперыядычны навук. гіст. зборнік y Расіі. Выдаецца з 1937 y Маскве на рус. мове. У 1937— 68 орган Ін-та гісторыі АН СССР, y 1968—91 — Ін-та гісторыі СССР AH СССР, з 1992 — Ін-та рас. гісторыі Рас. АН. Друкуе матэрыялы і артыкулы пераважна па рас. гісторыі. Выйіпла 118 тамоў (1990). «НСТОРЙЧЕСКНЙ АРХЙВ», 1) неперыядычны зборнік дакумент. публікацый па гісторыі Расіі да пач. 20 ст. Выдаваўся ў 1936— 54 y Маскве Ін-там гісторыі AH СССР (10 выпускаў). 2) Савецкі навук. гіст. часопіс. Выдаваўся ў 1955—62 y Маскве Ін-там гісторыі АН СССР з удзелам Ін-та марксізму-ленінізму пры ЦК КПСС і Гал. архіўнага ўпраўлення пры CM СССР (6 нумароў y год). Друкаваў дакументы па гісторыі Расіі, СССР, КПСС і міжнар. рабочага руху, артыкулы па крынідазнаўстве, архівазнаўстве і археаірафіі, крытыка-бібліягр. матэрыялы, інфармацыю пра навук. нарады і хроніку замежнай архіўнай справы. 3) Расійскі навукова-публікатарскі часопіс. Выдаецца з 1992 y Маскве на рус. мове (6 нумароў y год). Друкуе архіўныя дакументы па актуальных праблемах рас. і ўсеагульнай гісторыі. Выходзяць 2 дадаткі: «Архіўна-інфарм. бкшетэнь» (4 нумары ў год), y якім друкуюцца пералікі рассакрэчаных дакументаў з архіваў Расіі, нарысы пра рас. гісторыкаў 18— 20 ст., бібліяграфія, і (з 1997) «Відэатэка гіст. самаадукацыі»
BÉCTHMK», расійскі штомесячны гістарычны навукова-папулярны часопіс кансерватыўнаманархічнага кірунку. Выдаваўся ў 1880— 1917 y Санкт-Пецярбургу на рус. мове. Выдаўцы: А.С.Суворын (да 1912) і Б.Б.Глінскі (1912— 1917). Публікаваў артыкулы па рас. гісторыі, гісторыі рус. л-ры, геаграфіі і этнаграфіі, перакладныя раманы, мемуары і дзённікі. Быў багата ілюстраваны. Выйшла 147 тамоў. «МСТОРЙЧЕСКМЙ
«Н СТОРЙЧЕСКНЙ Ж УРН Ал», савец-
кі штомесячны навукова-папулярны часопіс (працяг час. «Борьба классов»), Выдаваўся ў 1937— 45 y Маскве на рус. мове Т-вам гісторыкаў-марксістаў пры Камуніст. акадэміі і яе Ін-там гісторыі; са снеж. 1941 орган Ін-та гісторыі АН СССР. У 1941 аб’яднаны з час. «Memoрйк-марксйст*. Публікаваў артыкулы па гісторыі КПСС, СССР, Расіі і ўсеагульнай гісторыі, праблемах гістарыяграфіі,
крыніцазнаўства і выкладання гісторыі ў школе. Меў аддзел крытыкі і бібліяграфіі. У 1945 замест «Н.ж.» пачаў выходзіць час. «Вопросы ucmopuu». «Н С Т 0Р Н Я СССР», навуковы часопіс
Ін-та гісторыі СССР AH СССР (да 1969 Ін-та гісторыі AH СССР) y 1957—92. Выдаваўся ў Маскве 6 разоў y год. Друкаваў даследчыя артыкулы і паведамленні па гісторыі народаў СССР, рас., сав. і замежнай гістарыяграфіі, крыніцазнаўстве, метадалогіі гіст. даследаванняў, крытыка-бібліягр. матэрыялы, інфармацыю пра навук. жыццё і інш. 3 1992 (№ 2) замест «Нсторнн СССР» выходзіць час. «Огечественная ястормя». «Н С Т 0Р Н Я Ф АБРНК Н ЗАВОДОВ»
(«НФЗ»), назва спецыялізаванай серыі кніг па гісторыі рас. і сав. прадпрьіемстваў і выдавецтва ў Маскве, якое яе выпускала ў 1931— 38. Засн. пісьменнікам М.Горкім. У выданні серыі ўдзельнічалі Саюз пісьменнікаў СССР, Т-ва гісторыкаў-марксістаў, Ін-т гісторыі Камуніст. акадэміі і інш. На месцах дзейнічалі рэсп., абл. і заводскія камісіі «НФЗ». Усяго за час існавання выд-ва выдадзена больш за 30 кніг серыі: зб-кі дакументаў, успаміны рабочых, нарысы і навук.-маст. манаграфіі. У 1938 выд-ва «НФЗ» ліквідавана. ІСТР (fstros), старажытнагрэчаская назва ніжняга цячэння р. Дунай (з 8 ст. да н.э.) (Istru) Багдан (сапр. Б а д а р о ў Іван Спірыдонавіч; 13.4.1914, в. Піструены Лазоўскага р-на, Малдова — 25.3.1993), малдаўскі пісьменнік. Нар. пісьменнік Малдовы (1982). Чл.-кар. АН Малдовы (1984). Скончыў Вышэйшае пед. вучылішча ў г. Ясы (1931). Друкаваўся з 1936. У кнігах вершаў і паэм «Заклінанне» (1937), «Голас Радзімы» (1946), «Ад берага да берага» (1958), «Боль ценяў» (1968), «Тысячы галасоў» (1971), «Татарбунар» (1974), апавяданняў «Шлях да святла» (1947) і інш. адлюстраваў найб. важныя гіст. вехі жыцця малд. народа. Аўтар нарысаў, публіцыстычных і крытычных артыкулаў. На бел. мову асобныя творы I. пераклаў АЛойка. Te.: Рус. пер. — Нзбр. : Стахотворення н поэмы. М., 1976. ІСТРУ
ІСТРЫЯ (Istria), паўвостраў паміж зал. Трыесцкім і Рыекскім Адрыятычнага м., y Харватыі, Славеніі і Італіі. Выступае ў мора амаль на 100 км. Пл. 3,7 тыс. км2. Вапняковае пакатае плато ўздымаецца з ПдЗ на ПнУ. Выш. 100— 600 м, найб. — 1396 м (г. Учка). Развіты карст. Клімат міжземнаморскі. Бедная міжземнаморская расліннасць (травы, шыбляк). Буйныя гарады: Трыест (Італія), Пула (Харватыя). ІСТЫСУ, бальнеалагічны і горнакліматычны курорт y Азербайджане. Размешчаны на паўн.-зах. схілах Карабахскага нагор’я, y глыбокой цясніне каля прытока Куры, на выш. амаль 2000 м.
Тэрмальныя мінер. воды (крыніцы вядомыя з 12 ст.), горнае паветра, устойлівы мяккі клімат, інтэнсіўная сонечная радыяцыя ствараюць умовы для лячэння хвароб страўніка, кішэчніка, жоўцевых шляхоў, печані, нырак, парушэнняў абмену рэчываў і інш. Крыніцы халодных радонавых вод выкарысіоўваюць пры хваробах перыферычнай нерв. сістэмьі, сасудаў і сэрца, органаў руху і апоры. ІСГЭЬЛІШ М ЕНТ (ад англ estab lishment устанаўленне, заснаванне; установа), 1) дзяржаўныя, эканам., грамадска-паліт. ін-ты і арг-цыі, якія валодаюць уладай і ўплывам y грамадстве, a таксама групы і асобы, якія займаюць асн. пазіцыі ў гэтых ін-тах і арг-цыях. 2) Трывалае, устойлівае становішча ў грамадстве. ІСТЭРЫ Я (ад грэч. hystera матка; стараж. грэкі прыпісвалі 1. матачнай хваробе і лічылі яе ўласцівай толькі жанчынам), форма неўрозу, які выяўляецца псіхічнымі, саматычнымі, неўралагічнымі і вегетатыўнымі расстройствамі. Найчасцей бывае ў жанчын маладога ўзросту; хварэюць і мужчыны. Прычыны: псіхатраўмы, невырашальныя душэўпыя канфлікты (пры пэўных рысах характару, псіхічным інфантылізме, дэфектах выхавання). Праяўляецца прыпадкамі (слёэы, смех, крыкі, сутаргі), парушэннем адчувальнасці (да болю, холаду і інш.), істэрычнымі паводзінамі (празмерны эгаізм, рэзкія перамены настрою). Хворы адчувае боль і непрыемны стан y розных ч. цела (асабліва ў вобласці сэрца), ком y горле, парушэнне слінавыдзялення, успушванне жывата, моташнасць, ірвоту, запоры і паносы. Бываюць істэрычныя парэзы і паралічы, парушэнне мовы. Такі стан нагадвае эпілептычныя прыпадкі (гл. Эпілепсія). Адрозненне ў тым, што істэрычным прыпадкам хворы хоча выклікаць спагаду да сябе (пры адсутнасці гледача прыпадку можа не быць). У дзяцей да года I. выяўляецца простымі і аднабаковымі істэрычнымі прыпадкамі (дзіця падае, крычыць, плача), якія ўсюіадняюцца з узростам. Лячэнне: псіхатэрапія, унушэнне (сугсстыя), гіпноз, медыкаментознае, агульнаўмацавальныя сродкі. Літ:. Ш a н ь к о Г.Г. Нашн нервы н нашя болезня: Для здоровых м больных. Мн., 1996; К а р в а с а р с к н й Б.Д. Неврозы. 2 нзд. М., 1990; А н т о н о в Н.П., Ш а н ь к о Г.Г. Судорожные состояння y детей. Мн., 1970. Г.Г.Шанько. ІСЎС Х РЫ С Т0С , гл. Хрыстос. ІСФАХАН, горад y цэнтр. ч. Ірана, на р. Заендэруд. Адм. ц. астана (адм. адзінкі) Ісфахан. Вядомы з ант. часоў. 1,9 млн. ж. (1997). Вузел аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Другі (пасля Тэгерана) гандлпрамысл. цэнтр краіны. Прам-сць: тэкст. (пераважна шарсцяная), харчасмакавая (у асноўным цукр., тытунёвая), гарбарна-абутковая, цэм., шкляная, нафтаперанр., хімічная. Старадаўні цэнтр дыванаткацтва і сярэдневяковай маст. мінія-
цюры. Ун-т. Тэатры, музеі (у т.л. гісторыка-краязнаўчы). Шматлікія арх. помнікі 8— 18 ст., y тым ліку уключаныя Ю НЕСКА ў Спіс сусветнай спадчыны: Саборная мячэць (9 с т ), мінарэты і маўзалеі (12— 16 ст.), плошча МейданеШах з навакольнымі будынкамі (16— 17 ст.) і інш. ІСФАХАН СКАЯ Ш К 0Л А м і н і я д ю
р ы. Сфарміравалася на мяжы 16 і 17 ст. y г. Ісфахан (Іран). Заснавальнік стылю Рэза Абасі. Для І.ш. характэрны каліірафічна дакладны віртуозны малюнак з лёгкай падфарбоўкай, пластычная аб’ёмнасць і лёгкасць фігур, найтанчэйшая прапрацоўка дэталей. Для яе майстроў уласцівы сгіробы надаць мініяцюры новы змест, далучыць да станковага жывапісу (мініяцюры на асобных аркушах, якія збіралі ў альбомы). 3 1670-х г.
пад уплывам еўрап. жывапісу ў творах І.ш. з’явіліся элементы святлоценявой мадэліроўкі, лінейнай і паветр. перспектывы ў выявах пейзажных фонаў. Да 18 ст. гэты «еўрапеізаваны» кірунак стаў асноўным. ICXAKBÂEBA Ш ушано Аўнераўна (н.
12.3.1957, Душанбе), бел. кампазітар. Скончыла Маскоўскую кансерваторыю (1982, клас Ц Хрэннікава). Выкладчыца муз. школ y Мінску. Сярод твораў: камерная опера «Дзіцячыя сны» на лібрэта В.Ш леянкова (1993), «Канцэрт-дзейства» на словы Сімяона Полацкага для мяшанага хору (1991), кантата «Дзеці народаў свету* (1988), хар. дзействы на духоўныя вершы С.Ясеніна (са Ш леянковым, 1992), «Нябесны Іерусалім» (на яўр. духоўныя тэксты, 1992); сімфонія № 1 (1982), «Сімфошя напеваў» (1986) ддя сімф. арк.; камерна-інстр. музыка, y т.л. трыо, квінтэт, санаты, творы для фп. (прэлюдыі-карціны «Памяці А-Друкга», 1989— 91; Таката, 1993); канцэрты для хору a capella «Рубаі Умара Хаяма» (1989), «Купалінка» (1988) і на вершы Ясеніна (1991, абодва са Ш леянковым) і інш. Аўгар тэарэтычных прац па пытаннях імправізацыі, кампазіцыі і сальфеджыо. ІСЦЁЦ, y цывільным працэсе грама-
дзянін або юрьш. асоба, якая звяртаецца з іскам y суд, арбітраж, гаспадарчы або трацейскі суды за абаронай свайго парушанага або аспрэчваемага права ці ахоўваемага законам інтарэсу.
Ісф ах анская ш к о л а. Р э з а шора. 1630.
Панарама Ісфахана
Абасі.
М ін ія -
ІСЦІНА, адэкватнае адлюстраванне аб’ектыўнай рэчаіснасці ў свядомасці чалавека. Адрозніваюць 1. абсалютную і адносную. А б с а л ю т н а я — поўныя (вычарпальныя) веды пра вывучаемы прадмет, якія не могуць быць абвергнуты наступным развіццём пазнання; а д н о с н а я — няпоўныя (абмежаваныя аб’ектыўнымі і суб’ектыўнымі абставінамі) веды пра той жа прадмет. І'этыя I. дыялектычна ўзаемазвязаны; абсалютная складаецца з адносных, y
Возера Ісык-Куль.
іс ы к - к у л ь _____________
349
кожнай адноснай змяшчаецца «часцінка» абсалютнай I. Пракгыка пераконвае, што чалавецтва не ў стане пазнаць абсалютную I., але пастаянна набліжаецца да яе, да раскрыцця сутнасці быцця. Такім чынам, I. — дыялект. працэс, што ідзе ў кірунку ўсё большай паўнаты адлюстравання аб’екта і пераадольвае на сваім шляху памылковыя ногляды. Найважнейшая праблема — адмежаванне I. ад памылак, пошук крытэрыя I. Яе імкнуліся знайсці ант. філосафы, не знайшоўшы такога рашэння, яны схіляліся да агнастыцызму і скептыцызму. Аб’ектыўныя ідэалісты разглядалі 1. як вечньш, абсалютныя ўласцівасці ідэальных аб’ектаў (Платон), як божае адкрыцдё (Аўгусцін). Суб’ектыўныя ідэалісты разумеюць I. як згоду мыслення з яго апрыёрнымі формамі (І.Кант), як найб. простую ўзгодненасць адчуванняў (Э.Мах, Р.Авенарыус), форму псіхал. стану асобы (экзістэнцыялісты) і г.д. Дыялскт. матэрыялізм зыходзіць з аб’ектыўнасці зместу I., прызнае ў якасці гал. крытэрыя I. сац.-гіст. практыку людзей. Т.І.Адула. ІСЫ К-КУЛЬ (кірг. гарачае возера), бяссцёкавае возера ў Кыргызстанс, y Паўн. Цянь-Ш ані, y межах Ісык-Кульскай катлавіны, на выш. 1608 м. Пл. 6236 км2 (па інш. даных 6330 км2). Даўж. 178 км, шыр. да 60 км, глыб. да 668 м. Пл. вадазбору 21,9 тыс. км2. Упадае болыд за 50 рэк; найб. з іх Джэргалан і Цюп. Берагі расчлянёны слаба, глыбокія залівы толькі на У і ПдУ. Зімой не замярзае. Т-ра вады на даверхні летам да 20, зімою каля 2,7 °С. Вада саленаватая (каля 6°/оо). Рыбалоўства (голы асман, чэбак, сазан, марынка, стронга). Суднаходства. Асн. парты: Рыбачае і Прыстань-ГІржавальск. Ha I,К. курорты Чалпон-Ата і Тамга. Возера Ў складзе Ісык-Кульскага запаведніка. На беразе — магіла М.М.Пржавальскага. Турызм.
350
ІСЫК-КУЛЬСКАЯ
ІСЬІК-КУЛЬСКАЯ КАТЛАВІНА, горная катлавіна на Пн Цянь-Ш аня, y Кыргызстане. Абмежавана з Пн хр. Кюнгёй-Ала-Тоо, з Пд хр. ТэрскейАла-Тоо. Дно занята воз. Ісык-Куль. Даўж. 240 км, шыр. да 90 км. Уяўляе сабой сінклінальны прагін, ускладнены разломамі. Вял. сейсмічнасць. На У радовішчы каменнага вугалю (Джэргалан), на ПдУ — тэрмальныя мінер. крыніцы (Джэты-Агуз, Ак-Суу). У рэльефе перадгорнай раўніны вылучаюцца азёрныя тэрасы, перадгорныя і ўнутрыкатлавінныя ўзвышшы. Схілы гор з цяснінамі. Да возера з гор цякуць шматлікія рэкі (больш за 50). У зах. ч. катлавіны клімат засушлівы (менш за 200 мм ападкаў за год), ландшафты гіустынныя і паўпустынныя; ва ўсх. ч. ападкаў да 500 мм (у гарах да 800 мм), пераважаюць стэпы, на схілах гор — лясы з цяньшанскай елкі, вышэй — субальпійскія і альпійскія горныя лугі, вышэй 3500 м — ледавікі і снежнікі. Важны збожжавы і жывёлагадоўчы раён. У прыбярэжнай паласе група бальнеакліматычных курортаў. У межах катлавіны Ісык-Кульскі запаведнік. ІСЫ К-КЎЛЬСКІ ЗА ІІА В ІДН ІК У Ісык-Кульскай вобд., Кыргызстан, ва ўсх. ч. Ц янь-Ш аня. Засн. ў 1948 (у сучасных межах з 1976) для аховы месцаў гнездавання і зімовак вадаплаўных і водна-балотных птушак. Пл. больш за 17 тыс. га, з іх 15 тыс. га прыпадае на акваторыю воз. Ісык-Куль (у т.л. воднабалотныя ўгоддзі міжнар. значэння). Запаведнік складаецца з 9 адасобленых участкаў ваксш возера. На ўвільготненых месцах звычайныя густыя зараснікі абляпіхі, талу, тамарыску, барбарысу і карагачу, падводныя лугі харавых водарасцей. У фауне стэпавы тхор, ласка, барсук і інш., акліматызавана андатра, y rapax — марал, горны казёл, трапляецца снежны барс, з птушак — фазан, арлан-белахвост, белая чапля, чырвананосы нырэц, лысуха, лебедзь-шыпун. Запаведнік уключаны ў праграму «Чалавек і біясфера». ...IT (Ы Т) (грэч. itis), суфікс, які выкарыстоўваецца для ўтварэння назоўнікаў — назваў запаленчых захворванняў або нрацэсаў, напр., артрыт, гідрадэніт. ІТАКА (Ithakë), y грэчаскай міфалогіі і эпасе радзіма і царства Адысея, адно з месцаў яго прыгод. Магчыма, яму адпавядае в-аў Ітака ў складзе Іанічных а-воў каля зах. ўзбярэжжа Балканскага п-ва. і т Ал А-ГРЙЧАСКАЯ
ВАЙНА 1940— 41, вайна фаш. Італіі супраць Грэцыі ў пач. 2-й сусв. вайны. 28.10.1940 італьян. войскі (87 тыс. чал., 686 гармат, 163 танкі, 380 самалётаў) уварваліся ў Грэцыю з тэр. Албаніі (акупіравана італьянцамі ў 1939). На грэка-албанскай мя жы ім процістаялі грэч. войскі (27 тыс.
чал., 220 гармат, 20 танкаў, 36 самалётаў), якія ва ўпартых баях да 7.11.1940 спынілі праціўніка. 14 ліст. ўдарная група грэч. войск (12 пях. і 2 кав. дывізіі, 3 пях. брыгады) перайшла ў контрнаступленне і да канца снеж. 1940 вызваліла тэр. Грэцыі і паўд.-ўсх. раёны Албаніі. У студз. 1941 вайна набыла пазіцыйны характар. Новае наступленне італьян. войск (26 дывізій) y сак. 1941 скончылася правалам. Уступленне ў вайну ў крас. 1941 Германіі рэзка змяніла сітуацыю на карысць Італіі. Г'рэч. армія вымушана была адступіць і 23.4.1941 капітулявала (гл. Балканская кампанія 1941). ІТАЛА-ТУРЙЦКАЯ BAÜHÀ 1911— 12, Т р ы п а л і т а н с к а я вайна, Л і в і й с к а я в а й н а , каланіяльная вайна Італіі супраць тур. Асманскай імперыі з мэтай захоіту яе паўн.-афр правінцый Трыпалітаніі і Кірэнаікі (сучасная Лівія). Баявыя дзеянні пачаліся 29.9.1911 пасля адхілення Турцыяй італьян. ультыматуму. Да канца кастр. італьян. эксгіедыцыйны корпус (35 тыс. чал., 72 гарматы) і ВМФ разграмілі невял. тур. гарнізоны і мясц. атрады, заханілі ўзбярэжныя гарады Трыпалі, Хомс, 'Габрук, Бенгазі і інш. Акупацыя выклікала ўзбр. супраціўленне мясц. араб. насельніцтва, надтрыманае атрадамі добраахвогнікаў з Туніса, Алжыра, Егіігта і інш. краін, што зацягнула вайну. У маі 1912 колькасць італьян. сухан. войск y Паўн. Афрыцы дасягнула 100 тыс. чал., ім былі прыдадзены 35 самалётаў, некалькі дырыжабляў і інш. У крас. і ліп. 1912 італьян. ВМФ бамбардзіраваў тур. гарнізоны каля праліва Дарданелы, y маі захапіў а-вы Дадэканес. Паводле Лазанскага мірнага дагавора (падпісаны 18.10.1912) Турцыя вывела свае войскі з Трыпалітаніі і Кірэнаікі, якія перайшлі пад уладу Італіі. У І.-т.в. ўпершыню ў ваен. мэтах выкарыстана авіяцыя. Л і т Я х н м о в н ч З.П. Мтало-турецкая война 1911—1912 гг. М , 1967 lTÀJIA-Э Ф ібП С К А Я ВАЙНА 1895— 96, каланіяльная вайна Італіі супраць Эфіопіі. У 1885 Італія захапіла на Чырвоным м. порт Масаўа, які стаў базай для ваен. сутыкненняў з Эфіопіяй y 1887—88. Заключаны ў 1889 італа-эфіопскі дагавор аб дружбе і гандлі Італія стала тлумачыць як падставу для ўстанаўлення свайго пратэктарату над Эфіопіяй і захапіла шэраг яе паўн.-зах. раёнаў. Калі Эфіопія адвергла такія прэтэнзіі, італьян. армія пачала ваен. дзеянні і на працягу 1895 захапіла прав. Тыгрэ. Імператар Эфіопіі Менелік I I заклікаў народ да абароны радзімы. 1.3.1896 y бітве пры Адуа 20-тыс. італьян. армія была разбіта. Паводлс дагавора ад 26.10.1896 Італія вымушана была прызнаць незалежнасць Эфіопіі. Дапамогу Эфіопіі аказала Расія, накіраваўшы зброю (30 тыс. ружжаў, 5 млн. патронаў) і атрад Чырв. Крьіжа на чале з ген. М.К.ІІІведавым. У аказанні дапамогі Эфіопіі ўдзельнічалі беларусы і ўраджэнцы Беларусі: ваен. ўрач
Д.Л.Глінскі, ваен. спецыялісты А.К.Булатовіч, М.С.Лявонцьеў (ваен. саветнік Менеліка 11) і інш. Літ.: Б у л а т о в м ч AK. С войскамв Менелнка II. М., 1971. ЮВ.Бажэнаў. ГГАЛА-ЭФІ0ПСКАЯ ВАЙНА 1935— 36, каланіяльная вайна фаш. Італіі супраць Абісініі (Эфіопіі). Ініцыіравана італьян. дыктатарам Б.Мусаліні, які заявіў тэр. прэтэнзіі да Эфіопіі. 3.10.1935 італьян. войскі (усяго 377 тыс. чал., асн. сілы 250 тыс.) уварваліся ў Эфіопію з тзр. Эрытрэі (ч. эфіопскіх зямель, захопленых Італіяй y 1890) і Італьян. Самалі. 1м процістаяла слаба ўзбр. эфіопская армія (10 тыс. гвардзейцаў імператара Хайле Селасіе I і 350—450 тыс. чал. з фарміравашшў мясц. князёў). Нягледзячы на ўпартае супраціўленне эфіопскай арміі і народа, італьян. войскі (каманд. маршал П .Бадольё) 5.5.1936 занялі сталіцу Адыс-Абебу, да лют. 1937 акупіравалі ўсю краіну. Каб задушыць супраціўленне народа Эфіопіі, італьян. камандаванне шырока выкарыстоўвала атрутныя рэчывы, праводзіла масавы тэрор. За час вайны і акупацыі Эфіопіі загінула 760 тыс. воінаў і жыхароў краіны. Эфіопія вызвалена ад акупантаў y студз.—ліст. 1941 y выніку сумесных дзеянняў эфіопскіх партызан і англ. войск. ІТАЛІЙСКІЯ М 0 В Ы , ірупа мёртвых моў індаеўрап. сям ’і (гл. Індаеўрапейскія мовы). Былі пашыраны ў 2-й пал. 1-га тыс. да н.э. — нершых ст. н.э. ў цэнтр. і паўд. Італіі. Падзяляліся на 2 галіны: оскска-умбрскую і лацінска-фаліскскую. Некат. асаблівасцямі І.м. збліжаюцца з кельцкімі мовамі. Пісьмо запазычана ў этрускаў. Вывучэнне лексікі І.м. цяжкае з прычыны фрагментарнасці іх тэкстаў. Лексічнае адрозненне ад лацінскай мовы звязана з ушіывам этрускай, a на Пд — стараж.-грэч. моў. Ііісьмовыя помнікі оскскай мовы датуюцца 5 ст. да н.э. — 1 ст. н.э., помнікі умбрскай мовы — 3— 1 ст. да н.э. (т.зв. Ігувінскія табліцы 3— 2 ст. да н.э.). На лац. мове створана багатая л-ра. Фаліскскія тэксты (7— 8 ст. да н.э.) складаліся з анамастыкі і зазналі этрускі ўплыў. Літ Ц в е т а е в Н Сборнмк осскнх надпнсей с очерком фонетнкя, морфологан н глоссарнем. Кмев, 1877; М а р т ы н о в В.В. Балто-славяікжгаллйсюіе взоглоссы. Мн., 1978. У.В.Мартынаў. ІТАЛІКІ (лац. Italici), індаеўрапейскія шіямёны, якія насялялі ў старажытнасці Апенінскі п-аў. Розніліся моваю, памерамі тэрыторыі, колькасцю насельніктва, узроўнем культуры і эканомікі. У 1-м тыс. да н.э. падзяліліся на 2 галіны: лац.-фаліскскую (жылі ў Лацыі і паўд. Этрурыі) і оскска-умбрскую (займалі землі да Паўд. Італіі). Паводле падання, Рым засн. лац. каланістамі ў 8 ст. да н.э., пазней узвысіўся над I. У выніку рым. экспансіі ў 5—3 ст. да н.э. I. страцілі самастойнасць, ч. іх зямель трапіла пад уладу Рыма. У выніку Саюзніцкай вайны 90— 88 да н.э. I. атрымалі правы рым. грамадзян, на працягу 1 ст. н.э. раманізаваны.
ІТАЛІЯ (Italia), Італьянская Р э с п у б л і к а (Repubblica Italiana), дзяржава на Пд Еўропы, y цэнтр. ч. Міжземнамор’я. Займае паўд. схілы Альпаў, Паданскую раўніну, Апенінскі п-аў, а-вы Сіцылія, Сардзінія і шэраг дробных астравоў. Мяжуе на 3 з Ф ранцыяй, на Іін з Ш вейцарыяй, Аўстрыяй, на У са Славеніяй. Абмываецца Лігурыйскім, Тырэнскім, Іанічным і Адрыятычным морамі Пл. 301,2 тыс. км2. Нас. 57534,1 тыс. чал. (1997). Сталіца — г. Рым. У межах I. 2 дзяржавы — Ватыкан і Сан-Марына. Падзяляецца на 20 адм. абласцей: П ’емонт, Вале-д’Аоста, Ламбардыя, Трэнціна-Альта-Адыджэ, Венецыя, Фрыулі-Венецыя-Джулія, Лігурыя, Эмілія-Раманья, Таскана, Умбрыя, Марке, Лацыо, Абруцы, Малізе, Кампанія, Апулія, Базіліката, Калабрыя, а-вы Сіцылія і Сардзінія. Вобласці аб’ядноўваюдь 94 правінцыі. Дзярж. мова — італьянская. Нац. свята — Дзень абвяшчэння Рэспублікі (першая нядзеля чэрвеня). Дзяржаўны лад. I. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1947. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, які выбіраецца на сумесным пасяджэнні палат парламента з удзелам дэлегатаў ад усіх аблас-
нальныя саветы), апрача таго, цэнтр. ўлада назначае ў вобласці камісараў, a ў правінцыі — прэфектаў. Канстытуцыйны нагляд ажыццяўляе Канстытуцыйны суд. Прырода. Горы і ўзвышшы займаюць каля 80% тэр. краіны. На П н — Альпы з высакагорным расчлянёным рэльефам; найб. выш. да 4807 м (г. М анблан). На ПнУ горы складзены з вапнякоў, развіты карст. Большую ч. Апенінскага п-ва займаюць горы Апеніны (выш. да 2914 м, г. Корна). На Пд — дзеючыя (Этна, Везувій, Стромбалі) і патухлыя вулканы, лававыя плато. Характэрна высокая сейсмічнасць. Нізіны пашыраны ўздоўж марскіх узбярэжжаў і па далінах рэк. Найб. — Паданская раўніна, складзеная з алювіяльных наносаў, месцамі забалочаная. Горны рэльеф пераважае і на астравах. Карысныя выкапні: буры і каменны вугаль (Сардзінія, Таскана), нафта і прыродны' газ (Паданская раўніна, в-аў Сіцылія, шэльф Адрыятычнага м.), жал. (Аоста, в-аў Эльба), поліметал. (в-аў Сардзінія, Усх. Альпы), марганцавыя (Лігурыя), сурмяныя (Сардзінія) руды, пірыты (Таскана), баксіты (Апулія), сера, ка-
ІТАЛІЯ__________________ 351 менная і калійная ссші (Сіцылія). Па запасах ртутнай руды I. займае адно з першых месцаў y свеце (Таскана). Буд. матэрыялы (мармур, граніт, туф). Клімат на б.ч. тэрыторыі субтрагіічны міжземнаморскі, на Паданскай раўніне пераходны ад субтрапічнага да ўмеранага. Лета гарачае і сухое. Сярэдняя т-ра чэрв. ад 20 да 28 °С, пры гарачым паветры з Афрыкі (сірока) павышаедца да 35—40 °С. Зіма мяккая, сярэддяя т-ра студз. да Паданскай раўніде каля 0 °С, да А ледіяскім л-ве і астравах да 12 °С, y Ачьпах да -15— 20 °С. Аладкаў на даветраных схілах гор болыл за 3000 мм, ва ўдутр. раёнах і да ўсх. схілах 600— 1000 мм, да Пд каля 500 мм за год. Вяршыді гор укрыты ледавікамі і слсждікамі. Рачная сетка густая толькі ў Альлах і да Пададскай раўніне. Рэкі Паўн. I. (По, Адыджэ, П ’яве) багаты гідраэнергіяй, выкарыстоўваюцца для арашэння. На Апелінскім л-ве рэкі девял. і малаводныя. У Альпах шмат азёр, пераважна ледавіковага паходжадня (І’арда, Лага-Маджорэ, Кома). Глебы ў Альпах горна-лугавыя і горна-ляслыя, ІТАЛІЯ М аштаб 1:9 0 0 0 0 0 0
І.Францыя, 2.Манака, З.Ліхтэнштэйн, Ч.Сан-Марына
'РАВЕНА Іезара
ііворнд ^
L СІена< і.Напрая я
.А с к а % П Іч э н а
„ V - . ыв.альбс
Партафврайо
ПЕСКАРА рэ м іт ы
ЛацінА,// ^Т3ОБеневента
,^7г)Авепі'на;^ Ьвлк.Везувій
в.СарЭзінія
Ч~. "
цей. Вышэйшы орган закалад. улады — двухпалатны парламелт, складаецда з палаты дэпутатаў (630 дэпутатаў, выбіраюцца насельнштвам да 5 гадоў) і сената (315 сенатараў, з якіх 310 выбірае насельнідгва, a 5 лазначае лрэзідэлт); агульны тэрмін іх паўнамоцтваў 6 гадоў. Выканаўчая ўлада належыць ураду — Савету міністраў, які назначаецца лрэзідэнтам і нясе адказнасць перад парламентам. 5 абласцей маюць след. аўт. статус; інш. вобласці, лравілцыі і камуны маюць выбардыя оргады мясц. самакіравання (правшцыяльлыя і каму-
„
в.Напры
Герб і сцяг Італіі.
іы н д ы з і
ПД
i--- 1ILL
(АрыстанІ■Jf^ k w p a
'
Санта-Шрыя-4 ы -Л Ф а
,і4дічл Кал абры я i КАЛЬЯРЫ
в.Усгпыка
(Іт.)
JMSSM ^ХТэрміні-ІмврЗсе
Трапані.
ЖЛДЫ-КАЛАБРЫЯ
влн.Эт
|J3 4 0 a
іьтанісета
іБІзерта А гры д ж эн і
-в.Пантэлерыя
г __ <üi__
[Г
« ж.ЮРаг) і
'Ьпартывента
352__________________ іт а л ія
цыя — 306 (1993). У прам-сці заняты 32%, y сельскай гаспадарцы — 10% працаздольнага насельнштва.
на Паданскай раўніне бурыя лясныя і алювіяльныя, на гоіато перадгор’яў Апенінаў і в-ве Сардзінія перагнойнакарбанатныя, y прыморскай зоне Аленінскага п-ва і в-ва Сідыпія карычневыя. У раслінным покрыве пераважаюць культ. ландшафты. Пад лесам і хмызняком каля 25% тэрыторыі, пераважна ў rapax. У складзе жывёльнага свету мядзведзь, воўк, ліс, казуля. Мноства птушак, паўзуноў. Нац. паркі: Стэльвіо, Гран-Парадыза, Абруца, Калабрыя, Чырчэа і інш., шмат рэзерватаў і заказнікаў.
Г істо р ы я . Т э р . I. з а с е л е н а ў э п о х у п а л е а літу. Н а й б . с т ар а ж . з в я д о м ы х ту т п л я м ё н б ы л і л іг у р н ы , с ік а н ы , эт р ускі. У 2 — 1 -м ты с. д а н .э . н а б.ч. А п е н ін с к а г а п - в а р а с с я л іл іс я п л я м ё н ы іт а л ік а ў, с я р о д я к іх н а й б . р а зв іты м і б ы л і ла ц ін ы . У 753 д а н .э . (п а в о д л е т р а д ы ц ы і) л а ц ін ы і сабіны з а с н а в а л і г. Ры м , я к і за в а я в а ў у в е с ь п а ў в о с т р а ў , і д а 5 ст. н .э . I. ў в а х о д зіл а ў с к л а д р а б а ў л а д а л ь н іц к а й Р ы м с к а й ім п е р ы і (гл. Ры м С тар аж к ггн ы ). У 4 — 5 ст. п а ч а л о с я н а ш э с ц е ÿ I. г е р м а н с к іх і ін ш . в а р в а р с к іх п л я м ё н (гл. В я л ік а е п ерасяленне народаў). У 41 0 Р ы м за х а п іл і вест гот ы , y 455 я го р а з г р а м іл і ва ндалы . У 4 7 6 п е р а с г а л а іс н а в а ц ь Зах. Р ы м ім п е р ы я і з а с н . в а р в а р с к а е к а р а л е ў с т в а н а ч а л е з А д а а к р а м (4 7 6 — 493).
Д а ар т. Іт а л ія . Д а л ін а ў А л ь п ах .
Насельніцтва. Па колькасці жыхароў I. займае 5-е месца ў Еўропе. 94% італьянцаў, жывуць фрыулы, цірольцы, француэы, албанцы, славенцы, грэкі і інш. У I. каля 920 тыс. чал. замежных працоўных з краін Усх. Еўропы, Афрыкі, Філіпін. Большасць вернікаў — католікі, ёсць пратэстанты, іудзеі. Сярэдняя шчыльн. насельніш ва 191 чал. на 1 км , y высокаурбанізаваных абласдях на Пн (Ламбардыя, Лігурыя) і прамысл. зонах Неапаля, Рыма да 400 чал. на 1 км , y горных і с.-г. раёнах і на в-ве Сардзінія каля 40— 70 чал. на 1 к м . Гар. насельнііггва 67%. Найб. гарады (тыс. чал.): Мілан — 4251, Неапаль — 3012, Рым — 2688, Турын — 1294 (1997), Палерма — 695, Генуя — 660, Балоння — 395, Фларэнцыя — 393, Бары — 339, Катанія — 327, Вене-
ж овы я паходы . У 14— 16 ст. за р а д зіл іс я ранн е к а п іт ал іс т . а д н о с ін ы (а м а л ь н с закранулі с е л ь с к у ю г а с п а д а р к у ), я к ія с т а л і вьггокам к у л ь т у р ы Адрадж эння. П е р а м я ш ч э н н е гандл. ш л я х о ў з М іж з с м н а г а м . ў А т л а н т ы ч н ы ах. і ін ш . п р ы ч ы н ы в ы к л ік а л і ў 16 ст. эканам. з а н я п а д р а з р о з н е н ы х іт а л ь я н . дзяр ж аў . За п а н а в а н н е ў а с л а б л е н а й I. в я л і барацьбу Ф р а н ц ы я і Іс п а н ія (гл. /т а л ь я н ск ія войны). П аўд. 1., С ід ы л ія й , С а р д з ін ія й , М іланскім ге р ц а г с т в а м а в а л о д а л а Іс п а н ія . У залеж насць ад я е т р а п іл і і а с т а т н ія іт а л ь я н . дзярж авы (а к р а м я В е н е ц ы і, С а в о й с к а г а гер ц агств а з П ’е м о н т а м і П а п с к а й в о б л ). У 1 -й п ал . 18 ст. н а г з р . I. в а я в а л і паміж с а б о й Ф р а н ц ы я , А ў с тр ы я і І с п а н ія , y выніку ч а го П аў н . і С я р э д н я я I. а н ы н у л а с я п ад улад а й А ў стр ы і, П аў д. I. з а с т а л а с я ў залеж насці а д Іс п а н іі. У 2 -й п ал . 18 ст. д зя к у ю ч ы рэ-
Д а арт. Іт а л ія . К р а я в ід н а с х іл ах А п е н ін с к іх го р .
У 4 9 3 — 554 іс н а в а л а і к а р а л е ў с т в а о ст го т а ў н а чале з Т эадоры хам . 3 5 3 5 п ач алася эк с п а н с ія В ізан т ы і, в о й с к і я к о й y 554 з а в а я в а л і б о л ь ш у ю ч а с т к у I. У 568 П д I. з а х а п іл і л а н габарды. З а ч а с т к у I ., ш т о з а с т а в а л а с я п ад у л а д ай В іза н т ы і, з м а г а л іс я л а н г а б а р д ы і ф р а н к і. У 756 з е м л і ў С я р э д н я й I. за х а п іў ф р а н к с к і к а р о л ь П іп ін К а р о т к і, я к і п ер а д а ў у л аду н а д ім і п а п у С т э ф а н у I I ; y в ы н ік у ў зн ік л а т э а к р а т ы ч н а я д з я р ж а в а п а п (гл. П а п с к а я еобласць). У 7 7 4 к а р а л е ў с т в а л а н га б а р д а ў з а в а я в а ў К а р л В я л іх і, y 781 у з н ік л а іт а л ь я н . к а р а л е ў с т в а н а ч а л е з я го с ы н а м П іп ін а м . У в ы н ік у з а в а ё ў н іц к іх п а х о д а ў ге р м . караля А т о н а I т э р . I. ў х л ю ч а н а ў з а с н а в а н у ю ім y 962 « С ш ш ч ін н у ю Р ы м скую ш п е р ы ю ». 3 9 ст. п а ч а л о с я з а п р ы г о н ь в а н н е іт а л ь я н . с я л я н , а д н а ч а с о в а а д б ы в а л а с я с т а н а ў л е н н е га р а д о ў , м н о г ія з я к іх y 11— 12 ст. с т а л і с а м а к ір а в а л ь н ы м і к а м ун а м і. У 12— 13 ст. п р ы п а д г р ы м ц ы га р а д о ў у з н ік л і і с е л ь с к ія к а м у н ы . Р о с к в іт у п р ы м о р с к іх г а р а д о ў я к гал . г а н д л . п а с р э д н ік а ў п а м іж Е ў р о п а й і У с х о д а м с п р ы я л і к р ы -
ф о р м а м y ду х у а свет н а га а бса лю т ы зм у п ал е п ш ы л а с я э к а н а м . с т ам о в іш ч а ў ш э р а г у італья н . д зя р ж а ў , а с а б л ів а н а П н к р а ін ы У к а н ц ы 18 ст. п а ч а л а с я э п о х а Рысардж ымент а (п р а ц я г в а л а с я д а 1870), у з н ік л а с е т к а тай н ы х а н т ы а ў с т р ., а н т ы м а н а р х іч н ы х і ін ш . а р г-ц ы й і к л у б аў . В а ў м о в ах з а в а я в а н н я 1. ф р а н ц у за м і (гл. Іт а л ь я н с кі п а хо д Б а н а п а р т а 1796— 97) і іх н а н а в а н н я т у т (д а 1814) ах т ы в ізав аў ся н а ц .- в ы з в . рух ( ка р б а н а р ы і, п аў стан н е 1813— 14 н а П н к р а ін ы і ў М іл а н е ). У в ы н ік у Іт а лья н ска га п а хо д у С уво р а ва 1 7 9 9 і М іж зем на м о р ска га п а хо д у У ш а ко ва 1798— 1800 ад ф р а н ц у за ў ф а к т ы ч н а в ы з в а л е н а П а ў н . I. П а с л я п а д з е н н я ім п е р ы і Н а п а л е о н а I Венскі ка н гр эс 1814— 15 за м а ц а в а ў п ал іт . р а зд р о б л е н а с ц ь і аў стр . п а н а в а н н е а м а л ь н а ў с ёй тэр. 1. П а с л я п а р а ж э н н я р э в а л ю ц ы й 1820— 21 і 1831 р у х к а р б а н а р ы я ў п а й ш о ў н а с п а д , у зн ік л а п ад п . а р г - н ы я * М а л а д а я Іт а л ія» (засн. Д ж . М адзіні). У 1 8 4 0 -я г. ў П а ў н . I. п ач аў с я п р ам ы с л . п е р а в а р о т (э а в я р ш ы ў с я ў а п о ш н я й т р э ц і 19 ст.). А б ’я д н а н н ю к р а ін ы п а с л я п ар а -
зкэння р эва лю ц ы і 1848— 49 y Іт а л іі с а д э е й н ічалі а ўст р а -іт а ла -ф р а н й у зск а я в а й н а 1859, р э валюцыя 1859— 6 0 y Іт апіі, д э е й н а с ц ь Д ж Г а рыбальдзі і К .Б К авура. У 1861 С ардзін скае каралеўст ва ( П 'е м о н т ) , в а к о л я х о г а іш л о аб 'я д н ан н е з я м е л ь I., к а н с т ы т у ір а в а л а с я ў адзікае Іт а л ь я н . к а р а л е ў с т в а н а ч а л е з к а р а лём В ікт арам Э м ан уілам II. У в ы н ік у а ў с т р а італьян. в а й н ы 1866 д а к а р а л е ў с т в а д а л у ч а н а Венецыя, y 1870 — П а п с к а я в о б л . і Р ы м . У аб’я д н ан ай I. ў с т а н а в іл а с я к а н с т ь п у ц ы й н а я м ан архія, за х а в а л а с я э к а н а м . а д с т а л а с ц ь п е раваж на агр . П о ў д н я . I. э а ю п о ч ы л а Траіст ы саюз 1882 з Г с р м а н ія й і А ў с т р а -В е н г р ы я й . 3 кан ц а 19 ст. я н а с т а л а н а ш л я х к а л а н . saxo паў (а к у п а ц ы я С а м а л і ў 1889 і Э р ы т р э і ў 1890, с п р о б а з а н я в о л іііь Э ф іо п ію ў ч а с іт а л а зф іопскай ва й н ы 1895— 96, за х о п Л ів іі ў ч а с іт ала -т ур эц ка й вайны 1911— 12).
У 1900— 14 паскорылася эканам. развіццё краіны. У пач. 1-й сусв. вайны яна захоўвала нейтралітэт, але пасля падпісання пагалнення з краінамі Антанты 23.5.1915 абвясціла вайну АўстраВенгрыі, a 27.8.1916 — і Германіі. За час вайны забіта каля 700 тыс. італьянцаў, страчана 60% гандл. суднаў, значна заняпала гаспадарка (асабліва ў спустошанай y выніку баявых дзеянняў паўн.ўсх. ч. краіны). У гэтых умовах актывізаваўся прафс., сял. і рэв. рух. Сац.-паліт. крыэіс і ўсплёск шавінізму ў краіне пасля адмовы краін Антанты поўнасцю задаволіць яе тэр. прэтэнзіі на Парыжскай мірнай канферэнцыі 1919— 20 спрыялі прыходу да ўлады фашыстаў на чале з Б .Мусаліні (гл. Паход на Рым 1922). Да 1928 y краіне ўсталявалася адзінаўладная дыктатура фаш. партыі пры захаванні манархіі (кароль Віктар Эмануіл III). Латэранскія дагаворы 1929 урэгулявалі працяглы канфлікт (з 1870) за ўладу паміж рым. папамі і італьян. каралеўскімі ўрадамі, забяспечылі фашыстам падтрымку Ватыкана. Сусв. эканам. крызіс 1929—33 падштурхнуў італьян. фашыстаў да стварэння ў краіне сістэмы карпарацый (гл. Патэрналізм), што паспрыяла больш устойліваму яе сац.-эканам. развідцю і прывяло да ўзмацнення татальнага кантролю над італьян. грамадствам з боку фаш. дзяржавы (у 1939 ліквідавана і выбарнасць парламента). Аірэсіўная знешняя палітыка ўрада Мусаліні (1922— 43), y т л . захоп Эфіопіі (гл. Італа-эфіопская вайна 1935—36), угварэнне *восі Берлін— Рым» (1936), выхад краіны з Лігі Нацый і далучэнне яе да зАнт ыкамштэрнаўскага пакта* (1937), дапамога франкістам y час грамадз. вайны ў Іспаніі 1936— 39, акупацыя Албаніі (крас. 1939), абумовіла ўступленне I. 10.6.1940 y 2-ю сусв. вайну на баку дзяржаў гітлераўскай кааліцыі. Італьян. войскі ўдзельнічалі ў італа-грэчаскай вайне 1940— 41, балканскай кампаніі 1941, баях на сав.-герм. фронце (1941— 43) і ў Паўн. Афрыцы (выцеснены і разгромлены да мая 1943). У выніку ўсеагульнай антыфаш. эабастоўкі ў Паўн. I. (сак. 1943) і высадкі англаамер. войск y Сіцыліі (чэрв. 1943) Мусаліні пазбаўлены ўлады і арыштаваны. Урад на чале з маршалам П .Бадольё 3.9.1943 тайна капітуляваў перад англаамер. камандаваннем. У адказ ням.фаш. войскі акупіравалі значную частку 12. Бел. Энц-дыя. Том. 7.
яе тэрыторыі і стварылі на Пн I. ма рыянетачную «рэспубліку Сало» на чале з выкрадзеным Мусаліні. У выніку актывізацыі італьян. Руху Супраціўлення (гарыбальдзійскія брыгады, антыфаш. паўстанне ў Паўн. I. ў крас. 1945) і дзеянняў англа-амер. войск y ходзе італьянскай кампаніі 1943— 45 краіна вызвалена ад ням.-фаш . войск (капітулявалі 29.4.1945). У выніку рэферэндуму 2.6.1946 ліквідавана манархія, I. абвешчана рэспублікай (яе канстытуцыя прынята 22.12.1947). 10.2.1947 падпісаны мірны дагавор з краінамі антыгітлераўскай кааліцыі (гл. Парыжскія мірныя дагаворы 1947). У 1946— 81 і 1984—93 на чале ўлады знаходзілася пераважна
Д а а р і. 'іа л ія
іт а л ія
353
Хрысціянска-бэмакратычная партыя (адзін з лідэраў Ц,ж.Андрэоці), якая ў 1948— 53 мела абсалютную большасць месцаў y парламенце. Пасляваеннаму аднаўленню эканомікі (завяршылася ў 1950-я г.) садзейнічала дапамога паводле Маршала плана (з 1948). 3 канца 1960-х г. y I. ўзмадніліся эканам. цязк касці (структурны крызіс), y 1970-я г. актывізавалася тэрарыст. дзейнасць «чырвоных брыгад» (забойства К.Мора і інш ). У выніку парламенцкіх выбараў y сак. 1994 да ўлады прыйшлі прадстаўнікі правакансерватыўных сіл (Ліга Поў-
П о р т Н еалаль.
начы, неафашысты) на чале з лідэрам руху «Уперад, Італія» С.Берлусконі, што стала пачаткам устанаўлення ў 1. Другой Рэспублікі. На парламенцкіх выбарах y крас. 1996 перамог левацэнтрысцкі блок «Аліўкавае дрэва» (гал. роля ў ім належыць Дэмакр. партыі левых сіл, засн. ў 1991), які ўтварыў урад на чале з Р.Продзі. Прэзідэнт краіны — О.Скальфара (з 1992). I. — чл. НАТО і Савета Еўропы (з 1949), ААН і Зах.-Еўрап. саюза (з 1955), Арг-цыі па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе, Еўрап. Саюза (з 1993). Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў крас. 1992.
Д а арт. Італія С е л ь с к а г а с п а д а р ч ы я ў го д д зі ў с я р э д н я й ч а с т ц ы к р а ін ы .
ГІалітычныя партыі і прафсаюзы. Дэмакр. партыя левых сіл, Італьян. нар. партыя (пераемніца Хрысц.-дэмакр. партыі), Аб’яднаныя хрысц. дэмакраты, рух «Уперад, Італія», Ліга Поўначы — Федэратыўная Італія, Італьян. федэралісцкая Ліга, нац. альянс і інш. Найб. прафс. аб’яднанні — Усеагульная італьян. канфедэрацыя працы, Італьян. канфедэрацыя прафсаюзаў працоўных, Італьян. саюз працы.
354
іт а л ія
І а с п ад ар к а I. — высокаразвітая індустр.-агр. краіна. Па долі ў сусв. нац. прадукце (3,9%) і сусв. экспарце (6,3%) займае 6-е месца ў свеце (1995). Валавы ўнутр. прадукт (ВУП) на душу насельніцтва складае 18,7 тыс. дол. ЗШ А (1995). Доля прам-сці ў ВУП — 35,6%, сельскай гаспадаркі — 3,9%, сферы паслуг — 60,5%. Н а сусв. рынку вядома як пастаўшчык прадукцыі машынабудавання, хім., нафтаперапр., тэкст., абутковай, харч., паліграф., шкляна-фаянсавай прам-сці і як буйньі раён турызму. Большая ч. п р а м ы с л о в а с ц і сканцэнтравана на поўначы. Уласныя лаліўна-энергет. рэсурсы забяспечваюць толысі 17% патрэб гаспадаркі. Здабыча нафты каля 5 млн. т, прыроднага газу 20 млрд. м3 (1996). Штогод I. імпартуе каля 80 млн. т нафты і каля 40 млрд. м3 газу з Саудаўскай Аравіі, Ал-
легкавых (адзін з буйнейшых вытворцаў y Еўропе — канцэрн ФІАТ, штаб-кватэра ў Турыне); з-ды ў Мілане, Бальцана, каля Неалаля. Прадпрыемствы ФІАТ выпускаюць таксама трактары, лакама тывы, вагоны, суднавыя і авіяд. рухавікі, металургічнае абсталяванне. Машынабудаванне I спецыялізуецца таксама на вытв-сці матацыклаў, матаролераў, мадедаў, веласіпедаў, спарт. аўгамабіляў (Мадэна). Гал. цэнтры суднабудавання Неапаль, Генуя, Трыест, Слецыя, Палерма, Венецыя, Таранта. Авіяц. з-ды ў лрыгарадах Турына, Неалаля, Брындызі. Элекгратэхн. і радыёэлеюронная лрам-сць прадстаўлена з-дамі ў Турыне, Рыме, Неалалі, Венецыі, Мілане, Палерма і ідш. Вытв-сць халадзільнікаў (4,8 млн. шт., 4-е месца ў свеце), пральдых машын (6,2 млн. шт., 3-е месца ў свеце, 1994). Развіты прыладабудаванне, дакладная механіка і оптыка. I. займае аддо з вядучых месцаў y свеце па вытв-сці пішучых і выліч, ма-
Да арт. Італія. Устушіенне ў Неапаль ДжГарыбальдзі 7.9 )860. Тагачасны малюпак. жыра, Лівіі, Расіі, 15,9 млн. т вугалю з 3LLLA. Здабываюць буры вугаль, ртуць, свінцова-цынкавыя і медныя руды, баксіты, серу і калійныя солі, мармур, граніт, асфальт. Вытв-сць элекдраэнергіі 225,2 млрд. кВт гадз (1995), пераважна на ЦЭЦ (буйнейшая ў г. Спецыя). Чорная металургія працуе ў асноўным на імпаргнай сыравіне. Выплаўка (млн. т, 1994) сталі — 27,8, чыгуну — 11,7. Буйнейшыя прадпрыемствы поўнага цыкла ў Таранта (самы вял. ў I.), Генуі, Неаналі. Перапрацоўчыя і пракатныя з-ды ў цэнтрах машынабудавання (Мілан, Турын, Трыест, Тэрні і інш.), электраметалургія ў гарадах Бальцана, Бергама, Тэрні, Брэшыя. У каляровай металургіі вьггв-сць алюмінію (каля альлійскіх ГЭС), свінцу (Сардзінія), магнію (Бальдана). Па выплаўцы ртуці (800 т, 1995) I. займае адно з першых месцаў y свеце (Грасета, Сіена). У машынабудаванні (32% прадукцыі нрам-сці) вылучаюцца аўтамабше -, тракгара- і суднабудаванне, электратэхн. і радыёэлектронная прам-сць, стадкабудаванне. вытв-сць пішучых і вылічальных машын, ваен. тэхнікі, абсталявання для розных галін прам-сці. Выпуск аўтамабіляў y 1995 склаў 1,6 млн. шт., y т.л. 1,4 млн. шт.
шын, касавых аларатаў, кадторскага абсталявандя (фірма «Аіівеці», г. Іўрэа), 4— 5-е месца па вытв-сці і экспарце станкоў, кавальска-прэсавага абсталявання. С.-г. машынабудаванне прадстаўлена ў Рэджа-нель-Эміліі, Мадэне, Турыне, Балонні, Палерма, Фоджы, Вічэнцы. I. буйны вытворца ла сусв. рынку машын і абсталяваддя для пералрацоўкі пластмасы, іумавай, тэкст., абутковай, харч., паліграф. прам-сці. На ім партнай (дафта, прыродды газ, фасфарьггы) і часткова мясц. (прыродны газ, лірыты, калійная соль) сыравіне працуе дафталерапр., нафтахім. і хім. прам-сць. Нафтаперапр. з-ды размешчаны ў буйдых партах (Генуя, Неапаль, Венецыя, Трыест) і да в-ве Сідылія (Аўтуста, Сіракузы, Джэла). У хім. і дафтахім. прам-сці важдае месца займае вытв-сць сінт. каўчуку (305 тыс. т), хім. валокнаў (630 тыс. т), пластмасы, мідер. угнаенняў (1 млн. т, 1995), лакаў, фарбаў, азотнай і серлай к-т, соды, ядахімікатаў. Развіта фармацэўтычная вытв-сць. Гал. канцэрды ў хім. і нафтахім. прам-сці: «Мантэдысал», «ЭНІ», «Пірэлі». I. — адзік з лайбуйнейшых y свеце дастаўшчыкоў адзення і абутку. 3 галід лёгкай прам-сці развіты тэкст.,
шарсцядая, баваўдядая, шаўковая, швейная, грыкат. і абугковая вьпв-сць. Асн. галіны харч. прам-сці: чукамоль ная, махаронная, алейдая, вшаробная, сыраварная, кандьггарская, кансервавая. цукр., рысаачышчальная, тытунёвая. Ш тошд y краіне вырабляецца халя 430 тыс. т аліўкавага алею (2-е месца ў свеце ласля Ісланіі) і каля 6 млн. т вінаматэрыялаў (1-е месда ў сведе) 1 традыцыйны вытворца эсенцый і эфірнага алею з кветак і садавіны. Развгга паліграф драм-сць (Мілан — буйнейшы выдавецкі цэнтр). Вытв-сць буд. матэрыялаў, вырабаў са шкла, муз. інструментаў. Асн. галіна с е л ь с к а й гаспадаркі — раслшаводства (58% таварнай с.-г. прадукцыі). Пад ворнымі землямі 32% тэр. краіны, 12% займаюць сады і вінаграднікі, каля 20% — паша і сенажаці. Гал. збежжавыя культуры (млн. т, 1996): пшані ца — 8,2 (Эмілія-Раманья, Апулія, Сіцылія), кукуруэа — 8,7 (Ламбардш, ‘‘ Венецыя), рыс — 1,4 (1-е месца ў Еўропе, на арашальных землях Падалскай раўніны). Пасевы ячменю. аўса, з тэхн. 1 культур — цукр. буракоў (збор 18 млн. т, 1995), тытуню (118 тыс. т). Выролічваюць агародніну — да 15 млн. т, y т.л. 5 млн. г ламідораў, б.ч. якіх кансорвуецца і ідзе на экспарт. I. займае 1-е месца ў свеле ла зборы вінаграду (8,4 млн. т. 1995), з іх каля 90% перапрацоў- 1 ваецца на віно. Збор (млн. т, 1995) цытрусавых — 3,3, садавіны (яблык, груш, і персікаў) — 5, аліўкаў — 3,1 (адно з першых месцаў y свеце). Пасадкі грэцкіх арэхаў. Кветкаводства. Жывёлага- 1 доўля малочнага і малочна-мяснога кірунку. Гадуюдь (млн. галоў, 1996): авечак — 10,5, свіней — 8, буйн. par. жывёлу — 7 , коз — 1,5. Вытв-сць (млн т, I 1995): мяса — 3,97, сыру — 0,88 (4-е месца ў свеце). Улоў рыбы ў 1995 — I 609,8 тыс. т. Гіромысел малюскаў, ракаладобдых. Гадоўля вустрыц. Аўтамабільны транспарт забяспечвае больш за 90% пасажырскіх і кадя 80% і ірузавых унуір. перавозак. Даўж. аўтадароі' 478 тыс. km , y т л . аўтастрад 6,3 1 тыс. км (2-е месца ў Еўропе пасля Германіі). Аўтапарк 32,9 млн. машын, y 1 т.л. 30,1 млн. легкавых (1994). Даўж. чыгункі 19 тыс. км, найб. густая ў Паўн. I. Больді за 50% чыгудкі электрыфікавана. Гал. чыг. вузел — Мілан (22 чыг. лідіі). Марскі транспарт перавозіць 90% імпартных і каля 7 0 % экслартных грузаў. Г 'а д д л . флот налічвае 704 судны (1995), агульны танаж 6,3 млн. бруга-рэг. т. Буйныя парты (грузаабарот, млн. т): Гелуя — 42,8. Тры- I ест — 38,3. 31 аэрапорт, з іх 6 міжнароддых. Развіты трубаправодны транспарт. Даўж. нафтаправодаў 1703 км, прадуктаправодаў 2148 км, газаправодаў 19 400 км. Штогод краіну наведвае каля 50 млн. чал. Абслугоўванне турыстаў забяспечвас працай болыд за 1 млн. чал. i дае даход 23,9 млрд. дол. ЗШ А (1994). Экспарт (190,8 млрд дол. ЗША, 1994): аўтамашыны, станкі, халадзільнікі, тэкстыль і швейныя вырабЬі, абутак. харч. прадукты і інш. Імпарт (168,7 млрд.
дол. ЗША): нафта, газ, вугаль, жал. руда, каляровыя металы, бавоўна, воўна, каўчук, машыны і абсталяванне, пшаніua і інш. Асноўныя гандл. партнёры: краіны ЕС (больш за 50% тавараабароту), ЗША, Расія і інш. Гандл. абарот I. з Рэслублікай Беларусь y 1996 склаў 168,4 шін. дол. ЗША. I. набывае ў Беларусі ірыкат. і швейлыя вырабы, скуру буйн. par. жывёлы, жал. і стальлы дрот, трактары, сшт. літкі; ластаўляе машыны і абсталяванне, тканіны, адзенне, абугах, халадзільнікі, харч. ітрадукты і інш. Грашовая адзілка — італьян. ліра. Узброеныя сілы. Уключаюць рэгулярныя ўзбр. сшы (складаюцца з сухап. войск, ВГІС, BMC) і ваенізавалыя фарміраванні. Агульлая ксшькасць (1997) рэгулярных узбр. сіл 325,2 тыс. чал., ваенізаваных фарміраванняў 255,7 тыс. (у т.л. войскі карабінераў 113,2 тыс., МУС 79 тыс.), рэзерву 484 тыс. чал. Вярх. галоўнакамандуючы — прэзідэнт. Камплектуюцца лаводле прызыву. У сухап. войсках 188,3 тыс. чал., на ўзбраенні 1325 танкаў, больш за 1 тыс. бронетранспарцёраў, каля 2 тыс. гармат палявой артылерыі (у т.л. 286 самаходных), каля 2 тыс. міламётаў, 336 верталётаў і інш. У ВПС 63,6 тыс. чал. асабовага складу, 286 баявых самалётаў. У BMC 44 тыс. чал., 8 падводных лодак, 47 6аявых караблёў (у т.л. 1 авіяносец i 1 крэйсер), 44 катэры (з іх 33 дэсантныя), 18 баявых самалётаў і 74 баявыя верталёты марской авіяцыі. Ахова чдароўя 3 1980 існуе дзярж. сістэма службы здароўя, якая гарантуе бясплатнае мед. абслугоўванне ўсім катэгорыям насельніцтва. Бярэцца мінімальная плата за лякарствы, аналітычнае абследаванне і знаходжалне ў шпіталі. Усім працуючым выплачваецца уніфікаваная мед. страхоўка. Паралельна існуе развітая сістэма прыватнага мед. абслугоўвання. Сярэдняя працягласць жыцця мужчыл 75, жанчын 81,6 года. Смяротнасць 10 на 1 тыс. чал. Забеспячэнне бальнічнымі ложкамі — 1 на 147 чал., урачамі — 1 на 193 чал. Узровень нараджальнасді 10 ла 1 тыс. чал. Натуральны прырост 0. Дзіцячая смяротнасдь 7 на 1 тыс. нованароджаных (1997). Асвета, навуковыя ўстановы. Сучасная сістэма адукацыі I. ўключае дашкольныя ўстановы (для дзядей 3—6 гадоў), пач., няпоўную і поўную сярэднюю школы, прафес. і прафес.-тэхн. школы, ВНУ. Існуюць навуч. ўстановы дзярж., прыватныя і канфесійныя. Дзярж. школы ладпарадкаваны Мін-ву адукацыі, якое кантралюе і прыватлыя. Навуч. планы і лраграмы школ носяць рэкамендацыйны характар. Пач. школа 5-гадовая, бясплатная, мае 2 цыклы — ніжэйшы (1— 2-і кл.) і вышэйшы (3— 5-ы кл.). На базе пач. школы працуе 3гадовая няпоўная сярэдняя школа для дзяцей 11— 14 гадоў. Поўная сярэдняя школа — гэта 5-гадовыя класічныя і рэальныя (прыродазнаўча-навук.) ліцэі. Прафсс. адукацыю даюць 2-гадовыя тэхн. вучылішчы і галіновыя ін-ты (тэрмін навучання 2— 5 гадоў), сярэднюю
тэхнічлую — 5-гадовыя галіновыя тэхн. ін-ты. У сістэме вышэйшай адукацыі асн. тыл ВНУ — ун-т (дзярж. і прыватныя, тэрмін навучання 4—6 гадоў). Існуюць таксама ін-ты, вышэйшыя маст. школы, акадэміі і кансерваторьіі. У 1996/97 навуч. г. ў I. 58 ун-таў, 4 ін-ты; болыд за 1 млн. студэнтаў. Буйлейшыя дзярж. ун-ты: Рымскі універсітэт (з 1303), Балонскі універсітэт (з 11 ст.), Падуанскі універсітэт (з 1222), Неапалітанскі (з 1224), y Мілане (з 1863), Бары (з 1924), Фларэлцыі (з 1321), Генуі (з 1471), Палерма (з 1779), Турыне (з 1404) і інш. Найб. дзярж. ВНУ: політэхн. ін-ты ў Турыне і Мілане, Ін-т усходазнаўства ў Неапалі, пед. ін-т (універсітэцкага тыпу) y Пізе, кансерваторыя «Санта-Чэчылія» ў Рыме. Буйнейшыя б-кі: Нац. цэнтр. ў Фларэнцыі; Нац. цэнтр. (з 1876), б-кі ун-та (з 1661) і Нац. акадэміі дэі Лінчэі (з 1730) y Рыме; Нац. (з 1804) і б-ка ун-та ў Неапалі; Нац. (з 1720) y Турыне; Нац. (з 1763) і
італій
355
даванні вядуцца таксама ў н.-д. ін-тах пры ун-тах. Даследаванні праводзяць ін-ты і ўстановы галіновых мін-ваў. Значныя работы, пераважна прыкладнога харакіару, вядуцца ў н.-д. ўстановах пры фірмах і кампаніях, y т.л. «ФІАТ». У 1. дзейнічаюць некаторыя міжнар. даследчыя дэнтры, y т л . Цэнтр ядзерных даследаванняў y Іспры, Ін-т генетыкі і біяфізікі ў Неапалі і інш. Друк, радыё, тэлебачанне. Сярод найб. уплывовых газ. «La Repubblica» («Рэспубліка», з 1976), «Stampa» («Друк», з 1866), «Соггіеге della Sera» («Вячэрні веснік», з 1876), «Messaggero» («Веснік», э 1878), «Unita» («Адзідства», з 1924), вячэрняя газ. «Paese Sera» («Краіна вячэрняя», з 1949) і інш. Інфарм. агенцтвы: А д ж э я ц ы я Нацыянале Стампа Асачата (з 1945), Аджэнцыя Джарналістыка Італія (з 1950), Інтэр
Д а а р т Італія. Ж ы х а р ы М іл а н а в іта ю ц ь войскі З Ш А К р а с а в ік 1945.
б-ка Амбразіяна (з 1609) y Мілале; Нац. і б-кі ун-таў y Балонлі, Бары, Мадэне, Палерма, Пізе і інш. Буйнейшыя музеі: Нац. і Музей Вілы Джулія (з 1889), галерэя Баргезе (з 1616), Нац. галерэя ант. мастацтва (з 1895), Нац. галерэя сучаснага мастадтва (з 1883) — усе ў Рыме; нац. археал. музеі ў Неапалі, Палерма, нац. музеі і карцінныя галерэі ў Фларэнцыі, Месіде, Неапалі, Палерма, Равеле, Таранта, галерэя Уфіцы ў Фларэнцыі і інш. Асн. дзярж. ўстанова, якая арганізуе і кіруе н.-д. работамі ва ўсіх галінах прыродазнаўчых і тэхн. навук (акрамя праблем атамнай энергіі) — Нац. Савет даследаваняяў (з 1923; падпарадкоўвае каля 200 цэнтраў, ін-таў і лабараторый, кантралюе і міжнар. навук. сувязі). Навук. даследаванні каардынуе і Нац. акадэмія дэі Лінчэі. Даследаванні па атамдай энергіі ўзначальвае Нац. к-т па атамнай энергіі (з 1960); y яго веданні Цэнтр ядзерных даследаваяняў y Касача і Нац. лабараторыі ў Фраскаці (з 1953). Буйнейшы цэнтр фундаментальяых даследаванняў — Над. ін-т ядзернай фізікі, які аб’ядноўвае работу ўсіх н.-д. устаноў I. ў гэтай галіне. Фундаментальныя дасле-
Прэс Сервіс (з 1964). Радыёперадачы трансліруюцца па 3 праірамах, Радыё Рома вядзе гіерадачы на замежжа на 27 мовах. Тэлебачанне з 1954. Дзейнічаюць 3 агульнанац. каналы (РАІ 1, РАІ 2, РАІ 3). Ёсць 7 агульнанац. клмер цыйных сетак, 5 лакалы ш х камерцыйных станцый (буйнейліыя — Канал 5 і Італія 1). Радыёвяшчанне і тэлебачанне падпарадкаваны італьял. акдыянерлай радыё- і тэлевізійнай службе РАІ-ТБ. Кантралююцца дзяржавай. Літаратура. Першыя помнікі на італьянскай мове адносяцца да 10 ст. Аднак да 16 ст. літ. творы пісаліся і на лац. мове. У 1. пазней, чым y інш. раманскіх краілах, над. мова стала літаратурнай. Феноменам італьян. л-ры 13 ст. былі сіцылійская паэт. школа і паэзія «новага салодкага стылю», якая ўзвышана апявала каханне і раскрывала псіхалогію закаханага (Г.Гвініцэлі і У Кавальканці). Стваральнікам адзінай італьян. літ. мовы стаў Дантэ. Яго «Боская камедьш» выйшла за межы свайго часу, увабраўшы ў сябе асн. рысы светапогляду эпохі, і стала рэліг., філас., гіст. і міфалагічнай эндыклапедыяй сярэднсвякоўя. Рост цікавасці да ант. мастадтва
356
ІТАЛІЯ
і культуры, стварэнне новых гуманіст. вобразаў — асн. рысы л-ры Адраджэння (14— 16 ст.). Паварот да чалавека, яго пачуццяў і зямнога (а не замагілыіага) жыцця асабліва яскрава выявіўся ў творчасці Ф.Петраркі (зб. «Канцаньерэ») і Дж.Бакачыо («Дэкамерон»), a пазней Я.Пасаванці, Дж.Вілані, Ф.Сакеці і інш. Адраджэнне ідэалаў антычнасці і цікавасць да ўнутр. свету чалавека ўвасоблены ў творах Дж.Пантана, А.Паліцыяна (драма «Сказанне пра Арфея»), удзельнікаў гшатонаўскай акадэміі ў Фларэдцыі (Л.Пульчы, Д ж .Піка дэла Мірандала, М.Фічына). У Венецыі на родным дыялекце пісаў вершы Л.Джустыніяні, y Ферары — М.Баярда (паэма «Закаханы Раланд»), y Неапалі да нар. творчасці звяртаўся Я.Санадзара. У 1-й пал. 16 ст., калі адзінай літ. мовай стала італьянская, развіваўся рэ-
Д а арт. Італія. П а н а р а м а Ф л а р э н ц ы і.
несансавы класіцызм, які платонаўскаму ідэалізму проціпастаўляў рэаліст. адносіны да рэчаіснасці (П.Бемба, Мікеланджэла, Дж.Страпарола, Б .Чэліні). Найб. вядомыя прадстаўнікі позняга Адраджэння — Л .Арыёста, y творах якога (эпічная паэма «Нсўтаймаваны Раланд») адлюстраваўся крызіс рэнесансавага светапогляду, i Т. Таса (паэма «Заваяваны Іерусалім»); развіваўся і тэатр (П .Арэціна, Н.Макіявелі, Ь.Гварыні). У сярэдзіне 16 ст. ў л-ры I. паявіліся рысы барока. Дасягнула росквіту метафарычная паэзія Цж.Марына, развівалася проза (Дж.Бруна, Т.Кампанела, Г.Галілей), трагедыя (Ф. дэла Вале, К. дэ Даторы). Рэакцыяй на складаную барочную канцэлцыю стала стварэнне літ. акадэміі Аркадыя (засн. ў Рыме ў 1690), асн. мэтай якой была спроба спрасціць мову, зрабідь літ. твор больш зразумелым чытачу. У 18 ст. значнага развіцця
і Ганна» К.Касолы), цікавілася мінулым і сучаснасцю (раманы «Леапард» X. ды Лампедуза, «Чачара» А.Маравіі, «Жорсткае жыццё» П.Пазаліні), успрымала свет праз прызму фантастычнага і сюррэальнага (трылогія «Нашы продкі» I Кальвіна, навелы Д з.Буцаці). Міжнар. прызнанне атрымала італьян. паэзія (творчасць Дж.Унгарэці, Э .Мантале). Л-ра канца 20 ст. ахоплівас шырокі спектр жанраў і тэм: ад рэаліст. рамана («Блакітная планета» і «Грэчаскі агонь» Л.Малербы, «Рыцар і смерць» Л.Шашы, «Сцвярджае Перэйра» А.Табукі) да постмадэрнісдкага рамана-лабірынта («Імя ружы», «Востраў папярэдняга дня» У.Эка) і сатыр. «антьіспажывецкіх» апавядакняў С.Бені, ад філас. асэнсавання лёсу чалавека (паэзія С.Пены, АДзандзота, Д.Белеца) да парадоксаў яш зямнога існавання (драматургія Д.Фо). На бел. мове асобнымі выданнямі выйшлі: «Запіскі цырульніка» Дж.Джэрманета (1932), «Спартак» Р.Джаваньёлі (1938), «Неапаль без сонца» (1955) і «Прыгоды Чыпаліна» (1957) Дж.Радары, «Праўдзівая гісторыя» Л.Стурані (1957), «Вожыкава дрэва» А.Грамшы (1958), «Прыгоды К ’ядзіна» М.Арджылі і Г.Парка (1959), «Юнацтва становіцца ў строй» В.Берціні (1960), «Лішнія» Д.Арфелі (1965), зб. апавяд. «Золата Фарчэлы» (1968), «Казкі нашых дзён» Арджылі (1971), зб. паэзіі «Ад вежаў Ферары» (1974), «На арбіце зямлі» А.Северыні (1980), «Санеты» Ф.Петраркі (1996), «Боская камедыя» Дантэ (1997). Асобныя творы Мантале, Пазаліні, Арфелі, Дантэ, Дж.Кардучы, Квазімада, Маравія, А.Негры, Павезе, Петраркі, Радары, Северыні і інш. на бел. мову пераклалі М.Аўрамчык, Ю.І'аўрук, У.Караткевіч, А.Мінкін, Т.Рунец, Я.Семяжон, У.Скарынкін, А.Шаўня, А.Якімовіч, Р.Барадулін, М.Танк і інш. Архітэктура 1. моцна паўплывала на фарміраванне еўрап. архітзкдуры, на тыпы збудаванняў (цэрквы базілікальныя і цэнтрычнай кампазіцыі, палацы і грамадскія будынкі), на выразныя сродкі (ордэры), на горадабудаўніцтва (прамавугольная, трохпрамянёвая планіроўка) і паркі (партэры, фантаны, каскады). У эпоху бронзы на в-ве Сардзінія стала больш складанай і абстрактнай склаўся своеасаблівы тып мегалітычных (С.Квазімада, М Луцы, А.Гата). У рэчызбудаванняў, т.зв. нураге — круглыя шчы «плыні свядомасці» развівалася каменныя вежы з псеўдакупальным псіхааналіт. проза І.Свева (раман «Сапакрыцдём. Стараж.-грэч., этрускія і мапазнанне Дзена»), У 1920— 40-я г. мясц. маст. традыцыі леглі ў аснову адной з вядучых літ. форм стаў раман мастадгва Стараж. Рыма, якое развіва(«Сёстры Метэрасі» А.Палацэскі, «Люлася на тэр. 1. з 5 ст. да н.э. да 5 ст. н.э. Пасля падзення Рыма (476) і сцвярдзі ў часе» і «Вада» М.Бантэмпелі, «Люджэння хрысціянства на аснове гюзнадзі і нелюдзі», «Жанчыны з Месіны» 3 . Вітарыні, «Дон Жуан на Сіцыліі», гатычных традыцый Візантыі і культур «Прыгожы Антоній» В.Бранкаці, «Усвеварварскіх народаў (готаў, лангабардаў, франкаў і інш.) фарміруецца сярэдневядамленне болю» К.Э.Гады, аповесці 4 . Павезе), жанравая накіраванасдь яко- ковае мастацтва I. У 4 — 6 ст. узводзілі велічдыя базілікі (Сан-Джавані ін Латэга вельмі разнастайная: ад каталіцкага рана і Сан-Паала фуоры ле Мура ў Рыгуманізму, антыфашызму да экзістэнме), цэнтрычныя культавыя будынкі цыялізму і рамана-гратэску. Пасля 2-й (царква Сан-Вітале ў Равеяе). У 8— 10 сусв. вайны ў л-ру прыйшло новае паст. вядучай была архітэктура Ламбардыі каленне празаікаў, якое пераасэнсоўва(лаўд. вежа царквы Сант-Амброджа ў ла падзеі нядаўняй вайны (аповесць Мілане). У 11— 13 ст. раманскі стшь «Хрыстос прыпыніўся ў Эбалі» К.Леві, набыў y I. разнастайныя мясц. рысы. У раманы «Гісторыя» Э.М арантэ, «Фауста
дасягнулі тэатр (К Гоцы, К Гальдоні, П.Метастазіо) і паэзія (Дж.Парыні). На мяжы 18 і 19 ст. y італьян. л-ры наявіліся рысы рамантызму (творчасць У.Фоскала), што назней адлюстраваліся Ў прозе А.Мандзоні (гіст. раман «Заручоныя») і паэзіі Цж.Леапардзі. У 2-й пал. 19 ст., калі адбылося аб’яднанне I. (1870), вызначальным стаў рэаліст. кірунак y л-ры — верызм, які апіраўся на паэтыку «чалавечага дакумента»: Дж Верга (раман «Сям’я Малаволья»), раманіст Л.Капуана, навеліст і паэт Р.Фучыні, аўтар гісіхал. раманаў Г.Дэледа. Пад утаывам франц. і інш. еўран. л -р развіваліся сімвалізм і імпрэсіянізм (Г.Д’Алунцыо, Дж /Іаскалі, «паэты змяркання» Г.Гацана і С.Карацыні). У пач. 20 ст. Ф.Т.М арынеці абвясціў пра нараджэнне футурызму, які паўплываў на многія еўрап. л-ры. Ад спроб стварэння «чыстых», ідэальных форм (Дз.Кампана, К.Збарбара, У.Саба, К.Рэбара) паэзія перайшла да «герметызму».
Таскане ўзводзілі пабудовы т.зв. інкрустацыйнага стылю з паліхромнай мармуровай аблідоўкай вонкавых сцен і інтэр’ераў (царква Сан-М іньята аль Монтэ ў Фларэнныі). Вытанчанасцю і багаццем дэкору вьшучаецца комплекс y ІІізе (баптыстэрый, сабор і вежа-кампаніла). У раманскіх пабудовах Сіцьшіі спалучаліся формы візант., араб. і нармандскага дойлідства (саборы ў Чэфалу, пачаты ў 1131, і Манрэалі), Своеасаблівы варыянт візант. крыжова-купальнага храма — 5-купальны сабор св. Марка ў Венецыі з шыкоўна аздобленым інтэр’ерам. Аблічча большасці гарадоў I. склалася ў 11— 13 ст., y перыяд іх інтэнсіўнага развіцця. У гэты час будавалі падпарадкаваныя рэльефу мясцовасці rap. ўмацаванні, падобныя на крэпасці каменныя дамы-вежы (Балоння, СанДжыміньяна), будынкі ратуш і сабораў з кампаніламі (Бергама, Брэшыя). Скучаная забудова сярэдневяковых гарадоў мела рэгулярную (Ф ларэнцыя, Верона)
Да арт. Іт а л ія
ст.) y аснове рытмічнай і структурнай арганізацыі будынкаў пераасэнсаваная ант. ордэрная сістэма: капэла Пацы ў Фларэнцыі (1429— 43, арх. Ф Брунелескі), дарква Сант-Андрэа ў Мантуі (1472— 94, арх. Л.Ь. Альберці). Першыя спробы рэнесансавага горадабудаўніцтва — ансамбль y г. Піенца (паводле планаў арх. Б.Раселіна з 1459). Для архітэктуры Высокага Адраджэння (канец 15 — 1 я пал. 16 ст.) характэрны велічнасць прапорцый, пошукі дасканалай кампазіцыі цэнтрычнай пабудовы, разнастайнасць прасторавьгх вырашэнняў, пластычнасць арх. дэталей: сабор св. Ііятра ў Рыме (1506— 1614; задуманы і пачаты Д.Брамантэ; праект неаднаразова перапрацоўваўся; пранягвалі работы Цж..Віньёла, П Лігоры о, К .Мадэрна і інш.; y інтэр’еры творы Л .Берніні, Мікеланджэла), пабудовы Рафаэля, А. да Сангала Старэйшага, Я Сансавіна. У перыяд Позняга Адраджэння (2-я пал. 16 ст.) класічныя схемы ўвасабляў К.Пала-
С а б о р с н ч то га П я т р а ў Р ы м е . 1506— 1614.
або нерэгулярную планіроўку і групавалася вакол дэнтр. плошчы. Гатычны стыль, часткова ўспрыняты італьян. архітэктурай, быў пашыраны ў канцы 13— 14 ст. Асобдыя дэкар. матывы готыкі надаюць раманскім па духу пабудовам дынамічнасць і вастрыню: сабор Санта-Марыя дэль Фёрэ (пачаты ў 1296, арх. Арнольфа ды Камбіо), царква Санта-Марыя Навела ў Фларэнцыі (каля 1278 — каля 1360), сабор y Арвіета (1290— 1569), Палацца Публіка ў Сіене (1297— 1310), Венецыянскі Палац дожаў. У архітэктуры Ранняга Адраджэння (15
італія
357
рукцыі купалоў (плошча св. Пятра, 1657—63, арх. Берніні). Барочныя прынцыпы істотна паўплывалі на горадабудаўнічыя ансамблі 17— 18 ст. У пач. 19 ст. развіваецца класіцызм (Л Ванвітэлі, А.Галілеі). Многія гарады канструяваліся ў класіцыстычным духу. 3 развіццём прам-сці ў архітэктуры ўзніклі тэндэнцыі эклектызму. У пач. 20 ст. склаўся стыль сецэсія (мадэрн) з уласцівымі яму мудрагелістымі кампазіцыямі і вычварным дэкорам (арх. Э.Базіле, Р.Д’Аронка), пашырылася утапічная, але не пазбаўленая рацыянальных горадабудаўнічых ідэй, «футурыстычная архітэкгура» (1910-я г., арх. А.Сант-Элія). У 1920— 40-я г. панаваў неакласіцызм з характэрнымі для яго рысамі стылізатарства і халоднай параднасці (М .П ’ячэнціні). У змаганні з афіц. кірункам аформілася плынь рацыяпалізму (пабу-
Д а ар т Італія. С а б о р y А р віета. 1 2 9 0 — 1569.
дыо (віла «Ратонда» ў Вічэнцы); маньерыстычныя тэндэнцыі выяўляюцца ў работах Джуліо Рамана, Дж.Вазары, Віньёлы, Г.Алесі. Цікавасць гэтых архітэктараў да прасторавага развіцця кампазіцыі, дынамічнай сувязі будынкаў з гар. і ландшафтным асяроддзем атрымала развіццё ў архітэктуры барока (16 — 2-я трэць 17 ст.). Пабудовам Берніні, Дж. дэла Порты, Мадэрны, П ’етра да Картоны, Б.Лангены ў Рыме, Венецыі, Турыне ўласдівы грандыёзная маштабнасць, дынамізм форм і прастораў, складаныя планы, фасады, канст-
довы Д ж .Мікелучы, Дж.Тэраньі). Архітэктары 1950— 90-х г. (Дж .Понці, П.Л. Нерві, Э.Мантуоры, Э.Віторыо, У.Лучыкенці) ствараюць арыгінальныя канструкцыі, выкарыстоўваючы сучасныя буд. матэрыялы і сцвярджаючы эстэт. прынцыпы функцыян. архггэктуры. У творах групы БП Р (назва ад першых літар прозвішчаў яе членаў) сучасныя арх. формы спалучаюцца з нац. традыцыямі. Выяўленяае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Найб. стараж. помнікі на
тэр. I. адносяцца да эпох палеаліту і
358__________________ іт а л ія энеаліту (наскальныя размалёўкі, каменныя статуэткі, керамічныя пасудзіны з прадрапаным ці прамаляваным re al*. узорам). У эпоху бронзы адчувальны ўплывы крыта-мікенскай культуры (гл. Эгейскае мастацтва); на Пн развівалася культура тэрамар. Да 9— 5 ст. да н.э. адносяцца помнікі культуры Вілановы (усх. ч. цэнтральнай I.), да 8— 2 ст. да н.э. — культуры этрускаў. Захаваліся рэшткі скульптуры, вырабаў маст. рамёстваў з грэч. гандл. паселішчаў, што існавалі ва ўзбярэжных раёнах I. ў 8—6 ст. да н.э. Стараж.-грэч., этрускія і мясц. маст. традыдыі леглі ў
аснову мастаіггва Стараж. Рыма. 3 4 ст. н.э. ў I. пачало фарміравацца сярэдневяковае мастацтва, заснаванае на поэнаант. традыцыях (скульпт. разьба капітэлей калон, алтарных перагародак, мазаікі ў храмах), a таксама пад уздзеяннем Візантыі і варварскіх народаў, што захапілі I. У 6 ст. святлоценявая мадэліроўка і маляўнічасць ранніх мазаік змянілася плоскай лінеарнай трактоўкай форм, адасобленасцю колеравых спалучэнняў (мазаікі ў царкве Сан-Вітале ў Равене). У 8— 10 ст. пашырыліся плоскаральефная арнаментальная разьба, ювелірнае мастацтва, маст. інкрустацыя. У 11— 13 ст. развіваўся раманскі стыль з рэгіянальнымі асаблівасцямі. Творы вылучаліся пэўнай плоскаснас-
дуі). Мастацтва італьян. Адраджэння вызначыла пераломны момант y развіцці еўрап. культуры. Мастакі авалодалі гірыёмамі аб’ёмна-прасторавай мадэліроўкі форм, перспекгыўнай пабудовы рэльефнай кампазіцыі, заканамернасцямі структуры і шіастыкі цела чалавека, імкнуліся да ўвасаблення рэнесансавага ідэалу дасканалай, гарманічна развітой асобы. Скулыпура Ранняга Адраджэння развівалася ў творчасці Л .Гіберці, Данатэла, Якопа дэла Кверчы, А. дэль Вер о к’ё і інш., жывапіс. — y рамках мясц. маст. школ (гл. Венецыянская школа жывапісу, Умбрыйская школа жывапісу, Фларэнційская школа жывапісу і інш.), графіка — y A. дэль Палаёла і інш. Страчаныя дасягненні жывапісу Джота
Д а арт. Італія. А н д р э а ды Б артала. Іа а к ім л а к ід а е го р ад . Д р э в а , т э м п е р а .
Д а арт. Італія т ч а н н е . 1333.
Д а арт. Італія. Ц а р к в а С а н т а - М а р ы я Н а в е л а ў Ф л а р э н ц ы і. К а л я 1278— 1360.
Д а арт. Італія. Іс п а н с к а я л е с в іц а н а П ’я ц ц а д ы С п а н ь я ў Р ы м е.
цю тракгоўкі, падпарадкаваннем выявы геам. кампазіцыйнай схеме (рэльефы сабораў y Мадэне, каля 1106, майстар Віліджэльма; Сан-Дзена Маджорэ ў Вероне, 12 ст.). У фрэсках і мазаіках візант. прататыпы спалучаліся з жыццёвасцю матываў (фрэскі ніжняй царквы Сан-Клементэ ў Рыме, каля 1100; мазаіхі сабораў y Чэфалу, 2-я пал. 12 ст.). Іканапіс набыў больш рэаліст. рысы ў алтарных абразах Чымабуэ. У сярэдзіне 13 ст. ў Таскане пачало складвацца мастацгва Протарэнесансу, якому ўласцівы імкненне да мадэліроўкі форм, жыццёвы драматызм вобразаў (творчасць скулып. Нікало і Джавані Пізана, Арнолыра ды Камбіо, жывапісцаў П.Каваліні і Джота ды Бандоне). У алтарным і манум. жывапісе Сіены 13— 14 ст. протарэнесансавыя рысы спалучаліся з рысамі італа-візант. мастацтва і франц. гатычнай мініяцюры (Дуча ды Буанінсенья, С.Марціні, П. i А. Ларэнцэці, .I d a eam ды Паала, Андрэа ды Бартала), y балонскіх майстроў гатычная характарнасць вобразаў — з канкрэтнымі жыцдёвымі дэталямі (фрэскі Кампасанта ў Пізе, творы Альтык’ера і Аванца ў Па-
С .
М a р ц і н і.
Б лагаве-
ды Бандоне развіваліся ў творчасці Мазачыо. Манум. вобразы з дасканалай мадэліроўкай формы і лінейнай перспекгывы стваралі A дэль Кастаньё, КМантэнья, Антанела да Месіна, П ’етра дэла Франчэска, В.Карпача. Творы П.Учэла, Б.Гацсші вылучаліся каларыстычнасцю і яркай дэкаратыўнасцю, Анджэліка, Ф.Ліпі, С.Батычэлі — паэтычнасцю і вытанчанай лірычнай суэіральнасцю. Пашырыліся гравюра, медальернае тэатр.-дэкар. і дэкар.-прыкладное мастацтва (у т л . венецыянскае шкло). Мастацтва Высокага Адраджэння вызначалася сцвярджэннем іумашст. ідэалаў, узвышана-дасканалымі вобразамі чалавека як цэнтра светабудовы, яркімі гворчымі індывідуальнасцямі (творчасць Леанарда да Вінчы, Мікеланджэла, Рафаэля, Джарджоне, Тыцыяна). 3 2-й пал. 16 ст. паралельна з мастацтвам Позняга Адраджэння (творчасць Мікеланджэла, Тыцыяна, Я.Тынтарэта, П.Веранезе, Я.Басана) развівалася мастацтва маньерызму, адметнае драм. кантрастнасцю, суб’ектыўнай вытанчанасцю форм (жывапісцы Я.Панторма, Ф.Парміджаніна, А.Бранзіна, скулып.
Б.Чэліні, Джамбалонья). Мастацгва італьян. барока (17— 18 ст.) складалася з разнастайных тэндэнцый: мастакі балонскай школы (браты Карачы, Т.Рэні) сфармулявалі прынцыпы акадэмізму, якому супрацьстаяла творчасць Караваджа, што папярэднічала станаўленню рэалізму ў еўрап. мастаіхгве 17 ст. (гл. таксама Караваджызм). Росквіт скульптуры барока звязаны з творчасцю Л .Берніні, манум. жывапісу — П ’етра да Картоны, А.Поца і інш. Развіваліся быт. жывапіс (Д.Феці, Б.Строцы, Дж.М.Крэспі), драм. паводле трактоўкі станковая карціна (С.Роза, А.Маньяска), пейзаж (А.Каналета, Ь.Белота, Ф Гвардзі), графіка (Дж Піран.езі). У пач. 19 ст. мастацтва 1. развівалася ў рэчышчы
ка, Дж.Манцу, Ф.М есіна), абстракцыянізму (Р.Біролі, Э.Марлоці, М.Рэджані, А.Буры, А.Салдаці). Музыка. Вытокі італьян. музыкі ў муз. культуры Стараж. Рыма. 3 4 ст. ў Рыме развіваліся літургічныя спевы, склалася практыка антыфоннага спявання гімнаў. У канцы б ст. аформілася хрысц. літургія, y 8— 9 ст. склаўся грыгарыянскі харал, апісаны ў працах Гвіда д ’Арэца (11 ст.). Да канца 13 ст. музыка I. была манадыйнай (гл. Манодыя); яна ўключала культавую музыку, a таксама лауду, балату і інш. свецкія жанры, якія распаўсюджвалі ў I. франц. труверы. У канцы 13 — пач. 14 ст. з пераходам да шматгалосся пачаўся ўздым італьян. музыкі (эпоха Арс нова) з цэнтрамі ў
Д а арт. Італія. А н т о н іо д э л ь П а л а е л a Б ігв а д зе с я ц яр ы х а го л ен ы х . Р а з ц о в а я гр авю р а. 1740.
Д а арт. Італія. « П а л а ж э н н е ў труну». В ітр аж п а к а р д о н е A д э л ь К ас т а н ь ё . С абор С ан та-М ары я даль Ф 'ё р э . 1443— 4 4
класіцызму, але без уласцівага яму грамадзянскага пафасу, з часам набыло акад. характар (скульпт. А.Канова). 3 сярэдзіны 19 ст. пашырыліся рамантызм (Ф.Аес, браты Індуна), рэаліст. тэндэнцыі (Т.Сіньярыні, Дж.Фаторы, СЛега), уплывы імпрэсіянізму (жывапісец Дж. Дэ Нітыс і скульпт. М.Роса), верызм (скульпт. В.Вела), пуантылізм (Дж.Сеганціні). 3 пач. 20 ст. развівалася творчасць жывапісцаў т.зв. парыжскай школы {А.Мадыльяні і інш.), прадстаўнікоў футурызму (У.Бачоні, К.Кара. Дж.Северыні), метафізічнага жывапісу (Дж.Марандзі, Ф.Казараці, Дж. Дэ Кірыка). У сярэдзіне — 2-й пал. 20 ст. мастацгва 1. развівалася ў рэчышчы рэалізму (Р .Гутуза, А.Піцыната, Э.Грэ-
Фларэнцыі, Венецыі, Падуі. Гал. жанры шматгалосся — мадрыгал, кача, балата. Сярод кампазітараў таго часу — Джавані да Ф ірэнцэ, Якопа да Балонья (першы ўвёў трохгалоссе), Ф Л андзіна, тэарэтык Маркета Падуанскі. Сярод муз. інструментаў — лютня, арфа, фідэль, флейта, габой, труба, арганы. У 15 ст. шматгалоссе зацвердзілася ў рым.-каталіцкім богаслужэнні, чаму вельмі садзейнічалі прадстаўнікі нідэрландскай школы, што служылі ў папскай капэле (у Сіксцінскай капэле і хар. капэле сабора св. Пятра ў Рыме працавалі лепшыя майстры царк. спеваў розных краін). У 16 ст. музыка I. стала вядучай y Еўропе. У ёй вылучыліся венецыянская школа і рымская. Кампазітары рым. школы
іт а л ія
359
стварылі высокаразвітое поліфанічнае мастацтва, вяршыняй якога стала творчасць Д ж .Палестрыны. Заснавальнік венецыянскай школы — А.Віларт, які 35 гадоў узначальваў капаііу сабора СанМарка (з 1527). Росквіт школы звязаны з творчасцю A. і Дж Габрыэлі. Узніклі новыя формы інстр. музыкі, узбагаціўся склад інструментаў, пабольшала роля смычковых, сфарміраваўся класічны тып віёлы; прафес. інструментам стала скрыпка. Характэрныя жанры інструм. музыкі — рычэркар, фантазія, канцона, капрыча. Прынцып кантраставання розных інстр. груп, характэрны для музыкі
барока, атрымаў паслядоўнае ўвасабленне ў жанры канцэрта. Найб. яркае выяўленне ідэй рэнесансу — мадрыгал (творчасць Л.М арэнцыо, К.Мантэвердзі, К.Джэзуальда ды Венозы). Сярод тагачасных тэарэтыкаў — Дж.Царліна Н.Вічэнціна. Багаты пласт музыкі I. — нар. песні і танцы (сальтарэла, фарлана, тарантэла, сіцыліяна і інш.). Агульныя кірункі развіцця познарэнесансавага муз. мастацтва яскрава ўвасоблены ў музыды італьян. барока, з якім звязана ўзнікненне жанру оперы. Пачатак яму наклалі прадстаўнікі т.зв. фларэнційскай камераты кампазітар Я.Перы і паэт А.Рынучыні, стваральнікі першых опер «Дафна» (1598) і «Эўрыдыка» (1600), a таксама Дж.Качыні, Мантэвердзі. У 1637 y Венецыі адкрыты першы публічны оперны т-р «Сан-Касіяна». Своеасаблівую афарбоўку набыла опера ў Рыме, дзе побач з ант. міфалагічнымі сюжэтамі выкарысгоўвалася рэліг. тэматыка. У Рыме паявіліся і першыя ўзоры камічнай оперы. 3 канца 17 ст. вядучая роля ў развііші оперы перайшла да прадстаўнікоў неапалітанскай опернай школы (Ф .Правенцале і асабліва А.Скарлаці). У цеснай сувязі з операй развіваліся новыя жанры нелітургічнага рэліг. мастацтва — араторыя (Дж.Карысімі, А,Страдэла) і камерная кантата (Карысімі, Л.Росі). Сярод аўтараў царк. музыкі — Г.Алеіры, П.Агас-
360
ІТАЛІЯ
тыні, А.Беневолі, духоўных канцэртаў — А.Банк’еры, Л.Віядана, Мантэвердзі, Ф.Кавалі, Дж.Легрэнцы. У галіне інстр. музыкі развіваліся жанры фугі (Дж.Фрэскабальдзі), трыо-санаты ў творчасці прадстаўнікоў балонскай школы (М.Кацаці, Дж.Віталі, Дж.Басані) і асабліва А.Карэлі, concerto grosso (Дж.Тарэлі, Карэлі, П Лакатэлі, Ф.Джэмініяні, Дж.Соміс). Як педагог вылучыўся кампазітар і тэарэтык Дж.Б.Марціні. Значную ролю ў развіцці скрыпічнай музыкі адыгралі дынастыі майсгроў — сем’і Амаці, Страдывары, Гварнеры. Папулярнасці італьян. оперы спрыяў высокі ўзровень вак.-выканальніцкай культуры. Сярод майстроў мастаіхгва бельканта 18 ст. спевакі-кастраты А Бернакі, Кафарэлі, Ф.Бернардзі, Фарынелі, спявачкі Ф.Бардоні, Ф.Куцоні Сандоні, К.Габрыэлі, В.Тэзі. Гал.
Д а арт. Італія. М і к е л а н д ж э л а . Г р а б н іц а Л а р э н ц а М ед ы ч ы . К а л я 1524— 31.
оперныя цэнтры таго часу — Неапаль і Венецыя. Вял. ўклад y фарміраванне оперьі-серыя зрабілі паэты-лібрэтысты А.Дзена і П.Метастазіо. У сярэдзіне 18 ст. ўзнікла тэндэнцыя да цеснай сувязі музыкі з драм. дзеяннем (Н.Іамелі, Т.Траэта, Дж.Сарці, А.Сакіні і А.Сальеры). Новы дэмакр. жанр оперы-буфа сфарміраваўся ў творчасці Л.Вінчы і Л Л еа. Першы яе юіасічны ўзор — «Служанка-пані» Дрч.Ь.Пергалезі. На развіцце оперы-буфа паўплываў аўтар оперных лібрэта К.Гальдоні (на многія яго лібрэта пісаў музыку Б.Галупі). Найвышэйшы этап яе развіціш — творчасць Н.Пічыні, Дж.Паізіела, Д.Чымарозы. У галіне інстр. музыкі 18 ст. вы-
лучыліся кампазітары Дж. Тарціні (санаты, канцэрты), A.Вівальдзі (concerto grosso), Дж.Б.Самарціні (сімфоніі, concerto grosso, трыо-санаты), Л.Бакерыні (квартэты), Д.Скарлаці (клавірныя творы). У скрыпічным мастацтве новую эпоху адкрыў Н .Паганіні. Уздым муз. культуры I. ў 19 ст. звязаны э творчасцю Д ж .Расіні, які абнавіў нац. тып оперы-буфа («Севільскі цырульнік», 1816), y героіка-драм. операх пераадольваў штампы оперьі-серыя, асаблівае значэнне надаваў хар. сцэнам («Вільгельм Тэль», 1829). Рамантычныя тэндэнцыі ярка выявіліся ў операх В.Беліні i Y Д а ніцэці. Найвялікшы ўклад y італьян. і сусв. муз. т-р зрабіў Дж.Вердзі, які стварыў оперы вял. псіхал. глыбіні і вострых драм. канфліктаў («Рьігалета», 1851; «Трубадур» і «Травіята», 1853), адметныя адзінствам дзеяння, большай рсшяй аркестра, індывідуалйацыяй муз. характарыстык («Дон Карлас», 1867; «Аіда», 1870), поўным зліццём музыкі з
норыкі, алеаторыкі. У жанры оперы поспеху дасягнуў Дж.К.Меноці. Сярод прадстаўнікоў муз. мастацтва I. 2-й пал. 20 ст.: спявачкі Д ж .Сіміяната, Р Скота, А.Стэла, Р. Тэбальдзі, М.Фрэні, сгіевакі Дж.Бекі, Ц .Гобі, М.Дэль Монака, Ф.Карэлі, Л .Павароці, Дж.Ды Стэфана; дырыжоры А. Тасканіні, К.Абада, П.Арджэнта, В. Дэ Сабата, Г.Кангэлі, Т.Серафін, Р.Фазана, В.Ферэра, К.Цэкі; піяністы А.Бенедэці Мікеладжэлі, М.Паліні; скрыпачка Дж. Дэ Віта; віяланчэліст Э.Майнардзі; музыказнаўцы Г.Барблан, АБанавентура, К.Гаці, А. Дэла Кортэ, Л.Торкі, Ф.Тарэфранка і інш. У I. працуюць: т-ры «Сан-Карла» ў Неапалі (з 1737), «Ла Скала» ў Мілане (з 1778), «Фенічэ» ў Венецыі (з 1792), Рымскі оперны т-р (з 1880), аркестры т-раў «Ла Скала» (з 1982 і Філарманічны аркестр «Ла Скала»), «Фенічэ», Нац. акадэміі «Санта-Чэчылія», Італьян. радыё і тэлебачання і інш.; кансерваторыі: «Санта Чэчылія» ў Рыме, y Балон-
Д а арт. ІталЫ. A С а л д а ц і . А н а л о гіі. 1950.
Д а арт. Італія. Р. Г y т y з а. А к н о ў Р ы я н а Ф л а м ін іо . 1951.
драм. дзеяннем («Атэла», 1886). У канцы 19 ст. ўэніклі оперы, прасякнутыя ідэямі верызму : «Сельскі гонар» П.М асканьі (1890), «Паяцы» РЛеанкавала (1892), творы У-Джардана, Ф.Чылеа. Буйнейшы оперны кампазітар пасля Вердзі — Д ж .Пучыні, аўтар опер y традыцыях італьян. бельканта («Багема», 1895; «Тоска», 1899; «Мадам Батэрфляй», 1903; «Турандот», 1924, і інш.). Дасягненні опернага мастацтва I. ў 19 — пач. 20 ст. звязаны з росквітам выканальнідкай культуры. Сярод вядомых спевакоў таго часу А.Каталані, сёстры Грызі, Дж .Паста, А.Бозіо, Б. і К.Маркізіо, К П аці, Дж.Марыо, Дж.Б.Рубіні, М.Батыстыні, К М азіні, Дж.Ансельмі, Ф.Таманьё, Э.Тамберлік, y пач. 20 ст. — спявачкі А.Барбі, Дж.Белінчоні, А.Галі-Курчы, Т.Даль Монтэ, Э.Каруза, Ц.Скіпа, Ціта Руфа і інш. 3 канца 19 ст. развіваецца пераважна інстр. музыка. Вял. ўклад y яе зрабіў Ф.Бузоні. У стылі неакласіцызму працавалі кампазітары І.Піцэці, Дж Ф Маліп’ера, А.Каэела, К.Рэспігі. На мяжы 1940— 50-х г. y італьян. музыцы ўзмацніпася ўздзеянне новай венскай школы. Творчасць Я.Далапікала, Л.Берыо, С.Бусоці, Ф.Маліп 'ера, Я.Нона звязана з выкарыстаннем серыялізму, са-
ні, Венецыі, Мілане, Фларэнцыі. Праводзяцца шматлікія муз. фестывалі і конкурсы. Тэатр. Тэатр. мастацтва I. паходзіць ад нар. абрадаў і гульняў, масленічных карнавалаў, паказаў мімаў. У сярэдневякоўі ўзніклі літургічная драма і містэрыя, y якіх прасочваліся камед.-сатыр. матывы. Элементы тэатр. мастацтва ўключалі науды (плошчавыя відовішчы) 13 ст., венецыянскія карнавалы 13— 16 ст. У эпоху Адраджэння пачалося развідцё новай тэатр. культуры: распрацоўваліся тэорыя гуманіст. драмы, прынцыпы дэкарапыйнага афармлення, з’явіліся новыя жанры, будаваліся спец. тэатр. памяшканні. У сярэдзіне 16 ст. на аснове нар. творчасці ўзнікла імправізацыйная камедыя дэль артэ. Літ. драма развівалася пераважна аматарскімі трупамі (творчасць ЛАрыёста, П.Арэдіна, Дж.Бруна і інш.). У 17— 18 ст. т-р I. страціў самабьітнасць, камедыя дэль артэ ператварылася ў забаўляльнае відовішча. У 18 ст. пад уплывам ідэй Асветніцгва драматург К.Гальдоні ажыццявіў рэ<)юрму нац. т-ра, y якой апіраўся на дэмакр. традыцыі гуманіст. і імправізацыйнай камедыі, адмовіўся ад традыц. тыпаў камедыі дэль аргэ і замяніў іх рэаліст. вобразамі. Супраць рэформы
Гальдоні ў 1760— 70-я г. выступіў драматург К.Гоцы, які на аснове традыцый камедыі даль артэ стварыў новы тэатр. жанр ф 'яба (жанр казкі). У канцы 18 ст. пашырыўся жанр гераічнай трагедыі. У пач. 19 ст. сфарміравалася драматургія італьян. рамантызму. Развівалася новая рэаліст. школа акцёрскага мастацгва трагікаў Г.Модэны і яго паслядоўнікаў (А.Рысторы, Э.Росі, Т .Сальвіні), якія сцвярджалі ідэі грамадз. мастацтва. Пасля 1870 y рэпертуары т-раў пераважалі меладрама і быт. камедыя. Рэаліст. рысы засталіся ў драматургіі і т-рах, што выкарыстоўвалі нар. дыялекты (п’есы Дж.Галіны, акдёры Э.Навелі, Дж.Гоцы, Дж.Граса). Гэта прывяло да росквіту т.зв. дыялектнага т-ра, садзейнічала сцвярджэнню эстэтыкі верызму. У пач. 20 ст. развіваліся мадэрнісцкія тэндэнцыі, на т-р гратэску паўгоіываў футурызм (творчасць Л.Пірандэла, акцё-
Да арт. Італія. Д ж . морт. 1962.
М ар ан дзі.
Н ацю р-
ры Э.Дузе, Э.Законі, Э. і І.Граматыка, Р.Ругеры і інш.). У 1920— 30-я г. ствараліся эксперыментальныя т-ры (т-р «Незалежных», «Канвена» і інш.). У 1935 створана Акадэмія драм. мастацтва. У час фаш. дыкгатуры т-р заняпаў, дзейнічалі пераважна вандроўныя трупы. У пасляваенны час пачаў сцвярджацца прагрэс. кірунак y тэатр. мастацгве: т-р «Сан-Фердынанда» ў Неапалі, «Пікала-тэатр» y Мілане, трупы Р.Марэлі і П.Стопы, рэж. П.Вісконці, АКоста, рэж. і драматург Л .Скуарцына, акцёр В.Гасман; узніклі стацыянарныя т-ры «стабіле», якія з 1960-х г. знаходзяцца на дзярж. субсідыі. Сярод вядомых тэатр. дзеячаў: Л.Ранконі, Дж. Стрэлер, Скуарцына і інш. Тэндэнцыі авангарду ўласцівы творчасці драматургаў Д.Фо, М.Рычы, Ф.Мале, М.Перліні і інш. Кіно. Нацыянальная кінавытворчасць зарадзілася ў 1904—05. Найб. дасягненне нямога кіно 1910-х г. — касцюмнагіст. фільмы («Куды ідзеш?» Э.Гуацоні, 1912; «Апошнія дні Пампеі» М .Казерыні, 1913; «Кабірыя» Дж.Пастроне, 1914), салонныя драмы і камедыі. На развіццё кіно I. паўплывалі творчасць і непа-
срэдны ўдзел y стварэнні фільмаў пісьменніка Г.Д’Анунцыо. Уплывы верызму ўласцівы творам Н.Мартольё («Згубленыя ў цемры», 1914; «Тэрэза Ракэн», 1915) і інш. Сфарміраваўся т.зв. «дывізм» — сістэма «зорак* кіно (Ф .Берціні, Л.Барэлі, Л.Кавальеры і інш.). У гады 1-й сусв. вайны пачаўся крызіс італьян. кіно, які паглыбіўся з прыходам да ўлады фашыстаў. Ддкрыта фаш. фільмаў ставілася няшмат (напр., «Сцыпіён Афрыканскі» К.Галоне, 1937), дамінавалі салонныя меладрамы (т.зв. кінематограф «белых тэлефонаў»), са з’яўленнем гукавога кіно здымаліся і муз. фільмы (кінаоперы і інш.). У 1930-я г. пад Рымам пабудаваны кінагарадок «Чыначэта», y Рыме адкрыты Эксперым. кінацэнтр, які падрыхтаваў шэраг майстроў і кіназнаўцаў, што пазней набылі сусв. вядомасць (Л .Вісконці, Дж.Дэ Сантыс, М .Антаніёні, ГАрыстарка і
Д а арт. Іт а л ія Ф . М е с і н а . ц о ў ш ч ы ц а . 1979.
В я л ік а я
ІТАЛІЯ
361
1952; «Хлеб, каханне і фантазія» Л.Каменчыні, 1953, і інш .). Сярод вядомых акцёраў таш часу Л.Базе, Р.Валоне, М.Джыроці, Дж.Лалабрыджыда, Г.Маньяні, Тато, А.Фабрыцы, Э.Дэ Філіпа і інш. Канец 1950 — пач. 1960-х г. — росквіг творчасці вял. майстроў «аўгарскага кіно»: Вісконці («Рока і яго браты», 1960; «Леапард», 1962; «Туманныя зоркі Вялікай Мядзведзіцы», 1965; «Гіагібель багоў», 1969), Ф .Феліні («Дарога», 1954, «Ночы Кабірыі», 1957; «Салодкае жыццё», 1959; «8 72», 1963; «Сатырыкон», 1969), Антаніёні («Прыгода», 1959; «Ноч», 1960; «Зацьменне», 1961; «Чырвоная пустыня», 1964; «Фотапавелічэнне», 1967), П .Пазаліні («Акатоне», 1961; «Маці Рома», 1962; «Евангелле ад Матфея», 1964; «Цар Эдып», 1967). З’явіла-
тан-
інш.). Прадстаўнікі кірунку «каліірафізм» y асноўным экранізавалі творы сусв. класікі («Страл» Р.Кастэлані паводде А.Пушкіна, 1941, і інш.). У фільмах А.Блазеці «Прагулка ў аблоках» (1942) , В. Д э Сікі «Дзеці глядэяць на нас» (1943), Вісконці «Апантанасць» (1943) зроблена спроба адысці ад канонаў афіцыёзнага кіно. Пасля 2-й сусв. вайны ва ўмовах дэмакр. ўздыму ўзнік неарэалізм, творы якога вызначаліся эпічнай шырынёй адлюстравання нар. жыцця, культам паўсядзённасці, лаканізмам выяўл. вырашэння, чорна-белай выявай; сярод гал. тэм: супраціўленне фашызму («Рым — адкрыты горад», 1945, і «Пайза», 1946, Р.Раселіні), сац. несправядлівасць («У імя закону» ТІДжэрмі, 1945, «Горкі рыс», 1949, і «Няма міру пад алівамі», 1950, Дэ Сантыса; «Умберга Д > Дэ Сікі, 1951), трагедыя беспрацоўя («Выкрадальнікі веласіпедаў» Дэ Сікі, 1948; «Зямля дрыжыць» Вісконці, 1948; «Рым, 11 гадзін» Дэ Сантыса, 1952). 3 сац. стабілізацыяй y грамадстве ў сярэдзіне 1950-х г. неарэалізм заняпаў, a пашырыўся т.зв. «ружовы» (фальклорна-эратычны) неарэалізм («Два грошы надзеі» Кастэлані,
Д а ар т. Іт а л ія . Д ж .М a н ц у. С м е р ц ь г в а л т о ў н ая . Э с к іэ р э л ь е ф у д л я « Б р а м ы с м е р ц і» с а б о р а св. П я т р а ў Р ы м е . 1949— 64.
ся другая хваля антыфаш. фільмаў («Генерал Дэла Раверэ» Раселіні, 1959; «Чатыры дні Неапаля» Н.Лоя, 1963; «Чачара», 1960, і «Сад Фінці-Канціні», 1970, Дэ Сікі). Сац.-паліт. праблемы адлюстроўваліся ў фільмах «Сальваторэ Джуліяна» Ф.Розі (1961), «Дзень славы» Д Даміяні (1967) і інш. У гэты час сфарміраваўся жанр «камедыі па-італьянску» («Учора, сёння, заўтра», 1963, і «Шлюб па-італьянску», 1964, Дэ Сікі; «Развод па-італьянску», 1961, «Спакушаная і пакінутая», 1964, «Серафіна», 1968, Джэрмі). У 2-й пал. 1960-х г. на хвалі ўздыму маладзёжнага руху ўзнікла «кіно кан-
362
ІТАЛІЯ
тэстацыі», маніфестам якога стаў фільм М.Белокіо «Кулакі ў кішэні» (1965). У рэчышчы гэтай плыні зроблены некат. фільмы Пазаліні, братоў Тавіяні, М.Ферэры. Гал. жанры камерцыйнага кіно — псеўдагіст. стужкі на ант. тэмы, меладрамы, эратычныя камедыі, вес-
Да арт. Італія. Д ж а в а н і Каля 1440.
ды
тэрны па-італьянску («спагеці-вестэрны»), У апошнім жанры працаваў С.Леоне («Добры, дрэнны, злы», 1966; «Аднойчы на Далёкім Захадзе», 1968), які пазней працаваў y Галівудзе («Аднойчы ў Амерыцы», 1984). Сярод вядомых акцёраў гэтага часу: Дж.М.Валантэ, М .Bi ni, В.Гасман, К.Кардынале, С.Ларэн, Дж. Мазіна, Н.Манфрэдзі, М.Мастраяні, С.Сандрэлі, А.Сордзі, У.Таньяцы і інш.
П а а л а . Быгнанне з раю.
Да арт. Італія. Венецыянскі майстар. Кубак са сцэнай пакланення вешчуноў. Шхло. 1465.
Да арт. Італія. P a ф a э л ь. Заручыны Марыі. 1504.
Гал. кірункам кіно I. 1970-х г. стала паліт. («новае») кіно. Асн. яго тэмы — выкрыццё фашызму ў мінулым і сучаснасці («Яснавяльможныя трупы» Розі, 1976; «Я баюся» Даміяні, 1977, і інш.), праблемы мсшадзі («Плошча Сан-Бабіла, 20 гадзін: бессэнсоўнае забойства* К.Лідзані, 1976; «Дарагі тата» Дз.Рызі, 1979) і інш. 3 канца 1970-х г. y кіно 1. пачаліся спад вытворчасці і маст. крызіс y сувязі з экспансіяй Галівуда ў еўрап. пракат, канкурэнцыяй тэлебачання, развіццём відэапракату і інш. Шмат фільмаў ставіцца ў каапрадукцыі, пераважна з Францыяй. Найб. значныя творы апошніх дзесяцігоддзяў: «Амаркорд» (1973) , «Казанова» (1976), «Рэпетыцыя аркестра» (1979), «I карабель плыве* (1983), «Інтэрв’ю» (1987) Феліні; «Дэкамерон» (1971), «Кентэрберыйскія апавяданні» (1972), «Кветка 1001-й ночы» (1974) , «Сало, або 120 дзён Садома» (1975) Пазаліні; «Смерць y Венецыі» (1971), «Сямейны нартрэт y інтэр’еры» (1974) Вісконці; «Прафесія — рэпарцёр» (1975), «Ідэнтыфікацыя жанчыны» (1981), «Там, за аблокамі» (1995) Антаніёні; «Канфарміст» (1970), «Апошняе танга ў Парыжы» (1972), «XX стагоддзе» (1976) , «Апошні імператар» (1987), «Маленькі Буда» (1993) Б.Берталучы. Набылі вядомасць рэжысёры Э.Скола («Тэраса», 1979; «Баль», 1983; «Сям’я», 1986), браты Таніяні («Ноч святога Ларэнца», «Добрай раніцы, Вавіпон», 1986), Ферэра («Прашу прыстанішча», 1979; «Дом усмешак», 1991), Н.Марэці («Залатыя мары», 1981; «Меса закончана», 1986; «Дарагі дзённік», 1994), Дж.Тарнаторэ («Новы кінатэатр «Парадыза», 1989; «Чыстая фармальнасць», 1994) і інш. Сярод акцёраў 1970— 90-х г.: В.Галіна, Дж.Джаніні, Д.Джардана, Дж.Джэма, А.Муці, Ф.Нера, М.Плачыда, А.Чэлентана і інш. Беларусы ў Італіі. Пасля 2-й сусв. вайны ў I. апынулася шмат беларусаў, пераважна жыхароў Зах. Беларусі, якія ў складзе Андэрса арміі ўдзельнічалі ў
Да арт. Італія. Глядзельная зала тэатра «Ла Скала». Пач. 19 ст.
Італьянскай кампаніі 1943— 45 (y 1944 y бігве пад М онтэ-Касіна загінула некалькі соцень беларусаў). Тут знайшлі прытулак і беларусы, вывезеныя на прымусовую працу, эмігранты, якіх не прыняла пад сваю апеку Міжнар. арг-цыя па справах бежанцаў, каталіцйя святары, якія вучыліся ў Папскім ін-це ўсх. навук, студэнты з Беларусі, што вучыліся мастацгву і спевам. Жылі беларусы пераважна ў Рыме і яго прыгарадах. Арганізатарам і кіраўніком бел. калоніі быў П.Татарыновіч. У 1949 тут засн. Бел. хрысц. аб’яднанне, y 1953 — Бел. акад. каталіцкае аб’яднанне «Рунь» 1 аддзел Цэнтралі бел. студэнцкіх арг-цый на чужыне. Беларусы мелі прадстаўнідтвы ў Высокай радзе для эміграцыі, якая дзейнічала пры Кансісторскай Кангрэгацыі ў Рыме. Яны вялі культ.-асв. работу: святкавалі нац. святы, юбілеі бел. пісьменнікаў і дзеячаў культуры, удзельнічалі ў міжнар. канферэнцыі арг-цыі «Інтэрнацыянал свабоды» (1953), Кангрэсе эміірантаў (1962, Рым). Ініцыятарамі асн. мерапрыемстваў бел. эміграцыі былі Татарыновіч, Л .Гарошка, П.Конюх, Я.Садоўскі. У 1949 Татарыновіч заснаваў і вёў бел. секпыю на радыё Ватыкана, удзельнічаў y выданні і рэдагаваў час. «Зьніч» (1950— 75, выйшла 120 нумароў). Літ.: Нсторня Мталші. T . 1—3. М , 1970— 71; Р у т е н б у р г В.Н. Нстокн Рнсорджлменто: Нталня в XVII—XVIII вв. Л., 1980; К в н Ц.Н. Нталня конца XIX в.: судьбы людей в теорнй. М., 1978; Л ю б н н В.П. Нталмя накануне вступлення в первую мнровую войну: (На пугн к краху ляберального государства). М., 1982; Л о п y х о в Б.Р. Нсторня фашмстского рсжмма в Мталнн. М., 1977; Я г о ж. Эволюшя буржуазной шіастн в Мталяя, первая половнна XX в. М., 1986; С а ф р о н о в В.Г. Мтальянсюіе войска на советско-германском фронте, 1941—1943. М., 1990; К о м о л о в а Н.П. Двнжснне Сопротавленмя « полнтнческая борьба в Нталнн, 1943—1947 гг. М., 1972; Л к с о в с к н й Ю.П. Нталяя от фашмзма к демократнн: Трудные пуш послевоенной псрестройкн М., 1990; Ма д ж н с т е р С. Полнтнка Ватнкана н Нталяя, 1943—1978: Пер. с нтал. М., 1982; Х о л о д к о в с к н й К.Г. Нталня: массы н полягака: Эволюішя соц.-полнт. сознання трудяіцнхся в 1945—1985 гг. М., 1989; Кульіура н обіцество Нталнн накануне нового временя М., 1993; С п е с с о Р. Нтальянская экономяка с послевоснных лет до нашвх дней: Пер. с man. М., 1984; Г y к о в с к я й М.А Нтальянское возрожденне. 2 взд. Л., 1990; Б у р к х а р д т Я. Культура Нталнн в эпоху Возрождснкя. Опыт: Пер. с нем. М., 1996; М у р а т о в П.П. Образы Нталюі. T. 1—3. М., 1993—94; Де С а н к т н с Ф. Нсторня нтальянской лкгературы; Пер. с втал. T. 1—2. М., 1963—64; К а ц н е л ь сон Р.А. Современная архкгектура Нталнн. 2 взд. М., 1983; Л a з a р е в В.Н. Пронсхождеіше мталышского Воэрождення. T . 1— 3. М„ 1956—79; M e la n i V. Italian contcmporery art. Pistoia, 1973; К р у н т я е в а T.C. Нтальянская комнческая onepa XVUI в. Л., 1981; Л е в а ш е в а О.Е. Пуччннм н его совремешгахм. М., 1980; Б о г о я в л е н с к я й С.Н. Нтальянская музыка первой по-
ловнны XX в.: Очеркн. Л., 1986; К о л о д я ж н а я В. Кнно Нталнн (1940—1960). М., 1961; Л н д з а н м К. Нтальянское кнно: Пер. с нгал. М., 1956; Молодые кннорежнссеры йталнм. М., 1996. Ф.С.Фешчанка (прырода, насельніцгва, гаспадарка), К.А.Далгучыц (гісторыя), Р Ч.Лянькевіч (узбр. сілы), В.М.Навумчык (асвета, навук. ўстановы), В. С.Логіш (літаратура), В.Я.Буйвал (архітэктура, выяўл. і дэкар.-прыкладное мастацтва), Л.М.Зайцава (кіно), А.СЛяднева (беларусы ў Італіі). «ІТАЛЬЯНА», гл. «Італьянская энцыклапедыя навук, літаратуры і мастацтва*.
ІТАЛЬЯНСКАЯ___________ 363 умбрскі, рым., карсікансхі) і пауд. (неалалітанскі, абруцкі, анулійскі, калабрыйсхі, сіцылійскі), якія вельмі розняцца паміж сабой, асабліва ў фанетыцы і лексіды.
Асн. асаблівасці: y фанетыцы ўсе словы канчаюцца на галосны гук, пад націскам адрозніваюцца 7 галосных, шэраг дыфтонгаў, частыя спалучэнні па некалькі галосных, вымаўленне гукаў выразнае і напружанае; y марфалогіі — грамат. значэнне асобы, ліку, часу, ладу выражана флексіяй дзеяслова, сістэма часоў індыкатыву складаецца з 4 простых і 4 складаных форм; y сінтаксісе — свабодны парадак слоў. Першыя пісьмовыя помнікі (судовыя тэксты) адносяцца да 10 ст. Літ. мова пачала складвацда ў 13 ст. на аснове тасканскага дыялекгу, вял. роля ў яе фарміраванні належыць творам Дантэ, Ф.Петраркі, Дж.Бакачыо. Пісьменства на аснове лацініцы.
ІТАЛЬЙНСКАЯ КАМПАНІЯ 1943— 45, баявыя дзеянні ўзбр. сіл Вялікабрытаніі і ЗШ А супраць ням.-фаш . і італьян. войск на тэр. Італіі ў 2-ю сусв. вайну. Пачалася з высадкі англа-амер. войск 10.7.1943 на в-aÿ Сіцылія. Да канца жн. 1943 яны авалодалі Сіцыліяй, 3 вер. высадзіліся на Пд Апенінскага п-ва. Працяглыя баі адбыліся на ўмацаванай лініі па рэках Гарыльяна і Сангра, y т л . 17.1— 4.6.1944 каля горнага кляштара Літ. ; Б y р с ь е Э. Основы романского М онтэ-Касіна (за 150 км на ПдУ ад языкознання: Пер. с фр. М., 1952; А л в с о Рыма), дзе вызначылася польская Ан- в a Т .Б., Ч е р д а н ц е в а Т.З. Мтальянскнй язых. М ., 1962. В .У .М а р т ы н а ў. дэрса армія. У гэтай арміі было нямала беларусаў і ўраджэнцаў Зах. Беларусі. ІТАЛЬЙНСКАЯ САЦЫ ЯЛІСТЬІЧНАЯ Паводле наяўных звестак, y баях каля М онтэ-Касіна загінулі 264 беларусы з пАРТЫЯ (ІС П ; Partito Socialista Itali1078 забітых вайскоўцаў Андэрса. ano — PSI), палітычная арг-цыя лева4.6.1944 саюзныя войскі занялі Рым. 17 га кірунку ў Італіі. Засн. ў 1892 на жн. — г. Фларэнцыю. Паўн. Італія выўстаноўчым з ’ездзе ў г. І’енуя пад назвалена саюзнікамі з дапамогай італьян. звай Партыя італьян. працоўных y выпартызан y выніку Паўн.-Італьян. апеніку аб’яднання анархісцкай Рэв. сацырацыі (крас.— май 1945), якая завяршыяліст. партыі і Рабочай партыі (абедзве лася 2.5.1945 капітуляцыяй ням.-фаш. засн. ў 1881). Паводле праграмы, прывойск y Італіі. Агульныя страты ням.нятай на 2-м з’ездзе (1893; y 1919, 1934, фаш. войск склалі 536 тыс. чал., саюз1956, 1976 уносіліся змены), мэтамі нікаў — 320 тыс. партыі абвешчаны кааперацыя з бурж. Літ:. З а в а р о ш к і н У. Монтэ-Касіна: ін-тамі, аграмаджванне сродкаў вытв-сці Трыумф і ірагедыя / / Бел. мінуўшчыяа. 1995. і інш. У 1893— 95 наз. Сацьіяліст. пар№ 1. тыя італьян. працоўных, y 1930— 47 — Італьян. сацыяліст. партыя пралетарПАЛЬЯНСКАЯ КАНФЕДЭРАЦЫЯ скага адзінства, з 1966 Аб’яднаная ПРАФСА103АЎ П РАЦ0ЎНЫ Х (1К.ГІП; італьян. сацыяліст. партыя — Італьян. Confederazione Italiana Sindacati Lavoratori), с.-д. партыя, з 1968 — Італьян. сацыянадыянальны прафс. ц э т р Італіі. Засн. ў ліст. партыя — секцыя Сацыяліст. ін1950. Знаходзіцца пад уплывам хрысц.тэрнацыянала. У 1894 — пач. 20 ст. эадэмакр. партыі. У 1990-я г. аб’ядноўвабаронена ўладамі, y 1920 стала масавай ла 17 галіновых прафсаюзаў, болып за 3 партыяй (216 тыс. чл.). У 1921 ад пармлн. чал. Кіруючыя органы: з ’езд, ген. тыі аддзялілася яе рэв. крыло, якое савет, выканком, сакратарыят. Друкаваўтварыла Італьян. камуніст. партыю ны орган — штотыднёвік «Conquiste del (ІК.П). У 1926— 43 забаронена разам з Lavoro» («Заваёвы працы»), ІК П П — інш. антыфаш. партыямі. У 1934 заключл. Міжнароднай канфедэрацыі свабод- чыла пагадненне аб супрацоўнііггве з ных прафсаюзаў, Еўрапейскай канфедэкамуністамі. У 1944— 47 удэельнічала ў рацыі прафсаюзаў. фарміраванні ўрадаў. У 1947 правае крыло на чале з Дж.Сарагатам утварыІТАЛЬЯНСКАЯ MÔBA, адна з раманла Італьян. с.-д. партыю. У час «халодскіх моў (італа-раманская падгрупа). най вайны» выступала з нейтральных і Найб. блізкая да лацінскай мовы. Афіц. пацыфісцкіх пазідый. Пасля XX з ’езда мова Італіі, Ватыкана (разам з лац. моКПСС і венг. падзей 1956 разарвала вай), Сан-М арына і Ш вейцарыі (разам супрацоўніцтва з ІК.П. 3 1963 удзельніз франц., ням., рэтараманскай). Пашычала ў левацэнтрысцкіх кааліцыях, што рана таксама ў ЗША, Германіі, Аргенпрывяло да расколу (у 1964 створана ціне, Францыі, Бельгіі і інш. Італьян. сацыяліст. партыя пралет. Развілася з нар. латыні пасля падзення адзінства, распушчана ў 1972, увайшла Рым. імперыі. Mae 3 групы дыялектаў: паўн. (л’емонцкі, лігурыйсхі, ламбардскі, ў ІК П ). Пасля паражэння на выбарах эмільянскі, вснецыянскі), цэнір. (тасканскі, 1968 страціла папулярнасць, вярнула яе
364
ІТАЛЬЯНСКАЯ
ў 1978, выступіўшы з праграмай шырокага саюзу дэмакр. сіл. У 1983— 87 суправячая партыя (прэм’ер-міністр Б.Краксі, ген. сакратар ІСП y 1976— 93). Выяўленне ў 1993 карупцыйнай аферы з удзелам вядучых палітыкаў ІСП выклікала ў партыі ўнутр. крызіс. Пасля выбараў 1994 увайшла ў парламенцкую кааліцыю левых сіл. Друкаваны орган — газ. «Avanti!» («Наперад!», з 1896). Кіруючы орган — з’езд. «ІТАЛЬЯНСКАЯ
ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ
НАВЎК, ЛГГАРАТУРЫ I МАСТАЦТВА», « І т а л ь я л а » («Enciclopedia italiana di scienze, lettere ed arti»), універсальнае энцыклапедычнае выданне на італьян. мове. Выдадзена ў Рыме ў 1929— 39 y 36 т. (апошні том — паказальнік); дадатак y 3 т. (5 кнігах) выдадзены ў 1948— 61. На змест першых 37 тамоў паўплывала тагачасная ідэалогія Мусаліні. У 2-м і 3-м тамах дадатку пераасэнсаваны асобныя тагачасныя падзеі грамадскапаліт., культ. і навук. жыцця. Змест большасці артыкулаў мае гуманітарны характар, звесткі па прыродазнаўчых навуках і тэхніды змешчаны пераважна ў дадатку. Артыкулы выдання вызначаюдца вял. аб’ёмам, навуковасцю, наяўнасцю бібліяграфіі. Тэрміны, выкарыстаныя ў тэксце, пададзены з англ., ісп., ням. і франц. эквівалентамі. Выданне багата ілюстравана, маст. рэпрадукцыі, партрэты, геагр. карты і фотаздымкі краявідаў вызначаюцца высокай якасцю. На базе іэтай энцыклапедыі выдадзены меншыя па аб’ёме «Слоўнік энцыклапедычны італьянскі» (1955—63), «Энцыклапедыя Еўропы» (1976— 81); перавыдаецца ням. выд-вамі (Бракгаўз, Маер і Гердэр). В.К.Шчэрбін. ІТАЛЬЯНСКІ ПАХ0Д БАНАПАРТА 1796—97, баявыя дзеянні франц. арміі на чале з ген. Н.Банапартам (гл. Напалеон 1) супраць аўстра-сардзінскіх войск y Паўн. Італіі ў вайну 1792— 97 Ф ранцыі з 1-й антыфранц. каалідыяй (Аўстрыя, Англія, Расія, Сардзінскае каралеўства, Каралеўства абедзвюх Сіцылій і інш.). Ініцыіраваны Банапартам, армія якога (каля 42 тыс. чал.) y крас. 1796 разбша войскі Сардзінскага каралеўства (П ’емонт) і вымусіла яго заключыць сепаратны мір. У маі Банапарт разграміў аўстрыйцаў каля Лодзі, заняў Мілан. У бітвах пры Кастыльёне, Раверэта, Басана, Аркале, Рывалі ён разграміў аўстр. войскі і ў лют. 1797 вымусіў гарнізон Мантуі капітуляваць, y сак. 1797 разгарнуў наступленне на Вену. Паводле заключанага 17.10.1797 міру (каля в. Кампаформіо, ПнУ Італіі) Аўстрыя ўступала Францыі б.ч. Паўн. Італіі і Аўстр. Нідэрланды, аднак атрымлівала як кампенсацыю Зальцбург, ч. Баварыі, б.ч. ліквідаванай Венецьшнскай рэспублікі. Іанічныя а-вы і землі ў Албаніі адышлі да Францыі. Л іт .. Т а р л е С. 31— 50.
Е .В . Н а п о л е о н . М н ., 1992.
ІТАЛЬЯНСКІ ПАХ0Д СУВ0РАВА 1799, баявыя дзеянні (крас.—жн.) рас. і аўстр. войск пад камандаваннем фельдмаршала А.В .Суворава супраць 2 франц. армій y Паўн. Італіі ў вайну 1798— 1802 Францыі з 2-й антыфранц. кааліцыяй (Аяглія, Расія, Аўстрьм, Турцыя, Кара леўства абедзвюх Сіцылій). Распрацаваны Суворавым шіан кампаніі прадугледжваў разгром франц. армій паасобку. 26— 28.4.1799 гал. сілы Суворава (больш за 40 тыс. чал.) разбілі франц. армію на чале з ген. Ж.В.Маро (каля 28 тыс. чал.) на р. Ада, занялі г. Мілан, y маі — Турын і Александрыю. 17— 19 чэрв. войскі Суворава (каля 30 тыс. чал.) y сустрэчным баі на р. Трэбія разграмілі франц. армію ген. Ж .М акданальда (33— 35 тыс. чал.), якая рухалася на дапамогу Маро з Сярэдняй і Паўд. Італіі. Разгром саюзнымі войскамі (43 тыс. чал., паводле інш. звестак, 50 тыс.) 35-тысячнай франц. арміі ген. Б.К.Жубера (забіты ў пач. бітвы, яго змяніў Маро) 15 жн. каля г. Нові і перамогі ВМФ Расіі ў ходзе Міжземнаморскага паходу Ушакова 1798— 1800 прывялі да амаль поўнага вызвалення Італіі ад франц. панавання. Сувораў быў накіраваны ў Швейцарыю (гл. Швейцарскі паход Суворава 1799). У.Я.Калаткоў. ІТАЛЬЙНСКІЯ В 0 Й Н Ы , войны паміж Францыяй і манархіяй Габсбургаў y 1494— 1559 (з перапынкамі) за панаванне ў Італіі, адзін з этапаў барацьбы Францыі і Іспаніі за лідэрства ў Еўроле. Удзельнічалі таксама «Свяшчэнная Рым. імперыя», папская дзяржава, Венецыянская рэспубліка і інш. Выкліканы імкненнем Францыі вярнуць т.зв. «Анжуйскую спадчыну» — Неапалітанскае каралеўства (да 1442 належала Аджуйскай дынастыі). У жн. 1494 — лют. 1495 франц. армія на чале з каралём Карлам VIII уварвалася ў Італію, заняла Рым і Неапаль, аднак пасля паражэння ў бітве каля Фарнова (6.7.1495) ад войск «Святой лігі» («Свяшчэнная Рым. імперыя», Іспанія, рым. папа Аляксандр VI, Міланскае герцагства) y кастр. 1495 ч. арміі адступіла ў Францыю; y 1496 французы капітулявалі ў Неапалітанскім каралеўстве. У 1499— 1500 пераемнік Карла Людовік XII авалодаў Міланам і ўсёй Ламбардыяй. У 1501—02 Францыя і Іспанія падзялілі Неапалітанскае каралеўства, аднак y выніку вайны 1503—04 Францыю вымусілі адмовіцца ад прэтэнзій на яго тэрыторыю. Пасля разгрому Камбрэйскай лігай (засн. ў 1508 папскай дзяржавай, Францыяй, Іспаніяй і «Свяшчэннай Рым. імперыяй») войск Венецыі каля Аньядэла (14.5.1508) апошняя страціла ч. сваіх зямель. У сувязі з узмацненнем пазіцый Францыі на П нЗ Італіі ў 1511 па ініцыятыве рым. папы Юлія II створана антыфранц. Свяцейшая ліга (папства, Іспанія, Англія, Венецыя, швейц. кантоны). У бітве пры Равене 11.4.1512 французы разбілі войскі лігі, але нац,вызв. паўстанні ў Генуі і гарадах Лам бардыі прымусілі іх да канда 1512 лак; нуць Міладскае герцагства. Пасля зак-
лючэння франц. каралём Франдыскам I саюза з Ведедыяй французы разбілі 13— 14.9.1515 каля Марыньяна швейц. даёмнікаў міланскага герцага і замацаваліся на тэр. герцагства; Венецыя вярнула страчаныя землі. У 1521— 59 адбывалася барацьба паміж Францыяй і Іспаніяй (кароль Карл I, з 1519 імператар «Свяшчэннай Рым. імперыі») y ІІаўн. Італіі. Баявыя дзеянді праходзілі лры агульнай перавазе іспанцаў (разгром фрадцузаў 24.2.1525 каля Павіі, 26.6.1529 каля Ландрыяда і інш.). Паводле Като-Камбрэзійскага мірлага дагавора (3.4.1559) Францыя адмовшася ад прэтэнзій да тэр. Італіі, б.ч якой траліла пад уладу Ісланіі. Дз.М. Чаркасаў. ІТАЛЬЯНСКІЯ ГЎСІ, парода гусей. Выведзена ў Італіі скрыжаваннем мясц. гусей з кітайскімі. Пашыраны ўсюды. Выкарыстоўваюцца ў скрыжавандях для атрыманля мясных гусянят, a таксама дая вытв-сці гусінай лечані.
Італьянскія гусі.
Апярэнне белас, дзюба і ногі аранжавыя. Галава і іііыя сярэдніх памераў, грудзі шырокія і глыбокія. Маса дарослых гусакоў 6,5, гусак 5,5 кг. Яйцаноскасць да 80 яец за год. М.Ц.Гарачка. к у р а п Ат к а в ы я КЎРЫ, парода курэй яечнага кірулку прадукдыйнасці. Вядомы таксама пад назвай карычневых, ці бурых, легорнаў. іт а л ь я н с к ія
Італьянскія курапаткавыя куры.
Выведзены ў Італіі на аснове мясц. курэй. На Беларусі гадуюць птушкаводыаматары. Тулава выцягнугае, звужаецда да хваста. Галава невял., дзюба жоўтая, грэбень лістападобны, вялікі, y курэй звісае набок, y пеўняў прамастойны, вуйшыя мочкі белыя. Апярэнне курэй карычнева-шэрае з залаціста-жоўтай грывай, канцы крылаў і рулявое пер’е хваста чорныя, y пеўняў чырвона-карычневае тулава і чорны хвост з зялёным адценнем. Жывая маса дарослых пеўняў 2,5, курэй 1,8 кг. Яйцаноскасць — 200 і больш яец за год.
(1958, Стакгольм). Пераможца Кубка Еўропы ў бегу на 400 м (1965, г. Касель, ФРГ), матчаў С СС Р— ЗШ А (1957), С СС Р— ФРГ (1958), С С С Р— Англія (1962, 1964). Чэмпіёнка СССР y бегу на 100 м (I960— 63), 200 м (1954, 1956— 58, 1960— 62), 400 м (1958— 60, 1963— 65), y эстафеце 4 х 100 м (1964). 11-разовая рэкардсменка свету, рэкардсменка СССР y бегу на 400 м. 3 1967 трэнер Бел. савета «Дынама». 3 1991 Прэзідэнт Бел. саюза спартсменаў.
М .Ц .Г а р а ч ка .
ІТАЛЬЯНЦЫ (саманазва і т а л ь я н і ), народ, асн. насельнідтва Італіі (54,35 млн. чал ). Агульная колькасць 66,5 млн, чал. (1992). Жывуць таксама ў ЗША (8,5 шін. чал.), Аргенціне (1,35 млн. чал.), Францыі (1,1 млн. чал.), Канадзе, Аўстраліі, Бразіліі і інш. Этнаграфічныя групы: венецыянцы, п ’емонтцы, тасканцы, ламбардцы, лігурыйцы, калабрыйцы, сідьшійцы і інш. Гавораць на італьянскай мове. Вернікі пераважна католікі. ІТАПІКУРУ (Itapicuru), І т а п е к у р у , рака на ПнУ Бразіліі. Даўж. каля 650 км, пл. бас. 46,5 тыс. км . Пачынаецца ў хр. Сера-ду-Ітапікуру на паўн. ускраіне Бразільскага пласкагор’я, упадае ў заліў Сан-Жазе Атлантычнага ак. Жыўленне дажджавое. Паводкі ў сак.— маі. Сярэдні гадавы расход вады 470 м3/с. Ha I. — гарады Кашыяс (пачатак суднаходства), Кадо, Каруата. 1TÂP— ТАСС, І н ф а р м а ц ы й н а е тэлеграфнае агенцтва Pa с і і, цэнтральная дзярж. інфарм. служба. Створана ў 1962 на базе Тэлегр. агенцгва Сав. Саюза (ТАСС, засн. ў 1925, мела аддзяленні і карэспандэнцкія бюро больш як y 110 краінах). Збірае і забяспечвае інфармацыяй органы друку, радыёвяшчання і тэлебачання, урадавыя ўстановы і інш. арг-цыі ў Рас. Федэрацыі і за мяжой. ІТАТЬі Ая (Itatiaia), нацыянальны парк на ПдУ Бразіліі. Засн. ў 1937 для аховы прыродных ландшафтаў найвышэймхых вулканічных масіваў y раёне хр. Серада-Мантыкейра (г. Агульяс-Неграс выш. 2787 м). ІТл. каля 12 тыс. га. Разнастайныя формы вывстрывання, каньёнападобныя рачныя даліны з азёрамі. Саванна кампос, горны хваёвы і дажджавы трапічны лес з ліянамі, архідэямі, імхамі і папарацямі. У фауне касматая павукападобная малпа, грывасты воўк, даўгахвостая выдра, трохпальцы мураўед, гарпія, чорнагаловы папугай і інш. Біястанцыя бат. саду Рыо-дэ-Жанейра. ITK1HA Марыя Лявонаўна (н. 3.5.1932, г. Смаленск, Расія), бел. спартсменка і трэнер (лёгкая атлетыка, бег). Засл. майстар спорту СССР (I960), засл. трэнер БССР (1971), засл. дз. фіз. культуры БССР (1973). Скончыла Бел. ін-т фіз. культуры (1957). Чэмпіёнка Еўропы ў бегу на 200 м і ў эстафеце 4 х 100 м (1954, Берн), y бегу на 400 м (1958, Стакгольм; 1962, Бялград). Бронз. прызёр чэмпіянату Еўропы ў бегу на 200 м
ІТ РЫ Й (лац. Yttrium), Y, хімічны элемент III групы перыяд. сістэмы, ат. н. 39, ат. м. 88,9059, адносіцца да рэдказямельных элементаў. У прыродзе I. стабільны ізатоп 89Y. У зямной кары 2 1 0 '3% па масе. Вылучаны ў выглядзе аксіду фін. хімікам Ю.Гадалінам (1794) з мінералу, знойдзенага каля пас. Ітэрбю (адсюль назва Y, a таксама ітэрбію, тэрбію і эрбію), металічны атрыманы ў 1828 ням. хімікам Ф.Вёлерам. Мяккі серабрыста-белы метал, tra 1528 °С, шчыльн. 4472 кг/хг. У паветры пакрываецца тонкай устойлівай плёнкай аксідаў. Лёпса ўзаемадзейнічае з мінер. к-тамі, пры награванні — з галагенамі, вадародам, азотам, серай, вугляродам, фосфарам. Атрымліваюць аднаўленнем бязводных галагенідаў I. літыем ці кальцыем. Выкарыстоўваюць для легіравання сталі, чыгуну і сплаваў, як канстр. матэрыял для ядз. рэактараў; ітрыевыя гранаты— лазерныя матэрыялы ў радыёэлектроніцы. ІТУРЎП, самы вялікі востраў y групе Курыльскіх астравоў, y Сахалінскай вобл. Расіі. Пл. 6725 км , даўж. 200 км, шыр. ад 7 да 27 км. Размешчаны ў паўд. градзе, складаецца з вулканічных масіваў і горных кражаў. Выш. да 1634 м. Берагі высокія, стромкія. На ПнУ альховае драбналессе, y цэнтр. ч. пералескі курыльскай лістоўніцы, на ПдЗ — хваёва-шыракалістыя лясы з ліянамі. У падлеску зараснікі курыльскага бамбуку. Ha I. — г. Курыльск. ІТЫКАВА, горад y Японіі на в-ве Хонсю, y прэфектуры 'Гыба, прамысл. прыгарад Токіо. Чыг. вузел. 398 тыс. ж. (1985). Прам-сць: трансп. машынабудаванне, металургія, шэрсцепрадзільная, фармацэўтычная, харчовая. ІТЬІЛЬ, назва р. Волга ў сярэдневяковай араб. і перс. л-ры. Цяпер яе ўжываюць татары, башкіры, чувашы і некат. інш. цюркамоўныя народы. ІТЭРАЦЫ Я (ад лац. iteratio паўтарэнне) y м а т э м а т ы ц ы , вынік паўторнага выкарыстання якой-н. матэм. аперацыі. Напр., калі y= f(x)-fi(x), то функцыі f 2 (x)=J\fі(х)\, f}(x)= f^2 (x)l ..., fn(x)=j\fn-i(x)\ наз. адпаведна 2-й, 3-й, ..., я-й I. функдыі f(x), п — паказчыкамі Е, пераход ад f(x) да fi(x), ўз(х), ... — ітэрыраваннем. Для некаторых класаў функцый можна пабудаваць I. з адвольным рэчаісным (ці камплексным) паказчыкам. Для раш эння алг. ўраўнення метадам I. яго запісваюць y форме x=f(x) і выбіраюць пачатковае набліжэнне х=хо, a настунныя набліжэнні вылічваюць па формулах xi=f(xo),
ІУДАІЗМ________________ 365 X2=f(x0, x„=f(x„-i). Пры збежнасці працэсу будзе вылічаны корань зададзенага ўраўнення. Выкарыстоўваецца ў розных раздзелах матэматыкі. Гл. таксама Паслядоўных набліжэнняў метад. Літ:. Б о г л а е в Ю .П . В ы ч в с л н т е л ь н а я м а т е м а т я к а н іір о г р а м м н р о в а н н с М ., 1990. С .У .А б л ам ейка
ІТ ^ Р Б ІЙ (лац. Ytterbium), Yb, хімічны элемент Ш групы перыяд. сістэмы, ат. н. 70, ат. м. 173,04, адносіцца да лантаноідаў. У прыродзе 7 стабільных ізатопаў з масавымі лікамі 168, 170— 174, 176. У зямной кары 3,310"s% па масе. Адкрыты ў 1878 швейц. хімікам Ж.Ма рыньякам (гл. таксама Ітрый). М я к к і с е р а б р ы с т а -б е л ы м е т а л , t !L., 824 °С , 1211 °С , ш ч ь ш ь н . 6958 к г / м 3. У п а в е т р ы у сто й л ів ы . У з а е м а д зе й н іч а е з м ін е р . к -т а м і, п р ы н а г р а в а н н і — з к іс л а р о д а м , га л а ге н а м і, в а д а р о д а м , а зо т а м , с е р а й В ы кары стоўваю ць ях газап агл ы н ал ьш к y электравакуум ны х п р ы л ад ах . к а м п а н е н т к р ь ш іт а л я ф а с ф о р а ў і л ю м ін а ф о р а ў .
ІЎДА ІСКАРЫЁТ (ад стараж.-яўр. Іш Карыёт — чалавек з Карыёта), y Новым запавеце адзін з 12 вучняў (апосталаў) Ісуса Хрыста, які прадаў свайш настаўніка за 30 сярэбранікаў. У пераносным сэнсе —- здраднік. ІЎДА МАКАВЁЙ (стараж.-яўр. Молат;
? — 160 да н.э.), кіраўнік нар. паўстання супраць панавання С елеўкідаў y Іудзеі. Ў адказ на рэліг. праследаванні іудзеяў селеўкідскім царом Антыёхам IV y 167 І.М. узначаліў паўстанцкі рух. Атрымаў шэраг перамог, y 164 захапіў Іерусалім і нанава асвяціў храм. У 161 заключыў саюз з Рымам. Пасля гібелі І.М. ў бітве пры Элеасе барацьбу за заваяванне поўнай паліт. незалежнасці Іудзеі (142 да н.э.) узначальвалі яго браты. Маст. вобраз І.М. створаны ў трагедыі О. Людвіга, араторыі Г.Ф.І ендэля, оперы А.Рубінштэйна і інш. ІУДАІЗМ, рэлігійны, нацыянальны і этычны светапогляд, які традыцыйна вызначаў вераванні і жыццсвы ўклад яўрэяў. У больш вузкім сэнсе — над. рэлігія яўрэяў, дзярж. рэлігія Ізраіля. Узнік y 2-м тысячагоддзі да н.э. Адыграў гал. ролю ў станаўленні стараж. дзяржавы — Ізраільска [удзейскага царства (10 ст. да н.э.). ІІрыхілыіікі I. веруюць y Яхве — адзінаіа Бога, стваральніка і ўладара Сусвету, y бессмяроцце душы, замагільнае жыццё, будучьі пры ход Месіі, богавыбранасць яўр. народа. Тэрмін «I.» паходзідь ад назвы яўр. племяннога аб’яднання Іуды, якое было самым шматлікім сярод усіх 12 яўр. плямён («дванаццаці кален ізраілевых»), a ў канцы 11 ст. да н.э. стала пануючым. Гал. крынідай веравучэння I. з ’яўляецца Біблія (прызнаецца толькі Стары Запавет), асн. догмы выкладзены ў першых яе 5 кнігах, аб’яднаных y Тору (Пяцікніжжа Майсеева). Цэіітрам I. ў 1-м тыс. да н.э. быў Іерусалімскі храм (у 586 да н.э. зруйнаваны вавіланянамі,
366____________ ІУДЗЕЙСКАЕ адбудаваны; y 70 н.э. зруйнаваны канчаткова рымлянамі). У перыяд 2-га Храма найб. поўным выражэннем 1. стала Галаха — сукупнасць законаў, якія вызначаюць рэліг. жыццё яўрэяў. Ва ўмовах рым. прыгнёту (1 ст. да н.э.— 1 ст. н.э.) сфарміравалася вучэнне аб будучым прыходзе Месіі — эбавіцеля з роду Давіда, які павінен адрадзіць Ізраільска-Іудзейскае царства. Пасля зруйнавання 2-га Храма рэліг. жыццё I. засяродзілася вакол сінагог, рэліг. кіраўнікамі сталі законавучыцелі — рабіны, якія не маюць такой складанай іерархіі, як хрысціянскія свяшчэннаслужыцелі. Да 5 ст. н.э. склалася другая па значэнні крыніца I. — Талмуд, дзе сабраны ўсе дагматычныя, рэліг.-этычныя і гірававыя палажэнні, рэгламентуюцца складаная абраднасць і нормы паводзін кожнага верніка. 3 пашырэннем хрысціянства (з 4 ст. дзярж. рэлігія Рым. імперыі) і ісламу (7 ст.), якія бяруць пачатак y I., узнік іх канфлікт з I.: яўрэйства адмовілася прызнаць прэтэнзіі гэтых рэлігій на новыя ісціны і разглядала іх як скажэнне I.; тыя,са свайго боку, ставіліся да I. як да нейкага гіст. рудымента і богаадступніцтва. Доўгі час нормы Г'алахі садзейнічалі ізаляванасці яўрэяў сярод іншаэтнічнага і іншаканфесійнаіа насельніцтва ў дыяспары. У 19 ст. ў сувязі з эмансіпацыяй яўрэяў (ураўнаваннс ў правах з астатнім насельніцтвам) y шэрагу зах.-еўрап. краін узнікла супярэчнасць паміж неабходнасцю захавання вернасці I. і інтэграцыяй y навакольнае культ. асяроддзе. Вынікам гэтага стала з’яўленне новых кірункаў y I., адрозненні паміж якімі вызначаюцца адносінамі да Г'алахі: выкананне ўсіх яе патрабаванняў абвяшчае артадакс a л ь н ы I.; за сінтэз традыцый з пастутювымі рэформамі выстутіае кансерватыўны I.; адмаўленне ад прызнання бясспрэчнасці законаў Галахі і выкананне толькі яе асобньіх гіалажэнняў харакларьізуе р э ф а р м і с ц к і (прагрэсісцкі) I. У Беларусі першыя звесткі пра яўрэяў, прыхільнікаў I., вядомы з канца 14 ст, Гэта акты аб прывілеях 1388— 89 вял. князя Вітаўта, дадзеныя 5 яўр. абшчынам ВКЛ: y Троках, Брэсце, Г'родне, Лудку і УладэімірыВалынскім. У цэнтр. і ўсх. Беларусі I. пашырыўся з 16 ст. ІІобач з артадаксальным I. y 18 ст. на Украіне ўзнікла яго новая містычная плынь — хасідызм, які меў пэўнае пашырэнне і на Беларусі, але не адыграў тут значнай ролі. I. вызначаў духоўнае жыццё яўр. мас Беларусі да рэв пераўтварэнняў 1920-х г. (у Зах. Беларусі да 1939). У 1980-я г. пачалося адраджэнне 1. Ha 1.1.1998 y Рэспубліцы Беларусь 18 іудзейскіх абшчын (у т л . 8 прагрэсісцкіх). Я.З.Басін, Ю.В.Бажэнаў ІУДЗЕЙСКАЕ ЦАРСТВА. назва дзвюх стараж.-яўр. дзяржаў y Паўд. Лалесціне. Першая (раннерабаўладальніцкая) дзяр-
жава ўзнікла ў 928 да н.э. ў выніку распаду Ізраільска-Іудзейскага царства (існавала з 11 ст. да н.э.) і знаходзілася пад уладай нашчадкаў Давіда. Сталіца— Іерусалім, дзе знаходзіўся храм бога Яхве — гал. рэліг. цэнтр іудаізму. Аснову эканомікі складалі земляробства і жывёлагадоўля. Уварванне егіпцян y гады праўлення Рэхаваама (928— 911 да н.э.) і войны з Ізраільскім царствам аслабілі І.ц. Аднак пры цару Уэіі [785— 733 да н.э.] яно аднавіла кантроль над Ідумеяй і атрымала выхад да Чырвонага мора. ГІасля разгрому Ізраільскага царства асірыйцамі (722 да н.э.) І.ц. стала даннікам Асірыі. Асірыйскае панаванне ліквідавана пры цару Іасіі [639—609 да н.э.], які далучыў да І.ц. большую ч. тэр. Ізраільскага царства. У 587 да н.э. І.ц. заваявана вавілонскім царом Навухаданосарам II, Іерусалім і храм разбураны, большасць насельніцтва выведзена ў палон. Другое І.ц. ўзнікла ў выніку паспяховага нан.-вызв. гіаўстання іудзеяў супраць улады сірыйскіх правіцеляў Селеўкідаў (167 да н.э.). Яго межы не былі пастаяннымі, тэр. ядро разам з уласна Іудзеяй складалі Галілея і Самарыя. Сталіца — Іерусалім. У 165— 37 да н.э. на чале ўлады знаходзілася дынастыя Хасманеяў, прадстаўнік якой Арыстобул I [104— 103 да н.э.] гіершы афіцыйна прыняў царскі тытул. Хасманеі ваен. шляхам далучылі да І.ц. новыя тэр., насельніцтва якіх прымусова іудаізавалася. У 63 да н.э. Іерусалім захапіў рым. палкаводзец Пампей Вяліхі. 3 гэтага часу І.ц. знаходзілася пад пратэктаратам Рыма, a яго правіделі былі рым стаўленікамі. Апошнімі іудзейскімі царамі, пад уладай якіх знаходзіліся ўласна Іулзея, Самарыя, Галілея і інш. тэрыторыі, былі прадстаўнікі Ідумейскай дынастыі: Ірад I [37— 4 да н.э.] і яго ўнук Аірыпа I [41 — 44 н.э.]. У 6— 41 і з 44 н.э. Іудзея — рым. правінцыя. Літ:. Н о с н ф Ф л а в н й . Нудейская война. Мн., 1991; Я г о ж. Нудейскме древносін. T. 1—2. Мн., 1994. М Г.Нікіцін ІУДЗЕЙСКАЯ ВАЙНА 66— 73, антырымскае паўстанне ў Іудзеі. Выклікана злоўжываннямі рым. гіракуратара Флора. Паўстанне ўзначалілі рэліг.-паліт. групоўкі: зелоты, якія змагаліся супраць Рыма з пазіцый рэліг. фанатызму, і сікарыі — змагары супраць рабства і за сац. роўнасць. ГІаўстанцы авалодалі Іерусалімам, уласна Іудзеяй, Галілеяй і інш. тэрыторыямі, адбілі гіершы карны паход рымлян (ліст. 66). Аднак y 67—
68 моцнае рым. войска на чале з Веспасіянам захапіла Галілею і б.ч. Іудзеі. Га-! лілейскі палкаводзец Іосеф бен Матыт’яху (Іосіф Флавій) трапіў y палон і перайшоў на бок рымлян. ГІравадыр галілейскіх зелотаў Іаханан (Іаан) з Гісхалы са сваім атрадам гірабіўся ў Іерусалім і там узначаліў кіраўнідтва паўстан-| нем. Пасля абвяшчэння Веспасіяна імператарам (69) на чале рым. войска стаў яго сын Ціт, які выкарыстаў міжусобную барацьбу зелотаў з сікарыямі і ў жн. 70 пасля 5 месяцаў аблогі захапіў Іерусалім. Рымляне поўнасцю разбурылі горад і храм. Палонныя, y т.л. Іаханан, былі ператвораны ў рабоў, правадыр сікарыяў Сімон бар Гіёра пакараны смерцю ў Рыме. У 73 рымляне захапілі апошнюю крэпасць сікарыяў Масаду. Літ.: Н о с н ф Ф л а в м й . Нудейская война. Мя., 1991. ІУДЗЕЯ (Iudaia), сгаражытнарымская правінцыя на тэр. Паўд. Палесціны ў 6— 41 і з 44 н.э. Цэнтр — г. Іерусалім. Пасля падзелу ў 4 да н.э. былога царства Ірада I y I. правіў яго сын Архелай, адхілены рымлянамі ад улады. Верагодна, I. падпарадкоўвалася рым. намесніку Сірыі, але мела ўласнага пракуратара з шырокімі паўнамоцтнамі. Мясц. духавенства мела абмежаваную суд. ўладу. У 41— 44 I. ў складзе царства Ірада Агрыпы I, але потым зноў перададзена пад кіраванне пракуратараў. Тэрор і злоўжыванні рым. улад гірывялі да ўсеагульнага нар. паўстання (гл. Іудзейскан вайна 66— 73), пасля задушэння якога I. страціла аўтаномію. М.ГНікіцін. ІУЕ, гарадскі пасёлак, цэнтр Іўеўскага р-на Гродэенскай вобл., на р. Івенка. За 158 км ад Гродна, 10 км ад чыг. ст. Гаўя на лініі Ліда— Маладзечна, вузел аўтадарог на Мінск, Ліду, Навагрудак. 8,8 тыс. ж. (1998). Вядома з пач. 15 ст. як велікакняжацкі двор. У 1444 аддадзена земскаму маршалку літоўскаму П.Маятыгердаяічу. У 16—19 ст. належала Забярэзінскім, Кішкам, Слуіакам, Глябовічам, Жыжэмскім, Агіііскім, Сапегам, Тызенгаўзам, Замойскім і інш. 3 1561 мястэчка Ашмянскага гіав.; y ім знаходэіліся арыянскія друкарня і школа, рзктарам якой быў Я.Л.Н а м ы с п о ў с к і. У 1598 y I пасяліліся татары. Каля 1600 пабудаваны Іў е ў с к і ка сц і'.і і кл я ш т ар б ернардзш ц аў У 1634 — 180 двароў. 3 1795 y Рас імперыі. У 19 — пач, 20 ст. цэнтр воласці Авімянскага пав. Віленскай губ. У 1897 — 2828 ж., 387 двароў. У 1921—39 y складзе Полыіічы, цэнтр гміны Валожынскага (з 1926 — Лідскага) пав. Навагрудскаі a ваяв. 3 1939 y БССР, з 1940
rap. пасёлак, цэнтр Іўеўскага раёна. 3 29.6.1941 да 8.7.1944 акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі ў I. і раёне 2621 чал. У 1971 — 5 тыс. жыхароў. ІІрадпрыемствы харч. прам-сці. Сярэдняя, муз., дзіцяча-юнацкая спарг. школы, школа-інгэрнат, Дом культуры, 2 б-кі, бальніца, аптэка, паліклініка, царква (1994), аддз. сувязі. Брацкія магілы сав. воінаў і партызан. Помнікі архітэктуры: Іўеўскі касцёл і кмш тар бернардзінцаў, Іўеўская мячэць. В.У.Шаблюк (гісторыя). ІЎЕЎСКАЯ М ЯЧЭЦЬ. помнік драўлянага дойлідства. Пабудавана ў 1884 y г.п. Іўе Гродзенскай вобл. Прамавугольны ў нлане будынак з 5-граннай прыбудовай-міхрабам (невял. апсіда), накрыты шатровым дахам, y цэнтры якога 8гранны мінарэт. Першапачаткова гал. фасад быў аформлены галерэяй на 4 слунах з выгнутымі падкосамі (у 1970-я г. заменена невысокім гамбурам). Ін-
Іўаўская мячэць.
К a с ц ё л — трохнефавы двухвежавы храм. Гал. фасад сіы. кампазіцыі аздоблены тонкімі пілястрамі і завершаны 2 чацверыковымі вежамі з фігурнымі галоўхамі і фігурным атыкавым франтонам паміж імі. У 2-й пал. 18 ст. гал. фасад часткова перабудаваны. Касдёл асвячоны ў 1787. У 19 ст. да паўн. сцяны касцёла прыбудавана капліца. У інтэр’еры 6 алтароў 2-й пал. 18 ст. Гал. алтар мураваны, двух’ярусны, раскрапаваны калонамі і пілястрамі, размаляваны пад мармур. Сцены і скляпенні размаляваны y 1-й пал. 20 ст. Ж ы л ы к о р п y с пабудаваны каля 1633. Двухпавярховы будынак утвараў прамавугольны ў плане ўнутр. двор. Вуглавыя памяшканні выступалі з агульнага прамавуіольнага абрысу хшана. У інтэр’еры ўсх. крыла будьшка печ, абліцаваная тэракотавай кафляй 17 ст. з раслінным і геам. арнаментам. У 1858 кляштар зачынены.
А.А.Ярашэвіч, В.В.ІІерашчатава.
ІЎЕЎСКІ РАЁН, на У Гродзенскай вобл. Утвораны 15.1.1940 (у сучасных межах з 1960). Пл. 1,9 тыс. км2. Нас. 37,8 тыс. чал. (1997), гарадскога 27,8%. Сярэдняя шчыльнасць 20 чал. на 1 км2.
ІЎЕЎСКІ_________________ 367 Клявай, Жыжмай і Анітай). На ПнУ ад г.н. Іўе Лаздунскае вадасховішча. Пераважаюць глебы дзярнова-падзолістыя (40%), дзярновападзолісгыя забалочаньы (29,4%), дзярновыя і дзярнова-карбанатныя забалочаныя (12,3%), тарфяна-балотныя (11,6%). Пад лесам 44.7% тэрыторыі, з іх 22,3% — шгучныя насацжэнні. Найб. лясістасць на ПдУ і ПнЗ, на У частка лясоў (20 тыс. га) Налібоцкай пушчы. Пераважаюць хваёвыя лйсы. Балоты займаюць 4,7% тэрыторыі. ІІайб. балотныя масівы: Сіма, Жыжма, Краснае балота. Нац. парк Налібпцкі. заказнікі мясц. значэння: біялагічны — Урочышча Краснае і ландшафтны — Раздоры. Агульная пл. с.-г. угоддзяў 79,2 тыс. га, з іх асушаных 25,7 тыс. га. На 1.1.1997 y раёне 20 калгасаў, адкормачны пункт. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на мяса-малочнай жывёла-, свіна- і конегадоўлі. Вырошчваюць збожжавыя, лён, цукр. буракі, алейныя
Іўеўскі касцёл і кляінтар бернардзінцаў.
тэр’ер падзелены на мужчынскую і жаночую палавіны з асобнымі ўваходамі.
С.А Сергтоў.
ІЎЕЎСКІ КАСЦЁЛ I КЛЙІІГГАР Б Е РНАРДЗІНЦАУ, помнік архітэктуры пач. 17 ст. Mae рысы ранняіа барока. Гіабудаваны каля 1600 y г.п. Іўе Ір о дзенскай вобл. Станіславам Кішкам. У 1631 мсціслаўскі ваявода Мікалай Кішка засн. пры касцёле кляштар бернардзінцаў. Будынкі спалены ў час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67. Пазней адноўлены. Склаааенца з Петрапаўлаўскага касцёла і жылога корпуса (захаваліся зах. і часткова ўсх. крылы будынка), Кляштар аддзелены ад вуліцы насыпам, які меў абарончае значэнне.
Цэнтр раёна — г.п. 1ўе\ г.п. Юрацішкі, 372 сельскія населеныя пунісгы. Падзяляецца на Юрацішкаўскі нассавет, 10 сельсаветаў: Бакштаўскі, Геранёнскі, Іўеўскі, Лаздукскі, Лелюкінскі, Ліпнішкаўскі, Морынскі, Суботншкі, Трабскі, Эйгердаўскі Раён пацярпеў ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Раён размяшчаецца ў межах Лідскай раўніны на Пн і Нёманскай нізіны на Пд. Паяерхня раўнілная, 50% тэрыторыі на выш. 150— 200 м. каля 50% — ніжэй 150 м. Найвыш. пункт 243,4 м (за 6 км на ПдЗад в. Трабы). Карысныя выкапні: пясчана-жвіровы матэрыял, мел, буд. і і я с к і , гліны, торф. Сярэдняя т-ра студз. -6,2 °С, ліп. 17,6 °С. Аладкаў 610 мм за год. Вегетац. перыяц 191 сут. Найб р. Нёман з прытокамі Бярэзінай (з іслаччу, Волкай, Чапунькай) і Гаўяй (з
■
368
ІЎНЕЎ
і кармавыя культуры, бульбу. Праддрыемствы харч. (садавіна-агароднінныя кансервы, хлеб, каўбасы, макарону, спірт, агародніна-сушыльныя вырабы і інш.), дрэваапр. і буд. матэрыялаў прам-сці. Па тэр. раёна праходзяць чыгунка Ліда— Маладзечна, аўтадарога Гродна— Мінск. Раённы цэнтр звязаны аўтадарогамі з г. Ашмяны і Навагрудак. У раёне 16 сярэдніх, 16 базавых, 5 пач. школ, школа-інтэрнат, муз. школа, прафес.-тэхн. вучылішча, 17 дашкольных устаноў, 13 дамоў культуры, 38 клубаў, 5 клубаў-бібліятэк, 44 б-кі, 9 бальніц, амбулаторыя, 27 фельч.-ак. пунктаў. Помнікі архітэктуры: Мікалаеўскі касцёл (1519, рэканструяваны ў 1883) і руіны замка (15— 16 ст.) y в. Геранёны, касцёл Марыі (1772) y в. Дуды, сядзіба (1870-я г.) y в. Жамыслаўль, Сямёнаўскі касцёл (1904) y в. Лаздуньі, Казіміраўскі касцёл (пач. 20 ст.) і кагоііца (19 — пач. 20 ст.) y в. Ліпнішкі, Мікалеўская царква (пач. 20 ст) y в. Морына, касдёл (1907) y в. Суботнікі, Троідкі касцёл (18 ст.) y в. Сурвілішкі, касдёл Раства Багародзіцы (лач. 20 ст.) і Петралаўлаўская царква (19— лач. 20 ст.) y в. Трабы. Выдаецца газ. «Іўеўскі край». Г.С.Смалякоў. ІЎНЕЎ Рурык (салр. K a в a л ё ў Міхаіл Аляксандравіч; 23.2.1891, Тбілісі — 20.2.1981), рускі пісьменнік. Скончыў Маскоўскі уд-т (1912). Друкаваўся з 1909. Першы зб. «Самаспаленне» (кн. 1, 1913). Разам з С.Яседіяым, А.Марынгофам і інш. ўваходзіў y грулу імажьіністаў (зб. паэзіі «Сонца ў труне», 1921). Аўтар зб-каў вершаў «Золата смерці» (1916), «Мая краіна» (1943), «Памяць і час» (1969), «Цёллыя лісты» (1978), вершаў і ўсламінаў «Часы і галасы» (1978). Раманы «Няшчасны адёл» (1917), дылогія «Каханне без кахання» (1925) і «Адкрыты дом» (1927), «Герой рамада» (1928). Тв.\ Нзбранное, 1907—1981. М., 1985. С.Ф.Кузьміна. ІЎРЫТ, сучасная мадыфікацыя стараж.-яўр. мовы, якая сфарміравалася на аснове мовы мішнаідкага перыяду. Адносіцца да семіцкіх моў новай стулені. Афід. мова Ізраіля (разам з арабскай мовай). У гісторыі развіцця вьшучаюцца 3 лерыяды: класічны, або біблейскі I., мова свяшчэнных кніг сярэдневякоўя (Мішна, Талмуд, Мідрашы), сучасдая пісьмовая і размоўдая мова. Аснова пісьменнасці на I. — кансанантды алфавіт самай стараж. формы (гл. Яўрэйскае пісьмо). I. мае агульныя рысы з інш. мовамі семіта-хаміцхай сям'і: 2 грамат. роды (мужч. і жан.); лічэбнікі 3—10 ужываюцца ў родзе, процілеглым роду назоўнікаў; форма роду выражаецца постфіксамі і прэфіксамі займеннікавага паходжання, якія далучаюцца да кораня слова; як грамат. сродак шырока выкарыстоўваецца змяненне галосных асновы і інш. У I шмат агульнай лексікі з арамейскай, акадскай, эфіопскай і інш. семіта-хаміцкімі мовамі.
ІФЛАНД (ШІашЗ) Аўгуст Вільгельм (19.4.1759, г. Гадовер, Германія — 22.9.1814), нямецкі акцёр, драматург, рэжысёр. 3 1777 акцёр т-ра ў Гоце, з 1779 Мангеймскага т-ра (з 1792 гал. рэжысёр), з 1796 y Берлілскім каралеўскім нац. т-ры. Сярод роляў: Філіл, Франц («Дод Карлас», «Разбойдікі» Ф.Ш ылера), Ш эйлак («Ведецыялскі кулец» У.Ш эксдіра), Натад («Натан Мудры» Г.Лесінга). Лепшыя ролі выкалаў ва ўласных л ’есах і д ’есах А. фон Кацэбу. Гірадстаўдік жанру мяшчанскай драмы: д ’есы «Злачыдства з пыхлівасці» (1784), «Узнагароджанае пакаянне», «Паляўнічыя» (абедзве 1785), «Сярэдні шлях — дабрачыднасць» (1788) і ілш. адлюстроўвалі ідэалогію бюргерства. Аўтар кн. «Мая тэатральная ніва» (1798). ІХАРА Сайкаку (садр. Х і р а я м а T o ra ; 1642, г. Осака, Ялодія — 10.8.1693), яподскі дісьменнік. Паэт. зб-кі «Тысяча строф хайкай, складзелых y адзідоце на працягу аднаго ддя» (1675), «Вялікае мноства строф хайкай» (1677) напісады ў жанры жартоўкага рэнга, вылучаюцца лрастатой паэт. імдравізацыі. Першы ў ял. л-ры адлюстраваў жыццё горада: рамады «Гісторыя любоўдых прыгод адзілокага мужчыды» (1682), «Гісторыя любоўных лрыгод адзідокай жанчылы» (1686), зб. навел «Апавяданні Сайкаку з усіх дравінцый» (1685), y якіх сцвярджаецца свабода асобы і неабходнасць саслоўнай роўнасці. Узбагаціў яп. літ. мову — увёў гутарковы, лрастамоўны элемент насудерак строгай упарадкаванасці і іерархічнасці сярэдневяковай традыцыі. Тв.: Рус. пер. — Нзбранное. М., 1974; Новеллы. М., 1981. Л і т Р е д ь к о Т.М Творчество Нхара Сайкаку. М., 1980. Е.А.Лявонава. ІХТЫЁЗ (ад грэч. ichthys рыба), «р ы біна луска», ксерадэрма, хвароба скуры з дарушэннем працэсаў арагавендя, адлушчваддя на вял. участках скуры. У большасці выдадкаў сдадчыдная храдічная хвароба; выяўляецца з дзяцідства, прагрэсіруе да палавой слеласці. Агульныя прыкметы: сухасць, сцягванне, іншы раз сверб скуры. Адрозніваюць I. дрыроджаны і звычайны. Прыроджады бывае рэдка, лрацякае цяжка. Дзіця нараджаецца з прыкметамі хваробы: скура тоўстая, сухая, з вял. колькасцю лусак і глыбокімі трэшчынамі, павекі вывернутыя, ларушаны рост валасоў, лазногцяў, анамаліі развіцця («заечая губа», «воўчая зяла» і інш.). Іншы раз дзеці нежыццяздольныя. Звычайны I. выяўлецца на 1-м ці 2-м годзе жыцдя. Змены скуры дыфузныя, асабліва на разгінальных паверхнях канечнасцей. Падзяляецца на лросты (лавыш алая сухасць скуры), бліскучы (шчыльныя белавата-шэрыя празрыстыя лусачкі, фалікулярны гідертрыхоз), змеепадобны (тоўстыя брудна-шэрыя лусачкі), іглісты (моцныя арагавенні). Лячэнне тэрапеўтычнае, фізіятэрапеўтычнае. М.З.Ягоўдзік.
1Х ТЫ 0РНІСЫ (Ichthyomithes), надатрад вымерлых веерахвостых гпушак. 2 роды, 9 відаў. Падобньм да сучаснш олушавых. Вядомы з верхдемелавых адкладаў y ЗШ А і Узбекістаде. Жылі на марскіх уэбярэжжах. Памеры з сучасных галубоў. Галава вялікая, крьшы развітыя, грудоіна з кілем, ногі маленькія, пазванкі амфіцэльныя (дваякаўвагнутыя). Зубы дробныя, вострыя, загіналіся назад, ніжнія сківіцы не зрасталіся. Добра лёталі, карміліся рыбай. Па рэштках I. вызначаюць узрост геал. адкладаў. П.Ф.Кшііноўскі. ІХТЫЯ... [ад грэч. ichthys (ichthyos) ры6a], дершая састаўдая частка складаных слоў, якая да здачэнні адлавядае словам «рыба», «рыбід», надр., іхтыялогія, іхтыязаўр. ІХТЫЯЗАЎРЫ (Ichthyosauria), падклас вымерлых марскіх паўзуноў. 6 сям., 28 родаў, каля 80 відаў. Вядомы з адкладаў сярэдняга трыясу да мелавога лерыяду мезазойскай эры, росквіту дасяглулі ў
юры. Рэшткі знойдзены ў Еўразіі, ГІаўн. Амерыцы і Аўстраліі. Жылі ў морах. Даўж. 1—15 м. Вонкава нагадвалі сучасных дэльфінаў і акул. Мяркуюць, што I. паходзілі ад катылазаўраў. 3 паўзуноў найб. прыстасаваныя да жыцця ў вадзе. Цела верацёнападобнае, сплюшчанае з бакоў, мякхі спінны і цвёрды двухлопасцевы верт. хваставы плаўнікі Парныя канечнасці ператвораны ў ласты (заднія значна карацейшыя за пярэднія). Чэрап з доўгім рылам, вял. круглымі ці авальнымі вачніцамі. Зубы шматлікія (да 200), вострыя, аднарадныя. Скура без лускі. Жывародныя. Карміліся рыбай і галаваногімі малюскамі. Па іх рэштках вьіэначаюць узрост марскіх адкладаў мезазою. П.Ф.Каліноўскі. ІХТЫ ЯЛ 0ГІЯ (ад іхтыя... + ..логія), раздзел эаалогіі, які вывучае рыб; аснова рыбалоўства і рыбаводства. Цесна звязана з біёнікай, гідралогіяй, фізіялогіяй, экалогіяй і інш. Першыя сістэматызаваныя звесткі пра бу-
дову і біялогію рыб трапляюцца ўжо ў працах Арыстоцеля (4 ст. да н.э.). У Еўропе развіццё I. звязана з працамі франц. вучоных П.Белона і Г.Рандэле (2-я пал. 15 ст.). У сістэму ведаў I. аформілася ў канцы 18 ст., пераважна ў прадах швед. вучоных П.Артэдзі і К.Лінея, ням. І.П.Мюлера, рус. К.Ф.Кеслера, СП.Крашаншніхава. С.Г.Гмеліна, І.І.Ляпёхіна і інш. На Беларусі з сярэдзіны 18 да канца 19 ст. звесткі пра іхтыяфауну абмяжоўваліся пераважна спісамі складу рыб буйнейшых рэк (Нёман, Дняпро і інш.). У пач. 20 ст. вадаёмы краіны абследавалі экспедыдыі Рус. т-ва акліматызацыі жывёл і раслін, Віцебская рьібагаспадарчая і інш. Найб. інтэнсіўна I. развіваецца пасля стварэння ў 1928 Бел. н.-д. станцыі рыбнай гаспадаркі (з 1977 Бел. н.-д. і праектна-канструктарскі ін-т рыбнай гаспадаркі). Сучасны этап іхтыялагічных даследаванняў звязаны з працамі П.І.Жукава, С.В.Кахненкі, У.С.ГІенязя, У.ІІ.Ляхновіча, А.А.Баравік, Г.В.Гладкага, Т.М.Ш аўцовай і інш. Н.-д. работа вядзецца ў Ін-це заалогіі Нац. АН Беларусі, ВНУ, запаведніках, нац. парках і інш. Даследаванні звязаны з вывучэннем праблем біял. разнастайнасці рыб, раснрацоўкай навук. асноў рыбаводства і рыбалоўства. У.Б Петухоў.
можа прывесці да адмоўных экалагічных наступстваў ці стаць прычынай хім. забруджвання водных аб’ектаў. ІХЭТУАнЬСКАЕ ПАЎСТАННЕ, Б a к сёрскае п а ў с т а н н е , паўстанне пераважна супраць засілля іншаземцаў y Паўн. Кітаі ў 1898— 1901. Ініцыіравана тайным рэліг. т-вам Іхэдюань («Кулак y імя слравядлівасці і згоды»), пазней перайменаваны ў Іхэтуані («Атрады справядлівасці і згоды» — адсюль назва) y лрав. Шаньдун. У 1900 паўстанцы (100 тыс.; сяляне і гар. беднякі), якіх не здолелі спыніць урадавыя войскі, накіраваліся да Пекіна, знішчаючы замежныя місіі і прадстаўніцтвы. 14.6.1900 іхэтуані ўступілі ў Пекін і разам з урадавымі войскамі 56 дзён вялі аблогу пасольскага квартала. Пасля сумеснай ноты кіт. ўраду Вялікабрытанія, ЗША, Г'ерманія, Ягюнія, Расія, Францыя, Італія і Аўстра-Венгрыя распачалі ўзбр. ідтэрвенцыю. 21 чэрв. кіт. ўрад абвясціў вайну дзяржавам-інтэрвентам, аднак іх аб’яднаная армія на чале з ням. фельдмаршалам А. фон Вальдэрзе 14 жн. заняла Пекін. 7 вер. кіт. ўрад, які перабраўся ў г. Сіань, абвясціў іхэтуаняў па-за законам. У 1901 замежныя і кіт. войскі задушылі паўстанне. 7.9.1901 Кітай падпісаў навязаны яму «Заключны лратакол», які фактычна зводзіў краіну да становішча паўкалоніі. Літ:. К а л ю ж н а я Н.М. Восстанне нхэтуаней (1898—1901). М., 1978. У.Я.Калаткоў.
ІХТЫЯФАУНА (ад іхтыя... + ... фауна), сукупнасць відаў рыб пэўнага вадаёма, басейна, зоагеагр. вобласці і інш. або пэўнага адрэзка часу ў гісторыі Зямлі. 1. большасці басейнаў складаецца з відаў, якія адрозніваюцца па геагр. паходжанні і групуюцца ў асобныя фауністычныя комллексы. Па колькасці відаў самая багатая I. экватарыяльных вод зах. ч. Ціхага ак., найбольш бедная I. высокаарктычных вод. На працягу развіцця рыб сфарміравалася больш за 25 тыс. відаў, з якіх эасталося каля 20,9 тыс. На Беларусі ў вадаёмах 58 відаў рыб з 18 сям. (46 абарыгенных і 12 завезеных з інш. іеагр. абласцей для акліматызацыі і гадоўлі); знікла 12 відаў каштоўных прахадных рыб з прычыны абмялення асн. рэк і зарэгулявання іх сцёку шіацінамі алектрастанцый. У Чырв. кнігу Беларусі занесены вусач, рыбец, стронга ручаёвая (гл. Стронгі), сцерлядзь, харыус звычайны. I. вывучае іхтыялогія.
ІЦ ІН А Ларыса Вівіянаўна (н. 24.7.1926, г. Новасібірск, Расія), бел. вучоны ў галіне фізіялогіі чалавека і жывёл. Д-р біял. н. (1973). Скончыла Ленінградскі ун-т (1949). У 1954— 86 y Ід-це фізіялогіі АН Беларусі. Навук. працы пра ролю блукаючага і чэраўнага нерваў y рэгуляцыі працэсаў стрававання, уплыў ц.н.с. на рэцэпторную функцыю тонкага кішэчніка. Тв.. Рецеіггорная функцня тонкой кншкн. Мн., 1972; Нзменення актавностн снмпатнческмх нейронов пря раздраженнн афферентньіх волокон желудка (разам з В.А Пазняк) / / Фнзнол. журн. СССР нм. Н.М.Сеченова. 1982. Т. 68, № 12; Нмпульсацня чревного н блуждаюшего нервов прм нэмененнн температуры слмзнсюй оболочкн желудка (разам з В.М.Гурыным) / / Там жа. 1992. Т. 78, № 2.
ІХТЫЯФТЬІРЫУС (Ichthyophthirius multifilüs), раснічная інфузорыя атр. плеўкаротых. Узбуджальнік хваробы рыб іхтыяфтырыёзу. Заражае рыбу ў выглядзе дробных (20—30 мкм y дыям.) «бадзяжак», якія свабодна плаваюць і прымацоўваюцца да скуры, плаўнікоў, шчэлепаў рыб, актыўна ўкараняюцда ў тханкі, хутка растуць, дасягаюць 0,5—1 мм y дыям. (рыба як бы абсыпана маннымі крупамі). Спелы I. выходзіць y ваду, ператвараецца ў цысту, якая дзеліцца шмат раэоў на «бадзяжкі» і заражае новых гаспадароў. Можа выклікаць масавую гібель рыб (у т.л. акварыумных).
ІЦ ^Н К А — КЎШ Ы НГА ХВАР0БА, эн дакрынная хвароба, абумоўленая пашкоджаннем гіпаталама-гіпафізарнай вобласці галаўнога мозга і другаснай гіперфункцыяй кары наднырачнікаў. Прычыны: пухліны, інфекц., запаленчыя хваробы і траўмы чэрапа. Праяўляецца атлусценнем, гіпертаніяй, гірсутызмам y жанчын, дыябетам цукровым, астэапарозам, парушэннем функцыі лалавых залоз, сухасцю скуры і ішд. Лячэнне: тэралеўтычнае, рэнтгенатэрапія, хірургічнае.
ІХТЫЯЦЫДЫ, хімічныя рэчывы, якія выкарыстоўваюць для зніш чэння «сорных» відаў рыб y невял. вадаёмах; адносяцца да заацыдаў. Выкарыстанне I. патрабуе дакладнай дазіроўкі, інакш
ІЧЎНЬ, горад на ПнУ Кітая, на р. Танванхэ (бас. Сунгары), y прав. Хэйлунцзян. 796 тыс. ж. (1992). Ц энтр лесанарыхтовак. Дрэваапр., хім. прадпрыемствы.
ІШКАЛДСКІ_____________ 369 'іЧЫНСКАЯ С0Г1КА, найвыш эйшы і адзіны актыўны вулкан Сярэдзіннага хр. на Камчатцы, y Расіі. Выш. 3621 м. Складзены з андэзітавых і базальтавых лаў. Тры вяршынныя купалы ўкрыты фірнавай шалкай, ад якой спускаюцца ледавікі. На выш. 3000 м выхады гарачых газаў (фумаролы і сальфатары), на схілах — лававыя патокі. Унутры сомы (даўж. 25 км) знаходзяцца 2 злітныя конусы і эсктрузіўныя купалы. і ч б л ь (Içel), горад y Турцыі, гл. Мерсін. ІШ АНТУ р Ае ВА Сара Абдурахманаўна (н. 8.11.1911, с. Бешбулак Наманганскай вобл., Узбекістан), узбекская актрыса. Нар. арт. СССР (1951). 3 1927 ва Узб. т-ры імя Хамзы (Ташкент). Творчасці харакгэрны эмацыянальнасць, імкненне да драм. лаглыбленага раскрыцця вобразаў. Сярод лепшых роляў: Анахон («Гонар і каханне» К.Яшэна), Джаміля («Бай і батрак» Хамзы), Кацярына («Навальніца» А.Астроўскага), Афелія, Дэздэмона («Гамлет», «Атэла» У.Ш эксліра), Іакаста («Цар Эдып» Сафокла), Седзу («Жыццё жанчыны» М.Каору) і інш. Дзярж. лрэмія СССР 1949, 1977. ІШ КАЛДЗЬ, вёска ў Петкавіцкім с/с Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл. За 40 км ад Баранавіч, 241 км ад Брэста, 15 км ад чыг. ст. Хвоева. 364 ж., 159 двароў (1997). У пісьмовых крыніцах упамінаецца ў 1-й пал. 15 ст., належала Неміровічам, Іллінічам, Радзівілам, Вітгенштэйнам. У 1472 пабудаваны Троідкі касцёл У 1579 мястэчка, 82 сядзібы, 2 корчмы. 3 1793 y Рас. імлерыі. У 19 ст. мястэчка і сяло Гарадзейскай вол. Нава грудскага пав. Мінскай губ. У 1897 сяло, 628 ж., 120 двароў, дарква, крама, карчма. 31921 y складэе Польшчы ў Баранавідкім пав. Навагрудскага ваяв. 3 1939 y БССР, y 1940—54 цэнтр сельсавета, з 1940 y Гарадзішчанскім, э 1963 y Баранавіцкім р-нах. Сярэдняя шкоша, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — Ішкалдскі Троіцкі касцёл (1472). ІШ КАЛДСКІ Т Р 0 ІЦ К І КАСЦЁЛ, помнік архітэктуры готыкі. Пабудаваны да 1472 y в. Ішкалдзь Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл. Мікалаем Неміровічам. Мураваны храм зальнага тыпу. Камлакгны асн. прамавугольны ў плане аб’ём накрыты высокім двухсхільным дахам са стромкімі шчыта.мі на тарцах. 3 паўн. боку да апсіды прылягаюць невысокія сакрысція і паўкруглы аб’ём з вітымі ўсходамі. Масіўныя сцены ў ніжняй ч. арнаментаваны сеткавай муроўкай (пазней атынкаваны) і ўмацаваны на бакавых фасадах вертыкальнымі, на вуглах ступеньчатымі контрфорсамі. Пластычныя ступеньчатыя шчыт і контрфорсы на гал. зах. фасадзе аздоблены сіметрычна размешчанымі шіоскімі нішамі. Унутры асн. аб’ём падзелены 4 слупамі на 3 нефы, перакрытыя крыжовымі скляпеннямі. У апсідзе зорчатае нервюрнае скляпенне (у канцы 15 — 1-й
370
ІШКАШЫМСКІ
пал. 16 ст. скляпенні касцёла і слупы бьші размаляваны). У 2-й пал. 16 ст. касцёл нерайшоў да кальвіністаў, y 1641 Радзівілы вярнулі яго католікам. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 пашкоджаны, y 1866— 1919 — царква. У.А. Чантурыя, А.А.Ярашэвіч.
Ішкалдскі Троінкі касцёл.
ІШ КА Ш Ы М СКІ ХРЫБЁТ. У Заходнім Паміры, уздоўж нравага берага р. Пяндж, y Таджыкістане; зах. ч. Шахдарынскага хр. Даўж. 95 км. Выш. да 6096 м (пік Маякоўскага). Складзены пера-
Ішчалнаўскі Троіцкі касцёл.
важна з гнейсаў, амфібалітаў і інш. Пераважае вышынны рэльеф. Ледавікі. На схілах горныя стэпы і пустыні, y глыбокіх далінах рэк трапляюцца зараснікі арчы. Тэрмальныя мінер. крыніды. Бальнеалагічны курорт Гармчашма. ІШ Л ІН С КІ Аляксандр Юльевіч (н. 6.8.1913, Масква), расійскі і ўкр. вучоны ў галіне механікі. Ахад. АН Украіны (1948) i Рас. АН (1960). Герой Сац.
Працы (1961). Скончыў Маскоўскі ун-т (1935), выкладаў y ім. У 1948— 55 дырэклар Ін-та матэматыкі АН СССР і праф. Кіеўскага ун-та, з 19б4 дырэктар Ін-та праблем механіхі АН УССР, з 1987 прэзідэнт Сусв. федэрацыі інж. арг-цый. Навух. працы па агульнай і прыкладной механіцы, механіцы дэфармавальных асяроддзяў, аўтаматыцы, тэорыі гіраскопаў, тэорыі пругкасці і гшастычнасці, па гіраскапічньіх навігацыйных прьшадах, аўтаномных сістэмах навігадыі рухомых аб'ектаў. Ленінская прэмія 1960, Дзярж. прэмія СССР 1981, Дзярж. прэмія Рас. Федэрацьіі 1996. Тв.: Механмка гвроскопнческнх снстем. М., 1963; Орвентацня, інроскопы н ннерцнальная навмгацяя. М., 1976; Механвка. Нден, задачн, прнложеішя. М., 1985, Прлкладные задачн механнкн. Кн !—2. М., 1986; Клас-
снческая механнка н снлы ннерцнн. М.. 1987. ІШТАР, багіля ўрадлівасці і цялеснага кахання, вайны і разладу ў міфалогіі стараж. вавіланян і асірыйцаў, гал. жан. бажаство вавілонскага пантэона. Астральнае бажаство, увасабленне планеты Венера. У заходнесеміцкай міфалогіі наз. Acmapma, y шумерскай — Інана. Звесгкі пра культ I. ёсць y эпасе пра Гільгамеша. ІШТВАН I С в я т ы (Istvàn I Szent), Стэфан 1 (каля 975— 15.8.1038), князь (з 997), першы кароль Венірыі 11001— 38J• 3 дынастыі Арпадаў. Увёў y Вешрыі хрысшянства ў якасці дзярж рэліііі, каля 1(Ю0 засн. першае архіеніскапства. Ліквідаваў племянны падзел краіны, уьёў адм.-тэр. акругі — каралеўскія камітаты. У 1030 адбіў уварванне ням. войска ў Венгрыю. У 1083 кананізаваны каталіцкай царквой. Літ.: Краткая мсторня Венгрюі; С древнейшнх времсн до нашнх дней. М.. 1991. ІШЧАЛНАЎСКІ Т Р 0 ІЦ К І КАСЦЁЛ, помнік архітэктуры позняга барока. Пабудаваны ў 1758 y в. Ішчална Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл. Храм аднанефавы, 2-вежавы, з 5-граннай апсідай і сакрысціямі. У аб’ёмнай кампазіцыі дамінуе гал. фасад. Яго вузкую цэнтр. шіоскасць фланкіруюць квадратныя ў плане вежы, якія рэльсфна выступаюць з асн. аб’ёму, маюць нізкае шлемападобнае завяршэнне. Фасадныя і бакавыя шіоскасці вежаў апяразаны карнізамі, расчлянёны плоскімі прамавугольнымі філёнгамі і прарэзаны прамавугольнымі, лучковымі і паўцыркульнымі аконнымі праёмамі. Інтэр’ер касцёла зальны. выцягнуты на падоўжнай восі. Тры алтары і амбон y стылі рака-
Ін т зр 'с р Ішчалнаўскапі Троіцкага касцсла
ко. Гал. алтар двух’ярусны. 1-ы ярус дадзелены калонамі карынфскага ордэра на 3 часткі, аддзеледы ад 2-га яруса хвалепадобным антаблементам з лядным дэкорам. У цэнтры 2-га яруса — картуш з люнетай, па баках — жывапісныя панэлі і дэкар. вазы. ІТобач з касцёлам y 19 ст. пабудавана 1-ярусная званіца. С.Г.Багласаў, Л.Г.Лапцэвіч.
чыны, што падзяляюць іх. У паніжэннях і далінах шмат (бсшып за 1600) прэсных, горка-салёных і салёных азёр (Салтаім, 1к, Сазыкуль і інш.). Летам невял. азёры і рэкі гіерасыхаюць. Глебы псраважна чарназёмныя. таксама шэрыя лясныя. Пераважаюць ландшафты лугавых стэпаў і бярозавых лясоў (калкі). Землі паўд. раёнаў узараныя.
ШІЧАНКА Уладзімір Іванавіч (н. 10.6.1939, г. Жытомір, Украіна), бел. вучоны ÿ галіне фармадэўтыкі. Д -р фармацэўгычных навух (1988), праф. (1989). Скончыў Львоўскі мед. ін-т (1961). 3 1961 y Віцебскім мед. ін-це (з 1979 заг. кафедры). Навук. нрацы па стварэнні новых лек. сродкаў, паляпшэнні іх якасці, удасканаленні тэхналогіі. Тв:. П е р с п е к т а в ы р а з в н т н я в ы с ш е г о ф а р -
ІШ Ы Я С (ад грэч. ischion сядалішча, бядро), хвароба, абумоўленая пашкоджанпем карэньчыкаў паяснічна-крыжавога аддзела названочніка чалавека. Прычыны: дыстрафічныя змены ў міжпазваночных дысках, што выклікаюць астэахандроз, sraaieHnbm (лераахаладжэнне, траўмы, інфекцыі) і эндагенныя (недастатковасць дерв.-мышачлага і касцёва-звязачнага апаратаў, абменныя і гемадынамічныя расстройствы пазваночніка) факлары. Праяўляецца болямі з лакалізацыяй y паясніцы, назе, пераважна па ходу сядалішчнага нерва, сімптомамі нацяжэння, парушэннем адчувальнасці паводле карэньчыкавага тыпу, мышачнай гіпатрафіяй з паніжэннем сілы і ахілавага рэфлексу. Найчасцей 1. бывае аднабаковым: хварэюць людзі ва ўзросде 30— 50 гадоў. Лячэнне тэрапеўтычнае. І'л. таксама Радыкуліт. А.У.Руцкі.
м адавгаческого о б р а з о в а н н я в Р е с п у б л м к е Беларусь / / П р о б л е м ы м е д в д ш іс к о г о о б р а з о вання в Б ел ар у сн . В н т е б с к , 1995.
ІШЫМ, рака ў Казахстане і Расіі, левы прыток р. Іртыш Даўж. 2450 км, пл. бас. 177 тыс. км2. Пачатак y rapax Ніяз на паўн. ускраіне Казахскага драбнасопачніха; y вярхоўях цячэ ў вузкай даліне са скалістымі берагамі, якая расшыраедца ніжэй г. Астана. Гіа Ішымскім стэпе цячэ ў шырокай пойме са шматлікімі старыцамі, y нізоўі — сярод балот. Гал. прытокі: Калутон, Жабай, Аканбурлук. (справа). Жыўленне снегавое. Ледастаў з пачатку ліст. да крас.— мая. Высокае веснавое разводдзе. Сярэдні расход вады каля с. Вікулава (215 км ад вусця) 59,4 м3/с. Суднаходства ўверх ад г. Петранаўлаўск на 270 км і ад Вікулава да вусця. Вячаслаўскае і Сяр гееўскае вадасховішчы (для водазабеспячэння i арашэння). Ha 1. гарады: Астана, Дзяржавінск, Есіль, Петрапаўлаўск, Ішым ІШЫМАВА Аляксандра Восіпаўна (16.1.1805, г. Кастрама, Расія — 16.6.1881), руская дзіцячая пісьменніца. Друкавалася з 1831. Выдавала час. для дзяцей «Звездочка» (1842— 63) і «Лучн» (1850— 60). Аўтар кніг «Гісторыя Расіі ў апавяданнях для дзяцей» (ч. 1— 6, 1837— 40), «Апавяданні бабулькі» (1839), «Свяшчэнная гісторыя ў размовах для маленькіх дзяцей» (1841), «Рускім дзецям» (1881) і інш., большая частка якіх была псраказам гіст. твораў (напр., М.М.Карамзіна). ІШЫМСКАЯ РАЎНІНА. раўніна на Пд Зах. Сібіры, y міжрэччы Іртыша і 'Габола y Кургалскай, Цюменскай і Омскай абласцях Расіі і ГІаўн.-Казахстанскай вобл. Казахсгана. Перасякаецца р. Ішым. Выш. 120— 150 м. Складзсна з пясчана-гліністых деагславых адкладаў, перакрытых лссавілнымі суглілкамі. Плоская раўніна, слаба нахіленая на У, для яе рэльефу характэрпы грывы і лаг-
ІШ ЭМ ІЧНА Я ХВАРОБА СЭРЦА, к a ранарная хвароба сэрца, паталогія сэрца, y аснове якой пашкоджанне міякарда ад нарушэння кровазвароту ў сувязі з атэрасклерозам сасудаў ці ўгварэішем тромбаў y нязменных сасудах; адпа з найб. пашыраных хвароб і асн. гірычын інваліднасці, смяротнасці. Ішэмічная хвароба бывае ў розных органах (галаўным мозгу, нырках і інш.). Mae формы: раіггоўная каранарная смсрпь. стэнакардыя (напружаная, што ўзнікла ўпершьшю, стабільная, прагрэоруючая, спантанная), інфаркт міякарда, постіпфаркггны кардыясклероз, парушэпне сардэчнага рытму, сардэчная недастатковасць. Лячэнне тэрапеўтычнае, зрэдку хірургічнае. М.А.Скеп’ян.
ІЯЎЛЕВІЧ_______________ 371 атрымаў y г Шклоў. Вучыўся ў Магілёўскай брацкай школе, тэалогію і медыцыну вывучаў y Замойскай акадэміі (Польшча). ГІрацаваў выкладчыкам y Кіева-М агілянскай калегіі, быў прафе сарам свабодных навух. Разам з рэктарам гэтай калегіі С.Пачаскім удзельнічаў y арганізацыі ў Ясах (Румынія) славяна-грэка-лацінскай акадэміі (адкрыта ў 1640). У 1647 пастрыгся ў Кіеве ў манахі. Жыў y Львове, Ярославе (у Галіцыі), Кракаве, Скіде, Камянцы, Сочаве (Валахія), Оршы і інш. 3 1655 y Подацку, быў ігуменам Богаяўленскага манастыра, пры якім адкрыў школу і бібліятэку. 3 1660 таксама архімандрыт Полацкага Барысаглебскага манастыра Алекаваўся мясц. паэтамі Ф Утчыцкім і Сімяонам Полацкім. падтрымліваў прыязныя адносіны з рус. дзярж. і культ дзеячамі Ф.Рцішчавым і А.Ардын-Нашчокіным. У час прыезду ў Полацк pa pa Аляксея Міхайлавіча (1656) выступіў з прамовай. Удзельнік Маскоўскага дарк. сабора 1660 ла слраве патрыярха Нікала. Алошдія звесткі пра I. ў дерадісды з маскоўскім патрыярхам Іаакімам за студз.— сак. 1686. 3 літ. сладчыны I. дайшла яго аўтабіягр. запіска (на лольск. мове, апубл. С.І'олубевым y 1886), y якой важныя матэрыялы па гісторыі гар. адукацыі 2-й чвэрці 17 ст., культ. і пед. узаемасувязі бел. і ўкр. народаў. Захаваліся яго драмовы з нашды розных рэліг. і паліт. ладзей, лекалькі лістоў да Сімяона Полацкага. Вядомы яго дэкламацьш на лрыезд y Магілёў віцебскага, аршанскага, мсціслаўскага і магілёўскага епіскада Іосіфа І'арбацкага (4.8.1650), некалькі вершаў да ўзор элегій Авідзія. У паэзіі I. яскрава выяўлены рысы сілабізму. Літ.: Г іс т о р ы я б е л а р у с к а й д а к а с т р ы ч н іц к а й л іта р ат у р ы . М н ., 1968. T. 1. С. 363—364. А. Ф.Коршунаў.
ІЯНЁЎСКАЯ КУЛЫ ЎРА, археалагічная культура мезаліту (8,5— 7 тыс. г. назад) y міжрзччы р. Волга і Ака. Генетычна звязана з грэнскай культурай паўн. i цэнтр. часткі Верхняга Падняпроўя. Населыпцтва займалася палявапнем, рыбалоўствам і збіральніптвам. Жытлы наземныя або крыху заглыбленыя ў зямлю, акруглай ці авальнай формы. Характэрны крамянёвыя наканечнікі стрэл грэнскага тыпу, адшчэпы, скрабкі, вуглавыя разцы, вастрыі са скошаным краем, нуклеўсы. У.П.Ксяндзоў.
ІЯЎЛЕВІЧ Фама, бел. дісьменнік і педагог 1-й пал. 17 ст. Нарадзіўся ў Магілёве Вучыўся ў Магшёўскай брацкай школе, y Ягелонскім уд-це (Кракаў, сярэдзіна 1620-х г.). У канды 1620 — дач. 1630-х г. рэкгар Кіеўскай брацкай школьт 3 1632 ледагог y магілёўскім, y 1640-я г. ў слуцкім брацтвах. Аўтар даэмы «Лабірыдт» (Кракаў, 1625, на польск. мове). У лаэме, прасякдутай ідэямі асветдідтва, услаўляў леабмсжаваныя магчымасці чалавечага розуму, асвету, навуку, заклікаў да адзінства слав. народаў y грамадска-гіаліт. і культ. жыцці. Твор I. — узор экслрэсіўна-метафарычнай паэзіі барока. Л і т Г о л е н ч е н к о Г .Я . Н о в ы с м а т е -
ІЯЎЛЕВІЧ ( Я ў л е в і ч ) Ігнацій (26.9.1619, г. Магілёў — каля 1686), бел. педагогасветнік, гіісьменнік, ірамадскі і царк. дзеяч. Першапачатковую адукацыю
рн алы п о н сто р н н культурны х свя зей Б ел о р у с сн н с У к р а н н о й к Р о с с н е й в к о н ц е X V I— п ер в о й п о л о в н н е X V II в. / / К н н г а в Б с л о р у с сн н : К л н ю в е д е н н е , н с т о ч н н к н , б н б л н о г р М н ., 1983. В ы п . 2.
Г.ЯГаленчанка.
Й, адзінаццатая літара беларускага і некаторых інш. слав. алфавітаў. Паходзіць з кірыліцкай Н («іжэ»), утворанай на аснове грэка-візант. устаўнай Н («эта») шляхам далучэння дыякрытычнага знака. У старабел. пісьменстве ўжывалася з канца 16 ст. (у рус. з 1735). Абазначала гук «й» пераважна ў друкаваных кнігах («добродейство», «Знзаннй», «тайна», «хнтрый»). У рукапісах 17 ст. ўжывалася радзей, паралельна з паерыкам (s): «уйтн» — «у*тн», «сеймь» — «се5м>». Лічбавага значэння не мела. У сучаснай бел. мове абазначае санорна-шумны мяккі шчылінны сярэднеязычны зычны гук «й» пасля галосных («гай», «май», «сейбіт»). А.М.Булыка. НАШКАР-АЛА, горад y Расійскай Федэрацыі, сталіда Марый Эл Рэспублікі, на р. Малага Какштага (левы прыток Волгі). 251 тыс. ж. (1996). Чыг. станцыя. Вузел шашэйных дарог. Аэрапорт. Прам-сць: машынабуд. і металаапр. (паўправадніковыя лрылады, гандл. халадзільнае абсталяванне, інструменты і інш.), лёгкая, дрэваапр., харч., вытв-сць вітамінаў. 3 ВНУ, y т.л. ун-т. Тэатры: муз.-драм., рус. драмы, лялек. Філармонія. Планетарый. Краязн. музей, Доммузей марыйскага кампазітара І.С.Палантая (Ключнікава). Царква Ушэсця (1756), мураваныя і драўляныя дамы 19 ст. аздобленыя разьбой.
Засн. як крэпасць y 1584 пасля далучэння марыйскіх зямель да Расіі. Першапачаткова вядома пад назвай Какшажск, паэней — Какшацкі гарадок. 3 1708 y складзе Казан скай губ., з 1781 — павятовы горад. Улетку 1918 цэнтр антыбалыііавіцкага паўстання эсэраў. Да 1919 наз. Царовакакшайск, y 1919—27 — Чырвонакакшайск, з 1927 — Й А (марыйск. —Чырвоны горад), y 1936— 90 — сталіца Марыйскай АССР. Літ.: Йошкар-Ола: Очеркн о столнце Марнйской республяхя. Йошкар-Ола, 1984; Андреянов АА. Город Царевококшанск: страннцы нсторяя (конец XVI — нач. XVIII в ). Йошкар-Ола 1991. ЙЕЛАЎСТАН (Yellowstone), рака на ПнЗ ЗША, правы прыток р. Місуры. Даўж. каля 1200 км, пл. бас. 182,3 тыс. км . Пачынаецца ў Скалістых гарах, верхняе цячэнне на тэр. Йелаўстонскага нацыянальнага парку, дзе ўтварае глыбокія каньёны і вадаспады, y сярэднім і ніжнім цячэнні — раўнінная рака. Жыўленне снегавое і дажджавое, вясенне-летнія паводкі. Сярэдні гадавы расход вады 365 м3/с. Выкарыстоўваецца для арашэння. ЙЕЛАЎСТ0НСКІ НАЦЫЯНАЛЬНЫ ПАРК (Yellowstone National Park). Ha ПнЗ ЗІІІА y штатах Ваёмінг, часткова Мантана і Айдаха. Першы ў свеце нац. парк. Засн. ў 1782. Пл. 898,3 тыс. га. Ландшафты Скалістых гор, каньёны, вадаспады (выш. да 94 м) на р. Йелаў-
стан, больш за 3 тыс. гарачых крыніці гейзераў, y т.л. іейзер Экселсіёр (выш. вывяржэння да 90 м), найб ў Паўн. Амерыцы высакагорнае воз. Йелаустан (на выш. 2359 м, пл. 360 км2). 90% тэр. пад хваёвымі лясамі (хвоя, елкі блакітная і Энгельмана, піхты горная і дугла-і сава) з дамешкамі вольхі, бярозы, асіны. Акамяделыя дрэвы на ўчастках, якія раней былі пахаваны пад нулканіч-' ным попелам і лавай. У фауне чарнахвосты алень, мядзведзі (барыбал, грызлі), бізон, лось, горны баран і інш.; каля 200 відаў птушак, y т.л. гняздоўі белагаловага арла (нац. сімвал ЗША), Біясферны рэзерват. Турызм. Уключаны Ю НЕСКА y спіс аб’ектаў сусв. культ. і прыроднай спадчыны. Й ЁМ ЕН , Й е м е н с к а я Р э с п у б - | л і к a (Аль Джумхурыя аль Йаманія), дзяржава ў Паўд.-Зах. Азіі, на Пд Аравійскага п-ва. Абмываецца водамі Чьірвонага і Аравійскага мораў. Мяжуе на Пн з Саудаўскай Аравіяй, на У з Аманам (б.ч. мяжы не дэмаркіравана). Пл. 532 тыс. км2. Нас. 13972,5 тыс. чал. (1997). Сталіда — г. Сана (з 1990), статус эканам. сталіцы мае г. Адэн. Падзяляецца на 17 правінцый. Дзярж. мова— ' арабская, б.ч. насельніцтва размаўляе ( на йеменскім дыялекнс. Дзярж. рэлігія— іслам. Нац. свята — Дзень йеменскага адзінства (22 мая). Дзяржаўны лад. Й. — рэспубліка. Гіаводле канстытуцыі 1994 кіраўнік дзяр- ] жавы — прэзідэнт, які выбіраедца пар- ; ламентам на 5 гадоў. Заканад. ўлада належыць аднапалатнаму парламенту — | Палаце прадстаўнікоў (301 дэпутат, выбіраюцца насельніцтвам), выканаўчая ўлада -— ураду на чале з прэм’ер-мініс- ] трам. Прырода. Й. пераважна горная краіна. На 3 — Йеменскія горы (Джэбель) I выш. да 3600 м, г. Эн-Набі-Ш аіб, складаюцца з высокіх плато, расчлянёных глыбокімі далінамі. Шмат патухлых I вулканаў. На Пд і ў цэнтр. ч. горы выш. да 2513 м, паўн. схілы якіх павольна зніжаюцца да пустыні Руб-эль-Халі. На У — невысокія пласкагор’і і пластавш ўзвышшы. Уздоўж узбярэжжа Чырвонага м. і Адэнскага зал. паласой y 50—60 км цягнецца пустыня Тыхама. Карысныя выкапні: нафта, прыродны газ, зо- I лата, серабро, каменны і буры вугаль, 1 жал., поліметал. і уранавыя руды, графіт, сера, бітумінозныя сланды, фасфарыты, соль, гілс, даўкаштоўныя камяні (онікс, агат, халцэдон). На ўзбярэжжы клімат трапічны, гарачы і сухі. Тыха-
ма— адна з самых спякотных і сухіх пустынь y свеце. Сярэдняя т-ра студз. 24 °С, чэрв. 31 °С, ападкаў менш за 100 мм. У гарах лета ўмерана цёплае і вільготнае, зіма халаднаватая і сухая, y снеж.—лютым бываюць замаразкі. К.аля г. Сана (на выш. 2400 м) сярэдняя т-ра чэрв. 21 °С, студз. 14 °С, ападкаў 700— 1000 мм за год. Рэкі невялікія. Частка рэк (Мур, Забід, Масіла, Тыбан і інш.) y верхнім і сярэднім цячэнні мае пастаянны вадасцёк, большасць перасыхае. Глебы чырвона-бурыя, зрэдку саланчаковыя. Расліннасць на раўніне пустынная і паўпустынная, на схілах гор калючыя хмызнякі і невял. дрэвы (акацыя, мімоза), па далінах лістападныя і вечназялёныя лясы, на ўнутр. плато сухія стэпы. месцамі саванна. У аазісах пустынь і паўпустынь фінікавыя і какосавыя пальмы. Жывёльны свет: газелі, шакалы, гіены, паўзуны, шмат малпаў, эндэмічны драпежнік мускусны кот (в-аў Сакотра); з птушак — пеліка-
Герб і сцяг Йемена. ны, фламінга, цацаркі. У прыбярэжных водах — тунец, сардзіны, скумбрыя, лангусты, амары, крэветкі, крабы і інш. Нассльніцтва Й. — этнічна аднародная краіна, каля 90% складаюць йеменскія арабы. Жывуць таксама індыйцы, пакістанцы, іранцы, самалійцы і інш. Каля 100 тыс. чал. вядуць качавы спосаб жыцця на У і ПнУ. Бальшасць насельніцтва належыць да сектаў шыітаўзейдзітаў і сунітаў-шафіітаў. Сярэлігяя шчыльн. насельніцтва 26 чал. на 1 км , найб. ў Джэбелі — каля 100 чал. на 1 км , y Хадрамаўце і вакол г. Адэн — 45 чал. на 1 км2, на Пн — каля 1 чал. на 1 км2. У гарадах жыве 34% насельніцтва (1997). Найб. гарады (тыс. ж.): Сана — 972, Адэн — 562 (1995), Таіз — 178, Хадэйда — 155, Эль-Мукала — 50 (1986). Гісторыя. Дзярж. ўгварэнні на тэр. Й. існавалі са стараж. часоў. На рубяжы 2—1-га тыс. да н.э. тут складвалася своеасаблівая паўд.-аравійская цывілізацыя, узніклі дзяржавы Хадрамаўт, Катабан, Саба, пазней — Ma in, якія дасягнулі найб. росквіту ÿ 2—1 ст. да н.э. (гэта тэрыторыя атрымала ад ант.
географаў назву «Arabia felix» — «Шчаслівая Аравія»), Іх развіццю спрыяў гандаль з краінамі Міжземнамор’я і Індыяй. У пач. 4 ст. н.э. тэр. Й. ўключана ў Хім’ярыцкае царства, тут пашырыліся іудаіэм і хрысціянства. У 525 Й. заваяваны эфіопамі, y 575 — Сасанідамі (гл. Сасанідаў дзяржава). У канцы 6 — пач. 7 ст. на тэр. Й. існавала шмат дробных уладанняў, якія каля 630 уключаны ў склад Араб. халіфата. Паступова пануючай рэлігіяй стаў іслам. У 10 ст. частка тэр. Й апынулася пад уладай шыіцкай секты зейдзітаў. Некалькі стагоддзяў тут ішлі міжусобіца і барацьба паміж рознымі дынастыямі. У пач. 16 ст. Й. падпарадкавалі туркіасманы. але ў выніху агулыіайеменскага паўстання яны мусілі ў 1633 пакінуць краілу. Утварылася незалехаіая тэакратычная дзяржава на чале з зейдзіцкімі імамамі. У 1839 англічане захапілі раён Адэна (Паўд. Й.), дзе пазней былі створаны брыт. калонія і пратэктарагы Адэн (Усходні і Заходні). У Паўн. Й. аднавілася тур. панаванне (1872). У выніку антыасманскага паўстання 1904— 11 Паўн. Й. дамогся аўтаноміі, y 1918 абвешчаны каралеўствам на чале з імам Ях’я ібн Мухамедам. Паводле англа-йеменскага дагавора 1934 Вялікабрытанія прызпала незалежнасць Паўн. Й.. але пакінула за сабой Адэн. У 2-ю сусв. вайну Й. захоўваў нейтралітэт, y 1943 разарваў дыпламат. адносіны з Італіяй. У 1948 y выніку змовы забіты Ях’я. Да ўлады прыйшоў яго сын Ахмед, які часткова адышоў ад палітыкі самаізаляцыі дзя^жавы: быў створаны савет міністраў, Й. прыняў удзел y Бандунгскай канферэнцыі 1955. У 1962 y выніку антыманархічнай рэвалюцыі скінута ўлада імама і абвешчана Йеменская Араб. Рэспубліка (ЙАР). Новы ўрад прапанаваў шырокую праграму сац.эканам. рэформ, ажыцдяўленне якой прыпыніла грамадз. вайна (скончана ў 1970). У 1971 адбьіліся першыя ў гісторыі Паўн. Й. ўсеагульныя выбары паводле канстытуцыі 1970. У 1978 прэзідэнтам ЙАР выбраны Алі Абдала Салех. У выніку ўзбр. нац.-вызв. барацьбы народаў Паўд. Й. ў 1967 абвешчана незалежная Нар. Рэспубліка Паўд. Йемена (з 1970 Нар. Дэмакр. Рэспубліка Йемен, НДРЙ). Кіраўніцтва абвясціла сацыяліст. арыентацыю краіны і ажыццявіла шэраг рэформ, скіраваных на мадэрнізацыю феад.-плем. структуры грамадства. У 1972 успыхнуў узбр. канфлікт з ЙАР, які скончыўся падпісаннем пагаднення аб аб’яднанні 2 дзяржаў (не рэалізаваны). У 1978 створана Йеменская сацыяліст. партыя, ген. сакратаром y 1980 выбраны Алі Насэр Мухамед (адначасова кіраўнік дзяржавы і прэм’ер-міністр). Партыя выступала за развідцё дзярж. сектара ў эканоміцы, стварэнне калект. гаспадарак, цеснае супрацоўнідтва з СССР і інш. сацыяліст. краінамі. У 1979 адбыўся новы ўзбр. канфлікт з ЙАР. У 1980-я г. ўнутр. канфлікты, частыя змены кабінетаў, непаразуменні ў кіраўніцтве ла дытаннях ўнутр. і знеш няй палітыкі лерашкаджалі^ працэсу сац.-эканам. развідця НДРЙ. У 1989 ва ўмовах крызіснай эканам. сітуацыі кіраўніцтва краіны адмовілася ад сацыяліст. лраграмы. Пе-
ЙЕМЕН_________________ 373 рагаворы ламіж урадамі абедзвюх йеменскіх дзярж аў скончы ліся паддісаннем 22.5.1990 дагавора дра стварэнне аб’яднанай Рэспублікі Йемен (РЙ). Прэзідэнгам яе выбраны Алі Абдала Салех. У канцы 1993 адносіны паміж Паўн. і Паўд. Й. рэзка лагоршыліся, y крас. 1994 лачалася машгабная вайна. У маі 1994 y Адэне абвешчана Дэмакр. Рэспубліка Йемен. У ліп. 1994 войскі РЙ устанавілі кантроль над усёй тэр. Паўд. Й. Вясной 1997 адбыліся выбары новага парламента РЙ. Й. — чл. Лігі араб. дзяржаў (з 1945), ААН (з 1947). Дыпламат. адносіны з Рэслублікай Беларусь усталоўлены ў жд. 1995. Палітычныя партыі і прафьаюзы. Усеагульны нар. кангрэс, Йеменскае аб’яднанне ў абарону рэформ, Йеменская сацыяліст. партыя. Прафс. аб’яднан-
не — Усеагульная федэрацыя прафсаюзаў рабочых Йеменскай Рэспублікі. Гаспаларка. Й. — аграрная краіна. Яе эканоміка перажывае цяжкі крызіс як вынік баявых дзеянняў y 1994. Валавы ўнутр. прадукг (ВУП) y 1995 склаў 37,1 млрд. дол. ЗША, на душу насельніцтва — 2520 дол. ЗША. Доля ВУП (%): прам-сці — 24, сельскай гаспадаркі — 21, сферы паслуг — 55. У сельскай гаспадарцы занята 54% працаздольнага насельнштва. Гал. галіна — земляробства. Пасяўная пл. каля 3210 тыс. га. Асн. раёны — Джэбель (на тэрасаваных багарных землях), Тыхама, Хадрамаўт, Лахдж (на арапіальных землях). Прыродныя ўмовы дазваляюць атрымліваць ла 2— 3 ураджаі за год. Гал. экспартная культура — кава. У аазісах — фінікавая пальма. Асн. збожжавыя: дура (афр. проса), copra, пшаніца, ячмень, кукуруза; тэхн. — шдзіга, кунжут, бавоўнік, тытунь, хна, кат (наркатычная расліна), імбір. Традыцыйна развіта садоўнідтва (бананы, персікі, абрыкосы, гранаты, цытрусавыя, манга, інжыр). У цэнтр. раёнах развіта вінаградарства (болыд за 40 сартоў). На паліўных землях агародніцтва, бахчаводства. Бульбаводства. Жывёлагадоўля пашавага характару. Гадуюць (млн. галоў, 1996): авечак — 3,7,
374
ЙЕМЕНСКІЯ
коз — 3,2, буйн. par. жывёлу (лераважна зебу) — 1,1, коней, аслоў, вярблюдаў. У Хадрамаўце і Джэбелі — пчалярства. У прыбярэжных раёнах — рьібалоўства; улоў рыбы (1995) складае 86,8 тыс. т. Здабываюць жэмчуг, каралы, перламутр. Вядучая галіна прам-сці — здабыча і перапрацоўка нафты. Запасы нафты — 550 млн. т y раёне Марыб і прав. Хадрамаўг (Масіла), газу — 130— 170 млрд. м3. Штогод на Марыбскім рацовішчы здабываюць каля 10 млн. т нафты. Нафтаперапрацоўка на з-дах y Адэне і Марыбе (магутнасць каля 9 млн. т). Нафта і нафтапрадукты складаюдь каля 90% экспарту краіны. Здабываюць таксама кухонную ссшь (запасы ў Саліфе 300— 500 млн. т), жал. руду, гіпс, паўкаштоўныя камяні. Вытв-сць электраэнергіі (1995) 1,9 млрд. кВт гадз. 3-ды металаапрацоўчай прам-сці: суднарамонтны (Адэн), зброевы (Сана), па вытв-сці тары для нафтапрадуктаў (Хадэйда) і алюмініевага посуду (Таіз). Прадпрыемствы лёгкай прам-сці: бавоўнаачышчальныя (у Сане, Хадэйдзе, Забідзе, Лахджы), тэкст. (у Сане, Адэне), швейныя, гарбарныя. Ёсць з-ды хім. прам-сці (лакафарбавы ў Адэне і пластмасавых вырабаў y Таіэе). Развіты галіпы харч. прам-сці (кандытарская, алейная, кансервавая, рыбная, малочная, тытунёвая). Вытв-сць буд. матэрыялаў y Таізе, Сане (цэментны з-д), мэблі ў Сане, запалак y Адэне. Развіта саматужна-рамесніцкая вьггв-сць дываноў, тэкстылю, абутку, упрыгожанняў з зсшата, серабра, ганчарных вырабаў. Ва ўнугр. перавозках асн. з’яўляецца аўтамаб. транспарт. Даўж. аўтадарог з асфальтавым пакрыцдём 11 тыс. км. Аўтапарк больш за 510 тыс. машын, y т.л. 282 тыс. грузавых. Ш ырока выкарыстоўваецда ўючны транспарт на стараж. каравандых шляхах. 11 аэралортаў, з іх 4 міжнар. (у Сане, Адэне, Таізе, Хадэйдзе). Знешнегандл. марскія леравозкі— на замеждых суднах. Гал. парты: Хадэйда (вываз кавы, сухафруктаў, скуры, бавоўны), Адэн (транзітны порт), Моха, Саліф, Эль-Мукала. Эксларт складае 1,1 млрд. дол. ЗШ А (1994): нафта і нафтапрадукты, кава, бавоўна, фінікі, рыбапрадукты, ссшь і інш. Імларт — 1,8 млрд. дол. ЗШ А (1994): лафта, машыны і абсталяванне, тавары нар. ўжытку, хім. прадукцыя. Асн. гандл. партнёры: Вялікабрытанія, ЗША, Ялонія, Расія, краіны бас. Індыйскага ак. Грашовыя адзінкі — йеменскі рыял і йеменскі дынар. Архітэктура і выяўленчае мастантва На тэр. Паўн. Й. выяўлены рэшткі стараж. гарадоў (з 2-га тыс. да н.э., Марыб, Маін), умацаваных мурамі з вежамі, ірыгацыйных лабудоў (М арыбская плаціна, 7 ст. да н.э.), каменных храмаў з рэльефамі, статуямі, размалёўкамі (храм Авам каля Марыба, 8 ст. да н.э.). Здойдзены каменная і бронз. скульптура, творы глілтыкі, кераміка. 3 1 ст. н.э.
вядомы г. Сана, дзе паводле літ. крыніц, быў 20-лавярховы замак Гумдан. 3 лашырэннем ісламу (7 ст.) будаваліся мячэці, надачатку «дваровага» тылу (аль-Джама аль-Кебір y Сане), лазней — y выглядзе купальдых залаў (аль-Ашрафія ў Tabe, 13 ст.); мінарэты звычайна ярусныя, круглыя ці шматгранныя, з невял. кулалам. Традыц. жылыя дамы ў гарадах 3—7-павярховыя, камендыя ці цагляныя, з міжлаверхавымі лаясамі (у Сане), ажурнымі балконамі (у Хадэйдзе); y селішчах — высокія сырцовыя і каменныя, часам вежавыя дамы ці чарацяныя хаціны на драўляным каркасе. У Паўд. Й. захаваліся руіны сталіцы царства Катабан г. Тымда (9— 1 ст. да н.э., рэшткі каменных умацаванняў, вял. будынкаў з высечанымі на сценах надлісамі, надмагільныя стэлы некропаля з квадратнымі пліткамі, са схематьічнымі выявамі твараў, насценньш бронз. рэльефы і статуі эліністычдага характару); y Хадрамаў-
шае сцены. У архітэктуры сучаснага Й. новыя канструкдыі спалучаюцца з традыц. элементамі. Развіваецца выяўл. мастацтва. Захоўваюцца стараж. віды нар. мастацтва: інкрустацыя па дрэве і метале, філігрань, вышыўка, дыванаткацтва і інш. Г. С. Смалякоў (прырода, насельніцгва, гаспадарка), В.У.Адзярыха (гісторыя).
Да арт. Йемен. Традыцыйная забудова гарадоў на паўночным усходзе краіны.
Да арт. Йемен. Ландшафт y даліне Хадрамаўг.
це — руіны гарадоў 5— 4 ст. да н.э. з абарончымі мурамі з часанага каменю (Ш абва) і рэшткамі дамоў, скальныя грабяіцы і вадаёмы (Адэн). У розных раёнах знойдзены лрадрапаныя і нанесеныя вохрай выявы канда 1-га тыс. да н.э.: фігуркі людзей і жывёл з бронэы і золата, кераміка з геам. ардаментам. У нешматлікіх сучасных гарадах (Ш ыбам, Тарым) захавана ў асноўным стараж. аблічча: сырцовыя 6— 7-павярховыя ла мы вежавага тылу, якія шчыльна прымыкаюць адзіл да аднаго і ствараюць знадворку нелрыступны мур з адзінай брамай, што вядзе ў горад. Фасады высокіх дамоў часта аздоблены шматколернай размалёўкай. Каля г. Адэд захаваліся ўмадаванні сярэдзіны 19 ст. (і фрагменты 16— 17 ст.). Для культавай архітэктуры хараклэрлы мячэці з ллоскім ці купальным леракрыццем галерэй, якія абкружаюць двор, мінарэты з паясамі зубчастай муроўкі з цэглы-сырцу, маўзалеі-«куба» з яйкападобным кулалам і ажурным ларалетам, што завяр-
бай на беразе Хадгхі (Чырв. ракі) y Гіаўн. В’етнаме захаліла некалькі казармаў, вакзал і ілш. аб’екты. Да 15 лют. паўстанне пашырылася на суседлія раёны; адначасова адбылося ўзбр. выступледне ў г. Хадой. Задушада французамі 18 лют. 26 удзельнікаў пакараны смерцю, 33 чал. засуджалы на пажыццёвую катаргу. ЙІТС (Yeats) Уільям Батлер (13.6.1865, Дублін — 28.1.1939), ірландскі паэт і драматург. Вучыўся ў Дублінскім і Оксфардскім ун-тах. Заснавальнік і адзін з дырэктараў «'Гэатра абацтва» (1904— 38). Распрацаваў кадцэпцыю нац. л-ры, пачынальнік руху «Ірлалдскае адраджэнне». Творчасць адметная сувяззю з гісторыяй і міфалогіяй Ірландыі, якая ўвайділа ў яго лаэзію з лершай кн. «Вандраванні Ойсіна» (1889). Безадказнае каханне — тэма зб-каў «Ружа» (1893), «Вецер y чаратах» (1899), «Зялёны шлем» (1910). Пазней вершы набылі ідэаматычнасдь дар. мовы, y іх асабістае зліваецца з грамадскім (зб-кі «Ад-
ЙЕМ ЕНСЮ Я АРАБЫ. й е м е н ц ы, народ, асд. насельніцтва Йемена (12,3 млн. чал.). Агульная колькасць 13,7 млн. чал. (1992). Жывуць таксама ў Саудаўскай Аравіі (1,4 млн. чал.). Гавораць на арабскай мове. Вернікі мусульмане (суніты і шыіты). ЙЕНБАЙСКАЕ ПАЎСТАННЕ 1930, дацыянальна-вызваленчае паўстанне в’етн. салдат франц. калан. арміі. Падрыхтавана членамі Нац. партыі В’етнама (НПВ), якія аласаліся поўнага разгрому партыі калан. ўладамі. 9 лют. група стралкоў (200 чал.) ваен. форта Йен-
казнасць», 1914, «Дзікія лебедзі ў Куле», 1919, і інш.) Своеасаблівая сістэма містычнай і міфапаэт. філасофіі ў зб. «Здані» (1925), матывамі расчаравання прасякнуты апошнія зб-кі «Вежа» (1928) і «Вінтавая лесвіца» (1933). Першая п ’еса «Кэтлін, дачка Хуліэна» (1902) стала сімвалам нац. руху на незалежнасць. П ’есы «Ля Ястрабінай крыніцы» (1916), «Месячная ноўня ў сакавіку» (1935), «Яйка чаплі» (1938) і інш. наіт. ў стылістыцы яп. т-ра но (п’есымаскі). Нобелеўская прэмія 1923.
Тв '. Рус. пер. — Нчбр. стнхотворенмя лнряческне н повествователыше. М., 1995. Літ.: Т м ш у н н н а В.Н. Театр У.Б.Йейтса я проблема развмтая заладноевропейского снмволнзма. СПб., 1994. М.Ю.Шода. ЙОРК (York), мыс на п-ве Кейп-Йорк, самы паўн. пункт Аўстраліі (10°4Г) паўд. ш. і 142°32' усх. д.).
Й О РК (York), горад y Вялікабрытаніі, на У Англіі, на р. Уз. Засн. каля 71 рымлянамі як крэпасць на месцы брыт. паселішча. 103 тыс. ж. (1984). Чыг. вузел, рачны порт. Буйны цэнтр харч., шкляной, паліграф. прам-сці. Чыгуначнае машынабудаваіше. Музей Йоркшыра, маст. галерэя. Арх. помнікі 11— 16 ст., y т.л. рамана-гатычны сабор. Рэзідэнцыя архіепіскапа Йоркскага. ЙОРК (York), горад на ПнУ ЗША, y штаце Пенсільванія, на р. Саскуэхана. Засн. ў 1735. 410 тыс. ж. з прыгарадамі (1988). Буйны цэнтр машынабудавання (вытв-сць турбін, дарожна-буд. машын, кандыцыянераў, прамысл. абсталявання, матацыклаў, метал. мэблі і фурнітуры). Прам-сць: эл.-тэхн., радыёэлектронная, аўтамаб., васнная, аўтабранятанкавая, металургічная, папяровая, гарбарна-абутковая, тэкстыльная. Й 0 Р К І (Yorks), дынастыя англ. герцагаў y 14— 15 ст. і каралёў y 1461—415, галіна Плантагенетаў. Паходзіла ад герцага Йоркскага Эдмунда — 5-га c u ira Эдуарда III. У 1460 правы на прастол прад’явіў унук Эдмунда Рычард (1411—60, загінуў y бітве пры Уэйкфілдзе). Першым каралём з дынастыі Й. быў сын Рычарда Эдуард ГУ (1442— 83), які правіў y 1461— 83 з перапынкам y кастр. 1470 — крас. 1471. У ходзе Пунсовай і Белай руж вайны ён скінуў Ген-
йыгі
375
рыха VI Ланкастэра. Сын Эдуарда ГУ Эдуард V (1470— 83) правіў y крас.— жн. 1483, сюнуты з прастола і забіты ў Таўэры паводле загаду герцага Глостэра. Алошнім каралём з дынастыі Й. быў герцаг Глостэр Рычард III (1452— 85), брат Эдуарда IV, ён загадаў забідь сваіх пляменнікаў Эдуарда V і Рычарда Йоркскага, абвясціў сябе каралём (правіў y 1483— 85); загінуў 22.8.1485 y бітве пры Босварце). Пасля яго смерці англ. каралямі сталі Цюдары. Дз.М.Чаркасаў. ЙЬІГІ (Iôgi) Олеў Адавіч (9.1.1919, в. Веске на в-ве Саарэмаа, Эстонія — 27.1.1989), эстонскі літ.-знавец, гіеракладчык. Засл. пісьменнік Эстоніі (1978). Скончыў Тартускі ун-т (1956). Аўгар зб-каў літ.-крытычных артыкулаў «Літаратурныя каардынаты» (1963), «Зыб на вадзе» (1973), «Барозны і цені» (1975, Літ. прэмія імя Ю.Смуула 1976). Перакладаў з бел., рус. і польск. моў. Удзельнічаў y выданні на эст. мове выбр. вершаў Я.Купалы (1966), Я.Коласа (1968). Пераклаў на эст. мову зб. апавяданняў «Сірочы хлеб», аповесць «Апошняя сустрэча» Я.Брыля, аповесць «Трэцяя ракета» В.Быкава, раманы «Людзі на балоце» і «ГІодых навальніды» І.Мележа, трылогію «На ростанях» Я.Коласа. Літ. прэмія Эстоніі 1971.
паскараць каагуляцыю. Вельмі пашыраны палімерныя К. — растваральныя высокамалекулярныя злучэнні, y прыватнасці поліэлектраліты, палікрэмніевыя к-ты. Выкарыстоўваюць для паскарэння працэсаў, звязаных з неабходнасцю вылучэння дысперснай фазы з дысперсійнага асяроддзя (напр., асаджэння завіслых часцінак нры водаачыстцы, абагачэнні мінер. сыравіны). 2) У медыцыне К. наз. рэчывы, якія гіавышаюць згусальнасць крыві (напр., віхасол). К, дванаццатая літара беларускага алфавіта. ІІаходзіць з кірылідкай К («кака»), утворанай на аснове грэка-візант. устаўнай К («капа»), У старабел. пісьменстве абазначала гукі «к», «к’» («камень», «кдслый»). Мела таксама лічбавае значэнне «дваццацы». У пач. 16 ст., акрамя рукапіснай, набыла друкаваную форму. У сучаснай бел. мове абазначае шумныя глухія выбухныя заднеязычныя зычныя гукі «к», «к’» («клопат», «крохкі» — «крохк’і», «ракіта» — «рак’іта»). А .М .Б у л ы к а .
КА, y старажытнаегіпецкай міфалогіі адзін з элементаў чалавечай існасці або адна з душ чалавека. Першапачаткова — увасабленне жыццёвай сілы багоў і цароў і іх магугнасці. Пазнейшыя міфы прыпісваюць наяўнасць К. ўсім людзям. Гэта духоўнае «другое я» кожнага
Кш ба
чалавека, якое нараджаецца разам з ім, прадвызначас яго лёс і застаецца пасля яго смерці. КААБА (араб., літар. куб), свяшчэнны храм мусульман y г. Мекка (Саудаўская Аравія). Пабудаваны ў старажытнасці каля крыніцы Земзем y форме куба, размешчанага ў цэнтры прамавугольнага двара. У знеш няй сцяне з усх. вугла ніша э «чорным каменем» — метэарытам (стараж. фетыш). Да 7 ст. н.э. храм быў свяцілішчам язычнідкіх плямён Хіджаза; паводле падання, вакол яго стаялі 300 ідалаў. Ііасля прызнання ісламістамі святасці К. храм — месца паломнідгва мусульман. КААГУЛЙНТЫ, 1) хімічныя рэчывы, якія пры дабаўленні ў вадкае дысперсійнае асяроддзе здольныя выклікаць ці
КААГУЛЯЦЫЯ (ад лац. coagulatio згоргванне, згушчэнне), узбуйненне часцінак дысперснай фазы ў дысперсных сісі мах. Прыводзіць да выпадзення з калоіднага раствору камякаватага асадку ці да застудзянення (гл. Гелі). Адбываецца пры сутыкненні часцінак y выніку броўнаўскага руху, накіраванага перамяшчэння ў сілавым полі (напр., y эл. полі, электракаагуляцыя) ці пры інш, знешніх уздзсяннях (напр., перамешванне, вібрацыя). К. золей выклікае дабаўленне каагулянтаў. Mae месца ў геал., атм., біял. і розных тэхнал. працэсах — водаачыстцы, вытв-сці палімерных матэрыялаў, харч. прадуктаў і інш. У.С.Камароў. КААДАІІТАЦЫЯ (ад лац. со сумесна + адаптацыя) у б і я л о г і і , 1) узаемная адаптацыя розных відаў y прадэсе каэвалюцыі, калі адсутнічае абмен генеі. інфармацыяй, але існуе цесная біял. сувязь паміж арганізмамі. 2) Узаемнае прыстасаванне розных органаў y цэласным арганізме ў працэсе індывід. развіцця і эвалюцыі. 3) У г е н е т ы ц ы — гарманічньм ўзаемадзеянні алеляў y генафондзе папулядыі, дасягнутыя шляхам селекцыі і рэкамбінацыі. Забяспечвае макс. ўзгодненасць функцый органаў y лрацэсах жыццядзейнасці, магчымасць сумеснага існавадня розных відаў, павялічвае ўстойлівасць біяцэнозу як біял. сістэмы. Класічны лрыклад К.— спалучаная эвалюцыя кветкавых раслін і многіх насякомых, грызуноў і раслін і інш. А.С.Леанцюк. КААЛА, с у м ч а т ы мядзведзь (Phascolarctos cinereus), млекакормячае сям. каалавых. Пашыраны на У Аўстраліі. Жыве ў кронах дрэў эўкаліптавых лясоў. Актыўны ноччу. Трымаецца паасобна або невял. групамі. Даўж. да 82 см, маса да 16 кг. Шэрсць густая, мяккая, шэрая. Вывадкавая сумка развітая, адкрываедца назад. Сгалы самец мае гарэм. Корміцца лісцем эўкаліптаў. На-
роджанае дзіцяня застаецца ў сумцы да 6 месяцаў. Ахоўваецца. Э.Р.Самусенка. КААЛЕСЦсШЦЫЯ (ад лац. coalesco эрастаюся, злучаюся), зліццё кропель вадкасці ці бурбалачак газу пры іх сутыкненні ў рухомым асяродцзі (вадкасць, газ). Ідзе самаадвольна пры пастаяннай т-ры з памяншэннем свабоднай энергіі сістэмы і ступені дысперснасці эмульсій і пен, што прыводзідь да іх распластавання на 2 фазы: вадкасць 1 — вадкасць 2 ці вадкасць — газ. К. — прычына выпадзення атм. ападкаў (дажджу, расы) з воблакаў і туману. Адбываецца пры абязводжванні кафты, нанясенні лакафарбавых пакрыццяў аэразольным метадам, пенатушзнні. КААЛІН (ад назвы хр. Каалінг y Кітаі), асадкавая гліністая горная парода, складзеная пераважна з каалініту. Mae прымесі кварцу, палявых шпатаў і інш. Калер белы з адценнямі, на вобмацак тлусты. У вільготным стане малапластычны, амаль не разбухае. Вогнетрывалы. Першасны К. утвараецца пры гідратэрмальным змяненні або выветрыванні ў кіслым асяроддзі алюмасілікатаў, палёвашпатавых парод (гранітаў, гнейсаў, пегматьггаў, сланцаў і інш.). Адрозніваюць К. астаткавы (першасны), які залягае на месцы ўтварэння, і пераадюіадзены (другасны, асадкавы), што ўгварыўся ў выніку размыву і пераадюадання прадукгаў выветрывання. Буйныя радовішчы К. прымеркаваны звычайна да кор выветрывання. Пераадкладзеныя К. залягаюць пластамі, лінзамі, гнёздамі. Багатыя радовішчы К. вядомы ў Кітаі, Вялікабрытаніі, Францыі, на Украіне, y Расіі і інш. На Беларусі К. выяўлены ў раёне М ікашэвіцка-Жыткавіцкага выступу крышт. фундаменту — Сітніцкае, Дзедаўскае, Людзяневіцкае, Бярэзінскае радовішчы. Выкарыстоўваецца ў керамічнай, гумава-тэхн., папяровай, хім., парфумернай, будаўнічай прам-сці. У.Я.Бардон.
Каала
КААЛІНІТ, гліністы мінерал падкласа слаістых сілікатаў, гідраксілсілікат алюмінію, Al4 [Si4 0 io](OH)8. Mae гліназёму АІ2 О 3 41,2%, крэменязёму SiOj 48% і 10,8% Н 2 О. Крышталізуецца ў манакліннай сінганіі. Зямлістыя масы рыхлыя, лускаватыя або шчыльныя тонказярністыя агрэгаты, радзей — тонкія пласцінкі, канкрэцыі, ааліты, жаўлакі. Бляск перламутравы да зямлістага. Паўпразрысты. Цв. 1— 1,5. Шчыльн. 2,5— 2,7 г/см3. Вельмі гіграскапічны. Утвараецца пры выветрыванні вывергнутых і метамарфічных парод, радзей— ва ўмовах нізкатэмпературных гідратэрмальных працэсаў. Выкарыстоўваецца ў керамічнай, буд., папяровай, гумавай прам-сці і інш. Гл. таксама Каалін. У.Я.Бардон. КААЛІЦЫЯ (лац. coalitio ад coalitus аб’яднаны), 1) саюз, аб’яднанне для дасягнення агульнай мэты. 2) Палітычны і ваен. саюз дзвюх і больш дзяржаў супраць агульнага праціўніка (напр., антыгітлераўская К. дзяржаў y 2-й сусв. вайне). 3) Пагадненне, выпрацаванае некалькімі партыямі, рухамі або грамадскімі дзеячамі, для ажыццяўлення сумесных дзеянняў, напр,, з мэтай стварэння т.зв. кааліцыйнага ўрада, які складаецца з прадстаўнікоў гэтых napra ft. КААЛЬ (Kaal) Ану (н. 4.11.1940, Тапін), эстонская спявачка (лірыка-каларатурнае сапрана). Hap. аргг. СССР (1981). Скончьша Талінскую кансерваторыю (1968). 3 1963 артыстка хору, з 1967 салістка т-ра оперы і балета «Эстонія» (Талін). Сярод партый: Джылвда, Віялета («Рыгалета*, «Травіята» Дж.Вердзі), Лючыя («Лючыя ды Ламермур» Г Д аніцэці), Раксана («Сірано дэ Бержэрак» Э.Тамберга), Канстанца, Царліна, Царыца Ночы («Выкраданне з сераля», «Дон Жуан», «Чароўная флейта» ВА.М оцарта); партыі сапрана ў буйных вак.-сімф. творах — «Страсці па Іаану» І.С.Баха, «Поры года» І.Гайдна, «Stabat mater» Дж.Б.Пергалезі, «Азарэнні» Б.Брытэна і інш. Лаўрэат Усесаюзнага конкурсу вакалістаў імя М.І.Глінкі (1968). Прэмія Г.Отса 1979. КЛАПЕРАВАННЕ В Ы ТВ 0РЧ А С Ц І, форма арганізацыі грамадскай вытв-сці, якая мае на мэде ўстанаўленне працяглых вытв. сувяэей прадпрыемстваў па сумесным вырабе канчатковай прадукцыі. К.в. можа быць г а л і н о в а е (паміж прадпрыемствамі адной галіны прам-сці), м і ж г а л і н о в а е , унутрызаводскае (паміж цэхамі прадпрыемства), у н у т р ы р а ё н н а е (паміж прадпрыемсгвамі аднаго эканам. раёна) і м і ж р а ё н н а е . К.в. вынікае са спецыялізацыі вытворчасці і мае тыя ж 4 формы: п р а д м е т н а е , калі заводы пастаўляюць галаўному прадпрыемству вырабы, што ідудь на камплекгаванне канчатковай прадукцыі; п а д э т а л ё в a е, калі галаўны з-д атрымлівае ад прадпрыемстваў-сумежнікаў асобныя дэталі і вуэды для гатовай прадукцыі;
КААПЕРАЦЫЯ___________ 377 т э х н а л а г і ч н а е , калі адзін з-д выконвае для другега асобныя тэхнал. аперацыі або пастаўляе пэўныя паўфабрыкага ; ф у н к ц ы я н а л ь н а е , калі спецыялізаванае прадпрыемства па аказанні паслуг выконвае для інш. прадпрыемстваў функцыі па абслугоўванні вытв-сці (рамонт абсталявання і інш ). К.в. дазваляе больш поўна выкарыстоўваць усе перавагі спецыялізацыі і канцэнтрацыі і скарачаць прадягласць вытв. цыкла па вырабе канчатковай прадукцыі. М.Ю.Пасюк. КААІІЕРАТЫЎ (ад лац. cooperatio супрацоўніхггва), добраахвотнае аб’яднанне асоб на роўнапаявой аснове для сумеснай вытв-сці, збыту, закупкі, спажывання тавараў і аказання паслуг, буд-ва жылых дамоў і інш. Засн. на асабістым прац. удзеле сваіх членаў, выкарыстанні ўласнай або арандаванай маёмасці. Вышэйшы орган кіравання — агульны сход, які прымае статут, выбірае старшыню (у буйных К. — праўленне), зацвярджае ўтварэнне і размеркаванне даходаў (каштарыс). Адрозніваюць К.: в ы т в о р ч ы я (вырабляюць прадукцыю, выконваюць работы, прадастаўляюць платныя паслугі прадпрыемствам, арг-цыям, грамадзянам), (забяспечваюць спажывецкія патрэбы сваіх членаў і інш. грамадзян y гандл., быт. абслугоўванні і інш.), п а с р э д н і ц к і я (заняты ў сферы абарачэння, арг-цыі абмену, размеркавання і выкарыстання матэрыяльных даброт, садзейнічаюць пасрэднііггву) і інш. КААПЕРАТЫЎНЫ арт. Гандаль.
ГАНДАЛЬ,
гл.
ў
КААНЕРАТЫЎНЫЯ EÂHKI, спецы яльныя пазыкова-фін. ін -га , якія ствараюцца таваравытворцамі на долевых пачатках для задавальнення ўзаемных патрэбнасцей y крэдыце і інш. банкаўскіх паслугах. Гл. таксама Банк. КААПЕРАЦЫЯ (ад лац. cooperatio супрацоўніцгва), добраахвотнае аб’яднанне людзей для сумеснай працы або гаспадарча-спажывецкай дзейнасці; арганізац.-прававая форма калект. прадпрымальніхггва. Такія аб’яднанні на аснове асабістага прац. ўдзелу, калект. уласнасці або арэнднай маёмасці, самафінансавання і самакіравання, матэрыяльнай зацікаўленасці наз. к а а п е р а т ы в a м і. Яны ствараюцца і дзейнічаюць y сельскай гаспадарцы, прам-сці і буд-ве, y гандлі і інш. галінах вытв-сці і сац.-культ. жыцця. Вышэйшы орган іх кіравання —- агульны сход, які прымае статут, выбірае старшыню (або праўленне), зацвярджае стварэнне і размяркоўвае даход. У.Р.Залатагораў. КААПЕРАц Ы Я ІІРА Ц Ы , форма арганізацыі працы, пры якой многія работнікі прымаюць удзел y адным або ў розных, але звязаных паміж сабой працэсах працы. Абумоўліваецца падзелам
378____________ КААПТАЦЫЯ працы і неабходнасцю злучэння асобных аперацый y адзіны вытв. паток. Існуюць п р о с т ы я К.п., калі ўсе работнікі выконваюць аднародную работу, і с к л а д а н ы я , заснаваныя на падзеле працы і выкарыстанні машын. Простая К.п, выкарыстоўваецца там, дзе работа можа быць падзелена на якасна аднародныя часткі, выкананне якіх даручаецца асобным работнікам, або там, дзе выкананне работы патрабуе злучэння аднародных сіл (напр., падыманне цяжараў). Складаная К.п. выкарыстоўваецца, калі ўвесь прац. працэс падзяляецда на разнастайныя аперацыі, якія выконваюцца работнікамі розных спецыяльнасцей. К.п. спрыяе павышэнню яе эфекгыўнасці, бо пры складанні сіл яе ўдзельнікаў узнікае новая вытв. сіла, забяспечваецца рацыяналыіае выкарыстанне рабочага часу і нараджаецца дух саперніцтва. Разнавіднасцю К.п. з ’яўляюцца калект. формы арганізацыі працы, якія маюдь на мэце выкананне прац. працэсу калектывам работніхаў, звязаных агульнасцю рабочай зоны, лрадметамі і сродкамі лрацы. Калект. формы арганізацыі працы грунтуюдца на стварэнні брыгад. М.Ю.Пасюк. КААШ'АЦЫЯ (ад лац. cooptatio дадатковае выбранне, давЫбары), увядзенне новых членаў y выбраны калегшльны орган рашэннем самога органа без правядзення дадатковых выбараў. КААРДЫНАТНАЯ
ВЫМЯРАЛЬНАЯ
МАШЫНА, універсальная машына кантролю ламераў y машынабудавадні шляхам вымярэння перамяшчэнняў даканечніка вымяральнай галоўкі адносна дэталі ў дэкартавай або цыліядрычнай сістэме каардынат. Большасць мадіын аўтаматычна (лад кіраваннем ЭВМ) выконвае ўвесь працэс вымярэння: узгадденне баз (сістэм каардынат) машыны і дэталі, кіраванне рухам выканаўчых органаў, счытванне, алрацоўку і заліс вылікаў вымярэння. Бываюць высокай дакладнасці (прэцызійныя, з хібнасцю вымярэддў 3— 6 мкм) і менш дакладныя (драдукцыйныя, з хібнасцю да 50 мкм). КААРДЫНАТНАЯ CÉTKA ў т а п а г р a ф і і, сетка каардынатлых ліній (X=const, Y=const) на тапаграфічных картах і лланах. Лініі К.с. паралельныя адлюстраванню восевага мерыдыяда зоны (вось X y дадзенай каардынатнай зоне) і адлюстравамню экватара (вось Y для аналагічных зон). Іх лраводзяць лраз I або 2 km y маштабе карты, адносна рамак карты яны лавернуты на вугал, роўны збліжэнню мерыдыянаў. Значэнні К.с. выносяць за рамку ліста. Адлік X лраводзідца ад экватара да полюсаў, a Y — ад восевага мерыдыяна зоны. К.с. дазываюць таксама кіламетровай сеткай. КААРДЫНАТ0ГРАФ (ад каардынаты + ...граф), лрылада для нанясення
на карту або ллан кролак па іх лрамавутольных каардынагах. К. бываюць стацыянарныя з рабочай плошчай 100x200 см, палявыя з пл. 45x45 см, мех. і аўтаматычныя Гл. таксама Картаграфінныя пршады. КААРДЫНАТЫ (ад лац. со разам, сумесна + ordinatus упарадкаваны, вызначаны) y м а т э м а т ы ц ы , сістэма лікаў ці іііш. сімвалаў, якія вызначаюць становішча матэм. аб’екта (пушста) на зададзенай лініі, даверхні, y трохмердай прасторы ці ў абаіульненай геам. лрасторы. Паміж сістэмамі лікаў і пунктамі прасторы ўстанаўліваецца ўзаемда адназлачная аддаведдасць, якая можа быць зададзена мноствам слосабаў. Правіла заданля адпаведнасці наз. с і с т э м a й к a a р д ы н a т. Г'л. Д экартава сістэма каардынат, Сферычная сістэма каардынат, Цыліндрычная сістэма каардынат, ІІалярная сіапэма каардынат. К. выкарыстоўваюцца ў геадэзіі (гл. Геадэзічныя каардынаты) і ў геаграфіі (гл. Геаграфічныя каардынаты). КААРДЫНАЦЫЙНАЯ СЎВЯЗЬ, від хімічнай сувязі, якая рэалізуецца ў комплексных злучэннях. Адрозніваюць двухі шматцэнтравую К.с. Двухдэнтравая абумоўлена дерадачай элею роннай дары з цалкам задоўненай арбіталі атама ліганда (донара) на вакантную арбіталь цэнтр. атама (акцэптара) з утварэннем аіульнай звязваючай малекулярнай арбіталі. Такую К.с. Наз. д о н а р н а - а к цэптарнай с у в я з з ю . Яна з’яўляецца разнавіднасцю кавалентнай сувязі. У выдадку шматцэнтравай К.с. электронная лара ліганда дэлакалізавана ў прасторы трох ці болыдай колькасці атамаў малекулы (напр., трохцэнтравая мосцікавая сувязь В -Н -В y боравадародах). КААРДЫНАЦЫЙНЫ
К А М П Д т БЕ -
ЛАРЎСАЎ КАНАДЫ (КК.БК), бел. нац. арг-дыя. Створана 16.1.1966 y г. 'Гаронта. Заснавальнікі — Згуртаванне беларусаў Канады, Беларускае нацыянальнае аб'яднанне, Бел. самадомач (г. Ошава). 3 1971 да К К БК далучыліся Саюз бел. моладзі Канады і Беларускі інстытут навукі і мастацтва ў Канадзе, дазней— Згуртаванне беларусаў Квебека, Бел. клуб y Брыт. Калумбіі, парафія св. Кірылы Тураўскага ў Таронта. У розны час ККБІС узначальвалі В.Жук-Грышкевіч (1966—69), Я.Пітушка (1969—70), Б.Рагуля (1970— 89), з 1989 — Р.ЖукГрышкевіч. Кіруючы орган — выканаўчы к-т. Асн. кірункі дзейнасці — каардынацыя дзейнасці бел. арг-цый y Кададзе, знеш няе нац. лрадстаўніцтва ў канадскіх дзярж. і грамадскіх установах, супрацоўніцтва з лрадстаўнікамі ідш. нацыянальнасцей краілы, культ.-асв. драца, дапамога новым бел. эмігрантам, ахвярам Чарнобыльскай катастрофы і інш. Па ініцыятыве К КБК з 1970 y Канадзс штогод афіц. адзначаецца Дзень незалежнасці Беларусі (25 сак.), з 1979 беларусы вылучаны самаст. этн. грудай, a бел. мову лерасталі лічыць дыялектам
рускай. Намаганнямі К К Б К y 1989 засн. Кададскі фонд дадамогі ахвярам Чарнобыля ў Беларусі. У 1973 пры К К Б К засн. выдавецкі фонд, які пры падтрымцы Фонду бел. ладручнікаў і субсідыі Федэральнага ўрада выдаў англамоўды дадручнік В.Пашкевіч «Беларуская мова» (т. 1— 2, 1974-—78). ККБК аказаў фін. дапамогу дры выданні кн. «Курадаты» (Нью-Йорк, 1993). А. С.Ляднёва.
КААРДЫНАЦЫЙНЫ ЛІК, 1) y крышталяхіміі — колькасць найбліжэйшых да дадзенага агама (іона) суседніх атамаў (іонаў) y крышталі. Для металаў характэрны К.л. 8 і 12, y структурах тыду хларыду натрыю К.л. роўны 6. 2) Лік, які лаказвае, колькі лігандаў можа каардынаваць каля сябе цэнтр. атам (комшіексаўтваральнік) y ком- ) плексных злучэннях. Найб. дашыраны К.л.— 4 і 6, але вядома шмат комшіексаў з К.л. 2, 3, 5, 7, 8 і больш. КААРДЫНАЦЫЙНЫЯ ЗЛУЧЭННІ, тое, што комплексныя злучэнні. КААРДЫНАЦЫЯ (a;t лац. со сумесна, разам + ordinatio ударадкаванне) y ф і з і я л о г і і, узгадненне дзейнасці розных органаў і сістэм арганізма, абумоўленае спалучэннем працэсаў узбуджэння і тармяжэння ў цэнтральнай нервсвак сістэмс. Напр,, дры згіданні канечдасді , ўзбуджэнне нерв. клетак, якія пасылаюць імлульсы да мышдаўзгінальнікаў, выклікае адначасова тармажэннс клетак, звязаных з мышцамі- 1 разгшальнікамі. Расслабленне разгінальнікаў дачягчае згінанне канечнасці. Безумоўнарэфлекторная К. ажыццяўляецца на ўзроўні спіннога мозга (простыя рэфлексы — згілальны, чухальны і інш.). Умоўнарэфлекторная К.. злучае амаль усе аддзелы галаўнога мозга і сістэмы арганізма (сардэчдую, мышачную, крьівяносную і інш.). КААТЫНГА (дартуг. caatinga, ла мове індзейцаў тупі саа лес, tinga белы, светлы), ладдшафт паўпустылных нізкарослых (да 8— 10 м) ксерафітных тралічлых рэдкалессяў на ПнУ Бразільскага пласкагор’я ў Паўд. Амерыцы. Пераважаюць драбналістыя дрэвы і хмызнякі са шматлікімі калючымі і пякучымі формамі. Ш мат сукулентаў, дераважна кактусы і агавы, характэрна т. зв. буіэлечнае дрэва. У час доўгатэрміновай засухі (8— 9 месяцаў) многія дрэвы скідваюць лісце. КААЦЭРВАЦЫЯ (ад лац. coacervatio збіранне ў кучу, накапленне), утварэнне ў растворы высокамалекулярных злучэнняў кродель з болыдай канцэнтрацыяй растворанага рэчыва, чым y растворы, што іх акружае. Злідцё кропель (каалесцэнцыя) прыводзшь да распластавання раствораў далімераў. Абумоўлена змяненнем узаемнай растваральнасці кампапентаў і адбываецца пры змене т-ры і саставу раствору. Найб. даследавана К. бялкоў і лоліцукрыдаў y водных растворах. Выкарыстоў-
ваюць для фракцыянавання і канцэнтравання раствораў прыродных і сінт. палімераў, пры мікракапсуляванні. КАЬА Генадзь Якаўлевіч (н. 5.6.1939, г. Варонеж, Расія), бел. хімік. Д-р хім. н. (1977), праф. (1979). Скончыў Куйбышаўскі політэхн. ін-т (1961), дзе і працаваў. 3 1967 y БДУ, адначасова (з 1989) y НДІ фіз.-хім. праблем пры БДУ. Навук. працы па хім. тэрмадынаміцы арган. рэчываў, статыст. тэрмадынаміцы, тэрмадынамічным аналізе энерга- і рэсурсазберагальных тэхналогій.
Тв. Термодннамюса н равновесня мзомеров. Мн., 1986 (разам з Г.М.Роганавым, М.Л.Фрэнкелем); Термодмнамнческме характсрнстакн реакцнй нзомернзашга. Мн., 1988 (з імі ж). КАБА-ВЕРДЭ (Cabo Verde), Р э с п y б л і к а К а б а - В е р д э (Repüblika de Cabo Verde), дзяржава на а-вах Зялёнага Мыса ў Атлантычным ак., за 500 км на 3 ад берагоў Зах. Афрыкі. Падзяляецца
Герб і сцяг Каба-Вердэ.
на 14 акруг. Пл. 4033 км2. Нас. 394,8 тыс. чал. (1997). Сталіца — г. Прая на в-ве Сант’ягу. Афіц. мова — партугальская. Нац. свята — Дзень незалежнасці (5 ліп.). Дзяржаўны лад. К.-В. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1992. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, якога выбірае Нац. асамблея з ліку яе дэпугатаў на 5 гадоў. Вышэйшы заканад. орган — Нац. асамблея (аднапалатны парламент) з 79 дэпутатаў, што выбіраюцца насельнпггвам на 5 гадоў. Выканаўчая ўлада належыць прэзідэнту і ўраду на чале з прэм’ер-міністрам, якога прызначае Нац. асамблея з яе складу па прапанове прэзідэнта. Прырода. А-вы Зялёнага Мыса складаюцда з 2 іруп — Наветраных (Барлавенту) і Падветраных (Сатавенту) і
ўключаюць 15 астравоў. Найб. з іх (пл. ў км2): Сант’ягу — 991, Санту-Антан— 779, Баавідгга — 620, Фогу — 476, СанНікалау — 388, Маю — 269, Сан-Вісенты — 227, Сал — 216. Астравы складзены з вулканічных парод. Берагі пераважна стромкія і скалістыя, зручных гаваней мала (найб. значная — бухта Міндэлу на в-ве Сан-Вісенты). Рэльеф гарысты, са шматлікімі вулканічнымі конусамі, кратэрамі і кальдэрамі. Найвыш. пункт — дзеючы вулкан Фогу на в-ве Фогу (2829 м). Карысныя выкапні: каменная соль, гіпс і вулканічныя буд. матэрыялы. Клімат трапічны пасатны. Сярэднія месячныя т-ры паветра ад 22 ЬС (люты) да 27 °С (вер.—кастр.). Ападкаў 100— 300 мм за год, пераважна са жн. да кастрычніка. Пастаянных рэк няма. Расліннасць y асноўным пустынная і паўпустынная. Пад горнымі лясамі каля 4 тыс. га. Вядуцца пасадкі лесу. Жывёльны свет бедны. Адсутнічаюць млекакормячыя, акрамя завезенай еўрапейцамі свойскай жывёлы, малпаў, пацукоў і інш. Шмат марскіх птушак. Мора багатае рыбай. Насельніцтва. Большасць насельніцтва — кабавердцы — нашчадкі партуг. каланістаў і неграў-рабоў; пераважна мулаты. Есць выхадцы з Афрыкі (каля 30%) — прадстаўнікі народаў фульбе, балантэ і манджак. У гарадах невял. групы партугальцаў (каля 1%). Больш за 90% вернікаў — католікі, каля 2,5%— пратэстанты, ёсць прыхільнікі традыц. афр. культаў. Сярэдняя шчыльн. насельніотва каля 100 чал. на 1 км , на а-вах Сант’ягу і Сан-Вісенты болын за 200 чал. на 1 км . У гарадах жыве 56% насельніцтва. Найб. гарады (тыс. ж., 1991): Гірая — 82,8, Міндэлу — 51,3. У сельскай гаспадарцьі і рыбалоўстве занята 80% насельніцтва, прам-сці і буд-ве — каля 10, абслуговых галінах — каля 10%. Гісторыя А-вы Зялёнага Мыса да з ’яўлення тут еўрапейцаў былі бязлюдныя. Аакрыты, всрагодна, y 1456 экспедыцыяй АКадамосга. У 1462 пачалося засяленне астравоў партугальцамі і прьшезенымі імі пераважна з Сенегала неграмі-рабамі. У 1533 пасяленне Рыбейра-Грандзі атрымала статус горада. Тут размяшчалася рэзідэшіыя епіскапа, які прадстаўляў нартуг. карону на астравах і афр. узбярэжжы ад Марока да Гвінеі. У 1564 астравы перайшлі пад кіраванне партуг. манархіі, на чале каралсўскай калан. адміністрацыі стаяў губернатар. У сярэдзіне 17 ст. (афіцыйна з 1770) адм. ц. калоніі стала Санта-Марыя (з 1858 наз. Прая). 3 1650 тэр. партуг. Гвінеі адміністрацыйна падпарадкавана губернатару К.-В. У 1757 выключнае права на гамдаль з К.-В. і Гвінейскім узбярэжжам псрададзена на 20 гадоў «Кампаніі Пара і Мараньян» Жорсткая эксплуатацьія кампаніяй і засухі 1775—77 прывялі да масавай гібелі мясц. насельніцтва. Да 19 ст. астравы былі важным транзітным пунктам на шляху з Партугаліі ў Індыю і а,шым з гал. цэнтраў нартуг. гандлю рабамі. У 1832—79 К.-В аб’ядвана з партут. Гвінеяй y адзіную заморскую правінцыю, потым асобная калонія. У 1956 створана Афр. партыя незалежнасці Гвінеі і А-воў Каба-Вердэ (ПАІГК), якая ў 1963 узначаліла ўзбр, барацьбу сунраць каланізатараў. У крас. 1974 Партугалія прызнала ПАІГК адзіным законным прадстаўніком насельніцгва К.-В. і ÿ ліст. падпі-
КАБА-ВЕРДЭ____________ 379 сала з ёю лагадненне аб прадастаўленні К В. незалежнасці. 5.7.1975 абвешчана незазежная Рэспубліка К.-В. Прэзідэнтам краіны стаў A. М.Перэйра. Гал. паліт. сілай заставалася ПАІГК, якая ў 1981 разарвала адносіны з кіруючай партыяй y Гвінеі-Bicay (тая імкнулася да стварэння уніі абедзвюх дзяржаў), a пазней стварыла асобную Афр. партыю незалежнасці К.B. , адзіную легальную партыю ў краіне. У 1980— 90-я г. шмаггадовая засуха прывяла да эканам. крызісу. У 1990 парламент ухваліў змены ў канстытуцыі, якія прадугледжвалі ўвядзенне ў краіне шматпартыйнай сістэмы. У 1991 адбыліся першыя свабодныя парламенцкія і прэзідэнцкія выбары, перамагла партыя Рух за дэмакратыю, прэзідэнтам выбраны надтрыманы ёю незалежны кандыдат А.Машкарэньяш Мантэйру. К.-В. — чл. ААН (з 1976), Арг-дыі афр.
адзінства, Руху недалучэння. Дышіамат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў чэрв. 1992. Гаспадарка. К.-В. — эканамічна адсталая, пераважна агр. краіна. Валавы ўнугр. прадукт (ВУП) 440 млн. дол. ЗІІІА (1994); на 1 чал. ў год прыпадае 1040 дол. Доля ў ВУП: сеяьскай гаспадаркі — 18%, рыбалоўства — 7, прам-сці — 8, абслуговых іалін — 67%. У дзярж. сектары ствараецца да 40% ВУП. Гал. галіна — сельская гаспадарка. 3-за гарыстага рэльефу і неўрадлівых глеб вядзенне сельскай гаспадаркі магчыма на 12% тэрыторыі, земляробства — на 1,4% (каля 5600 га). С.-г. землі цярпядь ад недахолу вады. Пераважаюць дробныя сял. гаспадаркі; ёсць кааператывы. На ўласныя патрэбы вырошчваюць кукурузу, фасолю, батат, цукр. трыснёг, маніёк, бульбу, агародніну. Экспартныя культуры: бананы (штогод 5— 10 тыс. т), кава, тытунь, арахіс, клешчавіна, гарчыца. Вырошчваюць таксама апельсіны, фінікі і какосавыя арэхі. Пашавая
380
КАБАК
жывёлагадоўля. Пагалоўе (тыс. галоў, 1990): буйн. par. жывёлы — каля 13, свілей — каля 40, коз — каля 70, авечак — каля 3. Штогадовы ўлоў рыбы, амараў і крэветак каля 15— 20 тыс. т. Прам-сць развіта слаба. На а-вах Сал, Баавішта і Маю здабыча каменнай солі (да 40 тыс. т y год), на в-ве Санту-Антан — пуцаланаў (цэм. сыравіна), гіпсу і кааліну. Вытв-сць электраэнергіі 40 млн. кВтгадз (1995) на дробных дызелыіых электрастанцыях. Будуюцца ўстаноўкі, якія выкарыстоўваюць энергію ветру і сонца. Асн. галіны алрацоўчай прам-сці: рамонт і буд-ва дробных суднаў (г. Міндэлу), вытв-сдь адзення і абутку (ф -кі швейная ў Міндэлу, тэкст., швейная і абутковая ў Праі), мэблі (Прая). Харчасмакавая прам-сць уключае перапрацоўку рыбы і вытв-сць рыбных кансерваў, разнастайных харч. тавараў, y т.л. алею і мукі. Працуюць ліцейна-мех. майстэрні (Міндэлу), з-ды жалезабетонных і керамічных вырабаў, буд. матэрыялаў, прадпрыемствы па зборцы з імпартных дэталей эл.-быт. прылад і іх рамонце (Прая). Развіты саматужлыя промыслы (ганчарны, пляценне кошыкаў, выраб сувеніраў). У г. Прая саматужна-маст. майстэрні. На астравах Сант’ягу і Сан-Вісенты невял. з-ды па апрасненні марской вады. У порце Міндэлу — булкераванне (забеспячэнне палівам х інш.) суднаў розных краін. Унутр. транспарт аўтамабільды На астравах 3,2 тыс. км аўтадарог (у т.л. 0,8 тыс. км з цвёрдым пакрыцдём), 10,5 тыс. легкавых аўтамабіляў, 5,5 тыс. грузавікоў і аўтобусаў. Сувязь ламіж астравамі і з ідш. краідамі ажыццяўляецца марскім транспартам і авіяцыяй. Гал. парты Прая і Міндэлу. На в-ве Сал міжнар. аэрапорт. Здеш ні гаддаль мае адмоўны баланс. Штогадовы эксларт каля 5 млн. дол., імларт каля 170 млн. дол. Краіда экслартуе соль, бананы, каву, тытудь, рыбдыя кансервы, імпартуе лрамысл. і харч. тавары. Гандаль лераважна з Партугаліяй (49% экспарту і 34% імларгу), Анголай, Нідэрладдамі. Дадатковыя сродкі краіне лрыдосяць турызм, грашовыя пераводы эмігрантаў, даламога міждар. арг-цый. Грашовая адзідка — эскуда Каба-Вердэ.
Л і т Г р я г о р о в н ч АА., Г р н б а н о в В.В. Кабо-Верде. М., 1988. І.Я.Афнагель (прырода, насельніцгва, гаспадарка). КАЬАК. возера ў Лелельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ладасна, за 17 км да ПнУ ад г. Лелель. Пл. 0,23 км2, даўж. 870 м, найб. шыр. 400 м, найб. глыб. 8,9 м, даўж. берагавой ліліі больш за 2 км. Пл. вадазбору 12,5 км2. Схілы катлавіды выш. 5— 8 м (да У да 25 м), на Пд девыразныя, разараныя, да Пн лад лесам і хмыздяком, на ПдЗ сплав ін н ш . Пойма шыр. да 10 м, лераўвільготненая, месцамі тарфяністая, ларослая хмызняком. Мелкаводдзе вузкае, глыбакаводдая зона плоская, выслада
сапралелем. На Пд уладае ручай з воз. Бабча, на Пд выцякае ручай y воз. Ладасда. KÂBAK Сяргей Львовіч (н. 13.7.1953, г. Старгард-Шчэцінскі, Полыдча), бел. вучоны ў галіле адатоміі і эмбрыялогіі. Д-р мед. д. (1991), лраф. (1996). Скодчьіў М ідскі мед. ід-т (1976). Працуе ў ім з 1979. Навук. працы ла эмбрьіялогіі чалавека, экслерым. тэраталогіі, вывучэнні прыроджаных заган развіцця алорна-рухальнага адарату зародкаў чалавека. Пераклаў з англ. мовы «Кішэлды атлас адатоміі чалавека» Х.Фсніша і ладручнік «Анатомія і фізіялогія для медсясцёр» Э.Шрс (абодва 1996) разам з В.В.Рудзядком.
Тв.: Костно-суставная смстема: морфол. н бнохмм. аспекты форммровання. Мн., 1990 (разам з АП.Аніськовай, С.П.Фешчанкам). КАБАК АРМУД, сорт грушы, тое, што Ілынка. КАБАК0ВА (дзявочае Б я з н і ц к а я ) Ларыса Віктараўла (н. 11.7.1953, в. Вугалеўшчына Талачынскага р-на Віцебскай вобл.), бел. спартсмелка (веславанне да байдарках і каноэ). Скончыла Рэсп. школу трэдераў (1976). Засл. майстар слорту СССР (1973). Майстар слорту СССР міжнар. юіаса (1973). Чэмліёдка свету і Еўропы ў веславалді да байдарцы-чацвёрцы (1973, г. Тамперэ, Фінляндыя), сярэбрады прызёр чэмліядату свету (1974, Мехіка), чэмліядату свету і Еўропы (1975, Бялград) на байдарцы-чацвёрцы да дыстанцыі 500 м. Ч эмліёнка СССР (1972, 1974), Слартакіяды дародаў СССР (1975) на байдарцы-двойцы да дыстанцыі 500 м. 3 1973 інструктар Слорткамітэта Беларусі. Да 1997 — трэнер па плаванді.
В.Л.Працкайла.
КАБАК0ВІЧ Ала Канстадцінаўда (7.3.1943, в. Гутава Драгічынскага р-да Брэсцкай вобл. — 11.2.1985), бел. літ,знавец. Кадд. філал. д. (1976). Сколчыла БДУ (1964), Літ. ід-т імя М.Горкага (1971). У 1964—66 лрацавала да бел. радыё, з 1971 y Іл-це л-ры АН Беларусі. Даследавала гісторыю і тэорыю бел. лаэзіі, сувязь яе з фальклорам. У кд. «Паэзія Максіма Багдадовіча: Дыялектыка рацыядальдага і эмацыялальлага» (1978) лраадалізавала асаблівасці майстэрства паэта, эвалюдыю бел. лаэзіі. Адзін з аўтараў кд. «ГІаэзія абнаўледдя свету» (1981). Вершы, лераклады, літ.крытычдыя артыкулы сабраны ў кд. «Пасеядае ўзыдзе» (1991).
Те.: Беларускі свабодны верш. Мн., 1984; Фальклорныя і алталагічныя традьшыі ў беларускай паэзіі. Мн., 1989. Л.М.Гарэлік
КАБАКОЎ СКА-МАЛЕЦКАЕ РАДОВІШ ЧА МЕЛУ, y Бярозаўскім р-де Брэсцкай вобл., каля вёсак Кабакі і Малеч. Паклад y выглядзе адорведя залягае ў тоўшчы канцова-марэддых адкладаў сожскага ледавіка. Мел белы і шаравата-белы, шчыльлы, трэшчыдаваты. Разведаныя запасы 6,1 млн. т. Магутнасць карыснай тоўшчы 1,6— 21,5 м, ускры-
шы (ляскі, сулескі) 0,2— 10,8 м. Мел лрыдатды для вытв-сці валны і падкор-1 му с.-г. жывёл і іттушак. Радовішча распрацоўваецца Бярозаўскім камбінатам I сілікатдых вырабаў. АПШчурт \ КАБАЛА (ад араб. расліска, абавязацельства), 1) гістарычдая назва даўгаво- I га абавязацельства ў шэрагу краін. У Расіі лаш ырада ў 15— 17 ст. (з 16 сі. фіксавалася ў лісьмовай форме — т. зв. кабальныя граматы, кабальныя кнія). Даўгавое абавязацельства ісдавала ў роздых відах: пазыковая (беслрацэнтная або лрацэнтдая), закладная (пад заклад маёмасці), служылая (адпрацоўка лрацэнтаў з доўгу), выкулная (купля-лродаж нерухомай маёмасці або самога даўждіка) і ілш. Адна з форм запрыгодьваддя сялян (гл. Кабальнш халопы). 2) У лерадосдым здачэнні— прыглёт, дяжкая форма асабістай залеждасці. КАБАЛА (стараж.-яўр., літар. паданне), містычная плынь y іудаізме. Аб’яднала лалтэістычную пабудову неаллатанізму і міфалагемы ш астыцызму з верай y Біблію як свет сімвалаў. Узнікла ў 9 ст., развіцдё атрымала ў 13 ст. сярод яўрэяў Ісладіі і Праванса (Фрадцыя), y 15 п. раслаўсюдзілася сярод хрысціянскіх вучодых Еўролы. Вучэнне К. — кабалістыка лралаведуе лошук асновы ўсіх рэчаў y лічбах і літарах яўр. алфавіга, лекавых сродкаў — y амулетах і формулах. Заснавана на веры, што пры даламозе след. рытуалаў і малітваў чалавек можа ўмешвацца ў боска-касм. працэс. КАБАЛЕЎСКІ Дзмітрый Барысавіч (30.12.1904, С.-Пецярбург — 14.2.1987), рускі камлазітар, ледагог, муз. лісьменнік. Нар. арт. С СС Р (1963). Герой Сад. Працы (1974). Правадз. чл. АПН СССР (1971). Д -р мастацгваздаўства (1970). Чл.-кар. Гермаяскай AM (1970). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю па камлазіцыі (1929, кл. М.Мяскоўскага) і фд. (1930, кл. А. І'альдэнвейзера), y 1932—80 выкладаў y ёй (лраф. з 1939). Музыка К. адметлая алтымізмам, жыццесцвярджальдым лафасам. Зрабіў значны ўклад y музыку для дзяцей і юнацтва, y развіццё муз. т-ра. Сярод тв.: оперы «Кала Бруньён» (паводле Р.Ралана, 1938, 2-я рэд. 1968, паст. 1970), «У агді» (1943), «Сям’я Тараса* (ласт. 1950), «Мікіта Вяршыніл» (1955), «Сёстры» (1969); аперэта «Вясна спявае» (1957); вак.-сімф. сюіта «Народныя мсціўцы» (1942), кантата «Песня раніцы, вясны і міру» (1958), «Рэквіем» на сл. Р.Раждзестведскага (1963), 4 сімфоніі; канцэрты для фп. (3), скрылкі (1), віяланчэлі (2) з арк.; для фл. санаты (3), 24 прэлюдыі, ронда, дзіцячыя п’есы; для голасу з фл. — 10 санетаў Ш эксліра, рамансы, песні; музыка да драм. і радыёслектакляў, да кінафільмаў. Ленінская лрэмія 1972, Дзярж. лрэміі СССР 1946, 1949, 1951, 1980. Дзярж. лрэмія Расіі 1966. Ганаровы чл. Міждар. муз. савета (1984). Літ. me:. Нзбр. статьн о музыке. М., 1963;
Педагогнческне раэмышленмя. М., 1986; Как рассказывать детям о музыке? 3 лзд. М., 1989. Літ.: М н х е е в а Л.В. Д.Б.Кабалевскмй. Л., 1977; П о ж н д а е в Г.А. Д.Б.Кабалевскнй. 4 нзд. М., 1987.
КАБАЛЬЕ (Caballé) Мантсерат (н. 12.4.1933, г. Барселона, Іспанія), іспанская спявачка (сапрана); буйнейшая прадстаўніца мастаіггва бельканта. Вучылася ў Барселонскай кансерваторыі ў Э.Кемені. 3 1956 салістка оперных
Д 'і.
працэнтаў. Залежнасць К.х. вызначалася спец. дакумеіггам — кабальнай граматай (кабалой) і запісам y кабальныя кнігі. Паводле ўказаў 1586 і 1597 К.х. абавязаны былі працаваць на пазыкадаўцаў да іх смерці, нават пры ўмове выплаты пазыкі. Злоўленых беглых К.х. пазыкадаўцы ператваралі ў поўных халопаў. Паводле Саборнага ўлажэння 1649 валодаць К.х. маглі толькі духоўныя землеўладальнікі. У пач. 18 ст. К.х. прыраўнаваны да прыгонных сялян.
Б.Кабалеўскі М.Кябальс.
т-раў y Базелі, Брэмене, з 1965 y т-ры «Метраполітэн-опера». Спявае таксама ў т-рах «Ла Скала», «Ковент-Гардэн», «Гранд-Апера», Венскай дзярж. оперы і інш. Валодае моцным прыш жым голасам вял. дыяпазону. Выкананне адметнае экспрэсіяй, багаццем тэмбравай і дынамічнай нюансіроўкі. Сярод нартый: Норма («Норма» В.Беліні), Марыя Сцюарт (аднайм. опера Г.Даніцэці), Манон («Манон Леско» Дж.Пучыні) і інш. 3 яе імем звязана адраджэнне m a pary опер Даніцэці, Беліні, Дж. Расіні. Выступае ў канцэртах. У 1997 гастраліравала ў Мінску.
КАБАЛЬЦІН, к о б а л ь т а в ы бліш ч a к, мінсрал класа сульфідаў, сульфід кобалыу i мыш’яку CoAsS. Змяшчае кобальт да 34%, прымесі жалеза да 16% (феракабальцін). Крышталізуецца ў кубічнай сінганіі. Крышталі октаэдрычныя, кубічныя. Агрэгаты зярністыя, y крапіны, пражылкі. Колер серабрыста-белы з ружаватым адценнем. Бляск металічны. Цв. 5,5. Крохкі. Шчыльн. 6,1— 6,2 г/см3. Трапляецца ў высока- і сярэднетэмпературных гідратэрмальных жылах. Асн. радовішчы ў Нарвегіі і Канадзе. Руда кобальту.
КАБАЛЬЕРАС (ісп. Caballeros), назва рыцараў (гл. Рыцарства) y сярэдневяковай Іспаніі. У ранні перыяд Рэканкісты конныя воіны, якія набывалі за свой кошт баявога каня і зброю. 3 12 ст. ў пастановах картэсаў і інш. афіц. дакументах назва К. ужывалася ў аднолькавым сэнсе з ганаровым найменнем ідальга.
КАБАНАУ Віктар Аляксандравіч (н. 15.1.1934, Масква), расійскі хімік. Акад. Рас. АН (1987, чл.-кар. з 1968). Скончыў Маскоўскі ун-т (1956), дзе і працуе. Навук. працы па хіміі і фізікахіміі высокамалекулярных злучэнняў. Адкрыў і растлумачыў з ’яву хуткай нізкагэмпературнай полімерызацыі цвёрдых манамераў пры фазавых пераўтварэннях. Даследаваў заканамернасці радыкальнай полімерызацыі манамераў, якія іанізуюцца; палімер-палімерныя комплексы лінейных сінт. поліэлектралітаў. Паказаў магчымасць мадэлявання функцый біяпалімераў пры дапамозе сінт. макрамалекул, сінтэзаваў макрамалекулярныя мадэлі некат. ферментаў. Атрымаў і даследаваў комплексы сінт. поліэлектралітаў з бялкамі, якія мадэлююць нуклеапратэідныя комплексы ў біял. сістэмах (1977— 80). Ленінская прэмія 1980.
КАБАЛЬНЫЯ Х АЛ0ПЫ , к а б а л ь н ы я л ю д з і, катэгорыя феадальна залежнага насельніцгва ў Рус. дзяржаве 15— 17 ст. За грашовую пазыку селянін павінен быў асабіста адпрацоўваць крэдытору працэнты і станавіўся К.х. да таго часу, пакуль не верне пазыку. Найчасцей ён не меў магчымасці вярнуць пазыку, бо я ш заробак ішоў на выплату
КАБХн СКАЯ КУЛЬТУРА, археалагічная культура канда бронзавага — пач. жалезнага веку (11— 7 ст. да н.э.) на тэр. Кабардзіна-Балкарыі, Чэчні, Інгушэціі, Паўн. Асеціі. Назва ад могільніка каля аула Кабан (Паўн. Асеція). Вывучаны гал. чынам могільнікі. Нябожчыкаў хавалі ў скурчаным выглядзе. Пахаванні ямныя, абкладзеныя і перакрьпыя каменнымі плітамі. ГІахавальны інвентар— бронзавыя паясы, спіральныя ручныя і нажныя бранзалеты, кінжалы, баявыя сякеры, вял. шпількі, бронзавыя і сердалікавыя пацеркі. Кераміка з геам. арнаментам і налепамі. Металургія К.к. — адна з найб. развітых на тэр. Каўказа, некат. бронзавыя прадметы інкруставаныя жалезам. Гал. занягак насельнідтва — авечкагадоўля. КАБАРІ А (Moschus), падсямейства атр. парнакапытных. 1 від (М. moschiferus).
В А К абанаў
КАБАЛЬНЫЯ КНІГІ, рукапісныя кнігі 16— 17 ст. y Расіі, y якіх рэгістраваліся здзелкі на кабальных халопаў (раэнавіднасць халопаў, што ўзнікла каля сярэдзіны 15 ст.). Змяшчалі звесткі аб продажы халопаў, іх дзяцей, якія нарадзіліся ў няволі, атрыманні халопаў y спадчыну, перадачы ў пасаг. Кабальныя халопы не прымалі ўдзелу ў куплі-продажы. К.к. — важная крыніца па сац,эканам. гісторыі Расіі 16— 17 ст.
КАБАРГА________________381
У.Я.Бардон.
КАБАНАЎКА, вёска ў Жлобінскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 40 км на Пд ад г. Жлобін, 100 км ад Гомеля, 15 км ад чыг. ст. Яшчыцы. 408 ж., 142 двары (1997). Лясніцтва, сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. 2 брацкія магілы сав. воінаў і партызан.
КабальіЦн
Пашырана ў Цэнтр. і Усх. Азіі. Жыве ў горнай камяністай тайзе. Трымаецца паасобна, радзей невял. ірупамі. Даўж. да 1 м, выш. ў карку да 70 см, маса да 20 кг. Афарбоўка пераважна карычневая, э дробнымі светлымі плямамі на баках. Спіна выгнугая, задняя ч. цела вышэйшая і грузнейшая за пярэднюю. У самцоў вострыя, на-
Кабарга.
382
КАБАРДЗІНА
кіраваныя ўніз іклы, на жываце мускусная чалоза Перамяшчаецца скачкамі. Нараджае 1—2 даіцяняці. Расліннаедныя.
КАБАРДЗІНА-БАЛКАРЫЯ, К а б а р дзінa - Бaл к aр ск aя Рэспубл і к a, y складзе Расійскай Федэрацыі. Пл. 12,5 тыс. км2. Нас. 791 тыс. чал. (1997), іарадскога 67%. Сярэдняя шчыльн. 63 чал. на 1 км2. Жывуць кабардзінцы (48,2%), балкарцы (9,4%), рускія (31,9%), украінцы (1,7%), асеціны (1,3%) і інш. Сталіца — г. Нальчык. Найб. гарады: Прахладны, Тырныауз, Баксан, Майскі. Прырода. К.-Б. размешчана на Паўн. Каўказе. Паводле характару рэльефу падзяляецца на 3 часткі: раўнінную, пералгорную і горную. На Пн размешчана Кабардзінская раўніна, якая на Пд і ПдЗ спадзіста падымаецца да выш.
500—600 м, потым пераходзідь v горы. Перадгор’і і горы займаюць г/э тэр. рэспублікі. Найб. вышыні Вял. Каўказа знаходзяцда ў межах Бакавога і Гал. хрыбіоў: Эльбрус (5642 м), Дыхтау (5203 м), Шхара (5058 м), Суган (4489 м) і інш. На схілах гор — ледавікі (Безенгі, Дыхсу і інш.; пл. каля 140 км2). Карысныя выкапні: вальфрама-малібдэнавыя, свінцова-цынкавыя і свінцовасурмяныя руды, жал. руды з прымесямі хрому, нікелю, кобальту, мыш’яку, каменны вугаль, буд. матэрыялы (туф, граніт, мармур, гіпс, вапняк, гліны). Мінер. крыніцы (больш за 100), невял. запасы нафты. Клімат кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. ад -4 °С на раўніне да -12 °С y rapax, ліп. адпаведна ад 23 °С да 4 °С. Гадавая калькасдь ападкаў ад 400 мм на раўніне да 800 мм y rapax. Рэкі горныя, багатыя гідраэнергарэсурсамі, належаць да бас. Церака (Церак, Урух, Лескен, Чэрэк, Баксан, Малка, Чэгем). Глебы на раўнінах чарназёмныя і капгганавыя, y далінах рэк лугавыя, y rapax горна-лугавыя. Расліл-
насць разнастайная (каля 3 тыс. відаў), пад лясамі каля 16% тэр. рэспублікі. Раўнінная стэпавая расліннасць змяняецца ў гарах шыракалістымі (пераважна бук, граб, дуб) лясамі, субальпійскімі і альпійскімі лугамі. Кабардэіна-Балкарскі высакагорны запавсднік, нац. парк Прыэльбруссе. Гісторыя. Тэр. К.-Б. заселена з часоў палеаліту. 3 ранняга жал. веку тут вядомы элементы культуры скіфаў і сарматаў. У далейшым яны і аланы моцна паўплывалі на продкаў адыгейскага, кабардзінскага і чэркескага народаў (сіндаў, меотаў, зіхаў, керкетаў), вядомых' пад агульнай назвай адыгаў. У 5 ст. да н.э. меоты і сінды ўтварылі раннерабаўладальніцкую дзяржаву Сіндыка, якая пазней увайшла ў Баспорскую дзяржаву. Нашэсце гунаў y 4 ст. н.э. прывяло да заняпаду гасп. і культ. жыцідя ўсіх адыгскіх плямён. Балкарскі народ утварыўся ў выніку змяш эння паўн.-каўк. і аланскіх плямён з баліарамі (гл. Балгарыя Волжска-Камская) і кіпчакамі, што аселі ў перадгор’ях Каўказа. У пач. 13 ст. ў выніку манг.-тат. нашэсця тэр. сучасных Кабарды і Балкарыі спустошана, частка насельніцтва знішчана; продкі балкарцаў пасля працяглай і ўпартай барацьбы адцеснены ў горы. У 13— 14 ст. частка адыгаў пад назвай кабардзінцаў заняла сучасную тэрыторыю іх рассялення. Землі К.-Б. знаходзіліся пад пастаяннай пагрозай заняволення крымскімі ханамі. У 1557 Кабарда добраахвотна ўвайшла ў склад Рус. дзяржавы. У 1827 завяршылася далучэнне да Расіі Балкарыі. Прыгонніцкая эксплуатацыя неаднойчы выклікала сял. хваляванні (1767, 1804, 1837, 1838, 1854). У 1860-я г. Кабарда і Балкарыя ўключаны ў склад Церскай вобл. У 1867 тут адменена прыгоннае права. Сав. ўлада абвешчана ў сак. 1918 на 1-м Нар. з ’ездзе Саветаў y Нальчыку. У 1918— 20 на тэр. К.-Б. адбываліся баі наміж «белымі» і «чырпонымі». Сав. ўлада адноўлена 24.3.1920. У сзудз. 1921 Кабарда і Балкарыя ўключаны ў Горскую АССР на правах акруг. 1.9.1921 y складзе РСФ СР створана Кабардзінская аўт. вобл., 16.1.1922 — аб’яднаная КабардзінаБалкарсхая аўт. вобл., 5.12.1936 — Кабардзіна-Балкарская АССР. У Вял. Айч. вайну на тэр. К.-Б. ішлі цяжкія баі (жн.— снеж. 1942). У 1944 балкары, аб~ вінавачаны ў сулрацоўніцгве з ням,фаш. захопнікамі, ггазбаўлены аўтаноміі і прымусова выселены са сваёіі зорыторыі, рэспубліка стала наз. Кабардзіпская АССР. Пасля рэабілітадыі ў 1957 Кабардзіна-Балкарская АССР аддоўлена. У студз. 1991 Вярх. Савет К.-Б. прыдяў Дэкларацыю аб дзярж. суверэ нітэце, y лют. 1992 — аб дазве Кабардзіна-Балкарская Рэспубліка, y сак. падлісаў федэратыўды дагавор з Рас. Федэрацыяй. У 1993 уведзена пасада прэзідэнта. Гаспадарка. К .-Б. — раён з развітой шматгалідовай лрам-сцю, y т.л. маш буд. і металаалр. (выгв-сць тэлемех., высока- і нізкавольтдай апаратуры,
станкоў, кабелю, алмазных інструментаў, рэнтгенаапаратуры, аўтаааіічастах), Важлае злачэнне мае каляровая металургія (Тырныаузскі ваіты(>рама-малібдэнавы камбінат і гідраметалургічны з-д y Нальчыку). Лёгкая прам-сць прадстаўлена вытв-сцю швейных вырабаў, верхняга трыкатажу. дываноў, скураной галантарэі, харчовая — мясной, маслаі сыраробнай, кандытарскай, кансервавай, крухмальнай галіламі. Развіта вытв-сць буд. матэрыялаў (жалеыбетонныя вырабы, буд. кераміка, цэгла, цэмент) і мэблі. ІІаліўна-энеріет. комплекс уключае Баксанскую і Акбашскую Г’ЭС, ЦЭЦ (Нальчык). Вьпв-сць электраэнергіі 0,1 млрд. кВт гадз (1995). Пад с.-г. ўгоддзямі 700 тыс. га. У структуры с.-г. угоддзяў асн. ч. займаюць ворныя землі і ш рныя пашы (па 45%). Земляробства спалучае паляводства, агародніцтва, садоўдіцтва і вінаградарства. Вырошчваюдь збожжавыя (пшаніца, кукуруза, авёс, ячмень, проса), кар-
Да арт. Кябардзіна-Балкармя У перадгор'ях Каўказа. мавыя і тэхн. (сладечнік, кенаф) культуры, бульбу. Збор (тыс. т, 1995) збожжавых — 414, сланечніку — 24, бульбы— 89. Развіваелла арашальнае земляробства. Малочна-мяслая жывёлагадоўля. Гадуюць буйн. par. жывёлу, авечак, птушку. Пагалоўе (тыс. галоў, 1996): буйн. par. жывёлы — 248,4, свідей — 39,8. Развіта племянная конегадоўля (кабардзінская парода коней). У ірузаабароце гал. роля належыць аўтамаб. транспарту. Праз К.-Б. праходзіць аўіамагістраль Масква— Баку Нальчык звязаны аўтадарогамі з гараламі Уладзікаўказ, Стаўрапаль, Грозны, Махачкала, ІІяцігорск, М ілеральяыя Воды, Красладар і інш. Рэспубліку перасякае Паўн.-Каўказская чыгунка з адгалінаваннямі на Нальчык і Гудэрмес; працягласць чыгункі 133 км. К..-Б. — адзін з асн. раёнаў альпінізму і гарналыжнага
спорту ў Расіі. Бальнеалагічны і горнакліматычныя куроргы. На тэр. рэспублікі ў 1995 засн. свабодная эканам. зона «Кабардзіна- Бал карыя». Літаратура. Фальклор кабардзінцаў і балкарцаў прадстаўлены песнямі, казкамі, гіст -міфалагічным нарцкім эпасам. У 19 ст. паэт Ш .Ногмаў склаў азбуку і граматыку кабардзіна-чэркескай мовы, напісаў «Гісторыю адыхейскага народа». У 1864 асветнік Казы Атажукін выдаў першую кнігу на кабардзіна-чэркескай мове. Зарадзілася гіст.-этнагр. і публіцыстычная л-ра, якая стваралася на рус. мове (С.Казы-Гірэй, С.Хан-Гірэй, Ю.Ахметукаў, С.Урусбіеў). Пачынальнікі кабардзінскай л-ры — паэты Б.Пачаў, П.Кешокаў, балкарскай — паэт К.Мечыеў. У 1923 уведзена пісьменнасць на кабардзіна-чэркескай, y 1924 — на карачаева-балкарскай мовах. У л-ры К..-Б. 1920— 30-х г. нераважала паэзія (раман y вершах кабардзінца Алі Шагенцукава «Камбот і Ляца», паэмы Пачава, П.Кешокава, песні і вершы балкарцаў Б.Гуртуева, А.Будаева). У 1934 створаны Саюз пісьменнікаў К.-Б. 3 1930-х г. развіваюцца проза і драматургія (аповесці і п ’есы кабардзінцаў С.Кажаева, З.Аксірава, Дж.Налоева, балкарцаў Р.Г'еляева, Гургуева). V пасляваен. гады загучала грамадз. лірыка кабардзінцаў К.Кешокава, Адама Ш згенцукава, Б.Куашава, балкарцаў К.Аўліева, К.Атарава. Першыя буйныя празаічныя творы ў кабардзінскай л-ры — раман АШ артанава «Горцы» (кн. 1— 2, 1954—75), дылогія А.Кешокава «Вяршыні не спяць» (кн. 1— 2, 1960— 66). Пашырылася тэматычная і жанравая разнаетайнасць твораў: проза кабардзінцаў Адама Шагенцукава, Х.Тэунава, К.Эльгара. А.Шамахава, А.Налоева, балкарцаў А.Тэпеева, Ж.Заліханава, АЭтэзава, Х.Каціева, драматургія кабардзінцаў З.Аксірава, Шартанава, П.Місакава, М.Тубаева, балкарцаў І.Баташава, Тэпеева, паэзія кабардзінцаў А.Кешокава, Б.Куашава, З.Тхагадзітава, балкарцаў Куліева, Т .Зумакулавай, С.Макітава, Атарава. Развіваюцца літ.знаўства і крытыка. На бел мове выдадзены асобныя творы Баташава, Зумакулавай, А.Кешокава, Куліева, Шагенцукава ў псраюіадах М.Танка, А.Куляшова, А Вальскага, Р.Барадуліна, I Калесніка, К.Камейшы, В.Лукшы, Л.Салаўя, У.Шахаўца. Архітэктура і мастацтва. Ад эпохі неаліту і ранхяга бронз. веку вядомы кераміка і метал вырабы кобанскай і скіфа-сармацкай культуры. Захаваліся розначасовыя курганы, могільнікі, склепы (падкурганная грабніца каля Нальчыка. 3-е тыс. да н.э.), селішчы, гарадзішчы (Ніжні Джулат, Лыгыт). Ад сярэдневякоўя ў высакашрных раёнах засталіся рэшткі крапасных комплексаў (БалатКала, Зылгі, эамак Дужабоевых і інш.), жылыя ўмацаваныя вежы (вежа Абая і інш.). У 14— 19 ст. пашыраны каменныя наземныя прамавугольныя ў плане з высокім двухсхільным дахам або круглыя ці мнагагранныя з конусападобным дахам склепы-маўзалеі. Развіваліся тра-
дыц. нар. рамёствы: разьба па косці і камені, вышыўка золатам на жаночым адзенні, выраб метал. зброі, паясоў, посуду і інш., аздобленых іравіроўкай, чэрню, сканню. Балкарцы выраблялі лямцавыя дываны з уваленым геам. узорам і ўзорам з вял. рогападобных фігур. Кабардзінцы ллялі цыноўкі з геам. узорам. У сярэдзіне 20 ст. створана рэгулярная шіаніроўка Нальчыка. Архітэктура развівалася ў агульнасав. рэчышчы. Развіваецца прафес. выяўл. мастацтва (жывапісцы М.Гусачэнка, М.Ванах; скулыггары Х.Крымшамхалаў, М.Тхакумашаў; графікі В.Арленка, Г.Паппаў і ін ш ), дыванаткацтва. Працуе Саюз мастакоў К.-Б. (з 1968). Музыка. Музычны фальклор кабардзінцаў і балкарцаў мае шмат агульнага. У аснове музыкі К.-Б. дыятанічныя натуральныя лады. Рытміка багатая сінкопамі і трыёлямі. Мегр пераважна 2-дольны. Сярод песенных жанраў прац., абрадавыя, міфалагічныя, гісторыка-гераічныя, лірычныя пссні. Сярод танцаў кафа, удж, ісламей (кабардзінскія), лірычныя цюз-тэпсеу (парны) і абзех, кругавы масавы цёгерэк-тэпсеу, голу (балкарскія). Асаблівае месца займае нарцкі эпас. Пашыраны сольна-хар. спевы і ансамблі спевакоў і ін стр^енталістаў Сярод муз. інструментаў: струнна-смычковыя шычапшына, жыя-кабуз, струннангчыпковыя пшына-дыкуакуа, кынгыр кабуз (тып арфы), апапшына, кьіл-кабуз; духавьм накыра, сырыйна (тып зурны), бжамій, сыбыэгы; ударныя пхачыч. харс (бразготка), барабан; пшына (дыятанічны гармонік). Сярод нар. музыкантаў А.Хаўпачаў, І.Кажараў, Б.Казіеў, К.Кашыргава. У розных жанрах вылучыліся прафес. кампазітары М.Балаў, Х.Карданаў. Н.Асманаў, У.Молаў, А.Байчэкуеў, Д.Хаупа Сярод нар. спевакоў З.Кардангушаў, А.Атараў. Працуюць: Муз. т-р (з 1968), фічармонія (з 1943), сімф. аркестр (з 1943), хор Дзяржгэлерадыё (з 1965), ансамбль нар. танца «Кабардзінка» (з 1965; y 1934—64 — Ансамбль песні і танда); аддзяленні Саюза кампазітараў Расіі (з 1959), хгуз. вучылішча (з 1956) і інш. Літ:. Очеркм нсторнн кабардшіской ліпературы Нальчнк, 1968; Очерх нсторня балкарской лнтературы. Нальчнк, 1981. IJ І.Рогач (прырода, гаспадарха), Л.В Каленоа (літаратура) КАБАРДЗІНКА, прыморскі кліматычны курорт y Краснадарскім краі Рас. Федэрацыі. Уваходзіць y курортную зону І'еленджыка. Размешчана на ніэхай даліне берага Цэмескай бухты Чорнага м. Расліннасць і клімат субтрапічныя, купальны сезон з мая да кастрычніка. Шмат лячэбных устаноў для тэрапіі і кліматапрафілактыкі хвароб лёгкіх, y т.л. туберкулёзнага паходжання ў дзяцей. КАБАРЭ (франц. cabaret літар. карчма), тэатральнае рэвю-прадстаўленне, y якім спалучаюцца муз. нумары і сатыра. АдЬываеіша ў кавярні, бары. Узнікла ў Нарыжы ў канцы 19 ст. ў месцах для забаўляльных відовішчаў («Мулен руж* і інш.). Хутка прывабіла пісьменнікаў і
КАБАЦ__________________383 мастакоў авангарда. 3 пач. 20 ст. пашырылася па ўсёй Еўропе (першыя К. ў Расіі вядомы з 1908). У 1920-я г. ў Берліне з ’явіліся паліт. К., пазней скасаваныя фашыстамі. Паступова К. страцілі імправізаваны характар, на падмостках пачалі выступаць прафес. артысты эстрады. Часам К. ператвараюцца ў т-ры мініяцюр, рэстараны, дзе даюцца эстр. нрадстаўленні. КАБАГ, адна з лакальных назваў гарсэта. KÀBAT, K a б о т a (Cabot, Caboto), італьянскія мараплаўцы, бацька і сын. Д ж о н (Джавані) (паміж 1450—55, г Генуя — 1499?), з 1490 быў на англ. службе. У 1497 y пошуках зах. марскога шляху ў Кітай дасягнуў в-ва Ньюфаўндленд (адкрьіў. магчыма паўторна. Вял. Ньюфаўндденлскуто банку). У 1498 ласягнуў берагоў Паўн. Амерыкі і прасачыў значную ч. ўсх. узбярэжжа. C e б а с ц ь я н (каля 1475, г. Венецыя— 1557), сын Джона. удзельнік экспедыцый бацькі ў 1497 і 1498. У 1526— 30 на ісп. службе. На чале ісп. флатыліі даследаваў заліў Атлантычнага ак. ЛаПлата, ніжняе цячэнне р. Парана, адкрыў ніжняе цячэнне р. Парагвай. КАБАТАЖ (франц. cabotage), суднаходства паміж партамі, якія належаць адной дзяржаве. Адрозніваюць вял. К .— перавозкі грузаў і пасажыраў паміж партамі розных мораў, і малы К. — перавозкі паміж партамі аднаго мора. У Pacti, напр., адносна К. разглядаюць як адно мора Чорнае і Азоўскае, Белае м. і Паўн. Ледавіты ак., Японскае, Ахоцкае і Берынгава моры. KABÂTHIKABA Вера Рафаілаўна (2.6.1924, г. Чыта, Расія — 29.7.1997), бел. актрыса. Засл. арт. Беларусі (1959). Скончыла Ленінградскі тэатр. ін-т імя Астроўскага (1948). Працавала ў т-рах Новасібірска, Выбарга, Куйбышава. У 1953—87 y Магілёўскім абл. драм. т-ры. Выканаўца характарных роляў і гераінь, імкнулася да індывідуалізацыі характараў, выразнасці вобразаў. Сярод лепшых роляў: Шура Азарава («Даўным даўно» А.Гладкова), Софія («Гора ад розуму» А.Грыбаедава), Маша Забеліна («Крамлёўскія куранты» М.Пагодзіна), Алена Алдрэеўна («Дзядзька Ваня» А Чэхава), Паліна («Мачаха* А.Бальзака), Эпіфанія («Мільянерка» Б.Шоу), Елізавета («Марыя Сцюарт» Ф.Ш ылера), Валькірыя («Даруй мне» К.Губарэвіча), Ніна («Усяго адно жыццё» А.Маўзона), Вера Грынько («Выбух» М.Гарулёва). Г.Р.Герштэйн КАБАД (Kabatc) Эўгеніюш (н. 11.1.1930, г. Ваўкавыск Гродзенскай вобл.), польскі празаік і перакладчык. У 1967—73 супрацоўнік польск. пасольства ў Рыме. Друкуецца з 1950. У зб. апавяд. «ГГяны анёл» (1957), аповесцях «Занадта многа сонца» (1959), «Раманс» (1960), «Адзінацадтая запаведзь» (1965),
384
КАБАЧКІ
«Адпачынак y высокай траве» (1968), «Выкраданне Джульеты» (1974) сац,псіхал. праблемы сучаснага яму пакалення. Аповесці «Патрыцыя, ці Аб каханні і мастацтве ў асяродку ночы» (1975), «Аўтастрада сонца» (1979) прысвечаны Італіі. Аўтар фантаст. аповесці «Смерць працаўніка ў атэлі «Savoy» (1985). Тэматыка асобных твораў звязана з Беларуссю. Пераклаў на польск. мову аповесць «Трэцяя ракета» В.Быкава, раман «Людзі на балоце» І.Мележа. Аўтар успамінаў пра Мележа «Сонца ў вачах» (1979). На бел. мову творы К. перакладалі Я.Брыль, В.Рагойша, А.Клышка, ІІ.Стэфановіч.
