Bielaruskaja encyklapedyja 08 канто кулі part 2

шй-ламу 14-га эмігрыраваць y Індыю). Паліт. кіраўніцгва К.НР на чале з Мао Цзэдунам y 1958—60 намагалася фарсіраваць эканам. развідцё краіны («вял. скачок»), y 1966 разгарнула *культуркую рэвалюцыю» (гл. таксама Хунвэйбіны). Адначасова пагоршыліся кіт.-сав. адносіны (гл. • Савецка-кітайскі канфлікт

Да арт. Кітай. Мосг цераэ р. Янцзы ў r. HanKin.

1969). Пасля смерці Мао Цзэдуна (вер.

1976) да ўлады ў К. прыйшло прагматычнае і рэфарматарскае крыло К П К на чале з Дэн Сяапінам, якое ў 1978 пачало курс на рыначныя пераўтварэнні ў эканоміцы (у т.л. шляхам стварэння сумесных прадпрыемстваў і спец. эканам. зон), што дазволіла вырашыць або змякчыць харч. і інш. сац. праблемы.

2.8.1984 заключаны кіт.-брыт. дагавор аб вяртанні К. Ганконга (з 1.7.1997).

4.6.1989 на пл. Цяньаньмэнь y Пекіне адбшося значнае сац. выступленне пад лозунгам дэмакратызацыі кіт. грамадства (у сутыкненнях з войскамі і паліцыяй загінула каля 3 тыс. чал., пераважна студэнтаў). 3 1993 кіраўнік дзяржавы (старшыня КН Р) — Цзян Цзэмінь. К. пачаў перагаворны працэс па ўрэгуляванні спрэчных пытанняў з Тайванем (вакол яго статуса, крас. 1993), Індыяй (аб пагран. канфлікце ў Гімалаях, вер.

1993), В’етнамам (пагадненне аб мірным урэгуляванні пагран. канфлікту, кастр. 1993). У 1980-я г. нармалізаваны йт.-сав. адносіны, y 1997—98 дэмаркіравана граніца К. з Рас. Федэрацыяй (правапераемніца СССР). К. — чл. ААН (з 1971), Азіяцка-Ціхаакіянскай эканам. кааперацыі. Дыгоіамат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устакоўлены ўстудз. 1992. У 1920— 40-я г. ў г. Харбін (ПнУ К.) сярод рас. дыяспары быў значны бел. асяродак. Гал. ролю ў яго культ. дзейнасці адыгрывалі манахі ордэна марыянаў на чале з біскупам Ф .Абрантовічам і генералам ордэна А Цікотам. Пры місіі марыянаў меліся мужчынская гімнаіія з інтэрнатам, 2 жаночыя школы, выдаваўся час. «Католнческмй вестнлк». У працы місіі актыўна ўдзельніча-

лі В.Адважны, Т.Падзява, К.Кайловіч і інш. манахі — дзеячы бел. культуры. Палітычныя партыі і грамадскія аргакізацыі. Правячая Камуністычная партыя Кітая. Яе падтрымліваюць ідэйна блізкія Рэв. к-т Гаміньдана, Дэмакр. Ліга, Асацыяцыя дэмакр. нац. буд-ва, Асацыяцыя садзейнічання развіццю дэ-

КІТАЙ_____________________ 301 макратыі, Рабоча-сял. дэмакр. партыя, Партыя Чжыгундан, Т-ва «Цзюсань», Ліга дэмакр. аўтаноміі Тайваня. Найб. масавыя грамадскія арг-цыі: Усекіт. федэрацыя прафсаюзаў, Усскіт. федэра-