ленні пра дваістасць рэакдыйнай здольнасці арган. злучэнняў нетаўгамернага характару (1955, разам з А .М .Несмяянавым). Распрадаваў колькасную тэорыю таўтамернай раўнавагі (1952), новыя метады сінтэзу многіх пракгычна важных фосфарарган. злучэнняў. Ііад яго кіраўніцтвам сінтэзавана больш за 200 новых інсектыцыдаў. Атрымаў фосфарарган. камплексоны з вельмі высокай комплексаўтваральнай здольнасцю. Ленінская прэмія 1974. Дзярж. прэмія СССР 1946. 1985.
Тв:. Н а р ы с ы п а б е л а р у с к а м у фалышору. М н ., 1963; А д т р а д ы ц ы й н а г а ф ал ькл о р у да р э в а л ю д ы й н а й п а э зіі. М н ., 1969; Методыка з б ір а н н я б е л а р у с х а й н а р о д н а й вуснапаэты чн а й т в о р ч а с ц і. М н ., 1978. І.У .С алам т ч.
М .М .Х м я л ь н іц к і.
КАБАЧКІ (Cucurbita pepo var. giraumontia), аднагадовая травяністая расліна роду гарбуз сям. гарбузовых; разнавіднасць гарбуза звычайнага. Ага-' роднінная, кармавая, алейная (алей з насення) культура на ўсіх кантынентах. Радзіма К. — Мексіка. А дн адом ная р а с л ін а куставой формы . С ц я б л о даўж . 6 0 — 90 см . Л іс ц е б у й н о е , 5 -л о п а с ц е в а е . К в е т к і а д н а п о л ы я , а д з ін о ч н ы я , ж о ў гы я . П л о д — п а д о ў ж а н а я , ц ы л ін д р ы ч н а я , б е л а я ц і з я л ё н а я г а р б у з ін а ; y м а л а д ы м у зр о с ц е -— к а ш т о ў н ы д ы е т ы ч н ы п р ад у к т. M ae ц у к а р (д а 2 ,8 % ), сухое р э ч ы в а (4 — 8% ), в іт а м ін ы (3 5 — 40 м г% ) і ін ш . С ар ты : Г р ы б а ў с к ія 37, Іт а л ь я н с к ія , Д а ў г а п л о д н ы я , Б е л ы я 13. У ІІЛ я р э д н е ў.
КАБАШНІКАЎ Віталь Паўлавіч (н. 19.9.1941, с. Чарнуха Арзамаскага р-на Ніжагародскай вобл., Расія), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1993). Брат К.П.АГвбашнікава. Скончыў БДУ (1963). 3 1963 y Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па пераносе выгірамянення ў малекулярных газах, яго ўзаемадзеянні з турбулентнасцю, дынаміцы нестацыянарных плывучых струменяў. Устанавіў асаблівасці паглынання лазернага выпрамянення малекулярнымі газамі; распрацаваў метады разліку цеплавога выпрамянення турбулентных патокаў. Тв.: В л н я н н е т е п л о в о г о н э л у ч е н н я н а с т р у к ту р у т е м п е р а т у р н о г о п о л я в т у р б у л е н т н о м п о т о к е (р а з а м з А .А К у р с к о в ы м ) / / Н н ж е н е р н о -ф м з . ж у р н . 1985. Т . 4 9 , № 5; Д н н а м н ка турбулен тн ого т ер м н к а струй н ого тн п а в о д н о м е р н о м п р н б л м ж е н н н / / Т а м ж а. 1987. Т. 5 3 , № 6.
КАБАЧНІК Марцін Ізрайлевіч (н. 9.9.1908, г. Екацярынбург, Расія), расійскі хімік-арганік. Ахад. Рас. АН (1958, чл.-кар. з 1953). Герой Сац. Працы (1978). Скончыў 2-і Маскоўскі хімікатэхнал. ін-т (1931). 3 1939 y Ін-це арган. хіміі AH СССР, з 1954 y Ін-це элементаарган. злучэнняў Рас. АН. Навук. працы па тэорыі арган. хіміі і хіміі фосфарарган. злучэнняў. Развіў новыя ўяў-
навуковай і народнай тэрміналогіі* (1993). Складальнік зб-каў «Казкі і легенды роднага краю» (1960), «Беларускія народныя песні. Са зборнікаў П.В.Ш эйна» (1962), тамоў «Казкі пра жывёл і чарадзейньм казкі» (1971), «Чарадзейныя казкі» (ч. 1—2, 1973—78), «Казкі ў сучасных запісах» (1989) з серыі «Беларуская народная творчасць» (Дзярж. п р эм к Беларусі 1986). Чл. бюро Камісіі па слав. фальклоры пры Міжнар. к-це славістаў, бюро Міжнар. асацыяцыі па вывучэнні і пашырэнні слав. культур (М АІРСК), якая працуе пад патранажам Ю НЕСКА.
КАБАШНІКАЎ Канстанцін Паўлавіч (н. 24.7.1927, г. Гомель), бел. фалькларыст. Д-р філал. н. (1971), праф. (1980). Скончыў Гомельскі пед. ін-т (1951). 3 1957 y Ін-це мастацгвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі. Даследуе казкі, рэв. і рабочую паэзію, праблемы параўнальнага вывучэння бел. фальклору ў яго слав. узаемасувязях («Беларуская казка ў казачным эпасе славян», 1968; «Беларускі фальклор y параўнальным асвятленні», 1981; «Інтэрнацыянальнае і нацыянальнае ва ўсходнеславянскай народнай паэзіі Вялікай Айчыннай вайны», 1982; «Беларуска-рускія фальклорныя сувязі», «Узаемадзеянне ўсходнеславянскіх фальклорных традыцый на сучасным этапе», абедзве 1988). Адзін з аўтараў кніг «Беларуская народная вуснапаэтычная творчасць» (1967), «Сучасны стан беларускай паэтычнай творчасці» (1973), «Беларуская народнапаэтычная творчасць», «Параўнальны паказальнік сюжэтаў. Усходнеславянская казка» (абедзве 1979), «Сустрэчы з казкай» (1984), «Усходнеславянскі фальклор: Слоўнік
KÂfiBE (Kabwe), горад y Замбіі. Адм. ц. Цэнтральнай правінцыі. Узнік y 1902 y сувязі з раслрацоўкай рудніка, да 1967 наз. Брокен-Хіл. 348,6 тыс. ж. (1990). Вузел чыгунак і аўтадарог. Здабыча і выллаўка свінцу, цынку, ванадыю. Прам-сць: харч., тэкст., буд. матэрыялаў, хімічная. Цэнтр с.-г. раёна (вытв-сць кукурузы і тытуню, жывёлагадоўля). У адным з руднікоў К. ў 1921 знойдзены чэрал выкалнёвага чалавека (палеаантрала). КАБЕЛАЧ (Kabelâc) Міласлаў (1.8.1908, Прага — 1979), чэшскі камлазітар, дырыжор, ледагог. Вучыўся ў Пражскай кансерваторыі (1928— 31), Школе майстроў лры ёй (1931— 32), выкладаў y кансерваторыі (лраф. з 1958). У 1932— 54 (з лералынкам) муз. рэжысёр, муз. рэдакгар, дырыжор Пражскага радыё. Яго музыцы ўласціва адора на традыцыі нац. муз. фальклору ў слалучэнні з новымі лрыёмамі лісьма. Эксперыментаваў y галіне электроннай музыкі. Сярод тв.: 8 сімфоній (1942—68), пасакалля «Містэрыя часу» (1957), 2 уверцюры, «Гамлетаўсгая імлравізацыі» і цыкл «Адлюстраванне» (1964) для арк.; 2 кантаты; «Містэрыя дішыні»; т. зв. электронна-акустычная камдазідыя «6 карцін з чэшскіх леталісаў» (1970) і інш. Дзярж. п р эм к Чэхаславакіі 1965. КАБЕЛЕЎКЛАДЧЫК, прычапная або самаходная машына для лракладкі ладземных і падводных (праз рэкі, азёры) кабеляў. Утварае ў зямлі шчыліны або
П р ы ч а п н ы н а ж а в ы кабелеўкладчык: 1, 2 __ п р ап о р а ч н ы і к аб ел еп р ак л ад ач н ы наж ы ; 3 — касета; 4 — кабель.
траншэі і адначасова ўкладвае ў іх адзін або некалькі кабеляў. Бываюць нажавыя (раскліньваюць грунт без яго вымання) і ротарныя (выкопваюць грунт дыскам або ротарам з рэжучымі зубамі). КАБЕЛЕШУКАЛЬНІК, камплект электратэхнічнага абсталявання і прылад для вызначэння трасы і глыбіні залягання падземнага або падводнага кабелю, a таксама месцаў яго пашкоджання. Складаецца з генератара пераменнага току гукавой частаты, узмацняльніка гукавой частаты з ангэнай (на ўваходзе) і галаўным тэлефонам (на выхадзе). У працэсе прасоўвання К. па макс. гуку ў тэлефоне вызначаюць трасу кабелю, a па рэзкім аслабленні — месца яго пашкоджання. КАБЕЛЬ (ад галанд. kabel канат, трос) э л е к т р ы ч н ы , адзін ці некалькі ізаляваных праваднікоў (токаправодных жыл), змешчаных y ахоўную (звычайна герметычную) абалонку. Выкарыстоўва-
в а н ы х т р а н ш э я х ), п а д в а д о й , a т а к с а м а в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь y ш л а н г а в ы м в ы к а н а н н і (д л я п а д к л ю ч э н н я р у х о м ы х м а ш ы н , н а п р . л іф тоў). Б ы в а ю ц ь : з м н а г а с л о й н а й п а п я р о в а й із а л я ц ы я й , п р а м о ч а н а й м а с л а к а н іф о л ь н ы м с а с т а в а м ; м а с л а н а п о ў н е н ы я н а н ап р у ж а н н е 110— 750 к В (э л . т р ы в а л а с ц ь ш м а т с л о й н а й п а п я р о в а й із а л я ц ы і за б я с п е ч в а е ц ц а м а л а в я з к ім м ін е р . м а с л а м п а д ц іс к а м 0 ,1 — 1 ,5 М П а ) ; г а з а н а п о ў н е н ы я н а н а п р у ж а н н е 3 5 — 275 кВ (эл. т р ы в а л а с ц ь з а б я с п е ч в а е ц ц а г а за м , з в ы ч а й н а а з о т а м п а д ц іс к а м д а 3 М П а , я к і ў в о д з іц ц а н е п а с р э д н а ў із а л я ц ы ю аб о ў зд зе й н іч а е н а а б а л о н к у х ш л ы зв о н к у ) ; к р ы я г е н н ы я н а н а п р у ж а н н е д а 500 к В (ж ы л ы з м е д зі аб о а л ю м ін ію в ы с о к а й ч ы с ц ін і а х а л о д ж в а ю ц ц а ў в а д к ім в а д а р о д зе ц і а з о ц е д а к р ы я г е н н ы х т - р — м е н ш з а 120 К ); з в ы ш п р а в о д н ы я н а н а п р у ж а н н е д а 500 к В і б о л ь ш (ж ы л ы з звышправаднікоў а х а л о д ж в а ю ц ц а д а т - р ы н іж э й за к р ы т ы ч н у ю ; эл. ізаляцыя — в а к у у м , в а д к і ге л ій а б о сін т . м а т э р ы я л ы , н а с ы ч а н ы я х о л а д а а ге н т а м ). Іс н у е б о л ь ш з а 1000 т ы п а ў К . Н а Б ел ар у сі К . вы п у ск аю ц ь акц. т-в ы « Г о м е л ь к а б е л ь * (гл. Гомельскі кабелш ы завод) і « М а з ы р к а б е л ь » (гл. М азырскі кабель-
ны завод).
У.М. Сацута.
КАБЕЛЬНАЯ_____________385 электрапрыводам: кармавую (для апускання кабелю на дно) і 2 насавыя (для падняцця кабелю з дна), апаратуру бесперапыннага кантролю эл. характарыстык кабелю (напр., каэфіцыента перадачы сігналаў), прылады з захопамі для пошуку кабелю і інш. У трумах К.с. ўкладваюць віткамі да некалькіх тысяч кіламетраў падводнага кабелю сувязі. Водазмяшчэнне К.с. 7—20 тыс. т, скорасць пракладкі кабелю на глыбіню да 6 км — 15 км/гадз. к Аб ЕЛЬНАЕ ТЭЛЕ б Ач АННЕ, сістэма размеркавання сігналаў тэлебачання па кабельных лініях сувязі. Аб’ядноўвае сістэмы тэлевізійнага вяшчання, прыкладнога тэлебачання, службы электрасувязі, y т л . тэлефанія, камп’ютэрныя сеткі, сродкі мулыпымедыя і інш. Выкарыстоўваецца для павелічэння колькасці каналаў і якасці перадачы інфармацыі. Найб. пашырана ў раёнах з высокім узроўнем прамысл. перашкод (напр., y гарадах з рознапавярховай забудовай), горных мясцовасцях і інш. Гл. таксама Відэатэлефон. А.П.Ткачэнка.
КАБЕЛЬНАЯ Л ІН ІЯ СЎВЯЗІ, сукупнасць тэхн. сродкаў і фіз. асяроддзя для перадачы інфармацыі ад крыніды да прыёмніка па кабелі сувязі', састаўная ч. канала сувязі. Бывае эл. і аптычная (гл. Валаконна-аптычная сувязь)\ паветр. (падвесная), падземная, падводная і палявая (нестацыянарная, прызначаная для аператыўнай сувязі); міжгародняя і мясцовая; складаецца з кабеляў, кабельных збудаванняў (тунэляў, калодзежаў, апор і інш.) і ўзмацняльных пунктаў (у аналагавых сістэмах перадачы інф армацы і) ці рэгенератаў (у лічбавых сістэмах). А.П.Ткачэнка. Будова трохжыльнага к а б е л ю напружаннем 10 кВ: 1 — медныя токаправодныя жылы: 2 — папяровая ізаляцыя; 3 — запаўняльніхі з папяровага жгута; 4 — слой паясной ізаляцыі з папяровых стужак; 5 — свінцовая абалонка; 6 — лаляровая стужка; 7 — праасфальтаваны джут; 8 — браня з стальных стужак; 9 — вонкавае пакрыццё э кабельнай пражы, насычанай нафтабітумам. Р азн ав ід н асц і с іл ав ы х і к а н т р о л ь н ы х э л е к т р ы ч н ы х к а б е л я ў : a— б р а н ір а в а н ы д л я с іл ав ы х і асв ятл ял ьн ы х у с т а н о в а к ; б — к а м б ін а в а н ы гн у тк і д л я п а д а ч ы э л е к т р а э н е р г іі д а зе м л я р ы й н ы х і го р н азд аб ы ў н ы х м а ш ы н ; e — ш л а н г а в ы а с а б л ів а гн у тк і д л я л іф т а в ы х у с т а н о в а к ; г — м а с л а н а п о ў н ен ы ў с т а л ь н ы м т р у б а п р а в о д з е д л я п р а к л а д к і п р а з ю д н ы я п е р а ш к о д ы і ін ш , ; д — б р а н ір ав ан ы г а з а н а п о ў н е н ы п а д ц іс к а м д л я Л Э П в ы с о к а г а н а л р у ж а н н я ; е — к а н т р о л ь н ы д л я д ал у ч эн н я э л е к т р ы ч н ы х п р ы л а д і п р ы с т а с а в а н н я ў к ір а в а н н я і а х о в ы ; 1 — т о к а п р а в о д н а я
ецца для перадачы на адлегласць эл. энергіі (сілавы К.) або сігналаў (кабель сувязі). Злучаецца кабельнымі муфтамі. Пракладваюцца ў зямлі спец. машынамі — кабелеўкладчыкамі, y вадзе з дапамогай кабельных суднаў. С іл a вы К. зв ы ч ай н а трохж ы льн ы , н ап р у ж ан н ем д а 500 к В . Ж ы л ы я г о з м е д зі, ал ю м ін ію , ч а с а м с а стал і; із а л я ц ы я — з дыэлектрыка, я к і а д д зя л я е ж ы л ы а д н а а д а д н о й і ад а б а л о н к і; а б а л о н к а — с в ін ц о в а я , а л ю м ін іев ая а б о з п л а с т м а с ы ; а х о ў н ы я п а к р ы ц ц і — п р ам о ч а н а я к а б е л ь н а я п р а ж а , с т р у ж а ч н а я м е -
тал. браня і інш. Сілавыя К. пракладваюць y спец. кабельных збудаваннях (каналах, тунэлях і г.д.), У зямлі (у спецыяльна абсталя13. Бел. Энц-дыя. Том. 7.
к Аб ЕЛЬ СЎВЯЗІ, разнавіднасць кабелю для перадачы інфармацыі (тэлеграм, праграм радыё- і тэлевізійнага вяшчання і інш.). Бывае эл. і валаконна-аптычны (гл. Валаконна-аптычная сувяэь, Валаконная оптыка). Эл. К.с. бывае: сіметрычны і кааксіяльны; нізка- (да 10 кГц) і высокачастотны (больш за 10 кГц); паветр. (падвешваецца на апорах), падводны і падземны; для міжгародніх і мясц. (гар., сельскіх, станцыйных, шахтавых і інш.) кабельных ліній сувязі.
кАБЕЛЬНАЕ СЎДНА, марское судна для пракладкі, падняцця і рамонту падводных (марскіх, акіянскіх) кабеляў сувязі. Mae кабелеўкладачныя машыны з
Кабелі сувязі: a — магістральны браніраваны для міжгародніх ліній далёкай сувязі; б — тэлефонша для гарадскіх сетак; « — магутны радыёчасготны кааксіяльны; г — злучальны для перасоўных тэлевізійных камер; 1 — токаправодная жыла; 2 — ізаляцыя; 3 — абалонка; 4 — браня, экран.
386
КАБЕЛЬНАЯ
КАБЕЛЬНАЯ Л ІН ІЯ ЭЛЕКТРАІІЕРАДАЧЫ, лінія электраперадачы, якая складаецца з аднаго або некалькіх сілавьіх кабеляў адпаведнага напружання і сячэння, элучаных кабельнымі муфтамі. Пры выкарыстанні масла- або газанапоўненых кабеляў абсталёўваецца таксама падсілкавальнай сістэмай і прьістасаваннямі сігналізацыі ціску масла (газу). Будуюцца на напружанне 0,4—750 кВ. Падзсмныя кабелышя ЛЭП шырока выкарыстоўваюцца ў эл. сетках гарадоў і прамысл. прадпрысмстваў. Пракладваюцца кабелеўкладчыкамі ў земляных траншэях (найб. эканам. спосаб), спец. каналах, тунэлях і блоках. Падводныя кабельныя ЛЭП будуюць з дапамогай кабельных суднаў з выкарыстаннем спец. кабсляў. Трасу праходжання кабеляў і месцы пашкоджанняў вызначаюць кабе-
рааліку суадносін велічынь току і напружання дазваляюць эксперыментальна вызначаць эл. параметры клетачнай мембраны і ацэньваць умовы распаўсюджвання падпарогавых эл. імпульсаў. к Аб ЕЛЬН Ы КРАН, к а б е л ь - к р а н , збудаванне з стацыянарнымі або перасоўнымі апорамі (вежамі), якія злучаны нясучым канатам з рухомай грузавой цялежкай. Прызначаны для падымання (апускання) грузаў на вышыню да 50 м і болей і перамяшчэння іх на адлегласць да 1,5 км. Уяўляе сабой аднапралётную падвесную канатную дарогу. Выкарьістоўваецца: на адкрытых горных распрацоўках ддя транспарціроўкі раскрыўных парод, штучнага каменю і г.д.; y буд-ве для перамяшчэння вял. аб’ёмаў зямлі, бетону, інш. матэрыялаў; на лесаскладах і да т.п. Грузападымальнасць да 150 т.
тыр. песнях герояў нар. барацьбы з захопнікамі. Росквіту масташва К. дасягнула ў 16— 17 ст. Вядомымі гайдамацкімі К. (бандурыстамі) y 18 ст. былі Г.Кабзар, Д.Бандурка, В.Варчанка, П.Скрага. Вядомыя К. 19 ст.: А.Шут, І.Краўчанка-Крукоўскі, А.Верасай, Ф.Халодны, М.Краўчанка і інш. Песні на сучасную тэматыку стваралі І.Кучугура-Кучарэнка, Ф.Кушнерык, П.Носач, Я.Моўчан, ГІ.Цішчанка і інш. У 1918 y Кіеве бш іа створана Укр. маст. капэла кабзароў, y 1935 аб’яднаная з Палтаўскай капэлай бандурыстаў (пазней Дзярж. капэла бандурыстаў Украіны). К. выконвалі часам бел. нар. песні. У бел. традыцыі да К. блізкі гусляр. Л і т Л a в р о в Ф . К о б за р і. К н'ів, 1980; С а л а м е в іч Я. М іх ал Ф е д а р о ў с к і, М н . , 1972. С . 192— 203; Л п с е н к о М .В . Х а р а к т е р н с т м к а м у з н ч н н х о с о б л н в о с т е й у к р а ін с ь к н х д у м і п іс е н ь y в ы к о н а н н і к о б з а р я В ер есая. К м ів , 1978; К н р д а н Б .П ., О м е л ь -
лешукальнікамі. к Аб ЕЛЬНАЯ МЎФТА, прыстасаванне для мех. і эл. злучэння кабеляў, далучэння іх да эл. установак і апаратаў. Выкарыстоўваюцца ў кабельных лініях электраперадачы, прамысл. электраўстаноўках. Бываюць злучальныя, адгалінавальныя і канцавыя (далучальныя), разнастайныя па канструкцыі і з рознай арматурай (залежаць ад прызначэння, умоў эксплуатацыі, тыпу кабелю і інш.). Высакавольтныя К.м. на 110— 750 кВ :— складаныя эл.-тэхн. ўстройствы (даўж. да 6 м і болыл).
КАБЕЛЬНАЯ Т Э 0 Р Ы Я ў б і я л о г і і, тэорыя праводнасці біюлектрычных патэнцыялаў уздоўж цыліндрычнай клеткі. Зыходзіць з таго, што нерв., мускульную ці інш. клетку можна ўявіць y выглядзе адрэзка кабелю, змешчанага ў праводным асяроддзі з клетачнай мембранай, якая выконвае ролю ізалятара. Кабельная мадэль цыліндрычнай клеткі і заснаваная на гэтай мадэлі тэорыя
Кабельны кран; 1, 2, 3 — ц ягавы , н ясучы і п а д ’ё м н ы к а н а т ь і; 4 — ц ялеж ка; А, Б — апоры . к Аб ЕЛЬТАЎ (галанд. kabeltouw), пазасістэмная адзінка даўжыні, што выкарыстоўваецца ў мараходнай практыцы. 1 К. = 0,1 мілі (марской) = 185,2 м.
КАБЕРДЗІН Радзіслаў Васілевіч (н. 9.6.1930, в. Бахаравічы Гіухавіцкага р-на Мінскай вобл ), бел. хімік-арганік. Д-р хім. н. (1985). Скончыў БПІ (1957). 3 1959 y Ін-це фіз.-арган. хіміі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па распрадоўцы метадаў сінтэзу галагенарган. злучэнняў і вывучэнні іх хім. пераўтварэнняў. Адкрьіў новую рэакцыю нітразлучэнняў, якая дазваляе спрасціць шлях пабудовы ізатыязольнага цыкла — фрагмента m a pary лек. прэпаратаў. Тв.: П о л н х л о р -1 ,3 -б у г а д н е н ы . М н ., 1991 (р а за м з У .І.П о т к ін ы м ) ; Н н т р о б у т а д н е н ы н нх гал оген п рон звод н ы е: сн н тез н реак ц м н (р а з а м з У .І.П о т к ін ы м , В .А З а п о л в с к ім ) / / У с п е х н х н м н л . 1997 Т. 6 6 , N? 10.
Кабельныя муфты: 1 — а ц г а л ін а в а л ь н а я Т - п а д о б н а я н а 1 к В ; 2 — к а н ц а в а я н а 6 — 10 к В ; 3 — зл у ч а л ь н а я н а 110— 500 к В з іс к р а в ы м лрам еж кам .
КАБЗАР, украінскі нар. гіясняр і музыкант, які акампануе сабе на кобзе (бандуры). Першыя звесткі пра К. (бандурыстаў) як музыкантаў з Украіны пры дварах польск. каралёў ёсць y польскіх хроніках 15— 16 ст. Асабліва былі папулярныя ў Запарожскай Сечы, куды ўцякалі і бел. сяляне, якія пасля прыносілі дадому рэпертуар К., асабліва гіст. песні (напр., «Ой, Марозе, Маразеньку»). У сваіх творах К. выказвалі сац. спадзяванні прац. народа, заклікалі да барацьбы з прыгнятальнікамі. Бралі ўдзел y казацкіх вайск. паходах, бітвах, славілі ў сваіх думах, гіст., быт., жартоўных і са-
ч е н к о А Ф . Н а р о д н і с п ів ц і- м у з н к а н т н н а У к р а ін і. К м ів, 1980. І.У.Саламевіч.
КАБЗАР^ЎСКІ Павел Сямёнавіч (сапр. Г a р д о й Фавій Залманавіч; 14.8.1909, г. Магілёў — 8.10.1970), рускі пісьменнік-перакладчык. 3 1925 жыў y Ленінградзе. У 1929 пазнаёміўся тут з бел. пісьменнікамі Я.Купалам, Я.Коласам, Ц.Гартным, А.Гурло, М.Зарэцкім, Я.Нёманскім, В.Сташэўскім. Пераклаў на рус. мову раманы П.Пестрака «Сустрэнемся на барыкадах» (кн. 1— 2, 1956), П.Галавача «Праз гады» (1960), А.Чарнышэвіча «Світанне» (1961), А.Асігіенкі «Вогненны азімут» (1967), вершы Я.Купалы і яго драму «Раскіданае гняздо» (з У.Раждзественскім), паасобныя творы Я.Коласа, М.Багдановіча, З.Бядулі, К.Крапівы, М.Лынькова, І.Мележа, П.ГІанчанкі, М.Танка, І.Ш амякіна, А.Звонака, М.Калачынскага, А.Пысіна, Я.Скрыгана, М.Ткачова і інш. Аўтар успамінаў «Я.Купала ў Пецярбургу» (1957). Тв:. Г о в о р я т м о н д р у зь я . М н ., 1971. І.У .С ш іа м евіч
К А Б 30Н Іосіф Давыдавіч (н. 11.9.1937, г. Часаў Яр Данецкай вобл., Украіна), расійскі эстр. спявак, педагог. Нар. арт. Расіі (1980), нар. арт. Украіны (1991), нар. арт. СССР (1987). Скончыў Муз.пед. ін-т імя Гнесіных (1973; цяпер Рас. акадэмія музыкі), з 1984 выкладае ў акадэміі (праф.). 3 1959 саліст Усесаюзнага радыё, з 1962 y Москанцэрце, з 1989 саліст, маст. кіраўнік канцэртнага
аб’яднання «Масква». Прапагандыст і першы выканаўца песень А.Пахмутавай, ААстроўскага, А.Фельцмана, Я.Фрэнкеля, Э.Калманоўскага, М.Тарывердыева і інш. 1-я прэміі на міжнар. фестывалях эстр. песні ў г. Сопат (Польшча, 1964) і «Залаты Арфей» (Балгарыя, 1968), Міжнар. конкурсу сав. эстр. песні (Будапешт, 1966). Дзярж. прэмія СССР 1984. КАБІНЕТ М ІНІСТРАЎ РЭСП ЎБЛ ІКІ БЕЛАРУСЬ, вышэйшы выканаўчы і распарадчы орган, урад дзяржавы ў 1994—96. У адпаведнасці з Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь 1994 быў створаны пры Прэзідэнце для рэалізацыі паўнамоцтваў выканаўчай улады. Кампетэнцыя і нарадак дзейнасці Кабінета Міністраў вызначаліся Канстытуцыяй. законам аб Кабінеце Міністраў ад 30.1.1995 і інш. заканад. актамі. Быў правамоцны самастойна вырашаць усе пытанні дзярж. кіравання, што знаходзіліся ў яго веданні. Яго рашэнні з’яўляліся абавязковымі для выканання ўсімі мін-вамі і інш. цэнтр. органамі дзяржавы, мясц. выканаўчымі і распарадчымі органамі, прадпрыемствамі, арг-цыямі, установамі і грамадзянамі на тэр. Беларусі. У склад Кабінета Міністраў, які зацвярджаў Прэзідэнт, уваходзілі прэм’ер-міністр, яго намеснікі, міністры, старшыня Камітэта дзярж. бяспекі, кіраўнікі інш. цэнтр. органаў кіравання. У выніку прыняцця на рэферэндуме 24.11.1996 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь 1994 (са змяненнямі і дапаўненнямі) Кабінет Міністраў скасаваны, функцыі цэнтр. органа дзярж. кіравання перайшлі да Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь. Г .А .М аслы ка.
КАБІНЁЦКІЯ 3ÈM JII, зямельныя ўладанні рас. імператараў і ўласнасць рас. імператарскай сям’і ў сярэдзіне 18 — пач. 20 ст. Вылучаны ў 1747, заканадаўча аформлены ў 1786. Знаходзіліся пад кіраваннем Кабінета яго імператарскай вялікасці, які ўваходзіў y склад Мін-ва імператарскага двара; не паддягаЛі продажу. Сканцэнтраваны пераважна ў Сібіры (Алтай, Забайкалле) і ч. Польшчы (маёнткі ў Варшаўскай губ.). У Сібіры К.з. займалі 67,8 млн. га (каля 3,3% усёй зямлі Рас. імперыі). На іх вялася здабыча золата, серабра, свінцу, медзі, дзейнічалі з-ды па выплаўцы жалеза, чыгуну, сталі. Пасля 1861 узмоцнена эксплуатаваліся лясы, зямля здавалася ў арэнду. У 1865— 1907 на сібірскія К.з пераселена каля 1 млн. рас. сялян. У 1917 К.з. нацыяналізаваны сав. уладай. КАБІР (каля 1440, г. Бенарэс, цяпер г. Варанасі, Індыя — каля 1518), індыйскі паэт. Пісаў вершы на хіндзі. Яму прыпісваюць больш за 80 твораў, з іх сапраўды належаць К. толькі ўключаныя ў свяшчэнную для сікхаў «Пачынальную кнігу». Быў адным з прапаведнікаў рэліг. вучэння бхакш (абвяшчала роўнасць людзей перад богам, адмаўляла падзел на касты). У паэзіі спалучаюцца
апазіц. рэліг.-містычныя плыні індуізму і ісламу, маст. традыцыі інд. і тадж перс. юіасікі. Тв:. Рус. пер. — Лнрнка. М., 1965. КАЫРАВА Лютфія Рашыджанаўна (н. 7.12.1932, г. Самарканд, Узбекістан), таджыкская спявачка (сапрана). Нар. арт. СССР (1977). Скончыла Маскоўскую кансерваторыю (1954). У 1954— 83 салістка Тадж. т-ра оперы і балета (г. Душанбе). Сярод партый y нац. операх — Нісо («Бахціёр і Нісо» С.Баласаняна), Гульру («Пулат і Гульру» Ш.Сайфіддзінава), y класічных — Таццяна, Ліза («Яўген Анегін», «Пікавая дама» П.Чайкоўскага), Дэздэмона, Аіда («Атэла», «Аіда» Дж.Вердзі), Бес («Поргі і Бес» Дж.Гершвіна), y аперэтах — Сільва («Сільва» І.Кальмана), Чана («Пацалунак Чаніты» Ю.Мілюціна). КАЫШЧАНКА, рака ў Гарадоцкім р-не Відебскай вобл., правы прыток р. Лужаснянка (бас. р. Зах. Дзвіна). Даўж. 28 км. Пл. вадазбору 166 км2. Выцякае з воз. Болецкае, за 0,6 км на ПдУ ад в. Новы Болецк. У верхнім цячэнні называецца Пальмінка. КАБІШ ЧАР Барыс Яфімавіч (сапр. Bopyx Хаймавіч; 21.7.1906, г. Віцебск — 11.8.1959), бел. дзеяч цыркавога мастацтва. Засл. дз. маст. Беларусі (1956). Дырэктар цыркаў: Відебскага (1931— 33), Мінскага, Віцебскага, Магілёўскага, Гомельскага, Бабруйскага (1933— 41), Омскага, Новасібірскага, Цюменскага, Свярдлоўскага (1941— 47), Мінскага (1947— 59). У 1937— 40 адначасова дырэкгар Гар. т-ра ў Віцебску. Зрабіў значны ўклад y развіццё цыркавога мастацтва Беларусі. КАБЛАГРАМА (франц. câblogramme), тэлеграма, перададзеная па падводным кабелі. КАБЛУК0Ў Іван Аляксеевіч (2.9.1857, с. Прусы Маскоўскай вобл. — 5.5.1942), рускі фізікахімік, заснавальнік электрахіміі няводных раствораў. Ганаровы чл. AH СССР (1932, чл.-кар. 1928). Скончыў Маскоўскі ун-т (1880), y якім працаваў y 1884— 88 і з 1903. Навук. працы па электрахіміі, тэрмахіміі, хіміі мёду і воску. Устанавіў анамальную электраправоднасць няводных раствораў элекзралітаў. Увёў уяўленне аб сальватацыі іонаў (1889— 91, незалежна ад УА.Кісцякоўскага), што паслужыла асновай для аб’яднання фіз. і хім. тэорый раствораў. Паказаў, што цеплата ўтварэння ізамераў арган. злучэнняў неаднолькавая (1887). Даследаваў фазавыя пераўгварэнні ўзаемных сістэм расплаўленых солей. Літ.: П о л н і ц у к В.Р. Теорема Каблукова. М„ 1983. КАБОРА-БАСА (Cabora Bassa), К е б р a б a с а, вадасховішча ў Мазамбіку, на р. Замбезі. Пл. 2700 км2, аб’ём 63 км3, даўж. 270 км. Утворана ў 1977 для мэт энергетыкі, ірыгацыі і суднаходства.
КАБУКІ
387
КАБРАЛ (Cabral) Амілкар (12.9.1924 — 20.1.1973), дзеяч нац.-вызв. руху Гвінеі і а-воў Зялёнага Мыса (Каба-Вердэ). Брат Л .Кабрала. Аграном. Адзін з заснавальнікаў (1956) і ген. сакратар Афр. партыі незалежнасці Гвінеі і Каба-Вердэ (ПАІГК), якая з 1963 узначаліла ўзбр. барацьбу супраць партуг. калан. улад і дамаглася ўстанаўлення свайго кантролю над б.ч. Партуг. Гвінеі. Аўтар твораў «Факты аб партугальскіх афрыканскіх калоніях* (1960), «Рэвалюцыя ў Гвінеі» (1969) і інш. Забіты вайскоўцамі, якія ўзбунтаваліся. КАБРА л (Cabral) Луіс дэ Алмейда (н. 11.4.1931, г. Бісау), палітычны і дзярж. дзеяч Гвінеі-Бісау. Брат А.Кабрала. Бухгалтар. У 1956 уступіў y Афр. партыю незалежнасці Гвінеі і Каба-Вердэ, з 1964 чл. яе выканкома. У 1959 арганізаваў y Бісау забастоўку партовых рабочых. У 1973— 80 прэзідэнт незалежнай Рэспублікі Гвінеі-Бісау (скінуты ў выніку перавароту). КАБРАЛ (Cabral) Педру Алварыш (1467 або 1468, Белмонты, Партугалія — каля 1520), партугальскі марашіавец. У 1500 узначаліў флатылію, якая павінна была даплыць да Індыі, але адхіліўся ад курсу і 22.4.1500 дасягнуў Бразіліі, якую прыняў за востраў і назваў Зямлёй ВераКруш (Санта-Круш). Потым накіраваўся да мыса Добрай Надзеі (Афрыка) і ў сярэдзіне вер. 1500 дасягнуў Індыі ў раёне г. Калікут, які разбурыў за адмову гандляваць. Заключыў гандл. нагадненні з гарадамі, y студзені 1501 пакінуў краіну і ў канцы ліп. вярнуўся ў Партугалію з каштоўнымі інд. таварамі. КАБРЫ ЯЛЕТ (франц. cabriolet), кузаў легкавога аўтамабіля з адкідным мяккім тэнтам. Верхняя частка кузава жорсткая, з вокнамі, якія можна апускаць. Mae 2 разнавіднасці: К.-купэ з 2 бакавымі дзвярамі і 4-дзверны К.-седан. Найб. пашыраны ў месцах з гарачым кліматам. КАБУ-БРА н КУ (партуг. Cabo Branco літар. белы мыс), мыс y Бразіліі, самы ўсх. пункт мацерыка Паўд. Амерыка (34°46' зах. д. і 7°09’ паўд. ш ). КАБЎКІ, від японскага класічнага тэатра. Уключае музыку, танцы, драму. Узнік y 16 ст. на аснове нар. т-ра і нар. танца. Першапачаткова трупы складаліся пераважна з жанчын (она-К.), пасля іх забароны (1629) — з хлопчыкаў-падлеткаў (вакасю-К.), з 1651 — выключна з мужчын (яра-К.), якія выконвалі і жаночыя ролі (анагата). Гісторыя драматургіі К. звязана з развіццём гугарковай драмы (нёгэн), якой папярэднічаў нар. вулічны фарс 14— 15 ст. Ігра акдёраў будавалася на аснове пераймання рэчаіснасці (манамантэ) і перадачы ўнутр. свету, стану чалавека. Гал. жанры К. — пачуццёвая меладрама і быт. драма. Росквіт К. пачынаецца з канца 17 ст.
388
КАБУЛ
Завершаную форму набыў y 2-й пал. 18 ст., калі ў рэпертуар увайшлі п ’есы т-ра марыянетак, пантаміма, склаліся дакладна вызначаныя тэхніка ігры акцёраў (ката), амплуа (герой, нягоднік, дзяўчына, хлопец і інш.), сістэма дэкарацый і абсталявання сцэны, акцёрскія дынастыі. 3 1870-х г. К. рэфармаваўся, часткова набыў еўрап. рысы. У 1980-я г. пачалося абнаўленне т-ра і яго новы ўздым. У сучасным К. захаваліся асаблівая ўмоўная манера выканання, кананічныя позы, грым, дэкарацыі і інш.
С ц э н ы т э а т р а кабукі. 3 д р э в а р ы т а ў К а ц у к а в ы Ш а у н ш а і У тагавы К у н іс а д ы .
КАБУЛ, рака ў Афганістане і Пакістане, правы прыток р. Інд. Даўж. 460 км, пл. бас. каля 75 тыс. км2. Пачынаецца ў гарах Гіндукуша (хр. Баба), цячэ пераважна ў яго адгор’ях, перасякае Джэлалабадскую міжгорную ўпадзіну, ад г. Пешавар — па ўзгорыстай раўніне. Летнія паводкі. Сярэдні гадавы расход вады каля 700 м3/с. Выкарыстоўваецца для арашэння Кабульскага, Джэлалабадскага, Пешаварскага аазісаў. Ha К. ГЭС Наглу (Афганістан), вадасховішча. Суднаходная летам на 120 k m . Ha К. — гарады Кабул, Джэлалабад (Афганістан), y даліне — Пешавар (Пакістан). КАБУЛ, горад, сталіда Афганістана. Адм. ц. правінцыі Кабул. Знаходзідца ў даліне р. Кабул на выш. 1820 м. 2029 тыс. ж. з прыгарадамі і лагерамі бежанцаў (1997). Вузел аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Гал. эканам. і культ. цэнтр
краіны. Прам-сць: аўтарамонтная, буд. (у т.л. домабуд. камбінат), фармацэўтычная, метала- і дрэваапр., гарбарнаабутковая, харч., тэкстыльная. Вытв-сць дываноў. Ун-т. Псшітэхн. ін-т. Афганская гісторыка-філал. акадэмія, Нац. АН. Гісторыка-этнагр. музей. У п ер ш ы н ю згад ваец ц а грэч. вуч он ы м П т ал а м е с м (2 с т .) я к К а б у р а б о К а р у р — го р а д y К у ш а н с к ім ц а р с т в е . 3 6 ст. м я с ц . п р а в іц е л я м і б ы л і К а б у л -ш а х і. У ч а с ар аб . з а в а я в а н н я ў го р а д т р а п іў п а д у л а д у х а л іф а М у ав іі I (п р а в іў y 6 6 1 — 6 8 0 ). У 9 ст. з а в а я в а н ы С а ф а р ы д а м і, п а з н е й ім в а л о д а л і С а м а н ід ы , Г а з н е в ід ы , Ц ім у р ы д ы . У 13 ст. з р у й н а в а н ы Ч ы н гісх ан ам . Н а й б . р о с к в іт у д а с я г н у ў y 16 с т ., к а л і Б абур зр а б іў ІС. с т а л іц а й (з 1504) д з я р ж а в ы В ял. М аго л а ў . У 1738 з а х о п л е н ы Н а д зір -ш а х ам . 3 1747 y с к л а д з е Д у р а н ій с к а й д зя р ж а в ы , з 1773 я е с т ал іц а. 3 1818 ц э н т р К а б у л ь с к а га к н я с т в а . У 1 -ю (1 8 3 8 — 42) і 2 -ю (1878— 80) а н г л а -а ф г . в о й н ы а к у п ір а в а н ы ан г л іч а н а м і. 3 1880 с г а л ід а а ф г. д зя р ж а в ы . З н а ч н а р а зб у р а н ы ў ч а с г р а м а д з. вайны , я к а я п р а ц я г в а е ц ц а з 1978.
КАБУЛАВА Саадат (н. 15.12.1925, г. Маргілан Ферганскай вобл., Узбекістан), узбекская спявачка (лірыка-каларатурнае сапрана), педагог. Нар. арт. СССР (1959). Скончыла Маскоўскую кансерваторыю (1954). У 1941— 48 салістка Узб. т-ра муз. драмы і камедыі, y 1954—86 — Узб. т-ра оперы і балета. 3 1969 выкладае ў Ташкенцкай кансерваторыі (з 1986 праф.). Яе творчасці характэрна спалучэнне еўрап. вак. тэхнікі з ярка нац. манерай выканання. Сярод партый y нац. операх: Лейлі («Лейлі і Меджнун» Р.Гліэра і Т.Садыкава), Дыларом («Дыларом» М А ш рафі), Санабар («Хамза» С.Бабаева); y класічных — Разіна («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Віялета, Джыльда («Травіята», «Рыгалета» Дж.Вердзі), Мімі («Багема» Дж.Пучыні). КАБУЛАДЗЕ Сяргей Саламонавіч (7.2.1909, г. Ахалцыхе, Грузія — 22.7.1978), грузінскі графік, тэатр. MacTax і жывапісец. Нар. мастак Грузіі (1958), чл.-кар. AM С СС Р (1958). Вучыўся ў Тбіліскай AM (1925— 30), вьікладаў там з 1938. Графічным творам К. ўласціва героіка-рамант. трактоўка вобразаў, скулытгурнасць форм (іл. да «Віцязя ў тыгравай шкуры» Ш.Руставелі, 1935— 37; «Слова пра паход Ігаравы», 1939, і інш.). Тэатр. работьі: афармленне балетаў «Раймонда» А.Глазунова (1945) y Вял. т-ры, «Сінатле» Кіладзе
У ц э н т р ы Кабула.
(1947, Дзярж. прэмія СССР 1948) і оперы «Казанне пра Тарыэля» Ш.Мшвелідзе (1946, Дзярж. прэмія СССР, 1947) y Тбіліскім т-ры оперы і балета. Працаваў таксама я к партрэтыст і нейзажыст. КАБУЛЕЦІ, прыморскі кліматычны курорт y Грузіі. За 21 км ад г. Батумі, на шырокай паласе пляжаў Чорнага м. (у ліку лепшых на Каўказскім узбярэжжы). Клімат субтрапічны. Увесь год захоўваюцца камфортныя тэрмічныя ўмовы, спрыяльныя ддя лячэння хвароб сардэчна-сасудзістай сістэмы, лёгачных (нетуберкулёзнага паходжання), нерв. сістэмы, касцёва-сустаўных. КАБУСТА н , К а б ы с т а н , Г а б у с т a н, гарыстае ўрочышча на ўзбярэжжы Каспійскага м. за 60 км на ПдЗ ад Баку, дзе ў чатырох пунктах знаходзяцца наскальныя «галерэі» петрогліфаў. Зафіксавана бсшьш за 750 выяў, якія храналагічна ахопліваюць перыяд ад пачатку мезаліту да сярэдневякоўя. Сярод мезалітычных выяў псраважаюць гравіраваныя контурныя і сілуэтныя рэаліст. малюнкі людзей і быкоў. На найб. стараж. малюнках выявы пераважна рытуальных танцаў, на больш позніх пераважаюць сцэны палявання з лукам і сабакам на быка. КАБУШ КІН Іван Канстанцінавіч (падп. мянушкі Ж а н , Б а б у ш к і н , С а ш к а , Н а з а р а ў ; 15.2.1915, в. Малахоўцы Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл. — 1943), удзельнік Мінскага патрыятычнага падполля ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1965). У Чырв. Арміі з 1935. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939— 40. У пач. Вял. Айч. вайны трапіў y акружэнне, прыйшоў y Мінск і ўключыўся ў антыфаш. барацьбу. На чале невял. баявой групы выконваў раз-
ведвальныя і дыверсійныя аперацыі. 3 мая 1942 кіраўнік аператыўнай групы Мінскага падп. гаркома КП(б)Б па барацьбе з варожымі агентамі і правакатарамі. 4.2.1943 схоплены гітлераўцамі пры выкананні баявога задання. Загінуў y фаш. катавальнях. Помнікі ÿ пас. Мірны Баранавіцкага р-на, на радзіме. КАБУШКІН Мікалай Іванавіч (н. 13.12.1946, в. Сярагі Слуцкага р-на Мінскай вобл.), бел. эканаміст. Д-р эканам. н. (1991), праф. (1993). Скончыў Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1967). 3 1973 y Бел. эканам. ун-це; з 1997 дырэктар Вышэйшай школы турызму Бел. эканам. ун-та. Даследуе праблемы кіравання прац. працэсамі. Аўгар падручніка для ВНУ па асновах менеджменту. Тв.: Управленческнй труд в торговле. Мн., 1988 (разам з Г.АКаралёнкам); Управленне лроцессамн труда на предпрнятнях торговлн. Мв., 1993 (разам з Р.М.Карсекам). «КАБЫЛА», « к а б ы л к а » , «к о н ь », гульня-паказ і маска-персанаж y erapax. усх.-слав. нар. калядным абрадзе. Звязаны з традыцыяй земляробчых святкаванняў зімовага сонцавароту. На Беларусі асабліва пашырана на Бел. Палессі, дзе захавалася і ў наш час. «K.» майстравалі па-рознаму (напр., да зашцаваных на канцах палкі рэшатаў прыладжвалі галаву і хвост з лёну). Накрьггы посціжай выкапаўца ў час паказу сядзеў вярхом на кіі. Паводле складу ўдзельнікаў вядомы малая (уваходзілі «K.» і яе павадыр-«цыган») і вялікая (яшчэ і «дэед», «афідэр», «барыня», «улан», 10—12 «песельніхаў* і музыка). «K.» вадзілі па хатах. Гал. y дзеі было выступленне «цыгана», яхі ладзіў імправізаваны торг: мяняў або прадаваў «К ». Калі гаспадар не запрашаў y хату, y яго адрас спяватіі здзеклівую песню. Гульня вызначалася імправізацыяй, выдумкай, акцёрскім пераўвасабленнсм выканаўцаў асн. роляў. Уваходзіла ў паказы нар. тэатра. М.Л. Каладзінскі. КАБЬІЛІНСКАЕ BÔ3EPA, y Верхняр-не Віцебскай вобл., y бас. р. Свольна, за 38 км на ПнУ ад г. Верхнядзвінск. Пл. 0,22 км2, даўж. 610 м, найб. шыр. 450 м, даўж. берагавой лініі каля 1,7 км. Схілы катлавіны выш. да
дзбінскім
Кібылкі: !, 2 — блакігнакрылая; 3 — травянка зялёная; 4 — конік лясны; 5 — конік звычайны.
13 м, параслі лесам, на П н часткова разараныя. Берагі пераважна зліваюцца са схіламі. Каля паўн.-ўсх. берага невял. востраў. КАБЫЛКІ, н я с т а т к а в ы я сар а н ч о в ы я , насякомыя падсямейства саранчовых, падатр. караткавусых прастакрылых. Пашыраны ва ўсім свеце. На Беларусі 7 родаў. Ш коднікі пасеваў, пашы і сенажацей. Даўж. да 3 см. Ротавыя органы грызучыя, вусікі кароткія, заднія ногі скакальныя. 2 пары крылаў. Яйцы кладуць y глебу, кучкамі. Развіццё з няпоўным ператварэннем. Зімуюць y фаэе яйца ці лічынкі. Адно пахаленне за год. Расліннаедныя.
Петрогліфы ўрочышча Кайустан КАБЫ ЛЬНІК, назва в. дзельскага р-на да 1964.
Нарач
Мя-
КАБЬІЛЬНІЦКІ БО Й 1942, бой паміж партызанамі атрада імя Суворава брыгады імя Варашылава і ням.-фаш . захопнікамі ў в. Кабыльнік (цяпер в. Нарач) Мядзельскага р-на ў Вял. Айч. вайну 8.10.1942. Гарнізон налічваў бальш за 100 гітлераўцаў, добра ўзброены. План аперацыі распрацаваў і кіраваў боем камандзір атрада Ф .Р .Маркаў. У выніку 2-гадзіннага бою партызаны надавілі агнявыя пункды ворага, спалілі будынкі вакзала, валасной і паліцэйскай упраў, жандармерыі, склад ваен. маёмасці, знішчылі 8 грузавых i 1 легкавую аўтамашыну, шмат жывой сілы ворага. КАБЫЛЯНСКАЕ БАЛ0ТА. На П н Гомельскага, 3 Веткаўскага і Пд Буда-Кашалёўскага р-наў Гомельскай вобл., y вадазборы р. Сож. Нізіннага тыпу. Пл. 6 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 3,5 тыс. га. Глыб. торфу да 5,4 м, сярэдняя 2 м. На асушаных участках вырошчваюць пераважна шматгадовыя травы. Неасушаныя ўчасткі пад хмызнякамі і асокамі выкарыстоўваюцца пад сена-
КАВАБАТА
389
жаць. Трапляюцца пясчаныя астравы і грады. КАБЫЛЙНСКАЯ Вольга Юльянаўна (27.11.1863, г. Гура-Гумарулуй, Румынія — 21.3.1942), украінская пісьменніца. Скончыла 4-класную ням. школу, займалася самаадукацыяй. Раннія творы (на ням. мове) прысвечаны эмансіпацыі жанчын. У сац.-псіхал. аповесцях «Чалавек» (1894), «Царэўна» (1896), «Зямля» (1902), «У нядзелю рана зелле капала...» (1909), апавяданнях «Ён і Яна» і інш. выкрывала мяшчанства, прыстасавальніцтва, сац. прычыны збяднення і бяспраўя сялянства Букавіны, узнімала пытанні чалавечай годнасці. Падзеі 1-й сусв. вайны адлюстравала ў апавяданнях «Ліст засуджанага салдата да свае жонкі», «Юда», «Насустрач долі», «Сніцда», «Звар’яцеў». Выступала пераважна я к рэаліст, y асобных творах праявіліся рысы мадэрнізму. Аповесці «Ніёба», «Цераз кладку» (абедзве 1905), ♦За сітуацыямі» (1913), раман <Апостал чэрні» (1926) пра жыцдё інтэлігентаўжанчын і духавенства, іх барацьбу за сац. і нац. вызваленне. Асобныя творы К. экранізаваны і інсцэніраваны. Тв.: Творн. Т. 1—5. Кл'ів, 1962—63; Творя. T. 1—2, КніВ, 1983; Рус. лер. — Мэбранное. М„ 1953. Літ:. П о г р е б с н н х к Ф.П. Ольга Кобылянська. Кнів, 1988. ВА.Чабаненка. KABA, 1) (тур. kahwe), танізавальны напітак, прыгатаваны з мсшатых абсмажаных зярнят (насення) кафейнага дрэва. 2) Ап’яняльны, звычайна рытуальны, напітак з кораня дзікага перцу ў народаў Акіяніі. KABABÂTA Ясунары (11.6.1899, г. Осака, Японія — 16.4.1972), японскі пісьменнік. Чл. Яп. AM (1954). Скончыў Такійскі ун-т (1924). Друкаваўся з 1921. У пач. 1920-х г. прымыкаў да мадэрнісцкай групы неасенсуалістаў. Першая аповесць «Танцоўшчыца з Ідзу» (1925, экранізацыя 1935) прасякнута гуманізмам. На асаблівасць яго маст. стылю паўплывала эстэтыка дзэн, якая адвяр-
І.К.Кабушкін.
Я.Кавабата.
гае ўскладненае ўспрыманне свету і сцвярджае прынцып натуральнасці, адназначнасці (лірычныя аповесці «Вясёлыя дзяўчаты Асакуса», 1929, «Спежная краіна», 1937). У аснове аповесці «Тысячакрылы журавель» (1951) — стараж. чайная дырымонія, узведзеная да
390
КАВАГУТЫ
ўзроўню сапр. мастацтва. Аўтар раманаў «Стогн гары» (1954), «Старая сталіца» (1961). Нобелеўская прэмія 1968. Тв.: Р ус. п ер . — Н эб р . п р о н з в . М ., 1986. Л іт .: К а в а б а т а Я су н а р н : Б н б л н о г р . указ. М „ 1973.
КАВАГУТЫ, горад y Японіі, на в-ве Хонсю, каля паўн.-зах. ускраіны Токіо, y прэфектуры Сайтама. 405 тыс. ж. (1985). Марскі порт y Такійскім зал. Прам-сць: чорная металургія, трансп. машынабудаванне, станкабудаванне, аўтамабіле- і маторабудаванне, электратэхн. (цяжкае энергамашынабудаванне, быт. элекгроніка), ваенная, хім., тэкст., харчасмакавая. КАВАЛГІН Вадзім Міхайлавіч (19.2.1919, г. Смаленск, Расія — 1973), бел. філосаф, псіхолаг. Д-р філас. н. (1965), праф. (1965). Скончыў Смаленскі пед. ін-т (1949). 3 1952 y Ін-це філасофіі і права АН Беларусі, з 1964 y Мінскім пед. ун-це. Аўтар прац па праблемах псіхалогіі, матэрыяліст. дыялектыкі, філас. нытаннях прыродазнаўства. Тв.: В у ч э н н е І.П .П а ў л а в а — вы датн ы ў к л а д y п р ы р о д а зн а ў ч а н а в у к о в у ю а с н о в у д ы я л е к т ы ч н а г а м а т э р ы я л ізм у . М н ., 1953; П р о б л е м а о ш у ш е іш й н р е ф л е к т о р н а я т е о р н я . М н ., 1959; Р а с к р ы в а я т а й н ы п см х н к н . М н ., 1968.
КАВАЛЕВІЧ Эдуард Вікенцьевіч (н. 26.8.1936, в. Вербавічы Нараўлянскага р-на Гомельскай вобл), бел. матэматык-праграміст. Скончыў БДУ (1959). 3 1959 y Ін-це матэматьікі і выліч. тэхнікі АН Беларусі, з 1961 y НДІ ЭВМ. Навук. працы па выліч. тэхніцы і праграмаванні, стварэнні і ўкараненні аперацыйных сістэм Адзінай сістэмы ЭВМ. Дзярж. прэмія СССР 1978. Прэмія Ленінскага камсамсша 1970. Тв.: С н с т е м а р а з д е л е н н я в р е м е н н Е С Э В М . М ., 1982 (у с а а ў т ) ; С н с т е м а в н р гу а л ь н ы х м а ш н н д л я Е С Э В М . М ., 1985 (у с а а ў т ) ; П р о г р а м м н р о в а н н е н а я э ы к е а сс е м б л е р а Е С Э В М . 2 н зд . М ., 1986 (у с аа ў г.). М .П .С а вік .
KABAJ1ÉHKA Анатоль Якаўлевіч (н. 23.1.1919, в. Якімаўка Рэчыцкага р-на Гомельскай вобл.), Герой Сав. Саюэа (1945). Скончыў Гомельскі аўтамаб. тэхнікум (1938), Харкаўскае ваен. авіяц. вучылішча (1940), Адэскі пед. ін-т (1951). У Чырв. Арміі з 1939. У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на Зах., Крымскім, Паўн.-Каўказскім, Закаўказскім, Ленінградскім, 3-м Прыбалт. і 1-м Бел. франтах. Лётчык разведвальнага авіяпалка ст. лейтэнант К. зрабіў 173 баявыя вылеты, знішчыў 7 танкаў, 10 гармат, 15 вагонаў і 30 аўтамашын з ваен. грузам, 50 агнявых пункгаў, y паветр. баях збіў 7 самалётаў праціўніка, 16 знішчыў на зямлі. Да 1946 y Сав. Арміі, капітан. Да 1981 на парт. і выкладчыцкай рабоце. KABAJIÉHKA Віктар Антонавіч (н. 21.7.1929, в. Сакаўшчына Валожынскага р-на М інскай вобл.), бел. крытык і л іт знавец, празаік. Ахад. Нац. АН Беларусі
(1989, чл.-кар. 1984), д-р філал. н. (1978). Засл. дз. нав. Беларусі (1981). Скончыў М інскі пед. ін-т (1953). Настаўнічаў. 3 1958 y Ін-це л-ры Нац. АН Беларусі (у 1982— 97 дырэктар). Друкуецца з 1952. Даследаваў творчасць З.Бядулі («Пошукі і здзяйсненні», 1963), І.Ш амякіна («Іван Ш амякін», 1980), гуманіст. традыцыі ў бел. л-ры («Голас чалавечнасці», 1970), працэс паскоранасці ў развіцці бел. л-ры 19— 20 ст., ролю ў гэтым працэсе нац.-самабытных вытокаў і ўплываў суседніх л-р («Выто-
А.Я.Каваленка
В.А Каваленка.
кі. Уплывы. Паскоранасць», 1975), сувязь міфа-паэт. матываў з літ. творчасцю, іх значэнне для ўмацавання нац. пачатку, традыцый народнасці ў бел. л-ры («М іфа-паэтычныя матывы ў беларускай літаратуры», 1981). Тэарэт. асэнсаванню крьгтыкі я к спецыфічнай галіны літ. дзейнасці і яе развіццю на Беларусі прысвяціў кн. «Праблемы сучаснай беларускай крытыкі» (1977). Сучасны літ. працэс разглядае ў кн. «3 пазіцый сучаснасці» (2-е выд. 1982). Як крытыку яму ўласціва ўвага да праблем духоўнасці л-ры, яе барацьбы за праўдзівасць адлюстравання рэчаіснасці, сац. глыбіню, грамадз. акгыўнасць, гуманіст. страснасць. Працы К. вызначаюцца канцэптуальнасцю, глыбінёй і арыгінальнасцю думкі, палемічнай завостранасцю. Адзін з аўтараў «Гісторыі беларускай савецкай літаратуры» (т. 1, 1965), «Гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры» (т. 2, 1969), кн. «Шляхі развіцця беларускай савецкай прозы» (1972) і інш. У рамане «Падвышанае неба» (1975) адлюстраваў жыццё ў Зах. Беларусі напярэдадні яе ўз’яднання з БССР. Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Ксшаса 1980 за ўдзел y 2-томным даследаванні «Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры» і «Гісторыя беларускай савецкай літаратуры» (1977, на рус. мове). Тв.: Д ав ер . М н ., 1967; П р а г а д у х о ў н асц і. М н ., 1975; Ж ы в о е а б л іч ч а д зё н . М н ., 1979; О б ш н о с т ь су д е б н сер д ец : Б ел . п р о з а о В ел н к о й О т е ч е с т в е н н о й в о й н е в к о н т е к с т е рус. н д р у гн х л н т . М н ., 1985; П о к л іч ж ы ц ц я . М н ., 1987. Д з.Я .Б у г а ё ў .
КАВАЛЕНКА Кірыла Аляксеевіч (31.3.1891, в. Багушэвічы Бярэзінскага р-на Мінскай вобл. — 12.5.1980), генерал-лейтэнант (1946). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1934). У Чырв. Арміі з 1920. У 1931— 41 y інспекцыі
пяхоты РСЧА. У Вял. Айч. вайну на камандных пасадах на Зах., Сталінградскім, Данскім франтах, y 1942—47 нач. Упраўлення Мін-ва абароны СССР. KABAJIÉHKA Сяргей Алісімавіч (27.11.1921, в. Ульянавічы Сенненскага р-на Віцебскай вобл. — 1.2.1945), Герой Сав. Саюза (1945). У пач. Вял. Айч. вайны трапіў y лагер смерці, уцёк да партызан. У 1943— 44 y партыз. атрадзе на тэр. Літвы. Н а фронце з крас. 1944, радавы. Вызначыўся ў баі на тэр. Поль-
К.АКаваленка.
С.АКаваленка.
шчы. 1.2.1945 y вырашальны момант бою закрыў сваім целам амбразуру варожага дзота, кулямётны агонь якога перашкаджаў наступленню. Рота паднялася ў атаку і прарвала абарону праціўніка. KABAJIÉHKA Сяргей Пятровіч (н. 4.6.1934, г. Валуйкі Белгародскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне генетыкі і мікрабіялогіі. Д-р біял. н. (1980), праф. (1988). Скончыў Маскоўскі ун-т (1957). У 1972— 95 y Ін-це мікрабіялогіі АН Беларусі (з 1979 заг. лабараторыі). Навук. працы па селекцыі мікраарганізмаў, якія вырабляюць ферментныя бялкі і мікробную біямасу, што выкарыстоўваецца з кармавымі мэтамі. 71s.: Э к с п е р н м е н т а л ь н ы й м у т а ге н е з в сел е к ц н н . М ., 1972 (у с а а ў т ); Х н м н ч с с к н с ф акторы в с ел е к д н н п родуц ен тов м ю сробнш б е л к о в . М н ., 1980; Б н о л о г н я — П ро до во л ьс т в е н н о й п р о гр а м м е . К н е в , 1987 (у сааўт.).
KABAJIÉHKA Эдуард Пятровіч (н. 18.9.1930, Мінск), бел. вучоны ў галіне гідратэхнікі і воднай гаспадаркі. Д-р тэхн. н. (1989). Скончыў БПІ (1954) і БДУ (1965). 3 1961 y Цэнтр. НДІ комплекснага выкарыстання водных рэсурсаў (М інск), y 1978—92 нам. дырэктара гэтага НДІ. У 1971— 78 супрапоўнік Сакратарыята ААН (г. Нью-Йорк, ЗША). Навук. працы па метадах разліку і комплекснага выкарыстання воднага патоку, аднаўляльных крыніцах энергіі і іх выкарыстанні, нарматыўным забеспячэнні дзярж. разліку выкарыстання вод. Тв:. В ода. П р н р о д а . Ч е л о в е к . М н ., 1986 (р а з а м з Б .У .Ф а ш ч э ў с к ім ); В о зо б н о в л я ем ы е н с т о ч н н к м э н е р ін м н в о з м о ж н о с г н нх в с п о л ь з о в а н н я в Б е л а р у с н . М н ., 1995. Л .В.Л оўчая.
KABAJIEHKA Юрый Іванавіч (24.1.1925, г. Умань Чаркаскай вобл., Украіна — 29.7.1989), бел. педагог. Д-р
пед. н. (1978), праф. (1979). Скончыў Ваенны ін-т замежных моў y Маскве (1953). Працаваў y Харкаўскім пед. ін-це замежных моў (з 1956) і Харкаўскім ун-це (з 1960). 3 1964 y Мінскім пед. ін-це замежных моў (заг. кафедры, дэкан перакладчыцкага ф-та); адначасова ў 1970—89 лектар-выкладчык па СССР Рэйнска-Вестфальскага замежнага т-ва. Гал. кірунак даследаванняў — аналіз сістэм адукацыі і выхавання ў краінах Зах. Еўропы, тэорыя і практыка перакладу, методыка выкладання замежных моў.
пав. — 27.8.1937), бел. археолаг. Скончыў Свіслацкую настаўнідкую семінарыю (1915), БДУ (1929). 3 1932 навук. супрацоўнік Ін-та гісторыі АН Беларусі. Даследаваў стаянкі палеаліту (Бердыж, Юравічы), гарадзішчы жал. веку (у т.л. Банцараўшчыну), помнікі розных эпох Тураўшчыны. У 1927 вёў раскопкі на гарадзішчы ў Тураве, выявіў першыя матэрыялы, харакгэрныя для стараж. горада. Вывучаў культуру плямён, якія жылі ў бас. Дняпра, на левых прытоках ІІрыііяці і Зах. Дзвіны. Збіраў матэрыя-
Тв:. В о с п н та н н е у ч а ш н х с я в ш к о л е Ф Р Г . М., 1975; П р о ф е с с н о н а л ь н о е о б р а з о в а н н е в ФРГ. М ., 1988. Л .Я .Д а б р а во льска я .
KABAJIEHKA Якаў Раманавіч (12.5.1906, в. Раніна Віцебскага р-на — 9.1.1986), ветэрынарны мікрабіёлаг, эпізаатолаг. Акад. УАСГ'НІЛ (1964). Скончыў Маскоўскі зоавет. ін-т (1931). 3 1931 y Дзярж. кантрольным ін-це вет. біяпрэпаратаў, y 1955— 86 ва Усесаюзным ін-це эксперым. ветэрынарыі (дырэктар y 1955—77). Навук. працы па анаэробных інфекцыях жывёл, імунітэце, малавядомых хваробах. Тв:. А н а э р о б н ы е я н ф е к ц л н с е л ь с к о х о з я й ствснных ж н в о тн ы х . М ., 1954; А ф р н к а н с к а я чума свян ей . М ., 1965.
КАВАЛЁНКАЎСКІ, летні сорт яблыні селекдіі Бел.НДІ шіадаводства. Атрыманы з сеянцаў сорту Лаўфам свабодным апыленнем. На Беларусі перспектыўны для вырошчвання ў прамысл. і прысядзібных садах. Дрэва с я р э д н я р о с л а е , з к р о н а й с я р э д н я й іушчьші, к р у гл а в а т а й ф о р м ы , р а с ц е хутка. Сорт в ы со к аў р ад ж ай н ь і, с я р э д н е ў с т о й л ів ы д а паршы. П л а д а н о с іц ь н а х л о н а в ы х п р ы ш ч э пах на 3 -і го д п а с л я п а с а д к і, н а н а с с н н ы х — на 5-ы год. П л а д ы б у й н ы я (с я р э д н я я м а с а 160 г), п р ав іл ь н ай к р у г л а в а т а -к а л іч н а й ф о р мы. Асн. афарбоўка з я л ё н а я , п о к р ы ў н а я — размытая ц ё м н а -ч ы р в о н а я . М як ац ь белая, сярэдняй ш ч ы л ь н а с ц і, с а к а ў н а я , с а л о д к а я , са ш б ы м пахам. З б о р п л а д о ў y ж н .; за х о ў в а юцца месяц. З .А .К а зяо ўска я .
КАВАЛЕНТНАЯ СЎВЯЗЬ, тын хімічнай сувязі, якая ажыццяўляецца парай электронаў, агульных для двух агамаў. Абумоўлена наяўнасцю на валентных арбіталях атамаў (групы атамаў) няспараных электронаў. У залеж насці а д к о л ь к а с ц і а гу л ь н ы х э л е к іроввых п ар п а м іж а т а м а м і а д р о зн ів а ю ц ь простую К .с. (а д н а э л е к т р о н н а я п а р а ) і кратную сувязь. К .с . п а м іж а д н о л ь к а в ы м і агамамі (н а п р ., y м а л е к у л е в а д а р о д у Н 2, к іс лароду 0 2) з ’я ў л я е ц ц а н е п а л я р н а й , п а м іж рознымі (н а п р ., y м а л е к у л е в а д ы Н 20 , а м ія к у NHj) — п а л я р н а й . У в ы п а д к у н е п а л я р н а й К.с эл ек тр о н н ая ш ч ы л ь н а с ц ь а гу л ь н ай п а р ы апектронаў с ім е т р ы ч н а р а з м е р к а в а н а а д н о с н а ядраў абодвух ат ам а ў , a ÿ в ы п а д к у п а л я р н а й К.с. — зр у ш а н а д а б о л ь ш э л е к т р а а д м о ў н а г а атама (гл. Іон ная сувязь). А с н . ў л а сц ів а с ц і К.с — н а с ы ч а н а с ц ь (іс н а в а н н е н е к а т . г р а нічнай к о л ь к а с ц і д в у х ц э н т р а в ы х д в у х э л е к тронных су в я зей , я к ія ў гв ар а е а там ) і н а к іраванасць y п р а с т о р ы (в ы зн а ч а с п р ас т о р а в у ю будову м алекул, іо н а ў , р а д ы к а л а ў ). Гл. т а к сам.і Каардынацыйная сувязь Л .М . С кры пнічэнка
КАВАЛЕНЯ Аляксандр Дзмітрыевіч (5.3.1895, в. Кашніцы Гродзенскага
**
4
А.Дз.Каваленя
лы для археал. карты Беларусі. У 1937 беспадстаўна арыштаваны, расстраляны. Рэабілітаваны ў 1958. Т в.: А р х е а л а г іч н ы я р а зв е д к і ў М а г іл ё ў с к а й , Б а б р у й с к а й і М ін с к а й а к р у га х / / З ап . аддз. гу м ан іт . н а в у к Б А Н . М н ., 1930. К н . 11. П р . а р х еал . к а м іс іі, т. 2; М а т э р ы я л ы з д а гіс т о р ы і Т у р а ў ш ч ы н ы (р а з а м з С .С .Ш у т а в ы м ) / / Т а м ж а; А р х е а л а г іч н ы я р о с ш у к і ў в я р х о ў я х р э к Д р у ц і, У с я ж - Б у к і Л у к о м х і / / П р . с е к ц ы і а р х е ал о гіі Б А Н . М н ., 1932. Т . 3.
KABAJIÉP (франц. cavalier лігар. конніх), 1) y сярэднія вякі — член рыцарскага ордэна; рыцар; дваранскі тытул y Італіі і Іспані. 2) Асоба, узнагароджаная ордэнам. 3) Мужчына, які танцуе з дамай, a таксама суправаджае яе на гулянні, прагулцы, заляцаецца да яе.
КАВАЛЕРЫЯ
391
А.А.Клопаў, А.В.Кляцко, Р.Ц.Кротаў, І.К.Купрыенка, К.С.Куркевіч, В.Ф.Ландычэнка, В.П.Ліснеўскі, С.А.Лупікаў, І.Т.Ляскоўскі, П .М Ляўкоў, У.Р.Маджар, І.Р.М акаранка, А.І.Малевіч, А.К.Марозаў, У.М .Марчанка, Я.Л.Мінкін, М.М.Мінчанкоў, Р.М.Міткевіч, Л.М.Міхіевіч, У.І.Мотуз, Р.Ф.Нагорны, У.М.Пасікаў, М.І.Патаповіч, М .І.Перавознікаў, М.К.Рагоўскі, П.І.Рубіс, П.М.Савуцін, М.Ф.Сафонаў, С.Т.Сотнікаў, М.С.Струк, А.Ф.Сямёнаў, Я.А.Траццякоў, А.А.Філіпенка, Л.С.Хадановіч, І.А.Цімашэнка, М.Р.Ціхановіч, І.С.Ш мея, Н.Л.Ю шкоўскі, І.ГІ.Янчанка (пра кожнага гл. асобны арт.). KABAJIÉPABA Вера Ільінічна (н. 13.7.1951, Мінск), бел. актрыса. Засл. арт. Беларусі (1991). Займалася ў дзіцячай тэатр. студыі пры Рэсп. студыі тэлебачання (1959 —69). 3 1970 працуе ў Т-ры юнага гледача Беларусі (у 1978— 84 y Львоўскім драм. т-ры). Актрыса на ролі травесці. Яе спецыфічная тэхніка выканання роляў казачных персанажаў выразна падкрэслівае іх характарнасць: Чыпаліна («Чыпаліна і яго сябры» паводле Дж.Радары), Ліс («Рыгорка — ясная зорка» А.Вярцінскага) і інш. Выканаўца, здольная і на глыбокае пранікненне ва ўнутр. свет вобразаў: Элен і Гітэль Моска («Стваральніда цуду» і «Двое на арэлях» У.Гіпсана). Лепшыя ролі вылучаюцца раскрыццём душэўнага стану персанажаў, тэмпераментнасцю, узрушанасцю пачуццяў: Міколка («Міколка-паравоз» паводле М.Лынькова), Кацярынка, Зоська («Чаму ж мне не пець, чаму ж не гудзець» паводле Я.Купалы і М.Чарота), Ларыса («Чатыры кроплі» В.Розава) і інш. А .А . С авіцкая.
KABAJIÉP 0Р Д Э Н А СЛАВЫ ТРОХ СТУПЁНЕЙ, савецкі воін, якога ўзнагароджвалі ў Вял. Айч. вайну ордэнам Славы трох ступеней. Ордэн устаноўлены Прэзідыумам Вярх. Савета СССР 8.11.1943. Ім узнагароджвалі асоб радавога і сяржанцкага складу сухап. часцей, a таксама мал. лейтэнантаў y авіяцыі, якія ў баях з праціўнікам здзейснілі гераічныя подзвігі. Узнагароджанні ордэнам III i II ступеней праводзіліся ад імя Прэзідыума Вярх. Савета СССР камандуючымі фрагггамі і арміямі, I ступені — Прэзідыумам Вярх. Савета СССР. Поўных кавалераў гэтага ордэна ў СССР было больш за 2,5 тыс., з іх беларусаў і ўраджэнцаў Беларусі 66: Дз. КАбраменка, І.І.Акаловіч, У.А.Амельяновіч, А.Я.Адцрыенка (арт. гл. ў Дадатку), М.З.Асмыковіч, ГІ.Ф.Бандарчук, П.Р.Барадаўка, А.М.Белавусаў, Ф.Ц.Бібік, М.Р.Бяляеў, А.К.Васільеў, В.Дз.Вятошкін, П.А.Гупянец, В.В.Гугнік, А.І.Далідовіч, І.В.Дарошчанка (арт. гл. ў Дадатку), Р.П.Жулега, І.Р.Зайцаў, Ф .П.Занько, А.І.Зосік, М.І.Івуценка, А.Г.Кагуценка, У.Я.Карнеенка, Р.Я.Кароль, А.Я.Кастрама, П.І.Касцюковіч, П.Я.Касянчук,
КАВАЛЕРЫЯ (італьян. cavalleria ад лад. caballus копь), конніца, род сухапутных войск, дзе для вядзення баявых дзеянняў і перамяшчэння выкарыстоўваўся верхавы конь. Вырашала розныя тактычныя і аператыўна-стратэг. задачы, y т.л. праводзіла самаст. дзеянні ў адрывс ад астатніх войск, пераадольвала вял. адлегласці за кароткі час, хутка разгортвалася да бою, пераходзіла ад адных дзеянняў да інш. y конным і пешым страі і інш. З а р а д з іл а с я ў к р а ін а х С т ар аж . У сходу ў р а ё н а х м а с а в а г а р а з в я д з е н н я к о н е й . Я к ро д в о й с к у з н ік л а ў 9 ст. д а н .э . ў а с ір ы й с к а й ар м іі. Р эгу л яр н ая К. ўтворан а ў С тараж Г р э ц ы і, в я л . р а з в іц ц я д а с я г н у л а ў ар м іі А л я х с а н д р а М а к е д о н с к а г а (4 ст. д а н .э .) . У д а л е й ш ы м б ы л а ад ы ы м з гал. р о д а ў в о й с к y м н о гіх д зя р ж а в а х .
У Беларусі прыкметы існавання К. вядомы з 1 ст. да н.э. (шпора з гарадзіідча Чаплін). 3 развіццём дзярж. адносін з ’явіліся конныя дружыны князёў і буйных феадалаў. Да 12 ст. склаўся характэрны арсенал коннага ваяра: доўгая ni xa, меч або шабля, сякерка-чакан, кісцень, невял. шчыт. ІІаводле комплексу ўзбраення вылучаліся цяжка- і лёгкаўзброеныя коннікі. У 13— 14 ст. K. пе-
392
КАВАЛЕЎСКАЯ
ратварылася ў асн. род войска. У канцы 14 — пач. 15 ст. ў сувязі са з’яўленнем y ВКЛ служылых татар вял. пашырэнне атрымалі коннікі, узброеныя лукам. У канцы 15 — пач. 16 ст. са з’яўленнем суцэльнакаваных даспехаў кавалерысты-капійнікі падзяліліся на «даспешных» і «шчытовых» (гусараў). 3 16 ст. кавалерысты-стральцы, узброеныя з 14 ст. арбалетамі, забяспечваліся ручной агнястрэльнай зброяй. У канцы 16 — пач. 17 ст. адбылося рэфармаванне К .( яна падзелена на цяжкую (гусары, рэйтары, аркебузеры), сярэднюю (панцырныя або пяцігорцы) і лёгкую. 3 18 ст. К. ў асн. ужо не карысталіся ахоўным дасгіехам. К. адыграла значную ролю ў ваен. дзеяннях на тэр. Беларусі ў 1918—20. У Вял. Айч. вайну ў вызваленні Беларусі ўдзельнічалі Гродзенская (13-я), Кубанска-Баранавіцкая і Кубанска-Слуцкая (9-я і 10-я гвардзейскія казацкія) дывізіі і інш. кав. часці. Гл. таксама Драгуны, Кірасіры, Уланы. Л і т Г а т о в с к м й В.Н. Коннлца. Кн. 1—2, 4. М., 1925—28; С а г а н о в і ч Г.М. Войска Вялікага княства Літоўскага ў XVI— XVII стст. Мн., 1994. С.Л.Вілейка. КАВАЛЕЎСКАЯ Софія (1853, в. Малыя Бакшты Маладэечанскага р-на Мінскай вобл. — 22.2.1918), бел. фалькларыстка, этнограф і пісьменніда. Вывучала матэрыяльную і духоўную культуру беларусаў, сабрала калекдыю прадметаў нар. рамёстваў, твораў мастаціва, a таксама матэрыялы пра паўстанне 1863—64 на Міншчыне, якому прысвяціла некалькі артыкулаў («Адзін з многіх», 1908; «1863 год на Міншчыне», 1917) і кн. «3 успамінаў выгнанца» (1911). Аўтар працы «Святкаванне вяселля ў В ілейсйм павеце ў ваколіцах Маладзечна і Радашковіч» (1900), дзе разам з апісаннем абраду прыводзяцца ўзоры фальклору. Выдала кнігу «Мінскія абразкі, 1850— 1863» (1912) пра гісторыю гімназіі і яе выкладчыкаў, тэатр. сям’ю В.ДунінаМарцінкевіча, памятныя мясціны горада. ГА.Каханоўскі. КАВАЛЁЎСКАЯ (дзявочае K a р в і н Крукоўская) Софія Васілеўна (15.1.1850, Масква — 10.2.1891), расійскі матэматык і механік, пісьменніца і публіцыстка, першая ў свеце жанчынапрафесар. Чл.-кар. Пецярбургскай АН (1889). Паходзіць з бел. шляхецкага роду. Вучылася ў Гайдэльбергскім (1869) і Берлінскім (1870) ун-тах. Д-р філасофіі Гётынгенскага, з 1884 праф. Стакгольмскага ун-таў. Навук. працы па матэм. аналізе, матэм. фізіцы і нябеснай механіцы. Значны ўклад яе ў тэорыю дыферэнцыяльных ураўненняў, адкрыла трэці класічны выпадак вырашальнасці задачы аб вярчэнні цвёрдага цела вакол нерухомага пункга, даследавала задачу Лапласа пра раўнавагу кольцаў Сатурна. У літ. творах імкнулася даць матэм. абгрунтаванне паводзін людзей. Прэміі
Парыжскай АН 1888, Ш ведскай АН 1889. Ter Научные работы. М., 1948; Воспомннання н пнсьма. М., 1961. Літ.: Полубарннова-Кочнна П.Я. С. В. Ковалевская. Ее жнзнь н деятельность. М., 1955. КАВАЛЁЎСКІ Аляксандр Ануфрыевіч (19.11.1840, с. Ш усцянцы Прэйльскага р-на, Латвія — 22.11.1901), расійскі біёлаг, эмбрыёлаг-эвалюцыяніст, адзін з заснавальнікаў параўнальнай эмбрыялогіі і фізіялогіі беспазваночных жывёл, эвалюцыйнай і эксперым. гісталогіі. Акад. Пецярбургскай АН (1890). Брат У.А. Кавалеўскага. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1863). Праф. Казанскага (з 1868), Кіеўскага (з 1869), Новарасійскага ў Адэсе (з 1874) і Пецярбургскага (у 1891—94) ун-таў; дырэкгар Севастопальскай біястанцыі (у 1892— 1901). Навук. працы пра агульныя заканамернасці развіцця пазваночных і беспазваночных жывёл: пашырыў на беспазваночных вучэнне пра зародкавыя лісткі і залажыў асновы адзінай тэорыі зародкавых лісткоў для ўсіх прадстаўніхоў жывёльнага свету, адзначыў іх эвалюц. падабенства. Адкрыў фагацытарныя органы ў беспазваночных і вызначыў іх ролю ў метамарфозе насякомых. Працы К. і ІЛ.Мечнікава леглі ў аснову філагенетычнага кірунку ў эмбрыялогіі. Ter. Нзбр. работы. М., 1951. КАВАЛЁЎСКІ Вікенцій Баляслававіч (н. 2.2.1960, в. Рубяжэвічы Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне прыкладной матэматыкі. Д-р тэхн. н. (1994), праф. (1995). Скончыў БДУ (1983). 3 1983 y БПА. Навук. працы па метадах аптымізацыі рэжымаў работы пячэй розных тыпаў для нагрэву металу. Распрацаваў эфектыўныя алгарытмы кіравання магістральнымі рэжымамі работы пячэй; рашыў задачы аналіт. канструявання аптымальных рэгулятараў. Ter Оптамальное упраяленне в техннческмх снстемах. Мн., 1990 (разам з В.І.Панасюком, Э.Дз.Палітыкам); Теплотехнологня металлургнческнх мгаш-заводов. Мн., 1992 (у сааўг.). КАВАЛЁЎСКІ Віктар Мікалаевіч (н. 10.1.1940, г. Смаленск, Расія), бел. вучоны ў галіне машынабудавання. Д-р тэхн. н. (1990), праф. (1991). Скончыў БП І (1962). 3 1964 y БПА. Навук. працы па матэрыялазнаўстве, парашковай металургіі, тэорыі і практыцы зваркі труб выбухам. Распрацаваў новы клас кераміка-палімерных матэрыялаў для мікраэлектронікі і электратэхнікі, метады атрымання кампазіцыйных матэрыялаў для машынабудавання. Залаты медаль ВДНГ СССР (1985). Ter. Высокоскоростная деформацня металлов. Мн., 1976 (у сааўг.); Технологня конструкцнонных матерналов. Мн., 1997 (у сааўт.). КАВАЛЁЎСКІ Восіп Міхайлавіч (9.1.1801, г.п. Вялікая Бераставіда Гродзенскай вобл. — 21.10.1878), гісторык, адзін з заснавальнікаў манголазнаўства ў Расіі. Акад. Пецярбургскай АН (1847),
праф. (1834). Скончыў Свіслацкуто гімназію (1817), Віленскі ун-т (1821). 3 1821 выкладаў y Віленскай гімназіі. У 1825 арыштаваны за ўдзел y тайных т-вах, высланы ў Казань, дзе ва ун-це вывучаў усх. мовы. У 1829— 30 наведаў Манголію і Кітай. 3 1833 выкладаў y Казанскім ун-це, заг. першай y Еўропе кафедры манг. мовы. У 1855—60 рэктар Казанскага ун-та. 3 1862 y Варшаве, выкладаў усеаг. гісторыю ў Гал. школе (з 1869 ўн-т). Аўтар прац «Кароткая граматыка мангольскай кніжнай мовы» (1835), «Мангольская хрэстаматыя» (т. 1— 2, 1836— 37), «Мангольска-рускафранцузскі слоўнік» (т. 1— 3, 1844—49, Дзямідаўская прэмія Пецярбургскай AH) і інш.
Літг М і х н ю к У.М., Ш а л ь к е в і ч В.Ф. Усходазнаўца Восіл Кавалсўскі / / Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1985. X? 5.
У.М.Міхнюк.
Георгій Ціханавіч (н. 15.4.1918, в. Мацюшына Сцяна Лепельскага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны-эканаміст. Канд. эканам. н. (1950), праф. (1986). Засл. дзеяч нав. Беларусі (1981). Скончыў Віцебскі пед. ін-т (1940), Акадэмію грамадскіх навук пры Ц К КПСС, адначасова Усесаюзны завочны фін. ін-т (1950). У 1952—73 і 1978— 86 y Ін-це эканомікі АН БССР (у 1952—64 дырэктар). У 1973— 75 y Ін-це павышэння кваліфікацыі выкладчыкаў грамадскіх навук пры БДУ. Навук. працы па праблемах таварна-грашовых і размеркавальных адносін пры сацыялізме. Дэп. Вярх. Савета БС СР (1955—63). КАВАЛЁЎСКІ
Максім Максімавіч (8.9.1851, г. Харкаў, Украіна — 5.4.1916), расійскі гісторык, юрыст, сацыёлаг, этнограф. Акадэмік Пецярбургскай АН (1914, чл.-кар. 1899). Скончыў Харкаўскі ун-т (1872), адукацыю працягваў y Германіі, Францыі, Вялікабрытаніі. Праф. Маскоўскага (1878— 87), Пецярбургскага (1905— 16) ун-таў і ma pary ун-таў Еўропы і Амерыкі. 3 1895 відэ-старшыня, з 1907 старшыня Міжнар. ін-та сацыялогіі, чл. Т-ва сацыялогіі ў ГІарыжы. Вымушаны доўгі час працаваць за мяжой, К.. часта выкарыстоўваў замежную тэматыку і матэрыялы для вырашэння рас. праблем, звязаных з развіццём капіталізму. Асн. законам сацыялогіі лічыў закон прагрэсу. Як гісторык выкарыстоўваў гіст.-параўнальны метад, асабліва з мэтай супастаўлення дзярж., паліт. і эканам. дакапіталіст. грамадстваў Еўропы, y т.л. і Расіі. Аўтар прац па гісторыі абшчыны, Франц. рэвалюцыі канца 18 ст., праблемах зах,еўрап. феадалізму і агульных пытаннях сац. развіцдя, этнаграфіі.
КАВАЛЁЎСКІ
Ter Обідннное землевладенне, мрнчнны, ход н последствня его разложення. Ч. 1. М., 1879; Закон н обычай на Кавказе. T. 1—2. М., 1890; Пронсхождснне современной демократті. T. 1—4. М., 1895—97; Экономнческнй рост Европы до возннкновення каіпіталнстнческого хозяйства. Т. 1—3. М., 1898— 1903; Соцнологня. T. 1—2. М., 1910. Літг. С а ф р о н о в Б.Г. М.М.Ковалевскнй как соцнолог. М., 1960.
КАВАЛЁЎСКІ Уладзімір Ануфрьіевіч (14.8.1842, с. Ш усцяны Прэйльскага р-на, Латвія — 28.4.1883), расійскі прыродазнавец, заснавальнік эвалюц. палеанталогіі. Брат АА.Кавалеўскага. Паслядоўнік і прапагандыст вучэння Ч.Дарвіна. У 1869— 74 працаваў y Францыі, Германіі, Англіі, з 1875 y Пецярбургскім ун-це, з 1880 дацэнт Маскоўскага ун-та. Аўгар працы па гісторыі развіцця канечнасцей капытных жывёл. Першым з палеантолагаў дастасаваў эвалюц. вучэнне да праблем філагенезу пазваночных. Адкрыў узаемасувязь марфалогіі і функцыян. змен y залежнасці ад умоў існавання, адзначыў, што існуе залежнасць узаемасувязі з геал. пераўтварэннямі. Пераклаў на рус. мову шэраг работ Дарвіна. Тв.: Собр. науч. тр. T. 1—2. М., 1950—56. КАВАЛЁЎСКІ Ягор Пятровіч [18.2.1809 (па інш. крыніцах, 1811), с. Ярошаўка Харкаўскай вобл., Украіна — 2.10.1868], расійсю падарожнік і пісьменнік. Ганаровы чл. Пецярбургскай АН (1857, чл.-кар. 1856). Скончыў Харкаўскі ун-т (1828). Даследаваў Паўн.Усх. Афрыку (1847— 48), адзін з першых вызначыў дакладнае геагр. становішча вытокаў Белага Ніла. Друкавацца пачаў як паэт (1832), пісаў таксама раманы і аповесці, але найб. вядомасць меў як аўтар нарысаў аб паездках y Сярэднюю Азію, Афрыку, па Пд Еўропы і інш. Склаў апісанне Манголіі і Кітая («Падарожжа ў Кітай», ч. 1— 2, 1853) на аснове матэрыялаў, якія сабраў y час падарожжаў y Пекін (1849— 50 і 1851). Тв:. Собр. соч. T. 1—5. СПб., 1871—72. КАВАЛЕЦ (Kawalec) Юльян (н. 11.10.1916, мяст. Вжавы Тарнабжэскага ваяв., Польшча), польскі празаік і публідыст. Вучыўся ў Ягелонскім ун-це. Першы зб. апавяд. «Сцежкі сярод вуліц» (1957). У зб. навел «Звалены вяз» (1962), мікрараманах «Да зямлі прыпісаны» (1962), «Танцуючы ястраб» (1964), «Шэры арэол» (1973), раманах «Вясельны марш» (1966), «Пераплывеш раку» (1973), аповесцях «Шукаю дом», «Заклік» (абедзве 1968), «Выкрасці брата» (1982), зб. апавяд. «Гітара з райскай чарэшні» (1990) паказаў жыццё вёскі ў складаных гісторыка-сац. умовах, змены ў побыце і свядомасці сялян пасля 1945, пошукі гармоніі з сял. светам і інш. Прозе ўласцівы сімволіка, часовыя інверсіі, біблейская стылізацыя. На бел. мову асобныя яго творы пераклалі В.Гапава, Я.Брыль, А.Бажко, П.Стафановіч. Тв.: Рус. пер. — Нзбранное. М., 1986. Літ.: Г a п a в a В.І. Зменлівае і спрадвечкае Мн., 1975. М.М.Хмяльніцкі. КАВАЛЁВА Галіна Аляксандраўна (7.3.1932, г. Гарачы Ключ Краснадарскага краю, Расія — 8.1.1995), расійская спявачка (каларатурнае сапрана), педагог. Нар. арт. Расіі (1967), нар. арт. СССР (1974). Скончыла Саратаўскую кансерваторыю (1958). Дэбютавала ў 1958 y Саратаўскім т-ры оперы і балета. 3 1960 салістка Марыінскага
т-ра. 3 1971 выкладала ў Санкт-П ецярбургскай кансерваторыі (праф. з 1981). Сярод пархый: Антаніда, Людміла («Іван Сусанін», «Руслан і Людміла» М.Глінкі), Марфа («Царская нявеста» М.Рымскага-Корсакава), Лючыя («Лючыя ды Ламермур» Г.Даніцэці), Віялета, Джыльда («Травіята», «Рыгалета» Дж.Вердзі), Анастасія («Пётр I» А.Пятрова). 2-я прэмія на Міжнар. конкурсе маладых оперных спевакоў (Сафія, 1961), 1-я прэмія на Міжнар. конкурсе
КАВДЛЁЎ_______________ 393 «Саюз-31» з В.Ф .Быкоўскім і З.Енам; вярнуўся на Зямлю на КК «Саюз-31»); 12.3— 26.5.1981 з В .П .Савіных — на КК «Саюз Т-4» і арбітальнай станцыі «Салют-6» (як камандзір; да станцыі прыстыкоўваліся К К «Саюз-39» з У.А.Джанібекавым і Ж Іурагчам і «Саюз-40» з ПЛ.Паповым і ІХ.Прунарыу). Правёў y космасе 216,38 сут. Залаты медаль імя К.Э.Цыялкоўскага.
С. В Кавалеўская. М.М.Кавалеўскі. У.В.Кавалёнак.
вакалістаў y Тулузе (Францыя, 1962). Дзярж. прэмія Расіі 1978. КАВАЛЁВА Яўгенія Антонаўна (н. 28.8.1924, г. Рагачоў Гомельскай вобл.), бел. актрыса. Засл. артыстка Беларусі (1989). Скончыла студыю Бел. т-ра імя Я.Купалы (1949); працавала ў гэтым тэатры ў 1949— 94. Створаныя ёю вобразы адметныя шчырасцю, праўдзівасцю, нар. гумарам. 3 лепшых роляў: Поля («Характары» наводле В.Шукшына), Дама («Цотадэль славы» К.Губарэвіча), Аксана («Таблетку пад язык» А М акаёнка), Альжбета, Ж анчына («Паўлінка», «Тутэйшыя» Я.Купалы), Акуліна («Плач перапёлкі» І.Чыгрынава), Глушачыха («Людзі на балоце» паводле І.Мележа), Суседка («Ажаніцца — не журыцца» паводле Далецкіх і М.Чарота), Маці Мотала («Памінальная малітва» паводде Шолам-Алейхема) і інш. М.А.Бартніцкая. КАВАЛЁНАК Уладзімір Васілевіч (н. 3.3.1942, в. Белае Крупскага р-на Мінскай вобл.), савецкі касманаўі. Ген.палк. авіяцыі (1993). Двойчы Герой Сав. Саюза (1978, 1981), Герой ГДР (1978), Герой М Н Р (1981). Лётчык-касманаўт СССР (1977). Канд. ваен. н. (1985), праф. (1991). Скончыў Балашоўскае вышэйшае ваен. авіяц. вучылішча (1963), Ваен.-паветр. акадэмію імя Ю .АГагарына (1976), Ваен. акадэмію Генштаба (1984). 3 1967 y атрадзе касманаўтаў. 3 1984 y Цэнтры падрыхтоўкі касманаўтаў, з 1986 y ВПС. 3 1988 y Ваен. акадэміі Генштаба, з 1991 нач. Цэнтр. НДІ авіяц. і касм. тэхнікі Мін-ва абароны Расіі. 3 1992 нач. Ваен.-паветр. інж. акадэміі імя М.Я.Жукоўскага. 9— 11.10.1977 з В.В Руміным здзейсніў палёт на касм. караблі (КК) «Саюз-25» (як камандзір); 15.6— 2.11.1978 з А.С Іванчэнкавым — на КК «Саюз-29» і арбітальнай станцыі «Салют-6» (як камандзір; да станцыі прыстыкоўваліся грузавыя трансп. караблі тыпу «Прагрэс», К.К «Саюз-30», з Н .І.Клімуком і М.Гермашэўскім,
КАВАЛЁЎ Аляксандр Аляксандравіч (31.12.1915, г. Рагачоў Гомельскай вобл. — 18.12.1991), украінскі скульптар. Нар. мастак СССР (1979). Скончыў Кіеўскі маст. ін-т (1942). Майстар станковага і манум. парлрэта (П.Чайкоўскага, Л.Равуцкага, абодва 1945; А.Фёдара ва, 1985, і інш.). Творы вьшучаюцца дакладнай гоіастычнай прапрацоўкай і жывапіснасцю форм. Аўтар помнікаў А.Пушкіну ў Кіеве (1962) і Нью-Йорку (1970), М.Лысенку ў Кіеве (1965), М.Гогалю ў с. Гогалева Палтаўскай
Аляхсандр Аляксандравіч Кавалёў. Помнік АПушкіну. 1962. Кіеў.
394
КАВАЛЁЎ
вобл. (1984) і інш. Дзярж. нрэмія СССР 1950, Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Ш аўчэнкі 1975. Літ.; Я н к о Д. О.О.Ковальов. Кмів, 1964. КАВАЛЁЎ Анатсшь Анатолевіч (н. 13.1.1939, г. Гомель), бел. фіэік. Чл.кар. Нац. АН Беларусі (1989). Д-р ф ізматэм. н. (1988), праф. (1991). Скончыў Гомельскі пед. ін-т (1961). 3 1964 y Ін-це фізікі, з 1971 y Ін-це электронікі Нац. АН Беларусі (з 1982 нам. дырэктара). Навук. працы па лазернай фізіды, нелінейнай оптыцы вадкіх крышталёў, апрацоўцы аптычнай інфармацыі. Развіў метады кіравання параметрамі ныпрамянення цвердацелых лазераў для задач атрымання і апрацоўкі інфармацыі; устанавіў асн. заканамернасці палярызацыі выпрамянення лазераў На фарбавальніках і нелінейна-аптычных з’яў, што ўзнікаюць y вадкакрышт. анізатропных асяроддзях пад уздзеяннем выпрамянення цвердацелых лазераў. Дзярж. прэмія СССР 1985. Дзярж. прэмія Беларусі 1996. Ta: Оптаческне квантовые генераторы с просвстляюіднмяся фнльтрамн. Мн., 1975 (разам э У.АПіліповічам); Полярнзацня нзлучення, генернруемого растворамн сложных молекул (з ім жа) / / Проблемы современной оптюаі н спектроскогаш. Мн., 1980; ОВФ в нематнках, актавнрованных краснтелямл, в поле нмпульсного нзлучення рубннового лазера (у сааўт.) / / Квантовая электроннка. 1995. Т. 22, № 8. КАВАЛЁЎ Анатоль Фёдаравіч (н. 10.5.1926, в. Даўгаполле Гарадоцкага р-на Віцебскай вобл.), бел. мастацтвазнаўца, жьівапісец, дызайнер. Канд. масташвазнаўства (1973). Праф. (1992). Скончыў Ленінградскае вышэйшае маст.-прамысл. вучылішча імя В.Мухінай (1958). 3 1963 y Віцебскім ун-це. Даследуе тэорыю і практыку дызайну. Сярод жывапісных работ; «Бацька Мінай» (1980), «Бацькава хата», «3 вогненнай вёскі» (абедзве 1986), «Сафія По-
лацкая» (1987), «Позняя восень», «Вёска Даўгаполле» (абедзве 1988), «Дарога да Пушкіна» (1992), «Віцебская даўніна», «Зімовая казка», трыпціх «Гімн старому Віцебску» (усе 1996). Распрацаваў эмблему Ульянаўскага аўтазавода, шэраг юбілейных медалёў і інш. Тв: Сяргей Селіханаў. Мн., 1978. В.В.Шамшур. КАВАЛЁЎ Апанас Фёдаравіч (15.12.1903, в. Лошніца Барысаўскага р-на Мінскай вобл. — 20.7.1993), дзяржаўны дзеяч
АА.Кавалёў
І.К.Кавалсў.
БССР. Скончыў Віцебскі каап. тэхнікум (1931), вышэйшыя пед. курсы ў Ленінградзе (1932). 3 1926 на сав., каап. і парт. рабоце ў Барысаўскім р-не, Віцебску. У 1937— 38 старшыня С Н К БССР. У 1939 арыштаваны, y 1941 сасланы ў Омскую вобл. Рэабілітаваны ў 1943. Працаваў y сістэме кааперацыі ў Омскай вобл., Малдаўскай ССР. У 1947— 60 нам. старшыні Белкаапсаюза. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1938— 47, Вярх. Савета СССР y 1937—46. Чл. Ц К КП(б)Б y 1938— 39. Аўтар успамінаў «Звон мой — праўда» (1989). КАВАЛЁЎ Дзяніс Сцяпанавіч (н. 25.4.1914, в. Віркаў Клічаўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне афтальмалогіі. Д-р мед. н. (1968). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1939). У 1963—71 y Віцебскім мед. ін-це. Навук. працы па патафізіял. і біяхім. асновах
патагенезу і этыялогіі глаўкомы, пару шэннях кровазвароту пры асобг формах глаўкомы, біяхім. даследаваннях дыстрафіі тканак вока пры гла ме, механізмах развіцця форм друг най глаўкомы, даследаванні ўнутрывоч нага ціску пры хім. апёках вока і інш. КАВАЛЁЎ Іван Кірылавіч (падл. псеГ Іван Г а ў р ы л а в і ч , Стрэль с к і , Н е ў с к і ; 12.6.1906, в. БабічыЧачэрскага р-на Гомельскай вобл. — 3.2.1943), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў Мінскага патрыятычнага падпот ў
І.С .К а в а л ё ў .
М .А .К авал ёў .
Вял. Айч. вайну. Скончыў Вышэйшую камуніст. с.-г. школу імя Леніна ў Мінску (1938). 3 1940 сакратар Заслаўскага райкома КП(б)Б. У пач. вайны па заданні Ц К КП(б)Б пакінуты ў тыле ворага для падп. работы. Удзельнічаў y стварэнні партыз. атрада каля Асінторфа. 3 канца жн. — пач. вер. 194] прыступіў да стварэння ў Мінску гар. падп. арг-цыі, з ліст. 1941 сакратар Мінскага падп. гаркома КП(б)Б, кіраваў падп. барацьбой y горадзе і разгортваннем партыз. руху ў прыгарадных раёнах. У пач. кастр. 1942 арыштаваны гітлераўцамі, падвяргаўся катаваішям. Фашысцкія карныя і прапагандысцкія органы з правакацыйнымі мэтамі імкнуліся скампраметаваць падп. гарком і яго сакратара. Паводле звестак падпольшчыкаў, павешаны ў ліку дзесяці кіраўнікоў мінскага падполля на гар. стадыёне «Дынама». Быў ілжыва абвінавачаны ў здрадзе радзіме, y крас. 1990 рэабілітаваны Ц К КПБ. К.І.Дамарад. КАВАЛЁЎ Іван Сідаравіч (29.5.1913, г. Ярцава Смаленскай вобл., Расія — 17.12.1987), бел. вучоны ў галіне радыёэлектронікі. Чл.-кар. АН Беларусі (1969). Д -р тэх н . н., праф. (1966). Скончыў Ленінірадскі электратэхн. ін-т (1941). 3 1947 y тэхн. ВНУ Расіі. 3 1962 y БП І. 3 1964 y Мінскім радыётэхн. ін-це (у 1964— 73 рэктар). У 1976 y Ін-це тэхн. кібернетыкі, y 1977—84 — Ін-це прыкладной фізікі АН Беларусі. Навук. працы па тэорыі і аптымізацыі электронных прылад звышвысокіх частот, прыкладной электрадынаміцы, узаемадзеянні эл.-магн. вьшрамянення з рэчывам. Распрацаваў шэраг прылад і прыстасаванняў звышвысокіх частот. Te: Основы теорнм н расчета устройсгв СВЧ: Радноволноводы н резонансные снстемы. Мн., 1972; Конструяроваіше » расчет
полосковых устройств. М., 1974 (у сааўт.); Прнкладная электродннамнка. Мн., 1978. М.П.Савік. КАВАЛЁЎ Іосіф Несцеравіч (6.10.1893, в. Віркаў Клічаўскага р-на Магілёўскай вобл. — 13.10.1969), генерал-лейгэнант войск сувязі (1942). У арміі з 1914, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз. вайны 1918— 21 на ўсх. фронце. 3 1932 нач. аддзелаў сувязі ваен. акруг. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайну нач. войск сувязі Ленінградскага фронту. Да 1958 на адказных па-
Зах., Варонежскім, 1-м і 2-м Укр., Забайкальскім франтах. Камандзір танк. батальёна маёр К. вызначыўся пры вызваленні Кіева: 6.11.1943 яго батальён y ліку першых уварваўся ў горад. Удзельнік сав.-японскай вайны 1945. Да 1969 y Сав. Арміі. КАВАЛЁЎ Міхаіл Васілевіч (н. 16.8.1925, в. Дубравіца Клімавіцкага р-на Магілёўскай вобл.), дзяржаўны дзеяч Беларусі. Засл. будаўнік Беларусі (1964). Скончыў Ленінградскі горны ін-т (1954). 3 1948 на Мінскім матора-
КАВАЛЁЎ
395
«Дзень першы, ноч апошняя» (1980), аднаактовых п’ес, нарысаў. Пісаў для дзяцей: аповесці «Андрэйка» (1948), «Лёнька Гром» (1961), «Чырвоны лядок» (1969), зб-кі апавяданняў «Згублены дзённік» (1954), «Малы мужчына» (1966), «Жыві сабе, зайчык!» (1975), кн. «Намеснік бабулі» (1992) і інш. Тв:. Выбр. творы. T. 1—2. Мн., 1972; Пакінь нас, трывога. Мн., 1982; Выбранас: Аловесці, алавяданні. Мн., 1987. М.П.Кенька.
М .К .К ав& л ёў М .Р .К а в а л ё ў . П .Н .К я в а л ё ў П .І.К а в а л ё ў . Р .С .К а в а л ё ў .
садах y Сав. Арміі, нач. Вышэйшых акад. курсаў сувязі. КАВАЛЁЎ Мікалай Андрэевіч (н. 1.6.1937, в. Стары Дзедзін Клімавіцкага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Акад. Акадэміі агр. навук Беларусі (1994; чл.-кар. 1992), д-р вет. н. (1977), праф. (1979). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1959). 3 1964 y Бел. НДІ эксперым. ветэрынарыі імя С.М.Вышалескага (з 1988 дырэкгар). 3 1992 акад.-сакратар Аддз. жывёлагадоўлі і вет. медыцыны Акадэміі агр. навук Беларусі, з 1997 намеснік. Навук. працы па эпізааталогіі прыродна-ачаговых хвароб свойскай і дзікай жывёлы на Беларусі, распрацоўцы экспрэс-метадаў дыягностыкі, спосабаў прафілактыкі і лячэння інфекд. паталогіі жывёл. Тв.: Новыс методы днагностают зоонозных внфекцнй. Мн., 1982 (у сааўт.); Бешенство жявотных. Мн., 1990 (разам з М.Р.Таршысам, П.П.Кузняцовым); Справочннк по болезням сельскохозяйственных жмвотных. 2 шд. Мн., 1990 (у сааўт.). КАВАЛЁЎ Мікалай Кузьміч (жн. 1917, в. Селівонаўка Жлобінскага р-на Гомельскай вобл. — 17.3.1945), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў ваен.-паліт. вучылішча (1941), курсы «Выстрал» (1943). 3 19 3 8 y Чырв. Арміі. У Вял. Айч. вайну на фронце са жн. 1941. Удзельнік абароны Масквы, вызвалення Беларусі, ГІрыбалтыкі. Камандзір стралк. палка падпалкоўнік К. вьізначыўся ў баях ва Усх. Прусіі: 17.3.1945 полк пад яго камандаваннем на подступах да в. Ленхефен захапіў 6 гармат, 14 кулямётаў, каля 200 гітлераўцаў. Загінуў y гэтым баі. КАВАЛЁЎ Мікіта Рыгоравіч (20.12.1909, в. Майскае Жлобінскага р-на Гомельскай вобл. — 10.5.1978), Герой Сав. Ca nna (1944). Скончыў Ульянаўскае бранятанк. вучылішча (1937), Ленінградскую вышэйшую бранятанк. школу (1953). У Чырв. Арміі з 1931. У Вял. Айч. вайну з ліст. 1941 на Зах., Паўн.-
рамонтным з-дзе, з 1954 майстар, прараб, нач. буд. ўпраўлення, кіраўнік будтрэста ў Мінску і Салігорску. 3 1966 нам. міністра буд-ва БССР. У 1967— 77 старшыня Мінскага гарвыканкома, y 1977—78 1-ы нам. старшыні Дзяржплана БССР, з 1978 нам., з 1983 1-ы нам., y 1986— 90 Старшыня Савета Міністраў БССР. Чл. Ц К К П Б y 1971— 90, ЦК КП С С y 1986— 90. Дэп. Вярх. Савета БС СР y 1970—90, С СС Р y 1984— 91. КАВАІІЁЎ Міхаіл Міхайлавіч (н. 2.5.1947, в. Новая Вёска Докшыцкага р-на Віцебскай вобл.), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н. (1993), праф. (1994). Скончыў БДУ (1969), дзе і працуе. Адначасова ў 1986—94 y апараце Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь, з 1994 y Асацыяцыі камерцыйных банкаў Рэспублікі Беларусь. Навук. працы па сістэмным аналізе, аптымальным кіраванні, макраэкапоміды, інфарм. тэхналогіях. Распрацаваў шэраг камп’ютэрных сістэм для аналізу, экспертызы і прагнозу развідця ваен.-эканам. сітуацый. Тв:. Дмскретная оптамнзацня. Мн., 1977; Матромды в днскретной оптнмнзацнн. Мн., 1987; Аналнз фннансового состонння банка. Мн., 1998 (разам з І.Ц.Шыбека). П.М.Бараноўскі. КАВАЛЁЎ Павел Нічыпаравіч (18.11.1912, в. Склімін Клімавіцкага р-на Магілёўскай вобл. — 2.9.1995), бел. пісьменнік. Засл. работнік культ. Беларусі (1978). Скончыў Камуніст. ін-т журналістыкі імя Кірава (1936). 3 1955 рэдактар час. «Вожык», y 1967— 72 гал. рэдактар час. «Полымя». Друкаваўся з 1943. Звяртаўся да падзей вайны, актуальных тэм сучаснасці, узнімаў маральна-этычныя праблемы. Аўтар кніг апавяданняў «Гірага бою» (1945), «У новы дзень» (1952), «Апавяданні» (1956), «Павер, кахаю...» (1969), «Судзі сябе сам» (1992), аповесці «Падзенне Хвядоса Струка» (1967), зб-каў гумару «Пісьмо ў два адрасы» (1959), «Як здароўе, доктар?» (1972), дакумент. аповесці
КАВАЛЁЎ Піліп Іванавіч (27.11.1916, в. Гойкаў Чэрыкаўскага р-на Магілёўскай вобл. — 17.3.1944), удзельнік партыз. руху на тэр. Гомельскай і Магілёўскай абл. y Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза ( 1944). Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939— 40. 3 чэрв. 1941 на фронце, з чэрв. 1942 y тыле ворага ў дьіверсійнай групе, з ліп. 1943 камандзір групы падрыўнікоў 255-га партыз. атрада, потым— партыз. палка 255-га. Падрыхтаваў 13 дыверсійных груп, пусціў пад адхон 19 эшалонаў, падарваў 30 аўтамашын з жывой сілай і тэхнікай ворага. Загінуў y баі каля в. Перунава Кіраўскага р-на. КАВАЛЁЎ Рыгор Сямёнавіч (8.5.1902, в. Вял. Крушынаўка Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл. — 18.8.1944), Герой Сав. Саюза (1945). У 1928— 32 працаваў y Азяранскім лясніцтве, y 1932— 41 старшыня калгаса ў Рагачоўскім р-не. У Вял. Айч. вайну з 1943 партызан 8-й Рагачоўскай брыгады. 3 ліп. 1944 на 3-м Бел. фронце, стралок. Вызначыўся ў баі каля г. Шаўляй (Літва): каб стры маць контратаку варожага пяхотнага батальёна, які падтрымлівалі 23 танкі і 9 бронетранспарцёраў, сяржант К. са звязкай гранат кінуўся пад танк. Байцы, натхнёныя яго подзвігам, адбілі контратаку. КАВАЛЁЎ Сяргей Валер’евіч (н. 20.6.1961, г. Магілёў), бел. пісьменнік, літаратуразнавец. Канд. філал. н. (1991). Скончыў БДУ (1985). 3 1988 выкладчык БДУ. Друкуецца з 1980. Даследуе праблемы сучаснай бел. паэзіі (зб. арт. «Як пакахаць ружу», 1989; «Партрэт шкла», 1991), шматмоўную л-ру ВКЛ (кн. «Героіка-эпічная паэзія Беларусі і Літвы канца XVI ст », 1993). Аўтар п’ес «Драўляны рыцар» (паст. 1988), «Звар’яцелы Альберт, або Прароцтвы шляхціда Завальні» (паст. 1991), «Трышчан, або Блазны на пахаванні» (паст. 1995), «Люстэрка Бландоі» (паст. 1996 пад
396
КАВАЛЁЎ
назвай «Заложніда кахання»), «Саламеі і амараты» (паст. 1996), «Стомлены д ’ябал* (паст. 1997), створаных на аснове літ. твораў і фалькл. матэрыяле, і інш. Шша для дзяцей. Г.В.Кажамякін. КАВАЛЁЎ Сяргей Іванавіч (25.9.1886, с. Куганак, Башкортастан — 12.11.1960), савецкі гісторык антычнасці. Д -р гіст. н. (1938). У 1924— 56 выкладаў y Ленінградскім ун-це, дзе ў 1934 арганізаваў і ўзначаліў кафедру гісторыі Стараж. Грэцыі і Рыма. У 1938— 50 супрацоўнік Ленінградскага аддз. Ін-та гісторыі АН СССР, y 1956—60 дырэктар Музея гісторыі рэлігіі і атэізму. Аўгар прац па сац.-эканам. гісторыі стараж. свету (у т л . пра паўстанні рабоў), праблеме паходжання і сац. сутнасці хрысціянства, падручнікаў ддя школ і ВНУ па гісторыі ант. грамадства, Стараж. Грэцыі і інш. КАВАЛЁЎ Сяргей Мікітавіч (н. 15.8.1919, Петраград), расійскі вучоны ў галіне суднабудавання. Акад. Расійскай АН (1981). Двойчы Герой Сац. Працы (1963, 1974). Скончыў Мікалаеўскі караблебудаўнічы ін-т (1943). 3 1953 нам. гал. канструктара, з 1955 гал. канструктар Санкт-Пецярбургскага Цэнтр. КБ «Рубін». Навук. даследаванні і канструктарскія распрацоўкі па стварэнні новых караблёў, сістэм кіравання складанымі дынамічнымі працэсамі. Даследаваў праблемы ходкасці, кіроўнасці, буд. механікі караблёў, здіжэнля шумнасці, забеспячэння макс. аўтаматызацыі асн. аперацый суднаваджэння. Ленінская прэмія, Дзярж. прэмія СССР. КАВАЛЁЎ Яраслаў Мікітавіч (н. 27.5.1933, Мінск), бел. вучоны ў галіне дарожна-буд. матэрыялаў і тэхналогій. Д-р тэхн. н. (1991), праф. (1992). Скончыў Маскоўскі ін-т інжынераў чыг. транспарту (1957). 3 1961 y БПА. Навук. працы ііа фіз.-хім. асновах буд. кампазіцыйных матэрыялаў і стварэнні эфектыўных тэхналогій для іх атрымання. Распрацаваў агульную метадалогію комплекснай актывацыі буд. матэрыялаў, тэхналогію трыбаактывадыі ляскоў, мадыфікатары для атрымандя мінер. дарашкоў з крэменязёмістай сыравіны. Те:. Реофнзяка конгломератных матеряалов. Мн., 1978 (разам з З.П.Шульманам, Э.АЗальцгендлерам); Актявацнонно-технологяческая механнка дорожного асфальтобетона. Мн., 1990. КАВАЛЁЎКА, рака ў Пухавіцкім р-де Мінскай вобл., левы прыток р. Шаць (бас. р. Прыпяць). Даўж. 22 км. Пачыдаецца за 2 км на П нЗ ад в. Слолішча. Рэчышча ла 15 км уверх ад вусдя каналізавадае. КАВАЛІ, вёска ў Бабруйскім р-не Магілёўскай вобл., на р. Беліца, каля аўтадарогі Бабруйск— Жлобід. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 25 км да ПдУ ад г. Бабруйск, 135 км ад Магілёва, каля чыг. ст. Цялуша. 833 ж., 330 двароў (1998). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, агггэка,
адцз. сувязі. Брацкая магіла сав. воідаў і партызана. КАВАЛІ, вёска ў Лёзненскім р-ле Віцебскай вобл. Ц экгр сельсавета. За 27 км на П д ад гар. ласёлка і 28 км ад чыг. ст. Лёзна, 67 км ад Віцебска. 339 ж., 130 двароў (1997). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. MeMap. музей А.Ф .Данукалава. «КАВАЛІ», бел. нар. танец. Муз. ламер пераважна 2/4, тэмл жвавы. Выкодваецца 2 мужчынамі, якія імітуюць рухі
1917 нам. старшыні М інскай гар. думы, старшыня Мінскага губ. зямельнага к-та. У 1920— 22 y нар. камісарыяце сац. апекі БССР. 3 1922 выкладчык Мінскага палітэхнікума. Старшыня Мінскага аддз. т-ва паліткатаржан і ссыльных пасяленцаў. Аўтар успамінаў «Рэвалюцыйны рух сямідзесятых гадоў і працэс 193-х» (надр. 1928), артыкулаў y час. «Былое» і «Каторга н ссылка». Э.А.Ліпецкі.
С .М .К а в а л ё ў . С .П .К а в а л ік В .П .К а в а л ь .
каваля (удары адной рукой зверху ўніз ла далоні другой рукі, што ляжыць на калене сагнутай дагі, і адлаведдыя ўдарам ківалді корлуса). Зафіксаваны ў 1980 y Віцебскай, Гродзеяскай і Гомельскай абласцях. Сулраваджаецца прыпеўкамі; музыка зафіксавана ў Браслаўскім р-де. У 1982 балетмайстар П.Свярдлоў стварыў да яго асяове сцэн. варыядт танца, які выколваюць 5 юнакоў (цэдтр. фігура — каваль); магчымы і масавы варыянт. КАВАЛІК Сяргей Пілілавіч (25.10.1846, в. Свадкавічы Крычаўскага р-на Магілёўскай вобл. — 26.4.1926), бел. рэвалюцыядер-дароднік. Вучыўся ў Пецярбургскім і Кіеўскім ун-тах. Падтрымліваў сувязі з МАБакуніным, ПЛЛаўровым, П.М.Ткачовым. Стварыў дародліцкія іургкі ў Пецярбургу, Харкаве, Саратаве, Самары і інш., якія вялі агітацыю сярод сяляд. У ліл. 1874 арыдггаваны ў Самарскай губ. разам з М .К .Судзілоўскім, адбываў лакарадде ў Петралаўлаўскай крэласці. Па працэсе 193-х (1877— 78) асуджады да 10 гадоў катаргі. 3 1880 y ссылцы ў Якуціі. 3 1898 працаваў y Мінску. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі
КАВАЛІНІ (Cavallini; сапр. д э і Ч э р о н i; dei Cerroni) П ’етра (каля 1250, Рым — каля 1350), італьядскі жывалісец. Прадстаўнік Протарэнесансу. Як мастак склаўся лад уздзеяннем візант. традыцыі, але не падпарадкоўваўся яе кадонам, імкнуўся аднавіць высокія формы познаантычнага і сярэдневяковага рым. жывапісу. Быў знаёмы з Чымабуэ і Джота ды Бандоне, што абумовіла іх узаемаўллыў. Творам К. (мазаіка ў царкве Садта-М арыя ін Трастэверэ, каля 1291, і манум. камлазіцыя «Страшны суд» з яго фрэсак y даркве Садта-Чэчылія ід Транстэверэ, каля 1293, абедзве ў Рыме) уласціва выкарыстадне святлоцедявой мадэліроўкі, што дае эфект рэльефласці выявы (лраз рэзкі і глыбокі цень), прасторавасць асяроддзя і тодкіх градацый колеру. Зрабіў уллыў да развіццё рым., деалалітанскай і умбрыйскай школ жывалісу 14 СТ. І.М.Каранеўская. КАВАЛЬ (сапр. К а в а л ё ў ) Васіль Пятровіч (17.8.1907, в. Сава Горацкага р-на Магілёўскай вобл. — 29.10.1937), бел. лісьменнік. Вучыўся ў БДУ (1926—
Мазаіка «Благавешчанне» ў царкве Санта-Марыя ін Транстэверэ ў Рьше. Каля 1291. П .К ав ал ін і.
27, 1928— 1929). 3 1928 працаваў y час. «Маладняк». У 1936 рэпрэсіраваны. Расстраляны ў Мінску. Рэабілітаваны ў 1957. Друкаваўся з 1925. Дэбютаваў вершамі і лірычнымі замалёўкамі. У ранніх апавяданнях (зб. «Як вясну гукалі», 1927) рамантычна-ўзнёслая вобразнасць, паэтычна-эмацыянальны арнаментальны стыль. Гал. тэмы твораў — адвечны побыт і праца бел. вёскі (зб-кі «На загонах», 1928, «Крыніца», 1929). Пазбаўляючыся метафарычнасці, фальклорна-паэт. стылізацыі, ішоў да паглыбленага псіхалагізму, рэаліст. адлюстравання рэчаіснасці, канкрэтнарэаліст. лепкі харакгараў (апавяданні «Шчасце Сілівея Зязюлі», «Ноч на моры», аповесць пра вайскоўцаў «Дзень палымнее», 1931— 32). Для дзяцей напісаў аповесці «Санька-сігналіст» (1934), «Следапыты» (1936). На бел. мову пераклаў паасобныя творы А.Чэхава, М.Горкага, Б.Лаўранёва, К.Станюковіча, І.Мікітэнкі, І.Лэ, М .Канапніцкай і інш. Тв:. Выбранае. Мн., 1959; Следапьгты; Санька-сігналіст. Мн., 1961. Літ.: П а л ь ч э ў с к і А. Васіль Каваль / / Пальчэўскі А. Выбр. тв. Мн., 1975. Т. 2; K a 3е х a Я. Васіль Каваль / / Казека Я. Падарожжа ў маладосць. Мн., 1984; Г р а м а д 4 a н к a Т. Васіль Каваль / / Беларускія пісьменнікі і літаратурны працэс 20—30-х іт. Мн., 1985. І.У.Саламевіч. КАВМЬКАНЦІ (Cavalcanti; сапр. A л мейда Кавалканці, Almeida Cavalcanti) Алберту (6.2.1897, г. Рыо-дэЖанейра, Бразілія — 23.8.1982), бразільскі кінарэжысёр, прадзюсер. Скончыў Жэнеўскі ун-т (1917). Працаваў y Еўропе і Бразіліі. Кінатворам уласціва эмацыянальная напружанасць; асн. іх тэматыка — паўсядзённае жыццё народа. Пастаноўшчык фільмаў «Цягнік без вачэй» (1926), «Маленькая Лілі», «На рэйдзе» (абодва 1927), «Паэт i IIот» (1934), «Глыбокай ноччу» (1945, прыз Міжнар. кінафестывалю ў Лакарна 1946), «Жыццё і прыгоды Нікаласа Нікльбі» (1946), «Песня мора» (1954, прыз Міжпар. кінафестывалю ў г. КарлавыВары), «Першая ноч» (1958), «Пачвара Хайгейдкай сажалкі» (1960). Аўгар кн. «Фільм і рэчаіснасць» (1952). КАВАЛ ЬКАНЦІ (Cavalcanti) Гвіда (каля 1255, г. Фларэнцыя, Італія — 27.8.1300), італьянскі паэт. Сябар Д а н т э А л іг ’е р ы . Адзін з буйнейшьіх прадстаўнікоў «салодкага новага стылю» ў італьян. паэзіі 13 ст. Апіраючыся на традыцыі сіцылійскай паэт. школы, раснра цаваў новую канцэпцыю паэзіі, y якой паглыбіў пачуццёвасць і псіхалагізм лірычнага героя, даў новае асэнсаванне кахання (найб. вядомы твор -— канцона «Жанчына просіць мяне...»). Матывы кахаішя, ж анчыны-ззяння, метафізіка паэт. вобраза К. паўплывалі на «Боскую камедьда» Дантэ. Тв.: Рус. пер. — Сонеты / / Заладноевропейскнй сонет XIII—XVII вв.: ГІоэтач. антологяя. Л., 1988. Літ:. Х л о д о в с к л й Р.Н. Предвозрожяенне н поэзня «Сладостного нового сталя»
/ / Ясторня всемнрной лнгературы. М ., 1985. Т. 3. С.В.Логіш.
КАВАЛЬСКІ
КАВАЛЬКІ, возера ў Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Мядзелка, за 3,5 км на 3 ад г. Паставы. Пл. 0,23 км2, даўж. 740 м, найб. шыр. 480 м, даўж. берагавой лініі больш за 2 км. Пл. вадазбору 1 км2. Схілы катлавіны выш. 6— 7 м, пераважна разараныя. Берагі выш. да 0,6 м, на Іін і Пд сплавінныя. На П н забалочаная пойма (шыр. да 500 м), пад хмызняком. Дно глеістае. Вызначаецца высокай мінералізацыяй вады.
раважна дэталі з малавугляродзістай (да 0,3% С) сталі, a таксама наварваюць высакаякасную сталь на зношаныя дэталі. Якасць зваркі павышаюць, пакрываючы месца злучэння флюсам.
к а в Ал ь с к а - п р э с а в а я В Ы Т В 0Р ЧАСЦЬ, галіна металаапрацоўкі па вырабе метал. дэталей ціскам, пераважна коўкай, штампоўкай і прасаваннем. Пашырана на машына-, станка- і прыладабудаўнічых з-дах. Ш ырокае выкарыстанне К.-п.в. абумоўлена эдольнасцю металаў і сплаваў пластычна дэфармавацца без разбурэння. Пластычная дэфармацыя з наступнай тэрмічнай апрацоўкай надае вырабам неабходныя ўласцівасці. Гл. таксама Апрацоўка металаў ціскам.
КЛВАІЬСКА- Ш ІА М 116 ВАЧ Н Ы АЎТАMÂT, кавальская машына з крывашыпна-паўзунковым механізмам, на якой штампоўкай атрымліваюць вырабы з дроту, пруткоў, стужак, паласавога металу і інш. Да іх адносяцца халодна-, гарачавысадачныя і абрубныя прэсы, профіле- і рэзьбанакатныя, лісташтамповачныя, дрота-цвіковыя, спружынанавіўныя, ланцутавязальныя, гібачныя і інш. аўтаматы. Выкарыстоўваюцца звычайна ў масавай вытв-сці. КАВАЛЬСКАЯ 3BÀPKA, п я ч н a я з в a р к а, зварка металаў і сплаваў ціскам, пры якой награванне вырабаў y зоне злучэння робідца ў печах награвальных або горнах, a пластычнае дэфармаванне — ударамі молата, пракаткай ці выцісканнем. К.з. злучаюць пе-
Кавальскі інструмент
для ручной коўкі: 1 — кувалда; 2 — барадок; 3 — кавадла; 4 — ручнік; 5 — зубіла; 6 — малаток; 7 — сякера па метале; 8 — абціскачка; 9 — падбойнік; 10 — клешчы.
397
КАВАЛЬСКІ Мікалай Паўлавіч (н. 19.3.1929, г. Астрог Ровенскай вобл., Украіна), украінскі гісторык. Д-р гіст. н. (1985), праф. (1985). Засл. дз. нав. Украіны (1991). Скончыў Львоўскі ун-т (1952). 3 1953 на выкладчыцкай і н.-д. рабоце. 3 1994 прарэктар Астрожскага Нац. ун-та «Кіева-Магілянская акадэмія», заг. Астрожскага аддзялення Ін-та ўкр. археаграфіі і крыніцазнаўства АН Украіны. Даследуе гісторыю кнігадрукавання, крыніцазнаўства і гістарыяграфію гісторыі Украіны 15— 18 ст., гісторыю ВКЛ і інш.
Ter. Нсточтіковеденне н археографвя мсторнн Укранны XVI — первой половнны XVII в. Ч. 1—4. Днепропетровск, 1977—79; Нсточннкн по нсторнн Украмны XVI — первой половнны XVII в. в Лнтовской метрнке н фондах пргасазов ЦГАДА. Днепропстровск, 1979.
КАВАЛЬСКІ Уладзімір Антонавіч 21.10.1912, в. Варонеж Карукаўскага р-на Чарнігаўскай вобл., Украіна — 28.12.1937), паэт, драматург. Пісаў на польск. мове. У 1929— 30 вучыўся ў польскай тэатр. студыі ў Кіеве. 3 1930 заг. польскага сектара Камітэта радыёвяшчання пры С Н К БССР. У 1937 рэпрэсіраваны, рэабілітаваны ў 1979. Аўтар паэт. зб-каў «Вершы», «Дзве паэмы» (абодва 1934), «Дарога на Поўнач» (1935), п’есы «Сям’я Варанцоў» (паст. 1935, выд. 1936). На бел. мову асобныя яго творы пераклалі А.Звонак, В.Казлоўскі, С.Шушкевіч. КАВАЛЬСКІ IHCTPYM ÉHT, інструмент для ручной і машыннай коўкі — для дэфармавання, перамяшчэння, за-
398
КАВАЛЬСТВА
хопу, падтрымлівання і вымярэння загатовак. А дрозніваю ць К .і. асноўны , падгры м н ы і вы м яральны . А сн. інструмент: д л я ручной коўкі — кавадлы , кувалды , малаткі, р у чн ы я м олаты , барадкі (для прабіўхі адтулін), зубілы , абціскачкі і п адбойніхі (для аддзелхі п а-
ун-т культуры (1994). 3 1978 працаваў на Добрушскім фарфоравым з-дзе, з 1990 — гал. мастак Віцебскага аб’яднання «Даламіт». Творчасці ўласцівы выразнасць і кампакгнасць форм, гуль-
КАВАЛЬЧЎК Людміаа Мікалаеўна (н. 14.9.1955, г. Ангарск Іркуцкай вобл., Расія), бел. мастак-кераміст. С кончш а Абрамцаўскае маст.-прамысл. вучылішча (1976, Масква), Бел. ун-т культуры (1994). 3 1978 на Добрушскім фарфоравым з-дзе, з 1990 на эксперым. керамічным аб’яднанні «Даламіт». Творы вызначаюцца дэкаратыўнасцю форм, кантрастнымі суадносінамі каларыту, багаццем колеравай палітры: «Да сустрэчы*, «Вып’ем за Абрамцава» (абодва 1995), «Карнавал», «Сумны рыцар з Ламанчы» (абодва 1996), «Зімовыя забавы», «Жанчына ў капелюшы» (абодва 1997). Г.А. Фатыхава.
ковак); м аш ы н н ы —- бай к і' (п лоскія, ф асо н н ы я , эакруглены я, кам бін аваны я), пліты, прош ы ўні (для прабіўкі адгулін) і інш. П адгры м ны для ручной коўкі — клеш чы , стойкі, для м аш ы н н ай — патроны . В ы мяральны К .і.— кронцыркулі, нутрамеры, л ін ей кі і інш . Р обяц ь К .і. з нізкалегіраваны х к а н струкцы йны х і вы сокавугляродзісты х інструментальны х сталей э вы кары стан нем тэрм ічн ай алрацоўкі.
КАВАЛЬСТВА, выраб рэчаў утылітарнага і дэкар.-прыкладнога прызначэння з жалеза шляхам гарачага ці халоднага кавання; від бел. традыц. рамяства. Гл. ў арт. Коўка, Коўка мастацкая.
КАВАЛЬЧАНКА Іван Дзмітрыевіч (26.11.1923, в. Новенькае Старадубскага р-на Бранскай вобл., Расія — 13.12.1995), расійскі гісторык. Акад. АН СССР (1987, чл.-кар. з 1972); акад.-сакратар Аддз. гісторыі (1989— 95) і акад. (1991) Рас. АН. Д-р гіст. н. (1966), праф. (1967). Скончыў Маскоўскі ун-т (1952). 3 1955 выкладчык, y 1966— 95 заг. кафедры крынідазнаўства гісторыі СССР Маскоўскага ун-та. У 1969— 87 гал. рэдактар час. «Мсторйя СССР». Старшыня камісіі па выкарыстанні матэм. метадаў і ЭВМ y гіст. даследаваннях пры Аддз. гісторыі AH СССР (з 1966). Асн. працы па сац.-эканам. гісторыі Расіі 19 — пач. 20 ст., гістарыяграфіі і крыніцазнаўстве, y т.л. «Метады гістарычнага даследавання» (1987). А. С.Ляднёва. КАВАЛЬЧЎК Валерый Віктаравіч (н. 11.1.1955, г. Гомель), бел. мастак-кераміст. Скончыў Абрамцаўскае маст.-прамысл. вучылішча (1976, Масква), Бел.
ня кантрастаў і імкненне да шматфігурнасці кампазіцый: «Усходні базар» (1988), «Мінарэты» (1996), «Урокі канструктывізму» (1 і 2; 1996, 1997), «Парыў ветру», «Дождж», «Джаз y старым парку», «Сярэдзіна лета», «Абхазскія перавалы», «Аб любові да казкі», «Песні Беларусі» 1 і 2, «Вялікая вада», «Перавал» (усе 1997) і інш. ГА.Фатыхава.
В .К а в а л ь ч у к . Д ж аз y стары м парку. 1997.
Л.Кавальчук. Д а сустрэчы . 1995.
К ав ал ь ск і ін ст р у ч ен т
для м аш ы н н ай коўкі: 1, 2, 3 — п лоскія, вы разны я і эакруглен ы я байкі; 4 — абціскачка; 5 — п ераціскачка; 6 — п атрон ; 7 — раскаткі.
КАВАЛЬЧУК Уладзімір Мікалаевіч (н. 2.2.1929, г. Гомель), бел. спявак (дэнтр. бас). Засл. арт. Беларусі (1968). Спяваць пачаў y Ансамблі песні і танца Палаца культуры чыгуначнікаў (г. Гомель). У 1952— 96 саліст Дзярж. акад. нар. хору Рэспублікі Беларусь. Валодае модным, прыгожым, ад прыроды пастаўленым голасам. Упершыню выканаў многія творы бел. кампазітараў (адзін з лепшых выканаўцаў песні «Нёман» Н.Сакалоўскага). КАВАЛЬЧЫК Міхаіл Станіслававіч (н. 12.8.1943, в. Падлясейкі Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. рэжысёр. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1971), стажьіраваўся ў Вял. драм. т-ры ў Ленінградзе. Працаваў рэжысёрам y драм. т-рах: Брэсцкім абл. (1971— 75), Дзярж. рускім Беларусі (1976— 82), гал. рэжысёрам Магілёўскага абл. т-ра драмы і камедыі ў Бабруйску (1982— 88). К. характэрна псіхал. распрацоўка сцэн. характараў, імкненне да яркай выразнай формы спсктакля. Сярод пастановак: «На бойкім месцы» ААстроўскага, «Дама-невідзімка» I І.Кальдэрона (абедзве 1972), «Таблстку пад языю» А.Макаёнка, «Званіце і прыязджайде* паводле А.Алексіна (абедзве 1972), «Лазня» У.Маякоўскага (1974), «Амаральная гісторыя» Э.Брагінскага і Э.Разанава (1979), «Апошні тэрмін» паводле В.Распуціна (1980), «Вішнёвы сад» А.Чэхава (1981), «Лесвіца ў неба» паводле М.Слуцкіса (1982), «Злавеснае рэха» А.Петрашкевіча (1984), «Чалавек і джэнтльмен» Э. дэ Філіпа (1987), «Як цары жылі» А.Кудраўцава (1988) і інш. Г.Р.Герштэйн. КАВАЛІ0К Аўгіння (сапр. С і д a р о в і ч Яўгенія Трафімаўна; н. 13.3.1934, в. Стральцы Гродзенскага р-на), бел. паэтэса, перакладчыца. Скончыла І'родзенскі пед. ін-т (1959). Працавала настаўніцай y Рызе (1959— 78), y Міжгаліновым ін-це павышэння кваліфіхацыі
спецыялістаў нар. гаспадаркі Латвіі (1978—82). 3 1987 настаўнічае ў С .-П ецярбургу. Друкуецца з 1952. У зб-ках паэзіі «Белае дзіва» (1964, ддя дзяцей), «Маўклівыя скарбы» (1966), «Кропля бурштыну» (1974), «Імгненняў след» (1987) раскрывае драматызм чалавечых узаемаадносін, пачуццяў кахання, мацярынства, любоў да роднага краю, маральна-этычныя праблемы. КАВАЛЯР0ВІЧ (Kawalerowicz) Ежы (н. 19.1.1922, г.п. Гваздзец Івана-Франкоўскай вобл., Украіна), польскі кінарэжысёр і сцэнарыст. Скончыў кінаінстытут (1946) і Акадэмію прыгожых мастацтваў (1948) y Кракаве. Дэбютаваў y кіно ў 1952. Сярод фільмаў: кінадылогія «Цэлюлоза» (у сав. пракаце «Дарогі жыцця») і «Пад фрыгійскай зоркай» (1954, паводле І.Неверлі), «Маці Іаана ад анёлаў» (1961, паводле Я.Івашкевіча), «Фараон» (1965, паводле Б.Пруса), «Смерць прэзідэнта» (1977), «Карчма» (1982, паводле Ю.Стрыйкоўскага), «Палоннік Еўропы» (1989, паводле Ю.Данкоўскага). Дзярж. прэміі Гіольшчы 1954, 1966. Н.К.Мазоўка. KABÂPCKI (Kowarski) Феліцыян Шчэнсны (8.9.1890, г. Старасельцы, цяпер y межах Беластока, Польшча — 22.9.194 8), польскі мастак. Заснавальнік польскай школы манум. жывапісу. Вучыўся ў Адэсе (1908— 10) і Пецярбургскай AM (1910— 18). ГІраф. AM y Кракаве (1923— 29), Школы прыгожых мастадгваў y Варшаве (з 1930). Аўтар вял. шматфігурных кампазіцый, партрэтаў, пейзажаў, нацюрмортаў, якія вызначаюцца багатай фактурай. Займаўся насценным жывапісам, скулыпурай, літаграфіяй. У творчасці яднаў прынцыпы класічнай формы з рамант. адчуваннем прыроды, імкнуўся да манум. і сшт. трактовак, прастаты і сілы выяўлення. Асн. творы: плафон залы «Пад птушкамі» ў Вавелі (1929), «Вандроўнікі» (1930), «Нацыянальны ўрад 1863» (1937) , праект скулыгг.-керамічнага афармлення Гал. вакзала ў Варшаве (1938) , «Бежанцы» (1942), «Галава яўрэйкі» (1946), «Электра» (1947), скулыітуры «Марат» (1944), «Сірыйская мадонна» (1948). Н.К.Мазоўка. КАВАРЫЙНТНАСЦЬ, форма запісу фіз. велічынь і ўраўненняў фіз. тэорыі. Гл. ў арт. Інварыянтнасць. КАВАРЫЯНТНЫЯ МЕТАДЫ ў о п т ы ц ы, прамыя бескаардынатныя метады апісання розных фіз. з ’яў, заснаваныя на выкарыстанні вектарна-тэн зарнага злічэння і лінейнай алгебры. К.м. прынцыпова не патрабуюць выбару канкрэтнай сістэмы каардынат, што значна спрашчае форму запісу матэм. суадносін і надае ім агулыіы харакгар. Распрацаваны ў Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі пад кіраўніцтвам Ф .І.Фёдарава. На аснове К.м. прапанаваны арыгінальны падыход да апісання палярызацыі святла, каварыянтная фармулёўка законаў адбіцця і пераламлення свягла; вывучаны аптычныя ўласшвасці паглынальных і магнітных крыш-
талёў; выяўлены асн. закапамернасш ў оптыцы гіратропных асяроддзяў. 3 дапамогай К.м. дадзена малекулярнае абгрунтаванне адбіцця і пераламлення святла (Б.А. Соцкі), пабудавана тэорыя неаднародных хваль, прадказаны Фёдарава зрух. Літ.: Ф е д о р о в Ф.Н. Оптнка аназотропных сред. Мн., 1958; Я г о ж. Теорня упругнх волн в крнсталлах. М , 1965; Я г о ж. Теорня гнротропнн. Мн., 1976. М. С.Пятроў. КАВАС Катэрына Альбертавіч (30.10.1775, г. Венецыя, Італія — 10.5.1840), расійскі кампазітар, дырыжор. Па паходжанні італьянец. Вучыўся ў Ф .Б ’янкі. 3 1799 служыў пры Дырэкцыі імператарскіх т-раў y Пецярбургу. 3 1806 капельмайстар рус. оперы, з 1822 інспектар прыдворных аркестраў. 3 1832 «дырэктар музыкі» імператарскіх т-раў. Зрабіў вял. ўклад y развіццё рус. муз. т-ра. Сярод твораў (больш за 50): оперы «Ілья-волат» (1806), «Іван Сусанін» (1815), опера-вадэвіль «Казак-вершатворац» (1812); балеты «Зефір і Флора» (1808), «Амур і Псіхея» (1809), «Адыс і Галатэя» (1816), «Каўказскі нявольнік, або Цень нявесты» паводле А.Пушкіна (1823); патрыят. балеты-дывертысменты. Літ:. С ы ч е в a О. Кавос н русскнй музыкальный театр первой третн XIX в. / / Сталевые особенноста русской музыкн XIX—XX вв. Л., 1983. КАВАСАКІ, горад y Японіі, на в-ве Хонсю, на беразе 'Гакійскага зал. гіаміж Токіо і г. Іакагама, y прэфекгуры Канагава. 1,2 млн. ж. (1993). Буйнейшы суднабуд. і суднарамонтны цэнтр краіны. Прам-сць: станкаінструментальная, аўтамаб. (аўтобусы, грузавікі), радыёэлектронная, металургічная (чорныя і каляровыя металы), нафтаперапр., нафтахім. (2 этыленавьм з-ды), цэментная. Вытв-сць абсталявання для атамнай прам-сці, вогнетрывалых матэрьіялаў. Буйная ЦЭС. КАВАЦІНА (італьян. cavatina памяншальнае ад cavata здабываць, атрымліваць), невялікая лірычная арыя. Узнікла з каваты (заключны раздзел рэчытатыву). 3 канда 18 ст. часта выхадная арыя гірымадонны або прэм’ера (К. Фігара з оперы «Вяселле Фігара» ВА.Моцарта). У 19— 20 ст. побач з віртуознай (К. Разіны з оперы «Севільскі цырульнік» Дж.Расіні) гіашырана К. сузіральнага хараклару ва ўмерапа павольным тэмпе, з песеннай мелодыкай (К. Аптаніды з оперы «Іван Сусанін» М.Г'лінкі). Некат. К. — разгорнутыя арыі (К. Людмілы з оперы «Руслан і Людміла» Глінкі, Канчакоўны і Уладзіміра Ігаравіча з оперы «Князь Ігар» А.Барадзіна). Часам К. наз. пявучыя інстр. п ’есы. КАВЕЛШ (ад імя італьян. мінералога Н.Кавелі), м е д н а е і н д ы г а , Minepan класа сульфідаў, сульфід медзі, CuS. Змяшчае медзь да 66,4%, прымесі жалеза, часам селен, серабро, свінец. Крышталізуецца ў гексаганальнай сінганіі. Крышталі таблітчастыя, трапляюцца рэдка. Зямлістыя сажыстыя агрэгаты, скарыны. Колер івдыгава-сіні да сіня-
КАВЕНЬЯК______________ 399 вата-чорнага. Бляск металічны. Цв. 1,5— 2. Крохкі. Шчыльн. 4,6— 4,76 г/см 3. Утвараецца ў зонах другаснага сульфіднага абагачэння ў меднарудных радовішчах, вельмі рэдка гідратэрмальнага паходжання. Другарадная руда Me nai. У.Я.Бардон. КАВЕЛІН Канстанцін Дзмітрыевіч (16.11.1818, Пецярбург — 15.5.1885), расійскі гісторык, філосаф, публіцыст, адзін з заснавальнікаў Дзяржаўнай школы ў гіст. навуцы. Скончыў Маскоўскі ун-т (1839). У 1857— 61 праф. Пецярбургскага ун-та. У 1840—-50-я г. прадстаўнік заходнікаў, зблізіўся з Ц. М . Гра ноўскім i А.І.Герцэнам. У 1855 склаў «Запіску аб вызваленні сялян y Расіі», за што адхілены ад выкладання Лекцый цэсарэвічу Мікалаю Аляксандравічу. Падзяляў гісторыю Расіі на 3 этапы (родавы, вотчынны і дзяржаўны), аналізаваў дзейнасць рас. правіцеляў, y т.л. Пятра I. У філас. поглядах прытрымліваўся рэлятывізму і інш. Адзін з заснавальнікаў час. «Вестнлк Европы» (1866). Аўтар прац «ІІогляд на юрыдычны побыт Старажытнай Расіі» (1847), «Думкі і нататкі аб рускай гісторыі» (1866), «Кароткі погляд на рускую гісторыю» (1887) і інш. КАВЕНДЫШ (Cavendish) Генры (10.10.1731, г. Ніцца, Францыя — 24.2.1810), англійскі фізік і хімік. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1760). Скончыў Кембрыджскі ун-т (1753). Навук. працы па хіміі і эксперым. фізіды. Атрымаў y чыстым выглядзе вадарод (1766), вызначыў ксшькасць кіслароду ў паветры (1781) і хім. састаў вады (1784). Пры вывучэнпі ўзаемадзеяння эл. зарадаў практычна прадугадаў Кулона закон (1771). Вызначыў гравітацыйную пастаянную, масу i сярэднюю шчыльнасць Зямлі (1798). У тонар К. названа Кавендышская лабараторыя. Л і т Л ь о ц ц м М . М ст о р н я ф н з н к н : П е р . с н тал . М .. 1970.
КАВЕНДЫШСКАЯ ЛАБАРАТ0 РЫ Я Кембрыджскага універсіт э т а, адзін з сусветна вядомых цэнтраў эксперым фізікі, біялогіі і інш. фундаментальных даследаванняў канца 19 — 1-й п а і 20 ст. Названа ў гонар Г.Кавендыша і іаснавана ў 1874 на сродкі яго нашчадкаў. Навук. кіраўнікамі К.л. былі і\ж.Максвел, Дж.РэлеСІ, Дж.Дж. Томсан Э.Рэзерфард і інш. У К.л. адкрыты ілектрон (1897), цггучнае расшчапленне атамнага ядра (1919), нейтрон (1932), прапанавана мадэль структуры Д Н К (1953), створаны камера Вільсана (1912), мас-спектроіраф (1913), лінсйпы паскаральнік зараджаных часціп (1932) і інш. КАВЕНЬЯК (Cavaignac) Луі Эжэн (15.10.1802, Парыж — 28.10.1857), французскі ваен., паліт. і дзярж. дзеяч. Дывізійны генерал (1848). У арміі з 1824. Пад уплывам Ліп. рэвалюцыі 1830
400
КАВЕРКОТ
стаў прыхільнікам рэсп. ладу. 3 1832 удзельнічаў y заваяванні Алжыра, з лют. 1848 яго ваен. губернатар. 3 мая 1848 ваен. міністр, адначасова (да снеж. 1848) кіраўнік выканаўчай улады Франц. рэспублікі; кіраваў задушэннем Чэрв. паўстання 1848 y Парыжы. Дэп. парламента (1849— 51). KABEPKÔT (англ. covertcoat), шарсцяная або паўшарсцяная тканіна ў нахільны рубчык. 3 К. шыюць паліто і касцюмы. Вырабляюць таксама баваўняны К., з якога шыюць плашчы. KABÉPHA (ад лац. caverna пячора, поласць), поласць y органах цела, якая ўзнікае пры разбурэнні і амярдвенні (некрозе) тканак і разрэджванні амярцвелых мас. Бываюць закрытыя (не звязаны са знешнім асяроддзем) і адкрытыя (апаражненне змесціва К. адбываецца вонкі праз натуральныя каналы). Найчасцей бывае пры гнойна-некратычным працэсе і спецыфічным запаленні ў лёгкіх (кавернозны туберкулёз), нырках (гнайнік, раскрыты ў лаханку) і інш. Садзейнічае пашырэнню паталаг. працэсу і развіццю ўскладненняў (крывадёк, перфарацыя). КАВЕРНІТ, запаленне гмчорыстых цел палавога члена. Праяўляецца высокай т-рай цела, болем, чырванню, прыпухласцю лалавога члена; параўнальна хутка фарміруецца гнайнік. Бывае востры (пачатак хваробы раптоўны, ліхаманка, гіперэмія далавога члена з ілфільтратам) і хранічны (у пячорыстых целах утвараецца валакністая злучальная тканка, якая дэфармуе лалавы член пры эрэкцыі). Л ячэнде тэрапеўт. і хірургічнае. KABÉPCKI Эдуард Аўрэліянавіч (1837, Ігуменскі пав. Мінскай губ. — 30.7.1916), ваенны картограф. Ген,лейт. (1900). Скончыў Брэсцкі кадэцкі корпус, Акадэмію Генштаба (1866). Служыў y Генштабе. Пад кіраўніцгвам К. ўлершыню складзены шэраг карт Азіяцкай часткі Рас. імлерыі, Прыбалтыкі і інш. У 1896 атрымаў узнагароду «Залаты арол» Рус. геагр. т-ва. Быў палячыцелем Аляксееўскага касцёла ў Івянцы (Валожынскі р-н), дзе жылі яго родныя (асвячоны ў 1907). Пахаваны ў гэтым касцёле. В.Д.Бабровіч. КАВЕРЫ, рака на Пд Індыі. Даўж. каля 800 км, пл. бас. 82,3 тыс. км . Пачынаецца на схілах Зах. Гатаў, лерасякае паўд. ч. Дэканскага пласкагор’я, дзе ў вузкіх цяснінах утварае вадаслады (выш. да 91 м), упадае ў Бенгальскі заліў (пл. дэльты каля 10 тыс. км2). Жыўленне дажджавое, рэжым мусонны. Сярэдні гадавы расход вады 550 м3/с. Выкарыстоўваецда для арашэння, на вадасладах ГЭС. 2 буйныя вадасховішчы. Суддаходдая ў вусці і на асобных участках y сярэднім цячэнні. Ha К. — г. Тыручырапалі.
КАВЕРЫН (сапр. 3 і л ь б е р ) Веніямін Аляксандравіч (19.4.1902, г. Пскоў, Расія — 2.5.1989), рускі пісьменнік. Скончыў Ін-т усходніх моў (1923) і Ленінградскі ун-т (1924). Друкаваўся з 1922. У пач. 1920-х г. уваходзіў y літ. групу «Серапіёнавьі браты». Пісаў фантаст. апавяданні, дэтэктыўныя аповесці, аловесці аб рабоце вучоных. Склададыя і напружаныя сюжэты, маральна-лсіхал. праблемы ў раманах «Спаўненне жаданняў» (кд. 1— 2, 1934— 36), «Два калітаны» (кл. 1— 2, 1938— 44, Дзярж. прэмія СССР 1946), трылогіі «Адкрытая кніга» (ч. 1— 3, 1949— 56). Аповесць «Сем пар нячыстых» (1962) пра вязняў аднаго з паўночных лагераў ГУЛАГа, пазбаўленых y лершыя дні Вял. Айч. вайны права абараняць Радзіму. Аўтар кн. артыкулаў і мемуараў «Дзень добры, брат. Пісаць вельмі цяжка» (1965), кн. пра В.І.Сянкоўскага «Барон Брамбеус» (1929, 2-я рэд. 1966), аповесцей «Падвойны партрэт» (1966), «Школьны спектакль» (1968), «Малюнак» (1980), «Верлівока» (1982), «Загадка» (1984), раманаў «Перад люстэркам» (1971), «Двухгадзінлая прагулка» (1978), «Навука расставання» (1983), кн. ўспамінаў «У старым доме» (1971), трылогіі «Асветледыя вокны» (1974—76). На бел. мову асобныя творы К. пераклалі У.Краўчанка, І.Сакалоўскі, Л.Салавей і
поласцей, залоўненых газам, ларай ці іх сумессю; ларушэнне суцэльнасці ўнутры вадкасці. Узнікае пры мясцовым паніжэнні ціску ніжэй за крытычнае значэнне (для рэальных вадкасцей яно прыбл. роўнае ціску яе насычанай пары пры дадзенай т-ры). Калі ланіжэнне ціску адбываецца з-за павелічэння скорасці ў патоку вадкасці, К. наз. г і д р а д ы н а м і ч н а й ; калі лры лраходжанні акустычных хваль — а к у с т ы ч н a й. Знікненне поласцей сулраваджаецца мех. імпульсам, падобным да гідраўлічнага ўдару, дгго неслрыяльна адбіваецца на рабоце гідратурбід, грабных вінтоў, помпаў і інш. (вібрацыя, змяншэнне ккдз, разбурэнне рабочых органаў). Акустычлая К. ляжыдь y аснове болыдасці выладкаў практычнага выкарыстання ультрагуку. У біял. аб’ектах імпульсы ціску ў кавернах абумоўліваюць імгненныя разрывы мікраарганізмаў і лрасцейшых. Гэтай з’явай карыстаюцца для выдзялення з жывёль-
інш.
Te:. С о б р . со ч . Т. 1— 6. М ., 1963— 66 ; С обр. с о ч . T. 1— 8. М ., 1980— 83; Б ел . п е р .— А б л о га п ал а ц у . М н ., 1930; Н а п е р а д зе ўсіх. М н ., 1930; Ш к о л а м у ж н ас ц і: А п а в я д а н н і. М н ., 1952; У к н .: К л я г в а ю н ы х . М н ., 1947; А п а в я д а н н і л е н ін г р а д с к іх п іс ь м е н н ік а ў . М н ., 1951; Р у с к а е с а в е ц к а е а п а в я д а н н е . М н ., 1988. T. 1. І.У .С а ла м евіч.
КАВЕЦКА-ГРЫ Ч0ВА (KaweckaGryczowa) Алодзія (11.8.1903, Варшава— 16.6.1990), лольскі бібліёграф, бібліятэказнавец. Праф. (1954). Скончыла Ягелонскі ун-т. У 1928— 74 лрацавала ў Нац. б-цы ў Варшаве, б-цы Ін-та літ.знаўства Польскай АН. Асн. працы па гісторыі лольскага кнігадрукавання 15— 16 ст. Гал. рэдактар выданняў «Польскае друкарства 16 ст.», «Энцыклапедыя навукі пра кнігу» (1971). Адна са складальнікаў шматтомнай працы «Друкары старой Полыдчы». Аўгар артыкулаў лра друкароў, што працавалі ла Беларусі. Даследавала пратэстанцкія кадцыяналы ў Беларусі і Літве. Т .І.Р о ш чы н а .
КАВІЛЬЯН (Covihâ, Covilhâo, Covilham) Педра дэ, лартуг. падарожнік канца 15 ст. Правёў разведку марскіх шляхоў y Індыю з лартоў Усх. Афрыкі і Аравіі. У 1487 праз гарады Неапаль, Родас і Александрьія дабраўся да Адэна, лотым дасягнуў Паўд.-Зах. Індыі, наведаў г. Калікут, в-аў Мадагаскар, усх.-афр. ўзбярэжжа і ў 1488 вярнуўся ў Егіпет, адкуль паслаў справаздачу на радзіму. 30 гадоў пражыў y Эфіопіі. Матэрыялы К. пакладзены ў аснову інструкцый для Васка да Гамы. КАВІТАЦЫЯ (ад лац. cavitas пустата), з ’ява ўтварэння ў кропельнай вадкасці
Кавун с т ал о в ы .
ных і раслінных клетак гармонаў, ферментаў і інш. біялагічна актыўных рэчываў. КАВІЯ, гл. Марская свінка. КАВЎН (Citiullus), род адна- і шматгадовых травяністых расліл сям. гарбузовых. 3— 5 відаў. Пашыраны на Пд Еўролы, y Паўн. і Паўд. Афрыцы, Азіі і Аўстраліі. На Беларусі вырошчваюць К. сталовы (С. vulgaris), пераважна ў цяпліцах і на ўцепленым грунце; пры выкарыстанні расаднага спосабу яго можна вырошчваць і ў адкрытым грунце на паўд. і паўд.-зах. схілах. К. сталовы — аднагадовая расліна з паўзучы м, галінасты м, апуш аны м сцяблом . Лісце рассечанае, апуш анае, з васховы м налётам. У пазухах л ісц я ўтвараю цца вусіхі, y верхняй ч. сцябла — раздзельн аполы я ж оўтыя кветкі. П лод — н есапраўдн ая ягада ( гар бузін а ). М як ац ь сакаўн ая, салодкая, мае цукры (да 11%), вітам іны , харац ін , мінер. рэчывы. Сарты: Л ю бім ец хугара П яцігорска, С гокса, К ры м скі перам ож ца. У .П .П я р эд н е ў .
КАВЎР (Cavour) Каміла Бенса (10.8.1810, г. Турын, Італія — 6.6.1861),
адзін з гал. дзеячаў эпохі Рысар&жымента ў Італіі, дыпламат. Граф. Скончыў Турынскую ваен. акадэмію (1829). Удзельнік рэвалюцыі 1848— 49 y Італіі. Мініетр земляробства, прам-сці і гандлю (1850— 52), фінансаў (1851— 52) і прэм’ер-міністр (1852— 61, з перапынкам y 1859) Сардзінскага каралеўства (П’емонта). У 1855 уцягнуў Сардзінію ў Крымскую вайну 1853— 56. Заключыў тайны антыаўстр. саюз з Францыяй (1858), Турынскі дагавор 1860 (гл. ў арт. Аўстра-італа-французская вайна 1859). Выкарыстаў паход «Тысячы» на чале з Дж Гарыбальдзі для заняцця Папскай вобл. і Сідыліі. Пасля абвяшчэння аб’яднанага Італьян. каралеўства (сак. 1861) яго першы прэм’ер-міністр. КАВЫЛЬ (Stipa), род кветкавых раслін сям. злакаў. Каля 300 відаў. Пашыраны ва ўмерана цёплых, субтрапічных і горных раёнах тропікаў абодвух паўшар’яў. Асн. расліны стэпаў, прэрый, пампасаў і паўпустынь. У Цэнтр. бат. садзе Нац.
лон, y 1943 выпушчаны на волю, вярнуўся ў Мінск. 3 1944 y эміграцыі ў Германіі, Бельгіі, дзе працаваў на шахтах. 3 1950 y ЗША. Друкавацца пачаў y 1929. На эміградыі выйшлі зб-кі яго паэзіі «Ростань» (1947), «Пад зорамі белымі» (1954), «Першая рана» (1960), «Цяжкія думы» (1961). Аўтар паэм «Пад небам Случчыны каханай» (1943), «Міжагнёўе» (1982), рамана «Із агню ды ў полымя» (1990— 97). Рэдактар час. «Беларуская думка». Тв:. Міжагнёўе: Выбр. тв. Ню Ёрк, 1990. І.У.Саламевіч. КАВЯЗІН Мікалай Аляксандравіч (15.9.1898, г. Жлобін Гомельскай вобл.— 9.3.1950), бел. рэжысёр, педагог, мастак, тэатр. дзеяч. Засл. арт. Беларусі (1949). У 1928— 31 стажыраваўся ў Маскоўскім і Ленінградскім т-рах юнага гледача. 3 1922 акдёр і мастак y 2-й вандроўнай трупе Галоўпалітасветы, y 1923— 28 выкладаў маляванне ў чыг.
М .А К ав я зін .
А П .К агад зееў .
АН Беларусі інтрадукаваны 3 віды: К. валасацік (S. capillata), К. перысты (S. pennata), К. Лесінга (S. lessingiana). Шматгадовыя, радзей аднагадовыя, шчыльвакустовыя расліны з моцным голым сцяблом выш. 30—150 см. Лісце вузкае, складэенае ўздоўж, шылападобнае. Суквецці— сціснутая або слабараскіданая мяцёлка з аднакветнымі двухполымі каласкамі. Плод — зярняўха. Кармавыя, прамысл., дэкар. расліны.
шксше Мінска. Арганізатар і маст. й раўнік Т-ра юнага гледача Беларусі (1931— 37), Полацкага калгасна-саўгаснага (1938— 39), абласных драм. Палескага (з 1944), Бабруйскага (з 1945), Гродзенскага (з 1947) т-раў. Пастаноўкі К. вызначаліся тэатральнасцю, глыбокім раскрыццём сутнасці з ’яў і харакгараў. Рэжысёр і мастак спектакляў: «На іігтурм» Я.Маўра (1931), «Наш» М.Зныка (1932), «Шлях далёкі» М. Шастакова (1934), «Заложнікі» А.Кучара (1944), «Без віны вінаватыя» (1945) і «Праўда добра, a шчасце лепш» (1946) ААстроўскага, «Сын» С.Паташова (1948), «На дне» М.Горкага (1950). Рэжысёр спектакляў: «Дружына» А.Бруштэйн (1935), «Мікола Гоман» В.Сташэўскага і «Ная» М.Зарэцкага (абодва 1936), «Дама-невідзімка» П.Кальдэрона (1947), «Ракавая спадчына» Л .Ш эйніна (1949) і інш. Him:. Н е ф е д В.Н. Нюсолай Ковязнн: Жіпнь н творчество. Мн., 1990. У.І.Няфёд.
КАВЫЛЬ Міхась (сапр. Л е ш ч а н к а Язэп Казіміравіч; н. 1.11.1915, в. Покрашава Слуцкага р-на Мінскай вобл.), бел. пісьменнік. Вучыўся ў Бел. пед. тэхнікуме (1930— 33). 23.2.1933 рэпрэсіраваны. Пакаранне адбываў на Д.Усходзе. У 1935 вызвалены, жыў y Варонежы (1935—41), дзе вучыўся ў пед. ін-це, працаваў на машынабудаўнічым з-дзе, настаўнічаў. 3 пач. Вял. Айч. вайны на Укр. фронце. У 1942 трапіў y па-
КАВЯЗІНА (дзявочае З а б о р с к а я ) Марыя Уладзіміраўна (15.10.1911, М інск — 12.4.1975), бел. актрыса. Засл. арт. Беларусі (1956). Працавала ў т-рах: Бел. юнага гледача (1931—41), ГІалескім імя Я.Купалы (1945), Бабруйскім (1946— 47) і Гродзенскім (1947— 69) абл. драматычных. Выканаўца вострахарактарных, драм. і камедыйна-сатыр. роляў, вобразы якіх вызначаліся глыбінёй раскрыцця характараў, дакладным
Кавыль С ы р э й ш ч ы к а в а .
КАГАДЗЕЕЎ_____________ 401 адчуваннем стылю эпохі. Сярод роляў: Арына Радзівонаўна («Казка нра цара Салтана» паводле А.Пушкіна), Маці («Як гартавалася сталь» паводле М.Астроўскага), Ірад («Вінтоўка 492116» А.Крона), Класная дама («Блакітнае і ружовае» А.Бруштэйн) — y Бел. т-ры юнага гледача; Кручыніна («Без віны вінаватыя» А.Астроўскага), цёця Каця («Хто смяецца апошнім» К.Крапівы) — y Палескім т-ры; Ісабэль («Дама-невідзімка» П.Кальдэрона), Эдзі («Лісічкі» Л.Хелман) — y Бабруйскім т-ры; Кукушкіна, Мурзавецкая, Г'урмыжская («Даходнае месца», «Ваўкі і авечкі», «Лес» А.Астроўскага), Насця, Софія, Васа Жалязнова, Багаеўская («На дне», «Апошнія», «Васа Жалязнова», «Варвары» М.Горкага). У.І.Няфёд. КАВЯРЗНІ, лыкавыя лапці з закрытымі насамі. КАВЯЧЫНСКІ Мацей (канец 1520-х г.— 1-я пал. 1572), бел. кнігавыдавец, перакладчык, рэфармацыйны дзеяч. У 1540-я г. вучыўся ў Вітэнбергскім ун-це, з канца 1550-х г. жыў на Беларусі. Нясвіжскі намеснік М.Радзівіла Чорнага. Засн. порт на р. Узда, паперню ў Нясвіжы. Удзельнічаў y кальвінісцкім, пазней y арыянскім руху на Беларусі, y Літве і Польшчы. У 1561— 62 з С.Будным і Л.Крышкоўскім засн. Нясвіжскую друкарню, y якой y 1562 надрукаваны першыя на Беларусі выданні на бел. мове — «Катэхізіс» і «Апраўданне грэшнага чалавека перад богам» Буднага. Аўтар прадмоў да некат. нясвіжскіх выданняў. Пасля смерці К. маёмасць перайшла яго братам, друкарню купіў Я.Кішка. Г.Я.Галенчанка. КАГАДЗЕЕЎ Аляксей Пятровіч (7.4.1926, г.п. Альхаватка Данецкай вобл., Украіна — 23.7.1997), бел. харавы дырыжор, педагог. Нар. арт. Беларусі (1971). Скончыў Бел. кансерваторыю (1956, клас Г.Зелянковай). 3 1959 хормайстар, y 1960— 93 гал. хормайстар Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Адначасова з 1958 выкладаў y Бел. акадэміі музыкі. Спектаклі, пастаўленыя з яго ўдзелам, вызначаліся высокай якасцю хар. гучання: оперы «Арэстэя» С.Танеева і «Атэла» Дж.Вердзі (1963), «Багема» Дж.Пучыні (1968), «Хаваншчына» (1970) і «Барыс Гадуноў» (1974) М.Мусаргскага, «Міндыя» А.Такгакішвілі (1973), «Лаэні'рым» Р.Вагнера і «Джардана Бруна» С.Картэса (1977), «Новая зямля» Ю .Семянякі (1982), «Іван Сусанін» М.Глінкі (1984), «Вайна і мір» С.Пракоф’ева (1985), «Дзікае паляванне караля Стаха» У.Солтана (1989), «Кармэн» Ж .Бізэ (1990), «Князь Наваградскі» А.Бандарэнкі (1992), сцэн. кантата «Карміна Бурана» К.Орфа (1983) і інш. Аўгар метадычных прац, кн. «Тэхніка харавога дырыжыравання» (1968). А.А. Саламаха.
402
КАГАЛ
КАГАЛ (стараж.-яўр. абшчына, сход), y шырокім сэнсе — яўрэйская абшчына, y болын ужывальным — форма яе самакіравання (праўленне абшчыны) y Польшчы і ВКЛ y 16— 18 ст., y Рас. імперыі ў 1772— 1844. Быў пасрэдніхам паміж уладамі і яўр. насельніцгвам. Адказваў за збор падаткаў, выконваў адм., гасп., судовыя і інш. функдыі. На чале К. стаялі 3— 5 выбарных старшын (р о ш ы м) і 3 ганаровыя члены (т о в і м), якія складалі правамоцную калегію К. У буйным горадзе К. падпарадкоўваў сабе дробныя К. суседніх мястэчак — п р ы к а г а л к і . Указам рас. імператара 1844 К. скасаваны, іх адм. функдыі перададзены паліцэйскім установам, a гасп. і агульнападатковыя — гар. думам і ратушам. КАГАН (ц ю рк), тытул кіраўніка дзяржавы ў цюркамоўных народаў y старажытнасці і сярэдневякоўі. Упершыню тэрмін «K.» згадваецца ў кіт. летапісах пад 312. Напачатку тытул К. замацаваўся за ўладарамі жужаняў, з сярэдзіны 6 ст. — за правіцелямі Цюркскага каганата, пазней перайшоў да авараў, печанегаў, хазараў і інш. У канцы 7 — пач. 9 ст. ўжываўся таксама разам з тытулам князь ва ўсх. славян (на Русі да канца 12 ст.). У Манг. імгіерыі з 13 ст. так называлі імператара. KATÀH Алег Майсеевіч (21.11.1946, г. Южна-Сахалінск, Расія — 15.7.1990), расійскі скрыпач. Засл. арт. Расіі (1986). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1969, клас jX-Ойстраха). 3 1971 саліст Маскоўскай філармоніі. Выступаў y ансамблі з С.Рыхтэрам, Э.Вірсаладзе, з жонкай Н.Гутман, з аркестрамі пад кіраўніцтвам Я.Святланава, Г.Раждзественскага і інш. Першы выканаўца многіх твораў айч. кампазітараў, y т л . прысвечаных яму і Г'утман (3-і скрыпічны канцэрт А.Шнітке, кандэрты для скрыпкі і віяланчэлі з арк. Т.Мансурана i А.Віеру і інш.). 1-я прэмія на Міжнар. конкурсах імя Я.Сібеліуса (Хельсінкі, 1965), імя І.С.Баха (Лейпцыг, 1968), 2-я прэмія на Міжнар. конкурсе імя П.Чайкоўскага (Масква, 1966) і інш. KATÀH Эля Шоламавіч (10.2.1909, М інск — 22.6.1944), яўрэйскі пісьменнік. У 1936— 39 супрацоўнік час. «Штэрн» («Зорка», Мінск). Загінуў на фронце каля г.п. Зэльва Г’родзенскай вобл. Друкаваўся з 1926. Аўгар зб. «Вершы» (1932), кніг прозы «Апавяданні і мініяцюры» (1932), «Горад без цэркваў» (1935), «Дзіцячыя апавяданні» (1936), «Вясёлая сямейка» (1937), «Розныя апавяданні» (1940). Зрабіў інсцэніроўку (з ЗАксельродам) па творах М МойхерСфорыма «Маленькі чалавечак» (паст. 1938). На яўр. мову пераклаў паасобныя творы А.Пушкіна, М.Гогаля, М.Салтыкова-Ш чадрына, А.Герцэна, З.Бядулі, Э.Самуйлёнка. На бел. мову асобныя
творы К. пераклалі З.Бядуля, Я.Скрыган. Тв.: Бел. пер. — Дружная сямейка. Мн., 1940; Маем зялёным. Мн., 1979. І.У. Саламевіч. KÀTAH Юрый Майсеевіч (н. 6.7.1928, Масква), расійскі фізік-тэарэтык. Акад. Расійскай АН (1984; чл.-кар. 1970). Скончыў Маскоўскі інж.-фіз. ін-т (1950). 3 1956 y Рас. навук. цэнтры «Курчатаўскі ін-т». Навук. працы па й нетычнай тэорыі газаў, малекулярнай
Ю.М.Каган.
К.Каганец.
фізіцы, фізіцы цвёрдага цела, узаемадзеянні ядз. выпрамянення з рэчывам. Стварыў кінетычную тэорыю газаў з вярчальнымі ступенямі свабоды, пабудаваў мікраскапічную тэорыю металаў, прадказаў эфект падаўлення ядз. рэакцыі ў дасканалых крышталях. Ленінская прэмія 1986. Дзярж. прэмія СССР 1976. КАГАНЕЦ, y беларусаў стараж. прыстасаванне для асвятлення памяшкання; гліняная, часам металічная пасудзіна з кнотам, напоўненая тлушчам або алеем. У залежнасці ад паліва мянялася форма К. — ад латка і міскі да гаршка і глячка. К. ставілі ці падвешвалі пад вусцем дымахода. Бытаваў побач з лучніком да пач. 20 ст. КАГАНЕЦ Карусь (сапр. К а с т р а в і ц к і Казімір Карлавіч; 10.2.1868, г. Табольск, Расія — 10.5.1918), бел. пісьменнік, перакладчык, мастак, мовазнавец. Сын удзельніка паўстання 1863— 64, сасланага ў Сібір. 3 1874 на Беларусі, y в. Засулле каля Стоўбцаў і Прымагілле каля Койданава (цяпер г. Дзяржынск). Вучыўся ў Мінскім гар.
Каганец. 19 ст.
вучылішчы, Маскоўскім вучшішчы жывапісу, скулытгуры і дойлідства. Працаваў y Мінску, Рызе, Лідзе, Вільні, фальварку Жортай на Барысаўшчыне. Адзін з арганізатараў Беларускай сацыялістычнай грамады. За рэв. агітацыю сярод сялян быў зняволены ў мінскую турму (1905— 06, 1910— 11). Друкаваўся з 1893. Паэзія К. агітацыйная, блізкая да нар. песні. Яна працягвала традыцыі нар. антыпрыгонніцкіх і рэкруцкіх ne cem , прасякнута нац. матывамі («Пра пана Ленскага», «Наша доля маладзецка», «На мабілізацыю», «Наш покліч», «Плач беларуса»), Цэнтр. герой яго лірыкі — кабзар, лірнік («Кабзар»), Проза К. — апрацоўкі мясц. легенд і паданняў («Прылукі», «Навасадскае замчышча», «Вітаўка»), Аўтар гіст. («Старажовы курган», анубл. 1919; «Сын Даніла», апубл. 1920) і бьггавых («У іншым шчасці няшчасце схавана», нап. 1903, апубл. 1919; «Двойчы прапілі», нап. 1910, апубл. 1919) драм. Дасюль папулярная яго камедыя «Модны шляхцюк» (паст. 1910 y Вільні і Полацку Першай бел. трупай І.Буйніцкага), y якой высмеяў бел. выраджэнца, які адракаецца ад усяго роднага. Гэта модны шляхцюк ГІранцішак Карчэўшчык — папярэднік Адольфа Быкоўскага ў «Паўлінцы» Я.Купалы. Апрацоўваў нар. казкі, паданні; пісаў навук.-папулярныя нарысы для дзяцей. Выступаў як публіцыст. Адзін з аўтараў «Беларускага лемантара, або Першай навукі чытання» (Пб., 1906, выд. ананімна). На бел. мову пераклаў навук.-папулярную брашуру «Гутаркі аб небе і зямлі» (1907, з С.Шаўлоўскім). Шмат увагі аддаваў мове, навук. тэрміналогіі (працаваў над «Беларускай граматыкай», не закончана). 3 твораў выяўл. мастацтва зберагліся ірафічныя малюнкі «За сахою», «На ростаньках», паліт. карыкатуры; ляпіў з гліны, выразаў з дрэва і косці, афармляў кнігі (вокладка «Другога чытання для дзяцей беларусаў» Я.Коласа, Пб., 1909). Ha Marine К. ў в. Навасёлкі Дзяржынскага р-на Мінскай вобл. пастаўлены помнік. Т в Тюры. Мн., 1979. Літ.: К а с п я р о в і ч М. Карусь Каганец / / Маладняк. 1928. № 10; У с і к a ў Я. Беларуская камедыя. Мн., 1979; К а х а н о ў с к і Г. Адчьшіся, таямніца часу. Мн., 1984. С. 107—110, Г е р м а н о в і ч І.К. Беларускія мовашауцы Мн., 1985. С. 69—82; С к а л а б a н В. Па слядах Сяргея Мглінскага // Мастаіггва Беларусі. 1986. № 1; Б і ч М. Ад родпых ніў: Грамад.-паліт погляды Каруся Каганца / / Полымя. 1988. № 3; Л о й к a A Гісторыя беларускай літаратурві. Дакастр. перыяд. 2 выд. Мн., 1989. Ч. 2. С. 375—379; С т а н к е в і ч Л.І. Рукапісы Каруся Каганца ў Дзяржаўнай бібліятэцві БССР імя У.І.Леніна / / Кніжная кулвтура Беларусі: Да 500-годдзя з дня нараджэння Ф.Скарыны. Мн., 1991. І.У.Ссыамевіч. KATAHÔBI4 Лазар Майсеевіч (4.12.1893, в. Кабаны Кіеўскай губ. — 6.8.1991), савецкі парт. і дзярж. дзеяч. Герой Сац. ГІрацы (1943). Чл. КПСС y 1911—61 (выключаны). 3 вер. 1917 старшыня Палескага к-та РСДРП, кіраваў устанаўленнем сав. улады ў Гомелі.
Чл. ЦК (1924— 57), Гіалітбюро (Прэзідыума, 1930— 57) і сакратар Ц К (1928— 39) КПСС, кіраўнік парт. арг-цыі Масквы і вобл. (1930— 35). У 1925— 28 і ў 1947 1-ы сакратар ЦК КП(б) Украіны. У 1935— 44 нарком шляхоў зносін, з 1938 нам. старшыні С Н К СССР. У Вял. Айч. вайну чл. Дзярж. к-та абароны (з 1942) і ваен. саветаў шэрагу франтоў. Нам. старшыні С Н К (1944— 46) і CM СССР (1946— 57). Нясе асабістую адказнасць за масавыя рэпрэсіі 1930 — пач. 1950-х г. Тв:. Памятные заішскя. М., 1996. М. С-Даўгяпа. КАГАТНАЯ ГНІЛ Ь б y р a к о ў, хвароба караняплодаў буракоў y перыяд захоўвання, якая выклікаецца комплексам грыбоў і бактэрый. Найб. лашырана шэрая гніль (узбуджальнік — грыб Botritis cinerea) і фамоз (узбуджальнік— ірыб Phoma betae). На хворых каранях з’яўляецца белы, шэры ці ружавата-бе-
расход вады 1500 м3/с. Суднаходная ў ніжнім цячэнні на 160 км. КАГЕРЙНГНАСЦЬ (ад лад. cohaerens які знаходзіцца ў сувязі), узгодненае працяканне ў часе некалькіх вагальных або хвалевых працэсаў. Выяўляецца ў наяўнасці нязменных суадносін паміж фазамі розных ваганняў. Найпрасцейшы прыклад К. — пастаянства рознасці фаз двух гарманічных ваганняў з аднолькавымі частотамі. Кагерэнтныя светлавыя хвалі можна атрымаць дзяленнем пучка хваль ад адной (нялазернай) крыніцы святла або пры дапамозе лазераў, y радыёдыяпаэоне — ад розных генератараў, што працуюць на стабілізаванай частаце. К. — неабходная ўмова ўзніхнення інтэрферэнцыі хваль Паняцде К. выкарыстоўваецца ў хвалевай і квантавай оптыцы, квантавай мехапіцы, радыёфізіцы і радыётэхніцы. Гл. таксама Інтэрферэнцыя святла. А.Р.Хаткевіч.
КАГЭЛНІЧАНУ
403
цю да 1000 чал., якія дзейнічалі самастойна. У пераносным сэнсе — згуртаваная група аднадумцаў.
КАГ0СІМА, горад y Японіі, на Пд в-ва Ктосю. Адм. ц. прэфекгуры Кагосіма. 537 тыс. ж. (1990). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Марскі порт, адзін з асноўных рыбалоўных цэнтраў краіны. Прам-сць: харч., тэкст., хім., дрэваапрацоўчая. Цэнтр вытв-сці керамікі, фаянсу, фарфору. Ун-т. Крэпасць Цурумера (17 ст.). Маст. музей, музей фаянсу. Паблізу цэнтр касм. даследаванняў. Гарачыя крыніцы. Цэнтр турызму.
КАГУЛЙРЫ (cagoulards ад франц. cagoule манаскі клабук), члены тайнай прафаш. арг-цыі ў Францыі ў 1932— 40. Кіруючы цэнтр арг-цыі («Сакрэтны к-т рэв. дзеяння») на чале з марскім інж. Э.Дэлонклем (склаўся ў 1936), рыхтаваў змовы супраць урадаў Нар. фронту, праводзіў акцыі тэрору супраць паліт. апанентаў, кантактаваў з ісп. франкістамі. Праграма К. прадугледжвала стварэнне ў Францыі фаш. дзяржавы на ўзор Італіі. Атрымлівалі грашовыя і інш. сродкі з фондаў арміі, ад манаполій і з-за мяжы (найперш ад італьян. фашыстаў). Гал. сац. база — кансерватыўныя ваенныя. Пасля акупацыі б.ч. Франдыі ў лач. 2-й сусв. вайны (1940) большасць К. дадтрымала ўрад *Вішы». КАГУР0, аддо са стараж. карэйскіх плямён, пазней назва адной з трох карэйскіх раннефеад. дзяржаў (К., Пэкчэ, Сіла). Племя К. да лач. 1 ст. н.э. займала тэр. ла сярэднім цячэнні р. Амнакан. Сталіца — г. Хвандо (сучасны Цзіадь y паўн.-ўсх. Кітаі), з лач. 5 ст. — Пхеньян. Найб. магутнасці дзяржава К. дасягнула ў канцы 4 ст. У 668 яна разгромлена войскамі кіт. дынастыі Тан, якая выстуділа ў саюзе з дзярж. Сіла: дынастыя Тан захаліла землі на Пн ад р. Тэданган, a даўд. ч. адышла да Сіла.
Кагатная гніль буракоў 1 — пашкоджаны караняплод; 2 — канідыяносец і канідыі грыба
лы налёт споранашэння грыба, потым фарміруюцца цёмныя склероцыі, якімі ірыб зімуе. Пры фамозным гніенні грыбніца развіваецца ў тканках каранёў, надае ім цёмна-карычневы колер і фарміруе масы пладовых цел (пікнідаў). Пашкоджаныя караняплоды гніюць. Інфекцыя захоўваецца на раслінных рэштках, y глебе. КАГЁЗІЯ (ад лац. cohaesus звязаны, счэплены), счапленне (прыцягненне) часцей аднаго і таго ж аднароднага фіэ. цела. Абумоўлена хімічнай сувяззю паміж часціцамі (атамамі, іонамі), што састаўляюць цела, і міжмалекулярным узаемадзеяннем. Сілы К. рэзка памяншаюцца з адлегласцю, яны найб. значныя ў цвёрдых целах і вадкасцях. Гл. таксама Адгезія.
КАГУЦЕНКА Аляксандр Гаўрылавіч (н. Да арт. Кагерэнтнасць. Складанне двух гарманічных ваганняў з амплігудамі A, i А2: a — рознасць фаз ср,—<р2=0; 6 — рознасць фаз Фі— л; выніковае ваганне з амплітудай Аф. КАІОР (Cahois), горад y Францыі, гл. Каор. KATÔP, гатунак чырвонага дэсертнага вінаграднага віна. Назва ад франц. г. Каор. Асаблівасць тэхналогіі — праграванне парай ці сухім паветрам да 50 °С і вышэй мязгі ці да 80— 90 °С цэлых гронак вінаграду. Звычайна мае 16% (аб’ёмных) спірту і 16— 20% (аб’ёмных) цукру.
KATÉPA (Kagera), рака ва Усх. Афрыцы, y Руандзе, Танзаніі і Угандзе (часткова на мяжы паміж імі), лічыцца вытокам р. Ніл. Даўж. ад месца зліцця рэк KATÔPTA [лац. cohors (cohortis)], такНьяваронга і Рувуву 420 км, ад вытока тычнае падраздзяленне (360— 600 чал.) р. Рухарара каля 800 км. Цячэ пераваж- y арміі Стараж. Рыма. Уведзена ў 107 да на ў шырокай забалочанай даліне, упа- н.э. Складалася з 3 маніпул. 10 К. аб’яддае ў воз. Вікторыя. Сярэдні гадавы ноўваліся ў легіён. Існавалі К. колькас-
11.2.1924, в. Акцябрына Бялыніцкага р-на Магілёўскай вобл.), лоўны кавалер ордэна Славы. Скончыў Уральскі лолітэхн. ін-т (1954). У Вял. Айч. вайну з 1943 на Паўд.-Зах., 3-м Укр., 1-м Бел. франтах. Камандзір аддзялення аўтаматчыкаў ст. сяржант К. вызначыўся на тэр. Полыдчы лры фарсіраванні Віслы, y баі каля в. Лілскія Буды і ў баях на вулідах Берліна. Да 1994 на гасл. рабоде.
КАГУЦУЦІ, y ялонскай міфалогіі бог агню. Сыд Ідзанакі і Ідзанамі. Ад алёкаў дры яго нараджэнні памерла Ідзаламі. У адчаі Ідзанакі забіў К., з крыві якога нарадзіліся новыя божаствы — увасабленні вулканічных з ’яў. КАГЭЛНІЧАНУ (Kogàlniceanu) Міхаіл (6.9.1817, г. Ясы, Румынія — 20.6.1891), румыяскі і малд. даліт. і дзярж. дзеяч, гісторык, пісьменніх. Вучыўся ў Францыі і Германіі (1834— 48). У 1843— 44
404
КАДАМЦАЎ
выкладаў y Міхайлаўскай акадэміі ў Ясах. Удзельнік рэв. руху 1848 y Малд. княстве, пасля яго задушэння (май 1848) y эміграцыі (Чарнавіды, да 1849). Склаў дакумент «Пажаданні нацыянальнай партыі ў Малдове», y якім прапанаваў праграму рэформ (роўнасць ірамадз. і паліт. правоў, асабістая свабода, адданне зямлі сялянам за выкуп) і
КАДАР (Radar) Янаш 26.5.1912, г. Рыека, Харватыя — 6.7.1989), венгерскі дзярж. і паліт. дзеяч. 3 1931 чл. Камуніст. партыі Венгрыі (КПВ). Удзельнік руху Супрадіўлення ў 2-ю сусв. вайду. У 1946— 50 дам. ген. сакратара К.ПВ (з 1948 Ведг. лартыя лрацоўных, ВПП), аддачасова ў 1948— 50 мідістр унутр. слраў. У 1951— 54 здяволены. 3 1956 чл. лалітбюро і сакратар Ц К ВПП. У час Ведг. лаўстаддя 1956 з 24 кастр. ва ўрадзе Х.Надзя, 31 кастр. разам з ім за-
М К агэл н іч ан у Б .Б .К а л а м ц а ў . С .М К а л а н т ы к .
выстулаў за аб’яднанне Малдовы і Валахіі ў адзілую Рум. дзяржаву. У 1860— 61 кіраўдік урада Малдовы, y 1863— 65— Рум. княства; лравёў агр. (1864) і інш. рэформы. У 1876 і 1877— 78 міністр замеждых слраў Румыніі; далярэдадні рус.-тур. вайды 1877— 78 падлісаў канвелцыю аб праходзе рас. войск праз рум. тэрыторыю. 21.5.1877 абвясціў незалежнасць Румыніі. У 1868— 70 і 1879—80 мідістр унутр. слраў. У 1887— 90 лрэзідэдт Рум. акадэміі. Аўтар «Гісторыі Валахіі, Малдовы і задунайскіх валахаў» (1837), шэрагу навел, ларысаў і л ’ес. Алублікаваў архіўдыя матэрыялы «Леталісы Малдаўскай дзяржавы» (т. 1— 3, 1845— 52). КАДАМЦАЎ Барыс Барысавіч (н. 9.11.1926, г. Пенза, Расія), расійскі фізік. Акад. Рас. АН (1970; чл.-кар. 1962). Скончыў Маскоўскі уд-т (1951). 3 1956 y Рас. лавук. цэнтры «Курчатаўскі ід-т». Навук. лрацы ла фізіцы плазмы (устойлівасць, з ’явы лерадосу, тэрмаізаляцыі і інш.) і лраблеме кіроўнага тэрмаядз. сінтэзу. Прадказаў жалабковую дяўстойлівасць разрэджадай ллазмы, тэарэтычна растлумачыў шэраг з ’яў ляўстойлівасці ў сістэмах для ўтрымалня ішазмы і лраданаваў метады яе стабілізацыі. Лелілская лрэмія 1984, Дзярж. лрэмія С СС Р 1970. КАДАНЧЫК Сяргей Мікалаевіч (12.9.1906, в. Майсеевічы Асіловіцкага р-на Магілёўскай вобл. — 15.9.1943), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў Кіеўскія аб’ядланьш курсы ладрыхтоўкі камандзіраў РСЧА (1932). У Чырв. Арміі з 1928. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на Паўд., Паўд.-Зах., Закаўказскім, Гіаўя.-Каўказскім франтах. Вызначыўся ў вер. 1943 пры вызваленні Новарасійска: лолк лад камандаваннем ладлалкоўніка К. штурмам авалодаў умацаваддямі праціўліка і зрабіў дралом y яго абароде. Загідуў y гэтым баі.
снаваў Велг. сацыяліст. рабочую ларгыю (ВСРП), 3 ліст. пакідуў Будалешт, 4 ліст. стварыў рэв. рабоча-сял. ўрад (узначальваў да 1958), які звярнуўся за даламогай да СССР. 3 1957 1-ы сакратар ВСРП. У 1961—65 старшыня ўрада, лачаў экадам. рэформы з элемедтамі рыдачных адлосін, згордутую ў 1970-я г. На Усевенг. канферэлцыі ВСРП (1988) адмовіўся ад кіраваддя лартыяй, да канца жыцця заставаўся яе ганаровым старшылёй. КАДДСТР (франц. cadastre), 1) рэестр, які мае звесткі лра ацэнку і сярэдлюю даходдасць аб’ектаў (землі, дамы, промыслы), што выкарыстоўваюцца для налічэддя адлаведных лрамых рэальных ладаткаў (лазямельнага, дамавога, прамысловага). 2) Спіс асоб, якія падлягаюць абкладанню ладушным падаткам. 3) Сістэматызаваны збор звестак, які складаецца дерыядычда або шляхам беслералынных дазіранняў дад адлаведдым аб’ектам (напр., Водны кадастр,
Зямельны кадастр, Кадастр радовішчаў і праяўленняў карысных выкапняў, Лясны кадастр, К. жывёльнага і расліннага свету і іяш.). КАДАСГР
РАД0В1ШЧАЎ
1
ПРА-
ЯЎЛЕННЯЎ КАРЫСНЫХ ВЫКАПНЯЎ, сістэматызаваны збор звестак пра радовішчы і праяўленні карысных выкапняў. ГІерыядычна папаўняецца і абнаўляецца.. Змяшчае звесткі пра радовішчы, колькасць і якасць карысных выкапняў і іх кампанентаў, характарыстыку іх генезісу і геал. будовы, горна-тэхн., гідрагеал. і інш. ўмовы распрацоўкі радовішчаў і іх геал.-эканам. ацэнкі. Выкарыстоўваецца пры ішанаванні работ па геал. вывучэнні нетраў і размяшчэнні прадпрысмстваў па здабычы карысных выкапняў, рацыянальным, комплексным выкарыстанні мінер. сыравіны, рашэнні пытанняў аховы нетраў і інш. На Беларусі сістэматызацыя звестак пра радовішчы і праяўленні карысных выкапняў вядзецца з 1936. Кадастр вялзе Мін-ва прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя; галаўная арг-цыя — вытв. аб’яднанне па геолагаразведачных работах «Белгеалогія». КАДАЎБ, к о д a ў б, пасудзіла, выдзеўбалая са ствала дрэва (лілы, всшьхі, асілы). Мела розлыя ламеры, цыліндрычдую форму. Побач з адладолнымі тралляліся К. з двума длішчамі і адтулінай збоку. Выкарыстоўваліся ддя захоўвандя збожжа, крул, мукі, К. меншых памераў — для мёду (звычайна рабілі з лілы). Былі лашыраны ў лясных і падлесных зодах Беларусі і ілш. краін. Часам сустракаюцца і ў даш час. КАДАФІ Муамар (д. вер. 1942, г. Сірг, Лівія), лалітычды і дзярж. дзеяч Лівіі. Скончыў Лівійскі ун-т, ваен. каледж (1965). Стварыў і ўзначаліў арг-цыю «Свабоддыя афіцэры юдіядісты-сацыялісты» (1964). Удзельдік рэвалюцыі 1.9 1969, якая скідула мадархію. У 1969— 79 старшыдя Савета рэв. камандавандя (вышэйшы оргад улады), галоўлакамадд. ўзбр. сіламі. У 1970—72 лрэм’ер-мілістр і міністр абароны, y 1977— 79 ген. сакратар Усеагульнага дар. кангрэса (вышэйшы оргад заканад. улады). У 1979 адмовіўся ад усіх дзярж. ласад. Фактычна з’яўляецца кіраўяіком краіны, галоўнакаманд. узбр. сіламі, мае леабмежаваную ўладу як кіраўнік Рэвалюцыі 1 верасля. Аўтар «Зялёнай кнігі» (1976— 79), y якой выклаў сваю грамадска-лаліт. лраграму (т.зв. трэцяя сусв. тэорыя). Te:. Р у с. п е р . — З е л е н а я к н л г а . М ., 1989.
Кадаўб.
КАДАЧНІКАЎ Павел Пятровіч (29.7.1915, С.-Пецярбург — 2.5.1988), расійскі кілаакцёр. Нар. артыст СССР (1979). Герой Сац. Працы (1985). Скончыў Ледідградскі тэатр. ін-т (1935). Дэбютаваў y кіно ў 1935 (фільм «Паўналецце»). У лелшых фільмах дасягнуў шматллалавасці вобразаў: «Подзвіг разведчыка» (1947, Дзярж. лрэмія СССР 1948), «Аловесць пра салраўддага чала-
'
І (
века» (1948, Дзярж. прэмія С СС Р 1949), «Далёка ад Масквы» (1950, Дзярж. прэмія СССР 1951), «Утаймавальніца тыграў» (1955), «Няскончаная п ’еса для механічнага піяніна» (1977), «Сібірыяда», «Сюды не заляталі чайкі» (абодва 1979), «Расказ невядомага чалавека» (1981), «Шалёныя грошы» (1982) і інш. Рэжысёр фільмаў «Музыканты аднаго палка» (1965, з Казанскім), «Снягурка» (1970), «Я цябе ніколі не забуду» (1984) і інш.
вы сярэдневяковай арм. мініяцюры, аб’яднання «Свет мастацтва», У.Фаворскага. Творам уласцівы багатая фантазія, пачуццё стылю (акварэль «Давід Сасунскі», 1922; іл. да «Анталогіі паэзіі Арменіі», 1936; «Армянскіх народных казак», 1955, і інш.). Ж ывапісныя творы: «Вуліца ў Тэбрызе» (1922), «Расстрэл камуністаў y Татэве» (1930), «Нараджэнне Давіда Сасунскага» (1947), «У сяле Гарні» (1957) і інш.
КХДАША (Kadosa) Пал (6.9.1903, г. Левіцэ, Славакія — 1983), венгерскі кампазітар, піяніст, педагог. Нар. арт. Венгрыі (1963). Ганаровы чл. Каралеўскай акадэміі музыкі ў Лондане (1967), чл,кар. Акадэміі мастацтваў ГДР (1970). Скончыў Вышэйшую муз. школу ў Будапешце па класах кампазіцыі (клас З.Кодая) і фп. (1927), выкладаў y ёй (праф. з 1945). 3 1923 выступаў як піяніст. Арганізатар 1-га Міжнар. конкурсу імя Б.Бартака і Фестывалю музыкі ў Будапешце. У творчасці развіваў традыцыі Бартака. Сярод тв.: опера-араторыя «Дзяржаве ўласціва памыляцца» (паст. 1947), «Прыгода ў Хусце» (1951), 5 кантат; 8 сімфоній (1942— 68); 7 канцэртаў для інструментаў з аркестрам, камернаінстр. ансамблі, вак. цыклы, фп. п ’есы і інш. Прэміі імя Л.Кошута 1950, 1975 і Ф.Эркеля 1955, 1962. КАДЖАРСКАЯ ДЫ НАСТЫ Я, дынас тьм шахаў, якая правіла ў Іране ў 1796— 1925. Заснавальнік — Ага Махамед-хан Каджар [1796— 97]. Звергнута 31.10.1925 пастановай меджліса. Шахі К.д.: Фетх-Алі-шах [1797— 1834], Махамед-шах [1834— 48], Наср-эд-дзін-шах [1848—96], Мазафер-эд-дзін-шах [1896— 1907], Махамед-Алі-шах [1907— 09], Ахмед-шах [1909—25]. КАДЖАЭЛІ (Косаеіі), горад y Турцыі, гл. Ізміт. КАДЖАЯН Акоп Карапетавіч (13.12.1883, г. Ахалцыхе, Грузія — 24.4.1959), армянскі графік і жывапісец. Нар. мастак Арменіі (1935). Вучыўся ў Мюнхене ў студыі A .Ажбе (1903—05) і AM (1905—07). К.-графік зазмаў уплы-
А.Каджаян Расстрэл камуністаў y Тацгэве. 1930. КАДЗІЛА (Melittis), род кветкавых раслін сям. ясноткавых. Каля 10 відаў. Пашырана ў Еўропе. На Беларусі К. сармацкае (М. sarmatica). Hap. назвы: бальсан, лясная табака. Усходняя мяжа пашырэння праходзіць па Беларусі. Трапляецца на ПдЗ і 3.: y Маларыдкім, Камянецкім, Ваўкавыскім, Лельчыцкім і Мазырскім р-нах, Белавежскай пушчы. Расце групамі і асобнымі экз. ў мяшаных і шыракалістых лясах, вырошчваецца ў Цэнтр. бат. садзе Нац. АН. Занесена ў Чырв. кнігу Беларусі. Шматгадовыя травяністыя расліны з прамастойным апушаным духмяньм сцяблом выш. 20—80 см. Лісце супраціўнае, чаранковае, з шырокай яйцападобнай пласцінай. Кветкі буйныя, двухгубыя, бела-ружовыя або бэзаватыя з модным мядовым пахам, y пазухах верхняга лісця. Плод — арэшак. Цвіце ў маі—чэрвені. Лек. (гіпатэнзіўны, мачагонны, вяжучы, ранагаючы сродак), меданосная і дэкар. расліна. КАДЗІНА, вёска ў Магілёўскім р-не. Цэнтр сельсавета. За 10 км на ПдУ ад г. Магілёў, 10 км ад чыг. ст. Лупалава. 1886 ж., 532 двары (1997). Пякарня, кансервавы, маянэзны і каўбасны цэхі. Сярэдняя і маст. школы, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў.
П.Кадачнікаў y ролі АМярэсьева ў кінафільме «Аповесць пра сапраўднага чалавека».
КАДЗІРАВАННЕ ў кібернет ы ц ы, пераўтварэнне паведамлення (інфармацыі) y сукупнасць сімвалаў (кодавае слова), сігналаў ці інш., складзеную ў адпаведнасці з выбраным ко-
КДДЛУБАК______________ 405 дам; атаясамліванне сімвалаў (або іх груп) аднаго кода з сімваламі другога. Прызначана для ўзгаднення формы паведамлення з дадзеным каналам сувязі, прыладамі апрацоўкі і захоўвання інфармацыі. Аперацыя, адваротная К., наз. д э к а д з і р а в а н н е м . Тэарэт. асновы К. закладзены амер. матэматыкам і інжынерам К.Э.Ш энанам (1950-я г.). У інфармацыі тэорыі К. выкарыстоўваюць для змяншзння лішкавасці паведамленняў і ўплыву перашкод, якія скажаюць паведамленні пры перадачы па каналах сувязі. Таму выбар новага кода ўзгадняецца са стат. структурай крыніцы паведамленняў. У пэўнай ступені такое ўзгадненне маюць коды тэлеграфныя, напр., паслядоўнасці літар і лічбаў з дапамогай кода Морзе пераўтвараюцца ў пэўныя камбінацыі кропак і працяжнікаў, a сімвалам паведамлення, якія найб. часта сустракаюцца, адпавядаюць больш кароткія з іх. Пры вылічэннях на ЭВМ найб. важныя двайковае К., пры якім кожнай лігары ўзаемна адназначна адпавядае байт, і двайковыя пазіцыйныя коды (прамы, адваротны, дадатковы), дзе паслядоўныя элементы кодавага слова адпавядаюць паслядоўным двайковым разрадам зыходнага ліху. М.П.Савік. КАДЗЬЯК (Kadiak) востраў y Ціхім ак. каля зах. ўзбярэжжа Паўн. Амерыкі (ЗША, штат Аляска). Аддзелены ад мацерыка прал. Шэліхава. Пл. 9,5 тыс. км2. Берагі стромкія, парэзаныя фіёрдамі. Рэльеф гарысты. Выш. да 1353 м. Большая ч. паверхні ўкрыта вулканічным попелам (магутнасць да 6 м), прынесеным з п-ва Аляска пры вывяржэнні вулкана Катмай (1912). Клімат умераны вільготны. Ападкаў да 1600 мм за год. Высакатраўныя лугі і горныя тундры, участкі лясоў. Фауністычны рэзерват Кадзьяк. Рыбалоўства (селядзец, нерка). Найб. населены пункг — Кадзьяк. КАДЛЎБАК (Kadlubek) Вінцэнты, польскі гісторык, гл. Вінцэнты Кадлубак.
406___________________КАДМ КАДМ, y грэчаскай міфалогіі заснавальнік г. Фівы. Сын фінікійскага цара Агенора, муж Гармоніі. Паводпе загаду дэльфійскага аракула і на ўказаным ім мссцы пабудаваў крэпасць Кадмею (будучыя Фівы), дзеля чаго яму давялося забіць свяшчэннага дракона, з зубоў якога выраслі заснавальнікі самых знатных фіванскіх родаў. Стараж.-грэч. традыцыя прыпісвала К. вынаходніцгва грэч. алфавіта. КАДМІЙ (лац. Cadmium), Cd, хімічны элемент II групы перыяд. сістэмы, ат. н. 48, ат. м. 112,41. Прыродны складаецца з 8 стабільных ізатопаў з масавымі лікамі: 106, 108, 110— 114, 116. У зямной кары 1,35-10'5% па масе, знаходзіцца пераважна ў цынкавых рудах. Адкрыты ў 1817 ням. хімікам Ф.Ш тромеерам, названы ад грэч. kadmeia — цынкавая руда. Серабрыста-белы метал, мякхі і коўкі, t 321,1 °С, 766,5 °С, шчыльн. 8650 кг/м3. У паветры пакрываецца тонкай плёнкай аксіду CdO, якая ахоўвае яго ад далейшага акіслення. Узаемадзейнічае з мінер. к-тамі, пры т-ры, вышэйшай за т-ру плаўлення, — з галагенамі і хальхагенамі (сульфід CdS, селенід CdSe і тэлурыд CdTe — паўправадніховыя матэрыялы), пры сплаўленні — з фосфарам, мыш'яком і сурмой. Непасрэдна не ўзаемадзсйнічае з вадародам, азотам, вугляродам, борам, крэмніем. Ахрымліваюць пры псрапрацоўцы цынкавых, свінцова-цынкавых і медна-цынхавых руд. Выкарыстоўваюць для хадміравання, як хампанент спец. прыпояў, сплаваў, на выраб стрыжняў для адз. рэахтараў, элехтродаў для акумулятараў і нармальных элементаў, для атрыманіія пігментаў, паўправадніковых матэрыялаў, стабілізатараў пластмас. Пара К. і яго злучэнняў тахсічная, удыханне яе выхліхае рвоту, сутаргі, ГДК 0,1 мг/м3. К. можа назапашвацда ў арганізме чалавекл, хранічнае атручванне прыводзіць да аііеміі і разбурэння касцей. ГДК y пітной вадзе 0,01 мг/л. Л.П.Чарнякова. КАД0Н, т р ы п л е т, паслядоўнасць трох азоцістых асноў y малекуле нуклеінавых кіслот, якая вызначае размяшчэнне пэўнай амінакіслаты ў малекуле бялку пры яго сінтэзе; элементарная адзінка генетычнага кода. 4 азоцістыя асновы (адэнін, гуанін, цытазін, тымін y Д Н К і урадыл замест тыміну ў РНК) y камбінацыі па тры могуць утвараць 64 К., з якіх 61 кадзіруе ўключэнне 20 амінакіслот, a 3 служаць «кропкамі», што заканчваюць працэс сінтэзу поліпептыду. Паслядоўнасць К. ў гене вызначае ііаслядоўнасць амінакіслот y псшіпептыдным ланцугу бялку, які кадзіруецца гэтым генам. КАД0РСКІ ХРЫБЕТ, горны хрыбет на паўд. схіле Вял. Каўказа, паміж далінамі рэк Кадоры і Інгуры, y Грузіі (Абхазія). Даўж. каля 75 км. Выш. да 3313 м. Складзены пераважна з вулканічных парод, гліністых сланцаў і пясчанікаў. На схілах хвойныя і шыракалістыя лясы. Горныя лугі. У паўд. адгор’ях радовішча каменнага вугалю (Ткварчэлі).
КАДР (франц. cadre літар. рама), 1) к і н a к a д р, асобны фатаграфічны здымак (кадрык) на кінаплёнцы, на якім зафіксавана адна з фаз руху ці статычнага становішча аб’екта здымкі. 2) Мантажны К. — састаўная ч. фільма, што змяшчае той ці іншы момант дзеяння. 3) С ц э н a р н ы К. (у пастановачным сцэнарным фільме) — пераказ зместу і апісанне кожнага асобнага К., які здымаецца, і дзеяння, што ў ім адбываецца. 4) Ф а т а г р а ф і ч н ы К. — адзінкавая выява аб’екта здымкі, абмежаваная пэўнымі памерамі. Межы К. ўстанаўліваюцца ў час здымкі і атрымання адбіткаў на фотапаперы ці дыяпазітываў. 5) Т э л е в і з і й н ы К.— выява, якая атрымліваецца на экране кінескопа ў выніку аднаго поўнага цыкла тэлевіз. развёрткі. КАДРАВАЯ АРМ ІЯ, 1) пастаянная рэгулярная армія (узбр. сілы), якая ўгрымліваецца дзяржавамі ў мірны час y скарочаным складзе для вырашэння першачарговых задач з пачаткам вайны, a таксама для падрыхтоўкі ваенна-абучаных рэзерваў, ажыццяўлення мабілізацыйнага разгортвання ўзбр. сіл. Забяспечвае спалучэнне патрабаванняў ваен. буд-ва і эканомнага выкарыстання людскіх і матэрыяльных магчымасцей дзяржавы. 2) У некат. літ. крыніцах назва арміі, якая мае арганізацыю, тэхн. аснашчэнне, падрыхтоўку і баявы вопыт, што адпавядаюць патрабаванням вядзення сучаснай вайны. КАДРАВАЯ СІСТФМА, к а д р а в а я п a б y д о в а, сістэма арганізацыі ўзбр. сіл, заснаваная на ўтрыманні ў іх y мірны час мінімальнай кодькасці кадравых злучэнняў і часцей, якія папаўняюцца пры мабілізацыі да штатаў ваен. часу шляхам прызыву абучаных кантынгентаў з запасу. Упершыню ўведзена ў Прусіі ў 1814, потым паступова і ў інш. краінах. КАДРЫ, 1) асноўны (штатны) склад кваліфікаваных работнікаў установы, прадпрыемства, арг-цыі якой-н. галіны дзейнасці; усе пастаянныя работнікі. 2) Ва ўзбр. сілах — камандны і радавы састаў, які знаходзіцца на абавязковай службе. КАДРЫЛЯ (франц. quadrille ад ісп. cuadrilla літар. група з чатырох чалавек), танец, пашыраны ў многіх еўрап. народаў. Муз. памер як правіла У4. Цотная колькасць пар становіцца па вуглах квадрата або ў 2 рады адзін супраць аднаго. У К. некалькі частак — кален, кожная мае сваю назву (якую звычайна аб’яўляе адзін з танцораў), мелодыю, пэўны парадак рухаў. У канцы 17— 19 ст. К. — папулярны салонны танец. На Беларусі пашырана з сярэдзіны 19 ст. Зазнала моцны ўплыў нац. традыцый і стала часткай нар. харэаграфіі. Захаваўшы асн. кампазіцыйныя моманты (размяшчэнне пар па квадраце або радамі, абмен і пераходы партнёраў, пэўная паслядоўнасць фігур), бел. К. па сваім
харэаграфічным змесце, колькасці і назвах фігур арыгінальныя і самабытныя. У некат. рэгіёнах ператварыліся ў сюіты з раней вядомых традыц. і новых танцаў. Існуе шмат мясц. варыянтаў K., y назвах яхіх адлюстраваны асаблівасці струкгуры («Прамая», «Касая», «Кругавая», «3 пятага»), колькасць удзельнікаў («Тонкая», «Тоўстая»), мясцовасдь быгавання («Лядкаўская», «Ланскан*. «Турэйская*. «Смаргонская», «Воранаўская», «Сянкевіцкая»), сувязь з інш. танцамі («Лянсей», «Урубель»), Паводле нар. К. створана шмат яркіх сцэн. пастановак. Пашырана па ўсёй Беларусі. Ю .М . Чурко. КАДЎНА (Kaduna), горад на Іін Нігерыі, на р. Кадуна (бас. р. Нігер). Адм. ц. штата Кадуна. Засн. ў 1917. 280 тыс. ж. (1988). Чыг. станцыя, вузел аўтадарог. Аэрапорт. Нафтаперапр. і аўтазборачны з-ды, тэкст., швейная, абутковая і тытунёвая ф-кі, піваварны з-д, вытв-сць суперфасфату, гумы, мэблі. Чыг. майстэрні. Музей археалогіі і этнаграфіі. Псшітэхн. ін-т.
Кадушка. КАДУШКА, бандарная, радзей выдзеўбаная пасудзіна розных памераў y форме ўсечанага конуса, звужаная кверху (звычайна без вушак). Выкарыстоўвалася для захоўвання прадуктаў — квашанай капусты і буракоў, салёных агуркоў, грыбоў, соку, квасу і інш. К. вял. памераў — кадзі (1,5— 1,6 м y вышыню), выкарыстоўваліся для захоўвання збожжа, мукі. Часам іх замацоўвалі на гліняным надмурку ў свірнах і клецях. ГІашыраны ў хатнім побыце са стараж. часоў і захаваліся да нашага часу. КАДЫКАЛ0Г1Я (ад лац. codex кніга + ..логія), спецыяльная гіст. дысцыпліна, якая вывучае стараж. і сярэдневяковыя рукапісныя кнігі; раздзел кнігазнаўства. Даследуе сучасны стан стараж. кнігі, пераплёт, запісы і бібліятэкарскія паметы, нумарацыю сшыткаў і аркушаў і інш. надпісы, што не адносяцца да тэксту кнігі; разглядае кнігу як аб’ект, які змяшчае звесткі пра яе геаграфію і гісторыю.
«КАДЫл Ак » (Cadillac), марка легкавых аўтамабіляў павышанай камфортнасці аднайм. адцзялення канцэрна «Джэнерал мотарс карпарэйшэн». Выпускаюцца сярэдне- і поўнапамерныя мадэлі з аўгам. каробкай перадач; большая частка мадэлей — пярэднепрывадныя з кузавам тыпу седан. Магутнасць бензінавага рухавіка да 220 кВт; найб. скорасць да 240 км/гадз. КАДЬІРАЎ Міхаіл Анатолевіч (н. 28.1.1951, г. Ельск Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне селекцыі і насенняводства. Д-р с.-г. н. (1991). Скончыў БСГА (1976). 3 1976 ў Бел. НДІ земляробства і кармоў (з 1995 нам. дырэктара). Навук. працы па аптымізацыі селекцыйнага працэсу самаапыляльных культур і сістэмы насенняводства ў сучасных умовах, метадах стварэння рэсурсаэканомных, экалагічна бяспечных сартоў ячменю і жыта, селекцыйных, генетыка-фітапаталаг. аспекггах канцэпцыі адаптыўнага раслінаводства. Дзярж. прэмія Беларусі 1994. КАДЫРАЎ Пірымкул (н. 24.9.1928, кішлак Кенгкол Ура-Цюбінскага р-на Ленінабадскай вобл., Таджыкістан), узбекскі пісьменнік. Скончыў Ташкенцкі ун-т (1951). Друкуецца з 1950. Аўтар зб-каў апавяданняў «Студэнты» (1957), «Сонца ў крыві» (1963), аповесцей «Вольнасць» (1970), «Легенда» (1981), раманаў «Тры карані» (1958), «Чорныя вочы» (1966), «Алмазны пояс» (1977), «Зорныя ночы» (1979), y якіх узнімае надзённыя праблемы сучаснасці, раскрывае духоўны свет інтэлігенцыі, працаўнікоў вёскі. Аўтар кнігі нарысаў і публіцыст. артыкулаў «Роздум» (1971). КАДЫРЫ (сапр. K a д ы р a ў) Абдула (ліпень 1894, Ташкет — 26.8.1940), узбекскі пісьменнік. Адзін з пачынальнікаў узб. маст. прозы. Дэбютаваў апавяданнем «Распуснік» і п’есай «Няшчасны жаніх» (абодва 1915), якія адметны дэталізацыяй узб. побыту. У творчасці 1910-х г. — уплыў ідэй джадзідызму. Аўтар гіст. раманаў «Мінулыя дні» (1925), «Скарпіён з алтара» (1929, пра жыццё узб. народа ў 19 ст.), сатыр. апавяданняў, фельетонаў, скіраваных супраць адмоўных з’яў y побыце і свядомасці суайчыннікаў. Ановесць «АбідКетмень» (1935) прысвечана калектывізацыі ў краіне. КАДЫС (Cadiz), горад на ПдЗ Іспаніі; y Андалусіі, на беразе Кадыскага зал. Атлантычнага акіяна. Адм. ц. правінцыі Кадыс. Засн. каля 800 да н.э. фінікійцамі пад назвай Гадэс. 154 тыс. ж. (1991).
Вузел чыгунак і аўтадарог. Марскі порт. Аэрапорт. Прам-сць: авіяц., суднабуд., рыбакансервавая, тытунёвая, тэкстыльная. Арх. помнікі 13— 18 ст.: крапасныя сцены (17 ст.), сабор Санта-Крус (13 ст., перабудаваны ў 17 ст.), царква Санта-Куэва (канец 18 ст.; размалёўкі 1793—95, Ф.Гоя). Музеі. Ваенна-марская база. КАДЬІСКАЯ КАНСТЫ ТЎЦЫ Я 1812, першая нац. канстытуцыя Іспаніі, прынятая Устаноўчымі картэсамі 18.3.1812 y г. Кадыс. Абвешчана 19 сак. ў ходзе Ісп. рэвалюцыі 1808— 14 (гл. Іспанскія рэвалюцыі 19 стагоддзя). Паводле канстытуцыі Іспанія абвяшчалася спадчыннай манархіяй, y якой заканад. ўлада належала картэсам і каралю, выканаўчая — каралю, абвяшчаліся таксама свабода асобы і недатыкальнасць жылля, роўнасць правоў іспандаў y метраполіі і ісп. калоніях; каталіцтва абвяшчалася афіц. рэлігіяй, забаранялася вызнанне інш. рэлігій, уводзілася нац. міліцыя ў гіравінцыях Іспаніі. Кароль Фердынанд VII, які вярнуўся ў Іспанію, y маі 1814 адмяніў канстытуцыю. Адноўлена ў пач. Ісп. рэвалюцыі 1820— 23, але зноў адменена Фердынандам VII y кастр. 1823. Трэці раз уступіла ў сілу ў жн. 1836 і дзейнічала да прыняцця ў чэрв. 1837 новай канстытуцыі. КАДЫФІКАЦЫЯ (лац. codifïcatio) з a к а н а д а ў с т в а , форма сістэматызацыі заканадаўства, якая заключаецца ў стварэнні новага зводнага кадыфікацыйнага акта на аснове перапрацоўкі дзеючых норм, выключэння з іх супярэчнасцей і недахопаў, адмены неэфектыўных і ўстарэлых норм. У выніку замест вял. ксшькасці юрыд. нарматыўных дакументаў ствараецца адзіны зводны акт, чым дасягаецца большая дакладнасць і эфектыўнасць y прававым рэгуляванні. К. можа быць усеагульная (пераглядаецца ўсё заканадаўства дзяржавы), галіновая (перапрацоўваюцца нормы пэўнай галіны заканадаўства), спецыяльная (пераглядаюдца нормы якога-н. прававога інстытута). Гл. таксама Кодэкс, Інкарпарацыя. КАДЫФІКАЦЫЯ Ю СТЫ НІЯНА, сістэматычны выклад візантыйскага права 6 ст., зроблены па загадзе імператара Юстыніяна. Вядома як Звод цывільнага права — Corpus juris civilis; упершыню надрукавана пад такой назвай y 1583. Мэта К.Ю. — замацаваць ф аю ы чна неабмежаваную імператарскую ўладу і захаваць рабаўладальніцкі лад. Кадыфікацыя вялася ў 529— 534 камісіяй на чале з юрыстам Трыбаніянам. Склада-
кадэцкі
407
ецца з трох частак: Інстытуцый, Дыгестаў і Кодэкса Юстыніяна. Дадаткі і змены, унесеныя ў 535— 565 імператарскімі канстытуцыямі, атрымалі назву навел, якія даюць тлумачэнні выяўленым недакладнасцям, дапаўняюць або змяняюць дзеючае права. Заканадаўства Юстыніяна дзейнічала на працягу ўсяго існавання Візантыі, паслужыла крынідай вывучэння рымскага права і запазычанняў з яго ў эпоху феадалізму і капіталізму. КАДЭІН, алкалоід опію фенантрэнавага раду, вытворнае марфіну. Ёсдь y опійным маку. Белы крышт. парашок ці бясколерныя крышталі без паху, горкія на смак. Па ўздзеянні на арганізм блізкі да марфіну, па прыгнечвальным дзеянні на ц.н.с. значна саступае яму. Выкарыстоўваецца як болепатольны, заспакаяльны сродак і супраць кашлю. Пры ўжыванні К. доўгі час можа развідца цяга да яго (наркаманія). КАДІШ ЦЫЯ (італьян. cadenza ад лац. cadere падаць, заканчвацца), к a д a н с, 1) заключны меладыйны або гарманійны зварот, які надае муз. пабудове завершанасць. Маст. выразнасць К. грунтуецца на ўзаемадзеянні ладагарманійных, метрарытмічных, дынамічных, агагічных элементаў муз. мовы. Пачатковыя формы К. — меладыйныя канцоўкі ў нар. песнях, культавых песнапеннях. Тыповыя К. сфарміраваліся ў еўрап. музыцы 17— 19 ст. Паводле месцазнаходжання ў муз. форме бываюць К. заключныя, сярэдзінныя і дапаўняльныя. Калі К. заканчваецца тонікай, яна наз. поўнай, калі інакш — палавіннай. Асобны від — перарваныя К., калі падрыхтаваная тоніка замяняецца інш. акордам. Паводле функцый акордаў К. падзяляюць на аўтэнтычныя і гоіагальныя. У музыцы 20 ст. адбываецца абнаўленне кадэнцыйных формул гіры захаванні агульна-кампазіцыйных, лагічных функцый К. 2) Віртуознае сола ў вак. ці інстр. муз. творы. Асобны від К. — невял. фантазія на тэмы твора — склаўся ў інстр. канцэрце ў 18 ст. Спачатку К. імправізавалася выканаўцам. Пачынаючы з Л.Бетховена, К. ствараюцца і дакладна фіксуюцца ў нотным тэксце самім кампазітарам (напр., y інстр. канцэртах Бетховена, ІІ.Чайкоўскага, С.Рахманінава, Дз.Шастаковіча, С.П ракоф’ева). У бел. музыцы развітыя, драматургічна абумоўленыя К. маюць інстр. канцэрты Г.Вагнера, Г.Гарэлавай, У.Дамарацкага, Дз.Камінскага, П.Падкавырава, А.Соніна, Дз.Смольскага, К.Цесакова і інш. ТЛ.Дубкова. КАДЙТЫ (к.-д.), скарочаная назва членаў адной з гал. паліт. партый Расіі ў 1905— 17; гл. ў арт. Канстытуцыйна—дэмакратычная партыя. КАДЙЦКІ К 0Р П У С , сярэдняя ваеннанавучальная ўстанова закрытага тыпу. Спачатку іірызначаліся для падрыхтоўкі
408
кадэш
дваранскіх дзяцей (у асн. афіцэраў) да вайск. службы. Узніклі ў Прусіі ў 1653. У Рэчы Паспалітай да вайск. службы рыхтавалі Варшаўская школа рыцарства (1765— 95), Гродзенскі і Нясвіжскі К.к. Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793) прускі кароль Фрыдрых Вільгельм II заснаваў Калішскі кадэцкі кордус (1793— 1831). У Рас. імперыі К.к. існавалі ў 1732— 1917. Падпарадкоўваліся Гал. ўпраўленню ваенна-навуч. устаноў. У 18 ст. мелі самаст. кіраванне, рыхтавалі кадры для вайск. і цывільнай службы, з 1830-х г. пераважна для вайсковай. Падзяляліся на губернскія, сталічныя і спец. (артылерыйскі, інжынерны, марскі). У 1857—63 выпускнікі К.к. атрымлівалі адразу афідэрскі чын (да 1857 з губернскіх пераводзіліся ў сталічныя). У выніку ваен. рэформ 1860— 70-х г. рэарганізаваны ў ваенныя гімназіі, y 1882 адноўлены. 3 гэтага часу ў К.к. давалі агульную адукацыю э элементамі ваеннай падрыхтоўкі. 3 1913 y некаторыя К.к. прымаліся дзеці недваранскага паходжання. Выпускнікі, як і ваенных гімназій, пераводзіліся ў ваенныя вучылішчы, дзе атрымлівалі спец. ладрыхтоўку. У жн. 1917 К.к. перайменаваны ў гімназіі ваен. ведамства. Да 1917 y Рас. імперыі было 29 К.к. (акрамя Марскога і Пажскага), y якіх навучалася больш за 10 тыс. чал. На Беларусі ў 1842-—63 існаваў Брэсцкі кадэцкі корпус, y 1835— 1918 — Полацкі кадэцкі корпус. Шклоўскае шляхетнае вучылішча ў 1778— 97 існавала як прыватная навуч. ўстанова. Літ:. A л п a т о в Н.Н Учебно-воспнтательная работа в дореволюцнонной школе ннтернатного тнпа: (Мз опыта кадетсклх корпусов н воен. пшназнй в Росснн). М., 1958; Брыгадзін П., Л у к а ш э в і ч A Шклоўскае шляхетнае вучылішча / / Бел. мінуўнічына. 1997. № 4. А.М.Лукашэвіч. КАДЙШ, К і н з а, старажытны горад, які існаваў на р. Аронт (каля сучаснага г. Хомс, Сірыя). Вядомы з 16 ст. да н.э. паводле іерагліфічных (егіп.) і клінапісных крыдіц; быў цэнтрам аднайм. дзяржавы Кадэш, населенай семітамі. У 15 ст. да н.э. заваяваны егіпцянамі. 3 пач. 14 ст. да 1200 да н.э. пад уладай Хецкага царства. У канцы 14 — пач. 13 ст. да н.э. каля сцен К. адбылася бітва паміж
Каёт.
егіпцянамі на чале з царом Рамсесам II і хетамі на чале з царом Муваталу. 3 пач. 12 ст. да н.э. зруйнаваны т.зв. «дародамі мора» (плямёны, якія прыйшлі з Балканскага п-ва або з М. Азіі). Зноў згадваецца ў дакументах 565 да н.э. як цэнтр аднайм. акругі Новававілонскага царства. KAÉHA (Cayenne), горад, адм. цэнтр Гвіяны французскай. Знаходзідда пры ўпадзенні р. Каена ў Атлантычды ак. Засн. ў 1604. Каля 50 тыс. ж. (1995). Гал. порт краіны (вываз рому, драўніны, рыбы, крэветак). Вузел аўтадарог Міжнар. аэрапорт. Вытв-сць рому, лесапілаванне. КАЕТУР (Kaieteur), вадаспад y Гаяне (Паўд. Амерыка), на р. Патара (бас. р. Эсекіба). Выш. 225 м. Адкрыты ў 1870 англ. геолагам Ч.Б.Браўнам. Уваходзіць y склад аднайм. нац. парку (пл. 11,6 тыс. км-2, засн. ў 1929). КАЁТ (Canis latrans), л у г а в ы в о ў к , млекакормячае роду ваўкоў сям. сабачых. Пашыраны ў Паўн. і Цэнтр. Амерыцы на адкрытых прасторах, жыве ў норах. Адносяць да продкаў сабак (скрыжоўваецца са свойскімі сабакамі). Даўж. цела каля 90 см, хваста каля 30 см, маса да 13 кг. Поўсць густая, шэра-рыжая, канец хваста чорны. Манагамы. Нараджае 8—10 і болып шчанят. Асн. корм — зайцы, грызуны, падла. Э.Р.Самусенка. КАЖАДУБ Алесь (Аляксандр Канстанцінавіч, н. 27.9.1952, г. Ганцавічы Брэсцкай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў
І.М .К а ж а д у б .
БДУ (1974) і Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1985). 3 1990 жыве ў Маскве. Друкуецца з 1976. У апавяданнях, аповесцях «Гарадок» (1980), «Старая хата» (1982), «Высока сонейка, высока» (1984), «Дарога на замчышча» (1988), «Стрэчанне» (1990) паказаў побыт, узаемаадносіны жыхароў невял. гарадка, сучасныя жыдцёвыя праблемы. Аповесці «Лесавік» (1985) і «Дуб» (1990) рэканструююць стараж. пласты нар. міфалогіі. Аўтар гіст. эсэ «Рака вады жывой» (1989), зб-каў апавяд. «Святы калодзеж» (1994), «Магіла для дырэкгара могілак» (1997). КАЖАДУБ Іван Мікітавіч (8.6.1920, в. Абражыеўка Ш осткінскага р-на Сумскай вобл., Украіна — 6.8.1991), тройчы Герой Сав. Саюза (1944, двойчы; 1945). Маршал авіяцыі (1985). Скончыў акадэміі Ваен.-паветр. (1949), Генштаба (1956). У арміі з 1940. У Вял. Айч. вай-
ну з сак. 1943 на Варонежскім, Сцяпным, 2-м Укр. і 1-м Бел. франтах: пілот, камандзір звяна і эскадрыллі, нам. камандзіра знішчальнага авіяпалка; y 120 паветр. баях збіў 62 самалёты праціўніка. Пасля вайны на кіруючых пасадах y ВПС, удзельнік Карэйскай вайны 1950— 53 (у крас. 1951 — лют. 1951 камандзір 324-й знішчальна-авіяд. дывізіі ў складзе сав. 64-га знішчальна-авіяц. кордуса). 3 1978 y Групе ген. інспектараў 'Мід-ва абароды СССР. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1946—62. Аўтар кніг «Служу Радзіме» (1949), «Вернасць Айчыде» (1967) і інш. КАЖАН-ГАРАД0К, вёска y Лудідецкім р-де Брэсцкай вобл., на левым беразе р. Цда, на аўтадарозе Лудінец — г.п. Мікашэвічы. Цэнтр Гарадоцкага с/с і 2 калгасаў. За 17 км на ПдУ ад г. Лунінец, 257 км ад Брэста, 6 км ад чыг. ст. Лахва. 1968 ж., 702 двары (1997). Па пісьмовых крыніцах з 1493 вядомы як сяло Гарадзец. У 1599 мястэчка Навагрудскага пав. 3 1613 цэнтр воласці, 116 двароў, царква. 3 1795 y Рас. імперыі, цэнтр воласці Пінскага пав. У 1897 y К.-Г. 3894 ж., царква, каталіцкая капліца, сінагога, 2 яўр. малітоўныя дамы, школа, 3 млыны, 10 крам, заезны дом, штогод праводзілася некалькі кірмашоў. 3 1921 y Польшчы, цэнтр гміны (да 1928) Лунінецкага пав. 3 1939 y БССР, з 1940 цэнтр Гарадоцкага с/с y Лушнецкім р-не. У кастр. 1942 ням.-фаш. захопнікі спалілі тут 100 дамоў, загубілі 975 чал. У 1971 — 2416 ж., 656 двароў. Сярэддяя школа, Дом культуры, б-ка, бальдіца, амбулаторыя, адтэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Магіла ахвяр фашызму. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. П омдік архітэктуры — Кажан-Гарадоцкая Мікалаеўская царква. Каля вёскі гарадзішча (6— 7 ст.). КАЖАН-ГАРАДОЦКАЯ МІКАЛАЕЎСКАЯ ЦАРКВА домнік драўлянага дойлідства 19 ст. Пабудавада ў 1818 y в. Кажад-Гарадок Лунінецкага р на Брэсцкай вобл. У архітэкгуры выявіліся рысы мясц. школы дойлідства барочнага кірудку. 5-зрубдая крыжова-цэнтрычная камдазіцыя. У кадцы 19 — дач. 20 ст. да яе дрыбудавада 3-ярусная шатровая эваніца (васьмярык на 2 чацверыках) з тамбурам. Да цэнтр. васьмерыка з 2-ярусдым верхам (васьмярык на чацверыку) далучаны драмавугольныя ў длане аб’ёмы (бабінец, алсіда з рызніцай і 2 бакавыя дрыбудовы) з чадверыковымі 1-яруснымі вярхамі. У інтэр’еры дамінуе цэнтр. трохсветлавы аб’ём, y які арачнымі праёмамі раскрываюцца двухсветлавыя ламяшканді. Царква багата аздоблена даліхромнай драўлянай скулытгурай і разьбой y стылі ампір (пач. 19 ст., майстар І.Асталчык). 2-ярусды лазалочады ікадастас, гал. алтар завершады скулытгурай Іаана Хрысціцеля, бакавыя алтары ў дрыбудовах аформлелы ракайлямі, пальметамі, фрызамі з раслінных гірляндаў, карнізамі з іодікамі і сухарыкамі, капітэлямі накшталт тасканскіх. Ю.А.Якімовіч.
КАЖАНЁЎСКІ (Koizeniowski) Юзаф (19.3.1797, каля г. Броды Львоўскай вобл., Украіна — 17.9.1863), польскі пісьменнік, драматург, педагог, адзін з пачынальнікаў рэалізму ў псшьск. л-ры. Скончыў Крамянецкі ліцэй (1819). 3 1833 выкладаў y Кіеўскім ун-це, Харкаве. 3 1846 y Варшаве, адзін з арганізатараў І'ал. школы (гл. Варшаўскі універсітэт). 3 1863 y Дрэздэне. Дэбютаваў y 1816 класіцыстычнымі одамі. Лепшыя яго п’есы: драма «Карпацкія горцы», прысвечаная барацьбе гуцулаў за вольнасць, камедыі «Яўрэі» — з ’едлівая ca m pa на дэградуючую шляхту, «Замужняя дзяўчына» (усе 1843), адметная тонкім гумарам і яскравасцю характараў. Аўтар гіст. трагедыі «Манах» (1830), раманаў «Спекулянт» (1846), «Калакацыя» (1847), «Сваякі» (т. 1— 4, 1857) і інш., y якіх адлюстраваны актуальныя праблемы таго часу. Te:. Dzieta wybrane. T. 1—8. Krakôw, 1954; Pyc. nep. — Афернст. Раздел: Романы. M., 1979. Л іт B a c h o r z J. Realizm bez «chmumej jazdy*: Studia o powiesciach Jozefa Koizeniowskiego. Warszawa, 1979; Ц ы б е н ко Е.З. Польскнй соцнальный роман 40— 70-х г. XIX в. М., 1971. С.Дэ.Малюковіч.
жывуць паасобку, самкі — невял. калоніямі. Даўж. цела да 60 мм. Поўсць доўгая, густая, цёмная, з залацістым бляскам. Крылы доўгія, вузкія. Вушы адносна кароткія і шырокія. Нараджае 2 дзіцяняці. Занесены ў Чырв. кнігу Беларусі. Э.Р.Самусенка.
КАЖУРА
КАЖАНЫ, лятучыя мышы (Microchiroptera), падатрад гладканосых лятучых мышэй атр. рукакрш ых. 20 сям., бодьш за 800 відаў. Пашыраны пераважна ў тропіках і субтропіках. На Беларусі 15 відаў, найб. пашыраны вячэрніца рыжая (гл. Вячэрніцы), начніцы вадзяная і вусатая (гл. Начніцы), вушан звычайны, нетапыр-карлік і кажан двухколерны. Селяцца ў пячорах, дуплах дрэў, на гарышчах. Утвараюць калоніі. Даўж. цела да 14 см. Зубы дробныя, вострыя. Зрок развіты слаба. Арыентуюцца ў прасторы з дапамогай рэхалакацыі. Гетэратэрмныя (у перыяд спакою т-ра цела залежыць ад т-ры асяроддзя). Ва ўмовах умеранага і халоднага клімату зімой упадаюць y
КАЖАРСКАЯ Ларыса Рыгораўна (н. 7.4.1938, г. Сянно Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне педыятрыі. Д-р мед. н. (1975), праф. (1979). Скончыла Ленінградскі педыятрычны мсд. ін-т (1960). 3 1963 ў Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў (з 1980 заг. кафедры). Навук. працы па праблемах дзідячай кардыярэўматалогіі, вегетатыўнай дысфункцыі, дыягностыкі, лячэння, рэ°5ілітацыі сістэмных захворванняў злучальнай тканкі, сардэчнай недастатковасці ў дзяцей рознага ўзросту. Тв:. Справочнвк участкового педнатра. Мн., 1991 (у сааўт.); Справочннк семейного врача: Педнатрня. Мн., 1997 (у сааўг.).
КАЖАН0К п а ў н о ч н ы (Vespertilio nilssoni), млекакормячае сям. гладканосых лятучых мышэй атр. рукакрылых. Пашыраны ў Еўразіі. На Беларусі рэдкі аселы, часткова вандроўны від. Адэначаны ў Белавежскай пушчы і Бярэзінскім біясферным запаведніку. Самцы
Кажанок паўночны.
Кажан-Гарадоцкая Мікалаеўскм цароа.
Кажаны: 1 — двухколерны; 2 —позні; 3 нетапыр-карліх; 4 — нетапыр лясны.
409
спячку, некат. мігрыруюць. Нараджаюць 1—2 дзіцяняці. Большасць насякомаедныя. У Чырв. кнізе МСАП 5 відаў і 3 падвіды. Э.Р.Самусенка.
КАЖ ІАЛІЕЎ Ш амгон Сагіддзінавіч (н. 15.6.1926, саўгас імя Курмангазы, Джангалінскі р-н Заходне-Казахстанскай вобл., Казахстан), казахскі дырыжор, педагог. Нар. арт. СССР (1985). Скончыў Алма-Ацінскую (1950; y 1946—-93 выкладаў y ёй, праф. з 1980) і Ленінградскую (1964) кансерваторыі. У 1950—93 (з перагіынкамі) маст. кіраўнік і гал. дырьіжор Каз. нар. аркестра імя Курмангазы, y 1968—71 — Каз. сімф. аркестра. У рэпертуары пераважна творы каз. і інш. сучасных камназітараў, муз. класікі. Дзярж. прэмія Казахстана 1982. КАЖЛАЕЎ Мурад Магамедавіч (н. 15.1.1931, Баку), дагестанскі і расійскі кампазітар, дырыжор, педагог. Нар. арт. Расіі (1978), нар. арт. СССР (1981). Скончыў Бакінскую кансерваторыю (1955). 3 1989 маст. кіраўнік і гал. дырыжор Акад. вял. канцэртнага аркестра Дзяржгэлерадыё Масквы. 3 1993 выкладае ў кансерваторыі ў Растове-на-Доне (праф. з 1995). Аўтар першага дагестанскага балета «Гаранка» паводле Р.Гамзатава (паст. 1968). Сярод інш. твораў: кантаты; для сімф. арк. — паэма «Памяці 28 герояў-панфілаўцаў» (1953), сімф. карціны «Дагестан» (1955; 2-я рэд. I960), сімф. танцы-карціны (1974), сімф. фрэскі (1979), сімф. ілюстрацыі «Імам Шаміль» (1992); канцэрт для джаз-аркестра («Афрыканскі», 1964, 2-я прэмія Міжнар. фестывалю джазавай музыкі, Прага, 1966); камерна-інстр. п’есы; хары, рамансы, песні, музыка для кіно, драм. т-ра, цырка. 1-я прэмія міжнар. конкурсу кампазітараў (Вена, 1959). Дзярж. прэмія Дагестана 1967. Дзярж. прэмія Расіі імя Глінкі 1970. КАЖЎРА Леў Міхайлавіч (н. 1.7.1934, Мінск), бел. вучоны ў галіне машынабудавання. Д-р тэхн. н. (1996). Чл.-кар. Міжнар. АН Еўразіі (1997). Скончыў Бел. лесатэхн. ін-т (1959), БПІ (1967). 3 1970 y фізіка-тэхн. ін-це АН Беларусі. 3 1983 y Бел. агр. тэхн. ун-це (з 1996 праф.). Навук. працы па тэхналогіі апрацоўкі дэталей машын y магн. полі.
КАЖУХ
на П нЗ ад в. Слабодка. Прыток — Стралічаўскі канал (злева).
Распрацаваў тэарэт. асновы эфектыўных працэсаў магн.-абразіўнай апрацоўкі і эл.-магн. наплаўкі. Тв.: Обработка деталей машнн в магннгном поле. Мн., 1995 (разам з Б.П.Чамісавым); Технологнческне основы обработкн нзделнй в магннтаом поле. Мн., 1997 (у сааўг.); Обработка нзносостойкнх покрытнй. Мн., 1997 (у сааўт.). Л.В.Бароўка.
КАЖ Ы К0ДЭ, горад y Індыі, гл. Капікут.
410
КАЖУХ, верхняе зімовае мужчынскае і жаночае адзенне з аўчын. Вядомы ў многіх народаў, асабліва ўсх. славян. У беларусаў шылі з нядубленых, пазней з вырабленых аўчын жоўга-карычневага, вохрыста-цаглянага, радзей белага колераў. Паводле крою былі прамыя, прыталеныя і з «вусам» (удіытым па баках ад таліі шырокім клінам; характэрныя для Палесся). Святочныя К. багата аздаблялі нашыўкамі паскаў белай або чорнай аўчыны воўнай наверх, паскамі
КАЖ ЫНСКІ (Kazyriski) Мацей (1767— 29.3.1823), лодьскі спявак (бас), акцёр, рэжысёр і антрэпрэнёр; стваральнік першага пастаяннага т-ра ў Мінску. Працаваў y трупах В.Багуслаўскага ў Любліне (1786, выступаў з С.Дэшнер) і Д.Мараўскага ў Гродне (1793). Антрэпрэнёр, рэжысёр і акцёр Мінскага (1797— 1805, з перапынкам) і Віленскага (1801— 19, з перапынкам) т-раў. У 1801 стварыў y Гродне оперна-драм. трупу, y пач. 1802 з ёю пераехаў y Мінск. Сярод партый: Буцэфал («Сельскія спявачкі» В.Ф’ёраванці), Бартола («Севільскі цырульнік» Дж. Расіні), Аксур («Аксур, цар Армуза» А.Сальеры), Моргал («Уяўны цуд, або Кракавяне і горцы» Я.Стэфані; лібрэта Багуслаўскага); камедыйныя ролі ў п’есах Мальера, Багуслаўскага, Ф.Багамольца і інш. Сярод яго пастановак y Мінску: «Уяўны цуд...»; «Фраскатана» Дж. Паізіела, «Вясковая радасць» Дж.Сарці, «Чэкіна, або Добрая дачка» Н.Пічыні, «Школа раўнівых» Сальеры, «Уяўны дурань па каханні» А С акін і (выконваў і партыі баса). Аўтар п’есы «Бацьку айчыны яго ўдзячныя дзеці». Літ:. Музыхальный театр Белоруссмн. Мн., 1990. С. 252—258. КАЖбЎНІКАЎ Аляксандр Міхайлавіч (н. 11.11.1923, р.п. Локаць Брасаўскага р-на Бранскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне лесаводства. Д-р с.-г. н. (1976), праф. (1994). Засл. лесавод Рэспублікі Беларусь (1991). Скончыў Бранскі лесагасп. ін-т (1949). 3 1960 y Ін-це лесу Нац. АН Беларусі (у 1964—92 заг. лабараторыі). Навук. нрацы па асновах высечак догляду ў лясах, правядзенні высечак абнаўлення і перафарміравання, вядзенні гаспадаркі ў дубровах Беларусі. Аўтар распрацоўкі матэм. мадэлі і табліц ходу росту ствалавой драўніны і надземнай фітамасы хвойных культур, адзін з аўтараў стратэг. плана развіцця лясной гаспадаркі Беларусі (1997). Te:. Постепенные м выборочные рубкн в лесах Белорусснн. Мн., 1969 (разам з В.АФеафілавым).
Маладзіца ў мотальскім кяжуху Вёска Моталь Іванаўскага раёна Брэсцкай вобл. 1970-я г. i лапікамі сукна, тонкай скуры, плеценымі тасёмкамі, пярэстым шнурам, вышыўкай гладдзю. Сярод традыц. К. маст. афармленнем, дасканаласцю крою і шытва вылучаюцца мотальскія, калінкавіцкія, магілёўскія. М.Ф.Раманюк. КАЖЎШКАЎСКІ KAHÂJ1, К а ж у ш ковіцкі канал, меліярацыйны канал y Хойніцкім р-не Гомельскай вобл., левы прыток р. Прыпяць. Даўж. 31,5 км. Пачынаецда каля паўд.-зах. ускраіны г. Хойнікі, упадае ў старарэчыuwa Казан на пойме Прыпяці за 1,4 км
КАЖЙЎНІКАЎ Вадзім Міхайлавіч (22.4.1909, с: Нарым Парабельскага р-на Томскай вобл., Расія — 20.10.1984), рускі пісьменнік. Герой Сац. Працы (1974). Скончыў Маскоўскі ун-т (1933). У Айч. вайну журналіст, удзельнік вызвалення Беларусі. 3 1949 гал. рэдактар час. «Знамя». Друкаваўся з 1928. Аўгар зб-каў апавяданняў «Начная размова» (1939), «Апавяданні пра вайну» (1942), «Любімыя таварышы» (1943), «Дарогамі вайны» (1955), «Дрэва жыцдя» (1977); аповесцей «Стэпавы паход» (1939), «Знаёмцеся, Балуеў!» (1960), «Пётр Рабінкін» (1968), «Асобае падраздзяленне» (1969, за дзве апошнія Дзярж. прэмія С СС Р 1971); раманаў «Зары насустрач» (кн. 1— 2, 1956— 57,
пра рэв. рух y Сібіры), «У поўдзень іш сонечньім баку» (1973), «Карані і крона» (1981— 82). Раман «Шчыт і меч» (1965, паст. Бел. г-рам імя Я.Квдаса 1967) пра сав. разведчыкаў. Пісаў п’есы, нарысы, кінасдэнарыі. Неаднараэова наведваў Беларусь. Аўгар нарыса «Кірыл Арлоўскі», артыкулаў пра бел. л-ру. На бел. мову паасобныя творы К. пераклалі АКудравец, Г.Шаранговіч. T e Собр. соч. T. 1—6. М., 1968—71; Собр. соч. T. 1—9. М., 1985—88; Бел. пер,— y KH.: Аб кані і конніку. Мн., 1936; Рускае ' савецкае апавяданне. Мн., 1988. T. 1. Л і т Л е о н о в Б.А Вадам Кожевнтсов; | Очерк жнэіш н тюрчества. М., 1985. КАЗА, 1) y беларусаў прыстасаванне ' для начной лоўлі рыбы восцямі. Мела выгляд плеценага з дроту кошыка, на якім распальвалі агонь і падвешвалі на канцы палкі, устаноўленай на носе лодкі або чоўна. Рабілі і са скляпанш паміж сабой метал. пласцінак, якія прымацоўвалі да палкі ўгулкай, на ПнЗ Беларусі — з метал. пласцін y выглядзе жолаба. 2) Сажань, драўляная мерка ў форме разнятага дыркуля для абмервання зямельдых участкаў. І.М.Браім. «КАЗА», «к a з ё л», гульня-лаказ і маска-лерсанаж y стараж. усх.-слав. нар. калядным абрадзе. Звязаны з традыцыяй земляробчых святкаваддяў зімовага солцавароту. На Беларусі вядома ўскь ды, найб нашыраны на Ііалессі. Здольнага да імправізацыі выканаўцу ролі «K.» апраналі ў вывернуты кажух, надзявалі маску (яе магла замяняць шапка з аўчыны). Галаву маскі выразалі з дрэва і абшывалі аўчынай, да яе прымацоўвалі рогі (іх рабілі з лазы ці скрутхаў саломы), вушы (часам са сталовых лыжак); ніжняя сківіда з барадой з лёну была рухомай. Вядома «K » і ў выгладзе вялікай лялькі на кіі. У абходны гурт на чале з «дзедам»-павадыром (яго прыбіралі таксама ў вывернуты кажух або рыззё, на спіне рабілі горб, надзявалі маску з бяросты, прыладжвалі бараду з лёну) уваходзілі адпаведна анрану-
Калядная *к»н»-маска. Вёска Бездзеж Драгічынскага раёна Брэсцкай вобл.
ты я « м ал ад зіц а» , « а ф іц эр » , « н ем ец » , «ц ы ган » , a т а к с а м а « п ес е л ь н ік і» , м у з ы к а , м е х а н о ш а . Гурт с п я в а ў с п е ц . п р ы м е р к а в а н у ю п е с н ю , «K.» ін ш ы р а з ім іт а в а л а я е с ю ж э т , п р ы к ід в а л ася м ё р т в а й (с ім в ал п а м ір а н н я і а д р а д ж э н н я п р ы р о д ы ). М.А.Каладзінскі.
«KA3À», «К о з a ч к a», «K a з ё л», бел. нар. танец. Муз. памер 2/4. Тэмп умерана хуткі. Верагодна, мае вытокі ў стараж. абрадавым хаджэнні з «казою» на каляды. У аснове харэаграфічнага малюнка — імітацыя радных рухаў і звычак коз (тупат, скачкі і інш.). Бытуе ў мностве варыянтаў амаль на ўсёй тэр. Беларусі. Некат. варыянты маюць элементы гумарыстычнага ігравога дзеяння, акрабатыкі. Выконваецца пад прыпеўкі. Ю.М. Чурко. KA3Â СВ0ЙСКАЯ, парнакапытная жвачная жывёла сям. пустарогіх. Адна з першых прыручаных чалавекам жывёл. Аб’екг козагадоўлі. Паходзідь ад дзікіх безааравых і вінтарогіх казлоў, a таксама вымерлага віду Capra prisca. Мяса К.с. пажыўнасцю блізкае да бараніны, малако — каштоўны дыетычны прадукт, пух і шкуры выкарыстоўваюць y гарбарнай і трыкат. вытв-сці. На Беларусі К.с. гадуюць аматары. Найб. пашыраны пароды: малочныя — горкаўская, зааненская; пуховыя — арэнбургская, горнаалтайская, прыдонская; шэрсныя — ангорская, савецкая шэрсная. М ас ц ь р а з н а с т а й н а я , н а й ч а с ц е й с в етл ы х адценняў. Ш э р с н а е п о к р ы в а ў к о з ш э р с н ы х парод с к л а д а е ц ц а з а д н а р о д н ы х в а л о к н а ў , якія ў гв а р а ю ц ь к о с к і даўж . 15— 18 cm, y п у ховых і м а л о ч н ы х — з в о с ц я ў і пуху. Н а с трыг в о ў н ы 3 — 6 к г , н а ч о с п уху з п у ховы х коз д а 0 ,5 к г. П л а д а в іт а с ц ь 1— 2 , з р э д к у д а 5 к а зл я н я т М а с а д а р о с л ы х к а з л о ў 6 0 — 65, м а так — 40 к г. С я р э д н і ў д о й м а л о ч н ы х п а р о д 450— 500 к г , т л у с т а с ц ь м а л а к а 3 ,8 — 4,5% .
KÂ3AK (Kasack) Герман (24.7.1896, г. Патсдам, Германія — 10.1.1966), нямецкі пісьменнік. Чл. Акадэміі навукі і л-ры ў М айнцы, прэзідэнт Ням. акадэміі мовы і паэзіі ў Дармштаце (1953— 63). Дэбютаваў зб-камі вершаў «Чалавек» (1918), «Востраў» (1920), драмай «Трагічная місія» (1920). Найб. вядомы раман «Горад за ракой» (1947) — сюррэаліст. паказ «горада памерлых», бяздушнага таталітарнага механізма. Песімістычныя ідэі знайшлі адлюстраванне ў рамане «Вялікая сетка» (1952) і аповесцях «Ткацкі станок» (1949), «Фальшыўка» (1953). Паводле манеры блізкі да Ф.Кафкі. Аўтар зб. эсэ «Мазаіка» (1956). КАЗАК Мікалай Станіслававіч (н. 29.10.1945, в. Дзешчанка Уздзенскага р-на Мінскай вобл.), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1993). Скончыў БДУ (1966). 3 1966 y Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі (з 1988 нам. дырэктара). У 1976—77 y Гомельскім дзярж. ун-це. Навук. працы па крышталяоптыцы, хрышталеакустыцы, нелінейнай акустыцы. Распрацаваў нелінейна-аптычныя метады і прылады для вымярэння параметраў лазернага выпрамянення і кіравання імі; спосабы кіроўнага факу-
сіравання і сканіравання ультрагукавых пучкоў. Тв.: Г е н е р а ц н я м о ц д ю г о н з л у ч е н н я с п е р е с г р о й к о й с п е к т р а в о б л а с т н 2 8 0 — 385 н м (у с а а ў г.) / / П н с ь м а в Ж Э Т Ф . 1972. Т. 15, в ы п . 1; В н у т р н р е з о н а т о р н а я л а з е р н а я с п е к т р о с к о іш я с п р н м е н е іш е м н е л н н е й н о г о п р е о б р а з о п ам ня ч а с т о т ы (у с а а ў т .) / / К в а н т о в а я э л е к т р о н н к а . 1988. T .1 5 , N° 9.
KA3AKÉBI4 Данііл Васілевіч (16.12.1902, в. Радзеўцы Маладзечанскага р-на М інскай вобл. — 17.1.1989), Герой Сав. Саюза (1945), ген.-лейт.
КАЗАКІ
411
«Па родных прасторах» (1963), «Свята песні» (1969), «Азёрныя далі» (1970), «Юнацтва» (1971), «Вясна на Гомельшчыне» (1972), «На Палессі» (1976), «Пасля дажджу» (1977), «На Прыпяці» (1978), «Блакітны красавік», «Над роднымі прасторамі» (абодва 1980), «Лста» (1982), «Свята на нашай вуліцы» (1984), «Рэквіем» (1987) і інш.
М К аж ы н ск і
Д.В.Казакевіч. П.К.Казакевіч.
(1957). Скончыў Вышэйшую пагранічную шксшу (1929), Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1937), Усесаюзны юрыд. завочны ін-т (1952). У Чырв. Арміі з 1920. У Вял. Айч. вайну на фронце з сак. 1943: нач. штаба, камандзір дывізіі. Удзельнік Курскай бітвы, вызвалення Беларусі і Полыпчы, баёў y Германіі. У час Беларускай аперацыі 1944 дывізія пад яго камандаваннем прарвала абарону праціўніка на ПнУ ад Рагачова, фарсіравала р. Друць, Дабасну, Алу і разам з інш. злучэннямі штурмам авалодала Бабруйскам; y вер. 1944 y час прарыву варожай абароны фарсіравала р. Нараў (Польшча) захапіла плацдарм і адбіла 7 контратак. Да 1959 y пагранічных войKA3AKÉBI4 Мікалай Канстанцінавіч (н. 5.5.1934, в. Дулебы Бярэзінскага р-на Мінскай вобл ), бел. жывапісец. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1961). Працуе ў пейзажным і быт. жанрах. Творы вылучаюцца багаццем і насычанасцю ксшеравай гамы: «Возера» (1962),
М.Казакевіч. Ю н ац гв а. 1971.
КАЗАКЕВІЧ Павел Канстанцінавіч (2.10.1904, в. Забашавічы Барысаўскага р-на Мінскай вобл. — 15.2.1943). Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў Аб’яднаную бел. ваен. школу (1931), Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1939). У Чырв. Арміі з 1926. Удзелыгік сав.-фінл. вайны 1939—40. У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на Зах., Паўд.-Зах. франтах. Вызначыўся 12— 15.2.1943 y баях пад Харкавам: стралк. полк пад яго камандаваннем перакрыў шашу Харкаў — Палтава і адрэзаў ворагу шляхі адыходу, знішчыў больш за 200 аўгамашын і шмат інш. тэхнікі. Загінуў y баі. Н а радзіме ўстаноўлены бюст К. КАЗЛКІ (цюрк., удалец, вольны чалавек), к а з а ц т в а , 1) вольныя людзі — жыхары паўд. ускраін Усх. Еўропы ў канцы 15 — пач. 18 ст., потым асобае ваен. саслоўе ў Расійскай імперыі ў 18 — пач. 20 ст., якое валодала зямлёй пры ўмове абавязковай воінскай павіннасці. Утвараліся ў часы ВКЛ і Рэчы Паспалітай са збеглых сялян, y т.л. з Беларусі, і пасадскіх людзей, што сяліліся ў нізоўях Дняпра, y т.зв. Дзікім no ni. У сярэдзіне 16 ст. князь Д з.І.Вішнявецкі заснаваў Запарожскую Сеч. У сярэдзіне 17 ст. вярхі К. мелі намер ажыццявіць ідэю стварэння ўкр. дзяржавы з уключэннем y яе склад паўд.ўсх. зямель Беларусі. Спробы рэалізацыі ідэі мелі месца ў час вызваленчай ваііны ўкраінскага і беларускага народаў 1648— 54 i вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67. 3 канца 15— 16 ст. уздоўж Дона, Церака, Волгі і Урала ствараліся самахгіравальныя абіхічыны К. (як і ўіф., мелі выбарных атаманаў і кіруючы орган — старшыну). У ісанцы 17 — пач. 18 ст. яны падпарадкаваны рас. ўладамі; узнікла саслоўе К. (уключала К.-воінаў і іх сем’і). Найболыпай ваен.-адм. адзінхсай К. было войсюх (стваралася і з рус. перасяленцаў для аховы межаў дзяржавы ў Сярэдняй Азіі,
412
КАЗАКОВА
Сібіры і на Д. Усходзе). У пач. 20 ст. б ш о 11 войскаў (Данское, Кубанскае, Арэнбургскае, Забайкальскае, Сямірэчанскае, Церскае, Сібірскае, Астраханскае, Усурыйскае, Уральскае, Амурскае), бальш за 4,4 млн. K., y т.л. 474 тыс. на службе (1916). 3 1874 К. адбывалі воінскую павіннасць ва ўзросце 18— 38 гадоў і падзяляліся на падрыхтоўчы, страявы і запасны разрады, y 1909 тэрмін іх службы скарочаны на 2 гады; зброю, коней і амунідыю К. набывалі за свой кошт. У грамадз. вайну К. падгрымлівалі пераважна «белы» рух. У 1920 казацгва ліквідавана як саслоўе, да 1936 служба K. y Чырв. Арміі абмежавана. 3 пач. 1990-х г. урад Рас. Федэрацыі робідь захады па аднаўленні самакіравання і культ. традыцый К. 2) Тып войска (пераважна лёгкая нерэгулярная конніца) y ВКЛ, Рэчы Паспалітай, Расіі і СССР. У войску ВКЛ і Рэчы Паспалітай К. — атрады ўкр. К., нанятыя на службу каралём і вял. князем, або наёмная конніца, узброеная «па-казацку» (шабля, піка, стрэльба, панцыр). Апошніх, y адрозненне ад запарожцаў, называлі «панцырнымі» К. (у 17 ст. складалі больш за палавіну конніцы Рэчы Паспалітай). У час вайны Расіі з Рэччу Пасналітай 1654— 67 дзейнічаў (1654— 55) Бел. казацкі псшк, сфарміраваны магілёўскім шляхціцам К .Паклонскім. У Расіі ў 14 — пач. 18 ст. былі і служылыя К. — вольныя людзі, якія за грошы або за права карыстання зямлёй неслі ваен. службу ў аддаленых раёнах краіны (гарадавыя К., вартавыя К.), як і стральцы, але мелі падначаленых ваяводам выбарных атаманаў. У той жа час падобныя служылыя К. былі і ў ВЮІ. У 16— 17 ст. y баявых дзеяннях рас. войск удзельнічалі атрады вольных К. Пазней казацкія войскі выстаўлялі пэўную колькасць конных, пешых і артьш. часцей, каманды для паліцэйскай службы. Конны казацкі полк складаўся з 4—6 соцень, брыгада — з 2— 3 палкоў. Пешыя (з 1842 пластунскія) падраздзяленні зводзіліся ў батальёны. У 1-ю сусв. вайну (да 1917) К. выставілі 164 конныя палкі, 54 артыл. батарэі, 30 гшастунскіх батальёнаў, 179 асобных соцень і інш. (усяго 200 тыс. чал.). У 1920 як саслоўе скасаваны, адначасова праводзілася палітыка «расказачвання», якая суправаджалася рэпрэсіямі. 20.10.1936 ЦВК СССР адмяніў абмежаванні для службы K. y Чырв. Арміі. Перад Вял. Айч. вайной сфарміраваны казацкія кав. дывізіі, a ў вайну (снеж. 1941) — і карпусы. Ням.-фаш. войскі мелі ў сваім складзе конныя і пешыя «казацкія» часці з ваеннапалонных і добраахвотнікаў — ураджэнцаў казацкіх абласцей пераважна для барацьбы з партызанамі, y т л . і на Беларусі. 3 пач. 1990-х г. урад Рас. Федэрацыі робіць захады па фарміраванні новых казацкіх часцей. Асобныя казацкія фарміраванні ўзнікалі стыхійна і ўдзельнічалі ва ўзбр.
канфліхтах на тэр. б. СССР (напр., y Прыднястроўі). Спробы стварэння невял. грамадскіх аб’яднанняў К. прадпрымаюцца ў 1990-я г. на Беларусі (напр., y Відебску). KA3AKÔBA Рыма Фёдараўна (н. 27.1.1932, г. Севастопаль, Украіна), руская паэтэса. Яе бацька родам з Гарадоцкага р-на Віцебскай вобл., дзяцінства яе прайшло на Полаччыне. Скончыла Л енінградсй ун-т (1954). Працавала на Д. Усходзе. Друкуецца з 1955. Аўтар зб-каў паэзіі «Сустрэнемся на Усходзе» (1958), «Пятніцы» (1965), «Елкі зялёныя» (1969), «Снежная баба» (1972), «Начыста» (1977), «Краіна Любоў» (1980), «Пробны камень» (1982), «Сюжэт надзеі» (1991), «Ломка» (1997), публіцыстыкі — «Наўгад» (1995), «Палюбі» (1996) і інш. Тэматыка лірыкі: родная прырода, каханне і мацярынства, роздум над складанымі праблемамі часу, думкі і пачуіші сучасніка і інш. Творчасць К. адметная глыбокай шчырасцю, задушэўнасцю выказвання, рамант. пафасам, аіггыміст. сцвярджэннем стваральнага пачатку, акгыўнасцю грамадз. пазіцыі, тэмпераментнасцю, раскаванасцю паэт. мовы. Некат. яе вершы спароджаны бел. тэматыкай («Зязюля»). На рус. мову пераклала зб. В.Вярбы «Ветразь на лузе» (1971), М.Аўрамчыка «Прасвятленне» (1973), Я.Янішчыц «Запытай y чабора» (1985), паасобныя творы Д.Бічэль-Загнетавай, А.Вярцінскага (у зб. «Вечны ўзыход», 1982), С.Законнікава. На бел. мову яе вершы перакладалі Аўрамчык, БічэльЗагаетава, Вярцінскі, Н.Гілевіч, Ю.Свірка. Тв.\ Йзбр. пронзв. T. 1—2. М., 1985; Помню. М., 1974; Русло. М., 1979; Сойдн с холма. М., 1984. І.У.Саламевіч. КАЗАКбЎ Аляксандр Мікалаевіч (н. 8.5.1958, г. Жлобін Гомельскай вобл.), бел. акцёр т-ра лялек. Засл. арт. Беларусі (1972). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1979). Працуе ў Дзярж. т-ры лялек Беларусі. Яму ўласціва абвостранае пачуццё камедыйнага — ад мяккага гумару да буфанады і гратэску. Многіх сваіх герояў надзяляе рысамі эксцэнтрыкі, выразным шіастычным малюнкам. Сярод лепшых роляў: Воўк («Чырвоная шапачка> Я.Шварца), Бармалей («Доктар Айбаліт» В.Карастылёва), Купец («Г'раф Глінскі-Папялінскі» А.Вольскага), Арлекін, тата Карла («ГІрыгоды Бураціна ў краіне дурняў» паводле А.Талстога), Гермес («Хачу быць богам» А.Вярцінскага), Бегемот («Майстар і Маргарьгга» паводде М.Булгакава), Сымон («Сымон-музыка» паводле Я.Коласа). М.А.Каладзінскі. КАЗАК0Ў Барыс Іванавіч (н. 30.5.1937, г. Балахна Ніжагародскай вобл., Расія), бел. жывапісец і мастак тэатра. Засл. дз. маст. Беларусі (1991). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1964), y 1969— 73 выкладаў y ім. У 1964—69 мастак Бел, рэсп. т-ра юнага гледача, дзе аформіў спектаклі «Яны і мы» Н.Далінінай, «Варшаўскі набат» В.Карастылёва,
«Зорка Венера» М.Алтухова і Б.Бур’яна, «Вялікі канспіратар» А.Кузняцова і інш. У Магілёўскім абл. драм. т-ры аформіў «Каварства і каханне» Ф.Ш ылера і «Мільянерка» Б.Шоу. Працуе ў жанрах тэматычнай карціны, партрэта, пейзажа, нацюрморта. Сярод твораў; «Яблыня» (1974), «У майстэрні» (1975), «Рака», «Таня» (абодва 1976), «Атака», «Чорны ірузд» (абодва 1979), «Лазневы дзень» (1981), «У Сяргеевічах» (1982), «Вяртаннё дадому» (1983), «Карміліца» (1985), «Восень y садах вёскі, якая знікла», (1988), «Хлеб» (1991), «У канды стагоддзя» (1991— 98); серыі «Поры года» (1980—84), «Падлетак» (1986— 88); трыпціх «Дарогі, па якіх ніхто не ходзіць» (1987— 91), партрэты бел. і рус. вучоных для залы пасяджэнняў НДІ глебазнаўства і аграхіміі ў Мінску (1982) і інш. КАЗАК0Ў Васіль Іванавіч (18.7.1898, в. Філіпава Бутурлінскага р-на Ніжагародскай вобл., Расія — 25.5.1968), удзель-
нік баёў y Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1945), маршал артылерыі (1955). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1934). У Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз. вайны 1918— 20 на Зах. фронце. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Бранскім, Сталінградскім, Данскім, Цэнтр., Бел. і 1-м Бел. франтах. Пад яго кіраўнідтвам y Бабруйскай аперацыі 1944 быў выкарыстаны метад артыл. падтрымкі — двайны ашявы вал. Аўтар кніг «На пераломе» (1962), «Артылерыя, агонь!» (2-е выд., 1975). КАЗАК0Ў Мацвей Фёдаравіч (1738, Масква — 7.11.1812), рускі архітэктар, адзін з заснавальнікаў рус. класіцызму. Вучыўся ў арх. школе Дз. Ухтамскага (1751— 60). Упершыню ў Расіі распрацаваў і ажыццявіў канструкцыі купалоў вял. дыяметра для палацавых і грамадскіх збудаванняў. Сярод работ: Сенат (1776—87), ун-т (1782—93, пасля пажару 1812 перабудаваны Дз. Жылярдзі), Галідынская бальніца (1796— 1801), дамы-сядзібы Дзямідава (1779— 91), Губіна (1790-я г.), цэрквы Піліпа Мітрапаліта (1777— 88), Ушэсця (1790— 93) — усе ў Маскве. У пабудовах рамант. кірунку пакідаў класічную аснову, для аздаблення фасадаў выкарыстоўваў дэкар. элеменгы стараж.-рус. архітэктуры (Пятроўскі палац y Маскве, 1775—82; цяпер Ваенна-паветр. акадэмія). Выдатны майстар інтэр’ера: зала шляхетнага сходу, Круглая зала ў будынку Сената, «залатыя пакоі» дома Дзямідава. У
1800—04 кіраваў складаннем планаў Масквы, стварыў серыі арх. альбомаў. Працаваў таксама ў графіцы. У 1792 арганізаваў арх. школу пры Экспедыцыі крамлёўскага будаўніцтва. Літ:. В л а с ю к А.М., К а п л у н А.Н., К н п а р м с о в а А.А. Казаков. М., 1957. КАЗАК0Ў Мікалай (Міклай) Іванавіч (н. 15.1.1918, с. Куцюк-Кінер Маркінскага р-на, Рэспубліка Марый Эл), марыйскі паэт. Нар. паэт Рэспублікі Марый Эл (1960). Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага (1955). Друкуецца з 1934. Дэбютаваў кн. «Вершы» (1938). За зборнік вершаў «Паэзія — любімая сяброўка» (1950, на рус. мове) Дзярж. прэмія СССР 1951. Творы паэт. кніг «У краіне маёй Марыйскай» (1968), «Дарогай жыцця» (1975), «Лясныя напевы» (1976), «Дрэва, якое спявае» (1978) і інш. спалучаюць паглыблены лірызм і вострую публіцыстычнасць. На бел. мову асобныя творы К. пераклаў І.Калеснік. Ta.: Рус. пер. — Мзбранное. Йошкар-Ола, 1960. Літ.: К а д ы х о в Н.С. Поэзня Мнклая Казакова. Йошкар-Ола, 1960. КАЗАК0Ў Міхаіл Міхайлавіч (н. 14.10.1934), расійскі акцёр, рэжысёр. Нар. арт. Расіі (1980). Скончыў Школустудыю МХАТ (1956). Працаваў y маскоўскіх т-рах імя Маякоўскага, «Сучаснік», МХАТ, на Малой Броннай, y 1991—97 y Камерным т-ры Тэль-Авіва. Акцёр інтэлектуальнага плана, ігра вызначаецца спалучэннем рамант. узвышанасці і іроніі. Выконвае драм. і камедыйныя, вострахарактарныя рсші: Гамлет («Гамлет» У.Ш экспіра, 1978), Качкароў («Жаніцьба» М.Гогаля, 1975) і інш. Зняўся ў фільмах «Забойства на вуліцы Дантэ» (1956), «Чалавек-амфібія» (1962), «Добры дзень, я ваша цёця!» (1975), «20-с снежня» (1981, Дзярж. прэмія Расіі 1983) і інш. Пастаноўшчык тэлефільмаў «Безыменная зорка» (1978), «Пакроўскія вароты» (1982), «Калі верыць Лапатухіну» (1983), «Візіт Дамы» (1989). Дзярж. прэмія СССР 1967. КАЗАК0Ў Міхаіл Эмануілавіч (23.8.1897, ст. Рамадан Міргарадскага р-на Палтаўскай вобл., Украіна — 16.12.1954), расійскі пісьменнік. Скончыў Петраградскі ун-т (1922). Друкаваў-
М.Ф.Казакоў. Будынак Сената ў Маскве. 1776—87.
ся з 1922. Першая кніга — зб. апавяд. «Папугаева шчасце» (1924). Раман «Дэевяць кропак» (кн. 1—4 , 1929— 37, поўнасцю апубл. ў 1956 пад назвай «Крушэнне імперыі») пра падзеі 1-й сусв. вайны і Лют. рэвалюцыі — шматпланавы гіст.-быт. і сац. твор. Аўтар рамана «Жыхары гэтага горада» (апубл. 1955), аповесцей «Мешчанін Адамейка», «Паўгара Хама» (абедзве 1927), «Верны ўдар» (1946), «Петраградскія дні» (апубл. 1957), п ’ес «Чэкісты» (1939), «Дар’я» (1942), «Яблыня і сякера» (1943), «Няіставы Вісарыён» (1948) і інш. КАЗАК0Ў Міхась (Міхаіл Аўрамавіч, н. 8.10.1938, в. Халіпы Дрыбінскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. паэт. Піша на бел. і рус. мовах. Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1961). Працаваў y прэсе. У 1964 пераехаў y Крым, жыве ў Ялце. Друкуецца з 1956. Аўтар зб-каў «Млечны шлях» (1969), «Сем калодзежаў» (1976), «Родныя гарызонты» (1982), «Вянок васільковы» (1992). Асн. матывы яго творчасці: любоў да роднай зямлі, адзінства чалавека і прыроды. М.П.Кенька. КАЗАК0Ў Юрый Іванавіч (н. 24.12.1924, г. Архангельск, Расія), рускі баяніст-віртуоз. Засл. арт. Расіі (1963), нар. арт. СССР (1985). Скончыў муз,пед. ін-т імя Гнесіных (1939). У 1939— 42 і з 1946 артыст Архангельскай, з 1954 — Маскоўскай абл. філармоній, з 1958 Масканцэрта. У рэпертуары творы класічнай і сучаснай музыкі. Яго канцэртная дзейнасць зрабіла значны ўплыў на развіццё сольнага выканальніцтва на баяне, зацвердзіла яго я к канцэртны інструмент. Першы рас. баяніст, які пачаў выступаць y ансамблі з інш. інструментамі, з аркестрам. Ініцыятар шырокага распаўсюджвання шматтэмбравага гатова-выбарнага баяна з пераключальнікам (назва прапанавана K. y 1951). КАЗАК0Ў Юрый Паўлавіч (8.8.1927, Масква — 29.11.1982), рускі пісьменнік. Скончыў муз. вучылішча імя Гнесіных (1951), Літ. ін-т імя М.Горкага (1958). Друкаваўся з 1952. Выдаў зб-кі апавяданняў «Манька» (1958), «На паўстанку» (1959), «Па дарозе» (1961), «Блакітнае і зялёнае» (1963), «Пах хле-
КАЗАНЕ
413
ба» (1965), «Двое ў снежні» (1966), «Восень y дубовых лясах» (1969), «У сне ты горка плакаў» (1977), «Аленевы рогі» (1980) і інш. К. — паслядоўнік традыцый рус. класічнай прозы. Яго апавяданні вылучаюцца эмацыянальнасцю, стройнасцю, псіхал. насычаным пейзажам, спалучэннем лірыка-рамант. пачатку з жорсткім рэалізмам. Асн. тэмы твораў — вернасць доўгу і свайму прызначэнню, здзіўленне перад загадкай жыцця (кн. нарысаў пра памораў «Паўночны дзённік», 1961, навелы пра жывёл). Выступіў y абарону Салаўкоў. Аўтар кніг для дзяцей. На бел. мову паасобныя творы К. пераклаў А.Жук. Тв.: Нзбранное. М., 1985; Две ночя. М., 1986; Бел. пер. — Арктур — гончы сабака. Мн., 1976. Літ:. К у з ь м н ч с в Н.С. Юрнй Казаков: Набросок портрета. Л., 1986. І.У.Саламевіч. КАЗАЛЎПАЎ Сямён Мацвеевіч (22.4.1884, р.п. Краснахолмскі Калтасінскага р-на, Башкортастан — 18.4.1961), расійскі віяланчэліст, педагог; адзін з заснавальнікаў рас. віяланчэльнай школы. Нар. арт. Расіі (1946). Д-р мастаіггвазнаўства (1941). Вучыўся ў Пецярбургскай кансерваторыі (1904— 07). Выступаў як саліст і ў розных камерных ансамблях. 3 1912 праф. Саратаўскай і Кіеўскай, y 1922— 61 — Маскоўскай кансерваторый. Рэдаюгар многіх віяланчэльных твораў. Сярод яго вучняў М.Растраповіч, Н.Шахаўская. Літ.: К о з о л у п о в а Г.С. С.М.Козолупов: Жмзнь м творчество. М., 1986. КАЗАНАЎ Барыс (сапр. Л a п і ц к і Барыс Міхайлавіч; н. 26.12.1938, в. Расна Дрыбінскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1962). Працаваў y прэсе, на Бел. радыё і тэлебачанні, y 1980-я г. на суднах замежнага плавання Ціхаакіянскага ўпраўлення прамысл. разведкі навук. флоту. Друкуецца з 1962. Піша на бел. і рус. мовах. Аўтар кніг аповесцей і апавяданняў «Прапісаны ў Ціхім акіяне» (1966), «Антонаўскія яблыкі» (1968), «Восень на Шантарскдх астравах» (1972), «Месячны карабель» (1990), рамана «Праталіна» (1984), сцэнарыяў дакумент. і тэлевізійных фільмаў. Жыве за мяжой. М.П.Кенька. «KA3ÀHE РЎСКЕ СХІЗМАТЬІЧНЭ», ананімны бел. празаічны твор сярэдзіны 18 ст. Адкрыты ў 1974. Створаны, відаць, y Віцебску, стылізаваны пад праваслаўную («схізматычную» — раскольніцкую) пропаведзь. У ім выявілася антыпольская арыентацыя аўтара, які ўслаўляў дзейнасць Пятра I. Асуджалася крывадушнасць мясц. феадалаў (асабліва прыгонніцы А Скарынкавай), якія сваю амаральнасць прыкрывалі маскай набожнасді. Напісана лацінкаю, уключае шмат лац. слоў і павучанняў, рус. лексіку. Рукапіс зберагаецца ў б-цы АН Літвы. А.В.Мальдзіс.
414
КАЗАНЛЫК
КАЗАНЛЫК, горад y цэнтр. ч. Балгарыі, y Казанлыкскай катлавіне. Вядомы з 1430. 60 тыс. ж. (1992). Прам-сць: маш.-буд., харчасмакавая, дрэваапрацоўчая; вытв-сць муз. інструментаў. Фракійская грабніца з размалёўкамі (4— 3 ст. да н.э., уключана Ю НЕСКА y Спіс сусв. спадчыны). У раёне К. — плантацыі казанлыкскай ружы, лаванды. Доследная станцыя эфіраалейных культур. КАЗАНЛЫ КСКАЯ ГРАБНІЦА, помнік грэка-фракійскага мастантва канца 4 — пач. 3 ст. да н.э. ў г. Казанлык (Балгарыя). Адкрыта ў 1944. Круглае ў плане пахавальнае збудаванне ўяўляе сабой цагляную камеру з купалам y форме ўсечанага конуса і кароткі дромас (калідор). Скляпенне ўпрыгожана размалёўкай па сухой тынкоўцы з размешчанымі на крузе выявамі фракійскай пахавальнай трапезы і бегу калясніц, падзеленых паясамі геам. арнаменту. Размалёўка адметная свабодай і ўраўнаважанасцю кампазіцыі, велічнай нязмушанасцю рухаў фігур. Уключана ў Спіс сусветнай спадчыны. 1л. гл. да арт. Балгарыя. Літ :. В а с н л ь е в А. А н т а ч н а я г р о б н н ц а в К а з а н л ы к е : [П е р . с б о л г.] С о ф н я , 1958.
КАЗАНЛ Ы КСКАЯ РЎЖА (Rosa damascena), кветкавая расліна сям. ружавых. Кульгывуецца ў Казанлыкскай даліне ў Балгарыі з 18 ст. Атрымана ў выніку гібрыдызацыі. Займае вядучае месца сярод руж, якія вырошчваюць для атрымання ружавага алею (у кветках да 0,15%; спецыфічны клімат «даліны руж» спрыяе яго назапашванню ў пялёстках). Плантацыі К.р. ёсць y Малдове, Крыме, на Каўказе.
Д а ар г. К а з а н л ы к с к а я руж а. Р у ж а э ф ір а а л е й н ая .
Ш м атгадовы я кусты з п р а м а с т о й н ы м і, зв ы ч ай н а ш ы п аваты м і п арастк ам і вы ш . д а 2 м . Л іс ц е с к л а д а н а е , н я п а р н а п е р ы с т а е . К в е т кі буй н ы я, д вухполы я, духм ян ы я, м ахры сты я, разн астай н ай а ф а р б о ў к і, а д э ін о ч н ы я . П л о д — а р э ш а к , з м е ш ч а н ы ў м я с іс т ы м н е с а п р а ў д н ы м п л о д з е (в ід а з м е н е н ы м гіп а н т ы і). 3 к в е т а к з д а б ы в а ю ц ь р у ж а в ы я а л е й і ваду. Д л я 1 к г алею п атр аб у ец ц а к а л я 3 ты с. к г п я лёсткаў. В ы кары стоўваю ц ца ў касм еты цы , п а р ф у м е р ы і, х а н д ы т а р с к а й п р а м - с ц і, н а р м е д ы ц ы н е (с у п р а ц ь х в а р о б с к у р ы і в а ч э й ).
KA3ÂHHE, від царкоўна-рэлігійнай прапаведнідкай л-ры, належыць да аратарскай прозы. Блізкае да слова, але больш вузкае і пэўнае па значэнні. Асн. тыпы — урачыстае і дыдактычнае К. Яго вытокі ў вусных «словах» — прамовах першых прапаведнікаў. Класічныя ўзоры К. пакінулі раннехрысц. пісьменнікі Іаан Златавуст, Грыгорый Багаслоў, Васіль Вялікі, Яфрэм Сірын, якія развівалі традыцыі ант. аратарскай прозы. Найб. яркія помнікі ўрачыстага К. на Русі — глыбокапатрыят. «Слова пра закон і дар божы» Іларыёна і паэтычныя, напоўненыя багатай эмацыянальнай вобразнасцю «словы» Кірылы Тураўскага. Іх традыцыі прадаўжалі Грыгорый Цамблак, Л.Карповіч, М.Сматрыцкі і інш. (апошнія пакінулі ўзоры яшчэ аднаго віду К. —- пахавальнага). Лепшыя К. вылучаюцца стройнасцю кампазіцыі, дасканаласцю і пераканальнасцю выкладу, багаццем вобразна-паэт. мовы. Я к вусная прамова-пропаведзь К. бытуе і ў наш час, але сфера яго ўжывання стала болып вузкай. В.А. Чамярыцкі. KA3ÀHCKAE XÀHCTBA, феадальная дзяржава ў Сярэднім Паволжы ў 1438— 1552. Вылучылася з Залатой Арды. Гал. горад — Казань. Дзярж. рэлігія — іслам. Насельнідтва — казанскія татары (асн. нашчадкі волжскіх балгар), мары, чувашы, удмурты, мардва, башкіры. Ядро К.х. складала тэрыторыя вакол Казані, населеная татарамі; інш. народы захоўвалі сваіх князёў і традыц. вераванні. Асн. занятак насельнііггва — земляробства, y гарадах існавала развітое рамяство; значную ролю адыгрываў гандаль. У 1487— 1521 К.х. — васал Масквы. 3 1521 трапіла пад уплыў Крымскага і Астраханскага ханстваў і Нагайскай Арды, з 1524 — васал Турцыі. Войскі ханства з 1520-х г. узмацнілі рабаўнічыя набегі на рус. землі. Пасля Казанскіх паходаў 1545— 52 К.х. спыніла існаванне, яго тэрыторыя далучана да Расіі. «КАЗАНСКАЯ 3MÔBA», спроба ўзняць ваенна-сялянскае паўстанне ў Паволжы, каб падтрымаць паўстанне 1863— 64 y Польшчы, Літве і Беларусі. Акрамя польскіх і літ.-бел. паўстанцкіх цэнтраў y «К.з.» ўдзельнічалі або мелі намер да яе дачыніцца пецярбургская, маскоўская, казанская арг-цыі «Зямлі і волі», афіцэрскія і студэнцкія гурткі ў гарадах Расіі. У крас. 1863 «К.з.» раскрыта. Адзін з гал. кіраўнікоў І.Кеневіч, члены рэв. арг-цыі афіцэры Н.Іваніцкі, А.Мрочак, Р.Станкевіч, М .Чарняк расстраляны ў Казані. Астатнія ўдзельнікі
«К.з.» прыгавораны да турэмнага зня лення і катаржных работ. Г.В.Кіа КАЗАНСКІ Барыс Аляксандр (25.4.1891, г. Адэса, Украіна 5.4.1973), савецкі хімік-арганік. ___ AH СССР (1946, чл.-кар. 1943). Герой Сац. Працы (1969). Скончыў Маскоўсі' ун-т (1918), дзе і працаваў (праф. 1935). 3 1936 y Ін-це арган. хіміі АН СССР (у 1954—66 дырэктар). Навук. працы па нафтахіміі і каталітычнш пе раўтварэннях вуглевадародаў. Выявіў
Б .А .К азан ск і.
заканамернасці пдрагенізацыі і дэгідрагенізацыі вуглевадародаў, гідрыравання этылену і яго гамолагаў; правіла гідрагенолізу і ізамерызацыі Сз- і С 4-цыклаалканаў. Адкрыў каталітычную рэакцыю селектыўнага гідрагенолізу цыклапентанавых вуглевадародаў y асяроддзі вадароду на плацінавым каталізатары (1934, разам з МДз.Зялінскім і А.Ф.Платэ), рэакцыю араматызацыі парафінавых вуглевадародаў (1936, разам з А.Ф.Платэ), рэакцыю С5-дэгідрацыклізацыі (1954). Даследаваў састаў бензінавых фракцый нафтаў розных радовішчаў (1946—60). Дзярж. прэмія СССР 1949. Te:. Н с с л е д о в а н н я в о б л а с т а х в м н н углевод о р о д о в : С о б р . н зб р . тр. М ., 1979. Л іт .\ Б .А К а з а н с к н й . 2 нзд. М ., 1973.
КАЗАНСКІ Віхтар Мікалаевіч (17.9.1903, г. Магілёў — 17.8.1963), генерал-лейгэнант (1945). Скончыў Ваен. акадэмію ічя Фрунзе (1938). Удзельнік грамадз. вайны. У Вял. Айч. вайну на Зах., 1-м Бел. франтах: нам. камандзіра дывізіі, стралк. корпуса. Удзельнік баёў пад Масквой, y Сталінградзе, пад Курскам, Берлінам. Да 1953 y Сав. Арміі. KA3ÂHCK1 С А Б 0Р y С . - П е ц я р б y р г у, помнік архітэктуры рус. класіцызму. Пабудаваны ў 1801— 11 арх. АН.Вараніхіным. Крыжова-купальны будынак. Прылеглая да бакавога фасада магутная паўкруглая каланада з 6-калонным порцікам утварае плошчу, якая ўваходзіць y сюіад ансамбляў Неўскага праспекта. Малая плошча перад гал. уваходам абнесена манум. чыгуннай рашоткай. Інтэр’ер вырашаны як калонная зала свецкага характару, аздоблены скульптурай (І.П.Мартас, І.П.Пракоф ’еў, Ф.Ф.Ш чадрын і інш ), размалёўкамі (УЛ.Баравікоўскі, А.Я.Ягораў). У саборы былі змешчаны трафеі рус. войск y Айч. вайне 1812. У 1813 тут пахаваны М.І.Кутузаў. У 1837 перад саборам пастаўлены помнікі яму і М.Б.Бар-
клаю дэ Толі (скулыгг. Б.ІАрлоўскі, арх. В.П.Стасаў). KA3ÀHCK1 УНІВЕРСІТ&Г, адна са старэйшых ВНУ Расіі. Засн. ў 1804 y г. Казань. Факультэты: механіка-матэм., выліч. матэматыкі і кібернетыкі, фіз., хім., глебава-біял., геал., геагр., гіст., філал., юрыд., дауніверсітэцкай падрыхтоўкі. Навучанне дзённае, вячэрняе і завочнае. Аспірантура. Пры. ун-це НДІ матэматый і механікі, хіміі, выліч. цэнтр, астр. абсерваторыя, музеі і інш. навук. ўстановы. У ім вучыліся і працавалі М.І.Лабачэўскі, А.М.Бутлераў, М.М.Зінін, В.М.Клвалеўскі, працавалі У.М.Бехцераў, І.А.Бадуэн дэ Куртэнэ, АА.Кавалеўскі, К.В.Харламповіч, вучыліся Л.М.Талстой, С.Ц.Аксакаў, І.ІЛ а жэчнікаў і інш. Дзеячам ун-та належаць навук. адкрыцці сусв. значэння ў галіне матэматыкі, хіміі, фізікі, астраноміі і інш. навук. Выдаюцца «Вучоныя запіскі» (з 1821). КАЗАНСКІЯ 11АХ0ДЫ 1545— 52, ваенныя дзеянні, y т л . прэвентыўныя, рус. войск супраць Казанскага ханства, яхое праводзіла ў адносінах да Расіі агрэсіўную палітыку: рабіла пастаянныя рабаўнічыя набегі, закрывала волжскі гандл. шлях; y сярэдзіне 16 ст. ў Казані ўгрымлівалася каля 100 тыс. рус. нявольнікаў. Паход 1545 меў характар ваен. дэманстрацыі, паходы 1547— 48 і 1549—50 былі безвыніковыя. Апошні паход 1552 быў добра падрыхтаваны ў дыпламат., ваен. і матэрыяльных адносінах. Яшчэ ў 1551 паводле загаду цара Івана IV Грознага рус. майстры пабудавалі за 30 км ад Казані апорную базу — крэпасць Свіяжск, куды былі загадзя завезены асадная артылерыя, боепрыпасы і харчаванне. 16 чэрв. рус. войскі на чале з царом выступілі з Масквы. 24 чэрв. яны разбілі каля Тулы войска крымскага хана Дэўлет-Гірэя, узмоцненае атрадам тур. янычараў, потым накіраваліся да Казані і ў жн. асадзілі яе. Іван IV сканцэнтраваў вакол Казані каля 150 тыс. воінаў, 150 гармат. Рус. войскі бамбардзіравалі горад з цяжкіх гармат, з дапамогаю мінных падкопаў разбуралі яго ўмацаванні. 2.10.1552 Казань узята штурмам; Казанскае ханства спыніла існаванне і было далучана да Расіі. КАЗАНЦАЎ Аляксандр Пятровіч (н. 2.9.1906, г. Астана, Казахстан), рускі пісьменнік. Скончыў Томскі тэхнал. ін-т (1930). Аўтар навук.-фантаст. раманаў «Палаючы востраў» (1939— 40), «Арктычны мост» (1946), «Мол «Паўночны» (1952, новая рэд. «Падводнае сонца», 1970), «Фаэты» (кн. 1— 3, 1971—73), «Купал надзеі» (1980— 81), «Вастрэй за шпагу» (1983), «Мост дружбы» (1985), аповесцей «Месячная дарога» (1960), «Планета бур» (1959, экранізацыя 1961), «Дар Каісы» (1975), апавяданняў, нарысаў. Асн. тэмы твораў — асваенне Паўн. Ледавітага ак., заваяванне космасу, кантакты з прадстаўнікамі інш. планет.
Тв.\ Собр. соч. Т. 1—3. М., 1977—78. С .Ф .К узьм іна.
КАЗАНЦАЎ Барыс Дзмітрыевіч (30.1.1926, г. Рыбінск Яраслаўскай вобл., Расія — 15.3.1995), бел. спявак (лірыка-драм. барытон). Засл. арт. Беларусі (1980). Скончыў Муз. вучылішча імя Рымскага-Корсакава пры Ленінградскай кансерваторыі (1956). 3 1956 y Вял. т-ры ў Маскве. 3 1958 саліст Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. 3 1962 саліст Новасібірскага і Пермскага т-раў оперы і балета. У 1966— 95 (з перапынкам) саліст Бел. філармоніі, y 1976— 83 — Бел. радыё. Валодаў голасам вял. дыяпазону, прыгожага тэмбру. Яго індывідуальнасці найб. адпавядалі партыі драм. плана. Упершыню выканаў ролю Сцяпана ў оперы А.Туранкова «Яснае світанне». 3 інш. партый на бел. сцэне: Скарпія («Тоска» Дж.Пучыні), Рыгалета, Рэната, Аманасра («Рыгалета», «Баль-маскарад», «Аіда» Дж.Вердзі), Сільвіо («Паяцы» Р.Леанкавала),
КАЗАРКА
415
э к а н а м . і га н д л . ц э н т р С я р э д н я г а П а в о л ж а , с т а л ід а К а з а н ск а г а х а н с т ва . У 1552 за в а я в а н а в о й с к а м Ів а н а IV Г р о з н а г а і д а л у ч а н а д а Р асіі. 3 1708 гу б. го р а д . У 1714 у зн ік л а п е р ш а я м а н у ф а к т у р а (с у к о н н а я ) , y 1718 — а д м ір а л ц е й с т в а ( д з е й н іч а л а д а 1827). У л іп . 1774 г о р а д у з я г ы ш т у р м а м а т р а д а м і Е .І.П у г а ч о в а і с п а л е н ы . У В я л . А й ч . в а й н у ў го р а д зе р а зм я ш ч а л іс я э в а к у ір а в а н ы я з зах. р а ё н а ў С С С Р п р а д п р ы е м с т в ы , у с т а н о в ы , л ю д з і, y т.л . з Б е л ар у сі. У ц эн тр ы горада — к р эм л ь са сц ен ам і і веж а м і (1 6 с т ., р э к а н с т р у я в а н ы ў 17 і 19 с т ), Б л а г а в е ш ч а н с к ім саборам (1 5 6 2 , д о й л ід ы П о с н ік Я к а ў л е ў , І .Ш ы р а й ) , д а з о р н а й в еж ай С ю ю м б е к і ( к а н е ц 17— 1 -я п ал . 18 с т ., п а д м у р а к , м а г ч ы м а , 16 с т .; в ы ш . 58 м ) , гу б е р н ат а р с к ім п а л а ц а м (с я р э д з ін а 19 с т ., арх. К .А Т о н і В .М о р г а н ; ц я п е р б у д ы н а к В ярх. С а в е т а Т а т а р с т а н а ). С я р о д ін ш . арх. п о м н іхаў: П етрап аўлаўскі сабор (1 7 2 3 — 26 з 6 -я р у с н а й з в а н іц а й ; ц я п е р п л а н е т а р ы й ), д о м М іх л я е в а (п ач . 18 с т .), м я ч э ц ь М ар д ж а н і (1 7 6 6 ; э л с м е н т ы р у с. б а р о к а , м а г ы в ы тат.
К азан ь. К р зм л ь .
Эскамільё («Кармэн» Ж.Бізэ), Томскі, Ялецкі («ГІікавая дама» П.Чайкоўскага), Ведзянецкі госць («Садко» М.Рымскага-Корсакава), Князь Ігар («Князь Ігар» А.Барадзіна), Дэман («Дэман» А.Рубінштэйна). КАЗАНЬ, горад, сталіца Татарстана, y Расійскай Федэрацыі, на левым беразе р. Волга, каля ўпадзення р. Казанка. 1085 тыс. ж. (1996). Вузел чыгунак, рачны порт, аэрапорт. Прам-сць: машынабуд. і металаапр. (з-ды авіяц., маторабуд., ЭВМ, медыка-інструментальны, газавай апаратуры і інш.), хім. і нафтахім. (каўчук, кінафотаплёнка), лёгкая (фугравая, гарбарная і інш.), харчовая; вытв-сць будматэрыялаў. 11 ВНЎ, y т л . ун-т (з 1804), кансерваторыя. З а с н . ў 1177 в о л ж с к ім і б а л га р ам і. З к а н ц а 13 ст. п а г р а н . к р э п а с ц ь (н а э. Б у л га р а л ь Д ж а д з ід д і Н о в ы Б у л га р ) н а П н З Б а лга р ы і В о лж ск а -К а м ск а й . У 13— 14 ст. с т а л іц а К а з а н с к а г а к н я с т в а . У 1399 з р у й н а в а н а в о й с к а м м а с к . к н я з я Ю р ы я Д зм іт р ы е в іч а . 3 15 ст.