302

к іт а й

цыя моладзі і Усекіт. федэрацыя жанчын. Усе партыі і грамадскія арг-цыі аб’ядноўвае Нар. паліт. кансультатыўны савет К. Гаспадарка. К. — індустрыяльна-агр. краіна з буйной шматгаліновай прам-сцю і развітой сельскай гаспадаркай. Значных поспехаў y эканам. і сац. развіцці яна дасягнула ў сувязі з правядзеннем з 1978 рэформ і палітыкі адкрьггасці знешняму свету. За 1978— 97 валавы нац. прадукт вырас y 5,7 раза (у сярэднім па 9,6% за год) і дасягнуў 2610 млрд. долараў, каля 2150 дол. на душу насельніцтва. Эканоміка шматукладная: дзейнічаюць дзярж., дзярж.-капіталіст., калектыўны, прыватны і індывідуальны сектары (пры кіруючым становішчы дзярж. эканомікі). Удзельная вага прам-сці (разам з буд-вам) y агульнай прадукцыі каля 50%, сферы паслуг, y т.л. транспарт, гандаль, фін. сфера, урадавыя расходы — каля 30%; доля сельскай гаспадаркі знізілася да 20%. Па вытворчасці многіх відаў прамысл. і с.-г. прадукцыі (збожжа, мяса, морапрадукты, вугаль, цэмент, бавоўна, тканіны, адзенне, веласіпеды, пральныя машыны, тэлевізары) К. займае вядучыя пазіцыі ў свеце; знаходзідца сярод сусв. лідэраў па выпуску сталі, хім. валокнаў, электраэнергіі. Удасканальваецца тэр. струюура гаспадаркі, паглыбляецца міжнар. падзел працы. У прыбярэжных раёнах створаны спецыяльныя эканам. зоны, y якія прыцягваецца замежны капітал, навука і індустрыя інтэгруюцца з гандлем, развіваецца экспартнаарыентаваная эканоміка. Прамьіслов a с ц ь. Побач з традыцыйна развітымі галінамі, якія шматразова павялічылі выпуск прадукцыі (тЛсстыльная, вугальная, чорная мегалургія), паспяхова развіваюцца новыя, укараняюцца новыя і найноўшыя тэхналогіі. Каля палавіны ўсёй прамысл. прадукцыі выпускаюць дробныя прадпрыемствы. Энергетыка базіруецца пераважна на каменным вугалі (здабыча 1298 млн. т, 1995); асн. раёны я ш здабычы на Пн і ПнУ (Кайлуань, Датун, Фушунь, Фусінь).

Расце здабыча нафты (149 млн. т y 1995) і прыроднага газу (17,6 млрд. м3 y 1995). Нафту здабываюць y паўн. раёнах (цэнтры Дацын, Шэнлі, Даган), газ — y прав. Сычуань. Выпрацавана электраэнергіі 1000 млрд. кВтгадз (1995), y т.л. на ЦЭС 75% (у асн. на вугалі). ГЭС працуюць y гррных раёнах, найб. Гэчжоўба (магутнасць 2715 МВт). Ёсць АЭС, прыліўныя электрастанцыі. Ствараецца агульна-нац. энергасістэма. Выплаўка сталі 94 млн. т (1995). Буйнейшае прадпрыемства — Аньшаньскі камбінат (7 млн. т сталі за год) y правінцыі Ляанін (выкарыстоўвае жал. руду Аньшаньскіх руднікоў і каксавальныя вугалі Фушуня і Фусіня). Хутка расце вытв-сць каляровых металаў. ГІопыт на алюміній, медзь, свінец, цынк гіеравышае вытв-сць, і яны імпартуюцца. Асн. цэнтры каляровай металургіі ў правінцыях Ляанін, Ю ньнань, Хунань, Ганьсу. Праднрыемствы машынабудавання выпускаюць розныя станкі (каля

Да арт. Кітай Галерэя Чанлан (фра™ент) y парку Іхэюань y Пекіне.

1 млн. штогод) і прылады, y т.л. з лічбавым праграмным кіраваннем, трактары, аўтамабілі, судны, цеплавозы, абсталяванне для цяжкай і лёгкай прам-сці. Вырабляюцда таксама быт. тэхніка, с.-г. машыны і інш. Выпускаецца больш за 30 млн. веласіпедаў за год (1-е месца ў свеце). Значная вага цяжкага (Ш эньян, Таюань, Лаян, Ухань, Цяньцзінь) і энергет. (Шэньян, Харбін, Пекін, Таюань, Шанхай) машынабудавання. Развіта аўтамабілебудаванне (штогод каля 1,5 млн. аўтамашын, лалавіна з іх — грузавыя); асн. цэнтр — Чанчунь. С.-г. машынабудаванне арыентавана на стварэнне тэхнікі для апрацоўкі невял. зямельных участкаў. Вытв-сць трактароў (40—60 тыс. штогод) пераважна ў Лаяне. Марское і рачное суднабудаванне. Значная вытв-сць быг. тэхнікі: відэамагнітафоны, тэлевізары (больш за 30 млн. штогод, каля 22% сусв. вытв-сці), радыёпрыёмнікі, халадзільнікі і маразільнікі (каля 6 млн. штогод), алектронныя гадзіннікі, пральныя машыны і інш. Развіваецца вытв-сць касм. тэхнікі. Цэнтры асн. вытворчасцей канцэнтруюцца ў прыморскіх раёдах. У хім. прам-сці вылучаецца вытв-сць хім. угнаенняў (24,5 млн. т, y пераліку на пажыўныя элементы, 1997), хім. валокнаў (каля 3 млн. т за год), аўтамаб. шын (больш за 70 млн. шт. за год), пластмас, сінг. смол; асн. цэнтры — Шанхай, Лаян, Баадзін. Тэкст. прам-сць займае 1-е мгсца ў свеце па выпуску тканін. Найб. вырабляюць баваўнялых тканін — болыд за 23 тыс. км2 штогод. Выпусдаюць таксама шарсцяныя (каля 350 кнг), сінт., ільняныя, шаўковыя тканіны. Гал. цэнтры баваўнянай прам-сці — Шанхай, Цяньцзінь, Пекін, шаўковай — y ніжнім цячэнні р. Янцзы, y лравінцыях Сычуань і Гуандун. Усюды развіты выраб разнастайных буд. матэрыялаў. Вытв-сць цэменту 401 млн. т (1995, каля 30% сусв. вытв-сці). У харч. і харчасмакавай прам-сці вядучыя вытворчасці — перапрацоўка збожжавых і алейных культур. Развіта дерапрацоўка чаю (каля 25% сусв. вытв-сці) і тытуню (болыд за 35% сусв. вытв-сці). Вядомы кіт. вырабы з лаку, фарфора-фаянсавыя і керамічныя, a таксама дываны, цыноўкі, вышыўкі і малюнкі на шоўку, разьбярства па косці, дрэве, камені і інш. С е л ь с к а я г а с л а д а р к а . У арганізацыі вытв-сці выкарыстоўваецца дробнагрулавы, лераважна сямейны, ладрад. Дзярж. ўласнасць прадстаўлена ў асноўным дзяржгасамі. Ворных зямель каля 100 млн. га (10% тэр. К.), з іх лалавіна арашаедца. Раслінаводства дае каля 60% валавой прадукцыі сельскай гасладаркі, жывёлагадоўля каля 15%, даламожныя лромыслы — каля 25%. Асн. масівы апрацаваных зямель на раўнінах, y дэльтах і далінах рэк на У краіны. На ПнУ збіраюць адзін ураджай за год, y басейне р. Хуанхэ — 3 ураджаі за 2 гады, на Пд ад Янцзы — 2, a ў лрав. Гуандун і на в-ве Хайнань — 3 ураджаі за год. Вялікая разнастайнасць культур: 50 відаў палявых, 80 — агарод-