а р н а м е н т у ); y с т ы л і к л а с іц ы з м у — К а з а н с к і у н - т (гал . б у д ы н а х 1825, арх. П .Г .П я т н іц к і; б - к а , а н а т а м іч н ы т - р , а б с е р в а т о р ы я , 1830-я г., арх. М .П .К а р ы н ф с к і) . П а с л я 1960-х г. ство р а н а пл. С ваб о д ы з б у д ы н кам т -р а o n e р ы і б а л е т а ім я М .Д ж а л іл я ; п а б у д а в а н ы с т а д ы ё н , р а ч н ы в а к з а л , ц ы р к , к а н ц э р т н а я зал а к а н с е р в а т о р ы і, г а с ц іп іп а « Т а т а р ст а н » , М у зе й в ы я ў л . м а с т а ц г в а ў Т а т а р с т а н а і ін ш Н а б ер агах р э к К а з а н к а і В о л га р а з в ів а с ц ц а адм . і г р а м а д с к і ц э н т р го р ад а.
КАЗАРКА (Rhynchites bacchus), жук сям. даўганосікаў. Пашыраны ў Азіі, Сярэдняй і Паўд. Еўропе, y т.л. на Беларусі. Д аў ж . д а 7 м м . Я р к а а ф а р б а в а н ы ж у к , у к р ы т ы к а р ы ч н е в ы м і в а л а с к а м і, н а н а д к р ы л ах п а д о ў ж н ы я к р о п к а в ы я б а р а зё н к і. Ж у к і
Казарка.
416
КАЗАРКІ
п а ш к о д ж в а ю ц ь п у п ы ш к і, л іс ц е , б у т о н ы і к в е т к і, п л а д ы с с м е ч к а в ы х і к о с т а ч к а в ы х культур, с а д з е й н іч а ю ц ь расп аўсю дж ванн ю ў зб у д ж а л ь н ік а ў пладовай гн іл і. Л іч ы н к і даўж . д а 9 м м , ж о ў г а -б е л ы я з к а р ы ч н е в а й г а лавой. К о р м я ц ц а п а ш к о д ж а н а й м а н іл іёз ам т к а н к а й . Л іч ы н к і а к у х л ів а ю ц ц а ў гл еб е. Р а з в ів а ю ц ц а 1— 2 гады .
КЛЗАРКІ (Branta), род вадаплаўных птушак сям. качыных атр. гусепадобных. 5 відаў. Пашыраны на Пн Еўразіі і Амерыкі, К. гавайская (В. sandvicensis) — на Гавайскіх а-вах. На Беларусі 2 віды: К. чорная (B. bemicla) трапляецца на веснавых і асенніх пралётах; К. чырвонаваллёвая (В. ruficollis) — рэдкі залётны від. Д аўж . д а 90 с м , м а с а д а 2 ,3 к г , К . к а н а д с к а й (В. c an a d e n sis) д а 8 кг. К о л ер а п я р э н н я р о зн ы . Г а л ав а м а л е н ь к а я , д з ю б а к а р о т к а я , ч о р н а я , н о г і ч о р н ы я . Д о б р а х о д зя ц ь , п л а в аю ц ь . Г н я зд у ю ц ц а р а з р э д ж а н ы м і к а л о н і-
30), Дунайскай ваен. флатыліі (1817— 20). У 1828 вызначыўся пры ўзяцці крэпасцей Анапа і Варна. У час разведкі 26.5.1829 каля Басфора 18-гарматны брыг «Меркурый» на чале з К. вёў 4-гадзінны бой з тур. лінкорамі «Селіміе» (110 гармат) і «Рэал-бей» (74 гарматы) і вымусіў іх адступіць. У 1831 К. адшукаў найкарацейшы водны шлях з Колы (Мурманск) y Пецярбург па рэках і азёрах з Белага м. ў Ладажскае воз. (праз 100 гадоў гэты шлях рэалізаваны
А .І.К а за р ск і.
ў Беламорска-Балтыйскі канал). У Севастопалі яму пастаўлены помнік з надпісам «Казарскаму. Нашчадкам y прыклад. 1834 год». Подзвігу экіпажа «Меркурыя» прысвечаны карціны І.К. Айвазоўскага «Брыг «Меркурый» пасля перамогі над двума турэцкімі суднамі сустракаецца з рускай эскадрай» (1848) і «Брыг «Меркурый», атакаваны двума турэцкімі караблямі» (1892). Л іт .: Ж я з н е о п н с а н н я р у с с к в х в о е н н ы х д е я т е л е й . T . 1, в ы п . 2. С П б . , 1 8 8 5 ; Е р м о л е н к о В .А . М о р я к н з Д у б р о в н о / / Н ё м а н . 1998. № 9. В.А. Я р м а ленка .
К азарк і: 1 — ч о р н а я ; 2 — ч ы р в о н а в а л л ё в а я .
ям і. Г н ёз д ы н а з я м л і, н я с у ц ь 3— 5 я е ц . К о р м я ц ц а р а сл ін а м і. У Ч ы р в . к н іг у М С А П з а н е с е н ы 1 від i 1 п ад в ід . К . ч ы р в о н а в а л л ё в а я за н е с е н а ў Ч ы р в . к н іг у Б ел а р у с і. К . н а з ы в а ю ц ь т а к с а м а 2 в ід ы гу сей з р о д у A n s e r гу сь б е л ал о б у ю (A. albifrons) і п іс к у л ь к у (А. ery th ro p u s).
КАЗАРМА (італьян. caserma ад лац. casa домік, лагерны барак), будынак з жылымі, службовымі і вучэбнымі памяшканнямі, прызначанымі для пастаяннага размяшчэння асабовага складу вайск. часцей. Спец. пабудовы для размяшчэння войск вядомы з часоў Стараж. Рыма і Карфагена. 3 16 ст. К. будавалі ў Іспаніі, з 17 ст. — ў Францыі. У Расіі першыя К. пабудаваны ў 1741 y Пецярбургу. У дарэв. Расіі К, наз. таксама інтэрнат для рабочых пры фабрыках, промыслах і да т.п. KA3ÂPCKI Аляксандр Іванавіч (1798, г. Дуброўна Віцебскай вобл. — 28.6.1833), ваенны дзеяч, герой рускатурэцкай вайны 1828—29, капітан 1-га рангу (1831). Скончыў Мікалаеўскае марское вучылішча (1814). Служыў на Чарнаморскім флоце (1814— 17 і 1820—
KA3ÀXI (саманазва к a з a х), народ, асноўнае насельніцтва Казахстана (6,54 млн. чал., 1992). Жывуць таксама ва Узбекістане (808 тыс. чал ), Туркменістане (87 тыс. чал.), Кыргызстане (37 тыс. чал.), Таджыкістане і Рас. Федэрацыі (635,9 тыс. чал.), y К Н Р (1115 тыс. чал., 1992), Манголіі (125 тыс. чал.) і інш. Агульная колькасць 9,42 млн. чал. Гавораць на казахскай мове. Вернікі — мусульмане-суніты. КАЗАХСКАЯ MÔBA, адна з цюркскіх моў (кыпчакская група). Дзярж. мова Казахстана. Пашырана таксама на сумежных тэрыторыях Кітая, Манголіі, Расіі, Кыргызстана, Узбекістана, Туркменістана. Дыялектнае чляненне невыразнае. У фанетыцы — сінгарманізм слова; 9 галосных. У граматыцы побач з агульнацюркскай асновай прадстаўлены спецыфічны дзеяслоўны афікс -атын(-етін-), шырока выкарыстоўваюцда дзеепрыметнікавыя канструкдыі. У лексіды нешматлікія араба-іранскія і манг. запазычанні, рус. запазычанні, 19— 20 ст. Першыя пісьмовыя помнікі адносяцца да 19 ст. Літ. мова сфарміравалася на аснове агульнанар. y 19 ст. Пісьменства спачатку на аснове араб. графікі, з 1930 — на лац., з 1940 — на рускай. Л іт .: С о в р е м е н н ы й к а з а х с к н й я з ы к . Ч . 1. Л е к с н к а . А л м а -А т а , 1959; С о в р е м е н н ы й к а -
за х с к н й я зы к : Ф о н е т а к а н м о р ф о л о г н я . Алм а -А т а , 1962. А .Я . Супрун.
KA3ÀXCKI ДРАБНАС0І1АЧНІК, Цэнтральнаказахстанскі д р а б н а с о п а ч н і к , моцна разбураная і згладжаная горная краіна ў цэнтр. і ўсх. частках Казахстана. Працягласць з 3 на У каля 1200 км, шыр. ад 400 кя на У да 950 км на 3. У зах. ч. рэльеф больш выраўнаваны; вылучаюцца горны масіў Улутау (1133 м) на 3 і Какчэтаўскае ўзв. (947 м, г. Сінюха) на Пн Усходняя ч. мае большыя абсалютныя вышыні і найбольш расчлянёны рэльеф; y цэнтры — Каркаралінскія горы (да 1403 м), нізкагор’і Кызылтас з масівам Аксаран (1566 м) і хр. Чынгізтау (1469 м). Тэр. К.д. ўваходзіць y склад Урала-Мангольскага геасінклінальнага пояса. Утварьілася ад працяглай дэнудацыі стараж. палеазойскага фундамента. Складзена з метамарфічных сланцаў, кварцытаў, пясчанікаў, вапнякоў і вывергнутых парод, якія месцамі перакрыты асадкавымі рыхлымі адкладамі. Радовішчы жал. (Атасу, Каражал, Кар сакпай), медных (Джэзказган, Базша коль, Каўнрад), марганцавых (Атасу), поліметал. (Карагайлы) руд, золан, (М айкаін), вугалю (Карагандзінскі і Экібастузскі вугальныя бас.). Клімат кантынентальны, засушлівы. Сярэдн я т-ры студз. ад -14 °С да -18 °С, ліп. 20— 24 °С. Зімой маразы дасягаюць -40 °С, летам дзённьш т-ры паднімаюцца да 35 °С і больш (на Пд). Гадавая колькасдь ападкаў 200— 300 мм. Снегавое покрыва малой магутнасці. Летам частыя засухі. Рэкі малаводныя, з іх найбуйнейшыя: Ішым, Нура, Сарысу. Шмат азёр. Самае буйное, але неглыбокае — салёнае воз. Тэнгіз. Разнатраўнаціпчакова-кавыльныя стэпы ў паўн. ч. змяняюцца на Пд сухім ціпчакова-кавыльным стэпам; б. ч. іх тэрьпорыі ўзарана і занята пасевамі збожжавых. На Пд і У — паўпустыні і палынова-салянкавыя пустыні. У гарах — хваёвыя лясы са сланікавай арчой. KA3AXCTÂH (Казакстан), Р э с п y б л і к а К а з а х с т а н (Казакстан Республнкасы), дзяржава ў цэнтр. ч. Еўразіі. Мяжуе на 3, П н і У з Рас. Федэрацыяй, на ПдУ з Кітаем, на Пд з Кыргызстанам, Узбекістанам і Туркменістанам. Падзяляецца на 19 абласцей. Пл. 2724,9 тыс. км2. Нас. 15,9 млн. чал. (1997). Сталіца — г. Астана. Дзярж. мова — казахская. Нац. свята — Дзень Рэспублікі (16 снежня). Дзяржаўны лад. К. — рэспубліка. Паводле канстытуцыі 1995 кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, які выбіраецца насельніптвам тэрмінам на 5 гадоў і ўзначальвае адзіную сістэму выканаўчай улады. Вышэйшы орган дзярж. улады — двухпалатны парламент, які складаецца з Сената (49 дэпутатаў) і ніжняй палаты (мажыліса, 67 дэпутатаў). Кабінет міністраў узначальвае прэм’ер-міністр. Мясц. кіраўніцтва ў абласцях ажыццяўляюць губернатары, прызначаныя прэзідэнтам. Вышэйшая
суд. інстанцыя — Вярх. Суд, ніжэйшыя суд. звенні — абласньія і мясц. суды. Прырода. Большая ч. К. — слаба расчлянёная раўніна з выш. да 300 м (1/з тэрыторыі) і 300— 500 м ( 7 2 тэрыторыі). На 3 п-аў М ангышлак (упадзіна Карагіе, 132 м ніжэй узр. м.) і Прыкаспійская нізіна, якая на П нУ пераходзіць ва Урала-Эмбінскае плато і горы Мугаджары. На Пн паўд. ўскраіна Заходне-Сіб. раўніны. Праз 'Гургайскую лагчыну яна злучаецца з Туранскай нізінай, занятай пустыняй Кызылкум. У цэнтры К. знаходзіцца Казахскі драбнасопачнік з асобнымі горнымі масівамі (Кызылтас, Каркаралы, Улутау) з выш. 1000— 1500 м. На ГІдЗ ён пераходзіць y павышаную плоскую раўніну ііустынь Бетпак-Дала і Муюнкум. На паўд.-ўсх. і ўсх. ускраінах узвышаюцца ш рныя сістэмы Ц янь-Ш аня, Джунгарскага Алатау, Тарбагатая і Алтая. Паўд.-ўсх. ч. тэрыторыі характарызуецца павышанай сейсмічнасцю. К. багаты карыснымі
Г ер б і с ц я г К азах с т а н а .
выкапнямі: каля 30% сусв. разведаных запасаў хрому, 25% урану і марганцу, 19% свінцу і інш. Асн. радовішчы: нафты (Тэнгіз, Каражанбас, Мёртвы Култук), нафтагазавыя (Узень, Карачаганакскае), каменнага і бурага вугалю (Карагандзінскі, Экібастузскі, Тургайскі, Майкубенскі бас.), медзі (Джэзказганскае, Базшакольскае), поліметалічных руд (Ачысай, Рудны Алтай, Тэкелі), золата (Аўэзаў), жал. руд (Сакалоўска-Сарбайскае, Атасуйскае), храмітаў (Храмтау), фасфарытаў (Каратау), азбесту (Джэтыгара), барытаў (Індэрскае), алюмінію (Тургайскае). Вял. запасы сыравіны для вытв-сці буд. матэрыялаў, кухоннай солі. Клімат К. рэзка кантынентальны. Зіма на Пн і ў цэнтр. раёнах суровая з моцнымі маразамі і вятрамі, на Пд больш мяккая, лета гарачае. Сярэдняя т-ра студз. ад -18,7 °С на Пн да -3 °С на Пд, ліп. адпаведна 18,8 14. Бел. Энц-дыя. Том. 7.
°С і 26,3 °С. Колькасць ападкаў змяншаецца з 390 мм на Пн да 300 мм y цэнтры і 100 мм на Пд; y rapax павялічваецца да 900— 1600 мм. Больш за 2700 ледавікоў, агульная ііл . зледзянення каля 2000 к м . Рачная сетка развіта слаба, месцамі ў зах. і цэнтр. раёнах пастаянныя вадатокі адсутнічаюць. Гал. рэкі: Іртыш з прытокамі Бухтарма, Ішым і Табол; Сырдар’я, Урал, Ілі, Эмба належаць да вял. бяссцёкавых бас. Каспійскага і Аральскага мораў; Чу, Сарысу, Нура, Тургай і інш. разбіраюцца на арашэнне або знікаюць y пясках. Сістэма вадасховішчаў (Чардарынскае, Бухтармінскае, Капчагайскае і інш.) і арашальных каналаў (Іртыш — Караганда). Азёр каля 48 тыс. Найбуйнейшыя — Балхаш, Алаколь, Зайсан, Тэнгіз, Маркаколь. Большасць азёр саленаватьм і салёныя. Глебы ў паўн. ч. чарназёмныя (9,5% тэр. краіны), y цэнтры пераважаюць каштанавыя (34%), y паўн. ч. пустыннай зоны і паўд. паўпустыннай масівы бурых і шэра-бурых (44%) глеб. Ддя пустынных раёнаў характэрны пясчаныя і такырападобныя глебы, трапляюцца лугавыя, алювіяльныя, y rapax — горна-лясныя, горналугавыя і горна-тундравыя глебы. Расліннасць стэпаў разнатраўна-злакавая з кавылём і ціпчаком, трапляюцца асінава-бярозавыя ксшкі. Пераважаюць паўпустынныя палынова-злакавыя і пустынныя палынова-салянкавыя групоўкі раслін. Пад лесам каля 13 млн. га, пераважна саксаульнікі. У гарах вышынная пояснасць. У адгор’ях сухія стэпы, y сярэднягор’ях — хваёвыя лясы, вышэй субальпійскія і альпійскія лугі. Жывёльны свет налічвае 155 відаў млекакормячых, 480 — птушак, 49 — паўзуноў, каля 150 відаў рыб. 3 млекакормячых пашыраны грызуны: вял. суслік, хамяк, палёўкі, тушканчыкі, пясчанкі; з капытных — лось, сайгак, джэйран, y rapax — марал, горны казёл, архар, кабан, казуля; з драпежнікаў — воўк, чырвоны ліс, гарнастай, стэпавы тхор, ліс-карсак; з паўзуноў — яшчаркі, стэпавы ўдаў, гадзюка, шчытаморднік. Шмат птушак: шэрая гусь, стэпавы арол, чаплі, бакланы і інш. Каспійскае м. багатае каштоўнай рыбай (бялуга, асетр, сяўруга і інш.). На тэр. К. — Алмацінскі, Аксу-Джабаглы, Барсакельмес, Наўрзумскі, Кургальджынскі, Усцюрцкі, Маркакольскі запаведнікі і прыродны нац. парк Баянаульскі. Насельніцтва Большасць насельніцтва — казахі (50,6%) і рускія (32,2%). Нац. меншасці: украінцы (4,5%), немцы (1,9%), узбекі (2%), татары (1,8%), беларусы (каля 1%) і інш. У апошнія гады адзначаецца эміграцыя насельніцтва ў Расію і ФРГ. Пануючыя рэлігіі — іслам (47%) і хрысціянства (44%). Сярэдняя шчыльнасць 5,8 чал. на 1 км 2 (1996). Найб. шчыльна заселены с.-г. раёны Пн і арашальныя землі ПдУ. Гар. насельніцтва 56%. Буйныя гарады (1995, тыс. чал.): Алматы (1200), Караганда (608,6), Чымкент (438,8), Сяміпалацінск (344,7), Усць-Каменагорск
КАЗАХСТАН
417
(333), Паўладар (331), Джамбул (312), Астана (277), Акцюбінск (266,6), Кустанай (233,9). Г іс т о р ы я . Т э р . К . з а с е л е н а ч а л а в е к а м з э п о х і італеаліту. У 1 -м ты с. д а н .э . б о л ь ш а с ц ь м я с ц . с т э п а в ы х п л я м ё н п е р а й ш л а да к а ч а в о й ж ы в ё л а га д о ў л і. Т а г а ч а с н а е н а с е л ь н іц г в а ў «Авесце» н а з в а н а т у р а м і, y с т а р а ж гр э ч . к р ы н іц а х , y т .л . ў « Г істо р ы і* Г ерадот а — с к іф а м і, м а с а г е т а м і, y с т а р а ж .-п е р с . т э к с т а х — с а к а м і. У 1 -м т ы с . д а н .э . с а к і з а с я л я л і т э р . ад с у ч а с н ы х С я м ір э ч ч а і ўсх. Т у р к е с т а н а д а П р ы ч а р н а м о р 'я і ад А іт а й с к іх го р д а Х а р э з м а . У 8 — 7 ст. д а н ,э . я н ы к а н т а к г а в а л і з А сір ы яй і М ід ы я й , з 6 ст. д а н .э . і з А х е м ен ід а ў д зяр ж а ва й . С а к і м е л і д а в о л і р а з віту ю д л я т ы х ч а с о ў к у л ьту р у . П р ы р а с к о п к а х іх к у р г а н а І с ы к y п е р а д г о р ’і З а іл ій с к а г а А л ат а у з н о й д з е н а п а х а в а н н е т.зв . « зал ато га ч а л а в е к а » (5 ст. д а н .э .) . С а к і в а я в а л і н а б а к у п е р с а ў с у п р а ц ь г р э к а ў y М а р а ф о н ска й біт ве (4 9 0 д а н .э .) . У 3 ст. д а н .э . ў С я м ір э ч ч ы с к л а л іс я п л е м . с а ю з ы у с у н я ў , y р а ё н е К а р а т а у і С ы р д а р 'і — к а н п о й , п а м іж А р а л ь с к ім і
Д а ар т. К а з а х с т а н А прасняльная ў с т а н о ў к а ў г. А ктау.
атам н ая
К а с п ій с к ім м о р а м і — ал ан аў . У 1 ст. н .э . к а н п о й с т в а р ы л і б у й н у ю д зя р ж а в у н а тэ р . ад усх. Т у р к е с т а н а д а П р ы а р а л л я (гл. К ангю й). П а з н е й т э р . ад Ц іх а га а к . д а К а с ііій с к а г а м. і н а в а т ч а с т к у Ц э н т р . Е ў р о п ы з а й м а л і гуны. У ч а с в я л ік а г а п ер а ся лен н я н а р о д а ў ц ю р к с к а м о ў н ы я гу н ы п р а с у н у л іс я з Ц э н т р . А зіі н а 3 Е ўроп ы . У 552 ц ю р к . п р ав ад ы р Б у м ы н п р ы н я ў т ы т у л к а г а н а і з а с н а в а ў Ц ю р к с к і к а га н а т , я к і ў 603 р а с п а ў с я н а с а м а с т о й н ы я У сх. і Зах. Ц ю р к с к ія к а г а н а т ы . У 7 0 4 — 756 y С я м і р э ч ч ы іс н а в а ў Ц ю р г е ш с к і к а і а н а т , я к і в ё ў б а р а ц ь б у з к іг а й ц а м і і а р аб ам і. У 7 5 6 — 9 4 0 іс н а в а ў К а р л у к с к і к а г а н а т (гл. К а р лук і), y 9 — 11 ст. y зах. і п а ў д .-з а х . р а ё н а х К . — А гу зс к і к а г а н а т , я к і п а д г р ы м л ів а ў с у в я зі з Р у ссю . У 8 — 11 ст. п а ў н .-ÿ cx . і ц э н т р . р а ё н ы К . н а с я л я л і ц ю р к . п л я м ё н ы к ім а к а ў і кіп ча ко ў. У 11 ст. к іп ч а к і к а н т р а л я в а л і т э р . а д Ір тьй й а д а В о л гі, я н ы з а с н а в а л і К іп ч а к с к а е х ан ств а ( іс н а в а л а д а 1219) і п адпарад кавалі п лям ён ы а гу за ў y б а с . с я р э д н я г а і н іж н я г а ц я ч э н н я С ы р д а р ’і. Г э т ы я зе м л і ўсх. г іс т о р ы к і н а з ы в а л і Д э ш т -і- К іп ч а к . (К іп ч а к с к і с т э п ). У 11— 12 ст. к іп ч а к і — н а й б . ш м а т л іх ія з усіх ц ю р к . н а р о д а ў Ц э н т р . А зіі і У сх. Е ў р о п ы . Я н ы с т в а р а л і і р а з в ів а л і г а р а д ы (н а П д К . іх б ы л о 33, y С я м ір э ч ч ы — 2 7 ), з ’я в іл іс я іх п іс ь м е н н а с ц ь і л - р а , р а з в ів а л іс я н а в у к і (м а т э -
418
КАЗАХСТАН
м а т ы к а , ф іл а с о ф ія , а с т р а н о м ія ). У 1219— 21 тэр. К . заваяван а м а н ю л ам і і п адзелен а на ў л у с ы п а м іж с ы н а м і Ч ы нгісхана (с т э п а в а я ч. ў в а й ш л а в а ўл у с Д ж у ч ы , П д і П д У — Ч а г а т а я , П н У — У гедэя). П а с л я с м е р ц і Д ж у ч ы ў л у сам в а л о д а ў я г о с ы н Б а т ы й , я к і ў 1243 з а с н а в а ў З а л а т у ю А рд у. Н а т э р . К . ў зн ік л і т а х с а м а д з я р ж а в ы Б е л а я А р д а , М а га ліс т а н , У зб е к с к а е х а н с т в а , Н а г а й с к а я А р д а і ін ш . У 1465 y м іж р э ч ч ы Ч у і Т а л а с а з а с н а в а н а К а з а х с к а е х а н ств а. П р ы х а н е Х а к п а з а р у [1538— 80] д а К аэ. х а н с т в а д а л у ч а н ы з е м л і д а р. Ж а й ы к (У рал). Д а с я р э д з ін ы 16 ст. канчапсова с ф а р м ір а в а л а с я эт н . т э р ы т о р ы я к а з а х а ў , н а я к о й с к л а л іс я 3 х а з. ж у зы (а р д ы ) — С гар эй ш ы , С ярэдн і і М алодш ы ; завярш ы ўся п р а ц э с ф а р м ір а в а н н я к а з. э т н а с у і ў м а ц а в а н н я я го д зя р ж а ў н а с ц і. П ры хане Т ауке [1680— 1718] расп р ац аван ы збор зак о н аў «Ж эты Ж а р гы » (« С е м у с т а н а ў л е н н я ў * ), ч ы м ю ры ды чн а эам ац аван ы н о р м ы ж ы ц ц я тагач а с н а га к а з гр а м а д с т в а . 3 1630-х г. м іж н а р . с т а н о в іш ч а К а з . ханства п агорш ы лася. У 17— 18 ст. п а ч а с ц іл іс я ў в а р в а н н і н а т э р . К .
К. стаў адной з жытніц СССР. Сюды мігрыравала каля 1,5 млн. чал., y т л . і выхадцы з Беларусі. Тэр. К. была адным з ядзерных палігонаў СССР. У 1955 тут засн. касмадром Байканур. 3 сярэдзіны 1980-х г. y К. абвастрыліся эканам. і міжнац. праблемы, што выклікала масавыя хваляванні мсшадзі ў Алма-Аце (снеж. 1986), г. Новы Узень (чэрв. 1989), якія былі разагнаны ваен. сілай. 25.10.1990 Вярх. Савет К. прыняў Дэкларацыю аб дзярж. суверэнітэце. 1.12.1991 на ўсенар. выбарах першым прэзідэнтам К. абвешчаны Н А.Н азарбаеў (у выніку рэферэндуму 29.4.1995 тэрмін яго паўнамонтваў прадоўжаны да 2000). 10.12.1991 Каз. ССР перайменавана ў Рэспубліку Казахстан. 16.12.1991 прыняты Закон «А6 дзярж незалежнасці Рэспублікі Казахстан», 21.12.1991 К. далучыўся да СНД. 30.8.1995 прынята Канстытуцыя, паводле якой К. абвешчаны дэмакратычнай, свецкай, унітарнай дзяржавай. У снеж.
зе м л і в ы х л ік а л а ў зд ы м іх н а ц .- в ы з в руху. П а ў с т а н н і п а д к ір а ў н іц г в а м С р ы м а Д а г а в а (1783— 9 7 ), х а н а К е н е с а р ы К а с ы м а в а (1 8 3 7 — 47) і п а ў с т а н н е 1916 з а д у ш а н ы р ас. в о й с к а мі. У п а ч . 20 ст. н а ц .- в ы з в . р у х к а з а х а ў у зн ачальвалі А Б ухейханаў, А Б айтурсы наў, М .Ч а к а е ў , Х ,Д а см у х ам ед аў , Б .К а р а т а е ў , М .Д у л ат а ў , А м ангельдьі І м а н а ў і ін ш . П а с л я Л ю т. р э в а л ю ц ы і 1917 к а м іс а р а м і р а с . Ч а с о в а га ў р ад а ÿ К . с га л і Б у к е й х а н а ў , М . Т ы н ы ш п ае ў . Н а 1 -м У с е к а з . з ’е зд з е 2 1 — 28.7.1917 створана к а з. п а л іт . п аргы я «А лаш ». На 2 -м У секаз. з ’е з д з е (5 — 13.12.1917, А р э н б у р г ) п ры нята раш энне ў т в а р ы ц ь т э р .-н а ц . а ў т а н о м ію к а з . а б л а с ц е й і с ф а р м ір а в а ц ь у р а д — ч а с о в ы н а р . с а в е т «А лаш -А рда* н а ч а л е з л ід э р а м п ар т ы і «А лаш » Б у к е й х а н а в ы м . П а с л я К а с т р . р э в а л ю ц ы і ў р а д « А л аш -А р д а» р а с п у ш ч а н ы . У грам ада. в а й н у 1918— 22 б о л ь ш у ю ч а с т к у К . эах ап іл і б е л а г в а р д з е й ц ы , д а л е т а 1920 К . з а н я л а Ч ы р в . А р м ія і т у т у с т а н о ў л е н а с ав . ў л а да.
26.8.1920 утворана Кірг. (з 1925 Каз.) АССР y складзе РСФСР. Пачаліся канфіскацыя гаспадарак буйных баяў, арышты дзеячаў «Алаш-Арды». У час
КАЗАХТАН Маштаб 1:11300 000 І.Азербайджан, 2.Таджыкістан Чы'рвомармейск
КАЗАХСТАНГ
Майхаін ) 0Ьг***} ■Марабутак Ьарш ы уг0 АЭР6°РСКІ
P
\
A
Атасу©.
,
#№* 'ГЛбЗ"~-/
çaтпа^і ■Байнанур
з
(ЗЗКАЗГАН
Маінты4 .Ара/іьск^*. Сарышагані
іУовакаэалінск
ДАЛА
.Джусалы Джалага)
'Yj- Ч i
Мынар»л \ v
ЧыганакО^
,
Хант^ ыкурган кДаСШупыр ' « 1 ВНУКП 3-
,а н а т а х .
\КаратаУ
іестан
3V І«евба,
,д * э л а п В ,------
за х .-м а н г. п л я м ё н д ж у н г а р а ў (а й р а т а ў ), п а ч аў ся п е р ы я д «вял. б е д ств аў » к а зах аў . К а з а х і М а л о д ш а га ж у за а п ы н у л іс я ў а к р у ж э н н і п а д д ан ы х Р а с іі к а з а к о ў , к а л м ы к а ў і б а ш к ір а ў , ц я р п е л і ад н а б е га ў х ів ін ц аў . У г э т ы х у м о в ах к аз. х ан А б у л х ай р зв я р н у ў с я д а Р а с іі з п р о с ь бай аб п р а з э к ц ы і. 10.10.1731 ч. к а за х а ў п р ы н я л а р ас. л а д ц а н с т в а , y в ы н іх у ч а г о п а ч а л о с я д а л у ч э н н е тэ р . К . д а Р а с іі — б у д а в а л іс я к р э п а с ц і і ў м а ц а в а н ы я л ін іі, я к ія с л у ж ы л і а п о р н ы м і п у н к т а м і. П р а ц э с а с в а е н н я к а з . с т э п а ў Рас. ім п е р ы я й з а в я р ш ы ў с я ў 1 8 6 0 -я г.: y 1863 рас. в о й с к і з а н я л і С а з а к , y 1864 — А ў л іе-А ту (ц я п е р Д ж а м б у л ), Ч ы м к е н т і ін ш . У в ы н ік у рас. а д м .-т э р . р э ф о р м ы б ы л о п а р у ш а н а тэ р . а д зін с тв а К . В ы ц я с н е н н е к а з а х а ў з абж ьггы х імі з я м е л ь н а п у с т ы н н ы я і п а ў п у с т ы н н ы я
калектывізацыі і планавага асядання качэўнікаў за межы рэспублікі эмігрыравала больш за 1 млн. чал. У 1930-я г. рэпрэсіі набылі масавы характар. У К. створаны канцэнтрацыйныя лагеры: Карагандзінскі асобага рэжыму (Карлаг), Акмолінскі жонак «здрадніхаў радзімы» («Алжыр»). У 1930— 40-я г. сав. ўладамі ў К. высланы карэйцы, курды, немцы і інш. У Вял. Айч. вайну К. стаў адной з тылавых апор фронту, y 1941— 45 тут пабудавана 460 заводаў і фабрык, вытв-сць хлеба дасягнула 5,8 млн. т, мяса 743 тыс. т, вугалю 34 млн. т. У выніку асваення цалінных зямель (з 1954)
1995 на парламенцкіх выбарах перамаглі праўрадавыя партыі i рухі. К. — член ААН (з 1992), Арганізацыі па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе, Паўн.Атл. савета супрацоўніцтва, «Саюза чатырох» y межах СНД (Беларусь, Расія, Казахстан, Кыргызстан), Цэнтральнаазіяцкага дагавора. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў вер. 1992. Палітычныя партыі і прафсаюзы. Саюз «Нар. адзінства Казахстана», Сацыяліст. партыя К., Нац.-дэмакр. партыя К. «Жэлтаксан*, Партыя над. незалежнасці К. «Алаш», Нар. кангрэс К. і інш.
Гаспадарка. K. — індустрыяльна-агр. дзяржава. Доля ў валавым унутр. прадукце: прам-сці 21,8%, сельскай гаспадаркі 11,4, гандлю 18,4, транспарту 9,5, будаўніцгва 7, падаткаў 8,5, інш, 23,4%. Працаздольнае насельніцтва занята ў прам-сці (22%), сельскай гаспадарцы (22%), абслуговых галінах. Пашырана здабыўная п р а м ы с л о в а с ц ь . На сыравіну і матэрыялы з яе прыпадае каля 70% кошту экспарту. У паліўнаэнергет. рэсурсах пераважаюць каменны і буры вуталь (у 1996 здабыта 76,6 млн. т; Карагандзінскі, Экібастузскі і інш. басейны). Здабыча нафты і газавага кандэнсату (23 млн. т), прыроднага газу (6,4 млрд. м , п-аў Мангышлак, Эмбінскі р-н), уранавых руд (2,8 тыс. т, 4-е месца ў свеце), медзі, свінцовацынкавых руд, золата, жал. руд (13,2 млн. т), храмітаў, фасфарытаў. Вытв-сць элеісграэнергіі 58,7 млрд. кВтгадз (1996), пераважна на ЦЭС (Алматы, Караганда, Петрапаўлаўск, Джамбул,
У б о р к а зб о ж ж а н а п о ў н а ч ы Казахстана.
Чымкент, Паўладар, Экібастуз і інш.). Шэраг ГЭС (Бухтармінская, Усць-Каменагорская, Капчагайская). Чорная металургія прадстаўлена камбінатам поўнага цыкла (Тэміртау), заводамі ферасплаваў (Ярмак, Акцюбінск). Выплаўляецца 5,8 млн. т сталі, 2,5 млн. т чыгуну, 2,4 млн. т пракату (1996). У каляровай металургіі вылучаюцца вытв-сці: медзеплавільная (Балхаш, Джэзказган), свінцова-цынкавая (Усць-Каменагорск, Чымкент), алюмініевая (ГІаўладар), выплаўка тытану і магнію. Канцэнтраты на прадпрыемствы каляровай металургіі пастаўляюць Жайрэмскі, Ачысайскі, Тэкелінскі, Джэзказганскі і інш. горнаўзбагачальныя камбінаты. Машынабудаванне прадстаўлена прадлрыемствамі па выпуску трактароў (2465 шт., Паўладар), машын для буд. арашальных сістэм (Уральск, Астана), вытв-сці кармоў (Акцюбінск). Развіты электратэхніка і станкабудаванне (Алматы), вытв-сць горна-шахтавага абсталявання (Усць-Каменагорск, Караганда), экскаватараў (Кентау), газавай апаратуры
(Астана), малалітражных рухавікоў (Петрапаўлаўск). Хім. прам-сць выкарыстоўвае прыродную сыравіну і адходы чорнай і каляровай металургіі. 3-ды па вытв-сці фосфарных (Джамбул) і азотных (Караганда) угнаенняў, сінт. каўчуку (Тэміртау), сернай к-ты (653,3 тыс. т, 1996), пластмасы. Нафтаперанрацоўка ў Паўладары, Чымкенце, Атырау. На базе цытворнага палыну і анабазісу працуе фармацэўтычная прам-сдь. Ва ўсіх абласцях К. выпускаюцца буд. матэрыялы: цэмент (1,1 млн. т, 1996), цэгла (282 млн. шт.), азбест, кардон, рубероід, жалезабетонныя вырабы. 3 галін лёгкай прам -сці развіты абутковая (Алматы, Караганда, Джамбул, Кустанай), валюшна-лямцавая (Петрапаўлаўск), баваўняная (Алматы, Сямілалацшск, Чымкент), шарсцяная, трыкат., дывановая (203 тыс. м3). У харч. прам-сці вылучаюцца мясная, цукр., мукамольная, маслабойная, рыбная, кансервавая, тьпунёвая, саляная (221 тыс. т) галіны. Вядучая галіна с е л ь с к а й г а с п а д а р к і — жывёлагадоўля (больш за палавіну ўсёй таварнай прадукцыі). Асн. галіна — авечкагадоўля (цэнтр. і паўд. раёны). У пустынных раёнах гадуюць каракульскіх авечак. Па вытв-сці танка- і паўтанкаруннай воўны, бараніны К. займае вядучае месца ў СНД. Пагалоўе (млн. галоў, 1996): авечак і коз — 19,6, буйн. par. жывёлы — 6,9, y т л . кароў — 3. На ўсёй тэр.— конегадоўля (1,6 млн. галоў), y паўн. раёнах — свінагадоўля (1,6 млн. галоў), y зах. і ўсх.— вярблюдагадоўля. Развіта птушкагадоўля. У лерадгор’ях паўд. К. — шаўкаводства, на Алтаі — пчалярства і маралагадоўля. С.-г. ўгоддзі займаюць 173,9 млн. га, y т л . ворныя землі 31,6 млн. га (1995). 3 асваеннем цалінных і абложных зямель (1954— 60, 25,5 млн. га) К. стаў буйным вытворцам збожжа. Пасевы пераважна ў паўн. стэпавых і перадгорных усх. і паўд. раёнах. На Пн сеюць яравую пшаніцу, ячмень, проса, на Пд— азімую пшаніцу, на арашальных землях —
КАЗАХСТАН
419
жа — 11,2, бульбы — 1,7, бавоўны — 0,2, цукр. буракоў — 0,3, сланечніку — 0,1, агародніны— 0,8 і інш. Садоўніцтва і вінаградарства, бахчаводства. Марское і рачное рыбалоўства. Гал. віды транспарту — чыг. і аўтамабільны. Даўж. чыіунак 14,5 тыс. км. Гал. чыгункі: Арысь — Чу — Алматы — Барнаул, Арысь — Акдюбінск — Арэнбург, Барнаул— Паўладар — Астана — Карталы, Чу — Караганда — Астана — Петрапаўлаўск, Камень-на-Обі — Какчэтаў— Кустанай. Працягласць аўтадарог каля 190 тыс. км (95% з цвёрдым пакрыдцём). На Каспійскім м., воз. Балхаш, рэках Іртыш, Сырдар’я, Урал развіта суднаходства. Газаправоды Сярэдняя Азія — Цэнтр, Бухара — Урал, Бухара — Ташкент — Чымкент — Джамбул — Алматы; нафтаправоды Узень — Атырау — Самара, Атырау — Орск, Омск — Паўладар — Чымкелт. Буйдыя аэралорты ў Алматы, Акцюбінску, Астане. Экспарт (6230 млн. дол. ЗІПА, 1996): вугаль, нафта, каляровыя металы, збожжа, воўна і інш. Імпарт (4261 млн. дол. ЗША, 1996): радыёпрыёмнікі, электратэхн. вырабы, легкавыя і грузавыя аўтамабілі, аўтобусы, харч. ггралукты. Б.ч. знешнегандл. абароту прыпадае на долю краін СНД (52,9% экспарту і 68,2% імпарту). Сярод краін СНД вылучаюцца Расія, Узбекістан, Украіна, Кыргызстан, Беларусь, з замежных — ФРГ, КНР, Турцыя, Вялікабрытанія, Літва. Беларусь экслартуе ў К. шыны пнеўматычдыя гумавыя, аўтамабілі грузавыя, халадзільнікі і маразільнікі, запчасткі да аўтамабіляў, цукар і інш., набывае збожжа, пракат, адходы і лом чорных металаў, фасфаты і інш. Курорты: Баравое, Алма-Арасан, Сарыагач і інш. Грашовая адзінка — тэнге. Узброеныя сілы. Складаюцца з войск сухап., ППА і ВІІС. Аіульная колькасць (1994) 80 тыс. чал. Вярх. галоўнакамандуючы — прэзілэнт. У сухап.
420
КАЗАХСТАН
войсках на ўэбраенні больш за 3 тыс. баявых машын пяхоты, каля 6 тыс. бронетранспарцёраў, 7 тыс. артыл. сістэм. Войскі ППА аснашчаны зенітна-ракетнымі і зенітна-артыл. комплексамі, станцыямі разведкі і цэлеўказання і інш. У ВПС 200 баявых самалётаў, 300 баявых верталётаў. Ахова здароўя. Сярэдняя працягласць жыцця мужчын 58,7, жанчын 70,1 гадоў. Смяротнасць 10 на 1 тыс. чал. Забеспячэнне бальнічнымі ложкамі — 1 на 81 чал., урачамі — 1 на 276 чал. Узровень нараджальнасці 19 на 1 тыс. чал. Натуральны прырост 0,9%. Дзіцячая смяротнасць 62 на 1 тыс. нованароджаных (1997). Асвета, навуковыя ўстановы. Сістэма адукацыі ўключае дашкольныя ўстановы, агульнаадук. школу, прафес.-тэхн., сярэднія спец. і вышэйшыя навуч. ўста-
50% — казахі). Буйнейшыя ВНУ: Каз. нац. ун-т (з 1934), Каз. політэхн. ін-т, Каз. пед. ін-т (з 1928), Каз. с.-г. ін-т (э 1930), Карагандзінскі ун-т (з 1972), Ка рагандзінскі політэхн. ін-т. Буйнейшыя б-кі: Нац. б-ка К., б-ка Нац. АН, навук. с.-г., навукова-тэхнічная. Музеі: Цэнтр. дзярж. музей К., Каз. маст. галерэя, Музей прыроды, краязнаўчыя, мемарыяльныя і інш. Н.-д. рабстга вядзецца ў ін-тах Нац. АН (з 1946), н.-д. установах галіновых мін-ваў і всдамстваў, на кафедрах ВНУ. Друк, радыё, тэлебачанне. У 1989 y К. выходзіла 453 перыяд. выданні, y т.л. 160 на каз. мове, a таксама на рус., ням., карэйскай і уйгурскай мовах. Найб. значныя — «Казахстанская нравда» (з 1920), «Казах адабіеці» («Казахская літаратура», з 1934), «Егамеды Казахстан» («Незалежны Казахстан»), часопісы «Саясат» («Палітыка»), «Дшіломатнческнй курьер» і інш. Радыёвяшчанне з 1928, тэлебачанне з
Д а арт. Кайшстяя. М а ў з а л е й -м я ч э ц ь Х а д ж а А х м е д а Я с а в і ў г. Т у р к е с т ан . К а н е ц 14 ст.
новы. Паводле закону аб адукацыі 1992 дзяржава гарантуе прыярытэтнае раэвіццё сістэмы адукацыі, яе прававую і экалагічную накіраванасць, незалежнасць ад паліт. і ідэалаг. уздзеянняў. Усе навуч. ўстановы, што даюць агульную сярэднюю адукацыю, абавязаны забяспечыць веданне вучнямі каз. мовы ў адлаведнасці з дзярж. адукац. стандартам. Свабодна вывучаецца і ўжываецца і рус. як мова міжнац. зносін. 3 канца 1980-х г. адраджаецца навучанне на родных мовах многіх этнічных груп, што жывуць y К. (ням., узб., уйгурскай, тур., польск., курдскай, тат., дунганскай). Агульную адукацыю даюць школы 3 ступеней: пач., асноўная (9-гадовая, абавязковая), старэйшая. У 1992/93 навуч. г. ў К. каля 9 хыс. агульнаадук. шксш (болыд за 3 млн. вучняў); больш за 400 прафес.-тэхн. навуч. устаноў (больш за 200 тыс. навучэнцаў); больш за 240 сярэдніх спец. навуч. устаноў (болыы за 230 тыс. навучэнцаў); 63 ВНУ (каля 300 тыс. студэнтаў, больш за
надзённых вострапаліт. вершаў. Пераходны этап ад фалькл. да пісьмовш твораў — паэт. спадчына Махамбета Утэмісава, прасякнутая заклікам да барацьбы з прыгнятальнікамі. Творчасць Утэмісава і яго паслядоўнікаў Ш.Жарылгасава, С.Аранава і інш. мела дэ- | макр. кірунак. У сярэдзіне 19 ст. пачало развівацца нац. асветніцтва. Важную ролю ў станаўленні нац. пісьмовай л-ры адыграла дзейнасць Ч Валіханава i 1М тынсарына. Вытокі пісьмовай рэаліст. л-ры ў творчасці Абая Кунанбаева, лірыка, сатыра, празаічныя філас. «Павучанні» якога адлюстроўвалі жыдцё тагачаснага грамадства; прадаўжальнікі яго традыцый y пач. 20 ст. — С.Тарайгыраў, С.Данентаеў, С.Кабееў, М.Сералін. Пачынальнікамі новай каз. л-ры б ш і С Сейфулін, Б.Майлін, I.Джансугураў, С.Муканаў, М Аўэзаў. У 1920-я г. ў л-ру прыйшлі паэты А.Такмагамбетаў, І.Байзакаў, Ж.Сыздыкаў, К.Абдьікадыраў, АТажыбаеў, Т.Жарокаў, празаікі Т.Мус-
Д а арт. Казахстан. М ік р а р а ё н « С ам ал * . Н а п я р э д н ім п л а н е — б у д ы н а к Ц э н т р а л ь н а г а д э я р ж а ў н а г а м у зея .
1958 (на каз., рус., карэйскай, уйгурскай, ням. мовах). Дзейнічае казахстанская тэлерадыёвяшчальная кампанія (на каз. і рус. мовах). Інфарм. агенцтвы: нац. Казлрэс, незалежная Дана-прэс і Казрэву. Літаратура К. бярэ вытокі ў вуснай нар. творчасці. Каз. фальклор мае больш за 40 жанравых разнавіднасцей: песні, казкі, гераічныя ліра-эпічныя паэмы, найб. спецыфічныя над. жанры — айтысы (песенна-паэт. спаборніцтвы акынаў), талгаў (філас. роздумы), арнаў (прысвячэнні) і інш. Найб. стараж. помнікі фальклору — гераічныя паэмы («Алпамыс», «Кабланды-батыр» і інш.) услаўляюць лодзвігі волатаў (батыраў), a таксама ліра-эпічныя паэмы («КьізЖыбек» і інш.) пра вернасць і самаадданасць закаханых, іншы раз пра іх трагічны лёс. Першы каз. твор, аўтарства якога ўстаноўлена (паэт Асан-Кайгын), адносіцца да 15 ст. Пачатак новай індывід. паэзіі звязаны з творчасцю Бухара-Жыраў Калкаманава (18 ст.), аўтара
рэпаў, С.Шарыпаў, Т.Мустафін, драматургі Ж.Ш анін, С.Абланаў. У 1934 створаны Саюз пісьменнікаў К. У 1930-я г. пашырыўся тэматычны і жанравы дыяпазон каз. л-ры (паэмы «Альбатрос» Сейфуліна, «Кюйшы» і «Кулагер» Джансугурава, «Сонца загаварыла» Жарокава, раманм «Азамат Азаматавіч» Майліна, «Тэміртас» і «Загадкавы сцяі> Муканава, «Mac равеснікі» С.Ерубаева, драма «Амангельды» і апавяданні Мусрэпава). Шырокую папулярнасць набыла творчасць Джамбула Джабаева. У гады Вял. Айч. вайны развівалася патрыят. грамадзянская лірыка (вершы Джамбула Джабаева, 'Гакмагамбетава, Жарокава, Г.Арманава, А.Сарсенбаева, Х.Бекхожына, паэма «Сказанне лра смерць паэта» К.Аманжолава і інш.), драматургія (п’есы Аўэзава, Ш.Хусаінава, Мусрэпава). Тэма вайны развівалася і ў пасляваеннай каз. л-ры (раманы Мусрэпава, A .Нурпеісава, Т.Аетанава, паэмы Жарокава, Дж Мулдагаліева і інш ). Зварот да сучаснасці выявіўся ў
раманах «Сырдар’я», «Стэпавыя хвалі» гандл. двары — караван-сараі, маўзалеі. Муканава, «Караганда» і «Мільянер» Ад 10— 11 ст. захаваліся руіны вежавых Мустафіна, «ІІлемя маладое» Аўэзава, маўзалеяў Бепм-Ана і Сараман-Каса (у «Акбазат» Т.Алімкулава, «Тэміртау» нізоўях р. Сырдар’я), Дамбаул (Цэнтр. З.Шашкіна, «Гудок y стэпе» М.КаратаК ). У 10— 12 ст. на Пд К. гарады мелі ева, y аповесцях М.Іманжанава, 3-часткавую структуру: цытадэль, гар. ядро «шахрыстан» і гандл.-рамесніпкі С.Шаймердэнава, З.Кабдолава. Гістапрыгарад «рабад». У 11— 12 ст. быў ггарычнае мінулае народа, яго нац.-вызв. шыраны тып купальна-цэнтрычнага барацьба адлюстраваны ў трылогіях маўзалея (маўзалеі Бабаджы-хатун і Ай«ІІІкола жыцця» Муканава, «Яік — светлая рака» Х.Есенжанава, гіст. рама- • ша-Бібі каля г. Джамбул), квадратнага ў плане, з пірамідальна-канічньім панах ДАбілева, А.Алімжанава. Пашырыліся эпічныя, сюжэтныя і лірычныя крыццём. 3 пач. 13 ст. складваецца тып партальна-купальнага маўзалея (маўзарамкі паэзіі Бекхожына, Х.Ергаліева, леі Джучы-хан, 1230-я г., і Алаша-хан, Тажыбаева, К.Тагузакава, Г.Каірбекава, сярэдзіна 13 ст., y Цэнтр. К.) з магутМулдагаліева, С.Маўленава, ХДжумаліным парталам і тым жа відам пераева, К.Сулейменава. Сацыяльнымі і макрыцця. Да канца 14 ст. належыць комральна-этычнымі праблемамі напоўнілііілекс маўзалея-мячэці Хаджа Ахмеда ся драм. творы Хусаінава, А.Абішава, Ясаві ў г. Ясы (дяпер г. Туркестан), абАхтанава, К.Мухамеджанава, Муканава лідаваны каляровымі пліткамі і мазаіі інш. 3 1960-х г. развіваюцца навуковакай. Джунгарскія нашэсці (1640— 1720-я фантаст. л-ра, крытыка, літаратуразнаўг.) прывялі да заняпаду культуру К. У ства. Сучаснай л-ры К. ўласцівы маш17— 18 ст. уздоўж межаў К. ўзніклі рус. табнасць маст. пошукаў, шырыня і разнастайнасць праблематыкі, імкненне да інтэлектуалізму (празаік А.Кекільбаеў, паэты К.Мурзаліеў, Т.Малдагаліеў). Бел.-каз. літ. сувязі развіваюцца з 1930-х г. На каз. мову перакладзены многія вершы Я.Купалы, Я.Коласа (перакладчыкі Джансугураў, С.Сеітаў, Сыздыкаў, С.Машакаў), творы І.Мележа, В.Быкава, І.Ш амякіна, Я.Брыля, П.Броўкі, А.Куляшова, М.Танка і інш. На бел. мову перакладзены зб. Джамбула Джабаева «Песні і паэмы» (1939), Абая Кунанбаева «Выбранае» (1970), раман І.Есенберліна «Небяспечная пераправа» (1985), аітавяданні каз. пісьменнікаў і фалькл. творы (зб. «Залаты каравай», 1988). У бел. перыяд. друку апублікаваны творы Абая Кунанбаева, Д а арт. Казахстан. К а ц ё л . Б р о н з а , л іц ц ё . САдамбекава, Ж Амірбекава, ГАрма1399. нава, Аўэзава, Маўленава, Д.Мулдагаліева, Сеітава, Ф.Унгарсынава і інш. y перакладах Р.Барадуліна, А.Звонака, ваен. ўмацаванні — Яіцкі Гарадок (цяВ.Зуёнка, К.Камейшы, М.Танка, Я.Яні- пер г. Уральск), Атырау, Арэнбург, Сяміпалацінск і інш., якія звычайна склашчыц і інш. даліся з крэпасці, казачай станіцы, т. Архітэктура. Ад эпохі бронзы на тэр. К. захаваліся рэшткі аселых паселішчаў зв. тат. слабодкі, і ўласна горада з пра(паўзямлянкі з шатровым дахам), куль- мавугольнай сеткай вуліц. У агульную тавыя збудаванні — дальмены, менгі- аднапавярховую гар. забудову ўключаліры, пахавальныя агароджы з каменных ся і асобныя двухпавярховыя дамы чыпліт (могшьнік Бегазы, Цэнтр. К ), кур- ноўнікаў, купцоў, адм. будынкі; будаваганы (могільнік Бесшатыр на р. Ілі). У лі таксама мячэці, медрэсэ, маўзалеі. У 1920— 30-я г. ўзводзілі добраўпарадка1-м тыс. да н.э. — першых ст. н.э. ў саваныя жылыя і грамадскія будынкі ў каў, усуней і кангалаў жыллё было разборнае, накрытае лямцам. Паселішчы старых (Алматы, Атырау) і новых (Балбылі ўмацаваныя, будавалі цагляныя хаш, Караганда) гарадах і пасёлках. У пач. 1930-х г. y г. Алматы будавалі ў дудамы. Захаваліся фрагменты пахавальных збудаванняў з цэглы (паўн. група ху канструктывізму: Дом урада (цяпер будынак тэатр.-маст. ін-та, 1931, арх. маўэалеяў Тэгіскена, 7—6 ст. да н.э.), М.Я.Гінзбург), гал. паштамт (1931— 34, унікальнае для таго часу пахавальнае збудаванне Баладны II (4—2 ст. да н.э., арх. Г.Г.Герасімаў); y сярэдзіне 1930— Кзыл-Ардзінская вобл.). У 6— 10 ст. 40-х г. — з выкарыстаннем ордэрных развіваліся гарады Ісфіджаб (з 11 ст. — форм (мед. ін-т, 1939, арх. А.І.Гегела) y Сайрам Чымкенцкай вобл.), Тараз (ця- спалучэнні з традыц. элементамі нац. пер Джамбул), Атрар; будавалі крэпасці дойлідства — стральчатымі арачнымі праёмамі, матывамі нац. арнаменту і замкі-сядзібы (замак гарадзішча Баба(Каз. т-р оперы і балета, 1941, арх. Ата, паўн. схілы Каратау, Чымкенцкая М.Прастакоў і інш.). У 1950-я г. інтэнвобл.). Склаўся тып перанаснога жылсіўна раслі маладыя гарады, рэканструля — лямцавая юрта. 3 пашырэннем яваліся старыя і ствараліся новыя (Рудісламу (8 ст.) y К. з ’явіліся мячэці, медны, Абай, Шахцінск). Сярод найб. рэсэ. Будавалі цыстэрны для захавання значных пабудоў 1960— 80-х г. гал. корвады — сардобы, лазні, заезныя і
КАЗАХСТАН
421
пус АН Казахстана (1957, арх. А.В.Шчусеў, Прастакоў), Палац цаліннікаў (Палац культуры, 1960— 64, арх. А.Краукліс і інш.) y Астане, спарт. комплекс «Медэо» (1972, арх. У.З.Кацаў, А.С.Кайнарбаеў і інш.) y Алматы. Сучасныя гар. пабудовы адметныя рацыянальнасцю планіроўкі, лаканічнасцю і выразнасцю арх. форм, выкарыстаннем манум.-дэкар. мастацтва. Жыллёвае буд-ва вядзецца з улікам прыродна-кліматычных умоў (антысейсмічныя і сонцаабаронньм прыстасаванні). У 1935 засн. Саюз архітэкгараў К. Выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Найб. стараж. помнікі
мастацтва на тэр. К. — наскальныя размалёўкі эпохі палеаліту і неаліту. Ад эпохі бронзы дайшлі помнікі каменных татэмічных скулыггур жывёл, наскальныя вьмвы, гліняны посуд з геам. арна-
Д а ар т. Казахстан. Н а с ц е н н ы г а е н т . 2 0 ст.
ды ван.
Ф ра-
ментам. Для мастаіггва сакаў, звязанага з культурай скіфаў, характэрны выявы рэальных і фантаст. звяроў (к ар тл ін ская дыядэма; гл. Звярыны стыль). Сярэдневяковае мастацтва К. (7— 17 ст.) прадстаўлена каменнымі скулыпурамі людзей, жьшёл і бронз. статуэткамі жанчын. Помнікі тагачаснага дэкар.прыкладнога мастацтва — гліняны по-
Казахстан. Н о -
Д а ар т.
ж ка ахвярн ага катла ў в ы гл я д зе а р х ар а. 4 — 3 ст. д а н .э .
422_____________ КАЗАХСТАН суд для захавання касцей (асуарыі) y форме юрты; кераміка — неглазураваная, упрыгожаная наляпным, раэным і штампаваным арнаментам, і паліваная (цэнтр г. Тараз, цяпер Джамбул); вырабы са скуры і металу, дэкарыраваныя самабытным нац. арнаментам, для якога характэрны буйныя дакладныя ўзоры з завіткоў, укампанаваныя ў ромбы і кругі. Падобныя традыцыі захоўваліся і ў 18— 19 ст. У аздабленні інтэр’ера гал. роля належала ўзорыстым лямдавым ці тканым дыванам. Пашыраны вышыўка, залатое шыццё, разьба і інкрустацыя косцю па дрэве, выраб скуры, ювелірная справа (чаканка, гравіроўка, насечка, чарненне, буйныя ўстаўкі з сердаліку). У 19 ст. з’явіліся першыя творы выяўл. мастацгва — малюнкі і акварэлі Ч .Валіханава, a таксама творы Т.Шаўчэнкі, В.Верашчагіна, якія адлюстроў-
майстэрства мастакоў з 1950-х г. развіваюцца сюжэтная карціна (Ісмаілаў, Касцееў і інш.), партрэт і пейзаж (АДаркаскі, М.Лізагуб, Л.Лявонцьеў і інш.). Мастакам 1960— 70-х г. уласціва імкненне да перадачы эмацыянальнага стану чалавека, яго ўнутр. сувязі з навакольным светам, пошук новых выразных сродкаў (жывапісцы М.Кенбаеў, К.Тэльжанаў, А.Сцяпанаў, С.Мамбееў, К.Шаяхметаў, САйтбаеў, графікі М.Гаеў, Р.Сахі, Ч.Кенжэбаеў, Я.Сідоркін, І.Квачко, скульптары Х.Наурзбаеў, Б.Тулекаў, Т.Дасмагамбетаў, дзеячы тэатральна-дэкарацыйнага мастацтва В.Целякоўскі, А.Нянашаў, А.Галімбаева, Г.Ісмаілава і інш.). Развіваецца мастацгва ювелірнае, разьбярнае па дрэве і косці (АКенебаеў, Л.Ходжыкава, Р.Сарсенбін і інш.). У 1935 y Алматы заснавана маст. галерэя, y 1938 — маст. вучьшішча. У 1940 створаны Саюз мастакоў К. Музыкл К. да 1920 існавала толькі ў
Д а ар т. К а з а х с г а н . К а р г а л ін с к а я д ы я д э м а . 2 ст. д а н .э . — 2 ст. н .э .
валі жыццё каз. народа. У 1920— 30-я г. побач з рус. жывапісцамі і графікамі працавалі нац. майстры: АТаш баеў, X. і К.Ходжыкавы, АЛсмаілаў, К.Касцееў і інш. Для іх творчасці характэрна імкненне асвоіць станковыя формы, выпрацаваць нац. маст. мову. 3 часу Вял. Айч. вайны мастакі К. працавалі над батальнымі і гіст. карцінамі, партрэтамі герояў фронту і тылу. 3 ростам прафес.
ная — двухгалосая, асн. форма — ной (праірамная цыклічная п ’еса. Носьбіты прафес. нар. мастаідтва: аншы (спевай), юойшы (інструменталісты), акыны (паэты вуснай традыцыі, якія выконваюдь пад уласны акампанемент свае вершы, імправізацыі), жыршы (апавядальнікі нар. эпасу). Пасля далучэння К. да Расіі (1731) пачалося пранікненне рус. муз. культуры, што садзейнічала развіццю нар.-прафес. муз. мастацтва. Сярод яго прадстаўнікоў паэт і кампазііар Абай Кунанбаеў, дамбрысты Курмангазы Сагырбаеў, Даўлеткерэй Шыгаеў, Татымбет Казангапаў, спевакі Біржан Кажагулаў, Мухіт Мераліеў, Ахан-Серы (А.Карамсін) і інш. У 1920-я г. ўзніклі хар. спевы, ансамблевая ііра на муз. інструментах, y 1930— 40-я г. зарадзіліся і паступова развіліся ўсе жанры прафес. музыкі (опера, балет, сімфонія, араторыя, кантата, камерна-інстр. і інш.); узнікла каз. муз.-сцэн. мастацтва. У Каз. муз. т-ры (1934, з 1937 Каз. т-р оперы і
j I
I I I I I !
1
Д а ар т. Казахствд. З б а н ы і б л ю д а. 9 — 12 ст.
форме вуснай нар. і нар.-прафес. творчасці. Традыц. віды выканальніцтва — сольныя спевы пад уласны акампанемент на домры (двухструнны шчыпковы інструмент) або на кабызе (двухструнны смычковы), сольная ігра на гэтых шструментах і на сы бы зш (духавы інструмент тыпу флейты). Вак. музыка аднагалосая, мае розныя куплетныя і рамансавыя формы, інструменталь-
балета) пастаўлены першыя каз. оперы («Кыз Жыбек», 1934; «Жалбыр», 1935; «Храбры Таргын», 1937, Я.Брусілоўскага) і балеты («Калкаман і Мамыр» В.Веліканава, 1938; «Вясна» І.Надзірава, 1940). Уклад y развідцё каз. музыкі зрабілі рас. музыканты: фалькларысты АЗатаевіч, Б.Ерзаковіч, кампазітар Брусілоўскі. Сфарміравалася нац. кампазітарская школа (Б.Байкадамаў, Г.Жубанава, АЖ убанаў, К.Кужам’яраў, Е.Рахмадыеў, С.Мухамеджанаў, АСяргееў, Н.Тлевдыеў, М.Тулебаеў, Л.Хамідзі і інш.). Сярод муэыкантаў-выканаўцаў: спевакі Р.Абдулін, К.Байсеітава, А.Днішаў, Р.Багланава, Р.Джаманава, Е.Серкебаеў, Б.Тулегенава; піяністы Г.Кадырбекава, Ж.Аўбакірава; дамбрысты К.Жантлеутаў, Р.Амараў, КАхмедыяраў, А.Ескаліеў, Б.Карабаліна, М.Хамзін; танцоўшчыкі Р.Бапаў, Р.Байсеітава; дырыжоры Ш.Кажгаліеў, Тлендыеў, Ф.Мансураў, ГДугашаў, А М оладаў, ТА сманаў і інш. Сярод музыказнаўцаў Затаевіч, Жубанаў, М.Ахметава, Ерзаковіч. У К. працуюць (1998): Каз. т-р оперы і балета імя Абая, Рэсп. карэйскі муз.-драм. т-р (з 1932) , Рэсп. уйгурскі т-р муз. камедыі (з 1933) , філармонія (з 1935), сімф. аркестр (1937), хар. капэла (з 1937), Камерны аркестр Каз. талебачання і ра-
дыё (1965), Аркестр каз. нар. інструментаў імя Курмангазы (з 1934), фальюі.-этнаір. аркестр «Атрар сазы» (1981), кансерваторыя (з 1944), харэаграфічнае вучылішча (з 1967), Ансамбль песні і танца Казахсгана (з 1955), Ансамбль класічнага танца (з 1967) y Алматы, Т-р муз. камедыі (з 1973), сімф. аркестр (з 1984) y Карагандзе і інш. У 1939 створаны Саюз кампазітараў. Тэатр. Элементы тэатр. мастацтва існавалі ў стараж. нар. абрадах і гульнях, драматызаваных выкананнях нар. эпасу, y выступленнях нар. комікаў, сатырыкаў, y песенных спаборнііггвах акынаў. На пач. 20 ст. з ’явіліся творы нац. драматургіі, y гарадах ставіліся аматарскія спектаклі. У 1920-я г. развівалася тэатр. самадзейнасць. У 1926 y г. КзылАрда створаны першы ў К. прафес. драм. т-р (з 1928 y Алматы; з 1961 — Казахскі драм. т-р імя М Аўэзава). Узніклі нац. т-ры ў Карагандзе (1932), Сяюпалацінску, Чымкенце (абодва ў
Да арУ Казахстан. Ч. В а л і х а н а ў . з роду С ары Б а г іш . 1856.
1934), Джамбуле (1936), Атырау (1938), Уйгурскі (1934) і Карэйскі (1937) y Алматы. Ставіліся творы каз. аўтараў (М Аўэзава, Г.Мусрэпава, А Тажыбаева, Ш.Хусаінава, ААбішава, К.Мухамеджанава і інш.), рус., з канца 1940-х г. і зах.-еўрап. класікі. Значнае месца ў рэпертуары т-раў займалі фальююрнагіст. спектаклі («Ахан-Серы і Акгакты» Мусрэпава, 1942). У 1944 створаны Т-р для дзяцей і юнацтва. Сярод яго пастановак казкі «Залаты біток» М.Акінжанава і К.Бадырава (1948), «Алдар Касэ» (1953) і «Балаўнік» (1954) Хусаінава і інш. 3 1950-х г. ставяцда п’есы на сюжэты, звязаныя з гісторыяй К. («Чакан Валіханаў» С.Муканава, 1956; «Майра» Тажыбаева, 1957), з сучасным жыццём («Ваўчаня пад капелюшом» Мухамеджанава, 1959), фальклорна-гіст. эместу («Енлік і Кебек» Аўэзава, 1957). Сярод пастановак 1960-х г.: «Саўле» і «Буран» Т.Ахтанава, «Мацней за смерць» С.Жунусава і інш. Значны ўклад y развіодё
каз. т-ра зрабілі Ш .К Айманаў, Х.Букеева, К.Куанышпаеў, Ш.Джандарбекава, М.Сабір, І.Нагайбаеў, Ф.Шарыпава і інш. У т-рах ставіліся бел. п'есы: «Хто смяецца апошнім» К.Крапівы, «Канстанцін Заслонаў» і «ГІад адным небам» А М аўзона, «Выбачайце, калі ласка!» і «Лявоніха на арбіде» А.Макаёнка, «Выклік багам» АДзялендзіка і інш. Кіно Першы кінасеанс на тэр. К. адбыўся ў 1910. У 1925 кінахранікёры Масквы знялі першы дакумент. фільм пра К. — «Гадавіна КССР». У 1928 y Алматы створаны аддзел трэста «Усходфільм» (выпускаў кіначасопіс «Апошнія навіны», кінанарысы «Алма-Ата і яе наваколле», «Кааперацыя ў ауле», «На Джайляу», «Кзыл-аскер»). У 1929 зняты фільм «Турксіб» (рэж. В.Турын) пра буд-ва Туркестана-Сіб. чыг. магістралі. У 1920— 30-я г. маст. фільмы, прысве-
Д а арт. Казахстан. Г. 1 с м a і л a в а. Н а ц ю р м о р т «К у м ы с» . 1966.
Д а арт. Казахстан. Т э а т р о л е р ы і б а л е т а ім я А бая.
С ар т а й
Тэатр. Элементы тэатр. мастаіггва існавалі ў стараж. нар. абрадах і гульнях, драматызаваных выкананнях нар. эпа-
ш
Да арт. Казахстан. P. С a х і. Э с к із д э к а р а ц ы і да хінаф ільма « К р ы л ы п есн і» . 1965.
Да арг. Казахстав. Музей казахскіх народных музычных інструментаў y Алматы.
КАЗАХСТАН_____________ 423
424
КАЗАХФШЬМ
чаныя жыццю К., з удзелам каз. акцёраў ствараліся на цэнтр. кінастудыях СССР («Мяцеж», 1929; «Песня стэпаў», 1930; «Джут*, 1932; «Таямніца Каратау», 1933). Першы ўласна каз. фільм — «Амангельды» (1939, рэж. М.Левін, y гал. ролі — Е.Умурзакаў). У 1934 y Алматы створана студыя кінахронікі, y кастр. 1941 — Алма-Адінская кінастудыя маст. фільмаў (у 1944 аб’яднана са студыяй кінахронікі, з 1960 кінастудыя «Казахфільм»). У 1950— 70-я г. тут створаны гіст. і гісторыка-рэв. фіпьмы («Джамбул», 1953, Я.Дзіган; «Мы з Сямірэчча», 1959, С.Ходжыкаў і А.Очкін; «Трывожная раніца», 1966, А.Карсакбаеў), на тэмы сучаснасці («Дзяўчынаджыгіт», 1955, П.Багалюбаў; «Зямля бацькоў», 1966, Ш Айманаў). У ліку лепшых фільмаў: «Сказ пра маці» (1964, А.Карпаў), «За намі Масква» (1967) і «Песня пра Маншук» (1970, абодва
Д а арт. А сгаііе.
К ж ш хстан.
П расп ект
Р э с п у б л ік і ў
М.Бегалін), «Канец атамана» (1969, Айманаў), «К.ыз Жыбек» (1970, Ходжыкаў), «Люты» (1974, кірг. рэж. Т.Акееў), «Транссібірскі экспрэс» (1977, Э.Уразбаеў), «Год дракона» (1981, А.Ашымаў, Цой Гук Ін), «Загладзь віну» (1983, С.Жармухамедаў) і інш. Сярод акцёраў: Умурзакаў, А.Умурзакава, К.Кажабекаў, Ф.Ш арыпава, А.Малдабекаў, Х.Адамбаева і інш. У 1958 створаны Саюз кінематаграфістаў К. Беларусы ў Казахстане. Першыя пасяленні беларусаў y К. з’явіліся ў 19 ст. ў выніку ссылкі туды ўдзельнікаў нац,вызв. руху (З.Серакоўскі, Б.Залескі, А.Янушкевіч і інш.). Значныя перасяленні беларусаў y К. пачаліся ў часы сталыпінскай агр. рэформы; яны працягваліся пасля ўстанаўлення сав. ўлады, y гады індустрыялізацыі і калектывізацыі. У К. былі высланы многія ахвяры паліт. рэпрэсій. У Вял. Айч. вайну К. прыняў эвакуіраваных беларусаў. 3 восені 1941 да сак. 1942 y Каз. т-ры оперы і балета працавала частка калектыву Бел. т-ра оперы і балета, y т л . Л.П.Александроўская, І.М .Балоцін, С.У.Дрэчын і інш. Пасля вайны частка беларусаў засталася ў К. У 1954— 55 на асваенне цалінных і абложных зямель К. паехалі 53,4 тыс. беларусаў, y т.л. 4 тыс. механізатараў, пазней — 21,9 тыс. механізатараў і больш за 3 тыс. будаўнікоў. Бел. цаліннікі рассяліліся пераваж-
на ў Карагандзінскай, Кустанайскай, Какчэтаўскай, Паўладарскай, Тургайскай, Цалінаградскай абласцях, гэты раён умоўна наз. бел. калоніяй. Беларусамі былі ўкамплектаваны 24 саўгасы, многія гаспадаркі атрымалі бел. назвы («Беларускі», «Мінскі» і інш.). Многія беларусы траплялі ў К. па размеркаванні пасля сканчэння ВНУ, на вайск. службу і інш. Цяпер y К. жыве каля 200 тыс. этн. беларусаў (каля 1% насельніцтва К.). Абвяшчэнне дзярж. незалсжнасці К. акгывізавала нац.-культ. жыццё беларусаў. У 1991 y г. Алматы засн. культ. аб’яднанне «Бацькаўшчына». Беларусы г. Прыазёрск Джэзказганскай вобл. аб’ядноўваюцца вакол Т-ва бел. мовы (засн. ў 1990), тут дзейнічае бел. нядзельная школа (з 1990). Беларусы святкуюць юбілеі бел. дзеячаў, адметныя падзеі ў жыцці бел. народа, абрадавыя святы (Купалле, Каляды, Вялікдзень) і іяш. Літ:. Мсторня казахской лмтературы. Т. 1—3. Алма-Ата, 1968—71; К а р а т а е в М. Казахская лкгература на современном этапе. Алма-Ата, 1979; К н р а б а е в С.С. Революцней прнзванный: Йсслед. м статьн о каз. лнт. Алма-Ата, 1980; М а р г у л а н АХ., Б а с в н о в Т.К., М е н д н к у л о в М.М. Архнтектура Казахстана. Алма-Ата, 1959; Н у р м у х а м м е д о в Н.-Б. Нскусство Казахстана. М., 1970; Очеркн по нсторнн казахской советской музыкн. Алма-Аха, 1962; Е р з а к о в н ч Б.Г. Музыкальное наследае казахского народа. Алма-Ата, 1979; Казахсклй музыкальный фольклор. Алма-Ата, 1982; Нскусство Казахстана..., музыка н музыковеденне. Алма-Ата, 1987. П.І.Рогач (прырода, насельніцтва, гаспадарка), Р.Ч.Лянькевіч (узброеныя сілы), А.С.Ляднёва (беларусы ў Казахстане). «КАЗАХФІЛЬМ», кінастудыя; гл. ў арт. Казахстан раздзел Кіно. КАЗАЦКІЯ ЛЁТАПІСЫ, украінскія гісторыка-літаратурныя творы, y якіх адлюстравана гісторыя Украіны 17 — 1-й пал. 18 ст. Складзены служылымі казакамі. Найб. вядомы летапісы Самавідца, Р.Грабянкі і С.Вялічкі. Л е т а п і с С а м а в і д ц а ўкладзены ў канды 17 — пач. 18 ст., як мяркуюць, старадубскім папом Р.РакушкаРаманоўскім, ген. падскарбіем гетмана І.Брухавецкага. Ахоплівае падзеі 1648— 1702. Напісаны ў пагадовай форме дзелавым стылем бел.-ўкр. літаратурнай мовы. У Л е т а п і с е Грабянкі (? — каля 1738; гадзяцкі палкавы есаул, потым абозны, суддзя, палкоўнік) падаецца літаратурна апрацаваная гісторыя казацтва ад стараж. часоў да 1709 стылізаванай кніжна-слав. мовай. Гіст. панарама ваен.-паліт. жыцця Украіны перыяду казацкіх войн раскрыта ў л е т а п і с е В я л і ч к і ( ? — пасля 1728; канцылярыст казацкага войска), гіст.літ. кампіляцыі, крынідай для якой паслужылі папярэднія ўкр. летапісы і польскія хронікі, дакумент. матэрыялы і маст. творы (скончаны ў 1720). Гал. герой К л . — Б.Хмяльніцкі. Ён пададзены ва ўзнёсла-паэт., нанегірычным плане. У летапісах ухваляецца далучэнне Украіны да Расіі, асуджаецца экспансіянісцкая палітыка Польшчы, Турцыі і Крымскай Арды на ўкр. землях.
Важная крыніца па гісторыі Украіны і суседніх краін 17 — пач. 18 ст., асабліва Польшчы і Расіі. У летапісах ёсць звесткі з гіст. мшулага Беларусі, найбольш Прыдняпроўя і Палесся.
В.А. Чамярыцкі.
КАЗАЦКІЯ П ЁСН І, жанр фалыслору, разнавіднасць пазаабрадавай сац.-быт. лірыкі. Узнікненне і пашырэнне К.п. на Беларусі звязана з гіст. падзеямі 15— 17 ст.: бел. сяляне ўцякалі ад феад.-рэліг. гірыгнёту на Пд Украіны, за дняпроўскія парогі і ўліваліся ў казацкія атрады. У час сялянска-казацкіх паўстанняў і вызв. вайны ўкр. народа 1648—54 казацкія атрады заходзілі на тэр. Беларусі, y іх уступалі бел. сяляне і гар. бедната. К..п. насычаны сац. матывамі, раскрываюць класавы антаганізм паміж багацеямі і галотай. У п есн ях зв ы ч а й н а н е н азван ы кан к рэтн ы я п а д з е і i г е р о і, a д а е ц ц а а гу л ь н ы м а л ю н а к баявы х п ах о д аў і п о м с т ы п р ы п ія т а л ь н ік а м , адл ю с т р а в а н ы п а ч у ц ц і л ір ы ч н а г а г е р о я , які а д 'я з д ж а е н а в а й н у , у з а е м н а е к а х а н н е к азак а і д зя ў ч ы н ы . П а ш ы р а н ы п е с н і п р а гер аічн у ю j с м е р ц ь к а з а к а , я к о г а а п л а к в а е д зяў ч ы н а. М н о г ія К.П . п р а с м е р ц ь ге р о я л ір а -э п іч н ы я , н а б л іж а ю ц ц а д а б ал ад . Б е л а р у с к ія К .п . м аю ц ь іп м а т а гу л ь н аг а з у к р а ін с к ім і. Іх п а э т ы - 1 к а в е л ь м і б а г а т а я (г іп е р б а л із а ц ы я п о д зв ігу гср о я ў , м е т а ф а р ы ч н а - с ім в а л іч н а я в о б р а з н а с ц ь , ; р а з н а с т а й н ы я п а р а л е л із м ы і ін ш ). К .п . n e - 1 р а в а ж н а х а р а в ы я , ш м а т г а л о с ы я , з ш ы р о к ім ды яп азо н ам м елоды й . Д а с к а н а л а с ц ь п аэт. 1 т э к с т а ў і н а п е в а ў с п р ы я л а іх п а ш ы р э н н ю (а с аб л ів а н а П д Б е л а р у с і) і з а х а в а н н ю да н а ш а га часу.
Л іт Г р н н б л а т М.Я. Белорусы. Мн., 1968; С а л а м е в і ч Я. Міхал Федароўскі. М н„ 1972. С. 258—259, 269; П е т р о в -
'
с к a я Г.А Белорусскне соцнально-бытовые песнн. Мн., 1982. С. 25— 45. Г.А.Пятроўская.
КАЗАЧК0Ў Эдуард Ашэравіч (н. 1933, I г. Гомель), бел. кампазітар, ваенны дырыжор. Засл. дз. культуры Беларусі ! (1968), засл. дз. маст. Расіі (1985). I Скончьгў Маскоўскі ін-т ваен. дырыжораў (1957), Бел. кансерваторыю (1967, клас A .Багатырова). У 1969— 87 ваен. . дырыжор Групы сав. войск y Чэхаславакіі, y Хабараўску. Для яго творчасці характэрна апора на класічныя традыцыі. Сярод твораў: оперы для дзяцей, муз. камедыі і казкі; вак.-сімф. (у тл . араторыя «He! Nein! N o passaran!», 1984; кантата «Акварэлі», 1976), камернаінстр. і камерна-вак. творы; хар. сюіта «Поры года» (1980) і канцэрт на нар. словы (1988); духавая музыка; песні; апрацоўкі бел. нар. песень і інш. КАЗАЧНІК, таленавіты майстар-выканаўца казак, хавальнік казачных традыцый. Вызначаецца індывід. манерай выканання, складам рэпертуару. Славутыя К. ў рускіх — А.Навапольцаў, А.К.Барышнікава (Купрыяніха), М.М.Каргуеў, М.А.Сказкін, Г.М.Каралькова, y ўкраінцаў — Р.Ф.Чмыхала, А.С.Калін, К.Дзеравенчанка, y беларусаў — І.Азёмша, А.Ваўчок, П.П.Гаспадароў, ІІ В./'улевіч, Я.Дзежка, Д.Кулеш, І.Ю Макей, В.Міхайлаў, Рэдкі, М Спірыда і інш., y славакаў Е.Смолка і шш. У ф а р м ір а в а н н і к а з а ч н а г а р эп е р т у а р у вял. р о л ю а д ы г р а л і п р а ф е с . К . H a Р у с і і Б ел ар у сі — , в а н д р о ў н ы я « б а я р іі» . К азк і н а й ч а с ц е й р а с к а з в а л і н а в я ч о р к а х , а саб л ів а ў
скамарохі
калядны тыдзень. У.Дабравольсхі ў «Смаленскім этнаграфічным зборніху» (ч. 1, 1891) апубл. значны матэрыял пра індывідуальны маст. стыль бел. К. вёскі Бердзябяхі Ельнінскага пав. Смаленскай губ Міхайлава. Ад селяніна Дзежкі з в. Новая Хадароўха Сахольсхага пав. Гродзенскай губ. М.Федароўскі запісаў больш за 70 казак, жартаў, анехдотаў, легенд, паданняў. Гаспадароў за ўдзел y рэв. выступленнях y 1905 высланы ў Алонецхую губ., дзе ад яго запісана 106 казак. Пра высокую культуру К. Бел. Палесся сведчаць прасякнутыя задушэўным лірызмам, нар. мудрасцю, напоўненыя новымі ідэямі казкі і апавяданні Рэдкага (ад яго запісана 38 тэхстаў), Азёмшы (запісаны 32 казкі), М.Савіцкага, Куляша, М.Бохмат і інш. Самабытна развіваў сац. матывы ў быт. казках Ваўчок (запісана 18 казах і апавяданняў). У Вял. Айч. вайну творчасць К. адлюстроўвала барацьбу за свабоду. Пастух М.Багрым э в. Даўляды Нараўлянскага р-на расказваў «сон» пра хугхае выгнанне акупантаў. Эсэсаўцы яго расстралялі. Агітац. рыфмаваную казку «Зорхавы горад» расказвалі ў Пухавіцхім р-не, y Астрашыцхім Гарадку. Пасля вайны ад АС.Коржань (г. Орша) запісаны хазхілегенды пра К.С.Заслонава. Макей (в. Алексічы каля Зэльвы), Я.П.Яфіменхаў (в. Ластавічы Глыбоцкага р-на) «разытрывалі» казку ў асобах. Сучасныя К. пісьменныя, з шырохім кругаглядам. Пераважаюць жанчыны, якія выконваюць і інш. фалькл. творы. Для многіх раскаэванне хазах — неабходнасць, звязаная з выхаваннем дзяцей, таму ў іх рэпертуары шмат казак пра жывёл і блізкіх да іх чарадзейных. У I960—80-я г. ў розных раёнах Беларусі выяўлены таленавітыя К.: К.Мслыіікава з Лоеўскага, Ф.Вяргун з Мазырскага, Е.Ляўчэня з Любансхага, П Акулевіч з Бярээілсхага, С.Паўлянхова з Гомельскага, М.Коўтун з Чэрвеньсхага, Н.Краснякова з Крупсхага, У.Русіновіч з Светлагорскага, Л.Цыбульсхая з Уздзенсхага р-наў (ад іх запісана па 30—15 хазах). Вылучаюцца К,імправізатары, яхія не выходзяць за межы традыц. сюжэта, свабодна абыходзяцца з матэрыялам, часам хантамінуюць нехальхі сюжэтаў, падхрэсліваюць дыдахтычны бох хазхі (М.Казлоўсхая, У.Рамбальсхая, Пастаўсхі р-н), і К.-традыцыяналісты, яхія строга трымаюцца сюжэтнай схемы і вядомага ім тэхсту (ДГапеева, Быхаўсхі р-н). Есць К.-маралісты (Е.Варашхевіч, Ляўчэня, Любансхі р-н), эпіхі (Р.Глусцоў, Быхаўсхі р-н, С.Вежнавец, Светлагорсхі р-н), гумарысты (Ахулевіч, Русіновіч). Крыніцы палаўнення рэпертуару сучасных К. істотна пашырыліся (хнігі, радыё, тэлебачанне), але па-ранейшаму гал. роля належыць тэхстам, што перайшлі ад дзядоў і бацьхоў. Літ:. С е р ж п у т о в с х н й А.К. Схазхн н рассхазы белорусов-полешухов. СПб., 1911. ,С . I—VII; Схазхм Ф.П.Господарева. Петрозаводск, 1941. С.7—55; Беларусхія хазхі, запісаныя ад Пятра Гулевіча. Мн., 1963. С. 5—8; Б a р a г Л.Р. Беларуская казка. Мн., 1969. С. 46—60, 227—251; К а б а ш н і х a ў К.П., Б а р т а ш э в і ч Г.А. Сустрэчы з хазхай. Мн., 1984; К а л е с н і х У. Жыў-быў хазачніх... / / Калесніх У. Тварэнне легенды. Мн., 1987; К а р о т х а я Л.Л. Жывое, роднае... Мн., 1989; А з а д о в с х н й М.К. Руссхме схазочннхн / / Азадовскнй М.К. Статьн о лнтературе н фольхлоре. М., Л., 1960; Ш а с т н н а Е.Н Схазхн, схазочняхл, современность. Нркутсх, 1981; Оповідання Р.Ф.Чмнхала /Зібр. Володнмнр Лесевіч / / Етнографічній збірннх. 1904. Т. 14; Зачаровані хазхою: Ухр. нар. казкн Захарпатгя в запісах П.В.Лінтура. Ужгород, 1984. К.П.Кабашнікаі. І.У.Саламевіч. «КАЗАЧОК», «K a з a к», бел. нар. сольны мужчынскі танец імправізацыйнага харакгару. Муз. памер 2/4. Тэмп хуткі.
Танцоры па чарзе дэманструюць сваю фантазію, спрыт, вынаходлівасць. Асн. элементы «K.» — вяровачка, па-дэбаск, прысядка. Часам y выкананне ўключаюцца і жанчыны. У некат. рэгіёнах «K.» выконваецца парамі (асн. элемент — полька-вальсавы паварот па крузе). Суправаджаецца прыпеўкамі. У 19 ст. ў мностве варыянтаў бытаваў на Беларусі. Сцэнічны варыянт «K.» створаны ў 1928 К.Алексютовічам. Падобны танец пашыраны ў Расіі і на Украіне. КАЗАЧЫНА, верхняе адзенне з аўчын ці сукна, якое шыецца накшталт кажуха ў талію. Тэрмін бытуе пераважна ў паўд.-ўсх. і цэнтр. частках Беларусі. КАЗАЧЙНКА Васіль Паўлавіч (25.3.1913, г.п. Новаархангельск Кіраваградскай вобл., Украіна — 1.3.1995), украінскі пісьменнік. Скончыў Кіеўскі ун-т (1938). Друкаваўся з 1938. У аповесцях адлюстроўваў героіку Вял. Айч. вайны («Цана жыцця», 1945; «Атэстат сталасці», «Сэрца маці», абедзве 1946; «Гарачыя рукі», 1960; «Бліскавіда», 1962; «Лісты з патрона», 1967, Дзярж. прэмія імя Т.Ш аўчэнкі 1971), пасляваеннае жыццё ўкр. сялянства («Новыя патокі», 1948; «Зары насустрач», 1951), мараль і побыт нац. інтэлігенцыі («Сальвія», 1945). Аўтар зб. апавяданняў «Нью-Йорк зблізку» (1958), рамана «Бацькоўскі дом» (1979, пра дзейнасць укр. дышіаматаў). Пераклаў на ўкр. мову раманы Я.Брыля «Птушкі і гнёзды», І.Ш амякіна «Глыбокая плынь», п’есы «Лявоніха на арбіце», «Зацюканы апостал» А М акаёнка, некаторыя апавяданні Брыля, І.Мележа, П.Пестрака, К.Чорнага. На бел. мову паасобныя творы К. пераклалі Брыль, Р.Няхай, І.Стадольнік, У.Шахавец. Тя: Творм. Т. 1—4. КМв, 1979—80. Літ:. П і н ч y х С. Васіль Козаченхо. Клів, 1973. В.А. Чабаненка. КАЗАЧ^НКА Мікалай Міхайлавіч (1.1.1916, в. Бярозаўка Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл. — 21.3.1977), Герой
М.М.Казачэнка. Сав. Саюза (1943). Скончыў Рэсп. парт. шксшу пры Ц К КП(б)Б (1949). Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на Зах., Паўд.Зах., Паўн.-Каўказскім, Сцяпным, 3-м Укр., 1-м Бел. франтах. Вызначыўся пры фарсіраванні Дняпра каля Ніжнедняпроўска (Украіна): y ноч на 3.10.1943 байды аддзялення на чале са ст. сяржантам К. пад агнём праціўніка збудавалі прыстань на правым беразе
КАЗЕІН_________________ 425 ракі і пераправілі на пароме 1700 воінаў, 60 павозак з боепрыпасамі, 120 коней. КАЗБЁГІ Аляксандр (20.1.1848, г.п. Казбегі, Грузія — 22.12.1893), грузінскі пісьменніх. Друкаваўся з 1880. Майстар псіхалагйаванага пейзажу. У рамане «Элгуджа» (1881), аповесцях «Элісо» (1882), «Ціко» (1883), «Хевісберы Гоча* (1884), «Пастыр» (1885), п’есах «Адзін з няшчасных» (паст. 1880), «Раніца пасля вяселля», «Арсен» (абедзве паст. 1882) і, інш. адлюстраваў драм. старонкі жыцця і змагання горцаў за сваю свабоду, незалежнасць, чалавечую годнасць. Яго творы прасякнуты ідэямі гуманізму, верай y нязломнасць духу груз. народа. Тв.: Рус. пер. — Йзбранное. Тбшшсн, 1974. КАЗБЕК (груз. Мкінвары — ледзяны; асец. Урсхох — белая гара), вяршыня Бакавога хр. ў цэнтр. частцы Вял. Каўказа, y Грузіі. Выш. 5033 м (усх. вяршыня), зах. вяршыня на 400 м ніжэй. Патухлы вулканічны конус, складзены з андэзітавых і трахіта-ліпарьггавых лаў, насаджаны на масіў з юрскіх сланцаў. На схілах субальпійскія і альпійскія лугі, з выш. 3300 м — вечныя снягі. Далінныя ледавікі (Дэўдаракскі, Мна, Суатысі і інш ). Аіульная плошча зледзянення 135 км2. Раён альпінізму і турызму. КАЗБЯРУК Уладзімір Міхайлавіч (н. 29.8.1923, в. Бандары Беластоцкага ваяв., Польшча), бел. літ.-знавец і крьітык. Канд. філал. н. (1963). Скончыў БДУ (1949). Настаўнічаў. 3 1955 выкладаў y Полацкім пед. ін-це. У 1959— 93 y Ін-це л-ры АН Беларусі. Друкуецца з 1954. Даследуе бел. л-ру стараж. перыяду, 19 — пач. 20 ст., праблемы бел. рамантызму, бел.-польскія літ. сувяэі, творчасць Я.Ксшаса, Ф.Багушэвіча, Ф.Скарыны, А.Гаруна, К.Каліноўскага, Г.Пельгрымоўскага, мітрапаліта Кіпрыяна і інш. Адзін з аўтараў «Гісторыі беларускай дакастрычніцай літаратуры» (т. 2, 1969), кн. «Старонкі літаратурных сувязей» (1970), даследаванняў па гісторыі Беларусі. Тв:. Якуб Колас (жыццё і тюрчасць). Мн., 1962; Традыцыі польсхага рамантызму ў беларусхай літаратуры пачатху XX ст. Мн., 1972; Стулені росту: Бел. літ. ханца XIX — начатху XX ст. і традыцыі пол. пісьменніхаў. Мн., 1974; Паэма Яхуба Коласа «Новая зямля»: У святле слав. традыцый. Мн., 1979; Славянскія літаратуры і праблемы беларусхага параўнальнага літаратуразнаўства (дахастрычніцхі перыяд). Мн., 1982; Рамантычны пошух; Назіранні над бел. рамантызмам пачатху XX ст. Мн., 1983; Светлай волі зычны звон: Алесь Гарун. Мн., 1991. І.У.Саламевіч. КАЗЕІН (ад лац. caseus сыр), складаны бялок — фосфапратэід, y якім рэшткі фосфарнай кіслаты ўтвараюць складаны эфір з гідраксільнай групай серыну. Малехулярная маса 75—100 тыс. Раствараецца ў разбаўленых шчолачах і ў водных растворах солей. Неаднародны, падзяляецца
426__________________ КАЗЕЙ на a-, P- i <p- K., якія розняцца амінакіслотным саставам і фіз.-хім. ўласцівасцямі. Састаўная ч. малака, тварагу, сыру, брынзы (каровіна малако мае 2,5—4,5, жаночае 0,3— 0,9% К.). Адзін з гал. бялкоў ежы (мае ўсе незаменныя для жыўлення арганізма амінакіслоты). Выкарыстоўваецца таксама ў вытв-сці пластмас, пггучнага валакна, клею, фарбы. КАЗЁЙ Марат Іванавіч (10.10.1929, в. Станькава Дзяржынскага р-на Мінскай вобл. — 11.5.1944), піянер-партызан.
Тв.: Няходжанай дарогай. Мн., 1973; Голас часу. Мн., 1975; Падарожжа ў маладосць. Мн., 1984. ВЛ.Каваленка. KA3ÉJIKA Канстанцін Кандратавіч (22.10.1915, г. Калінкавічы Гомельскай вобл. — 8.1.1989), бел. самадзейны майстар-разьбяр па дрэве. Засл. дз. маст. Беларусі (1957). Скулыггурам К. характэрны складаная дынамічная кампазіцыя, дакладнасць мадэліроўкі і стараннасць апрацоўкі матэрьмлу. Выкарыстоўваў сюжэты з фальклору, літ. твораў, гісторыі і сучаснага жыцця: «Віцязь» (1948), «Аляксандр Неўскі», «Су-
Аўтар прац па пытаннях развіцдя класічнай і сучаснай бел. л-ры: зб-кі «3 невычэрпных крыніц» (1958), «Натхненне і майстэрства» (1963), кн. «Беларуская байка» (1960), «Кандрат Крапіва» (1965), «Кузьма Чорны» (1980). Даследуе пераважна прозу, а таксама жанры сатыры, байку, праблемы творчай індывідуальнасці пісьменніка (Я.Колас, К.Чорны, К.Крапіва, І.Мележ, І.Ш амякін, В.Вітка, А.Кулакоўскі), стылёважанравых прыкмет маст. твора. Складальнік кніг аўтабіягр. матэрыялаў бел. пісьменнікаў «Пяцьдзесят чатыры дарогі» (1963), «Пра час і пра сябе» (1966), «Вытокі песні» (1973). Дзярж. прэмія Беларусі 1976 за ўдзел y выданні Бел. Сав. Энцыклапедыі ў 12 тамах.
КАЗЁННАЯ ПАЛАТА, губернскі орган Мін-ва фінансаў па дэпартаменце дзярж. казначэйства Рас. імперыі ў 1775— 1917. Складалася з кіраўніка (да 1845 ім быў віцэ-губернатар, пазней — прызначаны старшыня) і паўкалегіяльнай канцылярыі з назначаных дарадцаў, асэсараў, губ. казначэя. Мела аддзяленні; гаспадарчае, лясное, піцейных збораў, казначэйскае, каіпрольнае. У выніку рэформы 1863 функцыі К.п. зведзены да вузка фінансавых пытанняў (размеркаванне прамых падаткаў, таргі на казёнкыя падрады, рэвізія казначэйстваў). В.В.Швед. KA31MIP І А д н а в і ц е л ь (Kazimieiz I Odnowiciel; 25.7.1016—24.10 ді 28.11.1058), старажытнапольскі княэь [1039(7)— 1058] з дынастыі Пястаў. Заняў прастол пры гіадтрымцы герм. імператара Генрыха III і Венгрыі ва ўмовах заняпаду цэнтр. улады, адасаблення Памор’я і Мазовіі, нар. паўстання і нападу чэш. кн. Бржэціслава I на Сілезію і Велікапсшьшчу. Заключыў саюз з кіеўскім князем Яраславам Мудрым (1041) і з яго дапамогай вярнуў Мазовію (каля 1047). У 1050 адваяваў y чэхаў Сілезію. Аднавіў дзярж. структуры з цэнтрам y Кракаве, a таксама сетку польскіх біскупстваў.
Герой Сав. Саюза (1965). У Вял. Айч. вайну з ліст. 1942 y партыз. атрадзе «25 год Кастрычніка», са жн. 1943 разведчык штаба 200-й партыз. брыгады імя К.К.Ракасоўскага Мінскай вобл. У снеж. 1943 здабыў ваен. карты і планы камандавання праціўніка. 11.5.1944 пры выкананні баявога задання каля в. Хароміцкія Уэдзенскага р-на К. быў акружаны карнікамі. Дцстрэльваўся да апошняга патрона, потым гранатай падарваў сябе і гітлераўцаў, якія наблізіліся да яго. Пахаваны на радзіме, дзе ў 1987 створаны мемарыял. У Мінску К. пастаўлены помнік. KA3ÈKA Янка (Іван Дарафеевіч; н. 31.8.1915, в. Кострычы Кіраўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. крытык і літ.знавед. Засл. работнік культ. Беларусі (1975). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1938). Настаўнічаў, працаваў y прэсе. У 1957—67 гал. рэдактар выд-ва «Беларусь». У 1967— 91 y выд-ве «Беларуская Савецкая Энцыклапедыя» (у 1969— 79 нам. гал. рэдактара). Друкуецца з 1935.
(цячэ праз возера), за 20 км на Пн ад г. Дуброўна. Пл. 1,18 км2, даўж. 3,9 км, найб. шыр. 520 м, даўж. берагавой лініі каля 10 км. Пл. вадазбору 151 км2. Схілы катлавіны выш. 5— 8 м, параслі лесам і хмызняком, на ПнУ месцамі разараныя. Берагі пераважна зліваюцца са схіламі. 9 астравоў. Упадае р. Лкггыня.
К.Казелка. Мужычок з ногцік. 1949. вораў», «Мужычок з ногцік» (усе 1949), «Багдан Хмяльніцкі», «Руслан і Рагдай», «Бой рыцара з турам», «Салават Юлаеў» (усе 1954), «Героі Брэста», «Беларусы едуць», «Паляванне на зубра» (усе 1957), «Цялятніца» (1958), «Будзёнаўцы» (1962), «Партызанская тачанка» (1965) і інш. Літ:. Л е о н о в а АК. Народная деревянная скулыггура Белорусснл. Мн., 1977. КАЗЕМАТ (франц. casemate ад італьян. casamatta), 1) y абарончых збудаваннях— памяшканне для засцярогі асабістага саставу, зброі і боепрыпасаў ад уздзеяння агнявых сродкаў праціўніка. Першыя К., якія засцерагалі ад артыл. агню, з’явіліся ў 16 ст., найб. пашырэнне мелі ў 18 — пач. 19 ст. 2) Браніраванае памяшканне на ваен. караблі ў 2-й пал. 19 — 1-й пал. 20 ст. для ўстаноўкі гармат і засцярогі іх абслугі. 3) Памяшканне ў крэпасці для ўтрымання паліг. зняволеных (у дарэв. Расіі і некат. інш. краінах). КАЗЁННАЕ BÔ3EPA, y Дубровенскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Вярхіта
KA3IM ÏP III В я л і к i (Kazimierz III Wielki; 30.4.1310, г. Коваль, Псшьшча — 5.11.1370), польскі кароль [1333—70]; апошні кароль з дынастыі Пястаў. Імкнуўся да ўзмацнення і аднаўлення цэласнасці Польшчы, апіраючыся на саюз з Венгрыяй і папствам. У 1343 заключыў мір з крыжакамі. У 1349— 52 пры падгрымцы Венгрыі захапіў б.ч. былога Галіцка-Валынскага княства, y 1356 падпарадкаваў Мазовію, y 1365 — Сантак і Дрэздэнка, y 1368 адваяваў y Брандэнбурга ч. Новай Маркі. Імкнуўся да цэнтралізацыі ўлады, спрыяў развіццю гарадоў, рамёстваў, гандлю. Ажыццявіў кадыфікацыю звычаёвага права (гл. Вісліцка-Петракоўскія статуты 1346— 47), y 1334 выдаў прывілей ддя яўрэяў з мэтай урэгулявання іх прававога статуса ў Польшчы, упарадкаваў падаткі і правёў грашовую рэформу. Пабудаваў каля 50 замкаў. Заснаваў y Кракаве ун-т (1364, першы ў ІІольшчы). Літ.: Ш а б у л ь д о Ф.М. Землн Юго-Западной Русн в составе Велнхого княжества Лнгговского. Кмев, 1987; D ^ b r o w s k i J. Kazimieiz Wielki, twôrca Korony Krolestwa Polskiego. Wroclaw etc., 1964. КАЗІМ ІР IV Ягелончык (30.11.1427, Кракаў — 7.6.1492), вял. князь ВКЛ [1440—92], кароль польскі [1447—92], Малодшы сын Ягайлы і С оф ’і Гальшанскай. Пасля абрання К.
IV на псшьскі трон паміж ВКЛ і Польшчай устаноўлена персанальная унія, ВКЛ захавала незалежнасць. Вярнуў ВКЛ з Подыпчы Дарагічынскую зямлю (1444), замацаваў y складзе дзяржавы Валынь, канчаткова далучыў да ВКЛ Жамойць. Дзеля пашырэння асабістых і маянтковых правоў баяр вцдаў прывілей 1447. У час яго панавання ў ВКЛ узмацнілася роля паноў-рады. Вымушаны быў змагацца з апазіцыяй бел.-літ. арыстакратыі. У 1441 групоўка слуцкага кн. А лельй Уладзіміравіча вымусіла К. IV перадаць Алельку Кіеўскае княства. Вёў барацьбу з прэтэндэнтам на велікакняжацкі пасад кн. Міхаілам Жыгімонтавічам. У 1471 ліквідаваў удзельнае Кіеўскае княства. Каб з ’яднаць пануючае саслоўе, пачаў раздачу маёнткаў баярам. Выдаў Судзебнік 1468, з якога пачалася кадыфікацыя феад. права ў дзяржаве. Знешняя палітыка K. IV на ўсходзе была накіравана на ўтрыманне рус. княстваў y складзе ВКЛ (гл. Дагавор 1449), падтрымку Вял. Арды ў яе барацьбе супраць Масквы. Вёў барацьбу з Крымскім ханствам (былым саюзнікам). У Польшчы абапіраўся на сярэднюю
жысёр Бел. т-ра імя Я.Коласа. Творчасці ўласцівы пошукі вобразнай сцэн. формы, псіхалагізм. Спектаклі паводле твораў бел. аўтараў вызначаюцца беражлівымі адносінамі да нар. традыцый, нац. каларытам. Сярод лепшых пастановак: «Лекар паняволі» Мальера (1940), «Шостага ліпеня» М.Шатрова (1967, Дзярж. прэмія Беларусі 1968), «Трыбунал» А .М акаёнка (1970), «Многа шуму з нічога» У.Ш экспіра (1971), «Багна» А.Астроўскага і «Снежныя зімы» паводле І.Ш амякіна (абедзве 1972), «Матухна Кураж і яе дзеці» Б.Брэхта, «Апошняя інстанцыя» М.Матукоўскага (абедзве 1976), «Заставайцеся сонцам» А П апаяна (1977) і інш. Г.Р.Герштэйн. КАЗІМІРСКАЯ Іна Іванаўна (н. 29.4.1937, в. Чырвоная Зорка Пухавіцкага р-на Мінскай вобл.), бел. педагог. Д-р пед. н. (1992), праф. (1993). Скончыла Гродзенскі пед. ін-т (1959). Настаўнічала. 3 1971 y Бел. пед. ун-це. 3 1994 y БДУ. Даследуе праблемы маральна-эстэт. выхавання вучняў, прафес. падрыхтоўкі настаўнікаў шксш. Тв.\ Нравственно-эстетнческое восшгганве школыгахов. 2 мзд. Мн., 1988 (разам з К.У.Гаўрылавец); Мышленпе учнтсля н пуга его формвровання. Ч. 1—2. Мн., 1992.
КАЗКА__________________427 гал. дырыжор Дзяржаўнага акадэмічнага народнага аркестра Рэспублікі Беларусь імя І.Жыновіча. У рабоце з аркестрам вял. ўвагу аддае пытанням строю, збалансаванасці гучання розных арк. груп, нюансіроўцы, тэмбравай маляўнічасці. К. — першы інтэрпрэтатар многіх твораў бел. музыкі, y т л . кантаты для хору, салістаў і нар. аркестра «Родныя песні» Ю .Семянякі, Канцэрта для фп. і нар. аркестра Г.Вагнера, «Святочнай паэмы» і «Юбілейнай уверцюры» Я.Глебава, 2-га канцэрта для цымбалаў і аркестра і Рапсодыі для 2 цымбалаў і аркестра Дз.Смольскага, Сімфаньеты і уверцюры ♦Беларускія вячоркі» К.Цесакова, Канцэрта для аркестра нар. інструментаў В.Іванова, фрэскі-карціны «Зямля бацькоў» і уверцюры «Свята ўраджаю» В.Войціка, сімфоніі «Памяць Зямлі», муз. карціны «На Купалле», канцэрціна «Народныя гульні», апрацовак нар. мелодый «Бульба», «Крыжачок», «Саўка ды Грышка» А.Мдывані і інш. Дзярж. прэмія Беларусі 1984.
KÂ3IH Васіль Васілевіч (6.8.1898, Масква — 1.10.1981), рускі паэт, адзін з пачынальнікаў рабочай тэмы ў рус. лірыцы. Арганізатар і ўдзельнік літ. групы пралетарскіх пісьменнікаў *Кузніца». Друкаваўся з 1914. У зб. вершаў «Рабочы май» (1922) услаўляў вольную працу. Прастата, канкрэтнасць лірыкі К. адрознівалі яе ад касмізму і абстрактнасці «Кузніцы». У паэме «Лісіная шуба і каханне» (1926) выкрываў мяшчанскую мараль. Тв:. Стнхотворення н поэмы. М., 1964; Нзбранное. М., 1978.
Каіімір ГУ Ягелончык. шляхту і вёў барацьбу з магнацкай апазіцыяй. Выдаў Няшаўскія статуты 1454, якімі пашыраліся і ўзмацняліся правы шляхты і шляхецкіх земскіх сейміхаў, a магнаты пазбаўляліся выключнага права займаць дзярж. пасады. У 1454—66 вёў вайну з Тэўтонскім ордэнам (ВКЛ не ўдзельнічала), y выніку якой Польшча атрымала выхад да Балтыйскага мора, ордэн прызнаў сваю васальную залежнасць ад польскай дзяржавы. У дынастычнай палігыцы дамогся выбрання свайго старэйшага сына Уладзіслава каралём Чэхіі, a потым і Венгрыі. А.П.Грыцкевіч. К А ЗІМ ІР0Ў СКІ Саламон Савельевіч (н. 28.4.1915, г. Бабруйск Магілёўскай вобл.), бел. рэжысёр. Засл. дз. маст. Беларусі (1973). Скончыў Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва ў Маскве (1940). У 1940—41 рэжысёр, y 1967— 75 гал. рэ-
КАЗІНЁЦ Ісай Паўлавіч (падп. мянушкі С л а в а Юрыгін, Слаўка Пабядзіт; 1910, г. Батумі — 7.5.1942), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў Мінскага патрыятычнага падполля. І'ерой Сав. Саюза (1965). Напярэдадні вайны працаваў y Беластоку. У пач. акупацыі Мінска арганізаваў і ўзначаліў падп. групу ў Кастрычніцкім р-не горада. Уваходзіў y М інскі падп. гарком КП(б)Б, адказваў за сувязь з падпольшчыкамі гета, кіраваў адпраўкай партызанам папаўнення, зброі, медыкаментаў. Адзін з арганЬатараў падп. друкарні, дзе выдаваў лістоўкі, падп. лісток «Вестннк Роднны». 27.3.1942 арыштаваны і пасля катаванняў павешаны. На месцы пакарання смерцю ў Цэнтр. скверы — мемарыяльны знак. КАЗІНЕЦ Міхаіл Антонавіч (н. 18.5.1938, в. Цынцавічы Вілейскага р-на Мінскай вобл.), бел. дырыжор, педагог. Засл. дз. маст. Беларусі (1978), нар. арт. Беларусі (1987). Скончыў Бел. кансерваторыю (цягіер Бел. акадэмія музыкі) па класах баяна (1965) і оперна-сімф. дырыжыравання (1973), з 1966 выкладае ў ёй (праф. з 1990, рэктар з 1985). 3 1972 дырыжор, з 1975 маст. кіраўнік і
М .А .К азін ец .
KA3IHÔ (франц. casino ад італьян. casino домік), клуб, ііральны дом з рэстаранам і азартнымі гульнямі (карты, рулетка і інш.). КАЗІРАНГА, нацыянальны парк y Індыі (штат Асам), y джунглях на левым беразе р. Брахмапугра. Засн. ў 1908, да 1968 рэзерват. Пл. каля 43 тыс. га. Балотная расліннасць, рэдкалессе, зараснікі т. зв. слановай травы. Больш за палавіну сусв. папуляцыі інд. панцырнага насарога (больш як 400 жывёлін). Жывуць сланы, дзікія буйвалы, бенгальскі тыгр, леапард, мядзведзі, алені і інш. Турызм. КАЗКА, жанр фалыаіору, апавядальны твор, які грунтуецца на займальным вымысле (дзейнічаюць незвычайныя героі, адбываюцца незвычайныя падзеі), a ідэйна-мастацкі змест звязаны з гра-
428
КАЗКі
мадскім, сямейным і вытв. побьггам. У казачным вымысле адлюстроўваюцца маральныя і сац. погляды нар. мас, іх ідэалы, што процістаяць несправядліваму грамадскаму ладу, мары, што пераўзыходзяць дасягнутае ў падпарадкаванні сіл прыроды і ў стваральнай працы. Таленавітыя казачнікі перадаюць К. з вуснаў y вусны (нярэдка на працягу стагоддзяў). К. вызначаюцца багаццем жанравых разнавіднасцей і маст. сродкаў. У іх арганічна спалучаюцца традыцыйнае і новае, устойлівае і імправізацыйнае, нацыянальнае і міжнароднае, майстэрства слова і выканання. Вытокі казачнага эпасу — y рэчаіснасці дакласавага грамадства. Асобныя казачныя сюжэты фарміраваліся ў розныя эпохі, таму ўгрымліваюць своеасаблівыя гіст. напластаванні. К. мае большы, чым іншыя жанры фальклору, арэал пашырэння і глыбоісія разгалінаваныя ў этнічных адносінах гіст. карані. Яна творча ўзаемадзейнічае з многімі інш. фальюі. жанрамі — міфамі, легендам і, п а д анн я м і, эпічнымі песнямі, б ал а д а м і, а н е к дот ам і, за м о ва м і, п р ы к а з к а м і і п р ы м а ў к а м і. Падабенства ісазачнай творчасці многіх народаў свету абумоўлена агульнымі сац. захсанамернасцямі іх жыцця і мае тыпалагічны характар. 3 развіццём міжнар. культ. сувязей ідзе ўзаемаабмен вуснымі і літаратурна алранаванымі К. на розных мовах, і гэты працэс на працягу тысячагоддзяў назіраецца ў сусв. дыяпазоне. Творчае асваенне нар. каэачнікамі іншанацыянальнага фальклору залсжыдь ад сучаснай ім нац. рэчаіснасці і традыцый. Гісторыя і геагр. становішча Беларусі вызначылі яе ролю пасрэдніка паміж рус., укр., польск. і прыбалт. ісульт. традыцыямі. Гэта выявілася і ў багацці бел. казачнага рэпертуару, y разнастайнасці варыянтаў сюжэтаў. Ва ўмовах гіатрыярхальнага побыту бел. сялянства К. захіяла адно з іал. месцаў сярод фалькл. жанраў і дасягнула высокага маст. ўзроўню. Выдатныя нар. казачніхсі (Рэдкі, II Гаспадароў, І.Азёмша) выступалі як папулярныя майстры слова, філосафы, публіцысты. Бытаванне K. y бел. вёсцы было звязана з наладжваннем попрадак, са звычаем расісазваць фалькл. творы ў піліпаўскі пост і ў калядныя вечары. У наш час вусная казачная традыныя паступова затухае пад уплывам усеагульнай адукаванасці, пашырэххня маст. л-ры, сродкаў масавай камуніхацыі. Хоць адзначаюцца і факты казкатворчасці, запісы новых тэкстаў К. Вусная К. прадаўжае існаваць пераважна ў сямейным асяроддзі. Найб. поўна асаблівасці казачнай творчасці раскрываюцца ў чарадзейных казках. Фантастычнае праламленне ў іх рэальных з ’яў, імкненняў і мараў не вымагае веры ў дзівоснае, але яно пастаянна мроідца ў творчым уяўленні расказчыка і слухачоў. Казкі пра жывёл фантастычныя ў той меры, y якой жывёлы ў нар. вобразных уяўлехінях дзейнічаюць y жыццёвай сферы. Паэтыіса незвычайнага ў сацыяльна-бытавых казках вызначаецца сюжэтным завастрэннем быт. сітуацый y драматычным (навелістычныя казкі) ці ў анекдатычным (анекдатычныя, саты-
рычныя К.) плане. Фантастыка легендарных казак найчасцей абумоўлена вобразамі бога, святых, анёлаў, чарцей, a таксама тым, што дзеянне ў іх разгортваецца на зямлі і на «тым свеце». Маральная скіраванасць такіх К. пазбаўлена рэліг. дыдактызму і стасуецца з сац. сатырычнай завостранасцю. Па меры распаду патрыярхальнага побыту і росту класавых супярэчнасцей y бел. нац. рэпертуары большала значэнне сац.-бытавых К., героям якіх уласціва сац. канкрэтнасць, кампазіцыі — свабода і дынамічнасць, стылю — размоўная натуральнасць і прастата. У кожнага народа ёсць К., не зафіксаваныя ў інш. народаў. У бел. чарадзейных К. нямала сюжэтаў, якія не маюць адпаведнікаў y суседзяў. Бел. нар. К. вядомы пераважна па зборніках 19 і 20 ст. У серьіі «Беларуская народная творчасць» выйшла 5 кніг К. Бел. нар. К. перакладзены на многія мовы. К., апрацаваныя пісьменнікамі ці створаныя імі паводле матываў, y духу народных, наз. літаратурнымі К. Бел. нар. К. апрацоўвалі ў 1-й пал. 19 ст. Я.Баршчэўскі, А.Глінскі, y 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. — Ф.Багушэвіч, К.Каганец, Ядвігін Ш. Сярод літ. К. бел. пісьменнікаў вылучаюцца творы Я.Коласа, З.Бядулі, У.Дубоўкі, A.Яісімовіча, М.Танка, М Лужаніна, У.Караткевіча, У.Ягоўдзіка і інш. Літ. К. робяць зваротны ўплыў на фалькл. творчасць, і сувязь нар. К. з літаратурай становіцца ўсё больш цеснай. Публ:. Р о м а н о в Е.Р. Белорусскяй сборннх. T. 1, вып 3—4, 6. Внтебск; Могалев, 1887—91, 1901; Д о б р о в о л ь с к н й B. Н. Смоленсклй этнографнческнй сборннк. Ч. 1. СПб., 1891; Ш е й н П.В. Матерналы для нзучення быта н языка русского населехшя Северо-Западного края. Т. 2. СПб., 1893; С е р ж п у т о в с к н й АК. Сказкм н рассказы белорусов-полешухов. СПб., 1911; Я г о ж. Казкі і апавяданні беларусаў з Слуцісага павета. Мн., 1926; Казкі і легенды роднага краю. Мн., 1960; Беларусісія казісі, запісаныя ад Пятра Гулевіча. Мн., 1963; Казхсі пра жывёл і чарадзейныя казхсі. Мн., 1971; Чарадэейныя казхсі. Ч. 1—2. Мн., 1973—78; Сацыяльна-бытавыя казю. Мн., 1976; Беларускі казачны эпас. Мн., 1976; Беларускія народнхля казкі. 2 вхлд. Мн., 1986; Казісі ў сучасных запісах. Мн., 1989; F e d e r o w s k i М. Lud bialoruski. T. 1—3. Krakow, 1897— 1903; Belorussische Volksmarchen. Aull. 10. Berlin, 1980. J lim .: С а в ч е н к о C.B. Руссісая народная скаэка: (Нсторня собнрання н нзучехіня). Клев, 1914; П р о п п В.Я Морфологня сказкн. 2 нзд. М., 1969; Я і о ж. Мсторнчесюхе корнн волшебной сказкн. Л., 1946; Я го ж. Руссхсая сказка. Л., 1984; М е л е т н н с к м й Е.М. Герой волшебной сказюх. М., 1958; П о м е р а н ц е в а Э.В. Судьбы русской сказхсн. М., 1965; Н о в н к о в Н.В. Образы восточнославянской волшебной сказюх. Л., 1974; Д у н а е в с ь к а Л.Ф. Украінська народна казха. Кшв, 1987; Б р і ц н н а О.Ю. Украінська народна соціально-побугова казка. Кн'ів, 1989; Б a р a г Л.Р. Беларусхсая казка. Мн., 1969; Я г о ж. Сюжэты і матывы беларусхсіх народных казах. Мн., 1978; Я го ж. Об особенностях украннской сісазочной геронкл сравнвтельно с белорусской н русской // Руссюхй фолыслор. М.; Л., 1968. Вып. 11; Ф я д о с і к А.С. Беларусісая пародная сатырычная проза. Мн., 1969; К а б а ш н і к а ў
К.П. Беларусісая ісазка ў казачным эпасе славян. Мн., 1968; Сравннтельный указатель сюжетов: Восточнославянская сказка. Л., 1979; 1 К р у к Н Н. Восточнославянскне сказхв о жнвогных. Мн., 1989; L ü t i М. Mârchea | Marburg, 1986. Л.РБараг. I KÂ3KI ПРА Ж Ы ВЁЛ, адзін з найб. старажытных відаў казачнага эпасу, y сістэме маст. вобразаў якога цэнтр. месца займаюць ііерсанажы жывёльнага свету. У бел. казачным эпасе схсладаюць 12— 14% вядомых запісаў. Прайшлі складаны шлях развіцця ад паляўнічых апавяданняў продкаў, дзе гірац. вопыт і трапныя назіранні за прыродай і жывёльным светам сналучаліся з анімізмам і татэмізмам, да сатыр. твораў, y якіх y алегарычнай форме адлюстраваны сац. канфлікты хсласавага грамадства. Ім уласцівы камназіцыйная завершанасць, рыфмаваная ці рытмізаваная мова, асабліва ў прыхсазхсах-зачынах і ісанцоўках, шырокае ўжыванне прыісазак і прымавак, песень. Харахстэрныя рысы гэтых казак — займальная ўмоўнасць, лаканічная форма, якая часам набліжае іх да байкі. Разгорнуты дыялог казак стварае магчымасці для імправізацыі. Часта дзеянне будуецца на нароютванні падзей наюіггалт славутай казхсі пра рэпку (гл. Кумулятыўныя казкі). Тыповыя персанажы — ліса, воўк, шдзведзь, заяц, сабака, кот, баран, конь, левевь і інш. — надзелены рысамі, якія адлюстроўваюць пануючыя ў народзе вобразныя ўяўленні пра гэтых жывёл: ліса эаўсёды хітрая, кот мудры, воўк дурны і прагны. Праз гэтыя юбразы раскрываюшха тыповыя харахаары і якасці людзей, іх сац. і маральна-этычныя адносіны. У ісазісах услаўляюцца гыя, хго стаіць за праўду і справядлівасць, высока ставіць шчырасць і ўзаемадапамогу, асуджае няўдзячнасць, гультайства, прагнасць, выказваюцца крытычныя адносіны народа да служак хсульгу. 3 тонкім гумарам народ высмейвае фанабэрыстасць, зайздрасць, баязлівасць і інш. недахопы людзей. Мэта таісіх казак, спецыяльна разлічаных на дзіцячую аўдыгорыю, — пазнаёміць малых з навакольным светам, пакаіапь прасцейшыя ўзаемаадносіны паміж дзеяннем і яго выніхсам. Бел. казкі — неад’емная частіса казачнага эпасу ўсх. славян, яны маюць нямала агульных рысаў з казкамі інш. народаў. Сюжэты такіх казак, як «Пра мужыка і лісу», «Лісічка-сястрычка і воўк», «Каток, пеўнік і ліска», «Дурны воўк», «Каза Дарота», шхсава распрацаваны і ў бел., і ў рус., і ўіф. фальюіоры. Яны вядомы і ў творчасді інш. народаў свету. Але бел. казкі маюць адметныя рысы, захоўваюць нац. каларыт і непаўторнасць: напр., «Чаму ваўкі званка 6аяцца», «Бык і ваўкі», «Чалавек і мядзведзь», «Сава і дэяцел», «Музыка і яшчарка», «Варона і рак». Даследчык усх.-слав. казак С.У.Саўчанка называў іх перламі бел. казачнага эпасу і вылучаў іх як адметную з ’яву ў фальюіоры ўсх. славян. Іх адметнасць падкрэслівалі Я.Ф.Карскі, чэш. фалькларыст І.Поліўка. Найбольш К. пра ж. апублікавана ў зб-ісах Е.Р.Раманава, П.В.Ш эйна, М.Федароўскага, яны ўвайшлі ў асобную існ. шматтомнага выдання «Беларуская народная творчасць» «Казкі пра жывёл і чарадзейныя хсазкі» (1971), дзе
змешчаны 145 варыянтаў розных сюжэтных тыпаў. У архіве Ін-та мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі захоўваецца больш за 100 тэкстаў, сярод якіх творы на левядомыя раней y бел. фальклоры сюжэты. У наш час гэтыя казкі сталі здабыткам пераважна дзіцячай аўдыторыі. Літ:. K a р с к н й Е.Ф. Белорусы. Т. 3, ч. 1. М., 1916; К о с т ю х н н Е.А. Тнпы н формы жнвотного эпоса. М., 1987; К р у к Й.Й. Восточнославянсюіе сказкн о жнвотных. Мн., 1989; гл. таксама да арт. Казка. К.П. Кабашнікаў. КАЗЛАБАР0Д (Tragopogon), род кветкавых раслін сям. астравых. Каля 100 відаў. Пашыраны пераважна ў Міжземнамор’і, Сярэдняй Азіі, Паўн. Афрыцы, на Каўказе. На Беларусі трапляюцца К.: беларускі (T. bjelorussicus), усходні (Т. orientalis), лугавы (Т. pratensis, нар. назва казялок), няпэўны (Т. dubium). Растуць на лугах, y хмызняках, каля дарог. У Цэіггр. бат. садзе Нац. АН Беларусі інтрадукаваны К. Кемулярыі (T. ке-
цы», «Сялянскія дастаткі» (абодва 1928), «Агонь» (1930). Аўтар зб. фельетонаў «Парад мерцвякоў» (1943), аповесді-казкі «Вандроўнікі» (1946), трылогіі «Юрко Крук» (1946— 56; пра жыццё і нац.-вызв. рух працоўных Зах. Украіны), кн. апавяданняў і нарысаў, літ.-здаўчых і публіцыстычных артыкулаў, памфлетаў, п’ес. На бел. мову асобныя творы К. пераклалі Я.Брыль, А.Клышка, М.Ракітны. В.А.Чабаненка. KA3JIÔBA Вольга Васілеўна (н. 25.5.1925, Мінск), бел. літ.-знавец. Канд. філал. н. (1954). Засл. рабсггнік вышэйшай шкоды Беларусі (1982). Скончыла БДУ (1948), з 1951 выкладае ў ім. Даследуе творчасць Я.Коласа (стылістычныя асаблівасці, вобразы народа і інтэлігенцыі, прыёмы і сродкі тыпізацыі ў трылогіі «На ростанях»), праблемы адлюстравання Вял. Айч. вайны ў творчасці Я.Купалы, М.Лынькова, Я.Брыля (увасабленне гераічнага і трагічнага). Адзін з аўтараў падручніка «Гісторыя беларускай савецкай літаратуры» (1981). КАЗЛ0ВА Ніна Іванаўна (н. 3.5.1947, г. Магілёў), бел. спявачка (лірыка-драм. сапрана). Засл. арт. Беларусі (1984). Скончыла Бел. кансерваторыю (1972). 3 1972 салістка Дзярж. нар. аркестра Беларусі, з 1977 — Нац. акад. т-ра оперы Беларусі. Валодае голасам цёплага хвалюючага тэмбру. Яе выкананне адметнае эмацыянальнай напоўненасцю, шчырасцю, натуральнасцю. Сярод партый y нац. операх: Клава («Сцежкаю жыцця» Г.Вагнера), Ірына («Сівая легенда» Дз.Смсшьскага), Насця («Новая зямля» Ю .Семянякі), Паола («Джардана Бруна» С.Картэса), Любава («Князь Наваградскі» А.Бандарэнкі); сярод інш. паргый — Ліза, Таццяна, Іаланта («Пікавая дама», «Яўген Анегін», «Іаланта» П.Чайкоўскага), Купава («Снягурачка» М .Рымскага-Корсакава), ЛЬавета («Дон Карлас» Дж. Вердзі), Чыо-Чыо-сан («Чыо-Чыо-сан» Дж. Пучыні) і інш. А.А. Саламаха.
mulariae); К. парэялісты (T. porrifolus) зрэдку культывуецца аматарамі як агародніна (белы аўсяны корань). ІІІмат- ці двухгадовыя травяністыя расліны са стрыжнёвым корансм і млечным сокам. Сцябло разгалінаванае ці простае выш. 25— 80 см. Лісце суцэльнакрайняе, лінейнае або ланцэтнас. Кветкі перавалсна жоўгыя, двухполыя, язычковыя з 5-зубчастым вяночкам, сабрапыя ў буйныя кошыкі. Плод — сямянка з чубком. Лек., карм., меданосныя і дэкар. расліны. Ядомыя, карані маюць інулін; сурагат кавы. Г.У.Вынаеў. KA3J1AHIÔK Пятро (Пётр Сцяпанавіч; 12.8.1904, в. Пярэрыў Каламыйскага р-на Івана-Франкоўскай вобл., Украіна — 19.3.1965), украідскі пісьменнік, грамадскі дзеяч. Вучыўся ў Каламыйскай гімназіі. У 1920— 30-я г. журналіст; адзін з арганізатараў антыфаш. кангрэса ў Львове (1936). За рэв. дзейнасць неаднойчы быў арыштаваны псшьск. ўладамі. Друкаваўся з 1926. Першыя зб-кі апавяданняў — «У вёс-
казлоў
429
ныя — 2,9 млд. м3. Магутласць карысдай тоўшчы 2,2— 26,7 м, ускрышы (ляскі, супескі) 0,2—6,8 м. Жвіровадясчалы матэрыял прыдатны ў дарожным буд-ве, на вытворчасць бетону. Радовішча расдрацоўваецца. А.П.Шчураў. КА ЗЛ 0ВІЧ Адатоль Мікалаевіч (д. 16.9.1946, в. Горск Бярозаўскага р-да Брэсцкай вобл.), бел. лісьмелнік. Скончыў БДУ (1969). Працаваў y лрэсе, з 1977 уласны карэсландэдт «Лнтературлой газеты» ла Беларусі. Друкуецца з 1964 (дэбютаваў вершамі). Піша на рус. і бел. мовах. Аўтар дсіхал. заглыбледых ларысаў («Дыхадне», 1977; «Час ісці», 1979; «Чырводы Востраў», 1988; цыкл «Беларусы ламіж лебам і зямлёй», 1994—95, і інш.), эсэ, дакум. адовесцей («Далёка далерадзе», 1981; «Цяжка любіць», 1985; «На маёй далоді лінія ракі», 1987), рамана «Каб ды калі б» (1994) лра сучасдую вёску і яе людзей, лраблемы с.-г. вытворчасці, экалогіі, Чарнобыля і ідш., сцэнарыяў дакумент. фільмаў. Te:. Днтя мое золотое. Мн., 1984; Рассвет. Мн., 1986; Место под солнцем. Мн., 1988; Собственный корресповдент. Мн., 1989. К А ЗЛ 0В ІЧ Ы , вёска ў Калідкавіцкім р-де Гомельскай вобл., ла аўтадарозе Калінкавічы — Бабруйск. Цэдтр сельсавета і калгаса. За 31 км да П д ад г. Калінкавічы, 153 км ад Гомеля, 10 км ад чыг. ст. Халоддікі. 562 ж., 224 двары (1997). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. П омнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайду.
К А ЗЛ 0В ІЧ Ы , вёска ў Слуцкім р-не М ідскай вобл., на аўтадарозе Слуцк — в. Пагост. Цэдтр сельсавета і калгаса. За 8 км да ПдУ ад г. Слуцк, 113 км ад Мінска, 4 км ад чыг. ст. Некрашы. 1012 ж., 379 двароў (1997). Кадсервавы з-д. Сярэдняя школа, Палац культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воідаў. КАЗЛ0ВА Раіса Міхайлаўна (н. 17.9.1937, в. Радзін Хойніцкага р-на Го- П омдік землякам, якія загідулі ў Вял. Айч. вайлу. мельскай вобл.), бел. мовазнавец, славіст. Д-р філал. н. (1991), праф. (1994). КАЗЛ0Ў Аляксей Васілевіч (25.2.1913, Скончыла Гомельскі пед. ін-т (I960), г. д. Лоеў Гомельскай вобл. — 6.6.1976), выкладае ў ім (з 1969). Даследуе этымаГерой Сав. Саюза (1944). Скодчыў лагізацыю бел. і слав. лсксікі, пытанні Днепрадятроўскі чыг. тэхнікум (1932), рэканструкцыі праслав. лексікі, праблеСевастодальскую ваенна-авіяц. школу мы структуры праслав. слова, параў(1934). Удзельдіх сав.-фідл. вайны нальна-гіст. фанетыку, гіст. анамастыку 1939— 40, зрабіў 57 баявых вылетаў. У і інш. Аўтар прац «Усходнеславянская Вял. Айч. вайну на фронце з 1941. лінгвістычная тэрміналогія» (1988; y саШтурман звяла авіяэскадрыллі далёкай аўт.), «Праславянская мова. Лексіка» разведкі ст. лейтэлант К. зрабіў 247 ба(1994), «Структура праславянскага слоявых вылетаў, збіў 14 самалётаў праціўва: (Праславянскае слова ў генетычным ніка. 3.3.1944 яго самалёт быў збіты. гняздзе)» (1997) і інш. Пасля амлутацыі ног К. драцаваў інструктарам авіяц. вучылішча, з 1947 заКАЗЛ0ВІЦКАЕ РАД0ВШ ІЧА Ж В Ігадчык арганізаванай ім дзіцячай б-кі Р0ВА-ПЯСЧАНАГА МАТЭРЫЯЛУ, y на радзіме. Баранавіцкім р-не Брэсцкай вобл., каля КАЗЛ0Ў Анатоль Сяргеевіч (д. в. Казловічы. Лінзападобны паклад звязаны з краявымі марэннымі адкладамі 28.7.1962, в. Асідаўка Краслалсшьскага сожскага ледавіка. Жвірова-пясчаная р-на Магілёўскай вобл.), бел. лісьмеднік. Скончыў Гомельскі ун-т (1985). 3 парода жаўтавата- і буравата-шэрая з 1990 y час. «Полымя», з 1992 y час. праслоямі і лінзамі розназярністага, па«Маладосць». Друкуецца з 1985. Аўтар лёвашпатава-квардавага пяску. Разведакніг лрозы «Псршыя сцяжыны» (1987), дыя задасы 32,8 млд. м3, лерслектыў-
430
КАЗЛОЎ
«Міражы ценяў» (1990), «I тады я памёр» (1993), аповесцей «Адкуль з'явіліся Яны» (1992), «Перакуліся, перакуленае» (1998). У творах спалучае рэаліст. і містычнае (побач з героямі дзейнічаюць ведзьмакі, пярэваратні, русалкі і інш.). КАЗЛ0Ў Арсен Яўхімавіч (23.2.1919, в. Газьба Гарадоцкага р-на Відебскай вобл. — 12.8.1971), Герой Сав. Саюза
вым); Техннка магннтографнческой дефектоскоішн. Мн., 1976. КАЗЛ0Ў Васіль Іванавіч (18.2.1903, в. Заграддзе Жлобінскага р-на Гомельскай вобл. — 2.12.1967), дзярж. дзеяч БССР, адзін з арганізатараў і кіраўнікоў лартыз. руху на Беларусі ў Вял. Айч. вайну Герой Сав. Саюза (1942), ген.-маёр (1943). Скончыў Камуніст. ун-т Беларусі (1933). У 1928— 40 на сав. і парт. рабоце. 3 1940 нам. старшыні С Н К БССР, з сак. 1941 сакратар Мінскага
А В .К а з л о ў .
(1945). У Вял. Айч. вайну на фронце з чэрв. 1941. Вызначыўся пры фарсіраванні Дуная каля г. Харта (Венгрыя): y ноч на 1.12.1944 камандзір разліку дэсантнай лодкі ст. сяржант К. пад агнём пераправіўся цераз раку, першы высадзіўся на бераг, паранены ўварваўся ў варожыя траншэі, чым садзейнічаў поспеху пры высадцы дэсанта. Пасля вайны на гасп. рабоце. КАЗЛ0Ў Валерый Гіаўлавіч (н. 3.8.1941, в. Баравое Кемераўскага р-на, Расія), бел. вучоны ў галіне цеплафізікі. Д-р тэхн. н. (1989), праф. (1990). Скончыў Ленінградскі ін-т дакладнай механікі і оптыкі (1964). 3 1966 y Ін-це цепла- і масаабмену АН Беларусі, н.-д. і праектна-тэхнал. ін-це арганізацыі і тэхнікі кіравання СССР. 3 1975 y выліч. дэнтрах Мінкамгаса і Мінбыта БССР, Ін-це эканомікі і эканоміка-матэм. метадаў планавання пры Дзяржплане БССР. 3 1990 y БДУ. Навук. працы па метадах і прыладах неразбуральнага кантролю цеплафіз. уласцівасцсй матэрыялаў. Распрацаваў новыя метады рашэння ўраўнення цеплаправоднасці пры змешаных гранічных умовах. Тв.. Двумерные осеснмметрнчные нестацнонарные задачн тешіопроводноста. Мн., 1986. П.М.Бараноўскі. КАЗЛбЎ Валерый Сяргеевіч (н. 19.5.1938, Мінск), бел. вучоны ў галіне тэхн. дэфекгаскапіі Д -р тэхн. н. (1989). Скончыў БДУ (1965). 3 1965 y Аддзеле фізікі неразбуральнага кантрсшю АН Беларусі. 3 1976 y БПА, адначасова з 1989 дырэктар навук.-вытв. цэнтра «Інтэграцыя тэхнікі і інтэлекту». Навук. працы па неразбуральным кантролі якасці матэрыялаў і вырабаў. Распрацаваў тэарэт. асновы, метады і прылады магнітаграфічнай дэфектаскапіі, шэраг прылад тэхн. дыягностыкі. Ta.: Фнзнка магннтографнческой дефектоскоішн. Мн., 1%8; Коронный разряд на проводах. Мн., 1971 (разам з М.П.Емяльяна-
A.
Я. Казлоў.
B.
І.К аз л о ў .
абкома КП(б)Б. 3 ліп. 1941 1-ы сакратар Мінскага абкома КП(б)Б, з сак. 1942 і камандзір Мінскага партыз. злучэння. У 1944— 48 1-ы сакратар Мінскіх абкома і гаркома КП(б)Б. У 1947 Старшыня Вярх. Савета, y 1948— 67 Старшыня Прэзідыума Вярх. Савета БССР і нам. Старшыні Прэзідыума Вярх. Савета СССР. 3 1949 чл. ЦК КПБ. 3 1956 канд. y чл., з 1966 чл. ЦК КПСС. Дэп. Вярх. Савета СССР з 1946, БССР з 1947. Аўтар кніг успамінаў «Людзі асобага складу» (1967), «Верны да канца» (2-е выд., 1973). КАЗЛ0Ў Вілорый Аляксеевіч (н. 18.1.1934, г.п. Плешчаніцы Лагойскага р-на Мінскай вобл.), бел. мастак тэлебачання. Засл. работнік культуры Беларусі (1982). Скончыў М інскае маст. вучылішча (1956). У 1957— 92 мастак-пастаноўшчык Бел. рэсп. студыі тэлебачання (у 1961— 82 гал. мастак). Работы вылучаюцца і рэаліст., і ўмоўна-алегарычнай вобразнасцю, эмацыянальнай выразнасцю. Аформіў тэлеспектаклі «Мяцеж» лаводле Дз.Фурманава (1957), «Млын на Сініх Вірах» У.Караткевіча (1959), «Людзі на балоце» лаводле І.Мележа (1965), «Адвечдая песня», «Курган» і «Бандароўна» лаводле Я.Купалы (усе 1980), «Слабодскі парламент» па матывах алавядання М.Гіля (1984), «Алімпіяда» лаводле рамана І.Пташнікава (1988) і інш.; тэлефільмы «I смех і бяда» (1973), «Новая зямля» паводле Я.Коласа (1982), «Кулалінка» (1983) і ІНШ. Л.Ф. Салавей. КАЗЛ0Ў Георгій Кірылавіч (1.1.1903, в. Селяхі Брэсцкага р-на — 21.12.1970), генерал-лейтэнант (1944). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1933), вышэйшыя акад. курсы пры Ваен. акадэміі Генштаба (1948). У Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз. вайны 1918— 21 на Зах. фронце. У 1933— 39 y БВА. У Вял. Айч. вайну на Карэльскім, 2-м
Бел. і 1-м Укр. франтах: нач. аддзела штаба арміі, камаддзір дывізіі, нач. штаба арміі, камандуючы арміяй. Удзельнік вызвалення Сав. Запаляр’я, Чэхаславакіі, вайны з Японіяй. У 1946—65 нач. штаба ваен. акруг, на ваенна-пед. рабоце. Аўтар кн. «У лясах Карэліі» (1963). КАЗЛ0Ў Герман Вікгаравіч (н. 2.3.1946, г. Падсшьск Маскоўскай вобл.), бел. артыст алерэты. Засл. арт. Беларусі (1989). Скончыў Маскоўскае муз. вучылішча імя Гнесіных (1973). 3 1973 артыст Растоўскага дзярж. т-ра муз. камедыі, з 1978 саліст Дзярж. т-ра муз. камедыі Беларусі. Яго творчасці ўласцівы лрыродныя артыстызм і пластычнасць, акцёрская інтуіцыя і тонкі густ, лачуццё гумару. Сярод роляў y спектаклях бел. кампазітараў: Шкаляр і Нямецкі камендант («Несцерка» і «Судны час» Р.Суруса), Элестэр («Мільянерка» Я.Глебава), Андрэй («Дзяніс Давыдаў» А.Мдывані), Суддзя («Калі заспявае певень» А.Чыркуда), Майкл («Джулія» У.Кандрусевіча); з інш. роляў: Боні, Зупан («Сільва», «Марыца» 1. Кальмана), Іпаліт («Фраскіта» Ф.Легара), Фальк («Лятучая мыш» І.Штрауса), Аякс («Цудоўная Алена* ЖАфенбаха), Сёмка («Бабскі бунт» Я.Пцічкіна), Гары («Мая дудоўная лэдзі» Ф.Лоу), Алег Баян (« Клоп* У.Дашкевіча), Чараўнік («Чараўнік» Д.Рансуідка). А.Я.Ракава. КАЗЛ0Ў Іван Іванавіч (22.4.1779, Масква — 11.2.1840), рускі паэт, леракладчык. Друкаваўся з 1821. Аўтар зб-каў «Вершы» (1828), «Збор вершаў» (ч. 1— 2, 1833, 3-е выд. 1840). Сябраваў з А Пуш кіным, В.Жукоўскім, П.Вяземскім, дзекабрыстамі. Поспех К. прынесла раманг.-сентыментальная паэма ♦Чарнец» (1825), напісалая ў форме лірычнай словедзі маладога манаха. У гіст лаэме «Княгіня Наталля Барысаўна Далгарукая» (1824— 27) асн. ўваіу леранёс з грамадз. іцэй на рэліг. і інтымдыя перажыванні гераіні. Змрочны рамант.-містычды каларыт y яго баладах («Тайла», «Вар’ятка», «Адплыццё віцязя»). Звяртаўся да раманса («Венецыянская ноч», «Вячэрні звон», пер. з Т.Мура), песні. На тэксты К. пісалі музыку М.Глінка, А.Даргамыжскі, А А ляб’еў і інш. На рус. мову лераклаў асобдыя творы Дж.Байрана, АМ іцкевіча, Дантэ, Ф.Петраркі, Т.Таса, ЛА ры ёста, А Ш энье, П.Мерымэ, Р.Бёрнса і інш. Ta.: Полн. собр. стахотвореннй. Л., 1960. Літ.: А ф а н а с ь е в В.В. Жмшь м лнра. М., 1977. І.У.Саламевіч. КАЗЛ0Ў Мікалай Геліевіч (н. 7.2.1953, г. Ніжні Ноўгарад, Расія), бел. хімік-арганік. Д-р хім. н. (1991). Скончыў Пермскі дзярж. ун-т (1975). 3 1977 y Ін-це фіз.-арган. хіміі Нац. АН Беларусі. Навук. лрады па раслрадоўцы метадаў накіраванага сінтэзу функцыянальна замешчаных вытворчых тэрпеноідаў. Сінтэзаваў азотзмяшчальныя тэрленоіды, якія выкарыстоўваюцца як антыста-
тыхі, рэагенты-збіральнікі, антызлежвальнікі калійных угнаенняў. Тв: Успехн в обласга сннтеза амннопронзводных терпеноццов / / Хнмня прнродных соеданеннй. 1982. № 2; Нзокамфанон в сннтеэе бнцгаслнческнх основаннй Манннха (разам з С.СКавальскай) / / Журн. орган. хлмнл. 1997. Т. 33, вып. 2. КАЗЛ0Ў Мікалай Сямёнавіч (17.5.1907, г. Цвер, Расія — 4.4.1993), бел. хімікарганік. Акад. АН Беларусі (1966), д-р хім. н. (1935), праф. (1933>. Засл. дз. нав. і тэхн. РСФ СР (1965). Скончыў Калінінскі пед. ін-т (1928). 3 1928 y Маскоўскім дзярж. ун-це. У 1933— 38 дырэктар Ін-та хіміі АН БССР, адначасова (з 1934) y БДУ. 3 1946 вы кладаў y ВНУ г. Перм. 3 1967 y Ін-це фіз.-арган. хіміі АН Беларусі (у 1967— 72 дырэктар). Навук. працы па сінтэзе арган. алучэнняў і арган. каталізс. Удзельнічаў y работах па атрыманні хларапрэнавага каўчуху (1932, разам з М.Дз.Зялінскім). Прапанаваў метад сінтэзу вытворных хіналіну, заснаваны на рэакцыі каталітычнай кандэнсацыі араматычных амінаў з ацэтыленам (1936, рэакцыя К.). Распрацаваў алюмаплацінавыя каталізатары рыформінгу нафты. Дзярж. прэмія Беларусі 1984. Тв: 5,6-Бензохннолгаіы. Мн., 1970; Хнмня промышленных нефтей Белорусснн. Мн., 1972 (разам з Ю.Р.Егіязаравым, У.І.Куліхавым); Каталнзаторы рнформхнга. Мн., 1976 (у сааўг.); Каталнтаческяе свойства соедавекнй редкоземельных металллов. Мн., 1977 (у сааўг); Ультрастабнльные цеолнты. Мн., 1979 (разам з І.І.Урбановічам, М.Ф.Русак). Him:. Н.С.Козлов / / Весці АН БССР. Сер. хім. навук. 1987. Ns 3. КАЗЛ0Ў Міхаіл Фёдаравіч (10.1.1909, с. Дар’іла Суджанскага р-на Курскай вобл., Расія — 15.12.1995), бел. гідрагеолаг. Д-р геолага-мінералагічных навук (1979). Засл. дз. нав. і тэхн. Беларусі (1981). Скончыў Маскоўскі геолага-разведачны ін-т (1934). У 1934— 91 y Ін-це геал. навук АН Беларусі. Навук. працы па гіраблемах сучаснай гідрагеалогіі Беларусі. Дзярж. п р эм к Беларусі 1982. Ta: Режмм подземных вод н влагн в эоне аэрацян на террнторнн Белорусского Полесья. Мн., 1974 (разам з В.П.Васільевым); Гяцрогеолопія Прнпяггского Полесья. T. 1— 2. Мн., 1976—77. В.П.Васільеў. КАЗЛ0Ў Пётр Кузьміч (15.10.1863, г. Духаўшчына Смаленскай вобл., P ack— 26.9.1935), расійскі даследчык Цэнтр. Азіі. Акад. АН УССР (1928). Скончыў ваен. вучылішча (1887). Удэельнічаў y экспедыцыях М.М.Пржавальскага, М.В.Пяўцова, У.І.Рабароўскага. Кіраваў мангола-тыбецкімі (1899— 1901 і 1923— 26) і мангола-сычуаньскай (1907—09) экспедыцыямі, y час якіх даследаваў вярхоўі рэк Хуанхэ, Янцзы, Меконг, адкрыў y пустыні Гобі рэшткі стараж. г. Хара-Хота і інш., сабраў матэрыялы пра араграфію, геалогію, клімат, раслінны і жывёльны свет, насельніцгва, гісторыю Цэнтр. Азіі. Яго імем названы ледавік y хр. Табын-Богда-Ола. Ta: Монголня н Амдо н мертвый город Хара-Хото. 2 нзд. М., 1947; МоНголня м Кам. 2 нэд. М., 1948.
КА ЗЛ 0Ў Пётр Міхайлавіч (24.7.1893, в. Залесная Глыбоцкага р-на Віцебскай вобл. — 17.4.1944), генерал-лейтэнант (1944), Герой Сав. Саюза (1944). У Чырв. гвардыі з 1917, потым y Чырв. Арміі. Удзельнік грамадз. вайны. Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1926). У Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўд., Паўд.-Зах., П аўн.-К аўказсйм і Цэнтр. франтах: нам. камандуючага, камандуючы а р м к й , камандзір корпуса. Вызначыўся ў баях за Дняпро на П н ад Кіева:
М.С.Казлоў.
П.М.Каэлоў.
y вер. 1943 корпус пад камандаваннем ген.-м. К. з ходу фарсіраваў раку, захапіў гшацдарм і забяспечыў пераправу часцей арміі. У пас. Гарачаводскі Стаўрапсшьскага краю яму пастаўлены помнік. КАЗЛ0Ў Фёдар Піліпавіч (28.2.1898, в. Слабодка Круглянскага р-на Магілёўскай вобл., цяпер y межах г.п. Круглае — 1941), гісторык. Д -р гіст. н., праф. (1936). Скончыў Ін-т чырв. прафесуры ў Маскве (1929). 3 1929 заг. кабінета 1-га Інтэрнацыянала, выкладчык Ін-та Маркса— Энгельса—Леніна. 3 1932 заг. кафедры ўсеагульнай гісторыі Ін-та чырв. прафесуры. У 1937 рэпрэсіраваны. Аўтар падручнікаў, прац па гісторыі ЗШ А, рэв. руху. Ta: Первый Ніггернацнонал. М., 1933; США в пернод дотоенного нмперналнзма н после мнровой войны: Лекцня М , 1936. ЗА.Карніловіч. КАЗЛ0Ў Юрый Канстанцінавіч (н. 7.1.1928, Масква), расійскі і бел. эканаміст. Чл.-кар. Нац. ДН Беларусі (1974), д-р эканам. н. (1968), праф. (1971). Скончыў Маскоўскі тэхнал. ін-т лёгкай прам-сці (1951). У 1958— 71 y Цэнтр. эканам. НДІ Дзяржплана РСФСР, Ін-це эканомікі AH СССР, Дзяржплане СССР. У 1973— 79 дырэктар НДІ эканомікі і зканам.-матэм. метадаў планавання пры Дзяржплане БССР. 3 1982 y Маскоўскім ін-це кіравання. Даследуе праблемы планавання, развіцця і размяшчэння прадукцыйных сіл, аўтаматызайыйных сістэм кіравання. Ta: Оргаішзацнонные проблемы научнотехннческого прогресса. М., 1972; Развлтне н размеіценме машююстросння СССР. М., 1974. КАЗЛ0Ў Яўген Кузьміч (н. 2.8.1937, г. Маі-ілёў), бел. архітэктар. Засл. архітэктар Беларусі (1985). Скончыў БПІ (1962). Працуе ў ін-це «Гомельграмадзянпраект», з 1997 гал. архітэктар. Асн.
КАЗЛОЎСКІ
431
работы ў Гомелі: забудова мікрараёнаў Аэрадром (1967— 70), № 35 і Крышталь па вул. Ільіча (1975, y сааўт.), № 11 (1978), № 12 (1979), № 17 (1986) y жылым раёне Валатава, комплекс інтэрнатаў з-да «Гомсельмаш» (1977— 83, y сааўт.). Праекгаваў таксама мікрараёны ў гарадах Рагачоў, Рэчыца, Светлагорск Гомельскай вобл. КАЗЛ0ЎКА, вёска ў Светлагорскім р-не Гомельскай вобл., каля р. Бярэзіна, на аўтадарозе Парычы— Калінкавічы. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 33 км на П нЗ ад г. Светлагорск, 143 км ад Гомеля, 30 км ад чыг. ст. Светлагорск-наБярэзіне. 831 ж., 337 двароў (1997). Б-ка, аддз. сувязі. КАЗЛОЎСКАЯ Людміла Васілеўна (н. 28.11.1936, в. Бабчын Хойніцкага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н. (1983), праф. (1989). Скончыла БДУ (1958). 3 1988 y БДУ. Даследуе праблемы рэгіянальнай эканомікі, тэорыі размяшчэння вытв-сці, метадалогіі распрацоўкі рэгіянальных мэтавых комплексных праграм. Ta: Террнторнальная кондентрацня промьшілвнностн (экономвческне н соцнальные аспекты). Мн., 1975; Регнональные проблемы развчтня ннфраструктуры н межотраслевых пронзводств. Мн., 1985 (у сааўг.); Рацнональное прнродопользованне Белорусского Пооэерья. Мн., 1993 (у сааўг.). П.М.Бараноўскі. КАЗЛ0ЎСКАЯ Наталля Віталеўна (8.8.1923, С.-Пецярбург — 30.6.1991), бел. батанік. Д -р біял. н. (1981). Скончьша Ленінградскі ун-т (1950). У 1953— 79 y Ін-це эксперым. батанікі АН Беларусі. Навук. працы па фларыстыцы, фітагеаграфіі, сістэматыцы раслін, навук. асновах аховы флоры. Ta: Флора Белорусснн, закономерносін ее формнровання, научные основы нспользовання к охраны. Мн., 1978; Загадкн белорусской флоры. Мн., 1986. КАЗЛ0ЎСКІ Аляксандр Сцяпанавіч (н. 27.1.1923, в. Вял. Труханавічы Чашніцкага р-н а Віцебскай вобл.), бел. жывапісец. Засл. работнік культуры Беларусі (1975). Скончыў Ленінградскі ін-т жывапісу, скулытгуры і архітэюуры (1956). Стыпендыят Ю НЕСКА (1961). 3 1956 выкладае ў Бел. AM. Працуе ў жанрах тэматычнай карціны і пейзажа. Творы вылучаюцца рэаліст. вобразнай мовай, дасканалай маст. формай, прыўзнятарамант. ладам: «На работу ў вёску» (1956), «Блакітная песня» (1972), «Красавідкі вечар» (1975), «Над возерам» (1977), «9 мая» (1978), «Снегіры» (1982), «Аўтапартрэт. Год 1941» (1984), «Размова» (1985), «Маладзік нарадзіўся» (1987), «Вестка аб Перамозе» (1990), «Час восенькіх туманоў», «Аддіга» (абедзве 1991), «Зварот да вытокаў» (1992), «Туманная раніца» (1993), «У родным краі» (1995). Л.Ф.Салавей. КАЗЛ0ЎСКІ Антон Ігнатавіч (27.8.1899, в. Шутнае Буда-Кашалёўскага р-на Гомельскай вобл. — 27.2.1972),
432
КАЗЛОЎСКІ
бел. вучоны ў галіне селекцыі с.-г. раслін. Д -р с.-г. н. (1955), праф. (1956). Скончыў Маскоўскую с.-г. акадэмію імя Ціміразева (1924). 3 1958 y Бел. НДІ земляробства. Навук. працы па пытаннях вытворчасці кармоў, агратэхніцы вырошчвання, селекцыі і насенняводстве цукр. буракоў. Вывеў 4 сарты кармавых караняплодаў. Тв:. Кормовые корнеплоды. Мн., 1967 (разам з Р.І.Жамойдзіхам).
гедый У.Озерава, Я.Княжніна, П.Каценіна і інш. Наблізіў жанр «трагедыі на музыцы» да оперы. Літ.: Д а д з і ё м а в а В. Восіп Казлоўскі. Мн., 1995. КАЗЛ 0ЎСК І Іван Сямёнавіч (24.3.1900, с. Мар’янаўка Васількоўскага р-на Кз еўскай вобл. — 21.12.1993), расійскі і ўкраінскі спявак (лірычны тэнар). Нар. арт. СССР (1940). Герой Сац. Працы (1980). Вучыўся ў Кіеўскім муз.-драм. ін-це (1917— 19). 3 1924 y оперных
КАЗЛ0ЎСК1 Віктар Іванавіч (6.9.1905,
в. Мрочкі Уздзенскага р-на Мінскай вобл. — 24.2.1975), бел. паэт. Скончыў БДУ (1931). Працаваў y прэсе, Бел. дзярж. выдавецтве. 3 1935 карэспандэнт «Звязды». Друкаваўся з 1925. У 1932 выйшлі зб-кі паэзіі «Музыка працы», «Слова аб юнай краіне», ліра-паэма «Рахіль». П аэзіі К. характэрны ўскладненая метафарычнасць, багацде рытму і паэт. сінтаксісу, своеасаблівы гукапіс, разнастайнасць рыфмоўкі. На бел. мову пераклаў паасобныя творы М.Святлова, М.Ісакоўскага, М А сеева, І.Уткіна і інш., псшьск. паэта У.Кавальскага. КАЗЛ0ЎСКІ Восіп (Ю заф) Антонавіч (1757, б. хутар Казлоўскі, Слаўгарадскі р-н Магілёўскай вобл. — 11.3.1831), кампазітар. Муз. адукацыю атрымаў y капэле св. Яна ў Варшаве. 3 1775 настаўнік музыкі М.К.Агшскага ў Слоніме. У 1786—96 афіцэр рус. арміі. У 1799— 1819 y Дырэкцыі імператарскіх т-раў y Пецярбургу (з 1803 дырэкгар музыкі). У апошнія гады жыцця разам з дачкой арфісткай М.Казлоўскай кіраваў хорам і аркестрам графа Мурамдава ў Прапойску (сучасны г. Слаўгарад Магілёўскай вобл.). Ддзін з пачынальнікаў рус. раманса (найб. каштоўны зб. «Расійскія песні» з 30 твораў на тэксты рус. паэтаў). Аўтар героіка-патрыят. паланэзаў для хору і аркестра, y т л . «Гром перамогі, гучы», манум. «Рэквіема» (1798), уверцюр і антракгаў для аркестра, якія падрыхтавалі глебу для рус. праграмнага сімфанізму, музыкі да тра-
І.С.Казлоўскі.
І.І.Казлоўскі
т-рах Палтавы, Харкава, Свярдлоўска У 1926— 54 саліст Вял. т-ра ў Маскве. Высокае драм. дараванне, пеўчае майстэрства, эмацыянальная цеплыня і шчырасць выканання дазволілі яму стварыць вак.-сцэн. вобразы, якія ўвайшлі ў гісторыю опернага мастаіпва: Юродзівы («Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага), Ленскі («Яўген Анегін» П.Чайкоўскага), Берандзей («Снягурачка»* М.Рымскага-Корсакава), Лаэнгрын («Лаэнгрын» Р.Вагнера), Альфрэд («Травіята» Дж.Вердзі), Фауст, Рамэо («Фауст», «Рамэо і Джульета» Ш.Гуно), Уладзімір («Князь Ігар» А.Барадзіна), 1 Андрэй («Запарожац за Дунаем» С.Гулак-Арцямоўскага), Альмавіва («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні); выканаў партыі Ленскага, Альфрэда, Фауста, Андрэя і Альмавівы ў пастаноўках (усяго 11 спектакляў) Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі ў 1953. Арганізатар і кіраўнік (1938— 41) канцэртнага ансамбля оперы. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1949. Літ.: К у з н е ц о в а АС. Народный артяст Сгранмцы жнінн н творчества М.СКозловского. М., 1964. КАЗЛ0ЎСК1 Ігнат Ігнатавіч (15.2.1917, в. Вял. Прусы Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 8.6.1962), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Сталінградскае ваен. авіяц. вучылішча лётчыкаў (1939), Ваен.-паветр. акадэмію (1951). У Чырв. Арміі з 1936. У Вял. Айч. вайну з ліст. 1941 на Зах., 1-м і 4-м Укр. франтах: штурман, камандзір эскдрыллі, нам. камандзіра штурмавога авіяпалка. Зрабіў 120 баявых вылетаў, y т л . 48 y тыл ворага, каб даставідь боепрыпасы акружаным каля Вязьмы сав. воінам і вывезці параненш . Знішчыў 15 танкаў, 80 аўтамашын, 30 чыг. вагонаў, 20 пуюсгаў зенітнай артылерыі. Да 1960 y Сав. Арміі, палкоўнік. На радзіме помнік.
Іосіф Вікенцьевіч (н. 12.3.1928, в. Кунцаўшчына Смаргонскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне тэрапіі і курарталогіі. Д -р мед. н. (1971), праф. (1975). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1951). 3 1973 y Відебскім мед. ін-це. Навук. працы па лячэнні хвароб жоўцевых шляхоў, печані, страўніка. КАЗЛ0ЎСК1
І.Казлоўскі ў ролі Альмавівы з Т.Ніжнікавай пасля слекгакля.
Тв.: Функцля печеня y больных с хронвческнмя воспалнтельнымн заболеваннямя желчных пугей н печенн / / Клмннческая меднцяна. 1971. № 2. КАЗЛ0ЎСК1 Міхалай Кузьміч (15.12.1917, в. Гапонавічы Крупскага р-на Мінскай вобл. — 11.10.1943), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Сызранскае танк. вучылішча (1942). У Вял. Айч. вайну з 1942 на Паўд.-Зах., Варонежскім франтах. Вызначыўся ў 1943 пры вызваленні Кіеўскай вобл. Танкавая рота пад камандаваннем лейтэнанта К. 26 вер. фарсіравала Дняпро каля в. Зарубінцы; 28— 29 вер. каля в. Вял. Букрын адбіла 6 контратак, падбіла 6 танкаў і самаходных гармат, знішчыла 2 мінамётныя батарэі, 50 станковых кулямётаў ворага. Загінуў y баі. На радзіме помнік.
КАЗЛ0ЎСКІ Міхаіл Іванавіч (6.11.1753, С.-Пецярбург — 30.9.1802), рускі скулыпар і рысавальшчык. Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1764— 73) y Н.Жыле і К.Ласенкі\ пенсіянер AM y Рыме (1774—79) і Парьіжы (1779— 80), дзе працаваў y 1788—90. 3 1794 акад. і праф. Пецярбургскай AM. Прадстаўнік класіцызму, рысы якога спалучаў з жывапіснасцю барока. Творчасць прасякнуга ідэямі асветніцтва, гуманізмам і эмацыянальнасцю. У рандіх творах адчуваецца імкненне да ўраўнаважанасці і строгай пластычнай формы (рэльефы для Мармуровага палаца ў Пецярбургу, 1787; «Няспанне Аляксандра Македонскага», 1780-я г.). Пазней ствараў пластычна тонкія, пастаральна-ідылічныя стагуі («Амур спіць», 1792), творы нац. гіст. тэматыкі («Якаў Далгарукі разрывае царскі ўказ», 1797), алегарычныя ўвасаблснні воінскай славы Расіі («Геркулес на кані», 1799; помнік А.Сувораву ў Пецярбургу, 1799— 1801; «Самсон раздзірае пашчу льву», 1800— 02). Развіваў мастацгва класічнага манум. надмагілля (П.Мялісіна, 1800; С.Строганавай,
р-на Магілёўскай вобл. — 13.1.1972), савецкі хімік. Акад. АН Каз. ССР (1962, чл.-кар. 1953). Скончыў Адэскі вышэйшы хіміка-тэхнал. ін-т (1926). 3 1926 y Ін-це навук.-суд. экспертызы (г. Адэса), з 1939 y Казахскім ун-це (г. Алма-Ага). Навук. працы па аналіт. хіміі, атрьіманні і вывучэнні амальгам. Распрацаваў элсктрахім. метады аналізу, тэорыю працэсу дэментацыі металамі і амальгамамі і ўзаемадзеяння металаў y ртутнай фазе. Даследаваў механізм дэзінтэгра-
М .К.Капоўскі.
М.Ц.Казлоўскі.
цыі метал. катодаў і ўтварэння тонкадысперсных парашкоў з узнікненнем адмоўных іонаў металаў. Те.: Н э б р . т р у д ы . T . 1— 2. А л м а -А т а , 1974.
КАЗЛ0ЎСКІ Павел Паўлавіч (н. 9.3.1942, в. Ваўкаўня Пружанскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. ваенны дзеяч. Ген.-палк. (1992). 3 1994 ген.-лейт. Скончыў Ташкенцкае агульнавайсковае каманднае вучылішча (1965), ваен. акадэміі імя Фрунзе (1974) і Генштаба (1987). Служыў y Сярэднеазіяцкай, Маскоўскай, Закаўказскай, Паўн.-Каўказскай ваен. акругах на каманднаштабных пасадах. 3 1987 1-ы нам. камандуючага, з 1989 камандуючы 28-й агульнавайсковай арміяй y Гродне. 3 1991 нач. штаба — 1-ы нам. камандуючага войскамі БВА. У 1992— 94 міністр абароны Рэспублікі Беларусь. К А ЗЛ 0Ў С К І Павел Рыгоравіч (16.12.1911,
С.-Пецярбург — 19.12.1996), бел. гісторык. Д -р гіст. н. (1974). Скончыў БДУ (I960). 3 1944 y Пракуратуры БССР, y 1957— 86 y Ін-це гісторыі АН БССР. Даследаваў гісторыю сельскай гаспадаркі і сялянства Беларусі 17— 18 ст. Чл. аўтарскага калекгыву «Гісторыі Беларускай ССР» (т. 1, 1972). Te.: Крестьяне Белоруссяя во второй половнне XVII—XVIII в. Мн., 1969; Магнатское хозяйство Белорусснн во второй полоВМН6 XVIII в. Мн., 1974; Землевладенне н землепользованне в Белорусснн в XVIII — первой половнне XIX в. Мн., 1982; Пусгь знают н помнят потомкл: Браславвдша в 1941—1944 гг. Мн., 1994 (разам з П.Я.Сырамахам).
М.Казлоўскі. Палікрат. 1790.
1801—02). Аўтар малюнкаў «Расійская лазня» (1778), «Меропа» (1790), «Смерць Іпаліта» (1792) і інш. Сярод вучняў С.Піменаў і ВДэмут-Маліноўскі. Літ.: Пе т р о в В . Н. М.Н.Козловсклй, 1753—1802. 2 нзд. Л., 1983. КАЗЛ0ЎСКІ
(9.2.1903,
в.
Міхаіл Маляцічы
Ціханавіч Крычаўскага
Уладзімір Іосіфавіч (н. 1.8.1953, г. П інск Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне клінічнай медыцыны. Д -р мед. н. (1992), праф. (1996). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1976), з 1986 працуе ў ім. Навук. працы па дыягностыцы і лячэнні хвароб сардэчна-сасудзістай сістэмы, рэабілітацыі хворых. К АЗЛ 0ЎСК І
КАЗЛОЎШЧЫНСКІ_______ 433 Te.: Злокачественная артернальная гнперзензня / / Здравоохраненне Беларусн. 1994. № 8; Лекцнн по карднолопш. Внтебск, 1996; Гнпертонмческве крнзы: Метод. рекомендацмв. Внтебск, 1997 (у сааўг ). КАЗЛ0ЎСКІ Уладзіслаў (29.6.1896, в. Залессе Беластоцкага ваяв., Польшча— 13.11.1943), бел. грамадска-паліт. дзеяч, літаратар. 3 1921 служыў y польскім войску, адначасова ўдзельнічаў y бел. нац. руху. Адзін з лідэраў яго правага крыла. Пасля звальнення ў запас y 1930 пераехаў y Вільню, дзе быў сакратаром Бел. нац. к-та, Цэнтр. ўрада Бел. ін-та гаспадаркі і культуры. Адзін з арганізатараў і сакратар Беларускай нацыяналсацыялістычнай партыі, рэдактар-выдавед яе оргада — час. «Новы шлях*. У пач. Вял. Айч. вайны лераехаў y Мінск, сулрацоўнічаў з ням.-фаш . акулантамі, быў рэдактарам «Беларускай газэты», уваходзіў y кіраўдіцтва Беларускай народнай самапомачы. У сваіх лубліцыст. артыкулах раслрацоўваў ідэалогію бел. нацыядал-сацыялізму, выстулаў з антысеміцкімі матэрыяламі. Застрэледы сав. падлолылчыкамі ў Мідску. С.І.Ёрш. КАЗЛ 0ЎШ ЧЫ Н А, гарадскі ласёлак y Дзятлаўскім р-де Гродзеяскай вобл., да аўтадарозе Слонім—Дзятлава. За 20 км ад Дзятлава, 178 км ад Гродла, 30 км ад чыг. ст. Слояім на ліліі Баранавічы— Ваўкавыск. 2,3 тыс. ж. (1998). Вядома з 18 ст. як паселішча ў Слонімскім пав. Навагрудскага ваяв. 3 1795 y Рас. імперыі. У 19 ст. мястэчка, цэнтр воласці Слонімскага пав. Гродзенскай губ. У 1897 вёска, 325 ж . , 42 двары, нар. вучылішча, фельчарскі ўчастак, 2 яўр. малітоўныя дамы, суконная ф-ка, млын, 11 крам, 2 шынкі. 3 1921 y Польшчы, цэнтр гміны Слонімскага пав. Навагрудскага ваяв. 3 1939 y БССР, з 1940 цэнтр Казлоўшчынскага раёна. У 1941—44 акупіравана ням. фашыстамі, якія загубілі ў К. і раёне 1582 чал. 3 28.6.1958 rap. пасёлак. 3 1960 y Дзятлаўскім р-не (у 1962—65 y Слонімскім р-не). У 1971 — 1,9 тыс. ж. Прадлрыемствы дрэваалр., харч. прам-сці. Сярэддяя і муз. школы, Дом культуры, Дом дзіцячай і юнацкай творчасці, 3 б-кі, бальліда, алтэка, паліклідіка, камбідат быт. абслугоўвалдя, адцз. сувязі. Брадкая магіла сав. воілаў і лартызан, магіла ахвяр фашызму. Помнік архітэктуры — Усленская царква (лач. 20 ст.). П омдік садова-ларкавага мастацтва — Казлоўшчынскі парк. К АЗЛ 0ЎШ ЧЫ Н А, вёска ў Пастаўскім р-де Віцебскай вобл., на р. Ласіца, ла аўтадароэе Паставы— Шаркаўшчына. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 43 км на ПнУ ад г. Паставы, 236 км ад Віцебска, 5 км ад чыг. ст. Навадруцк. 257 ж., 112 двароў (1997). Сярэддяя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. К АЗЛ 0Ў Ш Ч Ы Н СК І ПАРК, ломнік садова-паркавага мастацтва 2-й пал. 19 ст. Закладзены ў в. Казлоўшчыла Дзятлаўскага р-на Гродзенскай вобл. Пл. 15 га. Займае раўнінны прамавугольны ўчастак. Цэнтр камлазіцыі — сядзібны дом (разбураны ў 1914). Перад гал. фасадам
КАЗЛОЎШЧЫНСКІ
megaceros), падвіды К. нубійскага (С. nubiana walie) і К. пірэнейскаіа (C. pyrenaica hispanica).
быў парадны двор з манументам y цэнтры (захаваўся пастамент) і гасп. пабудовамі па баках. Садова-паркавая тэрьггорыя падзелена на 2 амаль роўныя часгкі, злучаныя алеяй па восі сіметрыі кампаэіцыі. Паўн. ч. абмежавана з трох бакоў алеямі іраба звычайнага і падзелена рэгулярнай сетісай дарожак на 8 прамавутольных учасгкаў з пасадкамі пладовых дрэў. Паўд. ч. пад шіадовым садам і ахоўнымі пасадкамі. У парку пераважна мясц. пароды дрэў. В.Р-Анціпаў.
КАЗЛЫ, вёска ў Нясвіжскім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета і акц. т-ва. За 14 км на ПдЗ ад г. Нясвіж, 126 км ад Мінска, 10 км ад чыг. ст. Хвоева. 349 ж.( 132 двары (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
К А ЗЛ 0Ў Ш ЧЫ Н СК І РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1940—60. Утвораны 15.1.1940 y складзе Баранавідкай вобл., з 1954 y Гродзенскай вобл. Цэнтр — г.п. Казлоўшчына. Плошча 0,7 тыс. км2. 12.10.1940 падзелены на 11 сельсаветаў. 20.1.1960 раён скасаваны, тэрыторыя перададзена ў Дзятлаўскі і Слонімскі р-ны.
КАЗНА (цюрк.), 1) фінансавыя рэсурсы дзяржавы, цэнтралізаваныя дзярж. крыніды фінансаў; грашовыя сродкі якой-н. установы. 2) Дзяржава я к суб’ект пэўных маёмасных правоў і інтарэсаў. 3) У гіст. мінулым сховішча грошай і каштоўнасцей цароў, князёў, манастыроў і інш., a таксама самі гэтыя каштоўнасці (маёмасць).
434
КАЗЛЯТНІК, што галега.
кветкавая расліна, тое,
КАЗЛЫ (Сарга), род млекакормячых сям. пустарогіх атр. парнакапытных. 8 відаў. Паводле будовы рагоў падзяляюць на 4 групы. Пашыраны ў Еўразіі і на ПнЗ Афрыкі. Жывудь y rapax на вышынях да 5500 м, трымаюцца статкамі. Даўж. да 180 см, выш. ў карку да 115 см, маса да 155 кг. У самцоў вял. рогі рознай формы (у самак маленьхія) і доўгая барада. Поўсць кароткая, густая, амаль аднатоннага карычнсвага ці шэрага колеру. Палігамы. Нараджаюць звычайна 2 казлянят. Траваедныя. Безааравы казёл, вінтарогі K. (С. falconeri) і альпійскі K. (С. idex) — продкі свойскай казы. У Чырв. хнігу МСАП занесены К. вінтарогі і яго афгана-пакістанскі падвід (C.f.
дання гэтымі паперамі. Мэта выпуску К.а. — мабілізацыя грашовых сродка} для папаўнення даходнай ч. бюджэту (пакрыццё дэфіцыту), афаршенне дзярж. доўгу. У.Р Зшатагораў. КАЗНАЧЙЙСТВА, y шэраіу краін дзярж. фін. орган, што сюіадае нраекг даярж. бюджэту, забяспечвае яго выкананне, рэіушое дзярж. доўг, праюдзіць эмісію (выпуск) дзярж. каштоўных папер. У Рас. шперыі, y т л . на Беларусі, функцыянавалі губернскія і павятовыя К. У.Р.Залатагор^. КАЗУАЛЬНАСЦЬ (лац. casualis ад casus выпадак), вучэнне аб выпадковасці; погляд, што ў свеце пануе выпадковасць, адстойвалі Эпікур, Лукрэцый Кар і інш. філосафы. У пераносным сэнсе казуальны — выпадковы, адзінкавы, які не паддаецца абагульненню. КАЗУАРЫ, птушкі атр казуарападобных. 2 сям.: уласна К. (3 віды) і эму. Пашыраны ў лясах Аўстраліі і блізкіх да
1
2
КАЗНАЧЙЙСКАЯ ПАЗЬІКА, форма дзярж. крэдыту для аказання фін. дапамогі суб’ектам гаспадарання за кошт сродкаў бюджэту на ўмовах тэрміновасці, платнасці і зваротнасці. Выдаецца ў выпадку фін. цяжкасцей прадпрыемства (фірмы і інш.), выкліканых становішчам на рьш ку ці пагаршэннем эканам. сітуацыі ў краіне. К.п. — сродак падгрымкі важных для нар. гаспадаркі струкгур (вытв-сцей), y стабільнасці якіх зацікаўлены дзярж. органы ўлады і кіравання, і не мае камерцыйнай мэты. У. Р. Залатагораў. а б а в я з Ац е л ь СТВЫ, дзяржаўныя каштоўныя паперы (аблігацыі, вэксалі і інш.), якія выпускаюцца ў абарачэнне каэначэйствам або інш. упаўнаважаным на іэта фін. органам. Рэалізуюцца сярод банкаў, крэдытна-фін. устаноў, насельніцтва на розныя тэрміны і на розных умовах. Даюць права атрымліваць фіксаваны даход на працягу ўсяго тэрміну валок а з н а ч й й с к ія
Казлоўшчынскі парк. Схема планіроўкі.
яе астравоў. Бегаюць хугка, да 40 км/гадз, добра плаваюць. Выш. да 1,8 м, маса да 90 кг. Ііер'е рассуканае, чорнае. Дзюба сціснутая з бакоў; на галаве ў К. шлеманоснага (Casuarius casuarius) рагавы выраст, які засцерагае ад шыіюў і калючак y час бегу. Крылы рудыментаркыя. Ногі трохпальцыя, моцныя, унутр. палец з вострым кішйором для абароны. Манзгамы. Нясуць 3—8 яец. Наседжвае самец. Кормяцца пладамі, насеннем, насякомымі. АхоўваЭ.Р.Самусенка. юцца. КАЗУБ0ЎСКІ Валянцін Міхайлавіч (н. 1.9.1937, г. Крычаў Магілёўскай вобл.), бел. псіхолаг. Д-р псіхал. н. (1991), праф. (1992). Скончыў Мінскае вышэйшае інж. радыётэхн. вучылішча проціпаветранай абароны (1961) і выкладаў y ім (1964—93; з 1965 Вышэйшае інж.-зенітнае ракетнае вучылішча проціпаветранай абароны). 3 1993 y Рэсп. ін-це прафес. адукацыі, з 1995 y Акад. кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. 3 1997 y Беларускім дзярж. агр. тэхн. ун-це (заг. кафедры кіравання
с.-г. вытв-сцю). Даследуе праблемы інж. псіхалогіі, псіхалогіі кіравання. Т в Моделярованне в практнческой пснхшіопів. Ч. 1—2. Мн., 1995; Управленческлй рвск: снтуатмвные н лнчностные аспскты. Мн., 1997. КАЗУІСТЫКА, разгляд асобных выпадкаў, здарэнняў y іх сувязі з агульнымі прынцыпамі права, маралі і інш. У юрыспрудэнцыі адшуканне норм права, якія дазваляюць вырашыць казусы (складаныя выпадкі), што ўзнікаюць y працэсе вядзення справы. У сярэдневяковай схаластыцы і багаслоўі — прымяненне агульных дагматычных палажэнняў да асо б н ш выпадкаў. У тэалогіі (асабліва ў каталіцызме) — вучэнне пра ступень граху. У пераносным сэнсе — спрытнасць, выкрутлівасць y доказах, уменне адстойваць заблытаныя або фалынывыя палажэнні; кручкатворства. КАЗЎЛІЦКІЯ БАІ 1943, 1944, баі партызан 227-га палка, 25, 115, 278-га атра-
2 віды: К. еўрапейская (С. capreolus) і К. сібірская (С. pygargus). Пашыраны ў Еўразіі. Жыве ў разрэджаных лясах і перадгорных стэпах. На Беларусі трымаецца невял. статкамі. Даўж. да 155 см, выш. ў карку да 100 см, маса да 60 кг. Поўсць густая, зімой бураваташэрая, летам рыжая. Каляхваставое «люстэрка» белае. У самцоў невял. рогі з 3—4 адросткамі. Нараджае 2—3 цялят. Кормідца раслінамі. Аб’ект промыслу. КАЗЎРА (Kazuro) Станіслаў (2.8.1881, б. фальварак Тэклінаполь Пастаўскага р-на Віцебскай вобл. — 30.11.1961), польскі кампазітар, харавы дырыжор, педагог. Скончыў Варшаўскую кансерваторыю (1910) і акадэмію «Санта Чэчылія» ў Рыме (1914). У 1916— 39 праф., y 1945— 51 рэктар Вышэйшай муз. школы ў Варшаве. Арганізатар і кіраўнік масавых хароў y Варшаве, y т л . Польскай нар. капэлы, аратарыяльнага хору Варшаўскай філармоніі. Аўтар опер, араторый, сімф. паэм, канцэргаў
Казуары: 1 —
аранжавашыі; 2 — шлеманосны. 1 даў Клічаўскай ваенна-аперагыўнай групьі па разгроме ням.-фаш. гарнізона ў в. Казулічы Кіраўскага р-на Магілёўскай вобл. ў Вял. Айч. вайну. Гарнізон ахоўваў шашу Магілёў— Бабруйск і праводзіў каріш я аперацыі супраць партызан і насельнііггва ў Кіраўскім і Клічаўскім р-нах. У ноч на 7.10.1943 y выніку 1,5-гадзіннага бою партызаны падавілі агнявыя кропкі, знішчылі і ўзялі ў палон больш за 160 гітлераўцаў, захапілі шмат зброі, перасоўную радыёстанцыю, дггабныя дакументы і інш. У 1-й пал. чэрв. 1944 за некалькі гадзін начнога бою партш аны ўзарвалі 2 дзогы, зброева-рамонтную майстэрню, 4 склады, 4 аўтамашыны гарнізона, захапілі зброю, знішчылі шмат жывой сілы ворага.
2
для розных інструментаў з аркестрам, рамансаў і песень, падручнікаў па спевах для агульнаадук. і муз. школ. У канцы 1920-х г. запісаў y в. Камаі (Пастаўскі р-н Віцебскай вобл.) шэраг бел. нар. песень, частку іх апрацаваў для аматарскіх хароў і голасу сола («Чырвоная калінанька», «Малады дубочак» і інш.). Г.І.Цітовіч.
КАЗЎЛІЧЫ, вёска ў Кіраўскім р-не Магілёўскай вобл., на аўгадарозе Кіраўск— в. Любонічы. Цэнтр сельсавета. За 11 км на 3 ад г.п. Кіраўск, 98 км ад Магілёва, 22 км ад чыг. ст. Бярэзіна. 396 ж., 240 двароў (1997). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Магіла ахвяр фашызму. КАЗЎЛЯ (Capreolus), род млекакормячых сям. аленевых атр. парнакапытных.
Казуля.
КАЗЫРА
435
КАЗУС (лац. casus), 1) складаны, заблытаны выпадак, незвычайнае здарэнне, прыгода. 2) У праве — выпадаковае дзеянне, якое ў адрозненне ад наўмыснага або неасцярожнага мае вонкавыя прыкметы правапарушэння, але пазбаўлена элемента віны і, такім чынам, не цягне за сабой юрыд. адказнасці. Ад К. трэба адрозніваць паняцце неадольнай сілы. КАЗУС БЕЛІ (лац. casus belli), непасрэдная фармальная падстава для ўзнікнення вайны паміж дзяржавамі. У мінулым К.б. лічыўся законнай падставай для пачатку ваен. дзеянняў і апраўдання вайны, служыў мэтам замаскіравання яе сапраўдных прычын. Разам з ліквідацыяй права на вайну зніклі і падставы для К.б. КАЗУС Ф ЕДЙ РЫ С (лац. casus foederis), умова або юрыд. факт, наступленне якога дае падставу бакам y міжнар. дагаворы прыступідь да здзяйснення або здзейсніць пэўныя дзеянні ці ўстрымацца ад іх. У міжнар. канвенцыях і інш. акгах аб гіравілах вядзення вайны К.ф. служыдь вызначэннем моманту, калі ўдзельнікі ўзбр. канфлікту абавязаны ўжываць і выконваць устаноўленьія імі нормы гуманітарнага права. У двухбаковых дагаворах аб дружбе, супрацоўніцтве і ўзаемадапамозе паміж дэяржавамі К.ф. — умова, якая вызначае, што ў выпадку ўзбр. нападу з боку якой-н. дзяржавы на аднаго з удэельнікаў дадзенага дагавора другі бок павінен аказаць яму дапамогу ўсімі сродкамі, уключаючы ўзбр. сілы. КАЗЫРА Аляксандр Аляксеевіч (17.6.1943, в. Негрымава Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. — 5.10.1997), бел. хімік. Д -р хім. н. (1997). Скончыў БДУ (1965), дзе і працаваў, адначасова (з 1991) y НДІ фіз.-хім. праблем пры БДУ. Навук. працы па тэрмадынаміцы арган. рэчываў і сплаваў, эксгіерым. метадах хім. тэрмадынамікі, тэрмадынамічным аналізе працэсаў хім. тэхналогіі. Распрацаваў арыгінальныя методыкі вымярэння цеплаёмістасці і ціску насычанай пары арган. рэчываў. Т в Термодннамвческяе свойства бмурста в разлнчных агрегатных состоянлях (у сааўт.). / / Журн. фнз. хнмян. 1988. Т. 62, № 7. КАЗЫРА Леанід Аляксеевіч (н. 12.9.1949, в. Негрымава Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. перакладчык, літ.-знавец. Брат А.А.Казыры Скончыў Мінскі пед. ін-т замсжных моў (1972). 3 1978 супрацоўнік Ін-та л-ры Нац. АН Беларусі. Даследуе бел.заходнееўрап. літ. сувязі, пытанні маст. перакладу. Пераклаў на бел. мову раманы Ф.М арыяка «Тэрэза Дэскейру» і «Клубок іадзюк» (1985), дэтэктыўны раман Д.Пендлтана «Сіцылійскі набат» (1994) і інш. Складальнік і адзін з перакладчыкаў зб. «Французская навела XX ст.» (1992). Сааўтар. кн. «Беларуская
436
КАЗЫРЫ
савецкая літаратура за мяжой» (1988), «Англа-беларускага слоўніка грамадскапалітычнай лексікі» (1993). Л.М.Тарэлік. «КАЗЫРЫ», бел. сцэнічны танец. Створаны ў 1962 балетмайстрам В.Гаўрылавым, y 1967 паст. балетмайстрам І.Цюрыным y Дзярж. ансамблі танца Беларусі. Выконваецца мужчынамі, якія «вьіхваляюцца» адзін перад адным сваімі зухаватасцю і спрытам. Муэ. памер 2/4. Тэмп жвавы. Л.КМексютовіч. КАЗЫРФЎСЮ Іван Пятровіч (1680, Якуцк, Расія — 2.12.1734), землепраходзец, першы даследчык Курыльскіх а-воў і Паўд. Камчаткі. Паходзіў з бел. шляхты. Яго дзед і бацька як ваеннапалонныя ў вайну Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67 сасланы царом Аляксеем Міхайлавічам y Якуцк. У 1700 К. н а й раваны якуцкім ваяводам на Камчатку для прывядзення мясц. жыхароў y падданства да Расіі. У 1711— 13 y пошуках гандл. шляхоў y Японію К. на чале атрада казакаў абследаваў Курыльскія а-вы (да в-ва Хакайда). Сабраў звесткі нра астравы і іх насельніцтва, вымераў аддегласць паміж імі, апісаў метэаралагічныя ўмовы на астранах і ў пралівах. Склаў першую карту Камчаткі і Курыльскіх а-воў, якой пазней карысталіся рус. і замежныя падарожнікі, y т л . В.Берынг і С.П.Крашаніннікаў. У канцы 1710-х г. кіраваў Камчаткай, потым пастрыгся ў манахі. 3 1720 y Якуцку. У 1727—29 першы зрабіў падарожжа ўніз па р. Лена з выхадам y Ледавіты акіян. 3 1730 y Маскве. У 1731 арыштаваны па лжывым абвінавачанні, памёр y турме. В.А.Ярмаленка. К АЗБК0 Віктар Апанасавіч (н. 28.4.1940, г. Калінкавічы Гомельскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага (1970). Працаваў шахцёрам, геолагам, журналістам. У 1973—76 y час. «Нёман», y 1986— 88 сакратар праўлення СП Беларусі. Працуе на кінастудыі «Беларусьфільм». Друкуецца з 1963. Напачатку пісаў на рус. мове. Творы яго маюць аўтабіягр,дакумент. аснову. Аповесці «Высакосны год» (1972), «Аповесць аб беспрытульным каханні» (1975), «Суд y Слабадзе» (1978, Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Коласа 1982) паказваюць вайну, убачаную вачыма дзіцяці, знявечанае вайною маленства, выяўляюць вьггокі чалавечай мужнасці. 3 сібірскімі ўражаннямі аўтара звязаны творы «Цёмны лес, тайга густая» (1973), «Добры дзень і бывай» (1974, прэмія Ленінскага камсамола 1977). Клопатамі аб прыродзе, роздумам пра адносіны чалавека да яе, да жыцця прасякнуты аповесці «Цвіде на Палессі груша» (1978), «Выратуй і памілуй нас, чорны бусел» (1991), раман «Неруш» (1981). Своеасаблівым падагульненнем творчых пошукаў, звязаных з распрацоўкай тэмы вайны і тэмы ўзаемаадносін чалавека з навакольным светам, стаў раман «Хроніка дзетдомаў-
скага сада» (1987). Пачуццём сучаснасці, адчуваннем драматызму сённяшняга лёсу чалавека, глыбокім непакоем насычаны аповесці «Но ГІасаран» (1990), «Да сустрэчы...» (1997). ГІрозе К. ўласцівы філас.-публіцыстычнае пераасэнсаванне жыццёвага матэрыялу, эмацыянальна-аналіт. і абагульненасімвалічная манера пісьма, глыбіня псіхал. аналізу, драматызм. Te.: Выбр. творы. T. 1—2. Мн., 1990. Літ.: Б р ы л ь Я. «Ён — строгі да праўды» / / 36. тв. Мн., 1981. Т. 4; B a с ю ч э н к a П.
Вайна і дзяцінства ў творчасці В.Казько / / Весці АН БССР. Сер. грамад. навух. 1985. № 1; Л е ц к a Я. Вайна стукае ў сэрца / / Полымя. 1979. N° 11. С.А.Андраюк. КАЗЬМА ПРАЖСКІ (Cosmas Pragensis; каля 1045 — 21.10.1125), першы чэшскі храніст. Адукацыю атрымаў y Празе і Льежы (Францыя). 3 1110 дэкан сабора св. Віта ў Празе. «Чэшская хроніка» К.П. (у 3 кн., на лац. мове, распачата ў 1119—20) эмяшчае багаты разнастайны матэрыял, з ’яўляедца каштоўнай крыніцай па гісторыі Чэхіі (асабліва 3-я кніга, дзе апісаны сучасныя К.П. падзеі за 1092— 1125). КАЗЬМА П РУ Т К 0Ў , калекгыўны літ. псеўданім і сатыр. вобраз, створаны ў 1850—60-я г. групай рус. пісьменнікаў, y якую ўваходзілі А.К.Талстой і браты Аляксей, Аляксандр і Уладзімір Жамчужнікавы. Камічны партрэт К.П. намалявалі Аляксей Жамчужнікаў, А.Бейдэман і ЛЛагорыо. Сатыр. творы К.П. (вершы, байкі, літ. пародыі, эпіграмы, афарызмы, камедыі) накіраваны супраць коснасці, кансерватызму, абмежаванасці, тупасці чыноўніцгва, літ. эпігонства. Многія яго выслоўі сталі крылатымі. Творы К.П. публікаваліся ў час. «Нскра», «Современннк» і інш. Te:. Соч. М., 1982. Літ.: Ж у к о в Д. Козьма Прутков н его друзья. 2 нзд. М., 1983. КАЗЬМ ІН Пётр Міхайлавіч (17.10.1892, с. Траццякі Барысаглебскага р-на Варонежскай вобл., Расія — 30.6.1964), расійскі фалькларыст, харавы дырыжор. Нар. арт. С С С Р (1961). Скончыў Неж ынскі гіст.-філал. ін-т (1915). 3 1921 выкладаў y муз. навуч. установах Сімферопаля і Масквы. Даследаваў рус. песенны фальклор. 3 1927 маст. йраўнік (з 1932 разам з У.Захаравым) Дзярж. рус. нар. хору імя М.Пятніцкага. Аўтар тэкстаў песень («Белым снегам», «Руская красуня»), літ.-муз. кампазідый,
пастаноўшчык быт. сцэн, Дзярж. прэмія СССР 1952.
карагода).
КАЗЬЯНКАЎСКІ СКАРБ, манегны скарб, знойдзены ў 1973 каля в. Казь янкі Полацкага р-на Віцебскай вобл. Адзін з буйнейшых грашовых дэпазіта} 10 ст., выяўленых на тэр. Усх. Еўропы. Ухаваны ў 940-я г. У бяросту загорнута куфіцкія дырхемы Арабскага халіфата, з якіх захавалася 7588 манет эміраў Саманідаў, Сафарыдаў, халіфаў Абасідаў, волжскай Балгарыі, імітацыі дырхема} Абасідаў і Саманідаў. Зберагаецца ў Полацкім краязн. музеі. КАЗЬЯНСКІ, біялагічны заказнік на тэр. Ш умілінскага і Поладкага р-наў Віцебскай вобл. Засн. ў 1960 як паляўнічы заказнік рэсп. значэння для захавання і ўзнаўлення запасаў паляўнічай I фауны. Пл. 41,4 тыс. га (1997). Заказнік y міжрэччы Обалі і Сосніды ў межах Полацкай нізіны. Расліннасць скдадаецца з відаў барэальнай і зах.-еўрап. флоры, якая належыць да Заходне- I Дзвінскай акругі падзоны дубова-цемнахвойных падтаежных лясоў: хваёвш (31%), бярозавыя (30%), чорна- і шэраальховыя (22%), яловыя (13%); папарацевыя, кіслічныя, чарнічныя, сніткавыя асакоііа-сфагнавыя, даўгамошныя і інш. тьшы лесу. Палавіна тэр. заказніка пад вярховымі балотамі, рэдкалеснымі пераходнабалотнымі згуртаваннямі; на буйнейшым балотным масіве Обаль-2 растуць унікальныя і рэдкія раслінныя згуртаванні, рэдкія і знікаючыя віды — бяроза карлікавая, марошка прыземістая, сфагнум Ліндберга. Вядомы 46 месцаў росту 22 відаў раслін, занесеных y Чырв. кнігу Беларусі і 12 месцаў знаходжання 44 відаў жывёл, сярод якіх: барсук, беркут, бусел чорны, журавель шэры, курапатка белая, мядзведзь, няясыдь даўгахвостая, ладворліхі малы і вял., рысь, скапа і інш. Адзначаны месцы гдездаванняў вераценніка вял., дулеля, кулонаў вял. і сярэдняга, сяўца залацістага, турухтана, уліта вял. і інш. Шмат паляўнічых звяроў і лтушак, найбуйнейшая на Беларусі папуляцыя белай курапаткі. КАЗЬЯНСКІ 3ÀMAK. Казьянс к а я к р э л а с ц ь . Існаваў y 16 ст.
Казьянскі замак
1579.
М а л ю н а к С .П ах ал авідкага.
і І j I
* I
на Пн ад в. Казьяны Шумілінскага р-на Віцебскай вобл. Пабудаваны ў 1563 y час Лівонскай вайны 1558— 83 паводле загаду Івана Грознага як парубежная крэпасць. Планіроўку і памеры замка вызначыў мыс лукавіны р. Обаль. Будынак драўляны, трохвугольны ў плане (50 х 120 х 110 м), з трыма чацверыковымі вежамі (былі падзелены ўнутры на 3 баявыя ярусы), накрытымі 2-схільнымі дахамі па вуглах. Вежа, размешчаная ў перашыйку лукавіны ракі, мела арачш праезд, астатнія — «глухія», стаялі на паўкруглых y плане падмурках, прарэзаных круглымі байніцамі. Вежы злучаліся абарончымі сценамі (пад 2-схільным крыццём) з прамавугольнымі байнідамі ў верхняй частцы. Цэнтр. частку ўнутр. прасторы замка займала жылая забудова. Замак разбураны ў 1579 войскамі Рэчы Паспалітай, адлюстраваны на малюнку С.Пахалавіцкага (1579). КАЗЬЙНСКІЯ БАІ 1942, баі паміж партыз. атрадам «Спартак» (пазней партыз. брыгада) і ням.-фаш. захопнікамі ў в. Казьяньі Браслаўскага р-на Відебскай вобл. ў вер. і ліст. 1942 y Вял. Айч. вайну. Партызаны, папярэджаныя мясц. жыхарамі пра карны атрад (600 чал.), які накіроўваўся ў гарнізон Казьяны для знішчэння іх атрада, падрыхтаваліся да бою. 15 вер. ў выніку раптоўнага нападу каля в. Баравыя партызаны прымусілі ворага адступіць, захапілі 30 веласіпедаў, шмат абмундзіравання; праследуючы карнікаў y гарнізоне Казьяны спалілі будынак паліцыі, раздалі насельніцтву 30 т нарабаванага акупантамі збожжа. У ноч на 4 ліст. ў выніку 8-гадзіннага бою партызаны знішчылі шмат гітлераўцаў, накіраваных сюды для аднаўлення казьянскага гарнізона, захапілі зброю і боепрыпасы. КАЗЬЯНЫ, вёска ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y сутоках рэк Дрысвята і Дзісна. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 62 км на ПдЗ ад г. Браслаў, 270 км ад Віцебска, 20 км ад чыг. ст. Гіаставы. 667 ж., 277 двароў (1997). У гіст. к р ы н іц а х у п а м ін а ю ц ц а п а д 1504. У р о зн ы ч а с н а л е ж а л і П а ц а м , М а н у зі, П л я т э рам . П а с л я а д м . р э ф о р м ы В К Л 1565— 6 6 y Б р ас л а ў ск ім п ав . У к а н ц ы 17 ст. п а б у д а в а н а у н ія ц к а я ц а р к в а . 3 1793 y Р а с . ім п е р ы і, y Д з іс ен с к ім п ав. М ін с к а й , п а з н е й В іл е н с к а й губ. 3 1798 м я с т э ч х а , п о б а ч з н а х о д зіл а с я в ё с к а К . У 1866 — 400 ж , 35 д в ар о ў . У 1-ю су св . в а й н у з в о с е н і 1915 д а л ю т. 1918 н а з . Р а м а н а в а Н ік о л ь с к а е . 3 1921 y П о л ь ш ч ы , м я с т э ч к а Б о гін с к а й г м ін ы Б р а с л а ў с к а г а п ав . У 1931 б ы л о 692 ж ., 106 д а а р о ў , y в ё с ц ы К . — 828 ж ., 153 двары . 3 1939 y Б С С Р , з 1940 ц э н т р с е л ь с а в е та ў В ід зс к ім р -н е . У В ял. А йч . в а й н у ў в ер . і ліст. 1942 п а м іж п а р т ы з а н а м і і гіт л е р а ў ц а м і а д б ы л іся К а зья н скія баі 1942. У л ю т. 1943 н ям . ф а ш ы с т ы с п а л іл і в ё с к у , за гу б іл і 1561 яе ж ы х ар о ў . П а с л я в а й н ы м я с т э ч к а і в ё с к а а б 'я д н а н ы ў ад зін н ас . п у н к г . 3 1960 ц э н т р с ел ь са в е т а ў Б р а с л а ў с к ім р -н е . 727 ж ., 286 г а с п а д а р а к (1971).
Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла нартызан. Магіла ахвяр фашызму. Царква.
КАЗЯЛЁЦ (Ranunculus), род кветкавых раслін сям. казяльцовых. Больш за 600 відаў. Пашыраны ва ўмераным поясе Паўн. паўшар’я. На Беларусі каля 20 відаў, найб. вядомьм К.: едкі (R. acris), нар. назва курыная слепата, паўзучы (R. repens), гіякучы (R. flammula), залацісты (R. auricomus), шарсцісты (R. lanuginosus), шматкветны (R. polyanthemos), кашубскі (R. cassubicus), даўгалісты (R. lingua), ядавіты (R. sceleratus). Растуць на вільготных лугах, y лясах і інш. Ш м а т - і а д н а г а д о в ы я т р а в я н іс т ы я р а с л ін ы в ы ш . д а 100 с м з п у ч к о м т о н к іх к а р а н ё в ы х в а л а с н ік о ў ц і р а з в іт ы м к а р э н іш ч а м . Л іс ц е п а л ь ч а т а -р а з д з е л ь н а е аб о с у ц э л ь н а е . К в е т к і п с р а в а ж н а ж о ў т ы я , а д з ін о ч н ы я ц і ў с у к в е ц п ях . П л о д — ш а р а п а д о б н ы ш м а т а р э ш а к . М н о г ія в ід ы К . а т р у т н ы я д л я б у й н . p a r. ж ы в ё л ы і а в е ч а к . Л е к . і д э к а р . р а с л ін ы . Г .У .В ы на еў
КАЗЯЛУЖЖА, вёска ў Хойнідкім р-не Гомельскай вобл., каля аўтадарогі Хойнікі— Калінкавічы. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 6 км на П нЗ ад горада і 12 км ад чыг. ст. Хойнікі, 109 км ад Гомеля. 616 ж., 242 двары (1998). Сярэдняя шксша, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. П омнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. КАЗЯЛЬЦОВАКВЕТНЫЯ (Ranunculales), парадак двухдольных кветкавых раслін. 8 сям., 160 родаў, больш за 3000 відаў. Пашыраны па ўсіх кантынентах. Растуць пераважна па сырых ці залішне вільготных месцах, зрэдку ў вадзе. На Беларусі 2 сям.: казяльцовыя (Ranunculaceae) і барбарысавыя (Beiberidaceae), больш за 20 родаў, 150 відаў, з іх 10 відаў (боцікі шарсцістагубыя, боцікі паўночныя, клапагон еўрапейскі, кураслеп лясны, павойнік прамы, пухірнік ягадны, пярэсна еўрапейская, рагулька высокая, раўнаплоднік пылюшнікавы, сон лугавы) занесены ў Чырв. кнігу Беларусі. Ш м а т - і а д н а г а д о в ы я т р а в ы , п аў х у с т ы , д р а ў н я н ы я в е ч н а з я л ё н ы я л ія н ы ц і л іс т а п а д н ы я . Л іс ц е л р о с т а е а б о с к л а д а н а е , ч а р г а в а н а е , р э д к а с у п р а ц іў н а е . К в е т к і д в у х - а б о а д н а п о л ы я , п р а в іл ь н ы я , а д з ін о ч н ы я а б о ў г р о н -
КАІМБАТУР
437
к а х ц і м я ц ё л к а х . П л о д — ш м а т л іс т о ў к а , ш м а т а р э ш а к , ш м а зз с а с ц я н к а , я га д а п а д о б н ы . Л е к ., х а р ч ., ф а р б а в а л ь н ы я , м е д а н о с н ы я і д э к а р . р а с л ін ы . Ё с ц ь я д а в іт ы я . Л іт :. Т р а в я н н с т ы е р а с т е н н я С С С Р . T. 1. М ., 1971; Ж п з н ь р а с т е н н й . Т . 5 , ч. 1. М ., 1980; Ф л о р а Е в р о п е й с к о й ч а с т а С С С Р . Т . 6. Л „ 1987. Г .У .В ы наеў.
К А ЗЯ Р0Г (лац. Capricornus), адно з 12 сузор’яў задыяка. Найб. яркая зорка 8
С у з о р ’е К азяр о г.
К. 2,8 візуальнай зорнай велічыні; 50 зорак ярчэй 6-й зорнай велічыні. На тэр. Беларусі відаць y канцы лета — пач. восені. Гл. Зорнае неба. КАІМБАТУР, К а я м п у т у р , горад на Пд Індыі, y перадгор’ях горнага масіву Нілгіры, y штаце Тамілнад. 853 тыс. ж. (1991). Вузел чыгунак і аўтадарог. Цэнтр тэкст. (пераважна баваўнянай) прам-сці бавоўнаводчага раёна. Развіта станкабудаванне, тэкст. і эл.-тэхн. машынабудаванне; апрацоўка кавы, цукр. трыснягу, хім., папяровая, цэм. прадпрыемствы. Кінапрамысловасць. Здабыча гіпсу.
438
КАІМБРА
КАІМБРА (Coimbra), горад y цэнтр. ч. Партугаліі, на суднаходнай р. Мандэгу. Адм. ц. акругі Каімбра. Вядомы з часоў Стараж. Рыма. 96,1 тыс. ж. (1991). Трансп. вузел. Прам-сць: тэкст. (пераважна суконная), фарфоравая, харч., шкляная. Ун-т (з 13 ст.; y будынку б. каралеўскага палаца). Арх. помнікі 12— 16 ст. KÂIH, паводле біблейскай міфалогіі, старэйшы сын Адама і Евы, земляроб. Забіў з зайздрасці брата Авеля, пастуха. Пракляты богам за братазабойства (асуджаны на вечнае блуканне) і адзначаны асобым знакам («Каінава пячатка»). KA1HÏT, мінерал класа сульфатаў. KMg(S04)CP3H20. КрышталЬуецца ў манакліннай сінганіі. Крышталі таблітчастыя і ізаметрычныя. Агрэгаты зярністыя і нацечныя, скарынкі, шчыльныя масы. Колер жаўтаваты або шаравата-белы, радзей чырвоны. Бляск шкляны. Цв. 2,5— 3. Ш чыльн. 2—2,2 г/см3. Утвараецца ў эвапарьпах марскога генезісу. Уваходзіць y склад калійных ссшей. Радовішчы на Украіне, Германіі і інш. На Беларусі разам з інш. калійнымі солямі пашыраны ў Старобінскім радовішчы калійных і каменнай солей. Сыравіна для атрымання штучных угнаенняў і вытв-сці калійных солей.
абугковая, хім., паліграфічная. Маст. рамёствы (вырабы з металу, скуры, дрэва, керамічныя і інш.). Метрапалітэн. Ахадэмія. Ін-т Егіпта, ун-ты Каірскі, аль-Азхар, Айн-Ш амс і інш. Тэатры. З а с н . Ф а т ы м ід а м і ў 9 6 9 , y 9 7 3 — 1171 с т а л іца Ф ат ы м іда ў х а ліф а т а . П р ы А й ю б ід а х (1 1 7 1 — 1250) і м а м л ю к а х (1 2 5 0 — 1517) б у й н ы р э л іг .-п а л г г ., га н д л . і р а м е с н ід к і ц э н т р . У 1517 з а х о п л е н ы і з р у й н а в а н ы т у р к а м і-а с м а н а м і. У 1798— 1801 а к у п ір а в а н ы ф р а н ц . в о й с к а м і. Ц э н т р н а ц .- в ы э в . р у х у ( п а ў с т а н н і 1798, 1800 с у п р а ц ь ф р а н ц у з а ў , 1795, 1804— 05 с у п р а ц ь м а м л ю к а ў і ту р к а ў ). У 1882 а к у п ір а в а н ы б р ы т. в о й с к а м і, ад м . ц. бр ы т. п р а т э к т а р а т а (1 9 1 4 — 22). 3 1922 с т а л іц а К а р а л е ў с т в а Е г іп е т , з 1953 — E r in . Р э с п у б л іх і, з 1958 — А б ’я д н а н а й А р аб. Р э с п у б л ік і, з 1971 — А р аб. Р э с п у б л ік і Е гіп е т . У 2 -ю су св . в а й н у м е с ц а п р а в я д з е н н я К а ір ска й ка н ф ер э н ц ы і 1943. С я р о д л а б у д о ў р ы м . ч а с у ( к а н е ц 1 ст. д а н .э .) — в е ж а ў к р э п а с ц і В а в іл о н (арх. А п а л а д о р ), в із а н т ы й с к а г а (4 — 1 с т .) — к о п ц к ія ц э р к в ы св. С е р г ія і В а к х а , Б о ж а й М а ц і і св. В а р в а р ы (у т о й ж а к р э п а с ц і) , р а н н е а р а б -
с к ія — м я ч э ц і А м р а іб н ал ь-А са (641-42, п е р а б у д а в а н а ў 9 с т .) y Ф у ст а ц е , Ібн Тулуаі (8 7 6 — 7 9 ), н іл а м е р (7 1 5 ; 3 -ярусны камеюш к а л о д а е ж з 8 -г р а н н а й к а л о н а й y цэнтры) m в - в е Р о д а. Н а тэ р . С га р аж . горада з вузш в у л іц а м і з г л ін а б іг н ы м і і к ам ен н ы м і 2^4-павярховы м і дам ам і 16— 18 ст. захавалам б о л ь ш э а 4 0 0 п о м н ік а ў архітэістуры: рэшпо к а м е н н ы х ra p . с ц е н з у м ац ав ан ы м і варотамі (11 с т .), м я ч э ц і а л ь -А зх а р (9 7 0 — 72, яеаднар азо ва п е р а б у д а в а н а ), ал ь-Х акім а (990— 1012), м а ў за л е і С а б ’а Б а н а т («С ем дачок», 11 ст.), У м К у л ь с у м (1 1 2 2 ), ж ы л ы я дамы 10—11 с т ., ц ы т а д э л ь С а л а х -а д -д з ін а (1176—93, 1 3 - \ 15 с т ) , р ы н а к Х а н а л ь -Х а л іл ь (засн. ў канцы 13 с т .) з м а й с т э р н я м і р а м е сн ік а ў , хомплек с у л т а н а К а л а у н а (1 2 8 4 — 85, с а шпіталем), ' к о м п л е к с м я ч э ц і- м е д р э с э су л гана Хасана (1 3 5 6 — 6 3 ), м а ў за л е і м а м л ю к а ў 15 — пач. 16 с т ., м я ч э ц і С ін а н - п а ш ы (1 5 7 1 ), МухамедаАлі (1 8 3 0 — 48, арх. Ю .Б о х н а ), с у л ган а ар-Рыфаі (1 8 6 9 ) і ін ш . Н о в ы г о р а д з п р ам ы м і шырохімі в у л іц а м і, ш о ш ч а м і і н а б я р э ж н ы м і ўздоўж Ніл а за б у д а в а н ы ш м а т п а в я р х о в ы м і будынхамі: а н с а м б л ь б у д ы н к а ў Е г іл е ц к а г а муэея, атэля « Н іл -Х іл т а н » (а б о д в а 1959, арх. В.Бекет,
У .Я .Б ардон.
КАІР, горад, сталіца Егіпта. Знаходзіцца на правым беразе і астравах Ніла, на Пд ад дэльты. 9690 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог, рачны порг. Міжнар. аэрапорт. У К. і яго наваколлі сканцэнтравана каля 3/4 прамысл. вытв-сці краіны. Прам-сць: металургічная, металаапр., маш.-буд., тэкст., харчасмакавая, цэм., папяровая, гарбарна-
К аір y п ач . 19 сг.
Д а арт. К аір . М я ч э ц ь с у л та н а а р - Р ы ф а і. 1869.
Д а арт тэл ь .
К аір. М . С а б р ы .
Р а ё н К аіра. Пас-
Д а а р т К аір. П о р ц ік м я ч э ц і М ухам еда-А лі. А рх. Ю .Б о х н а . 1830— 48.
М.Рыяд), Лігі араб. дзяржаў (1967, арх. Рыяд), міжнар. аэрапорт (1962, арх. С.Зайтун і інш), гранітная набярэжная з будынкам тэлецэнтра (1967, арх. Дж.Момін). Перад ув-там (1-я пал. 20 ст.) — манумент «Абуданне Егіпта» (1919—28, арх. М.Мухгар). Музеі: Егіпецкі нац ы янальны музей, Копцкі, Ісламскага мастацгва і інш. Літ.: Х о д ж а ш С.Н. Канр. 2 нзд. М., 1975.
КАІРСКАЯ
КАНФБР^НЦЫЯ
1943,
форме псіхагеннай імпатэнцыі; y жанчын К. звязана з анаргазміяй і вагініэмам. Лячэнне псіхатэрапеўтычнае, іншы раз хірургічнае. І.У.Дуда. КАЙГАРАДАЎ Аляксей Іванавіч (14.11.1881, г. Ноўгарад, Расія — 27.9.1951), бел. кліматсшаг і геафізік. Акад. АН Беларусі (1947, чл.-кар. 1936), д-р фіз.-матэм. н. (1934), праф. (1949). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1908). 3
міжнародная нарада з удзелам прэзідэнта ЗІІІА Ф.Рузвельта, прэм’ер-міністра Вшіікабрытаніі У . Чэрчыля і кіраўніка гамінданаўскага ўрада Кітая Чан Кайшы ў 2-ю сусв. вайну. Адбылася 22— 26.11.1943 y Каіры напярэдадні Тэгеранскай канферэнцыі 1943. На К.к. прынята рэзалюцыя (дэкларацыя) трох дзяржаў адносна палітыкі саюзнікаў y раёне Ціхага ак., дзе канстатаваўся намер пазбавідь Японію ўсіх захопленых тэрыторый, y тл . і ціхаакіянскіх астравоў, аку-
КАЙЛА-ДЭ-МАЯК________439 заснавальнікаў Рус. т-ва аматараў светазнаўства. Брат М .Н. i Н .Н .Кайгародавых. Скончыў Канстанцінаўскае ваен. вучылішча (1865), Міхайлаўскае артыл. вучылішча (1866), Пецярбургскі земляробчы ін-т (1871, з 1881 Лясны), з 1875 заг. кафедры ў ім, y 1887— 91 нам. дырэктара. У 1885 стварыў феналагічную сетку для правядзення біякліматычнага раяніравання Еўрап. ч. Расіі. Склаў феналагічныя карты веснавога прылёту птушак. Аўтар навукова-папулярных кніг: «Гутаркі пра рускі лес» (2 серыі, 1880— 81), «3 зялёнага царства» (1888), «Дрэва і яго жыццё» (1897) і інш. Выкладаў прыродазнаўчыя навукі членам імператарскай сям’і. Te: Русскнй толковый лесотоварный словарь. СПб., 1883; О школьных фенологнческнх наблюденнях. Вологда, 1920. КАНЗЕР (Kaiser) Георг (25.11.1878, г.
1919 y Горацкім с.-г. ін-це, y 1930— 39 дырэкгар Бел. геафіз. абсерваторыі, адначасова (1932— 38) y Фізіка-тэхн. ін-це АН Беларусі. 3 1940 y Маскве. Навук. працы па с.-г. метэаралогіі, даследаванні клімату і мікраклімату. Распрацаваў рэкамендацыі па тэрмінах сяўбы і інш. с.-г. работ для Беларусі, зрабіў класіфікацыю кліматаў зямнога шара. Літ :. М а к с н м о в С.А АН.Кайгородов / / Метеорологня н гвдрологня. 1951. № 10.
4.
Царква святога Георгія ÿ Каіры піраваных ёю ў час 1-й сусв. вайны, выказвалася патрабаванне вярнуць Кітаю Маньчжуршо, Фармозу і Пескадорскія а-вы (Паўн.-Усх. Кітай, в-аў Тайвань, а-вы Пэнхуледао); падкрэслівалася незацікаўленасць вядучых краін свету ў тэр. экспансіі. У рэзалюцыі праюіамавалася неабходнасць аднаўлешія незалежнай Карэі, але вырашэнне гэтай праблемы адкладвалася на няпэўны час. Дамоўленасці, дасягнутыя на К.к., пазней парушаліся ўрадамі ЗША і Вялікабрытаніі. В .В .В аран овіч, М .С Д а ў г я я а .
КАІРСКІ ХАЛІФАТ, тое,
іііто Фатымі-
даў халіфат. КАІТАФбыЯ (ад коітус + ...фобія), назойлівая боязь палавога акта. Абумоўлена псіхасацыяльнымі фактарамі, пераважна асобаснымі: думкі, пачуцці, успаміны, сумненні, сграхі, што ўзнікаюць неэалежна ад жадання хворага. К. бывае пры псіхатраўмах, агрэсіўных паводзінах ці няўпэўненасці партнёра, пры палавым акце ў неадэкватных абставінах (спешка, страх быць заспетым пабочнай асобай, антыгігіенічныя ўмовы і інш.), неасцярожных першых зносінах і інш. Найчасцей К. ўзнікае ў мужчын y
КАНГАР0ДАВЫ, вучоныя і ваенныя дзеячы. Нічыпар Іванавіч (1810— 27.10.1882), матэматык, педагог. Ген.-маёр (1865). Скончыў Першы кадэцкі корпус y Пецярбургу (1828). Вывучаў матэматыку ў В .Я .Б у н я к о ў с к а г а . паслядоўнік М.В .А ст р а градскага. У 1836—65 на пед. рабоце ў П о л а ц к ім к а д э ц к ім корпусе. Прытрымліваўся пед. прьгнцыпаў І.Т .П е с т а ло ц і, быў праціўнікам цялесных пакаранняў. Мі хаі л Н і ч ы п а р а в і ч (1853, г. Полацк Віцебскай вобл. — пасля 1916), ген. ад інфантэрыі (1914). Сын Нічыпара Іванавіча. Вучыўся ў Полацкім хадэцкім корпусе. Скончыў Міхайлаўсхае артыл. вучылішча (1873), Ахадэмію Генштаба (1880). Служыў на камандных і штабных пасадах. У 1901—05 губернатар Нюландскі (Фінляндыя) і Іркуцкі. Са жн. 1913 хамендант Гродаенскай крэпасці. Аўгар дапаможнікаў для палявых тактычных заняткаў. Н е с т а р Н і ч ы п а р а в і ч (26.11.1840, г. Полацк Віцебскай вобл. — пасля 1910), ген.-лейг. (1906). Сын Нічыпара Іванавіча. Чл. Рускага тэхн. т-ва. Скончыў Полацкі кадэцкі корпус (1856), Міхайлаўскія артыл. вучылішча (1858) і акадэмію (1865). Служыў y аргыл. войсках, на Охценскім парахавым з-дзе ў Пецярбургу. У 1876—78 пад яго кіраўніцгвам праведзена рэарганізацыя і пераабсталяванне парахавых э-даў Расіі. Камандаваў артылерыяй Севастопальскай і Свеаборгскай крэпасцей. 3 1900 камендант Выбаргскай крэпасці. 3 1906 y адстаўцы. Друкаваўся ў «Артнллернйском журнале». А .М .Л ук а ш э віч . КАЙГАР0ДАЎ Дзмітрый Нічыпаравіч (12.9.1846, г. П олацк Відебскай вобл. — 11.2.1924), расійскі прыродазнавец, фенолаг, арнітсшаг, панулярызатар прыродазнаўства, педагог; адзін з
Магдэбург, Германія — 4.6.1945), нямецкі пісьменнік, адзін з найб. значных прадстаўнікоў экспрэсіянізму. Літ. дзейнасць пачаў y сярэдзіне 1890-х г. 3 1938 y эміграцыі ў Галандыі, Швейцарыі. Вядомы найперш драматург. творамі — камедыі «Іудзейская ўдава» (1905), «Кінараман» (1924), «Напалеон y Новым Арлеане» (1941); драмы «Грамадзяне Кале» (1914), «3 раніцы да поўначы» (1916), «Карал» (1918), «Газ» (ч. 1— 2, 1918— 20), «Двойчьі Олівер» (1926), «Два галышукі» (1930), «Клавітэр», «Англійская рацыя» (абедзве 1940); паліт. п’есы «Скураныя галовы» (1928), «Місісіпі» (1930), «Салдат Танака» (1940); драм. трылогія «Двойчы Амфітрыён», «Пігмаліён», «Белерафон» (1948). Аўтар раманаў «Досыць» (1932), «Віла Аўрэа» (1940), шэрагу паэт. эборнікаў. У творах псраважаюць тэмы адзіноты чалавека, яго безабароннасці перад ііст. і сац. катаклізмамі. Паэтыка адметная кампазіцыйнай сіметрычнасцю, лаканічнасцю і рытмізаванасцю мовы, гратэскавасцю сітуадый, універсальнасцю вобразаў-сімвалаў. Многія п’есы папісаны ў форме «я-драмы», або «драмы-крыку», пашыранай y экспрэсіянісцкім мастацтве. Te:. Рус. пер. — Драмы. М.; Пг., 1923. Літ: Экспрессноішзм. М., 1966; К у л н х о в a Н.С. Экспрессноннзм в нскусстве. М., 1978. ЕА.Лявонава. КАШІА-ДЭ-МАЙК, археалагічны комплекс (паселішча і могільнікі) позняга бронзавага і ранняга жал. веку каля г. Нарбон (Ф рандыя). Вылучаюць 5 фаз. Паселішча заселена каля 700 да н.э. (1-я фаза); y 600— 500 да н.э. пашыраны вырабы з жалеза, пахаванне ў павозцы з могільніку Ла-Рэдорт сведчыць пра сувязі з гальштацкай культурай (2-я фаза). 3-я фаза датуецца 2-й пал. 6 ст. да н.э. ў адпаведнасці з імпартам грэчаскай чорнафігурнай і этрускай керамікі. Паселішча 4-й фазы акружана валам, дамы будавалі з сырцовай цэглы (ранні латэн). 5-я фаза належыць да сярэдняй стадыі латэнскай культуры (не пазней 100 да н.э.).
440
КАЙЛАС
КАЙЛАС, хрыбет y rapax Гандысышань, на Пд Тыбецкага нагор’я, y Кітаі. Цягнецда з ПнЗ на ПдУ паралельна Гімалаям на 300 км. Выш. да 6714 м (г. Кайлас). Складзены пераважна з гранітаў. Паўд. схіл стромкі, вельмі расчлянёны эрозіяй, паўн. — пакаты. Снегавая лінія на выш. 5700— 5900 м. Ледавікі. Сухія стэпы, ландшафты халодных пустынь. Ha К. вытокі рэк Інд і Брахмапутра. КАЙМАК0Ў Пётр Васілевіч (17.1.1894, с. Коржаўка Карсунскага р-на Ульянаўскай вобл., Расія — 1973), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д -р вет. н. (1956), праф. (1958). Скончыў Казанскі вет. ін-т (1926). У 1955— 61 заг. кафедры Віцебскага вет. ін-та. Навук. працы па этыялогіі, патагенезе, тэрапіі і прафілактыцы хвароб с.-г. жывёл. КАНМАН (Cayman), глыбакаводны жолаб y Карыбскім м. Выцягнуты ўздоўж паўд. падножжа падводнага хр. Кайман. Даўж. 790 км, сярэдняя шыр. 54 км, найб. глыб. 7090 м. Частка жсшаба, якая цягнецца ўздоўж паўд.-ўсх. ускраіны Кубы, наз. жолабам Ар’ентэ. KAMMÂH АСТРАВЫ, К а й м а н а в ы a с т р a в ы (Cayman Islands), група астравоў на ПнЗ Карыбскага м., y ВестІндыі. Уладанне Вялікабрытаніі. Пл. 259 км2. Нас. 36,2 тыс. чал. (1997). Адм. ц. — г. Джорджгаўн на в-ве Вял. Кайман. Афід. мова — англійская. Нац. свята — Дзень Канстытуцыі (1— 2 чэрв.). Прырода. Уладанне ўключас 3 астравы: Вял. Кайман (пл. 197 км2), М. Кайман і Кайман-Брак. Астравы нізінныя, складэены пераважна з вапнякоў. Клімат трапічны, пасатны. Сярэднія месячныя т-ры 15— 30 °С. Ападкаў каля 1300 мм за год, пераважна ў ліст.— красавіку. Пашыраны вечназялёныя ўмерана вільшгныя лясы з каштоўнымі пародамі дрэў, y т.л. махагоніевае. Мора багатае рыбай, чарапахамі, ракападобнымі і малюскамі. Насельніцтва. Карэннае пасельнідтва (пераважна мулаты і негры) складае 80%, англічане і амерыканцы ЗШ А — каля 20%. Вернікі — прэсвітэрыяне і баптысты. Сярэдняя шчыльн. каля 140 чал. на 1 км2. Болып за 90% насельніцтва жыве на в-ве Вял. Кайман, y гарадах — каля 70%. У абслуговых галінах занята 89% насельніцтва, y прам-сці — 10%, y сельскай гаспадарцы — 1%. Гісторыя. А діф ш ы ў 1503 Х.Калумбам. У 1670 Іспанія перадала іх Англіі. 3 сярэдзіны 18 ст. ў яе падпарадкаванАСТРАВЫ КАЙМАН (Брыт.)
ні, каланізаваліся англічанамі з Ямайкі. 3 1962 асобная калонія. Дзейнічае канстытуцыя 1959, змененая ў 1972. Уладу ўзначальвае прызначаны брыт. манархам губернатар, які таксама з ’яўляецца старшынёй Заканад. асамблеі і Выканаўчага савета. Гаспадарка. Асновай эканомікі з’яўляюцца абслугоўванне замежных турыстаў і банкаўская дзейнасць. ЦІтогадовы валавы ўнутр. прадукг (ВУП) складае каля 400 млн. дол. ЗША, каля 10 тыс. дол. на 1 чал. Клімат, выдатныя пляжы і ўмовы для падводнага палявання прыцягваюць шматлікіх замежных турыстаў. Дсшя турызму (больш за 500 тыс. чал. штогод, пераважна з ЗШ А) y ВУП дасягае 70%, на яго прыпадае каля 75% валютных паступленняў. На К.а. замежныя кампаніі вызвалены ад прамых падаткаў і адсутнічае кантроль над аперацыямі з валютай, таму зарэгістравана больш за 500 залсежных банкаў і фін. арг-цый (у т.л. філіялы 40 з 50 найбуйнейшых банкаў свету), 18 тыс. кампаній. Банкаўскі і фін. сектары забяспечваюць каля 40% даходаў адміністрацыі астравоў. Прам-сць прадстаўлена дробнымі прадпрыемствамі па вытв-сці буд. матэрыялаў (у т.л. з-д жалезабетонных вырабаў і шыферная ф -ка), харч. прадухтаў (у т л . рыбакансервавы з-д), рабочага адзення, канатаў. Нарыхтоўка каштоўнай драўніны. Магчымасці сельскай гаспадаркі абмежаваны беднасцю глеб і недахопам вады. Апрацоўваецца каля 10% пл. астравоў. Вырошчваюць цытрусавыя, манга, какосы, авакада, плады хлебнага дрэва, агародніну. Малочная жывёлагадоўля. Буйная ферма па развядзенні чарапах. Марскі промысел (лоўля акул, амараў, чарапах і інш.). Дадатковай крыніцай даходаў з ’яўляецца праца на марскіх суднах розных краін (пераважна ЗІПА). Унутр. транспарт аўтамабільны. Марскі порт Джорджтаўн мае статус свабоднага порта. 2 міжнар. аэрапорты (на а-вах Вял. Кайман і Кайман-Брак). Штогадовы экспарт складае каля 4 млн. дсш., імпарт — каля 250 млн. дол. Астравы экспартуюць чарапахавыя панцыры i M a ca, рыбапрадукты, рабочае адзенне, скуры акул, канаты; імпартуюць разнастайныя харч. і прамысл. прадукгы. Больш за 70% знешнегандл. абароту прыпадае на ЗШ А. Грашовая адзінка — долар а-воў Кайман. І.Я .А ф н а гель (п р ы р о д а , н а с е л ь н іц г в а , г а с п а д а р к а ).
КАЙМАНАВЫЯ Р Ы Б Ы (Lepisosteus), род рыб атр. панцьірных шчупакоў. 4 віды. Пашыраны ў прэсных водах Паўн. і Цэнтр. Амерыкі. Д аў ж . д а 4 м (з р э д к у д а 6 м ) , м а с а к а л я 150 к г. Х а р а к г э р н а в я л . ў зр о с т а в а я зм е н л ів а с ц ь .
е.Малы Найман
с от-Хаўс :°в.Найман-Брон
Маштаб 1:2 500 0 00
13!Ю'
.......... Узст-Бвй
м Ботсузйн Ч
8Î* 1_
в.Вял Найман
v Ko^'pc ü
__________
»-ВЫКДЙМДН
ІДела ў к р ы г а м о ц н ы м п а н ц ы р а м з неналягаюч а й р ы б а п а д о б н а й г а н о ід н а й лусхі. Рьілашд о ў ж а н а е , н а г а д в а е м о р д у кракадзіла-каймаві (а д с ю л ь н а з в а ). К о р м я ц ц а р ы б а й , падпілн о ў в а ю ц ь з д а б ы ч у з у к р ы ц ц я . Зімуюць y ям ах . М а ю ц ь п р а м ы с л . з н а ч э н н е .
КАЙМАНЫ, агульная назва 3 родаў j іфакадзілаў сям. алігатараў. 5 відаў. Пашыраны ў Цэнтр. і Паўд. Амерыды. I Жывуць нераважна ў ціхай вадзе, невял. ! рэчках і балотах. А д х л а д в а ю ц ь д а 10 я е ц . А д у л асн а алігатараў а д р о з н ів а ю ц ц а н аяўн асц ю касцявоп б р у ш н о г а п а н ц ы р а і а д с у гн а с ц ю касцявой neр а г а р о д к і ў н ю х а л ь н а й п о л а с ц і. С ам ы вял. К ч о р н ы (M e la n o s u c h u s n ig e r), даў ж . д а 5 м, жыв е ў бас. р. А м а з о н к а . А д к л а д в а е д а 50 яец. Г л а д к а л о б ы я K . (P a le o s u c h u s ) д р о б н ы я , даў*. д а 1,5 м . Ж ь ш у ц ь y в а д а ё м а х з б ы стр ай п л ш н ю . 3 в ід ы і ў се п а д в ід ы а х у л яр н ь п К. (C a im a n ) i К . ч о р н ы з а н е с е н ы ў Ч ы рв. кнігу М САП. З .Р . Самусенка.
КАЙМІН, К а й м і н с к а е возер а. У Астравецкім р-не Гродзенскай вобл., y бас. р. Сарачанка, за 34 км на ПнУ ад г.п. Астравец. Уваходзіць y Сарачанскую групу азёр. Пл. 0,43 км2, даўж. 1,55 км, найб. шыр. 380 м, найб. глыб. 19,5 м, даўж. берагавой лініі бсшьш за 4 км. Пл. вадазбору 159 км2. Схілы катлавіны выш. 3— 14 м, пад лесам і хмызняком, на П н участкамі разараныя. Берагі пераважна зліваюцца са схіламі. Дно з упадзінамі, да глыб. 4—6 м выслана пяском і апясчаненымі глеямі, ніжэй — сапрапелем. Праз возера цячэ р. Клевель. КАЙНА30ЙСКАЯ ЭРАТЙМА (ГРУПА), к а й н а з о й , верхняя група аіульнай стратыграфічнай шкалы і адпаведная ёй найноўшая эра геал. гісторыі Зямлі. Пачалася каля 67 млн. гадоў назад і цягнецца да цяперашняга часу. Назву прапанаваў англ. геолаг Дж.Філіпс y 1861. П а д з я л я е ц ц а н а п а л е а г е н а в у ю , неагенавую (д а 1960 а б ’я д н о ў в а л іс я ў т р а ц іч н у ю сістэм у) і ч а ц в я р ц іч н у ю (ш г гр а п а ге н ав у ю ) с іс т э м ы (пер ы я д ы ), я к ія с к л а д а ю ц ц а з 7 а д д зе л а ў (эпох): п а л е а ц э н у , э а ц э н у і а л іг а ц э н у ; м ія ц э н у і плія ц э н у ; п л е й с т а ц э н у і г а л а ц э н у . У к а й н а зо і адб ы в а л іс я ін т э н с іў н ы я г о р а ў т в а р а л ь н ы я рухі, ф а р м ір а в а л а с я с у ч а с н а е а б л іч ч а м а ц ер ы х о ў і а к ія н а ў , р э л ь е ф у і л а н д ш а ф г н ы х зо н . З а час а л ь п ій с ка й , я к а я а х о п л ів ае к а й н а з о й , у г в а р ы л іс я с а м ы я в ы с о к ія го р н ы я л ан ц у гі ў зд о ў ж у з б я р э ж ж а ў Ц іх а га а к ., н а П д Еўр о п ы і Х з іі і ін ш . К .э . (г .) а д э н а ч а н а л авел іч э н н е м к а н т р а с т п а с ц і п а м іж к л ім аты ч н ы м і п а я с а м і н а с т у п л е н н е м а гу л ь н аг а п ах а л а д ан н я, я к о е суправадж алася м агу гаы м і м ац еры ковы м і зл е д з я н е н н я м і А н т а р х т ы д ы (у а л іга ц э н е), п аў н . ч. А м е р ы к і, Е ў р азіі (у м ія ц э н е ) і с я р э д н іх ш ы р о т П а ў н . п а ў ш а р 'я (у п л е й с т а ц э н е ). Глабальнае п ахаладан н е а х а з а л а іс т о та а е ў зд з е я н н е н а ф а у н у і ф л о р у з я м н о г а ш ар а. Д а м ін у ю ч а е с т а н о в іш ч а ў ф а у н е з а н я л і м л ек а к о р м я ч ы я . У п а л е а ц э н е з ’я в іл іс я п е р ш ы я п р ы м а т ы . А л е т о л ь к і ў а д к л а д а х в е р х н яга к а й н а з о ю зн о й д э е н ы к о с ц і п р ы м іт ы ў н ы х л ю д з е й , т а м у гэ т ы п е р ы а д н а з ы в а ю ц ь а н т р а п а ге н ав ы м . З м е н ы в ід а в о га с к л а д у ф л о р ы на б л іэ к і д а с у ч а с н а г а а д б ы л іс я ў а л іга ц э н е . К а й н а э о й с к ія а са д к і н а м н а ж а л іс я п а д у п л ы в а м ч ас т ы х з м е н м а р с к іх і к а н т ы н е н т а л ь н ы х ум оў. С я р о д а д к л а д аў к а й н а з о ю т р а п л я ю ц д а б ія л іт ы (п а к л а д ы з м е т а л а г е н іч н ы м і а н а м а л ія м і, б а га т ы м і ж ал. і п о л ім е та л . р у д а м і), то ў ш ч ы а л ю в ія л ы іы х і п р ы б я р э ж н а - м а р с к іх п а р о д з
складкавасці
радовішчамі металаў і бурштыну ў россьотах. У покрыўнай тоўшчы палярных і ўмераных шырот значнае месца займаюць адкладьі, звязаныя з дзейнасцю ледавікоў. На Беларусі трапляюцца акумуляцыі К.э.(г.) усіх сістэм і аддзелаў. Іх магутнасць дасягае 300— 400 м. Палеагенавьш пароды пашыраны на Пд. Яны прадстаўлены марскімі мергелямі, алеўрытамі і пяскамі палеацэну (сумская світа), эацэну (канеўская, бучацкая і кіеўскія світы), алігацэну (харкаўская світа і ніжняя ч. палтаўскай серыі). Неагенавыя кварцавыя пяскі, гліны і буры вугаль таксама часцей трапляюцца ў паўд. ч., хоць маюць кантынентальнае паходжанне. Найб. магутную тоўшчу К.э.(г.) утвараюць чацвярцічньш (плейстацэнавыя) адклады. Па стратыірафічнай паўнаце, магутнасці, разнастайнасці генет. тыпаў, сувязі з сучасным рэльефам, багацці выкапнёвай флоры і фауны чацвярцічныя адклады Беларусі адносяцца да ліку эталонных y Еўропе. Тут пашыраны марэны ўсіх плейстацэнавых зледзяненняў сярэдніх шырот. Вял. плошчы займаюць водналедавіковш і азёрна-ледавіковыя адклады. Паміж ледавіковымі пародамі трапляюцца міжледавіковыя тарфы, гітыі, сапрапелггы. Плейстацэнавая тоўшча характарызуецца фацьшльнай стракатасцю, хуікай зменлівасцю парод па распасціранні, перарывамі паміж слаямі, звязанымі з размывамі і глыбокімі эразійнымі і экзарацыйнымі далінамі, пераадгааданнем арган. і інш. рэшткаў, моцнай гляцыядыслацыраванасцю і адарванасцю, пераносамі парод былым ледавіком. Завяршае К.э.(г.) эпоха «геалагічнай сучаснасці» — галацэн. Кайназойская тоўшча змяшчае радовішчы бурага вугалю, тугаплаўкіх, вогнетрывалых і керамічных глін, шкловага пяску, буд. матэрыялаў (пяску, жвіру, гліны), торфу, сапрапелю і праяўленні фасфарытаў, глаўканітаў, бурштыну і інш. Паверхня парод К.э.(г.) выкарыстоўваецца ў гасп. дзейнасці чалавека. А. Ф. Санько. КАЙНЦ (Kainz) Іозеф (2.1.1858, г. Мошанмадзьяравар, Венгрьм — 20.9.1910), аўстрыйскі акцёр. На сцэне з 1875. У 1883—89 y Нямецкім т-ры ў Берліне, y 1899—19 10 y «Бургтэатры» ў Вене. Творчасці ўласдівы тонкі псіхалагічны аналіз, эмацыянальная адухоўленасць, вытанчаная пластыка, паэтычнасць. Вядомы як выканаўца роляў маладых герояў (трагедыі «Каварства і любоў», <Дон Карлас» Ф.Шьшера, «Рамэо і Джульета» У.Ш экспіра), камед. і сатырычных («Тарцюф» Мальера і інш.). Сярод лепшых роляў: Гамлет («Гамлет» Шэкспіра), Освальд («Прывіды» Г.Ібсена), Іаганес («Адзінокія» Г.Гаўптмана). КАЙНЗ (грэч. koine ад koinos агупыш), 1) агульнанародная мова, якая ўзнікла ў 4 ст. да н.э. ў Стараж. І’рэцыі на аснове аіычнага з элементамі іанічнага дыялекгу. 2) Мова міжпляменных або міждыялектных зносін для шэрагу роднасных плямён ці народаў, якая ўтварылася на аснове найб. пашыранай мовы ці
дыялекгу, што ўвабраў рысы інш. моў ці дыялектаў.
КАКАІН
КАЙРАККЎМСКАЯ КУЛЬТЎРА, археалагічная культура бронзавага і ранняга жал. вякоў (сярэдзіна 2-га — пач. 1-га тыс. да н.э.) y кайраккумскіх пясках на правым беразе р. Сырдар’я (Таджыкістан). Паселішчы (пл. каля 3 га) складаліся з прамавугольных жытлаў даўж. да 20 м з каменнымі агнішчамі. Памерлых хавалі ў каменных скрынях y скурчаным становішчы на баку, галавой на 3. Кераміка ляпная, посуд пласкадонны з раздутымі бакамі, зрэдку арнаментаваны. Насельніцтва займалася жьівёлагадоўляй і металаапрацоўкай, карысталася бронзавымі нажамі, наканечнікамі стрэл. К.к. ўваходзіць y андронаўскую культурную агульнасць (гл. Андронаўская культура).
сіалявання для хім. прам-сці, с.-г. машын, хім. і тэкст. прам-сць. Шматлікія арх. помнікі, y т л . пагада Тэта (Жалезная пагада) 11 ст.
КАЙРЫ (Uria), род птушак сям. чысцікавых атр. сеўцападобных. 2 віды: танкадзюбая, або даўгадзюбая (U. aalge), і
Кайры: 1 — танкддзюбая; 2 — таўстадзюбая. таўстадзюбая, або караткадзюбая (U. lomvia). Пашыраны на ўзбярэжжах і астравах умераных і палярных мораў Паўн. паўшар’я. Даўж. цела да 50 см, маса да 1,5 кг. Апярэнне зверху чарнавата-бурае, зніэу белае. Гняздуюіша на прыбярэжных скалах вял. калоніямі, утвараюць разам з інш. птушкамі птушыныя базары. Нясуць 1 яйцо. Кормяцца дробнай марской рыбай і беспазваночнымі. Мяса і яйцы ядомыя. Аб’ект промыслу. КАЙСЕРЫ (Kayseri), горад y Турцыі, y цэнтр. Анатоліі. Адм. ц. іля Кайсеры. 421 тыс. ж. (1990). Вузел чыгунак і аўгадарог. Прам-сць: маш.-буд., харч. (мукамольная, цукр., мяса-малочная); буйны баваўняны камбінат, авіязборачны, хім., свінцова-цынкавы з-ды, дрэваапр. прадпрыемствы. Адзін з асн. цэнтраў дыванаткацтва. Ш матлікія мячэці, медрэсэ, маўзалеі 12— 16 ст. Археал. музей. КАЙФЫ Н, горад y цэнтр. ч. Кітая, паблізу р. Хуанхэ, y прав. Хэнань. Адзін са старэйшых гарадоў Кітая, сталіца краіны ў 10— 12 ст. 508 тыс. ж. (1990). Вузел чыгунак і аўтадарог. Вытв-сць аб-
441
KAKÂBA, ш а к а л а д н а е дрэва (Theobroma cacao), кветкавая расліна сям. стэркуліевых. Пашырана ў трапічных лясах Амерыкі. Насенне какавы завезена ў Еўропу ў 1520. Культывуецца ў вільготных тропіках я к харч. расліна, ва ўмераным клімаце расце ў аранжарэях. Вечназялёнае дрэва вьші. 5—8 м. Лісце вял., бліскучае. Квепсі дробныя, жоўтыя або чырв. ў пучхах. Плод — ягада чырв., жоўгага або аранжавага колеру, мае 25—60 міндалепадобных эярнят. Цвіде і пладапосідь увесь год. У зярнятах ёсць алкалоід тэабрамін (эдымае спазмы сасудаў, паніжае крывяны ціск); тлушч (да 50%) ідзе на выраб какавы-алею. 3 эерня гатуюць шакалад і танізуючы напітак какаву.
П л о д какавы .
КАКАВА-АЛЕЙ, алей з насення какавы. Жаўтаватае, прыемнага паху рэчыва. Шчыльн. (пры 40 °С) 920,6 кг/м 3. Т-ра плаўлення 30— 34 °С. Лік амылення 192— 196, ёдны лік 32— 38. Выкарыстоўваюць як аснову для лек. свечак, мазей, крэмаў, губной памады; y кандытарскай прам-сці — ддя вырабу шакаладу і парашку какавы. КАКАДЎ (Kakatoeinae), падсямейства гладкаязычных папугаяў. 5 родаў, 17 відаў. Пашыраны ад Калімантана і Філіпін да Аўстраліі і Тасманіі. Жывуць чародамі ў лясах і лесастэпах. Даўж. цела 60—95 см. Характэрная адзнаха — чуб на галаве. Апярэнне пераважна белае ді чорнае. Гняздуюцца ў дуплах дрэў або ў шчылінах скал. У кладцы 2—6 яец. Кормяцца фруктамі, арэхамі, костачкамі і пладамі, зрэдку насяхомымі. Добра імітуюць розныя гукі, y т.л. голас чалавека. У няволі жывуць да 70 гадоў. З.Р. Самусенка. КАКАІН, алкалоід лісцяў трапічных раслін роду эрытраксілум (напр., какаінавы куст). Адносіцца да групы абяз-
442
КАКАІНАВЫ
выклікае залежнасць (какаінізм). Выкарыстоўваецца ў медыдыне, харч. і парфумернай прам-сці.
больваючых сродкаў. Высокатаксічны. Выкарыстоўваецца ў парашках і растворах для мясц. абязбольвання. Пры ўжыванні ўзбуджае, потым прыгнечвае нерв. сістэму. Лячэнне К. доўгі час выхліхае цягу да яго — какаінізм.
КАКАНАВА Н явена (н. 12.12Л938, г. Станке-Дзімігроў, Балгарыя), балгарская акгрыса. Нар. арт. Балгарыі (1974). Творчую дзейнасць пачала ў т-ры, y Ki no з 1956 (фільм «Дзве перамогі»). Сярод лепшых — ролі гераінь, прасякнутых шчырасцю, парывістых, унутрана значымых. Знялася ў фільмах «Гады кахання» (1957), «Будзь шчаслівая, Ані!» (1961), «Тьггунь» (1962, y сав. пракаце «Канец «Нікаціяны»), «Інспеюгар і ноч» (1963), «Выкрадальнік персікаў» (1964), «Адхіленне» (1967), «Хлопчык адыходзіць» (1972, y сав. пракаце «Вольная птушка»), «Дрэва без каранёў» (1974), «Не зыходзь* (1976), «Тры смяротныя грахі» (1980), «ГІапярэджанне» (1982), «Выратаванне» (1984) і інш.
КАКАІНАВЫ КУСГ, к о к а (Eiylhroxjium coca), кветкавая распіна сям. какаінавых. Пашыраны ў горных трапічных лясах Паўд. Амерыкі. Культывуецца ў Паўд. Амерыцы і Азіі. Лісце мае ў сабе какаін (да 1,3%) і інш. алкалоіды. 3 куста здымаюць за год да 5 кг сухога лісця. Всчнаэялёны куст выш. да 5 м. Лісце шырохаэлііггычнае, суцэльнае. Кветкі па 3—15 y пазухах лісця, дробныя, жаўтавата-белыя. Плод — ярка-чырв. касцянка. Лек. расліна (аказвае танізуючае і мясц. анестэзіруючае ўэдзеянне). Пры празмерным карыстанні
Какаду: 1 — жаўтачубы; 2 — чорны.
КАКАн Д, горад ва Узбекістане, y Ферганскай вобл., y нізоўях р. Сох. 175 тыс. ж. (1991). Вузел чыгунак. Прадпрыемствы машынабудавання і металаапр., лёгкай, хім. і харч. прам-сці. Пед. ін-т. Тэатр. Музеі: краязнаўчы, літаратурны, дом-музей узб. паэта Х.Н.Хамзы. Арх. помнікі: Медрэсеі-Мір (18 ст.), ансамбль Дахмаі-Ш ахон (1825), палац Худаяр-хана (1871). Стараж. цэнтр нар. мастацтва. Упершыню згадваецца ў 10 ст. як горад на караванным шляху з Індыі і Кітая. У 13 ст. разбураны мангола-татарамі. У 15 ст. пабудавана крэпасць Эскі-курган, y 1732 на яе месцы — горад (з 1740 наз. К.) — сталіца Какандскага хансгва. Буйны цэнтр вытв-сці паперы, ганчарства, чаканкі па медэі. У час Какандскага паўстання 1873— 76 занягы рас. войскамі, далучаны да Расіі (1876), пав. горад Ферганскай вобл. У 1899 злучаны чыгункай з Самаркандам і Андыжанам. У грамадз. вайну 1918—22 цэнтр Какандскай аўтаноміі (існавала з 9—12.12.1917 да 19—22.2.1918), месца баёў з басмачамі (1920). 3 1925 y складзе Узбекістана. КАКАНДСКАЕ ІІАЎСТАННЕ 1873— 76, народнае паўстанне на тэр. Какандскага ханства (у 1710 вылучылася з Бухарскага ханства) пад кіраўніцтвам Ісхака Мулы Хасан-аглы (Пулат-бека). Пачалося я к рух качэўнікаў-кіргізаў супраць самавсшьства і вял. падаткаў мясц. правіцеля Худаяр-хана. На працягу 1874— 75 адбываліся сутыкненні паміж паўстанцамі і ханскімі войскамі. Калі сыны хана Насрэдзін-бек, Муратбек і военачальнікі разам са сваімі атрадамі далучыліся да паўстанцаў, Худаяр уцёк y Ташкент пад абарону рас. войск. Абвешчаны ханам Насрэдзін 22.9.1875 тайна заключыў з туркестанскім ген,губернатарам К.П.Каўфманам дагавор, паводле якога прызнаў сябе васалам Расіі. Гэта выклікала новы ўздым паўстання, якое набыло нац.-вызв. характар. Паўстанцы, якія абвясцілі ханам Пулатбека, пасля шэрагу поспехаў y студз.— лют. 1876 разбіты рас. войскамі на чале з ген. М.Дз.Скобелевым каля Андыжана, Асаке і ў крэпасці Учкурган. Пулатхан уцёк з Учкургана, але быў злоўлены і пакараны смерцю. Какандскас ханства
ўключана ў склад Расіі як Фергансш вобл. y Туркестанскім краі. КАКАНДСКАЯ АЎТАН0МІЯ, дзяржаўнае ўтварэнне ў Туркестане ў 1917—18. Абвешчана 26— 29.11(9— 12 12).1917 уг. Каканд на 4-м Надзвычайным краёвым з'ездзе мусульман. Дамагалася ліквідацыі сав. улады ў Туркестане, аднаўлення Какандскага ханства, аддзялення Туркестана ад Сав. Расіі, захавання буйнога землеўладання. Б ш і выбраны Гуркестанскі часовы савет (заканад. орган) і Часовы ўрад. Шукала падтрымкі і дапамогі ў бухарскага эміра, атамана А .І.Дутава, англічан і інш. Створанш аўтанамістамі ўзбр. атрады на чале з Іргашом разбіты чырвонагвардзейцамі ў лют. 1918. КАКАФОНІЯ ^грэч. kakophônia ад kakos благі + phone гук), антыгарманічнае, недарэчнае, бязладнае, хаатычнае спалучэнне муз. гухаў. Узнікае звычайна спантанна (напр., пры настройцы сімф. аркестра) Уяўленні npa К. крыху ўмоўныя і гістарычна мяяяю цца (спалучэнні гукаў, якія лічыліся К. для пэўнай муз. кульгуры і эпохі, могуць успрымацца як асэнсаваныя слухачом інш. эпохі). Уражанне К. можа стварацца і пры неадпаведнасці музыкі слыхавому вогшту аўдьггорыі. КАКІЛЬ (франц. coquille літар. ракавіна, шкарлупіна), металічная ліц е й н а я форма для атрымання ад ііьак з каляровых сплаваў, чыгупу, сталі. Складаецца з двух і болей частак з гнёздамі (утвараюць вонкавую паверхню адліўкі) і літніковай сістэмы (каналаў для запаўнення рабочай поласці). К. бьшаюць: плоскія і цыліндрычныя; суцэльныя (нераздымныя) і састаўішя (раздьмныя); з паветр., вадаасным і камбінаваным ахаладасэннем. Устойлівасць да 10 тыс. залівак (павышаецца ахоўнымі пакрыццямі). Выкарыстоўваецца ў серыйнай і масавай вытв-сці. Ліццем y К. атрымліваюць адліўю масай да некалькіх тон: простыя па форме (балванкі, утулкі, шііты), складаныя (каргэры, галоўкі блокаў рухавікоў) і з асаблівымі
Какіль з раздымам y вертыкальнай плоскасці: 1 — палавіны какіля; 2 — гняздо (рабочая поласць); 3 — вылар (для выхаду газаў); 4 — літнік для запаўнення формы вадкім металам пад ціскам.
ўласцівасцямі (з павышанай герметьічнасцю, зносаўстойлівасцю і інш.). Літ:. С п е ц н а л ь н ы е с п о с о б ы л н т ь я : С п р а в .
М ч 1991.
Л.Р.Дудзецкая.
КАКІЛЬНАЕ Л ІЦ Ц Ё , л і ц ц ё к і л ь, гл. ў арт. Ліццё.
ў
рэкорды. 3 1961 відэ-прэзідэнт, потым прэзідэнт, з 1968 ганаровы прэзідэнт Міжнар. авіяц. федэрацыі (ФАІ). Ленінская прэмія 1960.
кa-
КАКІЛЬНАЯ МАШ ЫНА, машына, y якой робідда заліўка какіля вадкім меіалам, цвярдзенне адліўкі і яе выбіванне, ачыстка і афарбоўка раскрытага Ka m a , устаноўка лідейных стрыжняў (у тл. разавых пясчаных). Бываюць аднаі шматпазіцыішыя (карусельныя, канвеерныя). На аднапазіцыйных універсальных К.м., мяняючы какілі, атрымліваюць адліўкі рознай канфііурацыі і масы. У шматпазіцыйных К.м. на вярчальным стале або транспартавальным прыстасаванні (канвееры) перамяшчаюцца аднапазіцыйныя машыны або Ka m i.
Аднапазіцыйная універсальная какільная машына
КАКІНАДА, горад на Пд Індыі, У штаце Андхра-Прадэш. 280 тыс. ж. (1991). Чыг. ст. Порт y Бенгальскім зал., y вусці р. Гадавары. Перапрацоўка і вываз с.-г. прадукцыі. Прам-сць тэкст. і папяровая. КАКШАКІ Уладзімір Канстанцінавіч (25.6.1904, г. Новарасійск, Расія — 7.1.1985), заслужаны лётчык-выпрабавальнік СССР (1959), ген.-маёр авіяцыі (1943). Двойчы Герой Сав. Саюза (1938, 1957). Скончыў Барысаглебскую лётную школу (1930). 3 1925 y Сав. Арміі, з 1935 лётчык-выпрабавальнік. Удзельнік беспасадачных палётаў Масква— Уладзівасток (1938), Масква — в-аў Міскаў (ЗША, 1939) і інш. Устанавіў 22 сусв.
КАКОСАВЫЯ
443
рацыянальнасцю, геам. строгасцю планаў, стрыманасцю дэкар. прыёмаў апрацоўкі фасадаў. К А К 0РБІЦ К ІЯ БА Л 0Т Ы , гл Пушыцавае балота.
КАКІСІНА, возера ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Тураўлянка, за 27 км на ПнУ ад г. Лепель. Пл. 0,78 км2, даўж. 1,9 км, найб. шыр. 550 м, найб. глыб. 33,5 м, даўж. бсрагавой лініі болып за 5 км. Пл. вадазбору 2,8 км2. Схілы катлавіны выш. 12— 15 м (ка 3 і У 2—6 м), разараныя. Пойма шырокая, месцамі забалочаная. Берагі пясчаныя, зах. і паўн. забалочаныя. Мелкаводдзе шырокае, выслана пясчанымі адкладамі, глыбакаводная ч. дна — сапрапелем. Вада вызначаецца чысцінёй і празрыстасцю. Выдякае ручай y воз. Вогзіна. КАКЛЁН (Coquelin), К а к л е н - с т а р э й ш ы Бенуа Канстан (23.1.1841, г. Булонь, Францыя — 27.1.1909), французскі акцёр і тэарэтык мастацтва. Вучыўся ў Парыжскай кансерваторыі (1859— 60). У 1860— 92 (з перапынкам) y «Камеды Франсэз», адначасова ствараў уласныя трупы. 3 1895 y т-ры «Рэнесанс», з 1897 узначальваў «Порт-СенМартэн» y Парыжы. Творчасці ўласцівы высокая сцэн. культура, віртуознае валоданне мастацтвам моўнай характарыстыкі, майстэрства знеш няга пераўвасаблення, вострая індывідуальнасць вобраза. Сярод лепшых роляў: Фігаро («Жаніцьба Фігаро», «Севільскі цырульнік» П.Бамаршэ), Сірано («Сірано дэ Бержэрак» Э.Растана); іграў y камедыях Мальера, рамант. п ’есах, выконваў драм. рсші ў творах сучаснай яму драматургіі. Тв:. Рус. пер. — Нскусство актера. Л.; М., 1937. Літ. : Нсторня западноевропейского театра. Т. 5. М., 1970. КАК0РЫ НАЎ Аляксандр Піліпавіч (10.7.1726, г. Табольск, Расія — 21.3.1772), рускі архітэктар. Вучыўся ў Табсшьску (з 1740), y Маскоўскай арх. школе Дз.В.Ухтамскага. 3 1754 жыў y Пецярбургу, з 1761 дырэктар, з 1765 праф., з 1769 рэкгар AM. Раннія творы звязаны з архітэктурай барока (палацсядзіба К.Р.Разумоўскага ў ПятроўскаРазумоўскім y Маскве, 1752— 53, перабудавана), больш познія ў духу ранняга класіцызму (палац Разумоўскага, 1762—66, і Акадэмія мастацгваў, 1764— 88, з Ж .Б.М .Вален-Дэламотам — y Пецярбургу). Творчая манера вылучаецца
КАХ0САВАЯ ІІАЛЬМА (Cocos nucifera), кветкавая расліна сям. пальмаў. Адзіны від роду. Пашырана на а й янічных узбярэжжах трапічных абласцей, дзе шырока культывуецца. Вечназялёнае дрэва выш. да 30 м, крона з вял. перыстага лісця даўж. 3—6,5 м, шыр. 1—1,5 м. Кветкі аднаполыя, сабраныя ў пазушныя суквецці. Плод (какосавы арэх) — касцянка 1,5—2,5 кг. Драўніну выкарыстоўваюць y буд-ве, валакністую абалонку плода (койр) — на пляценне канатаў, цыновак і інш.; з мякаці пладоў (копры) атрымліваюць какосавьі алей, макуху (корм для жывёлы); насенне і яго вадкасць (какосавае малако)
Какосавая пальма.
ядомыя. 3 соку суквеццяў робяць цукар, сіроп, віно. Дэкар. расліна. КАК0САВЫ АЛЕЙ, раслінны тлусты алей з падсушанай мякаці какосавых арэхаў (копры). Атрымліваюць прасаваннем ці экстрагаваннем арган. растваральнікамі. Цвёрдае рэчыва з жаўтаватым адценнем, шчыльн. 925 кг/м3 (15°С), т-ра застывання 19— 26 °С. Устойлівы да акіслення, невысыхальны алей. Выкарыстоўваюць пераважна ў мылаварэнні, для вырабу касметычных сродкаў і ў вытв-сці маргарыну. КАК0САВЫ Я АСТРАВЫ (Cocos Islands), К і л і н г а с т р а в ы , група з 27 нізінных каралавых астравоў на У Індыйскага ак.; тэр. Аўстраліі. Пл. 14 км2. Нас. 609 чал. (1996), пераважна
444
КАКОЎЦАЎ
малайцы. Клімат трапічны. Т-ра паветра на працягу года ад 21 да 32 °С. Ападкаў каля 2180 мм за год. На в-ве УэстАйленд міжнар. аэрапорг, які абслугоўвае трасы з Аўстраліі ў Афрыку і Паўд. Азію. Аснова эканомікі — абслугоўванне аэрапорта, сельская гаспадарка (какосавая пальма, агародніна), рыбалоўства. Адкрыў y 1609 англ. капітан У.Кілінг (ад яго другая назва астравоў). Пастаянныя пасяленні з 1826—27. У 1857 анексіраваны Вялікабрытаніяй, y 1878 перададзены пад кіраванне ўрада брьгг. ўладаішя Цэйлон. У 1903 уключаны ў калонію Сінгапур. У 1955 перададэены пад кіраванне Аўстраліі. У выніку рэферэндуму (крас. 1984) жыхары астравоў выказаліся за далучэнне іх да Аўстраліі. Ген. асамблея AAH y снеж. 1984 прьшяла рэзалюцых), якая зацвярджае рашэнне насельнштва астравоў. КАК0ЎЦАЎ Уладзімір Мікалаевіч (18.4.1853, г. Ноўгарад, Расія — 1943), расійскі дзярж. дзеяч. Граф (1914). Скончыў Аляксандраўскі ліцэй (1872). Прадаваў y Мін-ве юстыцыі (1873— 79), гал. турэмным упраўленні МУС (1879— 90), Дзярж. канцылярыі (1890—96). У 1896— 1902 таварыш міністра фінансаў С.Ю.Вітэ, y 1902—04 дзярж. сакратар. У 1904— 14 (з перапынкам y 1905— 06) міністр фінансаў. Пасля забойства ТІА.Сталыпіна старшыня Савета Міністраў (вер. 1911 — студз. 1914, адначасова і міністр фінансаў). Выступаў за працяг унутрыпаліт. курсу Сталыпіна, умацаванне рас.-франц. саюзу, змякчэнне супярэчнасцей паміж Расіяй і Германіяй. Пазней буйны банкір. 3 1918 жыў y Францыі. Аўтар успамінаў (т. 1— 2, 1933). КАК0ЎЧЫНА, вёска ў Сенненскім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 56 км на ПдУ ад г. Сянно, 62 км ад Відебска, 6 км ад чыг. ст. Смальяны. 393 ж., 197 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. KAKÔIUKA (Kokoschka) Оскар (1.3.1886, Пёхларн, Аўстрыя — 22.2.1980), аў-
стрыйскі мастак і драматург. Прадстаўнік экспрэсіянізму. Вучыўся ў Маст,прамысл. школе ў Вене (1905— 09). Працаваў y Вене, Дрэздэне (1919— 24, праф. Дрэздэнскай AM з 1919), Празе (1934— 38, праф. AM), Лондане (1938— 53). 3 1953 y Швейцарыі. Зазнаў уплывы мастацтва Д. Усходу. Да сваіх драм рабіў малюнкі («Сфінкс і саламянае пудзіла», «Забойцы — надзеі жанчын» (1907); афіша да яе — «П’ета» (1908) — стала адным з гал. твораў экспрэсіянізму]. Жывапіс К. адметны нерв. напружанасцю, імпульсіўнасцю манеры, імкненнем выявіць хваравіта-траіічнае ўспрыняцце свету. Аўгар партрэтаў (А.Фарэля, 1908; Г.Вальдэна, да 1910), пейзажаў («Брандэнбургская брама», 1926; «Рынак y Тунісе», 1928— 1929; «Карлаў мост y Празе», 1934), кампазіцый на класічныя сюжэты («Фермапілы», 1954), серый літаграфій («Кароль Лір», 1963; «Адысея», 1963—65; «Траянцы», 1971— 72), дэкарацый і касцюмаў да «Чароўнай флейты» В.А.Моцарга і «Балю-маскараду» Дж.Вердзі (усе 1953). Аўтабіягр. кн. «Маё жыццё» (1971). KAKÔUIHIK (ад стараж.-слав. кокош — курыца ці певень), старажытны рус. галаўны ўбор замужніх жанчын. У
Какошнік. Алонецкая губ. (Расія). Канец 19 ст.
дапятроўскай Русі бьггаваў y баярскім асяроддзі, y 19 ст. — y купецкім і сялянскім (пераважна ў паўн. губернях). Характэрны элемент К.— грэбень, форма якога ў розных рэгіёнах мела свае асаблівасці. Рабілі на цвёрдай аснове, упрыгожвалі парчой, пазументам, бісерам, пацеркамі, перламі, больш багатыя— і каштоўнымі камянямі. Найб. пашыраны арнамент — раслінны і птушкі. KAKÔUIHIK y а р х і т э к т у р ы , паўкруглая ці кілепадобная несапраўдная закамара, якая мае толькі дэкар. значэнне. Найб. характэрны для рус. культавага дойлідства 16— 17 ст. Іх размяшчалі ярусамі каля асновы шатроў і барабанаў купалоў культавых будынкаў. На Беларусі ўпершыню выкарыстаны ў 12 ст. ў Полацкай Спаса-Ефрасіннеўскай царкве. Быў пашыраны ў 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. ў архітэктуры псеўдарускага стылю. Імітацыі К. выкарыстоўвалі таксама ў грамадз. архітэктуры для аздаблення фасадаў, завяршэння аконных праёмаў і інш. С.А.Сергачоў. КАКСАВАН HE, хімічная перапрацоўка выкапнёвага паліва (пераважна каменнага вугалю і цяжкіх прадуктаў нафтаперапрацоўхі) награваннем да 900— 1050 °С без доступу паветра. У выніку атрымліваюць кокс (70— 80%), коксавы газ (15— 25%) і вадкія пабочныя прадукты (каля 3%), якія з ’яўляюцца каштоўнай хім. сыравінай (у асноўным каменнавугальная смала і бензол). К. каменнага вугалю робіцца ў некалькі стадый y коксавых печах, прадуктаў нафтаперапрацоўкі — y метал. коксавых кубах або спец. печах (з атрыманнем нафтавага коксу). Узніхла ў 18 ст. (у Вялікабрытаніі і інш.), хаб замянідь мінср. палівам драўняны вугаль, для азрымання яхога ішло масавае вынішчэнне лясоў. У сучасным выгладэе працэс К. склаўся да пач. 20 ст. KAKCÏT (ад лац. coxa бядро + ...іт), запаленчы працэс тазасцегнавога сустава. Адрозніваюць К. спецыфічныя інфекц. (ганарэйныя, туберкулёзныя, сіфілітычныя і інш.), неспецыфічныя інфекц (гнойныя), асептычныя (рэўматоідныя, рэўматычныя, з прычыны хваробы Бехцерава і інш.), як ускладненне інфекц. хваробы (дызентэрыя, бруцэлёз, адзёр і інш.). Бывае востры ці хранічны. Прыкметы К.: запаленчыя змены ў сінавіяльнай абалонцы, утварэнне серознага, серозна-фібрознага ці гнойнага выпату. Выяўляецца болем y вобласці пашкоджанага сустава, павышэннем т-ры цела, абмежаванай рухомасцю сустава. Запаленчы выпат y суставе выклікае яго павелічэнне, выхад яго за межы капсулы — абсцэс ці флегмону. Запаленне з сінавіяльнай абалонкі можа пераходзіць на касцявыя струкгуры, разбурае вяртлюжную ўпадзіну, галоўку і шыйку сцегнавай косці, што выклікае паталаг. вывіх сцягна і пакарачэнне ніжняй канечнасці- Лячэнне: імабілізацыя, тэрапеўтычнае, хірургічнае, артапедычнае. АУ.Руцкі.
KAKTÔ (Cocteau) Ж ан (5.7.1889, г. Meзон-Лафіт, Францыя — 11.10.1963), французскі пісьменнік, мастак, кінарэжысёр, тэатр. дзеяч. Чл. Франц. акадэміі (1955). Дэбютаваў y 1909 я к паэтсімваліст (зб. «Лямпа Аладзіна»). Выступаў за балетны спектакль новага тыпу, заснаваны на збліжэнні харэаграфіі з эстрадай і эксцэнтрыкай; супрацоўнічаў з С.Дзягілевым. Паэтычная творчасць развівалася ад куба-футурызму і дадаізму («Ода Пікасо», 1919, зб. «Вершы», 1920) да сюррэалізму (зб. «Опера», 1927). У зб-ках крытычных афарызмаў «Певень і арлекін» (1918) і «Прафесійны сакрэт» (1922) выступіў я к прыхільнік авангардысцкай групы «Шасцёрка» ў музыцы і дадаізму ў л-ры . Аўтар раманаў «Самазванец Тама» (1923) і «Цяжкія дзеці» (1929), п ’ес «Антыгона», «Рамэо і Джульета» (спроба «амаладжэння» ант. і шэкспіраўскай трагедыі), «Арфей» (усе 1928), «Адская машына» (1934), псіхал. манадрамы «Чалавечы голас» (1930; паводле яе ў Мінску ў 1985 паст. аднайм. монаопера Ф.Пуленка), «Цяжкія бацькі» (1938), «Двухгаловы арол» (1946), «Вакх» (1952) і інш. Адзін з заснавальнікаў «Балета Елісейскіх палёў» (1944). Пісаў лібрэта балетаў, опер, кінасцэнарыі. Ставіў кінафільмы («Прыгажуня і пачвара», 1946; «Арфей», 1950; «Запавет Арфея», 1960). Тв ■ Р ус. п е р . — П о р г р е т ы -в о с п о м н н а ю ія : Эссе. М ., 1985. Him:. В г о s s J. C o c te a u . P a ris, 1970.
К/кКГУСЫ, к а к т у с а в ы я (Cactaceae), сям. двухдомных сукулентньіх раслін парадку гваздзіковыя. Каля 160 (па інш. звестках, да 225) родаў, 3000 відаў. Па-
шыраны пераважна ў Амерыцы ў пустынях, паўпустынях, гарах. Акліматызаваны ў Аўстраліі, Іцдыі, М іжземнамор’і, Крыме, на Каўказе, Японіі. На Беларусі вырошчваюцца як пакаёвыя і аранжарэйныя расліны віды родаў апунцыя, мамілярыя, эхінопсіс (Echinopsis), філакакгус (Phyllocactus) і інш. Шматгадовыя травы, кусгы, радзей дрэвы выш. ад 2—5 см да 10—12 м. Сцябло мясістае, зялёнае, рознай формы, укрытае бародаўкамі ці сасочкамі. Лісце амаль ва ўсіх рэдукаванае ў калючкі або ў дробныя лусачкі. Кветкі двухполыя, вяліхія, яркага колеру, адзіночныя. Плады — ягадападобныя, шматнасенныя. Харч., кармавыя, лек., дэкар. расліны, выкарыстоўваюцца ў буд-ве. Літ:. У д а л о в а Р.А, В ь ю г л н а Н.Г. В мнре кактусов. 2 шд. М ., 1983. Н .В .Б о гд а н . КАКТЭЙЛЬ (англ. cocktail літар. хвост пеўня), ахалоджаная сумесь спіртных напіткаў, соку з дабаўленнем цуіфу, прыпраў. Малочны К. — сумесь малака з фруктовым сокам. К А К ІТЫ Н Мікалай Яўгенавіч (16.9.1883, г. Арсш, Расія — 29.7.1936), савецкі ваен. дзеяч, ваен. гісторык. Скончыў Міхайлаўскае артыл. вучылішча (1904) і Акадэмію Генштаба (1910). Удзельнік 1-й сусв. вайны. Са снеж. 1918 ва ўзбр. фарміраваннях (галіцыйская армія) Зах.-Укр. нар. рэспублікі. 3 лют. 1920 y Чырв. Арміі. Удзельнік сав,польск. вайны 1920 (у т л . на пасадзе пам. камандуючага Зах. фронтам), задуш эння Антонава паўстання (1921), баёў з басмацгвам (1922). У 1921— 22 старшы кіраўнік па тактыцы ў Ваен. акадэміі РСЧА, з 1923 нач. аддзела па гісторыі грамадз. вайны пры Штабе РСЧА. Аўтар прац па пытаннях вайск. тактыкі,
к а к ц ы д ы я ід о з ________
445
гісторыі грамадз. і сав.-польск. войнаў, y тл . «Як змагалася рэвалюцыя» (т. 1— 2, 1925—26, 2-е выд., 1990; ёсць нямала звестак пра падзеі 1917— 20 на Беларусі). У чэрв. 1930 арыштаваны, 19.2.1932 па непраўдзівым абвінавачанні прыгавораны да 10 гадоў зняводення, дзе і памёр. Рэабілітаваны ў 1957. КАКЦЫДЫ, падатрад насякомых атр. раўнакрылых хобатных, чарвяцы і шчытоўкі (Coccodea). Больш за 4000 відаў. Пашыраны ва ўсім свеце. На Беларусі найб. трапляюцца 6 відаў: па 2 віды шчытовак і лжэшчытовак, кашаніль псшьская (Porphyrophora polonica), кермес паўночны (Kermococcus quercus). Фітапаразіты. Д аў ж . д а 35 м м . В ы р а з н ы п а л а в ы д ы м а р ф із м . С а м ц ы р у х а в ы я , з а д н о й п а р а й кр ы л а ў . С ам кі б я с к р ы л ы я , часта б ез н о г, д арослы я н е р у х о м а с я д з я ц ь н а р а сл ін а х . Р а з в іц ц ё э н я п о ў н ы м п е р а т в а р э н н е м . С а м к і і л іч ы н к і к о р м я ц д а с о к а м і р а сл ін .
КАКЦЫ ДЫ ЁЗ, адна з інвазійных хвароб чалавека і жывёл, што выклікаецца паразітычнымі прасцейшымі — какцыдыямі. Узбуджальнікі развіваюцца ў клетках кішэчнага эпітэлію, праз сасуды гематагенным шляхам заносяцца ў печань, ныркі і інш. органы, дзе пачынаюць дзялідца. Перадаюцца праз ежу, ваду, прадметы. Праяўляецца ліхаманкай з т-рай да 39 °С, слабасцю, дрэнным апетытам, паносам. Лячэнне тэрапеўтычнае. Вельмі пашыраны К. свойскіх жывёл. Ён прыносіць значныя эканам. страты, асабліва ў іггушка- і трусагадоўлі. Найчасцей бывае ў веснавы і летні перыяды. КАКЦЫ ДЫ І (Coccidia), атрад прасцейшых кл. спаравікоў; унутрыклетачныя вузкаспецыфічныя паразіты эпітэліяльнай тканкі пераважна органаў стрававашія жывёл і чалавека. Каля 400 відаў. Распаўсюджваюцца пераважна аліментарным шляхам і пры кровасмактанні. Ц е л а п е р а в а ж н а а в а л ь н а е ц і к р у гл ае. Жыццёвы цы кл х арак зары зуен ц а чаргаван н ем б я с п о л а г а р а з м н а ж э н н я (ш ы з а г а н ія ) , п а л а в о га п р а ц э с у (г а м е т а г а н ія ) і с п о р а г а н іі, я к а я а д б ы в а е ц ц а ў в о н к а в ы м а ся р о д д зі. Б о л ь ш а с ц ь К . м а е а д н а г о г а с п а д а р а , н е к а т . двух. М н о г ія К . в ы к л ік а ю ц ь з а х в о р в а н н і ж ьш ёл — к а к ц ы дыёэы, y ч а л а в е к а — т а кса п ла зм о з.
КАКЦЫ ДЫ Я1Д03, к а к ц ы д ы е д а м і к о з, хвароба чалавека і жывёл, што выклікаецца параэітычным ірыбам Coccidioides immitus. Прыродны рэзервуар грыба — глеба. Бывае ў раёнах пустынь і паўпустынь. Заражэнне адбываецца аэрагенным шляхам, праз пашкоджаную скуру ці слізістую абалонку. Адрозніваюць К. першасны і другасны. Найчасцей пашкоджваюцца лёгкія, скура (глыбокія інфільтраты), абалонка рота, косці, нерв. сістэма, унутр. органы. К. нагадвае грып, рэўматызм і інш. з павышэннем т-ры. Лячэнне: хірургічнае, антыбіётыкі, вонкавая тэрапія. М.З.Ягоўдзік.
446
КАКЦЫНЕЛІДЫ
КАКЦЫ НЕЛІДЫ , гл. Божыя кароўкі. КАКЧЭТАЎ, горад y Казахстане, цэнтр Какчэтаўскай вобл., на беразе воз. Ko na. Засн. ў 1824 як казацкая станіда. 3 1862 горад. 143,3 тыс. ж. (1991). Вузел чыгунак. Прадпрыемствы прыладабуд., хім., лёгкай і харч. прам-сці; вытв-сць будматэрыялаў. Пед. ін-т. Тэатр. Гістарычна-краяэнаўчы музей. КАКЧЭТАЎСКІЯ А ЗЁРЫ , ірупа азёр y Казахстане, y паўн.-ўсх. ч. Казахскага драбнасопачніка. Размешчаны на абс. вышыні ад 200 да 500 м. Найб. вядомыя: Баравое, Шчучае, Зерэнда, Айдабул, Вял. і Малое Чэбачае і інш. Узровень і плошча зменлівыя. На перашыйку паміж воз. Баравое і Вял. Чэбачае — курорт Баравое. КАКШААЛ-TÔO, Какшалтау, хрыбет на Пд Ц янь-Ш аня, на мяжы К ырш зстана і Кітая. Даўж. каля 400 км. Выш. да 7439 м (пік Перамогі). Складзены з гліністых сланцаў, пясчанікаў, вапнякоў, прарваных гранітамі. Гіераважае высакагорны рэльеф. Ледавікі (агульная гоі. 983 км2). Рэкі СарыДжаз, Какшаал, Узенгегуш перасякаюць хрыбет y вузкіх цяснінах. На паўд. схіле стэпы, на паўн. — высакагорныя лугі і лугавыя стэпы.
КАКШАРАЎ Мікалай Іванавіч (5.12.1818, каля г. Усць-Каменагорск, Казахстан — 2.1.1893), расійскі мінералог-крышталёграф. Акад. Пецярбургскай АН (1866). Скончыў Ін-т корпуса горных інжынераў y Пецярбургу (1840). Прымаў удзел y экспедыцыях англ. геолага Р.І.М урчысана ў час яго наведвання Расіі. Дырэкгар Горнага ін-та ў Пецярбургу (1872— 81), нраф. (1851— 55). 3 1865 дырэктар Мінералагічнага т-ва і рэдакгар многіх тамоў «Запісак мінералагічнага т-ва». Асн. твор — «Матэрыялы для мінералогіі Расіі» (т. 1— 6, 1852— 77). Вылічыў крышталеграфічныя канстанты, якія пакладзены ў аснову марфал. характарыстык многіх мінералаў. КАЛА, віды кветкавых раслін роду Zantedeschia сям. ароідных. 9 відаў. Пашыраны ў Паўд. Афрыцы. На Беларусі вырошчваюцца ў цяпліцах і пакоях К. эфіопская (Z. ephiopica) і яе сарты: з белым пакрывалам — Перл фон Штутгар, Мікалай; з зялёным — Грынланд, з жоўтым — Голдэн Эмперон, з ружовым — Сапрайз Гібрыдс. Шматгадовыя расліны выш. y сярэднім 100 см, з тоўстым членістым карэнішчам і доўгачаранковым стрэлкападобным шырокім лісцем. Кветкі дробныя, двухполыя, беэ калякветпіка, сабраны ў суквецде — пальцападобны катах, абкружаны лрыгожым белым яйцападобным пакрывалам. Плод — яркачырв. ягада. Цвіце ў кастр.— красавіку.
КАЛАБАРАЦЫЯНІСТЫ (ад франц collaboration супрацоўніцтва), асобы, партыі, грамадскія рухі і арг-цыі, якія ÿ 2-ю сусв. вайну супрацоўнічалі з ням.фаш. акупац. ўладамі на часова акупіраваных тэрыторыях сваіх краін. Да ліху К. належалі К.Ф.Петэн, ХІЛавт (Ф ранцыя), В.Квіслінг (Нарвегія), PАстроўскі (Беларусь) і інш. Бел. К. ставілі за мэту стварэнне бел. войска (гл. Бжрускі корпус самааховы, Беларуская краёвая абарона) і бел. нац. дзяржавы пад пратэктаратам Германіі (гл. Беларуская народная самапомач, Беларуская рада даверу). Становішча на франтах, разгортванне антыфаш. барацьбы на акупіраваных тэрыторыях вымушалі акупантаў пашырадь сац. базу калабарацыі. У снеж. 1943 створана Беларуская цзнтральная рада, якая фактычна спыніла дзейнасць y чэрв. 1944. А.МЛітіін. КАЛАБРЫЯ (Calabria), паўвостраў на Пд Італіі, паўд. частка Апенінскага п-ва. Абмывасцца Іанічным м., Месінскім прал. і Тырэнскім м. Даўж. каля 250 км, шыр. ад 40 да 100 км. Большую частку паўвострава займаюць горныя масівы — Калабрыйскія Апеніны выш. да 2271 м. Горы складзены на У пераважна з вапнякоў і флішаў, на 3 — з гранітаў і гнейсаў. Клімат на больш ніэкіх тэр. міжземнаморскі. Т-ра студз. да 10 °С, ліп. 26 °С. Ападкаў 800 мм за год. У гарах клімат больш халодны, са снегам і туманамі. На схілах гор маквіс, месцамі букавыя і хваёвыя лясы. Уздоўж берагоў узгорыстыя агірацаванш раўніны. Характэрны эемлетрасенні. Нац. парк Калабрыя. Порт Рэджа-дыКалабрыя. КАЛАБРЫЯ (Calabria), вобласць на Пд Італіі, пераважна на п-ве Калабрыя. Пл. 15,1 тыс. км2. Нас. каля 2,5 млн. чал. (1993). Уключае правінцыі: Катандзара, Казенца, Рэджа-ды-Калабрыя. Адм. ц. — г. Катандзара. Найб. гарады: Рэджа-ды-Калабрыя, Казенца, Кратоне. Вырошчваюць вінаград, масліны, цытрусавыя, інжыр. Агароднідгва і кветкаюдства экспартаага кірунку. Жывёлагадоўля. Рыбалоўства. ГЭС на горных рэках. Мегалургічная, маш.-буд., хім., цэм., харч., тэксг., швейная, дрэваапр. прам-сць. Транспарт аўтамаб., чыг., марскі.
Кала эфіопская.
KÀJIA (СаДа), кветкавая расліна, тое, што капытнік. Д а арт. К ак ц ы д ы і. Ц ы к л р а з в іц ц я к а к ц ы д ы і э й м е р ы і: 1 — п е р ш а е п а к а л е н н е ш ы з о н т а ў ; 11 — д р у го е п а к а л е н н е ш ы з о н т а ў ; III — т р э ц я е п а к а л е н н е ш ы з о н т а ў ; IV — га м е т а г а н ія ; V — с ііа р а г а н ія ; 1 — с п а р а з о іт ы ; 2 — м а л а д ы ш ы з о н т ; 3 — ш ы э о н т з м н о г ім і я д р а м і, які расц е; 4 — ш ы зонт, ш то распаўся н а м ер а зо іт ы ; 5 — м е р а зо іт ы ; 6 — р а з в іц ц ё м а к р а га м е т ы ; 7 — р а зв іц ц ё м ік р а г а м е т ; 8 — м ік р а га м е т а; 9 — а а ц ы с т а ; 10 — а а ц ы с т а , я к а я в ы й ш л а з к іш э ч н ік а т р у с а ; 11 — а а ц ы с т а з ч аты рм а спарабластам і і астаткавы м ц елам ; 12 — р а зв іц ц ё с п о р ; 13 — а а ц ы с т а з ч а т ы р м а с п е л ы м і с п о р а м і (у к о ж н а й с п о р ы п а 2 с п а р а зо іты ).
КАЛАБАЕЎ Алефцін Мікалаевіч (н. 5.5.1940, г. Бабруйск Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне гідратэхнікі і воднай гаспадаркі. Д-р тэхн. н. (1986). Скончыў БПІ (1962). 3 1962 y Цэнтр. НДІ комгаекснага выкарыстання водных рэсурсаў (г. М інск), з 1997 нам. дырэктара гэтага НДІ. Навук. працы па спосабах і метадах вядзення воднага кадастра, водагасп. разліках, інфарм. сістэмах воднай экалогіі. Тв:. Кадастр нспользовання водных ресурсов: (Методы н практака ведення). Мн., 1997 (у сааўг.). Л.В.Лоўчая.
КАЛАВАНДЗШ Барыс Аішрэевіч (21.1.1938 г. Архангельск, Расія — 7.6.1998), бел. вучоны ў галіне гідрадынамікі. Акад. Нац. АН Беларусі (1994, чл.-кар. 1989), д-р тэхн. н. (1984), праф. (1986). Чл. Н ью-Йоркскай АН (1994). Скончыў Л енінградсй політэхн. ін-т (1961). 3
1966 y Акад. навук. комплексе «Ін-т цепла- і масаабмену імя А.ВЛыкава». Навук. даследаванні па распрацоўцы нетрадыц. метадаў навігацыі скарасных гідрадынамічных аб’сктаў і спосабаў зніжэння іх гідрадынамічнага супраціўлення. Распрацаваў шматпараметрычную стат. тэорыю вязкіх вадкасцей і працэсаў пераносу ў іх. Тв:. Моделнрованне теплопереноса прн неоднородной турбулентноста. Мн., 1980; Модслнрованне однородной турбулентностн сгратафнцнровалной жндаосга. Мн., 1997 (разам з І.АВатуціным, У.У.Бандарчуком). КАЛАВЎРАВІЧЫ, вёска ў Пінскім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр. сельсавета і калгаса. За 39 км на У ад горада і 43 км ад чыг. ст. Пінск, 214 км ад Брэста. 264 ж., 104 двары (1998). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аптэка, аддз. сувязі. КАЛАГЕН (ад грэч. kolla клей + ...ген), фібрьшярны бялок, што ўтварае аснову калагенавых валокнаў злучальнай тканю і забяспечвае яе трываласць. Складае каля */з усіх бялкоў арганізма. Малекула К. ўтворана з 3 поліпептыдных ланцугоў; y саставе К. гліцын, аксіпралін і аксілізін. He раствараецца ў вадзе і арган. растваральніках. Раствараецца ў шчолачы. Ад доўгага награвання ператвараецца ў жэлацін. Устойлівы да нратэалітычных ферментаў, расшчапляецда калагеназай. Парушэнне структуры і абмену К. — адна з прычын калагенавых хвароб. КАЛАГЕНАВЫЯ В А Л 0К Н Ы , разнавіднасць валокнаў злучальнай тканкі жывёл і чалавека. Складаюцца з бялку калагену, што сінтээуецца фібрабластамі, хандрабластамі і астэабластамі. К.в. ўтвораны пучкамі фібрыл, якія складаюцца з протафібрыл. Фарміруюцца ў пазаклетачнай прасторы полімерызацыяй трапакалагену. Моцныя на разрыў, мала эластычныя, выконваюць мех. (апорную) функцыю. У храстку К.в. наз. хандрынавымі, y касцях — ассінавымі. КАЛАГЁНАВЫЯ Х ВА Р0БЫ , к а л а г е н о з ы , хваробы, пры якіх бывае аднароднае сістэмнае пашкоджанне злучальнай тканкі (асабліва прамежкавага яе рэчыва і валокнаў, што маюць калаген) і сасудаў. Тэрмін прапанаваны амер. патсшагаанатамам П.Клемперэрам (1942). К.х. ўключаюць сістэмную ваўчанку чырвоную, дэрматаміязіт, сістэмную склерадэрмію, рэўматоідны артрыт і інш. Аіульная асаблівасць патагенезу К.х.: аўтаімунныя парушэнні, y выніху якіх y розных органах і тканках арганізма падтрымліваецда хранічны імунны запаленчы працэс. Мяркуюць, што хваробы выклікаюцца вірусамі, генет. схільнасцю. Прыкметы К.Х.: ліхаманка, артрыты, страта масы цела і інш. трафічныя парушэнні, пашкоджанне ўнутр. органаў. Лячэнне тэрапеўтычнае. М. Ф.Сарока.
КАЛАГЕНАЗА, пратэалітычны фермент з вузкаспецыфічнай накіраванасцю да
расшчаплення калагену з выдзяленнем амінакіслаты — аксіпраліну. ГІаводле саставу блізкая да калагену. У медыцыне К. — ферментны прэпарат, які стымулюе рассысанне тканак, што маюць калаген (напр., рубцовы), адарванне змярцвелых тканак пасля апёкаў, абмаражэння і інш. Атрымліваюдь К. з падстраўнікавай залозы забойнай жывёлы.
КАЛАГЕН03Ы, гл. Калагенавыя хваробы.
КАЛАГЭН (Callaghan) Леанард Джэймс (н. 27.3.1912, г. Портсмут, Вялікабрытанія), бр ш ан скі паліт. і дзярж. дзеяч. 3 1945 чл. парламента. У 1951—64, 1970—74 адзін з кіраўнікоў парламенцкай фракцыі лейбарыстаў, чл. «ценявога кабінета» (1961— 64, 1970— 74). У 1964—67 міністр фінансаў, y 1967— 70 — унутр. спраў, y 1974— 76 — замежных спраў і па справах брыт. Садружнасці, адначасова ў 1975— 76 міністр па пытаннях развідця заморскіх тэрыторый. У 1976— 80 лідэр Лейбарысцкай партыі, y 1976—79 прэм’ер-міністр Вялікабрытаніі. У 1979— 80 лідэр апазіцыі.
КАЛАДЗЕ Карло Раждзенавіч (29.3.1904, г. Кутаісі, Грузія — 11.12.1988), грузінскі паэт, драматург. У зб-ках вершаў «Хертвіскія досвіткі» (1937), «У родным краі» (1949), «На беразе Чорнага мора» (1962), «Думы» (1970) тэмы станаўлення сацыяліст. рэчаіснасці, нараджэння новай псіхалогіі, маляўнічыя карціны груз. прыроды. Аўтар п’ес «Як гата было» (1929), «Дом на беразе Куры» (паст. 1931), «Хатыджэ» (паст. 1929), «Камедыя адной ночы» (паст. 1945) і інш. На бел. мову асобныя творы К. пераклалі У.Карызна, В.Лукша, К.Цвірка, В.Ш ымук. КАЛАДЗІНСКІ Міхаіл Аляксандравіч (19.11.1937, в. Дубічы Ваўкавыскага р-на Гродзенскай вобл. — 17.4.1997), бел. акцёр, тэатразнавец. Канд. мастацтвазнаўства (1972). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1967). У 1956— 72 акцёр Дзярж. т-ра лялек Беларусі, з 1972 y Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі, з 1985 y Бел. AM. Сярод роляў: Поп і Пан («Дзед і жораў» В.Вольскага), Васіль-царэвіч («Іван царэвіч і шэры воўк» А.Бычкова), Вярнідуб («Каваль Вярнідуб» паводле А.Якімовіча), Кароль («Сярэбраная табакерка* паводле З.Бядулі), Айбаліт («Доктар Айбаліт» паводле К.Чукоўскага), Люцыус («Чортаў млын» Я.Дрды), Пігмаліён («Цудоўная галатэя» Б.Гадара і С.Дарваша) і інш. Укладальнік кн. «Народны тэатр» (1983), адзін з аўтараў «Гісторыі беларускага тэатра» (т. 1, 1983). Тв:. Тэатр лялек Савецкай Беларусі. Мн., 1976. к а л а д з і ш ч Ан с к а е
па тры я-
ТЬІЧНАЕ ПАДП0ЛЛЕ. Дзейнічала з ліп. 1941 да ліп. 1944 y Каладэішчанскім с/с Мінскага р-на ў Вял. Айч. вайну. У ліп. створана група на чыг. ст.
калаж
447
Калодзішчы (кіраўнікі М .М Афанасьеў, С.Э.Эрдман), y кастр. — y пас. Калодзішчы (А.Я.Радзюк, А.С.Старасціна), y канцы 1941 — група з тэхн. работнікаў ням. лазарэта (Л.М.Сакалова), вясной 1942 — маладзёжная група (М .І.Казлоўскі, В.Л.Панасюк), y в. Старына і Вадапой (Я.І.Міранкоў). Да канца 1942 падполле налічвала 5 груп (каля 70 чал.), якія аб’яднала і ўзначаліла чл. Мінскага патрыят. падполля М .Ф .Малаковіч. Падполыпчыкі вялі паліт. агітацыю, прымалі па радыё і распаўсюджвалі зводкі Саўінфармбюро, падп. газ. «Звязда», лістоўкі, зрывалі мерапрыемствы гітлераўцаў, мелі сувязь з партыз. брыгадамі «Разгром», «Дзядзькі Колі», імя Ш чорса і інш., перадалі ім ііімат зброі, 1000 камплектаў амуніцыі з пакінутых пры адступленні сав. войскамі армейскіх складоў, медыкаменты, бланкі ням. дакументаў, разведданыя. Арганізавалі ўцёкі з лагераў смерці і пераправілі да партызан больш за 400 сав. ваеннапалопных і мясц. жыхароў, ням. афіцэра сувязі BBC з каштоўнымі дакументамі, разам з партызанамі правялі н екальй дыверсій на чыгунцы. Л.В.Аржаева. КАЛАДЗІШЧАНСКАЯ ЛЕСАІПЛЬНАЯ Аб р ЫКА. Дзейнічала ў 1895— 1905 y в. Калодзішчы (цяпер пас. Калодзішчы ў Мінскім р-не). Вырабляла розныя лесаматэрыялы. Н а фабрыцы дзейнічаў паравы рухавік. У 1900 працавала 30 чалавек. ф
КАЛАЖ (франц. collage літар. наклейванне), 1) y в ы я ў л е н ч ы м M a c T a u т в е — тэхніка выканання маст. твора спосабам наклейвання на якую-н. аснову розных па сваёй прыродзе, фактуры і колеры матэрыялаў; твор, выкананы ў гэтай тэхніды. Выкарыстоўваецца ў графіцы, фотамастацтве, жывапісе для дасягнення большай эмацыянальнай выразнасці і незвычайнасці суадносін фактуры твора. Тэхніха К. вядома з сярэдневякоўя для надання творам сакральнага харахтару праз дэкар. ўрачыстасць і святочнасць (візант. і стараж-рус. абразы з элементамі німбаў і фонаў, выкананых пры дапамозе залатых наклеек). Выкарыстоўваўся ў творах некат. мастакоў Адраджэння (СБатычэлі і інш ), зах.-еўрап. і рус. мастакоў 18—19 ст., асабліва пашырылася ў творчасці прадстаўнікоў мадэрну, якія надавалі работам выразнае дэкар. гучанне праз выкарыстанне ў жывапісных кампазіцыях разнастайных матэрыялаў (тканіны, сярэбранай ніткі, фольгі, каменьчыкаў і інш ). Як самаст. від маст. дэейнасці і творчага метаду, што адлюстроўваў прынцылы своеасабліваіа ўспрыняцця свету, уведзены ў 20 ст. кубістамі (кампазідыі П.Пікасо, Ж.Браха і інш.). У якасці вобразных сродкаў яны выхарыстоўвалі газеты, шпалеры, этыкеткі, часткі аб’яў і інш. К. стаў адным з гал. прынцыпаў мастацтва авангарду, пашырыўся ў творчасці прадстаўнікоў футурызму (Дж. Северыні, АКручоных), дадаіэму (К.Швітэрс, Ж.Грос, М.Рэй), супрэматазму (К.Малевіч, У.Татлін), сюррэалізму (Ж.Міро, М.Эрнст), поп-арту (Р.Гамільтан, Дж.Дайн) і інш
448
КАЛАі-міР
У бел. мастацтве тэхніка К. выкарыстоўвалася ў некат. абразах 18— 19 ст., y творах мастакоў У.Стржамінскага, У.Мудрогіна, М Д анцы га, М.Паўлоўскага, М.Селешчука, Г.Хацкевіча-Мінскага, В.Смаляк, Л.Кальмаевай і інш., асобных кампазідыях мастакоў тэатра і кіно. 2) У м у з н ц ы — выкарыстанне ў муз. творах стылістычна іншародных цытат (з твораў інш. кампазітараў ці ўласных) дзеля дасягнення асаблівых сэнсавых вынікаў. Адзін з прыёмаў тэхнікі полістылістыкі, пашыраны ў 20 ст. Сустракаецца ў творах Ч.Айвза (квартэт № 2), А.Берга (Канцэрт для скрыпкі), Л.Берыо (сімфонія), Дз.Ш астаковіча (сімфонія № 15), Р.Ш чадрына (балет «Ганна Карэніна»); y бел. музыцы — y Дз.Смольскага («Элегія і 'Гаката памяці Дэ.Шастаковіча»). Эфект К. не ўзнікае пры стылявой асіміляцыі цытаты (паэма «1812 год» П.Чайкоўскага), y творах з запазычаным тэматызмам («Варьмцыі на тэму Паганіні» І.Брамса, «Пацалунак феі» І.Стравінскага). Літ.\ Музыкальные культуры народов: Традацнм н современность. М., 1973. М.Л.Цыбульскі (выяўл. мастацгва), Ю.Дз.Златкоўскі (музыка). КАЛАІ-МІР, старажьггнае шматпластавое гарадзішча ў нізоўях р. Кафірніган y Таджыкістане. Выяўлены рэцгткі бактрыйскіх пабудоў і прадметы матэрыяльнай культуры з сярэдзіны 1-га тыс. да н.э. гіа першыя ст. н.э. У выніку даследаванняў К.-М . і гарадзішча КейКабад-шах распрацавана першая страгыграфічная трабліца помнікаў Паўн. Бактрыі\ вылучаны 5 паслядоўных гіст.-культурных этапаў з 6— 4 ст. да н.э. па 3— 4 ст. н.э. КАЛАЙД0В1Ч Канстанцін Фёдаравіч (1.6.1792, г. Ялец Ліпецкай вобл., Pa ria — 1.5.1832), рускі гісторык, археоіраф, філолаг, даследчык бел. мовы. Чл.-кар. Пецярбургскай АН (1825). Скончыў Маскоўскі ун-т (1810). ГІрацаваў выкладчыкам гімназіі, з 1817 y архіве Мін-ва замежных спраў. У 1813 на вайск. пасадзе знаходзіўся ў Беларусі, вывучаў мову і побыт беларусаў. 3 1815 прымаў удэел y Румяндаўскім гуртку, збіраў і даследаваў стараж. ўсх.-слав. помнікі. У 1817— 18 разам з П.М.Строевым адшукаў «Ізборнік Святаслава 1070», выдаў творы К.Тураўскага ў «Помніках расійскай славеснасці XII ст.» (1821). Выявіў і апісаў старадрукі Ф.Скарыны, І.Фёдарава, П.Мсціслаўца. Даследаваў «Слова аб палку Ігаравым» і адстойваў яго стараж. паходжанне. Склаў кароткі слоўнік бел. мовы і апублікаваў яго ў працы «Пра беларускую гаворку» (1822). Найб. вядомыя яго творы «Іаан Экзарх Балгарскі» (1824), «Дакладнае апісанне славяна-расійскіх рукапісаў, якія зберагаюцца... y б-цы... Ф.А.Талстога» (1825, з Строевым). М.Б.Батвіннік.
KAJIAKATPÔHIC (Kolokotrônes) Тэадорас (14.4.1770, п-аў Пелапанес, Грэцыя — 15.2.1843), дзеяч грэчаскага нац.-вызв. руху, военачальнік. 3 1818 член падп. арг-цыі «Філікі Этэрыя». У грэчаскую нацыянальна-вызваленчую рэвалюцыю 1821— 29 паўстанцы на чале з К. 8.10.1821 авалодалі г. Трыпаліс, летам 1822 разбілі тур. армію Махмудапашы Драмалі (30 тыс. чал.), якая ўварвалася на п-аў Пелапанес, y 1825— 27 на чале грэч. атрадаў Пелапанеса вёў партыз. вайну супраць сіл егіп. палкаводца Ібрахіма-пашы. 3 1827 прыхільнік І.Кападыстрыі, з 1831 лідэр прарагійскай паліт. групоўкі. У 1835— 43 чл. Дзярж. савета пры грэч. каралю Атоне I. Аўтар мемуараў. КАЛАК0ЎСК1 (Kotakowski) Леш ак (н. 23.10.1927, г. Радам, Польшча), польскі філосаф. Чл. Польскай АН з 1991. Праф. Варшаўскага ун-та (1964—68). У 1966 выключаны з Польск. аб’яднанай рабочай паргыі. У 1968 (пасля сакавідкіх студэнцкіх дэманстрацый) пазбаўлены кафедры, эмігрыраваў. 3 1970 праф. Оксфардскага ун-та. У сваіх поглядах першапачаткова прьіхільнік марксізму-ленінізму, пазней яго крытык. Даследуе праблемы гісторыі, філасофіі, філасофіі культуры (асабліва рэлігіі), аксіялогіі і гнасеалогіі. Аўтар фундаментальнай працы «Галоўныя гаіыні марксізму. Узнікненне— развіццё~—распад» (т. 1— 3, 1976—78), прысвечанай гісторыі марксізму. Сярод інш. прац: «Светапогляд і штодзённае жыццё» (1957), «Пазітывісцкая філасофія» (1966), «Культура і фетышы» (1967), «Прысутнасць міфа» (1972), «Fvсерль і пошукі пэўнасці» (1975), «Рэлігія: калі Бога няма» (1982), «Horror metaphysicus» (1988), «Цывілізацыя на лаве падсудных» (1990). Літ:. F 1i s М. Leszek Kolakowski—teoretyk kultnry europejskiej. Krakow, 1992; Ktoczowski J. A. Wiçcej nto mit. Leszka Kolakowskiego spory o religiç. Krakow, 1994. Н.К.Мазоўка. КАЛАКСІЛІН, гл. ў арт. Нітраты цэлюлозы. КАЛАМ (араб., ад грэч. kalamos трыснёг), трысняговае пяро. Са старажытнасці служыла для пісьма. У народаў сярэдневяковага Усходу, якія карысталіся арабскім алфавітам, для розных відаў пісьма існавалі розныя спосабы рэзкі і расшчаплення трыснягу. У сярэдневяковых усх. трактатах К. называлі таксама пэндзаль для жываітісу. КАЛАМ (Calame) Аляксандр (28.5.1810, г. Веве, Ш вейцарыя — 17.3.1864), швейцарскі жывалісец і графік. Вучыўся ў Ж эневе. Зазнаў уплыў Т.Русо, K. Каро, Я. ван Ройсдала. Пісаў велічныя горныя пейзажы з выразнымі светлавымі і перспектыўнымі эфектамі, пейзажы вясковай Ш вейцарыі («Горнае возера ў Швейцарыі», «Пейзаж з дубамі», 1859, і інш.). КАЛАМБА (Kalambo Falls), вадаспад ва Усх. Афрыды, на мяжы Замбіі і Танза-
ніі, на р. Каламба (упадае ў воз. Тан ганьіка на Пд). Выш. 427 м. Турызм. ; КАЛАМБА Ф ОЛС (Kalambo Falls), era ражытная стаянка на паўд. узбярэжм воз. Танганьіка ў Замбіі, каля вадаспада Каламба (адсюль назва). Найб. старах слаі адносяцца да эпохі позняга ашэт. Знойдзены рэшткі камеНна-драўлянЙ канструкцыі — ветравой заслоны, вял колькасць. абпаленага дрэва, y т.л. драўляныя прылады (дубіны, нажы, гіалкікапалкі); вял. набор к ам ен н ш прылад: рубілы, буйныя скрэблы і інш.; упершыню выяўлены фрагменты раслілнай ежы (фрукты). Выяўлены таксама слаі культур санго, уілтан і больш пюніх земляробчых народаў, верагодна, сям'і банту. А.В.Іоу. КАЛАМБЎР (франц. calembour), гульня слоў, стылістычны зварот y вершы, мове, жарце, пабудаваны на камічным абыгрыванні аднолькавых ці блізкіх па гучанні слоў або словазлучэшшў пры іх розным значэнні. Звычайна ўтвараюдца пры дапамозе амонімаў, амафонаў, паронімаў. Напр., К. з верша Р.Барадуліна «Тры прыступкі»; У суседзяў стрэхі салам елі — М е л і х л е б т у т і д а сала м ел і, Т у г б а га т а ч у л а с я Л ітв а. Д ы п ч а л о ю с э р ц а Саламсі Р в а л а с я з з а ц іш н а г а л я тв а .