нінных i 60 — садовых. Склаліся арэалы вырошчвання пэўных культур. Паўн.-ўсх. раўніны (бас. рэк Сунгары і Ляахэ) заняты пшанідай, кукурузай, copra, сояй, цукр. буракамі і лёнам. Раўніны на У басейна р. Хуанхэ і навакольныя раёны пад пшаніцай, кукурузай, просам, copra, бавоўнікам, яблыневымі і грушавымі садамі, вінаграднікамі. На Пд y пасевах пераважае рыс; вырошчваюць таксама бавоўнік, тытунь, арахіс, pane, чай і інш. На Пд вырошчваюць трапічныя і субтрапічныя культуры, цукр. трыснёг, рамі. Шаўкаводства ў раёне Ханчжоў і ў дэльце р. Сідзян. У структуры пасяўных плошчаў 75% займаюць збожжавыя. Іх валавы збор (1995) 416,8 млн. т (22% сусв. вытв-сці), y т л . рысу 187,2 млн. т, кукурузы 112,3 млн. т, пшаніцы 102,2 млн. т. Меншае значэнне маюць ячмень, copra (y т.л. гаалян), авёс, проса. Асн. раёны вырошчвання рысу: даліна р. Янцзы, Паўд. Кітай, Юньнань-Гуйчжоўскае нагор’е. Пшаніцу (пераважна яравую) вырошчваюць y бас. р. Хуанхэ і прав. Сычуань. Кукурузу сеюць на ПнУ, Пн, ПдЗ. 3 бабовых вырошчваюць сою (пераважна на ПнУ), кармавы боб, гарох, з клубневых культур — батат, бульбу (40—45 млн. т штогод), ямс, тара, маніёк. Бавоўнік (4,8 млн. т, 1996) вырошчваюць на раўнінах басейнаў рэк Хуанхэ і Янцзы. Збор алейных культур 22,4 млн. т (1996). Гал. з іх арахіс, pane, кунжут. Цукр. трыснёг вырошчваюць на Пд, цукр. буракі — на Пн. Традыцыйная вытв-сць чаю (правінцыі Чжэцзян, Хунань, Аньхой, Фуцзянь), шаўковых коканаў (правінцыі Сычуань, Чжэцзян, Цзянсу), шматлікіх відаў і гатункаў агародніны і садавіны. У жывёлагадоўлі гал. галіна — свінагадоўля; меншае значэнне маюць развядзенне буйн. par. жывёлы, авечак і інш. Пагалоўе (млн. галоў, 1995): свіней — 424,7 (47,2% сусв. пагалоўя), буйн. par. жывёлы — 100,8 (7,7%), авечак — 110 (11%), коней — 10 (16,5%). Буйн. par. жывёла пераваж на м яснога кірунку, значная частка яе выкарыстоўваецца як цяглавая сіла. Агульная выт-сць мяса 53 млн. т (25,6% сусв. вытв-сці, 1995), воўны — 260 тыс. т, малочнай прадукцыі — каля 5 млн. т штогод. Гадуюць таксама аслоў, мулаў, вярблюдаў (у пустынях і паўпустьінях), якаў (у Тыбеце). Ва Унутранай Манголіі, Тыбеце і Сіньцзян-Уйгурскім аўт. раёне развіта пашавая жывёлагадоўля. Птушкагадоўля (куры, індыкі, качкі, гусі) пераважна ў прыгарадных раёнах. Штогадовая вытв-сць курыных яец каля 12 млн. т (30% сусв. вытв-сці). Улоў рыбы 20,7 млн. т (1996, каля 20% сусв. ўлову). Pu бу ловяць y навакольных морах, унутр. рэках і азёрах, вырошчваюць y садках на марскіх водмелях, y сажалках і на рысавых палях. Здабываюць таксама каракаціц, крэветак, крабаў, галатурый (пераважна трэпангаў), малюскаў. Збор больш за 200 відау водарасцей. Пчалярства. К. дае каля /з сусв. экспарту мёду. Развіты лесанарыхтоўка, лесаразвя-

дзенне, зверагадоуля, паляўніхггва (на ПнУ і 3). У эканам. адносінах К. падзяляюць на 3 зоны. Усх. зона (прыморскія правінцыі) — вядучая ў стварэнні і развіцці новых галін прам-сці, асабліва навукаёмістых, y прыцягненні замежных капіталаў і вытв-сці экспартных тавараў; цэнтральная — y вытв-сці элекграэнергіі, хім. прадукцыі, сыравіны, паўфабрыкатаў, фарміраванні новых галін; y адносна слабаразвітой заходняй зоне развіваюцца сельская гаспадарка, горназдабыўная прам-сць і пач. апрацоўка сыравіны. Т р а н с п а р т чыгуначны, аўгамаб., унутр. водны, марскі. Даўж. чыгунак 54 тыс. k m , y т л . 9 тыс. км электрыфікаваных (1994). Найб. аб’ём грузаперавозак на магістралях П екін— Ш эньян, Цяньцзінь— Шанхай, П екін— Гуанчжоў. Аўтадарог 1,1 млн. км. Аўтамаб. транспарт адыгрывае значную ролю ў шрных і пустынных раёнах на 3, y многіх аддаленых ад чыгунак раёнах на

Да арт. Кітай. Будыйскі манастыр y г. Ухань.

к іт а й

303

У. Унутр. водных шляхоў 110 тыс. K M . Гал. ўнутр. водная трансп. сістэма — р. Янцзы з асн. прытокамі. Вызначаецца Вял. канал паміж Пекінам і Ханчжоў. Развіты марскія кабатажныя перавозкі. Буйнейшыя знешнегандл. парты Далянь, Цяньцзінь, Цындао, Шанхай, Гуанчжоў, Чжаньцзян, Сянган. Авіяцыйны транспарт абслугоўвае ўнутр. (600 паветр. ліній) і знешнія (60 міжнар. паветр. ліній) перавозкі пасажыраў і грузаў. У краіне 113 аэрапортаў і аэрадромаў. Трубаправоды злучаюць месцы здабычы нафты і прыроднага газу з цэнтрамі перапрацоўкі і трансп. вузламі. Гал. з іх: Дацын—Далянь, Дацын— Пекін, Ж эньцю — Нанкін, Ю ймынь— Ланьчжоў. У 1994 экспарт склаў 121 млрд. дол., імпарт — 115,7 млрд. долараў. У экспарце пераважаюць гатовыя вырабы: тэкстыль, адзенне, электратэхніка, элекгроніка, каляровыя і легіруючыя металы, a таксама рыба, агародніна і садавіна, бавоўна, чай і інш. Імпартуюцца складаная тэхніка і камплектнае абсталяванне, самалёты, трактары, аўтамашыны, сталь, угнаенні, нафта і нафтапрадукты. Гал. гандл. партнёры: Японія, ЗША, Тайвань, Гермапія, Рэсггубліка Карэя. У 1995 Беларусь экспартавала ў К. тавараў на 16 млн. дол., y 1996 — на 21,3 млн. дол., імпартавала адпаведна на 16,7 і 25,2 млн. долараў. К. наведваюць штогод каля 25 млн. замежных турыстаў, прыбытак ад турызму складае 7— 10 млрд. долараў. Сярод турыстаў пераважаюць замежныя кітайцы, японцы, амерыканцы. Грашовая адзінка — юань. Узброеныя сілы. Скдадаюцца з рэгулярных узбр. сіл (ракетна-ядз. сілы, сухап. войскі, ВПС, BMC) і нар. узбр. паліцыі. Агульная ксшькасць (1998) рэгулярных узбр. сіл каля 4 млн. чал., y т л . Нар.-вызв. арміі Кітая 3 млн., нар. узбр. паліцыі 0,8 млн. чал. Непасрэдны кіраўнік — міністр абароны. Камплектаванне па прызыве. Ракетна-ядз. сілы ўключаюць часці, узброеныя балістычнымі ракетамі, і падраздзяленні самалё-

Да арт. Кітай. Палацавы павільён Цын’яньфан y форме мармуровага карабля ў парку Іхэюань y Пекіне.

304

КІТАЙ

таў-носьбітаў. У сухап. войсках 2,09 млн. чал. асабовага складу, 24 агульнавайск. арміі (71 пях., 2 мехашзаваныя, 11 танк., 5 артыл. дывізій, 13 танк. і 20 артыл. брыгад, 7 верталётных палкоў), 3 паветр.-дэсантныя дывізіі (зведзены ў паветр.-дэсантны корпус), 50 інж. і 50 палкоў сувязі; на ўзбраенні каля 10,5 тыс. танкаў, каля 5,5 тыс. баявых браніраваных машын, 14,5 тыс. артыл. гармат і пускавых установак процітанк. кіроўных ракет, каля 2,3 тыс. сістэм рэактыўнага залпавага агню, больш за 120 всрталётаў і інш. У ВПС 470 тыс. чал., y т.л. 220 тыс. y ППА, 3740 баявых самалётаў і каля 200 баявых верталётаў. У BMC 280 тыс. чал., y т.л. 25 тыс. y марской авіяцыі, 5 тыс. y марской пяхоце і 29 тыс. y сілах берагавой абароны; 61 падводная лодка, 246 баявых караблёў, 165 дапаможных суднаў, 973 катэры, 535 баявых самалётаў і 25 баявых верталётаў. Ахова здароўя. Сярэдняя працягласць жыцця мужчын 68, жанчын — 71 год. Смяротнасць — 7 на 1 тыс. чал. Забеспячэнне бальнічнымі ложкамі — 1 на 378 чал., урачамі — 1 на 630 чал. Узровень нараджальнасці — 17 на 1 тыс. чал. Натуральны прырост 1%. Дзіцячая смяротнасць — 40 на 1 тыс. нованароджаных (1996). Асвета, навуковыя ўстановы Сучасная сістэма адукацыі К. ўключае дашкольныя ўстановы (дзярж. і прыватныя) для дзяцей з 3-гадовага ўзросту, агульнаадук. школу, прафес.-тэхн. і вышэйшыя навуч. ўстановы. Сістэма адукацыі падпарадкавана Дзярж. к-ту адукацыі пры Дэяржсавеце К.НР. Дзейнічае закон аб абавязковай 9-гадовай адукацыі дзяцей з 6-, a пры адсутнасці ўмоў з 7-гадовага ўзросту. На ўроках y школе павінна выкарыстоўвацца путунхуа (агульнакіт. мова, y аснове якой пекінскі дыялект). Абавязковая 9-гадовая адукацыя мае 2 ступені: пач. школа (тэрмін навучання 5— 6 гадоў) і няпоўная сярэдняя (3 гады навучання; 7—9-ы кл.). Пасля атрымання абавязковай адукацыі можна працягваць вучобу ў поў-

Да арт. Кітай. Гасцініца «Міжнародная» ў Пекіне. 1988.