КАЛАМкЛБ, гл. ў арт. Ртуці хларыды. КАЛАМІЕЦ Наталля Дзмітрыеўна (н. 4.12.1953, г. Балей Чыцінскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне эпідэміялогіі і гігіены. Д -р мед. н. (1988), праф. (1997). Акад. Рас. Акадэміі прыродазнаўчых навук (1998). Скончыла 1-ы Маскоўскі мед. ін-т (1977). 3 1981 y Бел.НДІ эпідэміялогіі і мікрабіялогіі, з 1994 нам. дырэктара Рэсп. навук.-практычнага цэнтра па экспертнай ацэнцы якасці і бяспекі прадуктаў харчавання. Навук. працы па кантролі за бяспекай харч. дабавак (кансервантаў, фарбавальнікаў і інш.), дыягностыцы і прафілактыцы вірусных інфекцый. Т в .. А м н отроф яческм й л е й к о с п о н гя о з . М н ., 1990 (у с а а ў г .); С Г Ш Д н о іт о р т у н я с т а чесісне в я р у с н ы е н е й р о н н ф е к ц н я . С вердл о в с к , 1998 (у сааў т.).
КАЛАМІЙЦАВА Таццяна Міхайлаўна (2.8.1914, С.-Пецярбург — 28.3.1994), бел. дырыжор. Нар. арт. Беларусі (1964). Скончыла Адэскую кансерваторыю (1936). У 1937— 39 дырыжор-асістэнт Дзярж. сімф. аркестра СССР. У 1944— 46 і 1952—93 дырыжор Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі, y 1946— 52 — сімф. аркестра Бел. філармоніі. Творчасць К.-дырыжора адметная высокім прафесіяналізмам, тэмпераментам і артыстызмам, спалучэннем яснай закончанай формы з найтанчэйшай нюансіроўкай, глыбока прадуманай канцэпцыяй з эмацыянальнай раскаванасцю. Муз. кіраўнік пастановак опер і балетаў бел. кампазітараў: «Аповесць пра каханне» (1953) і «Палымяныя сэрцы» (1955) В.Залатарова, «Падстаўная нявеста» Г.Вагаера (1958), «Алеся»
Я.Ціхоцкага (1967), «Альпшская балада* (1967), «Выбранніца» (1969) і «Тыль Уленшпігель» (1974) Я.Глебава; класічш х і сучасных твораў рус. і замежных аўіараў — «Марная засцярога» П Л.Герш я (1944), «Арлекінада» Р.Дрыга (1945), «Фауст» ІІІ.Гуно (1950), «Жызэль* А.Адана (1953), «Фра-Д’ябала» Ф.Абера (1955), «Пікавая дама» (1960, 1972), «Шчаўкунок» (1956) і «Лебядзінае возера» (1967) П.Чайкоўскага, «Сцежкаю грому» К.Караева (1960), «Кето і Катэ» В.Далідзе (1962), «Зару-
(1955), працаваў там з 1960 (з 1978 заг. кафедры агульнай і дзіцячай псіхалогіі). 3 1995 гал. рэдакдар час. «ІІсіхалогія». Даследуе праблемы фарміраванкя псіхал. культуры асобы, развіцця міжасабовых адносін y навуч. калектывах. Распрацоўвае тэарэт. асновы пед. сац. псіхалогіі і сац. псіхалогіі развіддя. Многія яш творы перакладзены на польск., ісп., балг. і інш. мовы. Тв:. Пснхологня пзаямоотмошеннй в малых группах: (Обіцне н возрастные особенносгн). Мн., 1976; Пснхологня детского коллектнва: Снстема лнчных взанмоотношеішй. 2 нзд. Мн., 1984; Человек средн людей. Мн., 1987; Соцнальная пснхологня школьного класса. Мн., 1997. (Kalo moires) Маноліс (26.12.1883, г. Смірна, Грэцыя — 3.4.1962), грэчаскі кампазітар, педагог. ГІравадз. чл. Афінскай АН (1945). Вучыўся ў Афінах, Канстанцінопалі, y 1901— 06 y Венскай кансерваторыі. У 1906— 10 выкладаў y Харкаве. 3 1911 y Афінах, y 1919 заснаваў тут Элінскую (да 1926 дырэктар), y 1926 — Нац. (да 1948 дырэктар) кансерваторыі. Заснавальнік навагрэч. муз. школы, сучаснага ірэч. опернага мастацгва. Сярод твораў: оперы «Старшы майстар» (1916), «Пярсцёнак маці» (1917), «Усход» (1945), «Мутныя воды» (1950), «Канстанцін Палеалоі» (1962); 3 сімфоніі (1920— 55), сімф. паэмы; канцэрт для скрыпкі з арк. (1961), камерна-інстр. ансамблі, п ’есы для фп., песні, музыка для драм. т-ра, апрацоўкі нар. песень і танцаў. Аўтар аўтабіяграфіі «Маё жыццё і маё мастацтва» (1944— 45). КАЛАМ1РЫС
чшы ў манастыры» (1962) і «Папялушка» (1965) С.Пракоф’ева, «Арэстэя» С.Танеева (першая паст. на сав. сцэне) і «Рафаэль» А.Арэнскага (абедзве 1963), «Трубадур» Дж.Вердзі (1964), «Любоўны напігак» Г.Даніцэці (1965), «Багема» Дж.Пучыні (1968), «Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева (1973), «Лаэнгрын» Р.Вагнера (1977), «Казкі Гофмана» ЖАфенбаха (1983) і інш. Літ.: Н і с н е в і ч I. Таццяна Каламійцава // Слова пра майстроў сцэны. Мн., 1967; Г л у ша к о ў I Бачыць музыку / / Мастацтва Беларусі. 1984. № 8. Г.Р.Куляшова.
КАЛАМІН,
гемімарфіт, мінерал класа астраўных сілікатаў, водны гідраксілсілікат цынку, Zn 4[Si2 07 ][0 H]2xH 2 0 . Крышталізуецца ў рамбічнай сінганіі. Крышталі таблітчастыя або прызматычныя. Агрэгаты валакністыя, радыяльнапрамянёвыя, зярністыя і інш. Ксшер белы, жоўты, карычневы. Бляск шкляны. Паўпраэрысты да празрысташ. Цв. 4— 5. Крохкі. Шчыльн. 3,4— 3,5 г/см3. Утвараецца ў зоне акіслення свінцова-цынкавых радовішчаў. Руда цынку.
КАЛАМІНСЮ Якаў Львовіч (н. 1.11.1934, г. Нароўля Гомельскай вобл.), бел. вучоны-псіхсшаг. Д -р псіхал. н. (1981), праф. (1982). Засл. дз. н. Беларусі (1987). Скончыў М інскі пед. ін-т
Каламін. 15. Бел. Энц-дыя. Том. 7.
КАЛАМІТАВЫЯ (Calamitales), парадак выкапнёвых раслін кл. хвашчоў. 2 сям. Вядомыя з ранняга карбону, росквіт y сярэднім карбоне, вымерлі ў пермі ці пач. трыясу. Засялялі нізінныя, часта забалочаныя гірасторы. Расліны ад дробных травяністых да буйных дрэвападобных выш. да 20 м, дьмм. сцябла да 1 м, з інтэнсіўным галінаваннем. Сцябло падзялялася вузламі на міжвуэеллі. На вузлах парасткаў месціліся кальчакі галін ці лінейнага лісця з адной жылкай. Спараносныя шышкі складаліся э пладушчага і стэрыльнага лісця (спарангіяфораў), якія чаргаваліся. Як і хвашчы, мелі вял. поласць на месцы стрыжня, але адрозніваліся ад іх моцным развіццём другаснай драўніны. Т.Р.А6ухоўская.
«КАЛАМІЯ», бел. нар. танед. Муэ. памер 2/4. Тэмп умераны. Выканаўцы ў агульным крузе тандуюць пад розныя жартаўлівыя прыпеўкі, прытупваюдь і адбіваюць нагамі «драбняка» і інш. рытмічныя фігуры, суправаджаючы іх рухамі рук, кружацца, лотым угвараюць лары. Вядомы з канца 19 ст Зафіксавалы ў Столінскім і інш. лаўд. раёнах Беларусі. Быў лапулярны і ў інш. мясцовасцях. Блізкі да ўкр. нар. танца «Каламыйка». Л.К.Алексютовіч. КАЛАМЫЙКА (ад казвы г. Каламыя, Украіна), 1) жанр укр. дар. лаэзіі, кароткая песедька накдгталт прыпеўкі. Пашырана пераважна ў зах. абласцях Украіны. Узлікла ў 15 ст., першыя муз. запісы з 17 ст. Страфа К.., як лравіла, —
КАЛАНАДА
449
трохкаленнае 14-складовае двухрадкоўе (гл. Каламыйкавы верш). Найб. лоўны зб. «Каламыйкі» (т. 1— 3, 1905— 07) выдаў УМ .Гнацюк. Тралляецца ў бел. нар. творчасці: «Чые ітчолы лятуць ў лоле, / / A мае ў садочку. / / A хто любіць далёкую, / / A я сусядочку». На ўзор укр. М.Багдановіч стварыў бел. К. 2) Укр. нар. масавы танец гуцулаў. 3) Нар. шструменгальная п ’еса. Літ:. Ш y м a д a Н. Песенні мініатюрн украі'нського народу / / Коломнйкм. Кнів, 1969. І.У.Саламевіч. КАЛАМЬІЙКАВЫ ВЕРШ , 14-складовы верш, кожны радок y якім разбіты ластаякдымі лаўзамі на 3 грулы (4 + 4 + + 6). Радкі звязаны сумежнай рыфмоўкай. Тралляецца ў лар. укр. лрыпеўках — каламыйках (аДсюль назва), некаторых бел. нар. леснях. Пашыраны і ў лісьмовай лаэзіі (Т.Ш аўчэнка, С.Руданскі, Я.Кулала, М.Багдановіч і інш.), дзе кожды вершарад залісваецца ў 2 радкі — цэзура становіцца міжрадковай паўзай: «Ночка цёмная глядзела / / Ды цямнейшай стала, / / Адна зорка мігацела — / / I тая пралала» («Балдароўна» Я.Кулалы). В.П.Рагойша КАЛАН, к а м ч а ц к і б а б ё р , м а р с к а я в ы д р а (Enhydra lutris), млекакормячае сям. кунідавых. Адзін від роду, 2 ладвіды. Пашыраны ў паўн. ч. Ціхага ак. (узбярэжжы Паўн. Амерыкі і Азіі). Жыве ў прыбярэжнай зоде, каля скал. Даўж. да 1,5 м, маса да 40 кг. Футра густое, шаўкавістае, цёмна-бурае ці амаль чорнае. Ногі кароткія, заднія накшталз ластаў. Самка раз y 2 гады нараджае 1—2 дзіцяняді Па сушы лерамяшчаеідза з дяжкасцю, выдатпа плавае і нырае, пад вадой можа быць да 45 мін. Корміцца марскімі ьожыкамі, мачюскамі, крабамі, рыбай. У Расіі промысел забаронены, ахоўваецца. ЭР.Самусенка. КАЛАНАДА (франд. colonnade), рад або рады калон, аб’ядданых гарыз. деракрыццем ці антаблементам. У аб’ёмнапрасторавай камдазідыі будыдкаў выкарыстоўваюцца ў выглядзе порцікаў і галерэй, якія дрылягаюць да будынка, аб’ядноўваюць я ш асобныя часткі, звязваюць з навакольным асяроддзем (з драсторай двара або ішошчы). Можа быдь самаст. збудавалнем. Улутры будынкаў К. абрамляюць залу, выкарыстоўваюцца для расчлядендя і адначасо-
Калан
450_______________ КАЛАНАТ ва сувяэі асобных ч. параднага інтэр’ера. Вядома ў манум. архітэктуры Стараж. Егіпта, Грэцыі і Рыма. Пашырана ў еўрап. архітэктуры стыляў рэнесансу, барока, класідызму. Н а Б е л а р у с і К . в ы к а р ы с т о ў в а л іс я ў п а л а ц а вы х п аб у д о вах с т ы л я ў б а р о к а , к л а с іц ы з м у , a т а к с а м а ган дл . б у д ы н к а х 19 ст. У а р х іт э к г у р ы 20 ст. в ы к а р ы с т о ў в а л а с я я к асн . а л е м е н т к а м п азіц ы і гал . ф а с а д а ў (гал . к о р п у с Н а ц . А Н Б ел а р у с і, Д о м п р а ф е с . с а ю за ў y М ін с к у , б у д ы н а к Б ел . т - р а ім я Я .К о л а с а ў В іц е б с к у і ін ш .). У в ы гл я д э е К . а ф о р м л е н ы гал . ў в ах о д y Ц э н т р . бат. с ад Н а ц . А Н Б ел а р у с і.
КАЛАНАТ (лац. colonatus ад colonus земляроб), асаблівая форма вытв. адносін паміж буйным землеўладальнікам і непасрэдным вытворцам — калонам y Рым. імперыі. Пры сістэме К. буйная зямельная ўласнасць драбнілася на парцэлы — невял. ўчасткі, якія здаваліся ў арэвду калонам. Напачатку (2 ст. да
КАЛАНДЗЁНАК Анатоль Іосіфавіч (н. 30.9.1923, в. Мсціж Барысаўскага р-на Мінскай вобл.), бел. флейтыст, педагог. Засл. дз. культ. Беларусі (1967). Скончыў Бел. кансерваторыю (1953, клас У.Харьггонава). У 1940— 53 арпгыст аркестра Бел. т-ра юнага гледача, Дзярж. нар. аркестра Беларусі, Дзярж. сімф. аркестра Бел. філармоніі. 3 1952 выкладчык (у 1953— 59 і 1969— 71 дырэктар) Мінскага муз. вучылішча імя М.Глінкі, y 1959— 69 дырэктар Бел. філармоніі. У 1971— 79 нач. упраўлення ў М ін-ве культуры Беларусі. Аўтар муз. твораў, y т л . хору на словы А.Дзеружынскага, Паэмы для скрыпкі і фп., балады «Курган» для саліста і фп. на словы М.Аліухова. Р.А.Лагонда. КАЛАНДР (франц. calandre ад calandrer пракатвадь, глянцаваць), машына (прэс) з сістэмай валоў (ад 2 да 20), паміж якімі прапускаюць матэрыял (тканіну, паперу, гуму, пластмасу) для на-
інш. плямёнамі; заснаванне паселішчаў y чужых землях (актыўна праводзілася асірыйцамі, фінікійцамі, грэкамі, рымлянамі). Была выклікана недахопам с.-г. зямель, гандл. экспансіяй і інш. 2) Засяленне і гасп. асваенне ўскраінных зямель краіны, якія пустуюць (унутраная К.), або заснаванне паселішчаў na sa яе межамі (знешняя К.). Мела добраахвотны, прымусовы (высылкі і інш.) ці добраахвотна-прымусовы (служба) характар. 3 часоў Вял. геагр. адкрыццяў 15— 17 ст. К. інш. раёнаў еўрапейцамі суправаджалася прымусовым падпарадкаваннем мясц. насельніцтва ў Новым Свеце (гл. Каланіялізм). Вял. памеры К. былі ў Расіі (з канца 16 ст. асваенне Сібіры і Д. Усходу, y 16— 17 ст. засяленне паўд. раёнаў Еўрап. Расіі, y 18 ст. Паўн. Прычарнамор’я, y 18 — 1-й пал. 19 ст. гасп. асваенне Заволжа). У канцы 19 — пач. 20 ст. рас. ўрад арганізавана перасяляў сялян з зах. і цэнтр. раёнаў імперыі ў Сібір, Сярэднюю Азію, Казах-
н.э. — 1 ст. н.э.) юрыдычна свабодны і эканамічна самаст. калон, які плаціў арэнду грашамі, мог выкарыстоўваць для апрацоўкі зямлі працу рабоў і выступаў як дробны рабаўладальнік. Пазней (з 2 ст. н.э.) y выніку масавага разарэння дробных і сярэдніх рабаўладальнікаў з-за нізкай прадукцыйнасці рабскай працы і скарачэння крынід папаўнення рабоў калон трапіў y асабістую і эканам. залежнасць (плаціў арэнду доляй ураджаю) ад апекуна-землеўладальніка. У 4— 5 ст. калоны юрыдычна прымацаваны да зямлі; былі папярэднікамі сярэдневяковых прыгонных.
Да арт. Кяланіялізм. Насіллі іспанскіх заваёўнікаў над інд чейцамі. Гравюра з кнігі «Часткі Амерыхі». 1590. дання яму шчыльнасці, гладкасці, глянцавітасці, нанясення цісненнем малюнкаў або ўзораў. Прыцісканне валоў адбываецца рычагова-грузавымі, пнеўматычнымі ці гідраўлічнымі прыстасаваннямі. Выкарыстоўваецца ў тэкст., папяровай, гумавай вьггв-сці, пры вырабе палімерных плёнак і вырабаў з пластмас. КАЛАНІЗАЦЫЯ, 1) y старажытнасці сталае рассяленне плямён (народаў) на новых тэрыторыях, часта ўжо занятых
стан, на Д. Усход і інш. Толькі з Беларусі з 1885 да 1914 выехала ў Сібір больш за 500 тыс. чал. У БССР y 1920-я г. добраахвотнае перасяленне малазямельных сялян y Сібір набыло вялікія памеры (толькі ў 1924 заявы аб перасяленні ў Сібір падалі 8860 сем’яў). У час калектывізацыі сельскай гаспадаркі з Беларусі ў Казахстан і Сібір прымусова выслана 300— 400 тыс. чал., т.зв. «кулакоў». У СССР апопгнія хвалі масавай унутранай К. былі звязаны з асваеннем цалінных зямель (з 1954) і
буд-вам Байкала-Амурскай магістралі (з 1974), куды таксама выехала нямала беларусаў. М.Г.Нікіцін. КАЛАНІЯЛІЗМ, сістэма эканам., ваен., паліг., ідэалаг. і адм. сродкаў панавання адных краін над другімі з мэтай выкарыстання іх матэрыяльных і інтэлектуальных рэсурсаў. К. як сталая з’ява ў сусв. эканам. і паліт. развіцці на працягу апошніх стагоддзяў істотна адрозніваецца ад пошуку і заснавання калоній, што мела месца ў стараж. часы ў сувязі з пазнаннем чалавекам навакшьнага свету, развідцём мараплавання і заморскага гандлю. ГІатрэба ў выкарыстанні багаццяў інш. дзяржаў і народаў узнікла ў перыяд фарміравання і развіцця капіталіст. эканам. адносін. Таму набыццё калоній узводзілася на ўзровень дзярж. лалітый, што найб. прыкметна ў Галандыі, Англіі, Францыі ў 18 ст., калі ўзнікла каланіяльная сістэма як арганічная частка сусв. капіталіст. эканомікі. На становішчы калоній апынуліся шматлікія краіны ў Азіі (Індыя, Бірма) і ў Афрыцы (Нігерыя). Эканамічна яны залежалі ад каланіяльных метрапсшій. Да канца 19 ст. магчымасці тэр. каланіяльнай экспансіі былі вычарпаны, пачаўся перадзел калоній, што вяло да каланіяльных войнаў. Абвастрэнне супярэчнасцей паміж інтарэсамі нац.-незалежнага развіцця калоній і дзяржаў-метраполій прывяло да развіцця ў калоніях нац.-вызв. рухаў. У 20 ст. пачаўся працэс паступовага распаду каланіяльнай сістэмы. У 1947 y ліку першых незалежнасць атрымала Індыя. У 1950—60-я г., калі незалежнымі стала большасць б. калоній, каланіяльная сістэма ў яе традыд. разуменні практычна перастала існаваць. У працэсе дэкаланізацыі станоўчую ролю адыгралі ААН і яе спец. органы. Незалежнасць адкрыла б. калоніям болып шырокія магчымасці для эканам., паліт. і культ. развіцця. Аднак К. праяўляецца і сёння ў форме кантролю над прыроднымі рэсурсамі б. залежных краін, для чаго выкарыстоўваюцца нераўнапраўныя дагаворы, пагадненні аб «дапамозе», часам паліт. дыктат і ўзбр. ўмяшанне. Найб. важную ролю ў існаванні рэшткаў К. адыгрывае характар міжнар. эканам. адносін, калі рэсурсаздабыўныя краіны вымушаны падпарадкоўвацца інтарэсам буйных шматнац. прамысл. і фін. карпарацый (напр., праз вызначэнне рыначных цэн на сыравіну і гатовыя вырабы) і факгычна лрацягваюць лічыцца сыравіннай перыферыяй высокаразвітых краін. В.І.Боўш. КАЛАНІЯЛЬНЫЯ АРГАНІЗМ Ы , водныя арганймы, якія пры бясполым (вегетатыўным) размнажэнні застаюцда злучанымі з мацярынскай асобінай і ўтвараюць калоніі з агульным для ўсіх абменам рэчываў. Пашыраны пераважна сярод аднаклетачных водарасцей, некаторых жгуцікавых, радыялярый, губак, кішачнаполасцевых, ніжэйшых хордавых і інш. Большасць К.а. прымацоўваюцца да нерухомага субстрату
(напр., гідроідныя і каралавыя лаліпы) і маюць развіты ішсілет, ін дш я (радьшлярыі, сіфанафоры, шэраг абалоннікаў) — жывуць y тоўшчы вады, звычайда лаўпразрыстыя, шкілет не развіты. Для многіх К.а. харакгэрны метагенез: каланіяльнае (бясполае) пакаленне чаргуецца з адзіночным пакаленнем, якое размнажаецца палавым шляхам. Лічынкі палавога пакалення напачатку свабодна плаваюць, потым асядаюць на дно і, прымацаваўшыся, утвараюць шляхам пачкавання новую калонію. Лічыіша, што К.а. — пераходная форма ад аднаклетачных да шматклетачных арганізмаў y эвалюцыйным развіцці. К а. наз. іншы раз арганізмы, што вядуць пастаянна або часова згуртаваны спосаб жыцця, напр., шэраг бактэрый, тлей, многія птушкі. Гл. таксама Калоніі. КАЛАНІЯЛЬНЫЯ В0ДАРАСЦІ, гл. ў арт. Водарасці.
Каланок.
КАЛАН0К (Mustela sibirica), млекакормячае сям. куніцавых атр. драпежных. Пашыраны ў Азіі і Усх. Еўропе. Насяляе тайгу і лесастэп, пераважна каля рэк і азёр, y rapax падымаецца да альпійскай зоны. Жыве ў норах або сярод камянёў. Д аў ж . ц е л а д а 40 с м , х в а с т а к а л я 2 0 с м , Ma д а 820 г. П р ы з е м іс г ы , гіб к і. П о ў с ц ь гу с т а я, п у ш ы с т а я , с в е т л а -р ы ж а я , гу б ы і п а д б а р о д а к б е л ы я , к а л я в а ч э й ч о р н а я м а с к а . К о р м іц ц а д р о б н ы м і гр ы зу н ам і. К а ш т о ў н ы п у ш н ы з в я р о к (в ы к а р ы с т о ў в а е іш а ф у г р а , з в а л а с о ў х в а с т а р о б я ц ь п э н д з л і д л я ж ы в ап іс у ).
ca
КАЛАНТАЙ Аляксандра Міхайлаўна (1.4.1872, С.-Пецярбург — 9.3.1952), дзяячка міжнар. жаночага руху, рэвалюцыянерка, сав. дышіамат, публіныст. У рэв. руху з 1890-х г. У 1908— 17 y эміграцыі, удзельнічала ў с.-д. руху Англіі, Германіі, Італіі, Францыі, Швецыі,
Нарвегіі, ЗШ А і інш. 3 сак. 1917 чл. выканкома Петраградскага Савета. Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 нарком дзярж. апекі ў 1-м сав. урадзе. У 1920
КАЛАНТАР
451
заг. жанаддзела Ц К РКП(б), y 1921— 22 сакратар Міжнар. жаночага сакратарыята пры Камінтэрне. У 1923 на дыгоіамат. рабоце: y 1923— 26, 1927— 30 гандл. і паўнамоцны прадстаўнік y Нарвегіі, y 1926— 27 пассш y Мексіцы, y 1930— 45 пасланнік, потым пасол y Швецыі, з 1945 саветнік М ЗС СССР. Аўтар мемуараў і прац пра жаночы рэв. рух. Літ:. О л в с в н М .Н . П е р в а я в м н р е : Б н о гр . о ч е р к о А М .К о л л о н т а й . М ., 1990. М .С .Д а ўгя ла .
Калонтай (KoHqtaj) Гуга (1.4.1750, в. Вял. Дэдэркалы Шумскага р-на Цярнопальскай вобл., Украіна — 28.2.1812), паліт. дзеяч Рэчы Паспалітай, філосаф, педагог, публіцыст. Д -р філасофіі і тэалогіі. Вучыўся ў Кракаўскім ун-це, y Італіі (1772— 74). 3 1774 кракаўсй канонік. Дзеяч Адукацыйнай камісіі, распрацаваў план развіцця адукацыі ў Рэчы Паспалітай, які стаў асновай «Статута» гэтай камісіі. У 1782— 86 рэктар Кракаўскага ун-та. Лідэр рэфарматарскай плыні ў час працы Чатырохгадовага сейма 1788—92. Адзін з аўтараў Канстытуцыі 3 мая 1791. Падтрымліваў ідэю цэнтралцацыі Рэчы Паспалітай праз больш цеснае аб’яднанне ВКЛ з Польшчай. Адзін з вядучых ідэолагаў, потым кіраўнік «левага» («якабінскага») крыла ў час паўстання 1794. Пасля паражэння паўстання ў аўстр. зняволенні. У 1802—06 жыў на Валыні, адзін з заснавальнікаў Крамянецкага ліцэя. Аўтар шэрагу філас. і гіст. прац, заснаваных на перадавых ідэях Асветнідтва, вучэнні франц. фізіякратаў, эвалюд. канцэдцыі развіцдя грамадства. Літ.\ X н н ц X Ф . Г у го К о л л о н т а й : П е р . с КАЛАНТАЙ,
п о л . М ., 1978; P a s z t o r М . H u g o K o ü ^ ta j n a s e jm ie W ie lk im w la ta c h 1791— 1792. W a r s z a w a , 1991.
Леван Аляксаддравіч (16.1.1891, Тбілісі — 29.10.1959), apм я н с й рэжысёр, тэатр. дзеяч. Нар. арт. Арменіі (1954). Сцэнічную дзейнасць лачаў ласля заканчэлля Пецярбургскага ун-та (1916). Арганізатар і заснавальнік Арм. т-ра імя С.Ш аўмяла (Тбілісі, 1921), Арм. т-ра імя Г.Сундукяна (да 1928 гал. рэжысёр) і Працоўнага т-ра імя М.Горкага (1931— 35 гал. рэжысёр) y Ерэване. У 1937— 43, 1957— 59 гал. рэжысёр Ерэванскага рус. драм. т-ра. 3 1944 выкладаў y Е рэвансйм маст.-тэатр. ід-це (праф. з 1946). Лелшыя ластадоўй вызначаліся глыбідёй рэжысёрскай задумы, выразнасцю мізансцэя, праўдзівасцю акцёрсйх вобразаў («Дэядзька Багдасар» А П араняна, 1927; «На дне» М.Горкага, 1929; «Рэвізор» М.Гогаля, 1930; «На світадні» А.Сцепаняяа, 1938; «В енецы янсй купец», 1940, і «Атэла», 1956 У.Ш экспіра; «Злы дух» А Ш ырванзадэ, 1959). Аўтар кн. «Шлях і мастацтва» (1963). КАЛАНТАР
452
КАЛАНХОЭ
КАЛАНХ0Э (Kalanchoe), род сукулентных кветкавых раслін сям. таўсцянкавых. Каля 200 відаў. Пашыраны ў тропіках і субтропіках Азіі, Афрыкі і Амерыкі. На Беларусі ў пакоях і аранжарэях вырошчваюць К..: Блосфелвда (К blossfeldiana), лямцавае (K. tomentosa), мармуровае (К. marmorata), Федчанкі (K. fedtschenkoi), трубкакветнае (К. tubiflorum), бехарскае (K. beharensis), Дэгрэмона (K. daigremontianum), перыстае (К.. pinnata). Шматгадовыя вечназялёныя паўкусты з сакаўным супрадіўным лісцсм. Кветкі чырвоныя, белыя, ружовыя або аранжавыя, сабраныя ў парасонападобнае суквецце. Цвітуць y снсж,— маі. Плод — каробачка. Лек. і дэкар. расліны. Н.В.Богдан. КАЛАНЧА (цюрк., ад араб. крэпасць), вежавая частка будынка супрацьпажарнай аховы ці асобнае вежавае збудаванне ў 2-й пал. 18 — пач. 20 ст. Верхні ярус К. быў адкрыты для лепшага агляду мясцовасці, меў звон, сігнальную мачту. Будавалі К. з цэглы, дрэва, металічных рэек. Драўляная К.. звычайна мела каркасную канструкцыю, якую абшывалі дошкамі ці накідалі адкрытай. К. заўсёды была адметным элементам сілуэтнай кампазідыі горада. 3 развіццём сродкаў сувязі і інфармавання роля К. зменшылася. С.А.Сергачоў КАЛАПС y а с т р а н о м і і , катастрафічна хуткае сцісканне нябеснага цела вял. масы (напр., зоркі) пад дзеяннем уласных сіл іравітацыі. Гл. Гравітацыйны калапс. КАЛАПС (лац. collapsus аслабелы, знясілены) y м е д ы ц ы н е , вострая сасудзістая недастатковасць. Характарызуецца зніжэннем сасудзістага тонусу і аб’ёму цыркулюючай крыві Пры іэтым' памяншаецца прыток вянознай крыві
да сэрца, зніжаецца сардэчны выкід, паніжаецца аргэрыяльны і вяноэкы ціск, парушаецца перфузія тканак і абмен рэчываў, узнікае гіпаксія галаўноіа мозга, прыгнечваюцца жыццёва важныя функцыі. Прычыны ўзнікненпя К.: уздзеянне інфекц., таксічных, фіз., алергічных і інш. факгараў на сасудзістую сценку, сасударухальны цэнтр, сасудзістыя рэцэптары, памяш цэнне масы цыркулюючай крыві (напр., пры вял. страце крыві і плазмы), глыбокі наркоз, недастатковасць наднырачнікаў, хваробы сэрца (інфаркт міякарда, парушэнне сардэчнаіа рытму і інш.), тромбаэмбалія лёгачных артарый, хуткі пераход з гарыз. становішча ў верт., доўгі пасцельны рэжым, калі чалавек доўга стаіць і інш. Прыкметы: рагггоўная слабасць, бледнасць скуры і слізістых абалонак, халодны пот, прыгнечаны, затарможаны стан, часты пульс, галавакружэнне; прытомнасць звычайна не траціцца (гэтым К. адрозніваецца ад непрытомнасці). Лячэнне: аксігенатэрапія, лякарствы для стымулявання кровазвароту і дыхання. М.А.Скеп’ян. КАЛАПТУР Ніна Фёдараўна (8.1.1916, г. Днепрапятроўск, Украіна — 11.5.1981), бел. актрыса. Засл. арт. Беларусі (1975). Скончыла тэатр. студыю рабочай моладзі ў Днепрапятроўску (1933). Працавала ў т-рах Крывога Рога, Сумаў, Адэсы, Куйбышава. 3 1951 y ансамблі аперэты пры Белдзяржэстрадзе, з 1962 y Магілёўскім абл. т-ры муз. камедыі, з 1970 y Магілёўскім абл. т-ры драмы і камедыі імя В.Дуніна-Марцінкевіча ў Бабруйску. Выконвала рсші субрэтак, «каскадных», камічных старых (у т-ры музкамедыі) і вострахарактарныя (у т-ры драмы і камедыі). Творчую манеру вылучалі выразнасць формы, умелае выкарыстанне гратэску. Сярод лепшых роляў: y т-рах аперэты і муэкамедыі — Софія, Гарпіна Дармідонтаўна («Вяселле ў Малінаўцы»
Б.Аляксандрава), мадам Арно і Караліна («Фіялка Манмартра» і «ГІрынцэса цырка» І.Кальмана), Амалія («Лятучая мыш» І.Штрауса); y т-ры драмы і камедыі — Мальвіна («Несцерка» В.Вольскага), Кукушкіна («Даходнае месца» ААстроўскага), Ханума («Ханума> А Цагарэлі), Сенатарша («Юстына» Х.Вуаліёкі). Г.Р.Герштэйн. КАЛАРАДА (Colorado), плато ў Кардыльерах Паўн. Амерыкі, на ПдЗ ЗША. Абмежавана на У і ПнУ Скалістымі гарамі, на 3 хр. Сьера-Невада, на ПнЗ Вял. Басейнам, на Пд Мексіканскім нагор’ем. Пл. больш за 300 км2. Выш. 1800— 2500 м, асобныя хрыбты вышэй за 3000 м, астанцовыя і вулканічныя масівы да 3861 м (г. Хамфрыс-ІІік). Складзена з дакембрыйскіх крышт. парод і магутнай палеазой-мезазойскай асадкавай тоўшчы, э якой звязаны буйнейшыя радовішчы урана-ванадыевых руд. У палеаген-неагенавы перыяд адбылося падняцце паверхні, якое суправаджалася актыўнымі тэктанічнымі і вулканічнымі працэсамі. Рэкі інтэнсіўна праразалі плато глыбокімі каньёнамі, y т.л. і р. Каларада (гл. Вялікі каньён). Клімат субтрапічны кантынентальны, сухі. Ападкаў 200— 500 мм за год. Стэпавая і пустынная расліннасць з сукулептамі. КАЛАРАДА (ісп. Colorado літар. чырвоны, афарбаваны), рака ў ЗША і Мексіцы (нізоўі). Даўж. 2740 км (з прытокам Грын-Рывер 3200 км), пл. бас. 635 тыс, км2. Пачынаецца ў Перадавым хр. Скалістых гор, цячэ пераважна па паўпустынных і пустынных раёнах. Пры перасячэнні плато Каларада ўтварае глыбокія каньёны агульнай даўж. каля 800 км (у т.л. Вялікі Каньён). Упадае ў Каліфарнійскі заліу Ціхага ак. (пл. дэльты каля 8 тыс. км2). Гал. прытокі: Грын-Рывер (справа), Сан-Хуан, Літл-Каларада, Хіла (злева). Жыўленне снеіавое, разводдзе з крас. па ліпень. Сярэдні гадавы расход вады ў сярэднім цячэнні (каля г. Ліс-Ф эры) 508 м3/с , y ніжнім цячэнні памяншаецца да 5 м3/с. y выніку адвядзення вады на ірыіацыю і водазабеспячэнне іарадоў Каліфарнійскага ўзбярэжжа ЗША, y т л . г. Лос-Анджэлес. На К. плаціны Глен-Каньён-Дам і Гувер (Боўлдэр-Дам), буйныя вадасх. — азёры Паўэл і Мід; ГЭС. Суднаходная на 228 км ад вусця. КАЛАРАДА (Colorado), рака на ГІд ЗША, y штаце Тэхас. Даўж. 1450 км, пл. бас. 107 тыс. км2. Пачынаедца на гшато Льяна-Эстакада, упадае ў Мексіканскі заліў. Веснавое разводдзе, летнія паводкі. Сярэдні гадавы расход вады ў ніжнім цячэнні 81 м3/с . Шмат вадасховішчаў. Выкарыстоўваецца для арашэння. Ha К. — г. Остын. КАЛАРАДА (Colorado), штат на 3 ЗША. Уваходзіць y групу Горных штатаў. Пл. 269,6 тыс. км , нас. 3822,7 тыс. чал. (1996). Адм. ц. — г. Дэнвер. Буйныя гарады: Каларада-Спрынгс, Арора, Боў-
лдэр, Пуэбла, Форт-Колінс. Гар. населыгіцгва каля 80%. С я р э д н ю ю ч. ш т а т а з а й м а ю ц ь х р ы б т ы С к а л істы х го р (н а й б . в ы ш . 4399 м , г. Э л б е р т ). Н а У — п л а т о В ял. р а ў н ін , н а 3 — п л а т о К а л а рада. К л ім а т у м е р а н а х а н т ы н е н т а л ь н ы . С я р э д н я я т - р а студз. н а р а ў н ін а х і п л а т о 0 — 4 °С , л іп . 2 0 — 22 °С . А п а д к а ў 3 0 0 — 400 м м за год. Г ал . р э к і: К а л а р а д а (в е р х н я е ц я ч э н н е ) , А р к а н з а с , С а ў т -П л а т . Р а с л ін н а с ц ь н а У с т э п ав ая , н а 3 п а ў п у с т ы н н а я , y ra p a x х в а ё в ы я лясы . Н а ц . п а р к і: М е с а В е р д э (у х л ю ч а н ы ў С піс су св. с п а д ч ы н ы Ю Н Е С К А ) , Р о к і-М а ў нтьга і ін ш . К . — ін д у с т р .-а гр . ш т а т. З д а б ы ч а н а ф г ы , п р ы р о д н а г а га зу , у р а н у , к а л я р о в ы х м етал аў (К л а й м а к с — б у й н е й ш ы ў с в е ц е м а л іб д э н ав ы р у д н ік ). У а п р а ц о ў ч а й п р а м -с ц і п е р а в а ж а ю ц ь н а в у к а ё м іс т ы я гал ін ы : а в ія р а к е т н а я , р а д ы ё э л е к г р о н н а я (Э В М і ін ш . а б с та л я в а н н е ), м а ш .-б у д . (п р ы л а д а - і а ў т ам а б іл е б у д а в а н н е , в ы т в -с ц ь п р а м ы с л , а б с т а л я в а н н я ), м е т а л а а п р ., х ім ., г у м а в а т э х л , п а л іг р а ф ., х а р човая. Гал. г а л ін а с е л ь с к а й га с п а д а р к і — ж ы вёл агад о ў л я. Г а д у ю ц ь (м л н гал о ў , 1996): буйн. p a r. ж ы в ё л у — 3 ,2 , с в ін е й — 0 ,6 3 , с в о й ск іх п т у ш а к — 4 ,1 . В ы р о ш ч в а ю ц ь к у к у рузу, п ш а н іц у , я ч м е н ь , ц у х р . б у р а к і, б ул ьбу, с л а н е ч н ік , c o p ra , с е я н ы я т р а в ы . С а д о ў н іц гв а і КАЛАРАДА Маштаб 1:13 0 00 000
’ок-Спрынгс Стэрлінг, Ф 0 рт-К 0 Л ІН С |
/
Лонгмані Г б т м ін с т э ^
ігКАЛАРАДАі -спрынгс LJTyaSna
Мантрозс
АКЛАХОМД
а гар о д н іц тв а. Ч ы г. і а ў там аб . т р а н с п а р т . М іж н ар . а э р а п о р т . З н а ч н ы я д а х о д ы п р ы н о с іл ь ту р ш м (6 ,4 м л р д . д о л .). М .С .В а й т о віч .
(Colorado Springs), бальнеалагічны курорт y ЗША. На Пд ад Дэнвера, на схілах Скалістых гор, на выш. каля 1850 м. 3 19 ст. славуты крынідамі тэрмальных мінер. вод, што выкарыстоўваюцца пры лячэнні многіх хвароб. Унікальныя ландшафты, y складзе якіх Сад Бога (тэрыторыя з мудрагелістымі чырв. і белымі скаламі), каньёны, вадаспады і інш. Буйны цэнтр турызму і міжнар. зімовага спорту. КАЛАРАДА-СПРЫНГС
к а л а р Ад с к і
бульбян ы
жук
(Leptinotaisa decemlineata), насякомае сям. лістаедаў. Радзіма — Паўн. Амерыка. У Еўропе ўпершыню выяўлены ў
Каларадскі бульбяны жук.
Францыі ў 1916, на Беларусі (Брэсцкая вобл.) — y 1956; пашырыўся па ўсёй тэр. рэспублікі. Можа пералятаць на адлсгласць да 300 км. Д аўж . д а 12 м м . Ц е л а а в а л ь н а е , п у х а т а е , ж оў тае. К р ы л ы я р к а -р у ж о в ы я , н а н а д к р ы л а х 10 ч о р н ы х п а д о ў ж н ы х п а л о с . Л іч ы н к а (даўж . д а 15 м м ) ц а г е л ь н а -ч ы р в ., з 2 р а д а м і ч о р н ы х б у га р к о ў п а бак ах . К у к а л к а ж о ў т а - а р а н ж а в а я . З ім у ю ц ь ж у х і ў гл е б е н а гл ы б . д а 30 см . А д х л а д в а с д а 3000 я е ц н а н іж н ім б а к у л іс ц я . Л іч ы н к і н а р а д ж а ю ц ц а п р а э 5 — 8 су т і з а п е р ы я д развіхш я (1 5 — 35 су т) п р а х о д з я ц ь 4 у эр о сты . Н а й б . ш к а д а н о с н ы я л іч ы н к і 4 - г а ў зр о сту . А к у к л ів а ю ц ц а ў гл е б е , п р а з 15— 20 с у т х у к а л к а п е р а т в а р а е ц ц а ў ж у к а . Л іч ы н к і і ж у к і к о р м я ц ц а л іс ц е м . ч а р а н к а м і і с ц ё б л а м і бу л ьб ы . М е р ы б а р а ц ь б ы : э б о р і з н іш ч э н н е ж у х о ў , л ічы нак і кладак яец , ап ы р скв ан н е п есгы цы дам і п о л іх л о р п ш с н а м і х л а р а ф о с а м , б ія л . п р э п а р а т а м б іт а к с іб а ц ы л ін а м .
КАЛАРАТЎРА (італьян. coloratura літар. ўпрыгожванне ад лац. coloro фарбую, афарбоўваю), хуткія, тэхнічна складаныя віртуозныя пасажы і мелізмы ў вак. партыі. Сустракаецца ў розных відах вак. музыкі. Найб. пашырана ў італьян. оперы 17— 19 ст., асабліва ў арыях. Валоданне К. было абавязковае для сневакоў-кастратаў, высокіх жаночых галасоў, лірычных тэнараў, басоў-буф. Часта спевакі імправізавалі шматлікія К. ў дадатак да нрадугледжаных кампазітарам, што ператварала К. ў самамэту і яна страчвала маст. значэнне. Я к глыбока апраўданы і асэнсаваны маст. прыём К. ёсць y творах ВА.М оцарта, А.Скарлаці, Дж.Расіні, Л Д эліба, Дж.Вердзі, М.Глінкі, М .Рымскага-Корсакава, y 20 ст. — А Б ерга і інш. Тэхніка К. ўласціва творчасці бел. спявачак ЛАляксеевай, Н.Гайды, М.Гудегінай, Н.Гусельнікавай, Л.Златавай, Л.Колас, ДКроз, Т.Кучьшскай, ГЛукомскай, ЛЛюг, Т.Ніжнікавай, Т.Паяунінай, А Ш ведавай, К.Ясінскай і інш. КАЛАРЫЙНАСЦЬ, 1) энергетычная каштоўнасць харч. прадуктаў або рацыёнаў харчавання: колькасць энергіі, акумуляваная ў пажыўпых рэчывах. Выражаецца ў кіладжоўлях або кілакалорыях на 100 г ежы. 2) К. паліва, тое што цеплата згарання. КАЛАРЬІМЕТР (ад лац. calor цяпло + ...метр), прылада для вымярэння колькасці цегйаты, што паглынаецца або аддаецца ў розных фіз., хім., біял. і інш. працэсах. Тэрмін прапанаваны А.Лавуазье і П.Лапласам (1780). А д р о зн ів а ю ц ь К . в а д к а с н ы я і м а с іў н ы я , а д з ін а р н ы я і п а д в о й н ы я ( д ы ф е р э н ц ы я л ь н ы я ) , з п е р а м е н н а й (к о л ь к а с ц ь ц е п л а т ы в ы м я р а е ц ц а п а з м е н е т -р ы К .) і п а с т а я н н а й т - р а й (в ы м яраецца колькасць рэчы ва, яхое перай ш ло ў ін ш . а ір э г а т а ы c r a n , н а л р ., р а с ш а в іл а с я ц і в ы п а р ы л а с я ). К а н с т р у к ц ы я К . в ь п н а ч а е ц ц а характарам і п р ац ягласц ю даследаван ага п р ац э с у , м е ж а м і т - р , y я к іх п р а в о д з я ц ц а в ы м я р э н н і, з а д а д з е н а й д а к л а д н а с ц ю і ін ш . К . д л я в ы м я р э н н я с у м а р н а г а ц е п л а в о г а э ф е к г у н аз. К . - І н т э г р а т а р а м і ; в а д к а с н ы К .- ін т э г ратар вы кары стоўваю ц ь дл я в ы м я р э н н я д е п л а т ы р а с т в а р э н н я ц і хім. р э а к ц ы й , м а с іў н ы К . — эн т а ль п іі р э ч ы в а ў . К . д л я в ы м я р э н н я ц еп л аво й м агутн асц і і я с зм ен н а розн ы х стад ы ях п р ац эсу н аз. К . - а с ц ы л о г р а ф а м і ;
КАЛАРЫТ пры нцы п
іх р а б о т ы
453 за с н а в а н ы
на
ІІе л ь ц ь е
эф екце.
КАЛАРЫ МЕТРЫЯ (ад лац. calor цяпло + ...метрыя), 1 ) у т э х н і ц ы — сукупнасць метадаў вымярэння цеплавых эфектаў (колькасці цеплаты) розных фіз., хім. і біял. працэсаў. Каларыметрычныя вымярэнні праводзяцца з дапамогай каларыметраў і выкарыстоўваюцца ў цеплатэхніды, металургіі, хім. тэхналогіі і інш. К . ў к л ю ч а е в ы м я р э н н і ц е п л а ё м іс т а с ц і ц е л , ц е л л а т ы ф а за в ы х п е р а х о д а ў ( п л а ў л е н н е , к іп е н н е і ін ш .) , ц е п л а в ы х э ф е к т а ў н а м а г н іч в а н н я , э л е х т р ы з а ц ы і, р а с т в а р э н н я , с о р б ц ы і, хім . р э а к д ы й , р э а к ц ы й а б м е н у р э ч ы в а ў y ж ыв ы х а р га н із м а х і ін ш . В ы м я р э н н і п р ы т -р а х , б о л ь ш ы х з а 4 0 0 °С , н а з . в ы с о к а т э м п е р а т у р н а й K ., y в о б л а с ц і т - р , м е н ш ы х з а 77 К , — н ізк а т э м п е р а т у р н а й К. (в ы к а р ы с т о ў в а е ц ц а п р ы в ы в у ч э н н і м а гн . і эл . э ф е к г а ў y ц в ё р д ы х ц е л а х і в а д к а с ц я х , a т а к с а м а д л я р а з л ік у т э р м а д ы н а м іч н ы х ф у н к ц ы й р э ч ы в а ў ). 2) У б і я л о r i і — в ы м я р э н н е к о л ьк а с ц і ц е ш іы н і, я к а я в ы д з я л я е ц ц а ж ы в ы м а р г а н із м а м з а п э ў н ы ч ас. П р а м а я К . — ц еш іа а б м с н і ц еп л аў тв ар эн н е — даследую ц ц а п р ы зн аход ж а н н і а р г а н із м а ў с л е ц . к а м е р ы (к а л а р ы м е т р ы ). Н е п р а м а я К . гр у н т у е ц ц а н а п ад л ік у к о л ь к а с ц і с п а ж ы т а г а к іс л а р о д у і в ы д з я л е н н я в у г л я х іс л а г а га зу і вад ы . В ы к а р ы с т о ў в а е ц ц а д л я вы ву ч эн н я ц еп лавы х эф ектаў абм ену р э ч ы в а ў , в ы з н а ч э н н я а гу л ь н аг а ў з р о ў л ю э я е р гет. за т р а т а р г а н із м а , д л я д ы я г н о с т ы х і ў м е ды цы не.
КАЛАРЬІТ (італьян. colorito ад лац. color колер, афарбоўка) у в ы я ў л е н чым м а с т а ц т в е (пераважна ў жывапісе), сістэма колеравых спалучэнняў, якая ўгварае візуальнае адзінства твора і з’яўляецца эстэт. ператварэннем колеравай разнастайнасці рэчаіснасці; важны кампанент маст. вобраза і сродак эстэт. і эмацыянальнай выразнасці. Характар К. залежыць ад віду мастацтва, матэрыялу і функцыі твора, звязаны з яго зместам, эпохай, стылем, ін: дывідуальнасцю майстра. Гістарычна склаліся 2 каларыстычныя тэндэнцыі. Адна заснавана на выкарыстанні спалучэнняў лакальных ксшераў, часта звязана з сімвалічным значэннем колеру (напр., y іканапісе)-, другой характэрна імкненне да найб. поўнай перадачы колеравага багацця рэчаіснасці, выкарыстанне тону, валёру і рэфлексу. П аводле характару колеравы х спалучэн няў а д р о з н ів а ю ц ь К . х а л о д н ы (п е р а в а ж а ю ц ь с ін ія , з я л ё н ы я , ф ія л е т а в ы я т о н ы ) , ц ё п л ы (б о л ы л ч ы р в о н ы х , ж о ў гы х , а р а н ж а в ы х т о н а ў ), с л а к о й н ы , н а п р у ж а л ы ; п а в о д л с н а с ы ч а н а с ц і і с іл ы к о л с р у — я р к і, с т р ы м а н ы , б л я к л ы і ін ш . У зал еж л асці ад н асы ч ан асц і святлом К. м ож а б ы ц ь светлы м або ц ём ны м : раўн ам ерн ая а с в е т л е н а с ц ь х а р а к т э р н а д л я К . іт а л ь я н . м а й с г р о ў Р а н л я г а Адраджэння, а гу л ь н а е з а ц я н е н н е — д л я ж ы в а л іс у Тыцыяна і Рэмбранта, п р а н із а н а с ц ь а д л ю с т р а в а н к я с в я т л о м — д л я т в о р а ў ім п р э с ія н іс т а ў (гл. Імпрэсіянізм) і г.д. С я р о д б ел . м а с т а к о ў - к а л а р ы с г а ў : В.Бяпыніцкі Біруля, М Тарасікаў, В.Цвірка, І.Ахрэмчык і ін ш .
Літ.: В н п п е р Б .Р . С т аг ь н о б я с к у с с т в е . М ., 1970; А л е к с е е в С .С . О к о л о р л г е . М ., 1974.
454____________ КАЛАРЫФЕР КАЛАРЫФЕР (ад лац. calor дяпло + fero нясу), цеплаабменны апарат (прылада) для награвання паветра ў сістэмах паветр. ацяплення, вентыляцыі і сушкі. Бываюць паравыя, вадзяныя, эл. і агнёва-паветраныя. K., y якіх паветра награецда парай або гарачай вадой, бываюць шіасціністыя (радштары), са спіральна-стужачнымі і накатнымі рэбрамі. У К. паветра награецца, абцякаючы каналы, дзе цыркулююць гарачыя газы, вада або пара. Рух паветра можа стварацца вентылятарам. Гл. таксама Паветрападагравальнік. КАЛАС (Callas; сапр. К а л а е р а п у л у ) Марыя (3.12.1923, Нью-Й орк — 16.9.1977), грэчаская сгмвачка (сапрана). Вучылася ў Афінскай кансерваторыі. Дэбютавала ў Афінах (1938). 3 1950 салістка буйнейшых оперных т-раў свету «Ла Скала» (М ілан), «Ковент-Гардэн» (Лондан), опернага т -p a jl Чыкага, «Метраполітэн-опера» (Н ью -йорк). Валодала голасам вял. дыяпазону, выключным арлыстызмам, майстэрствам бельканта. Сярод партый: Медэя («Медэя» Л.Керубіні), Лючыя, Ганна Балейн («Лючыя ды Ламермур», «Ганна Балейн» Г.Даніцэці), Норма, Аміна, Імагена («Норма», «Самнамбула», «Пірат» В.Беліні), Віялета («Травіята» Дж.Вердзі), Тоска, Чыо-Чыо-сан (аднайм. оперы Дж.Пучыні), Разіна («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні, Кармэн («Кармэн» Ж.Бізэ). 3 1982 y Афінах праводзіцца Міжнар. конкурс вакалістаў імя К. Здымалася ў кіно («Медэя», 1969), займалася рэж. дзейнасцю.
датак да газ. *Бацькаўшчына*. Рэдактар — З.Станкевіч. Меў 8 (часам 16) старонак кніжнага фармату. Друкаваў казкі, творы Я.Коласа, Я.Купалы, М.Багдановіча, З.Бядулі, Н Арсенневай, загадкі, прыказкі, матэрыялы на рэліг. і гіст. тэмы, інфармаваў пра асн. падзеі з Беяарусі, змяшчаў малюнкі, іпюстрацыі, фотаздымкі. А. С.Ляднёва. КАЛАСНЕЦ (Bromopsis), род кветкавых раслін сям. метлюжковых. Каля 50 ві-
даў. Пашыраны ў нетрапічных краінах зямнога шара. На Беларусі — 4 віды К..: безасцюковы (В. inermis), Бенякена (B. benekenii), прамы (В. erecta), берагавы (В. riparia). Шматгадовыя травяністыя расліны з паўзучымі падземнымі парасткамі або беэ іх. Сцябло прамое ці прыўзнятае выш. 60— 130 см. Лісце чаргаванае, шырокалінейнае, плоскае, шурпатае. Суквецце — раскідзістая мяцёлка. Каласкі 3— 12-кветныя. Ніжнія кветкавыя лускавінкі часам з прамым або адагну-
Каласоўнік безасцкжовы. тым кароткім асцюком. Цвіце ў чэрв. — ліпені. Плод — зярняўха з бараэёнкаю. Кармавая расліна. Выкарыстоўваецца ў травасумесях для стварэння культ. сенажацей і пашы, на землях, схільных да ветравой эрозіі. Каласнсц безасшоковы.
КАЛАСНЯК (Leymus), род кветкавых раслін сям. метлюжковых. Каля 50 відаў. Пашыраны ў нетрапічных краінах Паўн. паўшар’я і Паўд. Амерыкі, часткова ў гарах тропікаў. На Беларусі расце К. пясчаны (L. arenarius). Рэдкі заносны від. Трапляецца пераважна ў паўд.-зах. раёнах на пясках y хвойніках, населеных пунктах і інш. Шматгадовыя травяністыя расліны выш. 80— 120 см з доўгім паўзучым карэнішчам. Сцёблы прамыя, моцныя, тоўстыя, аблісцелыя. Лісце цвёрдае, буйное, шырокалінейнае з шызым налётам. Суквецце — густы колас. Каласкі ланцэгныя, 4—6-кветныя, безасцюковыя. Цвіце ў чэрв.—ліпені. Плод — падоўжаная жалабатая эярняўка. Кармавая, харч., дэкар. расліна.
КАЛАС0ЎНІК (Bromus), род кветкавых раслін сям. метлюжковых. Каля 25 відаў. Пашыраны ў краінах Міжземнамор’я, y нетрапічных паясах Еўразіі і Афрыкі. На Беларусі 6 дзікарослых К.: аржаны (B. secalinus), мяккі (B. mollis), палявы (B. arvensis), іронкавісты (В. commutatus), растапыраны (В. squarrosus), японскі (B. japonicus); іігградухаваны К. дрыжнікападобны (B. briziformis). Растуць на палях, лугах, уздоўж дарог.
М.Калас y ролі Разіны.
Літ.\ Марня Каллас: Бнографня. Сгатьн. Мнтервью: Пер. с англ. н нтал. М., 1978. «КАЛАСКІ», бел. часопіс для дзяцей. Выдаваўся ў 1952—61 y Мюнхене (Германія) на бел. мове пггомесячна я к да-
Каласняк галінасты.
Аднагадовыя травяністыя расліны выш. 15— 100 см. Сцябло — саломіна. Лісце з замкнёнымі пазухамі. Суквецце — мяцёлка з
буйных шматкветкавых (6— 20 кветак) каласкоў. Плод — зярняўка. Кармавыя і дэкар. расліны. К. аржаны — пустазелле пасеваў азімых культур.
КАЛАТ03АЎ (сапр. К а л а т а з і ш в і л і) Міхаіл Канстанцінавіч (10.1.1904, Тбілісі — 26.3.1973), грузінскі і расійскі кінарэжысёр. Нар. арт. С СС Р (1969). У 1931— 34 слухач Дзярж. акадэміі мастацтвазнаўства ў Ленінградзе. У кіно з 1923, з 1928 рэжысёр. Дырэкгар Тбіліскай кінастудыі (1936), упаўнаважаны К-та па справах кінематаграфіі СССР y ЗША (1943— 45), нач. Гал. ўпраўлення па вытв-сці маст. фільмаў (1945— 48). Творчасці ўласцівы яркая паэт. вобразнасць, імкненне да перадачы шіастыкі выявы, вострых ракурсаў, эфектаў асвятлення. Сярод фільмаў: «Соль Сванетыі» (1930, дакументапьны), «Змова асуджаных» (1950, Дзярж. прэмія СССР 1951; прыз Міжнар. кінафестьівалю ў Карлавых Варах), «Адданыя сябры» (1954, прыз Міжнар. кінафестывалю ў Карлавых Варах), «Ляцяць журавы» (1957, Вял. прыз 11-га Міжнар. кінафестывалю ў Канах, 1958), «Чырвоная палатка» (1970, італа-сав.). Літ:. К р е м л е в М „ 1965.
КАЛАТЭр Ал Ь Н Ы П У Ч 0 К , сасудзіставалакністы цяж праводзячай тканкі раслін; сасліўная ч. лісця, сдябла і кораня. Складаецца з драўніны (ксілемы) і лубу (флаэмы), якія мяжуюхша адным бокам. Бываюць адкрытыя, калі паміж ксілемай і флаэмай ёсць камбій (дае друтасны прырост y таўшчыню, характэрны для двухдольных, голанасенных і некат. папарацепадобных) і закрытыя — без камбія.
КАЛАХАРЫ
455
Адзіночныя, каланіяльныя, рухомыя і прымацаваныя формы. Даўж. 0,01— 2,5 мм. Бясколерныя і каляровыя, двухбаковасіметрычныя. Цела выцягнутае ці шарападобнае, звычайна падзелена на галаву, тулава і нагу, ухрыта кутыкулай або панцырам. Н а галаве калаўротны апарат — сістэма раснічак, з дапамогай якіх К. перамяшчаюцца і кормяцца. Большасць К. адкладвае яйцы, ёсць жывародныя. Размнажэнне
Г. Мнханл Калатозов.
КАЛАТУША, бел. страва з мукі. Кіпяцілі малако, y яго патрошку сыпалі муку, перамешваючы калатоўкай, і варылі. Часам муку замочвалі вадой або замешвалі густа. Калі К. варылі на вадзе, яе запраўлялі алеем або заскварвалі. Была пашырана па ўсёй Беларусі.
Калаўрот: a — грузападымальнае прыстасаванне (1 — барабан радыусам г, 2 — рукаягка з плячом R, Q — сіла цяжару грузу, Р — намаганне); б — прыстасаванне для вярчэння (1 — націскная галоўка, 2 — каленчаты стрыжань, 3 — ручка, 4 — кольца-пераключальнік, 5 — храпавы механім, 6 — патрон).
КАЛАТЫРКІН Якаў Міхайлавіч (14.11. 1910, в. Заніна Ярцаўскага р-на Смаленскай вобл., Расія — 2.11.1995), са-
КАЛАЎР0Т, 1) с а м а п р а д к а , прылада для механізаванага прадзення лёну, пянькі і воўны ў хатніх умовах. Прыйшоў на змену верацяну. Вынайдзены каля 1530 Юргенсам y Германіі. На Беларусі К. з’явіліся ў 16 ст. на мануфактурных прадпрыемствах. У сял. побыце выкарыстоўваецца з сярэдзіны 19 ст. Вядомы 2 тыпы К. — стаяк (больш характэрны для зах. раёнаў) і ляжак (пераважаў ва ўсх. і паўн.-ўсх. раёнах). 2) Найпрасцейшае грузападымальнае прыстасаванне — вярчальны барабан (вал) з ручкай, на які намотваецца канат (ланцуг, вяроўка) з грузам на свабодным канцы. Бываюць дыферэнцыяльныя К. са ступеньчатым барабанам. Намаганне, якое прыкладаецца да ручкі пры вярчэнні K.., y столькі разоў меншае за сілу цяжару грузу, y колькі разоў плячо ручкі большае за радыус барабана. 3) Прыстасаванне для вярчэння ўручную свердлаў, адвёртак і інш. інструментаў пры свідраванні адтулін, закручванні шруб, гаек і інш. Бывае К. з трашчоткай, якая можа ўключацца на правае і левае вярчэнне; выкарыстоўваецца ў выпадках, калі поўны абарот ручкі немагчымы.
вецкі фізікахімік, адзін з заснавальнікаў сучаснага электрахім. кірунку вучэння аб карозіі металаў. Акад. AH СССР (1970, чл.-кар. 1966; Рас. АН з 1991). Герой Сац. Працы (1980). Скончыў Маскоўскі ун-т (1937). 3 1937 y Дзярж. навук. цэнтры Рас. Федэрацыі «Н.-д. фіз.-хім. ін-т імя Л.Я.Карпава» (у 1948—51, 1957— 87 дырэктар). Даследаваў электрахім. кінетыку каразійных працэсаў. Развіў адсарбцыйную тэорыю пасіўнасці металаў, электрахім. тэорыю пітынгавай карозіі, тэорыю салявога інгібіравання і хім. пасіўнасці. Распрацаваў метад аноднай аховы металаў ад карозіі. Літ:. Я.М .Колотыркнн. М ., 1987.
КАЛАЎР0ТКІ (Rotatoria), клас чарвей падтыпу першаснаполасцевых. 3 атр., каля 2000 відаў. Пашыраны па ўсім свеце ў вадзе. На Беларусі каля 100 відаў. Уваходзяць y склад бентасу і планкгону.
Калаўроткі: 1 — сінхета; 2 — трыхацэрка; 3 — макрахетус; 4 — філінія; 5 — дрылафага; 6 — філадына.
аднаполае (партэнагенез) або спалучаецца э двухполым (гетэраганія). Пры неспрыяльных умовах К. ўпадаюць y анабіёз. Паліфагі, кормяцца водарасцямі, бакгэрыямі, дэтрытам; ёсць драпежніхі і паразіты беспазваночных і раслін. Удзельнічаюць У ачышчэнні вадаёмаў; корм для планктонаедных малявак рыб.
КАЛАх Ар Ы (Kalahari), паўпустынная вобласць y цэнтр. частцы Паўд. Афрыкі, на тэр. Анголы, Батсваны, Замбіі, Зімбабве, Намібіі і ПАР; упадзіна, якая супадае з аднайм. сінеклізай Афр. платформы. Даўж. з Пн на Пд каля 2000 км, шыр. больш за 1200 км, пл. каля 630 тыс. км2. Пераважныя выш. 900— 1000 м. Абмежавана на У і 3 ступеньчатымі шіато і глыбавымі хрыбтамі, на Пн водападзелам рэк Конга— Замбезі, на Пд далінай р. Аранжавая. На раўніннай паверхні чырв. і белыя пяскі, дзюны (выш. да 100 м), западзіны з саланчакамі. Клімат трапічны, на Пн ад р. Замбезі субэкватарыяльны. Ападкаў ад 150 мм за год на Пд да 1000 мм на Пн. Расліннасць на Пн — рэдкалессі, паркавыя саванны з акацыямі, баабабамі, на Пд — паўпустыні і пустыні. Найб. нац.
456______________ КАЛАЦІЧЫ паркі: Калахары-Хемсбак (ІІАР), Этоша (Намібія) і інш. КАЛАЦІЧЫ, вёска ў Глускім р-не Магілёўскай вобл., на р. Пціч. Цэнтр сельсавета і эксперым. базы «Глуск». За 3 км на Пн ад г.п. Глуск, 173 км ад Магілёва, 36 км ад чыг. ст. Ратміравічы. 694 ж., 263 двары (1997). Раённыя аб’яднанні сельгасхіміі і аграпрамтэхнікі. ГІач. шкала, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. КАЛАЧ, хлебабулачны выраб y некат. слав. народаў. У беларусаў — святочнае печыва з пшанічнай мукі. На 3 Беларусі — здобны пірог прадаўгаватай формы (пяклі на вяселле спецыяльна для маладых), на У Беларусі — круглае печыва з цеста на пірагі ў форме абаранка. КАЛАЧЫНСКІ Міхась (Міхаіл Іванавіч; 12.1.1917, г. Крупкі Мінскай вобл. — 10.8.1990), бел. паэт. Засл. работнік культ. Беларусі (1974). Скончыў
М.Калачынскі.
М.Калвін.
курсы пры Камуніст. Ін-це журналістыкі (Мінск, 1936). Працаваў y прэсе. У 1954—60 адказны сакратар, нам. старшыні праўлення Саюза пісьменнікаў Беларусі, y 1960— 78 гал. рэдакдар час. «Беларусь». Друкаваўся з 1932. Першыя кнігі для дзяцей (паэмы «Косця-чэкіст», 1938; «Пакет», 1939). У зб. «Сонца ў блакіце» (1949) лірычнае ўвасабленне тэмы Вял. Айч. вайны, вернасці Радзіме. Аўгар кніг паэзіі «Прыпар» (1956), «Сосны і дзюны» (1960), «Паясы» (1968), «Докшыцкі каравай» (1974). Для дзяцей і юнацгва выдаў кнігі «Насустрач жыццю» (1951), «На лясным паўстанку» (1955), «Прыгоды Патапкі» (1958), «Лясныя казкі» (1967), «Мая мазаіка» (1971), «Рэха зямлі» (1978). Паэзіі К. ўласцівы традыцыйныя класічныя метрыка і строфіка, рэалістычна-канкрэтная вобразнасць, нар.-песенныя матывы і інтанацыі. Аўтар сцэнарыяў дакумент. фільмаў, тэкстаў песень. Т в Выбр. творы. T. 1—2. М н., 1982; Да берагоў запаветных: Кніга лірьпсі. М н., 1983. Л.М.Гарзпік.
КАЛАШНІКАЎ Міхаіл Цімафеевіч (н. 10.11.1919, с. Кур’я Алтайскага краю, Расія), савецкі канструкгар аўтам.
стралк. зброі. Д -р тэхн. н. (1971), ген.-м. (1994). Двойчы Герой Сад. Прады (1958, 1976). У Сав. Армй з 1938. Y Вял. Айч. вайну ўдзелыгічаў y баях камандзірам танка (1941). 3 1942 займаўся раслрацоўкай аўтам. стралк. зброі. Стварыў шэраг аўтаматаў (AK, АКМ ) і кулямётаў (ручны РП К, танкавы ПКТ, для бронетранспарцёраў ГІКБ). Ленінская прэмія 1964. Дзярж. прэмія СССР 1949. КАЛАШНІКАЎ Уладзімір Аляксандравіч (5.3.1923, М ідск — 28.9.1994), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1967). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1951). 3 1951 y Дзярж. т-ры лялек Беларусі, y 1990— 94 y Мінскім абл. т-ры лялек «Батлсйка» ў Маладзечне. Характарны акцёр. Вобразы, створаныя K.. y нац. рэпертуары, выздачаюцца мяккай лірычнасцю, сакавітасцю акцёрскіх фарбаў: y Дзярж. т-ры лялек — Дзед, Карсшь Дурымонт («Дзед і Жораў», «Цудоўдая дудка» В.Вольскага), Цар («Каваль Вярнідуб» паводле А.Якімовіча), Дзед («Лілавічкі» лаводле У.Галубка), Бацька («Званы твайго лёсу» А.Всшьскага і П.Макаля), пёс Мамент і Паромшчык («Чаканне сабакі Тэафіла» Г.Марчука) і інш.; y т-ры «Батлейка» — Чорт, Чараўнік і Кароль («Казкі Несцеркі» і «Сіняя світа» А.Туравай), Бадька, Каваль, Казачнік («Піліпка і Ведзьма» С.Кавалёва), Пёс Барбос («Чароўны камень» ВЛукшы), Удаў («Прывітанне для мартышкі» Р.Остэра і «Насарог і жырафа» Х.Гіонтэра). КАЛБАСШСКІ ЛАГЕР CM ÈPUI. Створаны ням.-фаш . захолнікамі ў канцы ліл. 1941 каля в. Калбасіна І'родзенскага р-на ў Вял. Айч. вайну. Вязляў (налачатку — лераважна ваенналалондых) трымалі на тэрьггорыі 50 га, абнесенай калючым дротам, y 96 зямлянках. Тут ластаянна злаходзілася каля 35 тыс. чал. За час існавання лагера (да ліст. 1942) ад голаду і катаванняў загінула 18 тыс. чал. У кожнай са знойдзеных 68 ям-магіл было ла 200—-300 трупаў. На тэр. лагера ломнік ахвярам фаш. тэроРУКАЛВІН (К э л в і н; Calvin) Мелвін (н. 7.4.1911, г. Седт-П ол, штат Мінесота, ЗШ А), амерыканскі біяхімік і хімік-арганік. Чл. Нац. АН ЗША. Замежны чл. Лонданскага каралеўскага т-ва, ганаровы чл. млогіх замежных т-ваў і акадэмій. Скончыў Мічыганскі каледж горнай драм-сці і тэхналогіі (1931). 3 1947
драф. Каліфарнійскага ун-та ў Берклі (у 1960— 80 заг. лабараторыі хім. бшдынамікі). Навук. працы па драблемах фотасінтэзу. Адкрыў этапы біяхім. пераўтварэнняў двухвокісу вугляроду пры фотасінтэзе (цыкл К.). Нобелеўская прэмія 1961. Т в .: Рус. пер. — Хнммческая эволюцня. М., 1971.
КАЛГАН, кветкавая расліда, гл. ў арт. Дуброўка. КАЛГАн , горад y Кітаі, гл. Чжанцзякоу. КАЛГАРЫ (Calgary), горад на Гід Канады, y лерадгор’ях Скалістых гор, y прав. Альберта. 821,6 тыс. ж. (1996). Вузгл чьнунак i аўгадарог. Міжпар. аэрапорт. Цэнтр буйнога нафтагазаздабыўнога раёна. Важны драмысл. і гандл. (збожжа, жывёла) цэнтр. Перапрацоўка нафгы. Прам-сць: хім., маш.-буд,, харчовая. Ун-т. Цэнтр зімовых відаў сдорту. Месца дравядзення XV зімовых Алімпійскіх гульняў 1988. КАЛГАС, к а л е к т ы ў н а я г а с п а д a р к а, форма арганізацыі с.-г. працы, створаная ÿ СССР y працэсе калектывізацыі сельскай гаспадаркі, спецыфічны тыд с.-г. арцслі сялян, аб’яднаных для супольнай вытв-сці на аснове грамадскіх сродкаў і калекг. лрацы. У БССР К. створаны ў 1929— 37, на тэр. Зах. Беларусі — ў 1950-я г. Мат.-тэхн. бача першых К. складалася э абагуленых асн. сродкаў вытв-сці, якія належалі сялянам. У 1929 для тэхн. абслугоўвання былі створаны машынна-трактарныя станцыі (МТС; існавалі да 1958). Сучасныя К. — пераважна шматгаліновыя гаспадаркі, спецыялізаваныя на вытв-сці малака, мяса, лёну, бульбы, цухр. буракоў. Гаспадарку вядуць на лямлі, якая з'яўляецца даярж. уласнасцю, але нерадаецца К. на вечнае карыстанне. Члены К. на агульным сходзе ці сходае ўпаўнавахсаных прымаюць статут, y якім вызначаны аспехты вытв.-гасп. дзейнасці, правы і абавязкі калгаснікаў, a для штодаённага кіраўніцгва гаспадаркаій выбіраюць праўленпе і яго старшыню. Напачаззсу аплата працьі халгасніхаў вялася натуральнымі прадузсгамі ў адпаведнасці з выпрадаванымі працаднямі. 3 1960-х г. асн. форма аплаты працы — грашовая, ажыццяўляюцца і натуральныя выплаты. Многія К. маюць свае прадпрыемствы па перапрацоўцы с.-г. прадукцыі, выгв-сці буд магэрьіялаў, швейныя майстэрні і інш. На сродкі некаторых К. пабудаваны сучасныя пасёлхі rap. тыпу, дзіцячыя дашкольныя ўстановы, санаторыі, дамы і базы адпачынку. Кожпы член К. мае права карысгацца зямельным падзелам (да 1 га) для вядзення асабістай дапаможнай гаспадаркі. На 1.1.1997 y Беларусі 1810 К., якія аб'ядноўваюць 466 тыс.
чал., маюць 7512 тыс. га зямель, y т.л. 3717 гыс. га ворных. 3 фарміраваннсм рыначнай эканомікі некаторыя К. ператварыліся ў акц. т-вы, асацыяцыі фермераў, кааперагываў і інш. аб’яднанні таваравытворцаў. Пашыраюцца формы арэнднага вядзення гаспадаркі. Асобныя калгаснікі выходзяць э К. і ствараюць свае фермерскія гаспадаркі.
не на 4—5-ы год. Сорт сярэднезімаўстойлівы, адносна ўстойлівы да паршы, ураджайны. Плады сярэдняй велічыні (100—120 г), шырокагрушападобныя ці круглаватыя, зеленавата-жоўгыя. Мякадь белая, шчыльная, сакаўная, паўмасляністая, кісла-салодкая. Спажывецкая спеласць y сярэдзіне верасня. Захоўваецца халя месяца. М.Р.Мялік.
КАЛГАСНАЕ IIPÂBA, y СССР галіна права, якая ўяўляла сабой сукутшасць устаноўленых або санкдьмніраваных дзяржавай прававых норм, што замацоўвалі асн. прынцыпы, формы і парадак арганізацыі і дзейнасці калгасаў і іх выбарных органаў, рэгулявалі ўнутрыкалгасныя адносіны, y т.л. з сем’ямі калгаснікаў і калгаснымі дварамі, рэгламентавалі арганізацыю і дзейнасць міжкалгасных прадпрыемстваў, арг-цый і аб’яднанняў. к а л і а с н а - с а ў г Ас н ы я
тэатры , вандроўныя прафес. т-ры для абслугоўвання калгасаў і саўгасаў. Узніклі ў 1930-я г. Сродкамі тэатр. мастадтва праводзілі агітацыю і прапаганду сярод сялян. Складаліся з мясц. прафес. артыстаў і ўдзельнікаў маст. самадзейнасці. Ставілі сав. п’есы, рус. і замежную класіку, творы «малых форм». У 1934— 35 і 1939 y Маскве адбыліся 2 Усесаюзныя агляды К.-с.т. На Беларусі першыя К.-с.т. ўзніклі ў 1935 y Гомелі, Барысаве, Мазыры, y 1936 — y Слуцку і Полацку, y 1937 — y Рагачове, y 1938 — y Бабруйску, Лепелі і Заслаўі, y 1939 — y Рэчыцы, y 1940 — y Дзяржьінску. У іх рэпертуарьі нац. бел. драматургія, найб. папулярныя сав., класічныя рус., замежныя творы. Значнае месца займалі літ. кампазіцыі, мантажы, створаныя на мясц. матэрыяле. У сваёй дзейнасці т-ры працягвалі традыцыі Першай бел. трупы І.Буйніцкага, трупы У.Галубка, выкарыстоўвалі практыку агітпаяздоў, агітбрыгад, «Сіняй блузы». У маі 1939 y Мінску адбыўся 1-ы Усебел. фестываль К.-с.т. 3 пач. Вял. Айч. вайны т-ры спынілі існаванне. У 1956—62 дзейнічаў як К.-с.т. Бабруйскі вандроўны беларускі драматычны тэатр.
Калгасніца. КАЛГУЕЎ, востраў y паўд.-ўсх. ч. Баранцава м., за 75 км ад мацерыка, тэр. Расіі. Пл. 5,2 тыс. км2. Паверхня вельмі ўзгорыстая, з марэннымі ўзгоркамі. Выш. да 176 м, паўд. частка вострава — плоская раўніна. Ш мат азёр і балот. Складзены з нясчана-гліністых адкладаў. М охава-лішайнікавая арктычная тундра. Аленяводства, рыбалоўства, паляванне. Населеныя пункты: Бугрыно, Северны. КАЛДУНЫ, страва, вядомая ў беларусаў, палякаў, літоўцаў і інш. народаў. Робяцца з таркаванай бульбы, крутога пшанічнага, жытняга, грэцкага або інш. цеста. Н апаўняюдда сырым сечаным мясам з прыправамі ці скваркамі, садавінаю, ягадамі, a таксама вараным бобам, гарохам, цёртым макам, рэпчатай
«КАЛГАСНАЯ П0ЛБКА», бел. сцэнічны парна-масавы танец. Муз. памер 2/ 4Тэмп хуткі, для рытму характэрна сінкапіраванне. Створана балетмайстрам П.Акулснкам на аснове абагульнення элементаў танц. фальклору Талачынскага р-на, паст. ў 1955 y Дзярж. акад. нар. хоры Беларусі. Вызначаецца складанасцю харэаграфічнага малюнка, разнастайнасцю рухаў y масавых і сольных эпізодах. Дзякуючы яркаму нар. каларыту, жыццярадаснасці настрою набыў вял. папулярнасць, уваходзіць y рэпертуар многіх калектываў маст. самадзейнасці. Л.КАпексютовіч. КАЛГАСНІЦА, сорт грушы селекцыі Бел. НДІ пладаводства. Выведзена скрыжаваннем сартоў Вінеўка і Дэканка зімовая. Н а Беларусі рэкамендавана ддя прысядзібнага садаводства, акрамя Відебскай вобл. Дрэва сярэднярослае з шырокапірамідалі,най кронай сярэдняй гушчыні. Плоданашэн-
Да арт Кале Грамад зяне Кале. Помнік перад будьшкам ратушы ў Кале. Скульпт. А.Радэн. 1884—88.
к а л е ___________________ 457 цыбуляй і інш. Згатаваныя ставяць y лёгкі дух. Падаюць y тлушчы, смятанс ці булёне. К А Л Д Ы Ч М С К А Е BÔ3EPA, К а л д ы ч э в а, возера ў Баранавідкім р-не Брэсцкай вобл., y бас. р. Шчара (выцякае з возера), за 14 км на Пн ад г. Баранавічы. Пл. 0,55 км2, даўж. 950 м, найб. шыр. 700 м, найб. глыб. 2,5 м. Берагі забалочаныя, сплавінныя. Дно выслана сапрапелем. Зарастае. КАЛДЫЧ&ЎСКІ ЛАГЕР СМ ЕРЦІ. Створаны ням.-фаш . захопнікамі ў 1942 каля в. Калдычэва Баранавідкага р-на Гродзенскай вобл. ў Вял. Айч. вайну. На абнесенай дротам тэрыторыі лагера вязняў марылі голадам, непасільнай працай на торфараспрацоўках, катавалі і забівалі. Тут існавала 12 турэмных камер і спец. камера ддя катаванняў. У ноч на 30.6Л944 перад падыходам Чырв. Арміі гітлераўцы расстралялі вязняў, узарвалі памяшканні, зраўнавалі з зямлёй пахаванні і засеялі травой. У лагеры за час яго існавання закатавана больш за 22 тыс. чал. На месцы лагера помнік ахвярам фаш. тэрору. Л і т ЦІ е р м a н Б.П. Барановнчское гетто; Колдычевскмй лагсрь смертн... Барановмчя, 1997, КАЛЕ (Calais), горад на П н Францыі. Адм. ц. дэпартамента ГІа-дэ-Кале. Каля 120 тыс. ж. з прыгарадамі (1993). Трансп. вузел міжнар. значэння. Порт y прал. Па-дэ-Кале. Марскія пасаж. зносіны з Дуўрам (Вялікабрытанія). Мацерыковы ўваход y чыг. тунэль, які злучае Францыю з Вялікабрытаніяй. Прам-сць: маш.-буд., хім., харчовая. Стараж. выраб карункаў, цкшю, вышывак. Узніх y 9—10 ст. на месцы рыбацкай вёскі, уладанне булонскага графа. У 1173 (паводле інш. звестак, y 1180) атрымаў гар. правы. 3 13 ст. адыгрываў важную ролю ў гандлі паміж
458
КАЛЕВАЛА
Фракцын й і Англіяй. У Сгогадовую вайну 1337— 1453 захоплены англічанамі (1347). У 1558 адваяваны герцагам Ф.Гіэам (гл. Гізы) і паводле Като-Камбрззійскага дагавора 1559 замацаваны за Францыяй. У 1895 н а ўшанаванне памяці абаронцаў горада ў 1347 устаноўлены помнік «Грамадзяне Кале» (скулытг. АРадэн). У 2-ю сусв. вайну мош іа раэбураны.
«КАЛЕВАЛА* («Kalevala»), карэла-фінскі нар. эпас. Складаецца з карэльскіх, фін. і іжорскіх нар. песень (рунаў), якія сабраў і запісаў y 1-й пал. 19 ст. фінскі фалькларыст Э Лёнрат. Упершыню апубл. ў 1835 (1-я кампазіцыя, 32 руны), y 1849 — 2-я кампазіцыя (50 рунаў). «K.» паэтызуе подзвігі і прыгоды герояў казачнай краіны Калевала. Яе героі — чарадзей Вяйлямёйнен, каваль Ільмарынен, які выкаваў цудоўны млын сампа, што забяспечвае багацце. Сюжэт, яхі аб’ядноўвае руны — барацьба за млын з чараўніцай Лоўхі, гаспадыняй змрочнай паўн. краіны Пох’ялы. На бел. мову «K.» пераклаў М.Машара, асобныя вершы з 1-й руны — Я.Сіпакоў. Публ:. Бел. пер. — Калевала. Мн., 1956.
«КАЛЕВ1П0ЭГ», эстонскі нацыянальны эпас. Складэены і выд. ў 1857— 61 эст. пісьменнікам Ф.Крэйцвальдам на аснове нар. казанняў пра волата-велікана Калевіпоэга. Уключае 20 песень, вершаваны памер якіх блізкі да памеру «Калевалы»; з яго запазычаны таксама некат. сюжэты і персанажы. Асн. фалысл. сюжэты — перамога Калевіпоэга над нячыстай сілай, будаўніцгва гіганцкага моста і інш. — падпарадкаваны гал. тэме барацьбы героя з сіламі пекла і захопнікамі-крыжакамі («жалезнымі людзьмі*). Лёс героя — эпічнае адлюсіраванне гіст. лёсу народа, a сам ён, прыкаваны да пякельнай брамы (так заканчваецца «К.»), сімвалізуе нязломную сілу і імкненні эст. народа да свабоды. Ідэі эпасу сталі вызначальнымі ў працэсе фарміравання нац. эст. л-ры і нац. -вызв. руху ўвогуле. ІІубл. : Рус. пер. — Калевшюэг. Таллнн, 1961.
КАЛЁПІ ў P a с і і, цэнтральныя ўстановы ў 18 — пач. 19 ст., якія ведалі асобнымі галінамі дзярж. кіравання. Уведзены Пятром I y 1717— 21 замест прыказаў. Першыя К.: Замежных спраў, Ваенная, Адміралцействаў-К., КамерК., Ю стыц-К., Рэвізіён-К. і інш. Скасаваны з утварэннем мін-ваў. КАЛЁГІІ (ад лац. collegium) y С т a ражытным Рыме, карпарацыі асоб, звязаных агульнай прафесіяй або выкананнем культу (К. жрацоў, ветэранскія, рамеснікаў і інш.). На чале К. быў выбарны магістр (кожныя 5 гадоў спіс членаў К. пераглядаўся). КАЛЁПУМ (ад лац. collegium таварыства, садружнасць), закрытая сярэдняя, радзей вышэйшая навуч. ўстанова ў 16— 19 ст. Адкрывалі К. пераважна езуіты. Лічыліся свецкімі, аднак сістэма навучання была падпарадкавана інтарэсам ордэна (гл. Езуіцкае выхаванне). Вывучаліся: тэалогія, лац. і грэч. мовы,
л-ра, геаграфія, гісторыя, сем вольных мастацтваў і інш. Адукацыя была бясплатнай і даступнай для прадстаўнікоў інш. канфесій. Поўны К. уключаў 5— 6гадовы курс сярэдняй школы (ніжэйшае і вышэйшае аддзяленні), 3-гадовы курс філасофіі, 4-гадовы — тэалогіі. На Беларусі першы К. адкрыты ў 1570 y Вільні (з 1579 Віленская акадэмія). Да сярэдзіны 18 ст. іх было 16: y Полацку (з 1812 Полацкая езуіцкая акадэмія) і Пінску поўныя, y Нясвіжы, Гродне, Мсціславе, Наваірудку, Оршы, Віцебску, Брэсце з курсам філасофіі, y Мінску, Магілёве, Слоніме, Слуцку, Бабруйску і інш. мелі статус сярэдніх навуч. устаноў. У 1773 са скасаваннем ордэна езуітаў К. перададзены Аду/сацыйнай камісіі. На бел. землях, якія ўвайшлі ў склад Рас. імперыі, праіснавалі да 1820. Акрамя езуіцкіх на Беларусі найб. распаўсюджанне ў 18 ст. атрымалі К. ордэна піяраў. Існавалі ў Шчучыне, Зэльве, Расонах, Драгічыне, Віцебску і інш. У пач. 1830-х г. рэарганізаваны ў прыходскія, павятовыя вучылішчы і гімназіі або зачынены. К. уяўляў сабой комплекс разнастайных рознапавярховых будынкаў (школа, інтэрнат, касцёл, капліцы, манастыр, службовыя памяшканні і шш.). Займаў значную тэрыгорыю ў цэнтры населенага месца, меў унугр. двары. В.С.Болбас, С.А.Сергачоў. КАЛЕПЯ, 1) ірупа службовых асоб, якая мае права сумеснага вырашэння пытанняў, аднесеных да яе кампетэнцыі. Звычайна ўваходзіць y склад адм., дарадчага або распарадчага органа, суда. Гл. таксама Калегіяльнасць. 2) Добраахвотнае т-ва або аб’яднанне асоб адной прафесіі (напр., К. адвакатаў). 3) Назва вышэйшай урадавай установы ў Расіі ў 18 — пач. 19 ст. КАЛЁПЯ АДВАКАТАЎ, гл. ў арт. Адвакатура. КАЛЕГІЯЛЬНАСЦЬ, прынцып і метад кіравання, якое ажыццяўляецца групай упаўнаважаных асоб (калегіяй), кожны з якіх нясе персанальную адказнасць за пэўную сферу дзейнасці. КАЛЁДЖ (англ. college), навучальная ўстанова (вышэйшая, сярэдняя, павышаная сярэдняя) y Вялікабрытаніі, ЗШ А і некаторых іншых краінах. Самастойныя К. звычайна даюць агульную сярэднюю адукацыю. Могуць уваходзіць y склад ун-та (навучанне ў К. — першая ступень вышэйшай прафес. адукацыі). Узніхлі ў пач. 13 ст. ў Англіі. На Беларусі ствараюцца з 1990. Забяспечваюць паглыбленую сярэднюю спец. адухацыю, інтэграваную з агульнай сярэдняй і вышэйшай пры арыентацыі на канкрэтную галіну прафес. дзейнасці. Падрыхтоўка вядэецца на 2 узроўнях. Першы (уэровень тэхнікума) рыхгуе спецыялістаў з сярэдняй спец. адукацыяй, 2-і — з паглыбленай сярэдняй адукацыяй (у праграмы ўключаны дысцыпліны, якія вывучаюцца ў ВНУ, што дазваляе пры паступленні ў ВНУ па профілі займаіша па скарочанай праграме).
КАЛЁДЗІН Аляксей Максімавіч (24.10.1861, станіца Усць-Хапёрская Серафімовіцкага р-на Валгаградскай вобл.— 11.2.1918), расійскі ваен. дзеяч, адзін з кіраўнікоў казацкага антысав. руху на Доне ў 1917— 18. Генерал ад кавалерыі (1917). Скончыў Міхайлаўскае артыл. вучылішча (1882) і Акадэмію Генйггаба (1889). Удзельнік 1-й сусв. вайны. 3 17(30).6.1917 атаман войска Данскога, са снеж. 1917 і чл. кіраўніцтва «Данскога грамадз. савета*. 25.10(7.11).1917 заявіў аб непрызнанні прыходу да ўлады бальшавікоў і на чале данскога казацтва пачаў узбр. барацьбу супраць іх. Пацярпеў паражэнне, скончыў самагубствам. М СДаўгяла. КАЛЕД0Н1Я (Caledonia), старажытная назва паўн. часткі в-ва Вялікабрытанія. У л-ры ўжываецца як паэт. назва Шатландыі. КАЛЕД0НСКАЯ СКЛАДКАВАСЦЬ, эпоха тэктагенезу ў канцы ранняга — пач. сярэдняга палеазою, што папярэднічала герцынскай складкавасці. Тэрмін уведзены франц. геолагам М.Бертранам y 1887. Да класічных каледонскіх структур адносяцца Брыланскія а-вы, Скандынавія, Паўн. і Усх. Грэнландыя. Таксама К.с. развіта ў Цэнтр. Казахстане (зах. ч.), Паўн. Цянь-Ш ані, Паўд.-Усх. Кітаі, Усх. Аўстраліі; уваходзіць y фундамент Заходнесіб. і Заходнееўрап. маладых платформаў. Вял. значэнне К.с. мела ў развіцці Кардыльераў, асабліва Паўд. Амерыкі, Паўн. Апалачаў і інш. Найб. характэрнымі для К.с. з ’яўляюцца струкгурная няўзгодненасць на ніжняй мяжы сілуру або дэвону і намнажэнне магутнай тоўшчы чырванаколерных кантынентальных адкладаў (маласы). 3 каледонскім тэктагенезам звязаны радовішчы жалеза, тытану, золата, малібдэну, азбесту, тальку, магнезіту і інш. КАЛЕЖ (франц. collège), сярэдняя і няпоўная сярэдняя навуч. ўстанова ў Францыі і краінах, дзе выкарыстоўваюцца прынцыпы франц. адукац. сістэмы (Бельгія, Ш вейцарыя, Канада і інш.). Першыя К. ўзніклі ў Францыі ў сярэдневякоўі пры ун-тах. У перыяд Франц. рэвалюцыі канца 18 ст. зачынены. У 1808 такая назва была прысвоена сярэднім школам (прыватным і тым, што былі на бюджэце мясц. улад). У 1963 y Францыі створаны К. сярэдняй адукацыі. КАЛЁЖ ДЭ ФРАНС (Collège de France), адна з старэйшых н.-д. і навуч. устаноў Францыі. Засн. ў 1530 y Парыжы. Арганізоўвае агульнадаступныя (без экзаменаў, звычайна для асоб з вышэйшай адукацыяй) курсы лекцый, пераважна па прыродазнаўчанавук. тэматыцы, якую штогод вызначаюць прафесары на аснове сваіх найноўшых даследаванняў. Вучоныя ступені і дыпломы не прысуджае. Н.-д. і выкладчыцкую работу праводзяць найб. дасведчаныя вучоныя з розных галін ведаў.
КАЛЕЙДАСК0П (ад грэч. kalos прыгожы + eidos выгляд + ...скоп), трубка з аднсшькавымі люстранымі пласцінкамі, замацаванымі пад вуглом 60°, і кавалачкамі каляровага шкла. Ііры вярчэнні трубкі кавалачкі перакочваюцца і ўтвараюць каляровыя фігуры, адбіццё якіх y люстэрках стварае каляровы ўзор з трохпрамянёвай сіметрыяй, які паўтараецца яшчэ 3 разы па краях паля зроку. Вынайдзены Д .Брустэрам y 1817; пазней стаў цацкай. У пераносным сэнсе — хуткая змена падзей, асоб і інш. КАЛЕКТАР (ад лац. collector збіральнік), 1) установа, якая збірае і размяркоўвае што-н. (напр., бібліятэчны К.). 2) Асоба, што збірае і апісвае якія-н. узоры (напр., горныя пароды, глебы). 3) Частка ротара (якара) электрарухавікоў і генератараў пастаяннага (часам пераменнага) току, пераўтваральнікаў частаты эл. току і інш. Гл. таксама Калектарная машына. 4) Элекгрод паўправадніковага трыёда (транзістара) і некаторых звышвысокачастотных прылад (клістрона, лямпы бягучай хвалі і інш.). 5) Участак каналізацыйнай сеткі (труба, рэзервуар), куды падаюцца сцёкавыя воды з басейнаў каналізавання. 6) Дрэнажная труба ці канал, па якой ваду з асушальнай тэрыторыі (гл. Асушальная сістэма) адводзяць за яе межы. 7) Падземная галерэя, куды ўкладваюць кабелі сувязі (К. сувязі) ці трубы — водаправодныя, газавыя і інш. (К. агульны). 8) Назва некаторых тэхн. прылад для размеркавання (напр., усмоктвальныя К.) ці збірання і адводу газаў (выпусю ш К. рухавіка ўнутр. згарання). КАЛЕКТАРНАЯ МАШЫНА, электрычная машына пастаякнага або пераменнага току (генератар, рухавік), y якой абмотка ротара злучана э калектарам. Калеісгарнымі з ’яўляюцца ўсе пастаяннага току машыны (акрамя вентыльных і уніпалярных) і некаторыя пераменнага току машыны. Электрамашынны калектар складаецца з ізаляваных медных пласцін, кожная з якіх далучана да аднаго або некалькіх віткоў абмоткі якара. Абмотка падключаецца да эл. сеткі праз кантактныя шчогкі,
5
Калектарная нашына пастаяннага юку: 1 — калектар; 2 — нерухомыя шчозтсі; 3 — асяродак якара; 4 — асяродак галоўнага полюса; 5 — абмотка ўзбуджэння; 6 — вентылятар; 7 — абмотха якара.
якія пры вярчэнні яхара пачаргова кантакгуюць з пласцінамі калектара. У эл. генератарах пастаяннага току калектар выконвае функцыю выпрамніка. Эл. калекгарныя рухавікі пастаяннага току пашыраны ў сілавым прыводэе, на транспарце (іх магутнасць да некалькіх кілават, напружаняе да 1,5 кВ). Калектарны генератар пераменнага току выкарыстоўваецца пераважна як крьшіца трохфазнага току, яхая мае магчымасць рэгуляваць частату току незалежна ад скорасці вярчэння ротара. Калехтарныя рухавікі лераменнага току маюць гібкія рэгуліровачныя і мех. харакгарыстыхі. Аднафазныя рухавіхі малой магугнасці пашыраны ў элекграаўтаматыцы і быт. прыладах, трохфазныя магутнасцю да нехалькіх кілават — y электрапрыводах э шырокім дыяпаэонам рэгулявання скорасці. У К.м. пераменнага току калектар з'яўляецца пераўтваральнікам частаты і фазы. Калектарныя пераўтваральнікі частаты выкарыстоўваюцца ў элекграмашынных каскадах (замяняюцца статычнымі паўправадніховымі пераўтваральніхамі — інвертарамС). В .І.В араб’ёў.
КАЛЕКТЫВІЗАЦЫЯ
459
КАЛЕКТЫВІЗАЦЫЯ, працэс аб’яднання аднаасобнш сял. гаспадарак y с.-г. кааператывы. Праводзілася ў канцы
М.І.Бухарына, А.І.Рыкава, М.П.Т-омскага, якія выступілі супраць паскораных тэмпаў К., за адмену надзвычайных мер барацьбы з кулацгвам. Адносіны сялян да К. былі складанымі: беднякі падтрымлівалі К., спадзеючыся калект. намаганнямі палепшыць свой матэрыяльны дабрабыт; сераднякі вагаліся, значная іх частка марыла ўладкаваць жыццё ўласнымі сіламі; заможныя сяляне (кулакі) рашуча выступалі супраць К., бо не хацелі аддаваць y «агульны кацёл» свае больш дагледжаныя землі, інвентар, коней і інш. У сувязі з гэтым суцэльная К. праводзілася на аснове «ліквідацыі кулацтва як класа» і адкрытага прымусу ў адносінах да многіх серадняцкіх гаспадарак. У выніку на вёсцы адбывалася сапраўдная вайна: пачалося масавае раскулачванне заможных гаспадарак, перадача іх маёмасці ў
1920 — пач. 1930-х г. y СССР з мэтай сацыяліст. пераўтварэнняў y вёсцы, ліквідацыі сельскай буржуазіі (кулацтва), павышэння таварнасці с.-г. вытв-сці. Тэарэтычная ідэя К. вынікала з вучэння марксізму-ленінізму аб ліквідацыі эксплуатацыі чалавека чалавекам y грамадстве і прыярытэтнасці калект. форм арг-цыі працы ў матэрыяльнай вытв-сці. Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 y Расіі на гэтай аснове пачалі складвацца сацыяліст. вытв. адносіны на вёсцы шляхам стварэння камун сельскагаспадарчых, саўгасаў, інш. форм кааперацыі. Але да пач. 1-й пяцігодкі (1928) y вёсцы пераважалі дробныя аднаасобныя сял. гаспадаркі (25 млн.). Зыходзячы з неабходнасці замены дробнатаварнай гаспадаркі буйной механізаванай с.-г. вытв-сцю, паскарэння тэмпаў індустрыялізацыі, парі.-дзярж. кіраўніцтва СССР на XV з ’ездзе ВКЛ(б) (1927) абвясціла курс на К. Лістападаўскі (1929) пленум Ц К ВКП(б) паставіў перад асобнымі абласцямі краіны задачу суцэльнай К. На сталую работу ў калгасы з гарадоў паслалі 25 тыс. перадавых рабочых (гл. Дваццаціпяцітысячнікі). У 1930 ЦК ВКП(б) прыняў пастанову аб завярш энні суцэльнай К. ў асноўным да канца пяцігодкі (1932). Такі дырэктыўны націск на парт. і дзярж. органы выклікаў апазіцыю лідэраў «правага ўхілу»
калгасы, высылка кулацкіх сем’яў y інш. рэгіёны краіны; запалохванне сераднякоў такой жа псрспектывай; мабілЬацыя беднаты на барадьбу супраць ворагаў калгаснага ладу. Таму быў гвалт, былі бойкі, забойствы, арышты і рэпрэсіі (у т л . расстрэлы) улад да праціўнікаў К. Прымаючы пад увагу сац.эканам. і грамадска-паліт. напружанасць y краіне, парт. і дзярж. кіраўніцтва С СС Р вымушана было лавіраваць і адступаць пры правядзенні ў цэлым прымусовых тэмпаў К. Так, 14.3.1930 Ц К ВКП(б) прыняў Пастанову «Аб барацьбе са скрыўленнямі партлініі ў калгасным руху», y якой усю адказнасць за гэта пераклаў на нізавыя парт. і дзярж. структуры. У той жа час 1930 быў аб’яўлены ў С СС Р годам разгорнутага наступлення сацыялізму па ўсім фронце. Да сярэдзіны 1930 было калектывізавана 24% тсп адарак, y 1932 — болыд за 60, a ў 1937 — 93% гаспадарак. Аналагічныя працэсы адбываліся і ў сельскай гаспадарцы Беларусі. Калі ў 1928 y БССР было 994 калгасы, то ў 1932 іх колькасць павялічылася да 9 тыс., яны займалі 96% пасяўных плошчаў рэспублікі. К. прывяла да карэнных змен y арганізацыі с.-г. працы, сац.-быт. і грамадска-культ. адносін на вёсцы. У гады Вял. Айч. вайны калгасы ў БССР былі разрабаваны і ліквідаваны. Пасля вай-
460
КАЛЕКТЫВІЗМ
ны адноўлены; завяршылася K. ў зах. абласцях рэспублікі. У Рэспубліцы Беларусь з 1990-х г. пачаўся гірацэс ператварэння калгасаў y акц. т-вы, сталі стварацца фермерскія гаспадаркі. Гл. таксама Калгас. Літ.: Л e ii і н У.І. Аб каалерацыі / / Тв. Т. 33 (Полн. собр. соч. Т. 45); М і л а в а н а ў В.А. Першыя крокі калгаснага руху ў Беларусі (кастрычнік 1917 г.—1920 г.). Мн., 1958; Ф н л н м о н о в А.А. Укрепленве союза рабочего класса н трудяіцегося крестьянства в пернод развернутого сіронтельства соцналнзма (1929—1936 іт.). Мн., 1968; Очеркн нстор ш і Коммунмсшческой партнн Белоруссті. Ч. 2 (1921—1966). Мп., 1967; Б а р а д а ч Г.А, Д a м a р a д К.І. Калекгывіэацыя сельскай гаспадаркі ў Заходніх абласцях Беларускай ССР. Мн., 1959; Гісторыя Беларускай CCP. Т. 3—5. Мн., 1973—75; Победа колхозного сзроя в Белорусской ССР. Мн., 1981; С о р о к н н АН. Экспернмент: Человек н земля. Мн., 1994; Нарысы псторыі Беларусі. Ч. 2. Мн., 1995. П.Ц.Петрыкаў. КАЛЕКТЫВІЗМ, рыса, форма і прынцып арганізацыі грамадскай дзейнасці і грамадскіх адносін; прынцып маралі, які раскрывае адносіны ўзаемадзеяння паміж людзьмі, асобай і калекгывам, чалавекам і грамадствам. Mae шэраг гіст. форм. У стараж. грамадстве яго матэр. асновай была абшчынная ўласнасць, калект. размеркаванне прадуктаў працы, роўнасць усіх членаў абшчыны. Ва ўсх.-еўрап. краінах, y т л . на Беларусі, формай праяўлення К. была сельская абшчына (грамада), якая прадугледжвала роўнасць усіх яе членаў, самакіраванне, вырашэнне грамадскіх спраў на агульным сходзе і інш. Формамі К. былі таксама руская арцель, бел. талака, пазней — брыгадны падрад, калгас і інш. Для К. харакгэрны сумесная праца, супрацоўнінтва, узаемадапамога і ўзаемападтрымка, усведамленне і выкананне чалавекам сваіх абавязкаў перад інш. людзьмі, грамадствам, свадомае спалучэнне грамадскіх інтарэсаў з асабістымі і інш. Ён прадугледжвае такія адносіны паміж грамадствам і асобай, пры якіх развіццё грамадства стварае спрыяльныя ўмовы для развіцця асобы, яе свабоды выбару і свабодьі дзеяння. Процілегласць К. — індывідуалізм. А.І.Галаўнёў. КАЛЕКТЬІЎ (ад лац. collectivus зборны), адносна кампакгная група людзей, аб’яднаных вырашэннем канкрэтнай грамадскай задачы. Для К. характэрна высокая згуртаванасць яго членаў, адносіны супрацоўніцтва, узаемадапамогі і ўзаемаадказнасці, агульнасць інтарэсаў, каштоўнасных арыентацый, норм паводзін. Асн. функцыі — прадметная (непасрэднае ажыццяўленле Той дзейнасці, дзеля якой ён узнік і існуе) і сац.-выхаваўчая (стварэнне ўмоў для ўсебаковага развіцця асобы на аснове спалучэння індывід. інтарэсаў з грамадскімі). Адрозніваюць К. працоўньм (у т л . вытворчыя), вучэбныя, спартыўныя, маст. самадзейнасці і інш. Задачы і мэты К. абумоўліваюдь яго арганізац.
структуру, якая можа быць адна-, двух-, шмагступеньчатай (напр., брыгада, цэх, завод). К. мае фармальную і нефармальную структуру, што складаецца на аснове асабістых сімпатый і антыпатый. К. стымулюе працоўную і грамадскую акгыўнасць чалавека, заахвочвае яго да ўдасканалення сваіх здольнасцей і садзейнічае развіццю калектывізму. А.І.Галаўнёў. КАЛЕКТЬІЎНАЕ ПРАДПРЫЕМСТВА, самастойны суб’ект гаспадарання, утвораны пры выкупе прац. калекгывам дзярж. прадпрыемства або інш. законным набыцці яго маёмасці. Асаблівасць К.п. — калект. характар уласнасці і падзел маёмасці, кошт якой адлюстроўваецца ў самаст. бухгалтарскім балансе, на ўхлады рабогнікаў. Г'этыя ўклады адпавядаюць долям удзельнікаў гасп. т-ваў, y іх уваходзіць сума, унесеная работнікам y маёмасць прадпрыемства і яго доля ў прыросце. На ўклады налічваюцца і выплачваюцца працэнты. Кіраванне К.п. ажыццяўляецца ў адпаведнасці з яго статутам, вышэйшы орган — сход прац. калектыву. Пры ліквідацыі К.п. яш рабогніку з кошту маёмасці вышіачваецца сума ўкладу і частка даходу, што засталіся пасля разліку з бюджэтам, банкамі і інш. крэдыторамі. У.Р.Залатагораў. КАЛЕКТЫЎНАЕ САД0ЎНІЦТВА, від калекгыўнага землекарыстання, пры якім грамадзяне аб’ядноўваюцца ў садоўнідкія т-вы (каалератывы). Садзейнічае ўвядзенню ў гасп. карыстадне эямельных няўдобіц, з’яўляецца сродкам болыд рацыянальнага выкарыстання зямельных рэсурсаў. Асн. задача — стварэнне садоў і агародаў для задавальнення латрэб членаў т-ва і іх сем’яў y садавіне і агародніне, a таксама для адлачынку, лрац. выхавання дзяцей і інш. На Беларусі садоўніцкія т-вы дзейлічаюць y адпаведнасці з тылавым статутам. Зямельны ўчастак пад К.с. даецца ў бестэрміновае карыстанне арг-цыі, пры якой створана т-ва, або неласрэдна т-ву. Усе работы ў калектыўным садзе выконваюць члелы т-ва і іх сем’і, за выключэннем тых, дпо давінны рабіць спецыялісты. У 1998 на Беларусі больш за 672 тыс. т-ваў. КАЛЕКТЫЎНАЯ БЯСПЁКА, судрацоўніцтва дзяржаў па падтрыманні міжнар. міру, прадухіленні ўзбр. канфлікгаў, a ў выпадку неабходнасці — ліквідацыі актаў агрэсіі і аказанні калект. дапамогі, y т л . ваен., яе ахвярам. У лаш час сістэма К.б. ажыццяўляецда ў рамках міжнар. арг-цый, напр., Арганізацыі А б ’я днаных Нацый і яе спец. органаў (Савет Бяспекі А АН і інш.) і на рэгіянальнай аснове. Паводле Статута ААН рэгіялальныя арг-цыі не могудь распачьінаць прымусовыя дзеянні без радіэння і агульнага кіраўніцгва Савета Бяспекі (толькі ён мае на гэта права). Для забеслячэння міру і К.б. выкарыстоўваюцца розныя сродкі: скарачэнне ўзбр. сіл, узбраенняў і іх асобных кампанен-
таў (ядз., хім. і інш.), вырашэнне міжнар. спрэчак і канфліхтаў мірным ішшхам, y т л . дыпламат. і пасрэднідхімі намаганнямі, стварэнне калекг. міратворчых сіл, прыняцце лрымусовых (у т л . ваенных) захадаў супраць аірэсара і інш. Рэсдубліка Беларусь y сістэме К.б, аддае леравагу заключэнню міждзярж. дагавораў y рамках СНД, Саюза Беларусі i Расіі, a таксама ў рамках рэгіянальных арг-цый (у т л . Еўрал. Саюза, Арганізацыі па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе і яе М інскай групы), рэгіянальным пагадненням (праграма «Партнёрства дзеля міру», 27 дзяржаў, 1996) і інш. Літ.\ Н в а ш о в Л.Г., Б у л ы г н н АН. Коллектнвная безонасность в рамках Содружества Незавнснмых Государств: состоянве a перспектнвы обеспечення / / Воен. мысль, 1998. №3. Р.Ч.Лянькеііч КАЛЕКТЫЎНАЯ ЎЛАСНАСЦЬ, форма ўласнасці, лры якой маёмасць належыць калектывам грамадзяд. Гіаводле Закону «Аб уласнасці ў Рэспубліцы Беларусь» ад 11.12.1990 К.ў. маюць арэндныя і калекг. прадпрыемствы, кааператывы, акц. і гасп. т-вы, асацыяцыі, грамадскія, рэліг. і ідш. арг-цыі і аб’яднанні. Ва ўласнасці арэнднага прадпрыемсш знаходзяцца прадухцыя і даходы, атрыманыя ў выніку выкарыстання арандаванай маёмасці, a таксама інш. маёмасць, набытая на законных падставах. Уласнасць калект. прадпрыемстваў узнікае, калі прац. калекгыў поўнасцю набудзе маёмасць адпаведнага прадпрыемства. Уласнасцю акд. т-ва з’яўляюцца маёмасць і грашовыя ўзносы яго ўдзельнікаў, вырабленая ім прадукцыя, атрыманыя даходы і інш. Удзсльнікамі гасп. т-ва могуць быць прадпрыемствы, установы, арг-цыі, дзярж. органы і грамадзяне, іх уласнасць складаедца з укладаў і маёмасці ад гасп. доейнасці. Грамадскія арг-цыі маюць права мець ва ўласнасці будынкі, жыллёвы фонд, грашовыя сродкі і інш. Ва ўласнасці рэліг. apr-цый закон прадугледжвае знаходжанне будынкаў, культавых рэчаў, грашовьіх сродкаў і інш. Уласнікамі маёмасці, якая адносіцда да К.ў, з'яўляюцца толькі прадпрыемствы, apr-цыі і аб'яднанні са статусам юрыд. асобы. КАЛЕКТЫЎНЫ ДАГАВ0Р, лакальны нарматыўны акт, які рэгулюе прац. і сац.-эканам. адносіны паміж наймальдікам і работнікамі, якія ў яго працуюць. Паводле прац. заканадаўства Рэслублікі Беларусь, К.д. заключаецца на лрадпрыемствах, ва ўстановах і арг-цыях усіх форм уласнасці і гаспадарання і іх адасобленых падраздзялендях, a таксама ў лрадпрымальнікаў, якія дзейнічаюць без утварэння юрыд. асобы. Бакамі ў К.д. з’яўляюцца прафсаюзы або інш. орган, што прадстаўляе інтарэсы работнікаў, і наймальнік ці яго паўнамоцны прадстаўнік. Змест К.д. выэначаецца бакамі ў межах іх камдетэнцыі, a таксама заканад. актамі ў драдугледжаных імі выпадках. К.д. можа мець лалажэнні аб арганізацыі працы, нарміраванні, формах і сістэмах аплаты працы, памерах ставак і службовых акладаў, аб дадлатах і надбаўках, лрацягласці рабочага часу і адлачынку, бяспецы працы і ахове здароўя работдіхаў, унутр. лрац. распарадку і дысцыпліне
працы, буд-ве і размеркаванні жылля, арганізацыі санаторна-курортнага лячэння, стварэнні ўмоў для павышэння культ. і фіз. ўдасканалення работнікаў, адказнасці наймальніка за магчымую шкоду іх здароўю, інш. прац. і сац.-эканам. умовах. К.д. заключаецца ў пісьмовай форме, на тэрмін не менш як на І год і не больш як на 3 гады, падпісваецца прадстаўнікамі бакоў і рэгіструецца ў парадку, вызначаным урадам. Г.А.Маслыка. КАЛЕКТЫЎНЫХ ІІА В 0Д ЗІН Т Э 0 РЫ І, сацыяльна-псіхалагічныя і сацыялагічныя канцэпцыі, y якіх даследуюцца масавыя, спантанныя рэакцыі людзей на крытычныя («пагранічныя») сітуацыі (напр., стыхійныя бедствы, войны, рэвалюцыі). У якасці асн. характарыстык такіх сітуацый раэглядаюцца іх негірадказальнасць, непрывычнасць, навізна, што выклікае ў «масы» падазронасць, напружанасць, a ў выніку — дэмаралізацыю, паніку, разрыў групавых сувязей. Прадстаўлены ў працах амер. вучоных Н.Смелзера, Р.'Гэрнера і інш. КАЛЕКТЬІЎНЫЯ С Р 0 Д К І ЗАСЦЯР 0Г І, збудаванні і сродкі для групавой аховы войск і насельніцтва ад сродкаў паражэння. Уключаюць: фартыфікацыйныя збудаванні (акопы, бліндажы, сховішчы, траншэі, укрыцці, шчыліны, збудаванні агнявыя і пункгаў кіравання і інш.); ахоўныя збудаванні грамадзянскай абароны; герметызаваныя мед. далаткі, спец. аўтамашыны з фільтравентыляцыйным абсталяваннем. Бываюць герметызаваныя (забяспечваюць ахову ад радыеактыўных, хім. і біял. сродкаў паражэння) і негерметызаваныя. Гл. таксама Засцярога ад зброі масавага знішчэння, Засцярога супраць іанізавальнага выпрамянення. КАЛЕКЦМЯ (ад лац. collectio збіранне, збор), сістэматызаваны збор якіх-н. прадметаў ці твораў мастадтва (аднародных або аб’яднаных агульнай тэмай), якія ўяўляюць навук., маст. і інш. цікавасць. ГІаводле заканадаўства Рэспублікі Беларусь, уласнікам К. можа быць фіз. або юрыд. асоба. Іх асн. правы рэгулююцца законам аб уласнасці, адпаведнымі нормамі цывільнага заканадаўства і Законам «Аб ахове гісторыка-культурнай спадчыны» ад 13.11.1992. Усе рухомыя прадметы, што складаюць К. і з ’яўляюцца каштоўнымі ў гіст. або культ. сэнсе, падлягаюць дзярж. ўліку, які ажыццяўляецца Дзярж. інспекцыяй Рэспублікі Беларусь па ахове гісторыкакульт. спадчыны (ДзінАС). Продаж, дарэнне або інш. адчужэнне дазваляецца толькі з абавязковым папярэднім паведамленнем y адпаведныя органы культуры. Пераважнае права набыцця К. ў выпадку яе продажу належыць дзяржаве. Вываз за межы краіны на пастаяti nae захоўванне забараняецда. Часовы вываз К. з мэтай міжнар. культ. абмену праводзіцца ў адпаведнасці з патрабаваннямі заканадаўства. Гл. таксама Калекцыяніраванне. Г.А.Маслыка.
КАЛЁКЦЫЯ МЕТЭАРЫТАЎ Н а ц ы янальнай Акадэміі навук Б е л а р у с і . Створана ў 1950 на аснове 8 узораў, выдзеленых з фонду Камітэта па метэарытах AH СССР, і знойдзеных на тэр. Беларусі метэарытаў «Брагін» і «Грэск». Складаецца (1998) з 57 узораў метэарытаў (93 экз.), сярод якіх узоры унікальных метэарьгтаў «Стэйнбах» (1724, Германія), «Мільз» (1992, Аўстралія) і інш. К.м. знаходзіцца ў Ін-це іеал. навук Нац. АН Беларусі. Навук. кіраўніш ва і каардынацыю работ па пошуку метэарытаў на тэр. рэспублікі, іх даследаванні, напулярызацыі ведаў па метэарытыцы забяспечвае Камісія па метэарытах Нац. АН Беларусі, створаная ў 1984. Літз Б о р д о н В.Е., Д а в ы д о в М.Н. Рожденные в космосе. Мн., 1982. У.Я.Бардон, В. Ф.Вінакураў. КАЛЕКЦЫЯНІРАВАННЕ, мэтанаюраванае выяўленне, набыццё і сістэматычнае камплектаванне збораў пераважна аддародных прадметаў. Аб’екты К. — разнастайныя рэчы духоўнай і матэр. культуры (творы выяўл. мастацтва, рукапісы, друкаваныя выданні, манеты і інш.), аб’екты прыроды (мінералы, расліны і інш.). К. вядома са старажытнасці. Прыватнае К. началося ў антычнасці, дасягнула росквіту ў Стараж. Рыме і Зах. Еўропе ў эпоху Адраджэння (14— 16 ст.). У ВКЛ і Рэчы ГТаспалітай найб. стараж. калекдыі, y т.л. знакаміты збор габеленаў Жыгімонта II Аўгуста, належалі Ягелонам. Каштоўны збор твораў мастацтва мелі Ян III Сабескі і С.Патоцкі, Станіслаў Аўгуст Панятоўскі. У 19 — пач. 20 ст. ў Расіі збіральніцтвам займаліся П.М . і С.М.Траццяковы (выяўл. мастаціва), М.К.Ценішава (этнаірафія), А.В.Марозаў (кераміка), А.С.Увараў (археалогія) і інш. Многія прыватныя зборы ператварыліся ў музеі (Луўр, Траццякоўская галерэя, Эрмітаж і інш.). У Зах. Еўропе ў 15— 16 ст., y Расіі з 18 ст. сталі пашыранымі змешаныя зборы — кунсткамеры (у Расіі 1-я створана Пятром I). У 20 ст. ў К. вылучыліся кірункі: навуковы (займаюцца пераважна музеі), навучальны (як сродак нагляднасці ў навуч. працэсе), аматарскі, які ўключае філатзлію, баністыку, філуменію (К. этыкетак), фалерыстыку (К. ордзнаў, медалёў, значкоў і інш.), філафанію (К. гуказапісу), фыакартыю (К. паштовак) і інш. У Беларусі К. зарадзілася ў 12-—14 ст. y канфесіянальных установах Псшацка, Гурава, Відебска і інш., прыватнае разгарігулася ў 16 ст. Найб. калекцыі ў 16— 18 ст. былі ў Нясвіжскім замку Радзівілаў (рукапісьі, кнігі, манеты, зброя і інш ), y маёнтках Храптовічаў Шчорсы (Навагрудскі р-н) і Відінева (Валожынскі р-н), y пастаўскай галерэі К.Тызенгаўза (творы італьян., галанд., франц., ням. мастакоў 16— 18 ст.). У 19 ст. ўвага збіральнікаў была скіравана пераважна на помнікі айч. даўніны. Сярод калекцыянераў Ta ro часу Я.П. і К.П.Тышкевічы ў Лагойску, М.П.Румянцаў y Гомелі і інш. Сгіецыялізаваныя калекцыі ствараюдь ка-
КАЛЕНКУР______________ 461 лекцыянеры-аматары АА.Стуканаў (падгговыя маркі), В.Н.Рабцэвіч і А.П.Арлоў (мапеты), А.Я.Белы (бел. выяўл. мастацтва) і інш. 3 1990 выхоДзіць газета «Беларускі калекцыянер». У. С .Ц ярохін.
КАЛЕНДУЛА, кветкавая расліна, тое, што наготкі. КАЛЁНДЫ (лац. Calendae ад calare клікаць), y старажытнарымскім календары першы дзень кожнага месяца. У адпаведнасці з традыцыяй гэты дзень абвяшчалі жрацы, якія склікалі (адсюль назва) народ. Лік дзён па К. вялі толькі рымляне, таму выраз «адкласці да грэч. K.» азначае адкласці назаўсёды. Ад слова «K.» ўзнік тэрмін Каляндар. К А Л Е Н ІК А Ў Іван Емяльянавіч (19.11.1912, г. Гомель — 14.8.1969), Герой Сав. Саюза (1944). Працаваў на па-
І.Е .К а л е н ік а ў
равозарамонтным з-дзе ў Гомелі. Скончыў Саратаўскае бранятанк. вучылішча (1937), Акадэмічныя курсы пры Ваен. акадэміі бранятанк. войск (1944). У Чырв. Арміі з 1933. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на Зах., Калінінскім, Варонежскім, Бранскім, 1-м і 2-м Укр франтах. У час Лепельскага контрудара 1941 удзельнік баёў каля г. Сянно Віцебскай вобл. Нам. камандзіра танк. брыгады маёр К. вызначыўся ў баях на Кіеўскім напрамку ў 1943. Да 1957 y Сав. Арміі, палкоўніх. КАЛЁНКАВІЧЫ, вёска ў Камянецкім р-не Брэсцкай вобл., на аўтадарозе, якая злучае яе з гарадамі Высокае і Камянец. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 25 км на П нЗ ад г. Камянец, 59 км ад Брэста, 17 км ад чыг. ст. Высока-Літоўск. 504 ж., 193 двары (1997). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. KAJIEHKÔP (ад франц. саіепсаг інд. ді перс. баваўняная тканіна), баваўняная, моцна праклееная тканіна аднаколернай афарбоўісі. Атрымліваюць з міткалю шляхам прамочвання яго крухмальным апрэтам (гл. Апрэтаванне) і фарбавальнікам. Выкарыстоўваюць пераважна для кніжных дераплётаў. КАЛЕНКЎР (Caulaincourt) Арман Апостэн Луі маркіз дэ (9.12.1773, Каленкур каля г. С ен-Кантэн, Францыя — 19.2.1827), французскі ваен. і
462
КАЛЕННІКАЎ
дэярж. дзеяч, дыпламат. Дывізійны генерал (1805), герцаг Вічэнцкі (1808). У арміі з часоў Франц. рэвалюцыі 1789—99. У 1801 і 1807— 11 франд. пассш y Расіі; выступаў за развіццё франц.-рас. саюзных адносін, намагаўся адгаварыць Напалеона I ад вайны супраць Расіі. У час вайны 1812 суправаджаў Напалеона. У ліст. 1813 — крас. 1814 міністр замежных спраў Францыі; 10.4.1814 падпісаў y г. Фантэнбло дагавор пра адрачэнне Напалеона ад прастола. У час *ста дзён* (1815) зноў міністр замежных спраў. Аўтар мемуараў (ёсць звесткі пра Напалеона і вайну 1812). КАЛЁННІКАЎ Васіль Фёдаравіч (н. 10.1.1921, в. Насовічы Добрушскага р-на Гомельскай вобл.), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Вольскую ваен. авіяц.-тэхн. школу (1939), Ваен.-паветр.
юць. Па месцах патаўшчэння абалонак клетак адрозніваюць К. вугалковую, пласціністую і рыхлую. КАЛЕНЧАТЫ ВАЛ, вярчальнае звяно крывашыпнага механізма, якое пераўтварае вярчальны рух y зваротна-паступальны і наадварот. Складаецца з некалькіх сувосевых карэнных шыек, што апірахнша на падшыпнікі, і аднаго або некалькіх кален, шыйкі якіх злучаны з шатунамі. К.в. бываюць літыя і каваныя, суцэльныя і састаўныя. Робяцца з вугляродзістых і легіраваных сталей або высокатрывалага чыгуну. Выкарыстоўваюцца ў поршневых рухавіках, помпах, кампрэсарах, кавальска-прэсавых машынах і інш. КА Л Е0П ТЫ Л Б (ад ірэч. koleos ножны, футарал + ptilon пяро), к а л е о п т ы л е , п о х в е н н ы л і с т першы ліст злакаў. Mae выгляд замкнёнай трубкі, дзе змешчаны малады праростак, ліставыя зачаткі (першы — пёрка) і конус
В.Ф Каленнікаў У.А Калесмік. В.М. Калеснікаў.
акадэмію (1955). У Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўд., Цэнтр., Бел., 1-м Бел. франтах: камандзір звяна, нам. камандзіра эскадрыллі штурмавога авіяпалка. Удзельнік Курскай бітвы, вызвалення Гомеля, Рэчыцы, Рагачова, Бабруйска, Брэста, Варшавы, штурму Берліна. Забяспечыў і зрабіў 140 баявых вылетаў, збіў 5 варожых самалётаў, разбамбіў 5 эшалонаў, 4 псраправы, 56 танкаў, 180 аўтамашын, 66 гармат, 68 павш ак з грузам, 26 мінамётных батарэй. Да 1960 y Сав. Арміі, падпалкоўнік. КАЛЕНХІМА (ад грэч. kolla клей + enchyma літар. налітае, тут тканка), адна з першасных механічных (апорных) тканак раслін. Паводле будовы падобная на асн. тканку (парэнхіму). Трагшяецца пераважна ў перціаснай кары маладых сцёблаў двухдольных раслін, павялічвае іх эластычнасць. Жывыя клеткі К. з ядром i хпарафілавымі зярнятамі здольныя да ўтваральнай актыўнасці. Абалонкі значна патоўшчаныя, складаюцца з цэлюдозы і пекціну, не драўне-
Каленяаты вал: 1 — карэнная шыйка; 2 — калена (крывашып); 3 — шатунная шыйка; 4 — шчака.
нарастання, якія ён ахоўвае ад пашкоджання; не мае ліставой пласцінкі. Пры прарастанні зярняўкі К прабівае глебу цвёрдай верхавінкай, разрываецца і праз прарыў выходзіць гіершы зялёны ліст (развіваецца з пёрка), потым К. засыхае. КАЛЕР Уладзілен Лазаравіч (н. 11.11.1925, г. Мсціслаў Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне біяхіміі. Д-р біял. н. (1972). Скончыў БДУ (1955). 3 1994 y Ін-це эксперым. батанікі Нац. АН Беларусі. Навук. іірацы па даследаванні біясінтэзу хларафілу і фотасінтэзу з выкарьістаннем метадаў матэм. і кібернетычнага мадэліравання біяфіз. і біяхім. працэсаў y раслінах. Адзін з аўтараў электракаагуляцыйнага спосабу ачысткі прамысл. сцёкавых вод. Тв:. Авторегуляцяя образоваішя хлорофнлла в высшнх растенмях. Мн., 1976. КАЛЁСНІК Іван Іванавіч (9.10.1932, в. Грычына Дзяржынскага р-на Мінскай вобл. — 10.6.1979), бел. паэт, публіцыст, перакладчык. Скончыў БДУ (1958), Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1967). Працаваў y час. «Бярозка», «Маладосць», на Бел. радыё. 3 1972 y выд-ве «Мастадкая літаратура». Друкаваўся з 1951. Зб-кі вершаў «Белыя каштаны» (1959), «Пяць суэор’яў» (1963), «Калі разам мы» (1967), «Інтэрнат* (1971), «Юнацтва* (1975) пра подзвіі народа ў Вял. Айч. вайну, мірную працу, каханне. Н а бел. мову пераклаў па-
асобныя творы А.Пракоф’ева, А.Суркова, Л.Украінкі, М.Нагнібеды, Т.Масэнкі, Я.Райніса, М.Ханінава, З.Нуры, П.Нэруды, ІДавыдкава і інш. KAJIÈCHIK Станіслаў Вікенцьевіч (23.1.1901, С.-Пецярбург — 1977), расійскі географ і гляцыёлаг. Акад. АН СССР (1968, чл.-кар. 1953). Скончыў Ленінградскі ун-т (1929). 3 1950 y Ленінградскім ун-це, з 1971 дырэктар Ін-та азёразнаўства AH СССР. Навук. працы па гляцыялогіі і геамарфалогіі Цэнтр. Ц янь-Ш аня і Джунгарскага Алатау, па тэарэт. пытаннях гляцыялогіі, землязнаўства, фіз. геаграфіі. Прэзідэнд Геагр. т-ва СССР (1964), віцэ-прэзідэнт Міжнар. геаір. саюза (1968). Яго імем названы ледавікі ў Заілійскім Алатау, Джунгарскім Алатау, на Палярным Урале. Ta.: Основы обіцего землеведення. 2 нзд. М., 1955; Очеркм гляідаологая. М., 1963; Обіцне географячесюіе закономерностн Землм М., 1970. КАЛЕСНІК Уладзімір Андрэевіч (17.9.1922, в. Сіняўская Слабада Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл. — 15.12.1994), бел. крьггык, літ.-знавец, празаік. Канд. філал. н. (1958), праф. (1983). Засл. работнік вышэйшай школы Беларусі (1979). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1949). Працаваў y Бабруйскім настаўнідкім ін-цс (1952— 54), Брэсцкім пед. ін-це (з 1954, y 1988—94 праф.). Літ. дэейнасць пачаў з 1952 як крытык. Выдаў кнігі «Паэзія змагання Максім Танк і заходнебеларуская літаратура» (1959), «Час і песні» (1962), «Зорны спеў» (1975), «Ветразі Адысея: Уладзімір Жылка і рамантычная традыцыя ў беларускай паэзіі» (1977), «Максім Танк» (1981), «Лёсам пазнанае» (1982), «Тварэнне легенды» (1987), «Янка Брыль» (1990), «Усё чалавечае» (1993, Літ. прэмія імя І.Мележа 1994). Даследаваў зах.-бел. л-ру, адкрываючы яе як грамадскі і эстэтычны феномен y бел. л-ры 1920-х г. Працы К. вылучаюцца высокай творчай культурай, глыбінёй даследчыцкай думкі, імкненнем да аб’ектыўнасці і шматбаковасці даследавання, уменнем стварыць жывыя творчыя партрэты грамадсклх і літ. дзеячаў. Аўтар дакументальна-маст. твораў пра В.Таўлая («Аповесць пра Таўлая», 1964—65), зах.-бел. рэвалюцыянера і публіцыста А.Альшэўскага («Пасланец Праметэя», 1979). Адзін з аўтараў дакументальнай кн. «Я з вопіеннай вёскі...» (1975, з ААдамовічам і Я.Брылем). За ўдзел y 2-томным даследаванні «Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры» і «Гісторыя беларускай савецкай літаратуры» (1977, на рус. мове) Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Ксшаса 1980. М.А Тычыма. КАЛЕСНІК Уладзімір Рыгоравіч (28.6.1911, г. Асцёр Казялецкага р-на Чарнігаўскай вобл., Украіна — 25.11.1943), удзельнік вызвалення Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Ленінградскія бранятанк. курсы (1942). На фронце са жн.
1942. Вызначыўся ў Палескай вобл.: экіпаж танка на чале з K. y 12-гадзінным баі знішчыў 4 гарматы, 7 кулямётных кропак, 2 мінамётныя батарэі, шмат жывой сілы ворага. Загінуў y гэтым баі. На месцы гібелі экіпажа каля в. Загальская Слабодка Хойніцкага р-на Гомельскай вобл. пастаўлены абеліск. КАЛЕСНІКАЎ Віталь Леанідавіч (н. 21.6.1936, пас. Зернесаўгас Занальнага р-на Алтайскага краю, Расія), бел. вучоны ў галіне цэлюлозна-папяровай вытв-сці. Д-р тэхн. н. (1987), праф. (1988). Скончыў Ленінградскую лесагэхн. акадэмію (1958). 3 1965 y Бел. тэхнал. ун-це. Навук. працы па вывучэнні калоідна-хім. узаемадзеянняў y водных мікрагетэрагенных сістэмах. Распрацаваў тэорыю гетэраадагуляцыі ўмацавальных гідрадысперсій палімераў. Тв:. Повышенне экологлческой безопасноста хнмнхо-технологаческнх снстем пугем гетероадагуляцнл глдродасперснй полнмеров / / XV Менделеевсклй сьезд ло обшей л прнкладной хммнл. Мн., 1993. Т. 4. КАЛЁСНІКАЎ Відаль Міхайлавіч (15.8.1922, г. Рагачоў Гомельскай вобл. — 25.11.1964), Герой Сав. Саюза (1944). Вучыўся ў Рагачоўскім настаўніцкім ін-це. Скончыў ваен. акадэміі імя Фрунзе (1952), Генштаба (1961). У Вял. Айч. вайну на фронце з чэрв. 1941. Удзельнік абарончых баёў на Беларусі, Курскай бітвы, вызвалення Украіны, Беларусі, Псшьшчы, баёў на тэр. Германіі. Камандзір стралк. ўзвода мал. лейтэнант К. вызначыўся пры фарсіраванні Дняпра ў Брагінскім р-не: y час бою ўзначаліў роту, пад агнём праціўніка арганізаваў яе пераправу цераз раку. Да 1964 y Сав. Арміі, палкоўнік. КАЛЁСНІКАЎ Іван Сцяпанавіч (18.11.1911, г. Новакубанск Краснадарскага краю, Расія — 28.5.1994), удзельнік вызвалення Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944), ген,лейт. (I960). Скончыў 'Гбіліскае ваеннапаліт. вучылішча (1938), Ваен. акадэмію Генштаба (1946). У Чырв. Арміі з 1933. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Бранскім, Цэнтр., 1-м Бел. і інш. франтах. 30.9.1943 стралковы полк пад камандаваннем падпалкоўніка К. вызначыўся ў Камарынскім р-не: фарсіраваў Днянро, захапіў плацдарм і адбіў некалькі контратак праціўніка. Да 1972 y Сав. Арміі. КАЛЕСНІКАЎ Павел Міхеевіч (н. 20.7.1938, с. Кароткае Карочанскага р-на Белгародскай вобл., Расія), бел. фізік-тэарэтык. Д -р тэхн. н. (1973), праф. (1977). Скончыў Харкаўскі авіяц. ін-т (1962). 3 1968 y Ін-це цегаіа- і масаабмену Нац. АН Беларусі. Навук. працы па матэм. мадэляванні, цеплафізіцы, ядз. энсргетыцы, элекградынаміцы і стварэнні навук. асноў элементнай базы інфарм. сістэм. Распрацаваў асн. палажэнні тэорыі плазменных і вадкасных ракетных рухавікоў, тэорыі пераносу ў неаднародных і нслінейных асяроддзях.
Тв.: Введенле в неллнейную электроданамлку. Мн., 1971; Элсктроданамнческое ускоренле ллазмы. М., 1971; Методы тсормн переноса в неллнейных средах. Мн., 1981; Теорня неодлородных свстоводов л резонаторов. Мн., 1982. КАЛЕСНІКАЎ Пімен Рыгоравіч (25.7.1906, г. Мікалаеў, Украіна — 26.11.1996), удзельнік вызвалення Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Ваенпа-тэарэтычную (1933) і Арэнбургскую ваен. авіяц. школы лётчыкаў (1934). У Чырв. Арміі з 1931. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Всшхаўскім, Паўд., Зах., 1-м і 2-м Бел. франтах. Старшы штурман штурмавой авіяцыі маёр К. вызначыўся ў 1944 пры вызваленні Рагачова, Бабруйска, Мінска, Слоніма, ліквідацыі груповак праціўніка ў бабруйскім «катле». Да 1957 y Сав. Арміі. КАЛЕТАТРЬІХУМ (Colletotrichum), род паразітычных недасканалых грыбоў парадку меланконіевых. Каля 39 відаў (600 сінонімаў). Пашыраны ўсюды. Выклікаюць антракнозы вышэйшых раслін. На Беларусі найб. вядомыя К.: Ліндэмута (С. lindemutianum, антракноз бабовых), лёну (С. lini, антракноз лёнавых), арбікулярэ (С. orbiculare, антракноз гарбузовых). Міцэлій галіласты, шматкЛетачны. Канідьл бясколерныя, аднаклетачныя, калідыяносцы падоўжаныя, сабралыя ў ложа лакшталт ружавата-жоўтых падушачак з доўгімі цёмнымі шчацінкамі, якія ўгвараюцца на струках, лісці, сцёблах хворых раслін. Зімус міцэліем y сумчатай стадыі. В.Т.Тапіенка. КАЛЁЧЫЦ Алена Генадзеўна (н. 12.3.1940, г. Нальчык, Кабардзіна-Балкарская Рэспубліха), бел. археолаг. Д-р гіст. н. (1995). Скончыла БДУ (1964). 3 1971 y Ін-це гісторыі Нац. АН Беларусі, з 1996 вядучы навук. супрацоўнік. Вывучае матэрыяльную культуру плямён каменнага і бронзавага вякоў на тэр. ўсх. i паўд.-зах. Беларусі, пытанні палеагеаграфіі, палеаэкалогіі, сац.-эканам. развіцця стараж. насельніцтва. Асн. даследаванні праводзіла ў бас. рэк Сож і Ясельда (Бердыж, Гронаў, Моталь, Струмень і інш.). Аўтар прац «Першапачатковае засяленне тэрыторыі Беларусі» (1984), «Помнікі каменнага і бронзавага вякоў Усходняй Беларусі» (1987), «Першыя людзі на зямлі Беларусі» (1997), адзін з аўтараў кніг «Бсларуская археалоіія» (1987), «Археалогія Беларусі» (т. 1, 1997). КАЛЁСЫ, в о з, тып гужавых трансп. сродкаў. Традыц. бел. сялянскія К. мелі простую канструкцыю: 4 колы, насаджаныя на драўляныя восі пярэдняга і задняга ходаў, што алучаліся паміж сабой выгнутай трайнёй і жэрдкамі — біламі, або ляжэйкамі, якія ўтваралі аснову кузава. У падушкі пярэдняга і задняга ходаў забівалі ручкі, на іх замацоўвалі гнутьм дужкі (вязы), якія давалі магчымасць заціскаць сюды бартавыя дошкі. У канцы 19 — пач. 20 ст. ва ўсх. Беларусі часцей карысталіся канструкцыяй са стацыянарным кузавам з дошак (прамежкавы варыянт паміж рабо-
КАЛІБРОВАЧНАЯ________ 463 чым возам і брычкай) ці платформай замест яго (рабочыя К.). У цэнтр. і зах. раёнах найб. пашыраным тыпам рабочых К. была мажара. В.С.Цітоў. КАЛІ (Cali), горад на 3 Калумбіі. Адм. ц. дэпартамента Валье-дэль-Каўка. Засн. ў 1536. 1,87 млн. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог, якія звязваюць К. з ціхаакіянскім портам Буэнавентура і портамі Карыбскага м. Міжнар. аэрапорт. Важны прамысл. і с.-г. цэнтр. Прам-сць: гарбарна-абутковая, харч., тэкст., папяровая, металаапр., цэментная. 2 ун-ты. Арх. помнікі 16— 18 ст. KÂJ11 ЁДКАЕ, тое, што калію гідраксід. КАЛІБР (франц. calibre ад араб. форма), 1) К . з б р о і — адна з асн. велічынь, якая вызначае яе магутнасць. К. агнястрэльнай зброі — дыяметр канала ствала (у наразной зброі ў краінах СНД
Калібры: 1.2 — гралічныя для праверкі гладкіх і разьбовых адгулін; 3 — калібр-скаба для праверкі гладкіх валоў; 4 — профільны.
і інш. — адлегласць паміж процілеглымі выступамі нарэзаў, y ЗША, Вялікабрытаніі і інш. — паміж паглыбленнямі нарэзаў), a таксама найб. дыяметр снарада (міны, кулі). К. вызначаюць: y дзюймах (25,4 мм), лініях (2,54 мм) і міліметрах, часам y сотых (ЗШ А) або тысячных (Вялікабрытанія) долях дзюйма (напр., .22 азначае 5,6 мм). К. авіяц. бомбы — яе маса ў кілаграмах; К. паляўнічага ружжа — лік шаравых куль, адлітых з 1 англ. фунта (453,6 г) свінцу і ўкладзеных y адзін рад y канал ствала. 2) K. y м е т р а л о г і і — бясшкальны вымяральны інструмент для кантролю памераў, формы і размяшчэння паверхняў дэталей. Бывакзць гранічныя (для праверкі найболыпых і найменшых дапушчальных памераў гладкіх цыліндрычных, конусных, разьбовых і шліцавых паверхняў) і нармальныя, або шаблоны (для кантролю складаных профіляў). 3) K . y п р а к а т н а й в ы т в о р ч а с ц і — профіль адтуліны, утворанай выразамі (ручаямі) двух спалучаных валкоў пракатных. Прапусканнем праз такі К. надаюць металу, які нракатваецца, патрэбную форму і гіамеры. У.М.Сацута. КАЛІБР0ВАЧНАЯ ІНВАРЫЯНГНАСЦЬ, нязменнасць (інварыянтнасць) палявых
464
КАЛІБРЫ
тэорый фундаментальных узаемадзеянняў адносна лакальных пераўтварэнняў дынамічнай (калібровачнай) сіметрыі. Кожнаму тыпу фундаментальных узаемадзеянняў злементарных часціц ставіцца ў адпаведнасць свая калібровачная сіметрыя. спецыфіха якой вызначаецца колькасцю і ўласцівасцямі лакальных параметраў (функцый прасторава-часавых каардынат) адпаведных халібровачных пераўтварэнняў, што дэейнічаюць y прасторы хвалевш функцый разгляданай палявой сістэмы. К.і. забяспечвае наяўнасйь захавання законаў дьшамі'шых зарадаў, якія вызначаюць здольнасць элементарных часціц да пэўнага тыпу ўзаемадзеянняў, a таксама адлюсгроўвае непазбежнасць генерацыі зараджанымі часціцамі адпаведных калібровачных палёў — нераносчыкаў гэтых ўзаемадзеянняў. На аснове К.і. пабудаваны палявыя тэорыі злектрамагнітных ўзаемадзеянняў, электраслабых узаемадзеянняў і моцных узаемадзеянняў (гл. Квантавая хромадынаміка). Літ:. Б о г y ш А.А Введенне в калмбровочную полевую теорню элекгрослабых взанА.А.Богуш. модействнй. Мн., 1987.
разнасць аўтарскай індывідуальнасці, інструмента і інш.). Вытокі К. ў глыбокай старажытнасці. Яе развіццё звязана з гісторыяй пісьма, шрыфту, пісьмовых прылад, эвалюцыяй маст. стыляў. Асаблівасці К. ў розных краінах абумоўлены сац. занатрабаваннямі, нац культ. і маст. традыцыямі, рэлігіяй і інш. Вял. значэіше аддавалася K. ў краінах з іерагліфічным пісьмом (Японія, Кітай і інш.; гл. Іерогліф) і арабскім, дэе мусульм. веравызнанне абмяжоўвае выяўл. творчасць. У працэсе развіцця К. вылучыліся 2 тэндэнцыі: адна абумоўлена функцыян. патрабаваннямі (зручнасць пісьма, яснасць і макс. распазнавальнасць знакаў, маічымасць чытаць на адлегласці), другая — падпарадкаваннем формы літар, слоў, тэксту маст. або дэкар. мэтам (дэкар. ўзорыстасць, якая набліхае пісьмо да арнамензу). На Беларусі К. вядома з 10— 11 ст. y рукапісных богаслужэбных кнігах. Развівалася на аснове кірыліцы ад устава і паўустава да скорапісу. Вял. ўвага аддавалася афармленню пач. старонак (змяшчалі арнамент, застаўкі, ініцыялы). 15— 16 ст. — росквіт бел. К. (курсіў, y
КАЛІБРЫ (Trochilli), падатрад пгуніак атр. стрыжападобных. 1 сям., 319 відаў. Пашыраны ў Амерыцы (ад Пд Аляскі і Лабрадора да Вогненнай Зямлі). Ж ывуць y розных ландшафтах, пераважна аселыя. Самыя дробныя птушкі на зямлі. Даўж. 5,7—30 мм, маса 1,6—20 г. Апярэнне рознакаляровае, бліскучае. Дзюба доўгая, тонкая, y некат. выгаутая. Палііамы. Нясуць 1—2 яйцы. Кормяцца на ляту кветкавым нектарам і часткова дробнымі насякомымі. Адносная маса сэрца К. найб. сярод птушак. Інтэнсіўны абмен рэчываў, т-ра цела каля 43 °С. Ноччу і пры недахопе корму ўпадаюць y зцранцвенне, т-ра цела зніжаецца да 14,5 °С. Лётаюць хутка (да 80 км/гадз). Могудь завісаць y павстры і даваць задні ход. Дробныя віды робяць крыламі да 80 узмахаў за секунцу. 6 відаў y Чырв. кнізе МСАП. Э.Р.Самуеенка. КАЛІГРАФІЯ (ад грэч. kalligraphia прыгожы почырк), мастацтва прыгожага і дакладнага пісьма. Вылучаецца кампазіцыйнай дасканаласцю, стылявым адзінствам, вобразнасцю, спалучэннем традыц. і нац., высокім выканаўчым майстэрствам (віртуознасць росчыркаў, вы-
К) с е ф Ce і д, P a м з i М y с т a ф a, С a а д К я м і л ь , А б у Х а л і л ь Л ют ф а . Карціна на тэму арабскай каліграфіі.
Да арт. Каліграфія. Ю.Т a р э е ў. 3 трынціха «Галасы» 1997. якім адчувальны ўплыў зах.-еўрап. познагатычнага пісьма). Традыцыі К. наўплывалі на шрыфты кніг Ф.Скарыны, якія ўяўляюць сабой творчы сінтэз бел. і зах.-еўрап. К. З ’яўленне кнігадрукавання абмежавала выкарыстанне К. 3 развіццём машынапісу яна захавалася ў афармленні кніг, плакаце, рэкламе і інш. галінах, дзе выкарыстоўваюдца маст. маляваныя шрыфты, часам выступае я к твор станковай графікі (Ю .Тарэеў і інш.). КАЛІГУЛА Гай Юлій Цэзар (Gaius Julius Caesar Caligula; 31.8.12, Анціум, цяпер г. Анцыо, Італія — 24.1.41), старажьггнарымскі імнератар [37—41]. 3 дынастыі Юліяў-Клаўдзіяў, пераемнік Тыберыя. Выхоўваўся ў ваен. лагеры свайш бацькі Германіка; мянушку Калііула атрымаў ад салдацкага абутку (лац. caligula літар. боціх), які насіў з дзяцінства. Гіраўленне К. вызначалася дэспатызмам, імкнеішем да неабмежаванай улады, марнаваннем дзярж. сродкаў на гульні і відовішчы, што вяло да непамерных ііадаткаў і выклікала хва-
ляванні сярод яўрэяў y г. Александрыя і ў Палесціне. Забіты ў выніку змовы трыбунаў прэгарыянскай гвардыі. ХАЛІЕЎ М ІР, гл. ў арт. Грэка-персідскія войны. КАЛІЗЁЙ, гл. Рымскі калізей. КАЛІЗІЙНАЕ I1PÀBA, сухупнасць норм, на падставе якіх вырашаюцца калізіі паміж законамі розных дзяржаў. Уваходзіць y склад міжнароднага прыватнага права. У ш эраіу краін (Вялікабрытанія, ЗШ А і інш.) паняцце «міжнароднае прыватнае права» атаясамліваецца з паняццем «К.п.». Міжнароднае К.п. неабходна адрозніваць ад «унутранага», якое дзейнічае ў федэратыўных дзяржавах. КАЛІЗІЯ (ад лац. collisio сутыкненне), сутыкненне, супярэчнасць, разыходжашіе інтарэсаў, поглядаў, імкненняў. К. м а с т а ц к а я — супярэчнасць, сутыкненне, барацьба дзеючых сіл y маст. творы. Тэрмін уведзены ў эстэтыку І’.Гегелем. Ужываецца і як сінонім тэрміна «канфлікг» (гл. Канфлікт мастацкі), y значэнні глабальнасць, універсальнасць выказваемых сугарэчнасцей або ў якасці вызначэння супярэчнасці як моманту ўнугр. структуры, як спосаб, a не як прадмет маст. адлюстравання. К. ў п р а в е — разыходжанне паміж асобнымі законамі адной дзяржавы або супярэчнасць законаў, суд. рашэнняў розных дзяржаў. К. ўнутр. законаў вырашаецца шляхам выбару таго нарматыўнага акга, які павінен быць дастасаваны да выпадку, йгго разглядаецца. Калі ёсць разыходжанне паміж актамі, выдадзенымі адным і тым жа праватворчым органам, то ўжываецца акт, выдадзены пазней. ІІры разыходжанні паміж агульным і спец. актамі перавага аддаецца спецыяльнаму; калі супярэчныя нормы знаходзяцца ў актах, прынятых рознымі органамі, то выкарыстоўваеівда норма, прынятая вышэйстаячым органам. Пытанне пра ўжыванне права сваёй або замежнай дзяржавы вырашаецца на аснове калізійнай нормы, якая змешчана ва ўнутр., нац. заканадаўстве або ў міжнар. дагаворы (гл. Калізійнае права). КАЛІЗІЯ ў г е а л о г і і , сутыкненне вялізных літасферных пліт або кантынентаў. У месцы К. ствараліся магутныя горныя сістэмы, пароды зямной кары зміналіся ў складкі, разломаўтварэнне дасягала глыбінь мантыі, акгывізаваліся тэктанічныя і вулканічныя працэсы. Прыкладам К. служыць сутыкненне п-ва Індастан (Інд. платформа якога лічыцца ч. даюрскага каіпынента Гандвана) з кантынентам Еўразія, іігго, магчыма, з’явілася адной з прычын утварэння І’імалаяў. P. Р Паўлавец.
КАЛНЎШЧЫНА, сялянска-казацкае паўстанне на Правабярэжнай Украіне ў 1768 супраць сац. і нац. прыгнёту з Bo xy Рэчы Паспалітай; найб. ўздым руху
гайдамакаў. ГІачалося ў маі на поўдні Кіеўскага ваяв., дзе пад кіраўніцтвам М.Залізняка сабраліся незадаволеныя сяляне, узброеныя каламі (адсюль назва) і халоднай зброяй. Яны занялі Смелу, Чаркасы, Канеў, Корсунь, Лысянку. 20— 21 чэрв. атрады Залізняка і казакі на чале з I .Гонтай авалодалі Уманню. Паўстанне ахапіла Кіеўшчыну, Брацлаўшчыну, Падолію, Валынь. Дзейнічалі атрады гайдамакаў пад кіраўніцівам С.Нежывога, А.Журбы, І.Бандарэнкі і інш. Пад уплывам К. пачаліся сял. хваляванні ў Галіцыі і этнічнай Польшчы. Баючыся пашырэння паўстання на сваю тэр., урад Расіі дапамог уладам Рэчы Паспалітай задушыць яго (7 ліп. рас. войскі заханілі Залізняка, Гонту і інш. кіраўнікоў, раззброілі іх атрады). К. прысвечана паэма Т.Р.Ш аўчэнкі «Гайдамакі». КАЛІЙ (лац. Kalium), К, хімічны элемент I групы перыяд. сістэмы, ат. н. 19, ат. м. 39,0983, належыць да шчолачных металаў. Прыродны складаецца з 2 стабільных ізатопаў 39К (93,259%), 41К (6,729%) і радыеактыўнага ^ К . У зямной кары 2,41% па масе, трапляецца толькі ў выглядзе злучэнняў (гл. Калійныя солі). Найважнейшы пажыўны элемент для раслін (гл. Калійныя ўгнаенні). Адкрьггы ў 1807 англ. хімікам Г.Дэві, назва ад араб. аль-калі — паташ. Мяккі серабрыста-белы метал, Іш 63,51 °С, шчыльн. 862,9 кг/м3. Хімічна вельмі актыўны. 3 вадой і разбаўленымі к-тамі ўзаемадэейнічае з выбухам і загараннем. Лёгка ўзаемадзейнічае з кіслародам паветра (утварае аксід К20, пераксід К20 2, надперахсід К 02), галагенамі, пры награванні — з вадародам, халькагенамі, фосфарам, графітам (гл. Калію злучэнні). He ўзаемадэейнічае з азотам. Захоўваюць пад слоем абязводжанай газы ці мінер. масла. Атрымліваюць узаемадзеяннем метал. натрыю з расплавам калію гідраксіду ці хларьвду KC1, электролізам расплаву KC1 ці карбанату К2СО,. Выкарыстоўваюць як матэрыял электродау y хім. крыніцах току, як гетэр y вахуумных радыёлямпах, сплаў К. і натрыю— ях цепланосьбіт y ядз. рэактарах. Пры кантакде выклікае моцныя апёкі скуры і слепату. КАЛІЙНАЯ CAJ1ÉTPA, к a л i е в a я с a л е т р а, тэхнічная назва калію нітрату, KNOi. Падвойнае комплекснае ўгнаенне, мае калій (44% y пераліку на аксід К 2О) і азаг (13%). Выкарыстоўваюць на розных глебах, пераважна пад культуры, адчувальныя да хлору (лён, бульбу, тьггунь, вінаград). КАЛІЙНЫ Я CÔJII, к а л і е в ы я с о л і, асадкавыя горныя пароды, складзеныя з лёгкарастваральных каліевых і каліева-магніевых мінералаў: сілміну, карналіту, палігаліту і інш. Па марфалогіі саляных пакладаў вылучаюць: пластавыя, лінза-, купала-, іігтока- і гнездападобныя радовішчы. Ксшькасць аксіду калію К 2О y прамысл. пакладах 12— 30%. К.с. — асн. сыравіна, з якой атрымліваюць калійныя ўгнаенні, метал. калій і яго злучэнні. Найб. радовішчы ў Канадзе, Германіі, Расіі, Казахстане, ЗША. На Беларусі К.с. звязаны з саляноснай тоўшчай верхняга дэвону Пры-
пяцкага прагіну. Прамысл. запасы (1996) ацэньваюцца ў 6484,9 млн. т сырых солей (1128,7 млн. т аксіду калію) і сканцэнтраваны на Старобінскім і Петрыкаўскім радовішчах. Старобінскае радовішча распрацоўвае (запасы каля 800 млн. т аксіду калію) ВА «Беларуськалій». КАЛІЙНЫ Я ЎГНАЕННІ, неарганічныя рэчывы, якія маюць солі калію, растваральныя ў вадзе. Выкарыстоўваюць для павелічэння ўрадлівасці і паляпшэння якасці с.-г. прадукцыі пераважна на дзярнова-падзолістых, пясчаных і супясчаных, тарфяна-балотных і лугавых глебах. Асабліва эфеюгыўныя пры ўнясенні пад бульбу, цукр. буракі, лён, грэчку, бабовыя- культуры, сланечнік. Колькасць калію ў К.у. паказваюць y працэіпах аксіду калію К 2О. Найб пашыранае ўгнаенне — х л a р ы д к a л і ю KC1 мае 58—62% К20. ВА чБеларуськалій» вырабляе дробназярністы і грануляваны KC1, які атрымліваюць абагачэннем сільвінітавай руды флатацыйным метадам (прадукт ружовага колеру; гл. Флатацыя) ці метадам растварэння і крышталізацыі (прадухт белаіа колеру). Для падкормкі раслін, яхім патрэбны натрый (напр., цухр. буракі), выкарыстоўваюць з м е ш а н у ю к а л і й н y ю с о л ь (30—40% К20), што атрымліваюць мех. змешваннем тонказдробненай сільвінітавай руды KCl-NaCl з KC1, і сырыя калійныя солі — здробненая сільвінітавая руда (12—15% К20). Пад с.-г. культуры (бульба, лён, тытунь і інш.), на якасць якіх адмоўна ўплывае залішняя колькасць хлору ў глебе, уносяць бясхлорныя К.ў. — с у л ь ф а т к a л і ю K2S04 (46—50% К20), к а л і м а г н е з і я (падвойны сульфат калію-магнію) K2S04-MgS04 (24—27% К20). Хім. прам-сць выпускае таксама канцэнтраваныя азотнафосфарна-калійныя комплексныя ўгнаенні. Літ:. Технологня калнйных удобреннй. 2 нзд. Мн., 1978. Х.А.Александровіч. КАЛІКІНСКІ Аляксандр Арсенавіч (н. 30.9.1915, с. Закабякіна Любімскага р-на Яраслаўскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне аграхіміі. Д -р с.-г. н. (1978), праф. (1979). Засл. работнік вышэйпіай школы Беларусі (1980). Скончыў БСІ’А (1947), дзе працаваў да 1991. Навук. працы пра спосабы ўнясення ўгнаенняў на дзярнова-падзолістых глебах. Тв.\ Локалыюе внесеіше млнеральных удобреннй. Мн., 1976 (у сааўт.). KAJIIKPÂT (Kallikratês), старажытнагрэчаскі архітэкггар сярэдзіны 5 ст. да н.э.; прадстаўнік перыяду класікі. Пабудаваў на Афінскім акропалі невял. іанічны храм Ніке Аптэрас (Бяскрылай ГІерамогі; праект 449 да н.э., скончаны каля 420 да н.э.), Парфенон (447— 438 да н.э., з Іктынам). Удзельнічаў y буд-ве так званых доўгіх сцен (каля 457— 445 да н.э.) паміж Афінамі і Пірэем. КАЛІКУТ, К а ж ы к о д э , горад на Пд Індыі, y штаце Керала. 420 тыс. ж. (1991). Ііорт на Малабарскім беразе Аравійскага м. Лесапільная і дрэваапр. прам-сць. Апрацоўка. арэхаў кеш ’ю. Вытв-сць алею, парфюмерыі, чарапіцы, цзлюлозы. Рыбалоўства. Месца першай высадкі партуг. экспеды іш і Васка да Гамы ў Індыі (1498).
КАЛІМАХ_______________ 465 КАЛІМАНТАН (Kalimantan), Б a р н е о, востраў y Малайскім архіпелагу, найбодьшы з Вялікіх Зондскіх астравоў. Болыпая ч. вострава ўваходзіць y склад Інданезіі, на Пн частка тэр. Малайзіі (штаты Саравак і Сабах) і султанат Бруней. Абмываецца морамі Паўд.-Кітайскім, Сулу, Сулавесі, Яванскім, пралівамі Макасарскім і Карымата. Пл. 734 тыс. км2, з прыбярэжнымі астравамі 746,5 тыс. км2. Даўж. з ПдЗ на ПнУ каля 1100 км. Нас. 9,1 млн. чал. (1990). Берагі слаба расчлянёнью, нізінныя, забалочаныя. Бухтаў мала. Рэльеф пераважна горны. У цэнтр. ч. і на ПнУ глыбавыя нагор’і (г. Кінабалу 4101 м) і ўзгоркавыя плато. Н а ўзбярэжжах Пд і 3 нізіны. Геал. будову К. складаюць на ПнЗ стараж. дамеэазойская Зондская платформа, на Пд і У кімерыйская і альпійская складкавасці. Горы складзены з гранітаў, гнейсаў і крышт. сланцаў, нізіны — з алювіяльных адкладаў. Радовішчы нафты, газу, каменнага вугалю, жал. і поліметал. руд. Клімат экватарыяльны. Т-ра на раўнінах 25— 27 °С. Ападкаў 2000— 3500 мм, y rapax да 5000 мм за год. Рэкі кароткія, паўнаводныя (найб. Капуас, Барыта, Махакам), y верхняй ч. парожыстыя, з вял. запасамі гідраэнергіі, y ніжняй — суднаходныя. Значная ч. вострава занята экватарыяльнымі лясамі (гілеямі) да выш. 1200— 1500 м. Сярод лясной расліпнасці гіераважаюць дыптэракарпавыя, фікусы, _ пальмы, дрэвападобныя папараці, бамбук. Шмат ліян і эпіфітаў Вышэй 1500 м — субтрапічная і барэальная флора. Уздоўж узбярэжжаў мангравыя зараснікі. Сярод фауны трагашюцца чалавекападобныя (арангутангі) і інш. малпы, сланы, насарогі, тапіры, дзікі, птушкі, паўзуны і земнаводныя Вырошчваюць рыс, каўчуканосы, алейныя пальмы. Буйныя гарады: ГІантыянак, Банджармасін (Інданезія), Кучынг (Малайзія), Бандар-Серы-Бегаван (Бруней). М.В.Лаўрыновіч. КАЛІМАТАР (ад collimo, скажонае лац. collineo накіроўваю па прамой лініі), аптычная прылада для атрымання пучкоў паралельных прамянёў. Складаецца з аб’ектыва (ці ўвагнутага люстэрка), y факальнай плоскасці якога размешчаны асветлены аб’ект, напр., скрыжаваныя ніці, шкала, адтуліна дыяфрагмы. НеІдэальная паралельнасць выхадпога пучка абумоўлена канечнымі памерамі аб’екта і аберацьіямі аб’екгыва (гл. Аберацыі аптычных сістэм). Выкарыстоўваецца ў астраноміі для праверкі вымяральных інструментаў, y спектральпых гірыладах для атрымання пучкоў святла, накіраваных y дыспергавальную сісгэму і інш. КАЛІМАХ (Kallimachos; 310 да н.э., г. Кірэна, цягіер г. Шахат, Лівія — каля 240 да н.э.), старажытнагрэчаскі паэт і філолаг; прадстаўнік александрыйскай паэзіі. Жыў пры егіп. двары Пталамеяў, узначальваў Александрыйскую бібліятэку.
466________________ КАЛІМЫ Стваральнік новага літ. жанру — паэзіі малых форм: паэма «Гекала» (эпілій — малы эпас); зб-кі апавяд. элегій y 4 кн. «Прычыны», вершаў «Ямбы». Аўтар шматлікіх эпіграм, гімнаў, «Табліц» — першага каталога грэч. пісьменнікаў і іх твораў з біягр. звесткамі. Творчасць К. паўплывала на больш познюю грэч. і рым. паэзію. Тв.: Рус. пер. — y кн.: Александрнйская поэзяя. М., 1972. КАЛІМЫ, м а т ы л і - л і с т а в і д к і (Kallima), род матылёў сям. німфалід. Некалькі відаў. Пашыраны ў тропіках Азіі і Афрыкі. Крьшы ў размаху да 8 см. Верхні бок крылаў ярка афарбаваны, ніжні — з малюнхам y выглядзе ліставых жылак; формаю і афарбоўкай складэеныя крылы матыля нагадваюць пажухлы ліст (прыклад мімікрыі).
Каліма. КАЛІН (Kallinos), старажытнаірэчаскі паэт 1-й пал. 7 ст. да н.э.; заснавальнік элегіі. Нарадзіўся ў г. Эфес (тэр. сучаснай Турцыі). У час уварвання ў М. Азію кімерыйдаў звярнуўся да жыхароў Эфеса з элегіямі, y якіх заклікаў устаць на абарону горада. Зберагліся 4 фрагменты «Ваяўнічай элегіі» (самы вялікі — 21 верш). Аўтар гімна Зеўсу, вершаў на сюжэты нар. паданняў траянскага міфалагічнага цыкла.
чы Брэсцкага р -н а — 25.6.1994), бел. пісьменніда. Скончыла Брэсцкае муз. вучылішча (1953). Працавала настаўніцай спеваў y Брэсце, Віцебску, Мінску. Друкавалася з 1962. Аўтар апавяданняў, казак і аповесцей для дзяцей: кнігі «Хлопчык-пакідайчык» (1970), «Забаронепая песня» (1971), «Каляровыя месяцы» (1975), «Маці і сын» (1977), «Крылаты конь» (1989), «Першы раз y першы клас» (1994). Аповесць «Світанак» (1979) прысвечана жыццю зах.-бел. вёсКІ. Л.С. Савік КАЛІНЕАРНЫЯ ВЕКТАРЫ, вектары, якія ляжаць на адной прамой ці на паралельных прамых. Умовай калінеарнасці двух вектараў з ’яўляеіша роўнасць нулю іх вектарнага здабытку. КАЛІНІН Анатоль Веньямінавіч (н. 22.8.1916, г. Каменск-Ш ахцінскі Растоўскай вобл., Расія), расійскі пісьменнік. У 1941 апублікаваў аповесць «Курганы», на аснове якой і аповесцей «На поўдні» (1944) і «Таварышы» (1945) створаны раман «Чырвоны сцяі> (1951). У раманах «Суровае поле» (1958), «Забароненая зона» (1962), «Грукаціце, званы!» (1966— 67), «Цыган» (кн. 1— 2, 1960— 83; паводле аднайм. аповесці маст. фільм 1967), аповесцях «Рэха вайны» (1963), «Вяртання няма» (1971) тэмы барацьбы з ням.-фаш . захогшікамі, пасляваен. жыцця вёскі, важныя пытанні сучаснасці. Аўтар паэт. зб. «Па крузе сумлення і абавязку» (1983), кніг пра М.Шолахава, зб-каў нарысаў, літ.крытычных артыкулаў. Дзярж. прэмія СССР 1973. Тв.: Собр. соч. Т. 1—4. М„ 1982—83. Літ.: К а р п о в а В. Анатолнй Калннян. 2 нзд М., 1976; Ш н ш к н н а Н.А Ог нменн сердца: Размышлення над страннцамн кнмг АВ.Каляняна. Ростов н/Д, 1981. КАЛІНІН Анатоль Іосіфавіч (н. 23.3.1947, г. Бабруйск Магілёўскай вобл.), бел. матэматык. Д -р фіэ.-матэм. н. (1991), праф. (1993). Скончыў БДУ (1970), дзе і працуе. Навук. працы па матэм. тэорыі аптымальнага кіравання. Распрацаваў адзіны падыход y даследа-
КАЛІНА (Viburnum), род кветкавых раслін сям. бружмелевых. Каля 200 відаў. Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. Афрыцы і Амерыцы. На Беларусі дзікарослая К. звычайная, або чырвоная (V. opulus). Расце на ўзлесках, высечках, сярод хмызняку, па берагах рэк і азёр; вырошчваецца ў садах і парках. Інтрадухаваны ў Цэнтр. бат. садзе Нац. АН Беларусі К.: бульдзенеж, або снегавы map (V. о. Rosseum), канадская (V. lentago), карлікавая (V. о. N anum ), суцэльналістая (V. lantana). Лісталадныя або вечназялёныя кусты і дрэвы выш. да 4 м. Лісце трох-, пяцілопасцевае. Кветкі белыя ці ружова-белыя, сабраныя ў парасонападобныя мяцёлхі. Плады — яркачырв. касцянка, ядомыя. Лек., харч., фарбавальная, меданосная і дэкар. расліна. KAJIIHA (сапр. K a п е л я н) Клаўдзія Канстанцінаўна (1.11.1925, в. Блювіні-
Каліна івычайная.
ванні рэгулярна і сінгулярна адхіленых задач аты м альнага кіравання. Тв:. Аснмптотаческнй метод построеігая оггшмальных улравленяй с особымя учаспсамн / / Докл. AH CCCP.1990. Т. 314, № 1; Асямптотнка рсшеннй возмуіцеішых задач опшмального управлення / / Нзв. РАН. Технмческая кнбернепоса. 1994. № 3. КАЛІНІН А ш толь Сямёнавіч (30.12.1905, с. Іват Шосткінскага р-на Сумскай вобл., Украіна — 18.8.1965), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. н. (1955), праф. (1956). Скончыў Казанскі вет. ін-т (1936). 3 1946 y Львоўскім зоавет. ін-це (у 1955—57 дырэкгар). 3 1957 заг. кафедры Відебскага вет. ін-та. Навук. працы па касцёвамазгавым кроваўтварэнні здаровых коней і пры кровапаразітарных хваробах, вет. паталаг. анатоміі і гісталогіі. Мікалай Арцёмавіч (10.5.1937, в. Карма Добрушскага р-на Гомельскай вобл. — 12.2.1974), бел. кінарэжысёр. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1965). У 1958—60 і з 1967 на й настудыі «Беларусьфільм». Гал. месца ў творчасці займалі фільмы героіка-рамант. плана. Рэжысёр маст. фільмаў «Ствары бой» (1970), «Рудабельская рэспубліка» (1972), тэлевізійных «Камлючок» (1968), «Тыя, што ідуць за гар ы зо т » (1972), «Корцік» (1973), «Бронзавая птушка» (1974). У 1965—67 y Дзярж. рус. драм. т-ры Беларусі паставіў спекгаклі «Справа Даўбмана» («Герой Фатэрланда») Л.Кручкоўскага і «Мая старэйідая сястра» А.Валодзіна (1965), «Дзеля жыцця» («Першы ўрок») К.Губарэвіча (1968). KAJIIH1H
КАЛІНІН Міхаіл Іванавіч (19.11.1875, в. Верхняя Троіца Кашынскага р-на Цвярской вобл., Расія — 3.6.1946), савецкі парг. і дзярж. дзеяч. Герой Сац. Працы (1944). Скончыў 4-класную школу (1889). Удзельнік рэвалюцыі 1905—07 і Кастр. рэвалюцыі 1917. Старшыня ЦВК РСФ СР (з 1919), ЦВК СССР (з 1922) і Прэзідыума Вярх. Савета СССР (з 1938). Чл. К П СС (з 1898), яе Ц К (з 1919) і Палітбюро ЦК (э 1926). Выконваў пераважна прадстаўнічыя функдыі. Неаднаразова быў y Беларусі, y т л . 11.7.1935 на юбілейнай сесіі ЦВК БССР y Мінску ўручыў рэспубліды ордэн Леніна. У Беларусі ў сав. час яго імем названы прадпрыемствы, калгасы, вуліцы; помнікі ў Мінску, Гомелі і інш. КАЛІНІН Пётр Захаравіч (25.1.1902, б. хутар Альховікі Шумілінскага р-на Віцебскай вобл. — 12.12.1966), партыйны і дзярж. дзеяч БССР, адзін з арганЬатараў і кіраўнікоў патрыят. падполля і партыз. руху ў Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Скончыў Рэспубліканскую школу прапагандыстаў пры Ц К КП(б)Б (1937), Вышэйшую шксшу парт. арганізатараў пры Ц К ВКП(б)Б (1941). У 1938 y апараце ЦК КП(б)Б, з 1939 нам. наркома земляробства БССР, 1-ы сакратар Вілейскага абкома КП(б)Б. У гады Вял. Айч. вайны 2-і сакратар Ц К КП(б)Б,
чл. ваен. савета 21 -й арміі, нам. нач. штаба партыз. руху пры ваен. савеце Зах. фронту, з вер. 1942 нач. Беларускага штаба партызанскага руху. 3 1944 1-ы сакратар Гродзенскага абкома КП(б)Б, з 1948 нам. Старшыні CM БССР. 3 1951 міністр саўгасаў, дарожнай і трансп. гаспадаркі, хлебапрадуктаў БССР. Чл. Ц К К П Б y 1940— 52, 1956—60. Дэп. Вярх. Савета БС С Р y 1938— 55, 1959— 63, Вярх. Савета СССР y 1946— 58. Аўтар успамінаў.
яна (1786; на тэр. былога г.п. Болшава, y 1963 далучанага да К.).
КАЛІНКАВІЦКАЕ
КАЛШІНГРЛДСКАЯ В 0БЛ А СЦ Б, y Расійскай Федэрацыі, паўанклаў. Мяжуе з Літвой і Псшьшчай, на 3 і ПдЗ абмьіваецца Балтыйскім м. Утворана 7.4.1946. Пл. 15,1 тыс. км2. Нас. 932 тыс. чал., гарадскога 78% (1996). Сярод насельніцтва 8,5% беларусаў. Цэнтр — г. Калінінград. Найб. гарады: Савецк, Чарняхоўск, Балтыйск, Гусеў, Неман, Піянерскі. Прырода. Паверхня К.в. — слабаўзгорыстая раўніна. Н а П н частка тэр. апускаецца ніжэй узроўню мора (польдэры) і агароджана ад затаплення дамбамі. На ПдУ — Балтыйская града (выш. да 231 м). Уздоўж узбярэжжа Балтыйскага м. і яго заліваў (Куршскі і Калінінградскі) на 140 км паласа пясчаных пляжаў, т. зв. «Бурштынавы бераг». На Куршскай касе (даўж. 98 км, шыр. да 4 км) і Балтыйскай, ці Віслінскай, касе (даўж. 65 км, шыр. да 2 км) пясча-
ровай прам-сці, перапрацоўка рыбы і інш. марскіх прадуктаў, міжнар. турызм). М алочна-мясная жывёлагадоўля, мясная і беконная свінагадоўля, птушкагадоўля. ГІасевы збожжавых (азімая пшаніца, жыта, ячмень). Вырошчваюць травы, караняшіоды, бульбу, агародніну. Развіваецца садоўніцтва. На тэр. К.в. густая сетка чыгунак і аўгадарог. Гал. чыгунка Калінінград— Каўнас, аўтадарога Калінінград— Вілыш с. Незамярзаючыя марскія парты — Калінінград і яго аванпорт Балтыйск. Курорты: Светлагорск, Піянерскі, Зеленаградск.
Тв:. Партнзанская республнха. 3 нзд. Мн., 1973. КАЛІШНГРА д , горад y Расіі, цэнтр Калінінградскай вобл., на р. Прэголя, пры ўпадзенні ў Калінінградскі зал. Балтыйскага м. 424 тыс. ж. (1997). База рыбапрамысл. і трансп. флоггу. Вузел чьпунак і аўтадарог. Аэрапорт. Незамярзаючы порт, звязаны з Балтыйскім м. глыбакаводным каналам (да г. Балтыйск). Прам-сць: машынабуд. і металаапр., цэлюлозна-папяровая, харч., лёгкая, вытв-сць буд. матэрыялаў; бурштынавы камбінат. Атлантычны НДІ рыбнай гаспадаркі і акіянаграфіі. 3 ВНУ, y т л . ун-т (засн. ў 1544). 2 тэатры. Філармонія. Музеі гіст.-маст. і бурштыну. Бат. сад, заапарк. Кафедральны сабор (14 ст.), гарадскія вароты (18 ст.); помнік Ф.Ш ылеру (1910), магіла ням. філосафа І.Канта. Засн. ў 1255 крыжаносцамі Тэўтонскага ордэна. У хуткім часе стаў важным партовым горадам (наз. Кёнігсберг, суссднія слав. народы назьшалі Кралявец). У 1525—1618 рэзідэнцыя прускіх герцагаў. 3 1701 y складзе каралеўства Прусія. У Сямігадовую вайну 1756—63 заняты рас. войскамі (1758, да 1762 цэнтр рас. генерал-губернатарства Усх. Прусіі). 3 1871 y складзе аб’яднанай Германіі. У 2-ю сусв. вайну, асабліва ў ходзс УсходнеПрускай (Кёнігсбергскай) аперацыі 1945, моцна разбураны (да 90%). Паводле рашэння Патсдамскай канферэндыі 1945 К. з прылеглай тэрыторыяй (каля у , 6. Усх. Прусіі) адышоў да СССР. У 1946 перайменаваны ў К. Літ:. Г у б н н АБ., С т р о к м н В.Н. Очеркл лсторнн Кенлгсбсрга. Калмшшград, 1991; О р л о в A Город на Преголе: Зарнсовкн нз прошлого. Калннннград, 1993. КАЛІНІНГРА д , горад y Pacü, y Маскоўскай вобл., каля р. Клязьма. Засн. ў 1928 як пас. Калінінскі, горад з 1938. 133 тыс. ж. (1996). Чыг. станцыя. Цэнтр ракетна-касм. прам-сці- Цэнтр кіравання касм. палётамі. Прадпрыемствы машынабуд. і металаапр., дрэваапр., тэкст. і інш. прам-сці. Царква Касьмы і Дамі-
ныя дзюны (выш. да 60 м, шыр. да 1 км). Карысныя выкапні: бурштын (80% сусв. запасаў), фасфарьггы, глаўканіты, каменная соль, іаз, нафга, буры вугаль, торф, буд. матэрыялы, мінер. вада. Клімат пераходны ад марскога да ўмерана кантынентальнага. Сярэдняя т-ра студз. ад -2,6 °С да -4,8 °С, ліп. ад 15 да 17 °С. Гадавая колькасць ападкаў 650— 700 мм. Рэкі належаць да бас. Балтыйскага м., галоўныя Нёман (з прытокам Ш эшупе) і Прэголя (з прьпокам Лава). Суднаходныя. Больш за 100 азёр, 7% тэр. забалочана. Глсбы пераважна падзолістыя і дзярнова-падзсшістыя. Пад лесам больш за 15% тэр. (елка, хвоя, дуб, граб, бук). Нац. парк — Куршская каса. Гаспадарка. К.в. з ’яўляецца індустр. раёнам з развітой сельскай гаспадаркай. Асн. галіны прам-сці: харч. (рыбная, мясная), дрэваапр. і цэлюлозна-папяровая (папера, кардон, мэбля), маш.-буд. (абсталяванне для рыбнай прам-сці, малыя ракетныя рухавікі ддя штучных спадарожнікаў Зямлі, пад’ёмна-трансп. і электратэхн. абсталяванне, вагоны-самазвалы, суднарамонт), лёгкая, буд. матэрыялаў. Здабыча і апрацоўка бурштыну (ювелірныя вырабы, лакі, фарбы). На тэр. К.в. ў 1991 засн. свабодная эканам. зона «Бурштын» (радыё- і электронная прам-сць, суднабудаванне, абсталяванне для харч. і цэлю лозна-папя-
467
В .М .К о р зун .
КАЛ'іНІНСКАЕ
КАМ САМбЛЬСКА-
МАЛАДЗЁЖНАЕ П А ДП 0ЛЛ Е. Дзейнічала з ліст. 1941 да чэрв. 1942 y в. Калініна Буда-Кашалёўскага р-на Гомельскай вобл. ў Вял. Айч. вайну. Падпольшчыкі (кіраўнікі І.Ф.Канцавой, Л.М.Кавальскі) прымалі па радыё і распаўсюджвалі зводкі Саўінфармбюро, дапамагалі параненым чырвонаармсйцам, трымалі сувязь з мясц. партыз. атрадамі, удзельнічалі ў дыверсіях на Гомельскім вагонарамонт. з-дзе і чыг. вузле. У чэрв. 1942 пры спробе падарваць эшалон ворага з жывой сілай падпольшчыкі арыштаваны: 4 з іх павешаны, 8 закатаваны ў гомельскай турме. КАЛІНІНСКАЯ АКРЎГА, адм.-тэр. адзінка ў БС С Р y ліп. 1924 — чэрв. 1927. Цэнтр г. Клімавічы. Пл. 8371 км2, нас. 401,-1 тыс. чал. (1924). Уключала 10 раёнаў: Бялынкавіцкі, Касцюковіцкі, Клімавіцкі, Краснапольскі, Крычаўскі, Мілаславіцкі, Мсціслаўскі, Расненскі, Хоцімскі, Чэрыкаўскі. Ахр. газ. «Наш працаўнік». 3 1927 Мсціслаўскі і Расненскі р-ны ўключаны ў Аршанскую, астатнія — y Магілёўскую акр. КАЛІНІНСКІ ПАВЁТ, адм.-тэр. адзінка ў Беларусі ў 1924. Засн. 2.6.1924 y Гомельскай губ. Цэнтр — г. Клімавічы. Уключаў 14 валасцей: Бялынкавідкую, Брацькавіцкую, Касцюковідкую, Юіімавідкую, Краснапсшьскую, Крычаўскую, Маляціцкую, Мілаславіцкую, Наваельненскую, Прапойскую, Родненскую, Саматэвіцкую, Хоцімскую, Чэрыкаўскую. 17.7.1924 скасаваны, тэр. ўключана ў Калінінскую акругу, Прапойская, часткі Наваельненскай і Чэрыкаўскай валасцей — y Магілёўскую акр. КАЛІНКАВІЦКАЕ ПАТРЫЯТЬІЧНАЕ П АДП 0ЛЛЕ. Дзейнічала з вер. 1941 да ліст. 1943 y г. Калінкавічы Гомельскай вобл. ў Вял. Айч. вайну. Складалася з ірупьі чыгуначніхаў (37 чал., кіраўнік П.С.Ануфрыеў), групы К.М.Бакуна (стала ядром партыз. атрада імя Варашылава) і камсам.-маладзёжнай арг-цыі «Смугнар» («Смерць прыгнятальнікам народа», 10 чал., кіраўнік К.Ф.Ярмілаў). Падпольшчыкі распаўсюджвалі лістоўкі, газеты, здабывалі для партызан зброю, боепрыпасы, харчаванне, адзенне, ме-
КАЛІНКАВІЦКА
найменні «Калінкавіцкіх», 18 — «Мазырскіх».
дыкаменты, разведданыя, рабілі дыверсіі на чыг. вузле і прадпрыемствах. Смугнараўцы правялі рэйд па вёсках Палесся, разграмілі шэраг паліцэйскіх участкаў, здзейснілі шэраг дыверсій. У жн. 1942 фашысты раскрылі маладзёжную арг-цыю і пасля катаванняў амаль усіх расстралялі; з вер. ўтварылася камсам.-маладзёжная арг-цыя з 11 чал. (кіраўнік М.М.Судас). У 1942— 43 многія падпальшчыкі гіайішіі ў партызаны. Літ:. Р о з н н с к м й Г.Б. Смугнар: Докум. повесть. Мн., 1986.
КАЛІНКАВІЦКІ РАЁН, y цэнтральнай частды Гомельскай вобл. Утвораны 17.7.1924 (у сучасных межах з 24.3.1960). Пл. 2,8 гыс. км2. Нас. 32 тыс. чал. (1997; без г. Калінкавічы), гарадскога 5,3%. Сярэдняя шчыльн. 11,4 чал. на 1 км2. Цэнтр раёна — г. Калінкавічы; г.п. Азарычы, 130 сельскіх населеных пунктаў. Падзяляецца на 22 сельсаветы: Бярозаўскі, Вялікааўцюкоўскі, Гарбавіцкі, Гарочыцкі, Даманавіцкі, Дудзіцкі, Зеляноцкі, Казловіцкі, Капліцкі, Крухавіцкі, Лілаўскі, Малааўцюкоўскі, Міхнавіцкі, Нахаўскі, Прудоцкі, Савідкі, Сыродскі, Хобненскі, Чкалаўскі, Шыіцкі, Юравіцкі, Якімавіцкі. Раён моцна падярпеў ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Да зоны з перыяд. кантролем аднесена 66 нас. пунктаў (19,2 тыс. чал.), да зоны пражывання з пгавам адсялення — 12 нас.
468
КАЛШКАВІЦКА-МАЗЬІРСКАЯ
АПЕ-
РАЦЫЯ 1944, наступальная аперацыя войск левага крыла Бел. фронту (камандуючы ген. арміі К.К.Ракасоўскі) 8 студз. — 8 лютага ў Вял. Айч. вайну. Удзельнічалі 61-я, 65, 16-я паветр. арміі ва ўзаемадзеянні з партызанамі Го-
гадоўлі. Вырошчваюць збожжавыя. бульбу і кармавыя культуры. Прадпрыемствы дрэваапрацоўчай, буд. матэрыялаў і харч. прам-сці. Па тэр. раёна праходзяць чыіункі Жлобін— Оўруч (Украіна) і І'омель—Лунінец, аўтадарогі Гомель— Брэст, Бабруйск—Оўруч, нафтаправод «Дружба», ідзаправод. У раёне 24 сярэднія, 16 базавых, 6 пач. школ, 1 школа-інтэрнат, 32 дашкольныя ўстановы, 27 дамоў культуры, 24 клубы, 6 бальнід, амбулаторыя, радзільны дом, 46 фельч.-ак. пунктаў. Помнікі архітэктуры: сядзіба з пейзажным паркам (сярэдзіна 19 ст.) y в. Ліпава, касцёл і калегіум езуітаў (1717— 46) y в. Юравічы. Помнік гісторыі — мемарыяльны комплекс вязням Азарыцкіх лагераў смерці (1965). Выдаецца газ. «Калінкавідкія навіны». Г.С.Смамкоў. КАЛІНКАВІЦКІ СКАРБ. Знойдзены ў 1961 y г. Калінхавічы. Ухаваны ў 2-й пал. 17 — 1-й гіал. 18 ст. У тканіне было загорнута болыіі за 2,5 тыс. манет, сярод якіх некалькі сярэбранш паўтаракаў Рэчы Паспалітай і герцагства Прусіі 1620-х г., медныя соліды Рэчы Паспалітай. Захавалася 2051 медная манета, y т л . 78 фалыіш вых (падробкі солідаў ВКЛ і Каралеўства Польскага). Адна з найб. знаходак медных солідаў Яна II Казіміра Вазы. Захоўваецца ў Мазырскім краязнаўчым музеі, 513 манет скарбу перададзены ў музей мясц. школы. КАЛІНКАВІЦКІ СТРОЙ, ірадыцыйны комплекс бел. нар. адзення на Усх. Палессі. Бытаваў y 19 — 1-й пал. 20 ст. пераважна ў Калінкавіцкім, Светлагорскім і Жлобінскім р-нах. Адметны дасканала распрацаванай і выверанай арнаментыкай натыкання і вышывак, своеасаблівымі, з мносгвам пышных
мельскага, Мінскага і Палескага злучэнняў. Задача аперацыі: разбіць калінкавіцка-мазырскую групоўку ворага, стварыць плацдарм для наступлення ў напрамку Бабруйск— Мінск, часткай сіл — уздоўж р. П рыпяць на Лунінец. У ходзе аперацыі вызвалены Даманавічы (8 студз.), Ельск (11 студз.), Калінкавічы і Мазыр (14 студз.), Азарычы (20 студз.), Лельчыцы (23 студз.); сав. войскі прасунуліся на 60 км, адкінулі праціўніка да р. Пціч і ў раён Петрыкава, нанеслі ворагу значныя страты. 21 злучэнню і часці нададзены ганаровыя
пунктаў (3,3 тыс. чал); з абароту выведзены 3157 га с.-г. угоддзяў. Раён размешчаны ў межах Прыпяцкага (зах. ч.) і Гомельскага (лаўн. і ўсх. часткі) Палесся. Паверхня пераважна ііізінная. На ПдУ Юравіцкае ўзвышша. 99% тэр. на выш. да 150 м. Найвыш. пункт 167,5 м (на У ад в. Юравічы). Карысныя выкагаіі: нафга, торф, мінер. фарбы, гліна, жвір, пясок. Сярэдняя т-ра студз. -6,2 °С, ліп. 18,7 °С. Ападкаў 575 мм за год. Вегетац. перыдд 197 сут. На ПдУ працякае р. Прыпяць з прытокамі Трэмля, Іпа (з Вішай), Ненач, Закованка, Віць Найб. меліярац. ханалы: ІІенач, Абедаўка, Гарочыцкі, Дубнянская канава. Пераважаюць глебы тарфяла-балотныя (34,6%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (27,4%) і дзярнова-падзолістыя (22,5%). Пад лесам 50,4% тэр. Пашыраны хваёвыя і бярозавыя лясы. Балоты займаюць 2,4% тэр.; найб. з іх Васілевічы-2, Іпа-Вішанскае, Сухавіцкае і Вял. Мох. Агульная пл. с.-г. угоддзяў 107 тыс. га, з іх асушаных 54,2 тыс. га. На 1.1.1997 y раёне 21 калгас, 11 саўгасаў, 5 дапаможных і 20 фермерскіх гаспадарак, міжгас. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на мяса-малочнай жывёла-
Калшкавіцкі строй. Жанчына ў святочным адзенні з гарсэтам. Вёска Ялалы Светлаіорскага раёна Гомельскай вобл. 1920-я г.
фальбонак каўнярамі жаночых кашуль, багата аздобленымі гарсэтамі. Аснову жаночага летняга гарнігура складалі кашуля, спадніца-андарак, фартух, гарсэт, галаўны ўбор. Кашулю шылі з 3 полак даматканага белага палатна, э прамымі плечавымі ўстаўкамі, адюіадным (стаяча-адкладным) прышытым ці здымным каўняром з мноствам пышных фальбонак. Аздаблялі кашулю натыканнем, вышыўкай на каўняры, рукавах, плечавых устаўках, падоле, a таксама карункамі, мохрыкамі, нашыўкамі тканін. Андарак кроілі з 4 полак даматканага сукна ў верт. пункцірныя рознакаляровыя паскі на сакавіта-малінавым фоне («андарак y граты*) і ў рознакаляровыя паскі на цёмна-чырвомым фоне, якія ўтваралі буйную клетзсу («андарак y краты»), Да верху спадніцы, сабранага ў дробныя складкі, прышывалі спец. вытканы пояс. Фартух шылі з 2 полак палатна, злучалі іх дэкар. швомрасшыўхай. Белае поле фартуха натыкалася строгім арнаментам з прамавугольнікаў і квадратаў, гарыз. палос. Гарсэт шылі з тонкага даматканага, злёпсу прываленага сукна або фабрычных тканін. Кроіўся прьггаленым з баскай y форме 4 кліноў або пышнай фальбоны. Крыссе яго абанал засцежкі аздаблялі нашыўкай тасьмы розных колераў, упрыгожвалі метал. і касшшымі гузіхамі, машыннай ці ручной строчкай. Традыц. галаўнымі ўборамі дзяўчат былі вяшсі, павязкі накшталт маленькіх ручнікоў — скіндачкі, замужніх жанчын— намітхі, хусткі, чапцы са скіндачкамі, донца яхіх выдіывачася густым чырвоным арнаментам. Аснову мужчынскага адэення складалі кашуля з поясам і нагавіцы. Тунікападобная кашуля шылася з белага кужэльнага палатна, аздаблялася паскамі геам. арнаменту на каўняры, пазусе, плячах, рукавах і падоле. Адзенне дапаўнялася галаўным уборам (магерка, аблавуха), скураной кайстрачкай-калітой, скураным чэюііхам для ножыка, грабеньчыка. М.Ф.Раманюк. КАЛІНКАВІЦКІЯ РУЧН ІКІ, трады цыйныя тканыя ручнікі, якія вырабляюцца пераважна ў Калінкавіцкім, Свет-
Да арт. Калінкаяіцкія ручнікі. Ручнік Лаць Калінкавіцкага р-на. 1930-я г.
з
в. Уба-
лагорскім, Жлобінскім р-нах Г'омельскай вобл. Вядомы з сярэдзіны 19 ст. Даўж. 310— 400 см, шыр. 26— 30 см.
'Гкуць y 2— 4 ніты. Кампазідыі 2 відаў: пагмрочныя вузкія палосы аднолькавай шырыні запаўняюць усё псше ручніка або шырокія папярочныя шчыльна запоўненыя ўзорыстыя палосы па канцах ручніка паступова пераходзяць y вузейшыя да сярэдзіны і раствараюцца ў яго асн. фоне. Пераважае старадаўні геам. арнамент y выглядзе ромбаў, квадратаў, трохвугольнікаў, крыжыкаў і інш. Характэрна выразнае рытмічнае чаргаванне ўзорыстых каляровых і белых палос. Каляровая гама стрыманая чырвона-белая, радзей чырвона-бела-чорная. Ткуць з ільняных і баваўняных нітак. Акрамя ўзорыстага ткацтва аздабляюць вязанымі кручком карункамі, вышыўкай, паскамі, махрамі. У дэкоры шмат агульнага з калінкавіцкім строем. М. Ф.Ртанюк.
КАЛІННІКАЎ
469
звестак, в. ГІадольнае Нара-Фамінскага р-на Маскоўскай вобл.) — 22.11.1943], удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944). На фронце з 1941. Камандзір асобнай стралк. роты капітан К. вызначыўся пры вызваленні Кармянскага р-на: 22 ліст. каля в. Студзянец рота на чале з К. уварвалася ў транш эі і выбіла з іх
КАЛІНКАВІЧЫ, горад абл. падпарадкавання, цэнтр Калінкавідкага р-на Гомельскай вобл. За 122 км ад Гомеля.
М.Г.Калінкін.
С.АКалінкоўскі.
праціўніка. Каб спыніць кулямётны агонь варожаіа дзота, паранены К. закрыў амбразуру сваім целам. Натхнёныя яш подзвігам, байцы захапілі важны пладцарм. На месцы бою каля в. Касцюкоўка насыпаны курган Славы, каля падножжа якога мемар. пліта з апісаннем подзвігу К.
Горад Калінкавічы. Забудова цэнтра горада. Вузел чыг. ліній на Гомель, Жлобін, Брэст, Оўруч, аўтадарог на Гомель, Парычы, Жыткавічы, Оўруч. 42,2 тыс. ж. (1998). Упершыню ўпамінаюцца ў 1560 як сяло Каленкавічы ў Багрымаўскім старостве Мазырскага пав. ВКЛ. 3 1793 y Рас. імперыі, мястэчка Рэчыцкага пав. Мілскай губ., належала кн. Шахоўскаму. У 1795 y К. 116 душ мужч. полу, 36 двароў. 3 1805 y царскай казне, y арэндзе М.Сгражнікавай. 3 1882 чыг. станцыя, з 1910 чыг. вузел. У 1897 — 1,3 тыс. ж., 196 двароў. 3 3.7.1925 горад, y Мазырскай акр. У 1924—30 і з 1939 цэнтр Калінкавіцкага раёна. 3 1938 y Палескай вобл. 9,8 тыс. ж. y 1939. 3 21.8.1941 да 14.1.1944 акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі ў К. і раёне 1550 чал. Дзейнічала Калінкавіцкае патрыятычнае падполле. 3 1954 y Гомельскай вобл. У 1959 — 14,9, y 1970 — 23,9 тыс. ж. Прадпрыемствы буд. матэрыялаў, дрэваапр., харч. прам-сці. Заводы быт. хіміі, рамонтна-механічны. Брацкія магілы сав. воінаў, брацкія могілкі сав. воінаў і партызан, м огілй ахвяр фашызму. Помнікі: Вызвалення, сав. лётчыкам. П омнік археалогіі — гарадзішча. КАЛІНКІН Міхаіл Герасімавіч (16.4.1916, Петраград (паводле інш.
KAJIIHKÔBI4 (сапр. К а л я н к о в і ч ) Мікалай Мікалаевіч (15.1.1951, в. Цна Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл. — 24.7.1990), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1976). Працаваў y прэсе. Друкаваўся з 1968. Пісаў на бел. і рус. .мовах. Аўтар кніг дакумент. аповесцей, апавяданняў, нарысаў «Не абрываецда зямная сувязь» (1982), «Імя маё — Свабода» (1984), «Палескія дні Аляксандра Блока» (1985), «Не павінен невяломым быць салдат» (1989), п ’ес «Ліпеньскае зарыва» і «Камісар Закаспія» (паст. на туркм. радыё, 1982 і 1985). Даследаваў бел.-рус., бел.-туркм. сувязі, жыцнё і службу А.С.Грыбаедава на Беларусі, палескі перыяд жыцця Я.Коласа. КАЛІНК0ЎСК1 Сцяпан Антонавіч (1918, в. Даколь Глускага р-на Магілёўскай вобл. — 2.2.1945), Герой Сав. Саюза (1945). У Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўн.-Зах., 1-м Укр., 1-м Бел. франтах. Моханік-вадзіцель танка ст. сяржант К. вызначыўся ў 1945 пры вызваленні Польшчы: пры наступленні ў складзе экіпажа знішчыў 2 мінамётныя батарэі, 11 аўтамашын і 120 павозак з боепрыпасамі, шмат жывой сілы праціўніка; 22 студз. ў час разведкі ўварваўся ў нас. пункт Кольмар і захапіў склады; 23 студз. авалодаў пераправай цераз р. Нотаць і ўтрымліваў яе да падыходу падмацавання. Загінуў y баі. КАІПНШКАЎ Васіль Сяргсевіч (13.1.1866, с. Воін Мцэнскага р-на Арлоўскай вобл., Расія — 11.1.1901), рускі кампазітар.
470
КАЛІННІЦА
Скончыў муз.-драм. вучылішча Філарманічнага т-ва ў Маскве па класах фагота і тэорыі музыкі (1892). Іграў y аркестры, дырыжыраваў, выкладаў спевы. 3 1893 жыў пераважна ў Крыме. Працаваў y асн. y галіне сімф. музыкі, працягваў традыцыі рус. нац. сімфанізму. Сусв. вядомасць прынесла 1-я сімфонія (1895). Сярод інш. твораў: опера «У 1812 годзе» (1895, не скончана; паст. пралог, 1901); кантата «Іаан Дамаскін» (1890); 2 сімфоніі (1895, 1897), сімф. карціны «Німфы» (1889), «Кедр і пальма» (1898); 2 інтэрмецца (1896, 1897); п’есы для фп., хары a капэла; рамансы, музыка да трагедыі «Цар Барыс» А.К.Талстога (1898) і інш. Літ. тв.. Пнсьма, документы, матервалы. Т. 1—2. М., 1959. Літ:. П а с х а л о в B. В.С.Калншшков. М.; Л„ 1951. КАЛІННІЦА, бел. страва з мукі і ягад каліны. Жьітнюю муку запарвалі варам, калі яна «ўсалодае», сыпалі ягады каліны. Сушаныя ягады спачатку запарвалі варам і варылі. Елі К. з хлебам. КАЛІН0ЎСКАЯ Валянціна Фёдараўна (н. 21.7.1938, Кіеў), украінская артыстка балета. Hap. apr. СССР (1968). Скончыла Кіеўскае харэаграфічнае вучылішча (1957). У 1957— 81 салістка, з 1980 педагог-рэпетытар Кіеўскага т-ра оперы і балета. Яе творчасці характэрна дасканалае валоданне тэхнікай класічнага танца, глыбокі псіхалагізм y стварэнні вобразаў. Сярод партый: Донна Анна («Каменны валадар» В.Губарэнкі), танец агню («Чорнае зодата» В.Гамалякі), Адэта—Адылія («Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага), Эгіна («Спартак» А.Хачатурана), Кітры («Дон Кіхот» Л.М інкуса), Зарэма («Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева), Мехменэ Бану («Легенда пра каханне» А.Мелікава), Мірта («Жызэль* ААдана). КАЛІН0ЎСКАЯ (па мужу Б a н a ч ы ч) Таццяна Антонаўна (9.1.1905, г. Саратаў, Расія — 24.1.1997), бел. спявачка (лірыка-каларатурнае сапрана). Вучылася ў Саратаўскай кансерваторыі (1922— 28, класы вакалу М.Мядзведзева і А.Баначыча). Скончыла Бел. студыю оперы і балета (1933). У 1933— 41 салістка Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Валодала прыгожым мяккім голасам вял. дыяпазону, тонкім муз. густам, прывабнай сцэн. знешнасцю. Сярод партый: Шамаханская царыца, Марфа («Залаты пеўнік»; студыйньі спекгакль «Царская нявеста» М .Рымскага-Корсакава), Разіна («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Мікаэла («Кармэн» Ж.Бізэ), Русалка («Кветка шчасця» А.Туранкова). Б.С.Смшьскі.
КАЛІнбЎСКІ
Валяр’ян Валяр’янавіч (15.2.1896, г. Астрахань, Расія — 23.10.1941), бел. спявак (барытон). Засл. арт. Беларусі (1940). Скончыў Бел. муз. тэхнікум (1930), Бел. студыю оперы і
балета (1933). Дэбютаваў y партыі Дадона ў студыйным спектаклі «Залаты пеўнік» М .Рымскага-Корсакава (1931). У 1933— 41 саліст Дзяж. т-ра оперы і балета Беларусі. Прыгожы гсшас, вак. майстэрства і сцэн. тэмперамент вылучылі яго ў лік вядучых майстроў першага пакалення бел. оперных арчыстаў. Сярод партый: Змітрок («Міхась Падгорны» Я.Цікоцкага), Пан Длугошыц («У пушчах Палесся» А.Багатырова), Князь Ігар («Князь Ігар» А.Барадэіна), Анегін, Томскі («Яўген Анегін», «Пікавая дама» П.Чайкоўскага), Эскамільё («Кармэн» Ж .Б пэ), Скарпія («Тоска» Дж.Пучыні). К А ЛІН 0ЎСКІ Віктар Оган Сямёнавіч (21.4.1833, в. Мастаўляны, Беластоцкага ваяв., Польшча — 6.11.1862), гісторык, археограф, бібліяфіл, удзельнік н а ц вызв. руху 1860-х г. Старэйшы брат К .К аліноўскага. Вучыўся ў Свіслацкай і Гродзенскай гімназіях, з 1852 — на мед. ф-це Маскоўскага ун-та. У 1858— 62 адзін з кіраўнікоў нелегальнай рэв. арг-цыі ў Пецярбургу. Падрыхтаваў да друку манаграфію «Уманская разня» пра паўстанне 1768 укр. сялян y г. Умань (цяпер Чаркаская вобл., праца не выйшла ў свет). Складальнік «Каталога калекцыі Жэготы Анацэвіча» (СПб., 1859), дзе апісаў першакрыніцы, y каментарыях выказаў свае погляды па пытаннях бел. і польскай гісторыі. Сабраў унікальную б-ку гал. ч. па гісторыі ВКЛ (бальш за 5000 рукапісаў і кніг). Супрацоўнічаў са штодзённай польскамоўнай газетай «Slowo» («Слова»), якую выдаваў y 1859 y Пецярбургу І.Аірызка. Восенню 1862 захварэў на туберкулёз, выехаў да бацькі ў фальварак Якушоўка Ваўкавыскага пав. Гродзенскай губ., дзе і памёр. Літ:. Н і к а л а е ў М. Браты Каліноўскія і Публічная бібліятэка / / Шляхам гадоў Гіст літ. зб. Мн., 1990. [Вып. 1], В.Ф.Шалькевіч К АЛІН 0ЎСКІ Канстанцін Браніслававіч (13.10.1897, г. Смаленск — 12.7.1931), ваенны дзеяч, удзельнік грамадз. вайны ў Беларусі. Скоігчыў Вышэйіную ваен. аўтабранявую школу РСЧА (1919), Ваен. акадэмію РСЧА y Маскве (1925). Удзельнік 1-й сусв. вайны. У Чырв. Арміі з чэрв. 1918, удзельнік баёў на Паўн. фронце. Са снеж. 1919 на Зах. фронце, камандзір і ваенком браняпоезда. За баі каля ст. Зябкі чыг. П оладк— Маладзечна (ліп. 1920), y раёне г. П інск і пры абароне пераправы цераз р. Ясельда (вер.) узнаг. 2 ордэнамі Чырв. Сцяга (1920, 1921). 3 1925 ваен. саветнік рэв. войск y Кітаі, інспектар бранявых сіл РСЧА. Загінуў пры выкананні службовых абавязкаў. КАЛІН0ЎСКІ Кастусь (Вікенцій Канстанцін Сямёнавіч; 2.2.1838, в. Мастаўляньі Беластоцкага ваяв., Польшча — 22.3.1864), лідэр бел. нац. вызв. руху; адзін з кіраўнікоў паўст ання 1863— 64. Скончыў Свіслацкае павятовае вучылішча (1852), Пецярбургскі ун-т (1860). У Пецярбургу член рэв. хуртка 3 .Серакоў-
скага. У пач. 1861 вярнуўся ў Беларусьз мэтай падрыхтоўкі ўзбр. паўстання. У 1861—62 стварыў y Гродне і Гродзенскай губ. шэраг нелегальных рэв. арг-цый, каардынаваў сваю дзейнасцы рэв. сіламі Польшчы. Адзін са стваральнікаў восенню 1861 Камітэта руху — арганізац. ц эш ра «чырвоных» па падрыхтоўцы паўстання. 3 кастр. 1862 старшыня Літоўскага правінцышнш камітэта. 1.2.1863 узначаліў Часоеы правінцыяльны ўрад Літвы і Беларусі. У сак. 1863 адхілены «белымі» ад кіраўніцтва і накіраваны на пасаду рэв. камісара Гродзенскага ваяв. Са жн. 1863 зноў на чале ўзбр. барацьбы ў Літве і Беларусі, старшыня Выканаўчага аддзела Літвьі. У лют. 1864 арыштаваны, паводле рашэння ваенна-палявога суда павешаны на Лукішскай пл. ў Вільні. Выканаўчы аддзел Літвы ў час старшынства К. наз. ўрадам («Літоўска-беларускі чырвоны жонд»), a самога К. — «дыктатарам паўстання». Ён адзін з выдаўцоў, аўтар і
К.Калівоўскі. 1863. рэдактар газеты для сялян на бел. мове «Мужыцкая праўда»; пісаў пад псеўд. «Яська-гаспадар з-пад Вільні». У 1863— 64 ім выдаваліся таксама газеты «Choragiew swobody» («Сцяг свабоды»), «Glos z Litwy» («Голас з Літвы»), на старонках якіх праводзіліся ідэі сац. і нац. свабоды, неабходнасці аб’яднання бел. і літ. зямель y суверэнную дзяржаву. Выстунаў y абарону уніяцтва, супраць прымусовага пераводу бел. сялян y праваслаўе. 3 публідыст. дзейнасцю К. звязана развіццё ў Бсларусі рэв. дэмакратызму. Садзейнічаў станаўленню бел. лпаратурнай мовы. Этапнай з ’явай y гісторыі бел. л-ры сталі яго публіцыстыка («Лісты з-пад шыбеніцы») і вершы
(«Марыська, чарнаброва галубка мая», прысвечаны нарачонай Марыі Ямант, і «Калі за нашу праўду Бог нас стаў караці» — развітанне з бел. народам). К. пераклаў на бел. мову з польскай рэв. песні (мазурка Дамброўскага «Яшчэ Польшча не загінула» і інш.). Вобраз К. шырока адлюстраваны ў розных відах мастацтва. У г.п. Свіслач яму пастаўлены помнік. Тв.: У кн.: Беларуская літаратура XIX ст.: Хрэстаматыя. 2 выд. Мн., 1988; К.Калнновскнй: Нз печатного м рукопнсного наследая. Мн„ 1988. Літ:. Ш а л ь к е в н ч В.Ф. Кастусь Калнновскнй: Страннцы бногр. Мн., 1988. В.Ф.Шалькевіч. КАЛ1Н0ЎСКГ Юзаф Андрэевіч (1.9.1835, Вільня — 15.11.1907), удэельнік паўстання 1863—64 y Полыпчы, Літве і Беларусі. Скончыў Мікалаеўскую ваен.-інж. акадэмію ў Пецярбургу (1863). У 1860— 63 служыў y Брэсцкай крэпасці, інжынер-капітан. 3 чэрв. 1863 на чале ваен.
Асн. тэматыка збору — гісторыя ВКЛ. Да 1864 знаходзілася на прыватнай кватэры Каліноўскіх y Пецярбургу. Налічвала некалькі соцень кніг на бел., рус., польск., лац., ням., франц. мовах па гісторыі, філасофіі, мовазнаўстве, юрыспрудэнцыі Беларусі, Польшчы і інш. краін, творы маст. л-ры. Была палемічная л-ра 16— 17 ст., выданні сеймавых выступленняў дзярж. і царк. дзеячаў таго часу, каралеўскія і гетманскія універсалы і інш., y т л . «Вянец бессмяротнасці. 3 нагоды смерці Кацярыны Радзівіл» Вітанскага (1643), «Смерць Caneri» С.Тупіка (1667), «Праўдзівая рэлядыя аб навагрудскай дыспугацыі», «Трыбунал Вялікага княства Літоўскага» (1793) і інш. Сярод маст. л-ры твор на старабел. мове «Жартоўныя трагедыі» (1642; захоўваецца ў Цэнтр. навук. б-цы АН Украіны ў Кіеве), творы ўраджэнцаў Беларусі С.Ягадынскага, Ф .Князьніна, польск. паэта Ц.Норвіда. У К.б. бьілі рукапісы (арыгіналы і копіі), біб-
КАЛІФАРНІЙСКАЕ
471
гнятальна ўздзейнічаюць на інш. віды вышэйшых раслін; адна з груп біялінаў — акгыўных прадуктаў жыццядэейнасці раслін і жывёл. К. належаць да інгібітараў, якія пераважаюць сярод фіталінаў. Да К. адносяць, напр., газ этылен, што выдзяляюць плады яблыні, ён затрымлівае прарастанне насення і развіцдё многіх відаў раслін; арэх і дуб сваімі выдзяленнямі прыгнечваюць травяную расліннасць пад кронай. KAJIIÔIIA (грэч. цудоўнагалосая), y старажытнагрэчаскай міфалогіі старэйшая з дзевяці алімпійскіх муз, апякунка эпічнай паэзіі і навукі. Паводле міфаў, К. — дачка Зеўса і багіні памяці Мнемасіны, маці знакамітых спевакоў Арфея і Ліна. Яе звычайна малявалі з навошчанымі дошчачкамі і стылом (палачкай для пісання). КАЛІСТА, спадарожнік планеты Юпітэр. Дыям. 4840 км, адлегласць ад планеты 1,88 млн. км. Сідэрычны перыяд абарачэння 16 сут 16 гадз 32 мш. Mae атмасферу. Адзін з буйнейшых спадарожнікаў планет. Адкрыў Г.Галілей (1610). КАЛІТ (ад грэч. kolon тоўстая кішка), вострыя ці хранічныя запаленча-дыстрафічныя пашкоджанні тоўстай кішкі. Прычыны: інфекцыя (бацылярная дызентэрыя, ірып, пнеўманія, сальманелёз), інвазія (амёбная дызентэрыя, балантыдыяз), гельмінтозы (трыхацэфалёз, аскарыдоз), атручэнні, хваробы страўніка, печані, уздзеянне алергічных фактараў, няправільнае харчаванне (аднастайная ці вострая ежа, алкагаль, недахоп вітамінаў). Харакгарызуецца спастычнымі болямі ў жываце, функцыян. парушэннем работы кішэчніка (запор, панос, y цяжкіх выпадках з прымессю крыві), іншы раз павышэннем т-ры, стратай апетыту, слабасцю. Лячэнне: тэрапеўтычнае, дыета. КАЛІТА, тое, што шабета.
секцыі Выканаўчага аддзела Літвы, найбліжэйшы памочнік К.Каліноўскага, хоць не падзяляў яго радыкальных поглядаў. У 1864 арыштаваны, да 1873 на катарзе і пасяленні ў Іркуцкай губ. і Пермі. Удзельнічаў y даследаваннях Сібіры. Пасля вяртання з Сібіры (1873) быў выхавальнікам сына кн. У.Чартарыйскага — Аўгуста. 3 1877 y АўстраВенгрыі, манах-кармеліт, прыёр кляштара ў в. Чэрна (каля Кракава), генеральны вікарый кармелітаў босых y Галідыі. Аўтар гіст. і рэлігійна-філас. твораў, кн. «Успаміны, 1835— 1877» (надр. 1965). 17.11.1991 кананізаваны. Г.В.Кісялеў, В.Ф.Шалькевіч.
ліягр. працы па гісторыі ВКЛ і Рэчы Паспалітай, y т л . «Біблшграфічныя кнігі» І.Лялевеля (т. 1— 2, 1823— 26), «Гісторыя польскай літаратуры» Ф .Бянткоўскага (т. 1—2, 1814). Многія з іх былі выдадзены ў Вільні, Полацку, Магілёве, Віцебску, Гродне, Торуні, Варшаве. Лёс б-кі пасля смерці братоў Каліноўскіх (1862 і 1864) не вывучаны. У б-цы імя Асалінскіх (Вроцлаў) захоўваецца каталог (няпоўны), y якім зафіксавана 230 кніг. Частка кніг з аўтографамі В.Каліноўскага выяўлена ў Рас. нац. б-цы ў С.-Пецярбургу. Рукапісы ў пач. 1870-х г. прададзены ў Варшаве, далейшы іх лёс невядомы. В.Ф.Шалькевіч.
КАЛ1Н0ЎСКІХ БІБЛ ІЯ Т^К А , збор кніг бел. рэвалюцыянераў-дэмакратаў братоў В.Каліноўскага і К.Каліноўскага.
КАЛІНЫ (ад лац. collido сутыкаць варожа), арганічныя рэчывы, якія выдзяляюцца вышэйшымі раслінамі і пры-
КАЛІТ0ЎСКАЯ Клаўдзія Фёдараўна (н. 12.8.1911, в. Уселюб Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. артыстка балета, педагог. Засл. дз. культ. Беларусі (1967). Скончыла харэаірафічнае аддз. Бел. муз. тэхнікума (1930),нБел. студыю оперы і балета (1933). У 1933— 37 і 1945— 51 артыстка Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. У 1951— 75 дырэктар Бел. харэаграфічнага вучылішча. КАЛІФ, тое, што халіф. КАЛІФАРНІЙСКАЕ Ц ЯЧЙ НН Е, халоднае паверхневае цячэнне на У паўн. ч. Ціхага ак.; паўд. адгалінаванне Паўночна-Ціхаакіянскага цячэння. З'яўляецца ўсх. перыферыяй паўн. субтрапічнага антыцыютанальпага кругавароту паверхневых вод, накіравана з Пн на Пд, уздоўж Каліфорніі. На Пд пераходзіць y Паўн. Пасатнае цячэнне. Шыр. 550— 650 км. Скорасць 0,9 км/гадз. Сярэдняя
472
КАЛІФАРНІЙСКАЯ
т-ра вады ў лют. ад 12 °С на Пн да 25 °С на Пд, y жн. адпаведна ад 17 °С да 26 °С. Салёнасць на Пн 33—-34%о. КАЛІФАРНШСКАЯ ДАЛІНА, упадзіна паміж гарамі Сьера-Невада на У і Берагавымі хр. на 3, y зах. поясе Кардыльераў Паўн. Амерыкі (ЗША). Даўж. каля 800 км, шыр. да 80 км, выш. ад 20 да 160 м. Паводле паходжання — тэктанічны прагін, запоўнены магутнай тоўшчай асадкавых парод мелавога, палеаген-неагенавага і антрапагенавага ўзросту. Радовішчы нафты. Паверхня роўная, месцамі слабаўзгорыстая. Клімат субтрапічны міжземнаморскага тыпу, кантынентальны. Ападкаў ад 150 мм (на Пд) да 1000 мм за год (на Пн). Гал. рэкі Сакрамента (на П н) і Сан-Хаакін (на Пд). Густая сетка арашальных каналаў. На Пн субтрапічныя стэпы, на Пд — паўпустыні. Садаводства, вінаградарства. На ГІд жывёлагадоўля. Гарады: Сакрамента, Стоктан, Фрэсна. КАЛІФАРНIЙСКАЯ ШЙРАЯ І1АР0ДА к y р э й. Мяса-яечнага кірунку. Выведзена ў ЗША на аснове мясц. курэй. На
Бсларусі пашырана іібрыдная лінія гэтай пароды — Б-9(4), якую гадуюць на Бел. занальнай доследнай станцыі на іггушкагадоўлі і Івянецкім племптушказаводзе Мінскай вобл. Тулава доўгае, спіна шырокая. Галава невял., э лістападобным грэбенем, вочы дёмна карычневыя, вушныя мочкі белыя і бела-ружовыя Ногі моцныя, сярэдняй даўжьші. Махавое і рулявое пер’е хваста добра развіта. Апярэнне паласатае: y курэй цёмнае, y псўняў светлае. Жывая маса дарослых пеўня 3 кг, курэй 2 кг. Яйцаноскасць — 200 яец за год. М.Ц.Гарачка. КАЛІФАРНІЙСКІ ЗАЛІЎ (ісп. Golfo de California), заліў Ціхага ак. каля зах. берагоў Паўн. Амерыкі. Пл. 180 тыс. км2. Даўж. 1240 км, шыр. да 220 км, глыб. да 3292 м. Адасоблены п-вам Каліфорнія. Шмат астравоў, найбольшыя —
Тыбурон, Анхель-дэ-ла-Гуарда. Упадае р. Каларада. Паводде гідралагічнага рэжыму — мора. Т-ра вады зімой 15— 21 °С, летам да 28 °С. Салёнасць да 35,5%о- Прылівы няправільныя, паўсутачныя (да 2,9 м). Рыбалоўства (тунец, камбала, скумбрыя і інш.). Порт — Гуаймас (Мексіка). КАЛІФАРНІЙСКІ yHIBEPCITàT, адна з буйнейшых вышэйшых навуч. устаноў ЗША. Дзяржаўпы. Засн. ў 1868 y г. Окленд. У 1996/97 навуч. г. больш за 160 тыс. студэнтаў; 9 універсітэцкіх гарадкоў (кампусы — ун-ты Каліфорніі), кожны з іх самастойная навуч. ўстанова з каледжамі, школамі і інш. падраздзяленнямі (выліч. цэнтры, б-кі, н.-д. цэнтры, ін-ты, лабараторыі). Буйнейшыя універсітэцкія гарадкі: Б е р к л і (засн. ў 1873 як каледж Каліфорніі, з 1952 ун-т) — каледжы л-ры і навукі, хіміі, тэхнікі, дызайну навакольнага асяроддзя і інш.; школы права, адукацыі, кіравання бізнесам і інш.; буйнейшы цэнтр па атамнай фізіцы; больш за 30 тыс. студэнтаў; Д э й в і с (з 1905) — каледжы сельскай гаспадаркі і навукі пра навакольнае асяроддзе, л-ры і навукі, тэхнікі; школы права, медыцыны, ветэрынарыі, менеджменту; мае некалькі цэнтраў, лабараторый, ін-таў і інш; больш за 20 тыс. студэнтаў; Л о с - А н джэлес (з 1919) — каледж л-ры і навукі; школы мастацтва і архітэктуры, адукацыі і інфармацыі, тэхнікі і прыкладных навук, права, медыцыны і інш.; ін-ты стаматалагічных даследаванняў, малекулярнай біялогіі, вытв. адносін, сацыялогіі, археалогіі і інш.; цэнтры праблем роэных рэгіёнаў, вывучэння 17 і 18 ст., сярэдневякоўя і эпохі Адраджэння і інш.; больш за 30 тыс. студэнтаў. Універсітэцкія гарадкі таксама ў Санта-Барбары (з 1891), СанФранцыска (засн. ў 1873 я к мед. цэнтр), Сан-Дыега (засн. ў 1903 як станцыя біялогіі і мора, з 1912 ун-т), Рыверсайдзе (з 1907), y Ірвіне і СантаВ.М.Навумчык. Крузе з 1965. КАЛІФАРНІЙСКІЯ НАФТАІA3AHÔCН Ы Я БАСЁЙНЫ . У ЗШ А, y ш таце К аліф орнія і на пры леглай ак вато р ы і Ціхага ак. Агульная пл. 235 тыс. km2, y т.л. на акваторыі 80 тыс. км2. Нафтавыя радовішчы адкрыты ў 1861, y 1901— 10 першае месца па здабычы нафты ў ЗША. Прымеркаваны да адкладаў міяцэну і пліяцэну. Больш за 350 нафтавых і 130 газавых радовішчаў з агульнымі пачатковымі запасамі нафты 3,4 млрд. т і 1000 млрд. м3 газу; гал. нафтавыя — Мідуэй-Сансет, Уілмінітан, Элк-Хілс, Лонг-Біч, Керн-Рывер і інш., газавае — К.етлмен-Хілс. À c h . цэнтры здабычы нафты ў раёне гарадоў Лос-Анджэлес і Вентуры, газу — y раё}іе г. Сакрамепта. К А Л ІФ 0Р Н ІЙ (лац. Californium), Cf, шту'чны радыеактыўны хім. элемент III групы перыяд. сістэмы, ат. н. 98, адносіцда да актыноідаў. Стабільных ізатопаў не мае. Вядома 17 ізатопаў з маса-
вымі лікамі 240— 256, найб. усгойлівы — 251C f (перыяд паўраспаду 900 гадоў). Атрыманы ў 1950, названы па месцы адкрыцця (штат Каліфорнія, ЗШ А). Высокатаксічны белы лятучы метал, Оіл 900 °С. Выкарыстоўваюць як крыніцу нейтронаў y актывацыйным аналізе, медыцыне, пры пошуку нафты і інш. КАЛІФОРНІЯ (California), паўвостраў на 3 Паўн. Амерыкі, y Мексіцы. Абмываецца Ціхім ак. на 3 і яго Каліфарнійскім залівам на У. Даўж. 1200 км, шыр. 50— 250 км. Пл. 144 тыс. км2. Берагі абрывістыя, асабліва на У, на 3 — месцамі лагуннага тыпу. На Пд шмат прыбярэжных астравоў і бухтаў. На У адасобленыя вулканічныя і крышт. масівы, пераважныя выш. 500— 1500 м, найб. 3078 м (г. Ла-Энкантада). На 3 — ступеньчатыя пласкагор’і выш. 1000—1500 м, прыморскія нізіны і кароткі хр. Сьера-Віскайна. Клімат субтрапічны на Пн і трапічны на Пд. Ападкаў менш за 250 мм за год на ўсёй тэрьпорыі. На ўзбярэжжы частыя туманы. Расліннасць пустынная і паўпустынная (хмызняк, кактусы, агавы, юкі), y rapax месцамі лясы. Нац. парк Сьера-дэ-Сан-ГІедраМартыр. Арашальнае земляробства і
пладаводства. Пашавая жывёлагадоўля. Рыбалоўства. КАЛІФ0РН1Я (California), штат на 3 ЗША, мяжуе з Мексікай. Уваходзіць y групу Ціхаакіянскіх штатаў. Пл. 411,5 тыс. км2. 31878,2 тыс. чал. (1996). Адм. ц. — г. Сакрамента. Гар. насельнішва 91%. Найбуйнейшыя гарады (тыс. ж., 1994): Лос-Анджэлес — 3449 (з прыгарадамі 12410), Сан-Дыега — 1152, СанХасэ — 817, Сан-Ф ранцыска — 735, Фрэсна — 387, Оклевд — 367. 3 Пн на ІІд цягауцца горпыя сістэмы: Берагавыя хры&гы і Сьера-Невада (выш. 4418 м, г. Уітні), паміж імі Каліфарнійская даліна. На ПдУ пустыня
Махаве і глыбокія тэктанічныя ўпадзіны (Даліна Смерці — 85 м ніжэй узр. м). Частыя землетрасенні. Клімат на ПнУ і ў гарах умераны, на ўзбярэжжы міжземнаморскага тыпу, на ПдУ гарачы і сухі. Сярэдняя т-ра ліп. 24 °С, студэ. 7 °С. Гал. рэкі: Сакрамента, Сан-Хаакін і Каларада. Расліннасць прадстаўлена горнымі хваёвымі лясамі і вечназялёнымі хмызнякамі, б.ч. даліны ўзараная. Нац. паркі: Іасеміцкі (занесены ў Спіс сусв. спадчыны Ю НЕСКА), Ласен-Волканік, Секвоя і Кінгс-Каньён. К. — адзін з самых эканамічна развітых штатаў. Здабыча нафты, прыроднага газу, золата, ртуці, жал. руды. Вытв-сць алектраэнергіі ў 1996 склала 109,8 млрд. кВт-гадз. Асн. галіны апрацоўчай прам-сці: авіяракетная, вытв-сць касм. лятальных апаратаў, радыёэлеклронная (у т л . ЭВМ і інш. абсталяванне для ваен. мэт), аўта- і суднабуд., нафтаперапр., хім., паліграф., харч., тэкст., чорная і каляровая металургія. Кінапрамысловасць (гл. Галівуд). Індустрьш забаў. К. — буйнейшы штат па вытв-сці с.-г. прадукцыі. Вырошчваюць бавоўнік, вінаград, цытрусавыя, міндаль, абрыкосы, персікі, фінікі, аліўкі, іранаты, агародніну, кветкі. Гадуюць (млн. галоў, 1996): буйн. par. жывёлу — 4,7, свіней — 0,26, авечак — 0,52, бройлерных куранят — 31,5. Развіта рыбалоўства. Аўтамаб., чыг. і марскі транспарт. Буйнейшыя парты: Лонг-Біч, Лос-Анджэлес, Сан-Дыега, Окленд, СанФранцыска. 6 міжнар. аэрапортаў. Турызм прыносіць да 50% даходаў штата (58,3 млрд. дол., 1996). Найбольш стараж. мясц. насельніцтва — індзейцы. У 1540 з’явіліся першыя перасяленцьі з Іспаніі; з 1769 яе калонія. 3 1821 правінцыя Мексікі. У выніку амерыкана-мексіканскай вайны 1846— 48 Верхняя К. далучана да ЗША, з 1850 штат. У ірамадз. вайну 1861—65 на баку Поўначы. Хуткаму эканам. развідцю К. спрыяла адкрыццё радовішчаў эолата (1848, раён Сакрамснта), нафты (1895, Лос-Анджэлес — Лонг-Біч), буд-ва ў 2-й пал. 19 ст. транскантынентальнай чыгункі. У час 1-й сусв. вайны актывізавалася індустрыялізацьш, пасля 2-й сусв. вайны штат ЗІІІА, які развіваецца найб. дынамічна. М.С.Вайтовіч (прырода, гаспадарка).
90 відаў. Пашыраны ў Галактыцы, трапічных і субтрапічных краінах абодвух паўшар’яў. На Беларусі 8 відаў, найчасцей трапляюцца К: ніхтавы (С. abietinum), бэлечны (С. trabinellum), зялёны (С, viride) на кары хвойных і лісцевых дрэў, гнілой лраўніне; К. усыпаны (С. adspersum) занесены ў Чырв. кнігу. Слаявіна накілная, тоўстая, зярністая шэра-карычнсвага колеру, на ёй цвікападобныя пладовыя целы (апатэцыС), бывае малапрыкметная, наглыбленая ў драўніну, без пладовых цел. Апатэцыі на ножках выш. да 5 мм з шырокім выпуклым дыскам, на якім утвараецца спорападобная маса. Сумхі цыліццрычныя, споры 1—2-кяетачныя, бываюць з перацяжкай пасярэдзіне. Водарасці (фікабіёнты) родаў Protococcus, Stichococcus, Trentepohlia. У.У.Галубкоў. КАЛІШ (Kalisz), горад y цэнтр. ч. ГІольшчы. Адм. ц. Калішскага ваяводства. Вядомы з 2 ст. н. э. 107 тыс. ж. (1992). Вузел чыгунак і аўтадарог. Буйны цэіггр тэкст. прам-сці, маш.-буд., харч., хім., швейныя прадпрыемствы. Вытв-сць муз. інструментаў (піяніна). Арх. помнікі 13— 14 ст. КАЛІШСКАЕ ВАЯВОДСІ ВА (W ojew idztA 'o KalisJde), адм.-тэр. адзінха ў цэнтр. ч. Пальшчы. Пл. 6512 км2, нас. 718 тыс. чал., гарадскога 47% (1992). Адм. ц. —
КАЛ'іЦЫУМ (Calidum ), род парашкаплодных лішайнікаў сям. калідыевых.
Каліцыум усыпаны.
г. Каліш. Найб. гарады: Остраў-Велькаподьскі, Кратошын, Яроцін, Астжэшаў, Плешаў, Кемпна. Больш. ч. тэрыторыі ваяводства займае Калішскае ўзв., на ГІн размешчана Велікапольская нізіна, на Пд — усх. ч. Тшабніцкай грады (выш. да 284 м). Клімат умераны. Сярэдняя т-ра студз. -3 °С, ліл. 17,5 °С, ападкаў 500— 600 мм за год. Гал. pa id — Просна, Барыч, Відава (бас. р. Одра). Глебы пераважна мала- і сярэднеўрадлівыя (падэсшістыя і бурыя), y далінах рэк алювіяльныя. Лясы займаюць 23% тэр. (хвоя, бук, дуб). Гаспадарка прамысл.-агр. тыпу. Асн. галіны прам-сці: маш.-буд. (металарэзныя станкі, машыны і абсталяванне для
к а л ію
____________ 473
спажывецкай прам-сці), тэкст. (шаўковыя, трыкат., дэкар. тканіны), швейная, харч. (харч. канцэнтраты, цукар, гшадова-агароднінныя кансервы), дрэваапр. і буд. матэрыялаў. С.-г. ўгоддзі займаюць 68% тэрыторыі. Вырошчваюць жыта, сланечнік, пшаніцу, агародншу, кветкі. Гадуюць свіней. КАЛІЮ ПДРАКСІД, е д к а е калі, КОН. Бясколерныя крышталі, tnn 405 °С, шчыльн. 2044 кг/м3. На паветры расплываецца, паглынае ваду і вуілякіслы газ. Добра раствараеіша ў вадзе, этаноле. Моцная аснова, належыць да шчолачаў. Водныя расгворы разбураюць шкло, расплавы — фарфор, плаціну. Атрымліваюць элекгралізам канцэнтраваных раствораў хларыду калію. Выкарыстоўваюць для атрымання вадкага мыла, злучэнняў калію, y шчолачных акумулятарах і інш. К.г. і яго растворы выклікаюць цяжкія агіёкі скуры і слізістых абалонак. к А л іЮ ЗЛУЧФННІ, хімічныя алучэнні, y састаў якіх уваходзіць калій. Найб. пашыраныя К.з. — солі неарган. кіслсгг. Большасць з іх бясксшерныя крышт. рэчывы, добра растваральныя ў вадзе. Амаль 90% прадуктаў нерапрацоўкі прыродных К.з. (сільвін, сільвініт, каініт) выкарыстоўваюць як мінерсыьныя ўгнаенні. Калію г а л а г е н і д ы : брамід КВг, ёдыд КІ выкарыстоўваюць дпя вырабу святлоадчувальных фотаматэрыялаў і ў медыішне; хларыд KC1 — найб. пашыранае з калійных угнаенняў. К а л і ю г е к с а ц ы я н а ф е р a т ы (II, III): гексацыянаферат (II) K4[Fe(CN)6]-3H20 (жоўтая крывяная соль), гексацыянаферат (III) K3[Fe(CN)6] (чырв. крывяная соль) — крышталі адііаведнага назве колеру. Выкарыстоўваюць як рэагенты ў аііаліт. хіміі: жоўтую крывяную соль — пры вырабе пігментаў, фарбаванні шоўку, y вытв-сці цыяністых злучэнняў, ферытаў, каляровай паперы, для угылізадыі радыеактыўнагацэзію. Таксічныя. К а л і ю д ы х р а м а т (хромпік) К2Сг20 7 — аранжава-чырв. крышталі. Моцны акісляльнік. Выхарыстоўваюць y запалкавай прам-сці, піратэхніды. Таксічны: растворы разбураюць скурнае покрыва. K a л ію к а р б а н а т (наташ) К2С 03 выкарысгоўваюць y вытв-сці вадкага мыла, тугаплаўкага і хрусталёвага шкла. К а л і ю н і т р а т KNOj выкарыстоўваюць як угнаеішс (гл. Калійная салетра), для вырабу чорнага пораху і піратэхн. саставаў, y вьггв-сці запалак, шкла, для кансервавання мясных нрадуктаў. K a л ію п е р м а н г а н а т КМп04 — цёмнафіялетавыя хрышталі, раскладаюцца з вылучэннем кіслароду пры т-ры вышэй за 240 °С. Выхарыстоўваюць як акісляльніх y арган. сінтэзе, антысептычны сродак y медыцыне. К а л і ю с у л ь ф а т K2S04 утварае шматлікія падвойныя солі, y т.л. галын. Выкарыстоўваюць як бясхлорнае калійкае ўгнаенне і для атрымання інш. солей калію. K a л і ю х л a р a т (берталетава соль) КСЮ3, моцны акісляльнік. Выкарыстоўваюць y выів-сці выбуховых рэчываў, заналак, для атрымання кіслароду ў лабараторных умовах. К а л і ю ц ы я н і д (цьшністы калій) KCN выкарыстоўваюць для цыянавання і ў гальванатэхніцы. Высокатаксічны: выклікае ўдушша ў выніку паралічу тканкавага дыхання. А.ІІ Чарнякова.
474
КАЛКАН
KAJIKÂH (Scophthalmus maeoticus), рыба сям. ромбавых атр. камбалападобных. Пашьфана ў Чорным, Азоўскім, Адрыятычным і ўсх. ч. Міжземнага мора, заходзіць y вусці рэк Дняпро і Днестр. Жыве на глыбінях да 100 м. Даўж. да 1 м, маса да 1S кг. На целе вял. касцяныя шьпш. Плоднасць да 13 млн. ікрынак. Корм — рыба і ракі. Прамысл. рыба.
Калкая. KAJIKI, участкі прыродных бярозавых, радзей асінавых ці вярбовых лясоў астраўнога харакгару на раўнінах стэпавых і лесастэпавых зон Расіі. Размяшчаюцца ў межах водападзельнай прасторы і прымеркаваны да больш вільготных паніжаных мясцін (напр., да стэпавых сподкападобных западзін). Найб. пашыраны на Пд Зах.-Сіб. раўніны. Часам маюць другаснае паходжанне, калі ўтварыліся на месцы зведзеных лясоў таежнага тыпу. КАЛМАГ0РАЎ А ндрэй М ікалаевіч (25.4.1903, г. Тамбоў, Расія — 20.10.1987), савецкі матэматык; заснавальнік навук.
школы па тэорыі імавернасцей і тэорыі функцый. Акад. AH СССР (1939). Герой Сац. Працы (1963). Скончыў Маскоўскі ун-т (1925). 3 1931 праф. гэтага ун-та, адначасова з 1933 y Матэм. ін-це AH СССР. Рэдактар час. «Успехн математнческкх наук» (1946— 54 і з 1983). Фундаментальныя працы па тэорыі функцый, матэм. логіцы, тапалогіі, дыферэнцыяльных ураўненнях, функцыян. аналізе, тэорыі імавернасцей (аксіяматычнае абгрунтаванне, тэорыя выпадковых працэсаў) і тэорыі інфармацыі. Ленінская прэмія 1965. Дзярж. прэмія СССР 1941. Тв.: Математака н механнка: Нзбр. тр. М.,
1985; Теорня вероятностей н математяческая статастюса. М., 1986; Теорня ннформацня н теоряя алгорнтмов. М., 1987; Матемаппса — наука н профессня. М., 1988. Літ.: А л е к с а н д р о в П.С. Несколько слов об АН.Колмогорове / / Успехн матем. наух. 1983. Т. 38, вып. 4. КАЛМАК0Ў Юрый Паўлавіч (н. 10.10.1945, с. Малмыж Нанайскага р-на Хабараўскага краю, Расія), бел. спартсмен (біятлон). Засл. майстар спорту СССР (1974). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1977). Чэмпіён свету (1973, г. Лэйк-Плэсід, ЗША; 1974, Раўбічы, БССР), С СС Р (1968, 1975) y эстафеце 4 х 7,5 км. Пераможца і прызёр міжнар. і ўсесаюзных спаборніцтваў. У 1977— 91 ст. трэнер Спарт. клуба БВА. КАЛМ АН0ВІЧ Майсей Іосіфавіч (1888, с. Рыбінскае Краснаярскага краю, Расія — 27.11.1937), удзельнік барацьбы за сав. ўладу ў Беларусі. 3 крас. 1917 чл. франтавога к-та Зах. фронту, з ліст. 1917 заг. арганізац. аддзела ВРК Зах. фронту, нач. Мінскага гарнізона, камісар па харчаванні Аблвыкамзаха, y 1918 адначасова в.а. старшыні С Н К Зах. вобласці і фронту. У 1919 чл. 1-га ўрада БССР, нам. старшыні ЦВК, нарком харчавання БССР, потым Літ.-Бел. ССР, чл. Савета абароны, заг. аддзела харчавання Мінскага губ. ВРК. 3 1920 на гасп. рабоце на Украіне, y Сібіры, нарком харчавання РСФСР, старшыня праўлення Дзяржбанка СССР. 3 1934 нарком збож ж авш і жывёлагадоўчых саўгасаў СССР. 11.6.1937 арышгаваны, прыгавораны да вышэйшай меры пакарання. Рэабілітаваны ў 1956. Чл. ЦБ К.П(б)Б y 1918— 19, чл. Ц К КП(б)ЛіБ y 1919, чл. Ц К К ВКП(б) y 1927— 30, канд. y чл. Ц К ВКП(б) ÿ 1930— 37. Чл. ЦВК БССР y 1919— 20. Я. С. Фалей. КАЛМАН0ЎСКІ Эдуард Савельевіч (9.1.1923, г. Магілёў — 27.6.1994), расійскі кампазітар. Засл. дз. маст. Расіі (1974) , нар. арт. Расіі (1981), нар. арт. СССР (1991). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1945, клас В.Шабаліна). Асн. галіна творчасці — песні («Я люблю цябе, жыццё», «Ці хочуць рускія вайны», «Бірусінка», «Алёша», «Вальс аб вальсе», «Мужчыны», «Песенька без канца»), Аўгар оперы «Беласнежка» (1965), муз. камедый «Жаночы манастыр» (1963), «Вось ужо гэты Вронскі» (1975) , музыкі да драм. спектакляў («Дванаццатая ноч» У.Ш экспіра і інш.), аркестравых і эстр. п ’ес, рамансаў. Дзярж. прэмія С СС Р 1984. Літ:. Н г н а т ь е в а М.А Э.Колмановскнй. М., 1983. КАЛМАНС0Н Гілель Майсеевіч (літ. псеўд. П е р a к а ц і - П о л е; 1868, г. Магілёў — 1937), дзеяч. рэв. руху, пісьменнік. Бацька Т.Лялевіча. У 1884 y Кіеве уступіў y рэв. гурток, жыў y Чарнігаве, Адэсе, з 1895 y Магілёве, ствараў с.-д. гурткі. 3 1903 чл. РСДРП, падтрымліваў сувязі з І.М.Баранкевічам, А.Ц.Вазілам. Аўтар зб. «Песні басяка» (1907). Некат. вершы К. ўвайшлі ў
складзены У.Дз.Бонч-Бруевічам зб. «Выбраныя творы рускай паэзіі» (3-е выд., 1908). У 1917— 22 на парт. і ваен. рабоце ў Магілёве, Самары, Гомелі. 3 1922 жыў y Маскве. У 1937 рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны пасмяротна. T’a.: Свобода: Элегая в проэе. Кяев, 1915; Плакучая акацня: Сказка-прмтча. Кнев, 1915; Красная Армня: Сгнхн. Самара, 1919; Первые шагн: (Яз воспомннаннй) / / Нзвестня Гомельского губернского комнтета РКП(б). 1921. № 7—8. А.Ф.Вялікі, В.У.Скалабан. КАЛМАТКА (Filago), род кветкавых раслін сям. складанакветных. Каля 40 відаў. Пашыраны ў Еўропе, М. Азіі, Паўн. Афрыцы. На Беларусі 3 віды К.: палявая (F. arvensis, нар. назвы бледнік, касмсггка, барадач), малая (F. minima), германская (F. vulgaris). Трапляецца на пясчаных мясцінах, пустках, y хваёвых лясах. Аднагадовыя травяністыя расліны выш 10—30 см. Сцябло белашарсціста-лямцавае, адзіночнае, часта ад сярэдзіны разгалінаванае. Лісце чаргаванае, сядзячас, лінейнае, су-
Калматка палявая. цэлвнакрайняе. Кветкавыя кошыкі дробныя, яйцападобныя, бледна-жоўтыя па 2—7 y клубочках. Плод — дробная сямянка. Лек., дубільныя і дэкар. расліны. КАЛМЬІКІ (саманазва х a л ь м г), народ, асноўнае насельмідтва Камы кіі (146 тыс. чал.); усяго ў Рас. Федэрацыі 166 тыс. чал. (1992). Гавораць на калмыцкай мове. Вернікі — будысты, ёсць праваслаўныя. КАЛМЬІКІЯ, Р э с п у б л і к а К а л м ы к і я, y складзе Расійскай Федэрацыі. Пл. 76,1 тыс. км2. Нас. 319 тыс. чал. (1996), гарадскога 39%. Сярэдняя шчыльнасць 4,2 чал. на 1 км2. Жывуць
калмыкі (45,4%), рускія (37,7%), даргінцы (4%), чэчэнцы (2,6%), казахі (1,9%), немцы (1,7%) і інш. Сталіда — г. Эліста. Гарады: Лагань, Гарадавікоўск. ГІрырода К. займае ч. Прыкаспійскай нізіны (Чорныя землі на Пд і Сарпінская нізіна на Пн). На 3 ўзв. Ергені (выш. да 221 м), на ПдЗ Кума-М аныцкая ўпадзіна. ІІаверхня раўнінная, нахіленая да Каспійскага м., узровень якога ў апошні час павышаецца, што прыводізць да падтаплення нізінных участкаў. Карысныя выкапні: прыродны газ і нафта, кухонная і глаўберава солі, буд. матэрыялы. Клімат рэзка кантынентальны з гарачым сухім летам і маласнежнай эімой. Сярэдняя т оа студз. ад - 5 ------8 °С, ліп. 23— 26 "С. Гадавая колькасць ападкаў ад 170 мм на ПдУ да 400 мм на ПнЗ. Паверхневых вод мала. Рэкі, што сцякаюць з Ергенёў, летам перасыхаюць. На мяжы з Дагестанам р. Кума, якая выкарыстоўваецца на арашэнне. Шмат мелкаводных салёных азёр (Сарпінскія, Маныч-Гудзіла і інш.) і ліманаў. Чаграйскае вадасховішча. Глебы на Пн светла-каштанавьія, на 3 каштанавыя, на У і ПдУ бурыя паўпустынныя з саланцамі і саланчакамі чаргуюцда з масівамі пяскоў, што раэвяваюцца. Расліннасць злакавая (кавыльнаціпчаковая), злакава-палынная і палынная; y лагчынах Ергенёў растуць вярба, асіна, вяз. На берагах азёр і мелкаводдзяў Каспійскага м. зараснікі трыснягу. 3 млекакормячых характэрны грызуны, з буйных капытных — сайгакі. Гісторыя Тэр. К. заселена з эпохі палеаліту. У 7—5 ст. да н.э. туі і на суседніх землях жылі скіфы, y 4 ст. да н.э. — 6 ст. н. э. — аланы і сарматы. 3 сярэдзіны 7 сг. тэр. Ніжняга Паволжа ўвайшла ў Хазарскі каганат, з сярэдзіны 11 ст. — ч. тэрыторыі полаўцаў, з 1240-х г. — y складзе Залатой Арды, пасля яе распаду ў 1460-я г. — Астраханскага ханства, якое ў 1566 далучана да Расіі. У пач. 17 ст. ў міжрэчча Урала, Волгі і Дона прыйшлі айрагы (продкі калмыхаў), выхадцы з Цэнтр. Азіі, што раней жылі ÿ Джунгарыі і займаліся качавой жывёлагадоўляй. У 17 сг. сярод калмыкаў пашырыУся ламаізм. Пад націскам феадалаў Кітая, Манголіі і каз. ханаў калмыкі адкачавалі да ніжняга Дона і Волгі і ÿ 2-й пал. 17 ст. ўгварылі тут Калм. хансгва. У 1608—09 ч. феад. аб’яднанняў айратаў прыняла рас. паддансгва і пачала качаваць y раёнах Паўд. і Зах. Сібіры. Іншыя феад. аб'яднанні калмыкаў увайшлі ў Рас. дзяржаву ў 17—18 ст. Калмыкі ўдзельнічалі ў сял. войнах пад кіраўніцтвам СЦ.Разіна і Е.І.Пугачова. У 1771 з-за ўціску царскай адміністрацыі большасць калмыкаў адкачавала ў Кігай, астатнія (каля 13 тыс. сямей) перайшлі ў падпарадкаванне Астраханскага губ. кіравання. У 2-й пал. 18 ст. царскі ўрад перасяліў ч. калмыкаў на рэкі Урал, Церак і Куму. У канцы 18 ст. невял. іх кольхасць, цгго жыла на Доне, залічана ў казацкае саслоўе Вобласці войска Данскога. У 1861 Вялікадэрбетаўскі улус перададзены з Астраханскай y Сгаўрапольскую губ. Адм.-тэр. расчляненне калм. народа прыпыніла лрацэс яго над. кансалідацыі. Да 1917 y К. панаваў феад.-патрыярхальны ўклад жыцця. У лют. — сак. 1918 устаноўлена сав. ўлада. У 1919 — пач. 1920 большая ч. К. захоплена войскамі ген. КІ.Дзянікіна. 4.11.1920 утворана Калм. аўт. вобл. складзе РСФСР, з 1935 — Калм. АССР. У 1921— 23 шмат калмыкаў загі-
нула ў выніку голаду. У Айч. вайну ч. К. акупіравана ням.-фаш . войскамі (жн. 1942 — студз. 1943). У 1943 калм. насельніцтва абвінавачана ў супрацоўніцтве з акупантамі і дэпартавана ў Сібір, ліквідавана аўтаномія калмыкаў (адноўлена ў 1957). У хастр. 1990 Вярх. Савет К. прыняў Дэкларацыю аб дзярж. суверэнітэце, y вер. 1991 уведзена пасада прэзідэнта, y лют. 1992 прынята назва Рэспубліка К. У сак. 1992 падпісаны федэральны дагавор з Рас. Федэрацыяй. Гаспадарка. Асн. галіны прам-сці (паводле аб’ёму прадухдыі, што вырабляецца): электраэнергетыка, харч., паліўная, буд. матэрыялаў, машынабудаванне і металаапрацоўка, мукамольна-крупяная, лёгкая, дрэваапрацоўчая. Вытв-сць электраэнергіі каля 1 млн. кВт-гадз (1995). У харч. прам-сці (22% прамысл. прадукцыі) вылучаюцца мясная, малочная, кансервавая, рыбная, хлебапякарная. Асн. прадпрыемствы: мясакамбінаты (Эліста, Гарадавікоўск,
Лагань), маслазаводы (Эліста, Гарадавікоўск, Яшалта), рыбныя (Лагань, Яшалта). Развіваецца нафтавая і газавая прам-сць. Здабыча нафты (уключаючы газавы кандэнеат) — 339 тыс. т (1996). Вытв-сць буд. матэрыялаў ітрадстаўлена з-дамі: керамзітавым, цагельным, жалезабетонных вырабаў, домабуд. камбінатам, кар’ерамі па эдабычы бугавага каменю. Есць машынабуд. з-ды (Эліста, Лагань) і прадпрыемствы па абслугоўванні рыбалавецкага флоту (Лагань). Прадпрыемствы лёгкай (швейная і трыкат. ф -кі) і дрэваапр. (мэблевая ф-ка) прам-сці ў Элісце. Нар. маст. промыслы (разьба і размалёўка па дрэве, цісненне скур, вышыўка, аздабленне сярэбраных вырабаў чаканкай, гравіроўкай, чэрню). Сельская гаспадарка спецыялізуецца на танкаруннай авечкагадоўлі і мясной жывёлагадоўлі. Выкарыстоўваюцца ў асноўным пашавыя ўгоддзі (каля 70% с.-г. зямель). На Чорных землях, дзе снегу амаль не бывае, авечак пасуць і зімой. Гадуюць буйн. par. жывёлу (калмыцкая парода). Вытв-сць мяса 36 тыс. т, настрыг воўны 5,7 тыс. т (1995). Вярблюдагадоўля. Земляробства больш развіта на 3 і ПнЗ. y Ворныя землі займаюць каля 1 млн. га. Сеюць збожжавыя (гаыаніцу), тэхн. (сланечнік), агароднінна-бахчавьм, кар-
к а л м ы к ія
475
мавыя культуры. Збор (тьіс. т, 1995) збожжавых —287, сланечніку — 24. Праводзідца арашэнне і абвадненне зямель. Чорназямельская, Праваегарлыкская, Сарпінская, Аршань-Зельменская і інш. абвадняльна-арашальныя сістэмы. Асн. роля ва ўнутр. перавозках належыць аўтамаб. транспарту. Даўж. аўтадарог з цвёрдым пакрыццём 2,8 тыс. км (1996). Гал. аўтадарогі Стаўрапаль— Эліста—Астрахань, Эліста— Валгаград; чыгункі Астрахань— Кізляр, Эліста— Светлаград. Паветр. транспарт (аэрапорт y г. Эліста). Экспарт (24,8 млрд. руб., 1994): мяса, воўна, скура, кансервы, нафта і інш. Імпарт (28,3 млрд. руб., 1995): метал, машыны, абсталяванне і інш. Літаратура. Узнікла на базе вуснай нар. творчасці (паданні, легенды, песні, гераічны эпас *Джангар»), a таксама зазнала ўплыў культур Манголіі, Тыбета, Індыі. Да стварэння ў 17 ст. калм. пісьменства калмыкі карысталіся агульнаманг. алфавітам, мелі агульную з манголамі л-ру. У 17 ст. зарадзілася ўласна калм. л-ра («Месяцавае святло» і інш.). У 19 — пач. 20 ст. з ’явіліся вольналюбівыя вершы Анчхана Джыргала, паэзія Баавана .Бадмы (сатыр. паэма «Улагоджванне слыху»). Развідцё л-ры , пераважна паэзіі, y 1920— 30-я г. звязана з імёнамі Х.Канукава, Н.Манджыева. Першыя празаічныя творы належаць Мавджыеву (апавяданні), А-Амур-Санану (аповесці «Мудрошкін сын», «У crane»). У л-ру прыйшлі Б.Басангаў (аповесць «Праўда мінулых гадоў», п ’есы), К.Эрэнджэнаў (вершы, паэмы), С.Каляеў (вершы, паэмы), Х.Сян-Белгін (героіхадрам. паэма «Змагар-сірата»; вершы, апавяданні, нарысы), паэты А.Сусееў, Л.інджыеў, JX-Кугульцінаў, Б.Джымбінаў, драматург Б.Эрдніеў і інш. У творах асэнсоўванне гіст. мінулага, адлюстраванне тагачасных падзей y жыцці калм. народа. У Вял. Айч. вайну найб. пашыраны вершы, апавяданні, публіцыстыка. Для л-ры апошніх дзесяцігоддзяў харакгэрны маральна-этычная праблематыка, тамы мінулай вайны, сгваральнай працы: паэзія Б.Сангаджыевай (першая паэтэса-калмычка), М.Аанінава, М.Нармаева, Каляева, Кугульцінава, Сусеева, Эрэнджэнава; раманы і аповесці Б.Дарджыева, Інджыева, А.Балакаева, Эрэнджэнава, п’есы Эрдніева і інш. Развіваецца таксама дзідячая л-ра. У перакладзе на калм. мову выдадзены творы Я.Купалы, Я.Коласа, П.Броўкі, М.Танка, А.ГІысіна. На бел. мову перакладзены асобныя творы Кугульцінава, Ханінава, Джымбінава (перакладалі А.Звонак, Р.Барадулін, А.Грачанікаў, М.Чарняўскі, Ю.Свірка, Броўка, М. Танк, Пысін, С.Грахоўскі, М.Аўрамчык, К.Камейша, Г.Бураўкін, І.Калеснік). Архітэктура і мастацтва. У 17— 19 ст. жыллём калмыкаў-качэўнікаў служыла зборна-разборнае жытло (гер) з рашотчатым каркасам, накрытым лямцам. 3
476
КАЛМЫКОЎ
нашырэннем ламаЬму будавалі манастыры-хурулы — комплексы першалачаткова лямцавых, потым драўляных, з канда 19 ст. цагляных і каменных будынкаў. Гал. храм, звычайна 2— 3-ярусны, пірамідальны, меў увянчаны вежай высокі цэнтр. аб’ём, які аздабляўся разьбой, размалёўкай, бронз. скулыггурай, абразамі. Нар. мастацтва склалася ва ўмовах качавога побыту. Драўляныя часткі юртаў, мэблю, хатняе начынне ўпрыгожвалі разьбой і размалёўкай, якія стваралі ўражанне аб'ёмнасці ўзору. Цісненнем (раслінныя матывы, салярныя знакі, матывы рагоў) аздаблялі вырабы са скуры, вышыўкай і аплікацыяй — з лямцу, a таксама жаночае адзенне (залатыя і сярэбраныя ніткі з каляровай воўны, тасьмой, часам бісерам). Вырабы з серабра ўпрыгожвалі чэрню, гравіроўкай, чаканкай. У 18— 19 ст., пад уплывам тыбета-манг. традыцый y выяўл. мастацтве пераважалі іканапіс і дрэварытнае друкаванне кніг і абразоў. За межамі К. працавалі графік Ф.Калмык і жывапісец А.Ягораў. У 20 ст. архітэктура развівалася ў агульнасавецкім рэчышчы. Сярод архітэкгараў: Дж. і М.Пюрвеевы, В.Цялегін, В.Савельеў і інш. Развіваецца выяўл. мастацтва (жывапісцы К.Алвдаеў, Г.Ракчынскі, тэатр. мастак Дз.Сычоў, графік Б.Данільчанка, скульптар М.Санджыеў і інш.). Музыка. Да пач. 1920-х г. нар. муз. творчасць калмыкаў існавала ў вуснай традыцыі. Сярод гіст., прац., абрадавых, эпічных і лірычных песень і прыпевак вылучаліся прадяжныя песні ут дун без суправаджэння з уласцівымі ім імправізацыйнасцю, баіатай мелізматыкай, глісандаваннем, рытмічнай свабодай; кароткія лесні ахр дун з акампанементам дамбры, адметныя меладычнасцю і дакладным рьгтмам, a таксама песні-танцы, лесні-жарты келдг білдж дун, блізкія да прыпевак. Асаблівае месца займаў эпас «Джангар», які выконвалі спевакі-джангарчы ў рэчытатыўнай манеры. Ладавая аснова нар. муэыкі К. — дыятоніка, трапляюцца і элементы пентатонікі. Нар. танцы К. строга дыферэндаваны: мужчынскія — хуткія, тэмдерамедтныя, жаночыя — лірычныя і павольдыя. Сярод нар. інструментаў: струнна-смычковы хур, струнна-шчыпковая дамбра, духавыя бічкюр, гангдн, бюра, ухр-бюра, дунг, удардыя цанг, арамбру, кенкерге, каранг, хонха, з лач. 20 ст. і гармонік. У пач. 1920-х г. зарадзідася маст. самадзейнасць. Пачаліся эбіранне і адрацоўка нар. песень. У 1930-я г. на аснове нац. муз. фальююру створаны дершыя сімф. творы (В.Гайгерава, А.Спадавекія). Першы лрафес. кампазітар — П.Чанкушоў (балет «Жывая вада», 1979; творы роздых жанраў). Працуюць: ансамбль песні і танца «Цюлыіан» (з 1937) з аркестрам нар. інструмедтаў (з 1970), філармонія (з 1939), муз. вучылішча (Эліста, з I960), дзіцячыя муз. школы.
роткія і доўгія галосньш, сінгарманізм. Назоўнікі маюць катэгорыі ліку і склону, катэгорыя роду адсутнічае. Прыметнікі дапасуюцца да назоўнікаў. Дзеясловы захоўваюць катэгорыі трывання, стану, ладу, часу, асобы, ліку. У лексіцы значная колькасць запазычанняў з К АЛ М Ы К0Ў Васіль Цімафеевіч (н. 10.4.1921, р. п. Хватаўка Базарна-Кара- санскрыту, тыбецкай, кіт., араб., перс. і цюрк. моў, a таксама з рускай. У 1648— булакскага р-на Саратаўскай вобл., Ра1924 калмыкі карысталіся зая-кандзіцсія), бел. вучоны-юрыст. Канд. юрыд. кім пісьменствам (гл. Мангольскае пісьн. (1970), праф. (1990). Засл. юрыст Рэслублікі Беларусь (1967). Скодчыў мо), да якім існуе багатая л-ра. У 1924 быў уведзены алфавіт на аснове рус. Саратаўскую юрыд. шксшу (1948), Мілграфікі, y 1931— 38 ужываўся латынізаскі юрыд. ід-т (1953). Працаваў нар. ваны алфавіт, з 1938 пісьменства на ассуддзёй, з 1952 суддзя Вярх. суда БССР. нове рус. ірафікі. 3 1971 y М ін-ве юстыцыі БССР (лач. Діт: П a в л о в Д.А. Современный калупраўлендя). 3 1981 y Гродзенскім мыцклй язык: Фонетлка л графлка. Эллста, ун-це. Навук. працы ў галіне крымі1968; Грамматлка халмыцкого я іь'ка: Фоненальнага права і судаводства. тлха л морфологля Эляста, 1983; Б a р д a Te: Советсклй суд в борьбе с преступносе в Э.Ч. Современный калмыцклй язык: ІІек•гью. Мн., 1973; Дела частного обвлнення. слхологля. Эллста, 1985. Мн., 1978; Хулнганство н меры борьбы с ннм. Мн., 1979; Квалнфюсацня преступлеКАЛНІНЬШ (Kalniijs) Алфрэдс (23.8. ннй. Гродно, 1995. 1879, г. Цэсіс, Латвія — 23.12.1951), латьпдскі камдазітар, арганіст, педагог. КАЛМ Ы К0Ў Уладзімір Мікалаевіч (н. Нар. арт. Латвіі (1945). Скончыў Пе22.1.1934, ст. Зміеўка Арлоўскай вобл., цярбургскую кансерваторыю (1901). Расія), бел. філосаф. Д -р філас. н. Працаваў арганістам, ліядістам, хар. (1980), праф. (1981). Скончыў Харкаўдырыжорам (у 1925— 26 дырыжор Нац. скі ун-т (1957). Настаўнічаў, працаваў y оперы Латвіі, y 1933— 44 арганіст ДомАрлоўскім і Крыварожскім лед. ін-тах. скага сабора ў Рызе). У 1927—33 y 3 1971 y Гомельскім ун-це (з 1976 заг. ЗІІІА. У 1944—48 рэктар Латв. кансеркафедры філасофіі). Даследуе праблемы ваторыі (праф з 1947). Аўтар першай фарміравання асобы, ладу жыцця, налатв. оперы «Банюта» (1920), балета вук.-тэхн. прагрэсу і сац. прагназаван«Стабурагс» (1943), сімф. паэмы «Латня. Аўтар навуч. дапаможнікаў па філавія» (1919), ідьшіі «Мая Радзіма» і сімф. софіі для ВНУ. карціны «Каля Стабурагса» (1906) і інш. 7«.: Мнтеллектуалнзацня соцмаллстнческого сельскохозяйственного труда: факторы, Майстар сольнай і хар. пеоні, зрабіў нутя, перспектлвы. Мн., 1975; Соідіаллстлвял. ўклад y камерна інстр., фп. і арческлй образ жлзнл; новые качества ллчносганную музыку. тя. Мн., 1979; Актуальные проблемы развлЛіт:. В л т о л л н ь Е.Я. Алфред Калтого соцлаллзма. Мн., 1984. нынь — классяк латышской музыкл. Л., 1980. КАЛМЫЦКАЯ MÔBA, адна з мангольскіх моў. Пашырана на тэр. Калмыкіі, КАЛ НІНЫ ІІ Альберт Пятровіч (н. часткова ў Астраханскай, Растоўскай 30.9.1928, Мінск), бел. архітэктар. Засл. абласцях, y Стаўрапольскім краі, a такархітэктар Беларусі (1980). Скодчыў сама ў Кіргізіі (раён воз. Ісык-Куль). БПІ (1958). Іірацаваў y БелНДІдзіпраВылучаюцца 2 дыялекіы: дэрбецкі і сельбудзе (да 1988; з 1976 кіраўнік арх. таргуцкі. Для фадетыкі харакгэрны камайстэрні). Асн. работы: генплан і праЛіт.: Очеркл ясторлл Калмыцкой АССР. [T. 1—2.] М., 1967—70; Нсторня калмыцкой ллтературы. T. 1—2. Эллста, 1980—81; Т р л т y з М.Л. Муэыхальная культура Калмыцкой АССР. М„ 1965. В.М. Сасноўскі (прырода, гаспадарка).
Э.Калніньш. Новыя встразі. 1945.
ект дэталёвай планіроўкі г. Чавусы (1963—67), праекты шіаніроўкі і забудовы вёсак Леніна Горацкага (1965— 75), Сяменча Жыткавіцкага (1970— 78), Сноў Нясвіжскага (1970— 80), Расна Камянсцкага (1975— 80) р-наў; комгаіексны праекг в. Усакіна Клічаўскага і пас. Жамчужны Баранавіцкага (абодва 1979—85) р-наў; мемарыял Вязень-Сялец y Клічаўскім р-не (1985). Аўтар тэарэт. работ па пытаннях архітэктуры і капітальнага буд-ва на вёсцы. С.А. Сергачоў. КЛЛН1НЫІІ (Kalnins) Эдуардс (25.10. 1904, Рыга — май 1988), латышскі жывапіеец-марыніст. Нар. маст. СССР (1975), сапр. чл. AM СССР (1970). Скончыў Латв. AM (1932; выкладаў там з 1945, праф. з 1955) y В.Пурвіта, y Італіі (1935). Творчасць К. адыграла вял. ролю ў станаўленні лат. жанравага жывапісу. Работы вылучаюцца размераным рытмам буйных колеравых плоскасцей, багатым каларытам, дакладнай перадачай дынамікі марской стыхіі: «Г'авань» (1929), «Плытагоны» (1935), «Баржа» (1938), «Новыя ветразі» (1945), «Рыбакі» (1947), «Сёмая Балтыйская рэгата» (1954), «Латышскія рыбакі ў Атлантыцы» (1957), «Ля мора» (1963), «Заход сонца» (1977) і інш. А.В.Вайцяховіч.
г. Кулдыга, Латвія — 1993), латышскі жывапісец-пейзажыст. Нар. маст. Латвіі (1970). Вучыўся ў Латв. AM (1927— 32) y В.Пурвіта. Аўтар лірычных пейзажаў, выкананых y вытанчанай серабрыстай колеравай гаме: «Даўгава» (1935), «Восеньскі пейзаж» (1942), «Мора» (1956), «У рачным заліве» (1957), «Восень ва Угале» (1958), «Старая Рыга» і «Пара квітнення» (1970-я г.) і інш. КА Л 0 (Callot) Ж ак (1592 або 1593, г. Нансі, Францыя — 25.3.1635), французскі гравёр і рысавальшчык. Майстар афорта. Прадстаўнік маньерызму. 3 1608 вучыўся ў Рыме. У 1611— 21 прыдворны мастак y Фларэнцыі («Спакуса св. Антонія», каля 1616; «Кірмаш y Імпрунеце», 1620). 3 1621 y Нансі, рабіў гравюры па малюнках, прывезеных з Італіі
В.Кхлнразе. Восень ва Угале. 1958.
477
[серыі «Гобі» («Гарбуны»), «Балі» («Танцы»), «Тры Панталоне», усе 1622, і інш.]. У творах адлюстроўваў тагачасныя ііст. падзеі («Аблога Брэды», 1627; «Аблога вострава Рэ» і «Аблога Ла-Рашэлі», абодва 1630), шматграннасць жыцця («Жабракі», 1622; 2 серыі «Бедства вайны», 1632— 33), звяртаўся да рэліг. сюжэтаў («Пакутніцтва св. Себасцьяна», 1632— 33), пісаў пейзажы («Чатыры пейзажы», 1622; віды Нансі, 1626, Парыжа, 1629), партрэты (К.Дэруэ, 1632). Вынайшаў тэхніку паўторнага траўлення ў афорце, што дазволіла дасягнуць асаблівай дакладнасці малюнка, тонкасці і мяккасці танальных і святлоценявых гіераходаў. КАЛО (Collot) Мары Ан (1748, Парыж — 23.2.1821), французскі скульптар. Прадстаўнік класіцызму. 3 1764 вучылася ў Э.М.Фальканэ, y 1766— 78 працавала разам з ім y Расіі. 3 1767 чл. ГІецярбургскай AM. Аўтар шматлікіх партрэтных бюстаў, якія вылучаюцца жывасцю характарыстык (Вальтэра, каля 1770; ДДзідро, 1772; Фальканэ, 1773, і інш.). Каля 1773 вылепіла мадэль галавы Пятра I для помніка яму работы Фальканэ ў Пецярбургу.
КАЛНІНЫ ІІ (Kalniqs) Яніс (н. 4.1.1922, Ропажская вол. Рыжскага пав.), латышскі пісьменнік, літ.-знавец. Скончыў Латвійскі ун-т (1951). Дэбютаваў як тэатр. крытык. Даследуе творчасць лат. пісьменнікаў, літ. жанры. Аўтар мана графіі «У свеце сатыры» пра драматургічную спадчыну А.Упіта (1957, Дзярж. прэмія Латвіі 1958), біягр. раманаў «Андрэй Пумпур» (1964), «Райніс» (1977, Дзярж. прэмія Латвіі 1980), «Аўсекліс» (1981), y якіх раскрыццё жыццёвых з ’яў спалучана з дакладнай распрацоўкай сюжэга і характару герояў. Піша для дзяцей. На бел. мову асобныя творы К. пераклаў Л.Дранько-М айсюк. КАЛНРАЗЕ (Kalnroze; сапр. Р о з е н б е р г с , Rozenbergs) Валдзіс (17.11.1894,
КАЛОДЗЕЖ
КАЛОБЖАГ (Kotobrzeg), прыморскі кліматычны і бальнеагразевы курорт y Польшчы, на беразе Балтыйскага м. Развіваецда з пач. 19 ст. Клімат умераны марскі. Пясчаныя пляжы, акаймаваныя дзюнамі. Крыніцы мінер. вод і радовішчы тарфяных гразей. Лечаць неспецыфічныя хваробы органаў дыхання, руху і апоры, кровазвароту, эндакрынныя, дзіцячыя лёгачныя (у т.л. бранхіяльную астму) і скурныя. КАЛ0ДЗЕЖ , к а л о д з е з ь , 1) гідратэхнічнае збудаванне ў выглядзе верт. Ж.Кало Касандр. Афорт з серыі «Тры Панталоне». 1622.
Калодзеж: a — шахтавы (1 — накрыўха, 2 — вентыляцыйная труба, 3 — воданрыёмная частка ствала, 4 — донны фільтр); б — трубчасты (1 — агаловак, 2 — абсадная труба, 3 — фідьтр, 4 — адстойнік).
478
КАЛОДЗЕЖНЫ
шахты ці свідравіны для збору падземных або адводу паверхневых вод. Шахтавыя К. — круглыя або квадратныя ў плане, дыям. (стараной) да 1,5, глыб. да 40 м і болей; трубчастыя — з абсадных труб (уваходзяць адна ў адну), дыям. да 30 см, глыб. да 100 м і болып. Выкарыстоўваюцца для водазабеспячэння і арашэння (артэзіянскія калодзежы), для эбору вады з асушальных каналаў (зумпфы), апаражнення трубаправодаў (скідныя К.), гашэння энергіі воднага патоку (вадабойныя К.), для назірання за работай абсталявання і ўзроўнем грунтавых вод (назіральныя К.) і інш. 2) Збудаванне для тэхн. абслугоўвання падземных камунікацый (назіральныя К. на водаправоднай сетцы, каналізацыйнай сетцы, на трасах цепла- і газазабеспячэння), a таксама для выканання работ y складаных грунтавых умовах (апускныя калодэежы). Будуюцца з бетону, жалезабетону, часам з цэглы, металу, дрэва. Унутры К. размяшчаецца розная арматура, помпы, лесвічныя маршы, драбінкі і інш., зверху — надземнае збудаванне або лаз (люк) з накрыўкай. 3) Яма для здабывання вады; тое, што студня. М.М.Кунцэвіч.
ноў, што засталіся ледавіковых утварэнняў.
ад размыву Т.В.Якубоўская.
К А Л 0Д ЗІШ Ч Ы , пасёлак y Мінскім р-не; чыг. сг. на лініі Мінск— Орша. Цэнтр сельсавета. За 12 км на ПнУ ад г. Мінск. 8711 ж., 2673 двары (1997). М інскі абл. вузел радыё- і тэлевяшчання. Мінскае вытв. нрадпрыемства «Аграпрамэнерга», Цэнтр. геафіз. экспедыдыя, гандл., буд. і прамысл. базы. Сярэдняя шксша, 2 дамы культуры, 3 б-кі, бальніца, амбулаторыя, аптэка, 2 аддз. сувязі. 2 царквы. У Вял. Айч. вайну дзейнічала Каладзішчанскае патрыятычнае падполле. КАЛ0ДНІЦА, вёска ў Акдябрскім с/с Крупскага р-на Мінскай вобл. Цэнтр саўгаса. За 36 км на Пн ад Крупак, 157 км ад Мінска, 32 км ад чыг. ст. Бобр. 376 ж., 109 двароў (1997). Базавая школа, клуб, б-ка, аддз. сувяэі. Помнік архітэктуры — дарква (19 ст). Каля вёскі — курганны могільнік.
КАЛ0ДЗЕЖ Н Ы Леанід Трафімавіч (н. 22.2.1935, в. Солаўе Аршанскага р-на Віцебскай вобл.), бел. пісьменнік. Вучыўся ў Відебскім маст.-графічным пед. вучылішы (1951— 53). Працаваў y прэсе. 3 1961 мастак-афарміцель на Аршанскім ільнокамбінаце. Друкуецца з 1958. Тэматычна яго творьі звязаны з жыцдём вёскі, ім уласцівы лірызм, настраёвасць, дакладнасць y перадачьс малюнкаў жыцця і псіхалогіі герояў (зб-кі «Аўсяны звон», 1975; «Бярозы ў жыце», 1981). М.П.Кенька. КАЛ0ДЗЕЖ Н Ы РОЎ, геалагічнае агаленне на паўд. ускраіне г. Гродна. на правым беразе р. Нёман; помнік прыроды рэсп. значэння. Уключае адклады позналедавікоўя бярэзінскага зледзянення, александрыйскага міжледавікоўя і пач. дняпроўскага зледзянення. Пл. пакладу каля 66 тыс. м2. Даўж. яра 1,5 км, глыб. каля вусця 30 м. Магутнасць азёрных і балотных адкладаў (сапрапелі, торф, супескі, суглінкі і пяскі) да 9,1 м, якія выходзяць на гіаверхню ў сценках К.р. на адлегласці 620— 855 м ад вусця. Адклады К.р. з ’яўляюцда адным з самых багатых на Беларусі месцазнаходжанняў рэштак выкапнёвых раслін і жывёл. Па пылку, спорах, пладах, насенні, шышках хваёвых і інш. фасіліях y іх вызначана каля 200 відаў кветкавых і споравых раслін, па крамяністых створках — 96 відаў дыятомавых водарасцей, па ракавінах — 26 відаў астракод. Лінза азёрна-балотных адкладаў прымсркавана да тоўшчы флювіягляцыяльных парод, y якіх за яе межамі трапляюцца глыбы кангламерату (печуры), што ўтварыліся пры цэментацыі карбанатным растворам жвірова-галечна-валуннага матэрыялу. У тоўшчы флювіягляцыялу і на паверхні лінзы месцамі залягае «брук» — суцэльны гаіаст валу-
адбываюцца. Асн. раздзелы: малекуляр. на-кінетычныя з ’явы ў дысперсных ticтэмах (ДС); тэорыя ўзнікнення і росіу зародкаў новай фазы ў метастабільных сістэмах (метады атрымання ДС); шверхневыя з ’явы; устойлівасць, стабілізацыя і каагуляцыя ДС; аптычнш ўласцівасці ДС (гал. ч. рассеянне святла} іх); эл. і электракідетычныя з’явы ўДС; структурна-мсх. ўласцівасці ДС. Кх вывучае золі, суслензіі, эмульсіі, пены, сітаватыя дыслерсныя целы (адсарбен- 1 ты, каталізатары), аэразолі, паўкалоідн, структураваныя сістэмы (гелі). Метады даследаванняў y К.х.: дыяліз, ультрафільтрацыя, ультрацэнтрыфугаванне, ! электролЬ, нефеламетрьм, электронаграфія, элекгронная мікраскапія і інш. К.х. ях самаст. навука ўзнікла ў 1860-я г. j пасля з’яўлення прац Т.Грэма. Сістэматычв* вывучэнне халоідных сістэм пачалося ў пач 20 ст., калі былі распрацаваны новыя метады і іх даследаванняў. Сучасная К.х. распрацоўвас навук. асновы тэхналогіі буд. матэрыялаў, олікатаў, лахаў, фарбаў, палімерньн матэршлаў, новых маіэрыялаў для тэхніхі, узбагачэння карысных выкапняў, эдрабнення цвёрдых цел, шматлікіх працэсаў (фарбаваш, дублення, мыйнага дзеяння, вода- і газаачысткі). Метады К.х. выкарыстоўваюць y многіх галінах харч. прам-сці, для аптымізацыі структуры глебы ў сельскай гаспадарцы. На Беларусі даследаванні ла К.х. пачаліся ў БДУ (1924) лад кіраўнідгвам М.Ф.Ярмоленкі, лраводзяцца ў Ін-це агульнай і неарган. хіміі і Ін-це праблем выкарыстання прыродных рэсурсаў і экалогіі Нац. АН Беларусі, БДУ (хім. ф -т і НДІ фіз.-хім. праблем) і Бел. тэхнал. ун-це. Літ.: В о ю д к н й С.С. Курс коллоадной хнмна. 2 нзд. М., 1976; І Ц у х в н Е.Д., П е р ц о в АВ., А м е л м н а Е.А Коллондная хнмня. 2 нзд. М., 1982; Фр н д р я х с б е р г Д.А. Курс колловдной хнмнв. 3 взд. СПб., 1995. Ф.М.Капуцкі. К А Л біД Н Ы Я золі.
Да арт. Калодзежны роў. Галечна-валунны кангламераг на паўднёвай ускраіне г. Гродна. КАЛ0ІДНАЯ Х ІМ ІЯ, навука, якая вывучае ўласцівасці гетэрагенных высокадысперсных сістэм і працэсы, што ў іх
РА СТВ0РЫ , тое, што
КАЛ0ІДН Ы Я С ІС Т ^ М Ы , гл. ў арт Дысперсныя сістэмы. КАЛ0М Б (Colombe) Мішэль (каля 1431, Брэтань, Францыя -— пасля 1512), французскі скулытгар. Працаваў y Туры і Нанце. Слалучаў традыцыі готыкі і эле-
М.Каломб.
Свягы
Георгій перамагае дракона. 1508—09.
менты італьян. рэнесансавай шіастыкі (пераважна ў арнаменце), што пакпала пачатак скулытгуры франц. Адраджэння. Аўтар медаля ў гонар уезду Людовіка XII y Тур (каля 1500), надмагілля герцага Францыска II Брэтонскага і Маргарыты дэ Фуа з іх партрэтнымі скулыітурамі і 4 статуямі дабрачыннасцей (1502— 07, сабор y Нанце), рэльефу «Св. Георгій перамагае дракона» з пейзажным фонам (1508— 09). Яму прыпісваюць групу «Палажэнне ў труну» (1496, абацтва г. Салем). КАЛ0МБА (сінгальскае Каламбу), сталіца Шры-Ланкі. 2026 тыс. ж. (1993). Марскі порт y вусці р. Келані (90% імпарту і каля 50% экспарту краіны). Гал. эканам. і культ. цэнтр краіны. Міжнар. аэрапорт. У К. і яго наваколлі больш за палавіну прамысл. прадпрыемстваў Шры-Ланкі: харч. (па перапрацоўцы чаю, алейні), гарбарна-абутковыя, суднарамонтныя, па перапрацоўцы каўчу-
спалучэнне малых і вял. (у некалькі паверхаў) зрубаў, накрытых разнастайнымі па форме дахамі. Палац меў багата аздобленыя інтэр’еры. Усе разьбярныя работы выконвалі выхадцы з Беларусі майстры К .Міхайлаў, Т.Акулаў, Я.Іваноў (кіравалі рабагамі Міхайлаў і старац Арсеній). Арцель жывапісцаў узначальваў С.Ушакоў. Палац разабраны ў 1768. Цяпер y К. музей-запаведнік. Ліпг.: Коломенское: Путеводлтель. М 1981. КАЛ0МНА, горад y Расіі, раённы цэнтр y Маскоўскай вобл., на р. Ака пры ўпадзенні р. Масква. Вядома з 12 ст., горад з 1781. 153 тыс. ж. (1997). Рачны порт, чыг. стандыя. Заводы цешіавозабуд., цяжкага станкабудавання, тэкст. машынабудавання, гумава-тэхн. вырабаў, цэментны; домабуд. камбінат і інш. Пед. ін-т. Краязнаўчы музей. Часткова захаваўся крэмль (1525—31) — цагляныя сдены і 6 вежаў, Успенскі сабор (1672—82), архірэйскі дом y псеўдагатычным
к а л о н іі
479
бетону), жалезабетонная, металічная, драўляная. Вядома са старажытнасці як элемент стоечна-бэлечнай канструкцыі. У архітэктуры Сіараж. Грэцыі і Рыма распрацаваны своеасаблівыя маст. формы К., якія ўвайшлі ў сістэму арх. ордэраў. У класічнай архітэкгуры гал. элемент К. — ствол, звычайна патанчаўся ўверсе, меў энтазіс (патаўшчэнне ў сярэдняй ч.), апрацоўваўся канелюрамі, завяршаўся капітэллю. Маст. выразнасць К. вызначаецца яе прапорцыямі, чляненнямі, пластычнай апрацоўкай, адносінамі вышыні і дыяметра К. да інтэркалумнія (пралёт паміж 2 калонамі) і да абсалютных памераў збудавання. К. выкарыстоўвалі ў кампазіцыі фасадаў і інтэр’ераў як элемент порціка, партала, галерэі, каланады, a таксама для арх. апрацоўкі сцен (трохчвэртныя К., паўкалоны, прыстаўныя К.). У вьгглядзе свабодна стаячай К., звычайна завершанай скульптурай, рабілі мемар. эбудаванні (калона Траяна ў Рыме, Александрыйская K. ў Санкт-Пецярбургу).
■ Г Г Г Г Т Г Г ^Г -
Галоўны фасад палаца ў Каломенскім 18 сг. Гравюра Ф.Гільфердзінга. ку; мех. майстэрні, 2 нафгаперапр., шыдны з-ды, сталепракатны цэх. Млынкамбінат. Рамёствы па вырабах з металаў і высакародных камянёў. АН (з 1976). Дзярж. ун-т, Будыйскі ун-т. Нац. музей, галерэя мастацгваў. Упершыню згадваецца ў 5 ст., y сярэднія вякі вядомы пад назвай Калантота, важны гандл. цэнтр y бас. Індыйскага ак. Пры партуг. панаванні (16—17 ст.) пабудаваны ваен. форт (1520). У 1656 заваяваны галандцамі. 3 1796 каланізаваны англічанамі, з 1815 адм.ц. іх калоніі Цэйлон. 3 1948 сталіца дзяржавы Цэйлон, з 1972 — Рэспубліхі Шры-Ланка. КАЛ0МЕНСКАЕ, помнік рус. архітэктуры 16— 17 ст.; б. сяло на ПдУ Масквы (з 1960 y межах горада). Размешчана на высокім беразе р. Масква. Упершыню згадваедца каля 1339, y 15— 17 ст. сядзіба рус. цароў. У ансамбль уваходзяць: цэрквы Ушэсця (1532; адзін з першых мураваных шатровых храмаў y Расіі), Адсячэння галавы Іаана Праддечы ў Дзякаўскім (1547), храм-званіца Георгія Перамаганосца (16 ст.), Каэанская царква (1660-я г.), 2 уязныя брамы (1670-я г.). У 1667— 71 тут быў узведзены драўляны гіалац (арх. С.Пятроў, І.Міхайлаў; y 1681 часткова перабудаваны С.Дэяменцьевым), y аснове якога
Да арт. Каломна Фрагмент крамлёўскай сцяны 3 Каломенскай (Марынхінай) вежай.
стылі (18 ст., арх. М.Ф.Казакоў), званіда (1825). Сярод інш. помнікаў цэрквы Іаана Прадцечы (пач. 16 ст.), Брусенскага (1522) і Спаскага манастыроў (і4 ст., перабудавана ў 17—18 ст.), Ушэсця (1799, праекг Казакова), Міхаіла Архангела (1833, арх. Ф.М.Шастакоў), *дом ваяводы», хсьшыя дамы ў стылі барока, комплекс будынкаў пажарнай часці з каланчой. «КАЛ0Н* («Colon»), олерна-балетны тэатр y Буэнас-Айрэсе; буйнейшы цэдтр муз. культуры Лац. Амерыкі. Адкрьггы ў 1857. Балетная труда ісдуе з 1925. У рэдертуары творы класікаў і сучасных камлазітараў розных краін. Сярод дырыжораў, якія зрабілі значны ўклад y развіццё лацілаамер. муз.-сцэн. мастацтва, — Э А нсермэ, О.Клемдерэр, Ф.Вейнгартнер, А.Таскадіні; сваімі одерамі дырыжыравалі К.Сен-Садс, А.Рэспігі, Р.Штраус. КАЛ0НА (франц. colonne ад лац. columna), архітэктурна апрацаваная верд. адора, звычайна круглая ў палярочным сячэнді; стрыжнёвы элемент будынка (збудавалня), дясучай канструкцыі і інш. Служыць пераважна для ўслрымання верг. нагрузй. Бывае каменная, муравалая (з цэглы, каменю,
На Беларусі К. дашыраны ў архітэктуры Адраджэндя, барока, класіцызму (далацы ў Паставах, Гомелі, касцёлы ў Мядзелі, Валожыне). У 18 ст. іх ставілі як ломнікі (вёскі Дзярэчыл Зэльвенскага, Лявондаль Міёрскага р-наў). 3 1950-х г. К. выкарыстоўваюць я к найб. выразныя элементы фасада (будынкі драмтэатра ў Віцебску, БПА, цырка ў Мідску). У сучаснай архітэктуры К. — адзін з асн. элементаў каркаса. Маст. вырашэнне звычайна сціплае, вызначаецца драпорцыямі, колерам, фактурай. С.А.Сергачоў, ЮА.Якімовіч. К А Л 0Н ІІ (ад лац. colonia дасяленне) y б і я л о г i і, сумесдыя ласяленні грул аднаго, радзей декалькіх відаў, ластаялныя ці часовыя, абумоўледыя марфал., роднаснымі ці экалагічнымі ўзаемасувязямі, якія забяслечваюць асобінам лелшыя ўмовы існавання. У р a с л і н К. вядомы сярод водарасцяў; бываюць свабоднаплаваючыя і прымацаваныя, маюць разнастайную форму і памеры, ад 2 клетак (глеякапс) да многіх тысяч (вальвокс). У ж ы в ё л сапр. К. — сукупнасці асобін, арганічна звязаных паміж сабой, якія ўгварыліся ў выніку не даведэенага да канца дзялення ці пачкавання (гл. Капаніяльныя арганізмы)\ простыя тэр. намнажэнні адэінка-
*
480
к а л о н ія
вы х ф о р м (м ід ы і, м а р с к ія ж а л у д ы ) а б о зг у р та в а н н і а с о б ін а с е л ы х ж ы в ё л , я к ія м а ю ц ь п а с т а я ш іы я с х о в іш ч ы (м н о г ія в ід ы к а ж а н о ў , м у р а ш к і і ін ш .); зг у р т а в а н н і з б о л ь ш с к л а д а н ы м і ў з а е м а с у в я з я м і п а м іж а с о б ін а м і, к а л і н ек а т . ф у н к ц ы і ў п а с я л е н н я х выкокваюцца с у п о л ь н а ( н а п р ., а б а р о н а а д в о р а га ў і п а п е р а д асал ьн ая с іг н а л із а ц ы я н а пт уш ы ны х б а за р а х, « д зіц я ч ы я сад ы » ў п ін г в ін а ў , л а с я л е н н і л а с т а н о гіх , с у с л іх а ў ); К . гр а м а д с к іх н а с я к о м ы х (м у р а ш а к , л ч о л , т э р м іт а ў і ін ш .) , y я к іх а с о б ін ы с у м е с н а в ы к о н в а ю д ь б о л ь ш а с ц ь ф у н кц ы й — р а зм н аж эн н я, абароны , заб есп яч эн н я к о р м а м , б у д а ў н іц т в а і ін ш . (з а б а в я з к о в ы м разм еркаван н ем п р ад ы і с п е ц ы я л із а ц ы я й а со б ін а б о ў зр о с т а в ы х гр у п н а в ы к а н а н н і в ы э н а ч а н ы х а п е р а ц ы й ) і д з е й н іч а ю ц ь н а а с н о в е п а с т а я н н а г а а б м е н у ін ф а р м а ц ы я й п а м іж с аб о й . К . м ік р а а р г а н із м а ў — сук у п н а с ц ь х л е т а к аб о м іц з л ію , я к а я ў т в а р а е ц ! » ў п р а ц э с е іх р о с т у і р а з м н а ж э н н я н а ш т у ч н ы м п а ж ы ў н ы м а с я р о д д з і, н а п а в е р х н і п р а д у к т а ў х а р ч а в а н н я а б о ў гл е б е , г р у н ц е в а д а ё м а ў і ін ш . Э .Р . С ам усенка.
ецца на надставе спец. рэжыму і пазбаўлена паліт. і эканам. самастойнасці. Адна з гал. прычын утварэння К. — нераўнамернасць эканам. і сац. развіцдя чалавецтва. ГІершыя К. (назней калан. імперыі) па-за межамі Еўропы (у Амерыцы, Афрыцы і Паўд.-Усх. Азіі) створаны ў эпоху Вял. геагр. адкрыццяў 15— 16 ст. Напр., ісп. К. ахоплівалі амаль усю Паўд., Цэнтр. і частку Паўн. Амерыкі. У 17 — пач. 19 ст. ў Паўн. Амерыцы, Афрыцы, Паўд.-Усх. Азіі К. Англіі, Францыі і інш. краін узнікалі як прыбярэжныя крэпасці, земляробчыя і гавдл. паселішчы, якія паступова па-
шырыліся. Карэннае насельніцгва К. прыгняталася, часам вынішчалася ці выганялася. Самаразвіццё буйнш К. выклікала неабходнасць іх аддзялення ад метраполій. У выніку вайны за неза/іежнасць y Паўночнай Лмерыцы 1775— 83 паўн.-амер. К. Англіі аддзяліліся і ўтварылі самаст. дзяржаву — ЗША. Падобным чынам y выніку вайны за незалежнасць іспанскіх калоній ў Амерыцы 1810— 26 утварыліся незалежныя дзяржавы ў Лац. Амерыцы. У эпоху даманапаліст. рыначнай эканомікі К. — рынкі збыту тавараў і крыніцы сыравіны для метраполій. У манапаліст. эпоху
КАЛОНІЯ, 1) паселішча, заснаванае стараж. народамі (асірыйцамі, фінікійцамі, грэкамі, рымлянамі) y чужых землях. Іх узнікненне найчасцей абумоўлена недахопам зямлі і гандл. рынкаў. К. грэкаў і фінікійцаў былі звычайна самастойнымі, рымскія — апорнымі пунктамі імперыі ў яе правінцыях. 2) Краіна або тэр., якая знаходзіцца пад уладай эамежнай дзяржавы (метраполіі), кіру-
Калоны: 1 , 2 — п а п ір у с а п а д о б н ы я (С г а р а ж ь п н ы Е г іп е т ); 3 — к а л о н ы з К н о с а (к р ы т а - м іх е н с к а я культур а ); 4 — к а л о н а з П е р с е п а л я (С т а р а ж ы т н а я П е р с ія ); 5 — д а р ы ч н а я ; 6 — іа н іч н а я ; 7 — к а р ы к ф с к а я ; 8, 9 — р а м а н с к ія ; 10 — г а т ы ч н а я ; 11, 12 — эпохі А драдж эн н я; 13 — с п ір а л е п а д о б н ы я ў сты лі барока.
К. сталі і сферай прыкладання капіталу. У 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. патрэбы прам-сці метраполій y сыравіне і барацьба паміж буйнымі індустр. дзяржавамі за рынкі збыту выклікалі новую хвалю калан. захопаў y Афрыцы і Азіі. У 1923 агульная плошча К. Бельгіі, Вялікабрытаніі, Іспаніі, Італіі, Нідэрландаў, Паргугаліі, Францыі, ЗШ А і Японіі складала 58,5 млн. км2 (болын за Уз плошчы зямлі), y т л . К. Вялікабрытаніі 35,2 млн., Францыі 12,2 млн. км2. У 1930— 40-я г. пачаўся і ў 1970-я г. завяршыўся распад калан. сістэмы, абумоўлены прадэсамі сац.-эканам. развідця чалавецтва і ростам нац.-вызв. руху ў К. Цяпер К. такога тыпу ў свеце няма. Гл. таксама Каланіялізм. 3) Паселішча перасяленцаў з інш. краіны, вобласці. У Рас. імперыі ў 18 — пач. 20 ст. К. называлі пасёлкі замежных перасяленцаў (немцаў, ірэкаў, сербаў і інш.), якія атрымлівалі ад дзяржавы зямлю і займаліся сельскай гаспадаркай. 4) У Польшчы, y т л . ў Зах. Беларусі, y 1920—30-я г, тып с.-г. паселішча сялян-перасяленцаў на новаасвоеных землях (гл. Асаднікі). 5) Супсшьнасць землякоў y чужой краіне (горадзе); зямляцтва. У 1989 бел. К. налічвалі ў Расіі 1052 тыс. чал., на Украіне 406 тыс., y Полыпчы болып за 200 тыс., Казахстане 182 тыс., Латвіі 112 тыс., Літве 58 тыс., Эстоніі 23 тыс., y краінах Зах. Еўроны, ЗША, Канадзе, Аўстраліі і інш. ад 300 тыс. да 2 млн. чал. 6) У Рэспубліцы Беларусь і некато'рых інш. краінах СНД від папраўчапрацоўнай установы. М.Г.Нікіцін.
KAJIÔHKA, рака ў Свіслацкім р-не Гродзенскай вобл. і Подыпчы, правы прыток р. Нараў (бас. р. Зах. Буг). Даўж. 34 км (у тл . ў межах Беларусі 29 км). Пл. вадазбору 247 км2. Пачынаецца каля в. Сакольнікі. Каналізавана каля 17 км рэчышча. У ніжнім цячэнні наз. Калона.
КАЛОНЛІЧБА (ад франц. colonne слупок + лічба), парадкавы нумар старонкі выдання (кнігі, часопіса, газеты), які змяшчаецца звычайна ў верхняй ці ніжняй ч. старонкі, найчасцей на вонкавым рагу. КАЛОНТЬІТУЛ (ад франц. colonne слупок + лац. titulus надпіс, загаловак), загаловачныя звесткі (назва твора, часткі, раздзела, параграфа), якія змяшчаюдца звычайна над тэкстам старонкі (кнігі, часопіса, іазеты). У энцыклапедычных выданнях і слоўніках, навук. і навуч. л-ры са складанай будовай тэксту К. замяняе змест (пералік падзагалоўкаў, раздзелаў), аблягчае пошук патрэбнага матэрыялу. У часопісах y К. звычайна пазначаюць прозвішча аўтара і назву твора, y газетах — загаловак, дату выпуску і парадкавы нумар газеты.
пісе супрацоўнічалі М .Ш кялёнак (рэдактар), Я.Шутовіч (адказны рэдактар, з 1937 рэдактар-выдавец), Н.Арсеннева, В.Багдановіч, М.Васілёк, АЛуцкевіч, М.Машара, У.Самойла, М.Танк, В.Таўлай, Р.ІІІырма і інш. Ідэйнае аблічча часопісу надаваў А Хтанкевіч, які выступаў з публікацыямі па пытаннях нац. адраджэння, пра газ. «Мужыцкая праўда», «Гоман», Ф.Скарыну, Б.ЭпімахаШыпілу і інш., з рэцэнзіямі на кнігі. Упершыню ў бел. друку ўзняў пытанне пра выкарыстанне псіхааналізу ў літ.знаўстве, разглядаў нац. самасвядомасць як фактар псіхічнага і духоўнага здароўя асобы. Выступаў з крытыкай
КА/ЮСЬСЕ
КАЛ0Н Ы (лац. coloni), 1) y Старажытным Рыме катэгорыя землекарыстальнікаў — дробных арандатараў зямлі. За права апрацоўваць арандаваны ўчастак К. выплачвалі землеўладальніку грашовую арэнду ці выконвалі на яго карысць натуральныя павіннасці (гл. Каланат). 2) У раннім сярэдневякоўі ў Зах. Еўропе адна з катэгорый феадальна-залежных сялян. КАЛ0РЫ Я (ад лац. calor цяпло), пазасістэмная адзінка колькасці цеплаты. Абазначаецца кал, 1 кал = 4,1868 Дж, тэрмахім. К. роўная 4,1840 Дж. Пасля ўвядзення Міжнар. сістэмы адзінак (СІ) заменена джоўлем. КАЛ0С (ад грэч. kolossos вялікая статуя), 1) велізарная бронзавая статуя стараж.-грэч. бога Сонца Геліяса, пастаўленая ў гавані в-ва Родас і разбураная землетрасеннем y 227 да н.э. 2) Хто-н. ці што-н. выдатнае, найвялікшае па сваёй велічыні або значнасці (напр., К. навукі — выдатны вучоны). 3) К. н a гліняных н а г а х — што-н. агромністае, велізарнае, з выгляду велічнае, аднак унутрана слабое, няўстойлівае, нетрывалае, гатовае разваліцца. «КАЛ0ССЕ», заходнебел. літ.-навук. часопіс. Выдаваўся ў 1935— 39 y Вільні на бел. мове штоквартальна. Меў бібліягр. адцзел «Кнігапіо», вёў хроніку культ. жыцця ў Зах. Беларусі і БССР. Змяшчаў матэрыялы па бел. гісторыі, сац. псіхалогіі, этнаграфіі, культуры, краязнаўстве, мова- і літ.-знаўстве. З’яўляўся гал. трыбунай бел. інтэлектуальнага асяродка ў Зах. Беларусі ў 2-й пал. 1930-х г. Сваімі праграмнымі ўстаноўкамі садзейнічаў нац. адраджэнню, пашырэнню грамадска-культ. базы нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі. У часо16. Бел. Энц-дыя. Том. 7.
Вокладка часопіса «Калоссе» 1935.
рас. і польск. гісторыкаў, якія, фетышыэуючы вайск. і дзярж. моц б. шляхецкай Рэчы Паспалітай і самадзяржаўнай Расіі, прыніжалі культуру ВКЛ. Сцвярджаў самабытнасць шляху бел. сялянства пасля адмены прыгоннага права. Публікаваў маст. творы зах.-бел. пісьменнікаў, перадрукоўваў творы пісьменнікаў БССР. Змяшчаў артыкулы пра Ф.Ш аляпіна, Ш.Руставелі, М.Рэрыха і інш. Выйшла 20 кніжак. Спыніў дзейнасць y сувязі з набліжэннем 2-й сусв. вайны. УА.Капеснік.
КАЛПАКОВА
рыметры драўлянай агароджай і 2 падковападобнымі валамі. Датуецца канцом 4 — гіач. 9 ст., трапляюцца і больш раннія матэрыялы мілаірадскай і зарубінецкай культуры. На селішчы выяўлены 2 паўзямлянкі. Гарадзішча-2 адносідца да мілаградскай культуры. 3 боку поля ўмацавана 2 валамі і ровам паміж імі. Міхаіл Лашанкоў, Георгій Штыхаў. КАЛ0ЧЫ Н СКАЯ КУЛЫ ЎРА. археалагічная культура плямён, якія ў 3-й чвэрці 1-га тыс. н.э. (храналаг. рамкі: канец 4— 9 ст., найб. абгрунтаваная дата 5— 1 ст.) насялялі большую частку бас. Дзясны, Сейма, вярхоўяў рэк Сула і Псёл, Г'омельскае і Магілёўскае Падняпроўе, ніжняе цячэнне Бярэзіны, левабярэжжа Прыпяці ад вусця Пцічы да зліцця з Дняпром. Назва ад гарадзішча каля в. Калочын Рэчыцкага р-на. Насельніцтва займалася земляробсгвам, жывёлагадоўляй, паляваннем і хатнімі промысламі. Асн. тыпам пасяленняў былі неўмацаваныя селішчы; нешматлікія гарадзішчы служылі сховішчамі на выпадак ваен. небяспекі. Жыллё — аднакамерныя паўзямлянкі зрубнай ці слупавой канструкцыі (часта з апорным слупам ў цэнтры), чатырохвугольныя ў плане. Характэрны адкрытыя агнішчы, трапляюцца печы-каменкі. Пахавальны абрад — трупаспаленне па-за межамі пахаванняў на бескурганных і курганных могільніках, пахаванні урнавыя і ямныя. Насельніцтва вырабляла ляпныя гаршкі пераважна слоіка- і цюльпанападобных рабрыстых форм, a таксама прылады працы і зброю з жалеза, бронзавыя ўпрыгожанні і інш. Этнічная п ры н алеж н асць К.к. спрэчная: В.В.Сядоў, І.П.Русанава, А.Р.Мітрафанаў, В.Б.Перхаўка адносяць яе да балтаў; П.М.Траццякоў, Э.А.Сымановіч, Я.А.Гаруноў, Л Д .П обаль — да славян. Алег Макушнікаў. КАЛПАК0ВА Ірына Аляксандраўна (н. 22.5.1933, С.-Пецярбург), расійская ар-
К А Л 0Ч Ы Н , 2 гарадзішчы і селішча жал. веку каля в. Калочын Рэчыцкага р-на Гомельскай вобл. Гарадзішча-1 і селішча — калочынскай культуры. Гарадзішча-сховішча было ўмацавана па пе-
Гліняныя пасудзіны з гарадзішча-1 Калочьш.
481
І.Калпакова ў ролі Матьілька.