Да арт. Кітай. У цэнтры г. Шэньчжэнь.

Да арт. Кітай Вуліца Люлічан (ганчарных майстэрняў) y Пекіне.

най сярэдняй школе вышэйшай ступені (10— 12-ы кл.) або ў прафес.-тэхн. вучылішчы. Праграма навучання ў поўнай сярэдняй школе дадаткова ўключае класічную і сучасную кіт. л-ру, электратэхніку, ЭВМ, чарчэнне, другую замежную мову, тэорыю л-ры і мастацтва і інш.; штогод на працягу 4 тыдняў (6 гадз y дзень) праводзяцца прац. і практычныя заняткі; 240 гадз адведзена на факультатывы. Навучанне ў ВНУ, за выключэннем пед. ін-таў, платнае. Тэрмін навучання 4— 5 гадоў, y мед. ін-тах 6 гадоў. У К. 1075 ВНУ (1990), y т л .

611 універсітэцкага тыпу. Буйнейшыя ун-ты: Пекінскі (з 1898), Нанкінскі (з 1902), Фудань (з 1905) y Шанхаі, Цынхуа (з 1911) y Пекіне, Нанькай (з 1919) y Цяньцзіне, Сямыньскі (з 1921), Чжуншань (з 1924) y Гуанчжоў; Пекінскі мед. ін-т (з 1912). У К. існуюць розныя формы адукацыі дарослых (агульнаадук. пач. і сярэднія вячэрнія школы, завочныя і вячэрнія прафес. і вышэйшыя навуч. ўстановы). Буйнейшыя б-кі: Нац., Цэнтральная AH y Пекіне, Нанкінская. Буйнейшыя музеі: Шанхайскі, Музей гісторыі і б. Імператарскі палац (Гугун) y Пекіне. Н.-д. работу вядуць НДІ галіновых акадэмій, аддзяленняў АН (з 1949), галіновых мін-ваў і ВНУ. Вышэйшая навук. ўстанова К. — Акадэмія навук, якая каардынуе даследаванні па ўсіх галінах навук і кіруе многімі н.-д. арг-цыямі. Н.-д. ўстановы вядуць даследаванні ў галіне медыцыны, біял. і с.-г. навук, машынабудавання і металаапрацоўкі, ракетна-касм. тэхнікі і інш. Адзін з найважнейшых кірункаў даследаванняў — распрацоўкі ў галіне ядзернай фізікі і энергетыкі (пры Кіт. АН створаны Камітэт і Ін-т атамнай энергіі). У Пекінскай абсерваторыі вядуцца даследаванні ў галіне фізікі высокіх энергій. Вял. значэнне надаецца навук. працам, звязаным з вышукам і выкарыстаннем прыродных рэсурсаў (выяўлены вял. паклады жал. руды, каляровых і рэдкіх металаў, вугалю, радовішчы нафты), са стварэннем сінт. цвёрдых матэрыялаў — заменнікаў алмазаў. К. дасягнуў сусв. ўзроўню ў галіне электронікі, біяхіміі і вытв-сці лекавых сродкаў. Друк, радыё, тэлебачанне. У К. выдаецца больш за 5 тыс. газет і часопісаў. Найб. тыраж сярод штодзённых газет маюць «Жэньмінь жыбао» («Народная газета», з 1948), «Чжунго цынянь бао» («Газета кітайскай моладзі», з 1951), «Гуанмін жыбао» («Святло», з 1949), «Гунжэнь жыбао» («Рабочая газета») і літ. газета «Вэнхуі бао» («Літаратурныя кірункі», з 1937). Інфарм. агенцтвы: Сіньхуа (засн. ў 1931, сучасная назва з 1937, афіц. агенцтва з 1949), Чжунго Сіньвеншы (з 1952, пераважна для кіт. эмігрантаў). Радыё з 1928. У 1940 створана радыёстанцыя Сіньхуа, якая дала пачатак сучаснай сістэме радыёвяшчання і тэлебачання (кіруецца і фінансуецца дзяржавай). Радыё трансліруе 2 агульнанац. праграмы, праграму для Тайваня, 25-мінутную праграму для нац. меншасдей на каз., кар., манг., ты-

бецкай і уйіурскай мовах, a таксама праграму на англ. мове ў 3 буйнейшых гарадах КНР. Радыёстанцыі: Цэнтральная нар., Кіг. міжнар., франтавая Фуянь, Гсшас Іньлінь, камерцыйная ў г. Гуанчжоў і каля 300 мясцовых. Тэлебачанне з 1958. Цэнтр. тэлебачанне трансліруе 2 агульнанац. праграмы і праграму для Пекіна, дзейнічаюць каля 300 тэлестанцый рознага ўзроўню. К. належыць да сістэмьі Інтзлсат, з 1984 мае і ўласныя спадарожнікавыя сістэмы СТВ-1, СТВ-2; развіваецца кабельнае тэлебачанне. Літаратура К. мае вял. пісьмовыя традыцыі (каля 3 тыс. гадоў). Іерагліфічныя помнікі (надпісы на касцях жывёл, панцырах чарапах) вядомы з 18 ст. да н.э. Сярод помнікаў кіт. пісьменства архаічнага перыяду «Шуцзін» («Кніга паданняў», 12— 5 ст. да н.э.; прамовы гіст. асоб, клятвы, заклінанні, цырыманіяльныя апісанні), «Іцзін» («Кніга перамен», 12— 8 ст. да н.э.; афарыстычныя трыграмьі і гексаграмы), «ІІІыцзін» («Кдіга песень», 11— 6 ст. да н.э.; тэксты рытуальных і абрадавых песнапенняў, любоўнай, быт. і грамадз. лірыкі). На развіццё л-ры К. паўплывалі канфуцыянства і даасізм. Творы пісьменнікаў-канфуцыянцаў «Лунь юй» («Выказванні і гутаркі», 5 ст. да н.э.; першы помнік класічнай кіт. л-ры) і «Мэнцзы» (4 ст. да н.э.; палемічныя дыялогі); даасістаў — «Дао дэ цзін» («Кніга пра шлях і дабрачыннасць», 6 ст. да н.э.; вызначаецца рытмізаванай сімвалічнай мовай, магчымы яе аўтар Лаоцзы), «Паданне пра сына неба Му» (5 ст. да н.э.; нап. ў жанры «фантастычнага падарожжа»), трактаты «Сюнь-цзы», «Хань Фэй-цзы» (3 ст. да н.э.; байкі, заснаваныя на нар. легендах і міфах). У 4—3 ст. да н.э. на Пд Кітая ў царстве Чу зарадзіўся паэт. жанр «чускія строфы», прадстаўнік якога Цюй Юань — першы вядомы ў гісторыі кіт. л-ры паэт (аўгар «Дзевяці элегій», паэм «Журбсгга самотніка> і «Пытанні да неба»), У перыяд панавання дынастыі Цынь (канец 3 ст. да н.э.) вял. ч. канфуцыянскай л-ры была знішчана. У эпоху Хань адб ш о ся станаўленне жанраў фу — квяцістай пышнай оды (Цзя I, Сыма Сянжу, Мэй Ш эн, Дунфан Ш о), юэфу — нар. песень, якія з 2 ст. да н.э. збіраліся спец. «Музычнай палатай». У прозе гал. дасягненні звязаны з гіст.-маст. л-рай («Гістарычныя нататкі» Сыма Цяня, 2 — пач. 1 ст. да н.э.; «Гісторыя Ханьскай дынастыі» Бань Гу, 1 ст. да н.э.). Пасля распаду Ханьскай імперыі пастаянныя міжусобныя войны стваралі атмасферу трывогі і няўпэўненасці людзей y заўтрашнім дні. На далейшае развіццё л-ры паўплывала пашырэнне будызму. У 2— 3 ст. развівалася творчасць паэтаў-лірыкаў сям ’і Цао (Цао Цао, Цао Пі, Цао Чжы — аўтар першага літ. трактата «Аб прыгожым пісьменстве»), паэтаў сац.-крьггычнай тэматыкі Кун Юна, Цзі Кана, Жуань Цзі, празаікаў Чжан Хуа (зб. навелет-фацэцый «Нататкі пра розныя рэчы», 3 ст.), Гань Бао («Нататкі пра з’яўленне духаў», пач.