482
КАЛПАКЧЫ
25.5.1987), бел. гісторых, літаратуразнавец, паліт. дзеяч. Скончыў М інскі пед. ін-т (1939). У 1930 арыштаваны, сасланы. У 1933 вярнуўся ў БССР, з 1939 кансультант-метадыст Наркамасветы БССР. У Вял. Айч. вайну супрацоўнічаў з ням.-фаш . акупантамі, уваходзіў y склад Беларускай рады даверу, Беларускай цэнтральнай рады (1944, сгіравы культуры), кіраўнік Беларускага культурнага згуртавання (1944); на Другім Усебеларускім кангрэсе 1944 выступіў з асн. рэфератам. 3 1944 y Германіі, з 1950 y 3 U IA Удзельнічаў y рабоце бел. арг-цый і партый, займаўся літ., навук., культ.-асв. і паліт.-грамадскай дзейнасцю. Даследчык мовы, л-ры, гісторыі Беларусі, пачынальнік вывучэння гісторыі бел. эміграцыі. Укладальнік, рэдактар і адзін з аўтараў зб. «Янка Купала і Якуб Колас, 1882— 1982: Вянок успамінаў пра іх» (1982). Те.: К р о к і гіс то р ы і: Д а с л е д ., а р г ., у с л а м і-
тыстка балета, балетмайстар, педагог. Нар. арт. С СС Р (1965). Герой Сац. Працы (1983). Скончыла Ленінградскае харэаграфічнае вучылішча (1951, педагог A.Ваганава), Ленінградскую кансерваторыю (1982). 3 1951 салістка, з 1971 гіедагог-рэпетытар Марыінскага т-ра, з 1989 — «Амерыканскага тэатра балета» (Нью-Йорк). Выканальніца гал. партый y балетах рус. і замежнай класікі і сучасных аўтараў (многія ўпершыню ў СССР). Вяршьшь балетнага акадэмізму дасягнула ў партыях Аўроры («Слячая прыгажуня» П.Чайкоўскага), Раймонды («Раймонда» А.Глазунова), Ж ызэлі («Жызэль» А.Адана). Здымалася ў тэлеэкранізацыях балетаў, тэлефільмах-канцэртах і інш. У Дзярж. т-ры оперы і балета Бсларусі паставіла балеты «Жызэль» (1987), «Спячая прыгажуня» 1993; Н а к р ы (1990) . Дзярж. прэмія С СС Р 1980. «За- нжыо .в аБйе лд аа сртоозек :; ТВв.іл ьэн эям; ігМреанц сыхі., М н ., 1994. латая зорка» Міжнар. фестывалю танда ў Парыжы (1965), прэмія імя Г.ПаўлаКАЛУГА (Huso dauricus), рыба роду бявай (Парыж, 1982). луг сям. асятровых. Пашырана на Д. Літ:. Й л ь н ч е в а М .А Н К о л п а к о в а . 2 Усходзе, y бас. Амура. 2 формы: паўн з д Л ., 1986. прахадная (на нераст заходзіць y Амур) КАЛПАКЧЬІ Уладзімір Якаўлевіч (7.9.1899, Кіеў — 17.5.1961), удэельнік вшвалення Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1945), ген. арміі (1961). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1928). У арміі з 1916, y Чырв. гвардыі з 1917, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз. вайны Калуга 1918—21. 3 1936 нам. нач. штаба БВА. Удзельнік вайны ў Іспаніі 1936— 39. У і рачная (пастаянна жыве ў Амуры). Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўд., БранТрапляецца таксама ў азёрах. скім, Паўд.-Зах., Калінінскім, СталінД аў ж . д а 5 ,6 м (ч а с ц е й 1 ,5 — 2 ,5 м ) , м а с а д а градсйм, Данскім, Цэнтр., Бел., 2-м і 1000 к г (з в ы ч а й н а 5 0 — 100 к г). Р о т в я л . , п а ў 1-м Бел. франтах: нач. штаба арміі, камандуючы арміямі. 63-я армія пад яго мМеасляяцўаквіы . к оІ кррмая цб цу йа н абяе,н дт аа с 4а мм, м дyа рдоыс ял мы еят р ы—. камандаваннем удзельнічала ў Гомельср ы б а й . Ж ы в е д а 55 гад о ў . К о л ь к а с ц ь п а д ка-Рэчыцкай аперацыі 1943. 3 1945 ка- т р ы м л ів а е ц ц а ш т у ч н ы м р а ч в я д э е н н е м . З а н с мандуючы арміяй, акрутай, y Цэнтр. с е н а ў Ч ы р в . к н іг у М С А П . апараце М ін-ва абароны СССР. КАЛЎГА, горад y Расіі, цэнтр КалужКАЛІШ ІІНІКАЎ Генадзь Аляксандраскай вобл., на левым беразе р. Ака. Вявіч (н. 5.8.1928, г. Ржэў Цвярской вобл., дома з 1371. 347 тыс. ж. (1997). Чыг. Расія), бел. геолаг. Д -р геолага-мінералагічных н. (1993). Скончыў Маскоўскі станцыя. Прадпрыемствы машынабуд., прыладабуд., хім., дрэваапр., лёгкай і тарфяны ін-т (1952). 3 1967 y Бел. геолага-разведачным НДІ. Навук. працы харч. прам-сці; вытв-сць буд.матэрыяпа інж. геалогіі, геаэкалогіі, вывучэнні лаў. Пед. ін-т. Драм. тэатр. Музеі: краятэхнагенных працэсаў, методыды геа- знаўчы, маст., гісторыі касманаўтыкі імя К.Э.Цыялкоўскага. экалагічнага буйнамаштабнага картаграфавання небяспечных геал. працэсаў. С я р о д арх. п о м н ік а ў к а м е н н ы д о м К о р а б а KAJ1TAHIÔK Уладзімір Максімавіч Дн.
15.6.1938, в.Бялёва Камянецкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне хірургіі. Д-р мед. н. (1990), праф. (1991) . Скончыў Гродзенскі мед. ін-т (1966), працуе ў ім (заг. кафедры). Навук. працы па метадах дыягаостыкі і хірург. лячэнні органаў брушной поласці, мед. дапамогі пры экстраннай хірург. паталогіі. Te.: Х ір у р гіч н ы я х в а р о б ы . М н ., 1996 (р а з а м з С Л .Ю п ат а в ы м ).
КАЛУБ0ВІЧ ( К а х а н о ў с к і ) Аўген (Яўген) Тодаравіч (5.3.1912, в. Ціхінічы Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл. —
в ы х (1 6 9 7 ), ц э р к в ы П а к р о в а н а Р о в е (1 6 8 7 ), Г е о р гія з а В ер х а м (1 7 0 0 — 0 1 ), С п а с а П р а а б р а ж э н н я (1 7 0 9 — 17) і ін ш . П а ю д л е р э г у л я р н ы х п л а н а ў 1778 і 1785 у з в е д з е н ы б у д ь ш к і ў с т ы л і к л а с іц ы з м у . П р ы с у т н ы я м е с ц ы ( 1 7 8 0 — 85 , арх. П .Н ік іц ін ) , Т р о іц к і с а б о р (1 7 8 6 — 1819, арх. І .Я с к ы г ін ) , г а с ц ін ы д в о р (1 7 8 5 — 88, д а б у д о ў в аў с я ў 1811— 2 1 ), д а м ы З а л а т а р о в ы х — К а л а г р ы в а в а й (1 8 0 5 — 0 8 ), М я ш к о в ы х (п ач . 19 с т .), Д в а р а н с к а г а с х о д у (1 8 4 8 — 50, арх. П .Г у с е ў ). Н е л а ў г о р н а с ц ь го р а д у н а д а ю ц ь д р а ў л я н ы я 1 -п а в я р х о в ы я 3 - а к о н н ы я д а м ы з к а р н із а м і в я л . в ы н а с у і р а з н ы м і л іш т в а м і ў с т ы л і а м п ір . У К . с т в о р а н ы а н с а м б л ь Т э а т р а л ь н а й п л . (1 9 5 8 ), у з в е д з е н ы б у д ы н а к М у зе я гіс т о р ы і к а с м а н а ў ш к і ім я К .Э .Ц ы я л к о ў с к а іа (19 6 7 , арх. Р .Б а р х ін і ін ш .) . Літ:. Ф е х н е р М .В . К ал у га. М ., 1971.
КАЛЎГІН Аляксей Савельевіч (н. 15.10.1921, в. Чыстыя Лужы Веткаўскага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне хірургіі, фізіялогіі спорту і спарг. медьіцыны. Д -р мед. н. (1970), праф. (1973). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1952). 3 1961 y Гродзенскім мед. ін-це. 3 1971 y Гомельскім ун-це (да 1985 заг. кафедры). Навук. працы па лячэнні спайкавай хваробы брушыны, рэабілітацыі спартсменаў, ф оіял. заканамеркасцях адаптацыі арганйма да розных умоў жыццядзейнасці. Te.: Е ю н о п л н к а ц н н . М н ., 1976; З а зд о р о в ь е м н д о л г о л е т а е м . М н ., 1983.
КАЛЎЖСКАЯ В0БЛ А С Ц Б. Размешча-
на ў цэнтры Еўрапейскай ч. Расійскай Федэрацыі. Утворана 5.7.1944. Пл. 29,9 тыс. км2. Нас. 1097 тыс. чал., гарадскога 72% (1996). Ц энтр — г. Калуга. Найб. гарады: Обнінск, Людзінава, Сухінічы, Кондрава, Малаяраславец, KJраў. Прырода. Паверхня — узгорыстая раўніна, густа расчлянёная далінамі рэк, ярамі і лагчынамі. Большая ч. тэр. занята Смаленскім і Сярэднярускім узвышшамі. Пераважаюць вьшіыні 150— 250 м, найб. 279 м. Карысныя выкапні: буры вугаль, фасфарыты, вапнякі, гліны, кварцавыя пяскі, торф. Клімат умерана канты ненталыш . Сярэдняя т-ра студэ. -10 °С, ліп. 18 °С. Гадавая колькасць ападкаў 550— 650 мм. Гал. рэкі: Ака з прытокамі Жыздра, Угра, Шаня, Таруса, Пратва (бас. р. Волга), Балва і Снопадь (бас. р. Дняпро). Многа штучдых вадаёмаў, найб. Людзінаўскае вадасховішча. Глебы да П н і ПдЗ дзярнова-падзолістыя, y цэнтры і на У шэрыя лясныя. Пад лесам (хвоя, елка, бяроза, асіна) каля 40% тэр. У межах К.в. Угрынска-Ж ыздрынскі над. ларк і запаведнік «Калужскія засекі». Гаспадарка. Прамысловасць шматгаліновая: маш.-буд. і металаалр. (турбіды, цеплавозы, электратэхн. вырабы, прылады, помлы, пуцеўкладчыкі), лёгкая (шарсцяная, гарбарная, трыкатажная, швейная, маст. вырабаў), харч. (мясная, ллодакансервавая, крухмальная), дрэваапр. і дэлюлозна-папяровая (піламатэрыялы, мэбля, залалкі, папера), буд. матзрыялаў (шкло, фаянс, жалезабетонныя вырабы, цэгла), хім. (вы-
рабы з шіастмасы і палімерных матэрыялаў). Здабыча бурага вугалю (Падмаскоўіш вугальны бас.), торфу, буд. матэрыялаў. Першая ў свеце АЭС (Обнінск). Пад с.-г. ўгоддзямі 46,6% тэр. Выгошчваюць збожжавыя (жыта, грэчха, ячмень, пшаніца, авёс), бульбу, агародніну, кармавыя культуры, з тэхнічных — лён-даўгунец. М алочна-мясная жывёлагадоўля. Свіна-, авечка-, птушкагадсўля. Пагалоўе (тыс. галоў, 1996): буйн. par. жывёлы — 361,4, свіней — 153. Па тэр. К.в. праходзяць чыгункі Масква— Сухінічы—Унеча, Вязьма— Калуга— Тула. Смаленск— Сухінічы— Бялёў, Вязьма—Людзінава— Бранск; аўтадарогі Масква— М алаяраславец— Рослаўль, Масква— Калуга—Арол. Суднаходства па р. Ака. С.І.Сідор. КАЛЎЖСКІ
ІУ Р Т 0 К
БЕЛАРЎСКАЙ
САЦЫЯЛІСТЫЧНАЙ М 0Л А Д ЗІ, гра-
мадская арганізацыя ў 1918. Аб’ядноўваў беларусаў-бежанцаў 1-й сусв. вайны. 30.5.1918 зарэгістраваны Беларускім нацыянальным камісарыятам. Прапагандаваў бел. нац.-сацыяліст. ідэі. Пры гуртку існавалі секцыі: драм., культ.-асв., гіст., аіітацыйная, нар. штукарсгва. Праводзіў вечарыны, чытанні, канцэрш .
У.Я.Калпакчы.
Х.Калумб.
(лац. Columbus, італьян. Colombo, ісп. Colon) Хрыстафор (29.10.1451, г. Генуя, Італія — 20.5.1506), мараплавец, адкры вальнік Н овага Свету. У 1476— 84 жыў y Л ісабоне і на партуг. а-вах М адэйра і ПортуСанту. Склаў праект зах. марскога шляху (найкарацейш ага на яго погляд) з Еўропы ў Індыю. У 1485 пераехаў y Кастылію, дзе праз 7 гадоў дамогся ад ісп. ўрада арганізацыі акіянскай экспедыцыі пад сваім кіраўніцтвам. Першую экспедыцыю ажыццявіў y 1492—93 на 3 суднах («Санта-М арыя», «Пінта» і «Нінья»), перасек Атлантычны ак., дасягнуў Багамскіх а-воў 12.10.1492 (афід. дата адкрыцця Амерыкі), Кубы і Гаіці. Другую экспедыцыю (1493—96; 17 суднаў) К. узначаліў y чыне адмірала, на пасадзе віцэ-караля новых зямель; адкрыў некалькі астравоў з групы Малых Антыльскіх, а-вы ПуэргаРыка, Ямайку. У выніку 3-й экспедыцыі (1498— 1500; 6 суднаў) адкрыў в-аў Трынідад і ч. ўзбярэжжа Паўд. Амерыкі. У час 4-й экспедыцыі (1502— 04) адкрыў усх. ўзбярэжжа Цэнтр. Амерыкі. Плаванні К. адносяцца да Вялікіх геаграфічных адкрыццяў. КАЛУМБ
Л і т М а г н д о в н ч Н.П. Хрнстофор Колумб. М., 1956; Пугешествмя Хрнстофора ІСолумба: Дневннкл, ішсьма, документы: Пер. с нсп. М., 1961. КАЛУМБАРЫЙ (лац. columbarium, пер-
шаііачатковас значэнне галубятня), сховішча для урнаў з прахам пасля крэмацыі. У Стараж. Рыме для К. ўзводзілі спец. будынкі з радамі паўкруглых ніш (К. на Апіевай дарозе, 1 ст. да н. э.). У наш час К. будуюцца на могілках і пры крэматорыях.
КАЛУМБІЯ
____________ 483
5,2—6 г/см3. Радыеакгыўны. Трапляедца ў магматычных пародах, пегматытавых жылах і ў россыпах. Радовішчы ў Нігерыі, Бразіліі, ЗШ А, Аўеграліі і інш. Руда ніобію.
П Л А Т 0 (Columbia Plateau), лававае плато ў Кардыльерах Паўн. Амерыкі, на ПнЗ ЗШ А. Размешчана паміж Скалістымі і Каскаднымі гарамі. Пл. каля 500 тыс. км2. Выш. 700— 1000 м. Складзена з крышт. і асадкавых парод палеазою і мезазою, перакрытых вулканічнымі базальтамі неагену. Паверхня плоская або хвалістая, укрыта лёсамі, на Пн марэнай, зрэзана каньёнамі рэк Калумбія (да глыб. 900 м), С нейк (да 1500 м) і інш.; ёсць і сухія каньёны, угвораныя ў антрапагенавы час (найб. Гранд-Кулі). На рэках шмат вадаспадаў, парогаў. ГЭС. Большая ч. плато ўкрыта дзярніста-злакавым стэпам, значная ч. тэрыторыі разарана пад збожжавыя культуры. КАЛУМБІЙСКАЕ
КАЛУМ БІЙ СЫ УНІВЕРСІТЙТ Засн. ў 1754 y Н ью-Йорку як Каралеўскі каледж, з 1784 — Калумбійскі каледж. 3 1912 мае статус ун-та. Прыватная навуч. ўстанова. Mae 2 аддзяленні: Кдлумбійскі каледж і Ш колу тэхн. і прыкладных навук; y іх склад уваходзяць асобныя каледжы і школы. У 1996/97 навуч. г. каля 20 тыс. студэнтаў. У К.у. уваходзяць к a л е д ж ы: лячэбны і хірург.; бізнесу; агульных дысцыплін; калумбійскі (у праіраме вывучэнне старажытнасцей, гісторыі мастацгва, астрафізікі, біяхіміі, класічных моў, камп’ютэрных дысцыплін, эканомікі, філасофіі, псіхалогіі і інш.); ш к о л ы : тэхнікі і прыкладных навук; планавання і архітэктуры; мастацгва і навукі; міжнар. адносін; журналістыкі; права; медыцыны і інш. Выпускнікі ун-та атрымліваюць дыплом бакалаўра мастацтваў, навук, магістра навук (4 гады навучання), доктара (дадаткова 1— 2 гады навучання). В.М.Навумчык. КАЛУМ БІЙЦЫ , народ, асн. насельніцтва Калумбіі (32,5 млн. чал.). Агульная колькасць 34,5 млн. чал. (1992). У асноўным метысы, частка мулаты, крэолы. Гавораць на калумбійскім дыялекце іспанскай мовы. Вернікі пераважна католікі. КАЛУМБІТ, н і a б і т, мінерал падкла-
са складаных аксідаў (Fe, Mn)Nb 2Û6, крайні чл. ізаморфнага раду К. — танталіт (Fe, Мп)Та20б. Змяшчае ЫЬгОб да 80% і 20% FeO, прымесі тытану, волава, урану, вальфраму і інш. Крышталізуецца ў рамбічнай сінганіі. Крышталі таблітчастыя, пласціністыя, прызматычныя. Агрэгаты зярністыя, суцэльныя масы. Колер чорны, буравата-чорны. Бляск металападобны. Цв. 6. Шчыльн.
Калумбіт.
КАЛУМБІЯ (Columbia), рака на 3 Канады і ЗША. Даўж. 2250 км, пл. бас. 670 тыс. км2. Пачынаецца ў Канадзе з аднайм. возера ў Скалістых гарах на выш. каля 800 м. Цячэ пераважна ў ra pax, утварае парогі. У сярэднім цячэнні перасякае мяжу з ЗШ А і далей цячэ ў вузкіх глыбокіх каньёнах і цяснінах па Калумбійскім плато. У ніжнім цячэнні прарываецца цераз Каскадныя горы, упадае ў Ціхі ак., угварае эстуарый даўж. каля 50 км і шыр. 5— 10 км. Гал. прыток р. Снейк (злева). Вясенне-летняе разводдзе. Сярэдні гадавы расход вады 8470 м 3/с. Выкарыстоўваецца для арашэння. Вял. гідраэнергет. рэсурсы. У ЗШ А на К. плаціны, вадасховішча, ГЭС (Джон-Дэй, Гранд-К.улі, ЧыфДжозеф і інш.). Суднаходная (з абводнымі каналамі) на 450 км ад вусця, акіянскія судны падымаюцца да г. ГІортленд. У верхім цячэнні К. (у межах Канады) нац. паркі. Турызм. Ha К. — гарады Рычленд, Ванкувер, Портленд (ЗША). КАЛЎМБІЯ (Colombia), Р э с п у б л і к а
K a л y м б і я (Repüblica de Colombia), дзяржава на ПнЗ Паўд. Амерыкі. Мяжуе на У з Венесуалай і Бразіліяй, на Пд з Перу і Эквадорам, на Пн з Панамай; на 3 абмываецда Ціхім ак., на П н— Карыбскім м. Падзяляецца на 32 дэпартаменты і сталічную акругу. Пл. 1141,7 тыс. км2. Нас. 37418 тыс. чал. (1997). Сталіца — г. Багата (Санта-Фе дэ-Багата). Афіц. мова — іспанская. Нац. свята -7- Дзень незалежнасці (20 чэрв.).
484
________
к а л у м б ія
Діяржнуны лад. К. — рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1991. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, які выбіраецца насельнідтвам тэрмінам на 4 гады без права перавыбару на друті тэрмін. Вышэйшы заканад. орган — Кангрэс, які складаецца з Сената (102 члены) і Палаты прадстаўнікоў (165 дэпутатаў), выбіраецца насельніцгвам на 4 гады. Дэпартаменты ўзначальваюцца губернатарамі, якіх прызначае прэзідэнт, і асамблеямі, выбранымі насельніцтвам. Прэзідэнт назначае таксама кіраўнікоў нац. тэрыторый і мэра спец. раёна. У суд. сістэму ўваходзяць Вярх. суд і 27 суд. акруг, кожная з якіх мае свае вышэйшыя судьі. Прырода. Паверхня К. падзяляецца на горны Захад і раўнінны Усход. Зах. ч. займае горная сістэма Андаў, якая складаецца з 3 хрыбтоў: Усх. Кардылье-
Сярэднія месячныя т-ры на нізінах да 29 °С, на выш. 1— 2 тыс. м ад 17 да 22 °С, на выш. 2— 3 тыс. м ад 13 да 16 °С. Ападкаў да 10 000 мм за год на Ціхаакіянскім узбярэжжы, да 4000 мм y бас. Амазонкі, каля 1000 мм (месцамі 200 мм) на Пн. Рачная сетка густая. Гал. рэкі: Магдалена з прытокам Каўка; Мета і Гуаўярэ — прытокі Арынока; Путумайо і Какета — прытокі Амазонкі. Каля 60% тэрыторыі пад лесам (пераважна гілея). На П н і ПнУ участкі саваннаў (льянасы). У rapax вышынная пояснасць. Жывёльны свет: малпы, браняносец, лянівец, ягуар; з птушак папугаі, калібры, туканы; ёсць кракадзілы, чарапахі, яшчаркі. Нац. паркі: Чырыбікетэ, Парамільё, Сьера-Невададэль-Какуй, Сьера-Невада-дэ-СаігтаМарта, Утрыя і інш.; некалькі рэзерватаў. Насельніцтва. Большасць (каля 95%) — калумбійцы, нацыя, якая склалася ад змяш эння індзейцаў (карэннае
цы — 30, y абслуговых галінах — 46% працаздольнага насельніцгва. Г іс т о р ы я . Т э р . К . с а с т ар а ж . ч а со ў заселена ш м а т л ік ім і ін д з е й с к ім і п л я м ё н а м і (гіераважна гр у п ы ч ы б ч а ). У 1499 адкр ьгга іспанцамі і ў к л ю ч а н а ў в іц э -к а р а л е ў с т в а П е р у , з 1717 y с к л а д з е в іц э -к а р а л е ў с т в а Н о в а я Г ранада. Ісп. панаванне в ы к л ік а л а м а с а в ы я паўстанні, н а й б . з н а ч н а е — камунерас (1 781). У канцы 18 — п ач . 19 ст. п а д у п л ы в а м еў р ап . Асветн іц г в а і ф р а н ц . р э в а л ю ц ы і (я е ід э і папулярыза в а ў А . Нарынье) y Н о в а й Г р а н а д з е ўзнік рух за н е з а л е ж н а с ц ь . У л іп . 1810 y Б ата ц е ўспыхн у л а а н т ы іс п . п а ў с т а н н е , с т в о р а н а Рэв. хунта, я к а я а б в я с ц іл а н е з а л е ж н а с ц ь к р а іл ы . Канчатк о в а К . в ы з в а л е н а з - п а д ісп . п ан а в а н н я ў 1819 (гл. Вайна за незалеж насць іспанскіх калоній y Амерыцы 1810 — 26). У 1819— 30 уваход з іл а ў ф е д э р а т ы ў н у ю р э с п у б л ік у Вялікая Калумбія ( п р э з ід э н т С.Баліеар), п а с л я я е распаду (1 8 3 0 ) с т в о р а н а р э с л у б л ік а Н о в а я Гранада. У 1831 і 1840 Н о в а я Г р а н а д а в я л а в о й н ы з Экв а д о р а м з а с в а е п а ў д .-з а х . м е ж ы ; гіагранічныя к а н ф л ік т ы з с у с е д з я м і п р а ц я г в а л іс я д а канда 19 ст. 3 1 830-х г. y к р а ін е іш л а б ар ац ьб а эа ў л ад у п а м іж п р а д с т а ў н іх а м і К ан сер в аты ў най (п р ы х іл ь н ік і ц э н т р а л із а ц ы і д з я р ж а в ы і моц-
КАЛУМБІЯ Маштаб 1:26 00 0 000
CAHTA-M1
.Рыяачі
БАРАНКІЛЫ КАРТА) СІНСЕЛЕХА/ i
МАНТЭРЫЯ' )Н-КРЫСТОБАЛЬ ,KN « I БУКАР/ БАРАНКАБЕРМЕХА
|уэрта-К:
кібдо^ ,< МАНІСАЛЕС
>АГАТА іУЭНАВЕНТУРА ВІЛЬЯВІСЕНСЬЕ
» 5№ л®рЕЙВ* т папАям^'*' °„г' .. ТумаКа* / Гарсон -°
г
ёунінДпАСТ»
Пуэрта-Інір яда'
оСан-Хасэ-дзль-Гуаўярз
°Ф л арэнсІя
Мак0Э оМ арая
Д а арт. К ал у м бія. Р ы н а к y м а л е н ь к ім горадзе.
Г ерб і с ц я г КалумбІІ.
ры (выш. да 5493 м) з лш рокімі міжгорнымі плато, Цэнтральнай з конусамі патухлых (Уіла, 5750 м) і дзеючых вулканаў (Руіс, 5400, Таліма, 5215 м) і Заходняй (выш. да 4250 м). Паміж хрыбтамі шырокія і глыбокія ўпадзіны — даліны рэк Магдалена і Каўка. Н а П н вулканічны масіў Сьера-Невада-дэСанта-Марта з найвыш. вярліыняй краіны г. Крыстобаль-Калон (5775 м). На марскіх узбярэжжах нізіны. Усх. ч. занята нізінамі і раўнінамі басейнаў рэк Арынока і Амазонка. Карысныя выкапні: нафта, прыродны газ, каменны вугаль, жал., медныя і нікелевыя руды, золата, плаціна, серабро, вумруды, уранавыя руды, фасфарыты, бакспы і інш. К. знаходзідца ў экватарыяльным і субэкватарыяльным кліматычных паясах.
насельніцтва) з ісп. каланістамі і неграмі з Афрыкі. Метысаў каля 57%, белых каля 20, мулатаў каля 14, неграў каля 5%. Індзейцы (каля 0,5 млн. чал.) захаваліся ў асобных горных раёнах і трапічных лясах на У. Жывуць таксама выхадцы з суседніх краін, нядаўнія эмігранты з Еўропы і Азіі. Вернікі пераважна катсшікі (больш за 95%), ёсць пратэстанты (каля 1%), асобныя групы індзейцаў захавалі свае традыц. вераванні. Сярэдняя шчыльн. 32,8 чал. на 1 км . Каля 80% насельніцгва жыве на марскіх узбярэжжах, y далінах і на міжгорных плато Андаў, дзе шчыльн. 200— 300 чал. на 1 km2, y трапічных лясах на У — каля 1— 2 чал. на 1 км . У гарадах жыве 73% насельніцтва. Найб. гарады (тыс. ж., 1997): Багата — 6079, Медэльін — 3291, Калі — 1870. У прам-сці і гандлі занята 24%, y сельскай гаспадар-
н ы х л а з іц ы й к а т а л іц к а й ц а р к в ы ) і Л ібсральн а й ( в ы с т у л а л і з а ф е д э р а л із м і а д азял ен н е ц а р к в ы а д д з я р ж а в ы ) п а р г ы й . У п е р ы я д кірав а н л я л іб с р а л а ў а д м е н е н а р а б с т в а (1 8 5 2 ), увед з е н а ф е д э р а л іс ц к а я і а н т ы к л с р ы х а л ь н а я к а н с т ь п у ц ы я (1 8 5 3 ). Л іб е р а л Т .С .М а с к е р а -іА р б а л е д а (п р э з ід э н т y 1845— 49, 1861— 64, 1866— 6 7 ) с п р а б а в а ў у м а ц а в а ц ь ф е д эр аты ў н у ю с т р у ю у р у д з я р ж а в ы (у 1861— 86 наз. Злучаны я ІІ Іт а т ы К а л у м б іі), аб м еж ав ац ь у п л ы ў ц а р к в ы (к а л с т ы т у ц ы я 1863). К ан с ер в ат а р Р .Н у н ь е с ( п р э з ід э н т y 1880— 9 4 ) дам о гся п р ы л я ц ц я л о в а й к а н с т ы т у ц ы і (1 8 8 6 ), п ав о дл е я к о й к р а ін а л е р а т в о р а н а ў ц эн т р ал ізав а н у ю р э с п у б л ік у і а т р ы м а л а н а з в у К ., ц а р к в е вер н у г а б о л ь ш а с ц ь п р ы в іл е я ў . К у л ь м ін а ц ы я й бар а ц ь б ы к а н с е р в а т а р а ў э л іб е р а л а м і с т а л а гр ам ад з. т. эв. « т ы с я ч а д э ё н н а я в а й н а » (1 8 9 9 — 19 0 2 ), y в ы л ік у я к о й з а г ш у л а б о л ь ш з а 100 т ы с . к а л у м б ій ц а ў . У 1903 п р ы п а д г р ы м ц ы З Ш А , з а ц ік а ў л е н ы х y б у д -в е к а н а л а п ам іж А т л а н т ы ч н ы м і Ц іх ім а к ія н а м і, а д К . адц зел ен а П а л а м а , я к а я с т а л а с а м а с т . дЭ ярж авай. Г эт а п а с л у ж ы л а п р ы ч ы н а й к а н ф л ію у п а м іж К. і З Ш А , з а в е р ш а л а г а п а г а д н е н н е м 1914, п а вод ле я к о га К . п р ы эн ал а н езал еж н асц ь П анам ы . У 1 -ю су св . в а й н у К . за х о ў в а л а н е й г р а л іт э т. У 1921 К . з а к л ю ч ы л а п а г а д н е н н е з З Ш А , а д м о в іў ш ы с я а д п р э т э н з ій н а П а н а м у і П а н а м с к і к а н а л . С у св . э к а н а м . к р ы з іс 1929— 33
значна падарваў экано м іку кр аін ы , ары ентаваную на зн еш нія р ы нкі. У 1930— 46, кал і н а чале ўлады былі лібералы , узм ац нілася барацьба сялян за зямлю .
У 2-ю сусв. вайну К. выступіла на баку антыгітлераўскай кааліцыі. Забойства ў 1948 Х.Э.Гайтана выюіікала хваляванні ў Багаце, якія перараслі ва ўзбр. паўстанне, задушанае ўладамі. У выніку дзярж. перавароту 1953 прэзідэнтам стаў ген. Г.Рохас Пінілья, які ўстанавіў ваен. дыкгатуру (у 1957 скінуты). У 1958—74 на чале ўлады знаходзіўся ліберальна-кансерватыўны блок Нац. фронт. Планы эканам. развіцця К., распрацаваныя Фронтам, былі звязаны з амер. праграмай Саюз дзеля прагрэсу і ўключалі праекты зямельнай рэформы (не рэалізаваны). Незадаволеныя адсутнасцю рэформ, сяляне захоплівалі землі, y гарадах адбываліся забастоўкі, узмацніліся антыўрадавыя дзеянні партш. груповак. У канцы 1960-х г. сфарміраваліся 2 гал. партыз. арг-цыі: Рэв.
Неаліберальная палітыка прэзідэнта С.Гавірыі Трухільё (1990— 94) прывяла да паляпш эння эканам. сітуацыі ў краіне, што дало магчымасць аднаму з лідэраў Ліберальнай партыі Э.Самперу Пісана выйграць прэзідэнцкія выбары 1994. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў снеж. 1992. Палітычныя
Да арт. Калумбія. Анды ў ц эн тр ал ьн ай часгц ы краіны .
ўзбр. сілы К. і Армія нац. вызвалення, y 1970 — Pyx 19 красавіка (М -19). Пасля распаду ў 1974 Нац. фронту на чале ўлады да 1982 былі лібералы. Кансерватар Б.Бетанкур Куартас (прэзідэнт y 1982—86) імкнуўся да аднаўлення міру ў краіне, заключэння перамір’я з партыз. групоўкамі і ўключэння іх y грамадска-паліт. жыццё. Гэтую палітыку беспаспяхова спрабавалі прадоўжыць лібералы, якія зноў прыйшлі да ўлады ў 1986. У 1987 6 гал. партыз. арг-цый стварылі каардынацыйнае кіраўніцтва— Партыз. дырэктарат імя С.Балівара. Кампанія па перавыбарах прэзідэнта Ў 1990 стала адной з самых крывавых y гісторыі К. (загінулі сотні грамадскіх і паліт. дзеячаў, некалькі тыс. мірных жыхароў). У сак. 1990 М-19 падпісаў з урадам пагадненне пра спыненне ўзбр. барацьбы і ператварэнне ў легальную паліт. партыю; інш. арг-цыі з канда 1990 аднавілі ўзбр. дзеянні. Адначасова ўрад распачаў барацьбу з наркамафіяй (К. з даўніх часоў з ’яўляецца адным з буйнейшых y свеце вытворцаў какаіну), y 1994— 96 ліквідаваны ці арыштаваны кіраўнікі буйнейшых наркакартэляў.
партыі
і
прафсаюзы.
Партыі: Ліберальная, Сацыял-кансерватыўная, Дэмакратычны альянс — М-19, Калумбійская камуністычная. Іірафс. аб’яднанні: Усеагульная канфедэрацыя працы, Канфедэрацыя працоўных К., Саюз працоўных К. і інш. Гаспадарка. К. — аграрна-індустр. краіна. Валавы ўнутр. прадукт (ВУП) y 1995 склаў 100,2 млрд. дол., каля 2700 дсш. на 1 чал. Доля прам-сці ў ВУП 26%, сельскай гаспадаркі 19%, абслуговых галін 43%. Значныя паэіцыі ў эканоміцы займае замежны капітал. Сярод галін прам-сці найб. развіта горнаддабыўная. Каля 7 4 кошту яе прыпадае на
к а л у м б ія
485
цэнтр суднабудавання, Багата — эл.тэхн. прам-сці. Штогод перапрацоўваецда каля 15 млн. т нафты; асн. цэнтры Баранкілья і Картахена. Хім. прам-сць выпускае штучныя і сінт. валокны, MiH ep . ўгнаенні, соду і інш.; асн. цэнтры — Медэльін і Букараманга. Працуюць прадпрыемствы па вытв-сці сінт. гумы і аўтамаб. шын. У Багаце некалькі прадпрыемстваў хім.-фармацэўтычнай прам-сці. Харч. і харчасмакавая галіны даюць каля 30% кошту прадукцыі апрацоўчай прам-сці, тэкст. — каля 13%. Ш матлікія прадпрыемствы па апрацоўцы кавы, какавы, тытуню, цукр. трыснягу, вытв-сці мукі, круп, хлебабулачных і кандытарскіх вырабаў, безалкагольных напіткаў і інш. У 1995 атрымана 2080 тыс. т цукру і 1510 млн. л піва; гал. цэнтры — Багата, Медэльін, Букараманга, Калі, Картахена. Каля 7 5 вы-
Д а арт. Калумбія. П лан тацы і кавы кдля г. А нты ёкія.
здабычу нафты і прыроднага газу. У 1996 здабыта 32 млн. т нафты і каля 5 млрд. м3 прыроднага газу. Асн. раёны здабычы — даліна р. Магдалена і ПнУ (каля граніцы з Венесуэлай). Здабываюць (1995) каменны вугаль — 25 млн. т (на Пн і ў цэнтр. раёнах), нікель — 20 тыс. т, золата — каля 30 т, плаціну — каля 8 т, ізумруды — каля 7,2 млн. каратаў (90% сусв. здабычы, асн. руднікі ва Усх. Кардыльеры), серабро, жал. і медныя руды, баксіты, цынк, свінец, сурму, фасфарыты, серу, гіпс, каменную соль, уранавыя руды. Вытв-сць электраэнергіі 47 млрд. кВттадз (1995), 75% яе даюць ГЭС, 25% — ЦЭС на каменным вугалі і нафце. У апрацоўчых галінах пераважаюць сярэднія і невял. прадпрыемствы. Чорная металургія прадстаўлена заводамі ў Медэльіне і каля Багаты. У маш.-буд. прам-сці найб. рсшю адыгрываюць аўтазборачныя прадпрыемствы (у 1994 сабрана з імпартных дэталей і вузлоў 65 тыс. легкавых аўтамабіляў і 15,7 тыс. грузавых), з-ды па выпуску абсталявання для цукр., дрэваапр. і тэкст. прам-сці; гал. цэнтры — Багата і Калі. Баранкілья —
пуску тэкст. прадукцыі дае Медэльін. Выпускаюцца разнастайныя буд. матэрыялы, цэмент (9,2 млн. т. y 1994) і інш. Развіты гарбарна-абутковая, швейная, дрэваапр., мэблевая, паліграф. прам-сць, разнастайныя саматужныя промыслы (экспартнае значэнне маюць выраб саламяных калелюшоў- панам і керамікі). Болыы за 7 4 прамысл. прадукдыі вырабляецца ў гарадах Багата, Медэльін, Калі і Баранкілья. Каля 7 3 кошту сельскай гаспадаркі дае раслінаводства. Найб. развіта вырошчванне экспартных культур — кавы, бананаў, какавы, трапічных фруктаў, тытуню, кветак і інш. Апрацаваныя землі складаюць каля 5%, паша — каля 20% пл. краіны. Да 30% апрацаваных зямель (каля 1500 тыс. га) займаюць плантацыі кавы. У вырошчванні яе занята каля 40% прац. рэсурсаў краіны. У 1995 атрымана 810 тыс. т кавы (каля 15% сусв. вытв-сці, 2-е месца ў свеце пасля Бразіліі), 62 тыс. т какавы, каля 1,7 млн. т бананаў, 23 тыс. т тытуню, 0,3 млн. т ананасаў. Плантацыі кавы ў горнай ч. краіны на выш. 1000— 2000 м, бананаў — y нізінных раёнах. На ўнутр.
486
КАЛУМБІЯ
патрэбы вырошчваюць (збор тыс. т, 1995): рыс — 1749, кукурузу — 1085, бульбу — 3200, a таксама copra, ячмень, садавіну і агародніну. Урад вядзе жорсткую барацьбу з незаконным вырошчваннем на тайных плантацыях кустоў кокі, э лісця якой вырабляюць наркотык какаін. Жывёлагадоўля экстэнсіўная, мяснога кірунку, арыентавана на ўнутр. патрэбы. Пагалоўе (тыс. галоў, 1995): буйн. par. жывёлы — 26018, свіней — 2635, коней — 2000, авечак — каля 3000, мулаў і аслоў — каля 800. Асн. раёны жывёлагадоўлі — прыбярэжныя нізіны на Пн і бас. р. Арынока (льянасы). Каля вял. гарадоў развіты малочная жывёлагадоўля і птушкагадоўля (у 1995 атрымана 315 тыс. т яец). Улоў рыбы каля 100 тыс. т, y аслоўным y Ціхім акіяне. Транспарт аўтамаб., чыг., унутр. водны, марскі. Даўж. чыгунак 3435 км, аўтадарог 107,2 тыс. км (у т л . 12,6 тыс. км з цвёрдым пакрыццём), унутр. водньгх шляхоў 8,9 тыс. км, нафтаправодаў 2,5 тыс. км. Аўтатранспарт перавозіць каля 90% унутр. грузаў. Гал. рачная магістраль — р. Магдалена. Сувязі з замежнымі краінамі пераважна марскім транспартам. Гал. парты: Баранкілья, Санта-Марта, Картахена (на Карыбскім м.), Буэнавентура і Тумака (на Ціхім ак.). У пасажырскіх зносінах вял. рсшя авіяц. транспарту. Міжнар. аэрапорты каля Багаты, М едэльіна, Калі, Баранкільі. У 1995 экспарт склаў 9764 млн. дол., імпарт 13 853 млн. дол. К. вьівозідь каву (да 50% экспарту), бананы, нафту і нафтапрадукты, ізумруды, кветкі, бавоўну, рыс, хім. прадукты, вугаль, буд. матэрыялы; увозіць аўтатрансп. сродкі, машыны, абсталявадне, сыравіну, паўфабрыкаты, харч. і снажывецкія тавары. Асн. знешнегандл. партнёры: 3111A, Германія, Японія, Венесуэла, Бразілія. К. прадае ў Беларусь каву, садавіну, лесаматэрыялы, купляе шыны, тракгары, часткі і абсталяванне аўтамабіляў. Грашовая адзінка — калумбійскае песа. Літаратура. Развіваецца на ісп. мове. Фальклор іддзейцаў збярогся ў запісах 19 ст. Л-ра каланіяльнага перыяду звя-
зана з ісп. культурай: гіст. і быт. хронікі X. дэ Кастэльянаса, Х.Радрыгеса Ф рэйле, рэліг. і свецкая тэматыка ў прозе Х.Баўтысты дэ Тора, рэліг.-містычныя кнігі Ф.Хасефы дэль Кастыльё. Перыяд нац.-вызв. рэвалюцыі і станаўлення самаст. дзяржавы харакгарызуецца пераарыентацьмй на ідэі змагароў за незалежнасць ІІаўн. Амерыкі, франц. асветнікаў. Найб. развіццё атрымалі публіцыстыка (А Н ары ньё), рэв. паэзія. Уплыў Ж.Ж.Русо прадвызначыў устойлівую сентыментальна-рамант. накіраванасць л-ры на працягу 19 ст. і пазней. Л-ра гэтага перыяду набыла нац. рысы ў творчасці Х.Х.Ортыса, ХАрбаледы, Х.Э.Кара, Р.ІІомба, Х.ісаакса (раман «Марыя», 1867 — першы буйны твор над. прозы). На апісанне нац. звычаяў і побыту (т. зв. кастубрызм) арыентаваліся Х.М.Сампер, Х.М.Вергара-і-Вергара, У канцы 19 — пач. 20 ст. ўзмацніліся сац.-крытычныя тэндэнцыі (Т.Караскілья). Гэты перыяд адметны і пашырэннем мадэрнізму (ХА.Сільва, Г.Валенсія, Х.М.Варгас Віла). Паэты авангарда 1920-х г. — Л. дэ Грэйф, Р.Мая. Сац. раман Х.Э.Рыверы «Бездань» пра жорсткую эксплуатацыю зборшчыкаў каўчуку даў пачатак т. зв. л-ры зялёнага пекла. Рэаліст. традыдыі прадоўжылі С.Урыве П ’едраіта, ХА.Асорыо Лісараса. Сац.-крытычныя тэндэнцыі выявіліся ў творчасці т. зв. паэтаў стагоддзя (Л .К Л олес, П.Барба Хакоб). Арыентацыяй на псіхалагізм, сюррэалізм вызначаецца творчасць Х.Рэстрэла Харамільё, А.Альварэса Льераса. У 2-й пал. 20 ст. ідэйна-эстэт. дыялазон нац. лаэзіі і лрозы лашыраецца. Тэматыка неларыўна звязана з гісторыяй асваення кантынента, трагедыяй грамадз. войнаў. Значнае месца ў л-ры гэтага часу належыць творчасці Э.Кабальера Кальдэрона (раманы «Не лрызнаны Хрыстос», «Сьерва беззямельны»), Д.Кайседа (раман «Сухі вецер»), Г.Гарсіі Маркеса. Актуальная праблематыка і маст. вырашэнне ўласцівы лаэтам К.Кастра Сааведры, М.Сепеду Варгасу, Ф.Арбелаэсу, Э.Эскабару, празаікам Д.Руісу Гомесу, А Д уке Лопесу, Р.Э.Бургасу. На бел. мову асобныя творы Гарсіі Маркеса леракладалі К.Ш эрман, С.Ш ула, В.Тарас.
Архітэкгура і выяўленчае мастадш. Са стараж. часоў на тэр. К. развіваліся культуры індзейцаў чыбча-муіскаў, тайрока, кімбая: Сан-Агусцін (1-е тыс. да н.э. — 1-е тыс. н.э.; свяцілішчы з каменных пліт; рэльефы з выявамі жывёл і людзей; статуэткі з золата, серабра, тэракоты; залатыя ўпрыгожадні з вшвамі ідалаў-«тунхас»; 2— 3-метровыя каменныя схематычныя фігуры людзей, часіа са звярынымі рысамі; арнаментальныя размалёўкі), Нарыньё (гратэскавш статуэткі), Каліма і Сіну (вырабы керамічдыя і са сплаву эолата з меддзю). Будавалі каменныя храмы і ўмацаванні, драўляныя дамы. У 16— 18 ст. гарады мелі лрамавугольную сетку вуліц, дамы з цэглы і адобы з галерэямі ва ўнугр. дамах, каменнымі і цаглянымі паргаламі. Кляштарныя цэрквы вылучаліся строгімі маналітнымі аб’ёмамі. У 16— 17 ст. склалася мясц. школа жывапісу (размалёўкі цэркваў і дамоў, партрэты, алегарычныя карціны з быт. сцэнамі). Пад уплывам італьян. маньерызму развівалася творчасць А.Асэра дэ ла Круса, элементы барока ў жывапісных партрэтах Г. дэ Фігероа і Б. дэ Варгаса Фігероа. Ш эрагу мастакоў уласціва імкненне да лерадачы суровай лраўдзівасці вобразаў, моцная пластычная лепка (Г.Васкес і інш.). У 18 ст. жывапіс набыў болыд штучны і манерны характар. Скулыггура 17— 18 ст. вылучаецца багатай дывановай разьбой y інтэр’ерах цэркваў, слалучэннем хрысц. і індзейскіх сімвалаў, выкарыстаннем матываў трапічнай лрыроды. У 19 — лач. 20 ст. гарады захоўвалі традыц. выгляд, узводзіліся і пабудовы ў духу класіцызму, лазней — эклектыкі і мадэрну. 3 пач. 20 ст. пачалося лрамысл. буд-ва, пад уплывам арх. шксш Бразіліі і ЗША (арх. П.Н.Гомес Агудэла, Х.Р.Мантэра, Г.Серана Камарга, М.Г.Салана, Ф.Пісана і ілш .) з'явіліся будынкі сучаснага тыпу. У жывалісе 19 ст. — тэмы барацьбы за незалежнасць (П.Х.Фігероа, Х.М.Эспіноса і інш.). У 2-й пал. 19 ст. ўзмацні- ! ліся ўплывы еўрап. акадэмізму (А.Урданета), імлрэсіянізму (А. дэ Санта-Марыя), лартрэтнага жывалісу (Э.Гарай, Р.Асеведа Берналь). 3 1930-х г. павялічылася цікавасць да сац. праблематыкі (І.Гомес Харамільё). Развіваюцда традыцыі рэаліст. бьгт. жанру і партрэта (М .Дыяс Варгас, Э.Мартынес, скулытт. ХА.Бетанкур і інш.). Пад уплывам мекс. мастакоў пашырылася манум. мастацтва (Гомес Аіудэла, Гомес Харамільё). Выкарыстанне індзейскіх традыцый уласціва творчасці жывапісцаў Л.А.Акуны, А.Рамірэса Фахарда, скульпт. Р.Роса. Мадэрнісцкія кірункі прадстаўляюць А Абрэгон, Э.Грау Арауха i інш. Захаваліся стараж. традыцыі ткацтва, пляцення і ганчарства. Літ.: Manual de Hustoria. T. 1—3. Bogota, 1982. І.І.ІІірожнік (прырода, насельніцгва, гаспадарха), І.Л.Лапін (літаратура).
КАЛЎМЫЯ (Columbia), a к р yгa K a л y м б і я, федэральная (сталічная) акруга ЗША. Пл. 178 км2 (усю тэрыторыю займае г. Вашынгтон, значная ч.
яго выходзіць за межы акругі). Нас. 543,2 тыс. чал. (1996). «КАЛЎМБІЯ», нілотны касм. карабсль ЗША, гл. *Спейс шатл». КАЛУМБУС (Columbus), горад на ПнУ ЗША. Адм. ц. штата Агайо. Засн. ў 1812. 635 тыс. ж-j з прыгарадамі каля 1,5 млн. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Буйны прамысл., гандл.-фін. і культ. цэгіір. ГІрам-сць: радыёэлекгронная і эл.тэхн., атамнае энергамашынабудаванне, вытв-сць халадзільніхаў і інш. быт. прылад, авіяц., аўтамаб. і інш. іаліны машынабудавання; мегалаапр., харчасмакавая, паліграф., папяровая, хім., буд. матэрыялаў. Ун-т. КАЛЎМБУС (Columbus), горад на ПдУ ЗША, на р. Чатахучы, y штаце Джорджыя. Засн. ў 1828. 186,5 тыс. ж., з прыгарадамі (частка іх y штаце Алабама) каля 300 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог, рачны порт. Аэрапорт. Прам-сць: харч., тэкст., швейная, чыгуналіцейная, тэкст. машынабудаванне, вытв-сць электрабыт. прылад. КАЛУС, к a л ю с (ад лац. callus тоўстая скура, мазоль), тканкавае новаўтварэнне ў раслін на паверхні ранення. Узнікае на трэшчынах, y аснове чаранка, y месцах зрастання прышчэпы з прышчэпкам і інш. Спрыяе загойванню ран. Складаецца з парэнхімных клетак, паблізу якіх назіраецца рост, абумоўлены акгыўнасцю мерыстэмы. Потым магчыма ўгварэнне лубу, драўніны і інш. тканак. У К. могуць закладвацца прыдаткавыя карані і пупышкі. Выкарыстоўваюць для атрымання культуры ізаляваных тканак. КАЛФ (Kail) Вілем (хрышчаны 3.11.1619, г. Ротэрдам, Нідэрланды — 31.7.1693), галандскі жывапісец. Прадстаўнік амстэрдамскай школы нацюрморта. Як каларыст зазнаў уплыў Рэмбранта. У 1642— 46 y Парыжы, дзе стварыў болыласць сваіх работ, y якіх
3 К алф . Д э с с р т . К а л я 1659.
адлюстроўваў вясковыя сцэны з выявамі посуду і рэчаў хатняга ўжытку («Інтэр’ер хаціны», «Двор сялянскай хаты» і інш.). 3 1643 пісаў нацюрморты з залатымі і сярэбранымі рэчамі, даспехамі, рэдкаснымі прадметамі (ракавіны, каралы; «Дэсерт», каля 1659, і інш.). Творы вылучаюцца дакладнасцю распрацоўкі фактуры матэрыялаў, спалучэннем вытанчаных тонаў і моцнымі святлоценявымі кантрастамі («Сняданак» і інш.). 3 1646 y Галандыі (з 1653 y Амстэрдаме). Разам з інш. мастакамі паклаў пачатак новаму кірунку ў галандскім жывапісе, які стаў проціпастаўленнем суроваму манахромнаму стылю ў нацюрморце і прадвеснікам пышнасці мастацтва барока. КАЛХІДА (грэч. Kolchis), старажытнагрэчаская назва зах. ч. Грузіі (мясц. Эгрысі), якую ў пач. 1-га тыс. да н.э. насялялі колхі. Паводле падання ант. аўтараў, тут правіў Ээт, бацька Медэі, ён валодаў залатым руном, якое выкралі арганаўты. У 6 ст. да н.э. тут узніклі грэч. калоніі Фасіс і Дыяскурыяда. У 6— 2 ст. да н.э. на тэр. К. існавала Калхідскае царства, заваяванае Пантыйскім царствам. П азней К. ўваходзіла ў склад розных дзярж. утварэнняў Грузіі. КАЛХІДСКАЕ ЦАРСТВА, палітычнае ўгварэнне на ПдЗ Закаўказэя ў 6— 2 ст. да н.э. Засн. стараж.-груз. плямёнамі колхаў. Асн. занятак насельнштва — земляробства, былі развіты металургія жалеза, апрацоўка лёну, дрэва, ювелірнае, керамічнае і інш. рамёствы, чаканіліся сярэбраныя манеты (калхідкі). Існавалі гандл.-рамесныя пункгы гар. тыпу і гарады. У канцы 6 — пач. 5 ст. да н.э. К.ц. знаходзілася ў залежнасці ад Персіі. У 4 ст. да н.э. правіцель К.ц. Куджы ўзначаліў рух за аб’яднанне стараж.-груз. плямён y адзіную дзяржаву. У 2 ст. да н.э. заваявана Пантыйскім царствам, y 1 ст. да н.э. — Рымам. На мяжы 1— 2 ст. н.э. на месцы К.ц. ўзнікла царства Лазіка, якое паступова падпарадкавала і насельніцгва паўн. Калхіды. КАЛХІДСКАЯ Н ІЗІНА, Р ы ё н с к а я н і з і н a, y Заходнім Закаўказзі, y ніжнім цячэнні рэк Рыёні і Інгуры і на ўзбярэжжы Чорнага м., y Грузіі. Працягласць з 3 на У каля 100 км. Выш. да 100— 150 м. К.н. — алювіяльная раўніна, што займае ўпадзіну сінклінальнай будовы; магутнасць алювію антрапагену да 700 м. Мінер. крыніцы (Цхалтуба). Паверхня ў зах. ч. са старарэччамі, прырэчышчавымі валамі, невысокімі пясчанымі масівамі; забалочаныя абшары. Клімат субтрапічны вільготны, з мяккай зімой, невял. амплпудамі т-р, багатымі ападкамі на працягу года (у сярэднім 1500 мм). Сярэдняя т-ра студз. 4,5— 6 °С, жн. 23— 24 °С. К.н. перасякаюць рэкі Рыёні, Інгуры і інш. Каля мора воз. Палеастомі. На 3. пераважаюць балотныя ландшафты з асакова-разнатраўнай і трысняговай расліннасцю, альховымі лясамі. На прыўзнятых участках растуць шыракалістыя ля-
калчак
487
сы з ліянамі і вечназялёнымі хмызнякамі. Вырошчванне субтрапічных культур (цытрусавыя, чай, тунг). Асушэнне балот. У межах К.н. — Калхэдскі запаведнік. В.П.Кісель. КАЛХІЦЫН, алкалоід, што ўтрымліваецца ў познацведе і інш. раслінах сям. лілейных. Яд нервова-паралітычнага дзеяння. Спыняе дзяленне клетак на стадыі метафазы. Выкарыстоўваецца для атрымання паліппоідных форм раслін, для даследавання функцый цытаплазматычных мікратрубачак (звязваецца з бялком мікратрубачак тубулінам і выклікае іх распад). КАЛЧАДАНЫ (ад грэч. Chalkëdôn, стараж.-грэч. калонія ў М. Азіі), агульная назва вял. колькасці рудных мінералаў, пераважна сярністых, мыш ’яковістых, сурмяністых злучэнняў жалеза, медзі, свінцу, цьшку, нікелю і інш. К. называюць таксама калчаданавыя руды, складзеныя пераважна з сульфідных рудных мінералаў. Сярод мінералаў-К. найб. пашыраны серны К. (пірыт), мелны (халькапірыт), магнігны (пірацін), мыш’яковы (арсенапірыт), жалезны (марказіт), алавяны (станін) і інш. Крышталізуюцца пераважна ў кубічнай ці рамбічнай сінганіі. Колер бронзава-жоўты, латунны, шэры. Бляск металічны. Цв. да 7. Паходжанне гідратэрмальна-метасаматычнае, вулканагенна-асадкавае, радзей асадкавае. Сыравіна для вьггв-сці сернай к-ты, комплексныя руды для атрымання медзі, цынку, свінцу, нікелю і інш. У.Я.Бардом. КАЛЧАК Аляксандр Васілевіч (16.11.1874, Пецярбург — 7.2.1920), pa c ific» ваенна-марскі дзеяч, палярны даследчык, вучоны-гідролаг, адзін з юраўнікоў белага руху ў грамадз. вайну. Адмірал (1918), правадз. чл. Рус. геагр. т-ва (1906). Скончыў Марскі кадэцкі корпус (1894). Служыў на караблях Балтыйскага (з 1895) і Ціхаакіянскага (з
А .В .К ал ч ак .
1896) флатоў. Удзельнік палярных экспедыцый 1900—03 і 1908— 11 (гідролаг; яго імем быў названы адэін з астравоў y Паўн. Ледавітым ак.), рус.-яп. вайны 1904—05. У 1906— 09 і 1911— 14 y Марскім генштабе, адначасова выкладаў y Марской акадэміі (з 1908), эксперт па ваенна-марскіх пытаннях y 3-й Дзярж. думе (1907— 12). Удзельнік 1-й сусв. вайны, y т л . як камандуючы Чар-
488
КАЛЧАКА
наморскім флогам (1916— 17). У жн. 1917 камандзіраваны ў Вялікабрытанію і ЗША. У кастр. 1918 разам з брыт. ген. А.Нокеам прыбыў y Омск, дзе 4 ліст. прызначаны ваен. і марскім міністрам ва ўрадзе Уфімскай дырэкторыі. 18.11.1918 скінуў дырэкторыю, прыняў званне «вярх. правіцеля» рас. дзяржавы і галоўнакамандуючага яе ваен. сіламі (да 4.1.1920), устанавіў y Сібіры, на Урале і Д. Усходзе ваен. дыктатуру (гл. Калчака ўрад). Намагаўся аднавіць «адзіную і непадзельную» Рас. імперыю. Пасля разгрому сваёй арміі, уэброенай і забяспечанай з дапамогай Вялікабрытаніі, Ф ранцыі, ЗШ А і Японіі (да 400 тыс. чал., y т л . 130— 140 тыс. на фронце) перабраўся ў Іркуцк, каля якога (станцыя Інакенцьеўская) 15.1.1920 выдадзены вайскоўцамі Чэхаславацкага корпуса эсэраменшавіцкаму «Паліт. цэнтру», потым перададзены балынавіцкаму Іркуцкаму ВРК, паводле пастановы якога расстраляны. Асн. праца — «Лёд Сібірскага і Карскага мораў» (1909). Гл. таксама Грамадзянская вайна і ваенная інтэрвенцыя 1918— 22. Літ:. Арестант пятой камеры. М., 1990; П л о т н н к о в Н.Ф. АВ.Колчак: Жязнь н деятельяость. Ростов н/Д, 1998. КАЛЧАКА ЎРАД, адзін з гал. цэгараў антыбальшавідкага (белага) руху ў Расіі ў час грамадзянскай вайны і ваеннай інтэрвенцыі 1918—22. Створаны 18.11.1918 адм. А.В.Калчакам («вярх. правіцель») замест скінуташ ім урада Уфімскай дырэкторыі. Размяшчаўся ў г. Омск. Складаўся з савета міністраў і савета вярх. правіцеля; y губернях кіравалі губернатары. Меў значныя ўзбр. і паліцэйскія сілы. У рознай ступені кантраляваў тэр. Сібіры, Урала, Д. Усходу. Намагаўся аднавідь парадкі, якія існавалі да 1917 y Рас. імперыі, праследаваў бальшавікоў і інш. Пасля заняцця Омска часцямі Чырв. Арміі Калчак 4.1.1920 перадаў уладныя паўнамоцгвы ген. А.І.,Дзянікіну. КАЛЧАН, y старажытнасці і сярэдневякоўі футарал ці сумка для захоўвання і нашэння стрэл або кароткіх кідалышх коп’яў. Вырабляўся са скуры, дрэва, пазней з металу, аздабляўся шыццём і метал. бляхамі. Звычайна воін, узброены лукам, насіў К. з правага боку; К. з коп’ямі мацаваўся да пояса з левага боку. КАЛЫМА, рака на ПнУ Азіі, y Магаданскай вобл. і Рэспубліцы Саха (Якуція), y Расіі. Даўж. 2129 км, пл. бас. 643 тыс. км2. Утвараецца ад зліцця рэк Кулу і Аян-Юрах. Упадае ў Калымскі зал. Усх.-Сібірскага м., утварае дэльту. У вярхоўі праразае хр. Чэрскага, утварае парогі і вадаспады. У сярэднім цячэнні даліна шырокая. У нізоўі цячэ па Калымскай нізіне. Асн. прытокі: Каркадон, Амалон, Вял. Анюй (справа), Ясачная, Ажогіна, Седэдэма (злева). Жыўленне пераважна снегава-дажджавое. Ледастаў з пач. кастр. да канца
мая — пач. чэрвеня. Зімой наледзі. Сярэдні гадавы расход вады ў ніжнім цячэнні 3900 м3/с . Прамысл. рыбы: рапушка, муксун, сіг, неяьма, омуль. Суднаходная на 2000 км ад вусця. Ha К. знаходзідца г. Сярэднекалымск. К. наз. таксама залатаносную тэр. y бас. ракі К. (сучасная Магаданская вобл. і суседнія раёны). У перыяд масавых рэпрэсій (1930— 50-я г.) там былі засяроджаны лагеры прымусовай працы (гл. ГУЛАГ), дзе ў выніку цяжкіх умоў існавання загінула больш як 4 млн. чал. В.П.Кісель. КАЛЫМАГА, y Старажытнай Русі закрыты баярскі або царскі экіпаж без сядзення для фурмана, з высокім кузавам, з суконнымі або шаўковымі фіранкамі па баках. Пазней К. сталі называць усе старадаўнія грувасткія экіпажы і цяжкія нязграбныя павозкі. На Беларусі К. іранічна называлі калёсы, платформы для перавозкі цяжкіх грузаў, на якіх ездзілі ў гарадах балаголы. КАЛЫМСКАЕ HATÔP’E, Г ы д a н, на ПнУ Сібіры, пераважна ў Магаданскай вобл. Расіі. Даўж. каля 1300 км ад хр. Сунтар-Хаята на У і ПнУ да даліны р. М. Анюй і да вытокаў р. Анадыр. Аддзяляе бас. р. Калыма ад рэк бас. Ціхага ак. Складаецца з шіато, сярэднягорных хрыбтоў і масіваў (выш. да 1962 м y Амсукчанскім хр.), падзеленых тэктанічнымі ўпадзінамі. Зах. ч. нагор’я складзена пераважна з алеўралітаў і пясчанікаў, усх. — з эфузіўных адкладаў. Са шматлікімі гранітнымі інтрузіямі звязаны залатое, алавянае і рэдкаметалавае зрудзяненні. Ва ўпадзінах каменна- і буравугальныя радовішчы. На зах. схіле К.н. клімат рэзка кантынентальны. Сярэдняя т-ра ліп. 8— 10 °С, студз. -40 °С. Лета сухое. Усх. схіл наветраны, вільготны. Сярэдняя т-ра ліп. 4 °С, студз. да -20 °С. Даліны і ніжнія ч. схіпаў укрыты лістоўнічнымі рэдкалессямі, вышэй 500 м на Пн і 800 м на Пд — хмызняковая і мохава-лішайнікавая горная тундра. На дне далін поймавыя лясы. КАЛЫМСКАЯ Н ІЗІН А, на ПнУ Сібіры, пераважна ў ніжнім цячэнні р. Калыма, y Рэспубліцы Саха (Якуція), y Расіі. Распасціраецца на 750 км паміж Алазсйскім і Юкагірскім пласкагор’ямі. Выш. да 100 м за рэдкімі масівамі сопах выш. 200— 300 м. Складзена з азёрнарачных суглінкаў і супескаў. Пашыраны шматгадовая мерзлата і мярзлотна-тэрмакарставыя формы рэльефу. Клімат субарктычны. Ш мат азёр і балот. Забалочаныя лістоўнічныя рэдкалессі змяняюцца на П н хмызнячкова-травяністай, a потым арктычнай тундрай. Пашы аленяў. КАЛЫМСКІ ЗАЛІЎ, заліў Усходне-Сібірскага м. Уразаецца ў бераг мацерыка паміж мысам Крастоўскі і дэльтай р. Калыма. Глыб. 4— 9 м. Берагі пераважна нізінныя. Большую ч. года ўкрыты лёдам. Прылівы паўсугачныя (да 0,2 м). Ва ўсх. частцы К. з. — бухта Амбарчык з населеным пунктам Амбарчык.
КАЛЫСКА, з ы б к а , л ю л ь к а , дзідячы ложак; даўні від бел. нар. мэблі. Рабілі з дош ак ці рэечак; y Зах. Беларусі плялі з лазовых дубцоў, ракіты, карэнняў y выглядзе доўгага кошыка (часам з казырком). Падвешвалі на чатырох почапках да сталі ці бэлькі, часцей да жэрдкі, якая адным канцом затыкалася за бэльку. Найб. просты від К. — кусок палатна, нацягнуты на драўляную раму. 3 канца 19 ст. пашырана К. ў выглядзе невял. ложка на ножхах, падбітых папарна дугападобнымі брускамі. Аздаблялі К. прапілоўкай, фігурнымі прафіляванымі накладкамі, точанымі ці разнымі элементамі, з якіх набіралі рашэцістыя бакавіны. Плеценыя К. дэкарыравалі спалучэннем розных спосабаў пляцення. У наш час амаль выйшлі з ужытку. Я.М.Сахута, В.С.Цітоў.
Калыска Вёсха Вязынка Маладзечансхага раёна Мінскай вобл. Пач. 20 ст. Дом-музей Я.Купалы.
КАЛЫХАН Леанід Іванавіч (н. 26.7.1931, в. Слабада Мазырскага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне ядз. энергетыкі. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1984), д-р тэхн. н. (1977), праф. (1979). Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча імя Баўмана (1955). 3 1966 y Ін-це праблем энергетыкі Нац. АН Беларусі (у 1977— 85 нам. дырэкгара). Навук. працы па ядз. і традыц. энергетыцы. Упершыню даследаваў цепламасаперанос y аднафазных патоках і пры фазавых ператварэннях складанш хімічна ўзаемадзейных сістэм; распрацаваў канцэпцыю пасіўнай сістэмы бяспекі АЭС з легкаводнымі корпуснымі рэакгарамі, тэхналогіі і апараты для глыбокай утылізацыі цяпла і ачысткі прамысл. газавых выкідаў. T e Теплообмен в дассоідшруюіцем теплоноснтеле четырехокнся азота. Мн., 1977 (разам з В.Б.Несцярэнкам); Тепломассолеренос прн фазовых преврашеннях днссоішнруюйшх
тешюноскгелей. Мн., 1984 (разам з У.Ф.Пуляевым, В.М.Салаўёвым). КЛЛЫХАНКА, 1) кароткая песенька простага зместу, якую спяваюць звычаіша над калыскаю; адзін з жанраў дзіцячага фалыаіору. К. знаёмядь дзідя з роднай мовай, навакольным светам, расказваюць пра жывёл і птушак, пра іх учынкі і прыгоды, даюць быт. замалёўкі нар. жыцця. Грунтуецца на тых самых хтэт. прынцыпах, карыстаецца тымі ж маст. сродкамі, што і нар. песні наогул. Вызначаюцца напеўнай мелодыкай y рьггме калыхання, даступнасцю зместу, прастатой камназіцыі, эаймальнасцю. Для іх характэрна фантастыка, якая, як і казачная, цесна звязана з жыццём, але адрозніваецца светлым, жыццесцвярджальным насгроем. Змест і форма К. улічваюць патрабаванні нар. педагогікі. У К. захаваліся рэшткі міфалагічных уяўленняў продкаў (адухоўленыя вобразы Сну, Дрымоты і інш.) Вьтучаюцца песні-імправізацыі і песні з устойлівым традыц. тэкстам. Апошнія распадаюцца на тэматычныя групы: «Кот носіць сон y хустцы, кашалі*, «Няхай кату ўсё ліха», «Каток злізаў смятану, мадок», «Каток злавіў рыбку за хвасток», «Прыдзе шэранькі ваўчо» і інш. Паводле кампаэіцыі К. вельмі разнастайныя: маналогапавядамне маці, маналог-зварот да дзіцяці, дыялагічныя песні. Напеўнасць, пяшчотнасць дасягаюцца пры дапамозе алітэрацыі, асанансу, памяншалыіа-ласкальных суфіксаў, паўтораў асобных слоў і цэлых канструкцый, дзіцячай лексікі. 2) У п р а ф е с і й н а й муэыц ы— песня або інструментальная п ’еса ў запаволеным тэмпе з характэрным рытмічным пагойдваннем y акампанеменце. Падобная да нар.-быт. песень для закалыхвання дзіцяці. 3 канца 18 ст. жанр К. вядомы ў вак. лірыцы (К. для голасу з фп. пісалі Ф.Шуберт, І.Брамс, А А ляб’еў, М.Глінка, М.Мусаргскі, П.Чайкоўскі і і нш) , y оперы («Садко», «Кашчэй Ьессмяротны» М.Ры.мскага-Корсакава, «Мазепа» Чайкоўскага), араторыях («На варце міру» С.Пракоф’ева). 3 19 ст. вядомы інстр. К. (для фп. Ф.Ш апэна, Брамса, Ф Л іста, Э.Грыга, М.Балакірава, А.Рубінштэйна, для скрыпкі і фп. М.Равеля, для сімф. аркестра А.Лядава, І.Стравінскага і інш.). Бел. кампазітары звярггаліся да жанру К. ў камерна-вак., камернаінстр., хар., песснных творах (ЛАбеліёвіч, С.Аксакаў, МАладаў, Я.Глебаў, Л.Захлеўны, В.Капыцько, Дз.Лукас, ІЛюбан, П .П адкавыраў, Ю .С ем яняка, А Луранкоў, Э Л ы рманд, Я.Цікоцкі, М.Чуркін, Л.Ш лег), y операх («Сцежкаю жыдця» Г.Вагнера, «Матухна Кураж» С.Картэса) і балетах. М Л ітвін стварыў кантату «Беларуская калыханка» на словы В.Віткі (1979). П у б л Дзіцячы фальклор. Мн., 1972. Літ:. Б а р т а ш э в і ч Г.А Вершаваныя жанры беларускага дзідячага фальклору. Мн., 1976; Літ. гл. таксама пры арт. Дзіцячы фальклор. Г.А.Барташэвіч, Т.Б.Варфаламеева. КАЛЫШКА Баляслаў Вікенцьевіч (7.8.1837, фальварак Карманішкі, Эйшышкскі р-н Літвы — 9.6.1863), удзельнік рэв. руху 1860-х г. 3 1860 вучыўся ў Маскоўскім ун-це, y 1861 вёў рэв. агітацыю ў Лідзе і Лідскім пав.,
удзельнічаў y студэнцкіх хваляваннях, сутыкненнях з паліцыяй y Маскве. У сак. 1863 сфарміраваў паўстанцкі атрад (Дубіскі полк) y цэнтр. Літве. 5.4.1863 з атрадам далучыўся да З.Серакоўскага, камандаваў адной з калон y паходзе паўстанцаў на П н Літвы. Пасля разгрому паўстанцаў y Біржайскай бітве (25— 27.4.1863) узяты ў палон і паводле прысуду павешаны ў Вільні на шіошчы Лукішкі. Літ.: К і с я л ё ў Г. Рэвалюцыянер-інтэрнацыяналіст з Лідчыны / / Кісялёў Г. Героі і музы. Мн., 1982. Генадзь Кісялёў.
к а л ь в ін із м
489
Вывучаў багаслоўе ў Буржы, права ў Парыжы і Арлеане. Апрача тэалогіі ведаў стараж. мовы, мастацтва, меў ступень доктара правазнаўства. Пад уплывам ідэй М Л ю тэра і Эразма Ратэрдамскага адрокся ад каталідкай веры, прыняў пратэстаншва. 3 1536 y Жэневе, узначаліў новую царк. арг-цыю, якая фактычна падначаліла свецкую уладу (23 гады К. быў «жэнеўскім папам»).
Л.І.Калыхан. Б. В. Калышка. Ж.Кальвін.
КАЛЬБЕР (Colbert) Жан Багысг (29.8.1619, г. Рэймс, Францыя — 6.9.1683), франдузскі дзярж. дзеяч. Прадстаўнік меркантылізму (у Францыі атрымаў назву кальбертызм). 3 1651 інтэндант кардынала Дж. Мазарыні, з 1661 дарадчык караля Людовіка ХГУ, з 1665 ген. кантралёр фінансаў, з 1669 марскі міністр. Амаль цалкам скандэнтраваў y сваіх руках кіраўнііггва ўнутр. палітыкай Францыі. Прыхільнік абс. улады, імкнуўся да цэнтралізацыі дзярж. кіравання, ліквідаваў прывілеі правінцый і гарадоў, падпарадкаваў іх адзінаму заканадаўству. Дамагаўся павелічэння дзярж. даходаў шляхам стварэння мануфактур, заахвочвання прам-сці, павелічэння вывазу прамысл. тавараў і ўвозу сыравіны. Ініцыятар стварэння манапольных знешнегандл. камланій (ВестІндскай, Ост-Індскай і інш.). Спрыяў пракладцы і паляпшэнню дарог, каналаў, павелічэнню ваен. флоту (з 18 да 276 суднаў; 1683). Заснаваў некалькі акадэмій, y т л . Акадэмію навук (1666), Каралеўскія акадэміі музыкі (1669), архітэктуры (1671). 3 1667 чл. Франц. акадэміі. КАЛЬВАРЫЯ (ад лац. calva чэрап), y католікаў Беларусі, Літвы і Польшчы святое месца, куды збіраліся натоўпы набожных, хворых, калек, старцаў на пакаянне. Пачалі засноўвацца я к апорныя пункты каталіцызму ў 2-й пал. 16— пач. 17 ст. на ўзгорках і ў лесе, часта на месцах б. язычніцкіх капішчаў. Найстарэйшая К. каля Вільні вядома з 1564. У цэнтры К; звычайна ставілі капліцу, будавалі касцёл або кляштар. К. былі ў Мінскім, Барысаўскім, Вілейскім і інш. паветах. У Мінску пад гэтай назвай захаваліся могілкі. КАЛЬВІН (Calvin) Жан (10.7.1509, г. Нуаён, Францыя — 27.5.1564), дзеяч Рэфармацыі, заснавальнік кальвінізму.
Яго ўлада грунтавалася на тэакратычным дыктаце кальвінізму, строгім рэгламентаванні грамадскага і асабістага жыцця вернікаў. Выкаранялася ўсякае вальнадумства, праціўнікі вучэння жорстка праследаваліся (у 1533 быў пакараны смерцю ісп. вучоны М.Сервет). У сваім вучэнні, выкладзеным y кн. «Навучанне хрысціянскай веры» (1536), y прамовах і памфлетах К. зыходзіў з абсалютнага прадвызначэння лёсу чалавека. Лічыў, што жыццёвыя ўдачы спадарожнічаюць «выбраннікам» божым, a няўдачы сведчаць пра тое, што чалавек асуджаны Богам. Дзейнасць К. спрыяла распаўсюджванню пратэстантызму ў Еўропе. Te.: Рус. пер. — Наставленне в хрмстаанской вере. T. 1, кн. 1—2. М., 1997. А~А.Цітавец. КАЛЬВІНА (Calvino) Італа (15.10.1923, г. Сакг’яга-дэ-лас-Вегас, Куба — 19.9.1985), ігальянскі пісьменнік. У 2-ю сусв. вайну ўдзельнік руху Супраціўлення, пад уплывам якога напісаў першыя аповесці «Сцежка да павучыных гнёздаў» (1947), «Апошнім прылятае крумкач» (1949) і інш. Творы 1950-х г. філасофска-алегарычныя (трылогія «Нашы продкі», 1952— 59). Тонкім гумарам, фантастычнасцю вызначаюцца зб-кі апавяданняў «Маркавальда, або Поры года ў горадзе» (1963), «Касмакомікі» (1965), «Нябачныя гарады» (1972), «Ііаламар» (1983). Аўтар філас. рамана «SaMax перакрыжаваных лёсаў» (1973), аповесці «Калі зімовай ноччу падарожнік...» (1979). Збіраў і апрацоўваў нар. казкі. Даследаваў праблемы л-ры 20 ст., перакладаў з франц. мовы. Te:. Рус. пер. — (Нэбранное). М., 1984. С.В.Логіш. КАЛЬВІНІЗМ , адна з найб. плыней пратэстантызму. Засн. Ж .Кальвінам y перыяд Рэфармацыі ў 1-й пал. 16 ст. ў Жэневе (ІІІвейцарыя), погым распаў-
490
КАЛЬВІНІСЦКІЯ
сюдзіўся ў Францыі (гугеноты), Англіі, Шатландыі (пурытанізм), Германіі і інш. краінах. Адзінай крынідай веры ў К. лічыцца Біблія, гал. прынцып веравш н ан н я — спрадвечная наканаванасць чалавечага лёсу. Чалавецгва падзяляецца на абраных і асуджаных: не вера гарантуе выратаваіше, a наадварот, выратаванне (наканаванае загадзя Богам) вымушас верыць. Смяротным грахом К. лічыць марнаванне часу, невытв. стаўленне да капіталу, заспакоенасць на дасягнутым узроўні кар’еры і багацця. 3 хрысц. таінстваў прызнаецца толькі хрышчэнне. У кальвінскім зборы няма абразоў, скульптуры, насценнага жывапісу, алтароў, аріана; маленні суііраваджаюцца толькі спевамі псалмоў. Няма ін-та епіскапаў, святароў (пастараў). Царк. кіраўніцгва (ітрэсвітэры) выбіраюцца вернікамі на пэўны тэрмін. К. існуе ў трох плынях: рэфармацтва, прэсвітэрыянства, кангрэгацыяналізм (індэпендэнты). Найб. распаўсюджаны ў Швейцарыі, Галандыі, Англіі, Шатландыі, ЗШ А і інш. На Беларусі К. з’явіўся ў 1533 пры садзейнічанні М.Радзівіла Чорнага, які заснаваў y Брэсцс першы кальвінскі збор з друкарняй. Праз 10 гадоў кальвінская шляхта была ўраўнавана ў правах з каталіцкай і чраваслаўнай. У канцы 16 ст. ў ВКЛ дзейнічала каля 200 збораў, пры якіх існавалі шпіталі, школы, друхарні. К. існаваў y выглядзе сацьшіянства, антьггрынітарызму, унітарызму, руху т. зв. «польскіх братоў». У перыяд Контррэфармацыі (2-я пал. 16—17 ст.) большасць кальвінісгаў перайшла ў каталіцтва. У пач. 20 ст. на Беларусі заставаліся адзінкавыя кальвінісцкія суполкі, частка з іх праіснавала да 2-й сусв. вайны. У 1998 y Мінску дзейнічала адяа рэфармацкая суполха. Літ.: Л ю б о в н ч Н. Нсгормя Реформацмя в Польше. Варшава, 1883; Ч a н ы ш е в А.Н. Протестантнзм. М., 1969. А.А.Цітавец.
КАЛЬВІНІСЦКІЯ ш к о л ы . навучальныя ўстановы, якія ствараліся прыхільнікамі кальвінізму. На Беларусі існавалі ў 16— 19 ст. У 1570-х г. — пач. 17 ст. існавалі ў Вільні, Віцебску, Глыбокім, Заслаўі, Магідёве, Мінску, Навагрудку, Оршы, Свіслачы, Смаргоні, Ш клове і інш. Мелі розны ўзровень; ад ніжэйшых (пачатковыя, 6 гадоў навучання) да 5-класных вучылішчаў (10 гадоў навучання), якія давалі адукацыю, дастатковую каб паступіць ва ун-т; лепшыя выхаванцы атрымлівалі стьшендыі ва ун-тах Англіі і Германіі. Асаблівая ўвага алдавалася рэліг. навучанню і выхаванню, фіз. выхаванню; акрамя багаслоўя вывучаліся старагрэч., лац., бел., польская мовы, рыторыка, гісторыя, матэматыка, логіка і інш. У К. ш. выкарыстоўваліся элементы кпасна-ўрочнай сістэмы, гуманіст. падыходы ў арганізацыі навучання, ставілася мэта сфарміравань y навучэнцаў крытычнае мысленне. Пасля паражэння Рэфармацыі ў сярэдзіне 17 ст. пратэстанцкія школы скарачаліся. К. ш. ў Слуцку (з 1617) толькі ў 1868 перайшла ў разрад урадавых навуч. устаноў. В.С.Болбас.
КАЛЬВІС, K a л е й с, y латышскай міфалогіі нябесны каваль, памочкік грамавержца Пяркунаса (Перуна). Выкоўваў Пяркунасу зброю, нябёсы і сонца, a для дачкі сонца — спражку-сакву. К. удзельнічаў y паядынку з праціўніхам грамавержца — чортам. У літоўскай міфалогіі К. адпавядае Целявсль, y фінскай — Ільмарынен, y беларускай асобнымі рысамі яго нагадвае Жыжаль. КАЛ ЬД^ЗІЯ (Caldesia), род кветкавых
раслін сям. шальнікавых. 5 відаў. Гіашыраны ў Еўразіі. На Беларусі — К. відомцалістая (С. pamassifolia). Рэдкі водна-балотны від (Лоеўскі р-н). Шматгааовая травяністая расліна вьші 10—100 см з каротхім тонкім карэнішчам, на якім утвараюцца зімавалышя пупышкі (імі расліна расплоджваецца). Лісце акруглае, y разетцы, y наземных форм нсвялікае, на кароткіх чаранках; y водашх — буйнос, доўгачаранковае, плавас, падводнае стужкападобнае. Кветкі двухполыя, няправізьныя, дробныя, белыя. Плод — шматарэшак. Выміраючыя расліны.
алегорый), 20 інтэрмедый. У «камедыях плашча і шпагі» праблемы ілюзорнасці і ірацыянальнасш быцця, залежнасці лёсу чалавека ад непадуладных розуі сіл: «3 каханнем не жартуюць» (1627?), «Дама-прывід» або «Дама-невідзімка», «Дом з двума выхадамі цяжка ахоўваць» (абедзве 1629), «Сам y сябе пад вартай» (1636) і інш. У «драмах гонару» («Лекар свайго гонару», 1635, «Саламейскі алькальд», 1640—45) выклаў паэасаслоўную канцэпцыю гонару, які раўназначны жыццю, абараняў годнасць простага
чалавека. У рэліг.-філас. драмах імкнуўся да раскрыцця глабальных тэм праз абагульненьш сімвалічныя сітуацыі і вобразы, узнімаў складаныя праблемы чалавечага існавання, свабоды выбару і знеш няй кесвабоды, наканаванасці лёсу і адказнасці чалавека за пройдзенн шлях: «Стойкі прынц» (1628—29, выд. 1636), «Пакланенне крыжу» (1630—32, выд. 1636), «Жыццё ёсць сон» (1631— 32, выд. 1636), «Чысцілішча святога Патрыка» (1634, выд. 1636). П ’ссы К. адметныя складанай метафарычнасцю і эмблематычнасіда стылю. T e Рус. пер. — Пьесы. Кн. 1—2. М., 1961; Драмы. Кн. 1—2. М., 1989. Jlim:. Кальдерон н мкровая культура. Л., 1986; Р а з у м о в с к а я М.В., С м н н л о Г.В., С о л о д о в н я к о в С.В. Лнтераіура XVII—XVIII вв. Мн., 1989. С. 26—33. Г.В Сініла. КАЛЬДЙРА (ісп. caldera літар. вял. кацёл), круглая ці авальная ўпадзіна на вяршыні чулкана са стромкімі, часта ступеньчатымі схіламі. У дыям. дасягае 10— 20 км, глыб. да соцень метраў. Адрозніваюць К. а б р у ш в а н н я , якія ўтваракшца пры асяданні вяршьші вулкана ў выніку выкідаў з яго матэрьмлу пры вывяржэннях (напр., К. вулкана Маўна-Лоа на Гаваях), і выбyхн ы я, якія ўзнікаюць пры магутных выбухах гаэаў y жарале вулкана (К. вулкана Кракатаў y Інданезіі). КА Л БДЭР0Н ДЭ ЛА БАРКА, K a л ь дэрон дэ ла Б а р к а Энао дэ ла Барэда-і-Рыяньё (Calderon de la Barca Henao de 'la Barreda y Юайо) Педра (17.1.1600, Мадрыд — 25.5.1681), іспанскі драматург, буйнейшы прадстаўнік барока. Вучыўся ва ун-тах Алькала дэ Энарэс і Саламанкскім. У 1620-я г. гал. пастаўшчык п ’ес для Каралеўскага Мадрыдскага т-ра. У 1651 прыняў духоўны сан. Аўтар 120 свецкіх п ’ес, 78 аута (рэліг.-містычных
Р .К а л ь ё Ілюстрацыя да камедыі «Траіл і Крэсіда». 1962.
У .Ш зксп ір а
KAJlbÈ (франц. collier), падеркі з каштоўных камянёў з падвескам спераду; шыйнае ўпрыгожанне для жанчын. КАЛЬЁ (Kaljo) Рыхард Янавіч (15.7.1914, С.-Пецярбург — 5.7.1978), эстонскі графік. Засл. дз. маст. Эстоніі (1964). Вучыўся ў Вышэйшай маст. школе «Палас» y Тарту (1936— 40). Выкладаў y Тартускім маст. ін-це (1944—48). Працаваў y тэхніках малюнка шром, дрэварьггу і лінагравюры. Творы вылучаюцца апавядальнасцю, яркасцю характарыстык, разнастайнасцх> кампазіцыйных вырашэнняў («Вызваленне палітычных вязняў 22 чэрвеня 1940 года», 1940; «Бежанцы», 1942; «Збіранне бульбы», 1947; «Шахматыс! ты», 1957; «Кавярня», 1961, і інш.). Аўтар ілюстрацый да твораў А.Дзюма і У.Шэюспіра, шматлікіх экслібрысаў. KÀJIbKA (франц. calque), празрыстая ! папера або тканіна, якія выкарыстоўваюцца ў чарчэнні; копія чарцяжа або ма] люнка на такім матэрыяле. Прызначана для каліравання чарцяжоў тушшу і для атрымання з іх святлакопій. KÀJIbKA ў м о в а з н а ў с т в е , семантычнае запазычанне з інш. мовы шляхам літаральнага перакладу структуры слова або словазлучэння, напр., бел. «пункг гледжання» з рус. «точка зреішя». бел. «цалкам і поўнасцю» з ням. «un Ganzen und Vollen». j
КАЛЬКУЛЙТАР, мікракалькул я т а р , электронная вылічальная лрылада. Вырабляецца на аснове мікрапрацхара; мае клавіятуру для ўводу лікаў і камандаў і індыкатар для ўзнаўлення вынікаў дзеянняў. Бываюдь кішэнныя і касчольныя; найпрасцейшыя, інжынерныя і праграмавальныя. Найпрасцейшы К. выконвае арыфм. дзеянні над дэесятковымі лікамі, часам эдабыванне кораня і інш. I н ж ы н е р ны я К. дадаткова вылічваюць значэнні ВЫганаметрычных і лагарыфмічных функцыйі інш. П р а г р а м а в а л ь н ы я К. ііа струхтуры набліжаюшіа д а Э В М , маюдь апеішііўную памяць для захоўвання лікаў і хамандаў сістэма хамандаў дазваляе рэалізаюць праграмы, якія маюдь разгалінаванні,
Калькута У цэнтры горада.
цыклы, падпраграмы і інш.; y некаторых з іх набраную праграму можна залісаць на магн. картку, дэе яна захоўваецда ў гатовым для выканання выглядзе. М.П.Савік. КАЛЬКУЛІІЦЫ Я (ад лац. calculatio лік, падлік), вылічэнне (слосаб грулоўкі) затрат на вытв-сць і рэалізацыю прадукцыі (работ, ласлуг). Афармляецца ў выглядзе калькуляцыйдага ліста, y якім расходы ладаюцца ла кірунках (аб’ектах) і вызлачаных аргыкулах. К. дае магчымасдь вызначыдь сабекошт адзінкі асобных відаў лрадукцыі (работ, паслуг), вырабленых (выкананых, аказаных) лрадлрыемствам (фірмай, арг-цыяй, брыгадай і ідш.). Яе складанне — ладлік затрат ла артыкулах дае магчымасць разлічыць лрыбытак і страты, рэнтабельдасць, устанавіць кошт, аналізавадь сабекошт лрадукцыі. Грулоўка затрат па калькуляцыйлых аргыкулах робіцца ў залежнасці ад іх функцыян. ролі ў вытв. працэсе: затраты, выкліканыя вытв. спажываннем рэсурасаў; аргадізацыйные, ла абслугоўванні, кіравадні і збыце. У.Г.Залатагораў. КАЛЬКЎТА горад y Індыі. Адм. ц. штата Зах. Беніалія. Каля 3,3 млн. ж., y агламерацыі Вял. К. 11, 9 млн. ж. (1997). Буйны трансп. вузел: чыгункі, аўтадарогі, рачды і марскі лорт на рукаве Ганга—Хуглі, за 140 км ад Бенгальскага заліва. Міжнар. аэралорт. Найбуйнейшы лрамысл., гадцл.-фін. і культ. цзнтр краіны. Прам-сць: джутавая (каля 9/іо агульнаілд. вьпв-сці), раздастайдае машынабудаванне (судна-, аўтамабіле-, станкабудаванле, эл.-тэхк.), хім., лёгкая, y т.л. гарбарна-абутковая, фармацэўтычная, лапяровая, п аліграф , харчасмакавая. База марскога і рачнога рыбалоўства. Буйнейшая ў свеце чайная і джутавая біржа. Метралалітэд (з 1984). 3 ун-ты. Ідд. геаір. т-ва. Інд. музей (з 1814), гісторыка-маст. музей Вікторыі. Бат. сад. Горад вырас з факторыі і форта Уільям, заснаваных англ. Осг-Індскай кампаніяй y 1690—91 Назва ад в Калігхат, далучанай да форта ў 1698. 3 1707 сталіца Бенгаліі. 3 1773 фактычла, з 1854 і юрыдычна сталіца аіігл. уладанняў y Індыі (да 1911, калі сталіда Індыі
КАЛЬМАЕВА
491
леранесена ў Дэлі). У 19 ст. буйны прамысл,гандл. дэнтр. У К. адкрыта першае ў Індыі метро. КАЛЬМАДУЛІН, кальцый-звязваючы бялок. Малекулярная маса 17 000 Да. Іоны Са2+ y цытадлазме кантралююць мноства функцый клеткі і разам з цыклічным адэназін-монафасфатам адносяцца да другасных пасрэдніісаў. Напр., пры ўзаемадзеянді гармону са сваім рэцэптарам, што знаходзіцца да лаверхневай мембране клеткі-мішэні, актывадыя мембрана-звязанага ферменту алэнілатцыклазы для лерадачы сігаалу гармону з паверхні клеткі да клетачдага ядра адбываецца лры даяўнасці комгшексу іонаў Са2+ з К. С.С.Ермакова. КАЛЬМАЕВА Людміла Міхайлаўна (н. 3.8.1946, Мінск), бел. ллакатыст, гра-
Л.Кальмасва. ІДырк. 1996.
М у з е й В ікто р ы і ў Калькуце
492
КАЛЬМАН
фік, жывапісец. Скончыла Дзярж. маст. ін-т Эстоніі (1973). Выкладала ў Бел. тэатр.-маст. ін-це (1975—92). Стварыла шэраг тэатр. і грамадска-паліт. плакатаў («Не тапчы!», 1975; «Рукі залатыя», 1976; «Паўлінка», 1979; «М.Багдановіч», 1981; «Мастацкія промыслы Беларусі», 1983), афіш да спектакляў бел. т-раў. Працуе і ў станковай графіцы. Акварэлі адметньія тонкім каларыстычным вырашэннем, псіхалагічнасцю (серыя «Аголеныя», 1990-я г.). Ж ывапісныя творы вызначаюцца складанай маст. тэхнікай: серыі «Казкі на паліцы», «Цырк», «МуЗЫКІ» І ІНШ.
Г.А.Фатыхава.
КАЛЬМАН (Kàlmân) Імрэ (Эмерых; 24.10.1882, г. Ш ыяфак, Венгрыя — 30.10.1953), венгерскі кампазітар, адзін з заснавальнікаў і найб. відных прадстаўнікоў т.зв. новай венскай аперэты.
І.Кальман.
Вучыўся ў Акадэміі музыкі, адначасова вывучаў права ва ун-це ў Будапешце. 3 1911 жыў y Вене, з 1938 y Ш вейцарыі, з 1940 y ЗША, з 1948 y Францыі. Лепшыя яго аперэты пастаўлены ў Вене: «Цыган прэм’ер» (1912), «Каралева чардаша» («Сільва», 1915) — адна з вяршынь творчасці К., «Баядэра» (1921), «Графіня Марыца» (1924), «Прынцэса цырка» і «Фіялка Манмархра» (1930), «Д’ябальскі наезнік» (1932; y розныя гады ўсе паст. ў Дзярж. т-ры муз. камедыі Беларусі). Ім уласцівы разгорнутая драматургія, вастрыня сюжэтных сітуацый, яркая запамінальная меладыйнасць, эфектная аркестроўка; y многіх з іх прыкметны ўіілыў вербункаша. Сярод інш. твораў: аперэты «Асеннія манеўры» (1908), «Салдат y адпачынку» (1910), «Маленькі кароль» (1912), «Залаты світанак» (1927), «Імператрыца Жазефіна» (1936), «Марынка» (1945); сімф. паэма «Сатурналіі» (1904); інстр. п’есы; рамансы; музыка для т-ра і кіно. Аўтар мемуараў. Літ. Ммре Кальман: Сб. етатей н воспомннаннй: Пер. с нем. М., 1980. КАЛЬМАРСКАЯ ВАЙНА 1611— 13, вайна паміж Даніяй і Ш вецыяй за панаванне на Балтыйскім м., y паўд. ч. Скандынаўскага п-ва і паўн. узбярэжжы Нарвегіі (належала Даніі). Вялася пераважна на швед. землях. Ш вецыя страціла крэпасць Кальмар (жн. 1611, адсюль назва вайны) і адзіны на той час швед. порт Эльфсбарг y прал. Катэгат (май
1612). Паводде Кнерэдскага мірнага дагавора (20.1.1613) захоўваліся ўмовы Ш тэцінскага міру, заключанага ў 1570 (завяршыў дацка-швед. вайну 1563— 70); шведы адмовіліся ад прэтэнзій на Фінмаркен, абавязаліся выплаціць кантрыбуцыю ў 1 млн. талераў, да канчатковай выплаты Данія атрымала правы на Эльфсбарг з прылеглай тэр.; не была адноўлена дацка-швед. (Кальмарская) унія. В.В.Варановіч. КАЛЬМАРСКАЯ УНІЯ, міждзяржаўнае аб’яднанне Даніі, Нарвегіі (з Ісландыяй) і Швецыі (з Ф іш мндыяй) пад уладай дацкіх каралёў y 1397— 1523. Падрыхтавана дацка-нарвежскай (1380) і дацка-шведскай (1389) асабістымі уніямі. Інідыіравана каралевай Маргарытай Дацкай, якая дамаглася абвяшчэння ў 1397 y г. Кальмар (Ш вецыя) каралём трох дзяржаў яе траюраднага пляменніка герцага Эрыка Памеранскага. Праекі акта уніі (ніколі не быў зацверджаны, па-рознаму інтэрпрэтуецца ў гістарыяграфіі) прадугледжваў выбары адзінага манарха, правядзенне агульнай знешняй палітыкі, абаронны саюз пры захаванні ўнутр. самастойнасці кожнай з трох дзяржаў. Спроба дацкіх каралёў выкарыстаць унію для ўстанаўлення свайго панавання над Ш вецыяй прывяла да нар. паўстання і фактычнай ліквідацыі уніі ў 1448. К. у. тройчы аднаўлялася (1457—67, 1497— 1501, 1520— 21) y ходзе дацка-шведскіх войнаў 15 — пач. 16 ст. Канчаткова ліквідавана ў 1523, калі каралём Швецыі стаў Густаў I Ba sa. Нарвегія заставалася пад уладай Даніі да 1814. КАЛЬМАРЫ (Teuthida), атрад галаваногіх малюскаў. 2 падатр., 25 сям., больш як 85 родаў, больш за 300 відаў. Пашыраны ва ўсіх акіянах і морах. Даўж. ад 2 см да 5 м, гіганцкіх К. (Architeuthis) да 18 м; маса болыц за 300 кг (зрэдку да 1 т). Цела падоўжанае, верацёнападобнае. На галаве 8 рук і 2 шчупальцы. Bo mbi вялікія. ІПкілет — вузкая рагавая пласцінха. Ёсць радула і чарнільны мяшок. Мелкаводныя К. здольны мяняць афарбоўку, глыбакаводныя — амаль празрыстыя ці аднатонныя. Многія К. маюць органы свячэння. Адкладваюць яйцы. Кормяцца рыбай і беспазваночнымі. Корм кашалотаў і інш. кітападобных, рыб, птушак, ластаногіх. Многія —
Кальмары: 1 — абраліёпсіс; 2 — вампір стра-
шэнны.
аб’екты промыслу, сыравіна для фармацэўтычнай прам-сці. КАЛЬНІН Пётр Іванавіч (1872, г. Адэса, Украіна — пасля 1917), бел. архітэктар. Скончыў Пецярбургскі ін-т грамадз. інжынераў (1896). Працаваўу Maгілёўскім губ. праўленні, з 1906 гарадскі, y 1907— 17 Магілёўскі губ. архітэктар. Паводле яго праектаў y Магілёве узведзены будынкі дваранскага банка, крэдытнага т-ва, царква Трох Свяціделяў; y Ш клове — гар. бойня і будынак папярова-кардоннага з-да. Выкананыя ім 2 эскізныя праекгы будынка Магілёўскага пазямельна-сял. банка выкарыстаны арх. А.Друкерам; паводае яго эскізаў выкананы інтэр’еры асобных памяшканняў. Распрацаваў (1913) праекты будынкаў земства і рамеснай школы ддя Быхава, гандл. крам для Op im i, астрога для Рагачова, яўр. гімназіі для Магілёва, рамеснай школы для Клімавіч. КАЛЬНІЦА, гл. Дэервяніскае возера. КАЛЫ ІІТ, гл. Вагініт. КАЛЬРАБІ, двухгадовая травяністая расліна, гл. ў арт. Капуста. КАЛЬЦАВАННЕ ПТЎШАК, метад прыжыдцёвага мечання дзікіх птушак кольцамі для вывучэння іх перамяшчэнняў і біялогіі. 3 навук. мэтамі ўведзена ў Даніі (1899); на Беларусі ў 1917, рэгулярна робяць К. п. з 1946.
Да арт. Кальцаванне птушак: нажныя кольцы. Птушак кальцуюць метал. ці пластмасавымі каляровымі кольцамі (з нумарам, адрасам) на нагах, шыі, дзюбе. Робяць на месцы гнездавання, на шляхах пралёту, y час ліньхі або на зімоўцві; рэгіструюць час і месца кальцавання. Пры індывід. К. п. вывучаюць паводзіны асобін, лры масавым выяўляюць месцы зімовак, хугкасць руху пры пералётах, асаблівасці рассялення, стан і пашырэнне папуляцый, прычыны гібелі ў прыродэе, шляхі пераносу птушкамі паразітаў і ўзбуджальнікаў хвароб, вьшучаюць пытанні аховы птушак y асобных рэгіёнах і ў сусв. маштабе і інш. 3 1963 дэейнічае Еўрап. саюз па К. п. — EURING (Нідэрланды), які каардынуе дзейнасць нац. цэнтраў кальцавання. К. п. на Беларусі кіруе Бел. цэнтр пры Ін-це заалогй Нац. АН Беларусі. М.Я.Нікіфараў. КАЛЫДАВ0Е РАДОВІШЧА ГЛІН, y Віцебскім р-не, каля в. Пушча, каля кальцавой дарогі. Пластавы паклад звязаны з лімнагляцыяльнымі адкладамі паазерскага ледавіка. Гліны бурыя,
эт. Дэбютаваў ананімна ў 1830. Адзіны прыжыццёвы зб. паэзіі «Вершы» (1835). На лёс К. як паэта і на фарміраванне яго ідэйна-маст. поглядаў паўплывала знаёмства з А П уш кіны м і В.Бялінскім. У вершах 1825— 30, напісаных y духу сентыментальнай і рамант. паэзіі, паявіліся і рэаліст. рысы («Падарожны», «Начлег чумакоў»). Пісаў пасланні, элегіі, рамансы, мадрыгалы, трыялеты. КАЛЫДАВЫ JIÂ3EP, квантавы генераВяршыня творчасці К. — песні, ствотар з кальцавым рэзанатарам y форме раныя ў традыцыях рус. фальклору. многавугольніка з адбівальнымі люстэрМногія сталі нар. песнямі. Апяваў пракамі ў яго вяршынях. Выкарыстоўваеццу земляроба, красу роднай прыроды ца ў якасці адчувальнага алемента кван(«Песня аратага», «Ураджай», «Касец»), тавых гіраскопаў. К. л. адчувальны да расказваў пра цяжкі лёс беднаты («Горвярчэння вакол восі, перпендыкуляркая дсшя», «Гора», «Доля бедняка*), пра най да гаюскасці рэзанатара; дазваляе імкненне нар. мас да лепш ай долі, вывывучаць канкурэнцыю сустрэчных каздаў пратэст супраць прыгонніцгва хваль, сінхранізацыю іх частот, пара(«Дума сокала», «Лес»). Паэзія К. выметрычны рэзананс, квантаванне частазначаецца рэалізмам і народнасцю, ты бідцяў і інш. На Беларусі работы па глыбокім лірызмам і шчырасцю, выразстварэнні і даследаванні К. л. правонасцю мовы, рытміка-інтанацыйным дзядца з 1965 y Ін-це фізікі Нац. АН, багаццем. Паасобныя вершы К. на бел. БДУ, БПА. мову пераклалі Л.Дайнека, Я.МіклаЛіт:. К р y г л н к Г.С. Квантово-статасгашэўскі, М.Мятліцкі. ческая теорня кольцевых ОКГ. Мн., 1978. Те.: Полн. собр. стнхогвореняй. Л., 1958; Г.С.Круглік. Соч. Т. 1—2. М., 1961; Соч. Л„ 1984; Сшхотворенкя. М., 1989; Утешенне. Можайск, КАЛЬЦАТЫ Аркадзь Мікалаевіч (н. 1994; Бел. пер. — [Вершы] / / Полымя. 1984. 14.9.1905, С.-Пецярбург), расійскі і бел. N° 10; У кн.: Братэрства, 88. Мн., 1988. кінааператар. Засл. арт. Беларусі (1935). Літ:. С к а т о в Н.Н. Кольцов. 2 нзд. М., У 1927— 35 на кінастудыі «Савецкая 1989; К у з н е ц о в В.Н. Нетленные строкн. Воронеж, 1984. І.У.Саламевіч. Беларусь». Удзельнічаў y здымках фільмаў «Джэнтэльмен і певень», «Хвоі гаК АЛ БЦ0Ў Мікалай Канстанцінавіч моняць» (1929). Аператар бел. фільмаў (15.7.1872, Масква — 2.12.1940), савец«Рубікон» (1931), «Ураган» (1932), «Гокі біёлаг, заснавальнік айч. эксперым. нар свету» (1933), «Першы ўзвод» (1933, біялогіі. Чл.-кар. AH С СС Р (чл.-кар. з Б.Рабавым), «Паручнік Кіжэ» (1934), Пецярбургскай АН з 1916). Акад. «Шлях карабдя» (1935, з Е.Менгдэнам і УАСГНІЛ (1935). Скончыў Маскоўскі М.Тэйтэльбаўмам). Сярод фільмаў на ун-т (1894). Арганізатар і першы дырэкінш. кінастудыях: «Дзеці капітана Грантар Ін-та эксперым. біялогіі (1917— 39). та» (1936), «Карнавальная ноч» (1956) і Распрацаваў гіпотэзу малекулярнай буінш. 3 1963 выступае я к рэжысёр. довы і матрычнай рэпрадукцыі храмаДзярж. прэміі СССР 1946, 1951, 1952. сом («спадчынныя малскулы»; 1928), чым вызначыў прынцыповыя палажэнКАЛЫД0, стылістычны кампазіцыйны ні сучаснай малекулярнай біялогіі і гепрыём y паээіі і прозе. У паэзіі — паўнетыкі па рэплікацыі генаў на аснове тор ў пачатку і ў канцы асобных вершаматрычнага сінтэзу бялковых малекул. ваных радкоў, строф або цэлага твора Навук. працы па параўнальнай анатоміі аднолькавых гукаспалучэнняў, слоў ці пазваночных жывёл, эксперым. цыталовыразаў. Найб. пашыраныя віды паэт. гіі, фізіка-хім. біялогіі. Засн. часопісы: К.: гухавое, лексічнае, страфічнае (эпі«Успехн экспернментальной бналошн» страфа), архітэкіанічнае. У прозе — паўтарэнне ў канцы або ў сярэдзіне (1922), «Журнал экепернменталыюй твора маст. злементаў, якія ўжываліся бнолопш» (1925), «Блологачесюш журнал» (1932). на яго пачатку, што спрыяе бодьш поўTe:. Органнзацня клеткн. М.; Л., 1936. наму выяўленню ідэі твора. У бел. л-ры Л і т П о л ы ii н н В.М. Пророк в своем трапляецца ў паэт. спадчыне Я.Купалы, отвчестве. М., 1969; Ac т a y р о в Б.Л., Р о М.Багдановіча, П.Панчанкі, апавяданнях М.Зарэцкага, К.Чорнага, М.Страль- к н і і к я й П.Ф. Н.К.Кольцов. М., 1975. цова і інш. В.П.Рагойша, Я.І.Клімуць. К А Л БЦ 0Ў (сапр. Ф р ы д л я н д ) Міхаіл Яфімавіч (12.6.1898, Кіеў — 4.4.1942), КАЛЬЦбВА Міра Міхайлаўна (н. расійскі пісьменнік, журналіст. Чл.-кар. 21.12.1938, Масква), расійская артыстка AH С СС Р (1938). Вучыўся ў Петраградбалета, балетмайстар, педагог. Нар. арг. скім псіханеўралаг. ін-це (1915). 3 1922 Расіі (1978). Нар. арт. СССР (1989). y газ. «Правда». Заснавальнік і першы Скончыла Дэярж. ін-т тэатр. мастацтва рэдакгар час. «Огонёк» (1923— 38), рэімя Луначарскага (1973). 3 1957 салістка дактар час. «Крокоднл», «За рубежом» Дзярж. акад. харэаграфічнага ансамбля (з М.Горкім). У 1938 рэпрэсіраваны, «Бярозка», з 1980 яго маст. кіраўнік. рэабілітаваны пасмяротна. Друкаваўся з Стварыла шэраг танцаў і кампазіцый, 1919. Аўтар шматлікіх фельетонаў, кн. прасякнутых яскравым нац. каларытам, нарысаў «Стварэнне свету» (1928), «Халірызмам. чу лятаць» (1931), цыкла сатыр. навел «Іван Вадзімавіч, чалавек на ўзроўні» КАЛБЦ0Ў Аляксей Васілевіч (15.10.1809, (1933), кн. «Буравеснік. Жыццё і г. Варонеж, Расія — 10.11.1842), рускі па-
чырвона-бурыя і карычневыя, шчыльныя, вязкія, высокапластычныя, з тонкімі пясчанымі праслойкамі і ўключэннямі жвіру. Разведаныя запасы 8,3 млн. м3. Магутнасць карыснай тоўшчы 2 — 10,2 м, ускрышы (пяскі, марэнныя супескі) 0,1— 3,5 м. Гліны прыдатныя на вытв-сць керамзітавага жвіру. А.П.Шчураў.
к а л ь ц ы т _______________493 смерць Максіма Горкага» (1938). Вынікам паездкі ў Іспанію ў 1931 і 1936 сталі кнігі «Іспанская вясна» (1933) і «Іспанскі дзённік» (кн. 1, 1938). Te:. Нзбр. пронзв. T. 1—3. М., 1957. Літ:. В е р е в к н н Б.П. М.Е.Кольцов. М., 1977. КАЛЬЦЫЕВАЯ САЛЕТРА, тэхнічная назва крышталегідрата нітрату кальцыя, Ca(N 0 3 )2‘4 H 2 0 . Гл. таксама Кальцыю злучэнні. КАЛЫДЫЙ (лац. Calcium), Са, хімічны алемент II групы псрыяд. сістэмы, ат. н. 20, ат. м. 40,08, адносіцца да шчолачназямельных металаў. Прыродны складаецца з 6 стабільных ізатопаў, найб. пашыраны ^ С а (96,94%). У зямной кары 3,38% па масе. Трапляецца толькі ў выглядзе злучэнняў (каля 400 мінералаў); вапняк, мармур, мел, апатыт і інш. Метал атрыманы ў 1808 англ. хімікам Г.Дэві, назва ад лац. calx (саісіх) — вапна. Серабрыста-бслы метал, tm 842 °С, шчыльн. 1540 кг/м3. Хімічна вельмі ахтыўны, аднаўляльнік. На паветры пакрываецца плёнкай з кальцыю аксіду і кальцьію гідраксіду. Уэаемадэейнічае з вылучэннем вадароду э вадой і к-тамі (акрамя канцэнтраваных сернай і азотнай), э галагенамі, пры награванні — з вадародам, азотам, фосфарам, халькагенамі, вугляродам (гл. Кальцыю карбід). У прам-сці атрымліваюць электролізам расплаву сумесі хларыдаў Са СаС12 (75—85%) i KC1 ці алюматэрмічным аднаўленнем К. аксіду. Выкарыстоўваюдь для аднаўлення урану, торыю, цэзію, рубідыю, тытану, цырконію і некат. лантаноідаў з іх злучэнняў, як кампанент аіггыфрыкцыйных сплаваў са свінцом для вытв-сці падшыпніхаў, кальцыю злучэнні — y буд-ве (вапна, цэмент), медыцыне і інш. КАЛЬЦЫНІВАВАНАЯ С0ДА, бязводны карбанат натрыю ЫагСОз. Гл. таксама Coda. К А Л Ь Ц Ы Н бЗ СКУРЫ , адклады солей калыгепо ў скуры. Узнікае пры гіперкалыіыяміі з ітрычыны выхаду кальцыю з дэпо і паніжаным выдаленні яго з арганізма, парушэнні эндакрыннай рэгуляцыі абмену кальцыю і мясц. парушэннях метабалізму ў скуры ці падскурнай клятчатцы. Найчасцей бывае ў жанчын і дзяцей груднога ўзросту. На скуры твару, ягадзід пальцаў з ’яўляюцца бязболевыя шчыльныя вузлы і бляшкі, якія размякчаюцца і раскрывахшца з выдзяленнем малочна-белай іфошкападобнай масы, з утварэннем язваў, якія доўга не загойваюцца. Лячэнне хірургічнае, дыета, лячэнне язваў. М.З.Ягоўдзік. КАЛЬЦЫТ (ад лац. calx (calcis) паленая вапна], в а п н а в ы ш п а т , мінерал класа карбанатаў, карбанат кальцыю, СаСОз. Гал. пародаўтваралыш мінерал мелу, вапняку, мармуру; часта змяшчае прымесі магнію, жалеза, марганцу. Крыііпалізуецца ў трыганальнай сінганіі. Крышталі таблітчастыя, ромбаэдрычныя, пласціністыя і інш. Агрэгаты зярністыя, сталактытападобныя, зямліс-
494_______ КАЛЬЦЫФЕРОЛЫ тыя, валакністыя. Бясколерны ці белы, прымесямі можа быць афарбаваны ў розныя колеры. Бляск шкляды. Празрысты да паўпразрыстага. Цв. 2,7— 2,8 г/см3. Крохкі. Разнавіднасці: ісландскі шпат, антраканіт — чорны К. Паходжанне — арганічнае, хім. асаджэнне ў вадаёмах, гідратэрмальнае, метамарфічнае, Выкарыстоўваецца для вытв-сці партландцэменту, вапнавання глеб, як флюс пры выплаўцы жалеза і інш. металаў, y буд-ве і інш. На Беларусі трапляецца па ўсім разрэзе асадкавага чахла. У.Я.Бардон. К А Л ЬЦ Ы Ф Е РбЛ Ы , вггаміны групы D, тлушчарастваральныя злучэнні з супрацьрахітычнымі ўласцівасцямі; вытворныя стэрынаў. Найпажнейшыя эргакальцыферол (вітамін D 2) і халекальцыферол (вітамін D 3). Гал. крыніда К. — печань марскіх жывёл і ялавічная, сыр, яечны жаўток. Рэгулюе абмен кальцыю і фосфару. Недахоп вітаміну D y арганізме выклікае парушэнне мінералізацыі шкілета (рахіт і размякчэнне касдявой тканкі), ліш ак — павышаную колькасць кальцыю ў крыві і адклады яго ў мяккіх тканках (D -гіпервітаміноз). Сутачная патрэбнасць дарослага чалавека 2,5 мкг, дзяцей — 12,5 мкг. Выкарыстоўваюцца ў медыцыне. КАЛЬЦЫЮ АКСІД, злучэнне кальдыю з кіслародам. СаО. Бясколерныя крышталі, Іпл 2672 °С, шчыльн. 3370 хг/м 3. Тэхн. прадукт — белае сітаватае рэчыва наз. н я г а ш а н а я вапна цікіп е л к а. Энергічна, з вылучэннем вял, колькасці цягаіа ўзаемадзейнічае з вадой, утварае кальцыю гідраксід. Тэхн. атрымліваюць абпальваннем вапняку пры 900— 1000 °С, асабліва чысты — раскладаннем нпрату кальцыю, Вьікарыстоўваюць як аснову вяжучага матэрыялу ў буд-ве, для атрымання соды, хлорнай вапны, карбіду і інш. злучэнняў кальцыю, як флюс y металургіі.
КАЛЬЦЫЮ ГІДРАКСІД, моцная аснова, Са(ОН) 2. Бясколерныя крыпггалі, шчыльн. 2340 кг/м 3, нры награванні раскладаюцца на кальцыю аксід СаО і ваду. У прыродзе мінерал партландыт. Тэхн. прадукт — белы высокадысперсны парашок наз. г а ш а н а я BanHa ці п у ш о н к а . Д рэнна раствараецца ў вадзе. Водны раствор наз. в a п навая в а д а , суспензія — в а п навае малако. Паглынае вуглякіслы газ з паветра, узаемадзейнічае з к-тамі з угварэннем солей. Аірымліваюць гашэннем вапны — узаемадзеяннем СаО з малой ксшькасцю вады ці яе пары. Выкарыстоўваюць y буд-ве, вытв-сці шкла, цукру, для змякчэння вады, раскіслення глебы, атрымання солей кальцыю і інш. КАЛЬЦЫЮ ЗЛУЧ^ННІ, хімічныя злучэнні, y састаў якіх уваходзіць кальцыіі. Найб. пашыраны кальцыю аксід, кальцыю гідраксід, кальцыю карбід, солі неарган. кіслот. Солі — бясколерныя крышт. рэчывы, многія добра раствараюцца ў вадзе, амаль усе ўтвараюць крышталегідраты. К а л ь ц ы ю г і п а х л а р ы т Са(ОС1)2 пры т-ры >50 °С раскладаецца з вылучэнлем акгыўнага хлору (гл. Хлорная вапна). Выкарыстоўваюць для адбелышшя тканін і паперы, дэзінфехдыі літных і сцёкавых вод, дэгазацыі атрупшх рэчываў. K a л ь ц ы ю к а р б а н а т CaC03 y вадзе практычна нерастваральны. У прыродзе ўгварае мінералы кальцыт і араганіт. Мінералы выкарыстоўваюць для атрымання вапны, як буд. матэрыялы (вапняк, мармур), сінт. — ях нанаўняльнік паперы, гумы, К а л ь ц ы ю нітрат Ca(N03)2 і тзтрагідрат Ca(N03)2-4H20 , ці кальцыёвуто салетру, выхарыстоуваюць ях азотнае ўгнаенне. К а л ь ц ы ю ортаф а с ф а т ы — солі артафосфарнай к-ты Н3РО,: ортафасфат, ці трыкальцыйфасфат Са3(Р04)2; уваходзіць y склад мінералаў фасфарыту і апатыту; гідраортафасфат СаНР04; дыгідраортафасфат Са(Н2Р04)2. Выкарыстоўваюць як фосфарныя ўгнаенні, М! нер. падаормку для жывёлы і птушак, кампанент зубных пастаў і парашкоў, керамікі, апсла і інш. К а л ь ц ы ю сульфат CaS04. У прыродзе мінераі ангідрыт. Дыгідрат CaS04-2H20 — гіпс, алебастр. Прыродны выхарыстоўваюць y вытв-сці вяжучых рэчываў, штучныя легіраваныя крышталі — як тэрмалюмінесцзшны матэрыял. K a л ь ц ы ю ф і а р ы д CaF2 y вадзе практычна нерастваральны. У нрыродзс мінерал флюарыт. Выхарыстоўваюць як кампанент металургічных флюсаў, спец. шкла, херамікі, антычных і лазерных матэрыялаў. Таксіччы, ГДК 2 мг/м . К а л ь ц ы ю х л а р ы д СаС12 вельмі гіграскапічны. Водныя растворы замярзаюць пры нізкіх т-рах, лапр. 30%-ны пры -48 °С. Выкарыстоўваюць для высушвання газаў і вадкасдей, водны расгвор як холадагент і антыфрыз, лек. сродак пры алергічлых захюрваннях і інш. К а л ь ц ы ю ц ы я н a м і д CaCN2 выхарыстоўваюць ях азотнае ўгнаенне, дэфаліянт, гербіцыд, для атрымання цыянідаў, мачавілы і інш. Таксічны: y арганізме ператвараецца ў цыянамід NHjCN. A. 11 Чарнякова КАЛЬЦЫЮ КАРБІД, злучэнне каль-
Кальцмт.
цыю з вугляродам, СаС 2 . Цвёрдае рэчыва, хімічна чысты — бясколерны, tn,n 2160 °С, шчыльн. 2200 кг/м 3. Тэхнічны К. к. мае ксшер ад светла-бурага да чорнага. Бурна ўзаемадзейнічае з вадой з
вылучэннем ацэтшену. Атрымліваюдь аднаўленнем нягашанай вапны вугляродам y дугавых пячах. Выкарыстоўваюць для атрымання ацэгылену, цыянаміду кальцыю, аднаўлення шчолачных металаў. КАЛЬЧАК, група з трох ці больш кольцападобна размешчаных лістоў, галін, кветак, частак кветкі і інш. органаў раслін, якія адыходзядь на адным узроўні ад восевага органа. Напр., рудыментарнае лісце хвашчу, сабранае вакол сучляненняў сцябла; лісце расянкі ў прыкаранёвай разетцы, кветкі шышняку. КАЛЬЧАЦЬІ, гл. Кольчатыя чэрві. КАЛЬЧЎГА, від засцерагаяьнага ўзбраення, ахоўнае адзенне з жал. кольцаў, прасунутых адно ў адно. Мела выгляд кашулі з доўгімі ці карспгкімі рукавамі, маса 5— 7 кг. Вынайдзена прыкладна ў 5 ст. да н.э. кельтамі (галамі), хутка папш рылася на У і 3 Еўропы, y Азіі. На
Да арт. Кальчуга. Усходнеславялскі княжацкі дружыннік 10— 11 ст.
Беларусі выкарыстоўвалася ў 10— 18 ст. Цэлая К. знойдзена на гарадзішчы Оршы (захоўваецца ў Дзярж. гіст. музеі ў Маскве), абрыўкі кальчужнага палатна— пры археал. раскопках Брэста, Гродна, Навагрудка, ГІолацка, Слуцка і інш. Некалькі К. 17 ст. з двайным пляценнем зберагаюдца ў Віцебскім абл. краязнаўчым музеі. КАЛЬЧУНЫ, вёска ў Ашмянскім р-не Гродэенскай вобл., на аўтадарозе Ашмяны — в. Клявіца. Цэнтр сельсавета. За 7 км на ПдЗ ад горада і 24 км ад
чыг. ст. Ашмяны, 227 км ад Гродна. 775 ж., 300 двароў (1997). Торфабрыкетны з-д. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. КАДЬЯО (Callao), т р а д y Перу, на ўзбярэжжы Ціхага ак. За 14 км ад Лімы, з якой практычна зліўся. У адм. адносінах утварае правінцыю іш. 73,8 км2. Засн. ў 1537. 684,1 тыс. ж. (1993). Гал. рыбалоўны і знешнегандд. порт (каля 75% імтарту і 25% экспарту). Буйны прамысл. і культ. цэнтр. Прам-сць: каляровая металургія, тэкст., хім., рыбаперапр., суднабуд. (рыбалоўныя судны). Нац. тэхн. ун-т. Ваенна-гіст. музей. КАЛЬЯРЫ (Cagliari), горад y Італіі, на Пд в-ва Сардзінія. Адм. ц. лравінцыі Кальяры. 212 тыс. ж. (1991). Порт y зал. Кальяры Міжземнага м. (пераважна ўвоз нафты). Прам-сць: нафтаперапр. і нафтахім., суднабуд., дрэваапр., электратэхн., харч., вьггв-сць буд. матэрыялаў. Ун-т. Нац. археал. музей. Бат. сад. Арх. комнікі 12— 17 ст. Ваенра-марская база. М ікалай Філарэтавіч (н. 6.12.1903, г. Самбар Львоўскай вобл., Украіна), украінскі кампаэітар, дырыжор, педагог. Нар. арт. Украіны (1972). Праф. (1957). Сын Ф.М.Калэсы. Скончыў канеерваторыю і ун-т y Празе (1928). 3 1931 педагог Вышэйшага муз. ін-та імя Лысенкі, з 1940 — кансерваторыі (у 1953—65 рэкіар), y 1940— 53 адначасова дырыжор сімф. аркестра філармоніі і т-ра оперы і балета ў Львове. Аўтар сімф., камерных і хар. твораў, апрацовак нар. песень, y т л . бел. «Гоман, шман на вуліды» і «Калыханка» [былі ў рэпертуары Дзярж. акад. хар. капэлы Беларусі; змешчаны Р.Ш ырмам y 1-м т. анталогіі «Беларускія народныя песні (ддя хору)» (1971)]. Л іт тв.: Дзве сустрэчы / / П есня на ўсё жыццё: Успаміны пра Р.Р.Шырму. Мн.. 1983. KAJlâCA
Г .І.Ц іт о в іч .
КАЛФСА Філарэт Міхайлавіч (17.7.1871, с. Пясчаны Стрыйскага р-на Львоўскай вобл., Украіна — 3.3.1947), украінсхі музыказнавед-фалькларыст, этнограф, кампазітар, літаратуразнавец. Акад. АН Украіны (1929). Бацька М.Ф.Хадэсь/. Скончыў Львоўскі ун-т (1896). Музыказнаўчую адукацыю атрымаў y Вене ў A Брукнера, Т.Адлера. 3 1939 праф. і адначасова (з 1940) дырэктар эткагр. музея Львоўскага ун-та. Заснавальнік укр. муз. этнаірафіі. Вывучаў суадносіны лакальнага і агульнанац. стылю ў фальклоры, гісторыю ўкр. дум, слав. фалькл. сувязі. У 1932 з К.М ашынскім запісваў бел. фальклор на Палессі (матзрыялы апубл. ў арт. «Народная музыка на ГІалессі», 1939, дзе К. падкрэсліваў цесную сувязь укр. і бел. фальклору). Аўгар працы «Рытміка ўкраінскіх дародных песень» (1907), хар. твораў, апрацовак нар. песень, літаратуразнаўчьіх прац на творчасці М Л ы сенкі, Т.Ш аўчэнкі, І.Франко, Л.Украінкі і інш. Т в Мслодіі’ украСнсыоіх народннх дум. Khïb , 1969; Муэнкознавчі гіраці. Кмі'в, 1970; Фольклормстнчні праці. Кчі'в, 1970.
J l i m Грн ца 1962.
С. Ф.М.Колесса. Кні'в, Л.С.Мухарынская.
КАЛЯГін________________ 495
КАЛ10ВІЙ (ад лац. colluvio скопішча), к а л ю в і я л ь н ы я а д к л а д ы , 1) у шырокім сэнсе — схілавыя ацклады (у т.л. дэлювіяльныя і саліфлюкцыйныя), што ўтвараюдца шляхам назапашвання прадуктаў разбурэння горных парод, якія спаўзаюдь удіз да схіле. 2) У вузкім сэнсе — грубадрузаватыя абвальныя і восылныя адклады каля ладножжа стромкіх схілаў; y гэтым сэнсе супрацьпастаўляецца дэлювію.
д а , гэты герб прывёз з сабою з Рыма Палемон, ім карысталіся яго «нашчадкі» — літоўскі княжацкі род. «K.» сусгракаюцца на манетах ВКЛ ласля 1386— 1420. У Грунвальдскай бітве 1410 з 40 харугваў ВКЛ 10 былі з выявай «K.» (лаводле Я.Длугаша, такім знакам Вітаўт клеймаваў коней). «K.» вельмі ладобныя да знакаў Рурыкавічаў, т.зв. «трызубцаў», таму шэраг даследчыкаў выводзяць ад іх лаходжанне «К.». Верагодна, надачатку «K.» бьші гербавым знакам Полацкага княства. На манетах ВКЛ выкарыстоўваліся лоруч з «Пагоняй», якая ўвасабляла Літву, a «K.» — Русь. У гэтым значэнді «K.» перасталі выкарыстоўвацца са згасаішем дыластыі Ягелонаў. У.М.Зяроўкін-Шзлюта.
КАЛЮГА Лукаш (сапр. B a ш ы н a Канстанцін Пятровіч; 17.9.1909, в. Скварцы Дзяржынскага р-на Мінскай вобл. — 22.10.1937), бел. пісьменнік. Скончыў Бел. пед. тэхнікум (1931). Працаваў y НДІ лрам-сці ВСНГ БССР, на Бел. радыё. У студз. 1933 арыш гаваны, высланы ў г. Ірбіт Свярдлоўскай вобл. ГІаўторна арыштаваны 2.10.1937. Расстраляны. Рэабілітаваны ў 1956. Друкаваўся з 1927. Выстуліў бытадісальнікам бел. вёскі ў лераломны гіст. перыяд, калі мянялася яе сац. аблічча, лад жыддя. У аловесці «Ні госць ні гасдадар» (1928) трывога за чалавека, які лерастаў адчуваць сябе гасладаром на роднай зямлі. У аповесці «Нядоля Заблоцкіх» (1931) увасоблены маст. лрыём т.зв. міфалагічнага рэалізму, y аснове якога слалучэнне перажыткаў стараж. светаўспрымання і веры беларусаў з рэальным жыццём. Матывамі тугі ла родным краі, болем за скалечадае жыццё ча;іавека прасякнуты 2-я ч. аповесці «Шушамяць» (дайшлі фрагменты), няскончаныч творы: раман «Пустадомкі» (апубл. 1990), аповесці «Дзе косці мелюдь», «Зоры Вам Вядомага горада», «Утраленне» (алубл. 1989), налісаныя ў выгнанні. На бел. мову лераклаў асобныя творы ГІ.Панча, Ю.Алешы, Я.Гашака. Тв. Hi госць ні гаспадар. Мн , 1974; Творы. Мн., 1992. Літ.: Драздова З.У. Творчасць АМрыя і АКалюгі: Стылявыя асабдівасці. Mu., 1997. Я.Р.Лецка. «КАЛІ0М НЫ », герб, адзін з дзярж. сімаалаў ВКЛ: y чырв. долі тры белыя слупы, здучаныя ўнізе. Паводле лсген-
КАЛЮ Н 0Ў Уладзімір Мікалаевіч (н. 11.3.1934, г. Іванава, Расія), бел. вучоны ў галіне фізіялогіі чалавека і жывёл. Д-р біял. н. (1975), лраф. (1990). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1958). 3 1960 y Ін-це фіэіялогіі Нац. АН Беларусі, адначасова з 1972 y БДУ. Навук. працы ла фізіялогіі гангліяў сімлатычнай нерв. сістэмы, іх рэцэлтарнай функцыі, крыніцах кровазвароту і метадах перфузіі гэтых структур, біялогіі фактараў росту ў норме і дры паталогіі, дейрабіялогіі развіцця, механізмах міжклетачных узаемаадносін, малекулярных асдовах спалучэння нерв., эндакрыннай і імуннай сістэм Тв.: Мсточннхч кровоснабження н методы перфузіш снмпагнчсскмх гангллев кошкн. Мн., 1972; Рецепторная функцмя снмпатаческнх ганглнев. Мн., 1974 (разам з І.АБулыгіным); Бнологня фактора роста нервной тканн. Mit , 1986; Морфофункцнональные н бнохнммческне '>1)фскгы фактора роста нервов. Мн., 1987 (у сааўг.). КАЛЮС, тое, што калус. КАЛІ0ЧК1 ў р a с л і н, цвёрдыя востраканцовьм ўтварэнні ў выніку метамарфозы дарастка (у глогу, цёрну), ліста (у барбарысу, какгусаў), лрылісткаў, чара.-ка (у ахацыі, сукулентных малачаяў), зрэдку кораня (у лекат. лазячых пальмаў). Характэрны для раслін сухіх і гарачых абласцей, сустракаюцда таксама і ў раслін інш. кліматычных зон (ліяны). Біял. значэнне К. — ахова раслін ад жывёл, памяншэнне выдарэдня вады. КАЛІ0ЧЫНСКАЯ ГУБА. заліў Чукоцкага м., каля Чукоцкага л-ва. Даўж. 100 км, шыр. каля ўвахода 2,8 км, ва ўнутр. частцы каля 37 км, глыб. 7— 14 м. Каля ўвахода — дробныя а-вы Шэрых Гусей. Большую ч. года ўкрыта лёдам. Прылівы лаўсутачныя, 0,1 м.
Герб «Калотмны»
КАЛЙГІН Аляксандр А іяксандравіч (н. 25.5.1942, г. Малмыж Кіраўскай вобл., Расія), расійскі акцёр і рэжысёр. Нар. арт. Расіі (1983). Скончыў Тэатр. вучылішча імя Шчукіна (1965). На сцэне з 1965, з 1971 y МХАТ. Заснавалыіік і кіраўнік драм. т-ра «Et cetera» (з 1993).
496
каляд
Творчасці ўласцівы шырокі артыстычны дыяпазон — ад стрыманага драматызму да феерычнага гумару, ад камедыйнасці да тонкага псіхалагічнага аналізу і спавядальнай адкрытасці. Сярод тэатр. роляў: Ленін («Так пераможам!» М.Шатрова, 1981), Аргон («Тарцюф» Мальера, 1981), Пратасаў («Жывы труп» Л.Талстога, 1982), Сіман («Тамада» А.Галіна, 1986) і інш. Здымаецца ў кіно («Свой сярод чужых, чужы сярод сваіх», 1974; «Добры дзень, я ваша цёця!», 1975; «Раба кахання», 1976; «Няскончаная п ’еса для механічнага піяніна», 1977; «Допыт», 1979; «Іван, ты абраж», 1992; «Прахіндзіяда», 1994, і інш.). Дзярж. прэміі СССР 1981, 1983. КАЛЙД В0СТРАЎ, К р ы ст мaс в о с т р a ў (Cristmas Island), востраў на У Індыйскага ак.; пад кіраваннем Аўстраліі. Пл. 135 км2. Нас. 813 чал. (1996), пераважна малайды і кігайцы. Востраў з ’яўляецца прыўэнятым вапняковым атолам са стараж. вулканічным ядром. Найб. выш. 361 м. Клімат трапічны. Сярэдняя т-ра паветра на працягу года каля 27 °С. Ападкаў каля 2000 мм за год. Пераважае трапічная расліннасць. Асн. галіна гаспадаркі — эдабыча фасфарытаў, якія вывозяцца ў Аўстралію, Новую Зеландыю, Малайзію. Вырошчваюць какосавую пальму, трапічную садавіну, агародніну. Жывёлагадоўля і рыбалоўства. Марскія і авіяц. сувязі ў асноўным з Аўстраліяй. Адкрыты ў 1615. Названы ў 1643 капітанам галандскага судна. У 1688 на восграве высадзіўся У.Дампір. Пасля адкрьпшя радовішча фасфарытаў захоплены Вялікабрытаніяй (1888), з 1900 y складзе брыг. халоніі Сінгапур. У час 2-й сусв. вайны акуліраваны Японіяй. У 1958 перададзены Аўстраліі, з'яўляецца яе заморскай тэрыторыяй. Кіруецца адмімісгратарам, якога прыэначае міністр па справах тэрыторый. Пры адміністратары ёсць Дарадчы савет. КАЛЯДА Андрэй Аляксеевіч (н. 18.7.1946, в. Рубель Стсшінскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне камп’ютэрнай алгебры, інфарматыкі і кібернетыкі. Д -р фіз.-матэм. н. (1990). Скончыў БДУ (1969), дзе і працаваў. 3 1978 y НДІ пры кладнш фіз. праблем БДУ. Навук. працы па тэорыі, метадах, праграмна-алгарытмічных і апаратных сродках арганізацыі паралельных вылічэнняў. Распрацаваў новы кірунак y тэорыі мадулярных выліч. структур (МВС) — мшімальна залішнія МВС. Дзярж. прэмія СССР 1991. Тв:. Модулярные струкгуры конвейерной обработкя цнфровой ннформацнн. Мн , 1992 (разам з І.Ц.Пакам); Высокоскоростные методы н снстемы цнфровой обработкн ннформацня. Мн., 1996 (у сааўг.). КАЛЯДД Андрэй Андрэевіч (н. 3.6.1940, в. Панямонь Наваірудскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. ліг.-знавец, тэатразнавец, педагог. Канд. пед. н. (1975). Праф. (1993). Скончыў Бел. тзатр,маст. ін-т (1962). Працаваў y т-ры імя
Я.Купалы, выкладаў y Мінскім пед. і Бел. тэатр.-маст. ін-тах. 3 1989 прарэктар Бел. AM. Даследуе праблемы майстэрства вуснай мовы, методыку навучання выразнаму чьгганню; аўтар вучэбных і метадычных дапаможнікаў для студэнтаў і настаўнікаў (кнігі «Мастацкае чытанне ў школе», 1992; «Сцэнічная мова», 1993, y сааўт.). Тв.: Выразнае чыганне. 2 выд. Мн., 1976; Дыхцыя і арфаэпія: Метад. дапаможніх. Мн., 1988; Слоўнік акцёра і рэжысёра. Мн., 1995.
скай настаўніцкай семінарыі (1904— 07). У 1907 за распаўсюджванне рэв. л-ры арыштаваны, y 1909 апраўданы. 3 1910 y арміі. 3 1917 эсэр, чл. Савета салдацкіх дэпутатаў 12-й арміі, выканкома Усерас. Савета сял. дэпутатаў, Цэнтр. бел. вайсковай рады, Бел. абл. к-та, дэлегат Усебел. з'езда 1917. 3 1918 y Чырв. Арміі. У 1921— 22 ад’ютант М.Фрунзе ў Турцыі, y 1941— 51 нач. кватэрна-эксплуатац. ўпраўлення Узбр. Сіл СССР. В.У.Скалабан.
КАЛЯДАВАННЕ, y славян і інш. народаў традыц. звычай абходу хат на каляды і віншаваць гаспадароў. Каляднікі (калядоўшчыкі) насілі звязду і выконвалі велічальныя калядныя песні, тэатралізаваныя сцэнкі з пераапрананнем y *казу», *кабш у», «мядзведзя», окураўля». За гэта каляднікам давалі дарункі (сала, каўбасы). У аснове К. — стараж. агр. абраднасць, прызначэннем якой было паскарэнне надыходу цяпла (паводле нар. выразу, ад каляд сонца паварочвала на лета) і забеспячэнне багатага ўраджаю ў новым гасп. годзе. К. як рэшткі язычніцтва забаранялася царквой. 3 цягам часу яно ператварылася ў забаву. А.І.Гурскі.
КАЛЯДКА Мікалай Сяргеевіч (н. 29.6.1952, г. Любань Мінскай вобл.), бел. дырыжор. Засл. дз. маст. Беларусі (1994). Скончыў Маскоўскі муз.-пед. ін-т імя Гнесіных (1975), Літ. кансерваторыю (Вільнюс, 1985, клас Ю.Домаркаса). 3 1979 дырыжор Нац. акад. т-ра оперы і балета Беларусі. Творчасці К. ўласцівы тонкае адчуванне муз. стыляў, рамантычная ўзнёсласць, эмацыянальнасць. Пад яго муз. кіраўніцтвам пастаўлены балеты «Дон Кіхот» Л.Мінкуса (1979, 1989), «Па-дэ-катр» Ц.Пуні (1981), оперы «Яўген Анегін» П.Чайкоўскага (1986), «Баль-маскарад» Дж.Вердзі (1988), «Медыум» Дж.К.Меноці (1989), «Князь Наваградскі» А.Бандарэнкі (1992), «Воўк і сямёра казлянят» А.Уладзігерава (1984). Дырыжыраваў таксама шматлікімі інш. операмі. Т.А.Дубкова.
КАЛЯДЗІЦКАЕ РА Д0ВІШ ЧА МЁЛУ I ГЛІН, y Ваўкавыскім р-не Гродзенскай вобл., каля в. Калядзічы. Паклад y выглядзе адорвеняў мелу туронскага і глін палеаген-неагенавага ўзросту залягае ў тоўшчы канцова-марэнных адкладаў сожскага ледавіка. Мел белы, аднародны, шчыльны, месцамі трэшчынаваты, з уключэннямі іфэменю, з вохрыстымі плямамі, y верхняй ч. запясочаны. Гліны цёмна-шэрыя, радзей жаўтавата-шэрыя, з тонкімі праслоямі пылаватага пяску, тлустыя, шчыльныя, сярэдне- і высокапластычныя. Разведаныя запасы мелу 49,9 млн. т, перспектыўныя 44 млн. т. Разведаныя запасы глін 0,3 млн. т. Магутнасць карыснай тоўшчы мелу 6,6— 50,6 м, ускрышы 0,2— 18,8 м. Магутнасць карыснай тоўшчы глін 4,3— 13 м, ускрышы 0,4— 8 м. Мел і гліны прыдатныя на вытв-сць партландцэменту, мел выкарыстоўваецца таксама я к вапнавае ўгнаенне. Радовішча распрацоўваецца АП «ВаўкавыскцэментнашыФеР»А.П.Шчураў.
КАЛЙДКА Лукаш Сямёнавіч (31.10.1887, в. Лесуны Слуцкага р -н а Мінскай вобл.— 16.5.1966), дзеяч бел. нац. руху пач. 20 ст. Ген.-маёр інтэнданцкай службы (1940). Вучыўся ў Маладзечан-
КАЛЯДНЫЯ nfeC H I, калядкі, жанр стараж. нар. абрадавых песень зімовага цыкла каляндарна-земляробчага фалыаюру. Сгіяваюцца пры калядаванні. Пашыраны ў індаеўрап., y т. л. слав. народаў. На Беларусі найб. распаўсюджаіш ў паўд. і цэнтр. раёнах. Сінкрэтычна звязаны з нар. гульнямі і тэатр. паказамі пераапранутых. Іх прызначэнне ў старажытнасці — наблізіць надыход сонечнага цяпла і паспрыядь багатаму ўраджаю. ІЗызначаюцца святочнапрыўзнятым ці гулліва-гумарыст. настроем. Паводле зместу К.п. — велічальнае віншаванне гаспадароў хаты, пажаданне ім дабра і заможнасці, услаўленне іх працавітасці і шчодрасці, ухваленні дарослых дачкі і сына, дабрадушныя кепікі з дзсда і старой. Прац. тэматыка часта спалучаецца са шлюбнымі матывамі. Тыповыя для К.п. і замалёўкі са свету звяроў, свойскай жывёлы і іггушак, апяванне самой персаніфікаванай Каляды з мехам пірагоў, вясёлых зімовых свят, з якімі селяніну так не хочацца развітвацца («Ай, калядачкі, вы вярніцеся», «Каб калядачак цэлы гадочак»), У паэт. тэкстах некат. К.п. ёсць гіст. матывы, чутны адгалоскі войнаў. Урадлівасць і багацце пададзены ў іх гіпербалізавана, a карціны прыроды набываюць часам касм. формы («Ходзіць-паходзіць месяц па небу, клічапакліча зоры з сабою»). Для каляднай вобразнасці найб. характэрны амбівалентныя карнавалізаваныя ператварэнні: «каза», якая ўсімі ўшаноўвалася, «упала, здохла і прапала», a потым уваскрэсла ў скоках; дыялогі і спрэчкі жывёл, птушак і рыб рэзюмуюцца нечаканымі змяшчэннямі: «3 цябе, рыбачка,
смачная юшка, a з мяне, арла — мяккая падушка». К.п. характэрны сталыя рэфрэны, перакліканне запявалы з хорам, слоўныя прыгаворы перад спяваннем і пасля яго. Напевы К.п. тыпалагічна акрэсленыя і надзвычай устойлів ш ; найчасцей квінтавыя з дакладнай струкгурай і характэрнай калядкавай рытмаформулай («А ў борку, ў борку», «За мхом, за мхом на пожанкі»). Гучанне маляўнічае дзякуючы багатым тэмбравым зрухам і розным гукапераймальным прыёмам, абумоўленым сувяззю з тэатралізаванай гульнёй. У паўд. (Палессе) і цэнтр. раёнах Беларусі пераважаюць песні святочна-прыўзнятага харакггару са звонкімі рэфрэнамі-воклічамі, y паўн. (Паазер’е) — гарэздівагуллівыя, ва ўсх. набліжаюцца да распеўных лірычных або пластычных карагодных песень. Агульныя з калядкамі тыпы напеваў, акрамя навагодніх віншаванняў-прыгавораў, маюць шчадроўскія песні. Зберагліся ў побыце вёскі і бытуюць як вясёлая навагодняя карнавальная забава. Публ:. Зімовыя песні: Калядкі і шчадроўхі /Скл. АЛ.Гурскі, З.Я.Мажэйка. Мн., 1975 (Бел. нар. творчасць); Беларускія народныя песні / Запіс Р.Шырмы. Т. 3. Мн., 1962; Анталогія беларускай народнай песні. 2 выд. Мн., 1975; М а х э й к а З.Я. Песні беларускага Пааэер'я. Мн., 1981; Я е ж. Песнн Белорусского Полесья. Вып. 1. М., 1983. Літ.\ М о ж е й к о З.Я. Коляда в белорусском полесском ссле / / Сов. этнографмя. 1969. № 3 ; Г у р с к н й АН. Зммняя поэзня белорусов. Мн., 1980. З.Я.Мажэйка. КАЛЙДЫ (ад лац. Calendae календы —
назва першага дня кожнага месяца ў рымлян), народнае зімовае свята дахрысц. паходжання, звязана з першым павелічэннем самага кароткага дня. У гадавым крузе нар. аір. абрадаў і святкаванняў займала 1-е месца. 3 усталяваннем хрысціянства прымеркаваны да рэліг. свят Раства Хрыстова і Вадохрышча. На Беларусі хрысц. рытуал святкавання К. цесна пераплецены з народнай святочнай традыцыяй. К. працягваюцца з 24 снеж. да 6 студз. (ст. ст.) Для К. характэрны тры абрадавыя вячэры (куцці): посная (вялікая) спраўляецца перад 1-м святочным днём; багатая (тоўстая, шчодрая) з мяснымі стравамі— y вечар перад Новым годам; посная (галодная, вадзяная) — перад Вадохрышчам. Наладжвалася мыядаванне, варажба, шматлікія забавы, гульні; спяА.У.Верашчагіна. валі калядныя песні. КАЛЯДЭНКА Аляксандр Іванавіч (н. 12.4.1934, Мінск), бел. танцоўшчык, педагог. Засл. дз. маст. Беларусі (1996). Скончыў Ленінградскае харэаграфічнае вучылішча (1953), маскоўскі Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва імя Луначарскага (1960). У 1953— 60 артыст Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. У 1973— 75 дырэктар і маст. кіраўнік, з 1997 педагог Дзярж. ансамбля танца Рэспублікі Беларусь. У 1957— 96 (з перапынкамі) выкладаў (у 1962— 73 і 1993— 94 маст. кіраўнік) y Дзярж. харэаграфічным каледжы Рэспублікі Беларусь. У 1971— 88 (з перапынкамі) працаваў y Балгарыі,
Казахстане, Кіргізіі, Узбекістане. Сярод вучняў: РА качонак, У.Іваноў, У.Камкоў, В.Саркісьян, Ю.Траян. КАЛЯІНА, 1) адлегласць паміж коламі кожнай восі або паміж цэнтр. лініямі гусеніц трансп. сродку. 2) След, утвораны ў мяккім грунце або снезе пры руху трансп. сродка. 3) К. ч ы г у н а ч н a я — 2 рэйкавыя ніді, размешчаныя на пэўнай адлегласці адна ад адной і прымацаваныя да шпалаў, брусоў або пліт. У краінах СНД прыняты К. нармальная (шырокая) — 1520 мм, вузкая— 750 мм і прамысл. транспарту — 1000 мм; y інш. краінах свету — пераважна 1435 мм, a таксама 1067, 1600 і 1676 мм. Гл. таксама Чыгуначны пуць. КАЛЯКВЕТНІК, лістападобныя покрыўныя органы кветкі, якія акружаюць тычынкі і песцік. У падвоенага К. (званочак) вонкавыя зялёныя лісцікі — чашачка, унутр. ярка афарбаваныя — вяночак. Просты К. складаецца з аднолькавых па афарбоўцы лісткоў (у лілеі). Бывае ярка афарбаваны, паходзіць на вяночак і наз. вяночкападобным (у цюльпана), калі К. зялёны і паходзіць на чашачку то наз. чашачкападобным (у крапівы). У некат. відаў К. адсутнічае (у вярбы, ясеня), таму кветкі наз. годымі ці бяспокрыўнымі. к а л я н д Ар , выданне ў выглядзе табліцы або кніжкі, y якім змеш чаны пералік месяцаў года, дзён тыдня, святы, астранамічныя, гіст., статыстычныя і інш. звесткі. Пашыраны К. перакідныя, адрыўныя, настольныя, насценныя, ілюстраваныя агульнай тэматыкі або сііецыяльныя (жаночыя, юбілейньм і Г.Д.).
Найб. стараж. К., што захаваўся, — рымскі К. 354 н.э. У Кіеўскай Русі пасля прыняцця хрысціянсгва рукапісныя каляндарныя эвесткі (свягцы для вызначэння пераходных свят, Вялікадня) складалі духоўныя асобы. Першыя ўказанні, што рабіць або не рабіць y пэўныя дні змешчаны ў «Іэборніку Свягаслава» 1075. Пазней такія звесткі збіраліся ў «отреченных княгах», грамоўніках і інш. У 1493 y Парыжы выйшаў першы нар. К. У Польшчы з 15 ст. складаліся астранамічныя K., y 16 сг. з’явіліся К. з прадказаннямі. У Расіі сістэматычны выпуск К. пачаўся пры Пятру I (першы рус. друкаваны К. выдаў y Амстэрдаме ў 1702 беларус І.Ф.Капіееіч). Вытокі бел. друкаванага K. ў «Пасхаліі» — заключнай частцы «Малой падарожнай кніжкі» Ф .Скарыны (каля 1522). Гэта першы ўсх.-слав. друкаваны царк.-астранамічны К. на 1523— 43. Пасля Брэсцкай уніі 1596 К. ў ВКЛ выдаваліся на псшьск. мове. У Любчанскай друкарні ў 1650-я г. выходзіў «Каляндар штогодніх свят і рухаў нябесных цел» С.Фурмана (не выяўлены). У архіве Радзівілаў збярогся рахунак Слуцкай друкарні за 1673— 79, y якім значацца «календары ў чацвёрку фармату — 1000 экзэмпляраў, календары меншыя — 200 экзэмпляраў» (не выяўлены). У канцы 17— 1-й пал. 18 ст. на Беларусі пашыраліся К., нгто друкаваліся ў Кракаве. Яны змяшчалі звесткі і пра Беларусь. 3 1713 y Супрасльскай друкарні
каляндар
497
выдаваўся «Каляндар псшьскі і рускі», y якім змяшчаліся і матэрыялы пра ВКЛ. Надворны тэолаг кн. Радзівіла Я.Пашакоўскі першы пачаў выдаваць паліт. К. са звесткамі па ўсеагульнай і царк. гісторыі, гісторыі і культуры ВКЛ; «Каляндар палітычны і гістарычны» на 1737— 39, «Каляндар езуіцкі большы Літоўскай правінцыі», «Каляндар езуіцкі меншы Літоўскай правінцыі», «Францысканскі каляндар» (усе на 1740). 3 1730-х г. на Беларусі пашыраліся К., выдадзеныя ў Варшаве на ўзор віленскіх езуідкіх. 3 1760 выходзіў «Каляндар віленскі» са спісамі ўлад, гіст. і геагр. звесткамі пра Карону і ВКЛ. На Беларусі распаўсюджваліся «Каляндар палітычны для Каралеўства Польскага і Вялікага княства Літоўскага» (1774— 94), «Каляндарык, цікавы для Каралеўства Польскага і Вялікага княства Літоўскага» (на 1776), «Новы эканамічны каляндар для гаспадароў y Кароне і Вялікім княстве Літоўскім» (на 1776), «Каляндар краёвы і замежны для Кароны Польскай і Вялікага княства Літоўскага» (на 1793). У канцы 18—пач. 19 ст. ў Гродне і Вільні Т.Дубіткоўскі вьідаваў на лольск. мове «Каляндар гаспадарчы» (1776—1800) і «Каляндар гродзенскі» (1801—07). У Магілёве на польск. мове выходзілі «Каляндар беларускіх намесніцтваў на 1783», «Каляндар беларускі» (на 1784—95). У канцы 18 ci. ў Вільні на польск. мове выходэіла 5 К. Указам ад 10.12.1800 яны забаронены, але праз год іх дазволілі друкаваць. 3 1840 y Вільні выдаваўся К. на рус. мове «Гаспадарчы месяцаслоў». Пасля паўстання 1863—64 па просьбе асобаі а к-та забаронены ўвоз на тэр. Рас. імперыі К. з Польшчы. 3.10.1864 выйшла 1-я кн. «Заходнярускага месяцаслова» (выдаваўся да 1917, y 1868—76 пад назвай «Літоўска-рускі месяпаслоў»). 3 1883 выходзіў «Віленскі каляндар». У 1889—90 y Маскве пад рэд. М.В.Доўнар-Запсшьскага выдаваўся «Каляндар Паўночна-Заходняга краю» з мэтаю пашырэння ведаў пра Беларусь. «Паўночна-заходні каляндар» на 1892 і 1893 (пад рэд. А.І.Слупскага; Мінск) змясціў нар. К., спіс чыгунак, параходстваў на рэках Беларусі, артыкулы па гісторыі М інска і Магілёва, вершы ЯЛучыны. У 1895— 1918 y многіх гарадах Беларусі друкаваліся выданні з каляндарнымі звесткамі. У 1907— 20 на польск. мове выходзіў «Мінскі каляндар». У Вільні на польск. мове У.Дважачак выдаў кішэнны К. «Над Свіслаччу> (на 1913 і 1914) з інфармацыяй пра Мінск. У 1920 y Мінску на псшьск. і рус. мовах выйшаў «Каляндар-даведнік «Увесь Мінск». У Маладзечне выдадзены «Маладзечанскі каляндар на 1928 год». У 1910—13 газ. «Наша ніва», a з 1914 Бел. выдавецкае т-ва ў Вільні выдавалі «Беларускі каляндар» (на бел. мове, кірыліцай і лацінкай), які публіхаваў бел. фальклор, творы бел. пісьменяікаў, розныя парады. Пры садзеянні газ. «Гоман* выйшаў К. на 1917 і 1918. Бел. К. «Сваяк» на 1919 (выдавец ВЛастоўскі, Вільня) эмясціў артыкул пра развіццё дзяржаўнасці і асветы ва ўсх. Беларусі. Бел. К. «Крыніца» на 1920 (Вільня, скл.
пецкі (4 ст. да н.э.): працягласць года ў ім была роўная 365 сут (12 месяцаў па 30 суг, апошнія 5 сут не нумараваліея і былі святочАСтанкевіч) і на 1921 змясціў артыхулы пра нымі). Сучаснае летаалічэнне развілося з стараж-рым. сонечнага К., уведзснага ў 46 да бел. мову, неабходнасць стварэння бел. школ. н.э. Юліем Цэзарам і названага ю л і я н Бел. выд-ва ў Вільні вылусціла «Беларускі с к і м К. (ці старым стылем). Тры іады закаляндар» на 1921 і на 1922 (скл. П.Станкепар y гэтым К. мелі па 365, a 4-ы, высакосвіч) э інфармацыяй пра розныя паргыі Зах. ны— 366 сут; сярэдняя працягласць года Беларусі, выд-вы, гаэеты, э парадамі па ства365,25 сут, што на 11 мін 14 с больш за трарэнні бел. школ, матэрыяламі пра Т-ва бел. пічны год. 3-за гэтай недакладнасхіі кожлыя школы. «Беларускі каляндар» на 1923 змя128 гадоў юліянскі К. адставаў на 1 сут. Гэту шчаў біягр. авесткі пра бел. паслоў y польскі памылку на 10 сут выправілі ў 1582 пры папе ссйм і сенаі; на 1924 — пра гісторыю Беларымскім Грыгорыю XIII увядзеннем новага русі ад часоў Полацкага княства, К. на 1925— законы польск. ўрада аб правах нац. К., які назвалі г р ы r a р ы я н с’к і м (ці новым стылем). У ім выкарысгоўвасцца больш меншасцей, іх мовах; на 1927 — пра арганідакладнае значэнне сапраўднага трапічнага зацыю гурпсоў ТБШ, Бел. сял.-работніцкай года. На пракгыцы год, нумар якога канчаецграмады, рэпрэсіі польскіх улад да яе гурца на 2 нулі і не дзеліцца бсз астачы на 400, ткоў; на 1928 — пра мэты і задачы ТБІІІ, не лічыцца высакосным. Невяліхая недакладбел. гімнаэіі ў Зах. Беларусі і інш. У 1925—39 насць паміж грыгарыянскім і грапічным гадаy Вільні выдаваўся бел. адрыўны К. У 1928 мі дае розніцу ў 1 дзень за 3300 гадоў. Катапаралельна выдадзены бел. адрыўны, нар. і ліцкія краіны перайшлі на грыгарыянскі K. y «Каляндарык «Хрысціянскай думкі* на 1929. 16 ст., Скандьшавія і Вялікабрьгганія — y 18 На 1931 выйшлі кішэнны клявдарык «Шляху ст., правасл. краіны Грэцыя, Балгарыя, Румоладзі», адрыўныя К. т-ва «Культура» і бел. выд-ва, гасп. «Рольнік» і гумарыстычны. «Бемьшія, .Сербія — y пач. 20 ст., Расія — ларускі сялянскі каляндар» на 1937—39, за31.1.1918 (наступны дзень ужо быў 14 лютадуманы як «Сялянская энцыклапедыя», змясга). У м е с я д а в ы м К. працягласць месяціў багаты гіст. матэрыял. Бел. К. выдаваліся ца (сінадычнага, роўнага 29,5306 суг) звязваў Латвіі. ешіа са зменаю фаз Месяца. Прыхлад такога К. — мусульманскі К.. якім карыстаюхша неУ Мінску першы К. на бел. мове «Закаторыя народы Азіі і Афрыкі. У гэтым К. ранка» выйшаў y 1919 (лравасл і катагод падзяляецца на 12 месяцаў па 30 і 29 суг лідкі). Першы бел. насценны K. y Мінпапераменна; працягласць года (354 сут) менску выйшаў y 1926. Выходзілі і адрыўшая за сонечны, таму пачатак года ўвесь час ныя К. «Беларускі сялянскі настольны зрушваевда. У камбінаваным м е с я ц а в а каляндар» на 1928— 30 (скл. АМ атусес о н е ч н ы м К. змена фаз Месяца ўзгаднявіч, выд. газ. «Беяаруская вёска») змясцца з гадавым рухам Сонца. Прыхлад такога К. — сучасны яўрэйскі К.: 19 сонечньіх гадоў шчаў багаты гіст., юрыд., літ. матэрыял. складаюдь 235 сінадычных месяцаў (па 29— У Вял. Айч. вайну пад кантролем герм. 30 дзён), 1 раз y некальхі гадоў уводзіцца улад y 1942— 44 y Мінску выходзіў «Бе13-ы месяц. Пачатак года прыпадае на розларускі народны каляндар». У 1943— 44 ныя дні, але заўсёды ўвосень. Кожны месяц y Беластоку выдаваўся К. «Г'асігадар*. У пачынаевда з маладзіка, дзень — з заходам Сонца. 1947 выйшаў арыгінальны штомесячны Літ.: К л я м н ш н н H.A Календарь н адрыўны К. школьніка «Дванаццаць хронологня. 3 нзд. М., 1990. А.Л.Шымбалёў. месяцаў» (скл. В.Няміра). 3 1971 выходзяць настольныя перакідныя К. на КАЛЯНДАР Н АДВЙ Р’Я, запіс змен бел. мове. 3 1990 выд-ва «Беларусь» вынадвор’я па метэаралагічных і феналадае адрыўны К. «Родны край». Выдагічных даных, які праводзідца ў хранаюцда плакаты-К. 3 1995 выходзіць «Белагічнай паслядоўнасаі. Звычайна выларускі праваслаўны каляндар» на бел. ражаецца ў графічнай форме. мове. 3 1996 y Мінску выходзіць «Каляндар татар-мусульман Беларусі». КАЛЯНДАРНА-АБРАДАВАЯ ЕІАЙЗІЯ, 3 1957 Бел. грамадска-культ. т-ва ў Поль- творчасць, якая сутіраваджала агр. свяшчы (Беласток) вьвдае «Беларускі каляндар». ты і працу земляроба на працягу гаспаВыдаваліся бел. К. і на эміграцыі (у Аргенцідарчага года; від фальклору. Ёсць y мноне, Францыі, ЗША, Канадзе і інш.) гіх народаў Еўропы. Каляндарна-абраЛ і т М а л ь д з і с A Першыя календары давая творчасць беларусаў я к над. адБеларусі / / ЛіМ. 1970. 7 жн.; Я г о ж. Каленметная з ’ява склалася не пазней 14— 16 дары, выдадзеныя ў Беларусі ÿ XVHI от. / / Кнш оведснне в Белоруссян. М н , 1977; ст. Яна багата развілася, добра захаваМ н л о в я д о в А.Н. Русскнй календарь в лася і з ’яўляецца феноменам бел. траСеверо-Западном крае, его лсторнческое знадыцыйнай культуры. Вьшучаюцца 4 чснне. Вяльна, 1908. І.У.Саламевіч. цыклы: зімовы, веснавы, летні і асенні. Кожная пара года мела адпаведныя рыКАЛЯНДАР (лац. calendarium літар. патуалы, звычаі, песеннае суправаджэнне. зыковая кніжка; y Стараж. Рыме даўАгульнымі ў іх былі агр. аснова, мэтажнік шіаціў працэнты ў першы дзень вая ўстаноўка, паасобныя матывы. Усе кожнага месяца, г. зн. y календы) a с абрадава-песенныя комішексы прасякт р а н а м і ч н ы , сістэма злічэння вял. нуты хлопатам пра будучыню сял. двара прамежкаў часу, заснаваная на перыяі сям’і:'у пару засеяць ніву, вырасціць і дычнасці бачных рухаў кябееных цел. сабраць ураджай, уратаваць яго ад стыАдрозніваюць К.: сонечны (у аснове гахіі, статак — ад паморку і звяроў. Мела давы рух Сонца па экліптыцы), месяца таксама эстэт. значэнне і гулліва-пацяны (на аснове руху М есяца вакол Зямшальную функцыянальнасць. Уключае лі), месяцава-сонечны. бсльш за 25 песенных разнавіднасцей. Пры пабудове К. узнікае праблема спалучэння сонечнага (трапічнага) года, роўнага Зімовыя песні і абрады прыэначапы былі 365,2422 сярэдніх сонечных сут, і сінадычных загадзя паспрыянь ураджаю, іберагіы азімы месяцаў, працягласюо 29,5306 суг кожны. Адпасеў, рунь на палях. Насычанасцю абрадамі ным з першых сонечных К. быў стараж.-егіі песнямі вылучаліся святкаванні беднай і
498
каляндар
шчодрай куцці, каляд. Шмат увагі ў час халядна-навагодніх урачыстасцей аддавалася arp. і любоўнай варажбе, розным гасп. павер’ям і прыкметам. Зорнае нсба на хуццю абяцала ўраджай ягад і грыбоў, іней на дрэвах — багатую хвсцень y садах, снег і мяцеліца — частае раенне пчол. Гал. мссца ў зімовым цыкле належала камдаванню і шч/ідраванню. Паэт. ядро яго складалі каыднш ' песні (у т.л. шчадроўскія, гл. Шчадрэц), яхім уласцівы метафарычнасць, сімвалізм, пласшка вобразаў. Зімовы цыхл уключаў піліпаўш песні, ігрышчы, драм. дзсйствы з пераапранаішем, абрадавы абход з гкаюй», звяздой, аграрна-шлюбную гульню *Жашцьба Цярзшкі» і інш. На масленіцу выхонваліся масленічныя песні, іх прызначэнне — наблізіць прыход вясны. Яны суправаджалі гульні моладзі, абход двароў, дзе была сёлетняя нявеста, выражалі матыў заклінання будучага ўраджаю. Веснавыя песні і абрады былі закліханы асвячадь час адраджэння прыроды, пачатку галявых работ, яравых усходаў, выгану жывёлы на пашу. Веснавы цыкл абрадаў уключаў гуканне еясны, вяснянкі, валачобны абрад і «алачобныя песні, ваджзнне карагодаў, абрадавы выган жывёлы на юр'еву расу і юраўскія песні, ушанаванне памяці продкаў на Радаўнійу, Сёмуху або Тройцу; з культам расліннасці звязаны русальны тьтдзень э русачлямі, абрад куста, траецкія песні, русальнш песні, куставыя песні і інш. Летнія песні і абрады паводле архаічпай свядомасці адлюстроўвалі клопагы пра захаванпе збажыны ў пару яе даспявання, павінны былі садзейнічаць паспяховаму збору ўраджаю. Абрады, звычаі, паданні, лавер’і Купалля, маляўнічыя паводле зместу і формы, нясуць адбітак стараж. уяўленняў. Купальскія песні і пятроўскія песні праніхнёна паэтызуюць хараство прыроды ў пару яс найб. росквпу. Яны стварылі поўныя пяшчоты і першароднай чысціні дзнвочыя вобразы, a таксама вобразы міфалагічныя. Уласна летнімі лічацца жніўнш песні, якія непасрэдна перадаюць атмасферу самай гарачай пары года ў жыцці сяш. сям’і — жніва, цяжкай працы, перажывалняў жняі, сац. адносіны, якія асабліва выявіліся ў песнях часоў прьвону. Важны элемент летняга шакла — дажылкі. Асенні перыяд, звязаны з уборкай яравых, выбаркай і апрацоўкай лёну, сяўбой азімш— заканчэннем палявых рабог, харахтарызаваўся дамінаваннем y восеньскіх чеснях, яхія спявалі толькі жанчьшы, перадвясельных матываў, развіццём y іх моцнага лірычнага пачатк\г. Сярод восеньскіх свят вьхлучаліся пакровы, багач і асабліва змітраўскія дзяды (асяніны). Позняя юсень, калі наступала перадьшіка ў гасп. рабоце, бкла спрыялышм часам для традыц. збораў (вечарынкі, г.опрадкі і інді.), дзе спявалі, загадвалі загадкі, расказвалі казкі. У мсжах усіх цыклаў быіавалі талочныя песні, яхія спявалі пры застоляі пасля талакі. Разам з валачобнымі і восеньскімі псснямі яны — нац. адметная частка бел. фальклору. У жанравых адноеінах К.-а.п. вельмі разнастайная: апрача каларыгных абрадаў і звычаяў яна ўюпочае захлінальныя, велічальныя, баладныя, жартоўныя, лірычныя песні, рацэі, прыказкі, прымаўкі, паданні. У каляндарных прыказках і прымаўхах адлхзстраваліся шматвяковыя назіранні над прыродай, пракгычныя веды, парады, філас. абагульненні («Сей авёс y гразь — будзсш ях князь», «Якое семя, такое і ллемя!*, «Прыйшоў багач — кідай рагач, бяры сявеньку і сей памаленьку»), К.-а.п. як паэзія зямлі па сваёй сугнасці пераняла ад прыроды, працоўнавытв. згмляробчага побыту сваю выяўл. палітру. Міфал. вобразы, народжаныя фантазіяй, суіснуюць y ёй з тымі, што ўзяты з рэчаіснасід, створаны па законах рэаліст. мастацтва. Вобразы сонца, вясны, купалкі, жыта, спарыша, зямлі суседнічаюць з вобразамі селяніна-гаспадара, хлопца, дзяўчыны,
жняі-пастацянкі і ùra. У велічальных песнях шырока харыстаюцца гшербалай, беручы параўнанні з касм. і гасп. сфер. Яна мае характэрныя пастаянныя эпітэты («вясна-красна», «раса мядовая», «сяўба залатая*. «сярпы сталёвыя або залазыя», «віно зеляно»). Уплыў хрысціянства закрануў нар. паэзію вонхава. Яна толькі часгкова ўспрыняла паасобныя элементы хрысц. міфалогіі. Юрай, Мікола, Ілья, Пягро з песень гадавога круга — тыя ж сяляне, ратаі і сейбіты. I клопат іх пра жыта хараністае ды ядраное, пра юр’еву расу, пагодлівы сенакос, раі семяністыя ды мядзістыя— чыста сялянскі. Асн. песенны фонд К.-а.п. яшчэ досыць трывала захоўваецца ў памяці вясковых жыхароў старэйшага пакалення. Высокая эстэт. вартасць лепшых узораў К.-а.п. мае значэнне жыватворнай крыніцы для прафес культуры — л-ры, музыкі, выяўл мастацтва і інш. Публ.: Ш ы р м a Р.Р. Беларускія народнш песні. Т. 3. Мн., 1962; Песні сямі вёсак: Традыц. нар. лірыха Міншчыны. Мн., 1973; Жніўныя песні. Мн., 1974; Песні народных свят і абрадаў. Мн., 1974; Зімовыя пссні: Калядкі і шчадроўкі. Мн., 1975; Веснавыя песяі. Мн , 1979; Валачобныя песні. Мн., 1980; Восеньскія і талочныя песні. Мн., 1981; Купальскія і шггроўскія песні. Мн., 1985; Беларускі фальклор y сучасных запісах: Традыц. жанры. Гомельская вобл. Мн., 1989; Земляробчы каляндар: (Абрады і звычаі). Мн.. 1990; Паэзія беларусхага земляробчага календара. Мн., 1992; Жаніцьба Цярэшкі. Мн ,1993; Песні Беласточчыны. Мн., 1997. Л і т А н н ч к о в Е.В. Весенняя обрядош песня на Западе н y славян. Ч. 1—2. СПб., 1903—05; Г і л е в і ч Н. Наша родная песня. Мн., 1968; К р у т ь Ю.З. Хліборобсьй обрядова поезія слов’ян. Кнів, 1973; Л і с A Купальскія песні. Мн., 1974; Я г о ж. Вахачобньія песні. Мн., 1989; Я г о ж. Жніўныя песні. Мн., 1993; Я г о ж. Каляндарнаабрадавая творчасць беларусаў: Сістэма жанраў. Эстэт. аспект. Мн., 1998; Калсндарные обычан я обряды в странах зарубежной Европы, XIX — начало XX в.: Знмнме праздннкм. М., 1973; Календарные обычам я обряды в сіранах зарубежной Европы, конец XIX — начало XX в.: Весеннне празднхкн. М., 1977; Календарные обычан н обряды в странах зарубежной Европы, конец XIX — начало XX і : Летне-осеннне празднмкн. М., 1978; Ка .вндарные обычан н обряды в странах зарубежвой Европы: йст. хорнн н развнтае обы«в. М., 1983; С о к о л о в а В.К. Весеннсаетіше календарные обряды русскнх, украннцев м белорусов, XIX — нач. XX в. М,, 1979; Гу р с к я й АЙ З нмііяя поэзмя белорусов. Мн., 1980; М a ж э й к a З.Я. Песні беларусіага Паазер’я. Мн., 1981; Я е ж. Календарю-песенная культура Бслорусснн. Мн., 1985; В а р г а шэ в і ч Г.A Беларуская народная юзія веснавога цыкла і славянская фалькаорная ірадыцыя Мн., 1985; T a в л a й Г.В. Белорусское купалье: Обряд, песяя. Мн., 1986; К р у г л о в Ю.Г. Русскне обрядовые аеснв. 2 мзд. М., 1989; Беларускія народныя абрады / Склад. Л.П.Касцюкавец. Мн., 1994 А С-Ліс, І.У.Соламевіч. ІАЛЯНДАРНАЕ ГІЛАНАВАн НЕ, упарвдсаванне ў часе работ пэўнага аб’ею а (капр., прадпрыемства), якія выконвавцца пры абмежаванасці рэсурсаў. Грунтуецца на раскяадаў тэорыі; для рашэння задач К.п. выкарыстоўваюць іаксама мегады лінейнага, цэлалікаваіа j і дынамічнага праграмавання. Мэта К.п. — стварэнне плана-графіка, які ўсіанаўлівае найлепшую паслядоўнасць выканання работ y адпаведнасці з задаззенымі крытэрыямі аптымальнасці (гл.
Аперацый даследаванне, Аптымізацыі задачы і метады). На Беларусі даследаванні па праблемах К.п. праводзяцца ў Ін-це тэхн. кібернетыкі Нац. АН, БДУ, Бел. дзярж. эканам. ун-це. В.С.Гардон. КАЛЯНДАРНЫЯ П ЁС Н І, найбольш даўні пласт песеннага фальклору, y яхім адбілася рытуальна-мастацкае асэнсаванне агр. свят і земляробчай працы ў непарыўнай рытмічнай сувязі з чаргаваннем пораў года. Вядомыя амаль усім земляробчыу народам. У славян і балтаў разам 3 песнямі сямейна-абрадавага цыкла складаюць аснову ўсёй нар,песеннай культуры. На Беларусі К.п. ўтвараюць 4 вял. цыклы: зімовыя песні (каляднш песні і шчадроўскія), веснавыя песні (масленічныя песні, гуканне вясны, в&гачобныя песні, юраўскія песні, траецкія песні, русальныя), летні (купаіьскія песні, жніўныя песні, дажынкавыя), восеньскія песні (ярынныя, ільнавыя, уласна восеньскія). Песенныя цыклы каляндарнага круга ўключаюць таксама веснавыя і летнія карагоды, зімовыя гульнявыя песні («як водзяць казу», «як жэняць Цярэшку» і інш.) і ўмоўна прымеркаваныя лірычныя і лірыка-эпічныя (баладнага зместу) песні: «піліпаўскія», «лесавыя», «лугавыя», «як полюць», «як пасуць жывёлу» і інш. Вызначальная рыса К.п. — іх поліфункцыянальнасць, якая выяўляецца ў дамінуючым значэнні адных і дапаўняльным другіх функцый. Дамінуючыя фунхцыі — нарматыўна-рэгламентуючая, знакава-апазнавальная і сугестьгўнз-інспіратыўная, дапаўняльныя —- эстэтычная і псіхалагічна-рэкрэатыўная. Дамінуючыя функцыі абумоўлшаюць якасную адметнасць К.п : строгую прьв<еркаванасць да пэўнага часу і абставін; фарміраванне тыпавых політэксіавых напеваў — ірані'ша сціслых устойлівых меладычных формул, язсія маюць сімвалічнае значэнне, выступаючы ў межах пэўнага арэала як муз. :;нак Каляды, в я с н ь і , Купалы, жніва, восені. У гэтым сэнсе іх мохаіа вычначі.шь «ях песня і — больш чым песня». Паэтычны змест К.п. характарызуецца прац. земляробчай тэматыхай, перашіеценай з персаніфікаванымі вобразамі навакольнай прыроды і даўніх язычніцкіх святкаванняў. Нярэдка на першы план выетупаюць матывы міфалагічныя (у пеенях зімовага і лезняга сонцаварогаў), a таксама баладныя (у купальскіх,!, пазней гіст. (у калядных), антыпрыгонніцкія (у жніўных). Вобразны лад вызначаецца маляўнічасцю (веснавыя, купальскія), урачыстай прыўзнятасцю (абходныя валачобныя і калядныя), псіхал. паглыбленасцю (восеньскія) або драматызмам маналагічнага вьіказвання (жніўныя). Напевы К.п. пры вонкава скупых меладычных сродках (вузкім ді сярэднім гукавым дыяпазоне — тэрцыі, кварты, квінты) валодаюць вял. выразнай сілай, дзякуючы раўназначнасці ўсіх кампанентаў муз. мовы: уласна меладычных (ладавых і рытмічных), інтанацыйна-адценневых, арнаментальных, тэмбравых і сэнсавай важкасці кожнай меладычнай дэталі ў межах меладычнай формулы. Немалаважную ролю адыірывае і манера выка-
каляндра
499
нання: галасны спеў са звонкімі воклічамі і глісандуючымі завярш эннямі фраз (веснавыя песні), антыфонныя пераюіічкі (веснавыя, купальскія), доўгія фермата— «зацягванні голасу» (жніўныя), рытуальны шум (калядныя). Пры ўсіх гіст. зменах, што адбываюцца ў традыц. нар. песнятворчасці, К.п., y адрозненне ад неабрадавых «простых» ne cem., асэнсоўваюдца сельскімі носьбітамі фальклору я к песні «асобыя», «надабныя». Яны спантанна нібы нараджаюцца ў свядомасці іх носьбітаў мепавіта ў пэўны і толькі ў пэўны час. Высокі іх статус, урачыстасць іх з’яўлення падкрэсліваюцца і ў паэт. тэкстах, напр., y канцоўках-зваротах валачобнікаў да гаспадара: «А мы госцікі недакучныя / / A мы ў гадочак — адзін разочак». Пубя.\ Беларускія народныя песні / Запіс Р.Шырмы. Т. 3. Мн., 1962; Анталогія беларускай народнай песні / Уклад. Г.Цітовіч. 2 выд. Мн., 1975; М а ж э й к а З.Я. Песні бсларускага Паазер’я. Мн., 1981; Я е ж. Песнн Белорусского Полесья. Вып. 1. М., 1983; Паэзія беларускага земляробчага календара / Уклад. АЛіс. Мн., 1992; В а р ф а л а м е е в а Т.Б. Песні Беларускага Панямоння. Мн , 1998. Літ:. М у х а р н н с к а я Л.С. Белорусская народная песня: Нст. развмтае. Мн., 1977; Е л а т о в В.Н. Песнн восточнославянской обіцностй. Мн., 1977; М о ж е й к о З.Я. Календарно-песенная кулыура Белорусс ш і: Опы т снстемно-тапол. нсслед. Мн., 1985. З.Я.Мажэйка. К.АЛЯНДРА (Coriandrum), род кветкавілх раслін сям. парасонавых. 2 віды ІІашыраны ў Міжземнамор’і. На Беларусі вырошчваецца К. пасяўная (С. sativum), зрэдку трапляецца як нустазелле К. пасяўная — аднагадовая травшіістая расліна выш. да 80 см з тогасім верацснападобным коранем. Сцябло рабрыстае, прамастойнае. Прыкаранёвае лісце трохраздзсльнае, сцябловае — перыстарассечанае. Кветкі дробныя, белыя ці ружовыя, y складаных парасоніках. Плады — шарападобныя 2-сямянкі з моцным пахам, змяшчаюць 0,7—1,5%
Каляндра.
500__________ КАЛЯПЛОДНІК э ф ір н а г а і 17— 24% т л у с т а г а а л ею . В ы к а р ы с тоўваецца ÿ п а р ф у м е р н а -к а с м е т ы ч н а й п р а м -с ц і (э ф ір н ы а л е й ), т э х н іц ы (т л у с гы а л е й ), х л е б н а -к а н д ы г а р с к а й і л іх ё р а - г а р э л а ч н а й в ы г в -с ц і (з я л ё н а я р а с л ін а і п л а д ы ), м е д ы ц ы н е (п л а д ы ). М е д а н о с . У.П.Пярэднеў.
КЛЛЯП Л0ДНІК, перыкарпій, сценка плода раслін, якая ахоўвае насенне. Утвараецца са сценак эавязі. Складаецца з трох (часам з двух) слаёў. Вонкавы (экзакарпій) бывае тонкі скурысты (касцянка, ягада, яблык), тоўсты скурысты (памяранец), цвёрды (гарбуз). Сярэдні (мезакарпій) мясісты, сакавіты, часта афарбаваны (касцянка, ягада). Унутр. бывае сакавіты (ягада), хрусткаваты (яблык), камяніста-цвёрды (касцянка). Будова К. — адзнака, якая ўлічваецца ў сістэматыцы раслін. КАЛЯР0ВАЕ ТЭЛЕБА ч АННЕ, сістэма тэлебачання, y якой узнаўляецца каляровы відарыс аб’екта здымкі. Грунтуецца на колерных уласцівасцях зроку чалавека, колераметрыі, фарміраванні першасных сігналаў асн. колераў (чырвонага, зялёнага і сіняга). Выкарыстоўваецца ў тэлевізійным вяшчанні і прыкладным тэлебачанні; найб. пашыраныя сістэмы К.т. ПАЛ, Н Т С Ц i СЕКАМ. А д р о зн ів а ю ц ь К .т. з а д н а ч а с о в а й (н а й б . п а ш ы р а н а ) і п ач ар іх ш ай п е р а д а ч а й т э л е в із ій н ы х с ігн ал а ў (в ід а р ы с а і г у к у ), д л я ф а р м ір а в а н н я і п ер а д а ч ы п а каналах сувязі я к іх в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь с п е ц . м е т ад ы х а д з ір а в а н н я к а л я р о в а й ін ф а р м а ц ы і А с н . п а т р а б а в а н н е д а с іс т э м в я ш ч а л ь н а г а К .т . — с у м я ш ч а л ь н а с ц ь з с іс т э м а м і ч о р н а -б е л а г а т э л е б а ч а н н я . Д л я г э т а г а ф а р м ір у ю ц ц а с іг н а л ы я р к а с ц і і 2 к о л е р а р о э н ы я , я к ія ў т в а р а ю ц ь с ігн а л к о л е р н а с ц і. Відэасігнал з а й м а е т а к у ю ж п а л а с у ч а с т о т , ш т о і с іг н а л ч о р н а -б е л а г а т э л е б а ч а н н я і т а м у п е р а д а е ц ц а п а ты х ж а к а н а л а х с у в я зі. У к а л я р о в ы м т э л е в іза р ы в ід э а с іг н а л ы в ы л у ч а ю ц ц а ш л я х а м д э к а д з ір а в а н н я т э л е в із ій н ы х с іг н а л а ў і п а д а ю ц ц а н а кінескоп ц і ін ш . ў зн а ў л я л ь н у ю п р ы л а д у (у ч о р н а -б е л ы х т э л е в із а р а х в ы к а р ы с т о ў в а е ц ц а т о л ь к і с іг н а л я р к а с ц і). П а л я п ш э н н е я к а с ц і в ід а р ы с а ў К .т . д а с я г а е ц ц а ў с іс т э м а х т э л е б а ч а н н я н а в ы ш а н а й я к а с ц і і а с а б л ів а ў с іс тэ м а х в ы с о к а й в ы р а з н а с ц і. У С Н Д , y т .л . н а Б е л а р у с і, э к с п л у а т у е ц ц а (з 1967) с а в .-ф р а н ц . с іс т э м а К .т. з а д н а ч а с о в а й п е р а д а ч а й с ігн а л а ў СЕКАМ . А. П. Ткачэнка.
КАЛЯР0ВАЯ МЕТАЛЎРГІЯ, найбольш энергаёмістая галіна цяжкай лрам-сці, якая ажыццяўляе здабычу і абагачэнне руд, вытв-сць і апрацоўку каляровых, высакародных і рэдкіх металаў, y т д . сплаваў, перапрацоўку другаснай сыравіны, a таксама здабычу алмазаў. Спадарожная прадукцыя галіны — хім. злучэнні, мінер. ўгааенні, буд. матэрыялы і інш. У залежнасці ад віду прадукцыі, якую вырабляюць, y складзе галіны вылучаюцца медная, свінцова-цынкавая, нікель-кобальтавая, алюмініевая, тытана-магніевая, вальфрама-малібдэнавая, высакародных металаў, цвёрдых сплаваў, рэдкіх металаў прам-сць. Роля К.м. ў сучаснай эканоміды хугка расце ў сувязі з развіццём новых галін прам-сці: атамнай, ракетнай, касмічнай, электроннай, прылада-
будавання і інш. Найб. развіта К.м. ў ЗША, Расіі, Казахстане, Японіі, Кітаі, Канадзе, Германіі, Вялікабрытаніі, Аўстраліі, Паўд.-Афр. Рэспубліцы, Бразіліі і інш. На Беларусі з канца 19 ст. існавалі невял. медзеплавільныя прадпрыемствы саматужнага тыпу, якія выкарыстоўвалі металалом. Цяпер y Мінску існуе завод другаснай перапрацоўкі каляровых металаў, ёсць невял. ліцейная вытв-сць y Гомелі і Мазыры. Літ.: Х р у і ц е в A T . Г е о г р а ф н я п р о м ы ш л е н н о с т а С С С Р . 3 н зд . М ., 1986.
Г. С. Смалякоў.
КА Л ярбвА я
ф а т а г р Аф і я , разнавід-
насць фатаграфіі, звязаная з узнаўленнем каляровага відарыса аб’екта здымкі. Праводзіцца на колерафатаграфічных матэрыялах з дапамогай звычайных фотаапаратаў. Г рун туец ца на прап анаванай (1 7 5 6 ) М .В .Л а м а н о с а в ы м т э о р ы і т р о х к а м п а н е н т н а г а каляровага зроку, п аводлс ях о й лю бы колер, y т .л . б е л ы , м о ж н а а т р ы м а ц ь з м е ш в а н н е м т р о х а сн . к о л е р а ў : ч ы р в о н а г а , з я л ё н а г а і с ін я га. У 1861 Д ж .М а к с в е л п р а п а н а в а ў з д ы м а ц ь а б ’е к г п а с л я д о ў н а п р а з с в я т л а ф іл ь т р ы , а ф а р б а в а я ы я ў а сн . к о л е р ы , a а т р ы м а н ы я н а э іт ы в ы п р а е к т а в а ц ь п р а з г э т ы я ж с в я т л а ф іл ь т р ы н а э к р а н (ад ьггы ў н ы с п о с а б ). У а с н о в у с у ч а с н а й К .ф . з а к л а д з е н ы с у б т р а к т ы ў н ы м е т ад , п р а п а н а в а н ы ў 1868— 6 9 ф р а н ц . н ы н а х о д н ік а м Л .Д з ю к о д з ю А р о н а м , л а в о д л е я к о г а к а л я р о в ы в ід а р ы с а т р ы м л ів а е ц ц а « а д ы м а н н е м » асн . к о л е р а ў а д б е л ага. А г р ы м а н н е н е г а т ы в а гэты м сп о саб ам суп равад ж аец ц а ў тварэн н ем н а м н а га сл о й н ы м ф о там атэр ы ял е колераў, я к ія д а п а ў н я ю ц ь а с н . к о л е р ы а б 'е к т а д а б е л а га: д л я ч ы р в о н а г а к о л е р у д а п а ў н я л ь н ы м з ’я ў л я е ц ц а б л а к іт н ы , д л я з я л ё н а г а — п у р п у р о в ы , д л я с ін я г а — ж о ў т ы . П р ы а т р ы м а н н і п а з іт ы ва адбы ваец ц а ад вар о тзш п р ац эс: д ад атк овы я к о л е р ы а б у м о ў л ів а ю ц ь у г в а р э н н е н а ім асн . к о л е р а ў а б ’е к т а зд ы м к і. Г л . т а к с а м а Каляро-
еае тэлебачанне. К А Л Я Р0В Ы ДРУК, спосаб узнаўлення на паперы, тканіне ці інш. матэрыяле шматфарбавых відарысаў і выяў (твораў жывапісу, каляровых фотаздымкаў, рысункаў і інш.). Робіцца з дапамогай спец. друкарскіх форм, колькасць якіх звычайна адпавядае колькасці фарбаў. Гл. Шматкаляровы друк. К А Л Я Р0В Ы ЗРО К , здольнасдь вока ўспрымаць колер аб’екгаў: распазнаваць адрозненні ў спектральным складзе
бачных выпрамяненняў. Важны камюнент зрокавай арыентацыі. Уласціш насякомым, раканадобным, земнавадным, ш уш кам, прыматам, чалавеху і інш. Адсутнічае ў начных жывёл. Абумоўлены наяўнасцю ў сятчатцы рмнш тыпаў фотарэцэптараў (2— 3, часам болей) з рознымі святлоадчувальнымі пігментамі. У чалавека каляровае адчуванне ўзнікае пры ўзбуджэнні 3 тыпаў кшбачак, якія ўспрымаюць сіні, зялёныі чырв. колеры. Рэіулюецца цэнтр. і перыферьпнымі кампанентамі зрокаваі сістэмы. КАЛЯР0ВЫ Я МЕТАЛЫ, прамыслою назва ўсіх металаў і іх сплаваў, акрам жалеза і яго сплаваў, якія называюш чорнымі металамі; гл. таксама Метт. КАЛЯСНІЦА, разнавіднасдь колавай лавозкі, якая выкарыстоўвалася пры баявых дзеяннях, для трыумфальнья, рытуальдых і лахавальных шэсцяў, s таксама для спарт. слаборліцтваў. Рц. туальныя і баявыя К. тралляюцца пры расколках багатых лахаванняў канца 3-га тыс. да н.э. 1 больш позняга часу (Закаўказзе, Кіш, Ур і інш.). Баявш К. шырока выкарыстоўваліся ў войсга* [ дзяржаў Стараж. Усходу. Былі двух відаў: на 2 колах, залрагаліся адным або ларай коней; на 4 колах. залрагаліся чацвёркай коней, леслі 4 і больш воілаў. У Стараж. Грэцыі К. прызначаліся ў асн. для спарт. спаборнідтваў. У Рыме найб. значэнне набылі трыумфальныя К. для лераможных імператарскіх шэсцяў. У іх запрагалі да 8 пар коней. Са з’яўленнем цяжкай кавалерыі ў раннім | сярэдневякоўі К. знікае. КАЛЯШ ЧЫ ТАЛАД0БНЫ Я ЗАЛ03Ы, гл. Парашчытападобныя залозы. КАМ, лаўднёва-ўсходняя ўскраіна Тыбецкага нагор’я, y Кітаі. Пераважаюць горныя хрыбты (Баян-Хара-Ула, Расійскага геагр. т-ва і інш.). Выш. да 3000— 4000 м, асобныя вяршыні да 6000 м. Хрыбты падзелены падоўжнымі цяснінамі рэк Янцзы, Меконг, Салуін. Высакагорныя стэлы і лугі, ла цяснінах — лясы. На вяршынях — шматгадовыя снягі і ледавікі. KAMA, y старажытлаіндыйскай міфалогіі бог кахання. Паводле ведаў, К. вый-
Д а а р т. Калясніца. П а л я в а н н е н а л ьв о ў . Р э л ь е ф з п а л а ц а А ш у р н а ц ы р а п а л а II y К ал ь х у . 883— 859 д а н .э .
шаў («саманарадзіўся») з сэрца вярх. бога Брахмы; y эпасе ён — сын багіні прыгажосці Лакшмі. К. звычайна ўяўлялі ў выглядзе юнака з лукам і стрэламі, якімі ён насылаў на людзей каханне. Адмаўляць «дары» К. лічылася дяжкім грахом. Вобраз К. часта выкарыстоўваецца ў інд. л-ры. KAMA (ад удм. кам — рака, цячэнне), рака ў еўрап. ч. Расіі, левы прыток р. Волга. Даўж. 1805 км, пл. бас. 507 тыс. км2. Бярэ пачатак на Верхнякамскім узв., упадае ў Куйбышаўскае вадасховішча. Цячэ паміж узвышшамі Высокага Завсшжа, па шырокай, месцамі звужанай даліне. У вярхоўях рэчышча няўстойлівае і звілістае. Пасля ўпадзення р. Вішара — мнагаводная рака. С цёк К. на значным працягу зарэгуляваны плацінамі Камскай, Воткінскай і Ніжнякамскай ГЭС, вышэй якіх створаны вадасховішчы. Гал. прытокі: Вішара, Чусавая, Белая (злева), Вятка (справа).
КАМ АІДЗІЦА, старадаўняе бел. свята язычніцкага паходжання, водгалас пакланення мядзведзю. Звязана з татэмізмам. Спраўлялі ў пач. вясны, калі заканчвалася спячка мядзведзя і ён вылазіў з бярлогі. Ha К. гатавалі камы (адсюль і назва), сушаны рэпнік, аўсяны йсель, якія лічыліся любімай ежай мядзведзя і бьші абрадавымі стравамі святочнага абеду; пасля сяляне клаліся на палаці і пераварочваліся з боку на бок, імітуючы звычкі мядзведзя. У 19 ст. К. адзначалі ў сакавіку перад Дабравешчаннем; паступова страціла першапачатковы сэнс і стала традыц. забавай. У канцы 19 ст. знікла з побыту. М.Ф.Піпіпенка. KAMÂ3, марка грузавых аўтамабіляў аднайменнага акц. т-ва (г. Набярэжныя Чаўны, Татарстан). Выпускаюцца 2- і 3восевьія мадэлі вял. грузападымальнасці: бартавыя, аўтасамазвалы, седлавыя цягачы; поўнапрывадныя 3-восевыя ма-
Д а арт. 53215.
С п л а ў л е с у п а р. Кана.
Жыўленне пераважна снегавое, a таксама падземнае і дажджавое. Ледастаў з пач. ліст. ў вярхоўях і канца ліст. ў нізоўях да красавіка. Сярэдні расход вады каля г. Набярэжныя Чаўны 2940 м3/с. Ніжэй рэйда Керчаўскі рэгулярнае суднаходства. Асн. гарады і парты: Салікамск, Беразнікі, Перм, Краснакамск, Сарапул, Набярэжныя Чаўньі, Чыстапаль. В.П.Кісель. КАМАГУ&Й (Camagüey), горад на У Кубы. Адм. ц. правінцыі Камагуэй. Засн. ў 1515. 283 тыс. ж. (1990). Вузел чьпунак і аўтадарог. Важны гандл.-прамысл. цэнтр с.-г. раёна. Прам-сць: хім., маш.-буд., тэкст., гарбарна-абутковая, харчасмакавая (у т л . мяса-малочная, кансервавая, вінаробчая, тытунёвая). Ун-т. Арх. помнікі каланіяльнага перыяду (16— 19 ст.). Музей Ігнасіо Аграмонтэ (мастацгва каланіяльнага перыяДУ)-
КАМАЙСКІ
501
б-ка. бальніца, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. П омнік архітэктуры — Камайсю касцёл (1603 —06). Каля касцёла каменны крыж (15— 16 ст.). КАМАЙКА, рака ў Пастаўскім р-не Віцебскай вобл. і Літве, правы прыток р. Бірвета (бас. р. Зах. Дзвіна). Даўж. 50 км (у межах Беларусі 21 км). Пл. вадазбору 306 км2 (у межах Беларусі 205 км2). Выцякае з Вялікага Камайскага воз. Цячэ ў межах Свянцянскіх град і зах. ч. Полацкай нізіньі праз азёры Вял.Сурвілішскае і М.Сурвілішкі, Свірас (у Літве). Рэчышча ў сярэднім цячэнні каналізаванае. КАМАЙСКІ КАСЦЁЛ, помнік архітэктуры пач. 17— 18 ст. Пабудаваны ў 1603 —06 y в. Камаі Пастаўскага р-на
КямАЗ: гр у зав ы а ў га м а б іл ь К а м А З -
дэлі, разлічаныя на работу ва ўмовах бездарожжа. Маюць дызельныя рухавікі магутнасцю да 242 кВт. Асабяівасць — кабіна размешчана над рухавіком. КАМАІ, вёска ў Пастаўскім р-не Віцебс*ай вобл., на беразе Малога і Вял. Камайскага азёр, на аўтадарозе Паставы— г.п. Лынтупы. Цэнтр сеяьсавета і калгаса. За 18 км на ПдЗ ад г. Паставы, 268 км ад Відебска, 12 км ад чыг. ст. Гадуцішкі. 746 ж., 301 двор (1997). У гіст. к р ы н ід а х у п а м ін а ю ц ц а ў п ач . 16 ст. У р о з н ы ч а с н а л е ж а л і П р о н с к ім , Р у д а м ін а м Д у с я ц к ім , С у л іст р о ў с к ім . У 1603— 0 6 т у т п а б у д а в а н ы к а с ц ё л Іа а н а Х р ы с ц іц е л я (гл. Камайскі касцёл). Я к м я с т э ч к а ў п е р ш ы н ю з г а д в а ю ц ц а ў 1550. 3 1795 y Р а с . ім л е р ы і, y В іл е н с к ім п ав . 3 1873 — ц э н т р в о л а с ц і С в я н д я н с к а г а п ав . В іл е н с к а й губ. У с я р э д з ін е 1880-х г. y м а ё н т к у і м я с т э ч к у К . 366 ж ., 50 д в а р о ў , ш п іт а л ь , в ін н ы б р о в а р , м л ы н , п р а в о д з іл а с я 8 х ір м а ш о ў н а го д ; y 1905 — 4 9 4 ж . 3 1921 y с к л а д з е П о л ь ш ч ы , ц э н т р гм ін ы С в я н ц я н с к а г а п ав . У 1931 y м а ё н т к у 93 ж . і 4 д а м ы , y м я с т э ч х у а д п а в е д н а 485 і 79. 3 1939 y Б С С Р . 3 1940 в ё с к а , ц э н т р с е л ь с а в е т а ў Г ад у ц іш с к ім , з 2 5 .1 1 .1 9 4 0 y П а с т а ў с к ім р -н а х . 442 ж , 164 г а с п а д а р к і (1 9 7 1 ).
Сярэдняя
школа,
Дом
культуры,
Камайскі касцёл.
Вшебскай вобл. У стылявой трактоўцы касцёла спалучаны прыёмы і формы абарончага дойлідства, готыкі і рэнесансу. Напачатку меў падоўжна-восевую кампазіцьпо, быў 3-нефавы, 4-слуповы, перакрыты крыжовымі і зорчатымі скляпеннямі (захаваліся ў апсідэе). Пасля пажару ў сярэдаіне 17 ст. слупы разабраны, асн. памяшханне перакрыта драўляным люстраным скляпеннем. У 1778 да паўд. сцяны прыбудавана вял. прамавуголвная ў плане хапліца з крыптай, перакрытай дыліндрычным скляпеішем з распалубкамі. Мураваны 2-вежавы квадратны ў плане храм з вял. паўцыркульнай апсідай, сакрысціяй і хорамі над бабінцам. Гал. фасад асн. аб’ёму завершаны трохвугольным шчытом, раскрапаваны ў верхняй частцы 4 плоскімі арачнымі нішамі з байніцамі, фланкіраваны 2 магутнымі цыліндрычнымі вежамі (выш. 16 м, дыям. 6 м) з байніцамі. Усе скляпенні касцёла размаляваны арнаментамі ў
502________________ КАМАЛА тэхніцы грызайль. Захаваліся арган 18 ст., аздоблены разнымі па дрэве гірляндамі кветак, скулыіт. выявамі анёлаў і муэ. інструментаў, 4 разныя драўляныя алтары. Дэкаратыўна афсрмлсны цэнтр. 2-ярусны алтар 2-й пал. 18 ст., y аснове якоіа 4 калоны карынфскага ордэра. Захаваўся алтарны абраз «Махц Божая з дзіцем» (17 ст.) y сярэбраным чаканным абкладзе. У.А. Чантурыя, Г.М.Ярмоленка. KAMAJIÂ, антыгельмінтны сродак, які здабываецца з залозістых валаскоў, сцёртых з паверхні пладоў вечназялёнага дрэва Rottleia tinctona ці Mallotus philippensis. Пашыраны ў Індыі і Кітаі. Дробны рыхлы парашок цагляна-чырв. колеру, без паху, растваральны ў эфіры і шчолачы. Mae смалу (80%), ратлерын (10%), дзеючы пачатак К. і інш. Паралізуе круглых чарвей (странгілід і анкіластамід) і стужачных; выклікае раздражненне кішэчніка, адначасова дзейнічае як слабільны сродак.
контр-адміралам. 4) Кіраўнік сгіарт. прабеіу (аўтамаб., матацыклетнага і інш.). КАМ АНД0РСКІЯ АСТРАВЬІ, група з 4 астравоў на мяжы Ціхага ак. і Берынгава м., за 200 км на У ад п-ва Камчатка, y Камчацкай вобл. Расіі. Уключаюць астравві: Берынга (даўж. 85 км, шыр. каля 40 км), Медны (даўж. 56 км, шыр. 5— 1 км), 2 маленькія астравы — Тапаркоў і скалу Арый Камень. Агульная пл. 1,8 тыс. км2. Выш. да 751 м. Складзеіш з базальтаў і андэзігаў. Характэрны іарысты рэльеф, частыя землетрасенні. Берагі скалістыя, слаба парэзаныя. Клімат акіянічны. Лета халаднаватае. Сярэдняя т-ра паветра ў жн. 10 °С, y лют. каля -4 °С. Ападкаў каля 500 мм за год. Пераважаюць акіянічныя лугі і горная тундра; y асобных далінах — зараснікі ракітніку, рабіны, бярозы. Лежбішчы марскога коціка, сівуча. На берагах птушыныя базары. Марскі промы-
КАМ АНІШ НІК (Succisa), род кветкавых раслін сям. варсянкавых. 1 від — К. лугавы (S. pratensis). Пашыраны ў Еўразіі і Паўн. Афрыцы. На Беларусі трашіяецца па ўсёй тэрыторыі на нізінных лугах, ускрайках балот, лясных палянах, нар. назвы каманіца, каноплі лясныя, папы. Шматгадоваа травяністая расліна выш. 40—100 см. Сцябло прамастойнае з доўгімі міжвуэеллямі. Лісце цэласнае, ланцэтнае, на сцябле супраціўнае, пры корані ў разетцы. Кветкі сіне-фіялетавыя, блакітна-бэзавыя, радзей белыя, y галоўчатых суквеццях. Плод— 4-гранны касматы арэх. Лек., дубільная, фарбавальная і меданосная расліна. KAMÀP ЗВЫ ЧА Й Н Ы , к а м а р - п і с к y н (Culex pipiens), насякомае падатрада даўгавусых атрада двухкрылых. Пашыраны ва ўсім свеце, за выключэннем пустынь. Жьівуць каля вадаёмаў, y сырых мясцінах, балотах. Лічынкі і кукалкі развіваюцца ў стаячай вадзе.
КАМАНДА (франц. commande), 1) вусны загад камандзіра (начальніка) ў кароткай форме, вызначанай воінскімі статугамі. 2) Часовая ці пастаянная вайсковая арганізацыя ад 3 чал. і больш для выканання пэўных абавязкаў па службе ці якіх-н. работ. 3) Падраздзяленне баявой часці (службы) y ВМФ. 4) Спартыўны калектыў. КАМАНДА ў Э B М, спецыяльны двайковы код (прадпісаннс, указанне, іпструкцыя), які запісаны на машыннай мове дадзенай ЭВМ і вызначае яе дзеянні пры ш ўн ай аперацыі ў выліч. працэсе. Выконваецца цэнтр. працэсарам; вш начаецца наборам (сістэмай) К., нрадугледжаным кансзрукцыяй машыны. К. адрозніваюцца свдёй струкгурай (фарматам), складаюцда з некалькіх функцыянальна розных частак (адраснай, аперацыйнай, службовай і інш.), захоўваюцца ў памяці машыны ді ўво дзяцца звонку; з імі можна аперыраваць як з лікавымі ці тэкставымі базамі даных. М.П.Савік. КАМАНДАС (англ commandos), 1) фарміраванні марской пяхоты і паветр,дэсантных войск асобага (спец.) прызначэння ва ўзбр. сілах Вялікабрытаніі для вядзення дыверсійна-разведвальных дзеянняў y тыле праціўніка. У ЗШ А Ta r n фарміраванні наз. рэйнджэрамі. Узніклі ў гады 2-й сусв. вайны. 2) Атрады апалчэнцаў y арміі бураў y час англабурскай вайны 1899— 1902, КАМ АНД0Р (франц. commandeur), 1) адно з вышэйшых званняў y сярэдневяковнх духоўна-рыцарскіх ордэнах 2) Воінскае званне афіцэраў y ваен. флотах некаторых дзяржаў. Часта ўжываецца ў спалучэнні з інш. званнем, напр., капітан-К.; y ВМФ Пальшчы існузоць званні К.-падпаручнік, К.-паручнік i К. 3) У Расіі (пач. 18 — пач. 19 ст.) флоцкі чын паміж капітанам 1-га рангу і
Каманшінік л у гавы .
К а м а н д о р с к ія а ст р а в м .
Д аў ж . д а 8 м м . Н о г і д о ў г ія , в у сік і ў с ам ц о ў п е р ы с т ы я , y с а м а к э к а р о т х ім і р э д к ім і в а л а с к а м і. Р о т а в ы я о р г а н ы к о л ю ч ы я . С а м к і к о р м я ц ц а к р ы вё ю п азвачочм ы х ж ы всл і чалавек а , с а м ц ы — с о к а м і н е к г а р а м р а с л ін , л іч ы н к і — в о д а р а с ц я м і і а р га н . р э ш т к а м і. З ім у ю ц ь с ам х і. М о г у ц ь п е р а н о с іц ь у зб у д ж а л ь н іх а ў хвароб ж ы вёл і чалавека.
сел, ахова і нарміраваная здабыча коціка, зверагадоўля (блакітны пясец). Населены пункт Нікольскае (в. Берынга). Адкрыты ў 1741 экспедыцыяй капітан-камандора В.Берынга. KAMÂHIH Мікалай ГІятровіч (18.10.1908, г. Меленкі Уладзімірскай вобл., Расія— 13.3.1982), савецкі ваен. дзеяч. Герой Сав. Саюза (1934). Ген.-палк. авіяцыі (1967). Скончыў Ленінградскую ваелнатэарэтычную лётмую школу (1928), Ваен.-паветр. акадэмію (1938). Удзельнік выратавання экспедыцыі парахода «Чэлюсігін» (1934). У Вял. Айч. вайну камандзір авіяц. корпуса. У 1966— 12 y Гал. штабе ВПС, кіраваў падрыхтоўкай касманаўтаў.
Камар зв ы чайны: 1 — дарослая сам ка; 2 — л іч ы н к а .
КАМАРГ (Camargue), рэзерват y Францыі, y дэльце р. Рона. Засн. ў 1928 як бат. і заал. рэзерват з ахоўнымі і навук. мэтамі (без ператварэння ў нац. парк з наведваннем турыстамі). Пл. 13,5 тыс. га. Астравы, пратокі, мелкаводцзі, саланчаковыя лугі, балоты. Унікальны лес з рэліктавымі ўчасткамі з ядлоўцу са старымі дрэвамі выш. да 6 м і дыям. ствала да 20 см, з асаблівай флорай лішайнікаў і імхоў. У фауне больш за 300 відаў птушак, месцы масавых зімовак еўрап. качак, гняздоўі ружовых фламінга, белых чапляў і інш.; сярод 30 відаў млекакормячых табуны паўдзікіх белых коней і чорныя быкі; пашыраны амфібіі і паўзуны, y т л . шматлікія міжземнаморскія віды: перапончатапальцы трытсн, ісп. часночніца, сценная яшчарка і інш. У К. знаходзяцца буйны цэнтр па вывучэнні міграцыі іітушак, біястанцЬія. КАМАРГ0 (Camargo) Мары Ан (сапр. д э К ю п і с д э К а м а р г о , de Cupis de Camaigo; 15.4.1710, Брусель — 28.4.1770), французская танцоўшчыца; рэфарматар сцэн. танца і тэатр. касцюма. У 1726— 51 (з перапынкам) вядучая тандоўшчыца Каралеўскай акадэміі музыкі ў Парыжы. Валодала бліскучай віртуознай тэхнікай. Выконвала танц. партыі ў операх, операх-балетах, балетныя антрэ ў пастаноўках лірычных трагедый і гераічных пастаралей. Увяла ў жаночы танед складаньія па, якія раней выконвалі толькі мужчыны, што патрабавала змен y касцюме (падкараціла цяжкія доўгія сукенкі, увяла абутак без абцасаў). Жыццё К. паслужыла сюжэтам для опер, аперэт, балетаў і карцін. Літ:. Н о в е р Ж .Ж . П н с ь м а о т а н ц е н балетах: [П е р . с ф р .]. Л .; М .. 1965.
KAMAPÔBA, вёска ў Свірскім пасялковым Савеце Мядзельскага р-на Мінекай вобл., каля аўтадарогі П олацк— Вільнюс. Ц эіпр саўтаса. За 36 км на 3 ад Мядзеля, 200 км ад Мінска, 16 км ад чыг. ст. Лынтупы. 746 ж.. 235 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат бьгг. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — сядзіба (пач. 20 ст.). КАМАР0В1ЧЫ, вёска ў Оетрыкаўскім р-не Гомельскай вобл., каля р. Арэса. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 59 км на Пн ад г. Петрыкаў, 224 км ад Гомеля, 46 км ад чыг. ст. Муляраўка. 879 ж., 356 двароў (1997). Сярэдняя школа, Палац культурьі, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брадкая магіла сав. воінаў і партызан. КАМ АР0ВІЧЫ , вёска ў Рэчыцкім с/с Чэрыкаўскага р-на Магілёўскай вобл., на р. Волчас. Цэнтр калгаса. За 12 км на ІІнУ ад Чэрыкава, 114 км ад Магілёва, 20 км ад чыг. ст. Крычаў 1-ы. 302 ж., 99 двароў (1997). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. П омнік землякам, якія загідулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — царква (19 ст.), каля вёскі — гарадзішча.
КАМ АР0Ў Алег Сідаравіч (н. 22.2.1939, г. Быхаў Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне тэхналогіі матэрыялаў. Д-р тэхд. н. (1989), праф. (1991). Скончыў БПА (I960), дзе і працуе з 1963. Навук. іірады па кіраванні струхтурай і ўласцівасцямі чыгуну з выкарыстаннем матэм. мадэляваішя працэсаў крышталізацыі. Распрацаваў спосаб павелічэння ўдарнай вязкасці высакахромістага чыгуну (выкарыстоўваецца замест еталі для вырабу хутказношвальных дэталей машын). 7»,: Ф о р м я р о в а н н е с т р у х т у р ы ч у г у н н ы х о т л к в о к . М н ., 1977; Т е р м о к я н е т н ч е с к н е о с н о в ы к р я с т а л л н з а ід ш чу гу на. М н ., 1982.
КАМ АР0Ў Георіій Восілавіч (13.3.1905, в. Платцоўха Саратаўскай вобл., Расія— 21.9.1973), удзельнік баёў да Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1945), ген.-м. авіяцыі (1944). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1939), Вышэйшыя акад. курсы пры Ваен. акадэміі Генштаба (1953). На фронце з 1941. Штурмавая авіядывізія пад камандаваннем К. вызначылася ў Беларускай аперацыі 1944, асабіста К. зрабіў 22 баявыя вылеты. Да 1959 y Сав. Арміі. КАМ АР0Ў Дзмітрый Іванавіч (21.9.1880, с. Латонава Мацвеева-Курганскага р-на Растоўскай вобл,, Расія — 1.7.1970), жывапісец. Скончыў ГІецярбургскую AM (1917). Выкладаў y Відебскім маст. вучылішчы (1925— 26, 1928— 29), Бел. тэатр.-маст. ін-це (1958— 63). Аўтар твораў «Пры домне» (1917), «Коксавыя печы» (1932), «Малацьба ў калгасе «Іскра» (1937), «На калгасным пчальніку» (1940), «Каля доменнай печы» (да 1959), партрэтаў А.Стаханава (1935), даяркі Сечнай (1938) і інш. КАМ АР0Ў Леў Іванавіч (н. 11.12.1938, в. Медны Руднік Пышмінскага р-на Свярдлоўскай вобл., Расія), бел. фізіктэарэтык. Д -р фіз.-матэм. н. (1986), праф. (1988). Скончыў БДУ (I960), дзе і працуе з 1963. Навук. працы ў галіне квантавай механікі і тэорыі какдэнеаванага стану рэчыва. Распрадаваў адератарны метад раш эндя ўраўнення Ш родынгера для квантавых сістэм. Тв: O p e ra to r m e th o d fo r n o n -p e rtu r b a tiv e d e s c rip tio n o f th e q u a n tu m sy stem s (р а з а м з І.Д .Ф е р а н ч у х о м ) / / Q u a n tu m system s: N e w tre n d s a n d m e th o d s . S in g a p o re e tc ., 1995.
П.М.Баранопрўскі. КАМ АР0Ў Уладзімір Ляводавіч (13.10.1869, Псцярбург — 5.12.1945), расійскі батанік і географ, грамадскі дзеяч Акад. AH С СС Р (1920; чл.-кар. Пецярбургскай АН э 1914). Герой Сац. Гірацы (1943). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1894) і выкладаў y ім, з 1918 прафесар. Адначасова з 1899 працаваў y Педярбургскім бат. садзе. 3 1930 віцэпрэзідэнт, з 1936 прэзідэнт AH СССР. Удзельнік рэформы АН, арганізатар яе баз і філіялаў. Навук. прады па сістэматыцы, фларыстыцы і геаграфіі раслін. Даследаваў флору Д.Усходу, Маньчжурыі. Кіраваў стварэннем «Флоры СССР» (т. 1— 30, 1934— 64). Адзін з аўтараў географа-марфал. канцэпцыі віду
КАМАРОЎ_______________ 503 ў раслін. Імя К. прысвоена Бат. ін-ту АН Расіі (Санкг-Пецярбург). Дзярж. прэміі СССР 1941, 1942. Тв. Н з б р . с о ч . Т. 1— 12. М .; Л . 1945— 58. КАМАР0Ў Уладаімф Міхайлавіч (16.3.1927, Масква — 24.4.1967), савецкі касманаўг. Лёічык-касманаўг СССР (1964), палкоўнік. Двойчы Герой Сав. Саюза (1964, 1967 пасмяротна). Скончыў Маскоўскую спец. школу ВПС (1945), Батайскае ваен. авіяд. вучылішча (1949), Ваенна-паветр. інж. акадэмію імя Жукоўскага (1959). 3 1960 y атрадзе касманаўтаў. 12— 13.10.1964 з К..П.Феакціставым і Б.Б .Ягоравым упершыню ў свеце здзейсніў палёт y космас на шматмесным касм. караблі «Узыход» (як камандзір). Загінуў 24.4.1967 пры пасадцы ў час выпрабавання новага касм. карабля «Саюз-1» пасля сутачнага палёту вакол Зямлі. Правёў y космасе 2,13 сут. Імем К. названы кратэр на адваротным баку Месяца. КАМ АР0Ў Уладзімір Сямёнавіч (н. 29.1.1923, в. Княжыцы Магілёўскага р-на), бел. хімік. Акад. Нац. АН Беларусі (1980, чл.-кар. 1970), д-р хім. н.
У.С.Камароў.
Ф.ФКамароУ
(1969), праф. (1972). Засл. дз. нав. Беларусі (1978). Скончыў' БДУ (1952). 3 1952 y Ін-це хіміі АН БССР, з 1959 y Ін-це агульнай і неаргад. хіміі Нац. АН Беларусі (у 1969— 93 дырэктар), адкачасова ў 1982—92 акад.-сакратар Аддз. хім. і геал. навук АН Беларусі. Навук. працы па нывучэнні струкгуры, фізіка-хім. і каталітычдых уласцівасцей прыродных і сідт. адсарбентаў, тэорыі і метадах фарміравання сітаватай структуры адсарбентаў, стварэнні довых каталізатараў. Распрацаваў новыя мстады акгывадыі малаактыўных глін, метады сінтэзу алюмасілікатных каталізатараў крэкінгу, цзалітнапоўненых каталізатараў акіслення вуглевадародаў і спіртоў, іззмерызацыі, сідтэзу аміяку. Дзярж. прэмія Беларусі 1979. Тв.: Ф н з н к о - х н м н ч е с х м е о с н о в ы р е г у л н р о в а н н я п о р н сто й структуры адсорбен теп н к а т а л н за т о р о в . М н ., 1981 (р а з а м з І.Б .Д у б н іц к а й ) ; С ір у к т у р а м п о р н с т о с іь а д с о р б е н т о в я к а га л н з а т о р о в . М н ., 1988; А д с о р б е н т ы : во п р . ге о р н н , с н н т е з а н с ір у х т у р ы . М н ., 1997. him:. В .С К о м а р о в / / В е с ц і Н а ц . А Н Б е л а русі. С ер . хім. н ав у к . 1998. № 1.
КАМ АР0Ў Фадзей Фадзеевіч (н. 20.8.1945, в. Галузы Чавускага р-на Ma-
504
КАМАРОЎСКАЯ
гілёўскай вобл.), бел. фіэік. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1996), д-р фіз.-матэм. н. (1983), праф. (1984). Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1969). 3 1969 y БДУ, з 1974 y НДІ прыкладных фіз. праблем БДУ (у 1981—92 нам. дырэктара), адначасова з 1988 y БДУ. Навук. працы па радыяцыйнай фізіцы цвёрдага цела і мікраэлектроніцы. Распрацаваў тэарэт. асновы фізікі ўзаемадзеяння высокаінтэнсіўных іонных пучкоў з крышталямі, іонна-прамянёвага легіравання матэрыялаў, фіз. прынцыпы кіравання пучкамі жорсткіх рэнтгенаўскіх і гама-квантаў. Тв.\ йзлученне заряженных частмц в твердых телах. Мн., 1985 (разам з М.АКумахавым); Пространственные распределенпя энерпш, выделекной в каскаде атомных столкновеннй в твердых телах. М., 1985 (у сааўг.); йонная нмплантацня в металлы. М., 1990.
1957 y БелТА, з 1962 y БДУ. Даследуе бел. дыялекталогію, стылістыку, культуру мовы, бел.-польск. моўнае ўэаемадзеянне. Аўтар прац «Беларускі правапіс» (1965), «Беларуская мова. Арфаграфія» (1972), адзін з аўгараў (э Е.С.Мяцельскай) «Слоўніка беларускай народнай фраэеалогіі» (1972), вуч. дапаможнікаў «Беларуская дыялекталогія. Хрэстаматыя» (1979), «Беларуская мова» (2-е выд., 1993). Тв.: Сучасная беларуская арфаірафія. Мн., 1985; Сучасная беларуская мова. 2 выд. Мн., 1995 (у сааўг.). KAMÂP-П ІС К Ў Н , гл. Камар звычайны. КАМАРЫ (Nematocera), падатрад даў-
гавусых насякомых атр. двухкрылых. У сусв. фауне 35 сям., больш за 20 тыс. відаў. Пашыраны ўсюды. К. падзяляюць на групы, якія ўключаюць па некалькі сям.: галіцы, гнюс, грыбныя камарыкі, даўганожкі, камары-дзергуны, ці званцы, матыліцы, таўстаножкі і інш.
Алесь Адамавіч (н. 1.3.1947, в. Міхалаеўшчына Стаўбцоўскага р-на Мінсхай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1970). 3 1973 працаваў y Ліг. музеі Я.Ксшаса, y Рэсп. праўленні аматараў кнігі, на Бел. тэлебачанні. 3 1990 y час. «Маладосць». Друкуецца з 1961. Аўтар кніг «Пачатак» (1975), «Зямля маіх надзей» (1988), аповесцей ддя дзяцей «Адкрытая тайна» (1979), «Заварожаны мяч» (1989). Творам характэрны лірызм, публіцыстычнасдь, грамадз. пафас. КАМ АР0ЎСКІ Яўген Міхайлавіч (н. 26.8.1930, в. Савані Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл.), бел. мовазнавец. Канд. філал. н. (1965). Скончыў БДУ (1954). 3
КАМАРЫН, возера, гл. Вялікае Кама-
рына.
«КАМАРЫНСКАЯ», « К а м а р ы н с к і » ,
КАМ АР0ЎСКАЯ КУЛЫ ЎРА, археала-
КАМ АР0ЎСКІ
КАМАРЫН, гарадскі пасёлак y Брагінскім р-не Гомельскай вобл., прыстань на р. Дняпро. За 52 км на Пд ад Брагіна, 3 км ад чыг. ст. Ёлча на лініі Чарнігаў— Оўруч (Украіна), аўтадарогай злучаны з Брагінам. 2,4 тыс. ж. (1998). У 19 ст. мястэчка Рэчыцкага пав., параходная прыстань, вятрак, 6 крам; 550 ж. ( 1897). 3 1923 цэнтр воласці Рэчыцкага пав. У 1926—62 цэнтр Камарынскага раёна. 3 28.8.1941 да 23.9.1943 акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі ў К. 98 чал. 3 17.11.1959 гар. пасёлак, з 1962 y Брагінскім р-не. У 1971—1,6 тыс. ж. Прадпрыемствы харч. прам-сці. Сярэдняя, муз. і спарт. школы, Дом культуры, 2 б-кі, балыгіца, аптэка, паліклініха, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, помнік y гонар воінаў-вызваліцеляў.
КАМАРЫНСКАЕ БАЛ0ТА, на Пд Брагінскага р-на Гомельскай вобл., y вадазборы р. Ніжняя Брагінка. Нізіннага тыпу. Пл. 5,8 тыс. ra, y межах прамысл. пакладу 2,2 тыс. га. На ПдУ балога часткова затоплена Кіеўскім вадасх. Сярэдняя глыб. торфу 1,1 м. Асушаная ч. балота пад сенажаццю і ворывам. Ёсць пясчаныя астравы і грады, парослш мяшаным і хвойным лесам.
Таццяна Яўгенаўна (н. 3.7.1947, Мінск), бел. літаратуразнавец. Д -р філал. н. (1994), праф. (1997). Скончыла Мінскі пед. ін-т замежных моў (1969), выкладала ў гэтым ін-це. 3 1987 y Бел. пед. ун-це. Даследуе праблемы сучаснай амер. і зах.-еўрап. л-р. Аўтар манаграфій «Творчасць Ірвінга Стоўна» (1983), «Асэнсаванне мінулага ў амсрыканскім гістарычным рамане XX ст.» (1993), вучэбных дапаможнікаў для ВНУ па гісторыі л-ры Англіі, ЗШ А і інш. КАМ АР0ЎСКАЯ
гічная культура гшямён сярэдзіны бронзавага веку (15— 12 ст. да н.э.), якія жылі ў вярхоўях Днястра, Паўд. Буга, Стыра, Гарыні (тэр. зах. Украіны і паўд. Беларусі). Назва ад могільніка каля с. Камарова Івана-Франкоўскай вобл. Насельніцтва займалася земляробствам і жывёлагадоўляй, жыло на селішчах y зямлянках, карысталася крамянёвымі прыладамі працы і зброяй, керамічным ляпным посудам, бронзавымі і залатымі ўпрыгожаннямі. Нябожчыкаў хавалі ў каменных скрынях або спальвалі. Пахаванні ў ірупавых магілах, часам y курганах. К.к. ўваходзіць y зону тшцінецкакамароўскай этнакультурнай вобласці. У.І.Ісаенка.
кіравалі краінай. 3 часам стаў устойлівым выразам.
Камары: 1 — лугавіх чатырохплямісты; 2 — даўганожка балотная; 3 — мошка плямістая; 4 — даўганожка лакава-чорная.
Найб. вядомыя камар звычайны і малярыйныя камары. На Беларусі каля 40 відаў. Жывуць y вільготных мясцінах Даўж. 3—30 мм. Цела і ногі доўгія, тонкія. крылы вузкія, жылкі ў лускавінках. Вусікі доўгія, членістыя (органы нюху). Ротавыя органы колючыя, на ніжняй губе размешчаны колючыя іголканадобныя сківіцы; паміж імі падглотачнік, дэе праходзіць пратока слінных залоз. Дарослыя К. вядуць пераважна паветраны спосаб жыцдя. За лета выводэіцца 1 або некалмсі пакаленняў. Літ:. Жкзнь жмвотных. Т. 3. 2 нзд. М., 1984. КАМ АРЬІ-ДЗЕРГУНЬІ, гл. Званцы. КАМАРЫЛЛЯ (ісп. camarilla ад camara
палата, двор манарха), група прыдворных, якая ўплывае сваімі інтрыгамі на дзярж. справы ў карыслівых мэтах. Тэрмін стаў ужывацца ў часы праўлення ісп. караля Фердынанда VII [1808, 1814— 33], калі прыбліжаныя фактычна
імправізацыйны танец. Муз. памер 2/4. Тэмп хуткі. Можа быць сольны, парны, масавы. Выконваць могудь мужчьшы, жанчыны і дзеці. Яго адметнасць і прыгажосць y спалучэнні нац. асаблівасцей харэаграфіі розных народаў — бел., рус., укр., цыганоў, татар, армян, таджыкаў, малдаван і інш. Выканаўцы вар’іруюць і камбінуюць каленцы ў залежнасці ад уласных густу і фантазіі. Нягледзячы на разнастайнасць харэаграфічных малюнкаў, цэласны выгляд танца і мелодыя нс мяняюцца. На Беларусі пашыраны ўсюды, асафліва ў раёнах, сумежных з Расіяй. Бел. варыянт такца вызначаецца найб. ярка выяўленай нац. харэаграфічнай лексікай. А.Л.Варламаў. KAMÂPbIHCKI РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1926—62. Утвораны 8.12.1926 y Рэчыцкай акруэе. Цэнтр — г.п. Камарын. Падзяляўся на 29 сельсавстаў. 3 9.6.1927 да 26.7.1930 y Гомельскай акрузе. 30.12.1927 падзеленьі на 15 сельсаветаў. 3 20.2.1938 y Палесхай, э 8.1.1954 y Гомельскай абл. Скасаваны 25.12.1962, тэр. далучана да Брагінскага і Хойніцкага р-наў. КАМ АРЫШ КІ, помнік прыроды рэсп. значэння (1963). Геал. агаленне міжледавіковых стужачных глін y Астравецкім р-не Гродзенскай вобл., за 5 км на 3 ад г.п.Свір. Разрэз знаходзідца на абрывістым выгіне р. Страча (правы бераг), выш. абрыву каля 4 м, даўж. 55 м. Пад тоўшчай марэнных адкладаў паазерскага зледэянення адзінае вядомае
на тэр. Беларусі месдазнаходжанне рэшткаў арктычных (прыледавіковых) расяін. КАМАРЭС, пячора, свяшчэннае месца ў мінойскай культуры. Размешчана на схілах г. Іда (в-аў Крыт). Сярод вотыўных дароў — посуд сярэднемінойскага перыяду (1900— 1600 г. да н.э.), упрыгожаны стылізаваным раслінным арнаментам, размаляваны чырв. і белай фарбамі па чорнай аснове. Такі стыль керамікі атрымаў назву К. КАМАСАЦЫЯ (польск. komasacja), ліквідацыя цераспалосіцы звядзеннем сялянскіх зямель y адзін участак з наступным выхадам на хутары; састаўная частка агр. рэформы ў Польшчы, абвешчанай сеймам y 1919. Праводзілася паводле закону ад 28.12.1925 «Пра парцэляцыю, камасацыю і асадніцтва» з мэтай умацаваць y Зах. Беларусі заможнае сялянства як апору польск. ўрада. Закон абавязваў памешчыкаў прадаваць сялянам і асаднікам участкі зямлі па 15 га y Полыпчы і па 26 га y Зах. Беларусі і Зах. Украіне. 3 1 млн. га зямлі, прададзенай y 1926— 30 памешчыкамі, 90% купіді заможныя сяляне і асаднікі. Бяднейшым сялянам даставаліся горшыя землі. Расходы на К. цалкам клаліся на сялян. Правядзенне К. асабліва паскорылася ў гады эканам. крызісу 1929— 30. Як і ўся агр. рэформа, К. ўзмацніла сац. размежаванне зах.-бел. вёскі. І.П.Хаўратовіч. КАМАУ, паўвостраў на Пд Індакітая, паміж Паўднёва-Кітайскім м. і Сіямскім зал., на ПдЗ ад дэльты р. Меконг. Тэр. В’етнама. Выступае ў мора на 180— 200 км. Балоты, часткова асушаныя. Акультураная поймавая расліннасць. Месцамі на берагах маніравыя лясы. Рьісаводства. KÂMAŸ Мікалай Ільіч (14.9.1902, г. Іркуцк, Расія — 24.11.1973), савецкі канструктар верталётаў. Д -р тэхн. н. (1962).
Герой Сац. Працы (1972). Скончыў Томскі тэхнал. ін-т (1923). 3 1940 гал. канструктар доследнага КБ па вергалётабудаванні. Пад яго кіраўніцгвам створаны аўтажыры А-7 і А-7біс, верталёты Ка-8, Ка-10, Ка-15, Ка-18, Ка-26, эксперым. вінтакрыл Ка-22, аэрасані Ка-30. Дзярж. прэмія СССР 1972.
КАМБАДЖЫЙСКАЯ РАЎНІНА, нізінная раўніна на Пд п-ва Індакітай, пераважна ў Камбоджы. Пл. каля 200 тыс. км2. Сярэднія выш. каля 100 м. Абмежавана на 3 хр. Кравань, на Пн уступам плато Карат, на У гарамі Чыянгшон. Складзена з рыхлых алювіяльных і азёрных адкладаў р. М еконг і яе прытокаў. На К.р. знаходзіцца самае вялікае на п-ве Іцдакітай воз. Танлесап. Клімат субэкватарыяльны, мусонны. Ападкаў ад 700 да 1500 мм за год. Пасля зведзеных лясоў пераважаюць рэдкалессі і саванны, месцамі лугі і балоты. Густа населена; развіта рысаводства. КАМБАЙН (англ. combine літар. злучэнне), агрэгат з некалькіх рабочых Ma l i u m , прызначаных адначасова выконваць поўны цыкп рознахарактарных аперацый. Пачаткам такога цыкла можа быць здабыванне сыравіны, канцом — выпуск прадукцыі. Аб’яднанне некалькіх паслядоўных аперацый y К. ласкарае вытв. працэс і павышае прадукцыйнасць працы за кошт выключэння міжаперацыйных страт часу, матэрыялаў і шматлікіх паўгарэнняў пагруэачна-разгрузачных, трансп. і інш. работ. К. бываюць рухомыя (самаходныя, прычапныя) і стацыянарныя. Найб. лашыраны рознага тыпу К. ў с.-г. вытв-сці, напр., бульба-, збожжа-, канолле-, корма-, кукуруза-, сіласаўборачны К. (гл. адпаведныя арт.), ільноўборачны (гл. ў арт. Ільноўборачныя машыны). Выкарыстоўваюцца К. ў горяай справе (гл. Горны камбайн), атрымалі пашырэнне кухонныя К. (гл. ў арт. Кухонныя прылады і прыстасаванні), музычныя К. (музычныя цэнтры). КАМБАЙНАБУДАВАННЕ, гл. ў арг. Сельскагаспадарчае машынабудаванне.
Да арт. Камарэс. Збан стылю «камарэс» з палаца ў Фесце. Каля 1850 да н.э.
КАМБАЛАПАД0БНЫЯ (Pleuronectiformes), атрад касцклых рыб. 3 падэтр., 8 сям., 116 родаў, каля 500 відаў. Пашыраны ў акіянах. Болыпасць відаў жыве ў тропіках і субгропіках y прыбярэжнай зоне, зрэдку на глыбінях больш за 1 км; некат. заходзяць y рэкі. Донныя рыбы. Падатр. плеўранектападобныя мае найб. колькасць прамысл. відаў. Уключае 5 сям. Самае прадстаўнічае — сям. камбалавыя (Pleuronectidae) — 93 віды. Найб. тыповыя рыбы — ліманды, мар-
КАМБІЙ_________________ 505 скія і рачныя камбалы, марскія языю, палтусы. Даўж. ад 6 см да 4,7 м, маса ад некалысіх ірамаў да 330 хг. Дела несіметрычнае, пляскатас, шырокае і кароткае. Вочы на адным (правым або левым) баку галавы. Плавальнага пузыра няма. Брушны бок цела слаба пігментаваны, спінны здольны зменьваць афарбоўку пад колер грунту. Кормяцца доннымі беспазваночнымі, некат. рыбай. КАМБАТАНТЫ (ад франц. combattant воін, баец), y міжнародным п р a в е асобы, якія ўваходзяць y склад узбр. сіл ваюючых дзяржаў і прымаюць удзел y ваен. дзеяннях. К. з’яўляюцца: асабовы склад сухапутных, ваенпа-марскіх і ваенна-паветр. сіл; партызаны, асабовы склад апалчэння і добраахвотніцкіх атрадаў, калі яны маюць на чале асобу, адказную за сваіх падначаленых, пэўны, бачны здалёку знак адрознення, выколваюць y сваіх дзеяннях правілы вядзення вайнм, адкрыта носяць зброю ў час ваен. сутыкнення, a таксама ў час, што папярэднічае яму; экіпажы гандл. марскіх суднаў і самалётаў грамадз. авіяцыі, калі яны пераабсталяваны ў ваенныя. Сучаснае міжнар. права разглядае ў якасці К. байцоў, якія ўдзельнічаюць y нац.-вызв. войнах. У выпадку, калі насельніцтва неакупіраванай тэрыторыі пры набліжэнні непрыяцеля не паспела сфарміравацца ў рэгулярныя часці, але бярэцца за зброю, таксама прызнаецца К. Захопленыя варожым бокам К. карыстаюцца рэжымам ваеннапалоннага. Найб. поўны прававы статус К. выэначаецца ў адпаведных міжнар. канвенцыях. КАМ БЁДЫ, скарочаная назва камітэтаў беднаты. КАМ БЕЙСКІ ЗАЛІЎ, заліў Аравійскага м. каля зах. берагоў Індыі. Даўж. 250 км, глыб. да 36 м. У К.з. упадаюць рэкі Нармада і Таіггы. Прылівы змешаныя (да 11,9 м). Парты: Сурат і Бхаўнагар. КАМ БЕРЛЕНД (Cumberland), рака на У ЗША, левы прыток р. Агайо. Даўж. 1109 км, пл. бас. 47 тыс. км2. Пачынаецца на гоіато Камберленд y Апалачах, верхняе і сярэдняе цячэнні ў цясніне глыб. да 100 м, ніжняе на Цэнтр. раўнінах. Жыўленне снегава-дажджавое. Вясенне-летняе разводдзе. Сярэдні гадавы расход вады 774 м2/с . Буйныя вадасховішчы (у т л . аднайменнае даўж. 160 км). Суднаходная на 738 км ад вусця. Ha К. — г. Нашвіл. КАМБІЙ (ад позналац. cambium абмен, змена), слой клетак утваральнай тканкі, з дапамогай якога эдзяйсняецца другаснае патаўшчэнне сцёблаў і каранёў голанасенных і двухдольных раслін. Клеткі К. падоўжана-завостраныя на канцах, таблітчастыя (празенхімныя), з мякхімі цэлюлознымі абалонкамі. Размешчаны аднарадным цыліндрычным слоем (на папярочным зрэзе — y выглядзе кольца). Утварае ўнутр ад сябе
506
КАМБІКАРМЫ
драўніну (другасная ксілема), звонку — луб (другасная флаэма). Ва ўмераных шыротах на восень і зіму дзейнасць К. спыняецца. Сезонныя змены актыўнасці абумоўліваюць утварэнне гадавых кольцаў. Дзяленне некат. клетак К. на сцябле і корані дае корак. КАМБІКАРМЫ, сухія камбінаваныя кармавыя сумесі (сыпучыя або ў гранулах, брыкетах), збалансаваныя паводле саставу пажыўных рэчываў. На іх прыгатаванне выкарыстоўваюць разнастайную сыравіну расліннага, жывёльнага, мікрабіял. і мінер. паходжання. Вырабляюць К.: поўнарацыённыя, якія маюць усе неабходныя для жывёл пажыўныя і біялагічна актыўныя рэчывы ў патрэбнай колькасці і суадносінах (скормліваюць іх без дабавак інш. кармоў); К.канцэнтраты для кампенсацыі недахопу ў рацыёнах асн. пажыўных рэчываў (скормліваюць жывёлам y дадатак да грубых, сакаўных і інш. кармоў асн. рацыёну); збалансаваныя кармавыя дабаўкі — бялкова-вітамінныя, бялкова-вітамінна-мшер., a тахсама прэміксы. К. вырабляюць на камбікормавых з-дах і ў кармацэхах жывёлагадоўчых комшіексаў і ферм. КАМБІК0РМАВАЯ ПРАМЫСйбВАСЦЬ,
галіна прамысловасці, спецыялізаваная на выпуску камбікармоў і бялкова-вітамінных дабавак для с.-г. жывёл, птушак і рыбы. Неабходная для развіцця жьмёлагадоўлі на прамысл. аснове. Найб. развіта К.п. y ЗШ А, Японіі, Расіі, Вялікабрытаніі, Украіне, Францыі, Германіі, Польшчы і інш. На Беларусі К.п. развіваецца з сярэюшы 20 ст. Першыя камбіхормавыя цзхі ры млынкамбінатах сгвораны ў 1957 y Віцебс і Маіілёве. Да 1960 пабудаваны 10 малагабі. рыгных універсальных з-даў магугнасцю ла 35 т y cynd i 2 камбікормавыя цзхі ў Слуцку і Лідзе — па 200 т y супсі кожны. На нрахіяіу 1966—75 здадзсна ў эксплуатацыю 28 прадпрыемстваў: спецыялізаваныя камбікормавыя з-ды, цэхі амаль на ўсіх камбінатах хлебапрадуктаў; выпуск прадукцыі павялічыўся ў 8,1 раза. Сучасная К.п. Беларусі налічвае больш за 2 тыс. прадпрыемстваў і вытв-сцей (у т л . 17 спецыялізаваных з-даў), на якіх занята каля 10 тыс. чал. Найбольшыя прадпрыемствы: з-ды ў Глыбокім, Жабінцы, Драгічыне, Смаргоні; цэхі ў Віцебску, Магілёве, М ар’інай Горцы, Слуцку і інш. Шмат дробных вытв-сцей створана ў калгасах і саўгасах, на жывёлагадоўчых комплексах і фермах. Камбікорм звычайпа выпускаецца грануляваны і брыкетаваны. Сыравінай для вытв-сці камбікармоў з’яўляюдца зерне збожжавых культур, жывёльныя і грубыя кармы. травяная і хвойная мука, прадукты хім. і мікрабіял. прам-сці, вітаміны, мікраэлементы, антыбіётыкі, амінакіслоты і інш. біял. рэчывы, што ўводзяцца ў камбікорм y выглядзе дамешкаў (прэміксаў). Асвоена вытв-сць камбікармоў для ўсіх відаў
і полаўзроставых груп жывёлы. У 1995 выраблена 2059,6 тыс. т камбікармоў. Г. С. Смалякоў. КАМБІНАВАНАЯ
ВЫЛІЧАЛЬНАЯ
МАШ ЫНА, вылічальная машына, y якой машынныя пераменныя (шуканыя велічыні, незалежныя пераменныя) выяўлены ў дыскрэтнай (лічбай) і ў неперарыўнай (аналагавай) формах. Гл. таксама Гібрыдная вылічальная сістэма. КАМБІНАВА н АЯ ІН В ЕРС ІЯ , С Р -п е р а ў т в а р э н н е , аперацыя пераходу ад часцід сістэмы да антычасціц (зарадавае спалучэнне, С) з адначасовай зменай знахаў прасторавых каардынат часціц (прасторавая інверсія, Р), 3 К.і. звязана існаванне адпаведнай сіметрыі (СР-сіметрыі), якая характарызуецца камбінаванай цотнасцю (К Ц ) — цотнасцю абсалютна нейтральных часціц (у-квант, Л°-мезон і інш.). КЦ захоўваецца ва ўсіх узаемадзеяннях элементарных часціц, за выключэннем распадаў доўгаіснуючых Кд°-мезонаў, выкліканых слабымі ўзаемадзеяннямі, што сведчыць аб прыблізным характары СРсіметрыі. Гл. таксама Людэрса— Паўлі тэарэма. I. С. Сацункевіч. КАМЫНАВАНАЯ СІСГЭМА ў б у даўнічай м е х а н і ц ы , сістэма, якая спалучае нясучыя канструкцыі розных тыпаў (напр., вісячая канструкцыя з бэлькай, арка з бэлькай і падвескамі). У К.с. звычайна адна ч. элементаў прызначана для рабсггы пераважна на выгін, другая — на расцяжэнне або сцісканне. Пры гэтым недахопы адной сістэмы кампенсуюцца перавагамі другой. KAMBIHABÂHHE ў в ы т в о р ч а с ц і , форма арганізацыі грамадскай вытв-сці, якая ўяўляе сабой тэхнал. спалучэнне ў адным прадпрыемстве (камбінаце) узаемазвязаных разнародных вытв-сцей адной або розных галін прам-сці. Прыіліеты: аб’яднанне разнародных вытв-сцей; прапараыянальнасць паміж імі; тэхнікаэканам. адзінства паміж гэтымі выгв-сцямі (злідцё розных спецыялізаваных вытв-сцей y адзіны арганізац,тэхн. ком ш екс, які абслугоўваецца адзінай агульнакамбінацкай дапаможнай гаспадаркай, праца па адзіным плане і наяўнасць агульнага кіраўніцтва); вытв. адзінства (усе часгкі камбіната размешчаны на адной тэрьггорыі і звязаны паміж сабой агульнымі камунікацыямі). У залежнасці ад харакгару вытв-сці,
тэхналогіі і аб’яднання ў вытв. працэсе асобных стадый перапрацоўкі сыравіны і матэрыялаў К. выступае ў 3 асн. формах: паслядоўная перапрацоўка сыравіны да атрымання гатовай прадукцыі (напр., y чорнай металургіі на гіершай стадыі жал. руды выплаўляюць чыіун, затым y сгалеліцейнай вытв-сці яго пераплаўляюць y сталь, a потым y пракатнай вытв-сці пераіірацоўваюць y сартавы або ліставы пракат); комплексная перапрацоўка сыравіны, калі з аднаго яе віду выпрацоўваюцца розныя віды прадукдыі (напр., нафтаперапр. і нафтахім. камбінаты, дзе з нафтавай сыравііш атрымліваюць алефіны, араматычныя вугляроды, бутадыен, з якіх тут жа выпрацоўваюць хім. рэчывы для канчатковага прадукту вытв-сці камбіната — сінт. каўчук, пластмасы і інш.); выхарыстанне спадарожных прадуктаў і адходаў вытв-сці (напр., К. ў каляровай металургіі з хім. прам-сцю, калі адходы перапрацоўкі руды ў выглядзе сярністага ангідрыду выкарыстоўваюцца для аіры мання серы і сернай к-ты). Многія сучасныя камбікаты спалучаюць 2 або нават 3 формід К. Узровень К. харакгарызуюць наступныя паказчыкі: колькасць вытв-сцей, іігго ўваходзяць y склад камбіната; доля канкрэтнай прадукцыі, якая выпускаецца камбінатамі ў агульным аб’ёме вытв-сці; ходькасці, відаў карыснш кампанентаў, атрыманых з зыходнай сыравіны; колькасць кожнага віду прадукцыі, створанай э адзінкі пэўнай сыравіны; удзельная вага сыравіны і паўфабрыкатаў, што перапрацоўваюцца ў наступны ііралукт на месцы іх атрымання і інш. Камбінаты маюць істагныя эканам. перавагі ў параўнанні з некамбінаванымі прадпрыемствамі: для іх як для буйных прадпрыемстваў характэрны ўсе перавагі канцэнтрацыі вытв-сці; скарачаюцца выдаткі на перавозку паўфабрыкатаў і на стварэнне складскіх памяшканняў; расідыраецда сыравінная база ў выніку выкарыстання пабочных прадуктаў і адходаў вытв-сці, што паляпшае і экалагічную сітуацыю ў рэгіёне; больш інтэнсіўна выкарыстоўваюцца прылады працы за кошт высокага ўзроўню неперарыўнасці вытв. нрацэсаў; паскараецца абарачальнасць абарогных сродкаў за кошт скарачэння перапынкаў паміж асобнымі стадыямі вытв-сці. Л і т Экономвка преднрнятня. М н., 1997. С. 153—156. М.Ю.Пасюк. КАМБІНАВАНЫ CTAHÔK y м е т а л а а п р а ц о ў ц ы , станок для выканання такарных, фрэзерных, стругальных, даўбёжных, свідравальных, расточных, шліфавальных і заточных работ. Бываюць К.с. для выканання толькі некаторых з гэтых работ. Выкарыстоўваюцца пераважна ў перасоўных і стацыянарных рамонтных майстэрнях, на суднах.
Камбінаваныя сістзмы: 1 — арка з фермай;
2 — вісячая сістэма (кабель) з бэлькай.
КАМ БІ н Ат (позналац. combinatus злучаны ад combino злучаю), 1) прамысловае прадпрыемства, якое аб’ядноўвае
некалькі тэхналагічна звязаных паміж сабой спецыялізаланых вытв-сцей. Асн. іх прыкметы: аб’яднанне разнастайных вытв-сцей, іх прапардыяпальнасць, тэхніка-эканам. і вытв. адзінства. Грунтуюцца на паслядоўнай перапрадоўды сыравіны да атрымання гатовай прадукцыі, выкарыстанні адходаў вытв-сці для выпрацоўкі інш. відаў прадукцыі або на комшіекснай перапрацоўцы сыравіны. На Беларусі працуюць йіынны, сілікатных вырабаў, камвольны, цэлюдознапаігаровы і інш. К. Некаторыя з іх з'яўляюцца аб’яднаннямі. 2) Адм. аб’яднанне не звязаных тэхналагічна прадпрыемстваў адной галіньі (напр., y вугальнай прам-сці), дробных выгв-сцей, мясц. прам-сці (райпрамкамбінат), прадпрыемстваў быт. абслугоўвання, вучэбных фарміраванняў (вучэбны К.). Гл. таксама Камбінаванне ў вьггворчасці. І.І.Пішч. К А М БІН А Т0РН Ы AHÂJII3, к а м б і н а т о р ы к а , раздзел матэматыкі, які вывучае ўласцівасці сукупнасцей элементаў некаторага канечнага мноства ў адпаведнасці з зададзеньмі правіламі. Кожнае правіла вызначае спосаб пабудовы некаторай канструкцыі (камбінаторнай канфігурацыі — перастаноўкі, размяшчэння, спалучэння ці інш.) з элементаў зыходнага мноства. Метады К.а. выкарыстоўваюцца ў тэорыі імавернасцей, тэорыі лікаў і інш. Мэта К.а. — вывучэнне камбінаторных канфігурацый, пытанняў іх існавання, алгарытмаў пабудавання, раш энне задач на пералічэнне. Задачы К.а. вядомы з глыбокай старажытнасці (у лрыватнасці, вывучаліся магічныя квадраты). Матэматыкам Стараж. Усходу была вядома формула, якая выражае лік спалучэнняў лраз бінаміяльныя каэфіцыенты, і формула Ньютана бінома з натуральным паказчыкам ступені. Сганаўлснне К.а. як навухі звязана з працамі ЯБернулі, Г.Лейбніца, Б Паскаля, П.Ферма, Л.Эйлера. У 1950-я г. на развідцё К.а. значны ўплыў зрабілі кібернетыка, дыскрэтная матэматыха, тэорыі планавання і інфармацыі. Літ.: Р ы б н н к о в К.А. Введенне в комбннаторный аналнз. 2 мзд. М., 1985. С.У.Доўнар. КАМБШАТ0РНЫЯ ЗМЯНЕНШ ГУКАЎ, факетычныя змяненні гукаў, што ўзнікаюць y выніку іх спалучэння з інш. гукамі ў моўнай плыні. Асн. вшы: асіміляцыя, дысіміляцыя, акамадацыя. На асімілятыўнай і дысімізятыўнай аснове могуць адбывацца: эпентэза (устаўка — «Лявон», «рубель»), дыярэза (выпадэенне — «праязны», «сэрца»), гаплалогія (выпадзенне аднолькавых элементаў на стыках марфем — «марфаналогія» з «марфафаналогія»), кантракцыя (сцяжэнне — «казацкі* э «казакскі»), метатэза (перастаноўка — «футляр» з «футарал»), пратэза (прыстаўны гук — «возера» з «озера»). Адрозніваюць К.з.г. прагрэсіўныя (папярэдні гук уплывае на наступны, напр., панярэднія мяккія зычныя выклікаюць і-падобны прыгук наст. галоснага) і рэгрэсіўныя (уплыў наступных гухаў на папярэднія: «сьмех*, «лышха» — лыжка»), А.І.Падлужны. КАМБІНАТ0РЫКА, тое, што камбінаторны аналіз.
КАМБІНАЦЫЙНАЕ
РАССЕЯННЕ
СВЯТЛА, р а м а н а ў с к а е р а с с е янне с в я т л а , рассеянне святла рэчывам, якое суправаджаецца зменай частаты зыходнага святла на частату ваганняў малекул асяроддзя ці крыпггалічнай рашоткі. Бывае спантаннае, вымушанае і кагерэнтнае. Выкарыстоўваехша для вывучэння структуры і ўласдівасцей рэчыва і для пераўтварэння частаты святла. Адкрыта ў 1923 сав. вучонымі Г.С.Ландсбергам і Л.І.Макдэльштамам на крыштадях і ііезалежна інд. фізікамі Ч.Раманам і К.С.Крышнанам на вадхасцях. Назірасцца ў выглядзе спектральных ліній, зрушаных адносна ліній рэлееўскага рассеяння святла ў бок меншых частот (стоксавы кампаненты) ці большых частот (антыстоксавы кампанснты). Спантаннае К.р.с. адбьівасшіа пры апрамгнььанні ад матутных нялазерных крыніц сьятла (напр., ртугных лямпаў), вымушанае і кагерэнтнае — ад магушых лазерных крыніц Яно можа выклікаць перапампоўку да 90% энергіі лершаснага пучка ў стоксавыя і антыстоксавыя камлаленты. На Беларусі работы па вывучэнні і выкарыстанні К.р.с. вядуцца ў Ін-це фізікі, Ін-це малекулярнай і атамдай фізікі Над. АН, БДУ і НДІ прыкладных фіз. праблем імя А.Н.Сеўчанкі. П.А.Апанасевіч.
КАМБОДЖА
507
завостраныя, без дадярочных іісраіародак, паю дле функцыі адпавядаюць клеткам парэнхімнай флаэмы. Узнікаюць з клетак пракамбія ді верацёнападобных клетак камбія і захоўваюць характэряую для іх форму (адсюль назва). КАМБ0ДЖА, К а р а л е ў с т в а К а м б о д ж а (Pæahieacheanachakr Kampuchea), дзяржава ў Азіі на п-ае Іддакітай. М яжуе на 3 і П нЗ з Тайландам, на Пн з Лаосам, на У з В’етнамам; лаўц.-зах. яе берагі абмываюцца водамі Сіямскага заліва. Пл. 181 тыс. км . Нас. 11163,9 тыс. чал. (1997). Сталіца — г. ІІначпень. Падэяляецца на 18 правінцый (кхэтаў) і 3 гарады цэнтр. падітарадказандя. Дзярж. мова — кхмерская. Нац. свята— Дзень незалежнасці (9 ліст.). Дзяржаўны лад. К. — канстытуцыйная манархія. Дзейнічае канстытуцыя 1993. Кіраўнік дзяржавы — кароль. Вы-
КАМБІНАЦЫЙНАЯ ЗМ ЕНЛІВАСЦЬ, пбрыдная зменлівасць, якая ўзнікае ў выніку новых спалучэнняў (камбінацый), рэкамбінацый і ўзаемадзеяння генаў пры скрыжаваннях. Разам з мутацыямі з ’яўляецца формай спадчыннай зменлівасці, што забяспечвае прыстасаванасдь папуляцый і відаў да зменлівых умоў існавання. У практычнай селекцыі К.з. служыць асн. крыніцай атрымання новых парод жывёл, сартоў раслін і штамаў мікраарганізмаў. КАМ БІНАЦЫ Я (ад позналац. combinatio злучэнне), 1) сукупнасць, спалучэнне, злучэнне, размяшчэнне некалькіх прадметаў ці састаўных частак аднаш прадмета (напр., К. лічбаў). 2) Сукупнасць прыёмаў, дзеянняў і інш., аб’яднаных адзінымі намерамі (напр., шахматная К.). 3) Хпрасць, выкрутас, загадзя прыдуманы манеўр для дасягнення якой-н. карыслівай мэты (камерцыйная К., паліт. К.). 4) Прадмет жаночай бялізны (від кашулі). КАМБІС, К а м б і з , К а м б у д ж ы я (?— 522 да н.э.), старажытнаперсідскі цар [530— 522 да н.э.]. 3 дынастыі Ахеменідаў. Сын Кіра II, y 537 быў яго намеснікам y Вавілоніі. У 525 заваяваў Егіпет, захапіў y палон фараона Псаметыха III і заснаваў новую (XXVII) дынастыю фараонаў. У 524 уварваўся ў краіну Куш, але пацярпеў паражэнне. У канцы 524 ці пач. 523 вярнуўся ў Егіпет. Атрымаўшы паведамленне пра паўстанне Гаўматы (сак. 522 да н.э.), адправіўся ў Персію, па дарозе памёр. К А М БІФ 0Р М (ад камбій + лац. forma від, форма), элементы лубу (флаэмы) пераважна травяністых раслін. Клеткі К. выцягнутай формы, танкасценныя,
Герб і сляг Камбоджы. шэйшы прадстаўнічы орган — Нац. сход (120 членаў, выбіраюцда на 5 гадоў). Вышэйшы орган выканаўчай улады — Каралеўскі ўрад. ГІрырода. Большую ч. краіды займае Камбаджыйская раўніна, размешчаная ў ніжнім цячэнді р. Меконг. На 3 — горы Кравань выш. да 1813 м (г. Араль), на Пн — паўд. адгор’і куэсгавага ўступа Д аш рэк, на У — зах. адгор’і Чыангшон. Карысныя выкапні: жал. і маргадцавыя руды, фасфарыты, каменны вугаль, баксіты, алавяныя, свінцовацынкавыя і вальфрамавыя руды, золата. Буд. матэрыялы: вапняк, пясчанік, базальт, гліна, жвір, мармур, граніг. Запасы каштоўных камянёў (сагіфір, рубін, дыркон). Клімат субэкватарыяльны, з сухім сезонам y снеж. — красавіку. Т-ра паветра ўвесь год 25— 30 °С. Ападкаў на раўніне 700— 1500 мм, y rapax да
508
КАМБОДЖА
2000 мм за год. Рачная сетка густая. Гал. рака — Меконг. Для рэк характэрны ваганні ўзроўню вады (12— 15 м y rapax, 7— 9 м на раўніне). Глебы чырвоныя і алювіяльныя. Лясы і рэдкалессі займаюць 76% тэр. краіны. На У — лістападныя трапічныя, y rapax — вечназялёныя лясы, шмат каштоўных парод дрэў (сал, цік, лакавае, камфорнае). Пашыраны саванны. На водмелях — мангравьія лясы. Жывёльны свет багаты і разнастайны. У лясах — тыгры, пантэры, чорныя мядзведзі. Шмат птушак. Буйное мелкаводнае воз. Танлесап багатае рыбай. Нац. парк Ангкор, некалькі запаведнікаў. Нассльніцтва. Каля 90% насельніцтва— кхмеры, жывуць в’етнамцы (5%), кітайцы (1%), цямы (чамы), таі і інш. Большасць вернікаў — будысты (95%). За час праўлення рэжыму Пол Пстга
(1975— 78) загінула і прапала без вестак каля 3 млн. чалавек; знішчана каля 90% мусульман, усе хрысціяне, большасць прадстаўнікоў нац. меншасцей. Сярэдняя шчыльн. населышггва 61,7 чал. на 1 км . Найб. шчыльн. y даліне р. Меконг, на ўзбярэжжы воз. Танлесап і Сіямскага заліва. Гар. насельнііггва 21%. Найб. гарады (тыс. чал.): Пнампень — 920 (1994), Кампонгсаам — 75 (1990). Гісторыя. Продкі кхмераў (сучасных жыхароў К.) жылі на тэр. краіны з часоў неалпу (5-е тыс. да н.э.). У 1—2 ст. н.э. ў дэльце р.
Мехонг узнікла дзяржава Фунань. У сярэдзіне 5 ст. засн. дэяржава Чэнла (напачатку васальная Фунані, пазней незалежная). У сярэдэіне 6 ст. правіцелі Чэнлы, выкарыстаўшы дынастьршыя спрэчкі ў Фунані, падпарадкавалі ўсю тэр. сучаснай К. У канцы 7 ст. Чэнла распалася на 2 дзяржавы — Чэнлу Зямлі і Чэнлу Вады. У 9 ст. пры анпсорскай дынасгыі (заснавальнік Джаяварман II) на землях Фуйані і Чэнлы пачала фарміравацца аб'яднаная дзяржава кхмераў Камбуджадэша. На 9—12 ст. прыпадас перыяд паліт. ўздыму і росквіту культуры, пераважна архітэктуры (гл. Ангкор). Пры Джаявармане VII [каля 1181— каля 1219] Камбуджадэша дасягнула магутнасці і ўключала акрамя К. тэр. сучасных Бірмы, Лаоса, Тайланда, В'етнама і Малайзіі. Сгаліцай імперыі быў Ангкор, пануючай рэлігіяй — індуізм. У канцы 13 ст. Камбуджадэша распалася, адначасова тут пашырыўся будызм. Пасля захопу Ангкора тайцамі (1432) сталіца К. перанесена ў Пнампень. У І5 ст. краіна трапіла ў залежнасць ад Сіяма (сучасны Тайланд) і В’етнама. У 16 ст. ў К. прыбылі першыя еўрапейцы. У 1863 кароль Нарадом I прызнаў пратэістарат Францыі, y 1884 К. стала франц. калоніяй (з 1887 y складзе Індакітая Француэскага), што ў канцы 19— пач. 20 ст. выклікала шэраг нац.-вызв. паўсганняў. У 2-ю сусв. вайну К. з 1941 акупіравана войскамі Ялоніі (да 1945) і Тайланда (да 1946). Пасля вайны нац.-вызв. барацьбу супраць французаў узначалілі рух Свабодныя кхмеры і камуніст. паргыя. У 1949 Францыя прыэнала незалежнасць К. ў рамках Франц. Саюза, a ў 1953 дала ёй поўны дзярж. суверэнітэт і вывела свае войскі. Незалежнасць К. пацверджана Жэнеўскімі нарадамі 1954—59. У 1966 кароль К. ( з 1941) Нарадом Сіянук адрокся ад прастсша на карысць свайго бацькі Нарадома Сурамарыта і стварыў паліт. арг-цыю Нар,сацыяліст. супсшьнасць (Сангкум), якая перамагла на парламенцкіх выбарах 11.9.1955. Урад Сіянука ўзяў курс на пабудову «каралеўскага сацыялізму» (аднапарт. сістэма, планаванне ў эканоміцы, каапераванне ў сельскай гаспадарцы). У 1957 прыняты закон, які замацаваў за К. статус нейтральнай дзяржавы. У 1960 пасля смерці бацькі Сіянук абпешчаны кіраўніком дзяржавы. У час в’етн. вайны 1964— 71 тэр. К. выкарыстоўвалася для стварэння баз В ’етконга, што стала лрычынай інспіраванага ў 1970 ЗШ А дзярж. перавароту ген. Лон Нола і ўводу ÿ К. амер. і паўд.-в’етн. войск. Была абвешчана Кхмерская рэспубліка. Сіянук эмігрыраваў y Кітай, дзе эаснаваў Нац. адзіны фронт К. (НАФК), y склад якога ўвайшла і мааісцкая фракцыя камуніст. партыі («чыр-
воныя кхмеры»), НАФК вёў барацьбу супраць урадавых, амер. і паўд.-в’етн. войск, y 1975 яго атрады занялі Пнампень. Улада перайшла да «чырв. кхмераў», іх лідэр Пол Пот стаў прэм’ер-міністрам; y 1976 Сіянук прымушаны да адстаўкі. Паводле канстытуцыі 1976 К. стала наз. Дэмакр. рэспублікай Кампучыя. У выніку праўлення «чырв. кхмераў», якія шляхам тэрору ўстанавілі рэжым генацыду, за няпоўныя 4 гады загінула да 3 млн. камбаджыйцаў. У снеж. 1978 праціўнікі Пол Пота стварылі Аб’яднаны фронт нац. выратавання Кампучыі, падтрыманы В’етнамам. В’етн. войскі ў студз. 1979 занялі Пнампень. Была абвешчана Нар. рэспубліка Кампучыя. У 1982 Сіянук узначаліў каалідыйны ўрад y эміграцыі з удзелам груповак (у т л . «чырв. кхмераў»), якія змагаліся з прав’етн. рэжымам y К. Паводле раш эння Парыжскай міжнар. канферэнцыі 1989 y вер. 1989 В’етнам пачаў вывад сваіх войск з К. У кастр.
Да арт. Камбоджа. Верхняя часзха вежы храма Баён y Ангкор-Тхоме. 12—13 ст. 1991 на Парыжскай канферэнцыі прынята рашэнне аб стварэнні Найвышэйшага нац. савета на чале з Сіянукам і правядзенні парламенцкіх выбараў пад кантролем Часовай адміністрацыі ААН. На выбарах y маі 1993 перамаглі прыхільнікі Сіянука. У вер. 1993 Канстытуцыйная асамблея абвясціла К. спадчыннай манархіяй, каралём стаў Сіянук. Быў сфарміраваны кааліцыйны ўрад на чале з 2 прэм’ерамі— сынам Сіянука Нарадомам Ранарытам і Хун Сенам. «Чырв. кхмеры», якія байкатавалі выбары, распачалі ўзбр. барацьбу супраць новага ўрада. У ліп. 1997 Хун Сен абвінаваціў Ранарыта ў змове з «чырв. кхмерамі» і накіраваў супраць яго верныя яму войскі; прыхільнікі Ранарыта разбіты, сам ён пакінуў краіну. П рэм’ер-міністрам прызначаны Унг Хуот. К. — чл. ААН (з 1955), АСЕАН (з 1997). Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў студз. 1995.
Палітычныя партыі і прафсаюзы. Дзейнічаюць Адзіны нац. фронт за суверэнную, незалежную, нейтральную, мірную К., Нар. партыя К., Будыйская ліберальна-дэмакр. партыя, Нац. ліберальны pyx К., Федэрацыя прафсаюзаў К. Гаспадярка. К. — аграрная краіна. Валавы ўнугр. прадукт (ВУП) y 1995 склаў 7 млрд. дол. ЗША, на душу насельнштва — 660 дол. ЗША. У сельскай гаспадарцы занята 69% працаздольнага насельніцтва, y прам-сці і сферы паслуг — 31%. Доля сельскай гаспадаркі ў ВУП (%) — 47, прам-сці — 15, сферы паслуг — 35. Апрацоўваецца 2,9 шін. га зямлі (каля 50% пад рысам), каля 0,6 млн. га пад пашай. Пераважае дробнае землеўладанне і пач. формы кааперавання. Пасевы рысу (збор 3390 тыс. т, 1996), кукурузы (60 тыс. т), маніёку, ямсу, батату, соевых бабоў. Вырошчваюць какосавую і цукр. пальмы, цукр. трыснёг, бавоўнік, джут, кунжут,
Да арт. Камбоджа. Барэльеф y храме Тула Баці. рамі, капок, сезам, арахіс, тытунь. Вял. значэнне маюць плантацыі гевеі. Вытв-сць натуральнага каўчуку каля 30 тыс. т за год. Развіта пладаводства (бананы, апельсіны, мандарыны, ананасы, манга), агародніцтва (баклажаны, гарбузы, перац, капуста і інш.). Гадуюць (шін. галоў, 1996): буйн. par. жывёлу — 2,8 (пераважна буйвалы), свіней — 2. Птушкагадоўля (куры, качкі, гусі). У харч. балансе краіны рыба займае другое мссца пасля рысу. Улоў рыбы ў 1994 — 103 тыс. т. Штогод нарыхтоўваюць больш за 100 тыс. м~ каштоўнай драўніны (сандал, цік, палісандр, чорнае дрэва і інш.). У лесе збіраюць кардамон, гутаперчу, сыры лак. Прам-сць развіта слаба і спецыялізуецца пераважна на перапрацоўцы с.-г. сыравіны. Асн. галіны— харч. (рысаачышчальная, мукамольная, цукр., рыбаперапрацоўчая), лёгкая (баваўняная, джутавая, гарбарная), дрэваапр., папяровая, каўчукавая. Гал. цэнтры — Пнампень, Батамбанг, Кампонгсаам, Кампонгцям, Кампот. Ёсць металаапр., аўтаі трактаразборачны, суднарамонтны з-ды ў Пнампені і Кампонгсааме. На імпар-
тнай сыравіне працуе нафтаперапр. з-д y Кампонгсааме. Вытв-сць фасфатных угнаенняў y Батамбанзе, буд. матэрыялаў (цэментны з-д) y Кампоце. Пашыраны невял. прадпрыемствы па вырабе цэглы, мыла, цыгарэт. Вытв-сць электраэнергіі 190 млн. кВ тгадз (1995), пераважна на ЦЭС. Невял. здабыча жал. (запасы 6,5 млн. т) і марганцавых (запасы каля 120 тыс. т) руд, фасфарытаў, руд каляровых металаў, каштоўных камянёў, буд. матэрыялаў (запасы мармуру каля 65 тыс. т). Даўж. чыгункі 649 км, аўтадарог 14,8 тыс. км. Аўтапарк 37 тыс. машын, y т л . 11 тыс. грузавых (1995). Вял. значэнне ў грузаабароце маюць унутр. водныя шляхі, асабліва па р. Меконг. Гал. рачны порт — Пнампень, марскі — Камгюнгсаам. Міжнар. аэрапорт y Пнампені. Экспарт (630,5 млн. дол. ЗША, 1994): каўчук, драўніна, рыс, рыба, фрукгы, вострыя прыправы). Імпарт (240 млн. дсш. ЗША, 1994): нафтапрадукты, машыны і абсталяван-
КАМБОДЖА
509
запазычаны з будыйскіх зборнікаў (джатак). Сучасная проза пачала фарміравацца ў 1930-я г. (Н ьёк Тхаем, Рым Кін, Ну Хач і інш.). Распрацоўваліся тэмы «маленькага чалавека», бяспраўя жанчыны, барацьбы з феад. перажыткамі. Адчуваецда некат. ўплыў франц. рамантызму. Пасля атрымання незалежнасці (1953) пачалі выдавацца часопісы, развіваліся публіцыстыка, літ.-знаўства. Прыкметнай з’явай стала творчасць празаіка Кіма Саета. На развіццё нац. культуры, y тл. л-ры , адмоўна адбіліся падзеі ў краіне 2-й пал. 1970-х г. 3 1980-х г. л-ра К. набыла магчымасць далейшага развіцця. Архітэктура і выяўленчае мастацтва. Фарміраваліся пад уплывам інд. мастацтва. Найб. стараж. помнікі — арнаментаваная кераміка неаліту, бронз. вырабы сярэдзіны 1-га тыс. да н.э. У 6— 7
Да арт. Камбоджа. Храм y г. Удонг. не, буд. матэрыялы, харч. прадукгы). Асн. гандл. партнёры: Сінгапур, Тайланд, В’етнам, Малайзія, Японія, Кітай. Грашовая адзінка — рыель. Літаратура. Развіваецца на кхмерскай мове. Першыя вядомыя пісьмовыя помнікі — надпісы на камянях 7' ст. на санскрыце (у паэт. формах) і стараж,кхмерскай мове. Росквіт кхмерскай культуры, якая развівалася пад уплывам брахманізму і будызму махаяны, адносідца да ангкорскага перыяду (9 — сярэдзіна 15 ст.); y гэты час y л-ры выкарыстоўвалася таксама мова палі. Да 15 ст. адносяць паэму «Тум і Тэаў* (зап. ў 19 ст.) пра трагічны лёс двух закаханых. У пасляангкорскі перыяд (сярэдзіна 15— сярэдзіна 19 ст.) вылучаецца лірычная творчасць караля Сампхія (17 ст.) і яго творы ў жанры цьбапаў (законаў). Асобнае месца займае эпас «Рэамкер», сюжэт яго заснаваны на адной з версій *Рамаяны». Вельмі пашырана была будыйская л-ра (зб. «Панясаджатака»). У перыяд франц. каланіяльнага панавання (сярэдзіна 19 ст. — 1953) л-ра К. прадстаўлена пераважна паэзіяй, a таксама раманамі, сюжэты якіх
ст. будаваліся свяділішчы (прасаты) — прамавугсшьныя ў плане цагляныя вежы, падзеленыя пілястрамі і завершаныя пірамідай з несапраўдных паверхаў (Ангкор-Барэй і Самбор-Прэй-Кук); іх сцены аздаблялі разьбой па стуху, несапраўднымі парталамі. Індуісцкія і будыйскія статуі 2-й пал. 6 ст. вылучаліся абагульненай мадэліроўкай, умоўнай перадачай празрыстага адзення, падпа-
Да арт. Камбоджа. Вышэйшы тэхналагічны інстытут y г. Пнампень.
510
КАМБУРАЎ
радкаванасцю архітэктуры. У сярздзіне 6 ст. пачаў ф арміраваш а ўласна кхмерскі стыль. У 7— 8 ст. з аслабленнем уплываў Індыі скульптура стала больш самабытнай (скулыпура Харыхары з храма Прасат-Андэт, 8 ст.). Манум. цэласнасць аб’ёмаў слалучалася з мякхай лепкай аголенага цела і строгасцю фігуры. У 9— 13 ст. статуі страцілі арх. залежнасць, набылі строгую франтальнасдь, часам статычнасць, маналітную веліч і абагульненасць аб’ёмаў, іігго спалучалася з ірафічнай сш лізацы яй дэталей. У 9 сг. склаўся тып арх. ансамбля з прасаты і дапаможных буцынкаў з агароджай і павільёнамі-брамамі «гапура», пазней з галерэямі і каналамі (Баконг y Ролуасе). У 10 ст. будавалі з латэрыту і пясчаніху, пашырыўся разны дэкор, y пышны раслінны арнамент упляталіся выявы божастваў, нябесньіх паннаў, жывёл і пачвар (барэльефы ў храме Тула Баці). У 9— 13 ст. склаўся гіганцкі комплекс Ангкор. 3 14 ст. мураванае дойлідства эаняпала, стараж. гарады пакінуты. Будавалі драўляныя палацы і будыйскія храмы (каралеўскі палац і «Сярэбраная пагада» ў Пнампені; храм y г. Удонг) з галерэямі, аздобленыя разьбой, лепкай, размалёўкай зсшатам па лаку. Узводзілі каменныя звонападобныя ступы. Каменную скульнтуру замяніла драўляная, рэльефы — разма лёўха на тэмы будыйскіх паданняў. 3 2-й пал. 19 ст. гарады забудоўвалі ў стылі франц. эклектыкі. У жывапісе канца 19— пач. 20 ст. дэкар. стылізацыя спалучалася з рэаліст. выразнасцю твараў (О кла Тэп Німіт 'Глак). 3 1950-х г. пачалося планамернае горадабудаўніцтва ў традыцыях мясц. архітэктуры (арх. Ванмаліван) і сучасным стылі. Масавая забудова — каркасныя дамы на палях. Раэвіваліся жывапіс і графіка (Н гок Дзім, Сам Ю н). Традьш. нар. рамёствы— ручное шаўкаткаіггва, батык, разьба па дрэве і слановай косці, гравіроўка па метале, размалёўка керамікі, вышыўка, выразанне са скуры (ажурныя пано, фігуры тэатра ценяў). У перыяд ваен. дзеянняў 1970— 75 і праўлення «чырв. кхмераў» (1975— 78) большасць кхмерскіх помнікаў мастацгва знішчана. Літ.: М л г о А. Кхмсры: Нсторня Камбоджн с древнсйшлх врем-.н: Пер. с фр М., 1973; Нсторня Кампучнн: Краткнй очерк. М., 1981; Б е к т н м н р о в а Н.Н., Д е м е н т ь е в Ю.П., К о б е л е в Е.В. Новейшая нсторня Кампучнн. М., 1989; Б е к т н м н р о в а Н.Н. Крмзнс м паденнс монархмческого режлма в Кампучлн (1953—1970). М.. 1987; М о с я к о в Д.В. Кампучня: Особснноста рев. процесса н полпотовскнй «экснернмент». М , 1986; Я г о ж. Камбоджа: внутренпее раэвнтае, 1979—1989. М., 1991. І.В.Загарэц (прырода, насельніцтва, гаспадарка), В.У.Адзярыха (гісторыя). КАМБУРАЎ Пётр Георгіевіч (1860 — пасля 1917), бел. архітэктар, прадстаўнік рамантызму. Скончыў Пецярбургскі ін-т грамадз. інжынераў (1885). 3 1887 працаваў y Магілёве, y 1888— 1917
епархіяльны, y 1892— 95 губернскі, y 1895— 1914 rap. архітэктар Пабудаваў rap. т-р (1886— 88, гл. Магілёўскі абласны драматычны тэатр), Магілёўскага банка будынак, Магілёўскага жаночага епархіяльнага вучылішча будынак, шмат жылых дамоў і культавых будынкаў y Магілёве і Магілёўскай губ. В М Чарнатаў. КАМЁДЗІ, г y м і, высокамалекулярныя вугляводы, галоўны кампанент сокаў, выпатаў, якія выдзяляюць раслілы пры мех. пашкоджаннях кары ці пры хваробах; поліцухрыды мікраарганізмаў. Утвараюцца ў шматклетачных сакраторных сістэмах (слізевыя хады, залозкі). Выкарыстоўваюцца (агар-агар, гуаран, гуміарабік, дэкстраны і інш.) ў харч., папяровай і інш. прам-сці ў якаспі клею, стабілізатараў эмульсій і суспензій; y медыцыне я к слізі. «КАМЕДЬІ Ф РА Н С ^З» (ComedieFrançaisc, афш. назва «Тэатр Франсэ», «Théatre-Français), старэйшы нац. т-р Францыі. Засн. ў 1680 y Парыжы паводле ўказа Людовіка XIV, які аб’яднаў т-р Мальера, што раней зліўся з т-рам «Марэ», і т-р «Бургундскі атэль». Валодаў манаполіяй на выкананне літ. драмы, атрымліваў датацыю, што дазваляла запрашаць леггшых акцёраў. Стаў школай акцёрскага і рэжысёрскага майстэрства. У час франц. рэвалюцыі канца 18 ст. «К.Ф.» распаўся на «Тэатр Нацыі» і «Тэатр Рэспублікі», якія ў 1799 зноў аб’ядналіся над назвай «К.Ф.». У розны час y «К.Ф.» выступалі Ф.Ж. Тальма, Э.Рашэль, С.Бернар, Б.К .Каклен, Ж Л .Баро і інш. У наш час «К.Ф.» захоўвае ў рэпертуары тю ры Мальера, П.Карнеля, Ж.Расіна, П.Бамаршэ, класічныя традыцыі. КАМЁДЫЯ (лац. comoedia, ірэч. кбmôdia ад kômos вясёлая працэсія + oidë песня). адзін з жанраў драмы, y якім характары, дзеянні, з’явы паказваюцца праз прызму камічнага. Як твор «нізкага» жанру проціпастаўлялася «высокаму» жанру — траггдыі. Mae разнавіднасці: сатыр., лір., сац.-бытавая, памфлет, вадэвііь, інтэрмедыя, жарт, фарс, буфанада, скетч. Выкарыстоўвае маст. сродкі выразнасці (гратэск, алагізм, пародыю, іронію, гумар, сарказм і інш.), высмейвае негатыўныя з'явы сац. жыцця, заганы чалавечых харакгараў, сцвярджае станоўчы ідэал, носьбітам якога можа быць персаніфікаваная асоба або смех. З а р а д зіл а с я ў С т ар а ж . Г р э ц ы і. « Б ац ь х а м » К . л іч а ц ь Арыстафана. У С т а р а ж . Р ы м е в ы л у ч а л іс я к а м е д ы ё г р а ф ы Ц .М .П л а ў т і П .Т э р э н ц ы й (3 —1 ст. д а н .э .) . У с я р э д н ія в я к і К . р а з в ів а л а с я ў б о л ь ш п р ы м іт ы ў н ы х ф о р м а х ф а р с а, інтэрлюдыі і ін ш . Р о с к в іт у д а с я іл іу л а ў эп о х у А д р а д ж э н н я ў т в о р ч а с ш Л о п э д э В эгі, П .К а л а д э р о н а ( І с п а н ія ) , У .Ш э к с п ір а (А н гл ія ), Н .М а к ія в е л і (І т а л ія ), М а л ь е р а ( Ф р а н ц ы я ). В ял. ў ш іы ў н а за х .-е ў р а п . К . зр а б іл а іт а л ь я н . камедыя дэль артэ. У 18 ст. з н а ч н ы ў к л а д y р а зв іц ц ё ж а н р у з р а б іл і П .Б а м а р ш э (Ф р а н ц ы я ), Г .Л е с ін г (Г е р м а н ія ), Г .Ф іл д ы н г і Р .ІІІ э р ы д а н (А н гл ія ), К .Г а л ь д о н і і К .Г о ц ы (Іт а л ія ), Д з .Ф а н в із ін , І.К р ы л о ў ( Р а с ія ). В ы с о кіх у зо р а ў , сац . г л ы б ін і і м а ш т а б н а с ц і д а с я г -
н у л а рус. К . ў 19 ст. (А Г р ы б а е д а ў , М .Гош ь, Д .А с т р о ў ск і, А С у х а з о - К а б ы л ін , Л.Тзлсгой, М .С а л г ы к о ў -Ш ч а д р ы н ). У к а н ц ы 19 — пач. 2 0 ст. в ы л у ч ь іл іс я * К . іл.эй* Б .Ш о у , «К. настр о яў » А Ч э х а в а , а д м е т н ы я п ав ы ш ан ы м псіх а л аг ізм а м , ш м а т г р а н н а с ц ю р аск р ы ц ц я хар а к га р а ў . С гы л ё в ы м і п о ш у к а м і адзначаны т в о р ы Б .Б р э х т а , І.Л .К а р а д ж а л е , АФрэдра, Б .Н у ш ы ч а , К .Ч а п е к а , Л .П ір а в д э л а , Э. Дэ Фі- і л іп а , Ж А н у я , Э .І а н е с к а . П а п у л яр н асш о хар ы с т а ю ц ц а к а м е д ы й н ы я т в о р ы У.Маякоўскага , М .Б у л г а к а в а , М .П а г о д з ін а , А.Карнейчука, В .Р о з а в а і ін ш .
На Беларусі К. развіваецца з глыбокай старажытнасці. Яе элементы праяўляліся ў нар. рыгуалах, гульнях, святах, тэатралізаваных паказах, y батлейцы. У кананічныя тэксты школьнага тэатра, народнай драмы як інтэрмедыі ўключаліся камедыйныя сцэнкі, якія даваіі магчымасць нар. творцам іранізаваць над чалавечымі недахопамі, сатырай і смехам кляйміць прыгнятальнікаў. Нар. камедыйныя сцэнкі карысталіся поспехам ў гледачоў, спрыялі дэмакратызацыі сцэнічнага мастацтва. К. фальклорнага т-ра дасягнула ідэйна-маст. вышынь і паўплывала на бел. прафес. драматургію («Камедыя» К.Марашэўскага). На высокі прафес. ўзровень жанр К. ўзнялі творы В.Дуніна-Мардінкевіча «Пінская шляхта» і «Залёты» (2-я пал. 19 ст.), y якіх яркі, спецыяльна падкрэслены камізм становішчаў і сітуацый спалучаўся з сац. зместам. У пач. 20 ст. гэту традыцыю прадоўжыў К.Каганец (п’еса «Модны шляхцюк»). Класічным узорам бел. К. стала «Паўлінка» Я.Купалы, a таксама яго вадэвіль «Прымакі», п’еса «Тутэйшыя». У жанры К. шмат і плённа працаваў У.Галубок, пераважна як стваральнік п’ес сац.-бытавога характару, востраканфліктных («Суд», «Пісаравы імяніны», «ГІінская мадонна», «Ветрагоны»). Нар. лубачнасцю, камедыйнай падкрэсленасцю сітуацый вызначаюцца драм. творы «Мікітаў лапаць» М.Чарота, «Збянтэжаны Саўка», «Конскі партрэт» і «ГІасланец» Л.Родзевіча. У 1920-я г. значнае развіццё атрымала сатыр. К. («Кар’ера таварыша Брызгаліна» Е.Міровіча). Камедыйным майстэрствам, дынамізмам інтрыгі, завершанасцю сюжэта, псіхал. глыбінёй характараў вызначаюцца сатыр. творы «Хто смяецца апошнім» і «Мілы чалавек» К.Крапівы. Ш ырокім выкарыстаннем фалькл. матываў пазначана К. «Несцерка» В.Вольскага. Каларытнасць характараў, актуальнасць праблематыкі, непрымірымасць да любых праяў амаральнасці, іуманіст. страснасць уласцівыя камедыйным творам А.Макаёнка («Выбачайце, калі ласка!» «Лявоніха на арбіце», «Зацюканы апостал», «Трыбунал» і інш.). У 1970-я— пач. 1980-х г. важкім укладам y развіццё нац. камедыяграфіі сталі п’есы «Брама неўміручасці» К.Крапівы, «Амністыя» М.Матукоўскага, «Адкуль грэх?*, «Злыдзень», «Укралі кодэкс» А Летраш кевіча, y якіх шырокая палітра ўласнакамедыйных, вадэвільных і сатырычных фарбаў. Атрымала развідцё аднаактовая К. (А.Махнач, А.Рылько, В.Зуб, У.Няфёд, Н.Гілевіч, Г.Марчук і інш.).
Літ:. С а х н о в с к н й - П а н к е е в B .A 0 к о м е д н н Л .; М ., 1964; Ш т е й н А Л . Ф н л о с о ф н я к о м е д н н / / К о н т е к с т , 1980. М ., 1981; С a н н і к a ÿ А К . С а т ы р ы ч н ы я х а р а к тары б е л ар у с к іх к а м е д ы й . М н ., 1961; У с і х а ў Я . Б е л а р у с к а я к а м е д ы я . М н ., 1973. А.В. Сабалеўскі. КАМЁДЫЯ ДЭЛЬ АРТЭ (Commedia dell’arte), к а м е д ы я м а с а к , від італьян. т-ра сярэдзіны 16 — 18 ст., спеюаклі якога ствараліся метадам імправізацыі на аснове сцэнарыя (сюжэтная схема). Персанажамі былі тыповыя маскі, якія пераходзілі з аднаго спектакля ў другі. Наследавала рэаліст. традыцыі нар. фарса, маскі і буфанаду карнавальных дзеяў, выкарыстоўвала некат. матывы і сюжэты гуманістычнай «вучонай камедыі» («камедыя эрудыта»). Буфонна яркія паказы К.д.а. на нар. дыялектах былі насычаны вулічнымі мелодыямі і песнямі, лацамі (трукамі), плебейскімі кпінамі, мелі сатыр. накіраванасць. Душой спектакля былі слугі — Брыгела, Арлекін, Каламбіна, Пульчынела і інш., аб’ектам пастаяннай сатыры — купец Панталоне, дваранін Капітан, ілжэвучоны Доктар і інш. Вядомыя акдёры К.д.а.: Ф. і ІА ндрэіні (16 ст.), Дж.Б’янкалелі, Т .Ф ’ярылі (17 ст.), А.Сакі (18 ст.). К.д.а. паўплывала на фарміраванне нац. камед. драматургіі і сцэн. мастацтва і інш. еўрап. краін (асабліва на драматургію К.Гальдоні, К.Гоцы, Мальера). «КАМЁДЫЯ ПРА ЯКУБА I І0С ІФ А , ПАТРЫЯРХАЎ» («Comoedia de Jacob et Joseph Patriarchis»), школьная драма, «эўхарыстычны дыялог» (ад грэч. eucharistia падзяка). Напісана на лац. мове езуітам Я.ІІылінскім, паст. ў Гродзенскім езуіцкім калегіуме ў 1651. Уваходзіла ў рукапісны зборнік (загінуў y 1944), апісаны А Брукнерам і У.ГІератцам. Змест драмы невядомы. Вядомы толькі змест пралога і эпілога, напісаных лацініцай бел.-псшьскіх інтэрмедый. У іх выкарыстаны апакрыфічныя сюжэты, з пазіцый бел. сялянства крытыкаваўся сац.-рэліг. змест уніі і каталідызму. Гал. герой інтэрмедый селянін Іван, a ў эпілогу і царкоўны паслугач гавораць па-бсларуску. Інтэрмедыі апубл. А.Брукнерам (1891).і Я.Карскім (1921). Літ:. К а р с к к й Е .Ф . Б е л о р у с ы . П г ., 1921. Т. 3, в ы іі . 2. С . 2 1 4 — 238; М a л ь д з і с А І . Н а с к р ы ж а в а н ш с л а в я н с к іх т р а д ы ц ы й . М н „ 1980. С . 171— 173.
КАМЕЙША Казімір Вікенцьевіч (н. 4.12.1943, в. Малыя Навікі Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1970). Працаваў y раённых газетах, на Бел. радыё, з 1979 y час. «Полымя», «Вясёлка», з 1988 y час. «Маладосць». Друкуецца з 1959. Першы зб. вершаў «Восеньскія позвы» (1969). Асн. матывы творчасці — апяванне чалавекд працы, дружбы, высакародства і маральнай прыгажосці сучасніка: зб-кі «Мембрана» (1972), «Нектар» (1974), «Тут мае вёсны прычалены» (1977), «Сябрына» (1978), «Плёс» (1982),
«Галоўная вярсга» (1985), «Пярэймы дня» (1988), «Кубак блакіту», (1993), «Лінія лёсу» (1996). Аўтар кніжак для дзяцей «Гаёўка» (1975), «Буслянка» (1985), «Дзятлава кузня» (1987), «Дзень добры, шафёр» (1988), «Гарцунок» (1991), «Дожджыкава лічылка» (1998). Выступае з рэцэнзіямі, артыкуламі, нарысамі. Перакладае з рус., укр., польск. моў. Тв.\ Я з п у ш ч ы ... М н ., 1995.
К .В .К а м е й ш а .
КАМЕЛІЯ (Camellia), род кветкавых раслін сям. чайных. Каля 80 відаў. Пашыраны ў Паўд.-Усх. Азіі, Кітаі, Японіі. Культывуецца ў адкрытым грунце (Крым, Каўказ), аранжарэях, пакоях. Найб. пашырана К. японская (С. japonica), якая мае шмат гібрыдных форм. В е ч н а з я л ё н ы я д р э в ы і к у с т ы в ы ш . 8 — 15 м. Л іс ц е ч а р г а в а н а е , п р о с т а е , н а к а р о т к іх ч а р а н ках. К в е т к і а д з ін о ч н ы я , п а з у ш н ы я , ч ы р в о н ы я , р уж овы я, б ел ы я, стракаты я, п р о сты я ці м а х р ы с т ы я . П л о д — к а с ц я н к а , к а р о б а ч к а аб о я га д а . 3 л іс ц я К . с а с а н к в а (С . sas a n q u a ) а т р ы м л ів а ю ц ь а л е й , я х і в ы к а р ы с т о ў в а е ц ц а ў з у балячэбнай п ракты цы . к а с м е т ы ц ы , харч. п р а м -с ц і. В.М. Чартовіч.
КАМ ЕЛЬЧЬІК Міхаіл Сцяпанавіч (н. 8.6.1921, в. Бушмін Талачынскага р-на Відебскай вобл.), Герой Сав. Саюза (1946). Засл. работнік культ. РСФ СР (1983). Скончыў Аршанскі аэраклуб (1939), Адэскую ваен. авіяц. школу пілотаў імя П А сіпенка (1941), Краснадарскую вышэйшую афіцэрскую школу штурманаў (1953), Смаленскі пед. ін-т (1967). У Вял. Айч. вайну з 1941 на Гіаўн.-Зах., 1-м Бел. франтах. Удзельнік вызвалення Ноўгарада, Пскова, Пінска, Любліна, Варшавы, Познані, баёў на Одэры, штурму Берліна. Камандзір звяна штурмавога авіяпалка ст. лейгэнант К. зрабіў 100 баявых вылетаў, правёў 10 групавых паветр. баёў. Да 1958 y Сав.
К а м е л ія я п о н с к а я : 1 — к у л ь т у р н а я м а х р о в а я ф о р м а ; 2 -— д з ік а р о с л а я расл ін а.
КАМЕНЕАПРАЦОЎКА
511
Арміі, падпалкоўпік. Ганаровы грамадзянін г. П ознань і Лодзінскага ваяводства (Польшча). КАМЕНА, вёска ў Л аш йскім р-не Мінскай вобл., на аўтадарозе г.п. ГІлешчаніцы — в. Зембін. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 42 км на ПнУ ад г.п. Лагойск, 82 км ад Мінска, 44 км ад чыг. ст. Барысаў. 587 ж., 199 двароў (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Каля вёскі селішчы позняга феадалізму. КАМЕНДАНТ (франц. commandant ад лац. commendo даручаю), 1) пасада ва ўзбр. сілах, напр., К. гарнізона. 2) Кіраўнік дома, інтэрната, што належадь якой-н. установе. КАМЕНДАНЦКАЯ СЛЎЖБА, сістэма мерапрыемстваў, што арганізуюцца і праводзяцца з мэтай забеспячэння своечасовага і скрытнага перамяшчэння, сканцэнтравання, разгортваддя і размяшчэння войск, a таксама падгрымання агульнага парадку ў раёнах іх размяшчэння і дзеянняў, кантролю за выкананнем мер маскіроўкі і рэгулявання руху. Для выканання задач К.с. назначаюцца адпаведныя каменданты, выкарыстоўваюцца штатныя падраздзяленні рэгулявання руху i К.с.; могуць прыцягвацца інш. падраздзяленні і афіцэры штабоў. Ва ўзбр. сілах ЗША, ФРГ і інш. дзяржаў для нясення К.с. прыцягваюцца падраздзяленні ваен. паліцыі. КАМЕНДАНЦКІ ЧАС, надзвычайная мера, якая забараняе жыхарам дадзенага населенага пункта з ’яўляцца на вуліцах y пэўны час сутак (як правіла, вечарам і ноччу) без асобага дазволу. Звычайна ўводзідца ва ўмовах ваен. становішча з мэтай аховы дарадку, папярэджання магчымай дыверсійнай, разведвальнай або інш. варожай дзейнасці супраць войск ді аб’ектаў, якія маюць ваен. або лрамысл. значэнне. Для падгрымання ларадку ў перыяд К.ч. вылучаюцца спец. ваен. падраздзяленні. КАМЕНДАТЎРА (ням. Kommandantur), 1) оргад кіравання ваен. камендадта гарнізона, крэпасці, станцыі, порта і да т.п., a таксама памяшканне, якое ён займае. 2) У С С С Р дадраздзяленне пагранічных войск, якое прызначалася для аховы дэўнага ўчастка дзярж. граніцы і складалася з некалькіх паградзастаў; уваходзіла ў склад пагранатрада. К. ствараюцца і ў інш. выпадках, напр., y 1945— 49 існавалі як органы сав. ваен. адміністрацыі ва Усх. Германіі. КАМЕНЕАП РАЦ0ЎКА, наданне прыроднаму каменю патрэбнай формы і дэўнага выгляду. Уключае распілоўку блокаў на загатоўкі, акантоўку іх па дамерах, прафілёўку і фактурную адрацоўку вонкавай паверхні. Працэсы К. падзяляюцца на мех. (абразіўная і ўдар-
512
КАМЕНЕЎ
ная апрацоўка каменю) і немех. (тэрмічная, ультрагукавая, гідраўл., электрагідраўл., апрацоўка токамі ВЧ, променсм лаэера). Вырабы К. (калоны, блокі, пліты, карнізы і інш.) пашыраны ў гірамысл., трансп. і грамадз. буд-ве. Распілоўку робяць на дыскавых, рамных або канатных станках. Дысканыя (з дыяметрам дыска да 4 м) выкарыстоўваюць для надання каменю патрэбнай формы, рамныя — для распілоўвання каменю (могуць рабіць адначасова да 60 прапілаў) стальнымі сіужкамі (з падачай y прапіл кварцавага пяску, карунду і інш.) або піламі, арміраванымі цвёрдымі сшіавамі, канатныя — для выпілоўванля каменю з масіву і яго распілоўкі (гл. Каменярззныя машыны). Абрэзка загатовак да зададзеных памераў (акантоўка) робіцда на унівсрсальных станках з карбарундавымі дыскамі або з лыскамі, на якіх замацаваны алмазы. Прафілёўка надае вырабам патрэбную форму. Алрацоўісу вонкавай лаверхні робяць шліфаваннем (з выкарьістаннем розных шліфавальных станкоў, латочных шліфавальных ліній і інструментаў) і ўдарным спосабам (траянкай, бучардай і інш.). Пры К. выкарыстоўваюцца таксама пнеўматычныя і эл. малаткі, І.ІЛеановіч. КАМЕНЕЎ (сапр. Р а з е н ф е л ь д ) Леў Барысавіч (22.7.1883, Масква — 25.8.1936), савецкі парт. і дзярж. дзеяч Чл. ігартыі бальшавікоў (з 1901), яе ЦК (1917— 27) і Гіалітбюро Ц К (1919— 26)
Л.Б.Каменеў.
з 1918. У грамадз. вайну ў 1918— 19 нач. стралк. дывізіі (у Віцебску), пам. ваен. кіраўніка Зах. ўчастка атрадаў заслоны (усх. Беларусь), камандуючы Усх. фронтам, y 1919— 24 галоўнакамандуючы Узбр. сіламі рэспублікі. У 1924— 27 чл. РВС СССР, адначасова на розных пасадах y вышэйшым апараце РСЧА. У 1927— 34 нам. наркома па ваён. і марскіх справах, нам. старшыні РВС СССР. 3 1934 нач. Упраўлення ППА Чырв. Арміі. Чл. ВЦВК (1921— 36). Э.А.Ліпецкі. КАМ ЕНІЧЫ , вёска ў Асіповідкім р-не Магілёўскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 35 км на ПнУ ад г. Асіповічы, 140 км ад Магілёва, 6 км ад чыг. ст. Градзянка. 625 ж., 252 двары (1997). Лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Касцёл. КАМЕНКА, комплекс археалагічных помнікаў каля в. Каменка Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл. — гарадзішча і селішча жал. веку (6 ст. да н.э. — 1 ст. н.э.; мілаградская культура і штрыхаванай керамікі культура), курганныя могільнікі (102 і 97 насыпаў) 11— 12 ст. На гарадзішчы і селішчы знойдзены фрагменты ляпнога носуду, на могільніках — ганчарны посуд, жал. крэсівы, нож, бронзавыя спражкі, паясныя кольцы, пярсцёнкападобныя скроневыя кольцы, пярсцёнкі, шкляныя пацеркі. Могільнікі маюць змешаную дрыгавіцка-радзімшкую этнічную прыналежнасць. KAMEHKA, рака ў Гарадоцкім р-нс Віцебскай вобл., левы прыток р. Усыса (бас. р. Зах. Дзвіна). Даўж. 26 км. Пл. вадазбору 137 км2. Пачынаецца за 1 км на ПдЗ ад в. Малашанкі. Цячэ ў межах Гарадоцкага ўзв. Асн. прыток р. Сутокі. Рэчышча ў сярэднім цячэнні на працягу каля 5 км каналізаванае.
С.С.Каменеў.
Удзельнік рэвалюцыі 1905—07. У кастр. 1917 выступаў сунраць узбр. паўстання, y ліст. 1917 — за стварэнне кааліцыйнага ўрада з удзелам мсншавікоў і эсэраў. 3 ліст. 1917 старшыня ВЦВК. У 1918— 24 старшыня Маскоўскага Савета, адначасова (1922—26) нам. і 1-ы нам. старшыні С Н К РСФСР, СССР, нам. старшыні і старшыня Савета Працы і Абароны. Пазней пераважна на кіруючых пасадах y шэрагу ўстаноў, y т л . ўзначальваў Ін-т сусв. л-ры імя Горкага (1933— 34). У 1927, 1932, 1934 быў выключаны з партыі, y 1935 і 1936 асуджаны па абвінавачанні ў фракцыйнай і апазіц. дзейнасці; расстраляны. Рэабілітаваны ў 1988. КАМЕНЕЎ Сяргей Сяргеевіч (16.4.1881, Кіеў — 25.8.1936), савецкі ваен. дзеяч, камандарм 1-га рангу (1935). У арміі з 1898. Скончыў Аляксандраўскае ваен. вучылішча (1900) і Акадэмію Генштаба (1907). Удзельнік 1-й сусв. вайны на тэр. паўн.-зах. Беларусі. У Чырв. Арміі
У 2-й пал. 16 ст. К. — маёнтак ва мяжв Гродзенскага і Лідскага пав. У 1580 ККладзінскі пабудаваў драўляны касцёл, y 1599 П.Нолгард эаснаваў тут мястэчка. У 18 п ўласнасць Тыэенгаўзаў. 3 1795 y Рас. імперыі У 19 ст. мястэчка, цэнтр воласці Гродаеншга пав., уласнасць Тызенгаўзаў, Урусхіх, ) пач. 30 ст. — Сапегаў. У 1878 — 411 ж.,у 1897 — 553 ж ., 73 двары, нар. вучшішча, касцсл, 2 малітоўныя яўр. дамы, 8 храм, харчма, 8 кірмашоў на год. У 1921—39 y складх Польшчы, y Шчучынскім пав. Навагрудскага ваян. 3 1939 y БССР, з 12.10.1940 цэнтрсельсавета ў Шчучынскім р-не. 3 23.5.1962 да 25.12.1962 y Скідаельскім р-не. У 1971 — 530 ж ., 180 двароў. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, аптэка, аддз. сумзі. П омнік архітэктуры — Каменкаўш Антоніеўскі касцёл (1908). КАМЕНКАЎСКАЕ РАД0ВІШЧА М Ш , y Крычаўскім р-не Магілёўскай вобл., на правым беразе р. Сож, каля в. Каменка. Пластавы паклад звязаны з адкладамі туронскага яруса всрхняга мелавога перыяду. Мел белы і светла-шэры, шчыльны, трэшчынаваты, з рэдкімі ўюшчэннямі крэменю і праслойкамі мелападобнага мергелю. Разведаныя заласы 119,3 млн. т, перспектыўныя 145 млн. т. Магугнасць карыснай тоўшчы 8,8—55,4 м, ускрышы (пяскі, супескі) 0,7—19,6 м. Мел прыдатны на выраб партландцэменту. Радовішча распрацоўваецца ВА «Крычаўцэментнашыфер». А.П.Шчураў. > КАМЕНКАЎСКАЕ РАД0В1ШЧА МЕЛУ, y Чачэрскім р-не Гомельскай вобл., каля в. Каменка. Пластавы паклад звязаны з адкладамі кампанскага яруса верхняга мелу. Мел белы і шараваты, шчшьны, месцамі трэшчынаваты, з рэдкімі ўключэннямі крэменю, каля ўскрышаў запясочаны. Перспектыўныя запасы 56,5 млн. т. Магутнасць карыснай тоўшчы 2,5—4 м, ускрышы (пяскі, марэнныя супескі) 4— 14,2 м. Мел прыдатны на выраб вапны, на вапнаванне глеб, як карбанатны кампанент цэментнай шыхты. А.П.Шчураў.
KÀMEHKA, вёска ў Мазырскім р-не Гомельскай вобл., каля аўтадарогі Мазыр — Лельчыцы. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 12 км на ПдЗ ад г. Мазыр, 145 км ад Гомеля, 6 км ад чыг. ст. Козенкі. 672 ж., 249 двароў (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. П омнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
КАМЕНКАЎСКІ А НТ0НІЕЎСЮ КАСЦЁЛ, помнік архітэктуры неаготыкі Пабудаваны ў 1908 y в. Каменка Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл. Асн. прамавугольны ў плане аб’ём накрыты двухсхільным дахам. Цэнтр. неф пераходзіць y 5-гранную апсіду з самаст. дахам, па баках якой невял. гранёнш сакрысціі. На гал. фасадзе двух’ярусная чадверыковая вежа, завершаная стромй м шатром з люкарнамі. Верхні чацвярык вежы на ўсіх фасадах вылучаны высокімі патройнымі арачнымі вокнамі. Гал. ўваход аформлены парталам, над якім акно-ружа і ніша са скулытгурай. Дзверы аздоблены маст. коўкай. Астатнія фасады рытмічна расчлянёны ступеньчатымі контрфорсамі і стральчатымі аконнымі праёмамі. Т.В.Гобруа.
KÀMEHKA, вёска ў Шчучынскім р-не Гродзенскай вобл., на аўтадарозс ІІІчучын — Скідзель. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 16 км на 3 ад г. Шчучын, 45 км ад Гродна, 19 км ад чыг. ст. Скідзель. 643 ж., 261 двор (1997).
КАМЕННАЬАЛКАЎСКАЯ КУЛЬТЎРА, археалагічная культура сярэдняй пары верхняга палеаліту (21— 16 тыс. г. назад) на тэр. паўн.-ўсх. Прыазоўя. Назва ад стаянак ва ўрочышчы Каменная Балка каля хутара Нядвікаўка Растоў-
KÀMEHKA. вёска ў Кармянскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 8 км на П нЗ ад г.п. Карма, 99 км ад Гомеля, 61 км ад чыг. ст. Рагачоў. 586 ж., 206 двароў (1997). Сярэдняя школа, Палац культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
скай вобл. (Расія). Нассльніцтва жыло на стаянках, займалася паляваннем на каня, зубра, паўн. аленя. Матэрыяльная культура прадстаўлена вырабамі з крэменю: нуклеусамі, мікрапласцінамі, адшчэпамі, разцамі, праколкамі; характэрныя мікраліты — т.зв. чатырохвугольнікі. Раскопкамі выяўлены рэшткі падоўжанага наземнага жытла з агнішчам y цэнтры. К.к генетычна звязана з імерэцінскай культурай. А.В.Іоў.
КАМЁННАВІТАЛЬНАЯ
СІСТ&МА
(ПЕРЫЯД), к a р б о н, геалагічная сістэма палеазойскай эратэмы (групы). Адпавядае 5-му перыяду палеазойскай эры геал. гісторыі Зямлі. Падсцілаецца адкладамі дэвонскай сістэмы (перыяду), перакрываецца адкладамі пермскай сістэмы (перыяду). Пачалася каля 350 млн. гадоў назад і доўжылася больш за 65 млн. гадоў. Падзяляецца на ніжні, сярэдні і верхні аддзелы; y ніжнім вылучаюць турнейскі, візейскі і серпухаўскі ярусы, y сярэднім — башкірскі і маскоўскі, y верхнім — касімаўскі і гжэльскі. У рэгіянальнай стратыграфічнай схеме кам.-вуг. адкладаў Беларусі на падставе вывучэння выкапнёвых фарамініфераў, брахіяпод, астракод і рэш ткаў раслін (спораў) вылучаны (1981) бсшьш дробныя стратыграфічныя адзінкі — світы і слаі. А р г а н іч н ы с в е т y к а м .-в у г . п е р ы я д , я к і ў д э в о н с к і, за с т ав аў с я б а га т ы м і р а з н а с т а й н ы м . У м о р а х п е р а в а ж а л і ф а р а м ін іф е р ы , г а н ія т ы ты , б р а х ія п о д ы , к а р а л ы , к р ы н а ід э і, а с т р а к о -
д ы , ім ш а н к і, к а н а д о н т а н о с ь б іт ы і ін ш ., y п р э с н ы х в а д а ё м а х — р ы б ы , м а л ю с к і, ф іл а п о ды . Н а с у ш ы з н а з е м н ы х п а з в а н о ч н ы х ж ы л і с т э г а ц э ф а л ы , а к т ы ў н а р а с с я л я л іс я н а с я к о м ы я і п а в у к а п а д о б н ы я , з ’я в іл іс я п р ы м іт ы ў н ы я п аў зу н ы . Н а с у ш ы п е р а в а ж а л і с п о р а в ы я , а с а б л ів а д з е р а з о в ы я , ч л е н іс т а с ц я б л о в ы я , п а п а р а ц е в ы я р а с л ін ы . Г іг а н ц к ія н а з е м н ы я д р э вы (л е п ід а д э н д р а н ы , к а л а м іт ы , с іг іл я р ы і і ін ш .) y п р ы б я р э ж н ы х аэё р а х і б а л о т а х в а ў м о вах в іл ь г о т н а г а ц ё п л а г а к л ім а т у ў гв а р а л і б у й н ы я р а д о в іш ч ы к а м е н н а г а в у г ал ю , з я л ё н ы я вод арасці п р эсн ы х вадаём аў — п акл ады с а п р а п е л с в ы х в у тл ёў і га р у ч ы х с л а н ц а ў . 3 а д к л а д а м і К .с .( п .) н а З я м л і з в я з а н ы р а д о в іш ч ы н а ф т ы і га зу , ж а л е з а , б а х с іт а ў , п о л ім е т а л а ў і ін ш . А д к л а д ы К .с .( п .) в я д о м ы н а ў сіх к а н т ы н ен т ах .
На тэр. Беларусі кам.-вуг. адклады пашыраны на ПдУ (Прыпяцкі прагін) і на крайнім ПдЗ (Валынская манакліналь). Іх фарміраванне адбывалася пераважна ў марскіх умовах. Змена марскіх і кантынентальных умоў звязана з тэктанічнымі рухамі ў эпоху герцынскай смшдкавасці. Найб. поўны разрэз адкладаў К .с.(п.) ускрыты свідравінамі ў Прыпяцкім прагіне, дзе іх магутнасць вагаецца ад некалькіх метраў (на саляных купалах) да 1000 м і больш (у міжкупальных паглыбленнях). Прадстаўлены ў асноўным пясчана-гліністымі і глініста-карбанатнымі пародамі турнейскага, візейскага, серпухаўскага, баш кірскага і маскоўскага ярусаў ніжняга і сярэдняга аддзелаў. Адклады верхняга аддзела (пераважна гліны, аднесеныя да ніжняй ч. касімаўскага яруса) маюць лакальнае пашырэнне і нязначную магутнасць. На крайнім ПдЗ адклады К .с.(п.) прадстаўпены глініста-карбанатнымі пародамі (магутнасцю да 90 м) верхняй ч. візейскага яруса. 3 тоўшчамі карбону звязаны паклады баксітавадаўсанітавых руд, каменных і бурых вуглёў, анамаліі рэдкіх элементаў. Л іт .: М а т е р н а л ы n o с т р а т н г р а ф н н Б е л о р у с с н я . М н ., 1981; Р е ш е н н е М е ж в е д о м с т в е н н о го р егао н ал ьн о го стр атагр аф н ческо го со в е ш а н н я п о с р е д н е м у н в е р х н е м у п а л е о зо ю Р усской п латф орм ы : К ам ен н оугольн ая сл стем а . Л ., 1990. С .А .К р уча к
КАМЕННАВЎГАЛЬНАЯ CMAJIÂ. к а м е н н а в у г а л ь н ы д з ё г а ц ь , прадукт каксавання каменнага вугалю; складаная сумесь арган., пераважна араматычных злучэнняў.
КАМЕННЫ______________ 513 роднага каменю. Літыя вырабы маюць высокую трываласць, зноса- і кіслотаўстойлівасць. Выкарыстоўваюцца пры вырабе труб, кіслотаўстойлівай апаратуры, матэрыялу для бруку, эл. ізалятараў, абліцовачных плітак, арх.-маст. вырабаў і інш. П л а ў к у с ы р а в ін ы в я д у ц ь y в а гр а н а ч п ы х або эл . н я ч а х п р ы т - р ы 1380— 1420 ° С , ф о р м ы д л я а д л ів а к (к е р а м іч н ы я , м е т ал . ц і з ф а р м о в а ч н а й з я м л і) з а л ів а ю ц ь п р ы 1280— 1320 С , п р а ц э с к р ы ш т а л із а ц ы і а д б ы в а е ц ц а п р ы 9 8 0 — 1050 °С . У а д р о з н е н н е а д ч о р н а к а м е н н а іа л іц ц я (з б а за л ь т у , д ы я б а з у ) б е л а х а м е п н а е а т р ы м л ів а ю ц ь з к в а р ц а в а г а п я с к у і д а л а м іт у з д а б а ў к а й п л а в ік о в а г а ш п а т у (ад л іў к і м а ю ц ь светлую аф арбоўку, вял. тр ы в ал асц ь, ц вёр д а с ц ь і ў с т о й л ів а с ц ь ; в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ц а ў м а ш ы н а - і п р ы л а д а б у д а в а н н і). П ет рургія.
Гл. т а к с а м а П Л е а н о в іч .
КАМЁННАЯ СОЛЬ, гл. ў арт. Галіт. КАМЕННІК, што бурачок.
кветкавая
расліна,
тое,
КАМ ЁННЫ Б А Р 0К , вёска ў Бярэзінскім р-не Мінскай вобл., на аўтадарозе Беразіно — Клічаў. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 22 км на ПдУ ад г. Беразіно, 123 км ад Мінска, 30 км ад чыг. ст. Нясета. 333 ж., 96 двароў (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацюя магілы партызан, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. КАМ ЁННЫ ВЕК, найбольш ранні перыяд y гісторыі чалавецтва, калі прылады рабілі з каменю, дрэва, косці і рогу. Пачаўся 3— 2,5 млн. г. назад y Афрыцы і закончыўся ў Еўропе 2,5— 1,8 тыс. г. да н.э. Адрозніваюць старажытны К.в.— палеаліт , сярэдні — мезаліт і новы — неаліт. Палеаліт працягваўся бодын за 2 млн. гадоў. Традыц. перыядызацыя палеаліту на ніжні (ранні), сярэдні і верхні (позні) y апошнія дзесяцігоддзі значна змянілася. У раннім палеаліце вылучаюць апдувайскую (2,6 млн. — 700 тыс. г. назад) і ашэльскую (гл. Ашэль, 700 тыс. — 100 тыс. г. назад) эпохі. Ашэльскую ў сваю чаргу па-
В язкая ч о р н а я вад касц ь з характэрн ы м ф е н о л ь н ы м п а х а м , ш ч ы л ь н . 1170— 1205 к г / м . 3 К .с . в ы л у ч а н а і ід э н т ы ф ц с а в а н а б о л ь ш з а 500 з л у ч э н н я ў , а сн . з я х іх н а ф т а лін (8 — 12% п а м а с е ), ф ен а н т р зн (4 — 5 % ), а н т р а ц э н (1 — 1 ,8 % ), к а р б а зо л (1 ,2 — 1 ,5 % ), ф л ю а р а н т э н (1 ,6 — 3 % ), ф л ю а р э н , п ір э н , х р ы з е н , ін д э н і ін ш . В ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь я к с ы р а в ін у ў хім. п р а м -с д і. К .с . ды ст ы ляц ы яй р а з д з я л я ю ц ь н а ф р а к ц ы і (л ё г к а е м а с л а , ф е н о л ь н а я , н а ф г а л інавая, п агльш альная, антрацэн авая, кам еннав у г а л ь н ы п е к ), п р ы д а л е й ш а й п е р а л р а п о ў ц ы я к іх а т р ы м л ів а ю ц ь ф е н о л ы , н а ф т а л ін , а н т р а ц э н , г е т э р а ц ы х л іч н ы я з л у ч э н н і, т э х н . м а сл ы . Гл. т а к с а м а К оксахім ія. Я .Г .М іля ш кевіч.
К ам ен к а ў с к і А нтон іеўскі к а сц ёл .
17. Бел. Энц-дыя. Том. 7.
KAMÉHHAE Л ІЦ Ц Ё , б а з а л ь т а вае ліцц ё, ш л а к а в а е ліццё, атрыманне з расплаўпеных горных парод ( базальту, дыябазу і інш.) або металургічных шлакаў фасонных вырабаў (адлівак), якія маюць уласцівасці пры-
К ам ен н ы век. В о с т р а к а н е ч н ік і с к р э б л а п а д о б н а я п р ы л а д а п р а ц ы . З н а х о д к і к а л я в. А б ід авіч ы Б ы х а ў с к а г а р а ё н а М аг іл ё ў с к а й вобл.
514
КАМЕННЫ
дзяляюць на стараж., сярэдню ю і познюю. У ніжнім палеаліде найстаражытнейшыя людзі — архант рапы (п іт экан трапы, сінантрапы, гейдэльбергскі чалавек і інш.) карысталіся грубааббіты-
мі галечнымі прыладамі (чоперамі і чопінгамі), займаліся збіральніцтвам і паляваннем. Д а сярэдняга палеаліту адносіцца эпоха м усцье (70— 35 тыс. г. на-
зад), якая з ’яўляецца заключным этапам фарміравання чалавека — п а леаант рапа (стараж. чалавек), неандэртальца. Гэтыя лю дзі ўжо ўмелі будаваць прымітыўнае жыллё, здабываць агонь, вырабляць да 60 тыпаў прылад працы, займаліся паляваннем, выкарыстоўвалі скуры жывёл, каб засцерагчыся ад холаду. П озні палеаліт пачаўся 40— 35 тыс. г. назад. Да яго пачатку сфарміраваўся чалавек сучаснага віду — к р а маньёнец. У гэты час паступова ўдаска-
нальвалася апрацоўка крэменю, значна пашырыўся асартымент пршад працы (да 100 тыпаў), началі шырока ўжывацца вырабы з косці, удасканалілася паляўнічая зброя, адбыліся змены ў фарміраванні радавога ладу, значна павялічылася ксшькасць насельніцтва, акрамя вял. калектыўных з ’явіліся жытлы малых памераў для парных сем’яў. Узніклі прымітыўныя рэлігійныя ўяўленні, рытуал пахавання, развівалася першабытнае м аст ацт ва. Заключная фаза палеа-
КАМЕННЫ ВЕК НА ТЭРЫТОРЫІ БЕЛАРУСІ
Д а ў г а ў п іл с t/ н я д з в і н с к
Д,р»са М я ж а мансім альнага паш ы рэння Па s ' а з е р с н а г а (В а л д а й с н а г а ) зл е д зян е н н я
(Крумпле8а
i м яж а , да я ко й а д с ту п іў ледавін да s ' 13-га ты с я ч а го д д з я д а н.э.
Іятроўцы
ірк/гўш'
іВіцебск *
С у ч а с н а я гран іц ы д з я р ж а ў
ЛбзнаО » О Галоўск
Бабінавіч*
ЗайзіінеО М а ла д зечна -
Б ары гаў Л агойск
іа .ю ж ы н
іМ ІН С К Ч эрвень
Кругліца
pi'l/aaUdM [ЛошжкІ
Клінаў
СтоўВці )Х зУ зда
Гайкоука/^! Л ір а ў р
Н я с в іж
А а п о в іч ы Б а б р у іі і
ш?трумеНь^
Краснаўка Л ю бань \ц а в іч ы
? Нов. рамык
Азярное Стар.Юркові‘-ы
"Б ерагаш Слабада'
Гомель1
.Чыреоіш е
.^абЬвіш
'Добруш
ТЖыгпкавічы П ет ры каў.
Малінкавічы РэкордО
Шарэйкі
,С м 6 м « а Л і ' Л Ь ЧЫ Ц ЫI
H p a ttw
Стар Лутаві
Л ар н ігаў .
Т W/ -оОуруч П о м н і к і п а л е а л і т у с я р э д н я га палеаліту ■ в е р хн я га палеаліту (м у с ц ь е р с к а й нультуры ) Ш нанца палеаліту
Н у л ь т у р ы □
д неп ра-д анец кая
з макралітычнай в ы тв о р ч а сц ю -св ід э р сн а я , арэ нсбургсная, макра м ікр а літычная, макралітычная (заходнепалеская група) нультуры
□
в е р хн е д н я п р о ўсн а я
з макралітычнай вы творчасцю —грэнсная, со ж сн а я .а б о д не п р а -д зя снін сная, манралітычная (усходняя група) нультуры з мінралітычнай в ы творчасцю —кам орніц кая(на рвенсн! цынл), яніславіцкая (віслянскі цынл) нультуры
I
Н у л ь т у р н а -г іс т а р ы ч н ы я
з м ікраліты чнай
вы творчасцю —днепра-пры пяцкая, або руд авостраў-
П ом нікі нультуры Кунда П о м нікі мезаліту
a л Q
в о б л а с ц і м е за л іту
ска я , мікралітычная нультура
Аўтар нарты У.Ф.Ісаенка
e
y
□
□ □
I нв н арвенсная д з я с н ін с н а я ты повай г р а б е н ь ч а т а -я м н а вай ке р а м ік і
(J ці □
i т y л ін е й н а -с ту ж ка в а й н в р а м ікі лейнападобны х нубнаў ш арападобны х амфар (п о зн і этап) ш арападобны х амфар (валы нская група) валдайсная
©
Пом'ніні неаліту
Т
тр ы п о л ь ска я ку л ь ту р а (энеаліт)
Н ед аслед аваная тэ ры торы я
літу прыпадае на канец ледавіковай эпохі (14— 11 тыс. г. назад), т.зв. фінальны палеаліт. У гэты час y Еўропе зд Югландыі да вярхоўяў Дняпра распаўсюдзіліся супольнасці паляўнічых, асновай існавання якіх было паляванне пераважна на паўн. аленя. Пераходны перыяд ад палеаліту да неалігу — Mesaair — y залежнасці ад кліматычных зон працягваўся з 11 тыс. г. да 7 тыс. г. назад. Крамянёвая індустрыя мезаліту адметная наяўнасцю мікралітаў і прылад працы на пласцінах, з’яўляюцца і масіўныя прылады — макраліты. Людзі сталі асвойваць паўн. прасторы, што вызваляліся ад ледавіка. Значную ролю ў жмцці чалавека гіачало адыгрываць рыбалоўства, гіавялічылася колькасць сіаянак на берагах рэк. У мезаліце шырока выкарыстоўваліся лук і стрэлы, быў прыручаны сабака, склалася племяпная арганізацыя. 3 8-га тыс. да н.э. пачынаецца неаліт, спачатку на Блізкім Усходзе, потым y Індакітаі, a з 6-га тыс. да н.э. — y Еўропе. Людзі пачалі займацца земляробствам, вырабляць ляпны посуд, прыручаць буйную рагатую жывёлу, свіней і інш., карыстацца драўлянымі чаўнамі, удасканалілі вытворчасць каменных прылад. У гэты час узніклі прадзенне і ткацтва, больш разнастайнымі сталі вопратка чалавека і ўпрыгожанні, развіваліся шмат якія галіны першабытнага мастацтва (арнаментаванне, аздабленне, гравіроўка на косці, рогу і абпаленай гліне, аб’ёмная скулыттура), з ’явіліся музычныя інструменты. Пачаўся пераход да вытв. гаспадаркі і аселасці. Мацярынска-радавы лад дасягнуў свайго апагею. На Беларусі стаянкі чалавека ўпершыню з ’явіліся ў познім палеаліце (Бердыж і Юравічы). Мезаліт туг пачаўся ў 9-м тыс. да н.э. У гэты час y асноўным эаселена ўся тэр. сучаснай Беларусі. Фарміраваліся грэнская культура (Грэнск, Дальняе Ляда), днепра-дзясніцская культура (Берагавая Слабада, Краснаўка, Міхайлаўка), сожская культура (Журавель, Горкі Чэрьпсаўскага р-на), свідэрская культура (Бабровічы, Опаль, Нобель, Заазер’е), Кунда культура (Замошша, Крумплева), яніславіцкая культура (Беліца-2, Нясілавічы-1), кудлаеўская культура (Азярное-1), по^нікі нарачанскага тыгіу (СтугЛіапьі, Кусеўшчына). У неаліце (5— 2-е тыс. да н.э.) тэр. Беларусі засялялі плямёны днепраданецкай культуры (Ю равічы-3—6, Пхоў, Слабодка), верхнедняпроўскай культуры (Лоша-1,2, Цітаў Бугор), нарвенскай культуры (Асавец-2,4; Зацэнне, Сосенка), нёманскай культуры (Добры Бор, Лысая Гара, Русакова-2, Камень2), тыповай грабеньчата-ямкавай керамікі культуры (Скема-1,2), шарападобных амфар культуры (Краснасельскі, Малыя Ёдкавічы), культуры помнікаў тыпу Бабінавічаў (Бабінавічы-2, Лаўкі, Мяжа-1). Літ:. Б о р н с к о в с к н й П.Н. Древнейшее лрошлое человечества. 2 взд. Л., 1979; В л н н с х Я. Большой кллюстрнрованный атлас первобытного человека. Прага, 1983; Палеолвт СССР. М., 1984; Мезолнт СССР.
М , 1989; Археалогія Беларусі. T. 1. Мн., 1997. І.М.Язэпенка.
КАМЕННЫЯ
КАМ ЁННЫ ВЎГАЛЬ, цвёрды гаручы карысны выкапень расліннага паходжання, разнавіднасць вуглёў выкапнё вых, прамежкавая паміж бурым вугалем і антрацытам. Mae ў гаручай масе 75— 92% вугляроду, 2,5— 5,7 вадароду, 1,5— 15% кіслароду, мінер. прымесей (крэменязём, гліністае рэчыва і інш .) ад 1— 2% і больш. Прымесі пры згарашіі в к значаюць яго попельнасць. Колер чорны, радзей шэра-чорны. Адрозніваюць К.в. блюкучы, паўбліскучы, паўматавы, матавы. Ш чыльн. 1220— 1340 кг/м3. Найб. цешіыня згарання (у пераліку на сухое бяспопельнае рэчыва) 39,5— 36,8 МДж/кг. Утвараецца з прадуктаў разлажэння арган. рэшткаў вышэйшых раслін, змененых працэсамі метамарфізму ва ўмовах павышаных т-р і ціску. Вылучаюць 5 генет. груп К.В., кожная з якіх паводле тыпу рэчыва падзяляеіша на класы. Вядомы практычна ва ўсіх геал. сістэмах — ад дэвону да неагену, але найб. пашыраны ў карбоне, пермі і юры. Залягае ў выглядзе лінзападобных пакладаў і шіастоў, магутнасцю да дзесяткаў і соцень метраў на глыбінях ад паверхні да 2,5 км і глыбей. Важнай характарыстыкай К.в. з ’яўляецда ступень яго рэгіянальнага метамарфізму, або узровень пераўтварэння арган. ч. пры павышэнні ціску і т-ры з пагружэннем вугляноснай тоўшчы на глыбіню. Адбываецца паступовая змена хім. саставу вуглёў, іх фіз. уласцівасцей і ўнутрымалекулярнай будовы. На вышэйшай (канчатковай) стадыі метамарфізму К..в. ператвараецца ў антрацыты, a пры яўна выражанай крьшгт. структуры — y графіты. Узрастанне ступені метамарфізму ў арган. рэчыве К.в. выклікаецца паслядоўным павелічэннем адноснай колькасці вугляроду і змяншэннем колькасці кіслароду і вадароду, лятучых рэчываў; змяняю цца таксама цеплыня згарання, здсшьнасць спякацца і фіз. ўласцівасці вугалю. Гал. тэхнал. ўласцівасці, якія вызначаюць каштоўнасць К.в., — спякальнасць і каксаванне. Прамысл. класіфікацыі К.в. заснаваны на розных параметрах якасцей і саставу вуглёў — на цеплыні згарання, колькасці звязанага вугляроду і лятучых кампанентаў, на цеплыні згарання і здольнасці да каксавання (Японія); на генет. асаблівасцях і цеплыні згарання (Расія, Украіна) і г.д. Па велічыні выхаду лятучых рэчываў і характарыстыцы негаручых рэшткаў К.в. падзяляюцца на 10 марак: даўгапсшымныя, газавыя, газаватлустыя, тлустыя, коксавыя тлустьм, коксавыя, коксавыя іншыя, слабаспякальныя, збедненыя спякальныя і бедныя. Сусв. рэсурсы К.в. па розных ацэнках вагаюцца ад 8 да 16 трыльёнаў т. Найб. разведаныя запасы сканцэнтраваны ў Расіі, Казахстане, ЗІПА, Германіі, Пальшчы, на Украіне. Выкарыстоўваецца К.в. як тэхнал. і энергет. сыравіна, для атрымання вадкага паліва. Пры вытв-сці коксу атрымліваюць многія хім. рэчывы, на аснове якіх выпус-
кэ.юць уш аенні, пластмасы, сінт. валокны, лакі, фарбы і інш. 3 К.в. ў прамысл. маштабах атрымліваюць многія каштоўныя элементы: ванадый, германій, галій, серу і інш. Гл. таксама Вугальная прамысловасць. У.Я.Бардон.
515
КАМ ЕННЫ ЛОГ, вёска ў Ашмянскім р-не Гродзенскай вобл., каля аўтадарогі Ашмяны — Вільнюс (Лігва). Цэнтр сельсавета. За 18 км на ПнЗ ад г. Ашмяны, 206 км ад Гродна, 15 км ад чыг. ст. Гудагай. 283 ж., 104 двары (1997). Пач. школа, клуб, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. к а м ё н н ы я б Аб ы , старажытньія каменныя выявы чалавечых фігур, звязаныя з культам продкаў. Сустракаюцца пераважна ў стэпавай паласе Еўропы і Азіі, ад Прыкарпацця да Манголіі. Зроблены ў тэхніды рэльефа, барэлье-
Каменныя бабы з Дзедзілава (1), Гомеля (2, 3), Крьшак (4). фа, скулытгуры, выш. 1-—4 м. Вядомы К.б. бронзавага веку, скіфа-сармацкага часу ў Прычарнамор’і, y цюркамоўных народаў Азіі 4— 9 ст. і насельніцтва ўсх. стэпаў ранняга сярэдневякоўя. На тэр. Беларусі вядома каля 10 К.б. 11— 13 ст., якія былі завезены для ўпрыгожання паркаў y 18— 19 ст. (верагодна, з Прыазоўя). Ва ўсіх фігур рукі складзены на жываце, y руках цыліндрычны кубачак. Л.У.ДучыЦ, С.Я.Расадзін. КАМ ЁННЫ Я К0ЛЫ ДЫ , рытуальныя збудаванні ў выглядзе кальца, авала ці спіралепадобнай фігуры з вертыкальна пастаўленых камянёў. Пашыраны на Брытанскіх а-вах, y Паўн. Францыі; выяўлены на Салавецкіх а-вах і ў Архангельскай вобл. Расіі. Пры раскопках y Шатландыі ў К.к. энойдзены фрагменты керамічных кубкаў, урнавыя пахаванні, якія належаць да бронзавага веку. Часта звязаны з алеямі менгіраў і інш. тыпамі пахаванняў, зробленых з выкарыстаннем камянёў. А.В.Іоў. КАМ ЕННЫ Я КУРГАНЫ, пахавальныя збудаванні 1-га — пач. 2-га тыс., цалкам складзеныя э камянёў і зямлі. Пашыраны ў Верхнім і Сярэднім Паня-
516
КАМЕННЫЯ
монні, сярэднім цячэнні Зах. Буга. Маюць круглую форму, дыяметр 6— 20 м, вышыню 0,5— 0,8 м. Большасць даследчыкаў ' лічыць іх помнікамі заходнябалцкіх (яцвяжскіх) плямён. Пахавальны абрад трупапалажэнне і трупаспаленне. Пры раскопках знойдзены розныя побьггавыя рэчы, зброя і ўпрыгожанні. У К.к. 11— 13 ст. трапляюцца рэчы балцкіх і славянскіх тыпаў, што сведчыць пра славянйацыю балцкіх плямён. КАМ ЁННЫЯ JIÀBbI, вёска ў Шклоўскім р-не Магілёўскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 15 км на Пд ад г. Шклоў, 21 км ад Магілёва, 1 км ад чыг. ст. Лотва. 162 ж., 75 двароў (1997). Сярэдняя школа, клуб, б-ка. Брацкая магіла сав. воінаў. КАМ ЁННЫ Я МАТЭРЫЯЛ Ы I КАНСТРЎКЦЫ І, будаўнічыя матэрыялы (вырабы) каменепадобнай будовы і зробленыя з іх кансгрукцыйныя элементы (будаўнічыя канструкцыі). Шырока выкарысгоўваюцца для ўзвядзення і аддзелкі жылых, грамадскіх і прамысл. будынкаў, пры буд-ве дарог, гідратэхн., інж. і інш. збудаванняў. К а м е н н ы я м а т э р ы я л ы бываюць прыродныя (атрымліваюць э гранітаў, базальтаў, пясчанікаў і інш. горных парод мех. апрацоўкай або без яе) і штучныя (вырабляюць з мінер. сыравіны). Асн. разнавіднасці прыродных матэрыялаў: пясок і жвір (атрымліваюць прасейваннем і прамыўкай рыхлых парод); друз, каменныя крошка і муха, мінер. парашкі (атрымліваюць драбленнем і размолваннем горных парод); бутавы камень, шашка для брукавання (атрымліваюць выбуховым спосабам і расколваннем вапняку, пясчаніку і інш. асадкавых парод); пілаваныя камяні, блокі (атрымліваюць выпілоўваннем каменярззнымі машынамі з лёпсіх горных парод); абліцовачныя камяні, пліты, брусчатка, бартавы камень, арх. фасонныя вырабы і дэталі (атрымліваюць распілоўваннем, расколваннем, шліфоўкай скальных парод y працэсе каменеапрацоўкі; гл. таксама Абліцовачныя матэрыялы). Штучныя каменныя матэрыялы атрымліваюць тэхнал. перапрацоўкай горных (пераважна асадкавых) ларод ці адходаў прамысл. вьгтв-сці. Гэіа бетон, жалезабетон, цэгла, будаўнічая кераміка, многія вогнетрывалыя матэрыялы, гіпсавыя і гіпсабетонньія вырабы, прадукгы каменнага ліцця, шкло 1 шкляныя вырабы, сіталы і шклосіталы, цеплаізаляцыйныя матэрьшы, будаўнічыя растворы і інш. Каменныя матэрыялы выкарыстоўваюцца як запаўняльнШ пры вытв-сці асфальта- і цэментабетонаў і як сыравіна ў вьггв-сці цэменту, вапны, гілсу. К ам е н н ы я к а н с т р у к ц ы і бываюць нясучыя і агараджальныя: фундаменты, сцены, аркі, скляпенні, перакрыцці, слупы, перамычкі, дымавыя трубы і інш. Яны даўгавечныя, вотеўстойлівыя, архігэктурна выразныя, могуць вырабляцца з мясц. буд. матэрыялаў. Вядомыя са старажышасці (гл. Архітэктура). Для муравання выкарыстоўваюць гліняную і сілікатную цэглу, керамічныя і бетонныя камяні і блокі (суцэльныя і пустацелыя; гл. Бетонныя вырабы і канструкцыі), камяні з вапняку, пясчаніку, туфу, ракушачніху, буйныя блокі са звычайнага (цяжкага), сіліхатнага і лёгкага бетону (гл. Буйнаблочныя канструкцыі). Асн. недахопы каменных канструкцый — вял. маса і недас-
татковая трываласць на расцяжзнне і выгін, значная працаёмістасць каменных работ. Ддя павышэння трываласці муроўкі і змяншэння яе масы выкарыстоўваюць комплексныя (узмоцненыя жалезабетоннымі элементамі) і армакаменныя канструкцыі. І.ІЛеановіч. КАМ ЕННЫЯ М 0 Г ІЛ Б Н ІК І, археалагічньш помнікі 11— 17 ст., адметныя наяўнасцю каменных муровак над магіламі і каменных вымастак (да пач. 13 ст., знак пакланненя Перуну). Належадь яцвягам. Асн. колькасць К.м. знаходзіцца на тэр. Гродзенскай вобл. Звычайна налічваюдь 60— 80 лахаванняў, харакгэрны сямейны прынцыл. Пахавальны абрад — трулапалажэнне ў яме, трапляюцца трупаспаленні. 3 16 ст. на камянях y галавах выбівалі крыжы, часам y слалучэнні з салярнымі знакамі. КАМ ЁННЫ Я Р А Б0Т Ы , работы, якія выконваюць лры ўзвядзенні будынкаў і збудаванняў з каменных матэрыялаў і канструкцый', разнавіднасдь будаўнічых работ. Уключаюць асн. (тэхнал.), кан-
Да арт. Каменныя работы Элемснты муравання і сістэмы перавязкі: 1 — вонкавая вярста, выкладзеная рубам; 2 — вонкавая вярста, выхладзеная старчаком; 3 — вертыкальнае папярочнае шво; 4 — вертыкальнае падоўжнае шво; 5 — гарызантальныя швы; 6 — забутоўка.
трольна-вымяральныя і дапаможныя працэсы (алерацыі). Асн. тэхнал. аперацыі: надача і расоада цэглы (камянёў) і буд. раствораў; ухладка, абколванне і абчэсванне цэглы (камянёў), устаноўка буйных блокаў y лраектнае становішча; наданне буд. швам пэўнай формы. Кантрольна-вымяральныя: праверка гарызантальнасці радоў цэглы (камянёў), всртыкаяьнасаі сцен, якасці пярэдняй паверхні; дапамохныя: загатоўка матзрыялаў, мадаванне і перастаноўка рыштаванняў, мантаж перамычак, панэлей перагародак, пліт перакрыццяў, балконаў і інш. У залежнасці ад матэрыялаў муроўка бывае: бутавая і бугабетонная, цагляная Суцэльная і аблегчаная, драбнаблочная і муроўка з абліцоўкай (бутавая, цагляная абоз бетонньк, сілікатаых і ксрамічных камянёў гл. Муроўка). І.І.Леатк КАМ ЁННЫ Я РЙКІ, лінейна выцягну- | тыя намнажэнні абломкаў горных парод, якія павольла рухаюцца ў неглыбокіх лагчынах уніз па схілах пад уздзеяннем сілы цяжару, працэсаў выветрывання і саліфлюкцыі. Найб. характэрны для раёнаў з калтынентальным кліматам і лаш ырэддем сезодда- і шматгадовамёрзлых ларод. Дасягаюць даўжыні некалькіх кіламетраў. Часта трапляюцца ва Усх. Сібіры, Забайкаллі, Саянах. КАМЕНСАЛІЗМ (ад лозналац. commensaïs сатрашзнік), с а т р а п е з н і ц т в а , форма сімбіёзу, пры якой адзін з партнёраў сістэмы (каменсал) ускладае на другога (гаспадара) рэгуляцыю сваіх адносік са знешнім асяроддзем, але не мае з ім фізіял. сувязей. Звычайна гэта ўзаемаадносіны паміж 2 відамі ці арганізмамі, калі адзін з іх корміцца за кошт другога і не прычыняе яму шкоды. Гл. таксама Мутуалізм. КАМЕНСКАЕ ГАРАДЗІШЧА, насяленне канца 5— 3 ст. да н.э. каля г. Каменка-Днялроўская і с. Вял. Знаменка Запарожскай вобл. (Украіна). Пл. каля 12 км . 3 боку стэлу было ўмацавана зем-
Інструменты для каменнш работ: 1 — камбінаваная кельма; 2 — расшыўка; 3 — растворная лапата; 4 — адвес; 5 — малаток-кірачка; 6 — трамбоўка; 7 — бетаналом; 8 — грунтвага; 9 — шаблон для разметкі праёмаў.
і ! | 1
I 1 |
'
ляным валам і ровам, a з Пн і 3 ахавана ярамі над Дняпром, р. Конка і Белазерекім ліманам. У паўд.-зах. частцы знаходзіўся акропаль, дзе жыла скіфская знаць. Жыхары займаліся вырабам бронзавых і жал. прылад, ткацтвам, ганчарствам, земляробствам і жывёлагадоўляй. Рамеснікі жылі ў зямлянках і слупавых наземных пабудовах, знаць — y мураваных дамах. Паселішча з ’яўлялася буйным рамесным і гандл. цэнтрам, цесна звязаным з грэчаскімі калоніямі Паўн. Прычарнамор’я і мясц. насельніцтвам Скіфіі.
КАМЁНСКАЯ Антаніна Георгіеўна (н. 5.5.1917, г. Растоў-на-Доне, Расія), бел. акірыса. Засл. арт. Беларусі (1963). Скончыла Растоўскае тэатр. вучылішча (1935). 3 1936 працавала ў т-рах Растова-на-Доне, y 1958— 81 y Гомельскім абл. драм. т-ры. Выканаўца роляў гераінь і характарных. Мастацгва актрысы адметнае эмацыянальнасцю, рамант. узнёсласцю, уменнем ствараць шматішанавыя сцэн. харакгары. Сярод лепшых работ: Лявоніха і Клаўдзія («Лявоніха на арбіпе» А.Макаёнка), Паўліна і Мамка («Зімовая казка* і «Рамэо і Джульета» У.Ш экспіра), Марсела («Сабака на сене» Лопэ дэ Вегі), Мамаева, Вара, Глафіра («На ўсякага мудраца хапае прастаты», «Дзікарка», «Ваўкі і авечкі» А.Астроўскага), Алена («Мяшчане» М.Горкага), Ксідыяс («Інтэрвенцыя» Л.Славіна), Ганна Іванаўна («Перад вячэрай» В.Розава) і інш.
КАМЁНСКАЯ
Ніна Васілеўна (10.1.1914, г. Асіповічы Магілёўскай вобл. — 22.3.1986), бел. гісторык. Чл,кар. АН Беларусі (1959). Д -р гіст. н. (1959), праф. (1961). Засл. дз. нав. Беларусі (1981). Скончьша Магілёўскі пед. ін-т (1937). 3 1944 ст. навук. супрацоўнік, заг. сектара, нам. дырэктара, дырэктар (1965— 69) Ін-та гісторыі АН Беларусі, y 1962— 64 дырэктар Ін-та гісторыі паргыі пры Ц К К Л(б)Б, y 1969— 74 прарэктар, заг. кафедры гісторыі БССР Мінскага пед. ін-та. Даследавала праблемы гісторыі Беларусі, Кастр. рэвалюцыі і ўсталявання сав. улады, грамадзянскай вайны ў Беларусі, утварэння БССР. Тв:. Утварэнне Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. Мн., 1946; Вялікая Кастрычніцкая Сацыялістычная рэвалюцыя і ўтварэнне БССР. Мн., 1954; Первые соцналнстмчсскне преобразовання в Белорусснн. Мн., 1957; Белоруссюій народ в борьбе за Советскую власть (1919—1920 гг.). Мн., 1963; Сгановлеіше народного образованяя в Белорусснм (1917—1920 гг.). Мн., 1980. П.Ц Петрыкаў.
КАМЁНСЮ ( Д л у ж ы к - К а м е н с к і ) Адам Рышр, бея. пісьменнік-мемуарыст 17 ст. 3 аршанскай шляхты. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 ваяваў пад харугвай кароннага гетмана С.Чарнецкага. У час бітвы на р. Бася 20.10.1660 трапіў y маск. палон. У Сібірскім прыказе залічаны ў «казакі літоўскага спісу», з 1662 служыў y Якуцкім астрозе турэмным наглядчыкам. Пасля Андрусаўскага перамір’я 1667 ад-
пушчаны ў Маскву, y 1669 ці 1670 — на радзіму. У «Дыярыушы» (выяўлены і апубл. на польск. мове ў 1874) апісаў гарады і народы, што сустракаў, a таксама экспедыцыі рус. землепраходцаў В.Паяркава на Амур і М.Стадухіна на Поўнач, пра якія сабраў звесткі ў Якуцку. «Дыярыуш» К. — каштоўны помнік мемуарнай л-ры Беларусі, y якім яскрава адлюстраваны пытанні геаграфіі і этнаграфіі Сібіры і Д. Усходу. Тв.: Бел. пер. — Дыяруш маскоўсхага палону з алісаннем гарадоў і мясцовасцей / / Беларуская літаратура і літаратураэнаўства. Мн., 1974. Вып. 2. Літ:. К о р ш у н а ў A Натапсі з падарожжа па Сібіры ÿ XVII ст. («Дыярыуш» Адама Каменскага) / / Весці АН БССР. Сер. грамад. навук. 1973. № 1; Л a с к о ÿ I. Нашчадкі таямнічае Літвы / / Полымя. 1991. № 8; Е ф р е м о в К. Польскне ссыльные о якугах / / Нацнональные отношення в регмонах страны. Якутск, 1992. Ч. 2. І.У.Саламевіч. KAMÉHCKI Анатоль Сяргеевіч (16.10.1912, г. Растоў-на-Доне, Расія — 31.1.1990), рускі і бел. акдёр. Засл. арт. Беларусі (1963). Скончыў Растоўскае тэатр. вучьілішча (1937). 3 1937 працаваў y т-рах Растова-на-Доне, y 1958— 81 y Гомельскім абл. драм. т-ры. Выканаўца харакгарных і камед. роляў. Творчасць вызначалася рэалістычнасцю і імправізацыйнасцю выканання, выразнасцю знешняга малюнка ролі. Сярод лепшых работ: дзед Ц ярэш ка («Рудабельская рэспубліка» паводле С.Грахоўскага), Аўталік («Зімовая казка» У.Ш экспіра), Рабінзон, Барабашаў, Мурзавецкі («Беспасажнвда», «Праўда добра, a шчасце лепш», «Ваўкі і авечкі» А.Астроўскага), Пярчыхін («Мяшчане» М.Горкага), Земляніка («Рэвізор» М.Гогаля), Ібрагім-аглы («Угрум-рака» паводле В.Ш ышкова), Філька-анархіст («Інтэрвенцыя» Л.Славіна), Курачкін («Вяселле з пасагам» М.Дзьяканава), Чыжоў («Раскінулася мора шырока» У.Вішнеўскага).
КАМЕНСКІ_______ _______ 517 жынераў прамысл. буд-ва (1931), выкладаў y ім (1931— 39) і ў інж.-буд. ін-це (з 1941, праф. з 1959). У 1951— 71 гал. архітэктар Ленінграда. Адзін з аўтараў праекта ген. плана развіцця горада на 1960— 80, вялікай канцэртнай залы «Кастрычніцкая», эксперым. жылога раёна на Васільеўскім в-ве (абодва 1967). Кіраўнік праекгаў планіроўкі і забудовы праспекта Стачак (1951— 55), Камсамсшьскай пл. (1956), раёна Дачнае (з 1960) і інш. Ленінская прэмія 1978. Літ.: ВАКаменсккй. Л., 1967. KAMÉHCKI Васіль Васілевіч (17.4.1884, каля г. Перм, Расія — 11.11.1961), рускі паэт. Друкаваўся з 1904. Футурыст (гл. Футурызм). Быў блізкі да У.Маякоўскага. Яго «прывальны раман» «Сценька Разін» (1915) прасякнуты рамант. вальналюбствам. Раннія вершы пад уплывам футурыстычных поглядаў пазначаны слоўным эксперыментатарствам. У паэмах «Сценька Разін» (1912— 20), «Емяльян Пугачоў» (1931), «Іван Балотнікаў» (1934) героям нададзены рысы былінна-песенных асілкаў. Аўтар аповесці «27 прыгод Хорта Джойса» (1924), рамана «Пушкін і Дантэс» (1928). Т в Поэмы. М., 1961; Стахотворення н поэмы. М.; Л., 1966; Путь энтузнаста: Автобногр. повесть. Пермь, 1968. Літ:. Г н н ц С. Васшімй Каменскнй. Пермь, 1984. KAMÉHCKI (Kamienski) Генрык Міхал (24.2.1813, Варшава — 14.1.1866), польскі паліт. дзеяч, публіцыст, эканаміст, філосаф. Удзельнік паўстання 1830—31. 3 1842 чл. патрыят. арг-цыі «Саюз польскага народа.» У 1845— 50 y
KAMÉHCKI Антон Іосіфавіч (21.7.1860 ці 1861, Вільня або маёнтак Ярылаўка Гродзенскай губ. — 12.9.1933), графік і жывапісец. Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1882— 85) і ў Парыжы ў Акадэміі Жульена. Працаваў y Варшаве, Кракаве, Парыжы. Рабіў малюнкі часопісаў, ілюстрацыі да літ. твораў. Адлюстроўваў жыцдё бел. народа (серыя літаграфій «Белавежская пушча»), складанасць і трагізм лёсу мастакоў («Няскончаная сіірава», 1894), рэв. рух 1905— 07. Сярод жывапісных твораў цыкл алегарычных кампазідый «Песня аб жыцці» (каля 1896—97), «Двор Ягелонскай бібліятэкі ў Кракаве» (1921) і інш. Аўтар партрэтаў дзеячаў культуры (Э.Ажэшкі, В.Базнанскай, С.Віткевіча, С.Выспянскага, М .Канапніцкай, Г.Сянкевіча і інш.). Літ.\ Д р о б о в Л.Н. Жнвопнсь Белоруссмн XIX — начала XX в. Мн., 1974. KAMÉHCKI Валянцін Аляксандравіч (19.9.1907, г. Тула, Расія — 21.11.1975), рускі архітэктар. Нар. архітэктар СССР (1970). Скончыў y Ленінградзе ін-т ін-
АКаменскі. Беларусачка. 3 серыі «Белавсжская пушча». 1910.
518
_________ КАМЕНСКІ
ссылцы ў Расіі, з 1852 y эміградыі ў Швейцарыі, з 1858 y Алжыры. Сцвярджаў, што нац.-вызв. паўстанню павінна папярэднічаць сац. рэвалюцыя, прапанаваў памяркоўную праграму агр. рэвалюцыі. Пад уплывам ідэй Г.Гегеля і сенсіманістаў сфармуляваў ідэаліст. канцэпцыю прагрэсу і грамадства будучыні. Асн. працы: «Філасофія матэрыяльнай эканоміі чалавечага грамадства» (т. 1— 2, 1843— 45), «Дэмакратычны катэхізіс...» (1845), «Расія і Еўропа. Польшча» (1857), «Народная вайна» (1866). Аўтар «Усламінаў вязня» (выд. 1977).
26.8.1913), рускі скульлтар, майстар станковай жанравай скулыггуры і партрэта. Скончыў Пецярбургскую AM (1860), вучыўся ў І.П.Віталі i М .С .Піменава. Пенсіянер AM y Італіі (1863— 69). У 1870— 72 жыў y Фларэнцыі, з 1873 y ЗІНА. Творчасці ўласцівы бытавізм тракгоўкі сюжэтаў, часам сентымедтальнасць, імкненне да пераадолення адасобленасці акад. гоіастыкі («Хлопчык-скулытгар», «Удава з дзіцем», абодва 1866; «Першы крок», 1872; лартрэты Т.Шаўчэнкі, Ф.Бруді, абодва 1862).
KAMÉHCKI (Kamieriski) Мацей (13.10.1734, г. Шопран, Венгрьм — 25.1.1821), польскі кампазітар. 3 1760 выкладаў ігру на фп. і спевы, служыў капельмайстрам y Варшаве. Аўтар 8 опер, y т л . першай польскай «Ашчасліўленае жабрацтва» (1778) з шырокім выкарыстаннем нац. муз. фальклору, «Зоська, або Сельскія залёты», пастаральнай «Дабрадзейная прастата» (абедзве 1779). Сярод інш. твораў: опера «Султан Вампун» (1795), 2 вадэвілі на лібрэта Ф.Заблоцкага («Памешчыцкі баль», 1780, і «Жоўты чапец, або Калядкі на Новы год», 1788), «Драматычная кантата» (1788), зінгшпілі, месы, араторыі, паланэзы. Аўтар трактата па ранняй псшьскай оперы. KAMÉHCKI (Kamienski) Міхал (24.11.1879, Магілёўская губ. — 18.4.1973), польскі астраном, стваральнік польскай каметнай школы. Чл.-кар. Польскай АН (1927). Скончыў Пецярбургскі ун-т (1903). У 1903— 08 y Пулкаўскай астр. абсерваторыі, y 1909— 20 y рас. ваенна-марскім флоце, дзе займаўся гідраграфічнымі і астр. даследаваннямі. 3 1923 праф. Варшаўскага ун-та і дырэктар астр. абсерваторьіі (да 1945). Навук. працы па каметнай астраноміі, гідраграфіі, астраметрыі і метэаралогіі. Выдаў сінаіггычныя карты Усх. Сібіры, арганізаваў сетку пункгаў па назіранні аркгычных ілвдоў ад г. Уладзівасток да Берынгава праліва. Залаты медаль Лонданскага каралеўскага астр. т-ва 1927. А.М.Коратцаў. KAMÉHCKI Уладзімір Георгіевіч (12.7.1909, с. Нікольскае Маскоўскай вобл. — 10.7.1980), бел. вучоны ў галіне буд-ва, дзярж. дзеяч Беларусі. Д -р тэхн. н. (1965). Скончыў БПІ (1935). У 1935— 39 y Наркамаце мясц. прам-сді, з 1946 y Савеце Міністраў БССР. 3 1970 y Ін-це цегша- і масаабмеду АН БССР. Навук. працы па цеплаахоўных і цеплавільготнасных уласцівасцях сценавых канструкцый будьшкаў, тэрмаапрацоўцы жалезабетону ў эл.-магд. лолі. Тв.: Облегченные стеновые конструхднн в жнлгацном стронтельстве. Мн., 1962; Теплошднгныс качества наружных стен крупнопанельных жнлых м обіцесівснных зданнй. М., 1965. KAMÉHCKI Фёдар Фёдаравіч (2.9.1836, с. Лясное каля С.-Пецярбурга —
Ф.Каменскі. Удава з дзіцем. 1866. KAMÉHCKI (Komenskÿ) Ян Амос (28.3.1592, г. Ніўніцы, Чэхія — 15.11.1670), чэш скі мысліцель-гуманіст, педагог, грамадскі дзеяч. Першапач. адукацыю атрымаў y брацкай школе, y 1608— 10 вучыўся ў лац. школе, затым y Гербарнскай акадэміі і Гайдэльбергскім ун-це (1611— 14). У 1614— 20 выкладаў і быў прапаведнікам y Пршэраве, потым y Фульнеку (М аравія). Адзін з лідэраў пратэстанцкай абшчьшы «Чэшскія браты». 3-за рэліг. ганенняў разам з абшчынай y 1628 пакінуў радзіму і больш за 40 гадоў жыў y розных краідах Еўроіш (Ш вецыя, Венгрыя, Галаддыя; болыд за 14 гадоў y г. Лешна, Польшча). Займаўся лед., рэліг. і грамадскай дзейнасцю. Філас. погляды К. склаліся пад уплывам ідэй Арыстоцеля, Платона, Ф .Бэкана, Х.Л.Вівеса. Сваю дзейнасць прысвяціў праблемам адукацыі і выхавання, выпраўлення грамадства ў мэтах узаемаразумеяня і супрацоўніцтва паміж народамі для «дасягнення лепшага жыцдя ва ўсім свеце». Напісаў больш за 130 твораў, y т.л. «Адчыненыя дзверы
моў і ўсіх навук» (1631), «Матчына школа» (1633), «Вялікая дыдакгыга» (1657), «Свет пачуццёвых рэчаў y юлюнках» (1658). Раслрацаваў прынцыпова новую пед. сістэму, заснаваную на дэмакратызме і гуманізме, гарманічным слалучэнні агульначалавечых і нац. гачаткаў, якая і сёння ляжыць y аснове пед. навукі. Упершыню тэарэтычна абгрунтаваў ідэю ўсеагульнай універсальнай адукацыі і выхавання на аснове раўнапраўя, класна -ўрочнай сістэмы навучання, якая надоўга выцесніла індыві-
дуальнае навучанне. Заснавальнік дыдактыкі, якую разумеў як тэорыю навучання, адукацыі і выхавання. Асн. дыдактычнымі гірынцыпамі навучання лічыў нагляднасць (называў «залатым гіравілам дьшактыкі»), свядомасць, пасільнасць, ласлядоўдасць навучадня і трываласць ведаў. Асн. патрабаванні да навучання — ранні пачатак навучання, адпаведнасць вучэбнага матэрыялу ўзросту дзіцяці. Лепшымі мерамі выхавання лічыў перакананне, павагу да асобы вучня. Распрацаваў паняцці мэт, зместу і метадаў выхавання. Мэту выхавання бачыў не толькі ў набыцці ведаў, але і ў сістэме маральных якасцей, найб. важнымі з якіх лічыў справядлівасць, мужнасць, памяркоўнасць. Вшучыў 3 састаўныя часткі выхавання — навук. адукацыю, маральнае і рэліг. выхаванне. Адукацыя, на яго думку, павінна дапамагаць чалавеку правільна арыентавацца ў свеце ў пошуках сэнсу жыіадя. Паводле К., чалавек — дзіця прыроды, таму ўсе пед. сродкі павінны быдь прыродазгоднымі. У адпаведнасці з ідэяй лрыродазгоднасці выхавання стварыў адзіную сістэму адукацыі, якая складалася з 4 шасцігадовых перыядаў ад дашкольнага выхавання да вышэйшай адукацыі; матчыда школа (да 6 гадоў y сям’і); элемедтарная школа роднай мовы (ад 6 да 12 гадоў); лац. школа або гімназія (з 12 да 18 гадоў); вышэйшая школа — акадэмія (з 18 да 24 гадоў). Ідэі К. ў поўным аб’ёме былі запатрабаваны ў перыяд бурнага развіцця навукі (канец 18— 19 ст.), зрабілі вял. ўплыў на станаўленне асветы і пед. думкі ва ўсім свеце, y т.л. на Беларусі. Літ:. Л о р д к н п а н н д з е Д.О. Ян Амос Коменекнй, 1592—1670. 2 мзд. М., 1970; К р а т о х в н л М.В. Жязнь Яна Амоса Коменского: Пер. с чеш. М., 1991; М н т ю р о в Б.Н. Ян Амос Коменскнй н Белоруссня / / Адукацыя і выхаванне. 1996. № 2. ВС .Болбас.
КАМЕНСКІЯ ВАЛУНЬІ, геалагічны помнік прыроды на Беларусі (з 1972). За 100 м на ПнУ ад в. Каменка Уздзенскага р-на Мінскай вобл. 2 вялізныя ледавіковыя валуны пегматытавага граніту. Найбольшы камень даўж. 7 м, шыр. 3,5 м, выш. 1,8 м, y абводзе 17,5 м, аб’ём 24 м3, маса каля 64 т. Другі (паўд.) валун даўж. 5,3 м, шыр. 3,5 м, выш. 2,4 м, y абводзе 14,1 м, аб’ём 23,5 м3, маса 62,5 т. Прынесены ледавіком каля 200— 120 тыс. г. назад Са Скандынавіі як адзіны блок пароды, які пры раставанні лёду раскалоўся на 2 часткі. У стараж. часы — язычніцкае капішча. В. Ф.Вінакураў. КАМ ЕНСК-УРАлЬСКІ, горад y Расіі, раённы цэнтр y Свярдлоўскай вобл., пры ўпадзенні р. Каменка ў р. Ісець. Засн. ў 1682, горад з 1935, да 1940 Каменск. 194 тыс. ж. (1997). Чыг. вузел. Прадпрыемствы машынабуд. і металаапр., лёгкай і харч. прам-сці. Краснагорская ЦЭЦ. Ф -т Уральскага тэхн. ун-та. 3 тэатры. Краязнаўчы музей. КАМЕНТАРЫЙ (ад лац. commaentarius нататкі, тлумачэнне), 1) тлумачэнне якой-н. думкі, з ’явы, падзеі (напр., К. тэксту твора, дакумента, эаўвагі да тэксту кнігі, артыкула). 2) Артыкул, прамова, інтэрв’ю, якія даюць тлумачэнні або ацэнку эканам., паліт. і інш. падзей. У Стараж. Рыме К. называліся гіст. творы (напр., каментарый Ю .Цэзара аб Гальскай вайне). KÂMEHb, група стаянак эпохі неаліту і бронзавага веку каля в. Камень Пінскага р-на Брэсцкай вобл. На 2 стаянках выяўлены рэшткі наземных жытлаў, агнішчаў, абкладзеных камянямі, пахаванне. Знойдзена вял. колькасць апрацаваных крамянёў, y т л . прылад лрацы (скрэблы, разцы, вастрыі, адбойнікі, сякеры і інш.), вырабаў з косці і рогу (сякеры, цёслы, долаты, рыбалоўныя кручкі, клінкі, наканечнікі, падвескі і інш.), каменныя шліфавальныя пліткі і цёрачнікі, некалькі вырабаў з медзі і бронзы, шмат абломкаў арнаментаваных ляпных гліняных пасудзін нёманскай культуры, шнуравой керамікі культуры і тшцінецкай культуры. КАМЕНЬ, вёска ў Івянецкім с/с Валожынскага р-на Мінскай вобл. За 37 км на ПдУ ад Валожына, 46 км ад чыг. ст. Койданава. 690 ж., 220 двароў (1997). У пісьмовых крыніцах эгадваецца з 1-й пал. 15 ст. як уласнасць Гедыголдавічаў, Забярэзінскіх, Кішкаў, Далмат-Ісакоўскіх, Юдзшкіх, Салагубаў. У 1552 пабудаваны касцёл. 3 1793 y Рас. імперыі. У 1795 y К. 268 ж., 49 двароў. У 18—19 ст. праводзіліся вял. кірмашы. У 1897 y К. 713 ж., 116 двароў, касцёл, малітоўны дом, багадзельня, хлебазапасны магазін, карчма, 3 кузні, крама, лазня. 3 1921 y складзе Польшчы, мястэчка Івянецкай гміны Сгаўбцоўскага пав. Навагрудскага ваяв. 3 1939 y БССР. У 1944 вёску часткова спалілі ням. фашысты. У 1971 — 879 ж., 234 двары. Сярэдняя школа, б-ка, клуб, фельчарска-акушэрскі пункт, магазін. Помнік землякам, іш о загінулі ў Вял. Айч. вайну, каля вёскі 2 магілы ахвяр фа-
шызму. Каля вёскі геал. помнік прыроды Камень чортаў. В.У.Шаблюк.
КАМЕНЬ________________ 519
KÂMEHb, вёска ў Лепельскім р-не Віцебскай вобл., на аўтадарозе Лепель— Відебск. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 20 км на ПнУ ад горада і чыг. ст. Лепель, 95 км ад Віцебска. 425 ж., 123 двары (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, агпэка, камбінат быт. абслугоўвання, адцз. сувяэі. Брацкая магіла сав. воінаў, партызан і ахвяр фашызму. Каля вёскі магіла ахвяр фашызму.
Даўж. 4 м, шыр. 3,1 м, выш, 2,2 м, y абводзе 11,1 м, аб’ём 14 м3, маса каля 37 т. Формаю нагадвае вял. прас. Прынесены ледавіком каля 200— 120 тыс. г. назад са Скандынавіі. В.Ф.Вінакураў. KÂMEHb-BÔJIAT, геалагічны помнік прыроды на Беларусі (з 1971). За 1,5 км на ПнЗ ад в. Васявічы Дзятлаўскага р-на Гродзенскай вобл. Валун сярэднезярністага граніту рапаківі. Даўж. 3,4 м,
КАМ ЕНЬ, вёска ў Загародскім с /с Пінскага р-на Брэсцкай вобл. Цэнтр калгаса. За 38 км ад Пінска, 213 км ад Брэста, 9 км ад чыг. ст. Парахонск. 1060 ж., 410 двароў (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання. П омнік архітэктуры — царква (19 ст.). Каля вёскі знаходзіцца група стаянак эпохі неаліту і бронзавага веку. KÂMEHb, старажытная адзінка масы сыпкіх рэчываў і штучных тавараў. У сістэме мер ВКЛ 1 К. = 40 фунтаў = 14,996 кг. У канцы 19 ст. літ. К. складаў 36 рус. фунтаў і 17,5 лота, або 14,966 кг. КАМ ЕНЬ ЬЛГУШ'ЗВІЧА. геалагічны помнік прыроды на Беларусі (з 1971). За 500 м на 3 ад в. Кушляны Смаргонскага р-на Гродзенскай вобл., дзе жыў Ф.К.Багушэвіч. Гранігны валун. Даўж. 2,6 м, шыр. 1,3 м, выш. 1,5 м, y абводзе б, 5 м, аб’ём 2,7 м3, маса каля 7 т. Прынесены ледавіком каля 200— 120 тыс. г. назад са Скандынавіі. На бакавой роўнай гашцоўцы высечана «Pamiçci Macieja Buraczka 1900 R» (Памяці Maцея Бурачка 1900 г.). В.Ф.Вінакураў. к Ам е н ь ках Ан н я , геалагічны помнік прыроды на Беларусі (з 1992). За 2 км на У ад в. Валоўшчына Мінскага р-на. Валун гранітагнейсу. Даўж. 4,6 м, шыр. 3,4 м, выш. над паверхняй 1,1 м, y абводзе 12,6 м, аб’ём 8,3 м3, маса каля 22 т, поўны аб’ём валуна (з падземнай ч.) 53 м3, маса каля 140 т. Прынесены ледавіком каля 200— 120 тыс. г. назад са Скандынавіі. У язычніцкія часы — культавы фетыш. В.Ф.Вінакураў.
KÂMEHb ФІЛАРФтАЎ, геалагічны помнік прыроды на Беларусі (з 1972). За 500 м на П нЗ ад в. Карчова Баранавіцкага р-н а Брэсцкай вобл. Валун еярэднезярністага граніту з крышталямі амфіболу. Даўж. 4,1 м, шыр. 3 м. выш. 1,9 м, y абводзе 13,9 м, аб'ём 12 м3, маса каля 32 т. Прынесены ледавіком каля 200— 120 тыс. г. назад са Скандынавіі. Месца сустрэч членаў канспіратыўнага т-ва патрыятычнай студэнцкай мсшадэі («філарэтаў»), адным з арганізатараў якога быў А.Міцкевіч. В. Ф.Вінакураў. KÂMEHb Ч0РТАЎ , к а м е н ь - ш а в е ц, геалагічны помнік прыроды на_ Беларусі (з 1987). На паўд.-ўсх. ускраіне в. Камень Валожынскага р-на Мінскай вобл. Валун светла-ружовага граніту.
Камень-волат каля в. Васявічы Дзяглаўскага раёна Гродзенскай вобл. шыр. 2,5 м, выш. над паверхняй 1,5 м, глыб. залягання пад зямлёй каля 2 м, y абводзе 9,3 м, аб’ём 12 м3, маса каля 32 т. Прынесены ледавіком 200— 120 тыс. г. назад з Выбаргскага масіву. В.Ф.Вінакураў.
КАМЕНЬ-Г0РКА, геалагічны
помнік прыроды на Беларусі (з 1983). За 300 м на П н ад в. Укропенка Смаргонскага р-на Гродзенскай вобл. Валун буйназярністага граніту рапаківі. Даўж. 3,7 м, шыр. 3,5 м, выш. 2,7 м, y абводзе 10,7 м, аб’ём 18 м3, маса каля 48 т. Прынесены ледавіком каля 200— 120 тыс. г. назад з Выбаргскага масіву. В Ф.Вінакураў.
KÂMEHb-КАШЫРСКАЯ АІІЕРАЦЫЯ 1943, баі партыз. брыгады імя Мсшатава супраць ням.-фаш. захопнікаў y Вял. Айч. вайну 22.7.1943 на чыг. ст. Камень-Кашырскі Валынскай вобл. (Украіна) і 23.7.1943 на ст. Янаў-Палескі Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл. Задачай аперацыі было знішчыць варожы гарнізон на ст. Камень-Кашырскі і спыніць рух эшалонаў праціўніка. Атрад імя Суворава (70 байцоў, камандзір А.С.Кузічкін) скрытна зрабіў 55-кіламетровы марш і раптоўным ударам y ноч на 22 ліп. знішчыў станцыйныя збудаванні, склады з маёмасцю чыгункі. Развідцём аперадыі з ’явіўся удар па ст. Янаў-Палескі 23 ліп. атрадам імя Чапаева (камандзір І.С.Зайкоў). Партызаны спалілі дэпо з 3 паравозамі, цыстэрну з гаручым. У выніку аперацыі ўчастак
520
КАМЕНЯЛОМНІК
чыгункі Камень-Кашырскі-—Янаў-Палескі быў надоўга выведзены са строю. К А М ЕН Я Л0М Н ІК (Saxifraga), род кветкавых раслін сям. каменяломнікавых. Каля 370 відаў. Пашыраны ў горных краінах Еўропы, Азіі, Амерыкі; частка відаў трапляецца на раўнінах умеранага і халоднага паясоў. Растуць y трэшчынах скал і камянёў (адсюль назва). На Беларусі 3 дзікарослыя віды: К. балотны (S. hirculus) — арктабарэальная галарктычная рэліктавая расліна; К. зярністы (S. granulata) — атл.-еўрап. рэлікгавая расліна; К. трохпальцы (S. tridactylites) — атл.-еўрап. скальная расліна. К. балотны і зярністы занесены ў Чырв. кнігу Беларусі. Каля 10 відаў інтрадукаваны як дэкар. расліны, з іх вырошчваюць К. Арэндса (S. х arendsii), мохападобны (S. hypnoides), дзярністы
мі. На ўзбраенні асаднай і крапасной артылерыі Расіі захоўваліся да пач. 19 ст. К А М ЕН Я Р^ЗН Ы Я М А Ш Ы НЫ , машыны для выразання (выпілоўвання) з масіву горных парод y кар’ерах і шахтах штучнага сценавога каменю, буйных сценавых блокаў, a таксама блокаў-загатовак, якія выкарыстоўваюцца для распілоўкі на абліцовачныя пліты і арх.-буд. вырабы. Рэжучыя органы — дыскавыя, канатныя або ланцуговыя пілы, кальцавыя фрэзы, ланцуговыя і штангавыя бары (рамы, y ручаях якіх рухаюцца рэжучыя ланцугі з цвердасплаўнымі зубкамі). К.м. з дыскавымі піламі выразаюць камяні з вапняку і ракушачніху, з кальцавымі фрэзамі — з усіх горных парод, пашыраных y буд-ве, з барамі вядуць адкрытую і падземную распрацоўку вапняку і вапняку-ракушачніку. Вьпсарыстоўваюцца агрэгаты з некалькіх аперацыйных К.м., аб'яднаных агульным кіраваннем, і канатныя пілы для выпілоўвання
Прускі каменямёт перыяду Сямігадовай вайны 1756—63. буйных маналітаў са шчыльных вапнякоў і мармуру. Рабочы орган іх — сгальны канат, пад які (у прапіл) бесперапьшна гіадаецца сумесь зерняў абразіву (кварцавага пяску, карбарунду) і вады. Камень з масіву выразаюць 3 аперацыямі: папярочным, гарыз. і верт. (тыльным) прапілам. У многіх К.м. 2-я і 3-я аперацыі сумяшчаюцца пры падоўжным прасоўванні машыны ўздоўж усзупа.
(S. caespitosa), трохвілаваты (S. trilurcata) і скурысталісты (S. repanda). Шмат- ці аднагадовыя травяністыя расліны, рэдка паўкусцікі з аблісцелымі ці амаль бязлісгымі кветаноснымі сцёбламі. Лісце чаргаванае або супраціўнае, рознай формы і памераў, часта сабранае ў разетку. Кветкі звычайна правільныя, 5-пялёсткавыя, y суквеццях (мяцёлках, шчытках і інш.), радзей адзіночныя, рознага колеру, двухполыя. Плод — двухрогая шматнасенная каробачка. Дэкар., лек., харч., кармавыя, меданосныя і пакаёвыя расліны. Г.У.Вынаеў. КАМЕНЯМЁТ, гладкаствольная гармата, якая страляла каменнымі ядрамі, камянямі, кавалкамі цэглы і інш. на малыя адлегласці (да 150— 200 м). З ’явіўся ў 14 ст. (y BKJ1 з 1382) y выглядзе бамбарды. К. выкарыстоўваліся спачатку пры аблозе і абароне крэпасцей, пазней на колавым лафеце і ў палявым баі. Выцеснены гладкаствольнымі марціра-
К А М ЕН Я Ў Б0РА Ч Н Ы Я М АШ ЬІНЫ , машыны для выдалення камянёў пры ачыстцы с.-г. угоддзяў, буд-ве дарог, гідратэхн. збудаванняў і інш. Бываюць
прычапныя і паўпрычапныя, навясныя і паўнавясныя, цыклічнага і бесперапыннага дзеяння. Буйныя і сярэдняга памеру камяні выдаляюць карчавальнікамі, карчавальнікамі-збіральнікамі, машынамі са сківічным захопам, бульдозерамі, валуны — ланцуговымі або тросавымі прыстасаваннямі. Камяні сярэдніх памераў і часткова дробныя ўбіраюць паўпрычапной аднавосевай машынай з грабеньчазым рабочым органам (агрэгатуецца з трактарам «Беларусь»). Збіранне камянёў робяць прачосваннем верхняга слоя глебы. Паднятыя грэбенем камяні скідваюцца ў бункер, a позым y нрычэп ці на пляцоўку складзіравання. Дробныя камяні (дыям. да 30 см) выбіраюць машынамі з грабеньчатымі, ротарнымі, барабапнымі, элеватарнымі, грохатнымі, дыскавымі і камбінаванымі рабочымі органамі. Ёсць таксама К.м. для адначасовай уборкі і драблення камянёў. Камяні ÿ трансп. сродкі грузяць каўшовымі, грэйфернымі і інш. пагрузчыкамі, з поля вывозяць рознымі прычэпамі-самазваламі, лыжамі-самазваламі і інш І.І.Леановіч. КАМЕРА (ад лац. camera пакой, палата), 1) асобнае памяшканне спец. прызначэння, напр.. К. захоўвання багажу, знаходжання зняволеных. 2) Закрытая прастора ў якой-н. машыне ді прыладзе, напр., іскравая камера, камера згарання рухавіка. 3) Гумавая абалонка, куды напампоўваюць паветра (пад пакрышкай кола, мяча). 4) Назва фатагр. ці кіназдымачнага апарата. 5) Падземная горная вырабатка параўнальна вял. папярочных памераў і малой даўжыні. Прызначаецда для размяшчэння абсталявання, гасп., сан. ці інш. мэт. 6) Асноўны агрэгат ракетнага рухавіка, дзе патэнцыяльная энергія рабочага цела пераўтвараецца ў кінетычную энергію выхаднога газавага струменя для стварэння рэакгыўнай цягі. У хім. рухавіка складаецца з к . згарання і рэактыўнага сапла. КАМЕРА Іван Паўлавіч (27.12.1897, в. Малыя Жухавічы Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл. — 21.1.1952), генералпалкоўнік артылерыі (1943). Скончыў Вышэйшую артыл. школу (1921), артыл. камандна-тактычныя курсы (1936). У Чырв. гвардыі з 1917, y Чырв. Арміі з 1918. У грамадз. вайну ўдзельнік баёў супраць войск Калчака і сав.-польскай вайны 1920: камісар дывізіёна, палка. Пазней нач. артылерыі дывізіі, корпуса
Камсняўборачныя наіныны: a — навясная з пярэднім сківічным захопам (1 — трактар, 2 — зубы, 3 — верхнія захопы, 4 — гідрацыліндры, 5 — заднія зубы); б — прычапная (1 — гідрасісгэма павароту бункера, 2, 3 — хадавыя колы, 4 — грэбень; 1 — збіранне камянёў, II — пагрузка іх y бункер, III — выгрузка).
Забайкальскай і Паўн.-Каўкаэскай ваен. акруг. У Вял. Айч. вайну на Зах. фронце: нач. артылерыі арміі, нам. камандуючага войскамі, нач. артылерыі фронту. Удзельнік абароны Масквы. KÂMEPA ДЭ ЗІН Ф ЕК Ц Ы Й Н А Я , збудаванне або тэхн. абсталяванне, прызначаныя для дэзінфекцыі. Асн. ч. — памяшканне ці ёмістасць, куды змяшчаюць вопратку, абутак, пасцельньш і інш. рэчы, якія неабходна апрацаваць. Бываюць К.д. газавыя (выкарыстоўваюць газападобныя дэзінфіцыруючыя сродкі — вокіс этылену, бромісты метыл і інш.), гарачапаветраньія (апрацоўваюць паветрам з т-рай 80— 110 °С), парааўтаномныя (маюць абсталяванне для стварэння вадзяной пары), паравыя (апрацоўваюць вадзяной парай атм. ці павышанага ціску), парапаветрана-фармалінавыя (маюць фарсунку для распылення фармаліну), эл. (параўтварэнне адбываецца з дапамогай эл. награвальных прылад) і інш. KÂMEPA ЗГАРАННЯ, замкнёная прастора для спальвання газападобнага, вадкага або цвёрдага паліва. Спальванне адбываецца перыядычна (напр., y поршневых рухавіках унутр. згарання) ці неперарыўна (у газатурбінных і рэактыўных рухавіках). К.з. поршневага рухавіка ўтвараецца ўнутр. паверхняй галоўкі цылікдра і днішчам поршня; y газатурбінных рухавіках К.з. зкычайна ўбудоўваецца непасрэдна ў рухавік. Асн. патрабаванні: устойлівасць працэсу гарэння, высокая цепланалружанасць і паўната згарання паліва, найменшыя цсплавыя страты 1 інш. Гл. таксама Камерная печ. КАМЕРА-АБСКЎРА (ад лац. camera obscura літар. цёмны пакой), найпрасцейшае аптычнае прыстасаванне для атрымання на экране відарыса прадмета. Дае відарыс, свабодны ад дысторсіі, і дазваляе фатаграфаваць аб’екды ў такіх прамянях (напр., рэнтгенаўскіх), для якіх нельга падабраць лінзы. К.-а. ўяўляе сабой цёмную скрыню, y адной са сценак якой зроблена маленькая адгуліна. Прамяні святла ад розных пункгаў аб’екга праходзяць праэ адгуліну і ствараюць яго відарыс на процілеглай сценцы скрыні. Такая ўласцівасць К.-а. была вадома Арыстоцелю; лрынцыл яе работы апісаны ў працах
Леанарда да Вінчы. 3 17 ст. выкарыстоўвалася для назірання сонечных зацьменняў, атрымання дакумент. рысунхаў («фатаграфія да фатаграфіі») і інш. Заменена лінзавай камерай. Гл. таксама Фатаграфічны апарат. КАМЕРАН (Cameron) Верні Ловет (1.7.1844, Рэйдзіпал, Вялікабрытанія — 27.3.1894), англійскі марак, даследчык Цэнтр. Афрыкі. У 1874 даследаваў ч. берагоў воз. Танганьіка, адкрыў на 3 яго сцёк — р. Лукуга, дайшоў да р. Луалаба. Прайшоў уздоўж яе на Пд, прасачыў водападзел паміж бас. ніжняга Конга і верхняй Замбезі, y ліст. 1875 выйшаў да Атлантычнага ак. Зрабіў каля 4 тыс. вызначэнняў вышынь, што з’явілася пачаткам вывучэння рэльефу Цэнтр. Афрыкі. K A M EPÂ PbiyC (Camerarius) Рудольф Якаб (12.2.1665, г. Цюбінген, Германія — 11.9.1721), нямецкі батанік і ўрач. Праф. Цюбінгенскага ун-та і дырэктар універсітэцкага бат. саду (1688). Эксперыментальна абгрунтаваў наяўнасць полу ў раслін, вызначыў тычынкі як мужчынскія, a песцікі як жаночыя палавыя органы. Зрабіў шэраг доследаў над двухдомнымі і аднадомнымі раслінамі і прыйшоў да высновы пра наяўнасць y іх палавой дыферэнцыроўкі, адзначыў магчымасць апладнення раслін аднаго віду пылком іншага віду, пашыранасць гермафрадытызму ў свеце раслін. «KAMEPÂTA», вакальная група Бел. філармоніі. Створана ў 1986. Кіраўнікі А Ш ыкуноў (з 1986), I. Мельнікаў (з 1995). У складзе групы (1998): В.Вараб’ёва, Т.Дробышава, Ю.Караткевіч, Г.Гардынец, АДоўнар, А.Бурдзялёў. Першапачаткова рэпертуар уключаў харавыя акапэльныя творы 14— 20 ст., з 1988 — джазавыя стандарты. У 1989 канцэрггнай праграмай «Музыка падсвядомасцЬ акрэслены асн. кірунак групы: уласныя кампазіцыі (у т.л. В.Вараб’ёвай), якія спалучаюць спевы a капэла з тэхнікай мікрафонных спеваў і адначасовай анрацоўкай галасоў электронікай. Творчая вяршыня калектыву — пастаноўка містэрыі «Бог сярод нас» Шыкунова (1995). 3 1996 «K.» супрацоўнічае з Дзярж. канцэртным аркестрам Беларусі
КАМЕРНАЯ
521
пад кіраўнідтвам М.Фінберга, выконвае апрацоўкі эстр. песень. У рэпертуары некалькі разнапланавых праірам: ад старадаўняй духоўнай музыкі да авангарда. Н.Я.Бунцэвіч. КАМ ЕРЛІН Г-Ô H E C (Kamerling Onnes) Гейке (21.9.1853, г. Гронінген, Нідэрланды — 21.2.1926), нідэрландскі фізік, адзін з заснавальнікаў фізікі нізкіх тэм-
І.П.Камера.
Г.Камерлінг-Онес.
ператур. Замежны чл.-кар. AH СССР (1925). Скончыў Гронінгенскі ун-т (1876). У 1878— 82 y Політэхн. школе ў г. Дэлфт, y 1882— 1923 праф. Лейдэнскага ун-та, арганізатар і першы дырэктар (1894— 1923) Лейдэнскай крыягеннай лабараторыі. Навук. працы па крыягеннай фізіцы, тэрмадынаміцы, магаітаоптыцы і радыеакгыўнасці. Першым дасягнуў тэмператур, блізкіх да абсалютнага нуля, і атрымаў (1908) Banid гелій. Адкрыў звышправоднасць (1911). Нобелеўская прэмія 1913. КШ Ы т-Ю СТРУМВНГАЛЬНЫ АНСАМБЛЬ БЕЛАРЎСКАГА ТЭЛЕБАЧАННЯ I РАДЫЁ. Створаны ў 1932 як секстэт домраў з артыстаў аркестра рус. нар. інструментаў Бел. радыёкамітэта. У рэпертуары творы рус. і эах.-еўрап. класікі, апрацоўкі фальклору народаў б. СССР. У 1935 удзельнічаў y першых запісах бел. музыкі на грампласцінкі (інстр. і вак. творы бел. кампазітараў, апрацоўкі бел. нар. песень y выкананні Л.Александроўскай, І.Балоціна, М.Дзянісава, Р.Млодак, В.Несцярэнкі, М.Пігулеўскага). Выступаў таксама з хорам Бел. радыё. У 1941— 44 не прадаваў. 3 1971, пасля ўхлючэння ў ансамбль арфы, баяна, цымбалаў і ўдарных інструментаў, сучасная назва. Рэпертуар узбагачаецца за кошт пералажэнняў сусв. папулярнай музыкі розных кірункаў. Кіраўнікі: Г.Лабанок (з 1938), Г.Жыхараў (з 1946), Л.Смялкоўскі (з 1960), А.Халшчанкоў (1976— 79), Я.Валасюк (1983— 91), ААрабей (з 1995). Сярод салістаў (1998): Г.Радзько. Т.Пячынская, В.Кучынскі, А.Золатава. Літ.: Ж у р а ў л ё ў Дз.М. Камерна-інструментальны ансамбль Беларускага тэлебачання і радыё. Мн., 1982. Н.Я.Бунцэвіч. КАМЕРНАЯ МЎЗЫКА, галіна муз. мастацтва, якая ўключае ва^яттьныя і
522
КАМЕРНАЯ
інструментальныя творы для невял. складу выканаўцаў (ссша або ансамбляў). Ёй уласцівы дэталізацыя муз. драматургіі, адмысловая распрацоўка матэрыялу, тэндэнцыя да індывідуалізацыі ўсіх партый. Асн. разнавіднасці твораў К.м. — раманс, вак. цыюі, саната, санатна-цыклічныя ансамблі (трыо, квартэт, квінтэт і інш.), інстр. п ’есы і цыклы п’ес. Тэрмін «К.м.» вядомы з 16 ст. як вызначэнне стылявой дыферэнцыяцыі свецкай музыкі, звяэанай пераважна з быт. (хатнім) музіцыраваннем, царк. і тэатр. музьпсі. Вырашальную ролю ў фарміраванні камерна-інстр. жанраў адыгралі прадстаўнікі ве н ск а й к л а с іч н а й ш колы , камерна-вахальных — камлазітары-рамантыкі Ф.Шуберт, Р.Шуман. 3 19 ст. выконваеіша ў канцэртных залах. У 19—20 ст. значныя дасягненні ў К.м. належаць Ф.Шапэну, І.Брамсу, АДворжаку, Х.Вольфу, К.Дэбюсі, Л.Яначаку, Б.Бартаку, П.Хіндэміту, М.Глінку, АДаргамыжскаму, М.Мусарг-
роў, Г.Гарэлава, Дз.Лукас, Пукст, Дз.Смольскі, Э.Тырмавд, Л.Ш лег). Інстр. мініяцюры ёсць ва ўсіх бел. кампазітараў, але найб. іх стварылі Абеліёвіч, Я.Глебаў, В.Карэтнікаў, Мадкавыраў, Смольскі. Цыклы п ’ес для дзяцей пішуць В.Войцік, С.Картэс, А.Навахрост, Ф.Пыталеў, Тырманд, К.Цесакоў, Ш лег і інш. Побач з традыц. інстр. складамі бел. кампазітары шырока выкарыстоўваюць y К.м. духавыя, ударныя і нар. муз. інструменты, узбагачаецца вобразная сфера (С.Бельцюкоў, Гарэлава, У.Кур’ян, Смольскі, Шлег). Н а стылістыцы К.м. адбіліся ўсе харакгэрныя тэндэнцыі бел. муз. мастацтва на розных этапах яго развідця. Л і т P a ц к a я Ц.С. Советская камерная музыка. М., 1965; P a a б е н Л.Н. Советская камерно-ннсгрументальная музыка. Л., 1963; Я г о ж. Камерная ннструментальная муэыка первой половнны XX в.: Сграны Европы н Амернкл. Л., 1986; Гісторыя беларускай савецкай музыкі. Мн., 1971; А н т о н е в я ч В.А Камерно-ннсгрументальная музыка / /
Камерна-інструментальны ансамбль Беларускага тэлебачання і радыё.
частак, абмежаваны інстр. склад, індывідуальны для кожнага твора; перавага псшіфанічнай факгуры; спалучэнне стылявых мадэлей музыкі 18 ст. з прыёмамі сучаснай кампазітарскай тэхнікі. У адносінах зместу можа быць абвострана псіхалагічная (АШ онберг), лірыка-драм. (А.Анегер, К.Караеў), апаэтызаваная (Б.Чайкоўскі). Развіццю К.с. ў бел. музыцы садзейнічала стварэнне Дзяржаўнага камернага аркестра Рэспублікі Беларусь (1968). Сталыя ўзоры жанру прадстаўлены ў творчасці Г.Вагнера, В.Войціка, УДарохіна, А.Залётнева, В.Капыцько, В.Кузнядова, К.Цесакова і інш. Л іт :. А р а н о в с к н й М.Г. Камерный варнант снмфонзш / / Арановскмй М.Г. Снмфоннческне нскання. Л., 1979; С ц е п у р о Л.А Камерно-оркестровые жанры в творчестве белорусскнх композіггоров 60—70-х гг. // Вопросы культуры н нскусства Белорусснв. Р.М .Лладава. Мн., 1985. Вып. 4. КАМ ЕРНЫ APKÉCTP, невялікі аркестр, аснову якога складае струнная група, часам яе дапаўняюць клавесін, духавыя і ўдарныя інструменты. Яго асаблівасці: няўстойлівасць і ненарміраванасць складу, індывідуалізацыя партый (кожная партыя часам выконваецца адным салістам). Вызначэнне «К.а.» ўведзена ў 20 ст. ў сувязі з імкненнем узнавіць арыгінальнае гучанне барочнай і раннекласічнай музыкі і характэрнымі тэндэнцыямі сучаснай камлазітарскай творчасці: павелічэннем ролі поліфаніі, эканоміяй муз. сродкаў, рэакцыяй на «звышаркестр», што склаўся да пач. 20 ст. Ддя К.а. значны рэпертуар стварш і камітазітары П.Хіндэміт, Дз.Шастаковіч, Я.Раэтс, А.Шнітке, бел. Г.Вагаер, В.Войцік, Я.Глебаў, В.Каітыцько, В.Кузняцоў і інш. Сярод вядомых калсктываў К.а. пад кіраўніцгвам В.Штроса (Германія), «Новыя віргуозы Рыма* (Італія), К.а. пад кіраўніцівам В.Траішякова, « Н ір т у о т М а сквы » , «Салісты Масквы* пад кіраўніцтвам Ю.Башмета (Расія), Лггоўскі пад кіраўніцгвам С.Сандэцкіса, К.а. Грузіі пад кіраўніцгвам Л.Ісакадзе, Ерэванскі К.а. і інш., на Беларусі — Д зярж аўны ка м ер н ы а р кест р Р э сп уб лік і Беларусь.
скаму, П.Чайкоўскаму, С.Танееву, С.Рахманінаву, АСкрабіну, М.Метнеру, Дз.ІІІастаковічу, С.Пракоф’еву, М.Мяскоўскаму, Г.Свірыдаву. На Беларусі ансамблевае музідыраванне вядома з 17 ст. У канцы 18 ст. пашырана ігра на клавесіне, клавікордзе, y 19 ст. — фартэпіяннае, скрыпічнае, квартэтнае музіцыраванне. Арыгінальныя камерныя творы належаць ААбрамовічу, І.Глінскаму, М.Ельскаму, Н.Орду, Ф.Міладоўскаму, В.Клзлоўскаму. У 20 ст. К.м. фарміравалася ў рэчышчы агульнага развіцця бел. муз. культуры. У інстр. творах 1920— 30-х г. характэрная рыса — цытаванне фалькл. матэрыялу (квартэты М.Крошнера, М.Чуркіна, В.Яфімава). Больш складаныя сувязі з фальклорам y творах М.Аладава, А.Бапатырова, П.Падкавырава, Р.Пукста, Я.Цікоцкага. Вакальная К.м. бел. кампазітараў ахогшівае рамансы і вак. цыклы (Л.Абеліёвіч, Багаты-
Белорусская музыка 1960—1980 гг. Мн., 1997. Т .А .Д уб ко ва . KÂMEPHAH П ЕЧ, печ, рабочая прастора якой мае форму камеры. Прызначана ддя награвання або тэрмічнай апрацоўкі метал. загатовак і дэталей, шкляных вырабаў, абпальвання керамічных і эмаліраваных вырабаў і інш. Прадуе з перыяд. загрузкай вырабаў і аднолькавай т-рай ва ўсіх пунктах рабочай прасторы. Будуецца ў выглядзе каўпаковай печы, награвальнага калодзежа, печы з высоўным подам і інш. Выкарыстоўвае вадкае, цвёрдае і газападобнае паліва, эл. нагрэў.
кАМЕРНАЯ СІМ Ф 0Н ІЯ, разнавіднасць сімфоніі. Склалася ў пач. 20 ст. з развіццём неакласіцыжу як своеасаблівая рэакдыя на вял. цыклічную сімфонію 19 ст. і вял. аркестравы апарат. Характэрныя рысы: невял. часавая працягласць пры нестабільнай колькасці
KAMEPÔH (Cameron) Чарлз (1730-я г., Шатландыя — 1812), расійскі архітэкгар, прадстаўнік класіцызму. Вучыўся ў Францыі і Італіі. 3 1779 працаваў y Пецярбургу, y 1802— 05 гал. архітэктар Адміралцейскай калегіі. Сярод твораў комплекс збудаванняў y Царскім Сяле (цяпер г. Пушкін); павільён «Агатавыя пакоі» (1780— 85) з «Халоднымі лазнямі», «Вісячы сад» і «Камеронава галерэя» (1783— 86, пандус — 1793); палац і паркавыя павільёны ў г. Паўлаўск (1780-— 1801). Пабудаваў палац Разумоўскага ў Батурыне на Украіне (1799— 1803). Творчасці ўласцівы гарманічнасць, вытанчанасць кампазіцый, прапорцый і аддзелкі інтэр’ераў. КАМЕРСАНТ (ад франц. commercant гандляр), асоба, якая займаедца прыватным гандлем, камерцыяй.
KAMEPTÔH (ням. Kammerton ад Kammer пакой + тон), інструмент для фіксацыі і ўзнаўлення стандартнай вышыні муз. тонаў. Эталон вышыні гуку пры настройцы муз. іігструментаў, y хоры і інш. Прасцейшы К. — U -падобна выгнуты замацаваны пасярэдзіне метал. стрыжань, камцы якога могуць свабодна вагацца. Звычайна выкарыстоўваюць К. ў тоне а 1 (ля 1-й актавы; часам і ў тоне с2). Частата гэтага гуку мянялася ў розныя перыяды гісторыі музыкі. У наш час прынята настройка К. з частатой 440 герц. Выкарыстоўваюдь таксама язычковыя і электронныя К. Для вызначэння вышыні розных тонаў служаць наборы K. і K., y якіх частата рэгулюецда.
Камертон.
КАМЕРУН (англ. Cameroon, франц. Cameroun), Р э с п у б л і к а Камер y н (англ. Republic o f Cameroon, франц. République du Cameroun), дзяржава ў Цэнтр. Афрыцы. На 3 абмываецца водамі зал. Біяфра (ч. Гвінейскага зал.) Атлантычнага ак. Мяжуе на П нЗ з Нігерыяй, на П н і ПнУ з Чадам, на У з Цэнтральнаафр. Рэспублікай, на Пд з Конга, Габонам і Экватарыяльнай Гвінеяй. Пл. 475,4 тыс. км2. Нас. 14677,5 тыс. чал. (1997). Дзярж. мовы — англ. і французская. Сталіца — г. Яўндэ. Падзяляедца на 10 правінцый. Нац. свята — Дзень абвяшчэння рэспублікі (20 мая). Дзяржаўны лад. К. — федэратыўная рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1996. Кіраўнік дзяржавы і ўрада — прэзідэнт, якога выбірае насельніцгва тэрмінам на 5 гадоў. Заканад. ўлада належыць прэзідэнту і аднапалатнаму Нац. сходу (180 дэпутатаў, выбіраюцца насельніцтвам на 5 гадоў). Выканаўчы орган — Кабінет міністраў на чале з дрэм’ер-міністрам, назначаецца прэзідэнтам. На чале правінцый стаяць губернатары, якіх таксама назначае прэзідэнт.
Прырода. Берагі зал. Біяфра на П н плоскія, з шырокімі эстуарыямі, на Пд скалістыя. Уздоўж узбярэжжа — нізіна шыр. да 150 км з ізаляваным вулканічным масівам Камерун (выш. да 4070 м). Цэнтр. ч. займае плато Адамава выш. 1000— 1500 м з конусамі патухлых вулканаў (выш. да 3008 м). Упадзіна Бенуэ аддзяляе нагор’і ад размешчаных на Пн гор Мандара (выш. да 1494 м). На ПнУ — алювіяльныя раўніны ўпадзіны воз. Чад. Большая ч. К. размешчана ў межах выступу Афр. платформы — шчыта Ядэ, складзенага з гнейсаў, крышт. сланцаў і гранітаў архею, кварцытаў і метавулканітаў ніжняга пратэразою. Карысныя выкапні: баксіты (запасы 1435 млн. т, 1993), жал. руда (240 млн. т), прыродны газ (110 млрд. м3), нафта (71 млн. т). Ёсць радовішчы руд волава, тытану, марганцу, медзі, свінцу, цынку, вальфраму, малібдэну, урану, золата, алмазаў. Клімат на Пд экватарыяльны, на Пн экватарыяльна-мусонны. Сярэдняя месячная т-ра ад 22 да 28 °С. Гадавая колькасць ападкаў y раёне воз. Чад 300— 500 мм, ва ўнутр. раёнах 1500— 2000 мм, на ўзбярэжжы больш за 3000 мм, на схілах масіву Камерун да 10 000 мм (самы вільготны раён Афрыкі). Рачная сетка густая і мнагаводная, рэкі багатыя гідраэнергіяй. Гал. рака — Санага. Каля 40% тэрыторыі займаюць лясы. На Пд вільготныя вечназялёныя экватарыяльньм лясы, якія на Пн пераходзяць y саванну, на ўзбярэжжы — мангравыя зараснікі. Глебы чырвоныя фералітныя, чьірвонабурыя і чорныя трапічныя. Жывёльны свет разнастайны. У лясах жывуць M a n n u (камерунская гарыла, шымпанзэ, бабуін); водзядца афр. сланы, бегемоты, кракадзілы; шмат птушак (больш за 750 відаў), паўзуноў. У саваннах капьггныя жывёлы (буйвалы, насарогі, антылопы, жырафы) і драпежнікі (львы, гепарды, леапарды). У прыбярэжных водах шмат рыбы, крабаў, крэветак, лангустаў. Над. паркі (Бенуэ, Бубадджыда, Ваза) і запаведнікі (Бафія, Джа, Дуала-Эдэа, Камла і інш.). Насельніцтва. Болыдая ч. насельніцтва належыць да народаў, якія размаўляюць на нігера-кангалезскіх мовах. На Пд жывуць народы фанг, бамілеке, ма-
КАМЕРУН_______________ 523 ка, дуала і інш.; y лясах да ПдУ — лігмеі бідга, ка і кола; y цэнтр. частцы — чамба, мбуле, гбайя, на Пн — вандала, маса, мусгу, бура і ідш. Каля 51% насельніцтва трымаюцца традыц. вераванняў, 33% — хрысціяне, 16% — мусульмане. Сярэдняя шчыльн. 30,9 чал. на 1 к м . Найб. заселены зах. і лаўд.-зах. раёлы краіны. Гар. насельнідтва 46%. Найб. гарады (тыс. ж.): Дуала — 1320, Яўндэ — 1119 (1996), Гаруа — 160, Маруа — 140, Бафусам — 120 (1992). У сельскай гасдадарцы занята 74%, y лрам-сці — 11% лрацаздсшьнага насельніцтва.
Герб і сцяг Камеруна Гісторыя. Археалагічнымі даследаваннямі на Пн К. выяўлены рэшткі матэрыяльнай культуры сярэдняга і верхняга палеаліту. У 8— 15 ст. паўн. землі К. ўваходзілі ў склад імперыі Сао. У 16 ст. туг узнік султанат Мандара, y пач. 19 ст. ён заваяваны плямёнамі фульбе, якія ўтварылі некалькі самасг. феад. княстваў — ламідатаў (Маруа, Гаруа, Тыбаты і інш.). У Цэнтр. К. э 17 ст. існавалі дзяржавы Балі (на 3) і Бамум (на У). На Пд К. ў пач. 19 ст. сгворана дзяржава Дуала. У 1472 y вусці р. Вуры высадзіліся лартуг. маракі. У 16— 17 ст. галандскія, потым англ., франц, і ням. гандляры заснавалі на ўзбярэжжы К. гандл. факгорыі. У 1884 Германія навязала правіцелям узбярэжных раёнаў К. дагавор аб 30-гадовым пратэктараце. У 1-ю сусв. вайну К. акупіраваны франц. і брыт. войскамі і падэелены паміж Францыяй і Вялікабрьгганіяй (1916). У 1922 Ліга Нацый перадала Усх. K. y мандатнае кіраванне Францыі (90% т э р ш о рыі), Зах. К. — Вялікабрытаніі. 3 1946 абедзве гэтыя часткі падапечныя тэр. ААН з захаваннем кіравання за Фраіадыяй і Вялікабрытаніяй. Уздым нац.-вызв. руху прымусіў кіруючыя дэяржавы правеспі туг канстьпуцыйныя рэформы.
У 1957 падапечная тэр. К. (франц. кіраванне) абвешчана падапечнай дзяржавай, 1.1.1960 — незалежнай, y сак. 1960 — Рэспублікай К. Першым яе прэзідэнтам выбраны лідэр партыі Камерунскі саюз (засн. ў 1958) А.Ахіджа. Брыт. частка К. ў выніку рэферэндуму 1961 падзелена: Пн далучана да Федэрадыі Нігерыі, Пд — да Рэспублікі К. Была створана Федэратыўная Рэспубліка K. y складзе надзеленых унутр. аўганоміяй Усходняга і паўд. ч. Заходняга К. Прэзідэнтам стаў Ахіджа. У краіне ўстанавілася аднапарт. сістэма [кіруючая партыя Камерунскі нац. саюз (КНС), засн. ў 1966]. Палітыка спалучэння прыватнага, замежнага і дзярж. капіталу з некаторымі элементамі рэгулявання і планавання забяспечыла К. высокія тэмпы эканам. росту. Паступовая уніфікацыя абедзвюх ч. краіны
тур (какава, кава, бананы і інш.). У прам-сці пераважаюць галіны па перапрацоўцы с.-г. сыравіны, лесанарыхтоўчая і дрэваапрацоўчая. Валавы ўнутр. прадукт (ВУП) y 1995 склаў 16,5 млрд. дол. ЗШ А, па 1200 дол. ЗІПА на душу насельнідгва. Доля сельскай гаспадаркі ў ВУП — 28%, прам-сці — 25%, сферы паслуг — 47%. Вядучая галіна с е л ь скай г а с п а д а р к і — земляробства. Апрацоўваецда каля 13% тэр. краіны. Гал. харч. культуры: проса, copra, кукуруза, рыс, маніёк, ямс, бананы, батат, арахіс, агародніна, цукр. трыснёг і інш. Асн. экспартныя культуры: какава (пл. 270 тыс. га, збор 70 тыс. т, 1995), кава (340 тыс. га, 100 тыс. т), бавоўна (каля 300 тыс. га, 170 тыс. т), бананы, каўчук, тытунь, чай, алейная пальма. Жывёлагадоўля качавога і паўкачавога кірунку, пераважна на Пн і 3 краіны. Гадуюць (млн. галоў, 1996): буйн. par. жывёлу — 4,9, авечак — 3,8, коз — 3,8, свіней — 1,4. Улоў рыбы ва ўнутр.
Дызанге), вытв-сці буд. матэрыялаў (Дуала, Фігіль), мінер. угнаенняў (Дуала). У г. Эдэа на гліназёме з Гвінеі працуе алюмініевы з-д. Маш.-буд. і металаапр. прам-сць (вытв-сць металаканструкцый і праісату, ручнога с.-г. інвентару, зборка легкавых аўтамабіляў, радыёапаратуры, электратэхн. прыбораў) размешчана ў Дуале і Яўндэ, нафтаперапр. з-д — каля г. Лімбэ. Большая ч. ўнутр. перавозак К. прыпадае на чыгунку. Даўж. чыгункі 1175 км, аўтадарог 64,5 тыс. км. 90 тыс. легкавых і 79 тыс. грузавых аўтамабіляў. Марскія парты: Дуала (каля 90% усяго грузаабароту краіны), Крыбі, партовы комплекс Тыка—Лімбэ— Бата, Кампа (вываз драўніны). Рачны порт Гаруа. Экспарт 1,2 млрд. дол. ЗШ А (1994): какава, драўніна, алюміній, бананы, каўчук, абутак. Імпарт 810 млн. дол. ЗШ А (1994): абсталяванне, аўтамабілі, нафтапрадукгы, быт. тэхніка, харч. прадукты. Асн. гандл. партнёры: Францыя, інш. краіны
прывяла да стварэння ў выніку рэферэндуму 1972 Аб’яднанай Рэспублікі К. (прынята новая канстытуцыя). У 1982 прэзідэнтам стаў П.Бія. 3 1984 краіна наз. Рэспубліка К. У 1985 К Н С ператвораны ў Камерунскі нац. дэмакр. рух (КНДР). У снеж. 1990 y краіне ўведзена шматпарт. сістэма. У 1992 на выбарах гіерамог КНДР, які сфарміраваў кааліцыйны ўрад, на датэрміновых прэзідэнцкіх выбарах — Бія. К. — чл. ААН (з 1961), Арг-цыі афр. адзінства, Садружнасці на чале з Вялікабрьгганіяй (з 1995). Дзейнічаюць Дэмакр. аб'яднанне камерунскага народа, Нац. саюз за дэмакратыю і прагрэс, Саюз народаў К., Сацыял-дэмакр. фронт, Дэмакр. саюз К. і інш. Адзіны прафс. цэнтр — Прафс. арг-цыя працоўных К. Гаспадарка. К. — агр. краіна, спецыялізуецца на вытв-сці экспартных куль-
вадаёмах і прыбярэжных водах y 1993 склаў 80 тыс. т. К. — пастаўшчык на сусв. ры нак каштоўнай драўніны жал., чырв., эбенавага, жоўтага і інш. дрэў. Штогод нарыхтоўваецца каля 2 млн. м3 драўніны. П р а м ы с л о в а с ц ь не атрымала значнага развіцця. Здабываюць нафту (каля 8 млн. т, 1995), волава, золата, кіяніт, мармур і інш. Вытв-сдь электраэнергіі 2,7 млрд. кВт • гадз (1995), пераважна на ГЭС (на р. Carra ra). Буйныя ЦЭС y гарадах Яўндэ і Гаруа. 3 галін апрацоўчай прам-сці найб. развіта харч. (перапрацоўка зярнят какавы, ачыстка кавы, алейная, піваварная, мукамольная, цукр., чайная; асн. цэнтры: Яўндэ, Дуала, Эдэа, Гаруа, Маруа, Нкангсамба, Дыбамбары, Мбанджок, Бафусам, Нду). Да традыц. галін належыць дрэваапр. прам-сць (вытв-сць піламатэрыялаў, аднаслойнай фанеры, мэблі, запалак, паркету, цэлюлозна-папяровая); асн. прадпрыемствы ў Белаба, Яўндэ, Дуала, Дымака, Мбальмайо, Эсека, Эдэа. 3 галін лёгкай прам-сці вылучаюцца тэкст. (Дуала, Гаруа, Маруа, Каэле) і гарбарна-абутковая (Нгаўндэрэ, Дуала). Есць прадпрыемствы па першаснай апрацоўцы латэксу (Тыка,
EC, ЗША. Грашовая адзінка — камерунскі франк. Літаратура. Вытокі л-ры К. ў багатым нар. фальклоры. У пач. 20 ст. склалася арыгінальная пісьменнасць y народа бамум (заснавальнік — правіцель дзяржавы султан Нджоя); на ёй складзены 3 кнігі: гісторыя дзяржавы Бамум, мед. і рэліг. трактаты. Далейшага развіцця ra ra пісьменнасць не атрымала. У 1930-я г. з ’явіліся творы на мясц. мовах. Сучасная л-ра К. ствараецца пераважна на франц. мове, y меншай ступені на англійскай. Першыя творы на франц. мове адносядца да 1920-х г. (запісы фальклору, этнагр. нататкі); найб. вядомы пісьменнік І.Мумэ-Этыа. Станаўленне л-ры пачалося ў 1950-я г. — перыяд узбр. супраціўлення каланізатарам. Вастрыня паліт. сітуацыі, усенар. характар барацьбы надавалі паэзіі і прозе рысы грамадзянскасці. Найб. вылучаецца творчасць паэта Э.Эпанья-Іандо (эб. «Камерун! Камерун!», 1960), цесна звязаная з нар. песеннай традыцыяй. У прозе гал. месца заняў сац. раман, накіраваны супраць каланіялізму і аджылых норм патрыярхальнага грамадства (Б.Матып, М .Беці, Ф.Аяно). У 1960-я г.
524
кам ерун
зарадзілася навела (Р.Філамбэ, ГАяноМбіа), якая прадоўжыла традыцыі сац.быт. рамана. Разам з асветніцкімі (Філамбэ, Ж.Ж .Макто) і сац.-крытычнымі (Р.Меду Мвамо, П.Ндэдзі-Пенда) тэндэнцыямі прасочваюцца рысы рамант. ідэалізацыі традыц. ўкладу афр. краін (Ф.Бебей). Значных поспехаў дасягнула драматургія (сац.-быт. камедыі АяноМбіа). Найб. вядомы паэт. твор — лірыка-філас. цыкл С.М .Эно-Белінга «Негрыцянскія маскі» (1972). Архітэктура і выяўленчас мастацтва. На Пн краіны выяўлены стараж., выбітыя на скалах, геам. і стылізаваныя выявы жывёл. Традыцыйдыя пабудовы — круглыя і прамавугольныя ў плане хаціны з гліны, каменю, бамбуку на драўляным каркасе з канічнымі саламянымі дахамі і конусападобнае жыллё (вьгш. 6—8 м), вылепленае з гліны. Уваход і сцены ўнутры аздаблялі паліхромным геам. арнаментам. Звонку ддя аховы ад дажджу рабілі трохвугольныя рубцы,
Да арт Камсрун Краявід на поўначы краіны. якія складалі своеасаблівы пластычны ўзор. У канцы 19 ст. ўзніклі гарады (Яўндэ, Дуала) з забудовай y духу араб. і еўрап. архггэктуры. 3 1950— 60-х г. узводзіліся будынкі ў сучасным стылі (арх. Нгодэ, Н.Колінс). Пашыраны разьба па дрэве (мэбля, аэдобленая антрапа- і зааморфнымі кампазіцыямі; культавыя слупападобныя статуэткі, ярка размаляваныя і ўпрыгожаныя ракавінамі, бранзалетамі, каралямі, кавалачкамі металу і шкла), кераміка, вышыўка, лідце з бронзы і інш. Пашыраны выраб масак з цэлага кавалка дрэва, абцягнутых скурай і ярка размаляваных, са скажонымі, экспрэсіўнымі рысамі і сакавітай разьбой. Фарміруецца нац. маст. школа (жывапісцы і скулыггары Абасша, Кедфак, Мпанда і інш.). Літ:. Л я х о в с к а я Н.Д. Лнтература Камеруна / / Развнтне лятературы в незавнснмых странах Афрякн (60—70-е гг. XX в.). М., 1980. В.М.Сасноўскі (прырода, насельнідгва, гаспадарка), В.УАдзярыха (гісторыя). КАМЕРУН (Cameroon, Cameroun), вулканічны масіў y Афрыцы, каля берагоў
Гвінейскага заліва. Тэр. дзяржавы Камерун. Выш. 4070 м. Трахібазальтавы стратавулкан са шматлікімі бакавымі конусамі і кратэрамі. Гал. вяршыня — дзеючы конус Фака (апошняе вывяржэнне ў 1959). На зах. і паўд.-зах. схілах выпадае найб. ў Афрыды колькасць ападкаў (каля 10 000 мм за год). Ніжняя ч. схілаў занята экватарыяльнымі лясамі, часткова плантацыямі, выш эй — горныя лясы і лугі. КАМ ЕРЦЬІЙНАЯ ТАЙНА звесткі, звязаныя з вытв., тэхнал., гандл., фін. дзейнасцю прадпрыемства, кампаніі, фірмы, банка і інш., раскрыццё якіх можа нанесці шкоду іх інтарэсам. Дазваляе абараніць прадпрыемствы, інш. фарміраванні ад нядобрасумленных канкурэнтаў, бязвыгоіатнаіа карыстання прадуктамі штэлекгуальнай працы (напр., вынаходнііггвамі, інавацыямі) і інш. Склад і аб’ём звестак, што з ’яўляюцца К.т., парадак іх абароны вызначаюцца кіраўніком прадпрыемства (фірмы, банка і інш.) y адпаведнасці з заканадаўствам. Службовыя асобы дзярж. органаў, улаўлаважадыя праводзіць гіраверкі дзейнасці прадгірыемства, маюць права адпаведна іх кампетэнцыі знаёміцца са звесткамі, якія складаюць К.т., пры ўмове іх захавання і адкаэнасці за іх выдаванне. У.Р.Залатагораў. КАМ ЕРЦЫ ЙНЫ БАНК, крэдытная ўстанова, якая ажыццяўляе універсальныя банкаўскія аперацыі (прыцягненне ўкладаў, даванне пазык і інш.). Грашовыя сродкі для правядзення аперацый фарміруюцца пераважна праз уклады, якія размяшчаюцца на ўмовах зваротнасці, платнасці і тэрміновасці. К.б. функцыянуюць на прындыпах камерцыйнага разліку, самастойна вызлачаюць дарадак прыцягнення і выкарыстання грашовых сродкаў, выкананне інш. банкаўскіх аперацый, узровень працэнтдых ставак, дамер камісійнага ўзнагароджадня і не адказваюць да абавязацельствах дзяржавы і сваіх кліентаў. Ствараюцца на лаявых ці акцыядердых пачатках і адрозніваюцда даводле слосабу фарміравандя статутдага кадіталу (з удзелам дзяржавы, замежнага капіталу і інш.), відаў адмадных адерацый — удіверсальныя і спецыялізаваныя (дадр., дэпазітны, інвестыцыйны, інавацыйды), тэрыторыі дзейнасці (міжнар., рэсп., рэгіянлльны і інш.), галіновай арыентацыі (надр., лрамысл., аграрны). У.Р.Залатагораў. К А М ЕРЦ ЬІЙ Н Ы КРЭДЬІТ, т а в а р ны к р э д ы т , крэдыт, які даецца вытворцамі (прадаўцамі) сдажыўцам (пакупдікам) y выглядзе адтэрміноўкі плацяжу (або яго растэрміноўкі) за прададзеныя тавары, выкананыя работы і паслугі. Афаршіяецца сдец. дакументам (надр., вэксалем), які сведчыць абавязацельства пакупніка заплаціць абумоўленую здзелкай грашовую суму. Мэта К.к. — паскорыдь рэалізацыю тавару і павялічыць хуткасць абарачэння капіталу. Працэнт па К.к., што ўваходзіць y цану тавару і суму вэксаля, ніжэйшы,
кам еты
525
чым па банкаўскім крэдыце, мэтай якога з’яўляецца атрыманне прыбытку да пазыках, крэдытах. К.к. маічымы і ў інш. форме, калі слажывсц перадае частку сваіх сродкаў (рэсурсаў) пастаўшчыку для адератыўнага і якаснага выканалдя заказу з далейшым іх залікам y аплату драдукцыі (тавару, даслуг), якую ён атрымлівае. У.Р.Залатагораў. К АМ ЕРЦ Ы Й НЫ РАЗЛІК, метад вядзеддя гасдадаркі шляхам сувымярэддя ў грашовай форме затрат і вынікаў гасд. дзейнасці. Асд. мэта — атрымадде максімуму лрыбытку дры мінім. затратах. У адроздедне ад гаспадарчага разліку К.р. прадугледжвае абавязковае атрыманне прыбытку і рэнтабельнасці, дастатковай для далейшага гасладарання. Пры К.р. суб’екгы гаспадараддя маюць лрава размяркоўваць атрыманую выручку ад рэалізацыі прадукцыі (работ, паслуг), фарміравадь і выкарыстоўваць вытв. фонды, самастойда здаходзіць крыдіцы даш ырэння вытв-сці, вылускаць акдыі, аблігацыі і інш. Суб’екты фін. аддосін нясуць эканам. адказнасць за вылікі сваёй дзейдасці, выкананле абавязацельстваў перад пастаўшчыкамі, спажыўцамі, дзяржавай, банкамі; фін. адносіды прадпрыемстваў вызвалены ад дробдай рэгламентацыі з боку дзяржавы. У.Р.Залатагораў. КАМ ЁРЦЫ Я (ад лац. commercium гандаль), гандаль, гаддл. аперацыі; дзейнасць, накіраваная на атрыманне прыбытку. КАМЁТЫ (ад грэч. kometes літар. доўгавалосы), адна з груп малых цел Сонечнай сістэмы. Рухаюцца вакол Сонца да модна выцягнутых элідтычных (перыядычныя К.) і дарабалічдых (нелерыядьддіыя К.) арбітах; сярэдняя адлегласць y дерыгеліі даходзіць да 1 а.а., y афеліі — да 10 000 а.а. Паводле перыаду абарачэння адрозніваюць К. кароткаперыяаычныя (перыяд 3—10 га-
Камета Х’якутакі (год назіранпя 1996).
526
КАМЕЯ
доў; афеліі не выходзяць за межы арбіты Юпітэра) і доўгаперыядычныя (перыяды да некалькіх мільёнаў гадоў). Форма і памеры К. ро'шыя, будова ў асноўным аднолькавая. Цэнтр. цвёрдая частка наз ядром (дыяметр 0,5—20 км, маса 10 —10 9 кг). Яно складаецца з вадзянога лёду, замерзлых газаў (аксідаў вугляроду СО і С 02, аміяку NH3, цыяністага вадароду HCN і інш.) і пылавых часцінак. Пры набліжэнні да Сонца лёд і газы выпараюцца і свецяцца адбітым сонечным святлом: вакол ядра ўгвараецца святлівы газавы шар — кома. Ядро, кома, выцякаіші і інш. ўгварэнні ў наваколлі ядра складаюць галаву К. Ад дзеяння светлавога ціску і сонечнага ветру газы і пыл адносяцца ад ядра, утвараючы хвост, накіраваны амаль заўсёды ад сонца. Даўжыня хваста дасягае 10' км; ён
камень (сардонікс, агат і інш.) з выпуклай разной выявай. Выразнасць дасягаецца праз натуральную слаістасць каменя (выява — аднаго колеру, фон, адметныя па тоне і факгуры дэталі — іншых). Вядома з 4 ст. да н.э., росквіт — y мастацтве эліністычнай Грэцыі і Стараж. Рыма. КАМІЗЙЛЬКА. від безрукаўкі; частка бел. нар. мужчынскага гарнітура 19 — пач. 20 ст. На Беларусі перад К. шылі з тонкага даматканага сукна, паўсуконніка або э фабр. тканін, на палатнянай падшэўцы, прамога ці паўпрыталенага крою, спінку — з розных больш танных тканін. Апраналі К. паверх кашулі навыпуск, спераду зашлільвалі на гузікі. К. таксама састаўная частка класічнага касцюма-тройкі.
«Ватан» (1907— 53). Выступаў за вкз ленне Егіпта ад брыт. акупацыі і а' номію краіны ў рамках Асманскай ' перыі. Інідыіраваў заснаванне е ун-та ў Каіры (1908), значна развіў су часную араб. мову. КАМІЛЬ-КАМАЛ (сапр. Г a д ж ы е ў Камал Гамза аглы; н. 5.2.1954, в. Касумла Марнеульскага р-на, Грузія), бел. жывапісец. Вучыўся ў Бакінскім маст. вучылішчы (1977— 81), Ін-це жывапісу, скульптуры і архітэктуры ў Ленінградзе (1981— 83), y Бел. тэатр.-маст. ін-це (1984— 90) y Г.Вашчанкі i М Данцыга. Творы вылучаюцца пранікнёным рамантызмам: «Прыгажуня» (1990), «Маленькая фея» (1991), «Асірыя», «Лёс любімага горада» (абодва 1992), «Над
Камета Хейла-Бопа (год назірання 1997).
менш яркі, чым галава, таму назіраецца не заўсёды. К. значна мяняюць свае арбіты пры праходжанні пабліэу плаііет-гігантаў або Сонца. Урэшце рэшт яны распадаюцца на дробныя часткі і метэорныя патокі (гл. Б іэлы к а мета). Сапраўдную прыроду К. устанавіў дацкі астраном Ц.Браге (1577), некаторыя ар біты вылічыў Э.Галей (гл. Г алея к а м ет а ). Тэорыю ўтварэння каметных хвастоў распрацаваў рус. астраном Ф.АБрадзіхін. Літ:. Т о м л т а К. Беседы о кометах: Пер. с яп. М., 1982. АА.Шьшбалёў. КАМКЯ (франц. camée ад ітапьян. cammeo, cameo), твор гліптыкг, від гемы — каштоўны, часцей паўкаштоўны Каміззлыа.
КАМІКАДЗЕ (яп., ліггар. свяш чэнны вецер), назва лётчыкаў ВПС і марской авіяцыі Японіі, якія станавіліся добраахвотнымі смертнікамі ў 2-ю сусв. вайну. К. кіраваў самалётам, які нёс бомбу ці зарад выбуховых рэчываў да моманту сутыкнення з варожым аб’ектам. Першы вылет К. зроблены 21.10.1944. Эфектыўнымі былі не больш эа 20% іх вылетаў. Паводде звестак ЗШ А, яны патапілі 45 і пашкодзілі 300 баявых караблёў. У пераносным сэнсе К. — самаахвярны фанатык-смертнік.
Камея. Лнафеоз Каракалы. Каля 217.
КАМ'іЛЬ Мустафа (Н.8.1874, Каір — 10.2.1908), дзеяч егіпецкага нац.-вызв. руху, асветнік, публіцыст. Скончыў юрыд. школу ў Каіры (1893). Заснавальнік і першы старшыня патрыят. партыі
калыскай вечнасці» (1995), «Вечнасць» (1996), «Мая Радзіма» (1997), «Цар-самотнік» (1998). Працуе ў манум. жывапісе, аўтар шэрагу размалёвак y Мінску і Друскінінкаі (Літва). В.Я.Буйвал. КАМІН (ішм. Kamin ад грэч. kaminos гіеч, ачаг), тірысценная печ з адкрытай топкай y выглядзе нішы і прамым дымаходам. Прызначаецца дпя награвання намяшкання (пераважна за кошт цеплавога выпрамянення агню ў час згарання дроў ці вугалю) і аздаблення інтэр’ера. Бываюць таксама электрычныя, газавыя К. Будуюць іх з каменю, цэглы, дрэва, атынкаванага гіпсам. Аздабляюць маёлікай, металам, керамічнай пліткай. Прылады да К. — экран (размаляваная або вышываная тканіна, нацягнутая на кар-
кас), рашсггка, шчыпцы, шуфлік, качарга — звычайна выконваюцца на высокім маст. узроўні. В я д о м ы ў С га р а ж . Р ы м е , з 12 ст. ў Зах. і П аў н. Е ў р о п е . У с я р э д н е в я к о в ы х К . н а в е р ш а в ы н о с іл а с я н а к а н с о л я х д а л ё к а н а п е р а д , з в у ж алася ў в е р с е , д а с я г а л а с к л я п е н н я ў . У п е р ы ад го т ы к і К . н а б ы ў а д м е т а ы я арх. ф о р м ы , б а гата ў п р ы го ж в а ў с я і б ы ў д э к а р . д а м ін а н т а й ін т э р 'е р а . П а с т у п о в а н а в е р ш а з н ік а л а (д ы м а ход б у д а в а л і ÿ с ц я н е ) а б о за х о ў в а л а с я ў я к а с ц і д эк ар . э л е м е н т а . Р э н е с а н с а в ы я і б а р о ч н ы я К. в ы л у ч а л іся п ы ш н ы м а з д а б л е н н е м р а з ь б о й , барэльеф ам , гар эл ьеф ам , ск у льп турай і ш ш . У 17— 19 ст. п е р а в а ж а л а с т р о г а я к л а с іц ы с т ы ч н а я ф о р м а п р а м а в у г о л ь н а г а К . з гары з. п л іго й у в е р с е, н а я к у ю з в ы ч а й н а с т а в іл і г а д з ін н ік , п а д с в е ч н ік і ін ш .
На Беларусі захаваліся К. з 16 ст. Іх будавалі ў замках, палацах, сядзібах, гар. асабняках (замак y Нясвіжы). Ця-
пер К. будуюць y інтэр’ерах грамадскіх будынкаў (камінныя залы гасцініцы спарт. комплексу «Раўбічы» пад Мінскам, Дома літаратара ў Мінску, санаторыя «Беларусь» y Крыме), дамах індывід. забудовы. Л.ГЛапцэвіч. КАМІН (Commines, Comines, Commy-
nes, Comynes) Філіп дэ (каля 1447, г. Камін, Б елы ія — 18.10.1511), французскі дзярж. дзеяч, гісторык. 3 фламандскай дваранскай сям’і. 3 1464 на службе ў бургундскіх герцагаў, адзіп з дарадчыкаў Карла Смыага, выконваў дыгшамат. даручэнні. 3 1472 бліжэйшы дарадчык караля Людовіка XI, пасля яго смерці (1483) чл. рэгенцкага савета пры непаўналетнім Карле VIII. За ўдзел y антыўрадавай апазідыі сасланы ў правінцыю (1489). 3 1491 зноў пры двары. Удзельнік італьянскіх войн 1495— 1559. Аўтар «Мемуараў», y якіх адлюстравана гісторыя Францыі і Еўропы ў 2-й пал. 15 ст. Лічыцца пачынальнікам франц. паліт. гісторыі. Тв.: Рус. пер. — Мемуары. М., 1986. Дз. М. Чаркасаў. КАМІНГС (Cummings) Эдуард Эстлін
К а ч іл ь - Камал. П р ы г а ж у н я . 3 н із к і «У сход». 1990.
К ам ін y а д н о й з за л а ў п а л а ц а ÿ г. Н я с в іж М ін с к а й ю б л .
(14.10.1894, г. Кеймбрыдж, ЗШ А — 3.9.1962), амерыканскі паэт і мастак. Скончыў Гарвардскі ун-т. Пасля 2-й сусв. вайны жыў y Парыжы, займаўся жывапісам. Дэбютаваў раманам «Вялізная камера» (1922) — адным з першых твораў л-ры т. зв. «страчанага пакалення». Аўтар паэт. зб-каў «Цюльпаны і коміны» (1923), «і г.д.» (1925), «Роўна пяць» (1926), «Без падзяк» (1935), «50 вершаў» (1940), «100 выбраных вершаў» (1959) і інш. Авангардысцкая паэзія ІС. адметная стш іёвым поліфанізмам, іукавой гульнёй, узаемапранікненнем лірызму і сатыры, камічнага і трагічнага, спалучэннем рыс розных літ. кірункаў. Апублікаваў зб. эсэ «6 антылекцый» (1953). Тв.\ Рус. пер. — y кн.: Современная амернканская поэзмя: Антологня. М., 1975; Поэзня США М., 1982; Амерккапская поэзня в русскнх переводах XIX—XX в М., 1983. Л і т З в е р е в А. Каммннгс н «члстая» поэтнка / / Нносгр. л-ра. 1978. № 7. Е.АЛявонава.
Схема каміна.
КАМ інскі_______________ 527 КАМІНСКАЯ Валянціна Цімафееўна (н. 7.7.1922, г. Даўлеканава, Рэспубліка Башкортастан), бел. вучоны ў ій.чіне акушэрства і гінекалогіі. Д-р мед. н. (1973). Скончыла Башкірскі мед. ін-г (1943). 3 1952 y М інскім мед. ін-це. Навук. працы па перынатальнай ахове плода, прафілактыцы крывацёку і слабасці скарачальнай дзейнасці маткі пры родах. 71?.: К п р о ф н л а к т м к е к р о в о т е ч е н н я в р о дах / / П р о ф н л а к г а к а н л е ч е ш іе к р о в о т е ч е н н й в р о д а х . М н ., 1963; З д о р о в ь е ж е ш ц л н ы . М н ., 1968; А к у ш е р с к о - п ш е к о л о і н ч е с к а я т е р м іш о л о г н я н а р у с с к о м н л а г а н с к о м я зы к ах : С л о в а р ь . М н ., 1986 (р а з а м з Л .М .А к а т а в а й ).
КАМІНСКАЯ Ларыса Мікалаеўна (н. 2.10.1934, в. Порса Вілейскага р-на М інскай вобл.), бел. вучоны ў галіне генетыкі і селекцыі раслін. Д-р біял. н. (1987). Скончыла БДУ (1958). 3 1965 y Ін-це генетыкі і цьггалогіі Нац. АН Беларусі (з 1993 гал. навук. супрацоўнік). Навук. працы па распрацоўцы тэарэт. асноў рэкурэнтнага (перыядычнага) адбору, выкарыстанні біятэхнал. метадаў эмбрыякультуры і культуры пыльнікаў in vitro для стварэння новых генет. крыніц трыцікале на аснове міжвідавых і міжродавых скрыжаванняў, вывучэнні заканамернасцей наследавання гаспадарча-каштоўных прыкмет y атрыманых формах раслін, a таксама экспрэсіі генаў y новым генет. асяроддзі. Дзярж. прэмія Беларусі 1984. Тв.. П е р н о д н ч е с к н й о т б о р в с е л е к ц н н р а с т е н н й . М н ., 1976 (р а з а м з М .В .Т у р б ін ы м , Л .У .Х а т ы л ё в а й ); Н н б р н д н н г y с е л ь с к о х о з я й с г в е н іш х р а с т е н н й . М н ., 1980 (у с аа ў г.); Р е к у р р е н т н а я с е л е к ц н я . М н ., 1985; С о зд а н н е новы х ген етн ческнх н сто ч н н ко в трм такале на основе р еком б н н оген еза в снстем е ген ом н озам еш енн ы х ф о р м , лн н м й п ш ен п ц ы с р аэл п ч н о й к о м б н н ац в е й V m ген ов н го м о зн го т н з а ц н н в к у л ь т у р е in v itro (y с а а ў т .) / / Г е н е тнческн е основы селею ц ш сельскохозяйс т в е н н ы х р а с т е н л й . М ., 1995.
КАМ ІНСКІ Дзмітрый Раманавіч (17.8.1907, г. Днепрапятроўск, Украіна — 23.11.1989), бел. кампазітар. Засл. дз. маст. Беларусі (1963). Скончыў Растоўскі муз. тэхнікум (1930), вучыўся ў Маскоўскім ін-це павышэння кваліфікацыі музыкантаў-педагогаў (1936— 41). 3 1945 y Мінску, з 1957 y Дзярж. выд-ве БССР, y 1963—66 старшыня праўлення Саюза кампазітараў БССР. 3 1980 y Ка надзе. У яго творчасці пераважае інстр. музыка, дзе сфарміраваўся адметны Ьідывід. сгыль, заснаваны на спалучэнні яскравага меладызму, сучасньіх сродкаў выразнасці і бел. фальклору. Значны здабытак бел. муз. культуры — канцэрты для цымбалаў, скрынкі (№ 2), віяланчэлі, фп. (№ 1, 2, 3) з аркестрам, Рапсодыя і Фантазія на бел. тэму для фп. з арк., Сімфаньета для камернага арк. Аўтар твораў для аркестра нар. інструментаў, эстр. аркестра, музыкі да драм. спектакляў і кінафільмаў («Хто смяецца апошнім», «Дзень, калі спаўняецца 30 гадоў» і інш.).
528
КАМ інскі
Літ.: А у э р б а х Л. Дзмітрый Камінскі. Мн., 1970; Б е р г е р Л. Д.Р.Камннскнй. М., 1971. Т.А.Дубкова. КАМІНСЮ Іван Іларыёнавіч (8.11.1919, в. Масоры Сенненскага р-на Віцебскай вобл. — 6.10.1974). Герой Сав. Саюза (1945). У Чырв. Арміі з 1939. Скончыў Віцебскі аэраклуб (1939), ваен. школу лётчыкаў y г. Энгельс (1941), Рэсп. парт. школу пры Ц К КП (б)Б (1948), ВПШ нры ЦК КПСС (1963). У Вял. Айч. вайну з 1942 на Зах., 3-м Бел. франтах. Удзельнік баёў пад Масквой, вызвалення Беларусі (г. Віцебск, Орша, Магілёў, Мінск, Маладзечна), Літвы, Полыпчы, баёў ва Усх. Прусіі. Ст. лейтэнант К. зрабіў 239 баявых вылетаў, сфатаграфаваў каля 27 тыс. км2 варожай абароны і ваен. аб’ектаў. Да 1947 y Сав. Арміі, капітан. 3 1948 на парт. і сав. рабоце ў Мінску. У в. Машканы Сенненскага р-на яму пастаўлены помнік. КАМІНСКІ Мсціслаў Адамавіч (28.4.1839, Вількамірскі пав. Віленскай губ. — 12.11.1868), этнограф, фалькларыст, публіцыст. Вучыўся ў Варшаўскай медыка-хірург. акадэміі (1860—62). Супрацоўнічаў y газ. «Kurier Wileriski» («Віленскі веснік»), час. «Tygodnik Ilustrowany» («Ілюстраваны штотыднёвік»), «Klosy» («Калоссе»), «Biblioteka Waiszawska» («Варшаўская бібліятэка») і інш. Даследаваў матэрыяльную і духоўную культуру бел., літ. і польск. народаў. У арт. «Дзяды» (1862), «Танцы насельніцгва з-пад Віліі» (1864), «Прыказкі жыхароў з-пад Віліі» (1866), «Некалькі слоў пра звычаі насельніцтва ў Мінскай губерні», абразках «Уражанні з падарожжа», «Успамін пра Піншчыну» (усе 1867) і інш. падаў цікавыя звесткі пра побыт, абрады, звычаі, адзенне, фальклор беларусаў, літоўдаў і палякаў. Паэтычнасць бел. нар. песень адзначаў y працы «Пра паэтычныя ўяўленні літоўска-крывіцкага народа ў яго песнях» (1867). А.Ф.Літвіновіч. КАМІНСКІ Сямён Давыдавіч (1861, г. Барзна Чарнігаўскай вобл., Украіна — 15.5.1939), бел. вучоны ў галіне афтальмалогіі. Праф. (1923). Скончыў Кіеўскі ун-т (1889). 3 1889 y Мінску, з 1890 чл. Т-ва мінскіх урачоў. У 1890— 1920 урачафгальмсшаг, y 1923— 39 заг. кафедры БДУ і Мінскага мед. ін-та. Нар. камісар аховы здароўя БССР (1920). Удзельнічаў y стварэнні вышэйшай мед. школы ў БССР. Навук. працы па вывучэнні трахомЬі і вочнага траўматызму. Аўгар падручнікаў па вочных хваробах. Тв:. Трахома. 3 выд. Мн., 1935. КАМІНСКІ Уладзімір Уладзіміравіч (н. 18.4.1950, в. Цна Мінскага р-на), бел. спартсмен (веласпорт). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1980). Засл. майстар спорту СССР (1976). Канд. пед. н. (1992). Алімп. чэмпіён (1976, г. Манрэаль, Канада) y каманднай шашэйнай гонцы на 100 км; чэмпіён свету (1977, г.
Сан-Крыстобаль, Венесуэла); сярэбраны прызёр чэмпіянатаў свету (1974, г. Манрэаль, Канада; 1975, г. Метэ, Бельгія; 1978, г. Кёльн, ФРГ), чэмпіён СССР (1976— 78, 1980) y каманднай шашэйнай гонцы на 100 км. 3 1980 y Акадэміі фіэ. выхавання і спорту. 3 1996 гал. трэнер нац. каманды Беларусі па ВЛ.Працкайла. веласпорце. К А М ІН Т^РН , гл. Камуністычны Інтэрнацыянал. КАМІСАР (франц. commissaire ад сярэднелац. commissarius упаўнаважаны), 1) y ВКЛ член камісіі, прызначанай вял. князем, радай або сеймам для разгляду судовай справы або для выканання пэўнага даручэння (гл. Камісарскі суд). 2) Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай 1772 К. — службовая асоба, якая ўэначальвала мясц. адміністрацыю ў Пскоўскай і Магілёўскай губ. Выконваў палідэйскія функцыі. Пры К. стваралася камісарская ўправа. 3) У СССР і БССР y 1917— 46, да ўгварэння мін-ваў, назва члена ўрада (народны К.), які ўзначальваў наркамат (народны камісарыят). 4) 3 1918 y Чырв. Арміі ваенны К. — прадстаўнік кампартыі ў часцях (на караблях), установах, злучэннях. Кантраляваў дзеянні камандзіраў, займаўся паліт. і выхаваўчай дзейнасцю. Інстытуг ваенных К. існаваў да 1925— 28, потым y 1937— 40, y Вял. Айч. вайну з 16.7.1941 да 9.10.1942. У Беларусі ваенныя К. існавалі ў партыз. фарміраваннях. Уйершыню яны прызначаны 16.7.1941 Віцебскім і 23.7.1941 Палескім абкомамі КП(б)Б y тыя партыз. атрады, якія фарміраваліся на неакупіраванай тэр. рэспублікі. У тыле ворага прызначаліся падп. оріанамі КГІ(б)Б. У кастр. 1942 скасаваны (як і ў Чырв. Арміі), але ў студз. 1943 адноўлены па патрабаванні Цэнтр. штаба партыз. руху і ўказанні Ц К ВКП(б). 5) У Рэспубліцы Беларусь і некат. інш. краінах ваенны К. — асоба, што ўзначальвае ваенны камісарыят (ваенкамат), орган мясц. ваен. кіравання. 6) У некат. краінах службовая асоба з адм. або палідэйскімі функдыямі. KAMICÂPABA Марыя Іванаўна (17.8.1904, с. Андрэеўскае Сусанінскага р-на Кастрамской вобл., Расія — 5.5.1988), расійская паэтэса і перакладчыда. Скончыла Ленінградскі пед. ін-т (1930). Аўтар зб-каў вершаў «Першазімак» (1928), «Пераправа» (1932), «Самае дарагое» (1962), «Дарога да сяброў» (1968), «Чаканне сустрэчы» (1973), паэмы «Ліза Чайкіна* (1955), y якіх апяванне чалавека працы, клопат аб прыродзе, тэма кахання. Уражанні ад паездак на Беларусь y вершах «Беларусі», «Купалава крыніца», «Твая зямля», «Янку Купалу» і інш. На рус. мову пе ракладала творы Я.Купалы, Я.Коласа, М.Багдановіча, Цёткі, П.Броўкі, П.Глебкі, А.Куляшова, П.Панчанкі, М.Танка, ЭАгняцВет, К.Буйло, А.Звонака. На бел. мову асобныя яе вершы пераклалі С.Грахоўскі, М.Калачынскі, П.Макаль, К.Цвірка і інш.
Te:. Яэбр. Л., 1984; Бел. пер. — y кн.: [laara Ленінграда. Мн., 1948; Прызнаняе: Вершы паэтаў Ленінграда. Мн., 1979. КАМІСАРЖЭЎСКАЯ Вера Фёдараўна (8.11.1864, С.-Пецярбург — 23.2.1910), руская актрыса і тэатр. дзяячка. 3 1890 на аматарскай, з 1894 на прафес. правінцыяльнай сцэне. 3 1896 y Александрынскім т-ры. У 1904 арганізавала Драм. т-р К. (Пецярбург). Актрыса лірычнага плана, яе творчасць адметная прастатой, праўдзівасцю, непасрэднас-
В.Ф.Камісаржзўская.
Камітас
цю і ўнутранай усхваляванасцю. У кожную ролю ўносіла рысы сваёй непаўторнай індывідуальнасці: Розі («Бой матылькоў» Г.Зудэрмана), Ларыса, Негіна («Беспасажніца», «Таленты і паклоннікі» А.Астроўскага), Вара («Дэікунка» Астроўскага і М.Салаўёва), Ніна Зарэчная («Чайка» А.Чэхава), Варвара Міхайлаўна («Дачнікі» М.Горкага), Нора («Лялечны дом» Г.Ібсена) і інш. Пасля 1903 шмат гастраліравала, y т.л. на Беларусі (1902 — Мінск, Віцебск, 1906 — Мінск, Віцебск, Магілёў, 1907 — Мінск). Літ.\ О Комассаржевской. М., 1965. KAMICÀPCK1 СУД, часовы суд y ВКЛ і Рэчы Паспалітай для разгляду зямельных прэтэнзій прыватных землеўласнікаў, манастыроў, гарадоў да трымальнікаў каралеўскіх маёнткаў. Суддзямі выступалі камісары, якіх прызначаў кароль. Судовая справа разглядалася на месцы з выкліхам бакоў і сведкаў, аглядам межаў маёнтка. К.с. вызначаў межы зямельных уладанняў і пазначаў іх на мясцовасці капцамі, пра што складаўся акт. Апеляцыі на выракі К.с. падаваліся ў звычайным парадку, з 1774 — y задворны асэсарскі суд (каралеўскі трыбунал). КАМІСАРЫЙТ ПА БЕЛАРЎСКІХ СПРАВАХ, гл. Беларускі нацыянальны камісарыят. KAMÏCII М Я С Ц 0В Ы Х САВЕТАЎ ДЭПУТАТАЎ, дапаможныя органы мясц. кіравання і самакіравання ў Рэспубліцы Беларусь і ў некат. краінах СНД. Гал. іх мэты: папярэдні разгляд і падрыхтоўка пытанняў, якія адносяцца да ведання мясц. Саветаў, правядзенне ў жыццё рашэнняў Саветаў і вышэйстаячых дзярж. органаў. Адроэніваюць камісіі п а с т а я н н ы я і ч а с о в ы я . Па-
стаянньія камісіі выбіраюцца на сесіях Саветаў па прапанове старшыні Савета (абл., гар., раённых; y сельскіх Саветах пастаянныя камісіі могуць не ўтварацца) з дэпутатаў гэтых Саветаў. Колькасць камісій, іх склад і арганізацыя заканадаўствам не рэгламентаваны. Звычайна пастаянныя камісіі выбірамцца ў складзе старшыні, яго намесніка, сакратара і не менш як 2 чл. камісіі. Рэкамендацыі пастаянных камісій падлягаюць разгляду адпаведнымі дзярж. і грамадскімі органамі і арг-цыямі. Пастаянныя камісіі дзейнічаюць на працягу ўсяго тэрміну паўнамоцтваў Савета. Для вырашэння канкрэтных пытанняў могуць стварацца і часовыя камісіі, якія спыняюць сваё існаванне пасля выканання ўскладзеных на іх даручэнняў. КАМІСІІ НАЦЫЯНАЛЬНАГА СХ0ДУ РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, дапаможныя органы палат Нацыянальнага сходу Рэспублікі Беларусь — Палаты прадстаўнікоў і Савета Рэспублікі. Адрозніваюць камісіі пастаянныя і часовыя. Пастаянныя камісіі выбіраюцца палатамі са свайго складу на першых сесіях і дзейнічаюць на працягу ўсяго тэрміну паўнамоцгваў парламента. Яны вядуць эаконапраектную работу, папярэдні разгляд і падрыхтоўку пытанняў, што адносяцца да ведання палат. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь не прадугледжвае ні наменклатуры пастаянных камісій і іх арганізацыйнай струкгуры, ні іх колькасці: гэтыя пытанні вырашаюцца непасрэдна на сесіях палат. На снежаньскай 1996 сесіі Палатай прадстаўнікоў створаны 11 настаянных камісій: па заканадаўстве; па нацыянальнай бяспецы; па эканам. ііытаннях; па дзярж. будаўніцгве, мясц. самакіраванні; па праблемах Чарнобыльскай катастрофы, экалогіі і харчаванні; па бюджэце і фінансах; па аграрных пытаннях; па адукацыі, культуры, навуцы і тэхнічным прагрэсе; па працы, сацыяльных пытаннях, ахове здароўя, фіз. культуры і спорце; па правах чалавека і нац. адносінах; па міжнар. справах і сувязях з СНД. Савет Рэспублікі на студзеньскай 1997 сесіі стварыў 5 пастаянных камісій: па заканадаўстве і дзярж. будаўніцтве; па эканоміды, бюджэце і фінансах; па сац. пытаннях; па рэгіянальнай палітыцы; па міжнар. слравах і нац. бяспецы. Склад камісій і іх кіраўнікі зацверджаны пастановамі палат. У выпадку неабходнасці палаты Над. сходу могуць ствараць часовыя камісіі па любым пытанні (рэвізійную, следчую і інш.). Часовая камісія спыняе сваю дзейнасдь пасля выканання пастаўленых перад ёю задач або датэрмінова па раш энні адлаведнай палаты. Г.А.Маслыка. к а м і с і й н ы г Ан д а л ь , форма гандлю, y аснову якога пакладзены дагавор камісіі, заключаны паміж гандл. драдпрыемствамі і асобнымі грамадзянамі. Яго аб’екдамі могуць быць прадукты харчавання (ажыццяўляюць гандаль, напр., крамы спажывецкай кааперацыі і інш.), нехарчовыя тавары, y т л . зробле-
ныя ў парадку індывід. прац. дзейнасці, і прадукцыя вытв.-тэхн. прызначэння. За продаж тавараў прадпрыемствы К.г. бяруць камісійны збор. КАМІСІЯ, 1 ) у ц ы в і л ь н ы м п р а в е дагавор, паводле якога адзін бок (камісіянер) абавязваецда па даручэнні другога боку (камітэнта) здзяйсняць здзелкі ад свайго імя. Узаемаадносіны бакоў y дагаворы К., іх правы і абавязкі рэгламентуюцца цывільным заканадаўствам. 2) Выбраная ці назначаная група асоб, упаўнаважаная выконваць часовае ці пастаяннае даручэнне. КАМІСІЯ ЕЎРАПЕЙСЮ Х С У П бЛ Ь НАСЦЕЙ (Commission o f the European Communities; CEC), выканаўчы орган Еўрапейскіх супольнасцей. Створана паводле Брусельскага дагавора (падпісйны 8.4.1965). Дзейнічае з 1.7.1967. Выпрацоўвае праекты рашэнняў Еўрап. савета, кантралюе выкананне дагавораў аб стварэнні Еўрапейскай эканамічнай супольнасці, Еўрапейскага аб'яднання вугалю і сталі, Еўрапейскай супольнасці па атамнай энергіі і пастаноў Еўрап. савета, прымае рашэнні па пьпаннях, прадугледжаных дагаворамі і інш. Члены камісіі прызначаюцца ўрадамі дзяржаўчленаў і могуць быць адхілены ад выканання сваіх функцый тодькі рашэннем асобага суда. Месцазнаходжанне — г. Брусель. КАМ'ІСІЯ ПА П РА Ц 0Ў Н Ы Х С ІІР б Ч КАХ, y бел. працоўным праве абавязковы пярвічны орган па разглядзе прац. спрэчак. Ствараецца на прадпрыемствах і ва ўстановах з роўнай колькасці прадстаўнікоў прафсаюза і наймальніка тэрмінам на 1 год. Разглядае спрэчкі работнікаў, звязаныя з выкарыстаннем заканадаўства аб прады, калектыўных дагавораў, пагадненняў і інш. лакальных нарматыўных актаў, прад. дагавораў, y т.л. аб устаноўленых расцэдках, нормах працы і ўмовах іх выканання; пераводзе на інш. работу і перамяшчэнні; аплаце працы; праве на атрыманне і памеры прэмій і ўзнагароджанняў, дгго належаць работніку ў адпаведнасці з існуючай y наймальніка сістэмай аплаты працы; выплаце кампедсацый і прадастаўленні гарантый; вяртанні грашовых сум, утрыманых з зарплаты работніка; прадастаўленні водпускаў; выдачы слецадзення, сродкаў індывід. засцярогі, лячэбна-прафілакт. харчавання. Камісія прымае рашэнне па згодзе ламіж прадстаўнікамі наймальніка і прафсаюза. Парадак разгляду спрэчак камісіяй і рэалізацыя яе рашэнняў рэгламентуюцца заканадаўствам. КАМІСІЯ ПА СПРАВАХ НЕПАЎНАЛЕТНІХ, y Рэспубліцы Беларусь орган, які каардынуе дзейнасць дзярж. органаў і грамадскіх аб’яднанняў па папярэджанні безнагляднасці і правапарушэнняў непаўналетніх, уладкаванні дзяцей і падлеткаў, ахове іх правоў. Разглядае справы аб правапарушэннях дзяцей і падлеткаў, кантралюе правядзенне выхаваўчай і прафілактычнай работы з не-
к а м іт э т ________________ 529 паўналетнімі ў навуч. установах (у т.л. ў спец. установах закрытага тыпу), y прыёмніках-размеркавальніках для непаўналетніх і выхаваўча-драцоўных калоніях. Камісіі ўтвараюцца пры гар., раённых, абл. выканкомах, a Камісія па справах непаўналетніх пры CM Рэспублікі Беларусь — CM Рэспублікі Беларусь. Склад камісій, іх правы і парадак дзейнасці рэгламентуюцца заканадаўствам. Пастановы, прынятыя камісіямі, абавязковыя для выканання прадпрыемствамі, арг-цыямі, установамі незалежна ад форм уласнасці, службовымі асобамі і грамадзянамі. Дзейнасць камісій ажыішяўляецца пры шырокім удзеле грамадскасці і ва ўзаемадзеянні з пастаяннымі камісіямі Саветаў дэпутатаў. Г.А.Маслыка. КАМІСІЯ
РЭ СІІЎ БЛ ІК І
БЕЛАРЎСЬ
ПА СПРАВАХ ЮНЕСКА, гл. Нацыянальная камісія Рэспублікі Беларусь па справах ЮНЕСКА. КАМІСІЯ 4ACÔBATA ПРАЎЛЕННЯ ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТ0ЎСКАГА, назва ўрада, створанага франц. камандаваннем y вайну 1812 на тэр. акупіраваных Беларусі і Літвы. Гл. Часовы ўрад Вялікага княства Літоўскага. КАМ ІС Ы Н ЕР, гл. ў арт. Камісія. КАМІТАС (сапр. С а г а м а н я н Сагамон Геворкавіч; 8.10.1869, мяст. Куціна, Турцыя — 22.10.1935), армянскі камлазітар, фалькларыст, спявак, харавы дырыжор, муз. дзеяч; заснавальнік арм. класічнай музыкі, нац. школы спеваў і навук. муз. этнаграфіі. Музыцы вучыўся ў Эчміядзінскай духоўнай акадэміі, таксама ў М.Екмаляна ў Тбілісі (1895). У 1896—99 y Берліне, дзе скончыў прыватную кансерваторыю Р.Шміта і ун-т. Узначальваў муз. класы і арганізаваны ім хор Эчміядзінскай акадэміі. Майстар хар. поліфаніі. Збіраў і даследаваў муз. фальклор (запісаў больш за 3000 арм., курдскіх, дерс., тур. нар. песень). 3-за канфлікту з царк. ўладамі ў 1910 пераехаў y Стамбул, з 1919 жыў y Парыжы. Апошнія 20 гадоў жыцдя пакутаваў ад цяжкай душэўнай хваробы. Яго творчасць адыграла вял. ролю ў фарміраванні нац. кампазітарскай школы. Аўтар фп. мініядюр і інш. інстр. п’ес. Літ. me:. Собр. соч. T. 1—6. Ереван, 1969—82. Літ: Ш а в е р д я н АН. Комнтас н армянская музыкальная кулвтура. Еревап, 1956; Г е о д а к я н Г.Ш. Комлгас. Ерсван, 1969. КАМ ІТбН Т, гл. ў арт. Камісія. К АМ ІТ6Т (франц. comité ад лац. com mitto даручаю), 1) калегіяльны выбарны кіраўнічы орган y паліт. партыях і грамадскіх арг-цыях. 2) Дзярж. орган, які ствараецца для кіраўніцтва якой-н. галіной дзейнасці, правядзення спец. мерадрыемстваў.
КАМІТЭТ
там. Кампетэнцыя, арганізацыя і парадак дзейнасці к-та вызначаюцца заканадаўствам.
KAMITÔT ВЫРАТАВАННЯ РАДЗІМ Ы
КАМІТ&Т ДЗЯРЖАЎНАЙ БЯСІІЕКІ (КДБ) Р э с п у б л і к і Беларусь, рэспубліканскі орган дзярж. кіравання, які ажыццяўляе ў межах сваіх паўнамоіггваў кіраванне ў сферы забеспячэння бяспекі асобы, грамадства і дзяржавы. Утвораны 23.10.1991 на аснове былога КДБ БССР. Узначальваецца старшынёй КДБ. якога назначае на пасаду Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь. Прававая аснова і прынцыпы дзейнасці, сістэма органаў дзярж. бяспекі і іх паўнамоцтвы рэгламентуюцца Законам «Аб органах дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь» ад 3.12.1997. Асн. кірункі дзейнасці: разведвальная і контрразведвальная дзейнасць, барацьба са злачыннасцю, арганізацыя ўрадавай і аператыўнай сувязі. Кантроль за дзейнасцю органаў КДБ ажыхшяўляе Прэзідэнт і CM Рэспублікі Беларусь, нагляд за законнаспю іх дзейнасці — Ген. пракурор Рэспублікі Беларусь і падначаленыя яму пракуроры. Г.А.Маашка.
530
I РЭВАЛЮ ЦЫ І, антыбальшавідкая арг-цыя ў Петраградзе ў кастр.—ліст. 1917. Створаны з прадстаўнікоў гар. думы, партый эсэраў, меншавікоў і інш. для барацьбы супраць Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917. Кіраўнік — эсэр М.Дз.Аўксенцьеў. Камітэт быў звязаны з А.Ф .Керанскім, які рыхтаваў паход часцей ген. П .М .Краснова на Петраград, і антыбальшавідкімі арг-цымі ў губернях, распаўсюджваў лістоўкі, ладтрымліваў чыноўніцкі сабатаж мералрыемстваў сав. улады, ладрыхтаваў і ўзначаліў паўстанне юнкераў y Петраградзе 29.10(11.11).1917. У ліст. 1917 лератвораны ў «Саюз абароны Устанаўчага сходу». КАМІТЙТ ВЫРАТАВАННЯ рэваЛ 10Ц Ы І ЗАХ0ДНЯГА Ф Р 0Н Т У , над звычайнае аб’яднанне партыйных, грамадскіх арг-цый Мінска, салдацкіх камітэтаў 2, 3, 10-й армій, 2-й Каўказскай кав. дывізіі на чале з франтавым к-там Зах. фронту, створанае 7— 9.11.1917 з мэтай захавання ўлады Часовага ўрада ў час Кастр. ўзбр. паўстання 1917. Паводле парт. прыналежнасці большасць членаў к-та складалі эсэры, меншавікі і бундаўцы. Функцыі друкаванага органа выконвала газ. заходдефрантавога выканкома «Фронт». К-ты выратавання рэвалюцыі былі створаны ў Бабруйску, Оршы, Полацку. 9 ліст. к-т запатрабаваў ад Мінскага Савета перадачы яму ўсёй улады ў горадзе. У выніку кампрамісу з Саветам ён абавязаўся не пасылаць узбр. часці на Петраград і Маскву і не прапускаць іх праз Мінск; Савет згадзіўся перадаць к-ту ўладу ў раёне Зах. фронту і дэлегаваў y яго склад двух прадстаўнікоў (І.ЯАлібегава і Я.Ф .П ярно). К -т абвясціў сябе часовай уладай на ўсім Зах. фронце і ў прыфрантавой паласе да склікання Устаноўчага сходу і 10 ліст. выдаў загад № 1. Бальшавікі Мінска прынялі захады па ўмацаванні сваіх сіл, дзейнасць Савета падтрымалі прафсаюзы і інш. арг-цыі. 13 ліст. на пасяджэнні Мінскага Савета фракцыі бальшавікоў і левых эсэраў вынеслі пастанову аб выхадзе з К -та выратавання. 14 ліст. адбылося апошняе пасяджэнне гэтага аб’яднання з удзелам бальшавікоў. Загадам ВРК ад 17 ліст. к-т распушчаны. М.Я.Сяменчык. KAM ITâT ДЗЯРЖАЎНАГА KAHTPÔЛЮ Р э с п у б л і к і Беларусь, орган дзярж. кантролю ў краіне. Створаны ў 1996 шляхам пераўтварэння службьі кантролю П рэзідэніа Рэспублікі Беларусь. Утвараецца Прэзідэнтам Рэспублікі Беяарусь. Ажыццяўляе кантроль за выкананнем рэсп. бюджэту, выкарыстаннем дзярж. уласнасці, выкананнем актаў Прэзідэнта, парламента, урада і інш. дзярж. органаў, якія рэгулююць адносіны дзярж. уласнасці, гасп., фін. і падатковыя адносіны. Старшыня к-та назначаецца Прэзідэн-
К А М ІТ^Т МАЛАДЗЁЖНЫХ АРГАНІЗАЦЫ Й БЕЛАРЎСІ (КМ А Б е л a р y с і), незалежнае грамадскае аб’яднанне маладзёжных і дзіцячых арганізацый y 1958—95. Створаны ў кастр. 1958 як КМА БССР. Заклаў падмурак міжнар. супрацоўніцтва бел. моладзі, наладзіў сувязі з маладзёжнымі арг-цыямі Польшчы, Венгрыі, Югаславіі, В’етнама, ФРГ, Бельгіі, ЗШ А і інш. КМА БССР быў адзінай арг-цыяй, якая ва ўмовах сав. сістэмы давала бел. моладзі магчымасць выязджаць за мяжу. Асн. мэты: развідце навук., тэхн. і маст. творчасці моладзі; абарона паліг., сац.-эканам., асабістых правоў, свабод і законных інтарэсаў маладзёжных арг-цый Беларусі; стварэнне і развіццё новых маладзёжных рухаў і арг-цый, прадстаўленне іх інтарэсаў на міжнар. арэне; развідцё рэгіянальнага міжнар. супрацоўніцтва і інш. У кастр. 1991 зарэгістраваны як КМА Беларусі. У сак. 1995 перарэгістраваны як Бел. нац. к-т маладзёжных арг-цый (БНКМ А). Вышэйшы орган — сход прадстаўнікоў арганізацый-членаў, выканаўчы — прэзідыум БНКМ А. У складзе БНКМ А 28 арганізацый-членаў і 6 аргалізацый-даглядальнікаў (1997). А.М.Шавель. K AM ITâT НАР0ДНАГА КА Н ТР0ЛЮ БС С Р (К Н К БССР). Існаваў са снеж. 1965 па ліп. 1990. Створаны ў выніку рэарганізацыі органаў парт.-дзярж. кантролю ў органы нар. кантролю (Н К) паводле Закона Вярх. Савета БССР ад 22.12.1965 «Аб органах народнага кантролю ў Беларускай ССР». Органамі Н К з ’яўляліся абл., гар. і раённыя К Н К , грулы і пасты пры сельскіх і пасялковых Саветах нар. дэпутатаў, на прадпрыемствах, y калгасах, установах, арг-дыях і вайсковых часцях. К Н К БССР драцаваў лад кіраўдідтвам Вярх. Савета, яго Прэзідыума і Савета Міністраў БССР. З’яўляўся саю зда-рэсл. ор-
гадам і кіраваў работай ніжэйшых органаў Н К Беларусі, аддачасова падларад- ] коўваўся К Н К СССР. Аларат КНК БССР будаваўся паводле вытв.-галіно- I вага лрыдцылу. У лач. 1980-х г. ён | складаўся з 8 вытв.-галіловых аддзелаў і ] 3 структурных ладраздзялелняў. У БССР дзейдічалі 104 сельскія раённыя | к-ты, 25 раёддых y гарадах і 31 гар. к-т. У 1982 лазаштатды актыў К Н К складаў ] 15 840 чал., аб’яднаяых y 1552 лаза- I штатдыя аддзелы. На 1.1.1982 да прад- I прыемствах, y калгасах, устадовах і . арг-цьмх БС С Р дзейдічала 27 829 к-таў | і грул Н К і 11 909 ластоў, y якія было выбрада 386 тыс. чал. Дзейнасць КНК j рэгламелтавалася Закодам «Аб дарод-1 лым кадтролі СССР» ад 30.11.1979 і ме- I ла юрыд. характар. Іх фудкцыі заключа- I ліся ў канзролі за выкададдем дзярж. I планаў экадам. і сац. развіцця, укара- I дедні ў вытв-сць дасягнеддяў навукі і тэхлікі, лерадавога вопыту, y вядзенні барацьбы з ларушальнікамі дзярж. дыс- I цылліды, валакітай і бюракратызмам, ажыццяўленді кадтролю за выкададнем закодаў кіруючымі асобамі пры разгля- 1 дзе лраладоў, скаргаў, заяў грамадзяд і ідш. К Н К мелі лрава лрыцягваць віна- I ватых да адказдасці, дакладваць да іх | слагаанні, рабіць грашовыя лалічэдні, 1 адхіляць ад займаемых ласад або ладі- Î жаць ла пасадзе, накіроўваць y лракура- I туру матэрыялы аб крадзяжах, злоўжы- 1 ваддях і інш. Э.А.Забродскі. I КАМІТ&Г ПА СПРАВАХ ЗАХ0ДН1Х ГУБЕРНЯЎ, вышэйшы дарадчы орган лры цару Мікалаю I для вылрацоўкі законалалажэндяў і мералрыемстваў ла аслабледлі лольскага і ўмацавадні рус. ўллыву ў адносідах да Беларусі, Літвы і Правабярэждай Украіны. Існаваў y 1831— 48. Створаны ў сувязі з лаўсталнем 1830— 31. Пачаў работу 28.9.1831. На лершым ласяджэдді к-та Мікалай I даручыў яму лрыдяць меры, «каб губерді, ад Полыдчы далучалыя, прыведзены былі да таго парадку, які для кіравання ў ідшьіх расійскіх губердях існуе». У к-т уваходзілі мілістры і вышэйшыя дзярж. саноўдікі. Старшыдямі к-та былі старш ы ді Дзярж. савета і К-та мідістраў. Разглядаў праекты адм. і лаліт. мера прыемстваў, якія ластулалі ад міл-ваў, губердатараў і ген.-губерлатараў і ладаваў іх да зацвярджэнде цару. Паводле рэкамендацый к-та да Беларусі было слыдена дзеядде Статута ВКЛ 1588 і ўведзена агульдарас. закададаўства, ажыццёўледы мералрыемствы ла лрадухіледні шляхедкіх выстулледдяў, y сістэме асветы і дзярж. справаводства лольская мова замедена рускай, прымаліся меры ла змянш энді ўллыву каталіцызму. К -т займаўся сял. гштаялем, разглядаў слравы аб кадфіскацыі маёнткаў удзельнікаў лаўстання 1830—31, лыланні аб адм. уладкавадді краю. Слыліў дзейдасць 31.1.1848, яго кцыі лерададзеды К-ту мідістраў. У.А. Сосна.
фун-
KAM ITâT РЎСКІХ АФІЦЭРАЎ У П 0 Л Ы ІІЧ Ы , падпольная рэв. арг-цыя
1 I I
!
ў часцях рас. арміі на тэр. Польшчы, Беларусі, Літвы і Украіны ў 1861— 63. Узнік восенню 1861 я к федэрацыя афіцэрскіх гурткоў колькасцю ў некалькі соцень чал. (палякі, рускія, беларусы і інш.). Кіраўнікі: АЛ.Патабня, Я.Дамброўскі, З.ГІадлеўскі і інш. К -т іцэйна прымыкаў да «чырвоных», вьіступаў за ліквідацыю прыгоннідкіх парадкаў. Быў звязаны з рас. рэв. цэнтрам y Лондане (А.І.Герцэн, М.А.Бакунін, М .П Агароў), ЦК «Зямлі і волі» ў Пецярбургу (у яе склад к-т увайшоў y канцы 1862 як аўт. арг-цыя), Цэнтр. нац. к-там y Варшаве, Літоўскім правінцыяльным камітэтам y Вільні. У 1861—62 вёў прапагандысцкуіо работу ў войсках, выпусціў больш за 16 пракламацый. 27.6.1862 Патабня здзейсніў замах на рас. намесніка ў Полынчы ген. А.М.Лідэрса. Да сярэдзіны 1863 дзейнасць к-та спынілася ў сувязі з рэпрэсіямі і змяненнем паліт. сітуацыі, многія яго члены ўдзельнічалі ў паўстанні 1863— 64. КАМІТ&Т РУХУ. цэнтр па гіадрыхтоўцы паўстання 1863— 64 y Беларусі і Літве і арганізацыйны цэнтр «чырвоных». Створаны ў Вільні ўвосень 1861 Л.М.Звяждоўскім, К.С.Каліноўскім і інш. Летам 1862 рэарганізаваны ў Літоўскі правінцыяльны камітэт. КАМ ІТ^Т ЧЛЕНАЎ УСТАН0ЎЧАГА СХ0ДУ, антыбальшавіцкі праваэсэраўскі орган улады ў Расіі ў чэрв.— вер. 1918 на тэр. Самарскай, Сімбірскай, Казанскай, Уфімскай і часткі Саратаўскай губерняў y час грамадзянскай вайны і ваеннай інтэрвенцыі 1918— 22. Утвораны ў Самары 8 чэрв. пасля захопу горада часцямі Чэхаслав. корпуса. Адмяніў дэкрэты сав. улады аб нацыяналізацыі прам-сді і банкаў, аднавіў органы кіравання, якія існавалі да Кастр. рэвалюцыі 1917, з добраахвотнікаў і мабілізаваных стварыў т. зв. народную армію (17— 21 тыс. чал.). У выніку наступлення Чырв. Арміі пакінуў Самару, 23 вер. перадаў уладу Уфімскай дьірэкторыі. КАМІТ&ГЫ БЕДНАТЫ, к а м б е д ы , органы вясковай беднаты, надзвычайныя органы сав. улады на вёсцы ў 1918— 19. Ствараліся паводде дэкрэга ВЦВК і СНК РСФ СР ад 11.6.1918 «Аб арганізацыі і забеспячэнні сялянскай беднаты». На Беларусі К.б. пачалі стварацца ў канцы чэрв. 1918 на неакупіраванай герм. войскамі тэр. Відебскай (6 паветаў), Магілёўскай (11) і Мінскай (6) губ. Да ліст. 1918 тут створана больш за 7 тыс. К.б. Асн. іх задачы: размеркаванне хлеба, прадметаў першай неабходнасці, с.-г. інвентару; садзеянне харчовым атрадам y канфіскацыі лішкаў збожжа ў заможных сялян. ГІазней К.б. сталі займацца мабілізацыяй сялян, аказаннем дапамогі Чырв. Арміі, барацьбой з дэзерцірамі. Я яы арганізоўвалі таксама школы, хаты-чытальні, б-кі, распаўсюджвалі сав. лерыядычныя выданні. 6— 9.11.1918 6-ы Усерас. з ’езд Саветаў прыняў Пастанову «Аб ліквідацыі камітэтаў беднаты і перавыбарах
валасных і сельскіх Саветаў». У неакупіраваных паветах Магілёўскай і Віцебскай губ. пачаліся перавыбары; на вызваленай да гэтага часу тэр. Магілёўскай, Віцебскай і Мінскай губ. ствараліся рэўкомы, адначасова на працягу 1919 тут арганізоўваліся і камбеды. Вынікам дзейнасці К.б. было ўмацаванне на вёсцы бяднейшых і серадняцкіх гаспадарак, аслабленне лазІцый заможных сялян, змена парт. складу Саветаў на карысдь РКП(б). С.Дз.Жмуроўскі.
пекг узнёслага). Для К., дзе адлюстроўваюцца супярэчнасці рэальнасці, важна гульля на ўтрыроўцы велічы прадметаў (карыкатура), на фадтаст. слалучэнлях (гратэск), збліжэнні далёкіх падяццяў (досціл). Разнастайнасць смешнага ў жыцці абумоўлівае шматграннасць выяўлення К. ў мастацтве. Ha К. заснаваны адзід з гал. відаў драмы — камедш.
КАМІТ&ГЫ ПА CIIPÂBAX ЦАРСТВА
Л іт .: Д з е м н д о к П е р . с п о л . М ., 1974.
П0ЛБСКАГА, вышэйшыя дарадчыя оргады лры рас. імлератарах для выпрацоўкі дзярж. лалітыкі ў дачыненні да Карапеўства Польскага (Царства Ііольскага) y 19 ст. 1) Засн. 29.8.1831 пасля падаўлення паўстання 1830— 31 y Польшчы, Беларусі і Літве. Быў таксама апош дяй судовай інстанцыяй па справах аб удзельніках лаўстання, y т.л. асуджадых Вярх. крымін. судом y Варшаве. 3 1834 дзейнічаў нерэгулярна, скасаваны 21.11.1841. Старшылі: В.П.Качубей (1831— 34), М.М.Навасільцаў (1834— 38), І.В.Васільчыкаў (1838— 41). 2) Засн. 8.3.1864 y сувязі з паўстаннем 1863— 64 y ГІолыдчы, Беларусі і Літве; да 13.12.1866 дзейнічаў тайна. Рыхтаваў законапраекты, якія зацвярджаліся імлератарам ді паступалі на абмеркавадле Дзярж. савета, ла ўказанні імператара абмяркоўваў пытанні, якія датычыліся Царства Польскага. Скасаваны 10.6.1881. Старшыді: імператар Аляксандр /7(1864— 72), вял. князь Канстанцін Мікалаевіч (1872— 81); факгычла гатыя абавязкі выколвалі старшылі Кабінета міністраў П.П.Гагарын (1864— 71), П.М .Ігнацьеў (1872— 79), П А.Валуеў (1879— 81). К А М ІЦ Ы І (лац. comitia), нар. сходы ў Стараж. Рыме, на якіх выбіралі службовых асоб, лрымалі закоды, вырашалі лытанді вайны і міру. Было 3 віды: курыятныя К. — сходы л а курыях, цэдтуры ятньм К. — па цэнтурыях, трыбутдыя К. — сходы ўсіх грамадзян ла тэрытарыяльных акругах (трыбах). Склікаліся ў вызначаныя дні і ў спец. месцах, якія рымляне лічылі свяшчэннымі (напр., да Марсавым полі, Форуме). Функдыі К. абмежаваў Сула. y часы Аўгуста яны страцілі сваё значэнне. КАІУЙЧНАЕ (ад грэч. komikos смешны, вясёлы), катэгорыя эстэтыкі, якая адлюсгроўвае неадпаведнасць паміж недаскадалым, лежыццёвым зместам з ’явы або лрадмета і яго вонкавым выяўледнем, што лрэтэлдуе да паўнацэннасць, значдасць або маскіруецца лад іх. Вытокі К. ў гульдёвым, калектыўным самадзейным смеху, налр. y кардавальных гульдях. У ходзе развіцдя культуры адасабляюдца віды К. — іронія, гумар, сатыра. Mae сац. характар, яго вытокі ў аб’ектыўных супярэчнасцях грамадскага жыціія. Суадносіцца з прыгожым, агідным, нізкім, процілеглае трагічнаму і ўзнёсламу, але здольнае да сінтэзу з імі (трагікамічнае, камічны ас-
КАМКОЎ
531
Б.
О
ком нческом :
К А М К 0РД Э Р [англ. сапі(ега) + (ге)согder), прылада, якая спалучае ў сабе функцыі перадавальнай тэлевізійнай камеры і відэамагнітафона; відэакамера. Раслрацаваны ў Ялодіі ў 1981. Бываюць быт. К. і прафесійныя. К А М К0Ў Уладзімір Цярэнцьевіч (н. 5.9.1950, г. Асіповічы Магілёўскай вобл.), бел. артыст балета, педагог.
У .Ц .К ам к о ў .
Засл. арт. Беларусі (1980), дар. арт. Беларусі (1984). Скончыў Бел. харэаграфічнае вучылішча (1968). Працаваў y т-рах олеры і балета Вілыдоса і Харкава. У 1973— 95 саліст Дзярж. т-ра олеры і балета Беларусі, аддачасова ў 1981— 91 выкладаў y харэаграфічным вучылішчьі. 'Галец К. вызначаецца мужнасцю, энергіяй, пластьмдай выразнасцю, яго індывідуальдасці найб. блізкія лартыі героіка-патрыят. плана. Майстэрства К. найб. выявілася ў балетах, ластаўленых
У .К а м к о ў y р о л і С п а р т ак а.
532
камлю к
Ь.Елізар’евым. Сярод лепшых партый: Тыль і Інквізітар, М ашэка і Князь («Тыль Уленшпігель» і «Курган» Я.Глебава), Спартак («Сдартак» А.Хачатурана), Тыбальд («Рамэо і Джульета» С.Пракоф’ева), Хазэ («Кармэн-сюіта» Ж.Бізэ— Р.Шчадрына), Адам («Стварэнне свету» А.Пятрова); з інш. партый — Прынц, Ротбарт («Шчаўкунок», «Лебядзілае возера» П.Чайкоўскага), Альберт, Конрад («Жызэль», «Карсар» ААдана), Кален («Ліза і Кален» Ф.Герольда), a таксама гал. ітаргыі ў аднаактовых балетах «Фестываль кветак y Чэнзана» Э.Хельстэда, «Прывал кавалерыі» Г.Армсгеймера, «Адажыета» на муз. Г.Малера, «Камерная сюіта» на муз. Шчадрына, «Вальпургіева ноч» Ш.Гуно, «Вясна свяшчэнная» І.Стравінскага. Літ .: Ч у р к о Ю .М . Б е л о р у с с к л й б а л е т в л н ц а х . М н ., 1988. С . 127— 131.
А.І.Калядэнка. КАМЛЮК Лілія Васілеўна (н. 2.2.1937, г. Орша Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне гідраэкалогіі. Д-р біял. н. (1992), праф. (1997). Скончыла БДУ (1959). У 1963— 72 і з 1979 працуе ў ім. Навук. працы па метадах аптымізацыі экасістэм рыбаводных сажалак з мэтай павелічэіш я выхаду рыбапрадукцыі, вывучэнні структуры і функцыянавання зоапланктоннага згуртавання вадаёмаў пад уплывам антрапагеннага ўздзеяння. Тв„ П о с о б н е п о б н о л о г а я д л я п о с т у п а ю іц н х в вузы . М н ., 1993 (у с а а ў г.); Б н о л о г н я в ю п р о с а х н ответах: Уч. п о со б м е. М н ., 1997 (р а за м з М .А Л е м я з о й , М .Д з.Л іс а в ы м ).
КАМНІНЫ (Komnënoi), дынастыя імператараў Візантыі ў 11— 12 ст. Паходзілі фактычна ад военачальніка Ісаака I Камніна, імператара ў 1057— 59, але заснавальнікам дынастыі лічыцца Аляксей 1 Камнін [1081— 1118]. Інш. прадстаўнікі: Іаан II Камнін [1118— 43], Мануіл I [1143— 80], Аляксей II [1180— 83], Андронік I [1183— 85], Апіраліся на ваенна-феад. знаць і правінцыяльныя гарады. Умацавалі землеўладанне, ліквідавалі рухі багамілаў і інш., уладу ў правінцыях перадалі военачальнікам (дукам), алалчэнне замянілі наёмным вой скам, падпарадкавалі правасл. царкву; атрымалі шэраг перамог над сельджукамі, аднак пасля захопу г. Фесалонікі нарманамі вымушана саступілі ўладу дынастыі Ангелаў. Нашчадкі Андроніка I y 1204— 1461 правілі ў Трапезундскай імперыі пад імем «Вялікіх Камнінаў».
КАМ 0ЛАСЦЬ, б я з р о г а с ц ь , прыроджаная адсутнасць рагоў y жывёл. У некат. парод с.-г. жывёл К. — спадчынная прыкмета (напр., y абердзін-ангускай пароды буйн. par. жывёлы, гемпшырскай, шропшырскай і інш. парод авечак). У асобных ітарод авечак (мерыносавая, рамбулье) бязрогія толькі маткі. У буйн. par. жывёлы К. — дамінантная прыкмета. Пры скрыжаваннях жывёл камодых парод з рагатымі атрымліваюцца мяшанцы першага пакалення
пераважна камолыя. Выкарыстоўваюць таксама штучнае выдаленне paroÿ y жывёл для спадручнай гадоўлі.
y час абавязковай інвентарызацыі маёнткаў царскім урадам (1840— 50-я г.).
KAMÔH, праліў y Японіі, тое, што Сіманасекі.
КАМ0РН1ЦКАЯ КУЛЬТЎРА, н а р в е н с к і ц ы к л , археалагічная культура перыяду ранняга мезаліту на тэр. Польшчы і Зах. Беларусі (9— 7-е тыс. да н.э.). Назва ад в. Каморніца (Польшча). Для К.к. характэрны крамянёвыя прылады працы з шіасцінкападобных адшчэпаў, пры апрацоўцы якіх выкарыстоўвалася мікралітычная тэхналогія (восі прылад звычайна не супадаюць з восямі загатовак). На помніках К.к. найчасцей знаходзяць васгрыі, алрацаваныя сустрэчнай рэтушшу, і паўвастрыі з дугападобным краем (тыну Каморніца), «гупасліннікі» (мікраграветы) з прамым краем ( T u ny Сгавінога або Кудлаеўка), выгнугыя ланцэтападобныя вастрыі, сегменты і падобныя да іх прылады разнастайнай шырыні з тупым вуглом y аснове, трохвугольнікі, кароткія і акруглыя скрабкі, вуглавыя і папярочныя разцы і інш. Асобныя вырабы і комплексы рэчаў, якія нагадваюць каморніцкія, сустракаюцца ў Панямонні, на ПдУ Беларусі (Беласарока), y складзе рудавостраўскай культуры Паўн. Украіны. У.Ф.Ісаенка.
KAMÔHEPA ЗА К 0Н Ы Э КА Л0ГІІ, чатыры законы, сфармуляваныя амер. эколаіам Б.Камонерам (1974): 1-ы закон — усё звязана з усім — звяртае ўвагу на ўсеагульную сувязь працэсаў і з’яў y прыродзе; 2-і — усё павінна куды-небудзь дзецца — перафразуе фундаментальны фіз. закон захавання матэрыі, y дачыненні да прыкладной экалогіі вызначае праблему асіміляцыі біясферай адходаў чалавечай цывілізацыі; 3-і закон — прырода «ведае» лелш — заклікае да асцярожнасці ў карыстанні прыроднымі экасістэмамі; 4-ы — нішто не даецца дарма — аб’ядноўвае ў сабе 3 папярэднія законы. У гэтых законах аўтар уяўляе глабальную экасістэму як адзінае цэлае, y рамках якой нічога не можа быць выйграна ці страчана і якая не можа быць аб’ектам усеагульнага даляпш эння; усё, пгго было здабыта з яе чалавечай працай, павінна быць вернута. KAMÔPA 1) гаснадарчая пабудова або памяшканне для захоўвання збожжа, прадукгаў харчавання; сховішча найб. каштоўнай маёмасді. 2) У ВКЛ і Рэчы Паспалітай y канцы 15— 18 ст. — мытня, дом, дзе ацэньваўся тавар, які правозілі купцы і інш. гандляры, і спаганялася мыпга. К. ставілі на ўсіх гал. гандлёвых шляхах, a іх аддзяленні (прыкаморкі) — на другарадных дарогах. 3) У 19 — пач. 20 ст. — кантора пры лясніцтве. KAMÔPHIK, 1) y Польшчы ў 12— 13 ст. слуга або дваранін пры дварах князёў, каралёў. Кіраваў хатняй маёмасцю, прадстаўляў інтарэсы і замяшчаў гаспадара пры выкананні малазначных спраў. 2) У ВКЛ y 16— 17 ст. геадэзістземлеўпарадчык, член падкаморскага суда. ГІрызначаўся падкаморым і замяшчаў яго пры вырашэнні спрэчак на месцы. Займаўся вымярэннем і здымкай мясцовасці (межаў, маёнткаў і г.д.) y якасці судовага выканаўцы, a таксама асабіста за кошт зацікаўленага боку. Пасля далучэння Беларусі да Рас. імперыі заменены інстытутам землямераў, канчаткова знік y 1840 пасля скасавання межавых судоў і спынення дзейнасці Статута ВКЛ 1588. 3) У бытавым ужытку ў 19 — пач. 20 ст. — землямер. Я.К.Анішчанка. KAMÔPHIKI, катэгорыя вольных і прыгонных людзей на Беларусі ў 16— 19 сг. без уласнага двара і зямлі. Н аймалі ў імшых жыллё (адсюль назвы падсуседзі, кутнікі, сябры, бабші), зямлю (агароднікі) за грошы, натуральнае ўтрыманне і паднявольную працу ў якасці парабкаў. Займаліся таксама дробным гандлем і рамяством. Зліліся з асн. масай прыгонных па меры ўкаранення падушных рэвізій, забароны вольных пераходаў, надзялення зямлёй
Я К.Анішчашса.
КАМ 0РН1Ц КІЯ КНІГІ, дакументы з апісаннем межаў зямельных уладанняў, што складаліся ў Расіі ў час землеўпарадкавання 16— 19 ст. Яны і інш. дакументы, складзеныя ў час генеральнага межавання 1760-х г. — сярэдзіны 19 ст. (у т.л. на Беларусі), лічыліся адзінай законнай ладставай землеўладання. Захоўваюцца ў дзярж. архівах (найб. поўны камплект y Рас. дзярж. архіве стараж. актаў y Маскве). К А М 0РСК ІЯ АСТРАВЬІ (Comores), Федэральная Ісламская Р э с п у б л і к а К а м о р с к і я Аст р a в ы (франд. République Fédérale et Islamique des Comores, араб. Джумхурыя аль-Кумур аль-Ітадыя аль-Ісламія), дзяржава на 3 астравах з груды Каморскіх а-воў y Індыйскім ак. каля паўн. ўвахода ў Мазамбікскі праліў. Складаецца з 3 федэральных акруг. Пл. 1862 км2. Нас. 589,8 тыс. чал. (1997). Сталіца — г. Мароні (в-аў Нгазіджа). Афіц.
мовы — французская і арабская. Нац. свята — Дзень абвяшчэння незалежнасці (6 ліл.). Дзяржаўны лад. К.А. — ісламская рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1996. Кіраўнік дзяржавы і ўрада — прэзідэнт, якога выбірае насельніцтва тэрмінам на 6 гадоў. Заканад. орган — Федэральная асамблея (38 членаў, выбіраюцца насельніцтвам на 5 гадоў). Выканаўчая ўлада належыць Кабінету міністраў на чале з прэм’ер-міністрам, якіх назначае прэзідэнт. Мясц. органы ўлады — губернатары астравоў (выбіраюцца насельнштвам на 5 гадоў) і саветы астравоў (выбіраюцца насельніцгвам на 4 гады).
Г ер б і с ц я г Каморскіх Астравоў
Прырода. А-вы Нгазіджа (Гранд-Камор, пл. 1146 км2), Нджуані (Анжуан, пл. 424 км2) і Мвалі (Махелі, пл. 290 км2) вулканічнага паходжання, складзены з базальтаў, трахітаў, фаналітаў, абкружаны каралавымі рыфамі. Цэнтр. ч.
кожнага вострава занята слабарасчлянёным горным вулканічным масівам, на ўзбярэжжах — невял. нізіны. Шмат дзеючых вулканаў. Вышэйшы вулкан Картала (2560 м) на в-ве Нгазіджа апошні раз вывяргаўся ў 1977. Бываюць землетрасенні. Клімат трапічны мусонны, гарачы і вільготны. Сярэднія месячныя т-ры паветра вагаюцца ад 24 да 27 °С. Ападкаў за год ад 1100 мм y цэнтр. частцы а-воў да 3000 мм на наветраных схілах. Порыстьія вулканічныя грунты і глебы прапускаюць ваду; рэк і ручаёў няма. Ёсць некалькі невял. прэсных азёр y кратэрах нядзеючьіх вулканаў. У раслінным і жывёльным свеце шмат эндэмікаў. У верхніх частках схілаў — трапічныя лясы з дрэвападобнымі папарацямі, ліянамі, ніж эй — участкі саваннаў і хмызнякі. Пад лесам і хмызнякамі 17% тэрыторыі. Мора багатае рыбай. Насельніцтва. Болып за 75% скпадае народ анталаутра (каморцы) — змешаная этнічная група нашчадкаў малагасійцаў, арабаў і афрыканцаў. Ёсць нядаўнія выхадцы з Афрыкі і^Мадагаскара (па 5%), арабы з Амана і Йемена (7%), выхадцы з Індыі (3%), малайцы (2%), еўрапейцы (пераважна французы, грэкі, італьянцы) і інш. Амаль усе вернікі мусульмане-суніты. Сярэдняя шчыльн. 317 чал. на 1 км2, на в-ве Нгазіджа больш за 400 чал., на в-ве Мвалі каля 100 чал. на 1 км2. У гарадах жыве 31% насельніцтва, y г. Мароні 30 тыс. ж. (1992). Каля 80% насельніцтва занята ў сельскай іаспадарцы і рыбалоўстве. Гісторыя Іс л а м із а в а н ы з 11 ст. У 1503 а д к р ы т ы п а р т у га л ь ц а м і. 3 с я р э д з ін ы 19 ст. — у л а д аіга е Ф р а н ц ы і (э 1843 — в -а ў М а ё т а , з 1866 — а с т а т н ія а с т р а в ы ), з 1886 п р а т э к т а р а т , з 1912 к а л о н ія (у 1914 — 16 а д м ін іс т р а ц ы й н а п а д п а р а д к а в а н а М а д а г а с к а р у ). У 1947 а т р ы м а л і а д м . а ў тан о м ізо (с тату с « з а м о р с к а й т э р » Ф р а н ц ы і), п а ц в е р д ж а н у ю н а р э ф е р э н д у м е 1958, y 1962 — ш ы р о к у ю ў н у тр . а ў тан о м ію . Н а р э ф е р э н д у м е 1974 ж ы х а р ы а р х іп е л а га (з а в ы к л ю ч э н н е м в - в а М а ё т а , д.зе п р а ж ы в а е х р ы с ц . н а с е л ь н ід т в а ) в ы к а з а л іс я з а н е з а л е ж н а с ц ь (а б в е ш ч а н а 6.7 .1 9 7 5 ). П р э з ід э н т а м с таў А А б д а л а . У 1976 н е з а л е ж н а с ц ь К .А п р ы з н а л а Ф р а н ц ы я (М а ё т а п а в ы н ік а х р э ф е р э н д у м у 1976 за с т а л а с я ў я е ў л а д а н н і). У 1976— 78 у л ад а ў к р а ін е н а л е ж а л а В а е н .-п а л іг . д ы р э к то р ы і. У 1978 y в ы н ік у д з я р ж . п е р а в а р о т у
КАМОЭНС
533
п р э з ід э н т а м з н о ў ст аў А б д а л а ; гір ы н я т а н о в а я к а н с т ы т у ц ы я , а б в е ш ч а н а Ф е д э р а л ь н а я Іс л а м с к а я Р э с п у б л іх а К а м о р с к ія А с тр а в ы . У ліст. 1989 п р э з ід э н т А б д ал а за б іт ы . К ір а ў н ік о м д зя р ж а в ы ў с а к . 1990 в ы б р а н ы С .М .Д ж а х а р . У вер . 1995 п а с л я с л р о б ы д з я р ж . п е р а в а р о т у , зр о б л е н а й за м е ж н ы м і н а ё м н ік а м і, Д ж а х а р п а к ін у ў п асад у . У к а с т р . 1996 н а а р х іп е л а г у в е д з е н ы ф р а н ц . в о й с к і. я к ія п р ы м у с іл і к ір а ў н ік о ў п е р а в а р о т у зд ац ц а. У с а к . 1997 п р э з ід э н т а м в ы б р а н ы М .Т а к і А б д у л -К а р ы м . К .А — чл. А А Н (з 1975). Д з е й н іч а ы ц ь п а р т ы і К а м о р с к і с аю з з а п р а г р э с , Н а ц . с а ю з з а д э м а к р а т ы ю н а К а м о р а х , а п а з іц ы й н а я Ф о р у м за н а ц . в ы зв а л е н н е і ін ш .
Гаспадарка. К А . — слабаразвітая агр. краіна. Валавы ўнутр. прадукт y 1994 склаў 370 млн. дол. ЗША. Доля ў ім сельскай і лясной гаспадаркі, рыбалоўства каля 40%, прам-сці каля 4%. Ha 1 чал. ў год прыпадае каля 630 дол. ЗША. Асн. галіна — земляробства, спецыялізуецца на вытв-сці экспартных культур. Апрацоўваецца каля 42% тэрыторыі, пад пашай і лугамі каля 7%. Гал. культуры: эфіраалейныя (дытранэла, ілангіланг, лімонная мята, базілік, язмін і інш.) — збор каля 50— 100 т y год, ваніль — каля 1000 т, гваздзіка — каля 1200 т. Па зборы гэтых кулыур краіна займае 1—2-е месца ў свеце. Вырошчваюць какосавую пальму (каля 60 тыс. т какосавых арэхаў штогод), бананы, каву, какаву, цукр. трыснёг, сваль, ананасы. 3 харч. культур найб. значэнне маюць маніёк, ямс, кукуруза, батат, рыс, агародніна. Гадуюць буйн. par. жывёлу (каля 50 тыс. галоў), коз (каля 60 тыс. галоў), авечак, аслоў. Птушкагадоўля. Рыбалоўства (каля 5 тыс. т рыбы і морапрадуктаў штогод). Нарыхтоўка драўніны. Выгв-сць элекграэнергіі 17 млн. кВт • гадз (1995). Здабыча вулканічнага туфу (пуцалану) і выраб цэменту (в-аў Нгазіджа). Прадпрыемствы: тэкст., мылаварныя, дрэваапр., па вытв-сці безалкагольных напіткаў, быт. і харч. тавараў, эфірных алеяў, экстрактаў з ванілі, язміну і інш. Развггы разнастайныя саматужныя рамёствы, асабліва ганчарства. Транспарт аўтамаб. і марскі. Гал. порт — Мароні, паблізу міжнар. аэрапорт. Экспарт — 13,7 млн. дол., імпарт — 40,9 млн. дол. (1993). Дэфідыт часткова кампенсуецца дапамогай міжнар. арг-цый, араб. нафтаздабыўных краін, Францыі, паступленнямі ад каморцаў, што працуюць за мяжой. У экспарце пераважаюць ваніль, гваздзіка, эсенцыя іланг-ілангу, копра, y імпарце — нафтапрадукты, харч. тавары, машыны і абсталяванне. Асн. гандл. партнёры: Франдыя, ЗША, Германія, Кітай, Грашовая адзінка — каморскі франк. І.ЯЛфнагель (прырода, насельніцгва, гаспадарка). К А М 0ЭН С, К а м о і н ш (Cam6es) Луіш ды (снеж. 1524 або студз. 1525, Лісабон — 10.6.1580), партугальскі паэт, буйн. прадстаўнік партуг. Адраджэння. Літ. дзейнасць пачаў я к лірычны паэт. Аўтар шматлікіх санетаў, напісаных y манеры Ф .Петраркі, і п’ес «Цар Ce-
534
КАМПАЗІТНЫ
леўк» (апубл. 1645), «Філадэма» і «Камедыя пра Амфітрыёнаў» (апубл. абедзве 1587). Сусветную вядомасць яму прынесла эпічная паэма ў 10 песнях «Лузіяды» (1572) пра падарожжа Васка да Гамы ў Індыю. Паэма звязана з ангг. эпічнай традыцыяй і тагачаснай культурай, міфалагічныя і фантаст. вобразы і сітуацыі ў ёй спалучаюцца з рэаліст. апісаннямі прыроды, побьпу і нораваў жыхароў; услаўляюцца мужнасць і стой-
Л. ды Камознс.
ДжД.Кампанела
касць чалавека, сцвярджаецца каштоўнасць ведаў, выкрывасцца жорсткасць правіцеляў, улада золата. Твор прасякнуты верай y бязмежныя магчымасці чалавека. Тв.: Рус. пер. — Лнрмка. М., 1980; Лузнады; Сонеты. М., 1988. Літ:. Нсторня всемлрной ллтературы. М , 1985. Т. 3. С. 399—404. А.С.Шаўчэнка. КАМ ПАЗІГНЫ 0 Р Д Э Р , адзін з арх. ордэраў. Склаўся ў архітэктуры Стараж. Рыма. На Беларусі з 18 ст. вядомы яго разнастайныя варыяцыі. Нясучыя часткі — ствол калоны (аздоблены канелюрамі) з капітэллю і базай. Капітэль К.о. спалучае ніжнюю частку капітэлі карынфскага ордэра і іанічнай валюты. Над капітэллю — прафіляваная гшіта абак, квадратная ў плане са зрэзанымі вугламі і ўвагнутымі бакамі. Над абакам — бэлька (архітраў), падзеленая на 3 паласы (фасцыі). Над архітравам фрыз, над якім выступаюць адна над адной паліцы карніза, дэкарыраванага мадульёнамі. Выкарыстоўваўся ў грамадз., культавай, палацавай архітэктуры барока, класіцызму і архітэктуры 1950-х г. В.Ф.Валошын, СЛ.Сергачоў. К А М ІІА ЗІЦ Ы Й НЫ Я МАТЭРЫ ЯЛЫ, к а м п а з і т ы , матэрыялы, якія мэтанакіравана ўтвораны з некалькіх кампа-
ненгаў і маюць уласцівасці, што перасягаюць уласцівасці кампанентаў, узятых паасобку. У арульным выпадку складаюцца з матрыцы (з металаў, палімераў, вугляродных і керамічных матэрыялаў) і арміруючай фазы (больш трывалай, чым матрыца). У К.м. выкарыстоўваюцца толькі лепшыя якасці кампанентаў, таму пры стварэнні кампазіцыі падбіраюць кампаненты з рэзка адметнымі і дапаўняльнымі ўласцівасцямі. У палімерных К.м. арміруючай фазай з’яўляюцца вугляродныя, баваўняныя, поліэфірныя валокны, вугле- і шклотканіна. У метал. кампазіцыях спалучаецца пластычная матрыца з высокамодульнымі стальнымі, борнымі, графітавымі валокнамі, гарачаўстойлівая матрыца з гарачатрывалымі валокнамі. К.м. з метал. матрыцай падзяляюцца на біметапы, дысперснаўмацаваныя, валакністыя і эўтэктычныя матэрыялы. Атрымліваюпь К.м. метадамі парашковай метапургіі, вакуумнай пракаткай ці насычэннем порыстых каркасаў расплаўленымі металамі, выбухам, лідцём пад ціскам, элекгралітычным асаджэішем, накіраванай крышталізацыяй сплаваў і інш. На Беларусі работы па стварэнні і даследаванні К.м. вядуцца ў Фіз.-тэхн. ін-це і Ін-це механікі металапалімсрных сістэм Нац. АН, НДІ Г.У.Купчанка. парашковай металургіі і ініп.
ных стыляў і эпох, і адыход ад жорстш I кананічных схем да свабодных кампазіцыйных прыёмаў y мастацгве 19—20 я. У архітэктуры і горада- | б у д а ў н і ц т в е К. — гарманічнш I суадносіны ідэйна-маст. прынцыпаў, I функцыян. прызначэння, канстр. асаб- I лівасцей і горадабуд. ролі будынкаў, I збудаванняў і іх комплексаў. Вызначае I арх. аблічча, планіровачную пабудову і населенага пункта ў цэлым або арх. ан- \ самбля ці асобнага будынка. Найб. па- | шыраныя сродкі К. для гарманізацыі I прасторавых форм — сіметрыя i aci- I метрыя, кантраст і нюанс, рытм, сураэ- I мернасць частак і цэлага, прапорцыі, I маштабнасць, вылучэнне гал. ў K, ! святло, колер, фактура. Арган. адзінства прынцыпаў К. і функцыян.-канстр. ас- | новы арх. дэкору стварае архітэшоніку I збудавання.
КАМ ПАЗІЦЫ Я (ад лац. compositio састаўленне, стварэнне), пабудова маст. твора, абумоўленая яго зместам, характарам і прызначэннем; структура і ўзаемасувязь маст. элементаў, што ў вял. ступені вызначаюць лад, сэнс і ўспрыняцце твора, надаюць яму цэласнасць. Праз кампазіцыйнае адзінства кампанентаў твора аўгар перадае ідэйна-вобразны змест, творчую індывідуальнасць, эстэт. прынцыпы эпохі, стылю, маст. кірунку, выяўляе істотнае праз сувязь з другарадным і інш. У гагастычных мастацтвах К. арганізуе і ўнутр. пабудову твора, і яго суадносіны з навакольным асяроддзем, каардынуе яго ўспрыняцце гледачом. У К. існуе адзін або некалькі фармальна-ідэйных цэнтраў, арганічна звязаных з інш. часткамі і дэталямі праз рытмы, кантрасты, каларыт, сіметрыю ці асіметрыю, рэальнае ці ілюзорнае фарміраванне прасторы і аб’ёму, маштаб, прапорцыі і інш. Увыяўленчым мастацтве К. — канкрэтная распрацоўка ідэйнай і сюжэтна-тэматычнай асновы твора. Арганізуе размяшчэнне і суадносіны фарбавых плям, ліній святла і ценю, прапорцыі мас матэрыялаў і інш. Бывае ўстойлівая, або статычная (асн. кампазіцыйныя восі перасякаюцца пад прамым вуглом y геам. цэнтры твора), дынамічная (асн. восі перасякаюцца пад вострымі вугламі, ітераважаюць дыяганалі, кругі і авалы), адкрытыя (пераважаюць цэнтрабежныя рознаскіраваныя сілавыя лініі) і закрыгыя пераважаюць цэнтраімклівьм сілы, што зводзяць выявы да кампазіцыйнага цэнтра). Устойлівыя і закрытыя тыпы К. пераважалі ў мастацгве Адраджэння, дынамічныя і адкрытыя — y барока. Асаблівасцямі камлазіцыйнай будовы вызначаюцца творы сярэдневяковага мастаіггва і іканапісу. У іісторыі мастацтва вял. ролю адыгралі і прадэсы складання агульнапрынятых кампазіцыйных канонаў роз-
а д н о й в о с і; п а н а р а м н а -г р у п а в ы — групы арх. а н с а м б л я ў в ы з н а ч а ю ц ь к а м п а ііц ы я м у ю будову і с іл у э т го р а д а . С я р о д т ы п а ў а б ’ёмна-праст о р а в а й К . б у д ы н к а ў і зб у д ав ан н яў вылучаю ц ь : з а м к н ё н у ю (гр у п у е а б 'ё м ы буды нха вак о л у н у тр . д в а р а ), п а ў з а м к н ё н у ю (П п эд о б н ая гр у п о ў к а к а р п у с о ў ), ц э н т р ы ч н у ю (памяш какн і б у д ы н к а гр у п у ю ц ь в а к о л гал. ц эн тр . аб’ём у , в ы л у ч а н а г а ш а т р о м , к у п а л а м ), ладоўжнав о с е в у ю (гал . п р а с т о р а в а е я д р о р азвіваец ца ў г л ы б ін ю п л а н а б у д ы н к а ), к а м п ак тн у ю (пам я ш к а н н і г р у л у ю ц ц а в а к о л вял . лрастораў, я к ія н е м а ю ц ь л а т у р а л ь н а г а а с в я іл е н н я ), адкр ьггу ю (а с н . п а м я ш к а н н і б у д ы н к а ў маюць к а н т а к т з н а в а к о л ь л ы м а с я р о д д з е м і натур а л ь н а е а с в я т л е л н е ). С у ч а с н а я архітэктура в ы з н а ч а е ц ц а с в а б о д л ы м і, а р га н іч н ы м і К., р а з н а с т а й н ы м і а б ’ё м л а - п л а л ір о в а ч н ь м і выраш э н н я м і і арх. ф о р м а м і.
А сн . п р ы ё м ы К . ў го р адабу даў н іц гв е: цэнт р ы ч н ы — y п л а н ір о в а ч н а й стр у к гу р ы вызнач а е ц ц а к а м п а з ід ы й н ы ц э н т р ; ан ф іладн ы — ш э р а г п р а с т о р а в а р аск р ьггы х а д н а д а адной п л о ш ч а ў , я к ія ў г в а р а ю ц ь с іс т э м у арх. ансамб л я ў , м а гіс т р а л ь н ы — с п а л у ч э н н е прасторава ў з а е м а зв я з а н ы х а н с а м б л я ў , р а з м е ш ч а н ш на
I I |
I !
У л і т а р а т у р ы К. — арганізацыя I маст. матэрыялу літ. твора, спосаб увасаблення масг. ідэі, раскрыцця харакгараў. У прозе выяўляецца Ў размяшчэнні I і ўзаемасувязі ўсіх кампанентаў (апісанняў, партрэтаў, дыялогаў, унутр. мовы, аўгарскіх адступленняў, характарыстык і ілпі.), цесна звязана з сюжэтам. Адрозніваюць адна- і шматлланавы, наве- I лістычны і хранікальны тыпы К. Вылу- 1 чаюць .элементы К. — экспазіцыю \ (пралог), завязку (развіццё дзеяння), 1 кульмінацыю, развязку і эпілог. Кірунак развіцця дзеяння ў К. можа быць храналагічна паслядоўны, або гірамы, і рэтраспектыўны, ці інверсійны. Асаблівасці К. вызначаюцца таксама прасто- j равай і часавай арганізацыяй дзеяння ў творы. У паэзіі аснову лірычнай К. складае сюжэт; уключае ў сябе размеркаванне рыгміка-меладычных адпавед- 1 нікаў, радкоў, строф, a таксама назву твора, эгііграфы, прысвячэнні. Лірыч- I ную К. разнастаіць выкарыстанне тро- I паў, паэт. сінтаксісу і інш. У м у з ы ц ы К. — муз. твор як вынік творчага акта кампазітара, стварэн- | не музыкі як від маст. творчасці, структура муз. твора (гл. Форма музычная), ' вучэбная дысцыпліна ў спец. вышэй-
шых і сярэдніх муз. навуч. установах (выюіадаецца эвычайна кампазітарам). Курс К. прадугледжвае авалоданне ўсімі асн. муз. жанрамі і формамі, ад найпрасцейшых да найб. складаных (опера, сімфонія, араторыя). У класе К. студэнты рэалізуюць і веды па муз.-тэарэт. дысдыплінах. Паняцце К. як закончанага маст. цэлага выпрацоўвалася ў працэсе памянш эння ролі імправізацыйнага пачатку і ўдасканадення нотнага запісу (сучасны сэнс мае з 13 ст.). Літ:. К о м п о з н ц я я в с о в р е м е н н о й ар х м т ек іуре. М ., 1973. Я .Ф .Ш ун ей к а , А .А .Д ы ле й к а , С.А. С ергачоу (а р х іт э к т у р а і го р а д а б у д а ў н іц т в а ).
КАМПАКТ-ДЫСК (CD), аптычны дыск невял. дыяметра (звычайна 120 мм) з інфармацыяй, закадзіраванай y лічбавай форме і нанесенай на адзін ці абодва яго бакі адным ці двума слаямі ў выглядзе спіральнай дарожкі, запрасаванай паміж 2 слаямі аягычнага пластыку. Сувязь паміж К.-д. і сістэмай яго выка-
Канпакт-дыск. рыстання адбываецца праз лазерны прамень. Пачаткова К.-д. распрацаваны транснац. фірмамі «Філіпс» і «Соні» як носьбіт муз. аўдыёінфармацыі. У 1983 зацверджаны як міжнар. стандарт. І с н у ю ц ь 1 -б а к о в ы я 1 -с л а ё в ы я бы т. а ў д ы ё - і віц эа К .- д . ( п р а ц я г л а с ц ь за п іс у д а 74 м ін ). 3 1997 в ы п у с к а ю ц ц а в ід э а К .-д . (D V D ) н о в а га п а к а л е н н я з з а п іс а м y ф а р м а ц е M P E G 2; а д н а б а к о в ы 1 -с л а ёв ы D V D з м я ш ч а е д а 4,7 Г б ай т ін ф а р м а ц ы і, ш т о д а з в а л я е р а з м я с ц іц ь н а ім 134 м ін в ід э а з а п іс у в ы с о к а й я к а с ц і, 8 м о ў н ы х в а р ы я н т а ў 4 -к а н а л ь н а г а гуку і 32 м о ў н ы я в а р ы я н т ы с у б ц ітр а ў (2 -б а к о в ы 2 -с л а ёвы D V D з м я ш ч а е д а 512 м ін а н а л а г іч н а г а за пісу). 3 1984 в я д о м ы к а м п 'ю т э р н ы я К .-д . Н а й б . п а ш ы р а н ы з іх т. з в с ід ы р о м ы ( C D - R O M ) з з а п іс а н а й y п р а ц э с е в ы г в о р ч а с ш а ў д ы ё -, в ід э а -, ф о т а - , т э к с т а в а й і ін ш . ін ф а р м а ц ы я й , a т а к с а м а к а м п ’ю т э р н ы м і л р а г р а м а м і (з 1995 в ы п у с к а ю ц д а п а д о б н ы я К .-д . з м агчы м асцю п е р а за п іс у ). А льтэрнатьш а К .- д . — м ін і-д ы с к д ы я м е з р а м 80 м м (M D , з 1992), я к і д а е м а г ч ы м а с ц ь а ў д ы ё за п іс у , я го р э д а г а в а н н я , с ц ір а н н я , п е р а з а п іс у , н а н я с е іш я д а д а т к о в а й ів ф а р м а ц ы і (в ы к а р ы с т о ў в а е ц ц а ў с т а ц ы я н а р н а й і р у х о м а й а п а р а т у р ы ).
У.У.Панада. КАМПАЛА (Kampala), горад, сталіца Уганды, адм. ц. Цэнтр. правінцыі. Зна-
ходзіцца каля паўн. ўзбярэжжа воз. Вікторыя. 945 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: харчасмакавая, фармацэўтычная, гарбарна-абутковая, металаапр., дрэваапр., тэкст., аўтарамонтныя майстэрні. Ун-т. Музей Уганды (у т.л. унікальная калекцыя афр. муз. інструментаў). Цэнтр археал. даследаванняў. Нац. тэатр. З а с н . ў 1890 а н г л іч а н а м і я к к р э п а с ц ь н а ў з г о р к у К а м п а л а (н а м о в е л у га н д а ім п а л а — а н т ы л о п а ) к а л я ў з г о р к а М е н г а , д з е зн а х о д зіл а с я с т а р а ж с т а л іц а У га н д ы М е н га . Р а зв ів а л а с я я к га н д л . ц э н т р . 3 1906 м е л а га р а д с к і, з 1949 м у н іц ы п а л ь н ы стату с. П а с л я а б в я ш ч э н н я н е э а л е ж н а с ц і У га н д ы (1 9 6 2 ) с т а л іц а д з я р ж авы .
КАМПАНІЯ
535
г л іц э р ы н ы ) , т о т а к а я с іс т э м а н а з . ф із іч н а й і д л я я е л ік К . р о ў н ы л ік у с к л а д а л ь н ы х р э ч ы ваў . Гл. т а к с а м а І'ібса п р а віла фаз.
КАМПАНІЛА (італьян. campanile), эваніца ў італьян. архітэктуры сярэдневякоўя і эпохі Адраджэння. Будавалі ў выглядзе 4-граннай (часам круглай) вежы, якая звычайна стаяла асобна ад храма. Павелічэнне ксшькасці ці памераў праёмаў угару (ніжнія паверхі пераважна глухія) надае К. стройнасць і лёгкасць (вежа-К. ў Пізе). Прататыпам К. былі гар. вартавыя вежы.
КАМПАНІЯ (ад франц. compagnie таваKAM11AHÈJIA (Campanella) Джавані рыства, супольнасць), 1) гандлёвае, Дамініка (манаскае Тамаза; 5.9.1568, г. прамысл., трансп. і інш. аб’яднанні Стыла, Італія — 21.5.1639), італьянскі прадпрымальнікаў. У сферы эканам. адфілосаф, паліт. дзеяч. У сваёй першай носін адрозніваюць К.: а ф і л і я в а кн. «Філасофія, даказаная адчуваннямі» н y ю, якая валодае пакетам акцый (1591) адмаўляў схаластычную традыменш за 50%; в е н ч у р н у ю — дробдыю, перыпатэтычную артадоксію і ную або сярэднюю інвестыцыйную К., абараняў натурфіласофію Б.Тэлезіо. дгто займаецца навук. даследаваннямі, Быў абвінавачаны ў ерасі, зняволены. У інж. распрацоўкамі і іх крэдытаваннем; 1599 за вальнадумства і арганізацыю і н ж ы н е р ы н г а в у ю , якая спецыязмовы супраць ісп. панавання засуджалізуецда на аказанні паслуг, звязаных з ны да пажыццёвага зняволення. У 1629 падрЬіхтоўкай вытв. працэсу; а ф апраўданы, пераехаў y Францыю. ш о р н y ю — замежную К., зарэгісК. — аўтар мноства твораў па філасотраваную ва ўстаноўленым парадку; т р а с т а в у ю , што арганізавана на адфіі, палітыцы, астраноміі, медыцыне, y т.л. камуніст. утопіі «Горад Сонца» носінах уласнасці, сутнасць якіх вынікае ў перадачы маёмасці або маёмасных (1602, агіубл. ў 1623). Распрацаваў вучэнне пра «дзве кнігі»: прырода, якую правоў уладальніка (даверніка) на даверніцкае кіраванне інш. асобе на капазнае навука і філасофія; св. пісанне рысць прызначаных давернікам асоб. 2) (сласцігаецца свядомасцю чалавека), Група асоб, якія разам бавяць вольны сугучнае з канцэпцыяй «дзвюх ісцін» час. 3) Сукутшасць ваен. аперацый, Ібн Рушда. Сцвярджаў, што паміж гэаб’яднаных агульнай стратэг. мэтай на тымі кнігамі не існуе супярэчнасцей і пэўным этапе вайны. 4) Мерапрыемтакім чынам пацвярджаў незалежнасць навукі і філасофіі ад рэлігіі. Прызнаваў ствы для ажыццяўлення чарговай важнай грамадска-паліт. або гасп. задачы рэальнае існаванне матэрыі; асновай (выбарчая К., пасяўная К.). быцця лічыў де ідэальную форму, a матэрыю. Гал. атрыбут быцця — моц, КАМПАНІЯ (Campania), вобласць на мудрасдь і любоў. Адстойваў прынцып Пд Італіі. ІІл. 13,6 тыс. км2. Нас. каля 6 самаруху ў прыродзе, выказаў ідэю пра млн. чал. (1993). Уключае правінцыі: ўсеагульную адушаўлёнасць прыроды і Авеліна, Беневента, Казерта, Неапаль, пра здольнасць усякай рэчы да адчуванСалерна. Адм. ц. і гал. порт — г. Неаня. Адначасова прызнаваў першую паль. Праз усю тэрыторыю цягнецда Мудрасць і першы Розум, г. зн. сыхогорная сістэма Апенінаў з вышэйшымі дзіў на пазіцыі тэалогіі. К. — праціўнік пунктамі 1800— 2000 м. На ўзбярэжабстрактнага тэарэтызавання, выступаў жы — вулкан Везувій, участкі раўнін. за доследнае пазнанне і за падпарадкаБываюць землетрасенні. Клімат на ванне пазнадня чалавечай практыцы. ўзбярэжжы міжземнаморскі, y rapax ГІісаў канцоны, мадрыгалы, санеты. болыд халодны, са снежнымі зімамі. Тв:. Р ус. п ер . — Г о р о д С о л н ц а . М ., 1954. Літ :. Л ь в о в С .Л . Г р а ж д а г а ш Г о р о д а Сярэдняя т-ра паветра ў чэрв. каля С олнц а: П о весть о Т о м м азо К ам п ан ел л е. 2 26 °С, y студз. каля 8 °С, ападкаў каля н зд . М „ 1981. Т .ІА д у я а . 650 мм за год, пераважна зімой. На схілах гор расліннасць тыпу маквіс, перадKAMI1AHÉHT (ад лац. componens сагорныя раўніны апрацаваныя. На раўністаўная частка), складальная частка, нах выродічваюць раннюю агародніну, элемент чаго-н. K. y х і м i i і т э р цытрусавыя і інш. фрукты, на астатняй м а д ы н а м і ц ы — кожнае з хім. інтэрыторыі — гаданіду і кукурузу, на дывід. рэчываў, найменшага ліку якіх схілах гор — вінаграднікі і аліўкавыя дастаткова для ўтварэння ўсіх фаз сістэгаі. Асн. галіны прам-сці: суднабуд., мы. вытв-сць чыг. абсталявання, электраМ ас а к о ж н а г а К . ў с іс т э м е н е з а л е ж ы ц ь ад тэхн., радыёэлектронная, нафтаперапр., м а с ы ін ш . К . м о ж н а ў в о д зіц ь y с іс т э м у і в ы д а л я ц ь з яе. К а л і р э ч ы в ы м о г у ц ь у с т у л а ц ь y цэм., ваенная. Буйныя млыны, макар э а к ц ы ю , к о л ь к а с ц ь К . ў с іс т э м е в ы з н а ч а е ц ронныя і кансервавыя ф-кі. ЦЭС. іха р о зн а с ц ю п а м іж л ік а м с к л а д а л ь н ы х р э ч ы П рам-сць сканцэнтравана на ўзбярэжваў і л ік а м н е з а л е ж н ы х х ім . р э а к ц ы й , я к ія жы Неапалітанскага зал. (Неапаль з м о г у ц ь іс ц і ў с іс т э м е . К а л і хім. р э а к ц ы і ў с іс прыгарадамі). Турызм. Прыморскія кут э м е н е а д б ы в а ю ц ц а ( н а п р ., с у м с с ь б е н э о л у і
:
536
КАМ ПАНОЎКА
рорты. Транспарт аўтамаб., чыг., марскі.
КАМПАН0ЎКА (ад лац. compono састаўляю), узаемнае размяшчэнне розных элементаў вырабу, устаноўленае на аснове заканамернасцей і прыёмаў маст. кампазіцыі з улікам эканам. і спажывецкіх патрабаванняў. Аптымальнай К. дасягаюцца функцыянальна і тэхналагічна правільныя суадносіны і сувязі паміж элементамі, часткамі вырабаў, іх найб. кампактнасць і інш. КА.МІІАРАТАР (лац. comparator ад comparo параўноўваю), вымяральная прылада для параўнання вымеранай велічыні з эталоннай. Бываюць мех. (напр., рычажныя вагі), аптычныя (гл. Аптыметр), эл. (гл. Мост вымяральны), інтэрферэнцыйныя (гл. Інтэрферометр), стэрэаскапічныя (стэрэакампаратары, імі вызначаюць прасторавыя памеры аб’еісгаў) і інш. 3 дапамогай К. вымяраюць даўжыні, вуглы, масу, ціск і інш. Гл. таксама Кампенсацыйны метад вымярэнняў. КАМПАРАТЫВІСТЫКА, гл. Параўнальна-гістарычнае мовазнаўства. КАМПАРТМЕНТАЛІЗАЦЫЯ к л е т к і, раздзяленне клеткі на кампартменты (адсекі), якія адасабляюцца ад астатпяй ч. клеткі пранікальнай мембранай і набываюць спецыфічныя марфал. ці біяхім. ўласцівасці. Адлюстроўвае струкгурную або біяхім. спецыялізацыю асобных фрагментаў клеткі і забяспечвае прасторавую арганізацыю метабалічных працэсаў. КАМІІАС (ад партуг. campo поле, адкрытае месца), мясцовая назва саваннаў на пласкагор’ях Бразіліі. Пераважаюць цвёрдыя дзярнінныя злакі, месцамі ў спалучэнні з нізкарослымі (2— 3 м) дрэвамі і хмызняком, на чырвоных латэрытных глебах. Раён інтэнсіўнай жывёлагадоўлі,
КАМПАЎНДЫ
ПАЛІМЕРНЫЯ
(а д
англ. compound састаўны, змешаны), камлазіцыі на аснове алігамераў ці манамераў, прызначаныя ддя ізаляцыі токаправодных схем і дэталей электра- і радыёапаратуры. К .п . м а ю ц ь с у в я з н а е (а с н о в а ) — а л іга м е р (н а п р ., э п а к с ід н а я , п о л іэ ф ір н а я с м о л ы ) ці м а н а м е р (н а п р ., д ы із а ц ы я н а т ы і г ід р а к с іл з м я ш ч а л ь н ы я з л у ч э н н і — зы х о д н ы я р э ч ь ш ы д л я с ін т э э у п о л іу р э т а н а ў ), a т а к с а м а п л а с т ы ф ік а тар (н а п р ., б у г ы л ф т а л а т ), н а п а ў н я л ь н ік (н а п р ., м о л а т ы к в а р ц , к в а р ц а в ы п я с о к , ф а р ф о р а в ы п ы л ), а ц н я р д ж а л ь н ік (н а п р ., а м ін ы , ап гід р ы д ы д ы к а р б о н а в ы х к іс л о т ) і ін ш . к а м п а н е н т ы . З а ц в я р д з е л ы я К .п . за х о ў в а ю ц ь д о б р ы я э л е к т р а іэ а л я ц ы й к ы я і м ех. ў л а с ц ів а с ц і ў ш ы р о к ім ін т э р в а л е т э м п е р а т у р . В ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь д л я п р а м о 'ш а н н я а б м о т к і т р а н с ф а р м а т а р аў , д р о с е л я ў , эл . м а ш ы н ; за л іў к і п р а м е ж к а ў п а м іж д э т а л я м і р а д ы ё т э х н . і э л е к г р о н н ы х п ры лад . М .Р .П р а к а п ч у к .
КАМПЕН (Campin) Робер (1378 або 1379,
Валансьен,
Нідэрланды
—
26.4.1444), нідэрландскі жывапісец. 3 1406 вядомы як мастак і грамадскі дзеяч y Турне. Узначальваў майстэрню, дзе было шмат вучняў, y т.л. Рагір ван дэр Вейдэн. Творчасць К. атаясамліваюць з работамі Флемальскага майстра. КАМПЕН (Campen, Kampen) Якаб ван (2.2.1595, г. Харлем, Нідэрланды — 13.9.1657), галандскі архітэктар, прадстаўнік класідызму 17 сг. Вучыўся, верагодна, y Італіі (1615— 21), вывучаў творчасць A.Паладыо. Працаваў y Харлеме (1621— 30). Работы ў стрыманым, крыху халодным стылі: невял. палац Маўрыцхёйс y Гаазе (1633— 35, з П.Постам), ратуша ў Амстэрдаме (цяпер каралеўскі палац; 1648— 55) і інш.
KAMIIEHCÂTAP (ад лац. compenso ураўнаважваю, параўноўваю), 1) прыстасаванне для ўраўнаважвання ўплыву розных фактараў (т-ры, ціску, становішча і інш.) на стан і дзеянне збудаванняў, машын, механізмаў і інш. Бываюць нерухомыя (напр., пракладкі) і рухомыя (сільфон). 2) Прылада (машына) для ўраўнаважвання зруху фаз току і напружання. Сінхронны К. дае магчымасць палепшыць каэфідыент магутнасці і рэгуляваць напружанне ў лініях электраперадачы і эл. сетках. 3) Прылада (напр., патэнцыёметр), прынцып дзеяння якой заснаваны на параўнанні вымеранай велічыні з аднароднай узорнай велічынёй (гл. ў арт. Кампенсацыйны метад вымярэнняў, Нулявы метад вымярэнняў). 4) Прыстасаванне (напр., пласцінка) для вызначэння рознасці ходу свет-
лавых прамянёў, напр., y інтэрферометрах, або вугла вярчэння плоскасці палярызацыі (гл. Палярызацыя святла). 5) Тэрмамагнітны жалеза-вугляродзісты сплаў, які выкарыстоўваецца ў электравымяральных прыладах як элемент магн. сістэмы для змяншэння ўплыву т-ры.
КАМПЕНСАЦЫЙНАЕ ЦЯЧ^ННЕ, гарызантальнае перамяшчэнне воднш мас, якое пакрывае страты вады і паніжэнне ўзроўню на якім-небудзь участку акіяна, мора, возера. Узнікае пры згонна-нагонных з ’явах і накіравана ў бок, процілеглы дрэйфавым цячэнням. К.ц. могуць развівацца і ў паверхневых і ў глыбінных слаях, напр. міжпасатнш (экватарыяльныя) супрацьцячэнні Ціхага, Атлантычнага і Індыйскага акіянаў.
КАМГІЕНСАЦЫЙНЫ МЯРЙННЯЎ, метад,
МЕТАД ВЫ-
заснаваны на кампенсацыі (ураўноўванні) напружання (эрс), якое вымяраецца, напружаннем, што ствараецца на вядомым супраціўленні токам ад дапаможнай крыніды. Рабочы ток устанаўліваюць па нармальньш элеменце з вядомай эрс. К.м.в. выкарыстоўваюць для вымярэння розных эл. велічынь (эрс, напружанняў, токаў, супраціўленняў), a таксама інш. фіз. велічынь (мех., светлавых, т-ры і інш.), якія папярэдне пераўтвараюць y эл. велічыні. П р ы К .м .в . в ы н ік о в ы э ф е к т у здзеян ня вел іч ы н і, ш т о в ы м я р а ю ц ц а , н а п р ы л ад у параўн а н н я (н у л я ву ю п р ш а д у ) д а ю д з я ц ь д а нуля (гл. Н уля вы м е т а д вы м ярэнняў). К .м .в . вызнач а е ц ц а в ы с о к а й д а к л а д н а с ц ю , я к а я залежыць
ад адчувальнасці нулявой прылады. Элеклравымяральныя нрылады, заснаваныя на К.м.в., наз. патэнцыёметрамі або электравымяральнымі кампенсатарамі. Літ:. Электрнческме нзмереішя. 5 нзд. Л., 1980; Электрнческне нзмерення. М., 1985; Справочіінк по электронзмермтельным пряборам. 3 шд. Л., 1983. КАМІІЕНСАЦЫЯ (ад лац. compensatio ураўнаважванне, замена) y б і я л о г і і, 1) рэакцыя арганізма на парушэнне яш жыццядзейнасці, пры якой здаровыя органы і сістэмы бярудь на сябе функцыю пашкоджаных структур. Напр., замяшчальная гіперфункцыя здаровай ныркі пасля выдалення ці выключэння хворай — вырашальны фактар выдзялення прадуктаў абмену з арганізма; кампенсатарная гіперфункцыя сэрца пры яго пароках ці пры гіпертаніі забяспечвае нармальнае паступленне крыві да тканак. Працяглая замяшчальная гіперфункцыя суправаджаецца гіпертрафіяй органа, які працуе інтэнсіўна, і можа выклікаць яго знясіленне. К. функцый — адзін з механізмаў гамеастазу. 2) Аднаўленне нармальнага развідця арганізма пасля яго парушэння на адной з папярэдніх стадый. Напр., пры недастатковым харчаванні маладых лічынак насякомых зніжаецца іх рост, што можа кампенсавацца ўзмоцненым харчаваннем і паскарэннем росту на наступных стадыях іх развіцця. К. наз. таксама працэсы ў філагенезе, звязаныя з функцыян. замяшчэннем аднаго органа (яго часткі) інш. органам (яго часткай). КАМПЕНСАЦЫЯ ў п с і х а л о г і і , аднаўленне парушанай раўнавагі псіхічных і псіхафізіялагічных працэсаў праз стварэнне процілегла накіраванай рэакцыі ці імпульсу. Паняцце К. развівалася пераважна ў межах глыбіннай псіхалогіі. У індывідуальнай псіхалогіі А.Адлера К. — механізм пераадолення рэальных або ўяўных недахопаў праз развіццё процілеглых рыс характару, асаблівасцей паводзін (напр., пачуццё няўпэўненасці ў сабе можа кампенсавацца развідцём павышанай самаўпэўненасці). К.Г.Юнг разглядаў К. як прынцып псіхічнай самарэгуляцыі, узаемнага ўраўнаважання свядомых і несвядомых тэндэнцый. Напр., ён лічыў, што аднабаковасць свядомай устаноўкі вьпслікае ўзмацненне процілеглых несвядомых імкненняў, што можа выяўляцца ў снах, якія рэзка адрозніваюцца ад свядомых уяўленняў.
КАМІІЕНСАЦЫЯ, 1) y э к а н о м і ц ы — пакрьпшё страт, панесеных выдаткаў, вяртанне доўгу, узнагароджанне (напр., К. маральнага ўрону, К. за абясцэненыя грошы). 2 )У п р а ц о ў н ы м п р a в е — выплата рабочым і служачым, якая ажыцдяўляецца ва ўстаноўленых законам выпадках для пакрыцдя ім дадатковых расходаў, звязаных з выкананнем прац. абавязкаў (напр., К. за нявыкарыстаны адпачынак, К. пры выкананні абавязкаў часова адсутнага работніка). 3 ) У с а ц ы я л о г і і — ураў-
наважанне няўдач y якой-н галіне дасягненнямі і рухам наперад y іншай.
КАМПІНОСКІ
КАМІГЁНСКАЕ П ЕРА М ІР’Е 1918. Заключана 11.11.1918 y канцы першай сусветнай вайны 1914— 18 y Клмп’енскім лесе (каля станцыі Рэтонд, Ф ранцыя) паміж Германіяй (кіраўнік дэлегацыі М.Эрцбергер) з аднаго боку, і Францыяй, Вялікабрытаніяй, ЗШ А і інш. краінамі антыгерм. кааліцыі — з другоіа (ад імя саюзнікаў надпісана маршалам Францыі Ф.Фошам). Прадугледжвала спыненне ваен. дзеянняў, вывад герм. войск з левабярэжжа Рэйна і стварэнне дэмілітарызаванай зоны на яго правым беразе, капітуляцыю герм. войск ва Усх. Афрыцы, адмову Германіі ад палажэнняў Бухарэсцкага мірнага дагавора 1918, Брэсцкага міру 1918 і інш. Было заключана на 36 дзён, але неаднаразова лрадаўжалася і дзейнічала да набыцця сілы Версальскага мірнага дагавора 1919.
ін, дубільныя рэчывы; цвёрдая, пяжкая і моцная, ідзе на выраб дарагой мэблі, наркету, сувеніраў. Тэхн., дэкар., меданосная і лек. расліна. Прадмет экспаргу з Мексікі. Гандураса і Антыльскіх а-воў. Г.У.Вынаеў. КАМ ІІІЛАБАКТЭРЫЁЗ, в і б р ы ё з, інфекдыйная хвароба буйн. par. жывёлы і авечак, радзей свіней, коз, курэй, чалавека, якая выклікаецца кампілабактэрыямі. Адзначаецца ў многіх краінах, y т л . на Беларусі. Крыніца інфекцыі — хворыя жывёлы і носьбіты (часцей быкі ці бараны-вытворнікі). У жывёл заражэнне адбываецца палавым або аліментарным шляхам. Хвароба часцей адзначаецца восенню і зімой. Характарызуецца запаленнем слізістых абалонак похвы, маткі, часовай бясллоднасцю, абортамі, затрыманнем паследу. У ч а л а в е к а К. характарызуецца пашкоджаннем страўнікава-кішачнага тракту. Перадаецца праз ежу, ваду, забруджаныя выдзяленнямі жывёл. Інкубадыйны перыяд 1— 2 (іншы раз 6) дні; востры боль, слабасць, моташнасць, ірвота, вадкі стул з прымессю слізі і крьіві. Т-ра цела 38— 40 °С, боль y мышцах і суставах. К. садзейнічае ўзнікненню хранічнага гастрыту з развіцдём язвавай хваробы; можа ўскладняцца пнеўманіяй, артрытам, міякардытам, менінгітам, сепсісам (асабліва ў дзяцей першых месяцаў жыцдя). Лячэдне: дэзінтаксікацыйная і сімптаматычная тэраПІЯ. А.АЛстапаў.
КАМ П’ЕНСКАЕ П ЕРА М ІР’Е 1940. Заключана 22.6.1940 паміж фаш. Германіяй і франц. урадам маршала А.Ф.Петэна ў 2-ю сусв. вайну там жа, дзе і Камп'енскае перамір’е 1918. Паводле яго прагерм. ўрад Петэна (гл. таксама «Вішы») пагадзіўся на поўнае спыненне ваен. дзеянняў супраць Германіі на тэр. Францыі, акупацыю ням.-фаш. войскамі каля 2/з тэр. Францыі (уключаючы Парыж), раззбраенне і дэмабілізацыю франц. арміі і флоту (акрамя часцей па падтрымцы парадку) і інш. У ліст. 1942 фаш. Германія парушыла ўмовы К.п. і акупіравала ўсю Францыю. КАМ ПЕГ-ІНТНАСЦЬ (ад лац. compe tens дасведчаны, адпаведны), 1) якасць чалавека, які валодае ўсебаковымі ведамі, вопытам практычнай дзейнасці ў якой-н. галіне і думка якога з ’яўляецца аўтарытэтнай. 2) К. (кампетэнцыя) — сукупнасць паўнамоцтваў (правоў і абавязкаў) якога-н. органа або службовай асобы, устаноўленых законамі, нарматыўнымі актамі або інш. палажэннямі. КАМ ІІЕТФНЦЫЯ (ад лац. competo дасягаю; адпавядаю, падыходжу), 1) круг паўнамоіггваў (правоў і абавяэкаў) якой-н. арг-цыі, установы або службовай асобы, устаноўлены законам, статутам або інш. палажэннем. 2) Веды, вопыт y той ці інш. галіне. КАМ ПЁЧЭ ЗАЛ<Ў, паўднёвая частка Мексіканскага зал., на 3 ад п-ва Юкатан. Даўж. 300 км, шыр. ўвахода каля 750 км, глыб. да 3286 м (каля ўсх. берага да 34 м — банка Кампечэ). Прылівы пераважна сутачныя, выш. ад 0,6 да 1,2 м. Гал. парты: Камлечэ, Веракрус. КАМПЁШАВАЕ Д Р^В А , с а н д а л а в а е д р э в а , с а н д а л с і н і (Наematoxylum campechianum), кветкавая расліна сям. бабовых. Радзіма — трапічная Амерыка; вырошчваюць y тропіках многіх краін. Н е в я л . д р э в а в ы ш . к а л я 12 м э п е р ы с т ы м л іс ц е м і д р о б н ы м і ж о ў т ы м і к в е т к а м і. П л о д — с гр у к . М а л а д а я д р а ў н ін а я р к а - ч ы р в ., п а х н е ф ія л к а й , м а е п іг м е н т ы г е м а т а к с іл ін і г е м а т э -
537
КАМ ПІЛЯЦЫ Я (ад лац. compilatio абрабаванне), складанне твораў (часцей літ., навук.) на аснове вядомых прац і вынікаў без самаст. алрацоўкі крынід; работа, атрыманая такім метадам і без спасылкі на аўтараў. КАМ ПІНА-ГРАНДЫ (Campina G ran de), горад на ПнУ Бразіліі, штат Параіба. Засн. ў 1697. 281 тыс. ж. (1985). Чыг. станцыя, вузел аўтадарог. Гаддл.-размеркавальны цэнтр с.-г. раёна (бавоўна, маніёк, фасоля). Прам-сць баваўняная і металургічная. Ун-т. КАМПШ АС (Campinas), горад на ПдУ Бразіліі, штат Сан-Паўлу. Засн. ў 17 ст. 748 тыс. ж. (1991). Вузел чыіунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Цэнтр с.-г. раёна (кава, бавоўна, збожжа, цукр. трыснёг). Прам-сць: маш.-буд. (у т.л. вытв-сць элеюравозаў і швейных машын), чорная металургія, хім., тэкстыльная. Ун-т штата, Каталіцкі ун-т. Муэей прыродазнаўчай гісторыі.
К А м п ін б с к і
н а ц ы я н Ал ь н ы
ПАРК (Kampinoski Park Narodowy), y Польшчы, на левым беразе р. Вісла, паблізу Варшавы. Засн. ў 1959. Пл. каля 22,4 тыс. га, y т л . 1,9 тыс. га — запаведнікі. У стараж. даліне Віслы — дзюны, укрытыя хваёвымі лясамі (рэшткі Кампіноскай пушчы), і балоты. Трапляюцца ласі, казулі, дзікі, гняздуюцца буслы, жураўлі, чаплі і інш. На тэр. парку 10 запаведнікаў; музей, стараж.
538
КАМ ПЛАНАРНЫЯ
гарадзішча. Папулярнае месца адпачыдку варшавян. КАМПЛАНА р Н Ы Я ВЕКТАРЫ, вект ары, якія ляжаць y адной плоскасці ці ў паралельных плоскасцях. Умовай кампланарнасці трох вектараў з ’яўляецца роўнасць нулю іх змешанага здабытку. КАМ ПЛЁКСНЫ ЛІК, л ік выгляду z = a + ib, дзе a і b — сапраўдныя лікі, і = лРГ — уяўная адзінка, a наз. сапраўднай, b — уяўнай часткай ліку ZТэрмін «Кл.» прапанаваў К.Гаўс, сімвал / = V-T— Л.Эйлер. Уведзены ў сувязі з рашэннямі квадратных і кубічных ураўненняў. Выкарыстоўваюцца пры матэм. апісанні розных пытанняў фізікі і тэхнікі '(гідрадынамікі, аэрамеханікі, радыё- і элекгратэхнікі і інш.). К .л . в ы гл д д у г = 0 + ib н а з . ч ы с т а ў я ў н ы м , Z = х + 10 — с а п р а ў д н ы м , л ік і z = a + ib і a - ib — к а м п л е к с н а с п а л у ч а н ы м і. П а м іж К .л . і п у н к г а м і н а п л о с к а с ц і іс н у е ў з а е м н а ад н азн ачн ая адп аведн асц ь, ш то дазв ал яе ад л ю с т р о ў в а ц ь л ік і п у н к т а м і н а п л о с к а с ц і. К о ж н ы К .л . м о ж н а в ы я в іц ь y т р ы г а н а м е т р ы ч най z = r (cos <р + i sin <р) ц і п а к а з ч ы к а в а й
~Z -
Z = r e ’ t ф о р м а х , д а е r = | z | = + 'Г хГ+~у І— м о д у л ь , <р = arg z — а р г у м е н т К .л . Т а к і з а п іс зр у ч н ы , н а п р ., д л я ў з в а д з е н н я К .л . ў с т у п е н ь ці зд аб ы ван н я коран я.
К АМ ПЛЕКС0НЫ , арганічныя злучэнні, пераважна амінаполіалкілкарбонавыя к-ты і іх вьітворныя, здольныя ўтвараць устойлівыя ўнутрыкомплексныя злучэнні (хелаты) з катыёнамі. Найб. пашыраныя К.: этылендыамінтэтравоцатная к-та (камплексон II) (HOOCCH2)2NCH2CH2N(CH2COOH)2 і яе дынатрыевая соль (камгоіексон III, трылон Б.), нітрылатрывоцатная к-та (камплексон I) Ы(СН 2СООН)з — крышт. рэчывы, якія раствараюцца v вадзе і шчолачах. Выкарыстоўваюць y камплексонаметрыі (тытраметрычны метад аналізу), як кампаненты мыйных сродкаў і фіксатараў (у фатаграфіі), стабілізатары харч. прадуктаў, сродкі для выдалення з арганізма таксічных металаў, для змякчэння вады. КАМ ПЛЕМ ЁНТ (ад лац. complementum дапаўненне), бялковы комплекс, выяўлены ў сываратцы крыві; важны факгар імунітэту ў жывёл і чалавека. Тэрмін уведзены ням. вучонымі П.Эрліхам і Ю.Моргенратам (1899). Складаецца з 9 кампанентаў, якія абазначаюцца літарай С з адпаведнымі лічбамі (у сьіваратцы крыві найб. кампанента Сз), лёгка разбураецца пры награванді сывараткі, захоўванні яе доўгі час, на святле. Удзельнічае ў ш эраіу імуналагічных рэакцый: пры далучэнні да комплексу антыгену з антыцелам на паверхні клетачнай мембраны ён выклікае лізіс бактэрый, эрьпрацытаў і інш. клетак, апрацаваных адпаведнымі антыцеламі. 3 дзеяннем К. звязана ўстойлівасць да хваробатворных мікробаў, вызваленне гістаміну пры алергічных рзакцыях неадкладнага T u ny, аўгаімунныя працэсы. У медыцыне
канеерваваныя прэпараты К. выкарыстоўваюцца пры сералагічнай дыягностыцы шэрагу інфекц. хвароб, для вызначэння антыгенаў і антыцел. М.Л. Скеп ’ян. КАМ ІІЛЕМ ЕНТАРНАСЦЬ, узаемная адпаведнасць y хім. будове дзвюх макрамалекул або іх частак, што забяспечвае іх узаемадзеянне і ўтварэнне другасных сувязей паміж імі. Прынцып К. ляжыць y аснове самазборкі біял. струкгур (напр., біямембран), спец. ўзаемадзеяння ферменту з субстратам або антыгену з антыцелам, спец. спалучэння азоцістых асноў y малекулах нуклеінавых кіслот і інш. К. забяспечвае універсальнасць механізму перадачы спадчыннай інфармацыі ў прадэсах рэплікацыі і транскрыпцыі. КАМ ПЛІМ ЁНТ (франц. compliment), 1) прыемнае ці спакуслівае выказванне ў чый-н. адрас, пахвала. 2) Традыцыйны паклон артыста пасля выканання нумару ці ў адказ на выклікі гледачоў (звычайна ў цырку). К А М П 0С ТЫ (ням. Kompost ад лад. compositus састаўны), від арганічных угнаенняў, якія ўтвараюцца пры расхладанні арган. рэчываў расліндага ці жывёльнага паходжання пад уплывам жыццядзейнасці мікраарганізмаў. Па эфектыўнасці раўнацэнныя гною. Выкарыстоўваюць пад усе с.-г. культуры. Гатовы К. — сыпучая, дробнакамякаватая цёмная маса беэ непрыемнага паху. Атрымліваюць пры перагніванні сумесі гною, с.-г., бьпавых ці прамысл. адходаў з торфам, зямлёй. Пры кампаставанні ў выніку біятэрмічнмх працэсаў сумесь абагачаецца каштоўнымі лёгказасваяльнымі для расліл пажыўпымі рэчывамі, гінуць патагенныя мікрааргалізмы і траціць жыццяздольнасць насенне пустазелля. Для паскарэння расхладання і павелічэння канцэнтрацыі пажыўных рэчываў y кампостную сумесь дадаюць мінер. камраненты (фасфарьпную муку, калійныя ўгнаенні, вапну). Найб. пашыраныя К. — торфагнойныя і /орфапамётныя. К А М П 0С Ц Е Р (ням. Komposter), прылада для праразаддя адтулін, напр., y дерфакартах ручдога дошуку інфармацыі. Бывае ручны і механізаваны. Выкарыстоўваецца таксама для драколвання білетаў (надр., чыгуначдьгх), чэкаў і інш. з мэтай кантролю. КАМ ПРАМІС (лац. compromissum), пагаднедде, лрынятае на аснове ўзаемных уступак; устулка для дасягнендя якойд. мэты. KAM11PAM1CÂPCKI СУД, гіашыраная ў Рэчы Пасдалітай y 17— 18 ст. назва палюбоўнага суда. КАМ ПРЙС (фрадц. compresse ад лац. compressus сціснуты), спецыяльная лячэбная мнагаслойдая павязка. Бывае К. сухі (ватда-марлевы), дакладаецца на балючую ці пашкоджадую ч. цела (pa na, адёк) ддя аховы ад вонкавых раздражненняў ці адсмоктвання вадкасці з раны; вільготна-халодны (дрымочка), гарачы (дрыдарка), сагравальяы (вільготная матэрыя, дакрытая воданелраді-
кальнай дадерай ці цыратай і слоем ваты), ужываецца дры задаледчых драцэсах. У лек. К. да вады дабаўляюць лекі (мазь, ласту, навакаід і інш.). КАМ ПР^САР, машына для сціскання і падачы паветра або газаў лад ціскам 0,2 М П а і вышэй. Машыны, якія сціскаюць паветра да 12 кПа, наз. вентылятарамі, да 0,2 М П а — паветрадуўкамі. Адроэніваюць К.: аб’ёмныя (поршневыя і ратацыйныя, дэе сцісканне газу адбываецца пры змяншэнні эамкнёнага аб’ёму), лапатачныя (цэнтрабежныя і воссвыя, y якіх сілавое ўадзеянне на газ робііша вярчальнымі лапаткамі) і струменныя (лрынцмп дзеяння падобны да струменных помпаў) ; нізкага (да 1 МПа), сярэдняга (да 10 МПа) і высокага (больш за 10 МПа) ціску. Поршневыя К. бываюць адна- і шматцыліндравыя, адна-, двухі шматступеньчатыя; дэнтрабежныя і восевыя наэ. таксама турбакампрэсарамі. Магугнасць К. дасягас дзесяткаў мегават (цэнтрабежныя і восевыя К.), падача 20 тыс. м3/мін і больш (восевыя). К. выкарыстоўваюцца ў хім., газавай, нафгаперапр. і горнай прам-сці, авіяцыі,
С х е м ы кам п р эс а р а ў : a — п о р ш н е в а г а (1 — ф іл ь т р , 2 — к л а п а н ы , 3 — п о р ш а н ь , 4 — ц ы л ін д р , 5 — к р ы в а ш ы п н ы м е х а н із м ); б — р ат а ц ы й н а г а (1 — ц ы л ін д р , 2 — р о т а р с а сл ізга л ь н ы м і п л а с ц ін а м і); « — в о с е в а га (1 — д ы л ін д р , 2 — р о т а р з р а б о ч ы м і л а п а т к а м і, 3 — н е р у х о м ы я л а п а т к і). м е т ал у р г іі, м а ш ы н а б у д а в а н н і, б у д -в е , в а е н . т э х н іц ы і ін ш .
э н е р ге т ы ц ы ,
КАМПРЭСАРНАЕ MÂCJ1A. высокаачышчанае дафтавае ці сінт. масла, якое выкарыстоўваюдь y поршдевых і ротарных камлрэсарах для паляпшэння герметычнасці камер сціскання, змянш эння трэння і здосу, адвядзеддя цяпла. Маюць высокую т-ру загарання (190— 275 °С). Выздачаюцца высокай тэрмічдай і хім. устойлівасцю. Эксплуатацыйдыя ўласцівасці паляпшаюць увядзеннем антыакісляльных, антыкаразійных і дэпрэсарных прысадак (0,02— 1% па масе). RAM 11РЭСАРНАЯ СТАНЦЫЯ, стацыянарды або перасоўны камплекг агрэгатаў і прыстасаванняў для атрымання сціснутага паветра (газу). Сціснутае паветра або газ выкарыстоўваюцца як энерганосьбіт ці як сыравіда для атрымання рознай прадукцыі (напр., кіслароду з паветра, аміяку з азотна-вадароднай сумесі). У с к л а д с г а ц ы я н а р н а й К .с . ў в а х о д з я ц ь ст ац ы я н а р н ы я к а м л р э с а р н ы я ў с т а н о ў к і (у к л ю ч а -
юць кампрэсары, фільтры, цеплавыя і эл. рухавікі, паветраправоды), ёмістасць для сціснугага газу, паветразаборныя і ахаладжальныя ўсганоўкі, інж. камунікацыі і ініп. Перасоўныя К.с. манціруюцца на прычэпах або аўгамаб. шасі. Складаюцца з кампрэсара, рухавіка ўнутр. згарання, паветразаборніка з фільтрам, рэзервуара (рэсівера) са шлангамі для падачы сціснугага паветра спажыўцам (напр., пнеўматычным інструментам). К.с. абслугоўваюць доменныя і сталеліцейныя цэхі, машынабуд. з-ды, прадпрыемствы гарнаруднай, нафгаперапр. і хім. прам-сці, газаправоды, буд. пляцоўкі, паркі ваен. тэхнікі, караблі, ізші. ваен. і грамадз. аб’екгы.
КАМПУС (Campos), горад на ПдУ Бразіліі, штат Рыо-дэ-Ж анейра. Засн. ў 1676. Каля 250 тыс. ж. (1993). Трансп. вузел. Рачны порт на р. Параіба. Гандд. цэнтр с.-г. раёна (кава, цукр. трыснёг, тьпунь, жывёлагадоўля). Прам-сць: цукр., тьпунёвая, тэкст., цэментная. КАМПУЧЫЯ, наэва дзяржавы Камбоджа ў 1976— 89. к а м г г к Ьт э р
(англ. computer ад лац. computo лічу, вылічваю), адна з назваў электронных вшічальных машын, прынятая ў замежнай л-ры (пераважна ў англійскамоўнай). Тэрмін звычайна выкарыстоўваецца ў дачыненні да персанальных ЭВМ.
КАМПЧ0ТЭРНАЯ МЎЗЫКА, разнавіднасць электроннай музыкі. Заснавана на выкарыстанні камп 'ютэраў, a таксама аснашчаных імі сінтэзатараў гўку. Камп’ютэры дазваляюць ствараць і ўзнаўляць больш за 100 электронлых тэмбраў, імітаваць гучанне сімф. аркестра, джаза, рок-музыкі, пеўчага голасу і інш., пісаць музыку ў розных стылях і жанрах, для любога складу выканаўцаў, сінтэзавадь муз. і немуэ. гукі. Напачатку К.м. стваралі кампазітар і праграміст, пазней і аматары, здольныя працаваць з ЭВМ. К.м. ўзнікла ў 1950— 60-я г. Першыя ўзоры — «Іліякская сюіта» амер. кампазітара Л.Хілера і праграміста Л А йзексана (1957). Сярод інш. прадстаўнікоў К.м. — кампазітары М.Бэбіт, П.Барба, К.Штокгаўзен, Я.Ксенакіс, П.Ш эфер, П.Булез, С.Грунберг, Э.Арцем’еў, С.Губайдуліна, У.Мартынаў, Я.Мурзін, бел. — В.Раінчык, АЛітвіноўскі, Дз.Яўтуховіч. Л і т П е т е л л н Ю., П е т е л в н Р. Персоналышй оркестр... в персональном компьютере. СПб., 1997; К о г о у т е к Ц. Техннка компознцнн в музыхе XX в: Пер. с чеш. М., 1976. Т.Г.Мдывані. КАМПЧ0ТЭРНАЯ CÉTKA, сукупнасць узаемадзейных камп’ютэраў, злучаных паміж сабой з дапамогай лініі сувязі (кабельных або тэлеф.) ці радыёканалаў для абмену інфармацыяй. Для забеслячэння функцыянавання К.с. выдзяляецца спец. камп’ютэр (сервер), y запамінальных прыстасаваннях якога размешчаны праграмы супольнага карыстання, базы даных і інш. Бываюць лакальныя і размеркаваныя (рэгіянальныя, глабальныя., напр. Інтэрнет). Лакальныя аб’ядноўваюць камп’ютэры, якія знаходзяцца ў адным ці некалькіх блізка размешчаных збудаваннях і далучаюцца да
ўнутр. кабельнай сеткі непасрэдна ці праз камутатары, канцэнтратары і інш. Размеркаваныя звычайна карыстаюцца паслугамі тэлекамунікацыйішх ліній сувязі (напр., тэлефоннай). К.с. выкарыстоўваюцца для рашэння складаных задач навухі, тэхнікі, эканомікі, кіравання, алрацоўкі інфармацыі і інш., якія ііатрабуюць размеркавапых баз даных і магутных выліч. рэсурсаў. На Беларусі (1998) найб. магугныя лакальныя К.с. створаны ў ін-тах фізікі, матэматыкі, тэхн. кібернезыкі, фізікі цвёрдага цела і паўтіраваднікоў, заалогіі, эксперым. базанікі, фотабіялогіі, сацыялогіі, Цэнтр. навук. б-кі Нац. АН. Яны далучаны да рэгіянальнай сеткі БАСНЕТ (англ. BASNET, скарочанае ад Belorussian Academy of Sciences Network — сезтса Бел. AH; аб’ядноўвае ЭВМ устаноў навукі, адукацыі, культуры і інш.) і да глабальнай сеткі Інтэрнет. М.П. Савік.
КАМП’ібтЭРН А Я ТАМАІРАФІЯ, ме тад рэнтгеналагічнага даследавання, пры якім атрымліваюць аксіяльны (папярочны) «зрэз» цела пацыента шляхам апрацоўкі праз ЭВМ даных пра паглынальную здольнасць тканак пры праходжанні праз іх кругавога сканіруючага пучка рэнтгенаўскіх прамянёў. Mae высокую кантрастную здольнасдь, дгто дазваляе дыферэнцыраваць тканкі з розніцай шчыльнасці ў межах 0,5— 2%. Метад заснаваны на вымярэнні паказчыкаў аслаблення. Ш кала шчыльнасці — ад -1000 (паветра) да +1000 (косці) умоўных адзінак; таўшчыня зрэзаў пры К.т. 2— 10 мм. Адзінку вымярэння К.т. — аслабледне — наз. адзінкай Хаўнсфілда. За распрацоўку і выкарыстанне К.т. амер. вучоны А.Кормак і англ. вучоны Г.Хаўнсфілд y 1979 атрымалі Нобелеўскую прэмію. К.т. — метад удакладнення дыягназу (выяўленне пухлін, кіст, паразітарных пашкоджанняў, змен пасля запаленняў і траўм, загад развіцдя, дэгенератыўдадыстрафічных працэсаў і інш.) y галаўдым мозгу, прыдаткавых пазухах носа, арбітах, пазваночніку і спінным мозгу, органах грудной клеткі, брушной доласці, малога таза, касцях і мяккіх тканках. Дапамагае вызначыць лакалізацыю і велічыдю паталаг. працэсу, дынаміку развіцдя хваробы і вынікі лячэння, месца і аб’ём для хірург. ўмяшання, для тапаметрыі ітры драмядёвай тэрапіі і інш. К.т. робяць тамографамі. Існуе К.т., заснаваная да эфекце ядзернамагн. рэзанансу, пазітронная. Л.ЛАўдзей.
КАМСАМОЛЬСКАЕ_______539 КАМП’ібТЭРНЫЯ
СІСТЙМЫ в ы -
д a в е ц к і я, спсцыялізаваныя прыюіадныя праграмы ЭВМ для падрыхтоўкі і афармледдя паліграф. выданняў (кніг, газет, часопісаў і інш.). Асн. іх функцыя — вёрстка (размяшчэнде тэксту, ілюстрацый, розных выяўл. эфектаў і інш.) па старонках выдаддя. Дазваляюць паказваць падрыхтаваны дакумент (без раздрукоўкі, напр., на паперы) з дапамогай камп’ютэра (на маніторы вял. памераў ці слец. дэманстрацыйнай панэлі). Зыходныя матэрыялы (тэксты, малюдкі, формулы і інш.) даііярэдне апрацоўваюцца з дапамогай адпаведдых рэдактараў дакументаў (тэкставых, графічных, формульных і ішд.).
КАМРАК0Ў
Барыс Пягровіч (н. 30.10.1948, г. Івана-Франкоўск, Украіна), бел. матэматык. Д -р фіз.-матэм. н. (1991), праф. (1994). Скончыў БДУ (1971). 3 1971 y Бел. н.-д. геолагаразведачным ін-це. У 1977— 88 y БПІ. 3 1991 y БДУ. 3 1997 y НДІ матэматыкі і механікі (г. Казань). Навук. працы па геаметрыі аднародных лрастораў, тэорыі груп і алгебраў Лі. Пабудаваў найб. кампактыфікацыю сіметрычных прастораў. Апісаў некат. інварыянтныя структуры на аднародных прасторах. Рашыў праблему С Л і. Медаль імя М.І.Лабачэўскага 1997. Тв.\ Структурьі на многообразнях н однородные пространства. Мн., 1978; Прнмнтнвные дейсзвня н проблема Софуса Лв. Мн., 1991.
КАМСАМ0Л, скарочаная назва Камуністычнага Саюза моладзі Беларусі і Усесаюзнага Ленінскага Камуністычнага саюза моладзі. КАМСАМбЛЬСК, вёска ў Рэчыцкім р-не Гомельскай вобл., каля р. Бярэзіна, на аўтадарозе Васілевічы — в. Горваль. Да 1935 наз. Дзюрдзеў. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 46 км на П нЗ ад горада і чыг. ст. Рэчыца, 96 км ад Гомеля. 669 ж., 231 двор (1997). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. КАМСАМ0ЛБСКАЕ BÔ3EPA, М і д скае в о з е р а , штучны вадаём y паўн.-зах. ч. Мінска; месца адпачынку
540_______КАМСАМОЛЬСКАЯ гараджан. Створана ў 1941. Уваходзідь y Вілейска-Мінскую водную сістэму. Пл. 0,42 км2, даўж. 2,2 км (ад моста на вул. Арлоўскай да створу плаціны), найб. шыр. 350 м, найб. глыб. 4,6 м. Аб’ём вады 0,66 млн. м3. Чаша возера — затопленая пойма р. Свіслач. Берагі супясчаныя. Дно пераважна пясчанае, часткова галечнае і глеістае, y 1974 паглыблена. 11 астравоў (агульная пл. каля 0,06 км2). Сцёк y малаводны год з перакідам вады з Вілейскага вадасх. забяспечвае добрую праточнасць возера. Гадавая амллітуда вагання ўзроўню вады 0,5—0,7 м. Замярзае ў пач. снеж., крыгалом y пач. красавіка. На левым беразе выратавальная станцыя, спарт. комплекс «Дьінама», Палац «Юнацтва», на правым — выставачны павільён Міжыар. гандл. палаты. Ф.М.Ашэраў.
КАМСАМ0ЛБСКАЯ, вёска ў Капыльскім р-не Мінскай вобл., каля аўтадарогі Нясвіж — в. Ш ышчыцы. Д а 1964 наз. Пукава. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 25 км на ПнУ ад г. Капыль, 90 км ад Мінска, 30 км ад чыг. ст. Слуцк. 476 ж., 200 двароў (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, адцз. сувязі. Магіла ахвяр фашызму. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. КАМСАМ0ЛБСК-НА-АМЎРЫ, ш рад y Расіі, раённы цэнтр y Хабараўскім краі, на левым беразе р. Амур. Пабудаваны на месцы с. Пермскае ў 1932. 300 тыс. ж. (1997). Рачны порт, чыг. сганцыя. Аэрапорг. Чорная металургія, суднабудаванне, машынабудаванне, нафтаперапрацоўка, дрэваапрацоўка, лёгкая і харч. прам-сць; вытв-сць буд. матэрыялаў. 2 ВНУ. Тэатр. Краязнаўчы і маст. музеі.
KÂMCKAE ВАДАСХ0ВІШЧА, П е р мскае в а д а с х о в і ш ч а , на р. Кама, y Пермскай вобл. Расіі. Утворана гшацінай аднайм. ГЭС. Запоўнена ў 1954—56. Пл. 1915 км2, аб’ём 12,2 км3, даўж. 272 км, найб. шыр. 30 км, глыб. да 30 м. Ажыццяўляе сезоннае рэгуляванне сцёку; ваганні ўзроўню да 7,5 м. Палепшыла ўмовы суднаходства, выкарыстоўваецца для водазабеспячэння і рыбнай гаспадаркі. КАМУНА (франц. commune ад лац. communis агульны), 1) y сярэдневяковай Зах. Еўропе гарадская або сельская абшчына, якая дамаглася правоў самакіравання. 2) У шэрагу сучасных дзяржаў (Францыя, Італія, Белыія, Сенегал і інш.) назва ніжэйшай адм.-тэр. адзінкі ў гарадах і сельскай мясцовасці. Узначальваецда пераважна выбарным муніцыпальным саветам, яго раш энні выконвае мэр, якога выбірае савет ці прызначае ўрад. М эр (адначасова з ’яўляецца ўрадавым чыноўніхам і выконвае распараджэнні ўрада) і мунідыпальны савет вырашаюць асн. пытанні мясц. жыдця, але працуюць пад урадавым кантролем.
КАМУНА,
вёска ў Любанскім р-не М інскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 25 км на Пд ад г. Любань, 177 км ад Мінска, 50 км ад чыг. ст. Урэчча. 735 ж., 280 двароў (1997). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Музей гісторыі меліярацыі. П омнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.
КАМЎНА
СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧАЯ,
форма с.-г. вытворчага кааператыва ў першыя гады сав. ўлады. Ствараліся з канца 1917 вясковымі беднякамі, батракамі і рабочымі пераважна на аснове былых панскіх маёнткаў; сав. ўлада аддавала ім гасп. пабудовы, інвентар, жывёлу. У К.с. абагульваліся ўсе сродкі вытв-сці; землекарыстанне, размеркаванне было ўраўняльным — па едаках; практыкавалася таксама калекг. бытавое абслугоўванне (агульная сталовая, яслі і інш.). У членаў К.с. поўнасцю адсутнічала асабістая гаспадарка, што дазваляла пазбегнудь прыватнаўласнідкіх памкненняў. Нягледзячы на падтрымку дзяржавы і больш эфектыўнае развіццё ў параўнанні з інш. формамі калект. гаспадарак, камуны не сталі асн. формай калектывізацыі. У какцы 1920 — пач. 1930-х г. ператвораны ў калгасы.
КАМУНАЛЬНАЯ ГАСІІАДАРКА, су купнасць прадпрыемстваў і службаў, спецыялізаваных на абслугоўванні насельніцгва. Уключае: сан.-тэхн. прадпрыемствы (водаправод, каналізацыю, прадпрыемствы па ўпарадкаванні тэр. населеных месцаў, пральні, лазні); гарадскі транспарт; энергетычныя прадпрыемствы (электрычныя, газавыя, цеплафікацыйныя размеркавальныя сеткі, кацельні і інш.); службы па эксплуатацыі жыллёвага фонду; збудаванні знешняга добраўпарадкавання (дарогі, тратуары, масты, пуцеправоды, падземныя і наземныя пешаходныя пераходы, трансп. эстакады, зялёныя насаджэнні агульнага карыстання, вулічнае асвятленне і інш.), гасцініцы, рамонтна-буд. арг-цыі і інш. Да 1920-х г. на Беларусі не было адзінай сістэмы прадпрыемстваў К.г. Водаправод дзейнічаў y Мінску з 1874, Гродне з 1876, Магілёве з
Д а арт. Камунальнам гаспаларка. Д о м б ы т у ў в . Ч у р ы л а в іч ы М ін с к а г а р а ён а .
1878, Слоніме з 1890, Відебску з 1895, Мазыры з 1902, Гомелі з 1908. У гарадах толькі цэнтр. вуліцы б ш і брукаваныя, асвятляліся газавымі ліхтарамі. Электрычнае асвятленне ў Мінску з 1895. Асн. відам гар. транспарту быў гужавы. У Мінску (з 1892) і Магілёве (з 1910) працавала конная чыгунка (конка). Да 1932 y БССР электрыфікаваюі ўсе гарады і 30 мястэчак. У 1940 y рэспубліцы былі 92 камунальныя гасдініцы на 3574 месцы. На канец 1996 цэнтралізаванае водазабеспячэнне на Беларусі мелі 102 гарады, 106 гар. пасёлкаў і 4904 сельскія нас. пункгы, каналізацыю — 101 горад, 101 гар. пасёлак, 2065 сельскіх населеных пунктаў; тралейбусны парк налічваў 1778 машын, аўтобусны — 3821 аўтобус на ўнуірыгар. перавозках; y Мінску — метрапалітэн (132 вагоны). Дзейнічалі 258 гасцініц, матэляў і інтэрнатаў для прыезджых на 28 297 месцаў і інш. Л.А .Бірукш
КАМУНАЛЬНЫЯ МАШЫНЫ, машыны для сан. ачысткі населеных пунктаў, рамонту і ўтрымання гар. дарог і будынкаў, догляду за зялёнымі насаджэннямі. Д л я з б о р у і в ы в а зу ЦВёрдых быт. адходаў (Ц Б А ) п р ы з н а ч а н ы м а ш ы н ы н а ш асі аўгамаб іл я ў і тр а к та р о ў : зб ір ііл ь н ы я з бакавой або т а р ц о в а й з а гр у з к а й (а б с тал ёў в аю ц ц а захопам і- м а н іл у л я т а р а м і д л я п а д н я ц ц я і выгрузю к а н т э й н е р а ў y ге р м е т і.іч н ы ку заў , дэе ЦБА у ш ч ы л ь н я ю ц ц а с п е ц . п л іт о й ці ротарам); т р а п с п а р т н ы я , з а к р ы т ы я к у зав ы якіх маюць л ю к і д а я за гр у зк і Ц Б А y п у н к т а х перагрузгі а б о с а р ц ір о ў к і. Д л я а ч ы с т к і кал о дзеж аў ліўнсв а й к а н а л із а ц ы і в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь глеясосн ы я м а ш ь ш ы з ге р м е т ы ч н а й ц ы с тэр н ай , помп а в а й у с т ан о ў к а й і ш л а н г а м д л я забору глею; д л я п р а ч ы с т к і т р у б гар . к а н а л іза ц ы і — маш ы н ы г ід р а д ь ш а м іч н а й а ч ы с т к і (со ад аю ц ц а з ц ы с т э р н ы э в а д о й , п о м п а в а й устаноўкі, вап о р н ы х ш л а н г а ў з н а с а д к а м і д л я прамыўкі). Р а м о н т гар . д а р о г ( я м а ч н ы р а м о н т , ускрыццё а с ф а л ь т а -б е т о н н а г а п а к р ы ц ц я , укладка асф а л ь т у а б о б р у с ч а п с і) р о б іц ц а м ай ш н ам і на ш а с і а ў т ам а б іл я ў а б о т р а к т а р о ў з выхарыст а н н е м с п е ц . а б с т а л я в а н н я д л я р э з к і асфалыу а б о гр у н т у , п р ы г а т а в а н н я і разм еркавання п а к р ы ц ц я ў (б іту м н ы х м а с ц ік ), у кл адкі і прык о ч в а н н я а с ф а л ь т у ці б р у с ч а т к і (гл. Дарожны я м аш ы ны ). Д л я ў т р ы м а н н я д а р о г y летні п е р ы а д в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь м а ш ы н ы палівам ы е ч н ы я (м а ю ц ь ц ы с г з р н у д л я вады і прыс т а с а в а н н і д л я я е р а с п ы л е н н я ) і падм ятальнаў б о р а ч н ы я (м а ю ц ь ш ч о т а ч н а е абсіал яван ве, м ех. а б о в а к у у м н ы ву зел за гр у зк і пылу і с м е ц ц я ў ге р м е т ы ч н у ю ц ы с т э р н у і прысгасав а н н е п ы л а ў л о ў л ів а н н я ) , y зім о в ы пер ы яд — снегаўборачны я м а ш ы н ы , у н ів е р са л ь н ы я т гр узчы кі, п е с к а р а с к ід а л ь н ік і (абсталяваны б у н к е р а м д л я п я с ч а н а - с а л я н о й с у м есі, механ із м а м р а с к ід в а н н я і п л у ж н а -ш ч о т а ч н ы м абс т а л я в а н н е м ), л ё д а с к о л в а л ь н ік і. П р ы рамонц е ф а с а д а ў б у д ы н к а ў в ы к а р ы с і о ў ваю ц ь спец. в ы ш к і і п а д ’ё м н ік і, п а д в я с н ы я л ю л ь к і, малаг а б а р ы т н ы я ў с т ан о ў к і д л я р а м о н т у м як к іх дахаў і п р ы г а т а в а н н я б п у м н ы х м а с ц ік непаср э д н а н а даху. Д л я д о гл я д у за г а зо н а м і і зялён ы м і н а с а д ж э п н я м і в ы к а р ы с т о ў в а ю д ь газонак а с іл к і, а п ы р с к в а л ь н ік і, я м а б у р ы , м аш ьш ы д л я в ы д а л е н н я п н ё ў і зд р а б н е н н я гал ін ак і ін ш .
На Беларусі асн. распрацоўшчыкі К.м. — канструктарскія аддзелы НВА «Жылкамунтэхніка», вытворцы — Асіповіцкі з-д «Каммаш» i ВА «Белкамун-
маш». Асобныя віды К.м. вырабляюць прамысл. прадпрыемствы (МАЗ, МТЗ, «Гомсельмаш», «Амкадор», «Белдартэхніка»), a таксама імпартуюцца з Расіі, Германіі, Францыі. В .А .Б а ж э н а ў, Л .З .В а к с . КАМУНАР, вадасховішча ў Калінкавіцкім р-не Гомельскай вобл., паміж вёскамі Убалаць і Зеляночы. Створана ў 1979. Пл. 0,38 км2, даўж. 800 м, найб. шыр. 500 м, найб. глыб. 3,7 м, аб’ём вады 1,08 млн. м3. Даўж. агараджальнай дамбы 2.5 км. Дно пясчанае. Напаўняецца вадой за кошт сцёку р. Ненач па напорным трубалраводзе. Гадавая амплітуда вагання ўзроўню вады 1,5 м. Выкарыстоўваецца для двухбаковага рэгулявання і ўвільгатнення глебы. КАМУНАР, пасёлак y Буда-Кашалёўскім р-не Гомельскай вобл., каля аўтадарогі Гомель— Магілёў. Цэнтр сельсавета. За 19 км на ПдУ ад г. Буда-Кашалёва, 20 км ад Гомеля, 5 км ад чыг. ст. Уза. 3024 ж., 1111 двароў (1997). Гомельская бройлерная птушкафабрыка, камбінат хлебапрадуктаў. Сярэдняя школа, Палац культуры, 2 б-кі, бальніца, аптэка, аддз. сувязі.
датныя на выраб партланддэменту. Радовішча распрацоўваецда. А .П .Ш ч ур а ў. КАМУНЁРАС (ісп. comuneros ад comuna абшчыла), 1) паўстанне сярэдневяковых самакіравальных гарадоў Кастыліі (Іспанія) y 1520— 22 супраць каралеўскага абсалютызму, y абарону гар. вольнасцей. Выклікана патрабаваннямі караля Карла I грашовых субсідый ад гарадоў. Пасля ад’езду караля ў Германію, дзе ён быў абраны імператарам «Свяшчэннай Рым. імперыі», паўстаўшыя гарады (Таледа, Сеговія, Мурсія, Авіла, Бургас, Мадрыд і інш.) аб’ядналіся ў ліп. 1520 y «Святую хунту» (цэнтр y г. Авіла), да якой далучылася ч. дваранства і духавенства. Паўстанцы патрабавалі, каб Карл I жыў y Іспаніі, рэгулярнага склікання картэсаў, лашырэння гар. самакіравання, забароны вывазу залатой манеты за мяжу і інш. У бітве каля Вільялары (23.4.1521) сілы К. на чале з Х.Падзілья разгромлены, ён і інш. кіраўнікі хунты ўзяты ў палон і па-
КАМУНЕРАС
541
караны смердю. У 1522 лаўстадде кадчаткова эадушада, урадавыя рэлрэсіі лрацягваліся да 1526. 2) Антыкалан. паўстадне ў Новай Грададзе (цяпер Калумбія) y сак. — кастр. 1781. Паўстанды (да 20 тыс. чал.) патрабавалі адмены каралеўскіх манаполій і памянш эдня падаткаў, мелі на мэце зніш чэнне ісп. калад. панавадня і стварэдне рэспублікі на чале з выбардым каралём. Паўстанде задушана ісп. ўладамі, яго кіраўлікі (у т л . Х.А.Галан) пакараны смерцю. КАМУНЕРАС, Канфедэрацыя і с п а н с к і х к а м у н е р а с , тайдая паліт. арг-цыя левага кірудку ў час ісп. рэвалюцыі 1820— 23. Створада б. масонамі. Мела да мэце абарадяць правы і дэмакр. свабоды ісп. дарода, устаноўленыя паводле кадстытуцыі 1812. К. не лічылі сябе рэспублікалцамі, аддак іх асд. прыдцыпы (суверэнітэт дарода, тэ-
KAMyHÂPCK, горад на Украіне, y Луганскай вобл. Засн. ў 1895, да 1931 Алчэўск, да 1961 Варашьілаўск. 127 тыс. ж. (1993). Чыг. станцыя. Металургічны камбінат; коксахім., буд. канструкцый, жалеза-бетонных вырабаў з-ды; лёгкая і харч. прам-сць. Горна-металургічны ін-т. Музеі: гіст., геолага-мінералагічны. КАМУНАРСКАЕ РА Д0ВІШ ЧА M ÉPГЕЛЮ I МЕЛУ. У Касцюковідкім р-не Магілёўскай вобл., каля чыг. ст. Камунары. Пластавы паклад звязаны з верхнемелавымі адкладамі. Вылучаюцда 3 участкі: Высокае, Камудары Заходнія і Камунары Усходнія. Мергель шэры з рознымі адценнямі, шчьшьны, вязкі, месцамі з лінзамі глін, тонкадысперсны, ніжэй па разрэзе пераходзідь y белы чысты мел. Разведаныя запасы 385,5 млн. т, перспекгыўдыя 75,9 млн. т. Агульная магутнасць карыснай тоўшчы 18,7— 29 м, ускрышы (супескі, пяскі, гліны) 1,6— 20,9 м. Мергель і мел пры-
3
Камунальныя машыны: 1 — с м е ц ц я в о з з бакавой эагрузкай (Асіповідкі завод «Каммаш»); 2 — плеясосная м аш ы н а (Германія); 3 — л еск а р а с кідальнік («К аммаш »); 4 — уборачная м аш ы на (Ф р ан ц ы я); 5 — п аліва-м ы ечная м ашына («К аммаш »); 6 — газо іш ая касілка (Ф ранцы я).
6
542
к а м у н із м
орыя ірамадскага дагавора) садзейнічалі пашырэнню рэсп. ідэй y Іспаніі. Восенню 1 8 2 2 лайб. радыкальныя К. латрабавалі звяржэння караля Фердынанда VII. У канды 1 8 2 2 найменш радыкальныя яе члены выйшлі з арг-дыі, якая падверглася лраследаванням улад. Дзейнасць К. спынілася пасля аднаўлення ў Іспаніі абсалютнай манархіі ( 1 8 2 3 ) . КАМ УНІЗМ (ад лац. communis агульны), агульная назва шэрагу розных канцэпдый аб ідэальнай ірамадскай арганізацыі, a таксама гілатэтычнага грамадскага і эканам. ладу, заснаванага на поўнай роўнасці і грамадскай уласнаеці на сродкі вытворчасці. Найбольш раннія тэарэт. канструкцыі К. належаць Платону, y ідэальнай дзяржаве якога праглядваюцца рысы K., a таксама старажытнаму хрысціянству. Утапічны К. прапагандавалі Т.Кампанела, Т.Мор, Ф.Бабёф і інш. Практычныя спробы пабудовы К. як соцыума ўсеагульнага дабрабыту неаднаразова рабіліся манаскімі ордэнамі, рэліг. сектамі, y т.л. на тэр. Беларусі (гл. Камуніспіы), y абшчынах (камунах), якія сгваралі прадстаўнікі утапічнага сацыялізму (Р.Оуэн, К.А. Сен- Сімон і іх паслядоўнікі). У марксісдкай канцэпцыі К. — грамадска-эканам. фармацыя, якая ў выніку пралет. рэвалюцыі змяняе капіталізм, грунтуецца на грамадскай ула снасці на асн. сродкі вытв-сці і садзейнічае ўсебаковаму развіцдю асобы; a таксама адпаведныя тзорыя і ідэалогія, створаныя К.Марксам, Ф.Энгельсам, УХЛенінам (гл. Марксізм). У сваім развіцці яна праходзіць 2 фазы (ступені) — ніжэйшую, якая наз. сацыялізмам, і вышэйшую, якая наз. поўным К. Часам тэрмін «К> ужываецца для вызначэння тыпу грамадства, гісгары чна першы ўзор якога быў створаны ў СССР. Тут, a таксама ў шэрагу інш. краін свету былі дасягнугы значныя вынікі ў фарміраванні камуніст. ірамадскіх адносін, але выявіўся і шэраг негатыўных з ’яў (рэпрэсіі, застой y эканоміды і інш.), некаторыя рысы, характэрныя для «казарменнага камунізму», што абвастрыла крызіс камуніст. ідэалогіі і практыкі. Асноўны прындып К. «ад кождага ла здольнасдях — кожнаму ла патрэбдасцях» не ўдалося лракгычна рэалізаваць ді ў адлой краіне свету. Разам з тым асобныя ідэі К., якія маюць караді ў саміх асловах чалавечага быцця, ва ўмовах нарастандя глабальных сусветдых праблем узмацдяюцца ў свядомасці людзей і ў грамадскай лрактыцы некаторых краін. Літ:. П л a т о н. Собр. соч.: В 4 т. T. 1—2, М., 1991; Д ж о н с о н X. Хрмстнане п коммункзм: Пер. с антл. М., 1957; М а р к с К. Крытыка Гоцкай праграмы. Мн., 1968; Э н г е л ь с Ф. Прюшнпы коммуннзма / / М а р к с К., Э н г е л У с Ф. Соч. 2 год. Т. 4; Л е U л н В.Н. О соцпалнзме м коммуннзме. М.. 1986; З н н о в ь е в АА. Коммуннзм как реальность; Крпзнс коммуннзма. М., 1994; С о р о к н н П.А Человек. Цпвшшзацня. Обшество. М., 1992; Д а н н л о в А . Н . Переходное обіцество; Пробл. спстемной трансформацнн. Мн., 1997. Р.Ч.Лянькевіч.
КАМ УНІЗМ У ПІК, лайвышэйшая вяршыня на Паміры, y месды адгалідавандя хр. Пятра Першага ад хр. Акадэміі навук, да ГІл Таджыкістана. Выш. 7495 м. На схілах — магутныя фірнавыя далі і ледавікі (Бівачны, Бяляева, Памірскае фірнавае плато) агульлай пл. 136 км2. Першае ўзыходжанде ў 1933 здзейсніў сав. альдідіст Я.МАбалакаў. У 1933— 62 наз. пік Сталіна.
боўскі задрасіў абшчыду K. y Рэч Паслалітую, дзе яны засдавалі семінарыюў г. Г'ура-Кальварыя, потым — y Варшаве. Н а Беларусі найб. вядомая іх абшчыда — дом K. y Пінску (1695— 1836). У прыгарадзе ГІінска Караліне для К. быў пабудавады касцёл св. Карла Барамея. Апошнія дамы K. y Рас ім перы і закры ты разам з каталіцкімі
КАМУНІКАБЕЛЬНАСЦЬ (ад дозналац. communicabilis алучальны), 1) сумяшчальнасць (здольдасць да сулольдай лрацы) рознатыповых сістэм перадачы інфармадыі. 2) Здольнасць людзей да здосін, службовых і вытв. дачынендяў, таварыскасць.
кляштарамі ў 1830— 60-я г. 2) Члены камудістычных даргый. Ю.В.Бажэнаў.
КАМУНІКАЦЫЯ (лац. communicatio ад communico раблю агульным, звязваю), працэс лерадачы і абмену інфармацыяй; сродкі сувязі паміж любымі аб’ектамі матэрыяльнага і духоўдага свету. Тэрмід «K.» ўзнік y дач. 20 ст. ў кантэксце агульнатэарэт. лабудовы біхевіярызму (Дж.Уотсан), сімвалічнага інтэракцыядізму (Дж.Мід), персаналізму, экзістэнцыялізму. Пасля 2-й сусв. вайны сфарміраваліся 2 асн. дадыходы да вывучэння К.: р а ц ы я н а л і с т ы ч н ы (разглядае сродкі інфармацыі ў якасці адзінага етымулу. крыдіцы сад. развідця) і і р а ц ы я н а л і с т ы ч д ы (сцвярджае, што асн. вынікам К. з ’яўляецца ўзасмаразуменне). У сац. і даліт. жыцці першаступеннае здачэдне мае дзейнасць сродкаў масавай К. — тэлебачанне, радыё, друх, кінематограф і ідш. КАМ УНІСТЫ (ад лац. communis агульны) 1) аб’яднадне з белых рымскакаталіцкіх ксяддзоў на аснове ўласдага статута. Заснавальнік — ням. ксёндз Барталамей Хольцгаўзер. У 1640 ён стварыў аб’ядданне, члены якога абавязваліся жыць сумесна, мець агулыіы прыбытак (адсюль назва), даламагаць адзін аддаму, клалаціцца дра сваю цнатлівасць. У 1680 дада рымскі Ілакенцій XI зацвердзіў іх статут. На чале ўсёй арганізацыі К. стаяў гед. начальнік, які зацвярджаўся дапам рымскім лажыццёва; дры ім былі 2 асістэнты і 2 гед. візітатары. Кіраўдідтва К. ў дыяцэзах (епархіях) ажыццяўлялі дыяцэзныя дачальнікі, якія дадпарадкоўваліся біскулам. Мясц. абшчыну ўзначальваў суперыёр. 3 2-й дал. 17 ст. аб’яднанні К. лашырыліся ў шш. еўрап. краілах. У 1683 біскул дазланскі Вяж-
«КАМУНІСТЬІЧНАЕ ВЫХАВАННЕ», педагагічны, паліт.-асв. часодіс. Выдаваўся ў 1924— 36 y Мідску, друкаваў матэрыялы да бел. і рус. мовах. Да 1929 наз. «Асвета», з 1930 — «К.в.», y 1940— 60 — «Савецкая школа», y 1960 аб’ядданы з час. «У даламогу настаўніку» і атрымаў дазву «Народная асвета». Выйшла 110 нумароў. Асвятляў пытанні ўсеагульдага навучання ў БССР, методыкі і арг-цыі лавуч. лрацэсу ў шксше, змяшчаў крытыка-бібліягр. агляды кніг на пед. тэмы, школьлых падручніхаў, даламожлікаў і ілш. КАМУНІСТЬІЧНАЯ ІІАРТЫЯ (БАЛЬШ А ВІК0Ў) ЛІТВЬІ I БЕЛАРУСІ [КП(б)ЛіБ]. Утворана ў выліку аб’яднання Камудіст. партыі (бальшавікоў) Беларусі [КІІ(б)Б] і Камуністычнай napтыі Літвы і Заходняй Беларусі з дрычыды аб’йднадля Літвы і Беларусі ў адзінае дзярж. ўтварэнне — Літоўска-Беларускую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку (Літбел). На аб’яднаў'іым з’ездзе 4—6.3.1919 y Вільді [гл. Другі з ’езд КП(б)Б\ выбралы ЦК КП(б) Літвы і Беларусі, які 8.1.1919 стварыў Прэзідыум ЦК дартыі ў складзе В.С.Міцкявічуса-Калсукаса (старшыня), В.Г.Кнорьша, З.І.Ангарэціса, А.Ф.Мясдікова, Я.ГДалецкага, С.В.Івадова. 24.4.1919 Прэзідыум Ц К КП(б) ЛіБ дадзелены на Палітбюро і Аргбюро Ц К КП(б) ЛіБ. 3 прычыды настулледня лольск. войск Палітбюро ЦК КП(б) ЛіБ y крас. 1919 абвясціла рэспубліку да ваен. становішчы і лачало мабілізацыю ў армію камулістаў, камсамольцаў і слачуваючых. Аднак наладзіць актыўдае супраціўленле лольск. войскам де ўдалося. 21.4.1919 дольск. войскі захалілі сталіцу Літбела Вільню, 8 жд. — Мілск, да вер. 1919 — усю тэр. рэслублікі. Пасля акупацыі Мінска Ц К КП(б) ЛіБ пераехаў y Бабруйск, потым y Смаленск, адкуль кіраваў дадп. і партыз. рухам. 3.9.1919
створана Бюро па нелегальнай рабоце (старшыня Міцкявічус-Капсукас). На акупіраванай тэрыторыі выдаваліся газ. «Звязда», «Савецкая Беларусь», «Komunistas» («Камуніст», літ.), «Mlot» («Молат*, польск.). Пасля вызвалення Беларусі ад польскіх інтэрвентаў (ліп.— жн. 1920) ЦК КП(б) ЛіБ вярнуўся ў Мінск, дзе ўжо дзейнічала М інская іуб. парт. арг-цыя. 30.7.1920 створаны Мінскі губ. к-т КП(б) ЛіБ. Пасля прыняцця 31.7.1920 Джларацыі аб абвяшчэнні незалежнасці Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь Аргбюро ЦК РКП(б) 9.8.1920 прыняло пастанову аб перайменаванні Мінскага губ. к-та КП(б)ЛіБ, захаваўшы агульную назву партыі — КП(б) ЛіБ, y Цэнтральнае Бюро КП(б)Б. У пач. вер. 1920 ЦБ КП(б) унесла ў Ц К РКП(б) прапанову аб ліквідацыі КП(б) ЛіБ і стварэнні ў рамках РКП(б) Кампартыі (бальшавікоў) Беларусі і Кампартыі (бальшавікоў) Літвы. 8.11.1920 Ц К КП (б)Б вырашыла наступную парт. канферэнцыю назваць Трэцім з ’ездам КП(б)Б. B.I Талкачоў. КАМУНІСТЫЧНАЯ пА РТЫ Я БЕЛАРЎСІ (К П Б), да 1952 К а м у н і с тычная партыя (бальшавікоў) Беларусі [КП(б)Б], палітычная арганізацыя, састаўная частка Камуністычнай партыі Савецкага Саюза (К.ПСС). Існавала ў 1918— 91. Арганізацыйна аформілася на VI Паўн.-Зах. абл. канферэнцыі РКП(б) (30— 31.12.1918, Смаленск). Пры яе стварэнні падкрэслівалася, што работу ўсіх парт. арг-цый узначальвае Цэнтр. бюро КП (б)Б (ЦБ), якое з ’яўляецца «вярхоўным органам y рэспубліцы і верным вокам Цэнтральнага Камітэта Камуністычнай партыі ўсіх расійскіх савецкіх сацыялістычных рэспублік». Уся дзейнасць КП(б)Б рэгламентавалася праграмнымі і статутнымі палажэннямі РКП(б), указаннямі яе цэнтр. органаў і кіраўнікоў. Напачатку вядучую ролю ў цэнтр. органах КП(б)Б адыгрывалі кіраўнікі Паўн.-Зах. абл. к-та РКП(б). 3 15 членаў ЦБ толькі 3 Х.Жылуновіч і І.ВЛагун прадстаўлялі Беііарускія секцыі РКП(б), старшыпёй ЦБ КП(б)Б быў выбраны А.Ф.Мяснікоў, сакратаром В.Г.Кнорын. Цэнтр. друкаваным органам партыі стала газ. «Звязда». Ha VI Паўн.-Зах. абл. парт. канферэнцыі быў абвешчаны тіадрыхтаваны ў Ц К РКІІ(б) Маніфест аб стварэнні «самастойнай Сацыялістычнай Рэспублікі Беларусь» (пт. Беларуская Савецкая Сацышіістычная Рэспубліка, БССР). 1.1.1919 абвешчаны і Маніфест Часовага рабоча-сял. сав. ўрада Беларусі аб утварэнні самастойнай Сацыяліст. Сав. Рэспублікі Беларусі (ССРБ). У адм.-гасп. адносінах тэр. Беларусі падзялялася на 7 раёнаў і 53 падраёны (паветы). Стваралася адпаведная структура парт. органаў: райкомы (губпаргкомы), падрайкомы, валасныя і сельскія ячэйкі. У студз. Часовы ўрад і ЦБ К.П(б)Б пераехалі са Смаленска ў Мінск. 16.1.1919 Ц К РКП(б) прыняў рашэнне, паводле якога ў складзе РСФСР засталіся Відебская і Магілёў-
ская губ. Спробы членаў ЦБ КП(б)Б апеляваць да Ц К РКП (б) і зварот да старшыні С Н К У .ІЛеніна аб захаванні Беларусі ў яе этнічных межах станоўчых вынікаў не далі. У гэты ж перыяд узнік і Камуністычны саюз моладзі Беларусі. Галоўнымі ў дзейнасці КП (б)Б былі пытанні дзярж. будаўніцгва, умацавання і абароны сав. улады. I Усебел. з ’езд Саветаў (2— 3.2.1919) прыняў Канстытуцыю Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусь 1919, абраў Цэнтральны Выканаўчы Камітэт БССР. Па прапанове старшыні ВЦВК і сакратара Ц К РКП(б) Я .М .Свярдлова з’езд прыняў раш энне пра аб’яднанне Літвы і Беларусі ў адзіную Літоўска-Беларускую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку (Літбел). 4— 6.3.1919 y Вільні адбыўся Аб’яднаўчы з’езд Кампартый Літвы і Беларусі, на якім старшынёй прэзідыума ЦК. Камуністычнай партыі (бальшавікоў) Літвы і Беларусі [КП(б)ЛіБ] быў выбраны В.С.Міцкявічус-Капсукас, сакратаром — Кнорын. Сярод 15 членаў ЦК КП(б)ЛіБ не было ніводнага беларуса. Бел. камуністаў прадстаўлялі б. дзеячы Паўн.-Зах. абл. к-та РКЛ(б). Кіраўніцтва парт. арг-цыямі на Беларусі факгычна ажыцдяўляў М ілскі губ. к-т КП(б)ЛіБ. Неаднаразова праводзіліся парт. мабілізацыі на франты грамадз. вайны, камуністы разам з прадстаўнікамі інш. партый удзельнічалі ў барацьбе супраць польскай акупацыі. У жн. 1920 y склад КП(б)ЛіБ увайшла Беларуская камуністычная арганізацыя (БКА). Пасля вызвалення Беларусі ад псшьскіх акупаш аў і абвяшчэння незалежнасці Літвы (май 1920) Ц К КП(б)ЛіБ 5.9.1920 прыняў пастанову пра стварэнне самаст. кампартый Беларусі і Літвы і асобных органаў іх кіраўнііггва. Пачалося аднаўленне струкгуры мясц. парт. органаў. Ill з’езд КП(б)Б (22— 26.11.1920) адзначыў, што «КГІ(б)Б ёсць абласная арганізацыя РКП(б)... і ў агульным і цэлым падпарадкоўваецца дырэктывам Ц К РК П (балынавікоў)». IV (25.2— 2.3.1921), V (15—20.10.1921) і VI (15— 19.3.1922) з’езды К ІІ(б)Б асн. ўвагу звярталі на пытанні пераходу да сацыяліст. будаўнішва, замену палітыкі «ваеннага камунізму» на новую эканамічную палітыку (нэп). Была падтрымана палігыка беларусізацыі, якая акггыўна разгарнулася з 1924, значная ўвага аддавалася стварэнню сістэмы вышэйшай, сярэдняй спец. і агульнай адукацыі. У выніку чысткі ў партыі і абмену парт. дакументаў (15.8—20.10.1921) з КП (б)Б было выключана 1589 чал. (24,7%). У барацьбе супраць інш. паліт. партый (Бунд, эсэры і інш.) бальшавікі побач з ідэалаг. сродкамі выкарыстоўвалі дзярж. карны апарат Надзвычайнай камісіі (ЧК), потым Аб’яднанага дзярж. паліт. ўпраўлення (АДПУ). 16.9.1922 большасць членаў ЦБ КП (б)Б выказаліся за сталінскі праекг «аўтанамйацыі» і ўключэнне ў склад БССР Відебскай і Гомельскай губ. Пасля кастрычніцкага (1922) шіенума ЦК РКП(б) кіраўніцтва КП(б)Б адобрыла план Леніна (у яго
КАМУНІСТЫЧНАЯ
543
аснове ляжаў прынцып федэрацыі) па стварэнні Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (СССР). VII з ’езд КП(б)Б (20— 26.3.1923) указаў на неабходнасць акгыўнага ўдзелу бел. камуністаў y агульнасаюзным будаўніотве, пашырэння тэр. Беларусі (гл. Узбуйненне БССР) і новага адм.-тэр. падзелу рэспублікі. У выніку аб’яўленага пасля смерці Леніна (21.1.1924) ленінскага прызыву ў КП(б)Б прынята 2007 чал., з іх больш за 98% рабочых. Пасля V III з ’езда КП(б)Б (12— 14.5.1924) y сувязі з уключэннем y склад БС С Р тэр. Віцебскай і часткі Гомельскай губ. і зменамі ў адм.тэр. падзеле ў 1924 створана новая структура КП(б)Б: цэнтр. органы (ЦК, Ц КК, РэвЬ. камісія), 10 акруговых, 100 сельскіх і 9 гар. раённых к-таў партыі. Аператыўнае кіраўніцтва парт. і паліт. рабогай паміж з ’ездамі К Л (б)Б і пленумамі ЦК ажыццяўляла Бюро ЦК КП(б)Б. Парт. ячэйкі будаваліся паводле тэр.-вытв. прындыпу. З ’езды і пленумы 1920-х г. вял. ўвагу адцавалі пытанням эканам. і сац. развіцця, дзярж. і нац.-культ. будаўніцгва. 3 канца 1925 пасяджэнні і пратаколы Ц К і акр. к-таў КП(б)Б вяліся на бел. мове. У выніку самаліквідацыі Бунда (сак. 1921) і ліквідацыі Беларускай партыі сацыялістаўрэвалюцыянераў (БП С -Р) (чэрв. 1924) y Беларусі трывала ўсталявалася аднапарт. паліт. сістэма. Кампартыя кантралявала дзейнасць усіх грамадска-паліт. арг-цый, прафсаюзы, камсамсш і інш. 2-я пал. 1920-х г. характарызавалася зменамі ў палітыцы Камуніст. партыі: імкненнем да супрацоўніцтва з капіталіст. краінамі (у прыватнасці з Германіяй), паступовым адыходам ад прьшцыпаў нэпа, пераходам да індустрыялізацыі і кааперацыі. Пад лозунгамі барацьбы з т. зв. ворагамі народа адбывалася згортванне ўнутрыпарт. дэмакратыі. У выніку чысткі (23— 29.4.1929) з КП(б)Б выключана 3717 чал. Пачаліся рэпрэсіі палітычныя супраць парт., дзярж. і сав. работнікаў, бел. інтэлігенцыі. У 1930-я г. члены партыі актыўна ўдзельнічалі ў гасп. і культ. будаўнііггве, умацаванні абароны. Самаадданай працай народа былі дасягнуты значныя поспехі ў эканам. і сац. развідці рэспублікі. 3 аірарнай яна ператварылася ў аграрна-індустрыяльную, ліквідавана беспрацоўе, разгортвалася жыллёвае і сац.-быт. будаўніцгва, y 1935— 36 адменена картачная сісгэма. Значнымі былі дасягненні ў развіцці адукацыі, навукі, культуры. Аднак побач з поспехамі ў сацыяліст. будаўніцтве складвалася паліт. сістэма, y якой мелі месца грубыя парушэнні дэмакр. прынцыпаў развіцця савецкага грамадства, якія абвяшчаліся ў праірамных дакументах ВКП(б), Канстытуцыях СССР і БССР. У працэсе калектывізацыі былі ліквідаваны альтэрнатыўныя шляхі развіцця сельскай гаспадаркі, рэпрэсіраваны многія сяляне. Невыкананне планаў y прам-сці, сельскай гаспадарцы і інш. галінах нярэдка тлума-
544
КАМУНІСТЫЧНАЯ
чылася дзейнасцю «нацдэмаў», «контррэвалюцыянераў» і «ворагаў народа*. Традыцыйнымі заставаліся раш энні з ’ездаў і пленумаў Ц К КП (б)Б пра неабходнасць павышэння класавай пільнасці і барацьбы з бел. бурж. нацыяналізмам. У 1931 y КП(б)Б прынята 15 981 чл. і 8273 канд. y чл. (самы высокі гадавы паказчык за перыяд 1919— 58). У 1934 уведзена новая струкгура парт. органаў. У апараце Ц К КП (б)Б ствараліся аддзелы па асн. кірунках работы, y гаркомах і райкомах уводзіліся пасады інструкгараў. У 1936 упершыню з часу існавання КП(б)Б 1-м сакратаром быў абраны беларус В.Ф .Шаранговіч. У 1930-я г. НКУС БС С Р сфабрыкаваў шэраг спраў аб існаванні ў Беларусі «антысавецкіх, дыверсійна-шкодніцкіх. шпіёнскіх, тэрарыстычных і паўстанцкіх арганізацый» (гл. «Аб'яднанае антысавецкае падполле»), У 1933— 36 y сувязі з чысгкай y партыі, праверкай і абменам парт. дакумеіпаў з КП (б)Б выключана 8246 чал. (21% усяго складу). ІІрыём y партыю ў гэты перыяд не праводзіўся (адноўлены ў ліст. 1936). 3 1938 y паліт., навук. жыцці, ідэалаг. і культ. рабоце асн. сталі пастулаты «Кароткага курса гісторыі ВКП(б)». Ствараўся культ асобы Сталіна і я ш паплечнікаў. Пленумы і сходы парт. арг-цый склікаліся нерэгулярна, выбары парт. органаў замяняліся кааптацыяй. У ходзе чыстак і паліт. рэпрэсій колькасць чл. і канд. y чл. КП(б)Б скарацілася з 75 238 y 1932 да 31 526 y 1938. У чэрв. 1938 Выканком Камінтэрна па іншыятыве ЦК ВКП(б) распусціў Камуніст. партыі Польшчы, Зах. Беларусі (КГІЗБ) і Зах. Украіны (гл. адпаведныя арт.). У 1939 адбылося ўз’яднанне Зах. Беларуеі з БССР. У зах. абласцях пачалося стварэнне парт. органаў і арг-цый КГІ(б)Б. На 1.6.1941 y 5337 пярвічных парт. арг-цыях і ірупах налічвалася 50 754 чл. і 24 297 канд. y чл. КЛ(б)Б; працавалі 10 абл., 14 гар., 12 раённых y гарадах і 187 сельскіх раённых к-таў партыі. 3 першых дзён Вялікай Айчыннай вайны 1941— 45 асн. дэейнасць парт. органаў была скіравана на барацьбу з фашызмам. 3 вер. 1941 да снеж. 1943 Ц К КП(б)Б прыняў рашэнні бальш чым па 130 пытаннях падп. і партыз. руху. У вер. 1942 створаны Беларускі штаб партызанскага руху. На акупіраванай тэр. Беларусі дзейнічалі 10 абл., 193 міжраённыя, гар. і раённыя падп. к-ты КП(б)Б, больш за 1200 парт. арг-цый y партыз. фарміраваннях, 184 тэрытарыяльныя парт. арг-цыі, якія аб’ядноўвалі болыд за 35 тыс. камуністаў [гл. Гарадскія падпольныя камітэты КП(б)Б, Міжраённыя падпольныя камітэты КП(б)Б, Раённыя падпольныя камітэты КП(б)Б, Партызанскі рух, Патрыятычнае падполле]. Гераічная і самаадданая барацьба камуністаў з ворагам значна ўмацавала аўтарытэт Кампартыі сярод насельнідтва. У 1944 пасля вызвалення Беларусі ў ёй працавалі 12 абкомаў, 14
Даты і месца з’ездаў, колькасць прадстаўленых на з ’ездзе камуністаў, колькасны склад Кампартыі Беларусі З ’езд , м е с ц а п р авяд зен н я
Д ата п р авяд зен н я
П р а д с т а ў л е н а н а з ’е зд зе
К олькасны схлад п ар ты і на 1 студз. адпавсднага года
чл. п а р т ы і
канд. y чл. п а р т ы і
чл . парты і
канд. y чл. нартыі
4
5
6
i
2
3
I з 'е з д К П ( б ) Б , С м ален ск
3 0 — 3 1 .1 2 .1 9 1 8
17 771
11 з ’е зд К П ( б ) Б , В ільня
4 — 6 .3 .1 9 1 9
17 636
не было
I I I з ’е зд К П ( б ) Б , М ін с к
2 2 — 2 6 .1 1 .1 9 2 0
1700
н е ў л іч ан а
IV з ’е з д К П ( б ) Б , М ін с к
2 5 .2 — 1.3.1921
3000
н е ў л іч ан а
V з ’е з д К П ( б ) , М ін с к
15— 2 0 .1 0.1921
3325
н е ў л іч а н а
V I з ’е зд К П ( б ) Б , М ін с к
15— 19.3.1922
V II з 'е з д К П ( б ) Б , М ін с к
2 0 — 2 6 .3 .1 9 2 3
3850
2890
600
V III з ’е зд К П ( б ) Б ', М ін с к
12— 14.5.1924
10 438 (р а з а м з к а м у н іс та м і в а й с к о в ы х ч а с ц е й 13 975)
2946
1052
IX з ’е зд К П ( 6 ) Б , М іл с к
8 — 12.12.1925
X з ’езд К П ( б ) Б , М ін с к
3 — 10.1.1927
16 170 (р а з а м з к а м у н іс т а м і в а й сковы х часцей 30 955)
9455
X I з ’е з д К П ( б ) Б , М ін с к
2 2 — 2 9 .1 1 .1 9 2 7
23 735 (р а з а м з к а м у н іс т а м і в а й сковы х часцей)
11 392
X II з ’е зд К П ( б ) Б , М ін с х
5 — 16.2.1929
2 9 330 (р а з а м з к а м у н іс т а м і вайсковы х часцей 41 207)
X III з ’е зд К П ( б ) Б , М ін с к
3 0 .5 — 12.6.1930
27 6 9 2 (р а з а м з к а м у н іс т а м і в а й сковы х часцей 4 6 806)
не бы ло
н а снеж. 1918 17 771
7652
5150
не было
н а сак. 1919 нс было
на ліст. 1920 1700
нс ў.іічана
зв ес т к і не в ы я ў л ен ы
чвесткі не ныяу.тены
на вер 1921 2889
1360
4445
1439
з камуш стам і вай ск о вы х часцей
8912
6163
н а 1.1.1926 9458
7265
16 170
9455
н а 1.1 19282 19 333
10 137
11 877
23 950
9431
11 564
27 011
9297
X IV з 'е з д К П ( б ) Б , М ін с к
2 3 — 2 9 .1 .1 9 3 2
46 958 (р а з а м з к а м у н іс т а м і в а й сковы х часцей)
28 280
37 944
21 231
XV з 'е з д К П ( б ) Б \ М ін с к
16— 2 2 .1 .1 9 3 4
2 6 861 ( р а з а м з к а м у н іс т а м і в а й сковы х часцей і чы г. т р а н с п а р т у 65 119)
11 048
26 861
11 048
X V I з ’е зд К П ( б ) Б , М ін с к
10— 19.6.1937
24 549
9029 (р а за м з кам у н іс та м і вай сковы х часцей і чы г. транспарту 4 7 000)
24 7354
9093
X V II з ’е зд К П ( б ) Б , М ін с к
10— 18.6.1938
22 784
8742
2 2 990
8613
X V III з ’е зд К П ( б ) Б , М ін с к
15— 2 0 .5 .1 9 4 0
36 388
23 465
33 869
24 084
X IX з 'е з д К П ( б ) Б , М ін с к
15— 18.2.1949
91 554
18 652
9 0 976
19 134
X X з 'е з д К П ( б ) Б , М ін с к
2 0 — 2 3 .9 .1 9 5 2
107 252
2 0 184
н а 1.1.1953
П р а ц я г т а б л іц ы
2
3
4
X X I з ’езд К П Б , М ін с х
10— 13.2.1954
119 865
10 161
X X II з ’езд К П Б , М ін с к
2 4 — 2 7 .1 .1 9 5 6
132 414
X X III з ’е зд К П Б , М ін с к
14— 15.1.1959
X X IV з ’е з д К П Б , М ін с к
1
5
6
108 017
19 199
118 895
10 690
12 655
132 414
12 655
168 716
19 193
168 716
19 193
17— 19.2.1960
183 855
19 592
183 855
19 592
X X V з ’е зд К П Б , М ін с к
26— 28.9.1961
214 399
25 954
XX V I з ’е з д К П Б , М ін с к
3— 5.3 .1 9 6 6
320 622
X X V II з ’езд К П Б , М ін с к
2 2 — 24.2.1971
X X V III з ’е зд К П Б , М ін с к
н а 1.1.1962 223 6 9 9
25 969
22 421
320 622
22 421
412 873
21 654
4 1 2 873
21 654
4 — 6.2.1 9 7 6
485 671
20 558
485 671
20 558
X X IX з ’е зд К П Б , М ін с к
27— 29.1.1981
572 313
22 998
572 313
22 998
XXX з 'е з д К П Б , М ін с к
30— 31.1 .1 9 8 6
645 754
22 226
645 754
22 226
XX X I з ’е зд К П Б , М ін с к
2 8 .1 1 — 1.12.1990
б о л ь ш з а 600 000
685 270
12 338
X X X II з ’е з д К П Б (а б ’я д н аў ч ы з П К Б )
2 9 — 30.5.1993
д акладны х звестак н ям а
X X X III з ’е зд К П Б (I ад н а ў л е н ч ы )
2.11 .1 9 9 6
д а к л а д н ы х зв е с т а к н ям а
Н а 1.1.1924 y т э р ы т а р ы я л ы іы х а р г -ц ы я х К П ( б ) Б н а л іч в а л а с я 2946 чл. і 1052 к а н д . ў чл. n a p p a i (у ся го 3998 ч а л .). Н а м о м а н т V III з ’е з д а К П ( б ) Б н а л іч в а л а 10 438 ч л . і к а н д . y чл. п ар т ы і. 3 Н а 1.1.1928 y т э р ы т а р ы я л ь н ы х а р г -ц ы я х К П ( б ) Б н а л іч в а л а с я 29 470 ка м у н іс та ў . З в ес т к і п р а к о л ь к а с ц ь п р а д с т а ў л с н ы х н а з ’е зд зе д а д з е н ы б е з у л ік у к а м у н іс т а ў п ар т . а р г -ц ы й ч ы гу н ач н ага т р а н с п а р т у і в а й с к о в ы х ч а с ц е й . Н а 1.1.1934 н а ў л ік y п ар т . a p r - ц ы і ч ы гу н а ч н а га ^р а н с п ар т у б ы л о п е р а д а д з е н а 4589 чл . і к а н д . y чл. п ар т ы і. Б еэ у л ік у к а м у н іс та ў ч ь п у н а ч н а г а т р а н с п а р т у . Н а 1.6.1936 т а м п р а ц а в а л і 3294 к а м у н іс ты .
гаркомаў, 181 райком паргыі; y пярвічных арг-цыях было 30 тыс. камуністаў. Пытанні аднаўлення і развіцця нар. гаспадаркі, сац. сферы, навукі, адукацыі і культуры разглядаліся на XIX (15— 18.2.1949) i XX (20— 23.9.1952) з'ездах КЛ(б)Б. XIX з’езд ВКП(б) (5— 14.10.1952) прыняў новы Статут партыі і назву КПСС. КП(б)Б стала называцца КЛБ. 1950-я г. характарызаваліся стварэннем прынцыпова новых галін прам-сці: хімічнай, машына- і станкабудавання, металаапрацоўкі, вытв-сці трактароў, аўтамабіляў і інш. Аднаўлялася калгасна-саўгасная сістэма, але адсутнасць пашпаргоў y сялян і сістэма прапіскі ў гарадах надзейна прымацоўвалі іх да калгасаў і саўгасаў. У сярэдзіне 1950-х г. пачалася рэабілітацыя ахвяр паліт. рэпрэсій. Важнае значэнне мела пастанова ЦК К П СС ад 30.6.1956 «Аб пераадоленні культу асобы і яго вынікаў». Пленум ЦК КПБ (28.7.1956) 2-і раз з часу існавання К П Б выбраў 1м сакратаром Ц К беларуса КЛ.М азурава. Аддавалася ўвага развіццю бел. нац. школы, мовы, л-ры і культуры. Аднак арыентацыя кіруючых парт.-дзярж. органаў на двухмоўе вяла да ўзмацнення ўплыву рус. мовы, асабліва сярод гар. насельніцтва. У 1956—60 штогод y чл. 18. Бел. Энц-дыя. Том. 7.
К П Б прымалася 9— 15 тыс. чал., канд. y чл. — 11— 18 тыс. XXV з ’езд К П Б (26— 28.9.1961) адобрыў праекгы 3-й Праграмы і Статута К.ПСС. У 1963 па ўказанні Ц К К.ПСС праведзена рэарганізацыя кіруючых органаў КПБ: створаны Прэзідыум ЦК, Бюро Ц К па кіраўніідве прам-сцю і будаўніцгвам, Бюро ЦК па кіраўніцгве сельскай гаспадаркай і адзіны кантрсшьны орган — К-т парт.-дзярж. кантролю ЦК К П Б і CM БССР. У выніку падзелу мясц. парт. органаў арганізаваны 12 абкомаў, 25 гаркомаў і гар. райкомаў, 23 к-ты па прамысл. зонах і 77 па вытв. калгасна-саўгасных упраўленнях. Аднак пасля змяшчэння з парт. і дзярж. пасад М .С.Хрушчова і абрання 1-м сакратаром ЦК К П СС Л .І.Брэжнева ў ліст. 1964 адноўлены тэр.-вытв. прынцып пабудовы парт. органаў. У 1964 y К.ПБ прынята 22 348 чл. і 23 730 канд. y чл. (самы высокі гадавы прыём за ўвесь час існавання). XXVI (3— 5.3.1966), XXVII (22— 24.2.1971), XXVIII (4—6.2.1976), XXIX (27— 29.1.1981) i XXX (30— 31.1.1986) з’езды К П Б праходзілі па звычайнай схеме: абмяркоўваліся асн. кірункі эканам. і сац. развіцця, адабраліся дырэктывы па 5-гадовых планах, адзначаліся поспехі ў развідці прам-сці, сельскай
КАМУНІСТЫЧНАЯ
545
гаспадаркі, сац. сферы, навукі і культуры. Значная ўвага аддавалася новым галінам індустрыі: хім. і нафтахімічнай, радыёэлектроніцы і інш. На кожным з’ездзе адзначаліся традыц. недахопы: маруднае ўкараненне дасягненняў навукі, тэхнікі, перадавых тэхналогій, нізкая прадукцыйнасць прады і якасць прадукцыі, нерацыянальнае выкарыстанне матэрыяльных і прыродных рэсурсаў і інш. У 1973— 74 праведзены абмен парт. дакументаў, які разглядаўся як сродак умацавання парт. радоў і павьіш эння дзейнасці ўсіх парт. арг-цый. У 1961— 66 канд. y чл. КПБ пггогод прымалася ў сярэднім 21 тыс. чал. (прырост складаў 8,5%), y 1966— 71 — 17 тыс. (4,1%), y 1971— 76 — 16,6 тыс. (2,8%). 3 1977 да 1990 прыём захоўваўся на ўзроўні амаль 21 тыс. чал. y год. Асн. ўвага скіроўвалася на рост К П Б за кошт рабочых, ксшькасць служачых абмяжоўвалася 27— 28% ад усіх прымаемых. Паніжаўся працэнт калгаснікаў, якія жадалі ўступіць y партыю. У 1977 новая Канстытуцыя СССР (арт. 6) замадавала палажэнне аб кіруючай ролі КПСС y грамадстве, прадубліраванае ў Канстытуцыі Беларускай ССР 1978. 3 1970-х г. усё больш выразна пачаў праяўляцца эканам. і лаліт. крызіс сав. грамадства. Нежаданне парт. кіраўніцгва пачаць карэнную перабудову ў краіне, сказаць народу пра сапраўдныя прычыны крызісу курсу на пабудову камунізму сталі прычынай зніжэння аўтарытэту партыі. Асабліва яскрава гэта выявілася пасля Чарнобыльскай катастрофы 1986. Хоць на Беларусі эканам. паказчыкі бш іі лепшыя, чым y інш. рэгіёнах СССР, мела месца паліт. стабільнасць, аднак змены адбываліся марудна, не закраналі асноў парт.-дзярж. адм. сістэмы. Палгг. гучанне набывалі пытанні нац. адраджэння, развідця бел. мовы і кулыурьі. Паводле пастановы Бюро Ц К К П Б ад 11.1.1988 створана Камісія Бюро Ц К па дадатковым вывучэнні матэрыялаў, звязаных з рэпрэсіямі, якія мелі месда ў перыяд 1930— 40-х і пач. 1950-х г. 4.3.1990 пачаліся першыя за многія дзесяцігоддзі выбары нар. дэпутатаў БССР і мясц. Саветаў на альтэрнатыўнай аснове. Яны расцягнуліся да снеж. 1991 і праходзілі ў вострай паліт. барацьбе. Камуністы захавалі большасць y Вярх. Савеце Рэспублікі. Працягваўся рост парт. арг-цый. Да канда 1990 колькасдь чл. і канд. y чл. К П Б дасягнула 697 608 чал. Але кіраўніцгва лартыі пачало страчваць аўтарытэт. Ha XXXI з ’ездзе КПБ (28.11— 1.12.1990) упершыню вострая крытыка прагучала ў адрас ЦК КПСС і Ген. сакратара М .С.Гарбачова, узнята пытанне пра неабходнасць правядзення палітыкі, якая б адпавядала нац. інтарэсам. Аднак прычыны крызісу паргыі глыбока не аналізаваліся. Упершыню выбары 1-га сакратара ЦК КПБ праведзены на альтэрнатыўнай аснове непасрэдна на з ’ездзе. 27.7.1990 Вярх. Савет БССР дрыняў Дэкларацыю аб
546
КАМУНІСТЫЧНАЯ
Коммунястаческая партля Белорусснв в цнфрах, 1918—1988. 2 нзд. Мн., 1988; К н о р н н В.Г. Мзбранные статьн н речн. Мн., 1990; Цдеологнческая деятельность Компартлм Белорусснн, 1918—1945. Ч. 1. Мн., 1990; Сгранлцы мсторнн Комтіартая Белорусснн: суждеішя, аргументы, факты. Мн., 1990; Ч а р в я к о ў АР. ...Я ніколі не быў ворагам: Выбр. арт. і прамовы; Успаміны сучаснікаў. Мн., 1992; Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. 2. Мн., 1995. В .Ф .К уш н ер .
наў, з іх 20% пражывалі ў гарадах і шя 80% на вёсцы: y 1933 — 3800—4000 членаў, дзейнічала 11 акруювых (дадаткова Лідскі, Маладзечанскі, Навагрудскі, Пастаўска-Глыбоцкі, СвянцянсгаБраслаўскі) і больш за 90 раённш к-таў партыі. ГІрыкладна палова членаў К П ЗБ знаходзілася ў турмах і канцлагеры. Сярод бел. паліт. партый, што дзейнічалі ў краі, КІ13Б была найб. шматлікай і ўплывовай. ГІад яе кіраўнішвам дзейнічалі Камуністычны earn момдзі Заходняй Беларусі, Міжнародная арганізацыя дапамогі рэвалюцыянерам Заходняй Беларусі. За час існавання КПЗБ адбыліся 2 з ’езды і 3 канферэндыі. Практычную работу партыі ўзначальваў ЦК КПЗБ, які складаўся з Бюро ЦК КПЗБ і Краявога сакратаршта ЦК КІІЗБ. Частка членаў Бюро і Ц К здаходзілася ў Мінску з мэтай кіраўдіцгва Прадстаўніцтвам ЦК КП ЗБ пры Ц К КП(б)Б, замсжнай часткай Цэнтр. рэдакдыі і Мінскай школаіі КПЗБ. Цэнтр. орган
дзяржаўным суверэнітэце Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. 31.1.1991 набыў сілу Закон С СС Р «Аб грамадскіх аб’яднаннях», што ўзмацніла працэс пераходу да шматпартыйнасці на Беларусі. 4-я сесія Вярх. Савета БССР (чэрв. 1990) прыняла рашэнне аб дэпаргызацыі дзярж. прадпрыемстваў і арг-цый. За 1990 з К П Б добраахвотна КАМУНІСТЬІЧНАЯ ІТАРТЫЯ 3AXÔвыйшлі 53 346 чал., y т.л. 31 168 рабо- ДН ЯЙ БЕЛАРЎСІ (К П ЗБ). Створана ў чых, бьшо выкяючана 22 218 чал., з іх кастр. 1923 на канферэнцыі Беластоц87,5% за парушэнне парт., дзярж. і пракага, Брэсцкага і Віленскага акр. к-таў цоўнай дысцыпліны. 25.8.1991 Вярх. Камуніст. рабочай партыі Польшчы Савет БССР прыняў пастанову «Аб ча(К П РП ), скліканай паводле раш эння II совым прыпыненні дзейнасці К П С С — з'езда КПРГІ, з лют. 1925 КамуністычКПБ на тэрыторыі Беларусі». Гэта азнаная партыя Польшчы, КПП. У КГІЗБ чала заканадаўчую забарону дзейнасці увайшлі члены б. арг-цый КП (б)Б i KI1 КПБ. 19.9.1991 БССР перайменавана ў Літвы, што перайшлі ў падполле, чл. Рэспубліку Беларусь. 10.12.1991 паводле КПРП . У снеж. 1923 y К П ЗБ улілася пастановы Вярх. Савета «Аб уласнасці Беларуская рэвалюцыйная арганізацш К ЛС С — КПБ» уласнасць Кампартыі (БРА), кіраўнікі якой І.КЛагіновіч перададзена дзяржаве. Пасля дэнансацыі дагавора 1922 аб утварэнні СССР (гл. Белавежскія пагадненні 1991) існаванне К П Б як неад’емнай часткі КПСС страціла сэнс. Пераемніцай К П Б абвясціла сябе Партыя камуністаў беларуская (П КБ, зарэгістравана 26.5.1992). У лют. 1993 Вярх. Савет адмяніў сваю пастанову ад 25.8.1991. Да гэтага часу парт. структура распалася. XXXII з’езд КПБ (нечарговы, май 1993) i II з ’езд П КБ прынялі рашэнне аб аб’яднанні. Але стварыць адзіную Кампартыю не ўдалося. 2.11.1996 адбыўся XXXIII (I аднаўленчы) з’езд КПБ. Старшынёй Савета партыі абраны Я.Я.Сакалоў, 1-м сакратаром Ц К — В.В.Чыкін. У пач. 1998 партыя налічвала больш за 7 тыс. членаў (гл. таксама арт. пра кожны з'езд КПБ). Кіруючыя органы К П Б узначальвалі А.Ф.Мяснікоў (1917— 19), В.С.Міцкявічус-Капсукас (1919— 20), В.Г.Кнорын (1920— 22, 1927— 28), Дэлегаты II з’езда Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі. 1935. ВА.Багуцкі (1922— 24), А.М АсаткінУладзімірскі (1924), АЛ.Крыніцкі (П.Корчык), Л.І.Родзевіч (Антось), К П ЗБ — газ. *Чырвоны сцяг», з 1924 (1924— 27), Я.Б.Гамарнік (1928— 29), А Р.К апуцкі (Лёкса) былі кааптаваны ў выдаваўся тэарэт. час. ЦК КГІЗБ «БальК .В .Іёй (1930— 32), М.Ф.Гікала (1932— склад Цэнтральнага Камітэта КПЗБ, шавік». Легальнымі органамі лартыі бы37), В.Ф.Шаранговіч (1937), А.А.Волкаў што садзейнічала павелічэнню бел. злелі газ. «Барацьба», «Беларуская газета», (1937—38), П.К.Панамарэнка (1938— мента ў кіраўншдве К П ЗБ. Функцыяна« Наша воля», сатыр. час. «Асва». 47), М.І.Гусараў (1947— 50), М.С.Патовала да жн. 1938 на правах тэр.-аўтаНа этале сталаўлення КПЗБ карысталічаў (1950— 56), К.Т.Мазураў (1956— номнай арг-цыі К П П , зыходзіла з яе лася падтрымкай з боку КП(б)Б. 3 ліп. 65), П.М .М ашэраў (1965— 80), Ц.Я.Кіпраграмных установак. К П ЗБ змагалася 1924 да лют. 1925 y Мінску існавала сялёў (1980— 83), М.М.Слюнькоў за сацыяліст. рэвалюцыю, ліквідацыю Бюро дапамогі Кампартыі Заходняй Бе(1983— 87), Я.Я.Сакалоў (1987— 90), ларусі пры Ц К КГІ(б)Б. Да стварэння A. А.Малафееў (1990—93), Сакалоў і памешчыцкага землсўладання і перадачу сялянам зямлі без выкупу, за права К П ЗБ асноўнай формай рэв. і нац.B. В.Чыкін (з 2.11.1996). самавызначэння Заходняй Беларусі і вызв. руху на анексіраваных Польшчай Літ.: К П (б )Б y р э за л ю ц ы я х . Ч . 1. М н ., ўз’яднанне з БССР. Працавала нелебел. землях была партыз. барацьба, якая 1934; О ч е р к н в с т о р н в К о м м у н н с т н ч е с к о й гальна ва ўмовах паўакупац. рэжыму ў п а р т н н Б е л о р у с с н н . Ч . 1. 2 н зд . М н ., 1968; Ч. ў 1923— 24 ахаліла болыпасць лаветаў 2. М н ., 1967; Х р о н в к а в а ж н е й ш н х с о б ы г а й краі. Польскія ўлады праследавалі чле(гл. Партызанскі рух y Заходняй Беларун сторш і К о м м у н н стач еск о й п ар тан Б елоруснаў К П ЗБ, знявольвалі іх y турмы, Бясі). На Другой канферэнцыі КПЗБ (ліст. с л л Ч . 2 — 3. М л ., 1970—-80; Г іс т о р ы я Б е л а роза-Картузскі канцэнтрацыйны лагер, 1924) арганЬацыйна аформілася антыр у с к а й C C P . Т. 3— 5: М н „ 1973— 75; М a наладжвалі масавыя палітычныя працэпарт. групоўка, якая зыхолзіла з курса ш е р о в П .М . Н з б р а н н ы е р е ч н й статьн . сы. На час стварэння К П ЗБ y яе парт. на ўзбр. лаўстанне, патрабавала адасабМ н ., 1982; В с е н а р о д н а я б о р ь б а в Б е л о р у с с н н арг-цыях налічвалася 528 чал.; y канды ледня К.ПЗБ ад КПРП (гл. Сэцэсія). гір о тн в н е м е ц к о -ф а ш в с т с к н х за х в а т ч л к о в в го д ы В е л н х о й О г е ч е с т в е н н о й в о й н ы . T. 1— 3. Трэцяя канферэнцыя КПЗБ (студз. 1926) 1924 — 2296 чал., y канцы 1927 — 3254 М н ., 1983— 85; К о м м у н н с т а ч е с к а я п а р т в я прызнала памылковым курс на ўзбр. чал. У 1924— 29 дзейнічала 6 акруговых Б елоруссш і в реэалю ц н ях в реш снн ях сьезпаўстанне і вызначыла новую тактьпсу ( Баранавіцка -Слонімскі, Беластоцкі, д о в в п л е н у м о в ІДК. T. 1— 6. М н ., 1983— 87; па збіранні сіл рабочых, сялян і нац. інБрэсцкі, Віленскі, Гродзенскі, Пінскі) і П о в о л е н ар о д а : Н з н с г о р ш і о б р а з о в а н в я тэлігенцыі. Гэта тактыка далей развіта ў больш за 50 раённых к-таў КПЗБ. У Б С С Р н с о з д а н н я К о м м у н н с п іч е с к о й п а р т а к рашэннях Першага з ’езда КПЗБ сак. 1932 y К П ЗБ налічвалася 3600 члеБ ел о р у с с н м : Д о к . н м атер м ал ы . М н ., 1988;
(чэрв.—ліп. 1928). Па ідіцыятыве Ц К КПЗБ бел. паслы (дэпутаты) y польск. сейме сгварылі ў чэрв. 1925 асобны к ,уб — фракцыю Беларуская сяынскаработніцкая грамада (БСРГ), якая нерарасла ÿ больш як стотысячную арг-цыю і фактычна стала легальным асяродкам КПЗБ. Пасля разірому ў студз. 1927 Грамадь! правадніком ідэй Кампартыі ў ссймс быў бел. рабоча-сял. дасольскі клуб «Змаганне». К.І13Б была ў авангардзе барацьбы супраць рэжыму Ю.Пілсудскага, узначальвала бсшыпасць выстушенняў рабочых y абарону сваіх эканам. і паліт. правоў. Праз БСРГ, «Змаганне», Таварыства беларускай школы Кампартыя арганізоўвала масавыя акцыі супраць нац ўціску, што стрымлівала нрацэс паланізацыі бел. насельнішва. У канцы 1920 — пач. 1930-х г. палітыка К ІІЗБ харакггарызавалася лявацка-секганцкім падыходам, адмоўным стаўленнем да бел. нац. паліт. партый і арг-цый — Беларускай хрысціянскай дэмакратыі, Беларускай санацыі, Беларускага інстытута гаспадаркі і культуры, кваліфікуючы іх як састаўную частку нацыянал-фаш. лагера. Арыентацыя на сацыяліст. рэвалюцыю і выключэнне з рэв. лагера дэмакр. сіл звузіла фронт апазіцыйнага да пілсудчыкаў бел. дэмакр. лагера і стала адной з прычын спаду нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі ў пач. 1930-х г. На яго аслабленне адмоўна паўплывалі і рэпрэсіі палітычныя ў 1930-я г. ў БС СР y адносінах да кіраўнікоў БСРГ, «Змагання» і Ц К КПЗБ, якія ў 1932 па абмене палітзняволенымі перададзены ў СССР. У рэзалюцыях ЦК К П ЗБ 1934 па нац. пытанні БРА трактавалася як агентура бел. нацыяналыму ў радах КПЗБ. У 2-й пал. 1930-х г. Кампартыя ўзяла курс на аб’яднанне дэмакр. сіл. У рашэннях Другога з ’езда КПЗБ (май 1935) выпрацаваны новыя тактыка і стратэгія, скіраваныя на адзінства дзеянняў і стварэнне шырокага антыфашысцкага народнага фронту. Забастоўкі, мітынгі, дэманстрацыі ў 1936— 37 праходзілі пад заклікамі барацьбы супраць наступу сіл фашызму і вайны, увядэення антыдэмакр. канстытуцыі, за амністыю палітзняволеным, салідарнасць з рэсп. Іспаніяй, разрыў саюза з гітлераўскай Германіяй і за супрацоўнідгва з СССР. У 1938 дзейнасць КПЗБ спынена. Паводле раш эння Выканкома Камінтэрна КПП і яе састаўныя часткі КП ЗБ і КПЗУ ў жн. 1938 на аснове беспадстаўнага абвінавачання былі распушчаны. Роспуску папярэднічалі рэпрэсіі ў 1937 y адносінах да кіруючага актыву партыі. Абвінавачанні сулраць КП ЗБ і яе актыву зняты пасля апублікавання 21.2.1956 y газ. «Правда» заявы Цэнтр. Камітэтаў Кампартый Сав. Саюза, Балгарыі, Італіі, Польшчы і Фінляндыі, y якой дадэена высокая ацэнка дзейнасці КПП, падкрэслена, што роспуск яе быў неабгрунтаваны. Літ:. Б о р ь б а т р у д я ш н х с я З а п а д н о й Б е л о р у с сн н з а с о ц в а л ь н о е я н а ц н о н а л ь н о е о с в о бож ленве н воссоеднненве с Б С С Р: Д ок. н м а т е р в а л ы . T. 1— 2. М н ., 1962— 72; Р е в о л ю ц во н н ы й п угь К о м п ар гн н З ап ад н о й Б елорус-
с в в (1 9 2 1 — 1939 г г .). М н ., 1966; П о л у я н В А . П о л у я н М .В. Р е в о л ю д в о н н о с в н а ц н о н а л ь н о -о с в о б о д н г е л ь н о е д в н ж е н м е в З а п а д н о й Б е л о р у с с ш і в 1920— 1939 гг. М н ., 1962; М а ц к о А .Н . Р е в о л ю й я о н н а я б о р ь б а т р у д я н ш х с я П о л ы іш н З а л а д н о й Б ел о р у с с н м п р о т а в г н е т а б у р ж у а эл н н п о м е іц н к о в 1918— 1939 гт. М н ., 1972; В о т к о в н ч Г .Б К П З Б в б о р ь б е за н н т е р н а ц н о н а л ы ю е е д м н ст в о т р у д я в ш х с я (1 9 2 9 — 1933 г г .). М н ., 1975; Л а д ы с е ў У.Ф. К Г ІЗ Б — а р г а н із а т а р б а р а ц ь б ы п р а ц о ў н ы х за д з м а к р а т ы ч н ы я п р а в ы і с в а б о д ы (1 9 3 4 — 1938 гг .). М н „ 1976; Я г о ж В б о р ь б е за д е м о к р а т н ч е с к н е п р а в а в с в о б о д ы . М н ., 1988; О р е х в о Н .С . Д ел а в л ю д н К П З Б : В о с п о м н н а в н я . М н ., 1983; 3 е л в н с к н й П .Н . П о л т т і ч с с к а я р а б о т а К П З Б в м а с с а х , 1923— 1938. М н ., 1986; М м с а р е внч Е .А Н а о с в о б о ж а е н н о й эем л е. М н ., 1989; B e r g m a n n A S p raw y b ia to n is k ie w II R z e c z y p o sp o lite j. W arsz a w a, 1984. У.ФЛадысеў.
КАМУНІСТЫЧНАЯ ПАРТЫЯ 3AXÔД Н Я Й УКРАІНЫ (КПЗУ), палітычная арг-цыя левага кірунку ў Заходняй Украіне ў 1919— 38. Засн. ў лют. 1919 на нелегальнай канферэнцыі камуніст. груп Усх. Галіцыі як Камуніст. партыя Усх. Галіцыі (КПУГ; 182 чл.). У вер. 1919 прынята як асобная секцыя ў Камуністычны Інтэрнацыянал (Камінтэрн); з 1921 аўтаномная арг-цыя ў складзе Камуністычнай партыі Польшчы (КП П). У 1923 дзейнасць КПУГ пашырана на Валынь. Холмшчыну, Падляшша, Паўд. Палессе, яна перайменавана ў КПЗУ (1560 чл.). Узначальвала буйныя выступленні ўіф. працоўных супраць сац. і нац. прыгнёту, садзейнічала стварэнню і дзейнасці прафс., левых сял. і маладзёжных арг-цый, y т л . масавай рабоча-сял. арг-цыі «Сельроб* (1926— 32), Камуніст. саюэа моладзі Зах. Украілы. Супрацоўнічала з Камуністычнай партыяй Заходняй Беларусі (КП ЗБ). Праграма КПЗУ зыходзіла з пазіцый марксізму, пралетарскага інтэрнацыяналізму і інш. 3 сярэдзіны 1930-х г. паводле рашэнняў VII кангрэса Камінтэрна партыя (4700 чл. y 1936) праводзіла курс на ўгварэнне нар. фронту супраць паірозы фашызму і вайны, супрацоўнідтва з с.-д. арг-дыямі, адмовілася ад ранейшай левасектанцкай лініі ў нац.-вызв. руху. Кіруючыя органы: з ’езд (адбыліся ў 1921, 1925, 1928, 1936), паміж імі цэнтр. к-т. Кіраўнікі: А.Г.Бараль (У.Саўка), М .Ц.Заячкоўскі (Касар), Р.В. Іваненка (Бараба), М.М .Цяслюк і інш. Легальна і нелегальна выдавала часопісы «Наша правда», «Комуністнчннй прапор» («Сцяг камунізму»), газеты «Земля і воля», «Світло», «Тркбуна робітннча» і інш., адозвы, лістоўкі. У жн. 1938 КПЗУ разам з К П ЗБ і КПП на падставе несправядлівага абвінавачання распушчаны Выканаўчым к-там Камінтэрна. У лют. 1956 камуніст. партыі СССР, Балгарыі, Італіі, Польшчы і Фінляндыі ў сумеснай заяве прызналі неабгрунтаваным роспуск КПГІ, КПЗУ і К П ЗБ y 1938. У.Ф.Ладысеў. к а м у н к т ы ч н а я п Ар т ы я к іт А я (КП К), палітычная партыя левага кірунку ў Кітаі, найбуйнейшая ў свеце. Засн. ў ліп. 1921 на 1-м устаноўчым
КАМУНІСТЫЧНАЯ________ 547 з ’ездзе ў Ш анхаі пры садзеянні Камуністычнага Інтэрнацыянала ва ўмовах уздыму нац.-рэв. руху і пашырэння шэй марксізму-леніншму ў Кітаі. Склапася на аснове марксісцкіх іурткоў Пекіна, Шанхая, Гуанчжоў і інш. (60 чал.) і эмігранцкай ірупы з Токіо. Заснавальнікі — Лі Дачжао, Мао Цзэдун і інш. 1-ы з ’езд абвясціў канчатковай мэтай партыі пабудову ў Кітаі сацыялізму. 2-і з'езд (1922) вызначыў найбліжэйшай задачай партыі ажыццявідь дэмакр. рэвалюцыю. У 1923— 27 супрадоўнічала з ларгыяй Гаміньдан, удзельнічала ў рэвалюдыі 1925— 27. Пасля захолу ўлады Чан Кайшы і інш. дравымі лідэрамі Гаміньдана (крас.—ліп. 1927) К П К , якой з 1935 кіраваў Мао Цзэдун, абаліраючыся на свае ўзбр. сілы (Чырв. армію, з 1946 Нар.-вызв. армію Кітая), вяла вайну з гаміньдадаўскім рэжымам і адначасова ў 1937— 45 сумесдую з Гамільданам вайну супраць яп. войск, якія акупіравалі ч. краіны. У выніку перамогі над Гаміньданам y ірамадз. вайне 1946— 49 лрыйдша да ўлады (1949) і стала кіруючай партыяй. 3 сярэдзіды 1950-х г. y К П К салернічалі радыкальная (лідэр Мао Цзэдун) і лрагматычная (лідэр Дэн Сяапін) фракцыі, выявіліся рознагалоссі з КПСС. Мао Цзэдун ідіцыіраваў y 1958 «вял. скачок», y 1966 — «культ. рэвалюцыю», якія прывялі краілу да стану цяжкага крызісу. Пасля яго смерці (1976) y кіраўнідтва К П К лрыйшлі лрагматыкі на чале з Дэн Сяапінам, якія правялі шэраг рэформ, скіраваных на рынкавыя пераўтварэнні ў экадоміцы краіны. Пасля расладу сусв. садыяліст. сістэмы (канец 1980-х — пач. 1990-х г.) К П К не адмовілася ад маналоліі на паліт. ўладу, але абмежавала свой удзел y кіраванні эканомікай. Яна працягвае лрытрымлівадца асн. ідэй марксізму-ленінізму і Мао Цзэдуна (гл. Мааізм). Налічвае бодьш эа 58 млн. чл. (1997). Вышэйшы орган — з ’езд (15-ы з ’езд адбыўся ў вср. 1997), паміж з'ездамі лартыяй кіруюць ЦК, яго Палітбюро, Пастаянны к-т, Сакратарыят, Цэнтр. камісія па драверцы дысцыпліны і Ваен. савет ЦК. Ген. сакратар ЦК з чэрв. 1989 Цзян Цзэмінь. Друкаваныя органы Ц К — газ. «Жэньмінь жыбао» («Народная газета») і час. «Хунцы» («Чырвоны сцяг»). Разам з дэмакр. партыямі і грамадскімі арг-цыямі КПК утварае Нар. паліт. кансультатыўны савет Кітая. к а м у н іс т Ы ч н а я
п Ар т ы я к ў ь ы (К П К), палітычная арг-цыя левага кірунку ў Рэспубліцы Куба. Засн. ў 1925. У 1926— 38 дзейнічала нелегальна, y 1940 злілася з партыяй Рэв. саюз і названа Рэвалюцыйны камуліст. саюз, y 1944—65 наз. Нар.-сацыяліст. лартыя Кубы і інш. У 1940— 52 мела лрадстаўніцтва ў кангрэсе і некаторых мясд. органах улады, y 1940— 44 і ў каалідыйным урадзе. У 1953— 59 забаронена. Паводле канстытудыі 1976 правячая
548
КАМУНІСТЫЧНАЯ
партыя ў паліт. сістэме Кубы. Узначальвае 1-ы сакратар Ц К К П К (з 1965 Ф.Кастра Рўс). Каля 600 тыс. чл. (1991). Афіц. орган Ц К газ. «Granma» («Гранма»), тэарэт. орган — час. «Cuba socialista» («Сацыялістычная Куба»). КАМУНІСТЫЧНАЯ ПАРТЫЯ ЛІТВЫ I ЗАХ0ДНЯЙ БЕЛАРЎСІ (КПЛіЗБ), паргыйная арганізацыя, якая дзейнічала ў 1918— 19 на акупіраванай герм. войскамі тэр. Літвы і Зах. Беларусі. З ’яўлялася часткай РКП(б) і працавала пад яе кіраўніцтвам. Створана ў кастр. 1918 на сваім 1-м з ’ездзе, які прызнаў асн. задачай партыі выгнанне герм. акупантаў, звяржэнне ўлады буржуазіі і ўстанаўленне сав. улады, прыняў статут, выбраў Ц К. 1-ы з ’езд КПЛіЗБ назваў партыю Кампартыяй Літвы і Беларусі 1-й акупацыі (да 1-й акупацыі адносілася тэр., захопленая Германіяй увосень 1915 па лініі Дзвінск— Нарач— Крэва— Навагрудак— Баранавічы— Пінск, г. зн. да наступлення немцаў y лют. 1918). 2-я канферэнцыя КЛЛіЗБ (2— 4.2.1919) выказалася за аб’яднанне Літ. С СР і Бел. CCP y адну Літ.-Бел. ССР (Літбел). Пасля ўтварэння Літбела КПЛіЗБ аб’ядналася з Кампартыяй Беларусі ў адзіную Камуністычную партыю (бальшавікоў) Літвы і Беларусі.
КАМУНІСІЫЧНАЯ
п Ар т ы я
пбль-
Ш ЧЫ (К.ПП), нелегальная паліт. партыя левага кірунку ў Польшчы, Зах. Беларусі і Зах. Украіне ў 1918— 38 (да лют. 1925 наз. Камуніст. рабочая партыя Польшчы). Створана ў выніку аб’яднання Сацыял-дэмакратыі Каралеўства Польскага і Літвы і Польскай сацыялісі. партыі-лявіцы (у 1920 далучылася і Польская сацыяліст. партыяапазіцыя) ва ўмовах уздыму рэв. руху пасля 1-й сусв. вайны. Паводле ўстаноўчых праграмных дакументаў гал. мэтай партыі абвешчана ажыццяўленне сацыяліст. рэвалюцыі і ўстанаўленне дыкіатуры пралетарыяту ў Польшчы ў кантакце з рабочымі Сав. Расіі. Адна э заснавальніц (1919) Камуністычнага Інтэрнацыянала (Камінтэрна). У 1922 створана легальная арг-цыя партыі — Саюз пралетарыяту горада і вёскі (ад яе ў ліст. 1922 выбраны 2 дэпутаты, y сак. 1928 — 7 дэпутатаў y сейм). Унутры партыі дзейнічалі аўтаномныя Камуністычная партыя Заходняй Украіны (КПЗУ, з 1921) і Камуністычная партыя Заходняй Беларусі (К П ЗБ, з 1923). Пад кіраўніхггвам КГІП дзейнічалі Камуніст. саюз моладзі Польшчы (1922— 38) і яго аўт. часткі — Камуністычны саюз моладзі Заходняй Беларусі і Камуніст. саюз моладзі Зах. Украіны. На 2-м з’ездзе КПП (вер.— кастр. 1923) y праграме выпраўлены левасектанцкія хібы па сял. і нац. пытаннях. Супрацоўнічала з Незалежнай сялянскай партыяй, Беларускай сялянска-рабочай грамадой, Сельробам і інш. арг-цыямі. Арганізоўвала і паптрымлівала выступленні рабочых і
сялян y абарону іх сац. і паліт. правоў. У адпаведнасці з раш эннямі 7-га кангрэса Камінтэрна (1935) праводзіла курс на стварэнне антыфашысцкага народнага фронту, патрабавала скасаваць германа-польскі пакт 1934 аб ненападзе, ініцыіравала правядзенне антыфашысцкаеа кангрэса дзеячаў культуры 1936 y Льяове, выступала за дружбу з СССР. У 1930-я г. КПП разам з К П ЗБ і КПЗУ налічвала больш за 20 тыс. членаў, з іх 5—6 тыс. былі ў зняволенні. У 1936— 38 многія члены К П П , К П ЗБ і КПЗУ добраахвотна ўдзельнічалі на баку рэспубліканцаў y грамадз. вайне ў Іспаніі. Вышэйшы орган партыі — з’езд (адбыліся ў 1918, 1923, 1925, 1927, 1930, 1932), паміж з’ездамі — Ц К на чале з ген. сакратаром. Кіраўнікі: А .Е.Варскі (Варшаўскі), М.Кашуцкая (В.Костшэва), Ю .Ляшчынскі (Ленскі), Э.Прухняк і інш. Нелегальна выдавала газ. «Czerwony sztandar» («Чырвоны сцяг») і тэарэтычны час. «Nowy pizegl^d» («Новы агляд»). У жн. 1938 распушчана разам з К П ЗБ і КПЗУ Выканкомам Камінтэрна на падставе лжывых абвінавачанняў y шырокім пранікненні варожай агентуры ў кіраўніцтва партыі. У лют. 1956 камуніст. партыі СССР, Балгарыі, Італіі, Польшчы і Фінляндыі заявілі аб прызнанні неабгрунтаваным роспуску КПП, К П ЗБ і КПЗУ.
КАМУНІСГЫЧНАЯ пАРТЫЯ CABÉЦКАГА CA1Ô3A (К П СС ), палітычная арганоацыя, якая з кастр. 1917 была кіруючай y РСФСР, з 1922 да ліст. 1991 — y Саюзе Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (СССР). Яе сац. база — рабочы клас і бяднейшае (потым калгаснае) сялянства, тэарэт. аснова — марксізм-ленінізм. Бярэ пачатак з Першага з ’езда РСДРП (13— 15.3.1898, Мінск), фактычна — з узнікнення бальшавіцкай плыні ў РСДРП на II яе з’ездзе (30.7— 23.8.1903, Брусель—Лондан). У бальшавізме сканцэнтравалася сутнасць таго марксізму, які аказаўся прымальным ва ўмовах Расіі. 3 канца 20-х г. ён стаў асаблівай якасцю, кодэксам паводзін, спосабам ажыццяўлення марксізму, што вызначыла такія яго рысы, як крайні цэнтралізм, аднадумства тэарэт. дагматызм, радыкальныя формы рэв. барацьбы. Арганізацыйна бальшавіцкая партыя аформілася на VI (Пражскай) Усерас. канферэнцыі РСДРП (18— 30.1.1912). Поўнасцю і канчаткова выйшла з сумесных з меншавікамі арг-цый РСДРП пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917. 1-я Праграма партыі, прынятая на II з’ездзе РСДРП, складалася з праграмы-мінімум і праграмы-максімум, якія вызначылі бурж.-дэмакр. і сацыяліст. этапы рэв. барацьбы: звяржэнне самадзяржаўя, перарастанне бурж.-дэмакр. рэвалюцыі ў сацыялістычную, пабудова сацыяліст. грамадства — 1-й ступені камуніст. сац.-эканам. фармацыі. У ходзе рэвалюцыі 1905— 07 y Расіі балыйавікі актыўна падтрымалі створаныя рэв. інідыятывай іванава-вазнясенскіх рабочых Саветы
рабочых дэпутатаў, выступілі за ператварэнне іх y органы ўзбр. паўстання, зародак новай рэв. улады. Памшкова спадзеючыся на рэв. ўздым, бальшавікі байкатавалі выбары ў 1-ю і 2-ю Дзяржаўную думу. 3 1907 свой удзел y Думе яны разумелі як адну з форм ныкрыцця царскага ўрада і палітыкі лібералізму. Пазадумская барацьба заставалася для бальшавікоў асноўнай. Ha V з’ездае РСДРІІ (13.5— 1.6.1907, Лондан) замеет Цэнтр. к-та (Ц К) і Цэнтр. органа (Ц0) выбраны толькі Ц К (з 12 членаў ЦК было абрана 5 бальшавікоў і 7 меншавікоў). Пасля з ’езда бальшавікі на сваёй нарадзе стварылі Бальшавіцкі цэнтр на чале з У.І.Леніным, які выпускаў газ. «Пролетармй» (1906— 09). У канцы 1910 бальшавікі разам з меншавікамі-партыйцамі наладзілі выпуск y Расіі легальнай газ. «Звезда». 22.4(5.5).1912 выйшаў 1-ы нумар бальшавіцкай газ. «Правда». 3 пач. 1-й сусв. вайны (1.8.1914) бальшавікі заклікалі да ператварэння імперыяліст. вайны ў грамадзянскую, да дэмакр. рэвалюцыі ў Расіі. Адсюль вынікаў тактычны лозунг — паражэнне свайго ўрада ў вайне. У жн. 1915 Ленін прапанаваў замяніць марксісцкае палажэнне аб адначасовай перамозе сацыялізму ва ўсіх ці ў большасці капіталіст. краін новым палажэннем, паводле якога «магчыма перамога сацыялізму першапачаткова ў нямногіх або нават y адной, асобна ўзятай капіталістычнай краіне». У пач. 1917 y партыі бальшавікоў налічвалася каля 24 тыс. членаў. Бальшавікі мелі свае арг-цыі ва ўсерас. маштабе і адзіны ц эш р — Рус. бюро ЦК. Пасля перамогі 27 лют. (12 сак.) Лют. рэвалюцыі 1917 y Расіі ўзніхл і 2 улады: Часовы ўрад і Петраградскі Савет, y выканкоме якога большасць склалі меншавікі. Вярнуўшыся з-за мяжы, Ленін на Красавіцкай канферэнцыі РСДРП балыыавікоў Петраграда прапанаваў праграму дзеянняў y новых умовах («Красавіцкія тэзісы»): пераход ад бурж.-дэмакр. да сацыяліст. этапу рэвалюцыі, стварэнне рэспублікі Саветаў, мірны пераход улады да Саветаў, братанне на фронце, канфіскацыя памешчыцкіх зямель і нацыяналізацыя ўсіх зямель y краіне і інш. Петраградская канферэнцыя ўхваліла тэзісы. Супраць выступілі Л.Ь.Каменеў i А .І.Рыкаў. VII (Красавідкая) Усерас. канф ерэнцш РСДРП(б) [24— 29.4(7— 12.5).1917, Петраград] па прапанове Леніна прыняла курс на сацыяліст. рэвалюцыю, разлічаны на пераход усёй дзярж. улады ў рукі Саветаў і ператварэнне іх y органы дыктатуры пралетарыяту. VI з ’езд РСДРП(б) [26.7— 3.8(8— 16.8).1917, Петраград] пацвердзіў курс на сацыяліст. рэвалюцыю ў краіне праз узбр. паўстанне. 10(23) кастр. ў Петраградзе ЦК прыняў рашэнне аб практычнай яго падрыхтоўцы. 16(29) кастр. пры Петраградскім Савеце быў створаны Ваен.рэв. цэнтр з членаў ЦК. 24 кастр. (6 ліст.) Пецярбургскі к-т прыняў пастанову аб неадкладным звяржэнні Часовага ўрада і перадачы ўлады Саветам рабочых і салдацкіх дэпутатаў. 25 кастр.
(7 ліст.) Кастрычніцкая рэвалюцыя 1917 перамагла. У звароце «Да грамадзян Расіі!» Ленін выклаў праграму: дэмакр. мір, адмена памешчыцкай уласнасці на зямлю, рабочы кантроль над вытворчасцю, стварэнне Сав. ўрада. II Усерас. з’езд Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў [25— 27.10(7— 9.11).1917, Петраград] выбраў Савет Народных Камісараў (СНК.) з балынавікоў на чале з Леніным, прыняў Дэкрэты аб міры і зямлі. Да вясны 1918 улада Саветаў усталявалася амаль усюды. VIII з ’езд РКП(б) (18—23.3.1919, гэты і ўсе наступныя з ’езды адбываліся ў Маскве) прыняў новую Праграму, У якой адзіным сродкам выхаду са створанага імперыялізмам тупіка і імперыяліст. вайны абвяшчалася толькі пралетарская, камуніст. рэвалюцыя. Рабілася стаўка на развідцё буйной прам-сці і с.-г. вкггв-сці, пралетарскай дэмакратыі ў форме сав. улады як «вышэйшага тыпу дэмакратызму». X з’езд РКП(б) (8— 16.3.1921) па ініцыятыве Леніна прыняў рашэнне аб пераходзе ад палітыкі «ваеннага камунізму» да новай эканамічнай палітыкі (нэп), аб замене харчразвёрсткі харчпадаткам. З’езд забараніў y РКП(б) фракцыйную дзейнасць. Погляды апазіцыі павінны былі падпарадкоўвацца рашэнню большасці. У крас. 1922 пленум Ц К выбраў Ген. сакратаром ЦК партыі І.В.Сталіна. 6.10.1922 пленум Ц К РКП(б) прыняў рашэнне «прызнаць неабходным заключэнне дагавора паміж Украінай, Беларуссю, Федэрацыяй Закаўказскіх рэспублік і РСФСР аб аб’яднанні іх y «Ca iro Савецкіх Сацыялістычных Рэспубліх», які быў створаны 30.12.1922 на I з’ездзе Саветаў СССР. У адпаведнасці з пастановай XII з ’езда РКП(б) (17— 25.4.1923) y краіне ўсталёўвалася дыктатура партыі, a да 1929 — сістэма наменклатуры ўліку і размеркавання пасад і кадраў. Апошняя стала ключавым звяном вяршэнства партыі над дэяржавай, фарміравання рэжыму асабістай улады Сталіна. 3 1925 парт. органы прыступілі да выканання пастаўленай XIV з ’ездам ВКП(б) (18— 31.12.1925) задачы сацыяліст. індустрыялізацыі краіны з мэтай забеспячэння яе эканам. самастойнасці, умацавання абараназдольнасці, стварэння матэрыяльнай базы сацыялізму. На ліпеньскім (1928) пленуме Ц К ВКП(б) Сталін заявіў, што «па меры нашага руху наперад супраціўленне капіталістычных элементаў будзе ўзрастаць, класавая барацьба будзе абвастрацца». Гэты тэзіс стаў тэарэт. абгрунтаваннем масавых рэпрэсій палітычных, якія пачалі разгортвацца ў краіне. У пач. 1930-х г. планавалася завяршыць калектывЬацыю сельскай гаспадаркі і ліквідаваць кулацтва як клас. Парт. органы сканцэнтравалі ў сваіх руках вырашэнне важнейшых пытанняў, увялі кантроль над усімі сферамі жыцця насельніцтва, устанавілі ідэалаг. дыктат камуніст. дактрыны. Да сярэдзіны 1920-х г. y СССР спынілі дзейнасць інш. паліт. партыі. Камуніст. партыя ператварылася ў ядро грамадскіх арг-цый і дзярж. улады, што было зама-
цавана ў Канстытуцыі СССР 1936. XVIII з ’езд ВКП(б) (10— 21.3.1939) канстатаваў, што сацыялізм y краіне ў асноўным пабудаваны i СССР уступіў y паласу завярш эння будаўніцтва сацыяліст. грамадства. У маі 1941 Сталін, застаючыся сакратаром ЦК, прызначаны і Старшынёй С Н К СССР. 3 першых дзён Вял. Айч. вайны парт. і дзярж. органы ўзначалілі барацьбу сав. народа супраць фаш. агрэсіі. Сакратар Ц К ВКП(б) Сталін прызначаны і Старшынёй Дзярж. к-та абароны і Вярх. Галоўнакамандуючым. Больш за палову членаў партыі змагаліся з ворагам y дзеючай арміі, 140 тыс. — y партыз. атрадах і брыгадах. У краіне сфарміравалася скаардынаваная сістэма аб’яднанага парт., дзярж., гасп. і ваен. кіраўніцтва. Ha XIX з ’ездзе партыі (5— 14.10.1952) ВКП(б) перайменавана ў КПСС. На вераснёўскім (1953) пленуме ЦК КПСС Першым сакратаром Ц К выбраны М .С .Хрушчоў. Па выніках даклада Хрушчова на закрьпым пасяджэнні XX з’езда К.ПСС (14— 25.2.1956) «Аб кульце асобы і яго выніках» ЦК. КПСС 30.6.1956 нрыняў пастанову «Аб пераадоленні культу асобы і яго вьінікаў». XXII з ’езд К П С С (17— 31.10.1961) прыняў 3-ю Праграму партыі — праграму будаўніцтва камунізму. На кастрычнідкім (1964) пленуме ЦК. КП С С Хрушчоў вызвалены ад усіх пасад, першым сакратаром абраны Л .І.Брэжнеў. У 2-й пал. 1960-х г. К П С С прыняла і начала праводзіць y жыццё эканам. рэформу, скіраваную на інтэнсіфікацыю эканомікі, паскарэнне навукова-тэхн. прагрэсу. У пач. 1970-х г. было адзначана, што ў СССР пабудавана развітое сацыяліст. грамадства. XXIII з ’езд КПСС (29.3— 8.4.1966) аднавіў пасаду Ген. сакратара Ц К К.ПСС, скасаваную ў 1953. У чэрв. 1977 Ген. сакратар Ц К К П С С Брэжнеў выбраны адначасова Старшынёй ГІрэзідыума Вярх. Савета СССР). У ліст. 1982 Ген. сакратаром Ц К КПСС выбраны Ю.У.Андропаў, y маі 1984 — К.У. Чарненка (з красавіка ён быў і Старшынёй Прэзідыума Вярх. Савета СССР). У сак. 1985 Ген. сакратаром Ц К К П СС абраны М .С .Гарбачоў. Па яго ініцыятыве КП С С пачала перабудову парт., сац.эканам., паліт. і культ. жыцця. XXVII з ’езд КПСС (26.2— 6.3.1986) прыняў новую рэдакцыю Праграмы партыі — праграму гшанамернага і ўсебаковага ўдасканалення сацыялізму, y якой замацавана канцэпцыя, што КПСС дзейнічае ў рамках Канстытуцыі СССР. 17.6.1986 пленум Ц К зацвердзіў «Асноўныя палажэнні карэннай перабудовы кіравання эканомікай», якія прадугледжвалі перанясенне цэнтра цяжару з пераважна адміністрацыйных на пераважна эканам. метады кіраўніцтва, шырокую дэмакратызацыю грамадства. На XIX Усесаюзнай канферэнцыі КПСС (28.6— 1.7.1988) прынята рашэнне аб раэдэяленні функцый паміж партыяй і Саветамі. 29.7.1988 пленум Ц К утварыў камісію на чале з Гарбачовым для падрыхтоўкі прапаноў па рэформе паліт. сістэмы сав. грамадства. 25.5.1989 з ’езд
к а м у н іс т ы ч н ы
549
нар. дэпутатаў СССР выбраў Ген. сакратара Гарбачова Старшынёй Вярх. Савета СССР, a 15.3.1990 — Прэзідэнтам СССР. 3-і Нечарговы з ’езд нар. дэпутатаў СССР (сак. 1990) выключыў з Канстытудыі СССР артыкулы, якія вызначалі КПСС як ядро паліт. сістэмы СССР. У снеж. 1989 XX з ’езд Камлартыі Літвы аб’явіў КПЛ самастойнай паліт. арг-цыяй, y крас. 1990 адбыўся Устаноўчы з ’езд Кампартыі РСФСР. XXVIII з’езд К П СС (2— 13.7.1990) прыняў пастанову аб падрыхтоўцы новай Праграмы КПСС. 25.7.1991 пленум ЦК КПСС зацвердзіў праект новай Праграмы КПСС «Сацыялізм, дэмакратыя, прагрэс» і прыняў рашэнне аб скліканні нечарговага XXIX з ’езда партыі. Пасля выступлення 19— 21.8.1991 Дзярж. к-та па надзвычайным становішчы Прэзідэнт РСФ СР Б .М .Ельцын і Ген. сакратар ЦК КП С С Гарбачоў 6.11.1991 выдалі сумесны дакумент аб роспуску КПСС, і яна спыніла існаванне. Перастала існаваць як састаўная частка КПСС і Камуністычная партыя Беларусі. У далейшым y краінах СНД былі створаны камуністычныя партыі, якія лічаць сябе ідэйнымі пераемнікамі КПСС, y ліку іх КПБ, ПКБ, КПРФ , КПУ і інш. Л іт :. М с т о р в я В К П (б ): К р а т к н й к у р с [2 н зд .]. М ., 1945; Д ж в л а с М . Н о в ы й к л а сс : А н а л ю к о м м у н я с т а ч е с к о й см стем ы : П е р . с а д гл . Н ь ю - Й о р к . 1958; Н с т о р в я К о м м у н н с т н ч е с к о й п а р т н я С о в е т с к о г о С о ю за : В 6 т. Т. 1 —5. М., 1964— 82; К о м м у н в с т н ч е с к а я п а р т н я С о в е т с к о г о С о ю за в р е зо л ю ц м я х » р е ш е н н ях сьездов, к о н ф с р еп ц н й я п лен ум ов Ц К . T . 1— 15. 9 н зд . М ., 1983— 89; С г р а н н ц ы н с торм м К П С С ; Ф а к т ы . П р о б л е м ы . У р о к л . М ., 1988; С г р а н м ц ы н с т о р н н К П С С : Ф а к т ы . П р о б л е м ы . У р о км . М ., 1989; Т р о ц к в й Л .Д . К в с т о р н в р у с с к о й р е в о л ю ц н я . М., 1990; В о с л е н с к я й М. Н ом енклатура: Г о с п о д ст в у ю ід м й к л а с с С о в е т с к о г о С о ю за . М ., 1991; Р а с с е л Б. П рахтм ка в тео р н я б о л ьш евм чм а: П е р . с ан г л . М., 1991; М сто р н я п о л н т н ч е с к я х п а р т а й Р о с с н н . М., 1994; B o x a н о в В .А В о сх о ж д е н н е к а б с о л ю т н о й в л а с т а ( б о л ь ш е в н к я н с о в е т с к о е го с у д а р с тв о в 2 0 -е іт .). М н ., 1995. У А .Б а ж а н а ў .
КАМУНІСГЫЧНАЯ РА Б0ЧА Я IIÀPТЫЯ П 0 Л Б Ш Ч Ы , назва Камуністычнай партыі Полыйчы ў снеж. 1918—лют. 1925. КАМ УНІСТЫ ЧНЫ ІНСТЫТУТ Ж УРНАЛІСТЫКІ і м я С.М. К i р a в a (КІЖ ). Існаваў y 1932— 40 y Мінску як навуч. ўстанова для падрыхтоўкі кадраў для раённых, абл. і рэсп. газет. Засн. на базе газетнага аддз. Камуністычнага універсітэта Беларусі. У 1935 прысвоена імя Кірава. Прымаліся асобы, якія мелі стаж работы не меншы як 3 гады і 2 гады кіруючай парт. і грамадскай работы. Тэрмін навучання 3 гады. Пры КІЖы працавалі 1-гадовая вячэрняя школа журналістаў камсамольска-маладзёжных газет і сектар завочнага навучання. Рэарганізаваны ў Бел. ін-т журналістыкі (існаваў да 1941). ГЛ.Напрэеў.
550________ КАМУНІСТЫЧНЫ КАМУНІСТЬІЧНЫ
ІН ТЭРН АЦ Ы Я -
НАЛ, К а м і н т э р н , 3-і І н т э р н а ц ы я н a л, міжнароднае аб’яднанне камуніст. партый і бліэкіх да іх арг-цый розных краін y 1919— 43. Засн. ў сак. 1919 y Маскве па ініцыятыве рас. камуністаў (бальшавікоў) на чале з У.І.Леніным ва ўмовах уздыму рэв. руху ў свеце гіасля 1-й сусв. вайны. Аб’ядноўваў леварадыкальнае крыло міжнар. рабочага руху (на час правядзення апошняга VII кангрэса ў 1935 уваходзіла 76 камуніст. партый і 4 ірупы — усяго 3 млн. 141 тыс. чл.), a таксама міжнар. арг-цыі Камуністычны інтэрнацыянал моладзі, Міжнар. арг-цыя дапамогі барацьбітам рэвалюцыі, Чырв. Інтэрнацыянал прафсаюзаў і інш. Паводле статута 1920 лічыўся адзінай цэнтралізаванай сусв. камуніст. партыяй, a партыі і арг-цыі, што дзейнічалі ў розных краінах, — яе секцыямі |бел. камуністаў прадстаўлялі секцыі ВКП(б) і КПЗБ]. Запазычыўшы паліт. платформу ў бальшавікоў, К.І. прызнаваў рэв. шлях барацьбы працоўных за свае правы, бачыў сваю задачу ў падрыхтоўцы і ажыццяўленні сусв. сацыяліст. рэвалюцыі і ўстанаўленні сусв. дыктатуры пралетарыяту. Гэта абумовіла адмоўнае стаўленне кіраўнііггва К.І. да сацыял-рэфармісцкіх партый і рухаў, вяло да самаізаляцыі камуніст. руху. Намагаючыся выправіць гэта становішча, VII кангрэс К.І. (1935) заклікаў да аб’яднання ўсіх антыфаш. сіл (найлерш камуністаў з сацыял-дэмакратамі), здзяйснення тактыкі адзінага рабочага фронту на антыфаш. аснове і надання большай самастойнасці партыям. Аднак y 1936— 39 зноў узмацніліся тэндэнцыі дагматызму і секганцгва ў кіруючых органах К.І. У 1938 Выканком К.І. неабгрунтавана распусціў камуніст. партыі Полынчы, Зах. Беларусі, Зах. Украіны. Ва ўмовах 2-й сусветнай і Вял. Айч. вайны СССР супраць фаш. Германіі па ініцыятыве Сталіна Прэзідыум Выканкома К .І. 15.5.1943 прыняў рашэнне аб роспуску К.І. За гады яго актыўнай дзейнасці (1919— 39) колькасць камуністаў y свеце вырасла з 340— 360 тыс. да 4202 тыс. чал. Вышэйшы орган К.І. — кангрэс (усе адбыліся ў Маскве ў 1919, 1920, 1921, 1922, 1924, 1928, 1935), гіаміж кангрэсамі — Выканаўчы к-т, a з 1921 і яго Прэзідыум (знаходзіліся ў Маскве); на VII кангрэсе (1935) уведзена пасада ген. сакратара Выканкома К.І., якую займаў Г.Дзімітроў. Лідэрамі К.І. былі таксама Р.Я.Зіноўеў, Дз.З.Мануільскі, II . Тальяці і інш. Гал. друкаваны орган — час. «Коммуннсткческкй Ннтернацмонал» (выдаваўся ў 1919— 43 на рус., англ., ням., франц., ісп. і кіт. мовах). Літ.. Комннтерн н вторая ммровая война. Ч. 1. До 22 нюня 1941 г. М., 1994. КАМ УНІСТЫ ЧНЫ
ІН ТЭРН АЦ Ы Я -
НАЛ М 0Л А Д ЗІ (КІМ ), міжнароднае аб’яднанне камуніст. маладзёжных
арг-цый y 1919— 43. Быў секцыяй Камуністычнага Інтэрнацыянала (Камінтэрна). Засн. на 1-м устаноўчым кангрэсе ў Берліне па ініцыятыве Камінтэрна прадстаўнікамі левых маладзёжных арг-цый 13 краін (Расіі, Германіі, Аўстрыі, Ш вейцарыі, Ш вецыі, Нарвегіі, Даніі, Польшчы, Венгрыі, Румыніі, Італіі, Іспаніі, Чэхаславакіі), якія раней уваходзілі пераважна ў Сацыялістычны інтэрнацыянаі моладзі. Сярод іх былі прадстаўнікі камсамольскіх арг-цый Літвы і Беларусі. Н а апошнім, 6-м кангрэсе КІМ (1935) аб’ядноўваў 56 асобных арг-цый (секцый) з 52 краін (3773 тыс. чл., y т.л. 3500 тыс. чл. ВЛКСМ). Бел. камуніст. моладзь прадстаўлялі секцыі ВЛКСМ, a ў 1924— 38 і Камуністычнага саюза моладзі Псшьшчы, y склад якога ўваходзіў Камуністычны co xa моладзі Заходняй Беларусі. Меў на мэце аб’яднаць моладзь для барацьбы за эканам., паліт. і культ. правы моладзі, выхаванне яе ў духу марксізму-ленінізму, сунраць пагрозы сусв. вайны і інш. 3 1935 пад уплывам рашэнняў 7-га кангрэса Камінтэрна праводзіў тактыку яднання рабочай моладзі ў адзіным антыфаш. фронце, што дазволіла склікаць міжнар. кангрэсы моладзі ў Жэневе (1936) і ЗШ А (1938), далучыць да руху за мір каля 40 млн. маладых людзей розных краін. Вышэйшы орган — кангрэс (акрамя 1-га, усе адбыліся ў M ac ra e ў 1921, 1922, 1924, 1928, 1935), паміж кангрэсамі — Выканаўчы к-т (знаходзіўся ў M acrae), які выбіраў прэзідыум і сакратарыят. У сувязі з роспускам Камінтэрна Выканком КІМ прыняў рашэнне аб самароснуску. Л іт .: П р м в а л о в В.В. К ом м ун н стн ч еск н й л н терн ац н он ал м олодеж н: С гранн цы н сторнн. 2 нзд. М ., 1979.
КАМУНІСТЬІЧНЫ САЮЗ М 0Л А Д ЗІ
(К С М Б), Л енінск і Камуністычны саюз моладзі Б е л а р у с і (Л К СМ Б), к а м с a м о л, маладзёжная арганізацыя Беларусі, камуністычная па мэтах, палітычная па характары, самадзейная па метадах. Працаваў пад кіраўніцтвам Камуністычнай партыі Беларусі (К П Б) і Усесаюзнага Ленінскага Камуністычнага саюза моладзі (ВЛКСМ ). Мэты, задачы, арганізац. будову, асн. кірункі дзейнасці, абавязкі і правы членаў К СМ Б вызначаў Статут ВЛКСМ. Аб’ядноўваў юнакоў і дзяўчат ва ўзросце 14— 28 гадоў. Вышэйшы орган — з ’езд, паміж з ’ездамі — ЦК. У перыяд існавання СССР, y т.л. БССР, з'яўляўся актыўным памочнікам і рэзервам К П Б, быў правадніком парт. палітыкі ў асяродцзі моладзі. Папярэднікамі камсамола былі маладзёжныя арг-цыі на ўзор культ.-асв. іурткоў. Бальшавікі надалі ім камуніст. характар. Восенню 1918 разрозненыя маладзёжныя арг-цыі аб’яднаны ва Усерас. саюз прад. моладзі. H a I Усерас. з'ездзе моладзі (29.10— 4.11.1918) названы Рас. камуніст. саюзам моладзі. У канцы 1918 — пач. 1919 на вызваленай ад герм. войск тэр. Беларусі пачалося БЕЛАР^СІ
стварэнне мясц. камсам. арг-цый. Яны ўзніклі ў Віцебску (13.11.1918), Магілёве (6.12.1918), Мінску (15.12.1918), Бабруйску (22.12.1918), Мазыры, Крупках, Старых Дарогах, Ігумене (Чэрвень), Карме і інш. Іх арганізац. афармленне адбылося на з ’ездзе моладзі Зах. камуны (25— 27.12.1918, Смаленск), дзебылі лрыняты Праграма і Статут саюза. Большасць дэлегатаў з ’езда прадстаўлялі камсам. арг-цыі губерняў і паветаў, якія пазней ўвайшлі ў склад БССР. На з ’ездзе выбраны абком, які з пераездам y М інск абвясціў сябе Ц К КСМБ і наладзіў выпуск газ. «Факел коммуннзма». У сувязі з аб’яднаннем y лют. 1919 Беларусі і Літвы ў Літ.-Бел. ССР іх камсам. арг-цыі 10.2.1919 аб’яднаны ў Камуністычны саюз моладзі Літвы і Беларусі (КСМ ЛіБ). На пач. 1920 y БССР (без Віцебскай і Гомельскай губ., што ўваходзілі ў склад РСФСР) дзейнічалі 19 пав. і rap. к-таў, бсшьш за 100 пярвічных арг-цый, якія аб’ядноўвалі больш за 2 тыс. чал. Ha I Усебел. з’ездзе КСМ Б (24— 27.9.1920) вырашана аддзялідца ад камсам. apr-цый Літвы і надаць камсамолу Беларусі ранейшую назву. II з ’езд КСМ Б (20— 24.4.1921) вызначыў асн. задачай камсамольцаў і ўсёй моладзі дапамогу дзяржаве ў барацьбе з разрухай, ажыццяўленні новаіі эканамічнай палітыкі, падкрэсліў неабходнасць умацавання пралетарскай праслойкі саюза. У маі 1923 КСМБ аб’ядноўваў 3743 чл., y лют. 1926—42 тыс. чл. і канд. y чл. Да канца 1922 камсамол па ўказанні Камуніст. нартыі ліквідаваў маладзёжныя арг-цыі «ЮгендБунд», яўкамол, «Макабі» і інш. У Зах. Беларусі, што ў 1921— 39 знаходзілася ў складзе Польшчы, са студз. 1924 да жн. 1938 дзейнічаў Камуністычны саюз моладзі Заходняй Беларусі. VII э’езд КСМБ (10— 12.6.1924) выказаўся за актыўны ўдзел саюзнай і несаюзнай моладзі ў гасп. і культ. буд-ве, перайменаваў КСМ Б y ЛКСМ Б. У гады індустрыялізацыі Л К С М Б шэфстваваў над буд-вам БелДРЭС, Мінскай ЦЭЦ-2, Гомсельмаша, Маіічёўскай ф -кі шггучнага вапакна, Аршанскага льнокамбіната, Відебскай трыкатажнай ф -кі «КІМ», шашы М асгаа— Мінск і інш. Яго прадстаўнікі працавалі на буд-ве Днепрагэса, Сталінградскага трактарнага з-да, УралаКузнецкага камбіната, Камсамольскана-Амуры. ІІрактычным мерапрыемствам камсамола стаў Усесаюзны паход за ўраджай і калектывізацыю. X з’езд Л К С М Б (6— 13.1.1931) паставіў перад камсамольцамі задачу ўзмацніць дапамогу Кампартыі ў правядзенні суцэльнай калектывізацыі, ва ўмацаванні калгасаў, y авалоданні с.-г. тэхнікай і агранамічнымі ведамі. ІІа ініцыятыве і з удэелам камсамольцаў y 40 раёнах Беларусі было створана 685 т-ваў с.-г. кааперацыі. У 1930-я г. камсамол, як і ўсё грамадства ў цэлым, зазнаў масавыя рэпрэсіі палітычныя. У 1936— 38 сфабрыкавана некалькі «маладзёжных працэсаў», y многіх камсам. арг-цыях колькасць выключаных перавышала колькасць прынятых. 3 першых дзён Вял.
Айч. вайны Л К С М Б падпарадкаваў усю сваю дзейнасць задачам абароны Радзімы. У пастанове «Аб задачах камсамольскіх арганізадый Беларусі ў сувязі з ваенным становішчам» ад 28.6.1941 ЦК ЛКС М Б аб’явіў камсамольцаў мабілізаванымі на барацьбу з ням.-фаш . захопнікамі. Да жн. 1941 добраахвотна і па мабілізацыі ў Чырв. Армію пайшло больш за 130 тыс. камсамольцаў, бсшьш за 1500 з іх накіраваны ў разведгрупы Зах., Цэнтр., Бранскага фр'антоў. На акуніраванай тэр. Беларусі дзейнічалі 10 абл., 214 гар., раённых і міжраённых падп. к-таў Л КС М Б, 2500 пярвічных арг-цый y партыз. фарміраваннях, каля 3 тыс. камсам. і маладзёжных арг-цый і груп y падпаллі (гл. Абласныя падпольныя камітэты ЛКСМБ, Гарадскія падпольныя камітэты ЛКСМ Б, Міжраённыя падпольныя камітэты ЛКСМБ, раённыя падпольныя камітэты ЛКСМБ). 52% асабовага складу партыз. фарміраванняў — камсамольцы і моладзь ва ўзросце да 30 гадоў. Звання Героя Сав. Саюза ўдастоены каля 300 бел. камсамольцаў-воінаў, паргызан і падпольшчыкаў. Пасля вызвалення Беларусі ад эахопнікаў камсамол уключыўся ў мірную працу. На будоўлі і ў прам-сць БССР y 1946 прыйшло 30 тыс. юнакоў і дзяўчат. Камсамол шэфстваваў над буд-вам мінскіх аўтамаб. і трактарнага э-даў. За 4-ю пяцігодку на буд-ва, y прам-сць і на транспарт рэспублікі пры йш ю 80 тыс юнакоў і дзяўчат; 10 тыс. маладых беларусаў аднаўлялі шахты Данбаса, 6 тыс. адбудоўвалі Сталінград. На 1.1.1948 ЛКСМ Б налічваў 262 486 членаў. У пасляваен. дзесяцігоддзі камсамол прымаў удзел y вырашэнні нрактычна ўсіх нар.-гасп. задач, якія ставіла Камуніст. партыя. У 1954— 60 больш за 60 тыс. юнакоў і дзяўчат Беларусі выехалі на асваенне цалінных і абложных зямель y Казахстан. За гераізм y Вял. Айч. вайну, акгыўны ўдзел y гасп. буд-ве ЛКСМ Б узнагароджаны ордэнамі Чырв. Сцяга (1945), Леніна (1970). На 1.1.1972 ЛКСМ Б аб’ядноўваў 1 065 643 членаў, на 1.1.1986 — 1 516 575, на 1.1.1991 — 857 966. Скарачэнне амаль удвая колькасці чл. ЛКСМ Б было выклікана нарастаннем эканам., сац. і паліт. крызісу сав. грамадства, дэмакратызацыяй грамадскага жыцця. Гэтыя працэсы выліліся ў сац. апатыю, фармальдыя адносіны да членства з-за бяздушнасді бюракратычных традыцый, няздольнасці актыву адстойвадь ідтарэсы моладзі, нізкага аўтарытэту многіх камсам. кіраўнікоў, няяснасці свайго прыздачэння ў грамадстве і ідш. XXIX з ’еэд Л К С М Б (23— 26.10.1990) выпрадаваў довыя праграмныя мэты і кірудкі дзейнасці камсам. арг-цыі, прыняў Статут Л КС М Б; былі задверджаны дэмакр. дрынцыды будовы, жыцця і дзейнасці, якія прадуіледжвалі прыярытэт лярвічдых арг-цый, паўнаўладдзе камсамольцаў y сваіх арг-цыях, калектыўнасць, галоснасць y рабоце, свабоду дыскусій і ідш. Рэформы былі скіраваны на паступовае лераўтварэнне ЛКСМ Б y дэідэалагізаваную арг-цыю сац. абароды моладзі. У
сувязі з новымі паліт. рэаліямі, радыкальнымі зменамі лрыдцыпаў нац,дзярж. ўпарадкавання XXX з ’езд ЛКС М Б (6— 7.12.1991) перайменаваў рэсп. арг-цыю ў Саюз моладзі Беларусі. 1.2.1992 да I устаноўчым з ’ездзе лрыхільнікаў камуніст. кірунку ЛК.СМБ адроджаны як паліт. арг-цыя моладзі Беларусі. На 1.1.1998 дзейнічалі ЦК, 30 абл., гар. і раёлных арг-цый, якія налічвалі 1200 чл. ЛКСМ Б. Л і т Комсомол Белорусснн: Цнфры н факты. Мн , 1968; Ж у р а ў А Я . У баях народжаны: Кароткі нарыс гісторыі камсамола Беларусі. 2 выд. М н., 1970; Очеркн нсторнн Лепннского комсомола Белорусснн. М н., 1975; Правда нсторня: намять н боль. М н., 1991. А.Ф .М акарэвіч.
КАМ УНІСТЫ ЧНЫ С.АЮЗ М 0Л А Д ЗІ ЗА Х 0Д Н Я Й БЕЛАРЎСГ (К С М ЗБ), нелегальная камуніст. арг-цыя моладзі Зах. Беларусі ў 1924— 38. Існаваў як тэр. аўтаномная частка Камуністычнага саюза моладзі Польшчы (К С М П ). Яго дзейнасць дакіроўвалі К СМ П і Камуністычная партыя Заходняй Беларусі (К П ЗБ). Вышэйшы орган — з ’езд, паміж з’ездамі — Ц К. ГІасля адыходу ў 1921 Зах. Беларусі да Полыдчы разрозденыя камсамольскія арг-цыі пачалі адраджаць сваю дзейнасць. Скліканая ЦК КП ЗБ y студз. 1924 камсамольская канферэдцыя Зах. Беларусі прыняла раш энде лра стварэнне адзідага саюза — К.СМЗБ. У яго аснову быў пакладзены прынцып дэмакр. цэнтралізму, a ўся структура і дзейнасць рэгламентаваліся ў адлаведласці са Статутам камсамола Полыдчы. Нізавым звяном К СМ ЗБ былі ячэйкі (ад 3 да 7 чл.), якія аб’ядноўваліся ў раённыя (гарадскія), a тыя — y акр. арг-цыі. У розныя гады КСМ ЗБ падзяляўся на 6— 10 акруг, аб'ядноўваў ад 1200 (1925) да 3500-^1000 (1932) членаў; y іх ліку было 80% сялян, 83% беларусаў, каля 15% яўрэяў. К СМ ЗБ дапамагалі КП(б)Б і камсамол БССР. У Мінску з 1925 дзейнічала школа для парт. і камс. функцыянераў Зах. Беларусі; на тэр. БССР К СМ ЗБ правёў свой адзіны з ’езд (сак. 1931, в. С лялядка пад Мінскам) i III канферэдцыю (1932). КСМ ЗБ накіроўваў барацьбу сялянскай, рабочай, вучнёўскай моладзі за сац. і нац. вызваленне, за дэмакр. свабоды, за ўз’ядладне Зах. Беларусі з БССР. супраць пагрозы вайны і інш. У сярэдзіне 1930-х г., ён дапамагаў К П ЗБ праводзіць лінію ла стварэнні адзінага антыфаш. фронту. Выдаваў свае газ. і час.: «Малады камуніст». «Малады змагар», «Пад сцягам камсамола», «Камсамолед» (на бел., польск., рус. і яўр. мовах) i ілш. На працягу ўсёй сваёй гісторыі КСМ ЗБ лраследаваўся ўладамі, да 73 яго членаў знаходзілася ў турмах. Кіруючымі дзеячамі КСМ ЗБ y розныя часы былі: В.З. Харужая, М.М. Дворнікаў, В.П. Ласковіч, Я.І. Скурко (М. Танк), ГІ. Пестрак, І.Я. Дабрыяд, С.В. Прытыцкі, Л.Р. Ш айкоўскі і ілш. КСМ ЗБ спыніў дзейнасць y 1938 y сувяэі з беспадстаўным роспускам Камінтэрнам Кампартыі Полыпчы, y т. л. КПЗБ.
КАМУТАЦЫЯ____________ 5 5 1 Літ:. В і х P a ÿ A A Баявы памочнік К Л ЗБ (1921— 1928 гг.). М н., 1975; Революцношіый авангард трудопцейся молодежн Западной Белоруснн (1921— 1939 гг.): Док. н матерналы. М н., 1978. М.В. Бобер.
КАМ УНІСТЫ ЧНЫ
УНІВЕРСІТЙТ
ім я Ф. Э н г е л ь с а . Існаваў y 1920— 21 y Віцебску. Засн. на базе парт. ідколы (з 1918). Рыхтаваў парт. і сав. работнікаў. Тэрмін навучання 6 месяцаў. Слухачы праходзілі агульнаадук. курс, ласля чаго вучыліся ў адной са спец. секцый (адм., культ.-асв., эканам.), y праграму кожнай з іх уключаўся слец. курс агітработы сярод насельніцтва. Пры ун-це працавалі валасдыя цыклы, слухачамі якіх былі пераважна сяляяе. Для іх выкладаліся тэарэт. курс (асковы палітэканоміі, гісторыі рэвалюцыі, гісторыі Камуяіст. лартыі i III Інтэрнацыянала), курсы сав. буд.-ва і практычнай работы. Першыя выпускнікі К. у. бьші накіравады на ларг., сав. і агітацыйна-пралагандысцкую работу. У 1921 рэарганізавады ў губ. саўпартшколу. КАМ УНІСТЫ ЧНЫ
УНІВЕРСІТЙТ
БЕЛАРЎСІ і м я
У . І . Л е н і н а , вышэйшая ларт. навуч. ўстанова, якая рыхтавала кіруючыя кадры парт. і сав. работнікаў. Існаваў з кастр. 1925 да вер. 1932. Засн. ў Мінску на базе Цэнтр. саўпартшкоды (1920— 25). Меў аддзяленні: ларт., сав., лралагаядысдкае, газетнае, нар. адукацыі (з 1930); сектары: асноўны (з падрыхтоўчым курсам), вячэрні, завочны (з 1927), курсавы. Тэрмін давучання 3 гады. Рэаргалізаваны ў Вышэйшую камуністычную сельскагаспадарчую школу Беларусі. На базе газетдага аддзялення ун-та створаны Камуністычны інстытут журнаііістыкі. КАМУТАТАР (ад лац. commuto змяняю), пераключальнік, размеркавальнік, прылада для камутацыі ў эл. ладцугах. Бываюць эл.-мех. {рубільнікі, калектары эл. машын, эл.-магн. рэле і інш.), электрондыя (да базе газаразрадных прылад, электравакуумных прылад, паўправадніковых прылад) і элеклроннапрамядёвыя. Выкарыстоўваюцца ў многіх сродках электратэхнікі, сувязі, тэлемеханікі і інш.
(ад лац. commutatus змяненне, пераўтварэнне), перастаўляльдасць, уласцівасць бінарнай матэм. адерацыі, якая выражаецца тоеснасцю а*Ь = Ь*а. Камутатыўныя складанне і множадне лікаў, лаліномаў, скалярнае множанле (гл. Вектарнае злічэнне) вектараў і інш. Тэрмід «K.» уведзены фрадц. матэматыкам Ф. Сервуа (1815). КАМУТАТЫЎНАСЦЬ
КАМУТАЦЫЯ (ад лац. commutatio зме-
на, замеда), замена лалшчыны і натуральнага аброку грашовай рэнтай. Адбывалася ў сярэдневякоўі ў выніку лранікнення таварна-грашовых адносін y
552
КАМУТАЦЫЯ
феад. вёску. Тэрмін «K.» звычайна ўжываецца ў дачыненні да агр. адносіл краін Зах. Еўропы, асабліва Англіі. КАМУТАЦЫЯ ў т э х н і ц ы, пераход эл. току ад аднаго вентыля да наступнага ў венгыльных пераўтваральніках току (выпрамніках, інвертарах і інш.); пераключэнне эл. ланцугоў y прыладах аўтаматыкі, элекграэнергетыкі, электрасувязі і інш. Выконваедца з дапамогай рэле, кантактараў, камандаапар ітаў, ключоў (мех., электронных, магн.) і інш. КАМУФЛЯЖ (франц. camouflage), 1) спосаб ваен. маскіроўкі шляхам афарбоўкі прадметаў (танкаў, гармат, аўтамашын, караблёў, катэраў, будынкаў і інш.) і адзення ваеннаслужачых плямамі, палосамі рознай формы і колеру, якія змяняюць іх вонкавы выгляд, скажаюць контуры, робяць іх менш прыкметнымі сярод навакольнай мясцовасці. 2) У пераносным сэнсе — падманлівае знешняе ўражанне, бачнасць. КАМФАРАНОСНЫЯ РАСЛІНЫ, расліны, якія маюць камфарны эфірны алей, гал. кампанент якога — камфора Да К. р. належаць базілік, камфоравае дрэва, піхта сібірская (з яе ігліцы атрымліваюдь барнілацетат, які пералрацоўваюць y камфару). КАМФЁН, 3,3-д ы м е т ы л-2-м е т ы л б і ц ы к л а - [ 2 , 2, 1] г е п т а н , вуглевадарод тэрпенавага рада. Бясколерныя крышталі з камфарным пахам, tim 48— 52°С. Раствараецца ў дыэтылавым эфіры, бензоле, этаноле, не раствараецца ў вадзе. Уваходзіць y састаў многіх эфірных алеяў шкіпінару. У прам-сці атрымліваюць каталітычнай ізамерызацыяй пінену. Выкарыстоўваюць y вытв-сці камфоры, інсектыцыдаў, пахучых рэчываў. КАМФОРА, к a м ф a р а, 1,7,7-т р ы м е т ы л б і ц ы к л а [2,2,1]г е п т a н 2 -0 н, арганічнае злучэнне, біцыклічны тэрпенавы кетон. Бясколерныя крышталі з харакзэрным пахам. He раствараецца ў вддэе, добра раствараецца ў арган. расгваральніках. Лёгка ўзганяецца Існуюць аіггычна акгыўлыя (+)- і (-)-ізамеры 1782— 178,6 °Q і рацэм ічная сум есь — (±)-ізамер (V, 178— 178,5 °Q . К. маюць эфірныя алеі камфорнага лаўру і шалфею, сіб. піхты, базіліку, палыну, a таксама экстракцыйны шкіпінар. У прам-сці (±)-К. атрымліваюць перапрацоўкай пінену , (-)-К . — з хваёвага алею сіб. піхгы. (+)-К . вылучаюць з камфорнага лаўру. Выкарыстоўваюць y
прам-сці як пластыфікатар цэлулоіду і плёнак на яго аснове, флегматызатар пораху; рэпелент ад молі і камароў; y медыцыне — як кардыятанічны і аналептычны сродак, які ўзмацняе сардэчную дзейнасць, узбудасае ц.н.с., стымулюе дыханне і кроваэварот.
КАМФ0РАВАЕ ДРФВА, к а м ф о р а в ы ■ л a ў р (Cinnam omum camphora), кветкавая расліна сям. лаўровых, від роду карычнік, або карычны лаўр. Радзіма — Паўд.-Усх. трапічная Азія. Утварае лясы. Вырошчваюць y тропіках і субтропіках многіх краін, y т.л. на чарнаморскім узбярэжжы Каўказа. Шматгадовазялёнае дрэва да 50 м выш. і 3 м y дыяметры, з карой, якая дае трэшчыны. Лісце лростае, скурыстае, бліскучае. Кветкі дробныя, белаватыя ці жаўтаватыя, сабраныя ў кальчакі. Плод — цёмна-сіняя сакаўная касцянка. Вегетатыўныя органы і плады маюць прыемны востры пах камфары. Тэхн., дэкар., інсектыцыдпая і лек. расліна. Выкарыстоўваецца ў парфумерыі. Г.У.Вынаеў.
К А М Ф 0РТ (англ. comfort), сукупнасць быт. выгод, зручнасцей; добраўпарадкаванасць і ўтульнасць жылля, грамадскіх устаноў, шляхоў зносін і інш. У пераносным сэнсе — душэўны К. — стан унутр. спакою, адсутнасць разладу з сабой і навакольным светам. КАМ Ф 0РТНА СЦ Б ЛАНДД і АФТУ, умоўна-ацэначная мера эколага-біял. і сацыяльна-псіхал. спрыяльнасці ландшафту для жыццядзейнасці людзей. Вызначаецца ступенню адпаведнасці ландшафту патрэбнасцям чалавека ў паўнацэнным адпачынку, набыцці псіхаэмацыянальнай і функцыян. раўнавагі. Аб’ектыўную аснову К л . складаюць рэальныя фактары прафілакт., аднаўленчага, лячэбнага, эстэт. і інш. ўплыву навакольнага прыроднага асяроддзя на чалавека, абумоўленыя непарыўнай сувяззю паміж імі. Чалавек успрымае К.л. суб’ектыўна. Дастасаванасць ландшафтаў да вырашэння аздараўленчых мэт, іх адпаведнасць аб’ектыўным фактарам улічваецца пры вылучэнні і размяшчэнні зон адпачынку, курортаў. Разнастайныя маляўнічыя ландшафты, лясныя біягеацэнозы Беларусі, асабліва мала змененыя гасп. дзейнасцю, y спалучэнні з асаблівасцямі мясц. клімату вызначаюцца высокай ступенню камфортнасці і каштоўнасці для ландшафтатэрапіі і аздараўленча-прафілакт. работы. І.Я.Кернаж ыцкая.
KAM4ÂTKA, паўвостраў на ПнУ Азіі, y Камчацкай вобл. Расіі. Абмываецца на 3 Ахоцкім м., на У — Ціхім ак. і Берынгавым м. Пл. 370 тыс. км2. Працягласць з Пн — ПнУ на Пд— ПдУ 1200 км, шыр. да 450 км. Вузкім (да 100 км) перашыйкам Парапольскі дол злучаецца з мацерыком. Усх. бераг моцна парэзаны, утварае залівы (Краноцкі, Камчацкі, Азярной, Карагінскі, Корфа) і бухты (Авачынская, Карага, Acopa і інш.). Далёка ў мора выступаюць скалістыя п-авы — Ш ыпунскі, Краноцкі, Камчацкі, Азярной. Зах. бераг парэзаны слаба. У сярэдняй частцы К. з ПнУ на ПдЗ перасякаюць хрыбты Сярэдзінны (выш. 3621 м, вулкан Ічынская Сопка) і
Усходні (выш. да 2485 м). Паміж імі Цэнтральнакамчацкая нізіна. На 3 К. — Заходне-Камчацкая нізіна, на У — платопадобнае ўзвышша з конусамі патухлых і дзеючых вулканаў. Усяго на К. больш за 160 вулканаў, з якіх дзейнічае 28 (найвыш. Кпючаўская Сопка). Ёсць шмат гейзераў і мінер. крыніц. К. складзена пераважна з верхнемезазойскіх і кайназойскіх асадкавых і эфузіўных адкладаў. Карысньш выкапні: пемза, слюда, сера, вугаль, буд. матэрыялы, ртуць, нафта. Клімат марскі мусонны на ўзбярэжжы, унутры кантынентальны. Сярэдняя т-ра жн. 12 °С, лют. -13 °С. Ападкаў 600— 1000 мм за год. Сучаснае зледзяненне (пл. 874 кмг), больш за 400 ледавікоў. Найбуйнейшыя рэкі: Камчатка, Авача, Вялікая і інш., паўнаводныя. Шмат азёр y кратэрах (Хангар і інш.) і кальдэрах (Краноцкае, Курыльскае і інш.). На Пн К. мохавая тундра. У цэнтр. частцы паўвострава і на У — тайга (даурская ліс-
зД
Ландшафг Камчаткі. тоўніца, саянская елка, піхта і інш.). На ўзвышшах зараснікі каменнай бярозы, на схілах гор кедравы сланік. У паніжэннях высакатраўе. На 3 шмат балот. Прамысл. звяры: собаль, ліс, выдра. Лоўля ціхаакіянскага селядца. кеты, гарбушы, камчацкага краба. Ha К. біясферны Краноцкі запаведнік. Найб. горад Петрапаўлаўск-Камчацкі. Гаспадарку гл. ў арт. Камчацкая вобласць. Літ.. С е м е н о в . В.Н. В краю горячмх нсточннков. Петропавловск-Камчатскнй, 1988. к а м ч Ац к а е MÔPA, назва Ахоцкага мора, якая трапляецца пераважна на геагр. картах 18 ст.
КАМЧАЦКАЯ ВОЬЛАСЦЬ Размешчана на ПнУ азіяцкай ч. Расійскай Федэрацыі; займае п-аў Камчатка і частку мацерыка, а-вы Камандорскія і Карагінскі. Утворана 20.10.1932 y складзе Хабараўскага краю, з 1956 самаст. вобласць Расіі. Пл. 472,3 тыс. км2, нас. 411 тыс. чал., гарадскога 81% (1996). Цэнтр — г. Петрапаўлаўск-Камчацкі.
Гарады: Елізава, Усць-Камчацк. У складзе К.в. Каракская аўтаномная акруга. Характарыстыку прыроды гл. ў арт. Камнатка. Г а с п а д а р к а . К.в. — буйны рыбапрамысловы раён Расіі. Зах. ўзбярэжжа Камчаткі — асн. раён крабалоўства. Рыбная прам-сць дае да 7 3 таварнай прадукцыі вобласці. Прамысл. рыбы — ціхаакіянскі селядзец, траска, навага, камбала, ласосевыя (гарбуша, кета, чавыча, кіжуч, нерка). 3 рыбнай прам-сцю звязаны суднабудаванне і суднарамонт. Развіты лясная, дрэваапр. і буд. матэрыялаў (лесанарыхтоўка, піламатэрыялы, тарныя скрыні, бочкі і інш.). Здабыча вугалю. Паўжэцкая геатэрмальная электрастанцыя. Важная галіна гаспадаркі — пушны промысел і зверагадоўля (собаль, пясец, норка), на Пн вобласці аленегадоўля. На Камандорскіх а-вах эверабойны промысел (марскія коцікі). Малочна-мясная жывёлагадоўля, птушкагадоўля. Плошча с,-
КАМЧЎЖНАЯ TPABÂ, кветкавая расліна, тое, што падбел.
кам ю
КАМЫ (ад ням. К а т ш грэбень), уэгоркі, бугры, кароткія грады акруглай, конусападобнай і інш. формы ў абласцях апошняга мацерыковага зледзянення. Выш. да 10— 15 м, зрэдку да 80— 100 м, дыяметр (па аснове) да некалькіх соцень метраў, стромкасць схілаў 10— 20°, зрэдку 20— 40°. Плошча ад дзесяткаў да тысяч м2. Камавыя адклады сфарміраваны расталымі водамі пасіўнага або дэградуючага «мёртвага» лёду ва ўнутры-, пад- і надледавіковых трэшчынах, праталінах, паглыбленнях і інш. пустотах ва ўмовах кантрастнага рэльефу лелавіковага ложа. Пры раставанні лёду гэтыя адклады апусціліся і ўтварылі камавы ральеф. Паводле генеэісу і будовы К. бываюць водналедавіковыя, складзеныя са слаістых розназярністых пяскоў і галечна-жвіровага матэрыялу, аэёрна-ледавіковыя алеўрыга-гліністага складу са сгужачнай гарызантальна-слаістай будовай і мяшаныя (складаныя), трапляюцца разнастайпыя пераходныя да озау формы. Пашыраны ў Паўн. паўшар'і (Фінляндыя, Полыпча, Германія, Канада, ЗША). На тэр. Беларусі пашыраны ў межах рэльефу паазерскага і сожскага зледзяненняў — на Браслаўскай, Свянцянскай і Асвейскай градах, Гродзенскім, Відебскім, Нешчардаўскім узв., месдамі на Поладкай нізіде, Беларускай градзе, Ашмянскім узв. і Лідскай раўніне. Многія К. змяшчаюць невял. радовішчы ляску і жвіру. В.І.Ярцаў.
пункт. Прадпрыемствы машынабуд., металаапр., шклотарнай, лёгкай і інш. лрам-сці. Тэатр. Краязнаўчы музей.
КАМЬІ, традыцыйная бел. страва, каша з бобу, гароху ці тоўчанай бульбы. К. называліся таксама галушкі з аўсянай або гарохавай мукі, замешанай на вадзе з соллю ў крутое цеста.
г. угоддзяў 472,3 тыс. га, y т.л. пад ворывам 75,6 тыс. га. У далінах рэк Камчатка, Авача вырошчваюць агародніну, бульбу, кармавыя культуры. Развіта цяплічная і парніковая гаспадарка. Транспарт марскі, авіяцыйны і аўтамабільны. Суднаходства на р. Камчатка. Аўтадарога злучае гал. марскія парты К.в. Петрапаўлаўск-Камчацкі і УсцьКамчацк. Краноцкі запаведнік. Бальнеалагічныя курорты: Паратунка, Начыкі. В.М.Корзун. КАМЧА ц КІ 3A JÏlÿ, заліў Ціхага ак., каля ўсх. берага п-ва Камчатка, паміж п-авамі Камчацкі і Краноцкі. Даўж. 74 км, шыр. да 148 км, глыб. да 2000 м. Упадае р. Камчатка. Прылівы няправільныя, сутачныя, да 2 м. Берагі нізінныя. Порт Усць-Камчацк.
КАМЫШНІКАЎ Уладзімір Сямёнавіч (н. 1.8.1943, г. Аляксандраўск-Сахалілскі, Расія), бел. вучоны ў галіне клінічнай біяхіміі і клінічда-лабараторнай дыягностыкі. Д -р мед. н. (1991), праф. (1992). Скодчыў Мінскі мед. ін-т (1967). 3 1981 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў, з 1997 прарэкгар. Навук. драды ла вывучэнді механізмаў нейрагумаральнай рэгуляцыі метабалічных працэсаў, стану ліпіднага абмеду ў хворых з пашкоджаннем бронхапульманальнай сістэмы; па даследаванді патабіяхім. асаблівасцей атэрасклерозу лры лёгачнай латалогіі; распрацоўцы мед. тэхналогій дыягностыкі для стварэння айч. тэст-сістэм. Адзін з аўтараў «Даведніка па клінічнай хіміі» (2-е выд. 1982), «Даведніка ўчастковага тэралеўта» (1986). Те.: Клнннческая бнохнмня. Мн., 1976 (разам з У.Г.Колбам); Лабораторная днагностнха хнрургнческнх заболеваннй. Мн., 1993 (з ім жа); О чем говорят меднідшскяе аналнзы: Справ. пособне. Мн., 1997; Жязнь, здоровье, долголетае: Советы профессоров. Мн., 1998 (у сааўт.). КАМ Ы ІІІЫ Н, горад y Расіі, раёдны цэнтр y Валгаградскай вобл., на лравым беразе Валгаградскага вадасх., каля вусця р. Камышылка. Засн. ў 1667, да 1780 Дзмітрыеўск. 128 тыс. ж. (1996). Рачны порт, чыг. ст., буйлы перавалачлы
553
КАМЭНЙЧ (Comaneci) Надзя (н. 12.11.1961), румынская спартсменка (спард. гімдастыка). Чэмпіёнка XXI Алімп. гульняў (асабістае першыдство, лрактыкаванні на паралельных брусах, бервяне), сярэбраны і бронз. прызёр (1976, г. Манрэаль, Канада). Чэмдіёнка свету (1978, 1979); чэмдіёнка Еўроды ў асабістым першыдстве, алордым скачку, практыкаваддях на ларалельдых брусах і бервяде, сярэбрады прызёр y вольных практыкаваннях (1975), y асабістым першынстве, практыкаваннях на паралельдых брусах, сярэбраны прызёр y алорным скачку (1977), y асабістым першынстве (1979). 3 1989 дастаянна жыве ў ЗША. В.Л.Працкайла. КАМК1) (Camus) Альбер (7.11.1913, г. Мандові, Алжыр — 4.1.1960), французскі пісьменнік, філосаф, прадсгаўнік
ЛКамю
экзістпэнцыялізму. Скодчыў Алжырскі уд-т (1937). 3 1939 y Фрадцыі. Займаўся журналістыкай, тэатр. дзейнасдю. Загінуў y аўтамаб. катастрофе. Творчасць умоўна падзяляюць на 3 перыяды: «абсурду» (зб-кі філас.-лірычдых эсэ «Ніцво і твар», 1937; «Шлюбды баль», 1938; філас. эсэ «Міф пра Сюіфа», 1942; раманы «Шчаслівая смерць», дап. 1938, выд. 1971; «Чужаніца», 1942; п ’есы «Калігула*, «Непаразуменне», абедзве 1944), «бунту» (раман «Чума», 1947; п’есы «Аблога», 1948; «Праведныя», 1950; філас.-гіст. трактат «Чалавек, які бунтуе», 1951), «выгдання» (раман «Падзенне», 1956; зб-кі эсэ і апавяданняў «Лета», 1954, «Выгданне і царства», 1957). Аўтар кніг «Злабадзённыя нататкі» (т. 1— 3, 1950— 58), «Шведскія лрамовы» (1958), інсцэніровак твораў Ф.Дастаеўскага, У.Ф олкнера і ілш. Ў творах пераважаюць тэмы абсурднасці існавання, адзіноты, закінутасці чалавека і адначасова яго адказнасці за свае паводзіны, недазбежнасці маральнага выбару. Філас. глыбіня сдалучаецца ў іх з моўным лаканізмам, амаль поўнай адсутнасцю метафар, рэмінісцэндый. Зыходны пунісг філас. разважанняў К. — трагічнае перажыванне смерці Бога, абвешчанай y свой час Ф.Дастаеўскім і Ф.Ніцшэ. Для К. яна азначала страту метафізічнага сэнсу жыцця чалавека.
554
КАМЮНІКЕ
На яго думку, вопыт чалавечага існавання, якое непазбежна заканчваецца смерцю, прыводзіць мыслячую асобу да ўсведамлення абсурднасці зямнога быцця; аднак гэта не павінна абяззбройваць чалавека, і ён выбірас бунт супраць усіх багоў, які надае каштоўнасць індывідуальнаму жыццю. Чалавек мусідь жыць і дзейнічаць так, каб адчуць сябе шчаслівым y гэтым абсурдньш свеце. Трагічны вопыт вайны і Супраціўлення прывёў К. да эстэтыкі бунту, якая адраджала ксшішняе, антычнае значэнне л-ры і мастацтва, усёй духоўнай культуры, значэнне адзінства прыгажосці, дабра і справядлівасці ў жыцді як асобнага чалавека, так і ўсяго грамадства. Менавіта яны надаюць сэнс і веліч чалавечаму жыццю, творчасці і самой смерці; усведамленне абсурду прыводзідь да бунту, a бунт — да свабоды, y якой чалавек знаходзіць сэнс жыцця. К. лічыў, што жыццё чалавека — гэта настаянная і няспынная творчасць, магчымая тодькі ва ўмовах свабоды; без свабоды няма творчасді і ўсяш таго, што складае асноўныя вымярэнні чалавечых каштоўнасцей. На бел. мову прозу К. перакладаў З.Ксшас. У Бел. т-ры імя Я.Коласа пастаўлена л ’еса К. «Непаразуменне». Нобелеўская лрэмія 1957. Тв:. Бел. пер. — Чужаніца. М н., I486; Міф пра Сізіфа. Выгнанне Гэлены. Чума (урывак) / / Крьшіда. 1994. № 11(5); Калігула / / Пры зачыненых дзвярах: Драм. творы. Мн , 1995; Рус. пер. — Нэбранное. М н., 1989; Сочлнення. М., 1989; Нзбр. лронзв. М ., 1993; Бунтуюіцнй человек. М., 1990; Творчество в свобода: Сгатьн, эссе, зап. кнпжкн. М ., 1990. Л і т В е л к к о в с к к й С.Н. Гранв «несчастного сознанвя»; Теазр, проза, фнлос. эстетюса, эстетаха А Камю . М., 1973; Я г о ж. В іювсках урраченного смысла. М ., 1979; К у ш к в н Е.П. Альбер Камю: Раннне годы. Л., 1982; А к у д о в і ч В. Камень Сізіфа; Б і л а ц э р к і в с ц Н. Ганебная «чалавечнасць» гісторыі; Л я в о н а в а Е. Дастаеўскі і Камю / / Крыніца. 1994. № 11(5); L o t t m a n n H.R. A.Camus. Paris, 1978. Е.А.Лявонава, Н.К.Мазоўка. КАМЮ НІКЁ (франд. communiqué ад лац. communico паведамляю), афіцыйдае паведамленне пра падзеі міжнар. характару. Можа мець характар інфарм. паведамлення пра міжнар. падзеі, удзельнікам якіх з’яўляецца дзяржава, што публікуе дадзенае К. (нагір., дра ход бягучых ваен. дзеянняў). Сумеснае К. мае характар афід. паведамлення пра вынікі міжнар. перагавораў ламіж паўнамоцнымі драдстаўнікамі суб’ектаў міжнар. права або іх органаў і афідыйна пубдікуецца звычайна адначасова ў кожнай краіне — удзельніцы дадзеных перагавораў. К. можа фіксаваць абавязацельствы бакоў аб адпавсдным характары і спосабе іх дзеянняў і паводзін, сумесных намаганнях y дасягненяі пэўных мэт. У гэтых частках К. можа насіць міжнар.-прававы характар і мець міжнар. прававое значэнне.
КАМЯГА, 1) карыта, вш зеўбанае з доўгай калоды дрэва, прызначанае для вададою свойскай жывёлы. 2) Човен y выглядзе карыта, выдзеўбаны з тоўстага камля або ствала дуба (радзей з хвоі або асіны). Адзін з старадаўніх водных традсп. сродкаў на Беларусі, якім карысталіся сяляне. Для ўстойлівасці на плаву да К. на ўзроўні воднай лаверхні па баках звычайна мацавалі драўляныя брусы ді лдасцінм (крылы). Часам К., звязаныя парамі, трымалі на сабе паром. КАМЯК Анатоль Іванавіч (н. 20.11. 1932, в. Першамайск Салігорскага р-да М ідскай вобл.), бел. фізік. Д-р фізікаматэм. н. (1974), праф. (1976). Засл. дз. нав. Беларусі (1996). Скончыў БДУ (1956). 3 1962 y БДУ. Навук. працы ў галіне малекулярнай спекграскапіі і люмінесцэнцыі. Правёў даследаванні па інтэрпрэтацыі слектраў комплексных злучэнняў шасцівалентнага урану і вызначэнні прыроды асцылятараў выпрамянення і паглынання ў лазвалым класе злучэнняў. 7е.: Ураннловые соеданеішя. М н., 1981 (разам з Л.В.Валадзько, Дз.С.Умрэйкам). П .М .Бараноўскі.
КАМЯК Ядвіга Франдаўна (н. 8.2.1950, Мінск), бел. вучоны ў галіне педыятрыі. Д-р мед. н. (1993), праф. (1998). Скончыла Мінскі мед. ін-т (1973). 3 1977 прадуе ў ім. Навук. прады па вывучэнні фактараў схільнасці да патагенет. механізмаў фарміраванля і лячэння паталогіі органаў стрававання ў дзяцей, патагенет. асноў тэрапеўт. карэкдыі і рэабіяітацыі пры біліярнай паталогіі ў іх. Тв:. Днспапсернос наблюденве детского населення Республнкв Беларусь. М н., 1998.
КАМЯНЁЦ, горад, дэнтр Камянецкага р-на Брэсцкай вобл., на р. Ляслая. За 39 км ад Брэста, 28 км ад чыг. ст. Ж абінка на лініі Баранавічы— Брэст, на аўтадарозе Брэст— Камянкжі. 9,3 тыс. ж. (1998). Паводле археал. даследаванняў, y 10— 11 ст. існавала невял. паселішча, на месцы якога па загадзе валынскага кп. Уладзіміра Васількавіча ў 1276 дойлід Алекса разам з мясц. жыхарамі заснаваў умацаванае насяленне. Асновай яго абароны акрамя рова і вала з умацаваннямі была 30-метровая мураваная вежа ( Камянецкая вежа). У 1289 К. разбурыў драгічынскі кн. Юрый Льювіч. 3 1366 K. y ВКЛ, належаў кн. Кейстуту, з 1388 — кн. Янушу
Мазавецкаму, y 1384 і э 1392 — кв. Brrafiy, Ha К. тройчы нападалі крыжакі і ў 1378 спалілі яго. 3 1413 К. — цэнтр К ам янецкагаю в е т а Трокскага, з 1520 — Падляшскага, з 1566 — Брэсцкага ваяводстваў. 3 1503 К. ме) магдэбургскае права, герб (на блакпзшм полі выява сярэбранай вежы). Разбураны ў час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—ч67. V 17— 18 ст. гут пабудаваны К ам янецкія замкав а -п а л а ц а в ы я к о м т е к с ы , дзейнічала тэт. мануфактура Радзівілаў. 3 1795 y Рас. імперыі, y Брэсцкім пав. Гродзенскай губ., y 1795— 1940 наз. Камянец-Літоўскі. У сярэдзіне 19 ст. ў К. каля 2900 ж., 597 двароў, 3 кірмашы ў год. У 1897 — 4,6 тыс. ж., 1186 ламоў, лячэбніца, царк.-прыходская школа, y 1914 працавала 7 дробных прадпрыемстваў У 1921—39 y складэе Польшчы, мястэчы Брэсцкага пав. Палескага ваяв., y 1921 — 2348 ж ., 3 лесапільпі, вінакурня, цэх па апрацоўцы аўчын, 2 маслабойні. 3 1939 y БССР, з 15.1.1940 гар. пасёлак, цэнтр Камянецкагаpaена. У Вял. Айч. вайну з 23.6.1941 акупіраваны ням. фашыстамі, якія эагубілі ў раёне і горадзе 5,4 тыс. чал. Дзейнічала Камянецш
раённая антыфашысцкая арганізацыя.
Ьызва-
лены 22.7.1944 часцямі 28-й арміі 1-га Бел. фронту ў ходзе Лю&йн-Бржцкай аперацыі 1944. У 1971 y К. 5,1 тыс. ж . 3 24.6.1983 К. горад.
Прадпрыемствы харч. прам-сці. Філіял Брэсцкага абл. краязнаўчага муэея. П омдікі архітэюуры; Камянецкая вежа (канец 13 ст.), Камянецкая Сімяонаўская царква (1912— 14). Брадкая магіла сав. воінаў і партызан. КАМ ЯНЁЦКАЕ НАЎСТАННЕ. анты феадальнае выступленне сялян Камянецкай воласці Мазырскага пав. ў 1750-я г. Выклікана прыгнётам мясц. адміністрацыі. Хвалявалні пачаліся яшчэ ў 1736. Пад уплывам паўстання гайдамакаў y суседляй Жытоміршчыне ў 1754 перараслі ва ўзбр. выступленне. Для падаўледня лаўстандя 7.9.1754 загадам М.К.Радзівіла ў Камянецкую воласдь накіраваны 2 харугвы. У кастр. 1755 харугвы пасланы зноў сулраць новага выступлення сялян, a ў ліст. — яшчэ 4 харугвы (70 коннікаў). Да студз. 1756 паўстанне ахаліла ўсю Камянецкую воласць (бодыд за 700 сял. двароў). Сабраўшыся каля мяст. Славечна, паўстанцы далі адлор харугвам і прымусілі іх да ўцёкаў. Некалькі тысяч сялян стварылі ўмадаваны лагер і лакляліся змагацца да апошняга. У сак. 1756 урадавае войска (400 чал. і гарматы) рушыла да Славечна. ІІасля таго як сяляне адмовіліся ад калітуляцыі, жаўнеры кз-
Горад Камявец. Фрагменг эабудовы нуліцы Брэсйкай.
нуліся на штурм лагера і ўзялі яго. Гіаўстанды страцілі 60 чал. забітымі, некалькі дзесяткаў чалавек натанула ў балотах, каля 60 чал. узяты ў палон. Многія ўдзельнікі выступлення пакараны смерцю, іншых білі бізунамі, 4 кіраўнікоў выступлення пасадзілі на кол, 10 сял. важакоў адасланы ў Нясвіж на суд да Радэівіла. В.І.Мялешка. КАМЯНЕЦКАЯ ВЕЖА, К а м я н е д к і с т о ў п, <*Б е л a я в е ж а», помнік абарончага дойлідства канца 13 ст. ў г. Камянец Паводле Іпацьеўскага летапісу, пабудавана паміж 1276 і 1288 дойлідам Алексам па загадзе валынскаш кн. Уладзіміра Васількавіча як парубежны апорны фарпост. Размешчана на ўзгорку на левым беразе р. Лясная, унутры кальцавога вала, дамінавала над драўлянымі ўмацаваннямі. 3 боку р. Лясная да ўмацавання падступала балоцістая нізіна, з трох бакоў яго акружаў роў. Вышыня 5-яруснай вежы каля 30 м, таўшчыня сцен 2,5 м. Вонкавы дыямезр 13,6 м, вышыня падмурка каля 2,3 м, дыяметр 16 м. Вежа змуравана з брусчатых цаглін цёмна-чырвонага і жаўгаватага колераў (26,5 х 13,5 х 8 см) з характэрнымі падоўжанымі паглыбленнямі ў ніжняй частцы. Муроўка «балтыйская — 2 «рубы» паслядоўна чаргукнша з адным «старчаком»; звонку на сценах всжы захавалася шмат прамавугпльных паглыбленняў ад рыштаванняў. Перакрыцці 2-га і 3-га ярусаў былі падвойныя. Паверхня ецен прарззана байніцамі, паміж якімі размешчаны 4 плоскія нішы з паўцыркульным завяршэннем. Над 5-м ярусам захаваліся рэшткі цаглянага купальнага скляпення э патоўшчанымі рэбрамі, якія заканчваюцца ўнізс невял. кранштэйнамі з вузкім паяском. 3 5-га яруса пачынаюцца цагляныя ўсходы, якія вядуць навсрх да баявой пляцоўкі. Яны праразаюць тоўшчу с ц я і ш і асвятляюцца 2 вузкімі
Камянецкая вежа
акендамі. Пляцоўка акружана 14 зубцамі. Аб'ём вежы звужаецца ўверсе, не мае ні верт., ні гарыэ. члянендяў, аформлены стральчатымі вокнамі і праёмамі, паўцыркульнымі плоскімі нішамі і байнідамі. Вежа адносіцца да тыпу валынскіх і мае шмат агульнага з вежамі тыпу «данжон», пашыранымі ў 12— 13 ст. ў краінах Зах. Еўропы. 3 1960 будынак вежы выкарыстоўваецца як філіял Брэсцкага абласнога краязнаўчага музея. М.А. Ткачоў. КАМЯ НЕЦКАЯ РАЁННАЯ АНТЫФАШ ЫСЦКАЯ АРГАНІЗАЦЫЯ Дзейнічала з мая 1942 да ліп. 1944 на тэр. Камянецкага р-на ў Вял. Айч. вайну. Уваходзіла ў Брэсцкую абласную антыфашысцкую арганізацыю, бьша падначалена кіраўніцтву Брэсцкага абл. антыфаш. к-та. Налічвала каля 100 падполыдчыкаў. Створана на базе падп. патрыятычных груп. якія ў першыя месяцы вайны аказвалі дапамогу байдам і камандзірам Чырв. Арміі, што выходзілі з акружэння, забяспечвалі іх адзеннем, прадуктамі, выводзілі на ўсход, вялі паліт. прапаганду сярод насельніцтва. Арг-цыю ўзначаліў к-т y складзе М.А.Несцерука (1-ы сакратар), Ф.К.Гурмана (2-і сакратар), П Л .М урашкі (3-і сакратар), А.С.Гурынчука, ГІ.Ф.Жука, К.А.Замулкі, М.Х.Несцерука, В.М.Хоміча, А.Я.Ш ырнюка. Складалася з 18 нЬавых ячэек (груд). Праводзілі работу ў цесным узаемадзеянні з партыз. атрадамі. Пры падгрымцы насельніцтва падполыдчыкі спалілі больш за 10 маёнткаў. Збіралі сродкі ў Фонд абароны. КАМЯНЕЦКАЯ
КАМЯНЕЦКІ
555
пяцііранная апсіда, трох’ярусная званіца і трапезная. У аб’ёмна-пластычнай структуры храма выкарыстаны формы маскоўскай архітэктуры 17 ст.: званіца (васьмярык на чацверыку) завершана васьмііранным шатром, прарэзаным люкарнамі, з цыбулепадобнай галоўкай, какошнію, броўкі, закамары асн. аб’ёму, пядікупалле і інш. Асн. кубападобны аб’ём пастаўлены на высокі цокаль і завершаны светлавым цыліддрычным барабанам. У дэкоры фасадаў выкарыстаны какошнікі, сухарыкі, закамары і інш. Г.АЛаўрэцкі. КАМ ЯНЕЦКІ IIABÉT, адм.-тэр. адзінка ў Беларусі ў 15— 16 ст. Цэнтр — г. Камянец. Утвораны ў 1413 y складзе Трокскага ваяводства, з 1520 — Падляшскага ваяводства. У выніку ўзбуйнення паветаў паводле адм.-тэр. рэформы 1565— 66 увайшоў y склад Брэсцкіх павета і ваяводства. КАМ ЯНЁЦКІ РАЁН, на 3 Брэсдкай вобл. Утвораны 15.1.1940 (у сучасных межах з 1962). Пл. 1,8 тыс. км2. Нас. 43,6 тыс. чал. (1997), гарадскога 32,3%.
СІМ Я0НАЎСКАЯ
ЦАРКВА, помнік архітэктуры рэтраспектыўна-рус. стылю. Пабудавана ў 1912— 14 з цэглы ў г. Камянед Брэсдкай вобл. Mae 4-часткавую кампазіцыю: квадратны трохнефавы асн. аб’ём.
Камянецкая Січяоннўская царква
Сярэдняя шчыльнасць 24 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Камянец, г. Высокае, 234 сельскія населеныя пункты. Падзяляецца на 14 сельсаветаў: Агароднідкі, Белавежскі, Відамлянскі, Войскі, Воўчынскі, Вярховіцкі, Дзмггравіцкі, Каленкавідкі, Камянюцкі, Навіцкавідкі, Пелішчанскі, Раснянскі, Ратайчыцкі, Рэчыцкі. Раён размешчаны ў межах Прыбугскай раўніны. Паверхня плоска-хвалістая з агульным нахілам з Пн на Пд. Перанажаюць выш. 140—170 м. Найвыш. пункт 198 м (за 5 км на ПнЗ ад в. Войская). Карысныя выкаіші: торф, гліны, Оуд. пяскі, пясчана-жвіровы матэрыял. Сярэдняя т-ра студз. -4,6 °С, ліп. 18,4 °С. Апажаў 535 мм за год. Всгетац перыяд 203 сут. Найбольшая р. Зах. Буі (на мяжы з Польшчай) з лрыгокамі Лясная (угвара ецца ад злідця рзк Правая Лясная і Лсвая Лясная), Пульва; прыіок Правай Лясной — р. Белая. Пераважаюць глебы дзярнова-падзолістыя (49,4%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (19,6%), тарфяна-балотныя (13,6%), дзярновыя і дзярнова-карбанатаыя забалочаныя (13,6%). Пад лесам 27,9% гзрыторыі. Пераважаюць хваёвыя лясы. Найб. лясістасць на ПнУ. Балоты займаюць 1,1% гэрыгорыі. На Пн частка нац. парку Белавежская пушча.
556
КАМЯНЕЦКІЯ
Агульная пл. с.-г. угоддзяў 110,6 тыс. га, з іх асушаных 22,7 тыс. га. На 1.1.1997 y раёне 23 калгасы, 2 саўгасы, міжгас па вытв-сці кармоў. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на малочнамясной жывёлагадоўлі. Вырошчваюць збожжавыя і кармавыя культуры, бульбу, буракі. Прадпрыемствы харч. (крухмал, сыр, кансервы мясныя і з агародніны), дрэваапр. (піламатэрыялы) і буд. матэрыялаў (жалезабетонныя вырабы) прам-сці. Па тэр. раёна праходзіць чыгунка Брэст— Высокае— Беласток (Польшча), аўтадарогі Высокае— Пружаны, Камянец— Жабінка, Брэст— Камянюкі. У раёне 18 сярэдніх, 10 базавых, 7 пач. школ, вышэйшае прафес. вучылішча, 2 школы-інтэрнаты, 29 дашкольных устаноў, 37 клубаў, 50 б-к, 5 бальніц, 4 амбулаторыі, 25 фельч.-ак. нунктаў, 2 санаторыі. Помнікі архітэкгуры: Крыжаўзвіжанская царква (канец 19 ст.) y в. Амелянец; Ануфрыеўская царква (1840) y в. Баршчэва; Мікалаеўская царква (1933) і царква (пач. 20 ст.) y в. Вярховічы; царква Раства Багародзіцы (1751— 75) y в. Войская; Троідкі касцёл (1733) y в. Воўчын; Петрапаўлаўская царква (канец 18 ст.) y в. Гарадзішча; сядзіба (сярэдзіна 19 ст.) y в. Грымяча; Спаса-Праабражэнская царква (1786) y в. Дзмітравічы; царква Іаана Хрысціцеля (19 ст.) y в. Лісоўчыцы; царква (19 ст.) y в. Мікалаева; касцёл (18 ст., перабудаваны ў 19 ст.) y в. Новая Расна; Успенская царква (19 ст.) y в. Паніквы; Прачысценская царква (2-я пал. 19 ст.) y в. Пашукі; касцёл Сэрца Ісуса (пач. 20 ст.) y в. Пелішча; хата (1880) y в. Ражкоўка; Міхайлаўская царква (1816) y в. Такары; Праабражэнская царква (2-я пал. 19 ст.) y в. Трасцяніца. Муэеі: філіял Брэсцкага абл. краязнаўчага музея «Камянецкая вежа», прыроды Белавежскай пушчы ў в. Камянюкі. Вьшаецца газ. «Навіны Камянеччыны». С.І. Сідор. КАМ ЯНЕЦКІЯ ЗАМКАВА-ІТАЛАЦАВЫЯ К 0М П Л Е К С Ы Існавалі ў 17— 19 ст. y г. Камянец Брэсцкай вобл. Пабудаваны недалёка ад Камянецкай вежы на беразе р. Лясная. Комплекс драўляных збудаванняў 1-й пал. 17 ст. быў умацаваны земляным валам і абкружаны вадзяным ровам, праз які з боку Камянда быў мост. У цэнтры дзядзінца стаяў 2 -павярховы рэнесансавы палад з аркаднай галерэяй на гал. фасадзе, уваход быў праз двух’ярусную браму. Каля брамы стаялі 2 жылыя флігелі, гасп. пабудовы, за межамі ўмацаванняў на беразе ракі — бровар і вял. 2 -павярховы свіран. У 2-й пал. 17 — пач. 18 ст. комллекс лерабудаваны. Складаўся з дзядзінца і ўмацаванага драўлянай абарончай сцяной «перадзамачча». Дзядзінец быў умацаваны земляным валам і астрогам. У цэнтры знаходзіўся невял. 1 -павярховы палац, за ім — жылыя флігелі і гасп. пабудовы. «Перадзамачча» злучалася з дзядзінцам праз вадзя-
ны роў мостам з 2 брамамі. У ніжнім ярусе замкавай брамы была турма, y верхнім — лямус з адкрытай галерэяй. У 18 ст. комллекс перабудаваны ў барочны палацавы комплекс, які захаваў ранейшыя вонкавыя ўмацаванні і 2-ярусную браму. Насупраць брамы ст'аяў 2 -лавярховы драўляны палац. Дзверы яго былі аздоблены арнаментальнай разьбой, сцены — шпалерамі, падзеленымі разнымі ліштвамі. Каля брамы размяшчаліся дом аканома, кухня, гасп. пабудовы. У канцы 18 — пач. 19 ст. комплекс заняпаў. Ю.А.Якімовіч. КАМЯНЕЦКІЯ ІІРА С Н ІЦ Ы , дэкарыраваныя разным арнаментам прасніцы пераважна з Камянецкага, a таксама з суседніх Пружанскага і Брэсцкага р-наў. У канцы 19 — пач. 20 ст. — К.п. традыц. драўляная лапатападобная лопасць з доўгай ножкай, якая мацавалася ў днішча. з пашырэннем калаўрота (пач. 20 ст.) — на кранш тэйне да яго. Лоласць аздаблялі трохгранна-выемча-
К АМ ЯН ЕЦ-П АДбЛБСКІ, горад на Украіне, раённы цэнтр Хмяльніцкай вобл., на р. Смотрыч. Вядомы з 1062. 108 тыс. ж. (1993). Чыг. станцыя. Прадпрыемствы машынабуд. і металаапр., будматэрыялаў, харчасмакавай, лёгкай, дрэваапр. прам-сці. 2 ВНУ. Гіст. музейзапаведнік. Гар. ўмацаванні з вежамі і брамай (14— 16 ст.), замак (12— 13 ст., перабудаваны ў 17— 18 ст.), касцёлы (16— 18 ст.), цэрквы (16— 18 ст.), езуіцкі калегіум (17— 18 ст.). КАМЯНІ, урочышча на лаўд.-зах. беразе воз. Янова каля в. Бікульнічы Полацкага р-на Віцебскай вобл., адметнае наяўнасцю ўпарадкавана размешчаных валуноў. Асобныя валуны размешчаны так, што ўгвараюць П-падобную фігуру (квацрат памерам 15 х 15 м), арыентаваную адкрытым 6окам на ПнЗ, дзе знаходзідца ўзгорак «Валатоўка». Лічыцца, што К. — старажьггная абсерваторыя, якая дазваляла вызначаць пачатак святкавання Купалля — дзень летняга сонцастаяння. Калі Сонца, за якім назіралі
Схема размяшчэння ўрочышча Камяні на беразе воз. Янова.
Камянецкая прасніца. 19 ст. тай разьбой геам. характару. Найб. пашыраны дэкор — вял. 6 -пялёсткавая разетка ці ромб з трохгранных выемак y цэнтры, абапал — меншыя разеткі, нярэдка год стварэння прасніцы і ініцыялы ўладальніцы. У 20 ст. К.п. сталі рабідь меншых памераў, з болыд разнастайным дэкорам. Пасля Айч. вайны прасніцы паступова выходзяць з ужытку. Калекцыі К.п. ёсць y Нац. маст. музеі Беларусі, Нац. музеі гісторыі і купьтуры Беларусі, Музеі стараж.-бел. культуры ІМ ЭФ Нац. АН Беларусі. Літ.: С a х y т a Я. Народная разьба па дрэву. Мн., 1978; Я г о ж. Народнае мастацтва Беларусі. Мн., 1997. Я.М.Сахута. К А М ЯН ЁЦ -Л ІТ0Ў С К І, назва г. Камянец y 1795— 1940.
праз адкрьгга бок К., пры захадзе датыкалася да вяршьші Валатоўкі, наступала самая кароткая (купальская) ноч года. Літ.: Л я ў к о ў Э.А. Маўклівыя сведкі мінуўшчьшы. Мн., 1992. У.СЛарыёнаў. КАМЯНІСТАЯ ПУСТЬІНЯ. гл. ў арт. Пустыня. КАМ ЯНІСТЫ САД, тое, што альпінарый. КАМ ЯНІСТЫЯ КЛЕТКІ, с к л е р а і д ы, парэнхімныя па форме, мёртвыя клеткі, якія маюць патоўшчаныя слаістыя адраўнелыя абалонкі. Звычайна насычаны солямі кальцыю ці крэменязёму і пранізаны поравымі канальцамі. Надаюць моцнасць тканкам. Бываюць кароткія, размяшчаюцца групамі (канкрэцыямі) y мякаці гіладоў (груша, айва), карэнішчах (півоня, ветраніца), каранях (хрэн), лубе (дуб, бук), радзей ствараюць суцэльны слой (перыкарлій арэха, костачкі слівы, вішні); падоўжаныя К.к. звычайна знаходзяцца ў насеннай абалонцы (фасоль). Адзіночныя маюць зорчатую форму, умацоўваюць сцёблы, лісце (жоўты гарлачык, чай).
КАМ ЯНП0ЛЛЕ, вёска ў Перабродскім с/с Міёрскага р-на Віцебскай вобл. Цэнтр калгаса. За 6 км на 3 ад горада і чыг. ст. Міёры, 195 км ад Віцебска. 326 ж., 107 двароў (1998). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — сядзіба (канец 19 — пач. 20 ст.). к а м я н н Ьк і , вёска ў Камянецкім р-не Брэсцкай вобл., на р. Правая Лясная. Цэнтр сельсавета і Дзярж. нац. парку Белавежская пушча. За 21 км на Пн ад г. Камянец, 60 км ад Брэста, 47 км ад чыг. ст. Жабінка. 1248 ж., 500 двароў (1997). Дрэваапр. цэх. Сярэдняя экалагічная школа, Дом культуры, 2 б-кі, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Гіомнік на магіле сав. воінаў. КАН, К а н ы (Cannes), горад на ПдУ Францыі, на ўзбярэжжы Міжземнага м. Каля 100 тыс. ж. (1993). Марскі порт. Адзін з цэнтраў Блакітнага бераіа ( Рыўеры), месца правядзення міжнар. кінафестываляў. Прадпрыемствы, звязаныя з абслугоўваннем турыстаў і адпачываючых. Вытв-сць пахучых эсенцый. Прыморскі кліматычны курорт. Клімат і расліннасць субтрапічныя, міжземнаморскага тыпу. Умовы спрыяльныя для лячэння хвароб нерв. сістэмы, органаў дыхання, нырак, сасудаў, сэрца, абмену рэчываў і інш. Развіваецца з пач. 19 ст. Адзін з буйных міжнар. курортаў. КАН (Kahn) Герман (15.2.1922, г. Беён, ЗШ А — 7.7.1983), амерыканскі сацыёлаг, адзін з заснавальнікаў футуралогіі. У 1948—61 супрацоўнічаў з карпарацыяй РЭНД па распрацоўцы пытанняў вайск. стратэгіі ЗШ А (працы «Аб тэрмаядзернай вайне», 1960; «Аб эскалацыі; метафары і сцэнарыі», 1965, і інш.). Арганізатар і кіраўнік (з 1961) Гудзонаўскага ін-та, які стаў міжнар. цэнтрам па распрацоўцы сац., паліт., эканам., тэхн. і інш. прагнозаў. У футуралагічных працах «Год 2000-ы» (1967), «Наступныя 200 гадоў» (1976) і інш. (напісаны ў сааўтарстве з супрацоўнікамі Гудзонаўскага ін-та) выступаў прыхільнікам канцэпцыі постіндустрыяльнага грамадства. Станоўчы погляд К. на будучыню сучаснага чалавецтва заснаваны на тэхнал. агггымізме. В.І.Боўш. КАН (Kahn) Луіс (20.2.1901, в-аў Саарэмаа, Эстонія — 17.3.1974), амерыканскі архітэктар. 3 1915 y 3I1IA. Скончыў Пенсільванскі ун-т y Філадэльфіі (1924). Праф. Іельскага (1948— 57) і Пенсільванскага (з 1957) ун-таў. Творчая манера набліжана да бруталізму. будынкі навук. лабараторый ў Філадэльфіі (1957—64), Сан-Дыега (Каліфорнія; 1959—66), адм. і навуч. комплексы ў іарадах Ахмадабад (Індыя; 1963— 66) і Дака (Бангладэш; з 1964), музей мастацтва Кімбеля ў Форт-Уэрце (Тэхас; 1967— 72) і інш. Распрацаваў ген. план г. Дака на 1962— 74. Іл. гл. да арт. Бруталізм.
КАНА, э л a н д (Tragelaphus oryx), млекакормячае сям. пустарогіх атр. парнакапытных. Пашырана ў Афрыцы, на Пд
ад Сахары. Жыве ў саваннах, трымаецца статкамі. Самая буйная антылопа кантынента, даўж. да 3,5 м, выш. ў харку каля 1,8 м, маса да 1 т. Port даўж. каля 1 м, скручаныя. Пад шыяй складка скуры (падгрудак). Афарбоўка ад шараната-жоўтай да цёмна-рыжай. Нараджае 1 цяля. Корміцца травой, лісцем. Лёгка прыручаецца, гадуюць на фермах, y т.л. з 1892 y запаведніку Асканід-Нова (Украіна). Зах. падвід (Т.о. derbianus) y Чырв. кнізе МСАП. Э.Р.Самусенка.
Кана. KAHAÂT Мумін (н. 20.5.1932, в. Кургавад Калаі-Хумбскага р-на Горна-Бадахшанскай аўт. вобл., Таджыкістан), таджыкскі паэт. Скончыў Таджыкскі ун-т (1956). Друкуецца з 1955. Аўтар зб-каў вершаў і паэм «Зямныя зоркі» (1963), «Дняпроўскія хвалі» (1964), «Паэма ar mo» (1967), «Мацярынскі твар» (1974), паэм «Галасы Сталінграда» (1972), «Калыханка Авідэны» (1978) і інш., адметных вастрынёй праблематыкі, імкненнем да філас. асэнсавання жыцця. Дзярж. прэмія СССР 1977. Н а бел. мову асобныя творы К. пераклаў Г.Пашкоў. КАНАВАЛАВА Таіса Фёдараўна (н. 10.1.1924, в. Легастаева Іскітымскага р-на Новасібірскай вобл., Расія), бел. і расійская актрыса. Засл. арт. Беларусі (1955). Скончыла Новасібірскае тэатр. вучылішча (1949). Працавала ў т-рах Новасібірска, Кустаная, Брэсцкім абл. драм. (1951— 56), y 1956—93 y валгаградскіх абл. драм. і юнага гледача. Творчасць актрысы адметная тонкім лірызмам, глыбокім псіхалагізмам y распрацоўцы характараў. У Брэсцкім абл. драм. т-ры выканала ролі: Наталлі («Юнацгва бацькоў» Б.Гарбатава), Байбы («Вей, ветрык» Я.Райніса), Ніны («Маскарад» М.Лермантава), Капярыны («Навальніца» ААстроўскага), Лізы («Дваранскае гняздо» І.Тургенева), Ніны Зорынай («Брэсдкая крэпасць» К.Губарэвіча), Ніны Зарэчнай («Чайка» А-Чэхава), Веры («Апошнія» М.Горкага), Каці («Гісторыя аднаго кахання» К.Сіманава) і інш. Г.І.Сяўковіч. КАНАВЛЛАВА ЗА К 0Н Ы , 2 законы, якія вызначаюць сувязь паміж саставам аднароднай вадкай сумесі двух лятучых
КАНАВАЛАЎ_____________ 557 кампанентаў і саставам і ціскам насычанай пары, што знаходзідца ў раўнавазе з вадкасцю. Тэарэтычна абгрунтаваны і эксперыментальна пацверджаны Дз.П.Канаваяавым y 1881—84. П е р ш ы К.з.: пры пастаяннай т-ры ціск пасычанай пары раствору ўзрастае (памяншаецца) пры павелічэнні канцэнтрацыі ў ім таго кампанента, колькасць якога ў пары болыная (меншая), чым y растворы; пры пастаянным ціску т-ра кіпення раствору ўзрастае (памяншаецца) пры павелічэнні канцэнтрацыі таго кампанента, колькасць якога ў пары меншая (большая), чым y расгворы. Д р y г i К.з.: y пункце экстрэмума на крыюй залежнасці ціску ад саставу раствору (пары) пры пастаяннай т-ры (на крывой канцэнтрацыйнай залежнасці т-ры кіпення пры ластаянным ціску) саставы вадкасці і пары, што суіснуюць y раўнавазе, аднолькавыя. К.з. з’яўляюцца асновай пры распрацоўцы метадаў рэктыфікацыйнага раздзялення рэчываў. КАНАВАЛАУ Дзмітрый ГІятровіч (22.3.1856, с. Іванаўцы Днепрапятроўскай вобл., Украіна — 6.1.1929), расійскі хімік. Акад. AH СССР (1923, чл.кар. 1921). Скончыў Пецярб. горны ін-т (1878). У 1882— 1907 y Пецярб. ун-це (з 1886 праф.). У 1908— 15 нам. міністра гандлю і прам-сці, з 1922 прэзідэнт Гал. палаты мер і вагі, адначасова гіраф. Петраградскага тэхнал. ін-та. Навук. працы па хім. тэрмадынаміцы і кінетыцы. Адкрыў Канавалава законы. Увёў паняцце актыўнай паверхні каталізатара, якое мае важнае значэнне ў тэорыі гетэрагеннага каталізу (1885), сфармуляваў уяўленне аб аўгакаталЬе. Прэзідэнт Рус. фіз.-хім. т-ва (1923— 24, 1927— 28). Літ:. С о л о в ь е в Ю.М., К н п н м с АЯ. Д.П.Коновалов, 1856—1929. М., 1964. КАНАВАЛАЎ Рыгор Іванавіч (1.10.1908, с. Багалюбаўка Сарочынскага р-на Арэнбургскай вобл., Расія — 19 4.1987), расійскі пісьменнік. Скончыў Пермскі пед. ін-т (1935). Друкаваўся з 1934. Аўтар зб-каў апавяд. «Пошукі дзівоснай кветкі» (1959), «Беркуцінская гара» (1963), «Гнеў кроткіх» (1969), раманаў «Унівсрсітэт» (1947), «Сдяпны маяк» (1949), «Былінка ў псші» (1969), «Мяжа» (1974), «Удзячнасць» (1983), кн. нарысаў «Пад адным дахам» (1962). У рамане «Вытокі» (кн. 1— 2, 1959— 67; Дзярж. прэмія Расіі імя Горкага 1970) паказаны лёс карэннай волжскай сям’і. КАНАВАЛАЎ Яўмен Рыгоравіч (19.9. 1914, в. Чарнарэчка Дрыбінскага р-на Магілёўскай вобл. — 16.6.1974), бел. вучоны ў галіне тэхналогіі машынабудавання. Акад. АН Б С С Р (1969, чл.-кар. 1967), д-р тэхн. н. (1962), гграф. (1964). Засл. дз. нав. і тэхн. Беларусі (1972). Скончыў Ленінградскі мех.-тэхнал. ін-т (1936). 3 1955 заг. лабараторыі Фіз.тэхн. ін-та, з 1973 акадэмік-сакратар Аддзялення фіз.-тэхн. навук АН Беларусі. Навук. працы па новых відах апрацоўкі металаў, стварэнні металаапрацоўчага абсталявання і інструменту, трываласці металаў і сплаваў y ультрагу-
558
КАНАВАЛЕНКА
кавмм полі. Адкрыў ультрагукавы капілярны эфект. Дзярж. прэмія Беларусі 1974. На будынку Фіз.-тэхн. ін-та Нац. АН Беларусі мемар. дошка. 7*.: Ультразвуковая обработка металлов. Мн., 1966 (у сааўг.); Новые способы прогшткн нэделнй с помошью улыразвуковых колсбаннй Мн., 1967 (разам з І.М.Германовічам); Чхстовая н упрочняюшая роташюшіая обработка поверхносгей. Мн., 1968 (разам э
Я.Р.Каныалаў.
юць Закон аб канстытуцыі 1982, палажэнні Акта аб Брыт. Паўн. Амерыцы (1867), a таксама нормы эвычаёвага драва. Кіраўнік дзяржавы — брыт. мадарх, прадстаўлены ген.-губернатарам (у правіндыях — намеснікамі губернатара), якога фармальна прызначае манарх, a фактычна — прэм’ер-міністр К. Губернатар падпарадкоўваецца рашэнням Тайнай рады, y склад якой пажыдцёва ўваходзяць асобы, дрызначаныя губернатарам па прапанове прэм‘ер-міністра K. ( y т л . ўсе б. міністры, старшыня Вярх. суда, дрэм ’еры правшцый, спікеры далаты абшчын і сената). Тайная рада не збіраецца ў поўным складзе, a раш энні ад яе імя дрымае ўрад К. Губернатар ад імя брыт. мадарха падпісвае ўсе законы, прынятыя парламентам. Заканад. ўлада належыць двухпалатнаму федэральнаму парламенту, што складаецца з сената і палаты абшчын. У сенаце 104 чл., якіх прызначае губернатар на нявызначаны тэрмін (да дасягнення 75-гадовага ўзросту); кожную
У.А.Каншаленка.
В.АСідарэнкам); Основы эілектроферромагнмтной обработкл. Мн., 1974 (разам з Ф. Ю. Сакулевічам). КАНАВАЛЕНКА Уладзімір Алуфрыевіч (22.4.1917, в. Скрэбні Відебскага р-на — 22.3.1944), Герой Сав. Саюза (1943). У Чырв. Арміі з 1937. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939— 40. Скончыў Сухумскае ваен.-пях. вучылішча (1941). У Вял. Айч. вайну на фронце са студэ. 1942. Удзельнік Сталінградскай і Курскай бітваў. Камандзір палка маёр К. вызначыўся ў 1943 пры вызваленні Чарнігаўшчыны і Палесся: полк пад камандаваннем К. першы фарсіраваў р. Сейм, авалодаў чыг. ст. Бахмач, фарсіраваў Дзясну, Дняпро, Прыпяць; 23.9.1943 адбіў 8 контратак, знішчыў шмат жывой сілы і тэхнікі прадіўніка. К. памёр ад ран y баі. КАНАВЕРАЛ (Canaveral, y 1964— 73 наз. К е н э д з і ) , мыс на У п-ва Фларыда (ЗША). Ha К. — Усх. вылрабавальны палігон з касм. цэнтрам і стартавай пляцоўкай для запуску касм. караблёў. КАНАДА (Canada), дзяржава ў Паўн. Амерыцы. Займае паўн. ч. мацерыка і прылеглыя астравы (Канадскі Арктычны архіпелаг, Ньюфаўндленд, Ванкувер 1 інш.). На ГІд і ПнЗ мяжуе з ЗША, на 3, Пн і У абмываецца Ціхім, Паўн. Ледавітым і Атлантычным акіянамі і іх морамі. Падзяляецца на 10 правінцый і 2 тэрыторыі. Пл. 9976 тыс. км 2 (2-е месца ў свеце пасля Расіі). Нас. 29,1 млн. чал. (1997). Сталіда — г. Атава. Афіц. мовы — англійская і французская. Над. свята — Дзень Канады (1 чэрв.). Дзяржаўны лад. К. — федэратыўная дарламенцкая дзяржава; канстытуцыйная манархія. Уваходзідь y склад Садружнасці. Ролю канстытуцыі выконва-
Герб і сцяг Каналы. дравінцыю прадстаўляе вызначаная колькасід. сенатараў. Палата абшчын складаецца з 295 дэпутатаў, якія выбіраюдца ў правінцыях на 5 гадоў. Выканаўчая ўлада належьшь ураду на чале з прэм’ер-міністрам, якога назначае губернатар. Гіравінцыі карыстаюцца пэўнай аўганоміяй і маюдь свае заканад. і выканаўчыя органы. Прырода. Рэльеф пераважна ўэгорысты і раўнінны. Каля 7 4 тэр. К. — раўніны і плато; на 3 мацерыковай часткі краіны і на ПнУ Канадскага Ар-
кгычнага архіпелага — горы. Больш за палавіну мадермковай часткі К. займае | невысокае ўзгорыстае з мноствам азёр і балот Лаўрэнційскае ўзвышша выш. ' 300— 500 м. На Пд і ГІдЗ да ўзвышша прылягаюць Цэнтр. раўніны выш. да 300 м, на 3 — Вял. раўніны, на ПнЗ — нізіна р. Макензі. На 3 уздоўж узбярэжжа Ціхага ак. цягяуцца маладыя складкаватыя горы Кардыльеры, якія на тэр. К. падэяляюцца на ўсх. (Скалістыя горы) і зах. (Берагавы хр. выш. болыд за 4000 м, масіў Св. Ільі з г. Логан — 6050 м) сістэмы горных хрыбтоў і зоны ўнутр. плато. На крайнім ПдУ — узгорыста-нізкагорная вобласць Апалачаў (выш. 500—700 м). К. займае адно з вядучых месцаў y свеце да запасах жал. руды, каляровых і каштоўных металаў (Лаўрэнційскае ўэв., Апалачы, Кардыльеры), багатая вутлем, нафтай, дрыродным газам, калійнымі солямі (Унутр. раўніны). Клімат y асноўным умераны і субарктычны, унутр. раёнаў рэзка кантынентальны, на зах. і ўсх. узбярэжжах марскі. Сярэдняя т-ра студз. на Пн -35 “С, на Пд цэнтр. часгкі -20 °С, на У каля -5 °С, на 3 да 4 °С, y ліп. ад 5 °С на Пн да 22 °С на Пд. Гадавая колькасць апалкаў на У 1000— 1400 мм, y цэіггр. частцы 200— 500 мм, на 3 2500 мм. Зімой усюды ўстойпівае снегавое покрыва. На Пн шматгадовая мерзлата. У К. 20% аб’ёму прэснай вады на планеде. Густая і даўнаводная рачная сетка. Найб. рэкі: Макензі, Нельсан, Св. Лаўрэнція, Юкан, Фрэйзер, Калумбія. Каля 4 млн. азёр, y т л . Вял. азёры, Вінідег, Атабаска, Вял. Нявольніцкае, Вял. Мядзведжае. Шмат буйных вадасховішчаў. На раўнінах яскрава выражана занальнасдь глебаварасліннага покрыва і жывёлыіага свету. 3 Пн на Пд змяняюцда зоны: арктычных пустынь, туддры з тарфяна-глеевымі глебамі, лясоў (хваёвых і мядіаных) на падзолістых глебах, лесастэдаў і стэпаў з цёмна-каштанавымі і чарназёмнымі глебамі. У гарах прасочваецца вышынная пояснасць. Каля 450 млн. га укрыта лясаліі. Запас таварнай драўніны 20 млрд. м3. Шмат душных звяроў — канадская рысь, кудіца, ліс, выдра, бабёр, норка і інш. Прыбярэжныя воды багатыя рыбай. Нац. паркі: Вуд-Ба()>ала, Джасдер, Банф, Глейшэр і інш.; шматліхія правідцыяльныя даркі і рузерваты. Насельніцтва. Асн. нассльнідтва — нашчадкі еўрад. дерасяленцаў, пераважна англа-канадцы (каля 44%, y 9 гіравіндыях) і франка-канадды (каля 28%, пераважна ў дравінцыі Квебек), a таксама немды і ўкраінцы (асабліва ў сгэпавых лравіндыях), італьямцы (у гарадах), скандынавы, галандцы, венгры, далякі, літоўцы, латыдіы. беларусы, кітайцы, ягюнды, філідшцы, арабы і інш. Карэннае насельнідтва — індзейцы (каля 500 тыс. чал.) жывуць пераважна ў зоне хваёвых лясоў на П н, эскімосы (каля 30 тыс. чал.) — на крайняй Гін. 3 вернікаў дайб. католікаў (каля 42%), пратэсташ'аў, англікан, прыхільнікаў кададскай аб'яднанай дарквы. Сярэд^ няя шчыльн. каля 3 чал. на 1 км .
Болып за 90% насельніцтва жцівс на Пд уздоўж граніцы з ЗША, y т.л. 2/з y прыазёрнай частцы з цэнтрам y г. Таронта і ў даліне р. Св. Лаўрэнція з цэігграм y г. Манрэаль. У гарадах жыве 78% насельнііхгва (1993). Буйнейшыя гарады (млн. чал., 1992): Таронта — 3,89, Манрэа л ь --------3,13, Ванкувер — 1,6, Атава — 0,92, Эдмантан — 0,84, Калгары — 0,75, Вініпег — 0,65, Квебек — 0,64, Гамільтан — 0,60. У прам-сці заняты 21% насельніцтва, y сельскай гаспадарды — 4%, астатнія — y абслуговых іалінах. Псторыя. Са стараж. часоў тэр К. насялялі індзсйцы (прыбылі з Азіі каля 20 тыс. гадоў назал) і эскімосы (засялілі паўн. ўзбярэжжа К. каля 5 тыс. гадоў назад). Яны захоўвалі родаплечянныя адносіны, займаліся поляяаннем, рыбалоўствам, земляробствам. У 1497 на в-ве Ньюфаўндленд упершыню высадзіліся еўраііейцы (экспедыцыя Дж К аб ат а). У 1534 і 1535 землі каля заліва Св. Лаўрэндія і ўздоўж р. Св. Лаўрэнція даследавалі экспедыцыі франц. навігатара Ж .К нрць е. У 1605 французы заснавалі паселішчы Пор-Руаяль (цяпер Новая Шатландыя), y 1608 — К веб ек (стаў цэн-
трам калоніі Новая Франдыя). Павольнае засяленне і асваенне зямель халаністамі (у 1663 іх жыло каля 2,5 тыс.) супраьаджалася вынішчэннем індзейскіх плямён. Еўрап. гандляры захапілі манаполію на пушны промысел, рабавалі карэнных жыхароў. 3 1663 К. — дзярж. калонія Фрадцыі (устаноўпена каралеўскае праўленне на чаче з губернатарам, пры якім дзейнічаў савет з духавенства і знаці). У час франд. ланавання тут склаўся клас буйных землеўладальнікаў (сеньёраў), значнымі эемлямі валодала каталіцкая царква. 3 2-й пал. 17 ст. ў Новай Францыі пачалося фарміраванне капіталіст. адносін і станаўленне франка-кан. нацыі. Каланізацыя К. сулраваджалася барацібой за панаванне наміж Фракцыяй і Вялікабрытаніяй (першас англ. паселішча ÿ К. засн. ў 1623). У вьшіку калан. войнаў 1689—97, 1702—13, 1744—48 англічане завалодалі землямі вакол Гудзонава зал. (паводле Утрэхцхага дагавора 1713), ч. Ньюфаўндлевда і Новай ІІІатландыяй, y 1758 — Ціхаакіянскім уэбярэжжам (з 1858 Брыт. Калумбія), a ў выніку С ям іга д о ва й ва й н ы 1 7 5 6— 63 — усёй Новай Францыяй (63 тыс. жыхароў). Пасля ва й н ы з а неза леж н а сц ь y П а ў н о ч н а й А м еры цы 1775— S 3 y К. эмігрыравала каля 40 тыс. англ. лаялістаў (праціўнікаў незалеж-
КАНАДА Маштаб 1:32 0 0 0 0 00 Нацыянальныя паркі Лічбамі пазначаны правінцыі Нанады? Нью-Бранс^Ін, Вострай Прынца Эдуарда, ; Новая / / Шатландыя / •/
■ '"эрслі .Нарнуолі
Мелвіл
Рзпалс^Бвй^ оБвйкер-Лв к
jjgiQvicen
1
Форт-Сввврн
КАНАДА________________ 559 насці ЗША, y 1784 яны ўтварыпі калонію Ныо-Брансуік). Новыя тэрыторыі ўлады Вялікабрытаніі назвалі Квебек. Паводле каіістыгуцыйнага аюа 1791 канчазжова аформлены межы і грамадскі лад брыт. калал. уладанняў y Паўн. Амерыды; Квебек падэелены на 2 правінцыі: Ніжнюю К. (болыласць франкамоўнага насельніцгва) і Верхшою К. (больдіасць англамоўных жыхароў), створаны іх двухпалазтіыя парламенты; калан. ўлада належала губернатару, якога прызначаў брмг. ма нарх. Захоўванне ÿ К. феад. ід-гаў і буйдога седьярыяльнага землсўладашія стрымліьала развіцдё капіталіст. адносін (пасяленцы хацелі мець драва свабоддага валодання зямлёй), a палітыка асіміляцыі франкамоўнага насельніцгва абвастрыла і нац. супярэчнасці. Пасля а н гла -а м е р ы к а н с к а й ва й н ы 1812— 14 партыі лрыхільнікаў рэформ («патрыёты») на чале з У Л .М а к е н з і (у Всрхняй К.), Л .Ж .Л а п ін о (у Ніжняй К.), ДхсХау (Нью-Брансуік і Новая Шатландыя) актывііавалі рух за дзмахр рэформы і самакіравадне. Да 1834 яны кантралявалі дзейнасць парламентаў Квебека. Эканам. крызіс 1836—37 і ўціск з боку ка-
560________________ КАНАДА л ан . ул ад в ы к л ік а л і гіаў стан н і ў Н іж н я й (6 л іс т .) і В ер х н я й К . (4 с н е ж .). У в ь ш ік у п а р а ж э н н я п а ў с т а н н я П а п ін о і М а к е н з і з г р у п а й п р ы х іл ь н ік а ў э м іг р ы р а в а л і ў З Ш А ; узбр. б а р а ц ь б а н а а м е р .-к а н . м я ж ы п р а ц я г в а л а с я к а л я 2 гадоў. У 1838 к а р а л е в а В ікт о р ы я п а с л ал а ў К . л о р д а Д э р г е м а з д а р у ч э н н е м п р а а н а л іза в а ц ь п р ы ч ы н ы п а ў с т а н н я . У 1840 ан гл . п а р л а м е н т п а р э к а м е н д а ц ы і Д э р г е м а п р ы н я ў А к г п р а а б ’я л н а н н е п р а в ін ц ы й . У 1848 y п р а в ін ц ы я х К в е б е к і Н о в а я Ш а т л а л д ы я (п а з н е й і ў ін ш . п а ў н .-а м е р . к а л о н ія х ) с ф а р м ір а в а н ы н о в ы я ў р а д ы , а д к а з н ы я п е р а д м я с ц . п ар л а м е н т а м і. П а в о д л е з а к о н у 1854 y К . а д м е н е н ы с е н ь я р ы я л ь н а я с іс т э м а , в ы к у п з я м л і с я л я н а м і, а б м е ж а в а н н і ў г а н д л і, ш т о п а с п р ы я л а ў зд ы м у к а н . э к а н о м ік і і п ач ап с у п р а м ы с л . п е р а в а р о т у (п а б у д а в а н а т р а н с к а н ты н ен т. ч ы гу н к а , р а зв ів а л а с я п а р а х о д с т в а , уэн ію іі м аш ы набудаванне, м е т а л у р г іч н а я в ы т в -с ц ь і ін ш .). Ін т э н с іў н а е з а с я л е н н е зах. р э г іё н а ў і а с в а е н н е ц а л іл п ы х зя м е л ь с а д з е й н ічал і р о с т у в ы г в - с ц і зб о ж ж а , ч. я к о г а э к с п а р тавалася. У 1 8 5 0 -я г. ў зм а ц н іў с я рух за
Д а арт. Канада. Т ы л о в ы к р а я в ід y п р э р ы я х . а б ’я д л а н н е б р ы т. к а л о н ій y П а ў н . А м е р ы д ы , у эн ік л і 2 к а н . п ал іт . п а р т ы і — К а н с е р в а т ы ў л а я і Л іб е р а л ь н а я . У 1867 а н г л . п а р л а м е н т п р ы л я ў А кт аб Бры т. П аўн. А м еры ц ы , п а в о д л е я к о г а К . с т а л а ф е д э р а ц ы я й с а с тату сам дам ініёна (у в ай ш л і К в е б е к , А н т а р ы о , Н о в а я Ш а т л а н д ы я і Н ь ю - Б р а л с у ік ); с т в о р а н ы п а р л а м е н т ф е д э р а ц ы і. Н а а н г л . ў зо р ё н с к л а д а ў с я з п іж л я й (в ы б ір а л а н а с е л ь н іц г в а ) і верхн яй (п р ы з н а ч а ў г е л .-г у б е р н а т а р ) п ал ат. П ы т а п п і а б а р о н ы , у з б р а е н л я , п а д а п с а ў с тал і в ы р а ш а ц ь у л а д ы д а м ін іё н а , з л е ш л я я п а л іт ы к а ў зг а д н я л а с я з м е т р а п о л ія й . H e в ы р а ш а н ы м з а с т а в а л а с я н ац . п ы т а н н е (а д м о в а ф р а н к а канадц ам y п раве н а сам авы зн ач эн н е п ры абв я ш ч э н н і а ф іц ы й н ы м і а л гл . і ф р а н ц . м о ў і с в а б о д ы в е р а в ы з н а н н я ). Р а ш э н н е м м е т р а л о л іі д а д а м ін іё н а б ы л і д а л у ч а н ы п р а в ін д ы і М а н іт о б а (1 8 7 0 ) і Б р ы т . К а л у м б ія (1 8 7 1 ), т э р . а -в о ў П р ы н с -Э д у а р д (1873). С г в а р э н л е ц э н т р а л із а в а н а й д а я р ж а в ы с л р ы я л а ф а р м ір а в а л н ю н а ц . р ы н к у . П р ы л я т ы я ў 1870-я г. а к т ы с а д зе й н іч а л і п р ы ц я г н е н н ю н о в ы х ім ігр а н т а ў з к р а ін Е ў р о п ы і З Ш А , к а л а н із а ц ы і зах. зя м е л ь К . Э к с п р а п р ы я ц ы я з я м е д ь ін д з е й ц а ў , с т в а р э н н е д л я іх р з зе р ва ц ы й в ы к л ік а л і ў 1869— 70 і 1885 п а ў с т а н н і ін д з е й л а ў п а д кір аў н ііх гвам Л .Ры ля. П а д л а ц іс к а м р а б о ч а г а руху ў ч э р в . 1872 п р ы н я г ы з а к о н аб т р э д -ю л іё н а х (п р а ф саю за х ; л е р ш ы п р а ф с а ю з y К . ў з н ік y 1827), y 1873 с т в о р а н ы а гу л ь н а л а ц . К а л . р а б о ч ы
с а ю з, y 1886 — К а н . к а н г р э с п р а ф с а ю за ў . К а н ’ю н к т у р а су св. р ы н к у , п р ы т о к п р а ц . с іл ы (б о л ь ш з а 2 м л н . ч а л ., п е р а в а ж н а з Е ў р о пы) і за м е ж н а г а к а п іт а л у , д зя р ж . п а л іт ы к а ін в е с т ы ц ы й і п р а т э к ц ы я н із м у , я к у ю л іб е р а л ь н ы ў р а д н а ч а л е з У .Л а р ’е (1 8 9 6 — 1911) дап о ў іііў с іс т э м а й п р э ф е р э н ц ы й (с п р ы я л ь н ы х п о ш л ін ) д л я В я л ік а б р ы г а н іі, с ад зе й н іч а л і э к а н а м . р о с т у К . У э н ік л і б у й н ы я м а н а п о л іі ў с т а л е л ід е й н а й , т э к с т ., ц э м . п р а м - с ц і і н а чы г. транспарц е. К ансервагы ўны ў р ад Р .Б о р д э н а (1 9 1 1 — 17) спачатку п р ы н яў ан г ы р а б о ч ы я з а к о н ы і ў вёў с іс т э м у п р ы м у с о в а г а а р б іт р аж у , а д н а к п ад н а ц іс к а м п р а ц о ў н ы х п р ы н я ў з а к о н а б к а м л е н с а ц ы і з а тр а ў м ы н а в ы т в -с ц і, с т в а р ы ў М ін - в а л р а ц ы і о р г а л ы п а а б с л е д а в а н н і ў м о ў п р а ц ы ў п р а м -с ц і. 1 -я су св. в а й я а , y я к о й К . ў д зе л ь н іч а л а н а б а к у В я л ік а б р ы т а н іі, ч а с т к о в а с т ы м у л я в а л а р а з в ід ц ё я е э к а л о м ік і, а л е а б в а с т р ы л а с ац . і н ац . с у п я р э ч н а с ц і. У а д к а з н а ў в я д з е н н е ў л іл . 1917 в а й с к . п а в ін н а с ц і а п т ы ў р а д а в ы і з а б а с т о в а ч н ы рух п р ы в ё ў д а с т в а р э н н я к а а л іц ы й н а г а ( ю н ія н іс ц к а г а ) у р а д а (1 9 1 7 — 20). А с л а б л е н н е ан г л . ў п л ы в у к ір у ю ч ы я к о л ы К . в ы к а р ы с т а л і н а П а р ы ж ска й м ір н а й к а нф ер э нц ы і 1919 — 20, к а л і с а м а с т о й н а п а д п іс а л і м ір н ы я
с п р ы я л і з а м с ж н ы я ін в е с т ы ц ы і (п е р а в а ж н а з 3LLIA), a т а к с а м а п р ы т о к ім іір а н т а ў (у 1945— 5 6 іх п р ы е х а л а б о л ь ш з а 1 м л н . з Г ер м ан іі і Іт а л іі, y т .л . к а л я 5 0 т ы с . чал. бел. п ах о д ж а н н я ). Д а к а н ц а 1 950-х r. К . к а л ч а т к о в а п е р а т в а р ы л а с я ў ін д у с тр . к р а ін у . А д н ач ас о в а ў зм а ц н іў с я ў п л ы ў З ІН А н а п а л іт ы к у і э к а н о м ік у к р а ін ы : y л ю т. 1947 в ы р а ш а н а п р ад о ў ж ы ц ь к а л .- а м е р . ваен. с у п р а ц о ў н іц гв а , y 1949 К . с т а л а а д н ы м з ін іц ы я т а р а ў с т в а р эн н я Н А Т О і я г о ч л е н а м ; y 1958 а р га н із а в а л а А б ’я д н а н а е к ір а ў н іц г в а п р о ц іл а в е т р . а б ар о н ы П а ў н . А м е р ы к і (ц я п е р А б 'я д н а н а е іу р а ў н іц т в а а э р а к а с м . а б а р о н ы П а ў н . А м е р ы к і); н а т э р . К . р а з м я с ц іл іс я в а е н . б а зы З ІІІА Ва ў м о в ах п а с л я в а е н . п а г а р ш э н н я э к а н а м . стан о в іш ч а п р а ц о ў н ы х а к т ы в із а в а л а с я д з е й л а с ц ь К а н а д ск а га р а б о ч а га ка нгр ж а (зас н . ў 1956), б а р а ц ь б а ў а б а р о н у э к а л а м . і н ац . п р ав о ў ф р а н к а - к а л . н а с е л ь н іц г в а , п а ч а ў с я с еп а р а т ы с ц к і р у х з а в ы х а д К в е б е к а з ф е д э р а ц ы і. Д л я в ы р а ш э н н я г з т ы х п р а б л е м л іб е р а л ь н ы я ў р ад ы Л .П ір с а н а і П ’) 'Грудо р а сп р а ц а в а л і с іс т э м у д в у х м о ў я , y 1969 л а р л а м е н т л а д аў ан г л . і ф р а н ц . м о в а м стату с а ф іц ы й н ы х м оў. Н а р э ф е р э н д у м е 1980 60% к в е б е к с к іх в ы б а р ш ч ы к а ў в ы к а з а л іс я за за х а в а н л е п р а в іл ц ы і ў с к л а д з е К . У к р а с . 1982 y К . п р ы н я г а
Д а а р т. Канада. Ч ы г у н а ч н ы м о с т y п р а в ін ц ы і А н т а р ы о .
д а г а в о р ы , і р а з а м з ін ш . б р ы т . д а м ін іё н а м і К . с т а л а ч л е н а м Л іг і Н а ц ы й . У 1923 К . ў п е р ш ы н ю п а д п іс а л а с а м а с т о й н ы д а г а в о р з З Ш А а д н о с н а р ы б а л о ў с т в а ў п а ў н .-ў с х . ч а с г ц ы Ц іх ага ак . В ест м ін ст эр ск і с т а т у т 1931 а ф ід ы й н а а ф о р м іў у р а ў л а в а н н е б р ы т . д а м ін іё н а ў з м е т р а п о л ія й в а ў сіх п р а в а х . У ч а с су св. э к а л а м . к р ы з іс у 1929— 33 у з р о в е н ь п р а м ы с л . в ь п в - с ц і ў К . зм ен ш ы ў ся бо л ьш я к y 2 р азы , п ад зен н е ц э н н а с .-г . т а в а р ы с т а л а п р ы ч ы л а й м а с а в а г а р а з а р э н н я ф е р м е р а ў . У г а д ы д з е й л а с ц і л іб е р а л ь н а г а ў р а д а У .Л .М .К ін г а (1 9 3 5 — 48) К . п ад т р ы м л ів а л а п а л іт ы к у В я л ік а б р ы т а н іі, Ф р а н ц ы і і З Ш А 1 0 .9.1939 я н а ў с т у п іл а ў 2 -ю сусв. в а й н у н а б а к у В я л іх а б р ы т а л іі, 8.12 .1 9 4 1 а б ’я в іл а в а й н у Я п о н іі і р а с п а ч а л а б а я в ы я д з е я іш і с у п р а ц ь я е ў Г а н к о н г у . В а ў збр. с іл ах y час вай н ы служ ы ла б о л ьш за 1 м лн . кан ад ц а ў , б о л ы п я к 90 т ы с . з іх б ы л о з а б іг а і п а р а н е н а . К . з а б я с п е ч в а л а с ы р а в ін а й , х а р ч а в а н н е м і ў з б р а е н н е м к р а ін ы а нт ы гіт лер а ўска й кааліц ы і. З а ч а с в а й н ы ў К . ў з н ік л а б у й п а я ваен. п р а м -с ц ь ; за 1939— 4 5 прам ы сл. в ы г в - с ц ь п а в я л іч ы л а с я ў 2 ,5 р а за . У р ад а ж ы ц ц я в іў і н е к а л ь к і в а ж н ы х с ац . п р а г р а м , y т .л . п а с т р а х а в а н л і б е с п р а ц о ў н ы х (1 9 4 0 ), а к а з а л н і ф іл . д а п а м о г і с е м 'я м , я к ія в ы х о ў в а ю ц ь д з я ц е й (1 9 4 4 ), д а п а м о г і в е т э р а н а м y в я р т а н н і д а м ір н а г а ж ы ц ц я 1 1 .2 .1 9 4 4 э а к л ю ч а н а к а п .- с а в . п агад л ен н е аб ваен. п а с т аў к ах . Р а з в іц ц ю н о в ы х в ы г в - с ц е й y п а с л я в а е н . К .
з а к о л а б к а н с т ы т у ц ы і, я к і н а д а ў п а р л а м е н т у п р а в а с а м а с т о й н а ў н о с іц ь у с е к а л с г ы т у ц ы й н ы я з м е л ы ( р а н е й я н ы ф а р м а л ь л а п ад л я га л і з а ц в я р д ж э н н ю ан г л . п а р л а м е н т а м ) і дапоўп іў я е Х а р г ы я й п р а в о ў і с в а б о д , а л е К в е б е к а д м о в іў ся д а л у ч ы ц ц а д а г э т а га за к о н у . У сак . 1987 п р э м 'е р - м іл іс т р Б .М а лр у н і і к ір а ў н ік і ў р адаў 10 п р а в ін ц ы й (а к р а м я М а п іт о б ы і Н ь ю - Б р а н с у ік а ) п ад п іс а л і ў г. М іч -Л е й к п а г а д н е н н е п р а л а д а н н е К в е б е к у стату са « асо б ага гр ам ад ства» . З р ы ў р а т ы ф ік а ц ы і r e Tara п а г а д н е н н я ў ч эр в . 1990 в ы к л ік а ў к а н с т ь ггу ц ы й н ы к р ы зіс . У вер . 1991 М а л р у н і п рап анаваў н о вы я лапраўкі ў кансты гуцы ю , в ь ш е с е н ы я н а р э ф е р э н д у м 2 6 .1 0 .1 9 9 2 , в ы н ік і я х о г а а к а за л іс я а д м о ў н ы м і. У 1993 к ір а ў н ік о м ў р а д а ст аў л іб е р а л Ж .К р э ц ь е н . П р ы х о д д а ў л ады ў К в е б е к у ў 1994 с е п а р а т ы с ц к а й К вебекскай п ар т ь іі а б у м о в іў п р а в я д э е н н е 3 0 .1 0.1995 н о в а га р э ф е р э н д у м у а б с у в е р э н іт э ц е К в е б е к а . М ін ім а л ь н а я п е р а м о г а л а ім ф е д э р а л іс ц к іх с іл (с у л р а ц ь с у в е р э н іт э т у п р а г а л а с а в а л а 5 0 ,6 % в ы б ар ш ч ьл саў ) п р дду х іл іл а п а г р о зу р а с к о л у к р а ін ы , а л е н е в ы р а ш ы л а к а н с т ы т у ц ы й н у ю п р аб л е м у . К . — ч л . А А Н (з 1945), С ад р у ж н а сц і н а ч а л е з В я л ік а б р ы г а н ія й , А р г-ц ы і п а б я с п е ц ы і с у п р а ц о ў н іц г в е ў Е ў р о п е , А р г-ц ы і к р а ін - э к с п а р ц ё р а ў н а ф т ы і ін ш . Д ы п л а м а т . а д н о с іл ы з Р э с п у б л ік а й Б е л а р у с ь у с т а н о ў л е н ы ў к р а с . 1992.
Палітыяныя партыі і прафсаюзы. Правячая партыя К. — Ліберальная (эасн. ў 1873). Існуюць Прагрэсіўна-кансерватьгўная партыя (з 1854), партыя рэформ (з 1987), Квебекскі блок (з 1991), Новая дэмакр. партыя (з 1961). Найб. прафс. аб’яднанне — Кан. рабочы кангрэс. Гаспадарка. К. — індустр.-агр. краіна, адна з вядучых краіл свету. Займае 8 —9-е месца па аб’ёме прамысл. вьггв-сці і валавым унутр. прадукце (ВУП), які ў 1995 склаў 694 млрд. дол. ЗША, 24,4 тыс. дол. на чалавека. Доля ў ВУП прам-сці і буд-ва каля 30%, сельскай гаспадаркі каля 3%. Адметныя рысы эканомікі: моцная залежнасць ад замежнага капіталу (бсшьш за 50% прам-сці), асабліва амерыканскага, адносна высокія тэмпы росту, вял. доля дзярж. уласнасці (90% зямельнай і 70% лясной плошчы краіны, /2 магутнасцей электрастанцый, 7 3 даўжыні чыгунак, шэраг буйных заводаў ваеннай і хім. прам-сці і інш.). Гал. роля ў п р а -
Д а арт.
Канада.
інш. Вытв-сць электраэнергіі 532,6 млрд. кВт ■гадз (1995; 6 -е месца ў свеце). Краіна займае 2 -е месца ў свеце па вытв-сці электраэнергіі на душу насельнідтва. ГЭС даюць 61% элекграэнергіі. Амаль 70% іх магутнасцей y правінцыях Антарыо, Квебек, Брьп. Калумбія. ЦЭС даюць каля 22%, АЭС — каля 17% (працуе 21 атамны рэактар). Вядучая галіна апрацоўчай прам-сці — машынабудаванне. Найб. развіты вытв-сць трансп. сродкаў (самалётаў, верталётаў, аўтамашын, суднабудаванне), с.-г. машын, абсталявання для горназдабыўной і лясной прам-сці, элекгроніка і электратэхніка. Гал. цэнтры — Таронта, Мадрэаль, Уінсар, Гамільтан. Развіты энергаёмістыя галіны — каляровая металургія (вытв-сць алюмінію, цынку, свінцу, нікелю, медзі), чорная металургія, нафтаперапрацоўка (Ванкувер, Сарнія, Эдмантан), хім. прам-сць (мінер. ўгнаенні, сінт. каўчук, пластмасы), разнастайная дрэваапр. і цэлюлозна-папя-
В еж а і с т а д ы ё н « А л ім п ій с к і» ў г. К а л г а р ы .
мысловасці належыць галінам здабыўной і першаснай апрацоўкі сыравіны, якія маюць экспартную накіраванасць. К. — адна з самых буйных y свеце вытворцаў (тыс. т, 1992): уранавага канцэнтрату — 10 , нікелю — 189,1, азбесту — 601, калійных солей — 7300, цынку — 1200 , серабра — 1 , 1 , свінцу — 318,5, малібдэну — 9,6, медзі — 745. У краіне (1994) значная здабыча нафты — 110,5 млн.т, прыроднага газу — 138,9 млрд. м3, вугалю — 72,7 млн. т, жал. руды — каля 35 млн. т. Асн. раёны здабычы энергет. сыравіны — правінцыі Альберта, Брыт. Калумбія і Саскачэван (забяспечваюць 90% аб’ёмаў гэтай прадукцыі), асн. раёны здабычы неэнергет. сыравшы — правінцыі Антарыо, Квебек, Брьгг. Калумбія (каля 60% аб’ёмаў). Важнейшыя горназдабыўныя цэнтры: Садберы (нікель, медзь), Эліят-Лейк (уран) y прав. Антарыо; Наранда (медзь), Шэфервіл (жал. руда) y прав. Квебек; Томпсан (нікель) y прав. Манітоба; Эстэрхейзі (калійная соль) y прав. Саскачэван і
Д а а р т.
Канада.
КАНАДА________________ 561 1995) і 2-е — па экспарце (пасля ЗША) пшаніды. Збор (млн. т, 1992): ячменю — 10,9, кукурузы — 5,6, соі — 1,4, рапсу — 3,7, бульбы — 2,8. Пашыраны пасевы лёну і тытуню. Садоўніцтва. Жывёлагадоўля дае каля 60% кошту с,г. прадукцыі, лераважае малочны і мяса-воўнавы кірунак. Птушкагадоўля. Пагалоўе (млн. гал., 1993): малочных кароў — 1 ,2 , інш. буйн. par. жывёлы — 13,5, авечак — 0,9, свіней — 10,7. Асн. с.-г. раёны: стэпавыя правінцыі Манітоба, Саскачэван, Альберта (палавіна с.-г. прадукцыі краіны — збожжа, мяса-воўнавая жывёлагадоўля), Канадскае Прыазер’е і даліна р. Св. Лаўрэнція (жывёлагадоўля і разнастайнае паляводства), правінцыі Новая Шатландыя і Брыт. Калумбія (садоўнііггва). Па аб’ёмах вывазу драўніны (каля 170 млн. шчыльных m j штогод) К. займае 1-е
Ін д э е й ц ы ў т р а д ы ц ы й н ы х ст р о ях .
ровая прам-сць. К. займае 2 -е месца ў свеце па вытв-сці цэлюлозы (13 млн. т, 1993), 3-е — паперы (14,3 млн. т, y т л . газетнай — 10 млн. т, 1-е месца ў свеце), піламатэрыялаў — 56 млн. т, драўнінна-стружкавых пліт — 3,5 млн. м . Прадпрыемствы харчасмакавай (мукамсшьная, мясная, рыбакансервавая, спіргагарэлачная), тэкст. і швейнай прам-сці размешчаны ў партах і паблізу вытв-сці сыравіны. Асн. прамысл. раёны краіны: Канадскае Прыазер’е (гал. цэнтры Таронта і Гамільтан), даліна р. Св. Лаўрэнція (М анрэаль, Квебек, Атава), ПдЗ Брыт. Калумбіі (Ванкувер). Сельская г а с п а д а р к а характарызуецца высокай механізаванасцю, таварнасцю, глыбокай спецыялізадыяй, мае экспаргную накіраванасць. Плошча с.-г. угоддзяў каля 70 млн. га, y т л . пад ворывам і садамі каля 43 млн. га. Каля 75% с.-г. зямель належыць буйным фермам. Аснова земляробства — збожжавая гаспадарка. Штогадовы валавы збор збожжа каля 50 млн. т. К. займае 4-е месца ў свеце па зборы (25,4 млн. т,
месца ў свеце на душу насельніцтва. Доля К. ў сусв. лясны м эксларце складае 23%. Гал. раёны лясной гаспадаркі Брыт. Калумбія (40% усіх лесаматэрыялаў), Квебек і Антарыо. У лясной гаспадарцы занята 7% працуючых, яна дае каля 4% ВУП краіны і каля 17% экспарту. Прамысл. рыбалоўства і марскія промыслы ў прыбярэжных водах Атлантычнага і Ціхага акіянаў (траска, селя дзец, ласасёвыя, палтус, крабы, амары, вустрыцы). Па ўлове (бальш за 1 млн. т штогод) вылучаюцда правінцыі Ньюфаўндленд і Новая Шатландыя. Пушны промысел і зверагадоўля. Т р а н с п a р т. Працягласць чыгунак больш за 90 тыс. км (2-е месца ў сведе пасля ЗШ А), аўтадарог каля 400 тыс. км (1993). У краіне каля 10 млн. аўтамашын. Суднаходства па р. Св. Лаўрэндія і Вял. азёрах (даступны для марскіх суднаў), некат. інш. рэках і азёрах. Гал. марскія парты Вадкувер, Сет-Іль, Порт-Карцье, Таядэр-Бей, Галіфакс. Працягласць дафта- і гаэалраводаў 50 тыс. км (3-е месца ў свеце). У К. разві-
562_________________КАНДДА ты замежны турызм і адпачынак (каля 90% навсдвальнікаў складаюць жыхары ЗША). У 1994 замежны турызм даў даход y 6,3 млрд. дол. ЗША. Экспарт склаў 185 млрд. дол. ЗШ А (каля 4% сусв. экспарту), імпарт — 166,7 млрд. дол. ЗШ А (1995). Гал. тавары экспарту — цэлюлоза, газетная панера, піламатэрыялы, пшаніца і інш. збожжавыя, уран, ніхель, медзь, цынк, тытан, малібдэн, серабро, плаціна, азбест, калійныя солі, імпарту — гатовыя прамысл. вырабы, прадукты трапічнага і субтрап іч н ат земляробства. Гал. гандл. партнёры: ЗША (каля 80% знешнегандл. абароту), Японія, Вялікабрытанія, Нідэрланды. Гандл. абарот з Беларуссю складае каля 12 млн. дол. ЗШ А штогод. Беларусь экспартуе ў К. невял. партыі машын і хім. тавараў, набывае ў К. пераважна збожжа. Грашовая адзінка — канадскі дсшар. Узбросныя сілы. Уключаюдь рэгулярныя ўэбр. сілы (сухап. войскі, ВГІС, BMC) і васнізаваныя фарміраванні. Агульная колькасдь (1998) рэгулярных узбр. сіл болыд за 60 тыс. чал., рэзерву больш за 28 тыс. чал., ваенізавалых фарміравадняў каля 11 тыс. чал. Вярх. галоўнакамаддуючы — прэм’ер-міністр. Камплектуюцца з добраахвотнікаў. У еухал. войскаХ каля 22 тыс. чал., на ўэбраенні 114 танкаў, 370 баявых развед. машын, 1858 бронетрансдарцёраў, 272 артыл. гарматы, 167 мінамётаў і інш. У ВПС больш за 14 тыс. чал., 140 баявых самалётаў і 30 баявых верталётаў. У BMC больш за 9 тыс. чал., 3 падводныя лодкі, 4 эсмінцы, 16 фрэгатаў, 2 тральшчыкі, 16 латрульных катэраў, 8 дапаможных суднаў. Ахова здароўя. Сярэддяя прадягласць жыцця мужчын 75,9, жадчын 82,9 года. Смяротнасць — 7 на 1 тыс. чал. Забеспячэнне бальнічнымі ложкамі — 1 на 171 чал., урачамі — 1 на 464 чал. Узровень нараджальнасці — 13 на 1 тыс. чал. Натуральны лрырост 0,6%. Дзіцячая смяротнасць 6 на 1 тыс. нованароджаных (1997). Асвета, навуковыя ўстановы. Сучасная сістэма адукацыі К. ўключае дашкольныя ўстановы для дзяцей ад 1,5 да 6 гадоў (болмдасдь з іх лрыватныя); агульнаадук. школу, лрафес., прафес.тэхн. і вышэйшыя навуч. ўстановы. У К. існуюць дзярж. (грамадскія), прыватныя, канфесіянальныя школы. Ва ўсіх правшдыях К. прымяты законы аб абавязковмм 8— 10-гадовым навучанні дзяцей ва ўэросце 6— 16 гадоў. Дзярж. навуч. ўстановы фінансуюцца за кошт правіндыяльных, мунідыпальных і мясц. бюджэтаў. Федэральны ўрад вылучае сродкі на прафес.-тэхн. і вышэйшую адукацыю, займаецца пытаннямі адукацыі к ар эн н ш жыхароў (індзейцаў, эскімосаў). Агульны тэрмін поўнай сярэдняй адукацыі — 11— 13 гадоў пры 6—8-гадовай пач. адукацыі. У старэйшых класах вучні могуць выбіраць праграму з арыентацыяй на акад. або
прафес. падрыхтоўку. У К. існуюць 2 незалежныя школьныя сістэмы — франц. і англійская. Ф р а н ц . с і с т э м a (у прав. Квебек): 6 -гадовая пач., 5гадовая агульнаадук. сярэдняя школа (2 цыклы — 2 і 3 гады навучання; на 2 -м цыкле падзел на аіульнаадук. і прафес. кірункі). На базе сярэдняй школы прадуюць калежы агульнай і лрафсс. адукацыі, дзе вучні агрымліваюць або акадэм. адукацыю (2 гады навучання, з правам паступлення ва ун-т), або прафес. падрыхтоўку (3 іады). A н г л. с і с т э м а: 6 -гадовая лач., 3-гадовая малодшая сярэдняя і 3-гадовая старшая сярэдняя школа або 8 -гадовая лач. і 4гадовая сярэдняя школа. Праграма пач. навучання ва ўсіх школах уключае родлую мову (англ. або фралц.), арыфметыку, прырода- і грамадаздаўства, прадметы маст. цыкла, дамаводства, фіз. культуру, рэлііію і ідш. У сярэдняй школе вывучаюць абавязковыя прадметы (франц. або адгл. мова, грамадазнаўства, матэматыка, спорт, прафес. ары-
Д а арт. Канала С а м а л ё т а б у д а ў н іч ы за в о д y п р а в ін ц ы і К в е б е к .
ентацыя) і да выбар (прыродазнаўчыя давукі, замежныя мовы, лэўныя раздзелы матэматыкі). Прафес.-тэхн. палрыхтоўку даюць драфес. аддзяленні сярэдніх школ, слец. сярэднія прафес. шко-
Да арт. Канада. Муэей цывілізацыі ў г. Квебех.
лы з рознымі ўхіламі, дзярж. і прыватныя лрафес. вучш іш чы , тэхн. ін-ты і малодшыя каледжы (тэрмін навучання 1—4 гады). Вышэйшую адукацыю (шіатная) даюць ун-ты і каледжы (ін-ты універсітэцкага тыпу); найб. прэстыжныя — з правам прысваення вучоных студелей. Старэйшая ВНУ — Ун-т прав. Нью-Брансуік y г. Фрэдэрыктан (з 1785). Буйнейшын ун-ты: y Таронта (з 1827), Аб'яднаны (з 1968; ВНУ гарадоў Квебек, Манрэаль і інш.), Манрэальскі (з 1876), Канкордыя (з 1974) y Манрэалі, Йоркскі (з 1959) y НортЙорку, Лаваля (з 1852) y Квебеку, Ун-т лрав. Брыт. Капумбія (з 1908) y Ванкуверы. Буйнейшыя б-кі: Нац. навук. ў Атаве, б-ка Таронцкага уд-та, ун-та Лаваля ў Квебеку, масавыя б-кі ў Манрзалі і Таронта. У К. каля 1500 музеяў і маст. галерэй (1994), буйнейшыя з іх: Нац. музей К. (э 1842), Нац. галерэя К. (з 1880), Канадскі музей цывілізайыі, Нац. музей натуральнай навукі і Нац. музей навукі і тэхналогіі (усе ў Атаве), Каралеўскі музей Адтарыо (з 1912) і Маст. галерэя (з 1900) y Таронта, Музей лрыгожых мастацтваў (з 1860) y Манрэаді. 3 1916 дзейнічае Нац. н.-д. савет, з 1966 — навук. Савет К. пры ўрадзе. У 1942 y Манрэальскім ун-це створана ядзерная лабараторыя, y 1944 — н.-д. цэнтр па атамнай энергіі ў Чок-Рыверы, з 1960-х г. — y Уайшэле. Буйнейшы выліч. цэдтр ва ун-це ў Таронта. Н.-д. цэнтр сувяэі вядзе даследаванні ў галіне космасу. Навук. дзейнасдь вядуць н.-д. ўсгановы галіновых Мін-ваў, навук. ін-ты, y іх ліку ін-ты аэранаўтыкі і космасу, горнай драм-сці і металурііі, хім., біял. даследаванняў клеткі, даследаванняў жывёлы, раслін, лясны ін-т, даследчьія ўстановы пры ун-тах. Друк, радыё, тэлсбачаннс. У К. выдаецца больш за 100 штодзённых газет і больш за 1 тыс. часопісаў. Каля 300 перыяд. выданняў выходзідь на мовах этнічных груп (ня.м.. італьян., кіт. і інш.). Газстны трэст «Томлсан ньюспейперс лімітэд» валодае каля 60 дерыяд. выданнямі К. (каля 28% усіх выданняў). Ш тодзённая дрэса мае пераважна рэгіянальны харакатр. Найб. тыраж маюць штодзённыя газеты «Toronto star» («Зорка Таронта», з 1892, на англ. мове), «Le journal de Montreal» («Манрэальекая raзета», з 1964, на франц. мове). «The globe and mail* («Пошта з усяго свету», з 1844) і «Vancouver sun» («Сонца Ванкувера», э 1886; абедзве на англ. мове) і інш. Найб. угаывовы і пашыраны штотыднёвы грамадска-паліт. час. «Macle an’s magazine» («Часопіс Маклілза», з 1905, на англ. мове). Інфарм. агенцтвы — Канейдыян Прэс (К.П, з 1917), Бродкаст Ньюс і Юдайтэд Прэс Кэнада. Дзейнасць радыё і тэлебачання, y т л . кабельнага, кангралююць Канейдыян бродкастынг карпарэйшэн (КБК; перадачы на англ. і франц. мовах гіа 2 каналах тэлебачадня і 4 радыёпраграмах) і Канейдыян Рэйдыё-тэлевіжэн энд Тэлекам’юнікейшэнс. ГІрацуюць больш за 570 радыёстанцый. Радыёпе-
радачы для замежжа вядуцца на 11 мовах (Міжнар. радыё Канада). Тэлевіэійная сетка аб’ядноўвае каля 115 станцый краіны. Літаратура. Фалыслор карэннага ласельніцтва К. — індзейдаў і эскімосаў — часткова сабраны і апублікаваны англа-кан. пісьменнікамі на англ. мове (зб-кі «Пшанічная багіня і іншыя казкі індзейскай Канады», «Карэнлыя плямёны Канады»); паэтэса ГІ.Джонсан зрабіла літ. апрацоўку іх легенд (зб. «Вадкуверскія легенды», 1911). ГІра грагічны лёс эскімосаў пісаў Ф.Моўэт y кн. «Людзі Аленевага краю» (1952) і «Народ y алчаі» (1959). Сучасная л-ра К развіваецда на франц. і англ. мовах. Л і т а ратура на французскай м о в е ўэнікла з дакумент.-маст. прозы 16 — нач. 17 ст. (падарожныя нататкі Ж.Карцье, С.Ш амплейна). Болыл актыўна яна начала развівацца пасля 1760-х г. Уплыў асветнідкага класіцызму адчуваўся ў паэзіі М.Бібо (1-я пал. 19 ст.). ГІершы франка-кан. раман стварыў Ф. дэ Гаспэ-сын («Ш укальнік скарбаў», 1837). У сярэдзіне 19 ст. зарадзіліся патрыят. школа лаэтаў-рамантыкаў (А.Ж.Крэмазі, Ф.К.Гарно, Л.А.Фрэшэт), гісторыка-рамант. проза (А.Жзрэд-Лажуа). Рэаліст. тэндэнцыі праявіліся ў раманах П.Ш аво, Л.Эмона. Пад уплывам франц. школы дэкадансу ў канцы 19 — пач. 20 ст. развівалася паэзія Э.Нелігана, А.Лазо, П.Марэна. Пасля 2-й сусв. вайны гал. кірункам y л-ры стаў рэалізм. ІІроза адметная паглыбленым псіхалагізмам і гуманізмам (Г.Руа, Ф.А.Савар, К.Жасмэд, М.К.Бле), паэзія — наватарскай лірыкай (Ж.Г.Пілон, С.Д.Гарно, А.Гранбуа. А.Эбер, Р.Лалье); y драматургіі найб. вядомы М.Дзюбэ, Ф Л арадж э. М.'Грамбле. Л і т а р а т у р а на а н г л і й с к а й м о в е ўзнікла ў 2-й пал. 18 ст. Каля яе выгокаў — дакументальнамаст. проза, створаная гіадарожнікамі па К. (С.Хёрл, А.Макелзі і інш.). У традыцыях англ. седтымелталізму напісаны першы кан. раман «Г'історыя Эмілі Монтзгю» (1769) Ф.Брук. У пач. 19 ст. з'явіліся першыя творы кан. рамантыкаў, і і г г о знаходзіліся пад уплывам гіст. англ. (В.Скот) і амер. (Ф .Купер) раманаў (раман Дж.Рычардсана «Вакуста» нрысвечаны «індзейскай тэме»), Рысы рамантызму выявіліся і ў паэзіі (О.І олдсміт). Пачатак рэаліст. кірунку ў л-ры паклаў Т.Халібёртан (раман «Гадзіннікавы майстар»). Новы этап ў развіцці англа-кан. л-ры пачаўся ў 1860— 70-я г. (рамаігг. гіаэзія Ч.Робертса, І.Кроўфард, А.Лампмена, Д.Скота і інш , раманы і аповесці Дж.Дз Міла, Д Парксра; пранікнёную лірыку ствараў У.Б.Кармен). У канды 19 — сярэдзіне 20 ст. з’явілася новае пакалемне гіаэтаў рамант. школы (Р.Сервіс, У.Драманд, ЭДж.П рэт, А.Сміт. Т.М ак-Інес і інш.), якія апявалі маіугнасць прыроды і сілу чалавека. Сярод празаікаў вылучылася М. дэ ла Рош. Развіцдё рэаліст. рамана звязана з творчасцю Д.Уокера, Ф.Гроўва, М.Кэлехена, Х.М ак-Ленана і інш. У жанры навелы працавалі М.Гэлант,
Э.Манро, сатырык і гумарыст С.Лікак. У раманах пісьменніц Л.М .М антгомеры, М.Лоўрэнс, М.Этвуд раслрадоўвалася «жаночая» тэматыка. Адметная плынь y л-ры К. — т.зв. анімалісцкая проза, дзе ў якасці гал. герояў выступалі жывёлы (раманы і аповесці Робертса, Э .Сетан-Т омпсана, У.А .Фрэйзера). Сусв. вядомасдь лабылі кнігі аб прыродзе Шэрай Савы (салр. Дж. Белані) дра трагічную гісторыю іядзейскага народа. Ііерш ыя значдыя драм. творы стварылі РДэйвіс, Л.СІнклер, Л.Пітэрсад, творы літ. крытыкі — Р.ГІ.Бейкер, Дж.Д.Логад. У 2-й лал. 20 ст. де страцілі сваёй ладулярнасді рэаліст. рамад (Р.Г.Уайб, Б.Мур) і гіст.-біягр. лроза (Д.Крэйтан, А.Р.М Доўэр). У творчасці Ф.Скота, А.Клейна, Прэта, Э.Бёрді, І.Клейтада і інш. выявілася імкненде да новай паэтыкі. Пачынальнікам англа-кан. достмадэрнізму лічыцца лісьменнік і вучоды-грамадазнавец М.М ак-Луэн. На бел. мову леракладзеды асобныя
творы Робертса («Звярыдыя малсчы», «Паляўнічы «Чырводай скалы», абедзве 1928) і Сетал-Томпсада («Гісторыя аддаго мядзведзя», 1927; «Лепш смерць, чым няволя», 1928; «Рвадас вушка», 1939); вершы сучаслых фрадкамоўдых лаэтаў К. перакладае Л.Яўмедаў. Архітэктура. Карэнлыя жыхары К. — індзейцы жылі ў зямлянках (лаляўнічыя Скалістых гор), буданах-вігвамах (лясдыя паляўнічыя), накрьггых шкурамі далатках-діпі (жыхары лрэрый), вял. каркасдых дамах, накрытых карой (лясныя земляробы) ці ашалявадых дрэвам (рыбаловы зах. ўзбярэжжа); эскімосы — y купалападобных пабудовах са слегу (іглу), паўпадземлых збудаваддях з дрэва, камедю, касцей. У 17 — лач. 19 ст. выхадцы з Фрадцыі нрынеслі ва Усх. К. традыцыі еўрал. архітэктуры: тыл дома з масіўдымі сцедамі і стромкім дахам. зальныя цэрквы з 1— 2 вежачкамі над фасадам, грамадскія будынкі да франц. ўзор (арх. Т.Баяржэ, Т.Фулер, Ф.Стэдт, Ж.Дэмер). У каланізаванай англічадамі ч. К. ў 2-й пал. 18 — пач. 19 ст. склалася мясд. традыцыя рацыянальнага драўлянага каркаснага і каменнага дойлідства ў духу класіцызму з функцыян. абумоўленасідо камлазіцыі і адсутдасдю ордэрлых
КАНАДА________________ 563 форм (арх. Дж.М ерык) 3 сярэдзіны 19 ст. вылрацоўвалася стаддартдая структура новых гарадоў з 2-лавярховай забудовай, рэгулярдай планіроўкай, лрамавугольдай сеткай вуліц. У духу эклектызму будавалі цэрквы, адм. будыдкі, асабдякі ў Атаве, Калгары, Манрэалі, Таролта (арх. Э Л елокс, Дж.Лайл). 3 калца 19 ст. ўзмацдіўся ўплыў архітэктуры ЗША: вышындыя канторскія будынкі, атэлі (арх. Ф.Дарлілг, Дж.ГІірсан). 3 1950-х г. інтэлсіўла лерабудоўваюдца і разрастаюцда сгарыя гарады, будуюць новыя гарады-гіганты, пашыраецда жьшіёвае буд-ва, y т.л. з дрэва. Паводле адзіных лланаў забудоўваліся гарады пры прамысл. драдлрыемсгвах: Ютымат y Брыт. Калумбіі (1951— 54, плаліроўка амер. арх. Маер, Уітлсі, Глас), Эліяг-Лейк y Адтарыо (1956, арх. Дж.Б.ГІаркід), y т.л. запалярдыя (Іну-
вік, 1955— 60). Найб. здачныя збудавадні: камбінат Алссіс-Айленд y Брыт. Калумбіі (1954— 56), комнлекс Асацыяцыі архітэкггараў Антарыо (1955, арх. Паркід), Ш эксліраўскі т-р y Стратфардзе (1956— 57, арх. Р.Фейрфілд), будудак упраўлення «Элекгрычнай камланіі Брьгт. Калумбіі» ў Вадкуверы (1957. арх. фірма «Шарп, Томлсад, Берык, I Ірат»), новая ратуша ў Тародта (1958— 65, філ. арх. В.Рэвель, y еааўт.), іш. Віль-Мары, комдлекс Сусв выстаўкі 1967, Алімп комплекс y Манрэалі (1976. франц. арх. Р.Тадбер, y сааўт. з кан. архітэктарамі), Нац. галерэя ў Атаве (1980), вежа і стадыён «Алімпійскі» ў Калгары і інш. Выяўленчае і дзкаратыўна-прыклалнос мастацтва. Да каланізацыі развівалася
мастацтва абарыгснаў: y іддзейцаў — паліхромная разьба ла дрзве, разьба 1 іравіроўка па камеді, косці і рогу, вышыўка іголкамі дзікабраза, воласам алеля і лася, выраб упрыгожаддяў з пер’яў і ракавід, узорыстае ткацтва з геам. арнамедтам, размалёўка адзендя, начын дя і жытла, кераміка; y эскімосаў — разьба і гравіроўка ла косці і дрзве, алрацоўка самароддых мегалаў. 3 I н дал. 17 ст. пад уішывам еўрап. маст. стыляў развіваецца прафсс. масташва.
564
КАНАДА
У 18— 19 ст. дасягнуў росквіту партрэтны жывапіс (Ф.Баяржэ, Ф.Бакур, А.Пламандон, Ж Л егарэ, Т.Амель y Квебеку, Т.Бертан, Дж.Херыят, Кокбёрн, Грант — y англ. К ). Пачынальнікі пейзажнага жанру — Т.Дэйвіс, Херыят. Мастаіхгва мела пераважна эклектычны характар: традыдыі Барбаонскай школы развівалі П.Кейн, Ф .Вернэ, амер. «школы ракі Гудзон» — Х.Уотсан, Х.Уокер, еўрап. мадэрнісцкіх кірункаў «ар нуво» і фавізму — Э.Кар, М А .Ф артэн, К.Ганьён, групы «Набі» — Дж.У.Морьіс, А Дедзю к. У пач. 19 ст. склалася Квебекская школа жывапісу. Развівалася разьба па дрэве (Баяржэ), мастацтва вырабаў з серабра ў духу барока і класіцызму (Ф.Ранвуазе). У 1879 засн. Каралеўская AM. У 1-й пал. 20 ст. ўзнікла кан. школа мастацтва, адметная дакладнасцю кампазіцыйных вырашэнняў, адлюстраваннем велічы кан. прыроды: творчасдь «Грулы сямі» (А.Джэксан, А.Лізмер, Л.Харыс і інш.), скульпт. Ф.Лорынга, Э.Вуд, «Кан. групы жывапісцаў». У сярэдзіне 20 ст. дамінавалі еўрап. маст. традыцыі (Дж.Лейман, А.Пелан і інш.). Грула «Сучасная маст. грамада» адмаўляла і еўрап., і кан. рэалізм. Мастацтва 2-й пал. 20 ст. развіваецца пераважда ў мадэрнісцкіх кірунках: «аўгаматысты» (П.Э.Бардзюа, Ф.Брандэр) сцвярджаюць нонфігуратывізм, «Група адзінаццаці» (Дж.Макдоналд, У.Роналд, Л.Бельфлер, М.Скот, Х.Таўн і інш.) — абстрактны экспрэсіянізм. Развіваюцца сюррэалом (Ф.Ледзюк, Ж.-П.Далэр, А.Колвід), мастадтва рухомых агггычных эфектаў (К.Туэіньян, Ж.Ю рцюбіз), рэаліст. кірунак (Ф.Тэйлар, А.Біле, М Лэмб-Бабак, К.Пішэ, Г.Робертс), дызайн і дэкар.-прыкладное мастацтва (адрацоўка металу, выраб дываноў, кераміка). У нар. мастацтве вылучаюцца разьба па дрэве і вышыўка ўкраінцаў, каменная скулытгура эскімосаў. Музыка. Муз. культура карэннага насельнііггва К. (індзейцы, эскімосы) з 17 ст. развіваецца ва ўзаемаўзбагачэнні з фальклорам і быт. музыкай англ. і франц. перасяленцаў. У 17— 19 ст. значнае месца займала царк. музыка; пры цэрквах створаны першыя муз. навуч. ўстановы. У 18— 19 ст. узніклі свецкія муз. т-вы, y т л . філарманічныя ў Квебеку (1820) і Манрэалі (1877), развівалася хар. мастацгва. 3 1860 праводзяцца муз. фестывалі. У канцы 19 — пач. 20 ст. сталі ўзнікаць духавыя аркестры, паўпрафес. оперныя трупы, адкрыты кансерваторыі ў Манрэалі (1876), Таронта (1886), Галіфаксе (1887), муз. каледж y Таронта і Муз. ін-т y Гамільтане (1888). Творчасць першых кампазітараў К. цесна звязана з еўрап. муз. традыцыямі. Заснавальнік муз.-сцэн. жанру — паэт, драматург і музыкант Ж.Кенель (олера «Кола і Калінета», 1790). У 2-й пал. 19 ст. вылучыліся кампазітары К.Лавале (дырыжор, аўтар нац. гімна «О, Канада»), С.Лавігёр
(стваральнік першых кан. аперэт), А.Дэсан, А.Лавінь, Г.Куцюр і інш. Нац. стыль y кампазітарскай творчасці фарміруецца ў 1920— 40-я г. (Э.Макмілан, Х.Уілан, К.Ш ампань, Э.Гратон). Некат. кампазітары лрацуюць на аснове фралц. (Ж.Ж.Ганье, Ж .Паліно-Куцюр) і англ. (У.Макнат, Р.Флемінг і інш.) традыцый. Тэндэнцыі авангардызму адбіліся на творчасці Дж.Вайнцвайга, Х.Сомерса, А.Брота. Сярод выканаўцаў 19— 20 ст.: спявачкі М.Форэстэр, Л.Маршал, Т.Стратас, спевакі П.Алары, Э.Джонсан; піяністы Г.Гулд, А.Куэрці, Р.Турыні; скрыпачы К.Парло, Э.Клінч, І.Гендэль, Б.Дж.Хігін; арганіст Л.Фарнем. У К. працуюць 3 оперныя трупы (Таронта, Манрэаль, Вінілег); Нац. балет (Антарыо), класічны балет (Атава), каралеўскі балет (Вініпег); каля 30 сімф. аркестраў; Кан. асацыяцыя кампазітараў, аўтараў і выдаўцоў (з 1951), Канадскі муз. савет (1944), Канадскі муз. цэнтр (1958) і інш. 3 1965 y Манрэалі штогод лраводзяцца Міжнар. муз. фестываль і конкурс музыкантаў-выканаўцаў. Тэатр. Элементы тэатр. мастацтва вядомы ў абрадах кан. індзейцаў, якія выкарыстоўвалі маскі і лялькі, што надавалі відовішчнасць рэліг. рытуалам. Развіццё прафес. т-ра лачалося ў 17 ст. ў франц. гіравінцыях Квебек і Акадыя пасталоўкай п’есы М.Лескарбо «Марская маска» ў Порт-Раялі (1606). Ставіліся л ’есы П.Карнеля, Ж.Расіна, Мальера. У 1688 А.Рагено напісаў адну з першых уласна кан. п’ес (без назвы). У 18 ст. спектаклі ставіліся ў Галіфаксе (у 1774 першая вядомая п ’еса на англ. мове «Акадыус, або Каханне ў цішы»; y 1789 лабудаваны спец. тэатр. будынак «Новы вялікі тэатр»), Манрэалі, Квебеку. У сярэдзіне 18 ст. ў Квебеку створаны лялечны т-р. Выступалі лрафес. трупы, пераважна з Адгліі. Развіваўся аматарскі т-р. Сярод драматургаў: Ж .Кенель, Ч.Хевісідж, Ч.М ейр. У 1825 y Манрэалі адкрыты першы пастаянны «Тэатр Руаяль», паэней — y Таронта, Вікгорыі, Гамільтане. Ставіліся л ’есы франка- і англамоўных драматургаў. У пасталоўках удзельнічалі франц., англ., амер. і мясц. акцёры. У канцы 19 — пач. 20 ст. выступалі пераважда вандроўныя т-ры «роўд» («дарога»). Сярод рэжысёраў: М Д энісан, Р.Мітчэл, Б.Фарсайт, У.Сінклер, К.Эйкенс і інш. У 1920— 30-я г. асн. формай тэатр. мастацтва былі аматарскія т-ры («Літл тыэтр») лры ун-тах, школах, цэрквах, клубах. У 2-й пал. 20 ст. з ’явіліся прафес. т-ры ў буйлых гарадах («Рыдо вер» і «Канадская камедыя» ў Манрэалі, «Крэст тыэтр» y Таронта, «Калейдыян рэпертары тыэтр» y Атаве і інш.). Ставяцца п’есы У.Ш экспіра, Мальера, П.Кальдэрона, П.Кладэля, Б.Шоу, кан. драматургаў РДэйвіса, Г.Фэрыса, АЛанжэвэна, Дж.Коўлтэра, Ш.Фоўка, М.Калагана і інш. У франкамоўных т-рах ідзе працэс стварэння нац. тэатр. культуры, англамоўныя знаходзяцца пад вял. уплывам т-ра ЗША. Сярод тэатр. дзеячаў: Г.Гофман, Ж Л уіс Руо, Дж.Ко-
лікас, І.Брынд'Амур, Ф.Хайленд, Д.Пелецье, У.Хат, К.Пламер, Ж.Гаскон. 3 1933 праводзяцца фестьівалі драм. мастацтва (Ш арлатаўн, Ванкувер, Манрэаль, Атава і інш.), з 1953 — ІІІэкспіраўскі фестываль (Стратфард). Нац. тэатр. школа э выкладалнем на франц. і англ. мовах (зімой y Манрэалі, летам y Стратфардзе). Кіно. У 1898 на кінафірме «Мэсі-Харыс» зляты першы рэкламны фільм. У 1906 створаны кінаінстытут y Манрэалі. Першы ігравы фільм — «Эванжэліна» (1914, рэж. І.П.Салівен, У.Х.Кавано). У 1918 арганізавана Выставачна-рэкламнае бюро, пераўтворанае ў 1923 y Кан. ўрадавае кінабюро (выпускала рэкламныя стужкі). У 1931 паказаны лершы гукавы фільм «Вікінг» (рэж. В.Фрысел, Дж.Мелфард). На станаўленне дац. кіно паўплывала дзейнасць амер. рэж. Р.Флаэрці і англ. рэж. Дж.Грырсана, якія здымалі ў К. (па іліцыятыве Грырсана ў 1939 прыняты Акт пра нац. кіно і створаны Нац. савет да пытаннях кіно). У 1943 студыю анімацыйнага кіно ўзначаліў Н.М ак-Ларэн — вядомы рэж.-эксперыментатар алімацыйнага юно. У 1952 зняты першы каляровы маст. фільм «Эцьен Бруле, нягоднік». У 1950-я г. з ’явіліся праблемныя фільмы, узніклі новыя творчыя прынцыпы («прамое кіно», «сінема-верытэ» і інш.) У 1967 створана дзярж. карпарацыя па развіцці кан. кіно. Сярод фільмаў: «Уніз ла дарозе» (1970, рэж. Д.Ш эбіб), «Камураска» (1973, рэж. К.Жутра), «Пшні ўсход» (1976, рэж. А.Брасар), «Паляўнічы» (1978, рэж. З.Р.Дэлен), «Шчаслівае збавенне» (1980, рэж. Ф.Манкевіч). «Стары ліс» (1982, Ф.Борсас). У 1975 засд. Квебекскі ід-т кіно, які займаецца развіццём фрадкамоўнага кінематографа. Сярод рэжысёраў — Ж.Карль, Ж .П Л еф ебр, Ж .Бадэн, Ж.Гру, М.Ланкту, Д.Петры, Т.Кочэф, А.Эгаян і інш., акцёраў — Ж.Бюжо, Ж.Лапуэнт, Р.Жырар, Р.Лафантэн, М.Чэмберс, Ф.Ксшінз. Асн. фільмы 1990-х г.: «Хлопчык з СанВінсена» (рэж. І.Сміт), «Каляндар» (рэж. Эгаян), «Жыццё з Білі» (рэж. П.Данаван), «Дзве актрысы» (рэж. Ланкту). Гал. цэнтры кінавытворчасці — Таронта, Манрэаль, Ванкувер, Антарыо. Існуюць Асацыяцыя кан. кінапракатчыкаў, Гільдыя кан. рэжысёраў, Г-ва кінематаграфістаў. Пры большасці ун-таў К. дзейнічаюць кафедры кінематаграфіі. Кан. кінаінстытут аб’ядноўвае Кан. кінаархіў, Цэнтр па кывучэнні кіно. Міжнар. кінафестывалі ў Йорктаўне (дакумент. фільмаў), Ванкуверы, Манрэалі, Таронта, Атаве (анімацыйных фільмаў). 3 1979 Кан. акадэмія кінамастацтва штогод прысуджае дрыз «Джын». Беларусы ў Канадзе. Сяляне з Беларусі пачалі перасяляцца ў К. ў канцы 19 — пач. 20 ст. Пасля 1907 яны сяліліся ў правінцыях Ньюфаўндленд, Новая Шатландыя, Нью-Брансуік, Квебек, Антарыо, Манітоба, Саскачэван, Альберта, Брыт. Калумбія і працавалі пераважна ў сельскай гаспадарцы, золатаздабычы, на лесанарыхтоўках і інш. Па-
водле Гомстэд-акта тыя з іх, хто жадаў, атрымлівалі да 65 га зямлі і праз 3 гады станавіліся яе ўласнікамі. Кан. статыстыка не вылучала беларусаў асобна, a фармальна (часцей па канфесійнай прыналежнасці) далучала да рускіх ці палякаў; і яны далучаліся да рус., польск. і ўкр. нац. арг-цый. У 1911 беларусы складалі значную частку рус. т-ваў, з іх дапамогай y 1913 y Таронта засн. парафія Рус. правасл. царквы, Рус. прагрэс. клуб. У польск. асяродках яны таксама хутка асіміляваліся. У 1918— 39 y К. перасяляліся пераважна выхадцы з Зах. Беларусі (нагір., каля 30 тыс. y 1926—30). Пасля 1931 паток бел. эмігрантаў зменшыўся з-за сусв. эканам. крызісу. Культ.-мас. гурткі бел. вясковых інтэлігентаў y Таронта і Вініпегу былі часовымі і нетрывалымі. У 1930 выхадцы з Зах. Беларусі заснавалі Федэрацыю рус. канадцаў, уваходзілі ў Рус. рабочы клуб імя М.Горкага ў Таронта і інш. Для беларусаў выходзілі на рус. мове «Вестннк» і газ. «Канадскмй гудок», y якой быў «Беларускі куток» (выйшлі 4 нумары). Пасля 2-й сусв. вайны ÿ К. апынуліся беларусы — ветэраны Другога корпуса Андэрса арміі. Яны падпісвалі 2-гадовыя кантракты на працу ў сельскай гаспадарцы. Пасляваен. бел. эміграцыя вылучалася нац. свядомасцю, актыўнасцю. У 1946— 71 y К. прыехала капя 48 тыс. беларусаў, якія найб. кампактна пасяліліся ў Таронта, Садбуры, Манрэалі, Вініпегу. Грамадскую, навук. і культ.-асв. работу вялі Згуртаванне беларусаў Канады (ЗБК), Беларускае нацыянсыьнае а б ’яднанне (БНА), Згуртаванне беларусаў правінцыі Квебек (да 1952 наз. Згуртаванне беларусаў y Манрэалі), Бел. нац. к-т y Вініпегу (1950— 80), сектар рады Бел. Нар. Рэспублікі (з пач. 1950-х г.), Бел. вызвольны фронт (1957— 70-я г.), Бел. каса самапомачы (1953 — сярэдзіна 1970-х г.), Бел. самапомач y Ошаве (з 1961), Згуртаванне беларускіх жанчын Канады, Высакашкольная стыпендыяльная фундацыя (1967— 70-я г.), Згуртаванне бел. моладзі К. (1967— 70), Беларускі інстытут навукі і мастацтва (БІНіМ) y Таронта, Каардынацыйны камітэт беларусаў Канады (К К БК ), Саюз бел. моладзі К. (1970— 78), Кан. т-ва «Беларусь» (з 1988), Кан. фонд дапамогі ахвярам Чарнобыля (гл. ў арт. Беларускія камітэты дапамогі ахвярам радыяцыі за мяжой), Бел. рэліг.-грамадскі цэнтр y Таронта ( з 1959), цэнтр адпачынку «Слуцак» (з 1969). Беларусы К. адзначаюць нац. святы — Дзень незалежнасці Беларусі (з 1970 улады Таронта афіц. абвяшчаюць 25 сак. бел. днём), Дзень герояў Беларусі, гіст. падзеі, юбілеі дзеячаў бел. л-ры і мастацтва. Яны ўдзельнічаюць y міжнац. мерапрыемствах, традыц. фестьівалях, карнавалах, канцэртах, y т л . штогадовых святкаваннях Дня Канады (Ошава), Ошаўскім нар. фестывалі (з 1961), фестывалях «Бацькаўшчына» (Атава, 1970— 80-я г.) і ў Бэры (з 1990). Саюз бел. мсшадзі К., К.КБК, Згуртаванне бел. жанчын удзельнічалі ў арг-цыі бел. павільёна
«Менск» (Таронта). На выставах y К. свае творы прадстаўлялі бел. мастакі Г.Русак, І.Сурвіла, П.Мірановіч, В.Жаўняровіч, А.Кляшчук. У час Тыдня студый y Атаўскім ун-це (1975), на святкаванні 1000-годдзя дзяржаўнасці Беларусі (1988) прайшлі выставы бел. нар. мастацтва. Бел. самадз. мастацтва на розных культ. імпрэзах прадстаўлялі гурток бел. нар. песні і танца ў Вініпегу (1951), злучаны бел.-ўкр. мужчынскі хор «Думка» (1953), хары «Жалейка» (1956), «Прамень» (1955), ансамбль нар. песні і танца (1954). Пры ЗБ К працавалі танц. гурткі моладзі і дзяцей, курсы беларусаведы (1951— 53, Таронта). 3 дапамогай беларусаў створаны бел. літ. фонды публічных б-к y Таронта і Вініпегу, бел. аддзелы ў Канадскім музеі цывілізацыі і Нац. этн. музеі. 3 1952 беларусы К. ўдзельнічаюць y сустрэчах беларусаў Паўн. Амерыкі (прайшлі 23, з іх 8 y Таронта). У 1958, 1962, 1965 адбыліся сустрэчы беларусаў Лондана (Канада) і Дэтройта (ЗІІІА). У 1996 каля г. Мідленд адкрыты Бел. мемарыяльны комплекс, да якога штогод ажыццяўляюць паломніцтва беларусы з розных краін. Творы бел. пісьменнікаў і падручнікі выдаюць Беларускі выдавецка-мастацкі клуб «Пагоня», вьшавецкі к-т пры К К БК , Фонд бел. падручнікаў, выдавецкі фонд успамінаў з бел. жыцця. Бел. перыёдыка прадсгаўлена газетамі «Беларускі эмігрант», «Беларускі голас», старонкай «Весткі з Канады» ў газ. «Беларус» (ЗША), часопісамі «Баявая ўскалось» (1949— 50 y Германіі, 1954— 81 y Таронта), «Зважай», «Палессе» (1955— 58), «Прамень» (з 1992), «Інфа ЗБК» (з 1995), «Дзяцел» (1952— 53), «Народным шляхам» (1951— 54), бкшетэнем «Бээнэравец» (1952). Бел. радыёперадачы пачыналіся з невял. выступленняў на радыё ў Лондане, Садбуры, Таронта і інш. Радыё СіБіСі з 1955 на нац. святы перадае канцэрты бел. песень і танцаў. У 1959 — пач. 1970-х г. працавала бел. радыёстанцыя ў Оўквілі. Л іт Т н ш к о в В .А , К о ш е л е в Л .В . Н с т о р м я К а н а д ы . М ., 1982; Т н ш к о в В.А. С г р а н а к л е н о в о г о л л с т а : н а ч а л о н с т о р н я . М ., 1977; К а н а д а , 191 8 — 1945: Н с т . о ч е р к . М ., 1976; П о з д е е в а Л .В. К а н а д а в го д ы в т о р о й м н р о в о й в о й н ы . М ., 1986; К о л е н е к о В .А К в е б е к с к а я п р о б л е м а в п о с л е в о е н н о й К а н а д е . М ., 1981; Д а н в л о в С .Ю ., Ш « л о В .Е . П о л н т н к о -г о с у д а р с т в е н н ы й м е х ан я з м с о вр ем ен н о й К ан ады : ср авн н тел ьн о н ст. м ссл ед . М ., 1991; Д а н н л о в С .Ю ., Ч е р к а с о в А .М . 12 л н ц К а н а д ы . М ., 1987; К у з н е ц о в ІО .Г . С л а д о к л н к л е н о в ы й с о к : С о в р е м е н н а я К а н а д а н ее л ю д н . М ., 1988; М а к л е н н а н X. С е м ь р е к К ан а д ы П ер. с ан г л . М ., 1990; T h e C a n a d ia n E n c y c lo p e d ia . V ol. 1— 4. 2 e d . E d m o n to n , 1988; В а н н н к о в а H .H . К а н а д с к а я л н т е р а т у р а н а ф р а н ц у з с к о м я з ы к с (1 9 4 5 — 1965). М ., 1969; Г о л ы ш е в а А Н . А н г л о я з ы ч н а я т т е р а т у р а К а н а д ы . М ., 1979; T h e W o rld B o o k E n c y c lo p e d ia . T. 3. London e tc ., 1994; S a d o u s k i J. A h is to ry o f th e B y elo ru ssian s in C a n a d a . B elleville, 1981 З .М .Ш у к а н а в а (п р ы р о д а . н а с е л ь н іц г в а , га с п а д а р к а ), А .С .Л я д н ё ва (г іс т о р ы я , б е л ар у с ы ў К а н а д з е ), Р .Ч .Л я н ь к е віч (у зб р . с іл ы ), Л .П .Б а р ш ч э ў с к і (л іт а р а т у р а ), В .Я .Б у й в а л , Л .Ф С ала вей (а р х іт э к т у р а ), Л .Ф .С а л а в е й (в ы я ў л . і д э к а р п р ы к л а д н о е м а с т а ц т в а ), Г.У .Ш ур (к ін о ).
КАНАДСКАЯ
565
КАНАДЗАВА, горад У Японіі, на в-ве Хонсю. Адм. ц. прэфектуры Ісікава. 443 тыс. ж. (1990). Трансп. вузел. Прамысл. і культ. цэнтр эканам. раёна Хакурыку. Прам-сць: тэкст., швейная, хім., тэкст. і с.-г. машынабудаванне. Вытв-сць высакаякаснага фарфору і лакавых вырабаў. Ун-т. Нац. парк Кенроку. КАНАД0НТЫ [ад грэч. kônos конус + odus (odontos) зуб], разрозненыя шкілетныя рэшткі выкапкёвых жывёл нявысветленай сістэм. прыналежнасді (часта вызначаюцца як сківічны апарат першасных рыб, кольчатых чарвей або рэшткі інш. жывёл). 8 сям., больш за 120 родаў. Вядомыя ў адюіадах кембрыю — трыясу, верхняга мелу Еўропы, Паўн. Амерыкі, Афрыкі, Аўстраліі. На Беларусі выяўлены ў карбанатных адкладах ардовіку — ніжняга дэвону
М а р ф а л а г іч н ы я гр у п ы к а н ад о н таў : 1 — п р о с ты я кон усап ад обны я ; 2 — с к л ад ан ы я с гр ы ж н е п а д о б н ы я ; 3 — п л о с к ія .
Брэсцкай упадзіны, сярэдняга і верхняга дэвону, карбону Аршанскай і Прыпяцкай упадзін. П а м е р а д д о л е й м іл ім е т р а д а 3 м м , з у б а п а д о б н ы я , гр а б е н ь ч а т ы я , л іс т а л а д о б н ы я , м а т а вы я або п р азр ы сты я, ад б урш ты н авага да ц ё м н а -к а р ы ч н е в а г а к о л е р у . В ь іл у ч а ю ц ь ір у н ы К . п р о ст ы х (к о н у с а п а д о б н ы я ), с к л а д а н ы х (у в ы гл я д зе сагн у т ы х с т р ы ж н я ў ) і п л о с к іх (н із к ія з ш ы р о к а й п л о с к а й а с н о в а й ). П а р э ш т к л х в в ізн а ч а ю ц в у зр о с т а с а д к а в ы х а д к л а д аў .
КАНАДСКАЯ
БІЯІЕАГРАФІЧНАЯ
В0БЛА СЦ Б, адна з абласцей Неарктычнага падцарства. Займае паўн. частку амер. мацерыка; паўд. мяжа пралягае па 50° паўн. ш. Уключае 3 падвобласці; Аляскінская, Грэнландская і Лабрадорская. Асн. ландшафтныя зоны — тундра і тайга. Ф л о р а ту н д р ы п а д о б н а н а еў р азій с к у ю . З в ы ч а й н ы я п р а д с т а ў н ік і — а с а к о в ы я , ім х і, к а р л ік а в а я в я р б а , л іш а й н ік і, п а д в е і, п а л я р н а я б я р о з к а (е р н ік ). Т а й г а п р ы а г у л в н ы м п а д а б е н с т в е д а е ў р а з ій с к а й а д р о з н ів а е ц ц а вял . п р ы м е с с ю л іс ц е в ы х п а р о д і п а в ід ав о й р а з н а с т а й н а с ц і п е р а ў зы х о д зід ь т а й гу Е ў р азіі. В ял . к о л ь к а с ц ь відаў п іх таў , х в о і, е л а к , м п о гія з іх э н д э м іч н ы я . Т ь т о в ы я э н д э м ік і — м а м ан тавае д рэва і секвоя. Ф аун а п адоб н ая да п а л е а р х т ы ч н а й , ал е ў н а п р а м к у п а П д п а д а б е п с т в а зм я н ш а е ц ц а . 3 э н д э м ік а ў в ь іэ н а ч а ю ц -
5 6 6 _____________ КАНАДСКАЯ на аўцабык, бізон лясны, каэа снежная, 2 віды лсмінгаў. Mum лемінгавая. скунс, сурок сівы, янот-лаласкун, валасянка амерыканская, казарка канадская, 2 віды калібры, сойка блакітная, ласосеакунь. чукучан. Тыповыя прадстаўнікі фауны — алень паўночны (карыбу). андатра, бабёр канадскі, барап снежны, мядзведзі (барыбал. белы, грызлі), сурок лясны, суслік даўгахвосты (арктьічны), курапаткі белая і тундравая, сава палярная. КАНАДС.КАЯ КАТЛАВІНА, Б о ф а р т а к а т л а в і н а , падводная катлавіна ў зах. частцы Паўн. Ледавітага ак., каля берагоў Канады. На Пд замыкаецца мацерыковым схілам Паўн. Амерыкі, на Пн — хр. Мендзялеева, на 3 і У — падняццямі Чукоцкім і Альфа. Пераважныя глыб. 3000— 3500 м, найбольшыя — 3879 м. Дно катлавіны — абісальная раўніна, укрытая гліністым ілам. КАНАДСКІ а р к т ы ч н ы а р х і п е л а г , ірупа астравоў каля паўн. ўзбярэжжа Паўн. Амерыкі. Належыць Канадзе. Пл. 1,3 шін. км2. Насельнііггва некалькі тыс. чал., пераважна эскімосы. Найб. астравы: Бафінава Зямля, Элсмір, Вікторыя, Банкс, Дэвап. Архіпелаг размешчаны на мацерыковай водмелі, складаная сістэма праліваў падзяляе яго на некалькі груп цстравоў (Сведрупа а-вы, Пары архіпелаг і інш.). Абмываецца на Пн і У Паўн. Ледавітым ак. (м. Бофарта, Лінкальна, Бафіна, прал. Робсан, Кенэдзі, Сміт, бас. Кейна), на ПдУ і Пд — Атлантычным ак. (прал. Дэйвіса
і Гудзонаў, бас. Фокса). У рэльефе пераважаюць узгорыстыя раўніны і плато выш. 200— 500 м, складзеныя асадкавымі пародамі палеазою. На У — горныя масівы выш. да 2926 м (на в-ве Элсмір). Усх. ўзбярэжжы складзены са стараж. крынгг. парод, глыбока расчлянёныя фіёрдамі. Паўн.-зах. ч. архіпелага нізінная, складзена з рыхлых марскіх адкладаў; пашыранм мярзлотныя формы рэльефу. Зледзяненне (агульная пл. ледавікоў 154 тыс. км2) на Пн, каля ўзбярэжжаў участкі шэльфавага лёду. Радовішчы нафты, газу, жал. руды. Клімат арктычны, суровы, на У больш вільготны, на 3 рэзка кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. ад -23 °С на ПдУ да -35 °С на ПнЗ, ліп. ад 7 °С на Пд да 4 °С на Гін. Ападкаў ад 400— 450 мм на ПдУ да 100 мм і менш на Пн. Усюды развіта шматгадовая мерзлата. Прыбярэжныя моры і пралівы 9— 10 месяцаў укрыты лёдам. На Пн арктычныя пустыні, на Пд мохава-лішайнікавыя і мохава-кусцікавыя тундры. Фауна: паўн. алень, белы мядзведзь, пясец, лемінгі, тундравыя курапаткі; з эндэмікаў — мускусны бык. У прыбярэжных водах цюлені, кіты, маржы і інш. Нац. парк Ауюітук (в-аў Бафінава Зямля), некалькі рэзерватаў. Марскі промысел, рыбалоўства, паляванне. Найб. населеныя пункты' Фробішэр-Бей (в-аў Бафінава Зямля), Кеймбрыдж-Бей (в-аў Віхторыя), Рэзальют (в-аў Батэрст). к а н Ад с к і б а л ь з Ам , бальзам, які атрымліваюь з піхты бальзамічнай (Abies balsamea), urro расце на П н ЗША і Канады. Жоўтага ці зеленаватага колеру.
Mae 15— 25% эфірных масел, якія пры захоўванні выпараюцца, застаецца цвёрдая празрыстая смала. Пры растварэнні смалы ў ксілоле атрымліваюць клей — аптычны цэмент, які выкарыстоўваюць y оптыцы і мікраскапічнай тэхніды. Гл. таксама Бальзамы. КАНАДСКІ Р А Б 0Ч Ы КАШ РЭС (Canadian Labour Congress), найбуйнейшае прафс. аб’яднанне Канады. Засн. ў 1956 y выніку зліцдя Кан. кангрэса прафсаюзаў і Кан. кангрэса працы. Ш таб-кватэра ў Агаве. У 1990-я г. аб’ядноўваў 104 галіновыя прафсаюзы, больш за 2 млн. чал. Mae забасховачны фонд. Кіруючыя органы: з ’езд, выканком. Друкаваны орган — час. «Canadian Labour» («Канадскія прафсаюзы»), Чл. Міжнароднай канфедэрацыі свабоднш прафсаюзаў. КАНАДСКІ РЫ С, кветкавая расліна, гл. ў арт. Цыцанія. КАНАДЦЫ, народы Канады. Падзяляюцца н а а н г л а - к а н а д ц а ў (у Канадзе 10,8 млн. чал., агульная колькасць 11,67 млн. чал., 1992, гаворадь на канадскім варыянце англійскай мовы; вернікі пераважна нратэстанты, частка — католікі) і ф р а н к а - к а н a д ц a ў (у Канадзе — прав. Квебек, часткова Антарыо і Нью-Брансуік — 7,2 млн. чал., 1992; жывуць таксама ў ЗША, больш за 2 млн. чал.; гавораць на канадскім варыянце французскай мовы, вернікі пераважна католікі). KAHÀJI (ад лац. canalis труба, жолаб) y г і д р а т э х н і ц ы , штучнае рэчышча
Д а арт К анадская б ія ге а ір а ф іч н а я вобласц ь (х ар ак тэр н ы я п р ад с т а ў н ік і ф ауны ): 1 — д р э ў н іц а хваёвая; 2 — кранш нэл э с к ім о с к і; 3 — ю нко буры ; 4 — ц іран; 5 — к а за р к а кан ад с к а я ; 6 — я н о т -п а л а с к у н ; 7 — дзікаб р а і ііаў н о ч н а а м с р ы капскі (п ар ку п ін ); 8 — к а д зь я к ; 9 — каза снеж ная.
(,вадавод) правільнай формы ў грунтавой выемцы або насыпе з безнапорным рухам вады; вш гідратэхнічных збудаванняў. У папярочным сячэнні маюць трапецаідальную і паліганальную (у мяккіх грунтах), прамавугсшьную (у скальных пародах) і інш. формы. Памеры сячэння вызначаюць гідраўл. разлікам па прапускной здольнасці, дапушчальных скарасцях (якія не размываюць і не заглейваюць рэчышча) і г.д. Адкосы і дно ўмацоўваюць бетоннымі і гравійнымі макрыццямі. каменным машчэннем (накідам), фашынна-галлёвым і плятнёвым мацаваннем, грунтавымі і плёначнымі экранамі, дзсрнаваннем і інш. На К. будуюць йыюзы, на К. з мех. пад’ёмам вады — помпавыя станцыі, y месцах перасячэння з вадатокамі — акведукі, дэнжеры, трубы, з шляхамі зносін — масты, віядукі, тунэлі, y месцах рэзкіх пераломаў рэльефу — спалучальныя збудаванні (перапады, быстратокі,
л я л ь н ы я — д л я с к а р а ч э іш я д а ў ж ь ш і з в іл іс т а г а ш л я х у ; п а д ы х о д н ы я — д л я п ад ы х о д у су д н а ў д а п а р т о ў , г а р а д о ў ; э н с р іе т ы ч л ы я ( д э р ы в а ц ы й н ы я — п а д в о д з я ц ь ва д у д а гід р а э л ек т ры чны х ст анцы й, а д в о д н ы я — а д в о д з я ц ь яе ад т у р б ін ); а р а ш а л ь н ы я , а б о ір ы г а ц ы й н ы я (с іс т э м а м а гіс т р а л ь н ы х , разм ер кавал ьн ы х , у л а с н а а р а ш а л ы іы х і в а д а с к ід н ы х К . д л я п а д а ч ы в ад ы н а а р а ш а л ь н ы я з е м л і) ; а с у ш а л ь н ы я (с іс т э м а м а ііс т р а л ь н ы х , п а д в а д н ы х . а д в о д н ы х , н а г о р н а -л о ў ч ы х , с к ід н ы х К ., зб ір а л ь н ік а ў , а с у ш а л ь н іх а ў д л я эб о р у і а д в о д у в а д ы з з а б а л о ч а н ы х і з а л іш н е ў в іл ь го т н е н ы х т э р ы г о р ы й ); в о д а п р а в о д н ы я (д л я п а д а ч ы в а д ы ад к р ы н іц ы в о д а э а б е с п я ч э н н я д а п р а м ы с л . р а ё н а , го р а д а ); а б в а д н я л ь н ы я ( з а б я с п е ч в а ю ц ь п а т р э б ы е .-г. с п а ж ы ў ц о ў , y а с н . ж ы в ё л а г а д о ў л і, y б я зв о д н ы х і за с у ш л ів ы х р а ё н а х ); л е с а с п л а ў н ы я , р ы б а в о д н ы я і ін ш . Б о л ы в а с ц ь К. к о м ш іе к с н а г а л р ы з н а ч э л я я . Б у д -в а а р а ш а л ь н ы х К . п а ч а л о с я з а 440 0 г. д а н .э . ў Е г іп ц е , с у д н а х о д н ы х — з 6 ст. д а н .э . (К . а д Н іл а д а Ч ы р в о н а г а м о р а ). Р а с п а ч а т а д а н .э . і ў 7 ст. за к о н ч а н а б у д -в а часззсі В я п ік а га к а н а л а ў К ітаі. У 8 — 6 ст. д а н .э . а р а ш а л ь н ы я К . б у д а в а л і ў Х а р э з м с , У р ар ту . y 12— 13 ст. y Г рузіі. У с я рэдн евякоўі суднаходн ы я К. будавалі п ер а в а ж н а ў Г а л а н д ы і, Ф р а н ц ы і, А н гл іі. Н а й б .
КАНДЛАКАПАЛЬНІК
567
скі канал; суднаходныя Дняпроўска-Бугскі канал і Мікашэвіцкі канал. 3 К. і вадасховішчаў складаюцца Вілейска-Мінская водная сістэма і Сляпянская водная сістэма. На вял. ЦЭС (Лукомскай, Бярозаўскай) па К. ітадводзіцца або скідваецца вада для ахаладжэння энергет. установак. Аўгустоўскі і Бярэзінскі (у складзе Бярэзінскай воднай сістэмы) К. страцілі гасп. значэнне. У раёнах масавага асушэння зямель вял. кодькасць меліярац. К., сярод якіх вылучаюць самацёчныя (для скіду ліш няй вады з с.-г. плошчаў) і падвадныя (для падачы вады ў наліўныя вадасховішчы, на арашэнне, абвадненне). Агульная даўжыня К. адкрытай асушальнай сеткі на Беларусі (1997) каля 160 тыс. км, больш за 16 тыс. км рэчышчаў (ці іх участкаў) малых і сярэдніх рэк каналізавана. Г .Г .К руглоў, А .А .М а к а р эвіч .
КАНАЛ ІМ Я МАСКВЫ. У Маскоўскай вобл., злучае р. Волга з р. Масква. Пабудаваны ў 1932— 37. Пачынаеіша ад Іванькаўскага вадасх. Даўж. 128 км, э іх 19,4 k m y межах вадасховішчаў і к і і і ы н скае, Пестаўскае, Пялаўскае, Клязьмінскае, Хімкінскае. Гал. прыстані: Вял. Всшга, Дзмітраў, Яхрама, Ііаўн. порт Масквы. Да 1947 наз. Масква— Волга.
Д а арт. К ан ал Н а й б о л ь ш п а ш ы р а н ы я ф о р м ы п а п я р о ч н а г а с я ч э н н я : a — т р а п е ц а ід а л ь н а я ; б — п о л іг а н а л ь н а я ; » — п р а м а в у г о л ь н а я ; г — п а р а б а л іч н а я . М а ц а в а н н е а д к о с а ў і д н а м е л ія р а ц ы й н ы х к а н а л а ў д — к а м е н н а й а д м о с т к а й (1 — адм остзса, 2 — д зё р а н ); е — ж а л е з а б е т о н н ы м і п л іта м і (1 — п лггы і П -п а д о б н ы я р а с п о р к і, 2 — з а с ы л к а г р у н т а в а я , 3 — д з ё р а н ) ; ж — к а м я л я м і ў к л е т к а х з ж а л е за б е т о н н ы х б э л е к (1 — б э л ь к і, 2 — к а м е л л а е м а ш ч э н н е , 3 — г р а в ій , 4 — п я с о к ).
пераходы), a таксама рэгуляцыйныя збудаванні. К . б ы в а ю ц ь : с у д н а х о д л ы я (э л у ч а л ь н ы я — гл у ч аю ц ь л а м іж с а б о й с у д н а х о д н ы я р э к і і а зё р ы , м о р ы ; а б в о д н ы я — д л я а б ы х о д у н е с п р ы я л ь н ы х у ч а с т х аў в о д н а га ш л я х у ; с п р а м -
з н а ч н ы я к а н а лы м іж на р о д н ы я — С уэ ц к і к а нал, П а н а м с к і к а н а л \ п а б у д а в а н ы я ў С С С Р — Б е л а м о р с к а -Б а лт ы й с к і канал, В а л г а -Д а н с к і суднаходны канст , к а н а л ім я М а с к вы , К а р а к у м с к і к анал.
На Беларусі адзін са старэйшых Агін-
КАНАЛ СЎВЯЗІ, к а н а л п е р а д а ч ы, сукупнасць тэхн. прылад і фіз. асяроддзяў для перадачы інфармацыі (сігналаў) ад крыніцы да прыёмніка. Mae перадатчыкі, прыёмнікі, узмацняльнікі сігналаў, кадавальныя і дэкадавальння прылады, камутатары, фільтры і інш. ГІаводле відаў інфармацыі, якая перадаецца, адрозніваюць тэлегр., тэлеф., тэле- і радыёвяш чалыш я, тэлемех. факсімільныя і інш., паводле тыну ліній сувязі (ліній перадачы) — нравадныя (паветраныя лініі, сіметрычныя і кааксіяльныя кабелі, хваляводы), радыё (радыёрэлейныя, спадарожнікавыя наземнага вяшчання), аітгычныя (на адкрытай прасторы і валаконна-аптычныя). КАНАЛАКАІІАЛЬНІК, к а н а в а к а п a л ь н і к, машына для пракладкі і рамонту асушалыіых і арашальных каналаў, канаў, траншэй, юоветаў і інш. Бываюць з актыўнымі (ротар, фрэза), пасіўнымі (плуг, адвал) і камбінаванымі рабочымі органамі. Гіашыраны К. з капіруючай фрэзай, двухфрэзерныя, шнэкаротарныя, адвальна-ротарныя, плужныя. С к л а д а ю ц ц а з б а за в а й м а ш ы н ы (т р а к т а р , с а м а х о д н а е ш а с і) і р а б о ч ы х о р га н а ў , я к ія н а в е ш в а ю ц ц а ззад у а б о зб о к у . К . з к а п ір у ю ч а й
С х см ы к ан а л а к а п а л ь н ік а ў : a — д в у х ф р э э е р н а г а (1 — т р а к г а р , 2 — з а ч ы ш ч а л ь н а е п р ы с т а с а в а н н е з п л а н ір у ю ч ы м а д в а л а м , 3 — ф р э з а ) ; б — п р ы ч а н н о г а п л у ж н а г а (1 — т р а к г а р , 2 — ц я га в а я р а м а , 3 — п л у г э а д в а л а м і і б е р м а а ч ы ш ч а л ь н ік а м і, 4 — а п о р н а е к о л а , 5 — х а д а в о е к о л а ); e — ш н э к а р о т а р н а г а ( 1 — ш н э к , 2 — р о т а р , 3 — к а н в е е р ).
ф р э з а й і д в у х ф р э з е р н ы я з іу с е н і'ш ы м і рухачам і вы со к ай п р аходн асц і вы кары стоўваю ц ь н а п е р а ў в іл ь г о т н е н ы х т а р ф я н ік а х , д в у х р о та р н ы я і ш н э к а р о т а р н ы я — н а м ін е р . гр у н тах з в ы с о к а й н я с у ч а й зд о л ы іа с ц ю . А д в а л ь н а -р о т а р н ы я і п л у ж н ы я — у н ів е р с а л ь н а г а в ы к а р ы с т а н н я , ім і ў а с н . п р а к л а д в а ю ц ь к а н а л ы н с в я л . гл ы б ін і. К . з а к т ы ў н ы м і (р а т а ц ы й н ы м і) р а б о ч ы м і о р г а н а м і с т в а р а ю ц ь п а п я р о ч н ы п р о ф іл ь к а н а л а з р о ў н ы м і а д х о н а м і Ф р э з е р -
568
КАНАЛЕТА
ныя пракладваюць каналы глыб. 0,5—2 м y балотна-тарфяных грунтах, ротарныя — глыб. да 2 м y шчыльных грунтах, плужныя — глыб. 0,4—1,2 м. K. э камбшаваньші рабочымі органамі пракладваюць за адоін праход канал глыб. да 3 м, планіруюць дно і адхоны. На Беларусі некаторыя тыпы К. створаны ў СКБ «Меліярмаш», Цэнтр. НДІ механітацыі і электрыфікацыі сельскай гаспадаркі, на Мазырскім з-дзе меліярац. машын. І.ІЛеановіч.
КАНАЛЕТА (Canaletto; сапр. K a н a л ь; Canal) Джавані Антоніо (18.10.1697, г. Венецыя, Італія — 20.4.1768), італьянскі жывапісец. Майстар вядуты. Вучыўся ў свайго бацькі, тэатр. мастака Б.Каналя. Зазнаў угоіывы нідэря. вядуістаў і венецыянскіх пейзажыетаў М.Рычы і Л.Карлеварыса. Працаваў y Венецыі, Рыме (1719— 20, 1742— 43), Лондане (1746— 53). У пейзажах-панарамах з выявамі арх. ансамбляў імкнуўся да рацыянальнага і аб’ек-
тьіўнага адлюстравання прасторы, дасягнуў віртуознай дасканаласці святлоценявой мадэліроўкі і каларыту, параднай відовішчнасці кампазіцыйнага вырашэння. Сярод твораў «Плошча Сан-Марка» (1723), чатыры «Віды Венецыі» (1725— 26), «Набярэжная П’яцэты» (1730-я г.), «Прыём французскага пасла ў Венецыі» (1740-я г.), «Тэраса ў Рычмандзе» (1746), «Інтэр’ер сабора Сан-Марка» (1760-я г.). Рабіў афорты (серыя «Ведуты», 1740— 44). Вучнем К. быў яго пляменнік Ь.Белота. ТВ.ПетМ KAHAJII3ABÂHЫЯ РЙКІ, рэкі або й участкі, рэчышчам якіх шгучна нададзены выгляд каналаў. Рэчышчы буйных рэк часам каналізуюць, каб палепшыць умовы суднаходства. Асн. работы па каналізацыі праводзяцца на малых рэках і ручаях пры меліярацыі — іх паглыбляюць, спрошчваюць меандры (лукавіны), ліквідуюць плёсы і перакаты. Пры гэтым яны становяцца хуткаплыннымі, мелкімі, асабліва ў межань, сцёк вады з вадазбору паскараецца. Часта такія змены вядуць да разбурэння нерасцілішчаў, збяднення фауны, асабліва рыбных эапасаў, рэкі страчваюдь маляўнічасць і ландшафтную вартасць. На тэр. Беларусі работы па каналізаванні рэк пачаліся ў канцы 18 — пач. 19 ст. пры буд-ве Агінскага, Аўгустоўскага, Бярэзінскага і Дняпроўска-Бугскага каналаў. У 1950—90-я г. на ўсім працягу каналізавана больш за 500 рэк, на асобнш участках — больш за 1500 рэк. 3 пач. 1980-х г. каналізаванне р эк абмяжоўваецца. Праводзіцца экалагічны аналіз магчымых вынікаў. КАНАЛГЗАЦЫЙНАЯ CÉTKA, сукул насць падземных трубаправодаў і калектараў для прыёму і выдалення з тэр. населеных пункгаў і прадпрыемстваў сцёкавых вод для іх ачысткі і абезэаражвання ў ачышчальных збудаваннях, асн. ч. сістэмы каналізацыі. Бывае ўнутраная (для выдалення быт. і прамысл. сцёкавых вод за межы будынкаў і збудаванняў) і вонкавая (дваровая, унутрыквартальная, вулічная). Асн. элементы ўнутр. К.с.: адтодныя лініі (каналізацыйныя трубы) з прыёмнікамі сцёкавых вод (умывальнікамі, ракавінамі, ваннамі, і інш ), стаякі і вьшускныя (з будынка) прыстасаванні. Вонкавая К.с. — безнапорныя трубаправоды з жалезабетонных, бетонных, керамічных, чьпунпых, азбестацэментных труб, пракладэеных з нахілам, a таксама калектары (трубы, якія збіраюць сцёкавыя юды з басейнаў каналізавання і адводзяць іх на ачыстку, загьш y вадаём). Калі самацёчны рух немагчымы, будуюдь помпавыя стандыі. Перасячэнні К.с. з рэкамі, ярамі, чыгункамі робяць з дапамогай дзюкераў, пераходаў, эстакад. Для назірання за К.с. і яе ачысткі на трасе будуюць спец. калодзежы. Гл. таксама Ачыстка сцёкавых водаў. А.Р.Варонін.
Кан&ліаацыйная сетка: a — унутраная (1 — вентыляцыйная труба, 2 — санігарныя прылады — прыёмнікі, 3 — выпускны трубаправод, 4—6 — назіралышя і кантрольны калодзежы); 6 — вонкавая (1 — сетка населенага месца, 2 — помпавыя станцыі, 3 — трубаправод, 4— 5 — збудаванні, y якіх збіраюць і ачышчаюць сцёкавыя воды прамысловага прадпрыемства П, 6—7 — ачышчальныя збудаванні, 8 — трубаправод э рассейвальным прыстасаваннем).
КАНАЛІЗАЦЫЯ, 1) комплеке інж. збудаванняў для прыёму, ачысткі і выдалення за межы населеных пункгаў сцёкавых вод; неабходны элемент упарадкаванасці населеных пункгаў, паляпш эння быт. і сан.-гігіенічных умоў. Падзяляецца на ўнутраную (К. будын-
каў) і вонкавую (К. тэрыторый). Унутраная складаецца з сан. прылад — прыёмнікаў (умывальнікаў, ракавін, ваннаў і г.д.) і каналпацыішай сеткі. Сістэмы К.: агульнасплаўныя — усе сцёкавыя воды (бытавыя, вытв., атм.) выводзяцца па адной сетцы труб; раздзельныя — адна сетка труб для гасд.-фекальных, другая для атм. вод; паўраздзельныя — функцыянуюць як агульнасплаўныя ў час невял. дажджоў і як раздзельныя пры вял. колькасці ападкаў. Калі няма цэнтралізаванай К., для будынкаў з водаправодам робяць мясцовую К., сцёкавыя воды ў ёй ачышчаюцца ў адстойніках (септыках) і на пляцоўках падземнай фільтрацыі. 2) Размеркаванне эл. энергіі ііаміж асобнымі спажыўдамі; кабельная К. — сістэма керамічных або бетонных труб, укладзеных пад зямлёй; служыць для пракладкі кабелю падземных ліній сувязі (тэлефон, тэлеграф і інш.). КАНАЛЫ М ІЖ Н А Р0Д Н Ы Я (у міжнар. праве), штучныя марскія шляхі, якія звязваюць марскія прасторы і выкарыстоўваюцда для міжнар. суднаходства. Знаходзяцца пад суверэнітэтам той дзяржавы, на тэрыторыі якой размешчаны. Рэжым плавання праз К.м. рэгулюецца міжнар. пагадненнямі (напр., Панамскі, Суэцкі каналы) або толькі ўнутр. правам тэр. суверэна (Кільскі канал). Аднак ва ўсіх выпадках прававы рэжым канала, які прызнаны ў якасці міжнароднага, павінен улічвадь інтарэсы міжнар. суднаходства. КАНАНАДА (франц. canonnade ад canon гармата), часты і магутды агонь з многіх артыл. гармат. КАНАНГА (Kananga), горад да Пд Дэмакратычнай Рэспублікі Кодга (да мая 1997 наз. Заір), на р. Лулуа. Да 1966 яазываўся Лулуабург. Адм. ц. правінцыі Зах. Касаі. 301 тыс. ж. (1990). Чыг. станцыя, вузел аўтадарог. Трансп. і гандл. цэдтр раёна здабычы алмазаў. Прам-сць: харчасмакавая (у т л . півавардая і мукамольная), фармацэўтычная, бавоўнаачышчальная, эл.-тэхн. (быт. прылады). ЦЭС. Краязнаўчы музей. КАНАНЕА (Сапапеа), буйдое радовішча медных руд y Мексіцы (штат Санора). Гідратэрмальнага лаходжання. Распрацоўваецца з 1899. Запасы руды больш за 1,7 млрд. т з сярэдшш колькасцю медзі 0,72—0,75%. У рудзе лрьімесі малібдэну, золата, цынку і інш. Цэнтр здабычы і выплаўкі — г. Каданеа. KAHAHÈHKA Валерый Кадстанцінавч (н. 23.1.1943, г. Петрадаўлаўск-Камчацкі, Расія), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1992), лраф. (1997). Скончыў БДУ (1965). 3 1965 y Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі. Навук. драцы ла тэорыі лаўправадніковых лазераў, фізіцы фогаэлекгрычных лаўправаддіковых сістэм. Развіў тэорыю й неты кі нераўнаважных лрацэсаў y олтаэлектроддых даўправадніковых структурах пры магутдым узбу-
джэнні, драладаваў новы ты л інжэкцыйдых лазераў з асіметрычнай квадтавапамернай структурай.
КАНАПА
Тв.\ N o n lin e a r a b s o rp tio n in q u a n tu m -s iz e h e te ro stru c tu re s / / P h y sic a s ta tu s so lid i (b ). 1988. V ol. 150, № 2; Т е о р н я п о л у п р о в о д н н к о в ы х л а з е р о в . М н ., 1995 (р а з а м з А А А ф о н е н к а м , І.С .М а н а к о м ).
(1899). Навук. лрацы па аргадізацыі аховы здароўя, сад.-эдідэміял. сдраве, оталарыдгалагічлых хваробах.
КАНАНЕРСКАЯ Л0ДКА, 1) ветразеваграбное артыл. судна 2-й пал. 18 — 1-й пал. 19 ст. Прызначаліся для дзеядняў y дрыбярэжлых марскіх раёлах (шхерах) і на рэках. Мелі 4— 6 гармат або 2 марціры, да 15 пар вёслаў. 2) Артылерыйскі карабель для баявых дзеядняў y лрыбярэжных раёнах мора, ла азёрах і рэках. Водазмяшчэнле да 2,5 тыс. т., узбраенне — да 5 артші. гармат, аўтам. зенітныя лушкі, кулямёты. Да пач. 1980-х г. заставаліся ў складзе BMC асобдых краід. На Беларусі К.л. выкарыстоўваліся ў 1-й дал. 20 ст. ў складзе рачных ваед. флатылій. Гл. «Верны», «Зарадна», a таксама Карабель ваенны. КАНАНІЗАЦЫЯ (ад грэч. canonizo узакодьваю), y каталідтве і праваслаўі акт прылічэндя тых ці інш. асоб да святых. Ушаноўванде святых дачалося ў лерыяд станаўлендя хрысц. кулыу, пэўны ларадак К. ўведзеды ў 10 ст. Кананізацыйныя працэсы драцягваюцца і ў даш час. У Рус. дравасл. царкве лытаддямі К. займаецца сдец. камісія, праладовы якой разглядаюцца і да іх дрымаюцца рашэнні Памесдым саборам. Гл. таксама Святыя Беларусі. KAHAHÏP (ням. Капопіег), радавы (салдат) артшерыі ва ўзбр. сілах некат. дзяржаў (надр., ФРГ). У 1722 — дач. 20 ст. К. былі і ў артылерыі Расіі (абслугоўвалі толькі пушкі). КАНАНІЧНАЯ ЛІТАРАТУРА, біблейскія кнігі, прызнаныя царквой адзіналравільнымі, боганатхдёнымі. На лрадягу стагоддзяў служыла афіц. прызнанай крыліцай ведаў дра гісторыю чалавецтва і лавакольды свет, кодэксам хрысц. веры, маралі і адначасова была дапулярнай белетрыстыкай, якая задавальняла эстэт. запатрабаванні і густы роздых сац. груд. Паўплывала да л-ры ўсіх. хрысц. дародаў. Гл. таксама ў арт. Біблія. KAHAHÔBI4 Іван Іванавіч (н. 10.5. 1938, в. Кукавічы Капыльскага р-на М ідскай вобл.), бел. лісьменнік. Скодчыў БДУ (1968). Працаваў слесарам, інжынерам, з 1982 рэдактар y выд-ве «Мастацкая літаратура». Друкуецца з 1975. У зб-ках алавяданняў і аповесцей «Заводскія світадді» (1978), «Белы чыгун» (1981), «Цёплы камедь» (1985), «Асобая зона» (1992) тзмы заводскага жыцця, апяванне чалавека працы, дружбы, высакародства. KAHAHÔBI4 Кадстадцін Юльянавіч (8.12.1872, в. Грабаўка Гомельскага р-на — 15.3.1954), бел. вучоны ў галіне санігарыі і эдідэміялогіі, урач-отарыдаларыдголаг, арганізатар першай y СССР Гомельскай сан.-эдідэміял. станцыі (1922). Скончыў Кіеўскі ун-т
569
7'я. : П р е д у п р е ж д а й б о л е з н н н о с а , г о р л а н уха. Г о м е л ь , 1930.
KAHAHÔBI4 (Kononowicz) Мацей Юзаф (1.2.1912, г. Ласк, Полылча — 31.4.1986), польскі дісьмендік і деракладчык. Скодчыў Варшаўскі ун-т (1939). Да 2-й сусв. вайны жыў y Навагрудку (Гродзенская вобл.). Друкаваўся з 1936. Паэт. зб-кі «Лірычдыя сталцыі» (1951), «Партрэт, які цяжка ўявіць» (1962), «Дубовы гай» (1974), «Перадамо сабе знак сдакою» (1983), зб-кі адовесцей і алавяд. «Імёны любові» (1973), «Рамантычнае і зялёдае» (1981), «Венера з малога мястэчка» (1983) прасякдуты датрыятызмам, лсіхалагізмам і шчырасцю. Млогія вершы тэматычна звязаны з Беларуссю. На польск. мову пераклаў зб. апавядаддяў Я.Брыля «Глядзець на траву» (1971), кнігі А.Адамовіча «Хатыдская аловесць» (1975), Адамовіча, Брыля, У.Калесніка «Я з вогненнай вёскі...» (1978, разам з Ю.Літвідюком), асобдыя творы Я.Кудалы, А.Куляшова, П.Падчанкі, М.Танка, Р.Барадуліна, Г.Бураўкіла і інш. Асобдыя творы К. да бел. мову пераклалі Брыль, М.Танк, Барадулін, Д.БічэльЗагаетава, В.Вітка, А.Вярцінскі, Г.Кляўко, Н.Мацяш, Р.Семашкевіч, У.Мархель. Тв.\ Б ел . п е р . — Ім ё н ы л ю б о в і. М н ., 1976; М о й га й д у б о в ы . М н ., 1986. М .М .Х м яльн іц кі.
КАНАПА (фрадц. canapé), шырокае драўлянае сядзенне на ножках, з дадлакотдікамі і спінкай; від мэблі. Вядома з часоў сярэддевякоўя ў ідтэр’ерах далацаў і сядзіб. У формах і аздабледді (разьба, інкрустацыя, абіўка са скуры ці тканін) лраявіўся ўплыў маст. стыляў рэнесансу, барока, класіцызму, амліру і інш. 3 19 ст. пашырада ў інтэр’еры бел. нар. хаты, замяділа лаву. К. выраблялі мясц. майстры-саматужнікі, аздаблялі пралілоўкай па краях спінкі, такардымі элементамі, фігурдымі дакладкамі. На 3 Беларусі бытаваў таксама шлябан — К. з сядзеннем y выглядзе скрыні, куды складвалі розныя рэчы. У наш час самаробдыя К. саступілі месца прамысл.
570
КАНАПЕЛЬКА
вырабам, якія эвымайна ўваходзяць y гарнітур мэблі для гасціных пакояў. Я.М. Сахута. «КАНАПЕЛЬКА», « К а н а п е л ь к і » , бел. нар. танец. Муз. памер 2/4. Тэмп умераны. Выконваўся на ігрышчах, парамі і сольна, з характэрнымі падскокамі і вярчэннямі. часта ў суправаджэнні прыпевак. Зафіксаваны М.Нікіфароўскім y канды 19 ст. ў Віцебскай губ. У 1940-я г. І.Серыкаў y в. Асавец Крычаўскага р-на запісаў варыянт танца, y якім адлюстраваны працэс вырошчвання канапель: сяўба, вырыванне, рассціланне, вязанне снапоў, віццё вяровак і інш. Пад назвай «K.» вядомы таксама гульня i карагод.
(«Пяюдь жаваранкі», «Людзі і д’яблы», «Блытаныя сцежкі» К.Крапівы), Ахсіння і Всшьга («Крыніцы* і «Снежныя зімы» паводле І.ІІІамякіна), Маці («Бацькаўшчына* К.Чорнага і «Парог» А.Дударава), ГІаліна («Трыбунал» А.Макаёнка), Лявоніха («Лявоніха» П.Данілава), Яўхіміха («Кастусь Каліноўскі» У.Караткевіча), y класічным рэпертуары: Цалаваньсва, Антаніна («Зыкавы», «Ягор Булычоў і іншыя» М.Горкага), Наташа («Тры сястры» А.Чэхава), Марыя Антонаўна («РэвЬор» М.Гогаля),
Л іт :. Н н к н ф о р о в с к я й Н.Я. Очеркн Внтебской Белоруссюі. М., 1897. [Т 5). С. 40.
Л . К .А дексю т овіч.
Ала Іванаўна (н. 14.2.1960, в. Небытаў Хойнідкага р-на Гомельскай вобл.), бел. паэтэса. Скончыла БДУ (1983). Працавала ў Доме літаратара Саюза пісьменнікаў Беларусі, y Бел. фондзе культуры, y газ. «Беларускае тэлебачанне і радыё», з 1998 y Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. Друкуецца з 1977. Асн. тэмы твораў — драматызм жаночага лёсу, чалавек і прырода: зб. вершаў «Цвет алешыны» (1985). Піша для дзяцей. Адшукала і апублікавала вершы рэпрэсіраванай бел. паэтэсы Лесі Беларускі, якая загінула ў лагеры на Калыме. Пераклала на бел. мову араб. ка кі «Тысяча і адна ноч» (1998), асобкыя творы балг. пісьменнікаў. Л.М.Гаршк. kAHAllÈJIbKA
КАНАПкіІЬКА Валерый Канстанціна-
віч (н. 7.1.1948, пас. Дымаўшчына Віцебскага р-на), бел. вучоны ў г а л іт ідыёэлектронікі. Д-р тэхн. н. ( І9і. ' праф. (1992). Скончыў Мінскі радыётэхн. ін-т (1971). 3 1974 y Бел. ун-це ін фарматыкі і радыёэлектронікі, з 1996 y Вышэйшым каледжы сувязі. Навук. працы па тэорыі інфармацыі, тэорыі
3.1 Каналслька.
Я.Ф Канал.ія
нях абмену рэчываў, па гісторыі ветэрынарыі. Адзш з аўтараў падручнікаў «Асновы ветэрынарыі» (2-е выд., 1985), «Клінічная дыягаостыка ўнутраных незаразных хвароб жывсл* (2-е выд., 1988), «Даведнік па хваробах с.-г. жывёл» (2-е выд., 1990). Тв.: Эндемнческяе болезня сельскохозяйственных жнвотаых. М., 1990 (у сааўт.). КАНАІІЛЙ Яўген Фёдаравіч (н. 1.3.1939, в. Межная Слабдда Клецкага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне біяхіміі і радыебіялогіі. Акад. Нац. АН Беларусі (1991, чл.-кар. 1989), д-р мед. н. (1976). Скончыў Мінскі мед ін-т (1962). 3 1965 y НДІ анкалогіі і мед. радыялогіі, з 1981 заг. сектара геранталогіі АН Беларусі, з 1987 дырэкгар Ін-та радыебіялогіі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па мед. біяхіміі і пытаннях механізма дзеяння гармонаў, нейрагарманальнай рэгуляцыі, уплыву радыяцыі на жыццяздольнасць арганізма, па метадах карэкцыі аддаленых і бліжэйшых вьгнікаў пры апрамяненні. Т»:. Г о р м о н ы н с т а р е н н е : М см б р аіш ы е мею р м о н а л ь н о й р е г у л я ш ш . М н ., 1991 (разам з А А .М іл ю ц ііш м , Г .Р .Г ац к о ). х іш н з м ы
Разалія ГІаўлаўна («Клоп» У.Маякоўскага), Лізавета, лэдзі Мільфард («Марыя Сцюарт», «Каварства і каханне» Ф.Ш ылера), Генерылья («Кароль Лір» У.Ш экспіра) і інш. Т.Я.Гаробчанка. Пётр Якаўлевіч (н. 10.2.1922, в. Гнаткі Стараканстанцінаўскаіа р-на Хмяльнідкай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. н. (1968), праф. (1970). Засл. работнік вышэйшай школы Беларусі (1974). Скончыў Ваенна-вет. акадэмію Сав. Арміі (1946). 3 1954 y Віцебскай акадэміі вет. медыцыны (у 1971—91 заг. кафедры). Навук. працы па этыялогіі, патагенезе, ранняй дыягностыцы, тэрапіі, прафілактыцы рахітаў і інш. унутр. незаразных хвароб с.-г. жывёл, парушэнКАНАІІЕЛЬКА
КАНАІІЛЯНКА (Acanthis cannabina), іпуіпка сям. ўюрковых атр. вераб’шападобных. ІІашырана ў Еўразіі, паўп.-зах. Афрыцы. На Беларусі звычайны пералётны від, на Пд і ў цэнтр. ч. часам зімуе. Жывс ў садах, на ўзлесках, лугах. У перыяд гнеэдавання трымаюцца парамі, y інш. час. чародамі. Д аў ж . д а 140 м м , м а с а д а 22 г. У самцоў л о б і гр у д к а ч ы р в ., с п ш а к а р ы ч н е в а я . бруш ка б с л ае ; с а м к і і м а л а д ы я К . ш ар авага-бу р ы я. Н я с у п ь 3 — 7 я ец . К о р м я ц д з н а с е н н е м травян іс т ы х р а сл ін .
кадзіравання, лічбавай апрацоўцы інфармацыі, распрацоўцы звышвялікіх інтэгральных схем і сістэм на іх аснове, y т.л. сістэм памяці. Т в Надежное храненле ннформацнп в полупроводнмковых запомпнаыіцмх устройствах. М„ 1986 (разам з У.В.Лосевым). КАНАПЁЛЬКА Зінаіда Ігнатаўна (25.12.1918, г.п. Багушэўск Сенненскага р-на Віцебскай вобл. — 27.5.1997), бел. актрыса. Нар. арт. Беларусі (1972). Скончыла студыю Бел. т-ра імя Я.Коласа (1938), працавала ў гэтым т-ры. Выканаўца лірыка-драм. і вострахарактарных роляў. Творчасць адметная эмацыянальнасцю, адкрытым тэмпераментам, яркасдю тэатр. формы пры дакладнай псіхал. распрацоўцы характараў. 3 лепшых роляў y бел. рэпертуары: Насця і Мальвіна, Ганна («Несцерка», «Машэка» В.Вшіьскага), Галя («Алазанская даліна» ІД орскага і К.Губарэвіча), Насця Вярбіцкая, Вікця, Ганна Ціханаўна
З.Кшшпелька ў ролі Насці
Канаплянка: 1 — с а м е ц ; 2 — с ам к а .
КАНАПЛЯНЫ АЛЕЙ, алей, які атрымліваюць прасаваннем ці экстрагаваннем арган. растваральнікамі з канашіянага семя. Вадкасць жоўта-зялёнага колеру, шчыльн. 939 к і/м 1 (15 °С), т-ра застывання -27 °С. Высыхалькы алей. Выкарыстоўваюць пераважна ў вытв-сці пакосту, лакаў і фарбаў, y некат. краінах як харч. прадукт. КАНАІІНІЦКАЯ (Konopnicka) Марыя (23.5.1842, г. Сувалкі, Полыпча — 8.10.1910), польская пісьменніца, буйнейшы майстар польск. рэаліст. л-ры. 3 1890 жыла за мяжой. Літ. дзейнасць лачала ў 1875, першы цыкл вершаў «У ra pax» (1876— 78). Вядомасць прынёс цыкл лірыка-эпічных вершаў «Карцінкі» (1879— 80). Асл. матывы яе творчасці — сялянская нядаля, жьіццё гарадской беднаты, любоў да радзімы, вера ў народ, y надыход справядлівасці (зб-кі «Паэзія», т. 1— 4, 1881— 96; «Лініі і гукі», 1897; «Італія», 1901; «Людзям і часу», 1904). Паэзіі К. уласдівы дэмакратызм, спалучэнне лірычнасці і публіцыстычнасці, блізкасць да фальклору. У эпічнай паэме «Пан Бальдэр y Бразіліі» (1892— 1906, поўнае выд. 1910) праз трагічны лёс польскіх сялян-эмігрантаў паказаны веліч народа, яго патрыятызм. Аўтар зб-каў апавяданняў «Чатыры навелы» (1888), «Mae знаёмыя» (1890), «На Нарманскім беразе» (1904), анавядання «3 узломам» (1892), кн. «Міцкевіч, яго жыццё і душа» (1899). Неаднаразова наведвала Беларусь, перапісвалася з Я.Лучынам. На бел. мову всршы К. пераклалі АЛбуховіч, Г.Леўчык, Я.Купала, Т.Гардзялкоўская, З.Верас, Я.Дыла, А.Вялюгін, С Д зяргай і інш., нрозу — Я.Брыль, В.Каваль. Т в Б ел . п е р . — Д ы м . В іл ь н я , 1908; М э н д э л ь Г д а н с к і... М н ., 1930; П р а г н о м а ў і с ір о т к у М а р ы с ю . М н .. 1984; Р ус. п е р . — С о ч . Т. 1 - 4 . М н „ 1959. Літ:. П н о т р о в с к а я А Г . Т в о р ч е с к н й п у г ь М .К о н о н н н ц к о й . М ., 1962; S la d a m i 2усіа і tw ô rc z o sc i M arii K o n o p n ic k ie i. W arszaw a, 1966.
KAHÂPCKAE Ц ЯЧЙ НН Е, халоднае паверхневае цячэнне на У паўн. ч. Атлантычнага ак. Шыр. 400— 600 км. З’яўляецда ўсх. псрыферыяй паўн. субтрапічнага антыцыкланальнага кругавароту паверхневых вод. НакіраваЛа з Пн на Пд уздоўж берагоў Пірэнейскага п-ва і паўн.-зах. ўзбярэжжа Афрыкі як адгалінаванне Паўночна-Атлантычнага цячэння. Т-ра вады ў лют. ад 12 °С да 26 °С, y жн. ад 19 °С да 26 °С. Салёнасць 36,0— 36,8 %о- Скорасць 0,9— 1,8 км/гадз. Расход каля 16 млн. м3/с. На Пд пераходзіць y Паўн. Пасатнае цячэнне, часткова адхіляецца ў Гвінейскі заліў. KAHÂPCKI (Konarski) Шыман (17.3.1808. в. Дабкішкі Аўгустоўскаіа пав., Польшча — 11.3.1839), дзеяч нац.вызв. руху ў Польшчы, Літве і Беларусі. Адзін з кіраўнікоў паўстання 1830— 31. У складзе корпуса ген. Хлапоўскага ўдзельнічаў y баях каля Гайнаўкі, Ліды, Вільні. Пасля паражэння паўстання
жыў y Прусіі, Францыі. У 1833 удзельнічаў y ваен. экспедыцыі. якую рыхтаваў Ю.Заліўскі. Арыштаваны аўстр. ўладамі ў Кракаве, але адпушчаны. Жыў y Галандыі, Бельгіі, Ш вейцарыі, Ф ранцыі. Зблізіўся з Х.Лялевелем. Адзін са стваральнікаў арг-цый «Маладая Польшча» (1834) і «Садружнасць польскага народа» (1835). У 1834 y Парыжы выдаваў двухтыднёвік «Рбіпос» («Поўнач»). У 1835 вярнуўся ў Кракаў, потым нелегальна ў Расію. Дзейнічаў на Украіне, Беларусі і ў Літве, меў на мэце падрых-
М.Кавалшцкая.
Ш.
Канарскі.
тоўку паўстання супраць царскага самадзяржаўя. Стварыў некалькі тайных ячэек арг-цыі «Садружнасць польскага народа», наладзіў сувязь з афіцэрамі і салдатамі царскай арміі ў Вільні, Бабруйску, Брэсце. У маі 1838 арыштаваны, расстраляны ў Вільні.
КАНАРЭЕЧНІК
КАНАРЫС (Canaris) Вільгельм (1.1. 1887, г. Дортмунд, Германія — 9.4.1945), гермадскі ваед. дэеяч. Адмірал (1940). 3 1905 y герм. ВМФ. Удзельдіх 1-й сусв. вайны, з 1916 займаўся развед. дзейнасцю ў Іспаніі, аргадізоўваў забесдячэнне герм. дадводных лодак з тэр. Іспаніі і Партуіаліі. У 1919— 20 ад’ютант ваед. мінісгра I Носке. Сдачуваў нацыстам, удзельнік Kanav скага путчу 1920. У 1924— 28 курыраваў пытанні падводдага флоту. 3 1935 дач. упраўлення раэведкі і колтрразведкі (абвера) пры ваен. мід-ве, a з 1938 лры вярх. камандаванді ўзбр. сіл. Ведамства К. сапернічала са службай бяспекі (СД) СС на чале э Р .Гайдрыхам, потым Э.Кальтэнбрунерам. Аріанізатар міжнар. ваен. правакацый і лыверсій пры захопе Аўстрыі (1938), Чэхаславакіі (1939), нападзе на Полыдчу (1939) і інш.; ствараў шліёдска-дыверсійныя сеткі ў краінах Еўроды, Азіі, Афрыкі і Амерыкі. Засумняваўдіыся ў перамозе фаш. Германіі ў 2-й сусв. вайне, y снеж. 1940 перасдерагаў ісп. дыкгатара Ф .Ф рапка ад уступлелдя Іспаніі ў вайну да баку Гермадіі. 3 лют. 1944 y адстаўціл. За ўдзел y змове гедералаў супраць А.Гітлера (20.7.1944) арыштаваны і пакараны смерцю. Літ.: С е р г е е в Ф . Т а й н ы е о п е р а ц н н н а ц н с т с к о й р а з в е д к н , 1933— 1945. М ., 1991.
У.Я.Калаткоў.
В.Ф.Ш алькевіч.
КАНАРСКІЯ АСТРАВЬІ ( і с п . lslas Canarias), аўтаномная вобласдь Іспаніі на аднайм. астравах y Атлантычдым ак., за 100— 120 км ад лаўн.-зах. берагоў Афрыкі. Пл. 7,3 тыс. км2. Нас. 1,5 млн. чал. (1991). Адм. ц. — г. Лас-Пальмас. Падзяляюцца на 2 правідцыі: ЛасІіальмас і Санта-Крус-дэ-Тэнерыфе. Найб. астравы: Гран-Канарыя, Тэнерыфе, Фуэртэвентура, Ладсаротэ. Вулканічныя гарыстыя астравы, складэеныя з базальтаў. Характэрны патухлыя і дзеючыя вулканы. Выш. да 3718 м (дзеючы вулкад Тэйдэ на в-ве Тэнерыфе). Клімат традічны, ласатны. Ападкаў 300— 500 мм за год. Вечназялёная лясная і хмызняковая расліннасць. Нац. даркі: Тэйдэ, Тыманфая, Кальдэра-дэ-Табурыентэ, Гарахалай. Насельніцтва занята гал. ч. ў сферы абслугоўвадня і сельскай гасдадарцы. Астравы — буйны цэнтр марскіх курортаў і міжнар. турызму. Абслугоўванне турыстаў і адлачываючых — гал. галіда экаломікі. Найважнейшыя с.-г. культуры — баналы, вінаград, памідоры, бульба, тытудь і гародніна; развіта рыбалоўства (каля 15% агульнаісд. ўлову). Прам-сць: нафталералр., хім., харчасмакавая (асабліва плолакансервавая і рыбаперапр.), металаадрацоўчая. Вінаробства. Традсдарт марскі і аўтамабільны. Парты ЛасГІальмас і Санта-Крус-дэ-Тэлерыфе — бункердыя базы і суддарамонтныя цэптры міжнар. значэння. 2 міжнар. аэрапорты.
571
КАНАРЫС (Kanaris) Канстанцінас (каля 1790, в-аў Гісара, Грэцыя — 14.9.1877), грэчаскі ваенны, паліт. і дзярж. дзеяч. Адмірал. Вызначыўся ў час. грэч. нац.-вызв. рэвалюцыі 1821— 29. 3 1826 дэп. Нац. сходу. У 1843— 44 і 1854 міністр марскога флоту. Узначальваў канстытуцыйную партыю. У 1864— 65 і 1877 кіраўдік урада Грэцыі. КАНАР^ЕЧНАЕ СЕМ Я, гл. ў арт Канарэечнік. К АН АР^ЕЧН ІК (Phalaris), род кветкавых раслія сям. метлюжковых. Каля 30
К ан а р эс ч н ік к а н а р с к і.
572_____________КАНАРЭЙКА відаў. Пашыраны ў Паўн. паўшар’і (акрамя Аляскі і Канады). На Беларусі як заносныя, інтрадукаваныя і здзічэлыя трапляюцца К. канарскі (Ph. canaliensis) і малы (Ph. minor) каля дарог, жылля і інш. А д н а -, р а д зе й ш м а т г а д о в ы я т р а в я н іс т ы я р а с л ін ы с а ш м а т л ік ім і п р а м а с т о й н ы м і ц і к а л е н ч а т а -ў з ы х о д н ы м і сцёблам і (с а л о м ін а м і) в ы ш . д а 120 см . Л іс ц е л ін е й н а е а б о л ін с й н а л а н ц э т п а е з г л а д к ім і ц і ш у р п ат ы м і п азухам і. К в е т к і (п а 3) y я й ц а п а д о б н ы х к а л а с к а х , с а б р а н ы х y гу сто е м я ц ё л ч а т а е с у к в е ц д е . П л о д — зярн яўка. К арм авая (к а н а р э е ч н а е с е м я ), х а р ч ., т э х н ., а л е й н а я , л е к . і д э к а р . р а с л ін а ; н е к а т . в ід ы — п у с т а зе л л е . Г.У.Вынаеў.
КАНАР^ЙКА (Serinus canaria), дэкаратыўная птушка сям. ўюрковых (Fringillidae), атр. вераб’інападобных (Passeri formes). У дзікім стане пашырана на Канарскіх а-вах (адсюль назва). З’яўляецца родапачынальнідай пакаёвай ІС. У Еўропу завезена ў канцы 15 ст. Вьіведзена шмат парод, якія адрозніваюцда спевам і экстэр’ерам. Д аў ж . 12— 14 см . К о л е р а п я р э н н я ў д зік іх К . зв ср х у ш э р а - з я л ё н ы , з н із у ж о ў г а -з я л ё н ы , y с а м ц о ў б о л ь ш я р к і. Гл. т а к с а м а Уюрок кана-
рэечны. КАНАСАМЕНТ (франц. connaissement), дакумент аб умовах дагавору перавозкі грузу марскім шляхам; распіска, якая выдаецца капітанам судна або агентам марскога трансп. прадпрыемства (параходства) грузаадпраўшчыку з пацвярджэннем прынядця грузу да перавозкі і абавязацельствам дастаўкі яго ў порт прызначэння і выдачы адрасату (грузаатрымальніку). З ’яўляецца каштоўнай паперай. Трымальнік гэтага дакумента атрымлівае права распараджацца грузам. Адрозніваюць К.: л і н е й н ы y якім выкладзена воля адпраўшчыка іа заключэнне дагавору перавозкі іруз_, ч а р т а р н ы — пагадненне аб найме судна для выканання рэйса або на вызначаны час; б е р а г а в ы пацвярджае прыём грузу ад адпраўшчыка на беразе (на складах перавозчыка); б a р т a в ы выдаецца, калі тавар пагружаны на судна. Панядце К., яго неабходныя рэквізіты і ўмовы складання вызначаны ў кодэксе гандл. мараплавання. Адсутнасць рэквізітаў пазбаўляе К. функцый тавараразмеркавальнага дакумента, і ён не з ’яўляецца каштоўнай паперай. У.Р.Залатагораў.
КАНАТ, гнуткі выраб з стальнога дроту або нітак пражы (каболак) расліннага, мінер. ці сінт. паходжання. Падзяляюцца на кручаныя (вітыя), някручаныя і плеценыя. С т а л ь н ы я К . робяц ь з вы сокатры валага д р о т у д ы я м е т р а м 0 ,3 — 4 м м . К р у ч а н ы я а т р ы м л ів а ю ц ь а д з ін а р н ы м ( с п ір а л ь н ы я К ), д в а й н ц м (т р о с а в ы я ) і т р а й н ы м (к а б е л ь т а в ы я ) зв ів а н н е м . Д л я э л а с т ы ч н а с ц і ў с я р э д з ін у К . ў п л я т а ю ц ь в а л а к н іс т ы а б о м е тал . а с я р о д а к . З в ів а н н е б ы в а е а д н а б а к о в а е (д р о т y п а с м а х і с а м і п а с м ы с к р у ч а н ы ў а д зіп б о к ) і к р ы ж о в а е (у р о э н ы я б а к і). Н я к р у ч а н ы я К . с к л а д а ю ц ц а з ш ч ы л ь н а ў х л а д зе н ы х гр у п с т а л ь н о г а д р о т у а б о с ц ір а л ь н ы х К ., з м а ц а в а н ы х с п ір а л ь н а й а б м о т к а й ц і за ц іс к а ч к а м і. П л е ц е н ы я К . р о б я ц ь з ц о т н а г а л іх у (з в ы ч а й н а 4 ) п а с м а ў , скручан ы х y розн ы х н ап рам ках. Н е м е т а л і ч н ы я К . э в ів а ю ц ь з д о ў ііх н а т у р а л ь н ы х (п я п ь к о в ы х , б а в а ў н я н ы х , д ж у т ав ы х , с із а л е в ы х , аэб ес т а в ы х ) а б о с ін т э т ы ч н ы х ( к а п р о н а вы х, н е й л о н а в ы х , п о л іп р а п іл е н а в ы х і ін ш .) в а л о к н а ў (з к а р о т к іх п я н ь к о в ы х і б а в а ў н я н ы х в а л о к н а ў у ю ц ь в я р о ў к і, ш п а г а т і д а т .п .). К а н а г н а -в я р о в а ч н ы я в ы р а б ы з в а л а к н іс т ы х м а тэры ялаў і стальн ога д роту н аз. т р о с a м і (п р а іх з л у ч э н н е гл. ў ар т. Вузлы марскія). К . в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь н а т р а н с п а р ц е (н а канатных дарогах, фунікупёрах, y с у д н а в ы м т а к е л а ж ы і ін ш ), y б у д -в е (у вісячых канструкцыях, гр у з а п а д ы м а л ь н ы х м а ш ы н а х ). г о р н а й (у ш а х т а в ы х п а д ’ё м н ік а х , к а м е н я р э з н ы х м а ш ы н а х ), р ы б а л о ў н а й (у т р а л а х , н е в а д а х ), л я с н о й і ін ш . га л ін ах п р а м -с ц і.
КАНАТАЦЫЯ [позналац. connotatio ад лад. con (cum) разам + noto адзначаю, абазначаю), дадатковыя семантычныя або стылістычныя адценні, якія накладваюцца на асноўнае значэнне моўнай адзінкі і служаць для стварэння экспрэсіўна-эмацыянальнай афарбоўкі выказвання (надання тону ўрачыстасці або зніжанасді, ласкі або іроніі і інш). Найб. выразна выяўляецца пры супастаўленні ацэначных слоў і выразаў з адпаведнымі ім стылістычна нейтральнымі сінонімамі («кляча» — худы заезджаны конь; «пражэкг» — неажыццявімы праекг). У розных моўных кантэкстах адно і тое слова можа вьмўляць розную К. Дадатковыя семантычныя і стылістычныя адценні могуць надавац-
ца словам з дапамогай некат. афіксаў («дом—домік», «даміна — дамішча») або непасрэдна ўключацца ў лексічнае значэнне слова («абязлічка», «вярзці», «задзіра» і інш.). Літ:. Т у р о ў с к а я Ф . А К ан ататы ў н ы я з н а ч э н н і « н е й т р а л ь н а й » л е к с ік і / / Б ел. лінгв іс т ы к а . 1982. В ь т . 2 1 ; Т е л н я В .Н . К о н н о т а т а в н ы й а с п е к т с е м а н т н ю і н о м м н ата в н ы х е д а н в д . М ., 1986.
КАНАТНАЯ ДАР0ГА, збудаванне для транспартавання грузаў і пасажыраў y падвесных ваганетках (цялежках, крэслах, кабінах), якія рухаюцца па стальных канатах, нацягнутых паміж апорамі. Бываюць грузавыя, пасажырскія і камбінаваныя, 2- і 1-канатныя, з кальцавым і маятнікавым рухам ваганетак. Будуюць y горных, перасечаных і інш. цяжкадаступных мясцовасцях, гарадах, пераіружаных наземным транспартам. Г р у з ав ы я К .д . зв ы ч а й н а 2 -к а н а т н ы я з кал ьц а в ы м р у х а м в а га н е т а к . В угал п а д ’ё м у д а 30° і б о л ы п , с к о р а с ц ь д а 3,3 м / с і б о л ь ш . В ы кар ы с т о ў в а ю ц ц а ў г а р н а р у д н а й , м етал у р гіч н ай , хім . і ін ш . гал ін ах п р а м -c u i. П а са ж ы р с к ія К .д . б ы в а ю ц ь 2 -к а н а т н ы я з м а я г н ік а в ы м і к а л ь ц а в ы м р у х ам в а г о н а ў (н а 12— 100 аб о 4 ч а л .) і 1 -к а н а т н ы я (з в ы ч а й н а к а л ь ц а в ы я ) з ж о р с т к а з а м а ц а в а н ы м і 1- а б о 2 -м е с н ы м і с яд з е н н я м і. В ы ш ы н я гіад’ём у д а 3 к м , ск о р а сц ь руху 1 ,5 — 11 м /с . У г о р н а й м я с ц о в а с ц і п аш ы р а н ы 1 -к а н а т н ы я б у к с ір о в а ч н ы я К .д . д л я гарн а л ы ж н ік а ў . Б ь ш а ю ц ь і н а з е м н ы я К .д . для п е р а м я ш ч э н н я в а г а н е т а к і ін ш . т р а н с п . ср о дк а ў п а в у з к а к а л е й н ы х р э й к а в ы х п у ц я х , п р ак л а д зе н ы х п а к р у т ы м п а д ’ём е. В ьпсары стоўваю ц ц а ў к а р 'е р а х , н а п р а м ы с л . п р ад п р ы е м с т в а х і ін ш . І.ІЛеановіч.
КАНАТНІК, кветкавая што абутылон.
расліна,
тое,
КАНАЎНІЦЫН Пётр Пятровіч (9.10.1764—-9.9.1822), рускі ваенны дзеяч. Ген. ад інфантэрыі (1817), граф (1819). Удзельнік руска-шведскіх войнаў 1788—90 і 1808— 09. У час ваен. дзеянняў супраць Рэчы Паспалітай 1792—94 камандаваў мушкецёрскім палком. На пач. вайны 1812 камандаваў 3-й пях. дывізіяй y 3-м корпусе ген. М.А.Тучкова, y баях каля в. Астроўна 4 ^ . ___
2
НІжнІ тэрмінал 2
С х ем а п а д в е с н а й канатм ех ан ізм н а ц я ж эн н я канатаў; 2 — в а г о н ы ; 3 — н а к ір а в а л ь н а я р э й к а д л я з н я ц ц я в агонаў з канатаў; 4 — л я б ё д к а ; 5 — н ер у х о м ы к а н а т , п а я к ім к о ц я ц ц а вагон ны я колы ; 6 — р у х о м ы к а н а т , я к і ц ягн е в а го н ы п а м іж с тан ц ы ям і.
най дарогі; 1 —
(Ьешанковіцкі р-н) 26 ліп. стрымліваў націск франц. карпусоў маршала Мюрата і ген. Багарнэ. Вызначыўся ў бітвах пад Смаленскам і Барадзіно. 3 вер. 1812 y ген. штабе аб’вднаных зах. армій. Удзельнік ваен. дзеянняў 1813— 14. У 1815— 19 ваен. міністр. 3 1819 чл. Дзярж. савета, нач. ваен. навуч. устаноў, дырэктар Царскасельскага ліцэя. КАНАШ0ЎСКАЕ РА Д0ВІШ ЧА ІІЯСКЎ I ЖВІР0ВА-ПЯСЧАНАГА МАТЭРЫЯЛУ. У Полацкім р-не Віцебскай вобл., каля в. Канашы. Пластавы паклад звязаны з канцова-марэннымі адкладамі паазерскага ледавіка. Пяскі і жвірова-пясчаны матэрыял жаўтавата- і буравата-шэрыя, месцамі гліністыя, абжалезненыя. Жвір і галька ў пясках трапляюцца ў россыпе і ў выглядзе лінзаў і гнёздаў. Пяскі пераважна дробна- і сярэднезярністыя, палевашпатава-кварцавыя. Разведаныя запасы 9,47 млн. м3, перспектыўныя 1,13 млн. м3. Магуінасць карыснай тоўшчы 3,2— 27,3 м, ускрышы (торф, пяскі, супескі) 0,2— 6,8 м. Пяскі і жвір прыдатныя на выраб бетону, буд. раствораў, y дарожным буд-ве. Л.П.Шчураў. КАНАШЫ, возера ў Поладкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Тураўлянка, за 16 км на Пд ад г. Псшацк. Пл. 0,6 км2, даўж. каля 1,1 км, найб. шыр. 880 м, найб. глыб. 5 м, даўж. берагавой лініі каля 4,2 км. Пл. вадазбору 18,5 км2. Схілы катлавіны выш. 6— 14 м, разараныя, на Пд параслі лесам. Берагі нізкія, пясчаныя, y залівах сплавінныя. Дно да глыб. 2 м пясчанае, ніжэй выслана сапрапелем. Упадае ручай з воз. Усомля, выцякае ручай y воз. Гомель. КАНАШЙНКА Сцяпан Мікалаевіч (1909, в. Узніцы Полацкага р-на Відебскай вобл. — 25.9.1943), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў пач. школу. Працаваў рахункаводам. У Чырв. Арміі э пач. 1942, на фронце са снеж. 1942. У ноч на 24.9.1943 група разведчыкаў на чале са старшыной роты К. фарсіравала Дняпро, захапіла пладцарм y раёне в. Пекары (Чаркаская вобл., Украіна) і
на тэр. штата Новы Паўд. Уэльс. 310 тыс. ж. (1990). Трансп. вузел. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: лёгкая, харч., паліграфічная. Над. ун-т. Аўстралійскя АН. Аўстралійскі ваен. музей. Паблізу астр. абсерваторыя. Пабудавана ў 1913—27 y вылучанай y 1911 з тэр. штата Новы Паўд. Уэльс Аўстралійскай сталічнай акрузе. 3 1927 афіц. рэзідэнцыя ўрада. Хутка развіваецца пасля 2-й сусв. вайны. Буд-ва К. пачата ў 1913 паводле ллана амер. арх. У.Б.Грыфіна. Горад падзелены на шэраг зон (гандл., адм., навуч. і інш.). У аснове шіаніроўхі — сістэма плошчаў (з гандл. цэнтрамі) і размешчаных вакол іх радыяльных і кальцавых вуліц. Раёны аадэелены адзін ад аднаго ларкавымі зонамі і звязаны развітой сеткай аўтамагістрапей і мастамі. Будынкі ў стрыманым неакласічным стылі, невысокія (парламент, 1927); буд-ва больш як 10—11 паверхаў забаронена. Сярод інш. пабудоў Нац. ун-т (1952, арх. Б.Б.Льюіс), Галерэя (1981, арх. К.Мадыган), новы будынак парламента (1988), кангрэсавы цэнтр з тэатрам на 2500 месцаў, выставачнай і канферэнц-залай.
573
(стужкай, ланцугом, канатам) і без яго. К. без цягавага органа падзяляюцца на вінтавыя (шнэкі, вінтавыя спускі), інерцыйныя хістальныя (перамяшчаюць сыпкія і кускавыя грузы зваротна паступальным рухам з паскоралым зваротным ходам), вібрацыйныя (жолаб або труба сваім зваротна-паступальным рухам вял. частаты транспартуюць пыльныя, ядавітыя і гарачыя грузы), ролікавыя (ральгангі) і інш. Да спецыялізаваных К. адлосяць ілеватары, эскалатары, етакеры, рухомыя тратуары і інш., a таксама магнітадынамічныя К. для перамяшчэння па трубах і латаках расплаўленага металу з дапамогай эл.-магн. індукцьійных помлаў. І.І.Леановіч.
Выгрузна
KAHBAJIIÔT (ад лац. convolutus згорнуты, сплецены), зборнік, складзены з некалькіх самаст. выданняў (кніг, часопісаў, брашур, адбіткаў артыкулаў) ці рукапісаў, пераплеценьіх y адзін том. PaH eft К. называлі зборнікі разнастайных матэрыялаў, пазней — толькі тэматычныя зборнікі. КАНВЕЕР (англ. conveyer ад convey перавозіць, перамяшчаць), т р а н с п а р ц ё р, устаноўка або машына бесперапыннага дзеяння для перамяшчэння сыпкіх, кускавых ці штучных грузаў. Выкарыстоўваецца пры пагрузачна-разгрузачных работах, выкананні паслядоўных тэхнал. аперадый y паточнай вытв-сці (напр., зборачных, сартавальных, ліцейных), як пасаж. транспарт і інш. Паводле грузанясучага элемента К. падзяляюіша на стужачныя (з іумавай або сгальной стужкай, якая рухаецца са скорасцю да 8 м/с), шіасцшістыя (з шарнірна злучаных стальных пласцін, скорасць да 1 м/с), скрабалкавыя (ланцуг са скрабалкамі, якія рухаюцца ў жолабе або корабе), цялежкавыя (цялежкі, злучаныя цягавым ланцугом, рухаюцца па рэйкавых пуцях), каўшовыя і люлькавыя (з каушамі і люлькамі, ладвешанымі на ланцугу) і інш. Бываюць э цягавым органам
С.М. Канашэнка
больш як суткі яго ўтрымлівала. Загінуў пры пераправе на левы бераг Дняпра з данясеннем. КАНБЕРА (Canberra), горад, сталіца Аўстраліі. 3 прыгарадамі ўтварае самаст. адм. адзінку — Аўстралійскую сталічную акругу. Знаходзіцца на р. Малонгла
КАНВЕЕРНАЯ
Канбера. Будынак парламента.
С х ем ы к ан в еер аў : a — с т у ж а ч н а га (1 , 4 — н іж н я я і л р ы в а д н а я с т а н ц ы і, 2 — р о л ік і, 3 — с гу ж к а ); 6 — п л а с ц ін іс т а г а ; e — р о л ік а в а га (1 — гр у з, 2 — р о л ік і) ; г — в ін т а в о г а (1 — п р ы в о д , 2 — в ін т ); д — х іс т ал ь н а га (1 — ж о л а б , 2 — п р у п с ія с т о й к і, ж о р с т к а за м а ц а в а н ы я н а р а м е 3).
КАНВЕЕРНАЯ П ЕЧ, печ, абсталяваная канвеерам (стужачным, люлечным, лан-
574____________ КАНВЕКЦЫЯ цуговым, скрабалкавым), які перамяшмае вмрабы ў працэсе награвання ад загрузачнай адтуліны да выгрузачнай. Выкарыстоўваецца для награвання і тэрмічнай алрацоўкі металу. сушкі ліцейных форм, афарбоўкі вырабаў, абпальвання эмалі (пры вырабе носуду, карпусоў халадзільнікаў), y кандытарскай вытв-сді і інш. Абаграваюцца газам, вадкім налівам і эл. награвальніхамі.
КАНВЁКЦЬІЯ (ад лац. convectio прынясенне, дастаўка), 1) y а т м а с ф е р ы — падыманне больш нагрэтых ад зямной паверхні і менш шчыльных мас паветра з адначасовым апусканнем халаднейшых і больш шчыльных мас. Скорасць пад'ёму паветра звычайна некалькі метраў y секунду, зрэдку да 20— 30 м /с і больш. Узнікае пры значным праграванні паветра ад падысподняй паверхні, пры адвекцыі халоднага паветра, хуткім я ю ахалоджванні ноччу над цёплай паверхняй мора. Выклікае ўтварэнне канвекцыйных воблакаў і ападкаў. 2) У а к і я н е — вертыкальныя рухі вады, выкліканыя зменамі іх шчыльнасці, якая залежыць ад змены т-ры або салёнасці. Прыводзіць да перамешвання вады, абагачэння кіслародам ніжніх слаёў і дажыўнымі солямі вышэйляжачых. У перыяд асенне-зімовага ахаладжэдня вод К. распаўсюджваецда на вял. глыбіні, a ў некат. субграпічных і трапічных морах з вял. салёнасцю вады — да дна (Міжземнае м., Чырвонае м., Персідскі заліў). 3) У г е а л о г i і — павольная цыркулядыя неаднародных паводле тэмпературы, складу і вязкасці мас y мантыі Зямлі. Скорасць цыркулядыі лерыядычна мяняецца праз геалагічна значныя прамежкі часу. Каявектыўныя латокі мантыі ўплываюдь на тэктадічдыя рухі, разломаўтварэнне і размеркаванне рудаўтваральных раствораў y зямной кары. КАНВЕЛІШКІ, вёска ў Воранаўскім р-де Гродзедскай вобл. Цэдтр сельсавета і калгаса. За 21 км на ПнУ ад г.л. Воранава, 144 км ад Гродна, 9 км ад чыг. ст. Бедякоді. 458 ж., 148 двароў (1998). Вядомы з 2-й пал. 17 ст. як маёнтак Калвелішкі (двор, вёска і мяст Смолінск) y Ашмянскім пав., што належаў Пражмоўскім, y 18 ст. — Храптовічам, з 1786 — Янкоўскім, з 1850-х г. — Умястоўскім. 3 1795 y Рас. імперыі. У 19 ст. ў Дчевянішкаўскай вол. Ашмянскага пав. У 1880-я r. ў мястэчку 144 ж.. 4 крамы, карчма, бровар. У 1920—22 y складэе Сярэдняй Л іт в ы , y 1922—39 y Польшчы. мястэчка і вёска Дэевянішкаўскай гміны Ашмянскага пав У 1921 y мЯстэчку 180 ж., 39 дваpoÿ, y вёсцы 144 ж., 25 двароў. 3 1939 y БССР, з 1940 цэнтр сельсавета Воранаўскаіа р-на. У пасляваенны час мястэчха і вёска зліліся. У 1971 — 170 ж., 55 двароў. Сярэдняя дікола, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвандя, адаз. сувязі. П омнік архітэкгуры — драўлялы касцёл Сэрца Ісуса (1916). ВУШабток
KAHBÉHT н а ц ы я н а л ь н ы . вышэйшы закадад. і выкадаўчы оргад 1-й Франд. рэсдублікі ў 1792— 95. Склікады ў Парыжы дасля ліквідацыі мадархіі ў выніку нар. паўстання 10.8 1792. Складаўся з 783 дэпутатаў, яюя ўтваралі 3 грудоўкі: найб. радыкальная (якабінцы) садернічала з болыы дамяркоўдымі жырандыстамі (брысодідцамі); «балота» вагалася і лалтрымлівала ў той ці іншы момант мацлейшы бок. У 1792— 93 y К. дамінавалі жырандысты, ласля лаўстандя 31.5— 2.6.1793 — якабінцы. Якабінскі К. быў вышэйшым органам якабінскай дыктатуры, y якой гал. ролю адыірываў К -т грамадскага выратавадня (у розны час уваходзші ЖЖ.Дантон. Л А .С ед-Ж уст, Ж .Кутол, Ы.Рабесп'ер і інш.), які кіраваў усёй дзярж. і паліт. дзейнасідо ў краіне і якому былі паддачалелы ўсе оргалы дзярж. улады, y т.л. ваенлыя. Гэты к-т разам з К-там грамадскай бясдекі (лраследаваў паліт. аданедтаў) складаў рэв. ўрад якабінцаў. Тэрмідарыянскі nepaeapom (ліл. 1794) паклаў пачатак т.эв. тэрмідарыядскаму K., y выніху дзейдасці якога падрыхтаваны пераход да рэжыму Дырэкторыі. Гл. таксама Французская рэвалюцыя 1789— 99. КАНВЁНЦЫ І М ІЖ Н А Р 0Д Н Ы Я ПА AXÔBE АЎТАРСКІХ П РА В 0Ў , шматбаковыя міждар. дагаворы, якія ўстадаўліваюць абавязацельствы дзяржаў ла ахове аўтарскага права да творы, што належаць грамадзянам краін — удэельніц гэтых дагавораў або ўпершыню алублікавалых y гэтых краідах. Найб. значэнле маюць Бердская канвендыя 1886 і Сусветная (Ж эдеўская) 1952 (дабыла сілу ў 1955). Побач з удзелам y міжлар. канвенцыях дзяржавы могуць заключаць паміж сабой двухбаковыя пагаднедді аб ахове аўтарскіх правоў. КАНВЕНЦЬІЙНЫ Я ТАРЫ Ф Ы , сгаўкі мытных лошлін, якія ўстадаўліваюцца гаядл. дагаворамі або дагадлендямі паміж дзяржавамі для асобных тавараў, што ўвозядда з адной з дагаворлых дзяржаў y другую. Стаўкі К.т. ніжэйшыя за стаўкі аўтадомдага тарыфу, які ўстанаўлівае аднабаковым актам адпаведная дзяржава. КАНВЕНЦЫ ЙНЫ Я Х ВА Р0БЫ , тое, што каранцінныя хваробы. КАНВЕНЦЫ ЙНЫ Я Ц ^ Н Ы , y здеш нім гандлі цэны на экспартуемую і імпартуемую прадукцыю (тавары і паслугі), якія ўстанаўліваюцца міжнар. дагаворамі і пагадненнямі на ўзроўні ўрадаў краін. У адпаведных канвенцыях па цэнах прадугледжваюцца таксама ўзаемныя правы і абавязкі дзяржаў y галіне цэнаўтварэння і ўзроўняў цэн на пэўныя віды прадукцыі, тавараў. КАНВЕНЦЫ Я М ІЖ Н А Р0ДН А Я, адзін з відаў дагавора міжнароднага. Найчасдей К.м. з ’яўляецца шматбаковым міжнар. дагаворам па пытаннях эканам., юрыд., тэхн., гуманіт. характару, a таксама дагаворам аб законах і звычаях вайны.
КАНВЕНЦЫЯНАЛІЗМ (ад лац. con ventio пагадденне, дагавор), кірунак y філас. тлумачэнні навукі, іюводле якога Ў асдове матэм. і прйродазнаўча-навук. тэорый ляжаць адвольныя гіарадненні (умоўнасді, вызлачэнні, канвенцыі паміж вучодымі). Іх выбар рэіулюецца меркаваннямі зручнасці, мэгазгоднасці, «лрынцыпам экадоміі мыслення» і інш. Заславальнік К. — ЖЛ.Пуанкарэ. У 1930-я г. з развідцём матэм. логікі лрыдцыпы К. асабліва выразныя ў ранніх творах Р.Карнада (Аўстрыя) і К.АЙдукевіча (Полыдча). У чмстым выглядзе К. де ісдуе; асобныя яш элементы характэрны для неадазітывЬму, прагматызму, аперацыяналізму. КАНВЕРГЁНЦЫІ ТЭ0РЫ Я , 1) 'Порыя аб дастудовым збліжэдні розных сац.даліт. сістэм да аснове паглыблення ўзаемасувязі, узаемадзеядня і ўзаемаўдлыву даміж імі. Бярэ лачатак y канцэпцыі «стадый эканамічнага росту» амер. сацыёлага У.Ростаў, паводле якой капіталізм і сацыялізм — гета толькі розныя варыядты «адзінага індустрыяльнага грамадства», a яго структура не залежыць ад характару форм уласнасці і грамадскіх адносін. Розлыя аспскты К.т. расдрацоўвалі Дж.Голбрэйт, П.Сарокіл (ЗШ А), Р.Арон, Ж.Фурасдье, Ф.Перу (Ф ралцыя), Я.Тыдберген (Нідэрладды), Х.Шэльскі, О.Флехтхейм (ФРГ), А.Дз.Сахараў (СССР) і інш. Яны зыходзілі з таго, што аб’ектыўныя працэсы развіхшя НТР і інтэрнацыяналізацыі экадам., даліт. і культ. дзейнасці, деабходнасць сумеснага вырашэння глабальдых лраблем чалавецтва непазбежда лрывядуць да ўзнікнення новага змешадага грамадства, якое будзе спалучаць рысы і ўласцівасці капіталізму і сацыялізму. Паводле К.т., сустрэчнае збліжэнде гэтых дзвюх сусв. сістэм, прызнанне дрыярытэту агульначалавечых каштоўдасцей і ідтарэсаў з’яўляюцца адзіным шляхам слынснля тэрмаядзернай і экалагічнай гібелі чалавецтва, дераалолення голаду, галечы і беднасці ў роздых рэгіёдах Зямлі. У 1970-я г. ў рамках К.т. раслрацавана канцэпцыя «асіміляцыі» каліталізмам сацьіяліст. ладу ідляхам яго лібералізацыі, длюралізму і г.д. (З.Бжэзінскі, Р.Хантынгтад, К.Менсрт, Э.Гелнер). Атрымала пашырэнне таксама каддэпцыя т.зв. «негатыўнай кадвергенцыі», y адпаведдасці з якой лроділеглыя сац.-паліт. сістэмы засвойваюць адна ў адной больш адмоўдага, чым сганоўчага, што вядзе да крызісу сучаснай цывілізацыі як цэлага (Р.Хейлбрадер, Г.Маркузе, Ю.Хабермас і інш.). Ідэя кадвергенцыі застаецда актуальнай і ў какцы 20 ст„ калі размежавадде даміж краінамі капіталізму і достсацыялізму праходзідь не ла лініі лаліт. ўладкавання, a па лініі ўзроўдю развіцця. Асн. элементамі сучаснай канвергенцыі прыдята лічыць станаўленле рыначнай эканомікі, прававой дзяржавы, развіішё грамадзянскай супольнасці, міждзяржаўдай інтэграцыі і супрацоўніцтва. дрызнадне суверэднага права дародаў самім вызначаць свой
лёс. 2) Тэорыя псіхал. развіцця дэіцяці, распрацаваная ў пач. 20 ст. ням. псіхолагам В.Штэрнам. Засноўвалася на тым, што псіхал. развіццё дзідяці вызначаедца канвергенцыяй унутраных (фактар спадчыннасці) і знешніх (навакольнае асяродцзе) умоў пры дамінуючай рсші фактару спадчыннасці. С.Ф.Дубянецкі. КАНВЕРГЕНЦЫЯ (ад лац. convergo набліжаюся, сыходжуся), y б і я л о r i і — набыццё падабенства далёкімі па паходжанні арганізмамі ў выніку прыстасавання іх да аднолькавых умоў існавання. Найчасцей закранае асобныя органы і абумоўлена падабенствам іх функдый, радзей ахоплівае ўвесь арганізм. Напр., канвергентнымі з ’яўляюцца форма цела ў акул і тунцоў (рыб) і кігападобных (млекакормячых), форма цела ў скакальных млекакормячых, мікраскапічная будова хіцінавых утварэнняў насякомых і касцей вышэйшых жывёл. Падабепства прыкмет, якое з ’явілася ў выніку К., наз. аналогіяй y адрозненне ад гамапогіі — падабенства, заснаванага на пахолжанні розных груп ад агульнага продка шляхам дывергенцыі. Канвергентна могуць развівацца цэлыя біяцэнозы, што ўключаюць рады канвергентных відаў. У ф і з і я л о г i і — сыходжанне многіх нерв. імпульсаў да аднаго і таго ж нейрона (устаўнога ці эферэнтнага); стварае гал. перадумовы для інтэгратыўнай дзейнасці нерв. сістэмы. У э т н а г р а ф і і — незалежнае ўзнікненне аднолькавых, падобпых з ’яў (рыс, форм) y матэрыяльнай і духоўнай культуры, мове, самасвядомасці, сац. структуры і інш. этнасац. прыкметах розных народаў. этн. і этнагр. груп. Узнікае на глебе аднолькавых сац.-эканам., паліт., прыроднагеаір., этнаі’енетычных і інш. фактараў ці выпадкова. Напр., y эпоху ранняга сярэдневякоўя на землях Беларуеі. Украіны і Расіі склаліся аднолькавыя формы і э’явы жыццядзейнасці (земляробства, жывёлагадоўлі, жылля, промыслаў і рамёстваў), абумоўленыя падобнымі прыродна-геагр. ўмовамі. У м о в а з н а ў с т в е — збліжэнне або аб’яднанне некалькіх моўных сістэм y адну. Найб. пашыраны тып К. — стварэнне адзінай літ. мовы на аснове аб’яднання мясц. дыялоктаў з пераваіай рыс аднаго дыялекту. Сустракаюцца і інш. тыпы К., якія адбыоаюцца ў выніку кантактавання моў: кайнэ, піджыны, крэодьскія мовы. Да К. адносяць і збліжэнне моў y выніку ўплыву агульнага для іх субстрату. Яна ахоплівае асобныя элементы моўнай сістэмы (фаналагічную сістэму, лексіку) або мову ў цэлым. К. і процілеглая ёй дывергенцыя — узаемазвязакыя моўныя працэсы. І.У.Чаквін (у этааграфіі), А.Г.Лукашанец (у мовазнаўстве).
КАНВЕРСІЯ (ад лац. conversio змяненне, ператварэнне), 1) y э к а н о м і ц ы — істошае пераўтварэнне, змена ўмоў, замена адных аб’ектаў вытв-сці іншымі ці адных каштоўных папер на інш. Адрозніваюць K. п a з ы к і — зме-
ну першапач. умоў пазыкі, замену раней выпушчаных аблігацый дзярж. пазыкі новымі з прычыны змянення ўмоў, пераважна для паніжэння ўзроўню пазыковага працэнта ці падаўжэння тэрміну дзеяння пазыкі; К. в a л ю т і к а ш т о ў н ы х п а п е р — абмен адной валюты на інш. ці адных відаў акцый на інш. і зваротны абмен абавязацельстваў на каштоўньія паперы, якія выкарыстоўваюцца брокерамі для атрымання даходу (К. зваротная); К. знешняга д о ў г у — скарачэнне агульнай велічыні знеш няй запазычанасці дзяржавы праз змсну ўмоў прадастаўлення крэдыту, форм і тэрмінаў яго вяртання, працэнтных ставак. Выкарыстоўваецца ў міждзярж. адносінах, y т л . ў Саюзе Беларусі і Расіі з мэтай паглыблення эканам. і паліт. інтэграцыі. 2) У в а е н н а й справе і в а е н н а й в ы т в о р ч а с ц і — палітыка прынцыповай змены ваенізаванай струкгуры грамадства, правядзенне яго глыбокай дэмілітарызацыі', комплекс сац.-эканам. адносін і мерапрыемстваў, звязаных з выкарыстаннем матэрыяльных, фінансавых і чалавечых рэсурсаў ваен.-эканам. сферы грамадства для цывільнмх патрэб. Адрозніваюць тыпы ваен.-эканам. К. (ВЭК): К. пасляваенная (рэканверсія), звязаная з пераводам эканомікі краіны пасля заканчэння вайны на вытв-сць цывільнай прадукцыі; К. «мірная» — дэмілітарызацыя эканомікі, якая не звязана непасрэдна са спыненнем вайны або ваен. дзеянняў. Асн. кірункі ВЭК: y ваен. вьггв-сці — перавод праднрыемстваў на выпуск цывільнай прадукцыі, выкарыстанне ваен. і навук.-тэхн. патэнцыялу ў мірных мэтах, дэмілітарызацыя знеш неэканам. дзсйнасці і працаўладкаванне работнікаў прадпрыемстваў, якія канверсуюцца; ва ўзбр. сілах — выкарыстанне ўзбраенняў, ваен. тэхнікі і маёмасці, аб'ектаў ваен. інфраструкгуры і інш. сродкаў для цывільных патрэб, сац.-эканам. адаптацыя звольненых ваенпаслужачых. Ваен.-прамысл. комплексу б. СССР па тэр. Беларусі належала бсшьш за 100 прадпрыемстваў, навук. арг-цый і ўстаноў (у т.л. навук.-вытв. аб’яднанне «Інтэграл», Мінскі з-д колавых цягачоў, Гомельскі ралыёзавод, шэраг авіярамонтных і танкарамонтных з-даў), якія разам з дзесяткамі ваен. гарнізонаў і ваен. гарадкоў, ваен. тэхнікай, узбраеннсм, асабовым складам вайск. часцей падлягаюць К. Рэалізацыю канверсійных працэсаў на Беларусі ўскладняюць: змянш эш іе агульнага прыбытку і рэнтабельнасді прадгірыемстваў за кошт скарачэння ваен. заказаў, высокі сабекошт цывільнай прадукцыі, якая замяняе ваенную; недахоп фін. сродкаў на К. ваен. вытв-сці, a таксама дэмаптаж і утылізацыю сродкаў ваен. тэхнікі і ўэбраенняў; алмоўныя наступствы працэсу знішчэння ўзбраенняў для экалогіі; сац.-эканам. і псіхал. цяжкасці, якія адчуваюць ваеннаслужачьія пры перавучванні і засваенні мірных прафесій, і інш. У перападрыхтоўцы ваеннаслужачых на мірныя прафесіі і спецы-
КАНВЕРСОЎНАСЦЬ
575
яльнасці акгыўны ўдзел прымае Бел. цэнтр перападрыхтоўкі ваеннаслужачых (пас. Калодзішчы), Міжнар. in-т менеджменту і інш. навуч. ўстановы. 3) У м о в а з н а ў с т в е , y сінтаксісе — прадстаўленне суб’ектна-аб’ектыўных адносін y сказе, адваротнае зыходнаму; выражаецца з дапамогай станавых форм (напр., «рабочыя будуюць дом — дом будуецца рабочымі»); y лексіцы — адносіны ііаміж дзвюма лексемамі (канверсівамі), якія называюць адно і тое ж дзеянне з розных бакоў ці абазначаюць процілегла накіраваныя дзеянні, прыкметы («сястра старэйшая за брата — брат маладзейшы за сястру»); y словаўтварэнні — марфолага-сінтакс. спосаб словаўтварэпня, пераход слоў адной часціны мовы ў другую («кавалі» — «кавгілі»). М .Р.Лобач, Р.Ч.Лянькевіч, В.В Старыкаў, А.Г.Лукашаней,
КАНВЁРСІЯ ў б і я л о r і і, працэс, які вядзе да ўтварэння ў арганізмаў з рознымі спадчыннымі кампанентамі (хімер, гібрыдаў) участкаў са эмененым парадкам гэтых кампанентаў (гл. Інверсія). Змена прыкмет бактэрыі (угварэнпя таксінаў, актыўнасці некат. ферментаў і інш.) пры пашкоджанні бактэрыяфагам наз. фагавай К. Характзрна ддя сальманел, стафілакокаў, стрэптакокаў, мікабактэрый і інш. Гал. адрознснні фагавай К. ад знеш не падобпай да яе трансдукцыі: высокая частата (да 100% клетак, пашкоджаных фагам, могуць набыць новую адзнаку) і аднаўленне зыходнага знешняга віду бактэрыі пры страце канверсаванага фага. КАНВЕРС0ЎНАСЦБ ВАЛ10ТЫ, магчымасць абмену грашовай адзінкі дадзенай краіны на валюты інш. краін. Усе валюты ўмоўна падзяляюцца на 3 групы: свабодна і часткова канверсоўныя, неканверсоўныя (замкнёныя). Свабодна канверсоўнай (СКВ) яна з ’яўляецца тіш ы , калі адсугкічаюць заканад. абмежаванш на правядзенне валютных здзелак па розных відах аперацый (гандлёвых, негандлёвых, руху капіталу). Ч а с т к о в а канверсоўнай лічацца валюты тых краін, дзе існуюць колькасныя абмежаванні або спец. дазволеныя працэдуры на абмен валюты па асобных відах аперацый або для розных суб'еклаў валютных здзелак. Н е к а н в с р с о ў н a й з ’яўляецца валюта, калі краіпа забараняе яе свабодны абмен, нягледзячы на тое, што банкі праводзяць розныя абменныя аперацыі. Ступень К.в. знаходзіцца ў залежнасці ад экапам. патэнцыялу крашы, аб’ёму яе знсшнеэканам. дзейнасці, устойлівасці ўнутр. грашовага абарачэння, етупені развіцця нац. рынкаў і інш. фаісгараў. Яна патрабуе ад ц эш р. нац. банка краіны гірыняцця пастаянных мер для ўтрымання на вызначаным узроўні курса сваёй валюзы. Калі рынак адчуе незабяснечанасць да-
576_____________ КАНВЕРТАР дзенай валюты, ён стане яе «скідваць», ствараючы небяспеку значнага яе прытоку да банка-эмітэнта, які пры гэтым мае магчымасць патраціць запасы цвёрдых валют і інш. валютных каштоўнасцей, y прыватнасці золата, на скупку уласнай валюты. Са 150 краін-членаў Міжнароднага валютнага фонду (М ВФ) толькі каля 10 валодаюць поўнасцю К.в. (ЗША, Канада, Японія і шэраг краін Зах. Еўропы), каля 50 маюць валюту абмежаванай канверсоўнасці. Наяўнасць К.в. стварае магчымасць расплачвацца з замежнымі краінамі грашовымі адзінкамі дадзенай краіны, не залежаць ад заробкаў замежнай валюты, пашырае магчымасці прасоўвання тавараў на рынках, спрашчае раалік, уніфікуе паказчыкі ўнутр. і знешніх расходаў (даходаў), паляпшае іх супараўнальнасць. У.Р.Залатагораў. KAHBÉPTAP (англ. converter ад лац. converto змяняю, пераўтвараю), металургічны агрэгат для атрымання сталі з вадкага чыгуну (прадзіманнем яго паветрам або кіслародам), a таксама чарнавога металу (напр., медзі) ці сульфідаў каляровых металаў (прадзіманнем штэйнаў тэхн. кіслародам, паветрам, інш. акісляльным газам). Сгалешіавілышя К. бываюць ёмістасцю да 400 т, маюць звычайна грушаладобную форму. Адрозніваюць К. з прадзіманнем чыгуну знізу (бесемераўскія і тамасаўскія К., якія страцілі сваё прамысл. значэнне) і зверху (кіслародныя К.). Заліваюць чыгун y кіслародны К. праз гарлавіну, атрыманую сталь выпускаюць праз ляток y шлемнай частцы (К. можа паварочвацца вакол гарыз. восі спец. прыводам). К. каляровай металургіі ёмістасцн) да 125 т, маюць форму пераважна гарыз, цыліндра. Гл. таксама Канвертарны працэс. КАНВЕРТАРНЫ ІІРАЦЭС. працэс ператварэння вадкага чыгуну ў сталь пра-
Схема кіслароднага канвертара: 1 — стальны кажух; 2 — сталевылускная адгуліна; 3 — механізм павароту; 4 — вогнетрывалая футэроўка.
дзіманнем яго ў канвертары газамі, якія змяшчаюць кісларод, або тэхнічна чыстым кіслародам. Адбываецца без дадатковага награвання, бо ў выніку акіслення прымесей чыгуну (вугляроду, крэмнію, марганцу, фосфару) вылучаецца цяпло, дастатковае для падтрымання металу ў вадкім стане на працягу ўсяго працэсу. Першым масавым спосабам атрымання надкай сталі быў бесемераўскі працэс (вынайдзены ў 1856), які даваў невысокую якасць металу і патрабаваў вельмі чыстых па колькасці серы і фосфару жал. руд. Тамасаўскі працэс (вынайдзены ў 1878) дазваляў перапрацоўваць высокафасфарыстыя чыгуны, аднак даваў сталь таксама невысокай якасці. 3 1950-х г. атрымаў гіашырэіпіе больш дасканалы і прадукцыйны кісяародна-канвертарны працэс, дэе ўсе аперацыі механізаваны і аўгаматызаваны, a атрьтманы метал стаў раўнацэнны мартэнаўскай сталі, выплаўленай y мартэнаўскай печы. КАНВІЦКІ (Konwicki) Тадэвуш (н. 22.6.1926, Вільня), польскі пісьменнік, кінарэжысёр. Вучыўся ў Ягелонскім і Варшаўскім ун-тах. Друкуецца з 1946. Аўтар аповесці «На будоўлі» (1950, Дзярж. прэмія Полынчы 1950), раманаў «Улада» (1954, Дэярж. прэмія Польшчы 1954), «Багна» (1956), «Дзірка ў небе» (1959), «Сучасны соннік» (1963), «Узнясенне» (1967), «Хроніка любоўных здарэнняў» (1974), «Польскі комплекс» (1977), «Малы апакалілсіс» (1979), «Бохінь» (1987), «Падземная рака, падземныя птушкі» (1989), «Усходы і захады Месяца» (1990), «Чыталішча» (1992). У ранніх творах спалучэнне дакументальнасці, аўтабіяграфічнасці з псіхалагізмам і паэтычнасцю, y пазнейшых раманах больш разгалінаваныя сюжэты, напластаванні мінулага і сучаснага, цікавасць да свядомага і падсвядомага, яны адметныя філасафічнасцю, лірызмам і гратэскам. Сцэнарыст і рэжысёр кінафільмаў «Апошні дзень лета» (1957), «Дзень памінання памерлых» (1961), «Сальта» (1965), «Даліна Ісы» (1982), «Лава» (1989). Паводле яго раманаў зняты аднайм. фільмы «Хроніка любоўных здарэнняў» (1986, рэж. А.Вайда) і «Малы апакалілсіс» (1992, рэж. Коста-Гаўрас). Тв.: Рус. пер. — Дыра в небе. М., 1961; Современный сонішк / / Max В. Агнешка, дочь «Колумба»; Конвнцклй Т. Современный сонннх. М., 1973. Літ.\ N о w i с k i S. Pol wieku czyscca: Rozmowy z Tadeuszem Konwickim. London, 1986; L u b e 1s k i T. Poetyka powiesci i filmdw Tadeusza Konwickiego. Wroclaw, 1984. Е.А.Лявонава. КАНВ1ЧНЫ (Konwitschny) Франд (14.8.1901, Фульнек, Чэхія — 28.7. 1962), нямецкі дырыжор. Праф. (1951). Вучыўся ў Брно (1921— 23) і Лейпцыгу (1923— 25). Іграў y лейлцыгскім аркестры Гевандхаўза (скрыпка, альт). У 1925— 27 выкладаў y Венскай кансерваторыі, адначасова выступаў y складзе «Фіднер-квартэта». Прадаваў дырыжорам y Штутгарце, генерал-музік-дырэктарам y Фрайбургу, Франкфурце-наМайне. 3 1945 оперны і канцэртды дырыжор y Гановеры. У 1949—-62 кіраваў
аркестрам Гевандхаўза. Інтэрпрэтатар твораў І.С.Баха, Л.Бетховена, Р.Вагнера, Р.Штрауса, І.Брамса, сучасных ням. кампазітараў. Муз. кіраўнік шэраіу пастановак y оперным т-ры Дрэздэна і Ням. дзярж. оперы (Берлін). Нац. прэміі ГДР 1951, 1956, 1960. КАН В 0Й (галанд. konvooi), 1) воінскае падраздзяленне (каманда, асобны ваеннаслужачы), якое назначаецца для аховы і суправаджэння трансдарту, ваеннапалонных, асуджадых і ў інш. выпадках. 2) Атрад з гандл. і дапаможных суднаў і баявых караблёў, якія іх суправаджаюць і ахоўваюць; ствараецца на час пераходаў морам (часцей y ваенны час). КАНГЛАМЕРА т (ад лац. conglomeratus сабраны, ушчыльнены), механічнае, выладковае сдалучэнне якіх-н. разнародных кампанентаў. У г е а л о г і і — сцэментаваная асадкавая абломкавая горная парода (гл. Абломкавыя горныя пароды), складзеная пераважна з галькі з лрымессю пяску, жвіру і валуноў. Цэментам звычайна з ’яўляюдда аксіды жалеза, карбанаты, гліністы матэрыял, радзей крэменязём. Вядомы розныя класіфіхацыі К.., заснаваныя на ўмовах іх утварэння, тыпе і колькасці цэменту, ступені адсартаванасці, дрыродзе і складзе абломкаў. На Беларусі К. найб. пашыраны ў тоўшчах абломкавых дарод рыфею і венду, пермскай і трыясавай сістэм. Глыбы валунова-галечнага К. ў антрапагенавых адкладах вядомы каля Гродна (гл. ў арт. Калодзежны роў). У э к а н о м і ц ы — адна з форм аб’яднання лрадпрыемстваў (фірм) рознага галіновага дрофілю. Адрозніваюць К. ф у н к ц ы я н а л ь н ы я . якія аб’ядноўваюць прадлрыемствы (фірмы), звязаныя y працэсе вытв-сці і і н в е с т ы д ы й н ы я, якія аб'ядноўваюць фірмы, не звязаныя галідовай агульнасцю. Ддя К. характэрды; аб’яднанне шырокага кола прадлрыемстваў (фірм), якія выконваюдь розныя функцыі; высокі ўзровень дэцэнтралізацыі кіравання; рост кадіталу ў выніку злідця і накіраванне яго на павелічэнне кантролю над існуючымі лраддрыемствамі (фірмамі); аб’яднанне ў рамках К. з удзелам банка або вакол яго. КАНГРУФНТНАСЦЬ |ад лац. congruens (congruentis) адпаведны, узгоднены], паняцце элементарнай геаметрыі, якое азначае роўнасць адрэзкаў, вуглоў, фігур, цел. 2 фігуры наз. кангруэнтнымі, калі адна з іх пераводзіцца ў другую з дапамогай руху (гл. Рух y геаметрыі), далр., трохвугольнікі, якія сумяшчаюцца накладаннем.
КАНГРЭгАцЫІ (ад лац. congregatio злучэнне, аб’яднанне) y к а т а л і ц ы з м e, 1) органы рымскай курыі, якія ажыццяўляюць кіраванне пэўнымі сферамі дзейнасці каталіцкай царквы. Узначальваюцца прэфектам, якога прызначае папа. 2) Рэлігійныя арг-цыі, якія кіруюцца манаскімі ордэнамі. Уваходзяць як свяшчэннаслужыцелі, так і не-
духоўныя асобы. Члены К. даюць зарокі (цноты, паслушэнства, беднасці) на пэўны тэрмін ці пажыццёвыя. Узніклі ў канцы 16— 17 ст., найб. пашыраны ў 19 ст. 3) Аб’яднанне некалькіх манастыроў, якія прытрымліваюцца аднаго статуга, пад адзіным кіраваннем.
выйшаў з Сусветнай федэрацыі прафсаюзаў (СФ П ). Аб’ядноўваў каля 5 млн. чал. (1951). У снеж. 1955 на аб’яднаўчым з ’ездзе КВП і АФП y Нью-Йорку створана прафс. аб’яднанне Амерыканская федэрацыя працы — Кангрэс вытворчых прафсаюзаў.
КАНГРЭГАЦЫЯНАЛІСТЫ, ласлядоўнікі адной з плыней кальвінізму, якая ўзнікла ў 2-й пал. 16 ст. ў Англіі. К. абвясцілі поўную незалежнасць мясц. цэркваў або суполак (кангрэгацый); кожная з іх сама вызначала сімвап веры і культавую сістэму, выбірала служыцеляў культа і кіраўніцтва, прымала і выключала членаў. Заснавальнік лершай кангрэгацыі — Р.Браўн (1581). К. актыўна ўдзельнічалі ў англ. бурж. рэвалюцыі 17 ст., стварылі паліт. партыю індэпендэнтаў, аснову арміі О.Кромвеля. Пасля рэстаўрацыі ў 1660 дынастыі Сцюартаў мноства К. перасялілася ў Новы Свет, дзе яны адыгралі значную ролю ў сац.-эканам. развідці гэтага рэгіёна. К. перагледзелі вучэнне аб жорсткім наканаванні чалавечага лёсу, ідэю непагрэшнасці Бібліі, прыйшлі да высновы, што атрымальнікам божага дару з ’яўляецца не індывід, a суполка як цэлае; высока ставілі навуку і адукацыю, прадпрымальніцтва і дэелавы поспех, вызначаліся актыўнай грамадзянскай пазіцыяй. К. адыгралі вырашальную ролю ў заснаванні Гарвардскага, Іельскага і інш. каледжаў (пазней ун-ты), заявілі пра сябе як палітыкі і адміністратары. У 1960—70-я г. разам з прэсвітэрыянамі і метадыстамі К. стварылі ў Канадзе буйнейшую пратэстанцкую Аб’яднаную царкву, з евангелістамі і рэфарматарамі ў ЗІПА — Аб’яднаную царкву Хрыста (больш за 2 млн. вернікаў). Тэндэнцыя К. да аб’яднання праяўляецца ў стварэнні асацыяцый, саюзаў, саветаў, сінодаў і інш. З ’яўляюцца ўдзельнікамі экуменісцкага руху (гл. Экуменізм).
КАНІ'ЎР, горны масіў і найб. вяршыня
А .А .Ц іт а вец .
КАНГР^С (ад лац. congressus сустрэча, сход), 1) з ’езд, нарада, пасяджэнне ці інш. падобнае мерапрыемства звычайна міжнар. характару. 2) У некат. краінах назва парламента (напр., y ЗША), паліт. партыі (Індыйскі нац. К.). 3) Вышэйшы орган некат. міжнар. арг-цый. КАНГРбС
БЕЛАРЎСАЎ
АМ ЁРЫ КІ,
грамадская арг-цыя беларусаў y ЗША. Засн. 1.2.1951 y г. Саўт-Рывер (штат Нью-Джэрсі). Асн. мэта — змаганне за дзярж. незалежнасць Беларусі. Выканаўчы орган — Беларускі кангрэсавы камітэт Амерыкі. У 1969 да кангрэса далучылася Беларуска-амерыканскае а б’я днанне ў Нью-Норку. А.С.Ляднёва. КАНГР&С
ВЫ Т В 0РЧ Ы Х
ПРАФ-
САІ03АЎ (Congress of Industrial Organizations; КВП), прафсаюзнае аб’яднанне ў ЗШ А y 1935— 55. Створаны ў 1935 як К-т вытв. прафсаюзаў часткай прафс. арг-цый (каля 1 млн. чал.), якія ўваходзілі ў Амерыканскую федэрацыю працы (АФП). Будаваўся паводле вытв. прынцыпу. 3 1938 — КВП, y 1949 19. Бел. Энц-дыя. Том. 7.
Кашгарскага хр. на 3 Кітая. Выш. 7719 м. Складзены пераважна гнейсамі і гранітамі. Расчлянёны глыбокімі цяснінамі. Ледавікі апускаюцца да 3800 м на паўн. схілах і да 4500 м на паўднёвых. Шматлікія сляды стараж. зледзянення. Схілы пераважна аголеныя, унізе па цяснінах хмызняковая расліннасць.
КАНГІ0Й,
K a н д з ю й, дзяржава, якая існавала каля 2 ст. да н.э. — 4 ст. н. э. на тэр. сучасных Казахстана і Узбекістана. Засн. качэўнікамі, што насялялі тэрьггорыю, прылеглую да р. Сырдар’я (адна з назваў Канга). Уключала цяперашні Ташкенцкі аазіс, частку міжрэчча Амудар’і і Сырдар’і. У 1 ст. да н.э. падпарадкавала Харэзм, або Кангу, і інш. Насельніцтва займалася жывёлагадоўляй, земляробствам, y гарадах — рамёствамі і гандлем. К. ваяваў з Кітаем (ap ium налічвала да 120 тыс. чал.). У 1— 3 ст. н.э. Харэзм і Ташкенцкі аазіс трапілі пад уладу Кушанскай дзяржавы, y сферы ўплыву К. засталіся раёны Паўн. Прыаралля, Ніжняга Паволжа, Перадкаўказзя, Паўд. Прыуралля. Пасля 4 ст. ў крыніцах не згадваецца.
КАНДАГАР, горад на Пд Афганістана, каля падножжа адгор’яў Зах. Гіндукуша. Адм. ц. правінцыі Кандагар. Паводле паданняў, заснаваны Аляксандрам Македонскім. 225 тыс. ж. (1989). Вузел аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Гандл. цэнтр с.-г. раёна (жывёлагадоўля, садоўніцгва). Тэкст. ф-кі, фрукгова-кансервавы з-д. Саматужныя рамёствы. Грабніца Ахмад-шаха Дурані і інш. арх. помнікі 18 ст.
КАНДАЛАКШСКІ ЗАЛ'іЎ (І’УБА), заліў Белага м. паміж Кольскім п-вам і мацерыком. Даўж. 185 км, шыр. да 67 км. У зах. ч. заліва глыб. да 40 м, ва ўсх. — да 350 м. Шмат астравоў. Упадаюць рэкі Ніва і Коўда. Рыбалоўства (селядэец, траска). Парты: Кандалакша, Коўда, Умба. КАНДАЛАк ШСКІ ЗАІІАВЕДНІК Размешчаны на архіпелагу ў Кандалакшскім зал. і а-вах каля Мурманскага берага Баранцавага м. ў Мурманскай вобл. Расійскай Федэрацыі. Засн. ў 1939 (на базе Кандалакшскага гагачага запаведніка 1932; y сучасных межах з 1977). Пл. 58,1 тыс. га, y т л . водна-балотныя ўгоддзі міжнар. значэння; тэр., укрытая лесам, — 11 202 га, марская акваторыя — 40 383 га. Тундра і паўн. тайга. На ўзбярэжжах і ў лясах трапляюцда лось, буры мядзведзь, ліс, вавёрка, глушэц, цецярук, рабчык. У моры звычайная нерпа, шэры цюлень і інш. Птушыныя базары, гняздоўі rari і 43 іншых відаў іггушак. Музей прыроды.
КАНДАРСЭ______________577 КАНДАЛЬ-ЯЛбВЕЦ-ВбЛБХАВА, ба лота ў Лельчыцкім, Петрыкаўскім і Жыткавіцкім р-нах Гомельскай вобл. ў вадазборы р. Прыпяць, паміж ніжлімі цячэннямі р. Убарць на У і канавы Крушынная на 3. Нізіннага, вярховага і мяшанага тыпаў. Пл. 27,9 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 21,5 тыс. га. Глыб. торфу да 7 м, сярэдняя 2,5 м. На балоце лес з хвоі і бярозы. Ёсць рэдкія рэліктавыя расліны (сальвінія пльівучая, альдраванда пухіраватая, вадзяны арэх, рададэндран жоўты). Н а У балота часткова асушана, выкарыстоўваецца пад сенажаць, зах. ч. ў межах нац. парку Прыпяцкі.
КАНДАМІН (Condamine) Ш арль Мары дэ ла (28.1.1701, Парыж — 4.2.1774), французскі астраном, геадэзіст і падарожнік. Чл. Парыжскай АН (1760). Ганаровы чл. Пецярбургскай, Берлінскай і інш. акадэмій. У 1733— 43 прымаў удзел y Перуанскай экспедыцыі па вымярэнні дугі мерыдыяна даўж. больш як 3° y Андах. Гэта вымярэнне разам з вынікамі работ Лапландскай экспедыцыі (1735— 44) паслужыла асновай для дакладнага вызначэння сплюшчанасці Зямлі. Склаў параўнальна дакладную карту р. Амазонка. КАНДАМІНІУМ (ад лац. con (cum) разам + dominium уладанне] y м і ж н a р о д н ы м п р а в е , валоданне пэўнай тэрыторыяй дзвюма або некалькімі дзяржавамі, якія сумесна ажыццяўляюць над ёй свой суверэнітэт. Кожная з гэтых дзяржаў усталёўвае сваю ўладу ў межах К. на падставе адлаведнага пагаднення паміж імі. К. часта недаўгавечныя. Вядомы К. Францыі і Іспаніі над некалькімі астравамі на пагранічнай р. Бідасоа; К. Вялікабрытаніі і Егіпта над Суданам. КАНДАРСЗ (Condorcet) Мары Жан Антуан Нікала (17.9.1743, г. Рыбмон, Францыя — 29.3.1794), французскі філосаф-асветнік, матэматык, сацыёлаг, паліт. дзеяч. Маркіз. Члсн Франц. АН (1769). 3 1785 сакратар Франц. акадэміі; супрацоўнічаў y «Энцыклапедыі» ДДзідро. Удзельнік франц. рэвалюцыі канца 18 ст. Дэп. Заканадаўчага сходу і Канвента. У філасофіі — прыхільнік дэізму і сенсуалізму. Чалавечы розум, паводле К., складае асн. сілу гісторыі, a яго неабмежаваныя магчымасці абумоўліваюць паступальны рух гіст. працэсу. Прыхільнік тэорыі натуральнага права. Прызнаваў актыўную ролю ў грамадскім развіцці разнастайных фактараў, асабліва эканомікі і палітыкі. Адмаўляў прынцып падзелу людзей на саслоўі і абгрунтоўваў ідэю паліт. раўнапраўя грамадзян. У эканам. пытаннях падзяляў погляды фізіякратаў. У матэматыцы даследаваў пераважна дыферэнцыяльныя і інтэгральныя ўраўненні, тэорыю верагоднасці. В.І.Боўш.
578_____________КАНДАЦЬЕР КАНДАЦЬЁР (італьяд. condottieri наём-
нік), 1) кіраўнік наёмнага ваен. атрада ў Італіі ў 14— 16 ст. Набылі вял. значэнне ва ўмовах пастаянных войнаў паміж італьян. дзяржавамі. У 14 ст. вербаваліся пераважна з іншаземнага рыдарства, з 15 ст. італьянскія К. выцеснілі чужаземдаў. Найб. вядомыя К.: Л.Вісконці, A да Барбіяна, Б. да Мантоне, Б.Калеоні, Ф.Сфорца і інш. Некаторыя з іх стварылі ўласныя арміі (кампаніі), самастойна вялі войны, захапіўшы ўладу ў гарадах, засноўвалі тыраніі (напр., Сфорца ў Мілане). 3 канда 15 ст., калі пяхода і аргылерыя пачалі адыгрываць болыдую ролю, чым конніца (гал. сіла кандацьерскіх атрадаў), інстытут К. паступова знік. 2) Чалавек, які для асабістай выгады гатовы брацца за любую справу. Дз.М.Чаркасаў. КАНДЗІНСКІ Васіль Васілевіч (16.12.1866, Масква — 13.12.1944), расійскі жывапісец, тэарэтык авангардызму, адзін з заснавальнікаў абстрактнага мастацтва. Вучьгўся ў Маскоўскім ун-це (1886— 92), y Мюнхене ў школе А.Ашбе (1897— 98) і AM (1900). Працаваў y Германіі (1896— 1914; 1921— 33, з 1922 праф. «Баўгауза»), y Расіі (1914— 21): выкладаў y Дзярж. маст. вольных майстэрнях і ў' Вышэйшых маст.-тэхн. майстэрнях, з 1919 заг. маск. Музея жываліснай культуры, y 1920 аргадізаваў Ін-т маст. культуры; з 1933 y Францыі. Стваральнік маст. груд «Новае аб’яднанне мастакоў Мюнхена» (1909, з АЯўленскім), «Сіні коннік» (1911, з Ф.Маркам), «Сіняя чацвёрка» (1924). Імкнуўся да «універсальнай духоўнасці», інтэграцыі розных культур, развіваў ідэі сімвалізму ў кірунку «чыстай формы» і беспрадметнасці. Творчасць фарміравалася пад уздзеяннем экспрэсіянізму, мадэрну, музыкі Р.Вагнера. У ранні дерыяд лрацаваў y духу фавізму; пад уплывам этнаграфіі, іканапісу і рус. нар. мастацгва рабіў «візантыйскія» і фальклорна-лубачныя акварэлі. 3 1910-х г. ствараў імпрэсіі, імправізацыі
(«Імправізацыя № 2»), кампазіцыі ў абстрактным кірунку, шукаў узаемасувязь паміж колерам і муз. гукам. У 1920-я г. пад уплывам супрэматызму рабіў геаметрызаваныя кампаэіцыі («Шматкаляровае кола», 1921; «Жоўтае — чырвонае — сіняе», 1925; «Цяжкія колы», «Квадрат», абодва 1927). У франц. перыяд імкнуўся да сімвалізму, пераўтварэння фігур y ідэаграмы («Трыццаць», 1937), геам. формы спалучаў з арганічнай абстракцыяй («Тры рознакаляровыя фігуры», 1942). Працаваў y ірафіцы (альбомы «Всршы без слоў», 1904; «Дрэварыты», 1909, і інш.), зрабіў дэкарацыі і касцюмы да сюіты М.Мусаргскага «Карцінкі з выстаўкі» (1928, Германія). Аўтар кніг «Сугучча» і «Позірк назад» (1913), «Кродка і лінія на плоскасці» (1926; усе на ням. мове), «Прыступй» (1918, на рус. мове). Іл. гл. таксама да арт. Абстрактнае мастацтва. Тв:. Рус. пер. — О духовном в нскусстве. М., 1992. Я. Ф.Шунейка. Васіль Васілевіч (н. 10.1.1954, г. Брэст), бел. кампазітар. Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1979). 3 1983 заг. муз. часткі Брэсцкага абл. т-ра драмы і музыкі. Працуе пераважна ў галіне тэатр. музыкі. Сярод твораў: опера для дзяцей «Анчутка» (1993); сімфонія «Белая Русь» (1983); Канцэрт для фп. з арк. (1985); вак,інстр. — эстр. кампазіцыі «XX век» на словы Г.Бураўкіна (1987) і «Споведзь» на словы М .Пракаповіча і А.Каско (1987); камерда-інстр. музыка, песні; музыка да драм. спектакляў, y т л . «Раскіданае гняздо» Я.Купалы (1981), «Вечар» АДударава (1986), «Патоп» («Дыхайце экадомна») А.М акаёнка (1987), «Машэка» М.Арахоўскага (1989), «Памінальдая малітва» Р.Горына (1991). К АН ДРАСІ0К
К АН ДРАТ0ВІЧ Кіпрыян (Цьшрыян) Антонавіч (1859—•?), бел. і расійскі военачальнік, дзярж. дзеяч БНР. Ген. ад інфантэрыі (1910). Скончыў Міхалаеўскую акадэмію Генштаба. У час рус.японскай вайны 1904— 05 нач. 9-й Усх.-Сібірскай дывізіі. 3 1906 камандзір 2-га арм. корпуса, з 1907 пам. туркес-
танскага ген.-губернатара і камандуючага войскамі, з 1910 камандзір 1-га Каўказскага арм. корпуса. Удзельнік 1-й сусв. вайны. У 1884— 1900 супрацоўнічаў y газ. «Московскме ведомостд». Аўтар працы «Плеўна і грэнадзёры 28 лістапада 1877 г.». У 1917 далучыўся да бел. нац. руху, уваходзіў y Цэнтр. бел. вайсковую раду, y маі— чэрв. 1918 чл. Нар. сакратарыята БНР. У снеж. 1918 разам з В.Ластоўскім узначальваў Савет дзярж. бяспекі БНР. У 1919 уваходзіў y дэлегацыю БН Р на Парыжскай мірнай канферэнцыі. Застаўся жыць y Парыжы, далейшы лёс невядомы. В.У.Скалабан. КАНДРАТ0ВІЧ Людвік, гл. Сыракомля
Уладзіслаў. КАНДРАЦЕНКА Рамад Ісідаравіч (12.10.1857, Тбілісі — 15.12.1904), расійскі ваен. дзеяч, герой абароны ПортАргура. Ген.-лейт. (1904). Скончыў Мікалаеўскае інж. вучылішча (1877), Інж. акадэмію (1882) і Акадэмію Генштаба (1886). Камандаваў (з 1903) 7-й Усх.-Сібірскай стралк. брыгадай. У рус.-яп. вайну 1904— 05 нач. абароны сухап. фронту крэпасці Порт-Артур, пад яго кіраўнідгвам нанава створана сістэма абароны крэпасці. Кіраваў стварэннем ловых відаў узбраення (ручныя гранаты, мінамёты), прыдумаў элекгрызацыю драцяных загарод. Загінуў пры артыл. абстрэле. КАНДРАЦЁНЯ Уладзімір Ігнатавіч (сак. 1917, в. Смалічы Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 23.2.1943), бел. пісьменнік. Скончыў Мінскі пед. ін-т (1939). Друкаваўся з 1932. Аўтар зб. апавяданняў «Любоў» (1938). Спужыў y Чырв. Арміі. У Вял. Айч. вайну пад Полацкам трапіў y акружэнне. Уцёк з ням.-фаш. канцлагера і прыйшоў дадому. Па даручэнні камандаванля партыз. атрада ВЛ.Васільева («Дзядзі Васі») уладкаваўся ў Краснаслабодскую сярэднюю школу, пасля ў Слуцкі сірочы прьгтулак. Вёў падп. работу. Выдадзены правакатарам, закатаваны фашыстамі.
Марына Віктараўна (н. 1.2.1934, С.-Пецярбург), руская артыстка балета, педагог. Нар. api. СССР (1976). Скончыла Маскоўскае харэаграфічнае вучылішча (1952). У 1952— 80 салістка, з 1980 педагог-рэпетытар Вял. т-ра. 3 1980 адначасова выкладала ў Дзярж. ін-це тэатр. мастадгва, з 1987 педагог Маскоўскай дзярж. акадэміі харэаграфіі. Яе тадец вылучаўся лёгкасцю і лаэтычнасцю. Сярод партый: Папялушка, Джульета («Папялушка», «Рамэо і Джульета» С.Пракоф’ева), Жызэль КАНДРАЦЬЕВА
(«Жызэль» ААдана), Сільфіда («Шапэніяна» на муз. Ф.Ш апэна), Адэта— Адылія, Маша («Лебядзінае возера», «Шчаўкунок» П.Чайкоўскага), Марыя («Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева), Ш ырын («Легенда аб каханні» А.Мелікава), Фрыгія («Спаргак» А.Хачатурана), Ганна («Ганна Карэніна» Р.Шчадрына), Дзяўчына-птушка («Шурале»
Ф.Яруліна), Муза («Паганіні» на муз. С.Рахманінава). КАНДРАЦЬЕВА Святлана Віталеуна (н. 7.2.1926, с. Вінограбль Курскага р-на, Расія), бел. вучоны-псіхолаг. Д-р псіхал. н. (1978), праф. (1980). Скончыла Ленінградскі ун-т (1950). Працавала ў Камянец-Падольскім, Львоўскім, Драгобыцкім пед. ін-тах. 3 1979 заг. кафедры псіхалогіі Гродзенскага ун-та. Даследуе праблемы пед. і ўзроставай псіхалогіі, псіхічнай рэгуляцыі камунікатыўнай дзейнасці, фарміравання прафесіяналізму ў працы з людзьмі. Аўтар навук. дапаможніка «Педагагічная і ўзроставая псіхалогія» (ч. 1— 2, 1993— 96). Тв.: У ч к г е л ь -у ч е н л к . М ., 1984; П с н х о л о г н я т р у д а н л н ч н о с т а у ч н т ел я . М н ., 1990.
КАНДРАЦЬЕЎ Іван Дзмітрыевіч (11.9.1910, в. Гарошкава Дубровенскага р-на Вшебскай вобл. — 7.8.1958), Герой Сав. Саюза (1944). У Чырв. Арміі з чэрв. 1941. Камандзір кулямётнага разліку старшына К. вызначыўся пры фарсіраванні Паўд. Буга і Прута 15 і 26.3.1944 падавіў 5 агнявых кропак ворага, знішчыў 9 гітлераўдаў, чым забяспечыў паспяховую пераправу падраздзяленняў. У 1945 дэмабілізаваны. Жыў і працаваў y роднай вёсцы. КАНДРАЦЬЕЎ Мікалай Дзмітрыевіч (16.3.1892, в. Галуеўская Кастрамской губ., Расія — 17.9.1938), расійскі вучоны-эканаміст. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1915). У 1917 таварыш міністра харчавання ў Часовым урадзе, пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 праф. Маскоўскай с.-г. акадэміі імя Ціміразева, дырэктар Кан’юнктурнага ін-та пры Наркамфіне. Прыхільнік т.зв. таварнай мадэлі сацыялізму. Выступаў супраць планаў фарсіраванай індустрыялізацыі, лічыў, што эканам. развіццё краіны вызначаецца магчымасцямі сельскай гаспадаркі. У 1920-я г. распрацаваў канцэпцыю вял. цыклаў кан’юнктуры, якая ўвайшпа ў сусв. л-ру пад назвай «цыклы (хвалі) Кандрацьева». У 1930 арыштаваны як кіраўнік сфабрыкаванай АДПУ «працоўнай сялянскай партыі», y 1932 прыгавораны да 8 гадоў зняволення. Расстраляны. Тв.: О с н о в н ы е п р о б л е м ы э к о н о м н ч е с к о й статн кв н д а н а м н к н : П рсдварнтельны й эск в з . М ., 1991; М збр. соч. М ., 1993; О с о б о е м н е н н е : Н зб р . п р о м зв . К н . 1— 2. М ., 1993.
М .К андрацьеУ . П а м я ц ь . 1985.
Літ.: Е ф н м к н н А .П . Д в а ж д ы р е а б ш ш г а р о в а н н ы е : Н .Д .К о н д р а т ь е в , Л .Н .Ю р о в с к м й М ., 1991. КАНДРАЦЬЕЎ Мікалай Іванавіч (н. 14.12.1925, в. Высокая Грыва П анкрушыхінскага р-на, Рэспубліка Алтай), бел. скульптар. Скончыў Ленінградскі ін-т жывапісу, скулытгуры і архітэктуры (1956). Творам уласцівы выразнасць лепкі, рухомасць і асіметрыя пластычных аб’ёмаў. Аўтар жанравых («Вышыннікі», 1959; «Рыбакі», 1969), дэкар.-паркавых («Дзеці іуляюць», 1980— 81) кампазідый, псіхалагічных партрэтаў (А.Казей, 1964; Я.Коласа і Я.Купалы, 1982), станковых твораў «Памяць» (1985), «Набат Перамогі» (1995), «Хрыстос-Збавіцель» (1995— 97) і інш. Сярод манум. работ скульпт. цыкл «Смутак людскі» (1976) на Паўн. могілках y Мінску, мемарыялы «Спаленая вёска» (1988) на хутары Брыцалавічы Асіповідкага р-на Магілёўскай вобл., «Загінуўшых чакаюць вечна» (1990) ў в. Доры Валожынскага р-на Мінскай вобл. Графічны цыкл «Духоўнасць, Адраджэнне — храмы праваслаўныя і каталідкія» (1995—97). Г-А. Фатыхава. КАНДРАЦЬЕЎ Пётр Васілевіч (20.6.1909, г. Віцебск — 1.6.1943), Герой Сав. Саюза (1940). Скончыў ваенна-тэарэт. школу лётчыкаў y Ленінградзе і Ейскую ваенна-марскую школу лётчыкаў. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939— 40, y час якой пам. камандзіра авіяпалка капітан К. зрабіў 66 баявых вылетаў, патапіў варожае судна з боепрыпасамі, спаліў на аэрадроме праціў-
П .В . Кандрацьеў.
ніка 7 самалётаў, знішчыў 2 паравозы, 6 аўтамашьш. У Вял. Айч. вайну ўдзельнічаў y абароне Ленінграда. Знішчальны авіяполк пад камандаван-
КАНДРАШОЎ____________ 579 нем палкоўніка К. за 5 месяцаў правёў 389 паветр. баёў, знішчыў 105 варожых самалётаў, 55 танкаў. Загінуў y баі над Фінскім залівам. Яго імем наз. вуліца ў Віцебску, пасёлак y Выбаргскім р-не Ленінградскай вобл. КАН ДРАЦ І0К Мікалай Кандратавіч (н.
5.5.1931, г. Стараканстанцінаў Хмяльніцкай вобл., Украіна), украінскі спявак (барытон), педагог. Нар. арт. СССР (1978). Скончыў Кіеўскую кансерваторьпо (1958), з 1948 выкладае ў ёй (з 1979 праф., y 1974— 83 рэкгар). 3 1957 саліст Укр. нар. хору імя Р.Вяроўкі, з 1959 — Нац. т-ра оперы і балета Украіны (Кіеў), з 1966 — Кіеўскай філармоніі. Валодае роўным ва ўсіх рэгістрах голасам прыгожага аксамітавага тэмбру. Сярод партый: Астап («Тарас Бульба» М ІІысенкі), князь Imp («Князь Ігар» А Барадзіна), граф ды Луна, Жэрмон («Трубадур», «Травіята» Дж.Вердзі), Фігара («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні). Вядомы і як камерны спявак. Дзярж. прэмія Украіны 1972. К АН ДРАЦ І0К (Kondratiuk) Міхаіл (н. 6.3.1934, в. Дубіны Беластоцкага ваяв., Польшча), польскі мовазнавец. Д-р філал. н. (1984), праф. (1992). Скончыў ф-ты рус. (1958) і бел. (1961) філалогіі Варшаўскага ун-та. 3 1960 y Ін-це славяназнаўства Польскай АН (у 1985— 92 заг. аддзела бел. мовы). 3 1992 заг. кафедры бел. філалогіі Ін-та ўсх.-слав. філалогіі (Варшава). Даследуе фанетыку, лексіку, словаўтварэнне і анамастыку гаворак Беласточчыны («Вакалізм беларуска-ўкраінскіх гаворак Гайнаўскага павета», 1964; «Назвы жыхароў, утвораныя ад назваў вёсак і гарадоў y гаворках усходняй Беласточчыны», 1972; «Анамастычныя даследаванні ў беластоцкім рэгіёне», 1981; «Беларускія і літоўскія элементы ў сістэме польскай тапаніміі і мікратапаніміі апелятыўнага паходжання», 1983, і інш.). Сааўгар «Атласа ўсходнеславянскіх гаворак Беласточчыны» (т. 1— 2, 1980— 89). Віцэпрэзідэнт Міжнар. асацыяцыі беларусістаў (з 1991). К АН ДРАШ 0Ў Арцямон Сямёнавіч (21.4.1894, хутар Карпаў Цымлянскага р-на Растоўскай вобл., Расія — 23.6.1963), фагатыст, педагог. Засл. арт. Кіргізіі (1943). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1917). У 1917— 44 артыст і саліст аркестраў оперных т-раў Масквы (у 1917— 23 Вял. т-ра), Рыгі (у 1923— 36 адначасова выкладаў y Латв. кансерваторыі), Фрунзе. У 1944—48 саліст аркестра Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. 3 1944 выкладаў y Бел. кансерваторыі. 3 яго працай на Беларусі пачалося станаўленне выканальніцгва на фагоце. Сярод вучняў К.: У.Апацкі, С.Ажыгін, А.Новікаў. Аўтар метадычных прац па праблемах выканальніцтва. Р.Л.Лагонда.
580___________ КАНДРАШЫН КАНДРАШ ЫН Кірыла Пятровіч (6.3.1914, Масква — 7.3.1981), дырыжор. Нар. арт. С СС Р (1972). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1936, клас Ь.Хайкіна), y 1950— 53 і 1972— 78 выкладаў y ёй (праф. з 1976). У 1937— 41 y Ленінградскім Малым йперным т-ры, y 1943— 56 y Вял. т-ры ў Маскве, y 1960— 75 гал. дырыжор сімф. аркестра Маскоўскай філармоніі. 3 1978 y Нідэрландах. Пад яго муз. кіраўніцгвам пастаўлены оперы «Дзяўчына з Захаду» (1938) і «Чыо-Чыо-сан» (1939) Дж.Пучыні, «Пампадуры» А.Пашчанкі (1940). Удзельнічаў y пастаноўках опер «Снягурачка» М .Рцмскага-Корсакава (1943, 1953), «Бэла» А.Аляксандрава (1945), «Варожая сіла» А.Сярова (1947), «Прададзеная нявеста» Б.Сметаны (1948), «Галька» С.М анюшкі (1949). Як сімф. дырыжор выканаў многія творы рус. і зах.-еўрап. кампазітараў, y т л . Шастаковіча, АХачатурана, Г.Свірыдава і інш. Аўтар кн. «Аб дырыжорскім мастадгве» (1970). Дзярж. прэміі СССР 1948, 1949. Дзярж. прэмія Расіі 1969. 3 1984 y Амстэрдаме праводзіцца Міжнар. конкурс маладых дырыжораў імя К. Л іт .\ Р а ж н л к о в В. іб ір н л л К о н ц р а ш ш і р а с с к а з ы в а е т о м у з ы к е н ж я з н л . М ., 1989.
КАНДРАШЭ H КА Валянцін Цімафеевіч (н. 12.9.1932, г. Саратаў, Расія), бел. вучоны ў галіне псіхіятрыі. Д-р мед. н. (1973), праф. (1982). Палкоўнік мед. службы. Скончыў Саратаўскі мед. ін-т (1956). 3 1974 гал. псіхіятр Бел. ваен. акругі, з 1979 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў (у 1990— 97 заг. кафедры). Навук. працы па псіхіятрыі, псіхалогіі і псіхатэрапіі, гшербарычнай аксігенатэрапіі. Аўтар метаду лячэбнай экстрацэрэбральнай элекграбіястымуляцыі галаўнога мозга. Даследуе нервовапсіхічныя парушэнні ў пацярпельіх пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС, парапсіхал. феномены. Тв:. А л к о г о л н з м . М н ., 1983 (р а э ам з А Ф .С к у г а р э ў с к ім ); Д е в н а н т н о е п о в е д е н п е y п о д р о с т к о в . М н ., 1988; О б ш а я п с н х о т е р а іш я . 2 л зд . М н ., 1997 (р а з а м з Д .І.Д а н с к ім ). М .П .С а в ік .
КАНДРУСЁВІЧ Аркадзь Лявонцьевіч (10.9.1929, в. Ламачы Хокнідкага р-на Гомельскай вобл. — 10.9.1995), бел. пісьменнік. Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1978). Працаваў настаўнікам, журналістам, з 1960 y газ. «Магілёўская праўда». Друкаваўся з 1964. Пісаў пераважна пра жыцдё сваіх равеснікаў, юнацтва якіх прыпала на час вайны і цяжкія пасляваен. гады. Аўтар зб-каў прозы «Чарпак Вялікай Мядзведзіды» (1969), «Кругі на Белай паляне» (1977). КАНДРУСЕВІЧ Уладзімір Пятровіч (н. 29.9.1949, г. Гродна), бел. кампазітар. Скончыў Бел. кансерваторыю па класах фп. (1973) і кампазіцыі (1979, клас Я .Глебава). Найб. дасягненні ў тэатральнай і кінамузыцы. У творчасці спалучае кантрастныя муз. стылі. Сярод
твораў; балет «Крылы памяці» (паст. ў Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі, 1986), мюэіклы «Джулія» (1990) і «Ш клянка вады» (1994; абодва паст. ў Дзярж. т-ры муз. камедыі Беларусі), «Залёты» (паст. Бел. т-рам імя Я.Коласа, 1992), радыёопера «Таямніда старога замка» (1988), араторыя «Паданне» на словы Я.Купалы (1978), кантата «Аблачынка з Чарнобыля» на словы Г.Бураўкіна і А.Разанава (1989), сімфонія «Плач перапёлкі» (1992); камернаінстр. і вак. музыка, кінамуэыка; музыка да драм. і лялечных спектакляў, y т.л. «Бура» У.Ш экспіра (1989), «Сымонмузыка» паводле Я.Коласа (1990), «Цар Ірад» (1993; усе паст. Дзярж. т-рам лялек Беларусі). Літ.: М д н в а н н Т .Г . Н а б л ю д е н н я н а д гв о р ч е с к н м с г н л е м В л а д н м н р а К о н д р у с е в н ч а / / В о просы культуры н н ску сства Б ел о р у сс н н . М н ., 1991. В ы п . 10. Р М А ладава.
КАНДУКТАМЁТРЫЯ (ад англ. conductivity электраправоднасць + ..м етрыя), сукупнасць электрахім. метадаў колькаснага аналізу, заснаваных на вымярэнні алектраправоднасці раствораў электралітаў. К . ў к л ю ч ае к а н т а к т н ы я і б е с к а н т а к п ш я м етад ы . К а н т а к т н ы я м е т а д ы — прам ы я, ускосны я і к а н д у к т а м е т р ы ч н а е ц іт р ав ан н е , засн аван ае н а зм ян е н н і э л е к г р а п р а в о д н а с ц і р а с г в о р у п р ы х ім . р э а к ц ы ях, п р аво д зяц ь п ры н еп а ср эд н ы м кан такц е д а с л е д у е м а га р а с т в о р у з э л е к т р о д а м і. Б е с к а н т а к т н ы я м етад ы д а э в а л я ю ц ь п р а в о д з іц ь в ы м я р э н н і п р ы в ы с о к іх і н із к іх т -р а х , y а г р э с іў н ы м ася р о д д э і і з а м к н ё н ы х а б ’ём ах . В ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь y хім. к ін е т ы ц ы д л я в ы з н а ч э н н я к а н с т а н т а ў д ы с а ц ы я ц ы і э л е к т р а л іт а ў , а с н о ў н а с ц і к іс л о т , р а с т в а р а л ь н а с ц і а с а д к а ў і ін ш ., п р ы к а н т р о л і р э г е н е р а ц ы і іа н іг а ў , а ч ы с т к і ва д ы , я к а с ц і в ін , с о к а ў , д л я а н а л із у хім . р э а к гы в а ў . Л . М . С кр ы п нічэнка .
КАНДЎКГАР (позналац. conductor ад лац. conduco перавожу, збіраю) y т э х н і ц ы, 1) прыстасаванне для накіроўвання металарэзнага інструменту і надання яму правільнай прасторавай арыентацыі адносна вырабу, што апрацоўваецца. Забяспечвае дакладнае ўзаемнае размяшчэнне, напр., групы апрацаваных адтулін без папярэдняй разметкі. Апрацоўка па К. дазваляе ажыдцявідь узаемазамяняльнасць дэталей, вуэлоў і агрэгатаў машыны. 2) Мантажнае прьістасаванне для часовага замацавання і выверкі зборных і зварных канструкцый, напр., секцый і блокаў корпуса судна, вагона. 3) Калона злучаных паміж сабой абсадных труб, якая надае зададзены напрамак буравой свідравіне. Акрамя таго, К. перакрывае верхнія няўстойлівыя пароды і ваданосныя гарызонты. КАНДЫ (сінгальскае М а х а - Н у в a р а, літаральна — вялікі горад), горад y цэнтр. частцы Ш ры-Ланкі. 102 тыс. ж. (1988). Цэнтр гал. раёна плантацый чаю. Перапрацоўка с.-г. прадукцыі. Саматужныя промыслы (вырабы з бронзы). Рэліг. будысцкі цэнтр: храм Зуба Буды (Далада Малігава), палацы, манастыры 13— 18 ст. Арх. помнікі 12, 14, 18— 19 ст. Нац. музей. К. ўключаны Ю НЕСКА y Спіс сусв. спадчыны.
КАНДЫБ0В1Ч Леў Аляксандравіч (н. 20.1.1934, Мінск), бел. вучоны-псіхолаг. Д-р псіхал. н. (1982), праф. (1984). Скончыў Маскоўскае агульнавайск. вучылішча імя Вярх. Савета РСФСР (1954), Архангельскі пед. ін-т (1959), Мінскае вмшэйшае інж.-радыётэхн. вучылішча (1967). 3 1967 y Мінскім вышэйшым інж. зенітна-ракетным вучылішчы суіірацьпаветранай абароны. 3 1991 y Бел. пед. ун-це. Навук. працы ў галіне ваен. псіхалогіі і псіхалогіі вышэйшай школы. Акадэмік Міжнар. акадэміі інфармац. тэхналогій (1995), Міжнар. акадэміі псіхал. навук (1996). Тв: П с н х о л о г н ч е с к а я п о д г о т о в к а к служ бе в а р м н н . М н ., 1986 (р а з а м з У .Р .Б л я х ай , А Ц .Р а с т у н о в ы м ) ; П снхологн я вы сш ей ш к о л ы . 3 н зд . М н ., 1993 (р а за м з М .І.Д зь я ч э н к а м ) ; К р а т к л й п с н х о л о г а ч е с к я й словарь. М н ., 1996 ( з ім ж а ). М .П .С а вік.
К А Н Д Ы Б0В ІЧ (K a б ы ш) Сымон Сымонавіч (1891, в. Старыца Салігорскага р-на — ?), бел. дзярж. дзеяч, гісторык. Меў вышэйшую адукацыю, працаваў настаўнікам. У 1932— 37 кіраўнік справамі і ўпаўнаважаны к-та нарыхтовак С Н К БССР. У 1940 арыйггаваны. У Вял. Айч. вайну супрацоўнічаў з ням.фаш. акупац. ўладамі, уваходзіў y склад Бел. цэнтр. рады, са студз. 1944 кіраўнік яе фін. аддзела, удзельнік 2-га Усебел. кангрэса (чэрв. 1944, Мінск). 3 лета 1944 y Германіі. Прымаў удзел y працы Бел. нац. к-та. 3 1954 y Мюнхене: супрацоўнік Ін-та па вывучэнні СССР, y бел. аддзеле радыёстанцыі «Свабода». Аўтар артыкулаў y навук. часопісе бел. эміграцыі «Запісы», выданнях Ін-та па вывучэнні СССР па бел. нац. пытанні, y якіх рабіў высновы, што нац. развіццю бел. народа не спрыяюць ні Польшча, ні Сав. Расія.
КАНДЫДАМІК03Ы, к а н д ы д о з ы , хваробы, што выклікаюцца дрожджападобнымі грыбкамі роду Candida. Развіваюцца пры актывізацыі грыбкоў y хворага ад нерацыянальнага ўжывання антыбіётыкаў (эндагеннае заражэнне), радзей пры перадачы грыбкоў ад ’хворага здароваму (экзагеннае заражэнне); пастаянны спадарожнік ВІЧ-інфекцыі ў стадыі СНІДа. Адрозніваюць К. паверхневыя (пашкоджваюцца слізістыя абалонкі і скура — стаматыт, ангіна, вульвавагініт, скурныя пашкоджанні рознай лакалізацыі) і вісцэральныя (пашкоджваюцца ўнутр. органы, найчасцей дыхальныя шляхі і страўнікава-кішачны тракт). Праяўляюцца К. тварожыстай белай высыпкай, іншы раз з эрозіяй, y цяжкіх выпадках — генералізаваная інфекдыя з сепсісам і пашкоджаннем унутр. органаў. Лячэнне тэрапеўтычнае. АА.Аст апаў.
к а н д ы д Ат (ад лац. candidatus літар. апрануты ў белае; y Стараж. Рыме спаборнік на атрыманнс дзярж. пасады надзяваў белую тогу), 1) асоба, вылучаная для выбрання дэпутатам заканадаўчай установы, для замяш чэння якой-н. пасады ці прыёму ў якую-н. арг-цыю; малодшая вучоная ступень y дарэв. Расіі, якая прысвойвалася пасля заканчэння з
адзнакай вышэйшай навуч. установы, напр. К. славеснасці. 2) К.. н a в y к y краінах СНД — першая вучоная ступень; асоба, якой прысуджана гэтая ступень. Прысуджаецца асобам з вышэйшай адукацыяй, пгго здалі кандыдацкі мінімум і абаранілі кандыдацкую дысертацыю. КАН ДЫ Л0М Ы (ад грэч. kondyloma разрастанне, нарасць, пухліна), абмежаванае сасочкавае разрастанне скуры і сліэістых абалонак чалавека запаленчага характару. Адрозніваюць К. востраканцовыя і шырокія. В о с т р а к а н ц о в ы я К. выклікаюцца вірусам, перадаюцца палавым шляхам, маюць дольчатую будову, сядзяць на тонкай ножцы. Інкубацыйны перыяд 1— 9 (у сярэднім 3) мес. Развіваюцца ў неахайных лю дзей на раздражнёнай, увільготненай выдзяленнямі скуры вонкавых палавых органаў y між’ягадзічных і пахвінных складках, радзей — y падпахавых ямках, вуглах para. Ш ы р о к і я К. — грыбападобныя разрастанні на шырокай аснове; найчасцей бываюць праяўленнямі другаснага перыяду сіфілісу, ганарэі, фрамбезіі. Паверхня К. можа пакрывацца язвамі. Лячэнне: ліквідацыя асн. паталаг. працэсу (лячэнне сіфілісу, ганарэі і інш.), электракаагуляцыя, хірургічнае. М.З.Ягоўдзік.
КАНДЫЛ ЬЯК, K a н д ы я к (Condil lac) Эцьен Бано дэ (30.10.1715, г. Грэнобль, Францыя — 3.8.1780), французскі філосаф-асветнік. Член Франц. акадэміі (1768). Брат Г.Маблі. Супрацоўнічаў y «Энцыклапедыі» ДДзідро. Аўтар «Усеагульнай гісторыі чалавека...» (каля 1770— 73). Развіў сенсуалістычную тэорыю пазнання Д ж Л ока. Усе псіхічныя працэсы, ад успамінаў і да мыслення і праяўлення волі, тлумачыў пераўгварэннямі пачуццёвых успрыманняў, якія ўяўляюць сабой адзіную крыніцу паэнання («Трактат аб адчуваннях», т. 1— 2, 1754). Крьггычна ставіўся да тэорыі прыроджаных ідэй Р.Дэкарта і манадалогіі ГЛейбніца. Быў адным з заснавальнікаў асацыятыўнай псіхалогіі. У галіне палгг. эканоміі выступаў з крытыкай фізіякратаў («Аб выгадах свабоднага гандлю», 1776). Логіку разумеў як агульную граматыку ўсіх знакаў, уключаў y яе і матэматыку («Мова злічэнняў», 1798). Тв:. Рус. пер. — Соч. T. 1—3. М., 1980— 83. КАНДЫТАРСКАЯ П Р А М Ы С Л 0ВАСЦЬ, галіна харчовай прамысловасці
па выпуску кандытарскіх вырабаў на спецыялізаваных прадпрыемсгвах. Вырабляе цукеркі, шакалад, дражэ, ірыс, карамель, халву, таргы, пячэнне і інш. Сыравіна: цукар, мёд, патака, садавіна і ягады, мука, малако, яйкі, масла, тлушч, крухмал, какава, арэхі, харч. кіслоты і дабаўкі і інш. Кандытарскія вырабы падзяляюцца на цукрыстыя (іх вырабляюць на кандытарскіх ф-ках) і мучныя (пераважна на прадпрыемствах хлебапякарнай прамысловасці). К.л. рачвгга ў Балгарыі, Венгрыі, Поль-
шчы, Чэхіі, Францыі, Германіі і інш. еўрап. краінах. Вьпв-сць цукрыстых кандыгарскіх вырабаў, a таксама розных мучных канды тарскіх вырабаў (бісквітаў, кексаў, крэкераў і інш.) найб. раэвіта ÿ ЗША і Вялікабрытаніі. На Беларусі ў пач. 20 ст. кандытарскія вырабы выпускалі пераважна саматужнікі і невял. прадпрыемствы. Найб. вядомы былі кандытарскія ф-кі «Саламбо» ў Мінску і «Прасвет> y Гомелі. Падобная фабрыка дзейнічала ў 1913—15 y маёнтку Хорвата (у 1920 адноўлена ў г. Нароўля). У 1926—27 y БССР дзейнічалі 37 кандытарскіх прадпрыемстваў, найб. з іх ф-ка «Прагрэс» y Мінску (з 1929 — «Камунарка»), У 1930 пабудаваны кандытарская ф-ка ў Бабруйску і бісквігны цзх (з 1936 бісквігная ф-ка) y Мінску. У 1927—31 гомельская ф-ка «Прасвет» рэарганізавана ў кандытарскі камбінат «Спартак». У 1940 на Беларусі выпускалася да 41,2 тыс. т кандытарскіх вырабаў, y 1990 — 154,4 тыс. т, y 1995 — 72,6 тыс. т вырабаў (без уліку грамадскага харчавання), y т л . 39,2 тыс. т цукрыстых. Буйнейшыя прадпрыемствы: Мінская кандытарская фабрыка «•Камунарка», Гомельскае адкрытае акцыянернае таварыства «Спартак», Бабруйская кандытарская фабрыка « Чырвоны харчавік», Нараўлянская кандытарская фабрыка *Чырвоны Мазыранін», a таксама ў Івянцы і Маладзечне. Амаль усю сыравіну (акрамя цукру) і тэхнал. абсталяванне галіна ўвозіць з-за мяжы. Г.С.Смалякоў. КАНДЫТАРСКІЯ ВЫ РАБЫ , харчовыя прадукты звычайна са значнай колькасцю цукру, прыемным смакам і пахам. Вызначаюцца высокай каларыйнасцю і засваяльнасцю. Падзяляюцца на цукрыстыя (цукеркі, шакалад, зефір, какава-парашок, пасціла-мармеладныя вырабы, халва і інш.) і мучныя (пячэнне, пернікі, тарты, пірожныя, кексы, вафлі, крэкеры, галеты і інш.). Сыравінай для К.в. з’яўляюцца цукар, патака, мёд, мука, тлушч, малако, масла, арэхі, яйкі, харч. каншнтраты, садавіпа, ягады, жэліруючыя і араматызуючыя рэчывы, прылравы і інш. Сыравіна праходзіць тэрмічную (увёрванне, абсмажванне, выляканле) і мех. (здрабненне, перамешвапне, замешванне, качанне, збіванне і інш.) апрацоўку. Выкарыстоўваюцца ўвёрвальныя вакуум-апаразы, памада-збівальныя, мясільныя, катальныя, цукеркаадлівачныя, фармовачныя, загортачныя машыны і аўгаматы, ахаладжальныя і сушыльныя шафы і інш. Многія К.в. вігамінізуюцца; выпускаюцла дыетычныя і лячэбныя гатункі. Напр., y К.в. для хворых на цукр. дыябет цукар замяняюць сарбігам або ксілітам, для хворых анеміяй дадаюць гематаген, y вырабах для дзяцей не выкарьістоўваюць каву, зводаяць да мінімуму какаву. Гл. таксама Кандытарская прамысловасць. КАНДЫ ЦЫ Я НАСЕННЯ, паказчык якасці насення. Залежыць ад чысціні, усходжасці, энергіі прарастання, вільготнасці, абс. масы, ступені адходаў, пашкоджанасці хваробамі, шкоднікамі і інш. Паводле гэтых паказчыкаў насенне збожжавых, зернебабовых і алейных культур падзяляюць на I, II і III класы, напр. усходжасць і чысціня насення мяккай азімай пшаніды I кл. — 95 і 99%, II кл. адпаведна 92 і 98,5%. Якасць насення вызначаюць дзярж. насенныя інспекцыі. He дапускаецца да сяўбы насенне пры выяўленні ў ім зер-
КАНДЫЦЫЯНІРАВАННЕ
581
ня каранціннага і ядавітага пустазелля, галаў пшанічнай нематоды, жывых шкоднікаў, іх лічынак і інш. Насенне, якое не адпавядае нормам якасці хоць бы па аднаму паказчыку, наз. некандыцыйным. К АН ДЫ Ц Ы ЯНЁР, 1) апарат (агрэгат, устаноўка) для кандыцыяніравання паветра. Бываюць аўтаномныя (з убудаванымі халадзільнымі машынамі і эл. паветранагравальнікамі), неаўтаномныя (са знешнімі крынідамі холаду і цяпла), выпаральныя (ахалоджваюць паветра выпарэннем вады) і К.-даводчыкі (забяспечваюцца паветрам ад цэнтр. K., a дадатковым цяплом і холадам — ад знешніх крынід). Аўтаномныя падзяляюіша на аконныя і верт. (шафавыя), якія маюць вадзяное ахаладжэнне; неаўтаномныя — на гарыз. і верт.; К.-даводчыкі — на вентылятарныя і
Схема аконнага быгавога кандыцыянера: 1 — фільтр-асушальнік; 2 — халадзільны кампрэсар; 3 — кандэнсатар; 4 — электрарухавік з вентылятарамі; 5 — выпаральнік для ахаладжэння паветра; 6 — фільтр для ачысткі паветра ад пылу. эжэкцыйныя. 2) Апарат для гідратэрмальнай апрацоўкі збожжа, якая павышае яго мукамольныя ўласцівасці і палягалае якасць мукі. КАНДЫ ЦЫ ЯНІРАВАННЕ (ад лац. conditio умова, стан), 1) К. п а в е т р a — стварэнне і аўтам. падтрыманне ў закрытых памяшканнях, трансп. сродках і г.д. стану паветр. асяроддзя (т-ры, вільготнасці, саставу, чысціні), найб. спрыяльнага для здароўя і самаадчування людзей (камфортнае К.) або для лепшага працякання вытв. працэсаў, работы прылад і абсталявання (тэхнал. К.). Сістэмы К. паветра бываюць цэнтральныя (абслугоўваюць некалькі памяшканняў) і мясцовыя (адно памяшканне ці яго частку); 1- і 2-канальныя; прамацечныя (апрацоўваюць і перамяшчаюць толькі вонкавае паветра) і з частковай рэцыркуляцыяй унутр. паветра (з памяшканняў). Сістэмы К. (з іх асн. сродкам — кандыцыянерам) часта выконваюць функцыі прытокавай вентыляцыі. 2 ) К . з б о ж ж а — водная і
582
кандэ
цеплавая яго апрацоўка перад памсшам. Увільготненае ў спец. збожжаўвільгатняльніках збожжа награваюць на вадзяных радыятарах і высушваюць нагрэтым паветрам. У такога збожжа лягчэй аддзяляецца абалонка і павышаецца якасць мукі. КАНДЙ (Condé), арыстакратычны род y Францыі ў 16— 19 ст.; малодшая галіна дынастыі Бурбонаў. Найб. вядомыя прадстаўнікі: Л у і I (7.5.1530— 13.3.1569), першы прынц К. Сын Карла, герцага Валдомскага. Кіраўнік франц. гугенотаў y час першых рэлігійных войнаў. Паранены ў бігве пры Жарнаку (1569), паланёны і забіты паводле загаду прынца Генрыха Анжуйскага. Г е н р ы х I (1552, Фергэ-су-Жуар, каля г. Mo, Ф рандыя — 1588). Сын Луі I. Удзельнік рэліг. войнаў. У час Варфаламееўскай ночы вымушаны перайсці ў каталідтва, y 1574 вярнуўся ў кальвінізм. Найб. уплывовы (пасля Генрыха Наварскага) лідэр гугенотаў. Атручаны. Генрых 1 1 (1588, С ен-Ж анд ’Анжэлі, каля г. Сент, Францыя — 1646). Сын Генрыха I. У час рэгенцгва Марыі Медычы змагаўся за ўладу, але падярпеў паражэнне, 3 гады быў зняволены ў Венсенскім замку. Католік, ваяваў y Паўд. Францыі супраць гугенотаў. Л уі II (8.9.1621, Парыж — I I . 12.1686), палкаводзец. У Трыццацігадовую вайну 1618— 48 атрымаў перамогі пры Ракруа (1643), Фрэйбургу, Нёрдлінгене (1644— 45, разам з К.Цюрэнам), Дзюнкерку (1646) і Лансе (1448), якія паскорылі заключэнне выгаднага для Францыі Вестфальскага міру 1648. У перыяд Фронды камандаваў урадавымі войскамі, якія аблажылі Парыж, потым узначаліў апаэіцыю і імкнуўся захапідь уладу. У 1650 зняволены. Пасля вызвалення (1651) узначаліў «Фронду прынцаў». У 1653 уцёк y Нідэрланды, прызначаны галоўнакамандуючым ісп. арміі, на чале якой да 1658 ваяваў y Паўн. Францыі. Разам з сынам А.Ж.Д’Ангіенам неаднаразова прэтэндаваў на трон Польшчы і В О . 3 1660 зноў y Францыі. У 1668 заваяваў Франш-Кантэ. У 1672—75 паспяхова кіраваў ваен. аперацыямі ў вайне Францыі з Галандыяй. Празваны сучаснікамі «Вялікім К.». Л у і - Ж а э е ф (9.8.1736, Шантыльі, Францыя — 13.5.1818), адзін з лідэраў франц. эміграцыі. Генерал. Удзельнік Сямігадовай вайны 1756— 63, губернатар Бургундыі. Пасля ўзяцця Бастыліі (14.7.1789) пакінуў Францыю, узначаліў контррэв. т. зв. «армію K.» (1792). У 1797—99 на службе ў Расіі. 3 1801 y Англіі, y 1814 вярнуўся ў Францыю. Луі-Анры-Жазеф (1756— 1830), сын Луі-Жазефа, апошні прадстаўнік роду. У пач. Французскай рэвалюцыі 1789— 99 эмігрыраваў, служыў y «арміі К.», жыў y Англіі. 3 1814 y ФранЦЫІ. Дз.М. Чаркасаў.
КАНД&ЛА (ад лац. candela свечка), адзінка сілы святла; адна з 7 асн. адзінак Міжнар. сістэмы адзінак (СІ). Абазначаедца кд. К. — сіла святла ў зададзеным напрамку крыніцы, якая вылучае монахраматычнае выпрамяненне частатой 540 • 1012 Гц, энергет. сіла якога ў гэтым напрамку складае 1/683 Вт/ср.
(Candela) Фелікс (н. 27.1.1910, Мадрыд), іспанскі і мексіканскі інжынер і архітэктар. Скончыў Вышэйшую школу архітэктуры Мадрыдскага ун-та (1935). У 1939 эмігрыраваў y Мексіку. Стваральнік жалезабетонных скляпенняў-абалонак розных форм; распрацаваў танкасценныя пакрыцці ў форме гіпербалічных парабалоідаў. Спраектаваў і пабудаваў y Мехіка навук. лабараторыі ун-та (1950— 52) і Ледэрле (1955), будынак фірмы Бакардзі (1959; усе ў сааўт.), царкву Ла Вірхен Мілагроса (1954), Алімп. палац спорту (1966—68) і інш. КАНД&ЛА
КАНДЭЛАКІ Уладзімір Аркадзевіч (29.3.1908, Тбілісі — 10.3.1994), спявак (бас-барытон), рэжысёр. Нар. арт. СССР (1971). Скончыў Тбіліскую кансерваторыю (1928), Дзярж. ін-т тэатр. мастацгва (1933). 3 1929 саліст Муз. т-ра імя Станіслаўскага і НеміровічаДанчанкі. У 1954— 64 адначасова гал. рэж. і артыст Маскоўскага т-ра аперэты. Стварыў галерэю драм. і камедыйных вобразаў, y т л . Сальеры («Моцарт і Сальеры» М .Рымскага-Корсакава), Тарас («Сям’я Тараса» Дз.Кабалеўскага), Сторажаў («У буру» Ц.Хрэннікава), Стэфан («Цыганскі барон» І.Штрауса), Капеліус («Казкі Гофмана» Ж А фенбаха), Султанбек («Аршын мал алан» У.Гаджыбекава), Напалеон («Вайна і мір» С .П ракоф ’ева). Сярод пастановак: «Кето і Катэ» В.Далідзе, «Тоска» Дж.Пучыні, «Белая акадыя» ІДунаеўскага, «Вясёлая ўдава» Ф.Легара, «Масква, Чаромушкі» Дз.Шастаковіча, «Цырк запальвае агні» Ю.Мілюціна. Здымаўся ў кіно. Дзярж. прэмія СССР 1952. Л іт К а з е н н н лакн. М „ 1987.
Н.М. Владнмнр Канде-
(франц. candelabre ад лац. candela свечка), вялікі падсвечнік з разгалінаваннямі на некалькі свечак ці эл. лямпачак (звычайна ў выглядзе свечак). КАНДЭЛЙБР
КАНДЭНСАР (ад лац. condénso згу-
шчаю, ушчыльняю), аптычная сістэма, якая збірае прамяні ад крыніды святла і накіроўвае іх на аб’ект, што разглядаецца ці праецыруецца з дапамогай аптычных прылад. Складаецца з лінзаў, люс-
тэркаў ці іх камбінацыі. Выкарыстоўваецца для асвятлення прэпаратаў y мікраскопах, дыядазітываў y праекцыйнш апаратах, фотаплёнак y фотапавелічальніках і інш. КАНДЭНСАТАР (ад лад. condenso згушчаю, ушчыльняю) y ц е л л а т э х н і ц ы, апарат для кандэнсацыі газападобнага рэчыва (пары); від цеплаабменнага апарата. Адрозніваюць К. паверхневыя (пара абменьваецца ідшлом з халодным цепланосьбітам, напр., вадой, праз сценкі ірубак) і кантакгныя ці змяшчальныя (дара змешваецца непасрэдна з ахаладжальнай вадой). Выкарыстоўваецца ў апаратах хім. вытв-сці, цедлаэнергетыцы (гл. Геатэрмальная электрастанцыя), халадзільных апаратах, выпаральніках і інш. КАНДЭН CÂTAP э л е к т р ь іч н ы , прылада для пазапашвандя электрычных зарадаў. Mae 2 ці болыд электродаў (абкладкі), раздзеленых дыэлектрыкам, таўшчыня якога значна меншая за памеры абкладак. Асн. характарыстыкі — электраёмістасць і тангенс вугла страт (гл. Дыэлектрычныя страты). Адрозніваюць К.э. папяровыя, керамічныя, паўлравадніковыя, слюдзяныя, электралітычдыя (дыэлектрык — вокіс алюмінію ці танталу), з вадкім ці газададобным дыэлектрыкам і інш.; пастаяннай, паўпераменнай (настроечныя — трымеры) і пераменнай ёмістасці. К.э. і іх батарэі выкарыстоўваюць y электра- і радыётэхніцы, тэлебачанні, элекгроніцы, выліч. тэхніцы і інш. Гл. таксама Варыкап. Варыконд.
I
I I | I
I I
I I
I I I I
I I
j
1
КАНДЭНСАЦЫІ РЭАКЦЫ І ў a р - | ганічнай х і м і і , дазва вялікай груды рэакцый рознага характару, якія прыводзяць да ўтварэння з дзвюх ці некалькіх малекул адной болыд склада- I най. У б о л ь ш в у з к ім з н а ч э н н і К .р . — у н у тр ы - і м іж м а л е к у л я р н ы п р а ц э с у г в а р э н н я новы х в у г л я р о д -в у г л я р о д н ы х ( С — С ) с у в я зе й . З в ы ч а й н а К .р . с у п р а в а д ж а ю ц ц а а д ш ч а п л е н н е м п р о с т а й н еа р га н . ц і а р га н . м а л е к у л ы (н ап р ., га л а ге н а в а д а р о д у , ва д ы , в а д а р о д у , с п ір т у ) і а д б ы в а ю ц ц а з у д зе л а м к а н д э н с а в а л ь н ы х аген т а ў — р э ч ы в а ў , я к ія з в я з в а ю ц ь м ал ек у л ы , ш т о а д ш ч а п л я ю ц ц а , ц і а к а з в а ю ц ь к а т ал іт ы ч н а е д э е я н н е . Н а п р ., к р a т о н a в a я к а н д э н с а ц ы я (у з а е м а д з е я н н е 2 м а л е к у л альд э гід аў ці к е т о н а ў з у т в а р э н н е м м а л е к у л ы н ен а с ы ч а н а г а к а р б а н іл ь н а г а з л у ч э н н я ) і ш м а т л іх ія р о д н а с н ы я п р а ц э с ы адбьш аю цца з а д ш ч а п л е н н е м м а л е к у л в ад ы ў п р ы с у гн а с ц і к а т ал із ат а р а ў — к іс л о т ( н а п р ., с е р н а й H 2S 0 4, с а л я н а й H C 1 ) ц і а с н о ў (н а п р ., н а т р ы ю гід р а к сіду N a O H , а м ід у N a N H 2). З в ы ч а й н а д а К .р. н е а д н о с я ц ь ітэрыфікацыю, алкШраванне або
ацшіраванне п а г е т э р а а т а м а х (к іс л а р о д у , а зо ту ), а д н а к п р а ц э с ы ў г в а р э н н я п а л ім е р а ў , якія а д б ы в а ю ц д а п а гэ т ы х сх ем ах , н а з . полікандэнсацыяй.
Я.Г.Міляшкевіч. Будова тараў
ка н д эн с азл е к т р ы -
чных: a — п а п я -
р о в ы х , б — слю д зя н ы х ; e — п ав егр ан ы х ; 1 — а б к л а д х а (ф о л ы а ) ; 2 — ды электры к; 3 — ротарны я л л а с ц ін ы ; 4 — статарны я пласціны .
І
;
I
I ;
КАНДЭНСАЦЫЯ (ад позналац. con densatio ушчыльненне, згушчэнне), пераход рэчыва з газападобнага стану ў вадкі або крышталічны. Адбываецца пры т-рах, меншых за крытычную тэмпературу, і адносіцца да фазавых пераходаў першага роду. Пры К. У інтэрвале т-р ад крытычнай да т-ры трайнога пункта рэчыва пераходзіць y вадкі стан (адваротны працэс — выпарэнне або кіпенне), пры больш нізкіх т-рах — y крышталічны (адваротны працэс — сублімацыя). Суправаджаецца вылучэннем цеплаты параўтварэння або сублімацыі (узгонкі). Для раўнаважнай К. неабходна прысутнасць кандэнсавалай фазы (вадкасць, крышталі) або т.зв. цэнтраў К. (напр., пылінкі). На нязмочвальных лаверхнях вадкая фаза выпадае ў выглядзе кропель ( к р о п е л ь н а я К.), на поўнасцю змочвальных — y выглядзе плёлак ( п л ё н а ч н а я К). Выкарыстоўваецца ў энергетыцы (цеплаабменныя апараты), y хім. тэхналогіі для раздзялення шмапсамланелтаых газавых сумесей на фракцыі ( ф р а к ц ы й н a я K.), y апрасняльных устаноўках, халадзільнай і крыягеннай тэхніцы. К. в а д з я н о й пары ў атм a с ф е р ы, працэс пераходу вадзяной пары, якая знаходзідца ў паветры, y вадкі або цвёрды стан з утварэннем кропель і крышталёў воблакаў і туманаў, a таксама з вьшучэннем вады і лёду на наземных прадметах. Адбываецца на ядрах кандэнсацыі пры ахаладжэнні паветра да пункта расы, y выніку яго цеплаабмену з зямной паверхняй. КАНЕЙДЫЯН (Canadian), рака ў ЗША, правы прыток р. Арканзас. Даўж. каля 1500 км, пл. бас. 124 тыс. км2. Пачынаецца на схілах хр. Сангрэ-дэ-Крыста (Скалістыя горы), цячэ па Вял. і Цэнтр. раўнінах. Гал. прыток — Норт-Канейдыян (элева). Веснавое раэводдзе. Сярэдні гадавы расход вады каля 200 м3/с. Выкарьістоўваецца для арашэння. На р. Норт-Канейдыян г. Аклахома-Сіці. КАНЁКТЫКУТ (Connecticut), штат на ПнУ ЗША y групе штатаў Новай Англіі. Пл. 14,4 тыс. км2, нас. 3274,2 тыс. чал. (1996). Адм. ц. — г. Хартфард, найб. гарады і гал. гірамысл. цэнтры — Брыджпарт, Уотэрберы, Нью-Хейвен, Стамфард. У гарадах жыве больш за 90% насельніцтва. На Пн адгор’і Апалачаў (выш. каля 600 м), на Пд рачныя даліны і прыморская нізіна. Клімат умераны. Сярэдняя т-ра студз. -3 °С, ліп. 21— 24 °С. Ападкаў каля 1500 мм за
год. Каля 2/з штата пад лесам. Адзін з найб. развітых прамысл. штатаў ЗША. ГІрам-сць: авіяц.-ракетная (верталёты, ракеты, авіяц. абсталяванне і рухавікі), эл.-тэхн., электронная (ЭВМ, электронныя кампаненты), металаапр., машына-, станка-, прылада- і станкабудаўнічая, суданабуд. (у т.л. падводныя лодкі), гумавая, хімічная. Гал. с.-г. культуры — тытунь і сеяныя травы. Развіты вырошчванне агародніны і фрукгаў, малочная жывёлагадоўля і птушкагадоўля. Пд штата_ ўваходзіць y прыгарадную зону Нью-Йорка. Транспарт марскі, чыг. і аўтамабільны. Суднаходства па р. Канектыкут. М.С.Вайтовіч. КАНЁЛЮ РЫ (ад франц. cannelure жалабок) y а р х і т э к т у р ы , жалабкі вергыкальныя на ствале калоны або пілястры і гарызантальныя на базе калоны іанічнага ордэра. У якасці дэкар. алемента сфарміраваліся ў архігэктуры Стараж. Грэцыі ў дарычным ордэры. У Зах. Еўропе, Расіі і на Беларусі бьілі пашыраны ў архггэктуры барока і класіцызму. С.А. Сергачоў. К А Н Е М -Б 0РН У , дзяржава ў Цэнтр. Афрыцы ў 9 — канды 19 ст. Першапачаткова ўключала вобл. Канем (на ПнУ ад воз. Чад), y 14 ст. цэнтр дзяржавы перамясціўся ў вобл. Борну (на 3 ад воз. Чад). Дзярж. лад — манархія, пануючая рэлігія — іслам, аснова эканомікі — сельская гаспадрка, заснаваная на працы залежных сялян і надзеленых зямлёй рабоў. Найб. росквіт y 13 і 16— 17 ст. У канцы 19 ст. тэр. К .-Б. ўваходзіла ў склад Рабаха дзяржавы, y пач. 20 ст. — y калан. ўладанні Вялікабрытаніі (асн. частка), Германіі і Францыі; цяпер y складзе дзяржаў Нігерьм, Чад, Камерун. к Ан е ў , горад на Украіне, раённы цэнтр Чаркаскай вобл., на р. Дняпро, за 45 км ад чыг. ст. Таганча. Вядомы з 1149. 29,7 тыс. ж. (1991). Рачны порт. Прадпрыемствы эл.-мех., мед. тэхнікі і спец. тэхнал. абсталявання, дрэваапр., харчасмакавай прам-сці. ГЭС. Музей нар. дэкар. мастацтва, б-ка-музей А.П.Гайдара (пахаваны ў К.). Каля К. на Тарасавай гары літ.-мемар. музей-запаведнік Т.Г.Ш аўчэнкі (магіла паэта). Юр’еўскі (Успенскі) сабор (1144).
КАНЕЎСКІ Амінадаў Майсеевіч (29.3.1898, г. Кіраваград, Украіна — 14.6.1976), расійскі графік. Нар. маст. Расіі (1966). Нар. маст. СССР. Акад. AM СССР (1973). Скончыў Вышэйшы маст.-тэхн. ін-т (Масква, 1930). Аўгар ілюстрацый да дзіцячых кніг, якія вызначаюцца жывым гумарам, камічнай гіпербалізацыяй сітуацый і вобразаў («Залаты ключык, альбо Прыгоды Бураціна» А.Талстога, 1942—43; «Мыйдадзір» К.Чукоўскага, 1950), да твораў М.Салтыкова-Ш чадрына («За мяжой», 1939), У.Маякоўскага (зб. «Сатыра», 1967), М.Гогаля («Іван Фёдаравіч Ш понька і яго цётухна», 1946). Працаваў y жанрах карыкатуры (з 1936 супра-
КАНЕЧНАЕ цоўніх час. «Крокодмл»), станковым малюнку.
583 плаката, y
КАНЕЦІ (Canetti) Эліяс (25.7.1905, г. Русе, Балгарыя — 14.8.1994), аўстрыйскі пісьменнік. Скончыў Венскі ун-т (1929). 3 1938 y эміграцыі. Вядомасць прынёс раман «Асляпленне» (1935). Майстэрствам псіхал. аналізу адметныя п ’есы «Вяселле» (1932), «Камедыя пых-
лівасці» (1934), «Асуджаныя» (1956), зб. «'Гой, які чуў сваімі вушамі» (1974). У філасофска-сацыялагічным трактаце «Maca і ўлада» (1960) даследаваў прыроду аўтарытарнай улады. Асн. тэмы прозы К. — чалавек і натоўп, індывідуальнасць і ўлада, яна вызначаецца філасафічнасцю і псіхалагізмам, спалучэннем абсурду і парадоксу, гратэску і ўмоўнасці. Аўтар кн. дзённікаў і афарызмаў «Правінцыя чалавека» (1973), мемуараў (т. 1. — «Выратаваная мова», 1977; т. 2. — «Факел y вуху», 1980; т. 3. — «Гульня вачэй. Гісторыя жыцця 1931 — 1937», 1985). Нобелеўская прэмія 1981. Te:. Рус. лер. — Ослепленле. М., 1988; Человек нашего столетня. М., 1990. М.А.Папова. KAHÉ4HAE, гл. ў арт. Бесканечнае і канечнае.
АКанеўскі. Ілюстрацыя да аповесці М.В.Гогаля «Іван Фёдаравіч Шлонька і яго цётухна*. 1946.
584_______________ к а н е ч н ы КАНЕЧНЫ AŸTAMÀT, матэматычдая мадэль сістэмы, якая пераўтварае дыскрэтную інфармацыю і мае канечны фіксаваны аб’ём памяці; важнейшы від кіравальных і вылічальных сістэм. Mae ўваходны і выхадны каналы і ў кожны дыскрэтны (такгавы) момант часу знаходзіцца ў адным з унугр. станаў з пэўнага канечнага набору (мноства). У кожны гактавы момант часу на ўваход падаецца некаторы сімвал уваходнага канечнага алфавіта, аўгамат выдас адпаведны выхадны сімвал (вызначаецца функцьмй выхаду) і пераходзіць y інш. ўнутр. стан (вызначаецца функцыяй пераходу). Найб. важныя кірункі тэорыі К.а. — сінтэз надзейных злементаў сістэн і даследаванне паводзін К.а. ў вьшадковых асяроддзях; яе метады выкарыстоўваюцца пры праектаванні дыскрэтных прылад і прыстасаванняў, напр., лічбавых ЭВМ, y біялогіі, псіхалогіі і інш. Гл. таксама А ўт а м а т а у тэорыя.
А .Д з .З а к р э ў с к і.
96), Пецярбургскай AM (1899— 1902). Экспанент «Свету мастацтваў», чл. Саюза рускіх мастакоў. Раннія творы вылучаюцца жанрава-апавядальным («Каменябоец», 1898) і манум.-абагульненым характарам («Самсон», 1902). У час рэвалюцыі 1905— 07 выканаў некалькі абагульнена-сімвалічных партрэтаў яе ўдзельнікаў («Рабочы-баявік 1905 года Іван Чуркін»). 3 сярэдзіны 1900-х г. творчасці К. ўласцівы фальклорна-казачныя матывы («Стрыбог», «Дзядокпалевічок», абедзве 1910), пошукі нац., эстэт. і этычных ідэалаў праз вобраз дасканалага, гарманічнага чалавека («Ніке», 1906). Пасля 1917 удзельнічаў y ажыццяўленні плана манум. прапаганды (мемар. дошка «Загінуўшым y барацьбе за мір і брацтва народаў», 1918). У 1924— 45 y ЗША, рабіў партрэты (М.Горкі, 1928, Ф.М.Дастаеўскі, 1933). Пасля вяртання на радзіму выканаў mspar псіхалагічных партрэтаў (Ф.І.Ш аляпін, 1952; аўтапартрэт, 1954 і інш.) і
за год. Летам бываюць засухі. Каля 90% тэр. выкарыстоўваецца ў сельскай гаспадарды. Здабыча дафты і дрыроднага газу. У алрацоўчай драм-сці развіта вытв-сць самалётаў, аўгамашыд, c.-r. і дарожна-буд. машыд, мінер. угнаеняяў, лрадуктаў дафтаперадрацоўкі, мясных кансерваў і мукі. Штат вылучаецца вял. зборамі дш аяіцы і copra, вытв-сцю ялавічыны і свініны. Мясдая жывёлагадоўля. Транспарт чыг. і аўтамабільны. Суднаходства па р. Місуры. Найбольш стараж. мясц. насельнідгва — індзейцы. Першыя еўрапейды (іспанцы з Мексіхі) з ’явіліся тут y 1541. У 18 ст. ÿ К. заснавалі ганда. факторыю французы і ўключылі яго ў склад сваёй калопіі Луізіяна. 3 1763 належаў Іспаніі. У 1803 вызсуплены ЗША, y 1854 атрымаў статус тэрыгорыі. Прыняпде К а н з а с -Н е б р а с к а біля выкліхала ÿ К. грамадз. вайну (1854—56) паміж перасяленцамі з паўд. штатаў, якія намагаліся ўвесці туг рабства неграў, і перасяленцамі з паўн. штатаў — праціўнікамі рабства. 3 1861 штат ЗШ А У 1860—70 пабудавана транскантынент. чыгунка. Да 1890 б.ч. зямель засслена.
КАНЁЧНЫХ Р03Н А С Ц Е Й ЗЛ ІЧЙННЕ, раздзел матэматыкі, які вывучае функцыі пры дыскрэтных (перарывістых) зменах аргумента; дыскрэтны аналаг матэм. аналізу. Асн. паняцце — канечная рознасць -— выраз спец. віду, які звязвае значэнні функцыі ў розных пунктах. Выкарыстоўваецца пры набліжаным дыферэнцаванні і набліжаным інтэграванні функцый, набліжаным рашэнні дыферэнцыяльных ураўненняў і інш. К.р.з. развівалася паралельна з асн. раздзеламі матэм. аналізу, y 18 ст. набыло харакгар самаст. матэм. дысцьтліны. Першае яе сістэм. выкладанне дадзена Б.Тэйларам y 1715. Працы матэмаззякаў 19 ст. падрыхтавалі глебу для сучаснага развіцця К.р.з. і тэорыі метаду канечных рознасцей. Ідэі і метады К.р.з. набылі дасгасаванні да аналігычных функцый камлекснай пераменнай і задач выліч. матэматыкі. Гл. таксама Н а б л іж э н н е і ін т эр п а л яцыя ф ункцы й.
Л .Я .Я н о в іч .
КАНЁНКАЎ С я р ге й Ц ім аф е ев іч (10.7.1874, в. К а р а к о в іч ы Е л ь н ін с к а г а р -н а С м аленскай во б л ., Р асія — 9.1 0 .1 9 7 1 ), р а с ій с к і ск у л ь п тар . Н ар. м аст. С С С Р (1958). А кад. A M С С С Р (1954). Г ер о й С а ц . П р а ц ы (1964). Вуч ы ў с я ў М а с к о ў с к ім вуч ы л іш ч ы ж ы в ап ісу , с к у л ы п у р ы і д о й л ід с тв а (1892—
С. Капёнкаў. Партрэт Ф.М.Дастаеўскага. 1933.
С.Канёнкаў. Аўтапартрэт 1954.
станковых кампазідый, якім уласцівы рысы манументальнасці [«Вызвалены чалавек» («Самсон»), 1947]. Дзярж. прэмія СССР 1951. KÀH3AC (Kansas), рака ў ЗША, правы прыток р. Місуры. Утвараецца ад сутокаў р эк Смокі-Хіл і Рэпаблікан, якія пачынаюцца на перадгорных плато Скалістых гор. Даўж. 228 км, з р. Рэпаблікан каля 1200 км, пл. басейна 158,8 тыс. км2. Цячэ па Высокіх і Цэнтр. раўнінах. Веснавое разводдзе, летняя межань, высокія дажджавыя гаводкі. Сярэдні гадавы расход вады 225 м3/с . Выкарыстоўваецца для арашэння. Ha К. — гарады Тапіка, Канзас-Сіці (у вусці).
Інтэнсіўная распрацоўка зямель пад сельскую гаспадарку выклікала ў 1930-я г. пылавыя буры. М .С .В а й т о в іч (прырода, гаспадарка).
KAH3ÂC-HEBPÂCKA БШ Ь, закон, прыняты ў 1854 па драпанове сенатара С.А. Дугласа кангрэсам ЗША, які даваў драва каланістам Кадзаса і Небраскі самім вырашаць пытанле аб дапушчэнні ці забароде рабства неграў на сваіх тэрыторыях. Факгычна адмяляў умоўную мяжу паміж свабоднымі і рабаўладальдідкімі штатамі, усталоўлелую даводле т. зв. Місурыйскага камлрамісу 1820. Такое рашэдне адлавядала ілтарэсам плантатараў-рабаўладальнікаў, якія намагаліся дашьірыць рабства ла ўсю тэр. КАНЗАС (Kansas), штат y цэнтр.ч. ЗША. Прыняцце біля стала адной з ЗША. Уваходзідь y групу шгатаў Паўн.прычын ірамадз. вайлы ў Канзасе даЗах. дэнтра. Пл. 213,1 тыс. км2, нас. між дрыхільлікамі і драціўдікамі раб2572,2 тыс. чал. (1996). Адм. ц. — Тапі- ства (1854— 56). ка, найб. гарады і гал. прамысл. цэнтры Уічыта і Канзас-Сіці. У гарадах жыве КАНЗАС-СІЦІ (Kansas City), 2 аднайменныя суседдія гарады ў ЗІПА. Злахокаля 70% насельдідтва. Паверхня — хвалістая раўніна, паката нахіленая ад дзяцца на правым беразе р. Місуры, y штатах Місуры і Кадзас, фактычна зліперадгор’яў Скалістых гор на 3 (выш. каля 1200 м) да даліны р. Місуры на У ліся ў агламерацыю. 3 агульдымі лрыгарадамі каля 1,7 млн. ж. (1997). Рачды (выш. каля 200— 300 м). Узгоркавыя лорт да р. Місуры дры ўпадзеяяі р. ўчасткі (Смокі-Хілс, Блу-Хілс) і даліны Канзас. Міжнар. аэрапорт. Буйны рэк Арканзас, Канзас і іх прытокаў усгандл.-фід. цэнтр і традсл. вузел Сярэдкладняюць рэльеф. Клімат умераны няга Захаду ЗІІІА. Прам-сдь: радыёкантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. -3 °С, ліп. 26 °С. Ападкаў 550— 950 мм электронная, аўтазборачная, метала-
апр., прыладабуд., нафтаперапр., хім. (y т.л. вытв-сць медыкаментаў, мыйных сродкаў, мідер. угнаенняў), ваенная, папяровая, цэментная. Чорная і каляровая металургія. Вытв-сць с.-г. і дарожна-буд. машын. Буйны цэнтр харч. прам-сці (мясакансервавая, мукамольная, вытв-сць піва). 2 ун-ты. КАНІБАЛІЗМ (франц. cannibalisme ад ісп. canibal людаед) y ж ы в ё л, форма жывёльнага жыўлення, пры якой з ’ядаюцца асобіны таго ж віду; крайняя форма ўнутрыпапуляцыйных узаемаадносін. Вядомы больш чым y 1300 відаў жывёл. Назіраедца, калі папуляцыя не забяспечана кормам або пры звышвысокай шчыльнасці (драпежныя клапы, насякомыя, павукі, драпежныя рыбы і інш.). У гэтых выладках К. — своеасаблівы рэгулятар, які дапамагае папуляцыі выжыць за кошт змянш эння колькасці. K. y л ю д з е й быў пашыраны ў мінулым y некат. плямён і народаў y бытавой і рэлігійна-магічнай формах. Э .Р . С ам усенка.
КАНІДЫІ (ад грэч. konia пыл + eidos від), споры бясполага размнажэння ў сумчатых, базідыяльных, недасканалых і некат. перанаспоравых грыбоў. Знаходзяцца ў абалонцы. Адрозніваюцца формай, афарбоўкай, колькасцю клетак, паходжаннем. Утвараюцда экзагенна на міцэліі ці яго нарасцях (канідыяносцах). Разносяцца ветрам, вадой, насякомымі і інш. Пры прарастанні na ram» парасткавую трубку, потым гіфы. К АН ІДЫ ЯН 0СЕЦ , асаблівая нарасць мідэлія грыбоў, на якой развіваюцца споры бясполага размнажэння — канідыі. Бываюць добра развітыя, мала дыферэнцыраваныя, простыя ці разгалінаваныя. Звычайна вертыкальна прыўзняты над міцэліем. Калі К. зрастаюдца ў пучкі, утвараецца карэмііі. КАНІЙСКІ СУЛТАНАТ, I к a н і й с к і султанат, С ельдж укскі с yл т а н а т , дзяржава на п-ве М. Азія (цяпер тэр. Турцыі) y канцы 11 — дач. 14 ст. Сталіцы — гарады Нікея (да 1097) і Конья (адсюль назва). Утварыўся ў выніку заваявання туркамі-сульджукамі візант. зямель y М. Азіі (у араб. і перс. аўтараў наэ. Рум) і распаду адзінай Сельджукаў дзяржавы. У выніку 1-га крыжовага паходу 1096— 99 шэраг тэрыторый султаната, y т.л. Нікея, адышлі да Візантыі. Пазней ч. гэтых зямель адваявана, але ў процістаянні з Нікейскай імперыяй y дач. 13 ст. К.с. панёс новмя тэр. страты. Найб. росквіту дасягдуў пры султане Ала-ад-дзіне Кей Кубаду [1219— 36|; цэнтрамі рамяства і гандлю былі гарады Конья, Кайсеры і інш. 3 1243 султанат — васал манг. правіцеляў (ільханаў) Ірана. У 1307 распаўся на дробныя княствы, адно з якіх — бейлік (акруга) Асмана — з пач. 14 ст. стала ядром будучай Асманскай імперыі. КАНІКУЛЫ (польск. kanikuta, ад лац. caniculares перыяд найб. гарачых дзён y годзе), 1) ітерапынкі ў занятках y навуч.
установах на працягу навуч. года. 2) У некат. краінах — лерапынак y рабоце парламента. KÂHIH ПАЎВ0СТРАЎ, лаўвостраў на П н Еўрап. ч. Расіі. Аддзяляе Белае м. ад Чэшскай губы Баранцавага м. Пл. каля 10,5 тыс. км2. Паверхня раўнінная, забалочаная. На П н длатопадобны краж Канін Камень (выш. да 242 м), складзены з крышт. сланцаў; заканчваецца на П нЗ скалістым мысам Канін Hoc, на ПдУ Мікулкіным мысам. Рыбалоўства, марскі промысел, аленегадоўля. КАНІНГ (Canning) Джордж (11.4.1770, Лондан — 8.8.1827), дзяржаўны дзеяч Вялікабрытаніі, дыпламат. Скончыў Оксфардскі ун-т (1791). 3 1793 чл. ларламента. У 1796— 99 пам. міністра замеждых спраў y кабінеце У.Піта Малодшага. У 1807— 09 міністр замежных спраў. Праводзіў курс на фін. і ваен. дапамогу Іспаніі ў вызв. вайне з Напалеонам I. У 1814— 16 пасол y Партугаліі. Лідэр партыі торы. 3 1822 чл. кабінета Р. Ь.Ліверпула і міністр замежных спраў. Садзейнічаў прызнанню брыт. урадам незалежнасці б. ісп. калоній y Паўд. Амерыцы, выступаў за аўтаномію Грэцыі. Змагаўся за ўмацаванне брыт. гегемоніі ў Еўропе ў процівагу палітыцы краін Свяшчэннага саюза. КАНІНГЕМ (Cunningham) Уолтэр (н. 16.3.1932, г. Крэстан, ЗШ А), касманаўг ЗША. Скончыў Каліфарнійскі ун-т y Лос-Анджэлесе (1960). 3 1951 y BMC ЗША. У 1964—71 y групе касманаўтаў НАСА. 11— 22.10.1968 з У.Шырам і Д.Эйзелам здзейсніў касм. палёт на караблі «Апалон-7» (праводзілася першае лётнае выпрабаванне асн. блока «Алалона»). Кіраваў групай касманаўтаў па лраграме «Скайлэб». Правёў y космасе 10,83 сут (163 абароты вакол Зямлі). КАНІСКІ Георгій (у свеце Рыгор; 20.11.1717, г. Нежын Чарнігаўскай вобл., Украіна — 13.2.1795), украідскі і бел. царкоўны і грамадскі дзеяч, лісьменнік. Скончыў Кіева-Магілянскую акадэмію (1743), y 1745— 55 яе выкладчык, прафесар, рэктар. 3 1755 епіскап
КАНІЦАРА_______________585 магілёўскі (беларускі). Змагаўся за захаванне і адраджэнне праваслаўя на Беларусі. У 1757 адкрыў y Магілёве пры архірэйскім доме друкарню, дзе перавыдаў скарочаны тэкст «Катэхізіса» Ф.Пракаповіча ў сваім перакладэе на «рускі дыялект». Інідыятар адкрыцця Магілёўскай духоўнай семінарыі. У 1765 дамогся ад караля Рэчы Паспалітай Станіслава Аўгуста Панятоўскага абяцання вярнуць праваслаўным іх правы, манастыры, храмы, але кароль не стрымаў слова. Звяртаўся за дапамогай да рас. імператрыц Лізаветы і Кацярыны II. Пасля трох замахаў на яго жыццё ў 1768 уцёк y Расію (Смаленск), дзе заставаўся магілёўскім епіскапам y выгнанні. Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) вярнуўся ў Магілёў. 3 1793 архіепіскал, чл. Сінода. Садзейнічаў вяртанню уніятаў y праваслаўе. Збіраў дакументы па гісторыі правасл. царквы (карлеўскія граматы і інш.). Аўтар твораў: «Мемарыял аб крыўдах праваслаўным», «Правы і вольнасці жыхароў грэчаскага веравызнання», «Трактат вечнай дружбы», «Збор павучальных слоў», духоўны дзённік «Думкі», драма «Уваскрэсенне мёртвых» і інш. На доме ў Магілёве, дзе ён жыў, мемар. дошка. У 1993 кананізаваны. Тв.: Собр. соч. Ч. 1—2. СПб., 1835. Л іт Кашуба М.В. Георгнй Коннс-
скнй. М., 1979; Г р ы г а р о в і ч 1.1. Беларуская іерархія. Мн., 1992. В .М .Д ы ш ы невіч.
КА Н ІФ 0ЛБ, цвёрды лрадукт, што застаецца пасля адгонкі шкіпінару са смольных рэчываў драўніны хваёвых парод. Крохкая, шклопадобная, празрысгая смала светла-жоўгага (часам цёмна-рудога) колеру. Размякчаецца пры т-ры 40—75 “С, t 100— 140 °С, шчыльн. 1070— 1090 кг/м ’ (20*С). He раствараецца ў вадае, добра раствараецца ў эфіры, абс. спірце, ацэтоне, бенэоле. Mae 60—92% см а ля ны х к іс ло т агульнай ф-лы С „Н „С О О Н , 0,5— 12% аліфатычных кіслот, 8— 20% нейтральных рэчываў (сескві-, ды- і трыгэрпеноіды). Атрымліваюць адгонкай з парай з ж ы віцы хвоі эвычайнай (К. ж ы в і ч н a я, якая мае найлепшыя спажывецкія ўласцівасці), са здробненай драўніны прасмоленых хваёвых пнёў экстракцыяй бензінам (К. э к с т р a к ц ы й н a я), вакуумнай рэктыфікацыяй т а л а ва га м а с л а (К. т a л a в a я). Выкарыстоўваюць К. і яе вытворныя для праклейвання паперы і кардону, y вытв-сці лакаў і фарбаў, пластмас, y якасці флюсу пры паянні металаў; к а н і ф о л ь н а е м ы л а (эвычайна натрыевыя солі К.) як эмулыатар y вытв-сці сінт. каўчуку, латэксаў, як кампанент клеявых кампазіцый; солі кальцыю, алюмінію і некат. інш. металаў ях сікатывы. Я .Г .М іт ш к ев іч .
Георгій Кашскі.
КАНІЦАРА (Cannizzaro) Станіслао (13.7.1826, г. ІІалерма, Італія — 10.5.1910), італьянскі хімік, адзін з заснавальнікаў атамна-малекулярнай тэорыі. Замежны чл.-кар. Пецярб. АН (1889). Атрымаў адукацыю ва ун-тах Палерма і Пізы (1841— 48). 3 1851 праф. Нац. каледжа ў Алексаддрыі, ун-таў Генуі (з 1856), Палерма (з 1861) і Рыма (з 1871). Навук. прады па арган.
586
КАНІЦКАЯ
хіміі. Адкрыў акісляльна-аднаўленчае дыспрапарцыянаванне араматычных альдэгідаў пад уздзеяннем шчолачы з утварэннем першасных спіртоў і карбонавых кіслот (1853, рэакцыя К.), бензілавы спірт. На аснове закону Авагадра размежаваў паняцці «атам», «эквівалент», «малекула» (1858). Л іт . : М а н о л о в К. Велюсне хнмнкл: Пер. с болг. Т. 2. 3 нід. М., 1986.
КАНІШЧАЎ Вікгар Сцяпанавіч (н. 2.3.1936, с. Лукашкін Яр Аляксандраўскага р-на Томскай вобл., Расія), бел. гесшаг. Д-р геолага-мінералагічных навук (1986). Скончыў Казахскі ун-т (1959). 3 1972 y Ін-це геал. навук Нац. АН Беларусі. Навук. працы па тэктоніцы і нафтаноснасці Прыпяцкага прагіну, тэктоніды абласцей галакінезу стараж. платформ. Дзярж. прэмія Беларусі 1978.
парыжскай кадрыляй). Паявіўся ў 17 ст. ў Парыжы я к прыдворны бальны танед спакойнага, плаўнага харакгару. 3 1830-х г. фрывольны, з характэрным высокім ускідваннем нагі; y такім выглядзе трапіў на эстраду (у кафэшантаны, вар’етэ і інш.). Муз. памер 2/4. Тэмп энергічны, рухавы. Ш ырока выкарыстоўваўся ў франц. класічнай аперэце (найб. y творах ЖАфенбаха).
71?.: Соляная текгонлка Пршіятского лрогнба. М н., 1975; Тектоннка областей галокянеза древннх платформ. М н., 1980; Текгонмка обласгей галокннеэа Восточно-Европейской н Снбнрской платформ. М н., 1982; Сравпнтельная тектоннка областей галохннеза древнпх платформ. М н., 1984.
КАНКАРДАТ (ад позналац. concordatum згода, пагадненне), пагадненне паміж папам рымскім як кіраўніком каталіцкай царквы і ўрадам якой-н. дзяржавы аб становішчы каталідкай царквы ў reTaft краіне, яе правах і прывілеях (назначэнне епіскапаў, царк. ўласнасць, вызваленне ад падаткаў, пытанні сям’і і ішіюбу, умовы дыпламат. зносін з Ватыканам і інш.).
КА Н ІЯ Ц Ы БЕ (Coniocybe), род накіпных лішайнікаў сям. калідыевых. 24 віды. Пашыраны ў абодвух паўшар'ях ва ўмеранай, трапічнай і субтрапічнай зонах. На Беларусі 3 віды: К. сярністажоўтая (С. sulphurea), К. зярністая (С. furfuraceae), К. тонкая (С. gracilenta) —
КАНІЦКАЯ СУК0ННАЯ МАНУФАКТЎРА. Дзейнічала ў 1810— 32 y мяст. Канічы (цяпер вёска ў Касцюковіцкім р-не Магілёўскай вобл.). У 1823 працавала 137 прыгонных i 1 майстар вольнанаёмны. У 1826 дзейнічалі 10 ткацкіх, 10 сукнавальных станкоў, 6 часальных, 6 прадзільных машын, варсавальня і фарбавальня з 4 катламі. Выраблялі сукны тонкія, сярэднія і простыя. КАНІЧНАЯ ПАВЁРХНЯ, гл. ў арт. Koнус. КАНІЧНЫЯ СЯЧЙННІ, лініі, якія атрымліваюцца пры перасячэнні прамога кругавога конуса з плоскасцямі, што не праходэяць праз яго вяршыню. Пры розных становішчах сякучай гаюскасці адносна конуса атрымліваюцца эліпс, парабала, гіпербала. Калі ў плоскасці выбрана д эк а р т а ва сіст эм а к а а р д ы н а т , то кожнае з К.с. вызначаецца ўраўн. 2-й сіупені А х +2Вху+Су +2Лс+2Ь>+Я=0. Наадварот, калі такое ўраўн. мае хоць адно сапраўднае рашэнне і левая частка ўраўіі. не распадаецца на 2 лінейныя множнікі, то гэгае ўраўн. задае адно з К.с. Такім чынам, К.с. вызначаюцца яшчэ як крьшыя 2-га парадку, якія не распадаюцца. К.с. пашыраны ў з ’явах прыроды і ў розных галінах навукі. Напр., планеты сонечнай сістэмы і Ш СЗ рухаюцца па эліпсах; траекгорыя цела, кінутага нахілена да гарызонту, падобна на парабалу.
Да арт. Канічныя сячэнні: о — эліпс; б — парабала; « — гіпербала.
Каніяпыбе тонкая.
індыкатарны да антрапагеннага ўздзеяння від, занесены ў Чырв. кнігу Беларусі. Трапляецца ў вільготных лясах на дрэвах, пнях, ламаччы. Слаявіна накіпная, парашкаватая, шараватага, салатавага, лімоннага колеру. Па ёй раскіданы ніткападобныя ножкі рознай выш. з шарападобнымі пладовымі целамі (а п а т эц ы ям і). У слаявіне знаходзяцца водарасці з родаў Stichococcus i Trentepohlia. У .У .Г алубкоў.
КАНІЯ-ЭНКЕ (Kania-Enke) Карын (н. 20.6.1961, г. Дрэздэн, Германія), нямецкая спартсменка (скарасны бег на каньках). Чэмпіёнка XIII i XIV Зімовых Алімп. гульняў (1980, г. Лейк-ГІлэсід, ЗША; 1984, г. Сараева, Югаславія) y класічным шматбор’і і на асобных дыстанцыях, чэмпіёнка свету (1980— 84, 1986— 88), сярэбраны і бронз. прызёр чэмпіянатаў свету ў класічным шматбор’і, спрынце і на асобных дыстанцыях, уладальніда Кубка свету (1986), шматразовая пераможца і прызёр міжнар. спаборніцтваў. КАНКАН (ад франц. cancan літар. шум, гам), французскі танец алжырскага паходжання, род кантрданса (наз. таксама
Найб. вядомыя: В о р м скі к а н к а р д а т 1122; Балонскі К. 1516 (замацаваў залежнасць франц. царквы ад караля); К. 1801 папы Пія VII і Напалеона I; К 1847 з Расіяй; К. 1929 з урадам Мусаліні (гл. Л а т э р а н ск ія дагаворы)\ К. 1933 з гітлераўскім урадам Германіі; К. 1953 з урадам Франка ў Іспаніі (у 1976 упесены змены ÿ К. Ватыкана з Іспаніяй). У 1984 урадам Італіі падпісана лагадненне з Ватыканам, y якім перагледжаны шэраг палажэнняў К.
КАНКАРДАТ СЯМ І, З і б е н б у н д (ням. Siebenbund), палітычны саюэ 7 швейц. кантонаў (Ааргаў, Берн, Золатурн, Люцэрн, Санкг-Гален, Тургаў, Цюрых) y 1830— 40-я г. Засн. ў 1832 пад кіраўніцтвам прадстаўнікоў ліберальнай швейц. буржуазіі. Выставіў праграму перагляду федэральнага дагавора Швейц. саюза (1815) y бок узмацнення цэнтралізацыі дзяржавы і дэмакратызацыі яе паліт. ладу. Распрацаваны ў 1832 праект такога федэральнага дагавора ў 1833 быў адхілены большасцю эканамічна адсталых кантонаў, дзе гіераважалі католікі. Апошнія, каб перашкодзіць паліт. аб’яднанню краіны, y 1843— 45 стварылі Зондэрбунд, y 1847 развязалі грамадз. вайну, аднак пацярпелі паражэнне ад федэральнай арміі. Паводле канстытуцыі 1848 Швейцарыя стала адзінай федэратыўнай дзяржавай. КАНКІСГА (ад ісп. conquista заваяванне), пашыраны ў гіст. л-ры тэрмін, які ўжываўся ў дачыненні да перыяду заваявання Мексікі, Цэнтр. і Паўд. Амерыкі іспанцамі і ііартугальцамі ў канцы 15— 16 ст. Гл. таксама Канкістадоры. КАН Ы СТАД0РЫ (ад ісп. conquistador заваёўнік), іспанцы (збяднелыя дваране, наёмньм салдаты, часам крымін. злачынцы), якія заваёўвалі тэрыторыі ў Паўд. і Цэнтр. Амерыды ў канцы 15— 16 ст. Паходы (экспедыцыі) К. суправаджаліся вынішчэннем і занявольваннем індзейскіх гашмён і народаў, рабаваннямі і інш. гвалтоўнымі і прымусовымі дзеяннямі. Частку здабычы камандзіры К. адпраўлялі ісп. каралю, ад якога атрымлівалі вял. прывілеі аж да права самастойна кіраваць заваяванымі землямі. Найб. вядомымі кіраўнікамі К. былі П. дэ Вальдывія, Э.Картэс, Ф.Пісара і інш.
Літ:. О л н в a д е К о л ь Х Сопротнвленяе хндейцев нспанскнм конкнстадорам: Пер. с нсп. М., 1988. КАНКЛАЎ (ад лац. conclave зачынены пакой), сход кардыналаў, які збіраецца для выбрання папы рымскага пасля смерці яго папярэдніка. Парадак правядзення К. ўстаноўлены ў 1274 на 2-м Ліёнскім саборы папам Грыгорыем X. Адбываецца праз 18 дзён пасля смерці папы ў ізалявадым ад навакольнага свету памяшканні закрытым галасаваннем. Для выбрання папы патрабуецца 2/з галасоў удзельнікаў (колькасць не павінна перавышаць 120) плюс 1 голас. К. называецца таксама памяшканне Сіксцідскай капэлы, дзе адбываюцца выбары. «КАНК0РД» (Concord), звышгукавы пасажырскі самалёт фірм БАК (Вялікабрытанія) і «Аэраспасьяль» (Ф ранцыя). Пасаж. месцаў да 150. Mae 4 турбарэактыўныя рухавікі. Узлётная маса 175 т, скорасць 2200— 2500 км/гадз. Першы палёт ажыццёўлены ў 1969. КАНКРЬІН Ягор Францавіч (сапр. Георг Людвіг; 27.11.1774, г. Ганаў, Германія т - 21.9.1845), расійскі ваен. і дзярж. дзеяч, вучоны. Ген. ад інфантэрыі (1828), граф (1829), ганаровы чл. Пецярбургскай (1824) і Парыжскай (1844) АН, д-р права (1794). Скончыў Гесенскі і Магдэбургскі (Германія) ун-ты. 3 1797 y Расіі: саветнік пры экспедыцыі дзярж. эканоміі ў МУС (з 1803), інспектар замежных калоній Пецярбургскай губ. (з 1809), памочнік ген.-правіянтмайстра Ваен. міл-ва (з лют. 1811). Удзельнік вайны 1812 (ген.-інтэндант 1-й Зах. арміі) і замежнага паходу 1813— 14 (з 29.4.1813 ген.-інтэндант). У 1816— 20 пры Гал. кватэры ў Магілёўскай губ.; адзін з першых даследчыкаў Барысавых камянёу. У 1823— 44 міністр фінансаў; правёў гільдзейскую (1824), грашовую (увядзенне сярэбранага монаметалізму, 1839—43) і інш. рэформы. Аўтар прац (пераважна на ням. мове) «Фрагменты аб ваенным майстэрсгве з пункту гледжання ваеннай філасофіі» (1809, 2-е выд. 1815), «Аб сродках забеспячэння харчаваннем вялікіх армій» (нап. 1809— 10), «Аб ваеннай эканоміі ў час вайны і міру і яе сувязі з ваеннымі аперацыямі» (т. 1— 3, 1820—23), «Сусветнае багацце, нацыянальнае багацце і дзяржаўная гаспадарка» (1821), маст. твора «Дагабер, раман з сапраўднай вайны за вызваленне» (1797— 98), артыкулаў пра ням. тэатр і інш. КАНКРЭМЕНТЫ (ад лац. concremen tum нагрувашчанне, эрастанне), цвёрдыя ўтварэнні («камяні») y польіх органах і вывадных пратоках залоз y чалавека і жывёл; могуць быць прычынай хваробы. Бываюць рознага памеру, формы і кансістэнцыі. Хім. састаў залежыдь ад фізіял. уласдівасцей асяроддзя, y якім адбываецца ўтварэнне К. (жоўцевыя, мачавыя камяні і інш.). Прычыны ўтварэння К.. агульныя (напр., парушэнні абмену рэчываў) і мясц. (напр., змена хімізму сакрэту).
КАНКРЙТНАЕ, гл. ў арт. Абстрактнае і канкрэтнае.
к а н к у р э н ц ы я __________587
КАНКРлЛНАЯ МЎЗЫКА музыка, заснаваная на тэхн. апрацоўцы запісаных на стужку «натуральных», немузычных гукаў (гул цягніка, розныя шумы, шапаценне, крыкі, галасы птушак і інш.). Можа спалучадца з гукамі муз. інструментаў і пеўчых пшасоў. Блізкая да электроннай музыкі, крайніх форм санарыстыкі (гл. Санорыка). У працэсе стварэння К.м. і яе запісу кампазітар з дапамогай сучасных тэхн. сродкаў (магнітафоны, сінтэзатары) здзяйсняе шматлікія аперацыі, якія забяспечваюць разнастайныя акустычныя эфекты. К.м. ўзнікла ў канцы 1940-х г. y Францыі. Яе стваральнік — ХІ.Шэфер («Канцэрт шумоў», «Сюіта для 14 інструментаў», «Канцэрт двухсэнсавасцей»), паслядоўнікі — прадстаўнікі найб. радыкальнага крыла муз. авангарда П.Анры, П.Булез, А М есіян, К.Ш токгаўзен. Найб. пашырана пры муз. афармленні драм. спектакляў і кінафільмаў. Для дасягнення каларыстычнага эфекту часта выкарыстоўваедца ўключэнне «натуральных», «канкрэтных» гукаў y кантэкст тонавай музыкі (напр., запіс спеваў салаўя ў «Пініях Рыма» А Рэспігі). Літ:. К о г о у т е к Ц. Технюса композншш в музыке XX в.: Пер. с чеш. М., 1976. Т.Г.Мдывані.
якія задавальняюць адну і тую ж патрэбу, але адрозніваюцца цаной, якасцю, асартыментам. Пры м і ж г а л і н о в a й К. ў барацьбу ўюпочаюцца суб’екты рынку і тавары розных галін, якія задавальняюць патрэбы рознымі спосабамі (напр., тавары для спорту, турызму, адпачынку). У гэтым выпадку барацьба ідзе за плацежаздольны попыт насельніцгва. Такі від К. наз. таксама функцыянальным. Ц э н а в а я К. прадугледжвае продаж тавараў або прапанову паслуг па больш нізкіх цэнах, чым іншыя канкурэнты. Н я ц э н а в а я К. — прапанова тавараў больш высокай якасці, больш шырокага асартыменту. Асаблівае значэнне маюць эканамічнасць і эстэт. паказчыкі прадукцыі, яе бяспечнасдь. У залежнасді ад колькасці ўдзельнікаў рынку адроздіваюць К. дасканалую (чыстую, ідэальную, сустракаецца рэдка), і недасканалую. Д а с к а н а л а я К. вядзецца з мноствам дадобнага, узаемазамяняльнага тавару, прычым ні адна асобная група не можа ўплываць на кошт і мадггабы продажу тавараў. М а н а л а л і с т ы ч н a я К. вядзецца з вял. колькасцю лрадаўцоў і пакупнікоў пры значнай разнастайласці тавараў (прадаюцца да розных цэнах); а л і г а п а л і с т ы ч н a я К. — з невял. колькасцю буйных прадаўцоў, здольных уплываць на дэны тавараў. Пра н е д а с к а н а л у ю К. або некадкурэдтны рынак размова ідзе тады, калі пакупнікі або прадаўцы маюць магчымасць уздзейнічаць на рыначдую цану. Ва ўмовах жорсткай канкурэнтнай барацьбы мае месца н я д о б р а с у м л е н н а я К., якая выяўляецца ў ларушэнні прынятых на рынку правіл і норм, y дэзінфармадыі пра годнасць тавару, выкарыстанні чужога тавардага знака, фірменнай назвы, маркіроўкі, y тайдых змовах на таргах і інш. К. выступае абавязковай умовай дынамічдага і эфекгыўдага развіцдя міжнар. гасп. сувязей, паскарэння эканам. ідтэграцыі. У сучасных інтэграцыйных працэсах высокая канкурэнтная здольнасць драдукцыі з ’яўляецца фактарам эканам. незалежнасці і бяспекі краіны, забясдечвае станоўчую дынаміку экспарту, садэейнічае поспеху ў саперніцгве з замежнымі таварамі на знешнім рынку, a таксама росту эканам. патэнцыялу дзяржавы. В.В.Старыкау, М.Р.Лобач, Г.ЧЛянькЫч.
КАНКРЙЦЫЯ (ад лац. concretio зрастанне, зіуш чэнне), с ц я ж э н н е , мінеральнае ўтварэнне шарападобнай ці няправільнай формы ў асадкавых горных пародах і глебах. Канцэнтруе рассеяныя кампаденты змяшчальных парод або цэментуючага матэрыялу — крэменязёму, кальдыту, даламіту, аксідаў жалеза, пірыту, гіпсу, фасфату і інш. Цэнтрамі сцяжэння могуць быць зерні мінералаў, абломкі парод, ракавіны, косді рыб, часткі раслін і інш. Памеры К. вагаюцца ад 1 мікрона да 3 м y дыяметры. Паводле будовы найб. частыя шкарлупінаватыя (канцэнтрычна-слаістыя), радыяльна-прамянёвыя, грубапалоскавыя. У сучасных акіяпічных асадках пашыраны жалеза-марганцавыя канкрэцыі. Трапляюцца ў адкладах усіх геал. сістэм. На Беларусі вядомы К. крамянёвыя (верхні мел), фасфарытавыя (дэвон, верхні мел, палеаген), a таксама жалезістыя на дне азёр. У.Я.Бардон. КАНКУРФНЦЫ Я (позналац. concurre ntia сутыкацца, спаборнічаць), эканам. барацьба паміж вытворцамі (прадаўцамі') тавараў, a ў агульным выпадку — паміж любымі эканам., рыначнымі суб’ектамі; саперніцтва за долю рынку і прыбытку. К. — гэта цывілізавапая легалізаваная форма барацьбы за існаванне і адзін з найб. дзейсных механізмаў адбору і рэгулявання рыначнай эканомікі. К. і інтэграцыя ствараюць дыялектычнае адзінства, пастаянна дапаўняюць адна адну і процістаядь адна адной. Можа быць унутрыгаліновая (прадметная, міжфірменная) і міжгаліновая. У н у т р ы г а л і н о в а я К. вядзецца паміж аналагічнымі таварамі,
КАНКУРгЖ Ц Ы Я ў б і я л о г і і, антаганістычныя адносіны, звязаныя з барацьбой за існаванне, дамінаванне, корм, прастору і інш. паміж арганізмамі (асобінамі, відамі), якія маюць патрэбу ў а д н ш і тых жа рэсурсах. Сітуадыя, пры якой для дзвюх асобін або відавых дапуляцый недастаткова колькасці рэсурсаў асяроддзя. Забяспечваецца эвалюцыяй і прыстасавальнасдю арганізмаў, праз яе ласрэдніцгва ідзе папуляцыйды і біяцэлалагічны, экалагічны адбор. Заканамернасці К. эксперымсн-
КАННА тальна выявіў сав. вучоны Г.Ф.Гаўзе (1934) y доследах з прасцейшымі аднаклетачнымі арганізмамі. КАННА (Canna), род кветкавых раслін манатыпнага сям. каннавых. Каля 50 відаў. Пашыраны ў тропіках і субтропіках Амерыкі, Афрыкі, Азіі. На Беларусі інтрадукавана К. індыйская (С. indica), вырошчваецца ў аранжарэях і цяпліцах. Шматлікія (бодыіі за 1000) сарты К. (найб. вядомыя: з зялёным лісцем — Залатая Птушка, Вогненная Птушка, Прэзідэнт; з бронзава-чырв. лісцем — Кароль Гумберт, Вогненны Чараўнік)
Кано Эйтоку, Кано Санраку, Кано Міцунобу і інш. У 17— 20 ст. жывапіс К. стаў, па сутнасці, паўгорам старых узораў. Я.Ф.Шунейка. KAHÔBA (Canova) Антоніо (1.11.1757, Пасаньё, каля г. Басана-дэль-Грапа, Італія — 13.10.1822), італьянскі скульптар, буйнейшы прадстаўнік італьян. класіцызму. Вучыўся ў Венецыі (1768— 74). Працаваў пераважна ў Венецыі і Рыме. 3 1810 дырэктар акадэміі Св. Лукі ў Рыме. На пачатку творчасці прытрымліваўся традыцый барока («Арфей», 1776— 78), пазней працаваў y рэчышчы класіцыстычнага наследавання ант. скульптуры. Творам уласцівы ўрачысты спакой кампазідыі, яснасць і вы-
Канна індыйская.
аб’ядноўваюць пад назвай К. садовая (С. х generalis, С. х hortensis). Шматгадовыя травянісгыя расліны з моцнымі сцёбламі і клубнепадобна-патоўшчанымі карэнішчамі. Лісце чаргаванае, шырокаэліптычнае (даўж. да 60, шыр. да 35 см). Кветкі буйныя, асіметрычныя, двухполыя, чырв., ружовага, жоўгага і інш. колеру ў верхавінкавым гронхападобным або мяцёлчатым суквецці. Плод — каробачка. Дэкар., лек., тэхн., кармавыя і харч. расліны. Г.У.Вынаеў. KAHÔ, школа японскага дэкар. жывапісу. Засн. ў 2-й пал. 15 ст. мастакамі дынастыі Кано (адсюль назва) на традыцыях кіт. манахромнага пейзажнага жывапісу перыяду Паўд. Сун і яп. паліхромнай школы Тоса, якая развівала традыц. жывапіс ямато-э. Творы К. выконвалі ў жанры пейзажа на скрутках, шырмах, перасоўных перагародках, рабілі насценныя размалёўкі і інш.; ім уласціва спалучэнне агульнай умоўнадэкар. трактоўкі кампазіцыі (плоскасныя формы, дакладна прамаляваныя контуры) з падкрэслена праўдападобнымі выявамі асобных матываў (птушак, галін дрэў і інш.), вьшучэнне гал. буйнога кампазіцыйнага цэнтра, экспрэсіўная эмацьшнальнасць выяў. C a pon прадстаўнікоў школы: Кано Масанобу, Кано Матанобу (заснавальнікі),
Да арт. Кано. К а н о Э й т о к у . Арол на хвоі. Дэталь размалёўкі шырмы. Канец 16 ст.
танчанасць пластычнай формы, якая спалучалася з халаднаватай адасобленасцю, падіфэсленай дакладнай апрацоўкай і паліроўкай паверхні мармуру: «Амур і Псіхея» (1793), «Пацалунак Амура і Псіхеі» (1796), «ІІерсей» (1801), «Пааліна Баргезе ў выглядзе Венеры» (1805—07) і інш. У 1812 выканаў скульптуру «Багіня міру» для ўладальніка Гомеля М.П.Румянцава. Аўтар надмагілляў пап Клімента ХГУ y царкве св. Апосталаў y Рыме (1787) і Клімента XIII y саборы св. Пятра ў Рыме (1792), эрцгерцагіні Марыі Крысціны ў царкве аўгусцінскага манастыра ў Вене (1798— 1805). Пластыка К. зрабіла вял. ўплыў на еўрап. акадэмізм 19 ст. K A H Ô H (ад грэч. kanon норма, правіла), 1) сістэма пануючых правіл і норм, якія ў пэўны перыяд часу або ў якім-н. кірунку маюць сілу закону. Кананічнасць найбольш характэрна грамадскай свядомасці стараж. і сярэдніх вякоў. К. можа быць носьбітам пэўных традыцый ў духоўным жыцці грамадства, увасабляць ідэал культуры, a пры пэўных абставінах — тормазам развіцця культуры, мастацтва і інш. Б і б л е й с к і К. — сукупнасць кніг Бібліі, якія прызнаюцца царквой «боганатхнёньімі* (у адрозненне ад апокрыфаў) і выкарыстоўваюцца ў богаслужэнні ў якасці «свяшчэннага пісання». К. правасл., каталіцкай, пратэстанцкай цэркваў крыху адроэніваюцца складам твораў. Ц а р к о ў н ы К. — правілы ў галіне дагматыкі, кулыу, арганізацыі цархвы, узведзеныя хрысц. царквой y закон. 2) Усё, што цвёрда ўстаноўлена, стала агульнапрынятым.
KAHÔH y л і т a р а т y р н a - м a с тацкай т в о р ч а с ц і , сукупнасць устаноўленых норм і правіл, якія вызначаюць змест і структуру асобных метадаў, кірункаў і жанраў мастацгва, ма-
Пацалунак Амура і Псіхеі. 1796.
А.Канова.
дэлі выяўлення рэчаіснасці ў дыяпазоне асн. эстэт. катэгорый. Упершыню тэарэтычна абгрунтаваны ў 5 ст. да н.э. Паліклетам y трактаце «Канон». Універсальнае значэнне К. характэрна для традыц. маст. культуры (ант., сярэдневяковай даркоўнай), для нарматыўнай эстэтыкі класіцыэму, нар. творчасці, л-ры ў жанрах гімнаграфіі, санета, акраверша і інш. твораў з дакладна вызначанай кампазіцыяй. Дэкананізацыя эстэтыкі і мастацтва пачалася ў эпоху Асветніцгва, рэалізму і асабліва мадэрнізму. Кананічныя традыцыі часткова захаваліся (правіла залатога сячэння ў архггэктуры і выяўл. мастацтве, іканаграфічная стылізацыя, класічныя жанры паэзіі і інш.). На эстэтыку бел. сярэдневяковага і дарк. мастадтва паўплывалі візант. К. [культавая архітэктура і жывапіс, біблейскія тэксты, агіяграфічная л-ра (гл. Жыціе), царк. музыка і гімнаграфія] і традыцыі этнічнай культуры. У пач. 19 — 20 ст. сфарміраваліся ўзоры бел. класічнага фальклору, апісаны аўтэнтычныя абрады, міфы і міфалагемы, якія даслужылі архетыпамі для сюжэтаў, вобразаў і матываў новай бел. л-ры. Каданічнымі формамі сусветнай паэзіі бел. л-ру ўзбагацілі Я.Кулала, М.Багдановіч і інш. Гл. таксама Кананічная літаратура.
нарная машына, мае стол падачы, рыфленыя вальцы. транспарцёр, сістэму пнеўматранспарту, кастрыцаадвод, эл. абсталяванне. Развязаныя снапы каналель кладуць на стол і падаюць да вальцаў, якія мнуць і пераціраюць трасту. Пенькатрапальная м a ш ы н a заціскным транспарцёрам падае папярэдае апрацаваную льноканоплемялкай трасту да 2 трапальных барабанаў, білы якіх вылучаюць з трасты валакно. К у д з е л е прыгатавальная м а ш ы н а абчышчае ад кастрыцы валакнісгыя адходы, што ўтвараюцца на пенькатрапальнай машыне. Mae мяльную, трапальна-расчэсвальную і трасільную часткі.
КАН О П ЛЕЎБ0РА ЧН Ы Я М А Ш ЬІН Ы , машыны для ўборкі і абмалоту каналель. Да іх адносяцца ж няяркі-каноп-
КАНОСА
589
туецца з трактарам «Беларусь* і інш. класа 1,4; скошвае і абмалочвае каноплі, ачышчае і ссыпае насенне ў бункер, звязвае сцёблы ў снапы і скідвае іх на поле. Mae рэжучы, малацільны і вязальны апараты, цёрку, паветрана-рашотную ачыспсу, транспарцёры, элеватар зерня. Ш ырыня захопу 1,75 м, прадукцыйнасць да 1,2 га/гадз.
КАН0І1ЛІ (Cannabis), род аднагадовых кветкавых раслід сям. каноплевых. 3 віды. Пашырады ва ўмералых паясах абодвух паўшар’яў. У культуры К. дасяўныя (С. sativa) — лубавалаклістая, прадзільная і алейная расліна. Найб. пасевы ў Цэнтр. Азіі і Еўропе. Н а Бела-
Л іт Л о с е в А.Ф. 0 п о н я т ш і художественного канона / / Проблемы канона в древнем н средневековом нскусстве Азпп н Афршш. М., 1973; К о н a н У.М. Архетыпы нашай культуры / / Адукацыя і выхаванне. 1996. № 1, 3— 11. У.М.Конан.
KAHÔH y м у з ы ц ы , нелерарыўдая імітацыя, пры якой y імітуючых галасах (рыспостах) паўтараюцца не толькі пачатковая меладыйдая пабудова, але і наступныя раздзелы геласу, які ўступіў першым (прапосты). К. — адначасовае лравядзедне адной і той жа мелодыі ў роздых галасах пры спозненым уступленні кождага з іх. Найб. лашыраны 2 і 3-галосыя К. (сустракаюцца і з болылай колькасдю галасоў). Асобная разнавіднасць — бясконцы К., які вяртаецца да свайго пачатку. Вядомы з 12 ст., шырока развіты кампазітарамі нідэрландскай поліфанічнай школы ў эпоху Адраджэндя, вышэйшага росквіту дасягнуў y творчасці І.С.Баха. Выкарыстоўваецца многімі бел. кампазітарамі, найб. паслядоўна А.Багатыровым і Я.Глебавым. Літ:. T a н e е в С.Н. Ученпе о каноне. М., 1929; Б о г а т ы р е в С.С. Двойной канон. М.; Л., 1947. А.А.Друкт. KAHÔHIK, y каталіцкай царкве духоўная асоба, член капітула. КАН01ІЛЕАПРАЦ0ЎЧЫ Я М АШ ЬІН Ы , устаноўкі і агрэгаты для атрымадня валакна з каналлянай трасты. Бываюць мяльныя (ломяць і часткова аддзяляюць сухую кастрыцу ад сцёблаў), тралальныя (ачышчаюць доўгае валакно ад кастрыцы і кароткіх валокнаў), трасільныя (аддзяляюць кудзелепадоблае валакно ад адходаў) і камбінаваныя (мяльна-тралальныя і кудзелепрыгатавальныя). Ільноканоплемялка
— стацыя-
Каноплі пасяўныя (верхняя частка расліны): 1 — мужчынскай; 2 — жаночай.
К а в о п л е ў б о р а ч н ы я м аш ы н ы : 1 — ж вяярка-каноплеснопавязалка; 2 — каноплемалатарня; 3 — каноплеўборачны камбайн.
леснолавязалкі, каношіемалатарні і каноплеўборачныя камбайны. Жняярка-каноплеснопавязал к а — прычапная да трактара «Беларусь»; скошвае (зразае) сцёблы канапель, ачышчае іх ад пустазелля і блытаніны, звязвае пяньковым шпагатам y снапы, a насенне збірае ў насеннеўлоўнікі. Ш ырыня захопу 2,1 м, прадукцыйнасць да 1,7 га/гадз. К а н о п л е м а л a т a р н я (выкарыстоўваецца на таку) заціскным транспарцёрам падае снапы ў малацільны апарат, дзе насенныя галоўкі аддзяляюцца ад сцёблаў. Атрыманая куча падаецца ў цёрачны апарат, які разбурае насенныя галоўкі, потым y грохат, дзе выдаляюцца блытаніна і буйныя дамешкі. 3 дапамогай рашот, шнэкаў і векгылятара насенне ачышчаецца і ссыпаецца ў мяшкі. Прадукцыйнасць да 4,5 т/гадз. снаповай масы. К а н о п л е ў б о рачны к а м б а й н паўнавясны, агрэга-
русі пашыраны да невял. плошчы. К. індыйскія (С. indica) культывуюць y тродіках і субтропіках дераважпа як наркатычную расліну, вытв-сць якой y многіх краінах забаронена. К. пустазельныя (С. ruderalis) — пустазелле яравых пасеваў. К. п а с я ў н ы я — двухдомная травяністая расліна, выш. да 4 м. Мужчынскія асобіны — маніды, жаночыя — мацёркі. Сцябло прамос, укрытае залозісгымі валаскамі. Лісце лопасцевае. Кветкі маніц y мяцёлчатых суквехадях, мацёрак — y галоўчатых. Плод — аднанасенпы арэшак. К. даюць валакно — пяньку, з насення атрымліваюць 30—35% алею. Канапляная макуха — кашгоўны корм. 3 кастрпцы вырабляюць паперу і буд. матэ рыялы. КА Н 0П У С, a К і л я , зорка 1-й зорнай велічыні (0,75 візуальнай зорнай велічыні), другая па яркасці (пасля Сірыуса). Знаходзіцца ў Паўд. даўшар’і деба. Адлегласць ад Сонца 160 лк, свяцільнасць y 7800 разоў болылая за сонечяую. KAHÔCA (Canossa), эамак y Паўн. Іта ліі, за 18 км да ПдЗ ад г. Рэджа-яельЭмілія, пабудаваны ў 10 ст. Тут y студз. 1077 адбылася значная падзея ў гісторыі барацьбы за інвестытуру. Адлучады ад
590
КАНОЭ
каталіцкай царквы і пазбаўлены прастола імператар «Свяшчэннай Рым. імперыі» Генрых IV (гл. ў арт. Генрых, герм. правіцелі) y рыззі і босы 3 дні прасіў тут даравання і літасці ў свайго праціўніка рым. папы Грыгорыя VII. 3 таго часу выраз «ісці ў K.» азначае згоду на зневажальную капітуляцыю. КА Н 0Э (ад ісп. сапоа човен; запазычанне з мовы карыбскіх індзейдаў), вёславая лодка без уюпочын, y якой вясляр дзейнічае адналопасцевым вяслом. Адроэніваюць К. спартыўныя, вучэбныя, слаламныя, турысцкія, для аднаго, двух і некалькіх весляроў. Вясляр стаідь на адным калене (у спартыўных) ці сядзіць (у слаламных і турысцкіх) тварам да напрамку руху. Вырабляюць К. са спец. водаўстойлівай фанеры, шпоны і пластычных матэрыялаў. К. таксама наз. лодка індзейцаў Паўн. Амерыкі; выраблялі з цэлага ствала дрэва выпальваннем і выдзёўбваннем або будавалі каркас і абцягвалі яго карой. горад на П н Індыі, штат Утар-Прадэш, на р. Ганг. Каля 2 млн. ж. (1991). Вуэел чыгунак і аўтадарог. Прамысл. цэнтр даліны Ганга. Гірам-сць: тэкст. (гал. ч. баваўняная і шарсдяная), трыкат., гарбарна-абутковая, харч., авіябуд., радыёэлекгронная, дакладнае і с.-г. машынабудаванне, металаапр., хімічная. Ун-т, тэкст. і тэхнал. ін-ты. КАНПУР,
КАНСАЛІДАЦЫЯ (позналац. consolida
tio ад consolido умадоўваю), умацаванне чаго-н.; аб’яднанне, згуртаванне асоб, груп, арг-цый для ўзмацнення барацьбы за агульныя мэты. (ад англ. consulting кансультаванне), дзейнасць па кансультаванні вытворцаў, прадаўцоў, пакупнікоў y галіне экспертнай, тэхн., эканам. дзейнасці: даследванне і прагназаванне рынку тавараў, паслуг і інш.; ацэнка тэхн. праектаў, распрацоўка і правядзенне маркетынгавых праграм і інш., y айчыннай пракгыцы — таксама пытанні стварэння і рэгістрацыі фірм розных форм уласнасці. Ажыццяўляецца незалежнымі кансультацыйнымі фірмамі ці індывід. кансультантамі пераважна ў форме кансультацыйных (кансалтынгавых) праектаў (дыягностыка, распрадоўка рашэнняў, іх рэалізацыя, ацэнка вынікаў). У.Р.Запатагораў. КАНСАЛТЫНГ
КАНСАНАНС (франц. consonance ад лац. consonantia гармонія, сугучнасць) y м y з ы ц ы, адначасовае спалучэнне тонаў стройнага, згоднага гучання. Процілеглае К. паняцце — дысананс. Адрозніваюцца характарам узаемадзеяння гарманічных спектраў гукаў, што ўтвараюць пэўнае еугучча. Акустычная сугнасць К. ў супадзенні вял. колькасці гармонікаў (абертонаў) гэтых гукаў. Да К. належаць усе чыстыя інтэрвалы, вял. і малыя тэрцыі і секеты і акорды, складзеныя толькі з гэтых інтэрвалаў (за
выключэннем тых, y якіх адзін з верхніх гукаў утварае чыстую кварту з басам). Матэматычнае абгрунтаванне К. зрабілі піфагарэйцы ў Стараж. Грэцыі. У еўрап. прафес. музыцы 15— 19 ст. адрозненне паміж К. і дысанансам набыло якасны характар, дасягнула ступені вострай процілегласці і стала адной з асноў муз. мыслення. У музыцы 20 ст. рэзка павялічылася значэнне дысанансу, адроэненне паміж ім i К. ў значнай ступені згладжваецца. АЛДрукт. КАНCAHÂHTHAE П ІС В М 0, гл. Квазі-
алфавітнае пісшо. КАНСАНАНТЫЗМ [ад лац. consonans
(consonantis) зычны гук], сістэма зынных гукаў мовы або дыялекту на пэўным этапе развіцця. У розных мовах адрозніваецца колькасцю эычных фанем, іх прыкметамі, адносінамі паміж сабой. У сучаснай бел. літ. мове сістэму К. ўтвараюць 39 зычных фанем. У аснову іх класіфікацыі пакладзены дыферэнцыяльныя прыкмсты. якія вызначаюдца ўдзелам голасу і шуму, спосабам і месцам утварэння перашкоды ў ротавай поласці, дадатковай артыкуляцыяй (у бел. мове палаталізацыяй). К. процілеглы в а к а л і з м у — сістэме галосньа гукаў мовы. КАНСЕПСЬЁН (Concepcion), горад y цэнтр. частцы Чылі, y эстуарыі р. BioBio. Адм. ц. вобл. Біо-Біо. Засн. ў 1550. 308 тыс. ж. (1990). Аванпарты на Ціхім ак. — Талькауана, Таме. Чыг. вузел. Важны эканам. цэнзр Чылі. Прам-сць: маш.-буд. (у т.л. суднарамонтная), нафтаперапр. і нафтахім., тэкст., паліграф., цэм., цэлюлозна-папяровая, шкляная, харчовая. Ун-т. У 1818 y К. абвешчана незалежнасць Чылі. У 1960 моцна пацярпеў ад землетрасення. КАНСЕПТЫ ЗМ (ісд. conceptismo ад concepto паняцце, думка), адна з 2 асн. ідкол ісп. барока (разам з гангарызмам), пачатак якой паклаў ісп. паэт А. дэ Ледэсма Буйтрага («Духоўныя кансепты», 1600). Тэарэтычна абгрунтаваны ў эсіэт. трактаце Б.Грасіяна-і-Маралеса. У аснове К. раскрыццё ўсёй складанасці, парадаксальнасці, шматасацыятыўнасці думкі. Паслядоўнікі К. займаліся пошукамі глыбінных і нечаканых сувязей паміж далёкімі прадметамі, з'явамі, паняццямі, імкнуліся да выяўлення парадаксальных заканамернасцей быцця, макс. выразнасці і сэнсавай насычанасці выказвання. Гэта абумовіла шматзначнасць слова, каламбуры, разбурэнне фразеалагізмаў, ужыванне іх y незвычайным кантэксце, метафары-кансепты, апрадмечванне метафар і ідыём. Стыль К. атрымаў назву «цяжкага стылю». Найб. поўна выявіўся ў т. зв. шахрайскім рамане Ф.Кеведа-і-Вільегаса і Л .Велеса дэ Гевары, спрыяў стварэнню гратэскна-сатыр., фантасмагарычнай карціны ісп. рэчаіснасці. Літ:. Гл. пры арт. Гангарызм. Г.В.Сініла.
KAHCEPBABÂHHE. 1) К. х а р ч о вых п р а д у к т а ў — апрацоўка прадуктаў жьшёльнага і расліннага па-
ходжання з мэтай прадухілення іх ад псавання (гніення, браджэння) пры працяглым захоўванні. С п о с а б ы К . з а с н а в а н ы н а р о зн ы х н р ы ём ах з н ш іч э н н я м ік р о б а ў і р а з б у р э іш я ф ерм ент аў а б о с т в а р э н н я н е с п р ы я л ь н ы х ум о ў д л я іх а к т ы ў н а с ц і. А сн . с п о с а б ы К .: с т ір ш із а ц ы я , п а ст зр ы за ц ы я , суш ка , за м а р о ж ва н не харчовы х п р а д ук т а ў . вэнд ж а нн е, в ы к а р ы с т а н л е хім. с р о д к а ў {м а р ы на ва нн е, з а с о л ь в а н н е ), к ва ш а н не, в я л е н н е , К . з д а п а м о іа й ц у кр у . Р а с п р а ц а в а н ы т а к с а м а м е т а д ы К . іа н іза в а л ь н ы м в ы п р а м я н е н н е м , т о к а м і в ы с о к а й ч а с за т ы , а п р а ц о ў к а й у л ь т р а ф ія л е т а в ы м і і ін ф р а ч ы р в о н ы м і п р а м я н я м і і ін ш .
2) К. д р a ў н і н ы — глыбокае насычэнне антысептычнымі сродкамі драўляных элементаў пабудоў і збудаванняў, апор ЛЭП і ліній сувязі, руднічных стоек, шпал і інш. э мэтай іх доўіачасовай аховы ад разбурэння грыбамі (гніення), насякомымі і бактэрыямі. Робіцца пад ціскам ў аўтаклавах, метадам гарача-халодных ваннаў, дыфузіяй і інш. 3) К. ш к y р — агірацоўка іх кухоннай соллю або высушванне для засцярогі ад гніення. КАНСЁРВАВАЯ П РАМ Ы СЛ 0ВАСЦ Ь,
галіна харчовай прамысловасці. Ажыцдяўляе перапрацоўку рознай сыравіны расліннага і жывёльнага паходжання (агародніны, садавіны, ягад, грыбоў, малака, мяса, рыбы) y паўфабрыкаты і гатовыя да спажывання харч. прадукгы, пераважна ў герметычнай тары. У залежнасці ад зыходнай сыравіны вылучаюць пладова-агароднінакансервавую, малочна-, мяса- і рыбакансервавую (рыбную) прам-сць. У зн ік л а К .п . y п ач . 19 ст. Р а э в іг а ў м н о ііх к р а ін а х с в ету , н ай б . y З Ш А , Г е р м а н іі, Р асіі. Ф р а н ц ы і, У к р а ін е , В я л ік а б р ы га іііі. У с в е ц е п е р а в а ж а е в ь ггв -с ц ь а г а р о д н ін н ы х і п л а д о в а а г а р о д н ін н ы х к а н с е р в а ў . М я с н ы х к а н с е р в а ў н а й б . в ы р а б л я е ц ц а ў З Ш А і Г е р м а н іі, р ы б к ы х — y 311IA, Р а с іі, Я п о н іі.
На Беларусі выраб кансерваў пачаты ў 1915 y Віцебску. На пач. 1997 было болыд за 60 прадпрыемстваў, спецыялізаваных на вырабе розных відаў кансерваў. Пераважаюць пладова-агароднінакансервавыя прадпрыемствы (51). Найбольшыя: Глыбоцкі і Рагачоўскі малочнакансервавыя камбінаты, Аршанскі, Барамавіцкі і Бярозаўскі мясакансервавыя камбінаты, Быхаўскі кансерваваагароднінасушшшы завод, Ганцавіцкі эксперым. кансервава-агароднінасушыльны камбінат, Кобрынскі, Слуцкі, Полацкі, Барысаўскі, Глыбоцкі, Клецкі, Мінскі, Ляхавіцкі, Гарынскі, Бабруйскі, Гомельскі, Рэчыцкі кансервавыя і пладовакадсервавыя з-ды. Па выпуску прадуктаў дзідячага харчавання спецыялізуюіша Клецкі кансервавы завод і сумеснае прадпрыемства «Беллакг» y Ваўхавыску. Перапрацоўку рыбы ўласных вадаёмаў і марской ажыццяўляюць Мінскае доследнае рыбалерапрацоўчае комплекснае прадпрыемства, рьгбазаводы ў Полацку, Нарачы, Браславе. Агульная вытв-сць кансерваў на Беларусі ў 1996 склала 317,4 млн. ўмоўных бляшанак. С.І.Сідор. (ад лац. conservator ахавальнік), 1) прыхільнік кансерватыўКАНСЕРВАТАР,
ных поглядаў. гіраціўнік прагрэсу і пераўгварэнняў (у паліт. жыцці, л-ры і мастацтве, навуцы). 2) Член кансерватыўных партый y Вялікабрытаніі, Даніі, Нарвегіі і інш. краінах (гл. Кансерватыўная партыя Вялікабрытаніі). КАНСЕРВАТ0РЫ Я (італьян. conservatorio ад лац. conservo захоўваю), вышэйшая навучальная ўстанова, якая рыхтуе спецыялістаў y галіне муз. мастацгва — выканаўцаў (інструменталістаў, вакалістаў, дырыжораў), кампазітараў, музыказнаўцаў. Першапачаткова К. наз. гар. прытулкі для сірог y Італіі, дзе дзяцей навучалі і муэыцы (першая — y Неапалі, 1537). У 18 ст. ў краінах Зах. Еўропы ўзніклі спеп. муз. вышэйптыя навуч. ўстановы, y т.л. Муз. ін-т y Парыжы (1793; y 1795 рэарганізаваны ў К. му'іы к і і дэкламацыі). У 19 ст. К. адкрыты ў многіх буйных гарадах Еўропы і Амерыкі. Многія навуч. ўстановы тыпу К. наз. акадэміямі, вывіэйшымі муз. школамі, муз. ін-тамі, каледжамі, ліцэямі і інш. Першыя K. ў Расіі — Маскоўская кансерваторыя, Санкт-ТІецярбургская кансерваторыя, пазней адкрыты Муз.-пед. ін-т імя Гнесіных (цяп?р — Расійская акадэмія музыкі імя Гнесіных), K. ў M a ce, Кіеве і інш. У 1932 адкрыга Бел. дэярж. кансерваторыя (з 1992 — Беларуская акадэмія музыкі). 3 1956 дзейнічае Асацыяцыя еўрап. акадэмій, капсерваторый і вышэйшых муз. школ. КАНСЕРВАТЫЗМ (франц. conservatis me ад лац. conservo ахоўваю, захоўваю), сукупнасць разнастайных ідэйна-паліт. і культ. плыняў, якія выступаюць за захаванне традыцый і пераемнасці ў сац. жыцці. Тэрмін «K.» увёў ва ўжытак франц. паліт. дзеяч і пісьменнік Ф.Р. дэ Шатабрыян. Асн. тэарэтыкамі К. ў канцы 18 — пач. 19 ст. былі Э.Ьёрк [яго кн. «Разважанні аб французскай рэвалюцыі» (1790) лічыцца «бібліяй» К.], Ж дэ Местр, Л.Банальд, С.Т.Колрыдж і інш. Разнавіднасцямі кансерватыўнай ідэалогіі з ’яўляюцда лібералізм, неакансерватызм і традыцыяналізм. Неакансерватызм, які шмат y чым збліжаецда з неалібералізмам, успрыпяў ад яго ідэю грамадскага развіцця, гіст., сац. і паліт. акгыўнасці індывіда, дэмакратызацыі палітыкі і сац. адносін. Неакансерватары адышлі ад элітарных і арысгакратычных поглядаў на ўладу, парадак, традыцыі; цэнтр. ідэя іх эканам. палітыкі — неэф екгаўнасць сацыяліст. метадаў дзярж. рэгулявання. У іфаінах Зах. Еўропы і ЗШ А адрозніваюць 3 формы К.: ліберальна-кансерватыўную (выступае за неабходнасць цеснай сувязі паміж рыначнай эканомікай, індывід. свабодай і ўладай закону; найб. распаўсюджаны ў Вялікабрытаніі і ЗША), хрысціянска-дэмакратычную (сцвярджае каштоўнасць хрысц. маральнага парадку, ухваляе дзярж. рэгуляванне паводзін людзей), аўгарытарную (адстойвае ідэю моцнай дзяржавы, яе права ўмешвадца ў эканоміку і дэейнасць асобных ін-таў; прадстаўлены ў Францыі, Ірландыі, Германіі). Характэрныя прынцы іш ўсіх форм К. — прызнанне існавання універсальнага маральнага парадку, які падтрымліваецца рэлігіяй, ідэя недасканаласці чалавечай прыроды і прырод-
най няроўнасці людзей, важнай ролі прыватнай уласнасці ў індывід. і грамадскім жыцці, прызнанне традыц. норм рухаючай сілай прагрэсу, неабходнасць абмежавання і збалансаванасці паліт. улады. А.І.Галаўнёў.
КАН СЕРТГЕБАЎ_________ 591
дэкар. мастацтва, кніг, рукапісаў і інш.). Непасрэдна звязана з рэстаўрацыяй. У музеях, б-ках, архівах і інш. дзякуючы рэжыму адяплення, вентыляцыі, канКАНСЕРВАТЬІЗМ y б і я л о г і і , за- дыцыяніравання паветра прадметам захаванне пэўнай ступені ўстойлівасці бібяспечваюцца аптымальньм ўмовы заял. сістэмы (напр., геному, папуляцыі) y хавання (пастаянная тэмпература, вільнязменным стане або павольнае яго готнасць, састаў паветра, ахова ад уздзезмяненне, пасіўнае супрацьдзеянне яння прамога святла, пылу, шкодных знешнім факгарам, якія ўздзейнічаюць рэчываў, насякомых і інш.). Пры спец. на сістэму і могуць ларушыць яе раўнарэжыме захоўвання ў музеях выкарысваіу і сувязі, шго ўсталяваліся паміж тоўваюць вітрыны з фільтрамі для арганізмамі ў сістэме і навакольным ачысткі паветра, акантоўку пад шюю асяроддэем (напр., гнездавы К. — прыдля экспанавання, укладанне ў паспархільнасць птушак да месцаў гнездаванту і захаванне ў адмысловых папках і ня). Кансерватыўныя прыкметы біял. шафах, апрацоўку спец. сродкамі. Пры сістэмы імкнуцца захавацца нязмснныК. арх. збудаванняў і помнікаў манум. мі або павольна змяняю цца ў ходзе эвамастаітгва ўмацоўваюць грунт, сцены, лютгыі. скляленні, узводзяць агароджы, навесы, ахоўныя павільёны. Драўляныя пабудоКАНСЕРВАТЫЎНАЯ ПАРТЫЯ ВЯЛІвы прамочваюць бясколернымі водаКАБРЫ ТАШ І (англ. Conservative Party), негірымальнымі сінт. злучэннямі. адна з дзвюх вядучых паліт. партый Адрозніваюць 2 віды К. іюмнікаў ч а с о в у ю (забяспечвае захаванне ў некранутым крашы. Пачала фарміравацда ў 1830-я выглядзе і дае магчымасць даследаваць помг. на базе партыі торы, арганізацыйна нік, вьюучаць прычыны яго разбурэння) і аформілася ў 1867— 70 пад кіраўнідтвам п а с т а я н н у ю (прадугледжвае стварэнне b . Дызраэлі. Прадстаўляе пераважна інўмоў для працяглага яго захаваішя і эхспанатарэсы буйных уласнікаў. Ідэалогія — вання). Пастаянная К. цалкам або часткова кансерватызм. 3 1885 неаднаразова кіправодзіцпа разам з рэстаўрацыйнымі работамі. Распрацоўку метадаў К. ажыццяўляюць руючая партьш (яе лідэр y выпадку песпец. лабараторыі і рэстаўрац. майстэрні, на рамогі на парламенцкіх выбарах фарміруе ўрад), y т л . пасля 2-й сусв. вайны ў Беларусі — Камітэт па рэстаўрацыі і кансер1951—64, 1970— 74, 1979— 97. У 1912 вацыі помнікаў Мін-ва культуры і друку. На Беларусі К. помнікаў праводзяць з аб’ядналася з болып ліберальнай паліт. канца 19 ст. (Барысаглебская царква 12 грутюўкай «юніяністаў» (лідэр з 1886 ст. ў Гродне, y 1898 і 1910). Дж. Чэмберлен). Налічвае каля 300 тыс. Літ:. M a r c o n i B. O sztuce konserwacji. чл. (1990-я г.). Кіруючыя органы — Warszawa, 1982; S 1 e s i n s k i W. Konserwacja Цэнтр. савет і Цэнтр. офіс, адносна саzabytkôw sztuki. Warezawa, 1989. маст. ролю адыгрывае парламенцкая В.В.Калнін, І.Л. Чэбан. фракцыя партыі. Лідэры: Дызраэлі (1868— 81), Р .Солсберы (1881— 1902), КАНСЕРВЫ (франц. conserves ад лац. A Бальфур (1902— 11), Б Л оу (1911— 23), conservo захоўваю), харчовыя прадукты С .Болдуін (1923— 37), Н.Чэмберлен расліннага або жывёльнага паходжання, (1937— 40, гл. ў арт. Чэмберлены), У. Чэрякія прайшлі адпаведную апрацоўку і чыль (1940— 55), A.Ідэн (1955— 57), змешчаны ў герметычную тару для праГ.Макмілан, (1957— 63), К.Д\’глас-Х'юм цяглага захоўвання. (1963—65), Э.Хіт (1965— 75),' Ы.Тэтчэр Бьшаюць мясныя (натуральныя, кулінарна апрацаваныя, y выглядэе паштэтаў, фаршаў, (1975— 90), Лж.Мэйджар (з 1990). каўбас, субпрадуктаў), мяса-раслінныя (мяса КАНСЕРВАТЬГЎІІАЯ СІСТЙМА, мехаз гарохам, фасоляй і інш.), рыбныя (у т.л. прэсервы), малочпыя, агароднінныя (закусачнічная сістэма, y час руху якой сума яе ноія, для першых і другіх crpaÿ і інш.) і фрукпатэнцыяльнай і кінетычнай энергій товыя; агульнага прызначэння, спецыяльныя, застаецда пастаяннай (выконваецда задля дзіцячага і дыетычнага харчавання. У кон захавання поўнай мех. энергіі). К. працэсе вырабу К. з прадуктаў выдаляюць c. будзе кожная мех. сістэма, калі знеш неядомыя часткі, дадаюць тлушч, цукар, пія сілы, пгго дзейпічаюць на яе, не мяпрыправы, вітаміны, апрацоўваюць цяплом няюцца з цягам часу і з ’яўляюцца паабо хім. рэчывамі (гл. Кансерваванне). К. расфасоўваюць і герметычна закрываюць (закрутэпцыяльнымі (кансерватыўнымі), a ўсе тачнай машынай) y бляшаную, алюмініевую, ўнутр. сілы таксама патэнцыяльныя. шхляную або палімерную тару. Захоўваюць y Прыкладам К.с. можа быць матэм. масухім месцы пры т-ры 0—20 °С. Шмат відаў ятнік, калі сіла трэння ў падвесе і сіла К. вырабляюш. прадпрыемсгвы Беларусі (гл. супраціўлення паветра (асяроддзя) звеКансервавая прамысловасць). дзены да мінімальна магчымага значэн«КАНСЕРТГЕБАЎ» (Concertgebouw ліня. Гл. таксама Дысіпатыўная сістэма. тар. канцэртны будынак), канцэртная КАНСЕРВАЦЫЯ (ад лац. conservo зазала і аркестр y Амстэрдаме (Нідэрланхоўваю) y в ы я ў л е н ч ы м масды). Адкрыты ў 1888. Аркестрам y розт а ц т в е і а р х і т э к т у р ы , сукупныя гады кіравалі В.Кес, В.Менгельберг насць мер, накіраванмх на працяглае (1895— 1945; пад яго кіраўніцтвам стаў захаванне аблічча (першапачатковага адным з вядучых y Еўропе), Э. ван Бейабо на момант К.), мех. трываласці і нум, Э.Іохум, Б.Гайтынк і інш. 3 ім хім. інертнасці помнікаў гісторыі і кульвыступалі А.Боўлт, Т.Бічэм, Ф.Буш, туры (арх. збудаванняў, твораў выяўл. і
592______________к а н с іл іу м
юдца элементамі дэкар. аздаблення будынка. С.А. Сергачоў.
Б.Вальтэр, Э.Клейбер, П.Мандё, І.Стравінскі, В.Таліх, Р.Штраус і інш. Выканальніцкае мастацтва адметна высокай ансамблевай культурай, насычанасцю гучання, экспрэсіяй, тонкасцю фразіроўкі. У рэпертуары муз. класіка, творы сучасных галандскіх камлаэітараў. Калектыў — першы выканаўца многіх твораў кампазітараў 20 ст. (Б.Бартака, Л.Яначака, С.Пракоф’ева, А.Руселя, З.Кодая, Дз.Ш астаковіча і інш.). У зале «K.» акрамя канцэртаў праводзядца муз. фестывалі: Малераўскі (з 1920), Р.Штрауса (з 1924), Галандскі (з 1947) і інш.
КАН С0ЛБНЫ Я СІСТЙМЫ ў будаўнічай м е х а н і ц ы , сістэмы (нясучыя канструкцыі), асноўныя элементы якіх маюць часткі (кансолі), што выступаюць за апоры. Адрозніваюць кансольна-бэлечныя (напр., кансольныя і кансольна-шарнірныя бэлькі) і кансольна-арачныя (кансольна-шарнірныя аркі, кансольна-арачньм фермы). Бываюць адна- і шматпралётньм (з шарнірным злучэннем частак). Найб. эфекгыўныя шматпралётныя кансольна-бэлечныя сістэмы. К.с. выкарыстоўваюцца пераважана ў гідратэхн. і прамысл. буд-ве.
КАНЙЛГУМ (ад лац. consilium нарада, абмеркаванне), нарада ўрачоў адной ді некалькіх спецыяльнасцей для ўдакладнення ці ўстанаўлення дыягназу хваробы і спосабаў лячэння. Неабходны ў выпадках няўпэўненасці ў дьмгностыцы або спосабах лячэння, пры цяжкім стане хворага, пры накіраванні яго ў спецыялізаваныя ўстановы аховы здароўя. Найчасцей склікаецца па інідыятыве ўрача, які лечыць, просьбе хворага і яго блізкіх, a таксама на аснове паетановы суд.-мед. органаў. Праводзіцца ў бальніцы, амбулаторна-паліклінічных і санаторных установах. Заключэнне К. заносіода ў адпаведны мед. дакумент.
К А Н С 0РЦ Ы У М (лад. consortium саўдзельніхггва, судольдасць), часовае дагаддедне даміж некалькімі бадкамі або драмысл. лраддрыемствамі для сумесдага размяшчэддя лазыкі ці ажыддяўлендя буйнога прамысл. драекга. Удзельнікамі К. бываюць і прыватныя фірмы, і дзярж. ўстановы. Яны захоўваюць сваю самастойдасць, але ладдарадкоўваюцца сумесна выбранаму кіраўніцтву ў той частцы дзейнасці, якая датычыцца мэт К. У міжнар. гандлі К. найчасцей ствараецца для сумеслай барацьбы за атрыманле заказаў і для іх сумеснага выканання. Каб лавысідь сваю кадкурэнтаздольнасць, фірмы і арг-цыі адной або некалькіх краін аб'ядноўваюцца ў міжнар. К.
К АН СІС Т0РЫ Я (ад лац. consistorium
месца сходу, сход), 1) y Стараж. Рыме — дзярж. савет пры імператару. 2) У Рус. правасл. царкве ў ,1744— 1918 орган кіравання і суда пры епархіяльным архірэі. 3) У каталіцкай царкве — нарада кардыналаў на чале з папам рымскім. 4) У пратэстантызме — царк.-адм. орган. КАНСК, горад y Расіі, раённы цэнтр y Краснаярскім краі, на р. Кан (прыток Енісея). Засн. ў 1626 як астрог, горад з 1822. Чыг. станцыя, вузел аўтадарог. 109 тыс. ж. (1996). Прадпрыемствы дрэваапр., машынабуд. і металаапр., лёгкай, харч. і інш. прам-сці. Тэатр. Краязнаўчы музей. 14 помнікаў археалогіі. к а н с к а -А ч ы н с к і
вўгальны
ба-
СЁЙН, y паўднёвай ч. Краснаярскага
краю, часткова ў Кемераўскай і Іркуцкай абласцях Расіі. Выцягнуты ўздоўж Транссібірскай чыг. магістралі прыкладна на 800 км. Пл. 50 тыс. км‘ У вугляносных адкладах юрскага ўзросту 15 пластоў бурага вугалю. Агульныя запасы да глыб. 600 м — 523 млрд. т. Распрацоўка — 1905. Цеплыня згарання 11,8— 15,6 МДж/кг. Прамысл. цэнтры: Краснаярск, Канск, Ачынск, Ш арыпава. KAHCÔJIb (франц. console) y а р х і т э к т y р ы, выступ y сдяне; канструкцыя, цвёрда замацаваная адным канцом y сдяну пры свабодным другім яе канцы (камень, бэлька, пліта, ферма) ці тая частка, што выступае за апору. К. звычайна падтрымліваюць карнізы, скулыггуры, балкон, эркер і інш. Дзякуючы выразным маст. формам. з ’яўля-
KAHCTÂH ДЭ
РЭБЕК (Constant de Rebecque) Бенжамэн Анры (25.10.1767, г. Лазана, Ш вейцарыя — 10.12.1830), фрадцузскі дісьменнік, дубліцыст. Вучыўся ў Оксфардскім, Эрлангенскім (Германія) і Эдыдбургскім ун-тах. 3 1795 y Францыі, y 1803— 14 y эміграцыі. Друкаваўся з 1796. Сусв. вядомасць прылёс аўтабіягр. раман «Адольф» (1816), дзе лісьменнік стварыў вобраз тыловага для рамант. эпохі героя, які знаходзіўся ў разладзе з грамадствам і з самім сабой. Аўтар аўгабіягр. кд. «Чырвоны сшытак» (выд. 1907), «Сесіль» (выд. 1951), зб. літ.-крьггычных лрац «Артыкулы дра літаратуру і лалітыку» (1829) і інш. Тв.\ Рус. пер. — Адольф. М., 1959. Літ:. D e 1b о u i 11 e P. Genfese, structure et destin d'Adolphe. Paris, 1971. С.Дз.Малюковіч. [ад лац. constans дастаянды, нязменны] y
KAHCTÂHTA
(constantis)
Кансоль
в е р ш а с к л а д а н н і , асноўны рытмастваральны камданенд, які вызначае рытмічную дрыроду верша. У сілабічным вершасюіаданні К. з ’яўляецца адлолькавая колькасць складоў y вершаваных радках, y сіяаба-танЫным вершаскладанні — раўламернасць чаргавання націскных складоў, y танічным вершаскяадаші — раўнамернасць чаргавандя аднолькавай колькасці моцных (апорных) націскаў. К. называюць таксама алодіні рьггмічны націск y радках сілаба-танічнага верша. В.П.РагойшЯ КАНСТАНТНАСЦЬ y д с i х a л о r i і, адноснае дастаянства ўсдрымальнш характарыстык аб’екта (яго велічыні, формы, колеру) лры параўнальна шырокім дыядазоде змены ўмоў успрымання (аддаледасці, ракурсу, асветленасці і інш.). Уласцівасць К. пацвярджае ўмоўна-рэфлекдорны харакгар чалавечага ўсдрымандя, забяспечвае адносную стабільнасць усдрымання навакольнага свету, адлюстроўвае адзінства прадмета і ўмоў яго ісдавання. Праблему К. разглядаў Р. Дэкарт і ўпершыню апісаў К. успрымання велічыні і формы. Заканамернасці фарміравання К. ўспрымання ў дзідяці і ўзаемасувязь К. з прадметнасцю ўспрымання даследавалі Э.Брунсвіх (Аўстрыя), Ж-Піяжэ (Швейцарыя), Б.Г.Ананьеў (Расія) і інш. Эксперым. даследаванні К. формы праводзілі Р.Таўлес і Брунсвік, К. колеру — АГельб, Д.Катц.
(Constanda), горад на ПдУ Румыніі, да ўзбярэжжы Чорнага м. Адм. ц. жудзеца Канстанца. 747,4 тыс. ж. (1994). Гал. порт краіны на Чорньм м. На даўд. ускраіне К. дорт Аджыджа. Міждар. аэралорт. Канцавы пункт калала Дунай — Чорнае м. Прам-сць: суднабуд. і суднарамонтдая, цэлюлознапапяровая, мэблевая, тэкст., харчовая. Археал. і маст. музеі. Марскі акварыум. Руіды стараж.-рымскіх дабудоў 2—3 ст., візант. базілік 5— 6 ст. Мячэці 18— 19 ст. Цэнтр лрыморскага куроргнага раёна. На месцы К. ў 6 (паводле інш. звестак y 7) ст. да н.э. стараж. грэкі з Мілета заснавалі калонію Томы, якую ў 29 да н.э. заваявалі рымляне. У 8—17 гадах н.э. тут адбываў ссылку рым. паэт Авідзій. Рым. імператар Канстанцін Вялікі [306—337] перайменаваў Томы ў Канстанцшіяну. Пазней належала Візантыі, Балгарыі (з 7 ст.). У 14 ст. порг К. выкарыстоўвалі генуэзскія купцы. У часы тур. панавання (1413—1878) горад заняпаў, рыбацкае пасяленне (Кюстэнджэ). 3 1878 y складэе Румыніі. KAHCTÂH ЦА
КАНСТАНЦІН (7— 1289), кдязь відебскі і лолацкі ў 1260-я г. Паводле М .М .Карамзіна, сын кл. Таўцівіла, якога змяніў на полацкім дасадзе. Жанаты з дачкой кн. Аляксандра Неўскага Еўдакіяй. Згадваецца ў Наўгародскім летапісе дад 1262 з нагоды маючага адбыцца даходу наўгародцаў, далачад і літоўцаў ла г. Ю р’еў (Тарту). У буле рымскага папы Урбада IV 23.5.1264 лаведамляецца, дгго К. «ладараваў» Лівонскаму ордэну землі свайго кяяства. Відаць, гаворка ішла дра г. Рэжыцу і воз. Лубна (цядер г. Рэзекне і воз. Лубадас, Латвія), якія лотым былі верну-
ты. магчыма, за яго дапамогу Аляксандру Неўскаму ў барадьбе з крыжакамі. Пасля забойства кн. Міндоўга (1263) за прыхільнасць да кн. Траняты К. пазбаўлены полацкага княжання (саступіў яго Ізяславу або Гердзеню). У Віцебску К. княжыў, верагодна, y 1262— 64. Л.У.Калядзінскі. КАНСТАНЦІН, Канстанцінас (Kônstantinos), імя каралёў Грэцыі ў 20 ст. з дынастыі Глюксбургаў. Канстанцін I (2.8.1868, Афіны — 11.1.1923), кароль y 1913— 17 і 1920—22, военачальнік. Сын Георга I, бацька Георга II (гл. Георг), Аляксандра і Паўла I. Камандаваў грэч. арміяй y грэка-тур. вайну 1897 і ў час Балканскіх войнаў 1912— 13. Выступаў за нейтралітэт Грэцыі ў 1-ю сусв. вайну, пад націскам вярх. камісара Антанты ў г. Салонікі (з кастр. 1915 акупіраваны англафранц. войскамі) y чэрв. 1917 адрокся ад прастола на карысць сына Аляксандра. Зноў правіў пасля смерці Аляксандра. Канчаткова адрокся ад улады пасля паражэння Грэцыі ў грэка-турэцкай вайне 1919—22. Канстанцін I I (н. 2.6.1940, каля Афінаў), кароль y 1964— 74. Сын Паўла I (правіў y 1947— 64). Скончыў арыстакратычны каледж Анаўрыта і Афінскі ун-т. Ваен. падрыхтоўку мабыў y вучылішчах Грэцыі (1956— 58). Абвешчаны каралём пасля смерці бацькі. Пасля няўдалай спробы ў снеж. 1967 спыніць устанаўленне ваен. дыктатуры на чале з палк. Г.Пападопуласам эмігрыраваў. Пазбаўлены ўлады пасля падзення ваен. дыкгатуры (ліп. 1974) і правядзення рэферэндуму аб скасаванні манархіі. Алімп. чэмпіён па парусным спорце (Рым, 1960). КАНСТАНІЙ H I, К а н с т а н ц і н Вялікі, Флавій Валерый (Flavius Valerius Constantinus Magnus; 27.2.272?, г. Haie, цяпер г. Ніш, Сербія — 22.5.337), старажытнарымскі імператар [306—337]. Пасля смерці бацькі, Канстанцыя I Хлора, абвешчаны брыт. легіёнамі аўгустам. У 312 перамог свайго саперніка Максенцыя і заняў Рым. У 313 разам з Ліцыніем выдаў Міланскі эдыкг, які ўраўноўваў хрысціянства ў правах з язычніцкімі культамі. У 324 разбіў Ліцынія і пачаў правіць аднаасобна. Ажыдцявіў паслядоўную цэнтралізацыю дзярж. апарата, ваен. і адм. рэформы, пачатыя імператарамі Галіена.м і Дыяклетыянам. ГІры К. палепшылася становішча гарадоў, стабілізавана манета, адбіты націск варвараў (332). Спрыяў пашырэнню хрысціянства, y 325 склікаў y г. Нікея 1-ы экуменічны сабор (гл. Экуменізм). Перанёс сталіду імперыі ў Канстанцінопаль (330). Літ:. Ф е д о р о в а Е.В. Люда нмператорского Рнма. М., 1990. C.261—268 КАНСТАНЦІН V (719— 14 або 23.9.775), візантыйскі імператар [741 — 775]. 3 Ісаўрыйскай дынастыі. У 743 задушыў паўстанне сталічнай знаці. Атрымаў перамогі над арабамі (746,
752) і балгарамі (763). Умацаваў ваен. і эканам. становішча Візантыі. Узначальваў іканаборскі рух (гл. Іканаборства), дамогся асуджэння царк. саборам 754 іконашанавання, пачаў барацьбу супраць апазіц. манаства (закрываў манастыры, канфіскоўваў іх багацці). КАНСТАНЦІН VII, (Kônstantinos) Б a гранародны, Парфірародн ы (Porphyrogennëtos; вер. 905, г. Канстанцінопаль — Ліст. 959), імператар Візантыі [913—959]. 3 Македонскай дынастыі. Самастойна правіў з 945 (раней уладу ўзурпіраваў Раман I Лакапін). Узмацніў цэнтралізадыю дзяржавы, вёў наступальныя войны. У творы «Аб цырымоніях візантыйскага двара» змясціў звесткі пра прыезд y Канстанцінопаль йеўскай княгіні Волыі, калі яна прыняла хрысціянства. У кн. «Аб кіраванні імлерыяй» даў апісанне Русі сярэдзіны 10 ст., упершыню згадаў крывічоў (крывітэінаў) і дрыгавічоў (другувітаў). Тв:. Об управлеюш нмперней: Текст, перевод, коммент. 2 нзд. М., 1991. В. С.Пазднякоў. КАНСТАНЦІНА. горад на ПнУ Алжыра. Адм. ц. вілаі Канстанціна. Вядомы з канца 3 ст. да н.э. 441 тыс. ж. (1987). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Гандл.-прамысл. цэнтр. Прам-сць: трактарабуд., прыладабуд., харчасмакавая, тэкст., металаапр., буд. матэрыялаў (цэмент, цэгла). Разнастайная саматужна-рамесніцкая вытв-сць. Гал. збожжавы рынак краіны. Гандаль воўнай, скурай і інш. Ісламскі ун-т. Музей. Арх. ломнікі: рэшткі рымскіх пабудоў, касба (цытадэль) тур. часу, мячэці, медрэсэ 18 ст., палац Ахмед-бея 19 ст. КАНСТАН ЦІНАВ А. возера ў Браслаўскім р-не Відебскай вобл., y бас. р. Друйка (ручаём злучана з возерам), за 32 км да ПнУ ад г. Браслаў. Пл. 0,47 км2, даўж. каля 1,1 км, найб. шыр. 500 м, даўж. берагавой лініі каля 3 км. Пл. вадазбору 10,8 км2. Схілы катлавіны выш. 15— 20 м, y верхняй ч. разарадыя, на У пад хмызняком. Берагі пераважна эліваюцца са схіламі. КАНСТАНЦІНАВА, вёска ў Свірскім пас. савеце Мядзельскага р-на Мідскай вобл. За 40 км на 3 ад Мядзела, 180 км ад Мінска, 18 км ад чыг. ст. Лынтупы, каля аўтадарогі Вільнюс — Полацк. 270 ж., 112 двароў (1997). Вядома э 18 ст. як маёнтак y Ашмянскім пав. 3 1785 мястэчка Віленскага ваяв. 3 1795 y Рас. імперыі ў Вілейскім пав. У 1847 y Свянцянскім пав. Віленскай губ. У 1868 y Свірскай вол., 136 ж. У 1897 y вёсцы К. 64 ж., касцёл, заезны дом, крама, карчма, нар. вучылішча, y фальварку 90 ж. 3 1921 y складзе Польшчы, з 1939 y БССР, з 1940 цэнтр сельсавета Свірскага р-на Вілейскай вобл., з 1959 y Мядзельскім р-не. У 1971 y вёсцы 175 ж., 60 двароў. Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Ііом дік архітэкгуры — Канстанцінаўскі касцёл (19 ст.). КАНСТАНЦІНАЎ Аўгуст Уладзіміравіч (21.8.1929, г. Архангельск, Расія —
КАНСТАНЦІНАЎ__________593 6.2.1979), бел. вучоны ў галіне генетыкі і цыталогіі. Д -р біял. н. (1973). Скончыў Ледінградскі ун-т (1954). 3 1961 y БДУ (з 1972 заг. кафедры). Навук. працы да эксперым. даследаванді гаметагенезу ў некат. культ. раслід, дараўнальным вывучэнні мітозу і меёзу ў раслін. Аўтар падручнікаў для ВНУ. Te.: Обшая цнтологня. 2 мзд. Мн., 1968; Цнтогенетнка. Мн., 1971; Мейоз. Мн., 1971 КАНСТАНЦІНАЎ Барыс Паўлавіч (6.7.1910, Пецярбург — 9.7.1969), савецкі фізік. Акад. AH СССР (1960, чл,-
Канстаншн I. Фраг- Б.П. Каястанцшаў. мент стагуі. Каля 330.
кар. 1953). Герой Сац. ІІрацы (1954). Вучыўся ў Ленінградскім політэхн. ін-це. 3 1940 y Фізіка-тэхн. ін-це АН С СС Р (з 1957 дырэктар), з 1967 віцэлрэзідэнт AH СССР. Навук. працы па акустыцы, фіз. хіміі, фізіцы ізатопаў, фізіцы плазмы, астрафізіцьі і галаірафіі. Ленінская дрэмія 1958, Дзярж. лрэмія СССР 1953. Л і т Б.П.Констанншов / / Успехм фнз. наук. 1970. Т. 100, вып. 1 КАНСІАНЦІНАЎ Фёдар Васілевіч (21.2.1901, с. Навасёлкі Арзамаскага р-на Ніжагародскай вобл., Расія — 9.12.1991), савецкі філосаф. Акад. АН С СС Р (1964; чл.-кар. 1953). Скончыў ін-т Чырв. драфесуры (1932). 3 1945 y Ін-це філасофіі AH СССР, з 1954 рэктар Акадэміі грамадскіх навук пры ЦК К.ПСС. У 1955— 58 y ЦК КПСС. Гал. рэдактар час. «Вопросы фнлософнд» (1952— 54), «Коммундст» (1958—62), «Філасофскай энцыклапедыі» (т. 1— 5, 1960— 70). Займаўся праблемамі грамадскага развіцця, гіст. матэрыялізму. Адзін з аўтараў і кіраўнік аўтарскіх калектываў кн. «Гістарычны матэрыялізм» (1954), падручнікаў па філасофіі для ВНУ. Te:. Матерналнстаческое н ндеалмсгаческое понлманне нсгорнн. М., 1946; Мсторнческнй матермалмзм как наука. М., 1949; Формы обшественного сознання. М., 1951. КАНСТАНЦІНАЎ Фёдар Трафімавіч (5.4.1915, в. Зялёны Прудок Чавускага р-на Магілёўскай вобл. — 13.10.1991), бел. філосаф, публіцыст. Д -р філас. н. (1965), праф. (1967). Засл. дз. нав. РСФ СР (1975). Скодчыў БДУ (1940). Да вайкы працаваў y Бел. дзярж. выд-ве, газ. «Звязда», «Сталннская молодежь», час. «Іскры Ільіча». 3 1941 y
594
КАНСТАНЦІНАЎКА
Маскве на камсамольскай і парт. рабоце, рэдакгар час. «Славяне». 3 1953 y Ін-це філасофіі AH СССР. Аўтар бел. сав. календара (1934), брашур «Герой Савецкага Саюза Х.А.Смалячкоў» (1943), «Аб паходжанні беларускага народа» (1946). На бел. мову пераклаў раман І.Ільфа і Я.Пятрова «Аднапавярховая Амерыка» (1938). Тв:. Георгай Днмятров — выдаюшнйся деягель международного рабочего двнжсння М., 1950; О народной демократнн в странах Европы: Сб. статей. М., 1956; Дмалектнка ннтернаішоііального н нацнонального в соцналлстнческом обіцествс. М., 1981. А.К.Каўка. КАНСТАНЦІНАЎКА, горад на Украіне, раённы цэнтр y Данецкай вобл., на р. Крывы Тарэц. Вядома з 1870, горад з 1932. 107,8 тыс. ж. (1991). Вузея аўгадарог і чыгунак. Буйны прамысл. цэнтр Данбаса. Прам-сць: металургічная, шкляная, хім., прыладабудаванне, гарбарная і інш.; вытв-сць вошетрывалых матэрыялаў. Гіст.-краязнаўчы музей. КАНСТАНЦІНАЎСКАЯ І'РАДА, краявое ледавіковае ўтварэнне на П нЗ Беларусі. Размешчана на 3 Мядзельскага р-на Мінскай вобл., y межах НарачанаВілейскай нізіны. Цягнецца з П нЗ на ПдУ уздоўж паўн.-ўсх. берага воз. Свір. Bum. 190—200 м, найб. 232 м. Фарміраванне К.г. звязана з краявой зонай акумуляцыі паазерскага аледзянення. Складзена з антрапагенавых валунных супескаў і суглінхаў, пясчана-галечнага матэрыялу. Рэдкія камавыя ўзгоркі (выш. 5— 15 м) складэены з тонкаслаістых пяскоў з уключэннем жвіру і галькі. Антрапагенавыя намнажэнні падсціла-
Канстанцінопальсхі Сафійскі сабор.
юцца адкладамі сярэдняга дэвону (мергелі, даламіты, пясчанікі і інш.). Рэльеф грады сярэдне- і буйнаўзгорысты з ваганнямі адносных вышынь 15— 20 м, радзей 25— 30 м, грэбень узгорыстахвалісты, парэзаны седлавінамі, схілы асіметрычныя: паўд.-зах. стромкі (10— 30°), паўд.-ўсх. спадзісты, паступова пераходзіць y водна-ледавіковую раўніну. У двух месцах града парэзана далінамі прарыву рэк Страча і Вял. Перакоп. Глебы дзярнова-падзолістыя сярэдне- і слабаападэоленыя, месцамі супясчанасугліністыя. Лясы яловьм, радзей хваёвыя. Пад ворывам да 40% тэрыторыі. КАНСГАНЦІНАЎСКІ КАСЦЁЛ, помнік архітэкгуры позняга класіцызму. Пабудаваны ў 2-й пал. 19 ст. ў в. Канстандінава Мядзельскага р-на Мінскай вобл. Прамавугсшьны ў плане будынак накрыты двухсхільньім дахам. 3 усх. боку далучаны кубападобны аб’ём апсіды
Канстанцінаўскі касцёл.
з нізкай бакавой сакрысціяй. Цэнтр гал. атынкаванага фасада вылучаны рызалітам з трохвугольным франтонам y завяршэнні, прамавугольным уваходным парталам з лучковым франтонам і фігурнай люкарнай над ім. Над дахам з боку гал. фасада гранёная вежа-званіца, над алтарным аб’ёмам ліхтар. А.М .Кулагін.
(Consiantinescu) Пауль (30.6.1909, г. Плаешці, Румынія — 20.12.1963), румынскі кампазітар, педагог. Засл. дз. маст. Румыніі (1955). Чл.-кар. АН Румыніі (1962). Вучыўся ў Бухарэсцкай кансерваторыі (1928—33), выкладаў y ёй (праф. з 1941). Праф. Акадэміі духоўнай музыкі (1937— 41) і ваен. муз. ліцэя (1941— 44) y Бухарэсце. Нац. класікай сталі яго канцэрты для інструментаў з аркестрам (для фп., 1952; для скрыпкі, 1957; для скрыпкі, віяланчэлі і фп., 1963). Аўтар лепшай рум. камічнай оперы «Бурная ноч» (паст. 1935). Сярод інш. твораў: муз. драма «Панэ Лесня Русалім» (паст. 1956), 2 араторыі, 2 сімфоніі, сімф. танцы; камерна-інстр. творы; хары, гэатр. і кінамузыка. Дзярж. прэміі Румыніі 1951, 1954. КАНСТАНЦІНЁСКУ
КАНСТАНЦІНЁСКУ (Constantinescu) Эміль (н. 19.11.1939, Цігіна каля г. Бендэр, Малдова), румынскі паліт. і дзярж. дзеяч, вучоны. Д-р філасофіі (1979), праф. (1991), ганаровы чл. асацыяцый па мінералогіі і геалогіі ЗША, Вялікабрытаніі, Германіі, Грэцыі, Паўд.-Афр. Рэспублікі і Аўстраліі, чл. Нью-Йоркскай АН. Скончыў ф-ты права (1960), геалага-геагр. і філас. (1966) Бухарэсцкага ун-та. 3 1966 выкладчык, заг. лабараторый на ф-це геалогіі, з 1990 прарэкгар, э 1992 рэктар Бухарэсцкага
Інтэр'ер Канстінціжшальскапі Сафійскага сабора.
ун-та. У 1992— 96 кіраўнік Нац. савета рэкіараў Румыніі, чл. шэрагу еўрап. ун-таў. Спецыялізаваўся ў галіне мінералогіі, удзельнічаў y распрацоўцы арыгінальных генет. модуляў і падрыхтоўііы першага крышталеграфічнага атласа Румыніі. 3 1990 адэін з лідэраў «Універсітэцкай салідарнасці», віцэ-прэзідэнт «Грамадзянскаіа альянсу», з 1991 кіраўнік рум. антытаталітарнага форуму, які пазней ператварьгўся ў Дэмакр. кан-
частка мазаік 6— 12 сг. расчышчана). Вонкавае манум. аблічча помніка скажонае тур. прыбудовамі 16— 18 ст. (мінарэты і інш.). Цяпер музей. Разам з гіст. цэнтрам Стамбула ўключаны Ю НЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Л іт D e i c h m a n n New York, 1974.
A.
Hagia
Sophia.
КАНСТАТАЦЫЯ (франц. constation ад лац. constat вядома), устанаўленне несумненнасці існавання, наяўнасці чаго-н.; паведамленне аб даюіадна ўстаноўленым, бясспрэчным факце або з ’яве. КАН СТРЎКТ АРСКА-ТЭХНАЛАГІЧН Ы ш с т ы т ў т г а р а д с к Ь й г а с г іа д А р
-
КІ Н АВУК 0ВА-ВЫ ТВ0РЧА ТА АБ'ЯДНАННЯ Э. Канстанцінеску
венцыю Румыніі, з 1992 яе прэзідэнт. 3 17.11.1996 прэзідэнт Румыніі. В .В .В аран овіч.
КАНСТАНЦІН0ПАЛЬ (ірэч. Konstantinupolis, лац. Constantinopolis), Ц a р і' р a д, сталіда Рымскай (330— 395) і Візантыйскай (395— 1453, акрамя 1204— 61) імперый. Засн. ў 324— 330 рым. імператарам Канстанцінам 1 (адсюль назва) на месцы стараж.-грэч. калоніі Візантый. Развіццю горада спрыяла зручнае геагр. размяшчэнне (на перакрыжаванні гандл. шляхоў з Зах. Азіі ў Егіпет і з Міжземнага м. ў Чорнае). Яго неаднаразова асаджвалі авары (626), арабы (673— 677, 717—718), баліары (814), усх. славяне (напр., Алег). Да канца 11 ст. дамінуючы гандл.-рамесніцкі і культ. цэнтр Візантыі. У 1204 захоплены і разрабаваны крыжаносцамі, якія зрабілі горад сталіцай створанай імі (1204) Лацінскай імперыі. У 1261 адваяваны візантыйдамі пры падтрымцы генуэздаў. Найбуйнейшы (больш за 100 тыс. жыхароў) і найбагацейшы горад сярэдневяковай Еўропы. Яго лічылі сваёй рэліг. і культ. сталіцай паўд. і ўсх. славяне (называлі Царград). У 1453 захоплены і разрабаваны туркамі-асманамі, перайменаваны ў Стамбул (сталіца Турцыі да 1923; назва «K.» ужывалася ў еўрап. і інш. краінах да 1920-х г.).
«ЖЫЛКАМУНТЙХНІКА*
Міністэрства жыллёвакамунальнай гаспадаркі Р э с п у б л і к і Б е л а р у с ь . Засн. ў 1977 y Мінску на базе некалькіх аддзелаў Белкамунпраекта. Асн. кірункі дзейнасці: навукова-даследчыя, доследна-канструктарскія, праектныя і мантажна-наладачныя работы ў галіне жыллёва-камунальнай гаспадаркі і інш. сферах шр. інфраструктуры. В .А .Б а о к э н а ў.
КАНСТРУКТЫВІЗМ (ад лац. construc
tio пабудова), кірунак y еўрап. авангардным мастацгве і архітэктуры 1920— 30-х г., заснаваны на сдвярджэнні адзінства эстэт. вартасці і сац. функцыянальнасці твора, атаясамліванні яго вобразнай сістэмы, структуры і будовы (канструкцыі). Асн. канцэпдыі К.: стварэнне «мастацтва для ўсяго народа», уключэнне ў яго фактараў часу і прасторы для дасягнення «сінтэзу пластычных мастацгваў»; «канструяванне» навакольнага
КАНСТРУКТЫВІЗМ
595
асяроддзя, якое акгыўна накіроўвае жыццёвыя працэсы; асэнсаванне формаўгваральных магчымасцей новай тэхнікі, яе лагічных, мэтазгодных канструкдый, эстэт. якасцей металу, дрэва, шкла, драстаты і падкрэсленай утылітарнасці новых прадметных форм. У зн ік y 1920 y сав. а в а н г а р д н ы м м а с та ц гв е (« Р эа л іс т ь іч н ы м а н іф е с т » Н .Г а б а і А П е ў з н е р а). Іс н а в а л і 2 п л ы н і К .: п р ы х іл ь н ік і « ч ы стага м а с га ц т в а » (Г а б а , П е ў з н е р , К .М а ле в іч , В .А а « дзінскі), ш т о а д х іл я л і п а д п а р а д к а в а н н е у гы л іт а р н а с ц і, д а с л е д а в а л і ч ы с т ы я ф о р м у і к о л е р , с ц в я р д ж а л і « Р ы тм іч н у ю д ы н а м ік у » я к а с н о в у м астаіггв а, і п р ы х іл ы іік і « в ы т в о р ч а га м а с т а ц тв а» , ці « п р ад у к ты вісты » (У .Т а т л ін , A Р о д ча н к а , Э л ь Л іс іц к і), я к ія а д х іл я л і ч ы с т а е м а с т а ц т в а я к м а с к ір о ў к у ч а л а в е ч а й б е з д а п а м о ж н а с ц і, л іч ы л і, ш т о м а с т а ц т ь а п а в ін н а ф а р м ір а в а ц ь н о в ы с у ч а с н ы л а д ж ь п іц я , а д д ав ал і п р ы я р ы т э т а д зін с тв у м а с т а ц г в а і т э х н ік і. У п о ш у к у с у в я зі п а м іж м а с т а ц т в а м і п р а м - с ц м вял. р о л ю а д ы г р ал і м а с т а ч к і Л .П а п о в а і В .С ц я л а н а в а , y к а н с т р у к т ы в іс ц к а й г р а ф іц ы — Л іс іц к і. У т э а т р . і к ін а м а с т а ц г в е К . п р а я в іў с я п е р а в а ж н а ў м а с т. а ф а р м л е н н і: да п а с т а н о в а к А -Т аір а в а , У .М е е р х о л ь д а , С .Э й з е н ш т э й н а за м е с т т р а д ы ц . д э к а р а ц ы й с т в а р а л іс я п а д п а р а д к а в а н ы я м э т а м с ц э н . д з е я н н я « стан к і» д л я р а б о т ы а к ц ё р а ў , а п р а н у гы х y р а б о ч у ю в о п р а т к у (р а б о т ы П а п о в а й , А В е с н ін а і ін ш .). У м у з ы ц ы ў зн іх y п ач 2 0 ст. ў Ф р а н ц ы і, п е р а в а ж н а ў т в о р ч а с ц і к а м п а з іт а р а ў «Ш а сц ёр кі». А с н . п р ы н ц ь т К . я к « м а с га ц т в а п а ў с я д зё н н а с ц і» в ы о а д з е н ы я е літ. н а т х н я л ь н ік а м Ж . К а кт п V я г о зб. « П е в е н ь і ар л ек ін » (1 918). У Р а с іі а д н а з н а й б . я р к іх ф іг у р , э в я зан ы х з эстэты кай К „ — А М асало ў . Я го с ім ф . э п іэ о д « Заво д . М у з ы к а м а ш ы н » з б а л е т а «С гал ь» (1 9 2 8 , н е з а к .) — сім в а л к а н с г р у х т ы в ісц к іх п а м к н е н н я ў y м у з ы ц ы і ў эо р з а с я р о д ж а н н я м уз. т э х н ік і н о в а г а т а п у , н а р о д ж а н а й ід э я м і К . Я р к а в ы я ў л е н ы я р ы с ы К . м а ю н ь т а к с а м а х о р « Д в а ц ц а ц ь ч а ц в ё р т ы год» М а с а -
КАН СТАН Ц Ш бНАЛЬСКІ САФІЙСКІ С А Б 0Р , X р a м с в. С a ф і і, помнік візапт. дойлідства. Пабудаваны ў 532— 537 y Канстанцінопалі (цяпер. г. Стамбул) Анфіміем з Тралаў і Ісідарам з Мілета. 3-нефавая купальная базіліка (даўж. 77 м). Купал (на ветразях; дыям. 31,5 м; адноўлены ў меншых памерах пасля зруйнавання ў 6 ст.) аб’яднаны з базілікальнай ч. пры дапамаде складанай сістэмы паўкупалаў, што надае інтэр’еру грандыёзнасць і пышнасць, гарманічнае адзінства. Унутры храм аблідаваны каляровым мармурам, аздоблены мазаікай (затынкавана туркамі, якія пасля 1453 перагварылі яго ў мячэць;
Д а а р т. К н н стр у к ты аізм . П р а е к т б у д ы н к а а д д з я л е н н я г а зе т ы « Л е н н н г р а д с к а я п р ав д а* ў М ас к в е. А рх. В е с н ін ы . 1924 (зл ев а). Б у д ы н а к гід р а м е т э а р а л а г іч н а й а б с е р в а т о р ы і ў М ін с к у . Арх. І.В а л а д з ь к о . 1934.
596
КАНСТРУКТЫЎНАЯ
лова, опера «Лёд і сталь» У.Дэешавова, балет «Сгальны скок» СПракоф’ева, 2-я сімф. «Кастрычніху» Дз. Шастаковіча, «Жалобная ода» АКрэйна, «Пасіфік 231» для сімф. арк. ААлегера і інш. У сав. л-ры як самастойная, пераважна паэтычная плынь К. быў абвешчаны К.3ялінскім, І.Сельвінскім і АЧычэрыным y 1923 (маніфест y эб-ках «Мена ўсіх», 1924, «Дзяржплан літаратуры», 1925, «Бізнес», 1929). Асн. эстэт. прынцыпы літ. K.: y проэе — арыентацыя на «канструкцыю матэрыялаў» замест інтуітыўна знойдзенага стылю, мантаж ці кінематаграфічнасць; y паэзіі — засваенне лрыёмаў прозы, асобных пластоў лексікі (прафес. мова, жаргоны і інш.) адмаўленне ад «слоты лірычных эмоцый», імкненне да фабульнасці, эпічных жанраў. У 1924— 30 існаваў Літ. цэнтр канструкгывістаў (Сельвінскі, Зялінскі, Б.Агапаў, АКвяткоўскі і інш). Выдаваліся канструктывісцкія час. «ЛЕФ», «Веіць», «Современная архлтектура». На пракгыцы К. найб. пашырыўся ў архітэктуры, што абумоўлена патрэбай стварэння новых тыпаў будынкаў, зменамі ў тэхніцы буд-ва; быў блізкі да функцыяналізму. Гал. прынцыпы: макс. мэтазгоднасць планіровачных і канстр. вырашэнняў, дакладная адпаведнасць будынка яго прызначэнню, эканамічнасць буд-ва. Маст. выразнасць выяўлялася праз лаканізм форм. Будынкам характэрны геаметрычнасць аб’ёмаў, кантраст глухіх паверхняў сцен з вял. плошчамі зашклення, плоскія дахі, гарыз. вокны, адкрытыя апоры ў ніжніх паверхах, закругленыя вуглы і інш. У сярэдзіне 1920-х г. К. быў асн. творчым кірункам; распрацаваны т.зв. функцыян. метад гіраектавання, новыя прыёмы планіроўкі населеных месцаў, тыпы грамадскіх будынкаў (рабочыя клубы, дамы саветаў, фабрыкі-кухні і інш.). Сярод архітэктараў-канструктывістаў: браты Весніны, М.Гідзбург, І.Голасаў (гл. Галасавы), К.Мельнікаў і інш. У краінах Зах. Еўропы К. праявіўся ў дзейнасці групы «Дэ Стыль» (Галандыя), «Баўгауза», творчасці Г.Рыхтэра (Германія), Т. ван Дусбурга, Л.МохайНадзя (Венгрыя) і інш. На Беларусі p n e u К. выявіліся ў пач. 1920-х г. y Відебску ў праграме аб’яднання Сцвярджальнікі новага мастацтва, y архітэктуры Мінска — будынкі клуба харчавікоў (арх. А.Бураў) і Дзяржбанка (арх. Г.Гольц, М.Паруснікаў, абодва 1929, не захаваліся), комплексу БДУ (1928—31, арх. І.Заларожац, Т.Лаўроў, часткова перабудаваны), Нац. б-кі Беларусі (1932, арх. Лаўроў, пры кансультацыі А Весніна), гідраметэаралагічнай абсерваторыі (1934, арх. І.Валадзько), a таксама Дома культуры ў Бабруйску (1927— 30, арх. А.Оль), дома-камуны ў Гомелі (1931, інж. С.Шабунеўскі), клуба металістаў y Відебску (1932, арх. А.Васільеў) і інш. Літ:. Г н н з б у р г М.Я. Спшь л эпоха: Пробл. современной архнтектуры. М., 1924; К о н a н У.М. Развіццс эстэтычнай думкі ў Беларусі (1917—1934 гг.). Мн., 1968; Х а з а н о в а В.Э. Советская архнтектура лервых лет Октября, 1917—1925 гг. М., 1970; В о н н о в A A. Мсторня архлтекгуры Белорусснл. Т. 2. 2 нзд. Мн„ 1987; W i n g l e r Н.М. Das Bauhaus 1919—1933. Кбіп, 1975. У.М.Конан, Я.Ф.Шунейка, А.А.Воінаў, С.А.Сергачоў.
КАНСТРУКТЫЎНАЯ МАТЭМЛТ ЫКА. абстрактная навука аб канструкгыўных працэсах, магчымасцях чалавека ажыццявіць іх і аб іх выніках — канструктыўных аб’ектах. Mae сваю логіку, адрозную ад логікі юіасічнай матэматыкі. Распрацоўваюцца раздзелы К.м.: канструкгыўныя тэорыі дыферэнцавання і інтэгравання, канструкгыўны функцыянальны аналіз, канструхтыўная тэорыя камшіекснай пераменнай і інш. Прыкладам канструктыўнага аб’екта з'яўляецда слова — шэраг літар з пэўнага алфавіга, канструхтыўнага працэсу — выпісванне гэтага слова літарамі. Асобны вынадак слоў — натуральныя ліхі [напр , з алфавіта (0,1)] 0,01, 011, ... Калі да гэтага алфавіта дадаць знакі «мінус» і «дзяліць*, можна будаваць рацыянальныя лікі, як словы ў алфавіце (0,1,-,:). Абстрактнасць К.м. выяўляецда ў выкарыстанні абстракцыі патэнцыяльнай ажыццявімасці (не бяруцца над увагу абмежаванні канструктыўных магчымасцей y прасторы, часе і матэрыяле) і абстракцыі атаясамлівання (2 ці болыд y пэўным сэнсе аднолькавыя аб’екгы разглядаюцца як адзін). У К.м. выключаецца абстракцыя актуальнай бясконцасці, звязаная з разглядам працэсаў. якія ніколі не могуць завяршыцца, але лічацца бясконда праняглымі і тым самым фармальна быццам бы завершанымі. В.І.Бернік. К АН СТР^КЦ Ы Я ў б у д а ў н і ц т в е , гл. Будаўнічыя канструкцыі. КАНСТРЎКЦЬМ граматычная, сінтаксічнае цэлае, якое складаецца з моўных адзінак, што аб’ядноўваюцца на падставе наяўнасці ў іх пэўных грамат. уласцівасцей. У сінтаксісе вылучаюць К.; дзеепрыметнікавыя («асветленая сонцам рунь»), дзеепрыслоўныя («чытаючы пісьмо»), прыназоўнікава-іменныя («на стале», «упоперак дарогі»), беэасабовыя («варта ладумаць», «на дварэ падмарозіла»), пасіўныя («расказаны настаўнікам»), адасобленыя («ліст, напісаны ад рукі»), з адмоўем («не сустрэў нікога»), з аднароднымі членамі («ружовыя, жоўтыя і блакітныя кветкі»), з чужой мовай («Ён сказаў: «Сустракайце вечарам») і інш. спалучэнлі слоў. Л і т Беларуская граматыка. Ч. 1—2. Мн., 1985—86. П.П.Шуба. КАНСТРУЯВАННЕ, стварэнне канструкцыі якога-н. збудавання, машыны, мадэлі, вырабу і інш. паводле праекта, плана або разлікаў. Складаныя вырабы распрацоўваюць спец. арг-цыі — канструктарскія бюро (КБ). К. пачынаецца з задання, якое дае заказчых. У ім указваюцца зыходныя патрабаванні, напр., для машыны — яе прызначэнне і асн. параметры. КБ складае тэхн. заданне — гал. дакумент для канструкгара. Пры К. ствараюць новыя дэталі машыны, падбіраюць існуючыя (камплектуючыя) з улікам стандартызацыі. узаемазамяняльнасці і уніфікаванасці дэталей і вузлоў. Матэрыял для канструкцыі падбіраюць э уліхам яго тэхналагічнасці, трываласці і надзейнасці. Побач з інж. К. існуе і мастацкае канструяванне ў адпаведнасці з лрынцыламі тэхнічнай эстэтыкі. Гл. таксама Праектаванне. КАН СТЫ ТУЦЬІ Й Н А-Д Э М AKPATbt Ч НАЯ ПАРТЫЯ, к a д э т ы, к.-д., партыя «народнай свабод ы», палітычная арг-цыя леваліберальнага кірунку, адна з гал. партьш y Расіі
ў 1905— 17. Аформілася на 1-м (12— 18.10.1905, Масква) і 2-м (4— 11.1.1906, Гіецярбург) з’ездах на аснове арг-цый «Саюз вызвалення» і «Саюз земцаўканстытуцыяналістаў» (засн. ў 1903— 04) y ходзе рэвалюцыі 1905—07. Сац. склад — інтэлігенцыя, сярэдняя гар. буржуазія i ліберальна настроенае дваранства, a таксама служачыя, настаўнікі, рабочыя і інш. Паводле праірамы выступала за эвалюцыйнае развіццё рас. грамадства, замену самаўладства канстытуцыйнай і парламентарнай манархіяй на ўзор Вялікабрытаніі, мяец. самакіраванне, культ.-нац. самавызначэнне народнасцей, з аўтаноміяй дая Полыычы, Фінляндыі і інш. У Дзярж. думе блакіраваліся з акцябрыстамі. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 кіруючая партыя, яе прадстаўнікі ўваходзілі ў склад 3 кааліцыйных кабінетаў Часовага ўрада. Выступала за ліквідацыю двоеўладдзя, скліканне Устаноўчага сходу, правядзенне агр. і нац. рэформ. У кастр. 1906 70 тыс. членаў, y сак. 1917 да 100 тыс. членаў. Лідэры: П.М. Мімокоў, П .Б Струвэ, А І.Ш ы нгароў і інш. Афіц. друкаваныя органы — штотыднёвік «Вестндк партдд народной свободы* і газ. «Речь»; кадэцкай арыентацыі прытрымліваліся каля 70 цэнтр. і мясц. ra ser і часопісаў. У 1905— 17 адбылося 10 з ’ездаў. Пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 як праціўнік партыі бальшавікоў падтрымлівала белагвардзейскія ўрады. 3 1920 y эміграцыі. На тэр. Беларусі арг-цыі кадэтаў існавалі ў 1905—06 y Магілёве і Пінску, пасля Лют. рэвалюцыі 1917 да ліст. 1917 іх было больш за 30 (дзейнічалі ў Віцебску, Магілёве, Мінску, 28 y пав. гарадах і населеных пунктах). Літ.: Ш е л о х а с в В.В. Цдеологая н лоллтнческая органлзацня росснйской лнберальной буржуазлл 1907—1914 it. М , 1991; Ш a р д ы к a І.У. Да пытання аб колькасным і сацыяльным складзе аріанізацый кадэцкай партыі на Беларусі ў 1917 г. // Весн. Бел. дзярж. ул-та. Сер. 3. 1992. № 3. І.Ф.Раманоўскі. КАНСТЫТУЦЬІЙНАЕ ІІРАВА галіна права, прадметам рэгулявання якой з’яўляюцца прынцыпы арганізацыі і парадак дзейнасці дзярж. шстытутаў, прававы статус грамадзян і іх узаемаадносіны з дзяржавай. К.п. рэгламентуе форму дзярж. ладу, вызначае сістэму, парадак стварэння, кампетэнцыю і прынцылы дзейнасці дзярж. органаў. Гал. крыніцай К.п. з ’яўляецца канстытуцыя, a таксама прававыя акты, якія змяшчаюць нормы дзярж.-прававога характару. У Рэспубліды Беларусь і некаторых ікш. краінах для абазначэння reTaft галіны права выкарыстоўваецца тэрмін дзяржаўнае права. КАН СТЫ ТУЦЫ Й НА-КАТАЛІЦКАЯ ПАРТЫЯ Л ІТВЬІ I БЕЛАРЎСІ Ство рана ў канцы 1905 — пач. 1906 віленскім каталіцкім біскупам Э.Ю.Ропам. Арганізац. з ’езд адбыўся ў лют. 1906, прысутнічала каля 1000 яе прыхільнікаў— прадстаўнікоў каталіцкага духавенства, землеўладальнікаў, ілтэлігенцыі, рабочых і сялян. Спалучала лібера-
л вм кадэцкага кірунку ў адносінах да паліт. жыцця, кансерватызм y падыходах да сац.-эканам. праблем Беларусі і Літвы і ідэалы хрысціянскай дэмакратыі. Супрацоўнічала з польскай нац.дэмакр. партыяй. Выдавала газ. «Nowiny Wileriskie» («Віленскія навіны», студз. — люты 1906), «Towaizysz ргасу» («Сябра працы», люты — сак. 1906), «Pizyjaciel ludu» («Сябра народу», са студз. 1906). Ііатрабавала абл. самакіравання для Беларусі і Літвы, аўтаноміі з заканадаўчым сеймам для Псшьшчы. Адстойвала памешчыцкае землеўладанне, выказвалася за садзеянне сялянам y набыцці зямлі. Дзейнічала лераважна ў Віленскай і некат. паветах Гродзенскай губ., дзе большасць ласельніцтва складалі каталікі. Ахтыўна ўдзельнічала ў выбарчай кампаніі ў 1-ю і 2-ю дзярж. думы. Распалася ўвосень 1907. М.В.Біч. КАНСТЫТУЦЫЙНАЯ МАНАРХІЯ, гл.
ў арт. Манархія. КАНСТЫТУЦЬІЙНЫ НАГЛЯД. асобы
від праваахоўнай дзейнасці ў дзяржаве па праверцы адпаведнасці законаў і інш. нарматыўных актаў канстытуцыі дадзенай дзяржавы. К.н. можа ажыццяўляцца ўсімі судамі агульнай юрысдыкцыі (ЗША, Аргенціна, Данія, Мексіка, Нарвегія, Японія), вярх. судом, які з’яўляецца вышэйшай суд. інстанцыяй (Аўстралія, Балівія, Індыя, Ірландыя, Канада, Філіпіны, Ш вейцарыя), спец. канстытуцыйнымі судамі, для якіх К.н. — гал. функцыя (Аўстрьш, Беларусь, ФРГ, Італія, Кіпр, Расія, Турдыя), асобым органам несуд. харакгару (Канстытудыйны савет y Францыі). Аб’ектамі К.н. могуць быць звычайлыя законы, папраўкі да канстытуцыі, міжнар. дагаворы, нарматыўныя акты выканаўчых органаў улады. У федэратыўных дзяржавах аб'ектам К.н. з ’яўляюцца таксама пьгганні размежавання камгіетэнцыі паміж саюзам і суб’ектамі федэрацыі. Орган, які ажыццяўляе К.н., можа прызнаць супярэчным канстьпуцыі ўвесь закон або яго частку; гэтыя нормы трацяць сваю юрыд. сілу і перастаюць ужывацда судамі і інш. дзярж. оргадамі. КАНСТЫТУЦЫЙНЫ СУД, асобы орган краід, адзідай або гал. функцыяй якога з ’яўляецца ажыццяўленне канстытуцыйнага нагляду. Улершыню засн. ў Аўстрыі ў 1920. 3 таго часу атрымаў распаўсюджанне ў Еўроле, некат. краінах Азіі, Амерыкі і Афрыкі. У адрозненне ад звычайных вярх. судоў К.с. не ўваходзіць y сістэму судоў агульнай юрысдыкцыі. У адных краілах (напр., Расія) К.с. лічыцца судом асобай катэшрыі і ўваходзіць адлаведда ў суд. сістэму; y ідшых (ФРГ, Італія, Румынія, Балгарыя, Манголія) — асобым органам кагаролю, які не адносіцца да суд. улады. Члены К.с. выбіраюдда парламентам або лазначаюцца кіраўніком дзяржавы, часам даздачаюцца парламентамі і інш. органамі ўлады і юстыцыі. Поруч з ажыццяўлелдем канстытуцыйнага нагляду К.с. y роздых краінах
мае права тлумачэння канстытуцыі, вырашае пытанне пра адпаведнасць канстытуцыі дзейдасці паліт. лартый, разглядае спрэчкі аб камлетэдтнасці і інш. Гл. таксама Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь. КАНСТЫТУЦЬІЙНЫ СУД РЭ С П Ў Б ЛІКІ БЕЛАРЎСЬ, судовы орган кан-
стытуцыйнага нагляду ў дзяржаве. Утвораны ў 1994. Кампетэнцыя і ларадак яго дзейнасці замацавалы Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь 1994 і Законам «Аб Канстытуцыйным судзе Рэслублікі Беларусь» ад 30.3.1994. Фарміруецца з 12 суддзяў, 6 з якіх назначае Прэзідэнт Рэслублікі Беларусь, 6 выбірае Савет Рэспублікі. Старшыдю Канстытуцыйдага суда наэначае Прэзідэдт са згоды Савета Рэслублікі. Тэрмін дзейнасці членаў суда — 11 гадоў. Канстытуцыйлы суд ла пралановах Прэзідэнта, ларламента, Вярх. суда, Вышэйшага гасл. суда, урада Рэслублікі Беларусь дае заключэнні: пра адлаведласць закодаў, дэкрэтаў і ўказаў Прэзідэнта, міжнар. дагавораў і інш. абавязацельстваў дзяржавы Кадстытуцыі і міжлар.-лрававым аюгам; лра адлаведнасць акгаў міждзярж. утварэддяў, y якія ўваходзіць Рэспубліка Беларусь, дэкрэтаў і ўказаў Прэзшэнта, выдадзеных y мэтах выкалалня закона, Калстытуцыі, міжнар.-прававым актам і нац. закададаўству; лра адпаведнасць ластаноў урада, акгаў Вярх. і Вышэйшага гасл. судоў, Ген. пракурора, любога ілш. дзярж. оргада Канстытуцыі, міжлар.-прававым актам і нац. заканадаўству. Нарматыўныя акгы або іх асобныя лалажэнні, прызкадыя неканстытуцыйнымі, страчваюдь юрыд. сілу. У выпадках, лрадугледжаных Канстытуцыяй, Канстытуцыйны суд па лраланове Прэзідэнта дае заключэнне аб наяўнасці фактаў сістэматычнага або грубага парушэдня Канстытуцыі палатамі парламента. ГА.Маслыка. КАНСТЫТУЦЬІЙНЫЯ ПРАВЫ , СВАБ0Д Ы
I
АЬАВЯЗКІ
ГРАМАДЗЙН
асабістыя, паліт., сац.-экалам., сац.-культ. лравы і абавязкі грамадзян, замацавалыя Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь, законамі і міжнар. абавязацельствамі дзяржавы; аснова прававога статусу грамадзядіна, узаемаадносід дзяржавы і асобы. Выкладзены ў раздз. Канстытуцыі «Асоба, грамадства, дзяржава». Да а с а б і с т ы х л р а в о ў і с в а б о д адносяцца: права на жыццё (жыццё чалавека абарадяецца дзяржавай ад любых лроцілраўдых замахаў; смяротная кара да яе лоўдай адмеды як выключная мера пакарання можа прымяляцца за асабліва цяжкія злачынствы і толькі па прыгаворы суда); права на свабоду, недатыкальдасць і годдасць асобы (абмежаванне або пазбаўледне асабістай свабоды магчыма ў выладках і ларадку, устаноўледых закодам; асоба, узятая лад варту, мае права на суд. праверку законнасці яе затрымання або арышту; ніхто ле павінед быць ладвергнуты бесРЭСПУБЛІКІ
БЕЛАРЎСЬ,
кансты туцы йны я
597
чалавечдаму або зневажальнаму абыходжанню ці лакаранню); права да абарону ад дезаконнага ўмяшання ў асабістае жыццё; права на недатыкальласць жылля і ідш. законных улададняў грамадзян, на свабоду перамяшчэлня і выбар месца жыхарства ў межах краіны, права лакідаць яе і бесперашкодна вяртацца назад; права на свабоду вызнаваць любую рэлігію. або не вмзнаваць ніякай, выказваць і распаўсюджваць свае перакананні ў адносідах да рэлігіі, лрымаць удзел y дабажэдствах, рытуалах, абрадах, не забароненых законам; лрава на ўступленне ў шлюб і стварэдле сям’і. У лалітычныя правы і сваб о д ы ўваходзяць: свабода логлядаў, леракададдяў і іх свабоддае выказванне (ніхто де можа быць прымушаны да выказвандя сваіх пераканняў або адмовы ад іх; маналалізацыя сродкаў масавай ілфармацыі і цэдзура недапушчальны); права на атрыманде, захоўвадне і распаўсюджанде поўдай, дакладнай і своечасовай ілфармацыі пра дзейласць дзярж. оргадаў, грамадскіх аб’яднадняў, паліт., экалам., культ. і міжнар. жыццё, пра стал лавакольнага асяроддзя; права на свабоду сходаў, мітынгаў, вулічных шэсцяў, дэмадстрацый і пікетавання, якія не ларуліаюць лраваларадак і правы інш. грамадзяд; лрава на свабоду аб’яднанняў; лрава на ўдзел y вырашэнді дзярж. спраў як депасрэдна, так і праз сваіх прадстаўнікоў або шляхам абмеркавалня на рэферэндумах, сходах і інш. вызначанымі законам спосабамі; драва свабодда выбіраць і быць вьібранымі ў дзярж. органы на аснове ўсеагульнага, роўнага, прамога або ўскоснага выбарчага лрава лры тайным галасавадді, мець доступ да любых пасад y дзярж. оргадах; лрава дакіроўваць асабістыя або калекгыўныя звароты ў дзярж. органы і атрымліваць адказы ла сутласці ў выздачаны законам тэрмін. У галіне с а ц ы я л ь н а - э к а н а мічных лравоў Калстытуцыя гарадтуе: лрава л а працу і выбар прафесіі, род заняткаў і работы ў адпаведдасці з прызваддем, здольдасцямі, адукацыяй, праф. падрыхтоўкай і з улікам грамадскіх патрэбдасцей, a таксама на здаровыя і бяспечлыя ўмовы драцы і гарантавалае атрымадде ллаты за сваю працу; лрава на даламогу ла беслрацоўю; права да абароду сваіх экадам. і сац. інтарэсаў, да забастоўку; лрава на адлачылак, ла ахову здароўя, сац. забеспячэлне і жыллё; лрава ла ўласдасць і абароду яе дзяржавай (прымусовае адчужэнне маёмасці дапускаецца толькі ла матывах грамадскай неабходласці лры захаванді ўмоў і ларадку, вызначалых законам, са своечасовым і поўдым кампенсавандем коііггу адчужанай маёмасці, a таксама паводле пастановы суда); лрава да слрыяльдае навакольлае асяроддзе і на пакрыццё шкоды, прычыденай ларушэднем гэтага лрава. С a цыяльна-культурлымі лрав a м і з ’яўляюцца: лрава на адукацыю,
598_________
кансты туцы я
на захаванне сваёй нац. прыналежнасці і карыстанне роднай мовай, на ўдзел y культ. жыцці, іігго забяспечваецца агульнадаступнасцю каштоўнасцей айч. і сусв. культуры, развідцём сеткі культ.асв. устаноў; права на свабоду маст., навук. і тэхн. творчасці. Канстытуцыя абвяшчае і гарантуе роўнасць усіх перад законам без усякай дыскрымінацыі, роўную абарону правоў і законных інтарэсаў грамадзян. Абмежаванне правоў і свабод дапускаецца толькі ў прадугледжаных законам выпадках, y інтарэсах нац. бяспекі, грамадскага парадку, абароны маралі, здароўя насельніцтва, правоў і свабод інш. асоб. Ніхто не можа карыстацца прывілеямі і перавагамі, што супярэчаць закону. Кожны, хто знаходзідца на тэр. краіны, абавязаны: выконваць яе Канстытуцыю, законы і з павагай ставідца да яе традыцый, паважаць годнасць, гіравы, свабоды, законныя інтарэсы інш. асоб, берагчы гіст.-культ., духоўную спадчыну і інш. нац. каштоўнасці, ахоўваць прыроднае асяроддзе. Грамадэяне краіны абавязаны ўдзельнічаць y фінансаванні дзярж. выдаткаў шляхам выплаты дзярж. падаткаў, поішіін, інш. шіацяжоў. Абарона Айчыны — свяшчэнны абавязак кожнага яе грамадзяніна. Ніхто ке можа быць прымушаны да выканання абавязкаў, якія не прадугледжаны Канстытуцыяй і законамі, ці да адмаўлення ад сваіх правоў. Г.А.Маслыка. КАНСТЫТУЦЫЯ (ад лац. constitutio устанаўленне, пабудова), асноўны эакон дзяржавы, які вызначае грамадскі і дзярж. лад, парадак і прынцыпы ўтварэння прадстаўнічых органаў улады, выбарчую сістэму, правы і абавязкі грамадзян; аснова заканадаўства дзяржавы. У матэрыяльным сэнсе К. — пісаны акт, сукупнасць актаў або канстытуцый}іых звычаяў, якія перш за ўсё абвяшчаюць і гарантуюдь ітравы і свабоды чалавека і грамадзяніна, a таксама выэначаюць асновы грамадскага ладу, форму праўлення і тар. пабудовы, асновы арганізацыі цэнтр. і мясц. органаў улады, правасуддзя, іх кампетэнцыю і ўзаемаадносіны, дзярж. сімволіку, сталіцу; y фармальным сэнсе — закон, які валодае найвыш. юрыд. сілай адносна ўсіх астатніх законаў. Яна афідыйна замацоўвае каштоўнасці, ін-ты і нормы канстытуцыйнага ладу, асновы дзярж.-прававога рэгулявання грамадсхіх сувязей і адносім дзярж. улады. Паводле формы К. падзяляюшіа на кадыфікаваныя (кал і яна ўяўляе сабой адзіны пісаны акт, што рэгулюе ўсе асн. пытанні канстытуцыйнага харакгару), некадыфікаваныя (калі тыя ж пытанні рэгулююцца некалькімі пісанымі актамі) і эмешаныя (калі апрача парламенцкіх законаў, суд. прэцэдэнтаў, уключае звычаі і дактрынальныя тлумачэнні — меркаванні вучоных). ІІаводле спосабу ўнясення ў іх змяненняў К. бываюць гібкія (змены ўносяць шляхам звычайнага закона) і
цвёрдыя (папраўкі ўносяць толькі праз спец. ўскладненую працэдуру, якая патрабуе кваліфікаванай болыпасці галасоў членаў парламента, a часам правядзення рэферэндуму). Паводле тэрмінаў дзеяння К. падзяляюцца на пастаянныя і часовыя. Кантроль за выкананнем К. ў розных краінах ускладаецца на вярх. або кансгытуцыйныя суцы. Тэрмін «K.» існуе з часоў Стараж. Рыма, дзе К. наз. кадыфікацыя публічна-нарматыўных актаў (т.зв. імператарскія К.). Першымі К. ў сучасным сэнсе лічацца паліт. акгы перасялекцаў y Амерыку, a таксама канстытуцыйныя акты Вялікабрытаніі (13— 16 ст.). На Беларусі ў 16 ст. своеасаблівьімі феад. К. былі Статуты ВКЛ 1529, 1566, 1588. Г.А.Маслыка. КАНСТЫТЎЦЫЯ с е й м а в а я , ухвала, пастанова вальнага сейма Каралеўства Польскага і Рэчы Паспалггай. К. звычайна выдаваліся для ўсёй Рэчы Паспалітай, зрэдку асобна для Польшчы і ВКІІ. Прымаліся К. вячыстыя, дзеянне якіх не абмяжоўвалася часам, і часовыя. Абмеркаванне і прыняцде праходзіла ў абедзвюх палатах сейма — сенаце і пасольскай ізбе. У пасольскай ізбе гірымаліся спачатку большасцю галасоў, a пасля ўвядзення ў 1589 ліберум вета — аднагалосна. Канчаткова К. рэдагаваў кароль, ад імя якога яна выдавалася. Яе ўпісвалі ў Каронную Метрыку і Метрыку Вялікага княства Літоўскага і друкавалі (з 1576 y абавязковым парадку), спачатку кожную асобна. 3 канца 16 ст. пастановы сейма выдавалі ў выглядзе зборніка, які лічыўся адной К. Друкаваныя экзэмпляры з дзярж. пячаткай і подпісамі маршалка сейма і канцлера рассылалі па ваяводствах. У 18— 20 ст. ажыццёўлена неафіц. выданне К. Полыпчы і РЭчы Паспалітай — Валюміна легум. КАІІСТЫТУЦЫЯ 3 МАЯ 1791 (Ustawa rz^dowa), асноўны закон Рэчы Паспалітай, прыняты 3.5.1791 на Чатырохгадовым сейме ў Варшаве. Абвяшчала суверэннасць Рэчы Паспалітай як унітарнай дзяржавы, ліквідавала падзел яе на Карону і ВКЛ. Але кароль захаваў і тьпул вял. кн. літоўскага. У веданні ВКЛ захавалася судаводства, свой скарб, роўнае прадстаўнііггва ў сейме і яго камісіях. Месцам правядзення сеймаў вызначана Варшава, але яны маглі адбывацца раз y 3 гады ў Гродне. Канстьггуцыя абвясціла нязменнасць кардынальных правоў, захавала карпаратыўнасць і адзінаўладдзе за шляхецкім саслоўем, шляхецкія правы і прэрагатывы абвяшчала непарушнымі. Грамадзянскія свабоды пашыраліся на прывілеяваныя станы шляхты, духавенства, чыноўнікаў. Адначасова рабіліся ўступкі жыхарам гарадоў дзярж. юрысдыкцыі, y ліку якіх асабістая недатыкальнасць, права набыдця зямлі, шляхецтва, заняцця адм .-судовш і царк. пасад. Дэкларавала апеку права і ўрада над феад.-залежнымі сялянамі. Абвяшчала свабоду всравызнанняў з захаваннем дзяржаўнасці за каталіцгвам. Епіскапы пераведзены на дзярж. ўтры-
манне. Заканадаўчая ўлада аддадзена 2палатнаму сейму (палата дэпутатаў і сенат), выканаўчая — каралю і радзе з б міністраў, падсправаздачных сейму. Мі- | ністраў назначаў кароль. Палата дэпуга- | таў складалася з 204 паслоў (з іх 24 з I дарадчым голасам прадстаўлялі гарады), I выбраных на 2 гады на мясц. секміках. 1 Выбарчы голас атрымалі асобы шляхец- I кага стану з 19 гадоў, якія мелі пвдавы I даход больш за 100 злотых і былі запісаны ў земскія кнігі. Сенат складаўся з I 132 саноўнікаў, y т л . караля. Ён бьіў пазбаўлены права заканадаўчай інідыятывы, але меў права адкладальнага вета. Ліквідавана права ліберум e e m a (liberum | veto), усе пастановы сейма павінны был і прымацца большасдю галасоў, уведзена спадчыннасць трона. Выканаўчай адміністрадыяй на мясц. узроўні бші парадкаввія камісіі, якія выбіраліся | мясц. сеймікамі. Земскія і гродскія су- ‘ ды аб’ядноўваліся ў зямянскія суды. 1 Пажыішёвасць пасад скасоўвалася і змянялася іх выбарнасцкг. Канстытуцыя абвяшчалася нязменнай на 25 гадоў. I Перагледзець яе мог толькі кансгытуцыйны сейм. Была першай y Еўропе і ] другой y свеце (пасля ЗША) Канстытуцыяй, зафіксаванай пісьмова. Скасавана Гродзенскм сеймам 1793 y выніку другога падзелу Рэчы Паспалітай. Літ:. Ю х о Я.А Карогкі нарыс гісторыі дзяржавы і права Беларусі. Мн., 1992; L о j е k J. Upadek Konstytucji 3 maja. Wroclaw, 1976; S k o w r o n e k J. Wielka chwila narodowych dziejow: Konstytucja 3 maja i reformy Sejrou Czteroletniego. Warszawa, 1991. Я.К.Аніш чанка.
KAH СТЫ ТЎЦЫ Я 1793, асноўіш закон Рэчы Паспалігай, прыняты без абмеркавання 23.11(5.12).1793 Гродзенскім сеймам 1793. Яе праект распрацаваны К.Рачынскім, Ф.Машчынсісім, Л.Тышкевічам пад наглядам царскага пасла Я.Я.Сіверса. Паводле К. Рэч Паспалітая захоўвалася я к унігарная дзяржава ў складзе правінцый Кароны і княства Літоўскага, падзялялася на ваяводствы, a тыя — на 3 паветы (землі). Захоўваліся кардынальныя правы, гарантаваньм сеймамі 1768, 1775 і Канстытуцыяй 1791. Аднаўлялася выбарнасць караля. Вышэйшым заканад. органам краіны быў сейм, які склікаўся раз y 4 гады на 8 тыдняў. Раш энні ў сейме прымаліся болыііасцю галасоў, акрамя самых важных пытанняў заканадаўства, падаткаў, арміі, на якія каралю давалася права вета. Выканаўчая ўлада належала Пастаяннай радзе з 24 чал., y т л . 11 ад княства. Рада мела 6 дэпартамегааў, рыхтавала заканад. праекты, наглядала за іх рэалізацыяй, склікала сеймы нават без згоды караля. Паўната ўлады ў паветах належала парадкавым камісіям. Членаў камісіі выбіралі на мясц. сейміках з аселай ішшхты. Немаёмная шляхта пазбаўлялася выбарчых правоў. Мяшчане атрымалі права набываць землі і шляхецкую годкасць, але не мелі прадстаўніцтва ў сейме. У якасці ўступкі рэформам Чатырохгадовага сейма захаваны зямянскія суды з выбарнымі насадамі на дзярж. угрыманні. Вызйэйшай апеля-
цыйнай інстанцыяй для судоў быў Трыбунал, асобны для цывільных і духоўных спраў. Фактычна К. не выконвалася, бо страціла сілу ў выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай 1795, пасля Ha ro Рэч Паспалітая перастала існаваць. Я. К А н іш ч а н к а .
КАНСТЫТУЦЫЯ ЬЕЛАРЎСКАЙ ССР 1927. Прынята 11.4.1927 VIII Усебел.
з’ездам Саветаў. Складалася з 13 глаў, 76 артыкулаў. БССР абвяшчалася дзяржавай дыктатуры пралетарыяту, дзе ўся ўлада належыць Саветам рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў, замадоўваўся факт уваходжання БССР y склад СССР з правам свабоднага выхаду, вызначаліся правы рэспублікі самастойна прымаць сваю канстытуцыю і ўносіць y яе адпаведныя змены, ствараць вышэйшыя органы дзярж. улады і кіравання, вызначаць адм. падзел. Паўтараліся нормы Канстытуцыі Сацыялістычнай Савеірсай Рэспублікі Беларусь 1919 адносна правоў і абавязкаў грамадзян. Праца прызнавалася абавязкам усіх грамадзян, ставілася задача яе аховы. Замацоўвалася права грамадзян свабодна карыстацца роднай мовай, над. меншасцям забяспечвалася магчымасць навучання ў школе на роднай мове, абвяшчалася поўная роўнасць беларускай, яўрэйскай, рускай і польскай моў, але аддавалася перавага беларускай y зносінах паміж дзярж., прафс., грамадскімі ўстановамі і арг-цыямі. Рэгламентавалася дзейнасць вышэйшых дзярж. органаў улады і кіравання. Упершыню зацвердзіла сістэму мясц. органаў дзярж. улады і кіравання ў адпаведнасці з адм.тэр. падзелам, замацавала нормы выбарчага права. У ёй упершыню, апрача дзярж. сімвалаў, названа сталіца БССР — г. Мінск. Т.І.Доўнар. КАНСТЫТЎЦЫЯ БЕЛАРЎСКАЙ ССР 1937. Прынята 19.2.1937 Надзвьічайным
XII Усебел. з’ездам Саветаў. Складалася з 11 глаў, 122 артыкулаў. Поўнасцю адпавядала Канстытуцыі СССР 1936. БССР абвяшчалася сацыяліст. дзяржавай рабочых і сялян, y якой уся ўлада належала Саветам дэпутатаў працоўных, што складалі паліт. аснову рэспублікі. Эканам. асновай з ’яўлялася сацыяліст. сістэма гаспадаркі і сацыяліст. ўласнасць на сродкі вытв-сці ў 2 формах: дзярж. і кааператыўна-калгаснай. Праца вызначалася як абавязак кожнага працаздольнага грамадзяніна па п р ы н ц ьте «ад кожнага — па яго здольнасці, кожнаму — па яго прады». Канстытуцыя канстатавала добраахвотнае аб’яднанне БССР на роўных правах з інш. саюзнымі рэспублікамі, суверэнітэт БССР з уліхам норм Канстытуцыі СССР. Кожны грамадзянін БССР з ’яўляўся ірамадзянінам СССР, законы якога бш іі абавязковымі на тэр. Беларусі. Замацоўваліся асн. правы і свабоды грамадзян: права на працу, адпачынак, адукацыю, свабоду слова, друку, сходаў, мітынгаў; устанаўліваліся абавязкі грамадзян: выконваць законм, захоўваць дысцыпліну, прытрымлівацда правіл сацыяліст. жыцця, бераічы сацыяліст. ўласнасць,
абараняць айчыну. Вышэйшым органам дзярж. ўлады быў Вярх. Савет БССР, a ў перыяд паміж сесіямі — яго Прэзідыум. Вярх. Савет ствараў урад — Савет Нар. Камісараў. Органы ўлады фарміраваліся праз выбары. Канстытуцыя рэгламентавала дзейнасць суда і пракуратуры. Зацвярджаліся дзярж. сімвалы, сгаліца БССР — г. Мінск. Пасля Вял. Айч. вайны ў Канстытуцыю ўнесены шэраг змен і дапаўненняў, замацаваны правы рэспублікі ўступаць y непасрэдныя зносіны з замежнымі дзяржавамі, заключаць з імі пагадненні і абменьвацца дыпламат. і консульскімі прадстаўнікамі і інш. Т.І.Доўнар. КАНСТЫТЎЦЫЯ БЕЛАРЎСКАЙ ССР 1978. Прынята 14.4.1978 на нечарговай
9-й сесіі Вярх. Савета БССР 9-га склікання. Складалася з прэамбулы і 10 раздзелаў, y якіх 19 глаў, 172 артыкулы. Пабудавана ў адпаведнасці з Канстытуцыяй СССР 1977. Канстатавала, што працоўныя Беларусі з дапамогай рус. пралетарыяту ўпершыню здабылі сваю дзяржаўнасць, y краіне пабудавана развітое сацыяліст. грамадства, сфарміравалася новая гіст. супольнасць людзей — савецкі народ. Вызначалася паліт. сістэма грамадства, элементамі якой з ’яўляліся дзяржава, К П СС (як кіруючая і накіроўваючая сіла сав. грамадства, ядро яго паліт. сістэмы), грамадскія арг-цыі і прац. калектывы. Гал. формай улады прызнана ўлада народа — крыніца дзярж. суверэнітэту. Органы дзярж. улады пачалі называцца Саветамі нар. дэпутатаў. Колькасць асн. правоў, свабод і абавязкаў грамадзян была значна павялічана. Суверэнітэт БССР y складзе Саюза ССР быў абмежаваны арт. 73 Канстытуцыі СССР, na sa межамі якога БССР магла самастойна ажыццяўляць дзярж. ўладу на сваёй тэрыторыі. Вышэйшым органам дзярж. улады рэспублікі з’яўляўся Вярх. Савет БССР і яго пастаянна дзеючы орган — Прэзідыум Вярх. Савета, вьшіэйшым выканаўчым і распарадчым органам — CM БССР, мясц. органамі дзярж. улады і кіравання — мясц. Саветы нар. дэпутатаў і іх выканкомы. Упершыню ў канстытуцыйнай практыцы рэспублікі ўводзіліся такія формы прамой дэмакратыі, як усенар. абмеркаванне найб. важных пытанняў дзярж. жыцдя і іх вынясенне на рэферэндум. Канстыгуцыйна замацоўваліся прынцыпы дэмакр. цэнзралізму пабудовы органаў дзярж. улады і кіравання. Асобны артыкул прысвячаўся ролі прац. калектываў. Дапускалася індывід. прац. дэейнасць грамадзян. Устанаўліваліся дзярж. сімвалы, гімн і сталіца, працэдура змянення Канстытуцыі рэспублікі. АА.Галаўко. КАН СТЫ ТЎЦЫ Я
РЭС П Ў БЛ ІЫ
БЕ-
асноўны закон дзяржавы. Прынята 15.3.1994 на 13-й сесіі Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь. 24.11.1996 па інідыятыве Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь быў праведзены рэферэндум, на падставе якога ў Канстытуцыю ўнесены істотныя змяненні і дапаўненні. Абноўлены тэкст Канстытуцыі набыў ЛАРЎСЬ,
кансты туцы я
599
сілу 27.11.1996. Канстытуцыя складаецца з прэамбулы, 9 раздзелаў, y якіх 8 глаў і 146 артыкулаў. Адлюстроўвае новы сац.-эканам. і паліт. этап развіцця грамадства і дзяржавы: замацаванне поўнага дзярж. суверэнітэту, далейшае адраджэнне бел. нацыі і культуры, прызнанне роўнай абароны і роўных маічымасцей усіх форм уласнасці. Зменена назва дзяржавы, яна стала наз. Рэспубліка Беларусь. Артыкул I падкрэслівае, дгто Рэспубліка Беларусь — унітарная дэмакр. сац.-прававая дзяржава, якая валодае ўсёй паўнатой улады на сваёй тэрыторыі і самастойна ажьіццяўляе ўнутр. і знешнюю палітыку. Чалавек з’яўляецца найвышэйшай каштоўнасцю грамадства і дзяржавы. Вызначаны новы прававы статус грамадзян, прызнаны натуральныя правы чалавека, пашырана кола правоў і свабод (гл. Канстытуцыйныя правы, свабоды і абавязкі грамадзян Рэспублікі Беларусь), замацаваны іх гарантыі і формы абароны. Вызначаны асновы канстытуцыйнага ладу краіны. Адзінай крыніцай дзярж. улады ў краіне з ’яўляецца народ, які ажыццяўляе сваю ўладу непасрэдна і праз прадстаўнічыя органы. Дэмакратыя ажыццяўляецца на падставе раэнастайнасці паліт. ін-таў, ідэалогіі і поглядаў, плюралізму думак. Ідэалогія паліт. партый, рэліг. або інш. грамадскіх аб’яднанняў, сац. груп не можа ўстанаўлівацца як абавязковая для грамадзян. Забараняецца стварэнне і дзейнасць паліт. партый і інш. грамадскіх аб’яднанняў, якія маюць на мэце гвалтоўную змену канстытуцыйнага ладу ці вядуць прапаганду вайны, сац., нац., рэліг. і расавай варожасці. Дзяржава грунтуецца на прынцыпе падзелу ўлад: заканад., выканаўчай і судовай. Дзярж. органы ў межах сваіх паўнамоіггваў самастойныя: яны ўзаемадзейнічаюць паміж сабой, стрымліваюць і ўраўнаважваюць адзін аднаго. Прызнаецца прыярытэт агульнапрызнаных прынцыпаў міжнар. права, не дапускаецца заключэнне міжнар. дагавораў, што супярэчаць Канстытуцыі. Дзяржава рэгулюе адносіны паміж сац., нац. і інш. супольнасцямі на падставе іх роўнасці перад законам, адказвае за захаванне гісторыка-культ. спадчыны, свабоднае развіішё культур усіх супальнасцей, дгго пражываюдь y краіне. Забяспечваецца роўнасць перад эаконам усіх рэлігій і веравызнанняў. Замацоўваюцца гуманныя прынцыпы знешняй палітыкі дзяржавы, ставіцца за мэту зрабіць сваю тэрыторыю бяз’ядзернай зонай, a дзяржаву нейтр’альнай. Дзярж. мовамі ў краіне з ’яўляюцца бел. і руская. Вызначаны сімвалы дзяржавы— герб, сцяг і гімн. Сталіца — г. Мінск. Паўнапраўным кіраўніком дзяржавы з ’яўляецца Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь. Вызначана працэдура яго выбранмя, пасля рэферэндуму 1996 значна пашырана кола яго паўнамоцтваў і абавязкаў. Вышэйшым прадстаўнічым заканад. органам дзярж. улады з’яўляецца Нацыянальны сход Рэспублікі
600_________ КАНСТЫТУЦЫЯ Беларусь, які складаецца з 2 палат — Савета Рэспублікі і Палаты прадстаўнікоў. Захавана пераемнасць y назве мясц. прадстаўнічых органаў — Саветаў (у Канстытуцыі яны называюцда Саветамі дэпутатаў). Мясц. кіраванне і самакіраванне ў адм.-тэр. адзінках ажыццяўляюць мясц. Саветы дэпутатаў, выканаўчыя і распарадчыя органы, органы тэр. грамадскага самакіравання, сходы і інш. Пасля рэферэндуму 1996 зменены назва і статус урада, які атрымаў назву Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь. На чале яго стаіць Прэм’ер-міністр. Створаны Канстытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь, Камітэт дзяржаўнага кантролю Рэспублікі Беларусь. Асобная глава Канстытуцыі прысвечана выбарчай сістэме: акрэслены абавязкі і паўнамоцтвы суда і пракуратуры. Асобны раздзел прысвечаны фін.-крэдытнай сістэме дзяржавы. Канстытуцыя мае вышэйшую юрыд. сілу: законы і інш. акты дзярж. органаў выдаюцца на падставе і ў адпаведнасці з Клнстытуцыяй. Апошні раздзел Канстытуцыі рэгламентуе парадак яе дзеяння і ўнясення змен ў яе. АА.Галаўко. КАНСТЫТЎЦЫЯ
САЦЫЯЛІСТЬІЧ-
НАЙ САВЕЦКАЙ РЭСПЎБЛІКІ БЕ1919, першая Канстытуцыя БССР. Прынята 3.2.1919 на I Усебел. з ’ездзе Саветаў. Створана на ўзор Канстытуцыі РСФСР 1918. Складалася з Дэкларацыі правоў прац. і эксплуатуемага народа і 3 раздзелаў. Замацавала афіц. назву дзяржавы — Сацыяліст. Сав. Рэспубліка Беларусі (ССРБ), абвясціла яе рэспублікай Саветаў рабочых, салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў. Вмзкачыла асн. задачы дзяржавы — устанаўленне дыктатуры пралетарыяту, падаўленне супраціўлення звергнутых класаў, знішчэнне эксплуатацыі чалавека чалавекам, пабудова сацыялізму. Адмяніла прыватную ўласнасць на зямлю і інш. сродкі вытв-сді, якія абвяшчаліся нац. здабыткам. Замацоўвала роўныя правы і абавязкі грамадзян рэспублікі, абвяшчала дэмакр. свабоды — сумлення, выказвання поглядаў, сходаў, мітынгаў, шэсцяў, саюзаў. Праца прызнавалася абавязкам усіх грамадзян. Уводзіўся ўсеагульны воінскі абавязак. Вышэйшым органам дзярж. улады абвяшчаўся з ’езд Саветаў Беларусі, y нерыяд паміж з ’ездамі паўната ўлады належала Цэнтр. Выканаўчаму Камітэту (ЦВК). Трэці раздзел прысвячаўся дзярж. сімвалам рэспублікі. Т.ІДоўнар. ЛАРЎСЬ
КАНСТЫТЎЦЫЯ ЧАЛАВЕКА, функдыянальныя і марфалагічныя асаблівасці арганізма, абумоўленыя спадчыннымі і набьггымі ўласцівасдямі. Вызначае рэакцыю арганізма на ўздзеянне знешніх, y т л . хваробатворных, факгараў навакольнага асяроддзя. Тыпы К.ч. вызначаюць: паводле складу дела (рост, маса, развіццё мышцаў, падскурнага слоя тлушчу) — астэнічны, нормастэнічды і гіпсрстэнічны; паводле тэмпе-
раменту — халерык, сангвінік, флегматык, меланхолік; ла суадносінах 1-й і 2-й сігнальных сістэм — мастацкі і мысліцельны; лаводле стану ўсіх аддзелаў нерв. сістэмы, эндакрынных залоз і інш. Mae значэнне ў мед. пракгыцы. КАН СУЛ Ы А Ц Ы Я (ад лац. consultatio нарада), 1) абмеркаванне якога-н. пытання спецыялістамі. 2) Парада спецыяліста па якім-н. пытанні. 3) Установа, якая аказвае дапамогу насельніцтву парадамі спецыялістаў да якіх-н. пытаннях (напр. мед., юрыд. К.). 4) Дадатковыя заняткі выкладчыка з навучэнцамі для лепшага засваення прадмета. КАНСУЛ Ы А Ц Ы Я медыцынс к a я, лячэбна-прафілакгычная ўстанова для аказання мед. дапамогі дзецям і жанчынам. Існавілі 3 тыпы К..: дзіцячая (прафілакт. і лячэбная дапамога дзецям да 3 гадоў), жаночая і змешадая. На Беларусі з 1975 лячэбна-прафілакт. дапамогу дзецям аказваюць дзіцячыя бальніцы, аб’яднаныя з паліклінікамі, і дзіцячыя паліклінікі. Жаночыя К. (струкгурнае падраздзяленне радзільнага дома, паліклінікі ці амбулаторыі) забяспечваюць прафілакг. і лячэбную дапамогу цяжарным і гінекалагічна хворым жанчынам, ажыццяўляюць меры па ахове і замацаванні здароўя жанчын. Асн. задача жаночай К. — назіранне за цяжарнай, своечасовае выяўленне паталогіі цяжарнасці і аказанне кваліфікаванай дапамогі, назіранне за парадзіхамі. Пры жаночай К. працуюць шксшы маці, юрыд. кансультацыі. На Беларусі жаночыя К. працуюць як струкгурныя падраздзяленні ў 110 установах (1998). Э.А.Вальчук. КАНСУМЕНТЫ (ад лац. consumo спажываю), арганізмы, якія кормяцца жывым арган. рэчывам (жывёлы, большасць мікраарганізмаў, часткова насякомаедныя расліны, драпежныя грыбы). Падтрымліваюць сваё існаванне з даламогай пераўтварэння рэчываў, якія выраблены прадуцэнтамі. У трафічных (харчовых) ландугах К. з ’яўляюцца ДРУгім пасля прадудэнтаў звяном. Паводле тыпу жыўлення ўваходзяць y групу гетэратрофаў. Адрозніваюць К. першасныя (расліннаедныя арганізмы), другасныя (драпежныя, якія кормяцда расліднаеднымі арганізмамі, заафагі), трацічныя (драпежнікі ў адносінах да арганізмаў з папярэдняй групы — заафагі другога парадку) і болыл высокіх парадкаў. КАНСЭНСУС (ад лац. consensus згода, аднадушша, саўдэел), 1) адзінства поглядаў, меркаванняў, узаемная згода людзей. Неабходнасць дасягнення К. адзначалі заснавальнікі і лрыхільнікі ідэі грамадзянскай супольнасці і грамадскага дагавору Т.Гобс, Д.Дзідро, Д ж Л ок, Ш .М антэск’ё, Ж .Ж .Русо і інш. Паводле Г.Гегеля, забеспячэнне ўзаемнага «прызнання» людзьмі адзін аднаш (аж да прымусовага К.) з ’яўляецца найбольш агульнай умовай рэалізацыі магчымасцей грамадства. У процілегласць такому падыходу прадстаўнікі франц.
Асветнідтва, a потым Э.Дзюркгейм і яго паслядоўнікі лічылі К. рацыянальна ўсвядомленай салідарнасцю, арган. уласцівасцю «нармальнаіа» сац. жыцця людзей. М.Вебер разглядаў К. не толькі як атрыбут «нармальнага» (ідэальнага) стану грамадства, але і як неад'емную характарыстыку любога ірамадства, калі яно валодае элементарньім парадкам, згодай — гармоніяй яго элементаў. Г.Тард, наадварот, выводзіў К. з псіхал. «законаў пераймання», a ГЛебон — з пастуліраванага ім закону «духоўнага адзінства», што дзейнічае ў любым чалавечым калектыве. Паводле тэорыі традыцыяналізму (Ч.Морыс, АКонт, Ф.Ніцшэ, М.Хайдэгер), К. звязаны з ажыццяўленнем прынцыпу «адзінства ў разнастайнасці», як спалучэння ў адзіным арганЬме вялікай федэрацыі разнастайных аўтаномных супольнасцей (сямейных, прафес., этн., рэліг., рэгіянальных), кожная з якіх з’яўляецца прамежкавым звяном паміж індывідамі і дзяржавай. Аб радыкальным парушэнні грамадзянскага К. сведчаць грамадзянскія войны, рэвалюцыі, сац., рэліг. і міжнац. канфлікгы. 2) Прыняцце рашэнняў або дагавораў на аснове агульнай згоды ўдзельнікаў. Метад К. прыняты ў шэрагу органаў ААН і інш. міжнар. арг-цый. Напр., прынцып К. выкарыстаны пры прыняцці кардынальных рашэнняў па міжнар. палітыцы на Нарадзе па бяспецы і супрацоўніцгве ў Еўропе 1975. 3) Дамоўленасць, згода наконт умоў ажылцяўлення якой.-н. аперацыі або дзейнасці, y якіх зацікаўлены некалькі бакоў (напр., дагавор куплі-продажу, дагавор падраду, дагавор камісіі і г.д.). С. ФДубянецкі. КАНТ (ад лац. cantus спевы, песня), свецкая бытавая вакальна-харавая песня-гімн. Пашыраны ў слав. народаў y 16— 18 ст. К. ўласцівы: сілабічны рыфмаваны верш з тыповымі структурамі 11(5+6), 13(7+6), 14(8+6), 12(6+6) і інш.; папевачны прьшцьш муз. мыслсння; страфічная форма арганізацыі (ад 2—4 да шматрадковай шматчасзхавай са строфамі вьшіэйшага парадку); шматстрофная будова; тьшовая быт. танд. мелодыка і рытміка; характэрныя рытмаформулы і рытмаінтанацыі: стэрэатыпізацыя кадэнцыйных і экспазіцыйных зваротаў, секвентны метад развіцця; танізацыя мелодыхай сілабічнага верша і крышталізацыя сілабатонікі; лінеарны првінцып фактурнага мыслення; крышталізацыя функцьшіаіьнай гармоніі на канцах радкоў і строф з перавагай натуральна-ладавай y сярэдзіне; сувязь са энаменным спевам і нар. песняй. К. з ’явіліся ў Чэхіі ў 14 ст. На Беларусі ўзніклі ў 15 ст. Іх прататыды — псальмы і песні з гусіцкіх зборнікаў («Псалтыр» Я.Гуса) і шматлікіх пратэстанцкіх канцыяналаў, катэхізісаў, песеннікаў. Найб. раннія К. былі 1-, 2-галосымі. Паступова на Беларусі і Украінё замацавалася 3- і 4-галосая фактура. 3галоссе стэрэатыпізавалася і стапа штампам з уласдівымі яму функцыямі галасоў: верхні — вядучы, сярэдні (у тэрцыю ці сексту) і ніжні — бас (гарманічны фундамедт). Гэты тып фактуры значна паўплываў на бел. нар.-песеннае шматгалоссе, стаў тыповым прындыпам
арганізадыі партый для «траістай музыкі». Змест К. звязаны са старажытнасдю і сучаснымі ім эпохамі. Бытавалі славільныя, патрыят., гіст., дакаянныя, малітоўныя, любоўныя, лірычныя, пастаральныя, застольныя, апакалілтычныя, эсхаталагічныя, сац. накіраванасці. Складваліся ў духоўных акадэміях, калегіях, семінарыях, павятовых і парафіяльных вучьшішчах, брацкіх школах, манастырах, пазней y купецкім, мяшчанскім асяроддзі. Вядомы К. Афанасія Філіповіча, Сімяона Полацкага, Е.Славінецкага (Беларусь), Дз.Растоўскага (Туптала), С.Яворскага, Ф.Пракаповіча, Р.Скаварады (Украіна), А.Кантэміра, В.Традзьякоўскага, М Л аманосава, А.Сумарокава, І.Багдановіча (Расія) і інш. Літ.. О р л о в а Е. О траднцмях канта в русской музыке / / Теоретмческпе наблюдення над ясторпей музыкл. М., 1978; К е л д ы ш Ю. В. Внекультовая духовная песня / / Мсторня русской музыкн. М., 1983. T. 1; Я г о ж. Песня в рукопясных сборняках / / Там жа. М., 1984. Т. 2, ч. 1; К о с т ю ц о в е ц Л.Ф. Кантовая культура в Белорусснн. Мн., 1975. Л.П.Касцюкавец. КАНТ (Kant) Герман (н. 14.6.1926, г. Гамбург, Германія), нямецкі пісьменнік. Скончыў Грайсфальдскі (1952) і Берлінскі (1956) ун-ты. Дэбютаваў зб. апавяд. «Крышку Паўднёвага мора» (1962). У раманах «Актавая зала» (1965), «Выхадныя звесткі» (1972), «Прыпынак y дарозе» (1977), зб-ках апавяд. «Парушэнне граніцы» (1975), «У дадатак да анкеты», «Трэці цвік» (абодва 1981), «Бронзавы век» (1986) тэмы фашызму і вайны, індывід. і калект. віны, жыцця пасляваен. Германіі. Яго творам уласцівы мазаічнасць структуры, насычанасць сімваламі-лейтматывамі, спалучэнне гумару і іроніі, сатыры і сарказму. Н а бел. мову асобныя творы К. пераклала Н.Мацяш. Нац. прэмія ГДР 1973. Тв.: Рус. пер. — Остановка в пугн. М., 1979; Обьясннмое чудо: Рассказы. Очеркн. М., 1982; Ахтовый зал; Выходныс данные. М., 1987. Лім.: Л е о н о в a Е.А Лнтературные ремшшсценцнм в романе Г.Канта «Остановка в путн» / / Проблема традацмй н взанмовлня ння в лятературах сіран Зап. Европы н Амершся XIX—XX вв. Ннжнмй Новгород, 1993. Е.А.Лявонава. КАНТ (Kant) Імануіл (22.4.1724, г. Кёнігсберг, цяпер г. Калінінград, Расія — 12.2.1804), нямецкі філосаф, родапачынальнік ням. класічнага ідэалізму. Скончыўшы Кёнігсбергскі ун-т (1745), працаваў хатнім настаўнікам y розных гарадах Усх. Прусіі. 3 1755 прыват-дацэнт, y 1770— 96 праф. логікі і метафізікі Кёнігсбергскага ун-та (быў дэканам факультэта, двойчы рэктарам ун-та). У творчай біяграфіі К. вылучаюць 2 перыяды: «дакрытычны» (1746— 69) і «крытычны» (1770— 97). Для першага перыяду характэрны творы па пытаннях прыродазнаўства і філасофіі прыроды. У працы «Усеагульная натуральная гісторыя і тэорыя неба* (1755) развіў касмаганічную гіпотэзу пра паходжанне і развіццё Сонечнай сістэмы (гл. Касмагонія). У фізіцы, y развіццё ідэй Р.Дэкарта і Г.Галілея, абгрунтаваў новае ву-
чэнне пра адноснасць руху і спакою, y біялогіі сфармуляваў ідэю генеалагічнай класіфікадыі жывёльнага свету, y антрапалоііі — ідэю натуральнай гісторыі чалавечых рас. Гал. творы «крытычнага» перыяду — «Крытыка чыстага розуму» (1781), «Крьгтыка практычнага роэуму» (1788) і «Крытыка здольнасці суджэння» (1790). Паводле К„ па-за межамі пачуццёвых феноменаў існуе непазнавальная, але аб’ектыўная ў абсалютным сэнсе рэальнасць, аб якой y тэорыі пазнання маюцца тсшькі даволі абстрак-
1 К»нт.
тныя паняцці — наўмены, якія не даюць нічога для пазнання «рэчаў y сабе», але дазваляюць мысліць пра іх як аб спасцігальных сутнасцях. Ен адзначаў супярэчлівасць розуму і мыслення наогул, паказаў, што пазнанне рухаецца ў рэчышчы гнасеалагічных процілегласцей, якія ўзнікаюць і патрабуюць свайго вырашэння (гл. Антыномія). Аснова этыкі К. — вучэнне аб годнасці і самакаштоўнасці кожнай асобы, якое адпавядала ідэям Франц. рэвалюцыі 1789 аб усеагульных і неад’емных правах чалавека і грамадзяніна. Яно выкладзена ў працах «Асновы метафізікі і маралі» (1785), «Метафізіка нораваў» (1797), «Рэлігіі ў межах тсшькі розуму» (1798) і інш. Маральны закон, паводле К., патрабуе ад кожнага індывіда дзейнічаць так, каб правіла яго асабістых паводзін магло стаць правілам паводзін для ўсіх (гл. Катэгарычны імператыў.) У сувязі э аўтаномнасцю і самастойным існаваннем маральнасці К. прапанаваў сваё разуменне права, дзяржавы, палітыкі і гісторыі. У працах «Ідэі ўсеагульнай гісторыі ў сусветным грамадзянскім плане» (1784), «Да вечнага міру» (1795) і інш. паказаў, дгго «натуральнае» права павінна ўмацоўваць маральную свабоду асобы, г. зн. ствараць умовы для выканная ёю свайго абавязку. К. вызначыў 3 неадчужальныя прынцылы грамадскага жыцця ва ўмовах дзяржавы: свабода кожнага члена грамадства, роўнасць усіх падданых, самастойнасць кожнага грамадзяніна. У цэлым, на яго думку, чалавечае грамадства як адэіны механізм развіваецца ў кірунку да «ўсеагульнай прававой грамадзянскай супольнасці» або «сусветна-грамадзянскага стану», г. зн. да дасканалай ідэальнай рэспублікі. Дасягнуць ідэальнага стану грамадства, y якім панаваў бы мір паміж асобнымі людзьмі і дзяржавамі, можна, паводле К., талькі праз пераадоленне ўласцівых гісторыі антаганізмаў, супярэчнасцей, войнаў і звязаных з імі пакут і бедстваў людзей. У сваіх творах ён выклаў асно-
КАНТАБІЛЕ_____________ 601 вы крытычнай эстэтыкі, y прыватнасці, эстэтыкі прыгожага, узнёслага і геніяльнага. Ужо сама цікавасць да прыгожага ў прыродзе, лічыў ён, узвышае чалавека ў маральных адносінах. На асновс вучэння К. ўзніклі розныя філас. кірункі і плыні (гл. Бадэнская школа, Кантыянства, Марбургская школа, Неакантыянства). На Беларусі філасофія К. вядома з канца 18 ст. Некаторыя яго творы, y т л . трактат «Да вечнага міру», дераклаў і вьідаў y Вільні Ю.Быхавец. Праф. Віленскага ун-та Ян Г.Абіхт чытаў лекдыі ў духу вучэння К. Ян Снядэцкі лічыў асноватворным пачаткам навук. сістэмы К. сенсуалізм, крытыкаваў яго тэзіс аб «чыстых» (апрыёрных) формах ведаў. А.Доўгірд прааналізаваў судярэчнасці ў кандэпцыі К. аб «рэчах y сабе», даследаваў на аснове прынцыпаў філасофіі «разважнага розуму» яго ўяўленні аб трансцэндэнтальнай дыялектыцы і яго этьгчную канцэпцыю. Акгыўна прапагандавалі погляды К. філосафы Ф.Вігура, М.Чацкі, Ю .Ш аняўскі, Ф.Яронскі і інш. Тв:. Рус. пер. — Соч. T. 1—6. М., 1963— 66; Трактаты н пмсьма. М., 1980. Літ.. Д о р о ш е в н ч Э .К . Фнлософня эпохн Просвеіценпя в Белорусснн. Мн., 1971; А с м у с В.Ф. Нмманумл Kam. М., 1973; Н а р с к н й М.С. Кант. М., 1976; K y з н е ц о в В.Н. Немецкая класснческая фплософня второй половшіы XVIII — начала XIX в М., 1989; Э р ш Ж. Філасофскае здумленне: Гісторыя заходняе філасофіі: Пер. з фр. Мн., 1996; К а с с п р е р Э. Жпзнь н ученме Канта: Пер. с нем. СПб., 1997. С.Ф.Дубянецкі. КАНТАБІЛЕ (ад італьян. cantabile літар.
пявуча), пявучасць, напеўнасць мелодыкі (у вак. і інстр. музыцы) і муз. выканання. 3 2-й пал. 18 ст. абазначэнне K. (С.) часта выстаўляецца разам з абазначэннем тэмпу муз. твора ці яго часткі, паказваючы на хараюар музыкі. Сустракаюцца і самаст. творы з назвай «K.» («Кантабіле» для віяланчэлі і фп. Ц.Кюі). «КАНТАБІЛЕ», бел. ансамбль старадаў-
няй музыкі. Створаны ў 1976 y Мінску. Арганізатар і маст. кіраўнік Г.Гедыльтэр. У складзе ансамбля (1998): Гедыльтэр (флейта), Я.Віданаў (флейта), А.Маскаленка (скрыпка), І.Жукоўскі (віяланчэль), К.Шараў (клавесін і арган). Доўгі час y калектыве працавалі С Д рабкін (віяланчаль, да 1995) і П.Сакін (скрыпка, да 1996). У рэпертуары тэматычныя праграмы акрэсленай стыліст. накіраванасці («І.С.Бах і Г.Ф.І’ендэль», «Музыка Еўропы да І.С.Баха», «Музычны Парыж 18 ст.», «Музыка барока», «Італія 17— 18 ст.», «Руская музыка 17— 18 ст.»). Упершыню выканаў многія творы «Полацкага сшытка» — помніка бел. быт. музыкі 17 ст. Пастаянна ўзбагачае рэпертуар за кошт раней невядомых твораў бел. музыкі (Серэнада, Дывертысмент y 3 частках, Санаціна, 2 паланэзы Мацея Радзівіла, 12 ne c e m Міхала Казіміра Агінскага ў пера-
602______________КАНТАБРЫ лажэнні для ансамбля і інш.). У 1992— 96 калекгыў запісаў 4 кампакг-дыскі, сродкі ад рэалізацыі якіх пералічаны ў фонд дапамогі дзецям, падярпелым ад Чарнобыльскай катастрофы. КАНТАБРЫ (лац. Cantabri), старажытнае племя, якое жыло ў Паўн. Іспаніі на ўзбярэжжы Біскайскага заліва і ў бліжэйшых rapax (цяпер прав. Кантабрыя). Утварылася ў выніку зліцця кельтаў і ібераў з мясц. насельнідтвам. Захоўвалі родавы лад з леражыткамі матрыярхату. У 2— 1 ст. да н.э. супраціўляліся рым. заваяванню. Канчаткова падпарадкаваны і часткова знішчаны ў Кантабрыйскую вайну ў час паходаў Аўгуста і Агрыпы (29— 12 да н.э.); іх тэр. ўвайшла ў склад рым. правінцыі Іспанія Блізкая. КАНГАБРЫЙСКІЯ Г 0 Р Ы (CordUlera Cantabrica), горы на Пн Іспаніі, уздоўж паўд. ўзбярэжжа Біскайскага зал. Атлантычнага ак. Даўж. 500 км. Выш. да 2613 м. Паўн. схілы стромкія, расчлянёныя далінамі рэк і дяснінамі, паўд. — лакатыя. Найб. высокая зах. ч. (каля 2000 м) складэена з палеазойскіх кварцытаў, мармуру, вапнякоў; усх. ч. (Баскскія горы) больш нізкая, (1000— 1500 м) складзена з мезазойскіх вапнякоў і інш. Вельмі пашыраны карст. Радовішчы жал. і поліметал. руд, каменнага вугалю. Клімат вільготны. Ападкаў больш за 1000 мм за год. Густая сетка рэк. На паўн. схілах лясы з дубу, буку, каштану, хвоі, на паўд. — ксерафітавь я хмы зняй і альпійскія лугі. Нац. парк Кавадонга, рэзерват Саха. КАНТАБРЫЯ (Cantabria), аўтаномная вобласць і адм. правінцьм на П н Іспаніі, на ўзбярэжжы Біскайскага зал. 1 t. 5,3 тыс. кхг. Нас. 524 тыс. чал. (199. Адм. ц., прамысл. і трансп. вузел — г. Сантандэр. Большую ч. тэр. займаюць Кантабрыйскія горы. Важны прамысл. раён. Здабыча поліметал. і жал. руд. Выплаўка чыгуну і сталі. Металург.,
судна- і самалётабуд., электратэхн., хім., тэкст., харчасмакавая (пераважна рыбакансервавая, тытунёвая) прам-сць. Мяса-малочная жывёлагадоўля. У пасевах пераважае кукуруза' і бабовыя. Гал. тэхн. культура — тьпунь. Развіта агародніцгва і садоўніцгва. Рыбалоўства. Транспарт чыг., аўтамаб., марскі. КАНТАДЖЭН (ад лац. kontego укрываць), 1) хаатычная канцэнтрацыя ці групоўка арганізмаў, што склалася ў выніку стыхійнага працэсу паводле масавага высялення жывёл y неўласцівыя для іх мясцовасці (напр., пры высяленнях y час стыхійных бедстваў або пад уплывам антрапагенных фактараў). 2) Метад вывучэння распаўсюджанасці BiAy, заснаваны на атрыманні проб па квадратах і складанні рада градацый шчыльнасці відавога насельніцтва. «КАНТАД0РСКАЯ ГРЎПА», міжнародная пасрэднідкая група ў Лац. Амерыцы ў 1980-я г. Створана ў студз. 1983 y час нарады прадстаўнікоў Мексікі, Венесуэлы, Панамы і Калумбіі на панамскім в-ве Кантадора (адсюль назва) з мэтай садзейнічадь мірнаму палгг. ўрэгуляванню крызісу ў Цэнтр. Амерыцы (ваен. канфлікты ў Нікарагуа, Сальвадоры і інш.). У ліп. 1983 прэзідэнты краін групы падпісалі Канкунскую дэкларацыю, y якой прапанаваны ў якасці перадумоў мірнага ўрэгулявання вывад замежных ваен. саветнікаў, забарона выкарыстання тэрыторыі адных краін ддя ваен. і паліт. акцый супраць іншых, спыненне паставак зброі і інш. У 1984 распрацаваны праект «Акга міру і супрацоўніптва ў Цэнтр. Амерыцы». У 1985 створана т. зв. група лац.-амер. падтрымкі К.г. (Аргенціна, Бразілія, Перу, Уругвай). Аднак матэрыяльная падгрымка нікарагуанскай узбр. апазіцыі з боку ЗШ А падрывала намаганні К.г., якая пасля 1987 фактычна спыніла дзейнасць. КАНТАКАР&НТ (ад італьян. conto рахунак + corrente бягучы), к а н т а к а р э н т н ы р а х у н а к , адзіны бягучы і пазыковы рахунак, які адкрываецца
банкам кліенту для захоўвання сродкаў і ажыццяўлення разлікаў. Па К. праходзяць пазыкі, што банк дае кліенту, і сродкі, якія паступаюць y банк ад кліентаў y выглядзе ўкладаў, вяртання пазык і інш. КАНТАКТ (ад лац. contactus дакрананне), 1) судакрананне, непасрэдная блізкасць да месца знаходжання чаго-н. ці каго-н. 2) Сувязь, узаемадзеянне, уэгодненасць y рабоце; узаемаразуменне. 3) Паверхня, месца, зона судакранання чаго-н. 4) Судакрананне, злучэнне чаго-н. Напр., К. э л е к т р ы ч н ы — злучэнне 2 праваднікоў, пры якім эл. ток можа ісці ад аднаго правадніка да другога; паверхня судакранання праваднікоў току ці прыстасаванне, якое забяспечвае такое злучэнне. КАНТАКТАВАЯ ЗВАРКА, зварка, пры якой дэталі злучаюдь награваннем месца кантакту эл. токам і адначасовым сцісканнем (асаджваднем); адзін з
С х ем ы какгактавай
зваріО: a — сты кав о й ; 6 — к р о п кав а й ; e — ш ы ўнай (р о л ік а в а й ); 1 — д э т а л і, я к ія іварваю ц ц а ; 2 — э л ек т р о д ы ; 3 — зв ар ач н ы тр а н с ф а р м а га р ; Р — сіл а, ш то с ц іс к а е дэтал і.
найб. прадукцыйдых спосабаў зваркі. Бывае кропкавая, стыкавая, шыўная (ролікавая) і рэльефная; зварка аплаўленнем (месца злучэдня награваюць да аплаўлення), судраціўленнем (да пластычнага стану) і кандэдсатарная (з выкарыстаннем імпульсаў ад батарэі кандэнсатараў).
А нсам бль « К ан таб іл е» .
Н а й б . п а ш ы р а н а к р о п к а в а я К .з ., п р ы я к о й а с о б н ы м і к р о п к а м і-к р у ж к а м і эл у ч а ю ц ь л істав ы я к а н с т р у к ц ы і ў н ах л ё с т. П р ы с т ы к а в о й з в а р ц ы д э т а л і зл у ч а ю ц ь п а ў с ё й п л о ш ч ы сут ы к н е н н я (д р о т , а р м а т у р а , т р у б ы , р э й к і і ін ш .). П р ы ш ы ў н а й К .з . ( р о б я ц ь р о л ік а м іэ л е к т р о д а м і) к о ж н а я зв а р н а я к р о п к а п е р а к р ы в а е п а п я р э д н ю ю і ў гв ар а е э в а р н о е ш в о ; п р ы р э л ье ф н а й м есц а звар н ы х к р о п ак вы зн ач а е ц ц а за га д з я с г в о р а н ы м і в ы ст у п а м і. Д л я
К .з. в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь м а ш ь ш ы (у с т а н о ў к і) з кан стр у кттд ў н а а б ’я д н а н ы м і з в а р а ч н ы м т р а л с ф а р м а т а р а м (п е р а ў г в а р а л ь н ік а м ) і м ех. п р ы с т а с а в а н н е м д л я с ц іс к а н н я д э т а л е й .
КАНТАКТАВАЯ CÉTKA, сукупнасць прылад для перадачы эл. энергіі ад цягавых падстанцый электравозам, трамваям, тралейбусам і інш. Перадача энергіі ажыццяўляецца праз слізгальны кантакт паміж кантактавым провадам (ці рэйкай) і токаздымнікам рухомага саставу. К ан так тавы п ровад р азм яш ч аю ц ь л а д р эй к а м і (н а п р ., т р а м в а й к ы м і) а б о ўвдоўж т р а сы б я з р э й к а в а г а т р а н с п а р т у (т р а л ей б у с аў ). к а н т а к т а в у ю р э й к у — н а ў зр о ў н і хац авы х ч а с т а к . н а п р ., м с т р а п а л іт э н а . К ан тактавы провал п р ы м а ц о ў в а ю ц ь д а а п о р з д а п а м о г а й гн уткіх э л е м е н т а ў (т р о с а ў ц і д р а т о ў ), с п е ц . а р м ату р ы і ізал ягар аў . Д л я н а д з е й н а й р а б о т ы К .с . д з е л я ц ь н а с ек ц ы і. П р ы р а м о н г н ы х р аб о т ах , я к ія л а тр а б у ю ц ь з н я ц ц я я а п р у ж а н н я , а д к л ю ч а ю ц ь т о л ь к і ад н у с е к ц ы ю б е з п а р у ш э н н я с іл к а в а н н я аст а т н іх участкаў.
КАНТАКТАВЫЯ НАПРЎЖАННІ, напружанні, якія ўзнікаюць пры мех. уза-
Р а зм е р к а в а н н е к антш ставы х н »лру ж янн яў лры с ц іс к а н н і с ф е р ы чны х ц ел : Р— с ц іс к а л ь н ы я с іл ы ; р0 — м а к с ім а л ь н а е н алруж анле ў ц эн тры пляцоўкі кантакту 5; р — напруж анне н а адл е гл а с ц і г а д ц э н т р а гэ т а й п л я ц о ў к і; A — п у н к т , y я к ім н ап руж ан ле м а к с ім а л ь н ае .
емадзеянні цвёрдых цел y месцы іх кантакгу. Веданне іх неабходна для разліку падшыпнікаў, зубчастьіх і чарвячных перадач, колаў рухомага саставу і рэек, кулачковых механізмаў і інш. У ц эн т р ы п л я ц о ў к і дотьпсу м а т э р ы я л ц ел зн а х о д зіц ц а ва ў м о в ах а б ’ё м н а г а н а п р у ж а н а г а стан у . М ак с . д а т ы ч н ы я л а л р у ж а н н і. я к ія ў а сн . в ы зн а ч а ю ц ь т р ы в а л а с ц ь с ц іс к а л ы х ц ел , р а з м е л п а л ы н а н е к а т о р а й г л ы б ін і а д к а л т а к ту. Р а зм е р к а в а н н е К .н . в е л ь м і с к л а д а н а е , в ы з н а ч а е ц ц а п р угка сц і т эоры яй. Д л я н е б я с п е ч н ы х п у н к т а ў в ы з н а ч а ю ц ц а р а з л ік о в ы я н а п р у ж а н л і. я к ія п а р а ў н о ў в а ю ц ц а з д а п у ш чальны м і ларм альлы м і н ал р у ж ан л ям і пры п р о с т ы м р а с ц я ж э н н і. І.ІЛ е а н о в іч .
КАНТАКІАВЫЯ РА Д 0В ІШ Ч Ы , паклады карысных выкапняў, якія ўзнікаюць y зямной кары на кантакце гарачых магаатычных парод з умяшчальнымі пародамі. Падзяляюцца на кантакгава-метамарфічныя (узнікаюць ад дзеяння высокай т-ры на ўмяшчальныя пароды) і кантактава-метасаматычныя, пры ўтварэнні якіх y пароды пранікаюць лятучыя кампаненты (пара вады, бору, хлору, фтору) і цяжкія металы. Асабліва падлеглыя кантактаваму метасаматызму карбанатныя пароды (гл. Скарны). К.р. — важная крыніца руд жалеза, хрому, медзі, цынку, свінцу,
вальфраму, малібдэну, золата, a таксама неметал. карысных выкапняў — мармуру, карунду, андалузіту. KAHTÂKTAP, двухназіцыйны камутацыйны апарат з самазваротам для частых пераключэнняў y эл. ланцугах нізкага напружання; разнавіднасць выключальніка. Бываюць пастаяннага і пераменнага (прамысл. і высокай частаты) токаў. Д а п у с к а ю ц ь д а 1500 у к л ю ч э н н я ў - в ы к л ю ч э н н я ў з а га д з ін у , к а м у гу ю ц ь т о к і д а 1 к А М а ю ц ь п е р а в а ж н а эл . п р ы в о д , ч а с а м п н е ў м а т ы ч н ы ц і гід р а ў л і'ш ы . К . п а с т а я н н а г а т о к у (1 і 2 -п о л ю с н ы я ) п р ы з н а ч а н ы п е р а в а ж н а д л я к ір а в а н н я эл. р у х а в іх а м і п а с т а я н н а г а т о к у (у т р а м в а я х , т р а л е й б у с а х , э л е к т р а в о з а х і ін л і.) , a К . п е р а м е н н а г а т о к у (3 - і ш м а т п о л ю с н ы я ) — д л я к ір а в а н н я а с ін х р о н н ы м і эл. м а ш ы н а м і (п р ы в о д ы с т а н к о ў , л іф т а ў , к р а н а ў ). В ы к а р ы с т о ў в а ю ц ц а т а к с а м а ў а ў г а м а т ы за в а н ы х вьггв. у с тан о ў к ах .
КАНТАКТНАЯ
Р 03Н А С Ц Б
ПАТЭН-
ЦЫЯЛАЎ, рознасць патэнцыялаў паміж праваднікамі з рознай работай выхаду, якія знаходзяцца ў электрычным кантакце, ва ўмовах раўнавагі тэрмадынамічнай. П р ы к а н т а к ц е д в у х п р а в а д н ік о ў п а м іж імі а д б ы в а е ц ц а а б м е н э д е к т р о л а м і п р а в о д н а с ц і. У в ы н ік у п р а в а д н ік з м е л ш а й р а б о т а й вы х ад у за р а д ж а е ц ц а д а д а т н а , з б о л ы л а й — ад м о ў н а. У в о б л а с ц і к а н т а к т у ў зн іх а е э л . п о л е , н а к ір а в а н а е т а к , ш т о п а т о к і э л е к т р о л а ў y або дву х л а л р а м х а х у р а ў н а в а ж в а ю ц д а , і ў с т а н а ў л ів а е ц ц а п а с т а я н н а я К .р .п . Я н а р о ў н а я р о з н а с ц і р а б о т вы х ад у п р а в а д н ік о ў , а д н е с е н а й д а зар ад у э д е к т р о н а . К .р .п . зал ехсы ць ад п р ы р о д ы п р а в а д л ік а , с т а н у я го п а в е р х н і і м о ж а д а с я г а ц ь н е к а л ь к іх в о л ь т. Н а іс н а в а н н і К .р .п . гр у н т у ец ц а работа важ ней ш ы х элем ен таў п аўп рав а д н ік о в а й э л е к т р о н ік і: р — п п е р а х о д а ў і к а н таісгаў м с т а л — п а ў п р а в а д н ік ; я л а в ы к а р ы с т о ў ваец ц а для п р ам о га п ер аў гв ар эн н я ц еп лавой э н е р г іі ў э л е к т р ы ч н у ю ; я е т р э б а ў л іЧ в аць п р ы к а н с т р у я в а н н і э л е к т р а в а к у у м н ы х п р ы л ад . Р .М .Ш а хлевіч .
КАНТАМІНАЦЫЯ (лац. contaminatio сутыкненне, змяш энне), 1) y мов а з н а ў с т в е — аб’яднанне ў моўным патоку элементаў дзвюх моўных адзінак на аснове іх струкгурнага падабенства або тоеснасці, функцыян. або семантычнай блізкасці. У выніку адбываецца «абмен» кампанентамі такіх адзінак (напр., слова «сёлета» ўтварылася пры ўзаемадзеянні слоў «сяго» і «лета»). Кампаненты ў новым слове іншы раз акрэслены вельмі выразна, іншы раз зменены непазнавальна, зберагаючы
С х ем а а д н а п о л ю с н а га э л е к т р а м а г н іт н а г а
кантактара: 1, 2 — калтакт ы ; 3— я к а р ; 4 — асяродак; 5 — аб м о т к а э л ек гр а м а гн іт а ; 6 — дугага с іл ь я а е п р ы с з а с а в а н л е .І —
ток.
КАНТАР
603
толькі адзін гук. 2) У фалькл о р ы — спалучэнне ў адным творы сюжэтаў 2 і болып твораў, варыянты якіх існуюць y вуснай перадачы і самастойна. Часцей трапляецца ў казках і баладах. У большасці выпадкаў К. — вынік творчага працэсу, калі 2 ці больш сюжэтаў складаюць адно непаўторнае маст. цэлае. Ё с ц ь п а с т а я н н ы я К ., я к ія с т ал і т р а д ы ц ы й н ы м і. У к а з а ч н ы м э п а с е ўсх. с л а в я л д а іх а д л о с я ц ц а К . с ю ж э т ы х т в о р а ў A T 1 «Л іса к р а д з е р ы б у з во за» + A T 2 « В о ў к к а л я п а л о н к і* + A T 3 « Л іса а б м а зв а е гал аву ц естам » . Б ал а д ы ч а с ц е й к а л т а м ін у ю ц ш з л ір ы ч л ы м і п е с н я м і. Н а п р ., у ст у п а м д л я м н о гіх бсл . і ўкр . в а р ы я н т а ў б а л а д ы « Д а ч к а -п т у ш к а » з ’я ў л я е ц д а л ір ы ч н а я п е с н я « Ч а м у ж н е п р ы й ш о ў » і ін ш . Л іт В е д е р н н к о в а Н .М . К о л т а м л н а іш я к а к т в о р ч е с к н й п р л е м в в о л ш е б п о й с к а з к е / / Р у с с к л й ф о л ь к л о р . Л ., 1972. Т. 13; Б a р a г Л .Р . С ю ж э т ы і м а т ы в ы б е л ар у с к іх н а р о д н ы х к а з а к . М н ., 1978; М а т в е е в а Р .П . К о н т а м н л а ц н я к а к т в о р ч е с к н й п р о ц с с с в с н б н р с к о м с к а з н т е л ь с т в е (н а м а т е р л а л с волш ебн ы х ск азо к) / / Русскп й ф ольк лор С я бнрн: Э лем енты архптектонлкл Н овосл б н р с к , 1990. К .П .К а б а ш н іка ў.
KÂHTAH (Canton), горад на ПнУ ЗША, штат Агайо. Каля 100 тыс. ж., з прыгарадамі каля 500 тыс. ж. (1988). Вузел чыгунак і аўтадарог. Буйны цэнтр чорнай металургіі і металаапрацоўкі (выплаўка электрасталі і сплаваў, вытв-сць лідця з чыгуну і каляровых металаў, буд. металаканструкцый, штампаваных дэталей, труб, сейфаў). Машынабудаванне (вытв-сць падшыпнікаў, аўтадэталей, электрабытавых прылад, рухавікоў унутр. згарання). Перапрацоўка пластмас, харч. прам-сць. КАНТАШ СТЫ (ад ням. Kantonist ваеннаабавязаны), 1) y Прусіі ў 1733— 1813 ваеннаабавязаныя (рэкруты), пгго падлягалі прызыву ў адной з акруг (кантонаў), кожная з якіх камплектавала свой полк. 2) У Расіі ў 1805— 56 салдацкія сыны, якія з дня нараджэння прылічваліся да ваен. ведамства і вучыліся ў спец. школах (гл. Кантанісцкія школы). КАНТАНІСЦКІЯ Ш К 0 Л Ы , ваенныя навучальныя ўстановы ніжэйшага раэраду ў 1805— 58 y Рас. імперыі для кантаністаў. У іх вучыліся дзеці з 7 (з 1824 — з 10) да 15 гадоў, пасля чаго асн. частка навучэнцаў залічвалася салдатамі ў войска тэрмінам на 20 гадоў, астатнія прадягвалі навучанне да 18 гадоў і атрымлівалі чын унтэр-афіцэра. Асн. мэта К.ш. — падрыхтоўка добра абучаных і «адцаных прастолу» салдат. Праграма навучання была вельмі абмежаваная (Закон Божы, чытанне, пісьмо, лік), унутр. распарадак вызначаўся празмернай жорсткасцю, пераважала ваен. муштра. У сувяэі з ліквідацыяй ваен. пасяленняў К.ш. часткова расфарміраваны, некат. пераўтвораны ў вучылішчы ваен. ведамства. КАНТАР (ад лац. cantor спявак), першапачаткова пеўчы ў касцёле, паз-
604
КАНТАР
ней — спявак y прыдворнай капэле, настаўнік музыкі ў каталіцкіх і пратэстанцкіх духоўных навуч. установах, гар. школах. У пратэстантаў К. ствараў таксама музыку діш царк. службаў і гар. урачыстасцей і кіраваў муз. выкананнем. Часам К. узначальваў усё муз. жыіше горада (да канца 18 ст.; напр., І.С .Бах). У яўр. сінагозе — гал. спявак хору (наз. таксама хазан).
1949. Ленінская прэмія 1965. Нобелеўская прэмія 1975 (разам з Т .Купмансам). Тв.: Математаческпе методы органвзацюі п планнровання пронзводства. Л., 1939; Экономнческнй расчет нанлучшего яспользовання ресурсов. М., 1959; Функцвональный аналпз. 3 нзд. М., 1984 (разам з Г.П.Акілавым). KAHTAPÔBI4 Леў Ісакавіч (18.8.1903,
в. Любонічы Кіраўскага р-на Магілёўскай вобл. — 30.10.1958), бел. вучоны ў галіне акушэрства і гінекалогіі. Д -р мед.
KÂHTAP (Cantor) Георг (3.3.1845, С.-Пецярбург — 6.1.1918), нямецкі матэматык, заснавальнік тэорыі мностваў. Скончыў Берлінскі ун-т (1867). 3 1869 ва ун-це ў г. Гале (у 1879— 1913 праф.). Распрацаваў тэорыю бясконцых мностваў і тэорыю трансфінітных лікаў, сістэматызаваў і абгрунтаваў прынцыпы свайго вучэння аб бясконцасці. Сфармуляваў адну з аксіём неперарыўнасці (а к с і ё м a К.). Увёў паняцці лімітавага пункта, вытворнага мноства, развіў адну з тэорый ірадыянальных лікаў. Тв:. Рус. пер. — Труды no теорнн множеств. М., 1985.
У бел. музыцы жанр К. інтэнсіўна развіваўся ў разнастайных паводле формы і зместу рэчышчах. 3 1920-х г. ва ўсёй гісторыі жанру прасочваецца традыцыя ўвасаблення грамадска значных тэм («Дзесяць год» М.Аладава, «Ііесня волі» і «Босыя на вогнішчы» Т.Шнітмана). Героіка-патрыят. вобразы знайшлі Л . В Кютаровіч.
КАНТАРНІЯТЫ, манетападобныя мед-
ныя знакі 4— 5 ст. н.э. з партрэтамі рымскіх імператараў (ад Калііулы да Антэмія), Аляксандра Македонскага, знакамігых паэтаў, пісьменнікаў і інш.; на адваротным баку сустракаюцца выявы, скапіраваныя са стараж. манет, міфалагічныя сюжэты, цыркавыя сцэны і г.д. К., як правіла чаканіліся і мелі дыяметр 37—38 мм. Прызначэнне К. дакладна не высветлена, часам яны служылі ўзнагародамі ў спарт. спаборніцтвах, талісманамі і інш. Леанід Віталевіч (19.1.1912, С.-Пецярбург — 7.4.1984), савецкі матэматык і эканаміст. Акад. AH СССР (1964, чл.-кар. 1958). Чл. Амер. Акадэміі навук і мастацтваў. Скончыў Ленінградскі ун-т (1930), дзе працаваў э 1932. Праф. Ваен.-марской інж. акадэміі, заг. аддзела Ін-та матэматыкі AH СССР. 3 1960 y Сібірскім адцз. AH СССР; з 1971 y Ін-це кіравання нар. гаспадаркай. 3 1976 дырэктар Ін-та сістэмных даследаванняў AH СССР. Навук. працы па функцыян. аналізе і выліч. матэматыцы. У 1939— 40 заклаў пачатак лінейнага прагрешавання. Адзін са стваральнікаў тэорыі аптымальнага планавання і кіравання нар. гаспадаркай, аптымальнага выкарыстання сыравінных рэсурсаў. Дзярж. прэмія СССР KAHTAPÔBI4
ці лірыка-эпічнага характару, асобнш часткі якога аб’яднаны агульнай тэмай, сюжэтам. Звычайны склад выканаўцаў К. — спевакі-салісты, хор, аркестр. Выканальніцкім складам, структурай, адсутнасцю сцэн. дзеяння К. набліжаецца да арапгорыі, але адрозніваецца ад яе менш развітым сюжэтам, больш сціплымі памерамі. Узнікла ў пач. 17 ст. ў Італіі, да 2-й пал. 18 ст. развівалася ў свецкай і духоўнай формах (І.С.Бах). Пазней зацвердзілася як канцэргны жанр (у тюрчасці П.Чайкоўскага, С.Танеева, С.Рахманінава, СПракоф’ева, Ю.Шапорына, Г.Свірыдава, К.Орфа і інш.).
н. (1948). Скончыў БДУ (1928). 3 1930 y Мінскім мед. ін-це. Навук. працы па праблемах плацэнтарнай крыві і пазаматачнай цяжарнасці. Тв.: К л н н н к а в н е м а т о ч н о й б е р е м е н н о с т н . М н ., 1936 (р а з а м з В .Н . Ш а т э р н ік а м ) ; П л а ц е н т а р н а я к р о в ь н п р н м е н е н н е е е д л я ц ел е й п ер ел н в ан н я в акуш ерсгве н гн н е к о л о п ш . М н ., 1940; П е р е л н в а н н е к р о в н в а к у ш е р с к о й п р а к т н к е . М н ., 1963.
(Contarini) Амброджа (7— 1499), італьянскі дыпламат і падарожнік. У 1474 накіраваны да правіцеля Зах. Ірана Узун-Хасана з прапановай пачаць вайну супраць Турцыі ў саюзе з Венецыяй. На адваротным шляху наведаў ВКЛ: y лют. 1477 прыняты ў г. Трокі каралём Казімірам I V, быў y Слоніме, Варшаве. У крас. 1477 вярнуўся ў Венецыю. У 1487 апублікавана апісанне яго падарожжа, y якім змешчаны каштоўныя звесткі пра Іран, Расію, Польшчу, ВКЛ, Грузію, Азербайджан, Крым і Астраханскае ханства. КАНТАРЬІНІ
Тв.: Р у с. п е р . — П у т е ш е с т в н е А К о н т а р н н н , п осла светлей ш ей В ен ец в ан ско й респ убл ю ш к з н а м е н н т о м у п е р с в д с к о м у го с у д а р ю У зу н -Г а с с а н у / / Б н б л н о т е к а н н о с т р а н н ы х п н с а т е л е й о Р о с с н п . О гд. 1. С П б ., 1836. Дз.М. Чаркасаў. KAHTÂTA (італьян. cantata ад лац. canto
ставаю), буйны вакальна-інструментальны шматчасткавы твор урачыстага
глыбокае ўвасабленне ў К. «Беларускім партызанам» і «Ленінградцы» А.Багатырова, «Памяці Канстанціна Заслонава» Ю .Семянякі, «Памяці герояў» Р.Суруса. Гісторыя роднага краю, жыццё народа вызначш іі вобразны змест К. «Па шляху барацьбы і перамоі> Аладава, «За праўду ўстанем» Я.Глебава, «Палі стэпавыя» І.Кузняцова, «Курган» ІЛучанка, «А хто там ідзе?» Р.Пукста, «Забшы Богам край» С.Бельцюкова. К. для дзяцей стварылі У.Алоўнікаў, П.Падкавыраў, С.Картэс, Сурус, Л.Шлег, В.Войцік, Н.Усцінава і інш. Нац. рысы найб. яскрава выяўлены ў К., непасрэдна звязаных з нар. песеннасцю («Беларускія песні» Багатырова, «Казацкія песні» Войціка, «Вянок» Л.Захлеўнага, «Беларускі край» А.Мдывані, «Наш край» Ф.Пыталева, «Трава-мурава» ІІІлег, «Сваток» Суруса, «Лірычная каптата» Г.Гарэлавай, «Вясковыя святы» В.Кузнядова, «Песні Белай Русі» А.Хадоскі). Паглыбленым псіхалагізмам вобразнага ладу вылучаюцца К. «У год сусветнаіа пажару» і «Тысяча гадоў надзеі» Гарэлавай, «Начны матылёк» Бельцюкова, «Гукавыя прасторы» і «Euphonia» В.Кузняцова. Па жанравых прыкметах да К. набліжаюцца некат. творы, вызначаныя аўтарамі я к паэма, п&шда і інш. Літ:. Х о х л о в к н н а АА. Советская ораторня н кантата. М., 1955; Гісторыя беларускай савецкай музыкі. Мн., 1971; Белорусская музыка 1960—1980 г. Мн., 1997; K y л е ш о в a Г.Г. Белорусская кантата н оратоТА.Дубкова. рня. Мн„ 1987.
СУПРАЦОЎНІКІ ВЫДАВЕЦТВА «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫ КЛАПЕДЫ Я», ЯКІЯ ПРЫ М АЛІ ЎДЗЕЛ У ПАДРЫ ХТОЎЦЫ I ВЫ ДАННІ 7-га ТОМА БЕЛАРУСКАЙ ЭНЦЫ КЛАПВДЫ І
Галоўная рэдакцыя
Рэдакцыя геаграфічных навук
Галоўны рэдактар — Г.П.Пашкоў; першы намеснік галоўнага рэдактара доктар гістарычных навук П.Ц.Петрыкаў, намеснік галоўнага рэдакгара В.Ц.Осіпаў, намеснік галоўнага рэдахтара Г.А.Фатыхава, намеснік галоўнага рэдахтара — адказны сакратар А.К.Фядосаў.
Заг. рэдакцыі — кацдыдат гістарычных навук В.П.Кісель; вядучы навуковы рэдактар І.ЯАфнагель; навуковыя рэдакгары Л.В.Лоўчая, к ан д ш ат геолага-мінералагічных навук Р.Р.Паўлавец, А АТрухан.
Рэдакцыя фізіка-матэматычных і тэхнічных навук Навукова-галіновыя і кантрольныя рэдакцыі Рэдакцыя гісторыі Беларусі Заг. рэдакцыі — кавдыдат гістарычных навук Л.У.Языковіч; вядучыя навуковыя рэдакгары кандыдат гістарычных навук В.С.Пазднякоў, АВ.Скараход; навуковыя рэдакгары Ю.В.Бажэнаў, У.І.Вернігораў, В.В.Гусева, Т.Г.Кляўко, М .І.Рэменіда, кандьшат гістарычных навук Т.С.Скрыпчанка, Дз.М.Чаркасаў; рэдактар Ю.Я.Гаева.
Заг. рэдакдыі — кандыдат фізіха-матэматычных навук A I. Болсун; вядучы навуковы рэдактар У.М.Сацута; навуковыя рэдактары П.С.Габец, А.П.Чарнякова, Л.М.Шахлевіч.
Рэдакцыя навуковага і літаратурнага кантролю Заг. рэдакцыі — кан д ш ат гістарычных навук І.П.Хаўратовіч; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Гетаў, Н.К.М азоўка, Е.П.Фешчанка; навуковыя рэдакгары Г.Т.Глушчанка, І.У.Косціна, АА.М ааль, М А.М аўзон, Т.І.Ншгт, Т.П.П анчанка, М.В.Пятроўская, ЛА.Суднік, АА.Федасеева.
Рэдакцыя ўсеагульнай гісторыі Заг. рэдакцыі — У.Я.Калаткоў; вядучы навуковы рэдакгар Л.М.Драбовіч; навуковыя рэдактары Н.А.Дзянісава, М.Г.Нікіцін«Ваенвая справа»: кіраўнік групы — палкоўнік запасу, кандыдат філасофскіх навук Р.ЧІІянькевіч; навуковы рэдактар падпалкоўнік запасу ВА.Ю шкевіч.
Рэдакцыя ф іласоф іі, эканомікі і права Заг. рэдакцыі — кандыдат філасофскіх навук С.Ф.Дубянешсі; аядучыя навуковыя рэдактары В.В.Краснова, ГА.М аслыка; навуковью рэдактары Т.М.Грынько, М.У.Маркевіч; рэдактар В.В.Філіпава.
Рэдакцыя мастацка-тэхнічнага афармлення выданняў Заг. рэдакцыі — АМ.Хількевіч; вядучыя навуковыя рэдактары Н.В.Барай, В.У.Мінько; навуковыя рэдактары В.М.Вераценнікава, Я.У.Круглоў, Т.В.Шабунько.
Група картаграфіі Вядучы навуковы рэдактар Г.Р.Ш ыкунова; навуковы рэдактар В.Ф.Надзененка.
Група тэхнічных рэдактараў М.І.Грыневіч, Н.М.Шэвель.
Рэдакцыя літаратуры і мастацтва
Рэдакцыя фотаздымкаў і фотаілюстрацый
Заг. рэдакцыі — Л.В.Календа; вядучыя навуковыя рэдактары кандыдат філалагічных навук І.У.Саламевіч, Л А С івалобчык; навуковыя рэдактары І.С.Александровіч, Н.В.Грэская, Г.І.Дайлідава, Т.Я.Жэбіт, Г.М.Малей, Т.Р.Мартыненка, С.У.Пешын, Т.В.Пешына, ВА.Рэшта, А.С.Сідарэвіч; рэдактар Т.С.Сівянок.
Заг. рэдакцыі — Г.М.Бажанкоў; фотакарэспандэнты АП.Дрыбас, В.У.Харчанка; інжьшеры-тэхнолагі СА.Ж укавень, І.У.Каваленка.
Рэдакцыя біялогіі, медыцыны і сельскай гаспадаркі Заг. рэдакцыі — кандыдат біялагічных навук Л.В.Кірыленка; вядучы навуковы рэдактар кандыдат біялагічных навук А.Г.Купцова; навуковьм рэдактары кандыдаты біялагічных навук С.С.Ермакова і А.М.Петрыкаў, Т.І.Малашэвіч, В А П азн як; рэдактары А.С.Бельская, В.І.Кідікаў.
Рэдакцыя камп’ютэрнай падрыхтоўкі рукапісаў Заг. рэдакцыі — СА.М акаёнак; інжынеры І.В.Касцюкевіч, І.М.Кузьмянкова; аператары С А Б ы ткоўская, І.У.Грыцэль, А.У.Гурыновіч, ЛА.М ураш ка, С.М.Хаустовіч.
Вытворчы аддзел T.
Заг. аддзела — ЗА Т алерчы к; М.Грыцышын, А.М.Красавіна.
інжынеры-тэхнолагі
Карэктарская
Аддзел бухгалтарскага ўліку
Заг. карэктарскай — А.М.Барысава; ст. карэктар А.В.Семенчукова; карэктары Н.У.Бохан. В.М.Чудакова.
Галоўны бухгалтар — С.У.Чахуга; нам. галоўнага бухгалтара В.І.Плотнікава; бухгалтары Н.У Дайлідава, С.А.Парфёнава, Н.Н.Статкевіч, А.У.Токарава.
Навуковая бібліятэка Заг. бібліятэкі — Г.А.Краўчанка.
Машынапіснае бюро ГЛ.Анісімава.
Планава-эканамічны аддзел Заг. алдзела — Т.Я.Буракова; вядучы эканаміст Т .ІЛ ук’янава.
Аддзел маркетынгу і ўчастак аператыўнай паліграфіі
Агульны аддзел
Заг. адцзела — М.К.Раткевіч; С.А.Акружко, А.І.Барнёва, Ю.В.Ждановіч, Я.М.Кузьміна, М .Ф .Пачэпка, Ф.А.Юркевіч.
Заг. аддзела — ст. інспектар па кадрах Т.А.Кароткіна; навуковы рэдаетар Л.М.Шастакова; вядучы спецыяліст В.І.Падшьшалаў; спецыяліст Ю.В.Бярэзіна.
Гаспадарчы аддзел Заг. аддзела — І.А.Шор.
БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ TO M 7
ЗАСТАЎКА — КАНТАТА У томе змешчаны 1249 ілюстрацый, y т.л. 180 партрэтаў, 62 карты Мастацкае афармленне
Э .Э .Ж а к е в іч а , А .М .Х іл ь к е в іч а
Мастацкія рэдактары:
Н .В .Б а р а й , Я .У .К р у г л о ў , В .У .М ін ь к о , Т .В .Ш а б у н ь к о
Тэхнічныя рэдактары:
М .І .Г р ы н е в іч , Н .М .Ш э в е л ь
Карэктары: А .М .Б а р ы с а в а , Н .У .Б о х а н , А .В .С е м е н ч у к о в а , В .М .Ч у д а к о в а Падпісана да друку 03.11.98. Фармат 84x108 */іб. Гарнітура Таймс. Папера афсетная. Друк афсетны. Ум. друк. арк. 63,84. Ум. фарб.-адб. 256,2. Ул.выд. арк. 116,4. Тыраж 10 000 экз. Заказ 302. Дзяржаўнае прадпрыемства «Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» Дзяржаўнага камітэта Рэспублікі Беларусь па друку. Лідэнзія ЛВ № 10 ад 31.12.97. Рэспубліка Беларусь. 220072, Мінск, вул. Акадэмічная, 15а. Надрукавана з арыгінала-макета на Мінскай фабрыды каляровага друку. Рэспубліка Беларусь. 220024, Мінск, вул. Каржанеўскага, 20.
Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 7: Застаўка — КанБ 43 тата / Рэдкал.: Г.П.Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1998. — 608 с.: іл. ISBN 985-11-0130-3 (т. 7) ISBN 985-11-0035-8
УДК 03(476) ББК 92(4Бев)