4 ст.). Найбуйнейшы паэт канца 4 — пач. 5 ст. Тао Юаньмін, аўтар утопіі «Персікавая крыніца», цыклаў вершаў «Вяртаюся да садоў і палёў» і «Пры віне», які першы апяваў чалавека працы. У 5— 6 ст. фарміруюцца асновы класічнага вершаскладання з рэгулярным чаргаваннем 4 тонаў, уласцівых кіт. мове (Ce Яо). З’явіліся зб. апавяд. прозы Лю [цына «Аловесці майго часу», трактат Лю Ce «Вычварны дракон літаратурнай думкі» пра погляды на літ. творчасць, заснаваныя на канфуцыянстве і будызме. У канцы эпохі Хань y прозе ўзнік «паралельны стыль» (пяньвэнь), y аснове якога правільнае чаргаванне сэнсавых і рытмічных фігур, шырокае выкарыстанне літ. і гіст. асадыяцый (Юй Сінь, Сюй Лін, Бао Чжао і інш.). У эпоху Тан (7 — пач. 8 ст.) дасканаласці дасягнулі формы 5- і 7-слоўных вершаў з двухрадковай страфой і пэўным чаргаваннем тонаў (Ван Вэй, Лі Бо, Д у Фу, Бо Цзюі, Ду Му). У прозе разві-

КІТАЙ

305

ліся жанры навелы — чуаньці («Старажытная кніга гор і рэк» Лі Гунцзо, «Старажытнае люстэрка» Ван Ду, «Аповесць пра вечную тугу» Чэнь Хуна), будыйскага казання — бяньвэнь, блізкага да фальклору. На мяжы эпох Тан і Сун з’явіўся новы від песеннай паэзіі — цы (раманс; Аўян Сю, Су Шы, Лю Юн, Лі Цынчжао і інш.). У класічным жанры шы створаны вершы пазтамі Лу Ю і Сінь Цыцзі (12 — пач. 13 ст.). У прозе Сунскай эпохі (сярэдзіна 10— 13 ст.) з’явіліся жанры гар. нар. аповесці хуабэнь, філас. прозы бідзі (фактаграфічных нататкаў). Драматургія 13 ст. адлюстроўвала жыццё эпохі, цяжкія войны з заваёўнікамі-манголамі (п’есы Гуань Ханьцына — аднаго са стваральнікаў драмы цзацзюй, Ma Чжыюаня, У Ханьчэна, Ван Шыфу, Бо Пу і інш.). У паэзіі 13— 14 ст. значнае месца займала

Да арт. Кітай. Размаляваная тэракотавая скульптура. 7 ст.

Да арт. Кпай. Ваджрабхайрава (Ямантака).

17 — пач. 18 ст.

Да арт. Кітай прылады. 15 ст.

Бронзавыя астранамічныя

блізкая да фальклору песенная лірыка саньцюй (Чжан Кэцзю, Гуань Юньшы, Цяо Цзі), y прозе — жанры гіст. і авантурна-гіст. эпапеі («Гісторыя трох царстваў» Ло Гуаньчжуна, «Рачньія затокі» Ш ы Наяня). Пры дынастыі Мін (сярэдзіна 14 — 1-я пал. 17 ст.) літ. працэс запаволіўся, яго сярэдневяковы характар захоўваўся да канца 19 ст. Ананімны раман «Цзінь, Пін, Мэй» (16 ст.) стаў пачаткам быт. лініі ў кіт. прозе. У драматургіі таго часу ўзнікла «паўднёвая драма» («Меч» Лі Кайсяня, «Альтанка з півоняў» Тан Сяньцзу» і інш.). Прыход да ўлады маньчжурскай дынастыі Цын (сярэдзіна 17 ст.) абумовіў з’яўленне апазідыйна настроеных паэтаў (Гу Яньу, Ван Фучжы, Гуй Чжуан і інш.). З’явіліся раманы, якія ўслаўлялі герояў мінулага («Сказанне Юэ Фэя» Цянь Цая), з’едлівая іронія на заганы грамадства выявілася ў навелах Пу Сунліна. У сатыр. рамане «Неафіцыйная гісторыя канфуцыянцаў» У Цзінцзы клеймаваў пошласць, кар’ерызм, кансерватызм інтэлігендыі. Найвыш эйш ае дасягненне класічнага рамана — «Сон y чырвоным цераме» Цао Сюэцыня. Канец 18 — пач. 19 ст. — перыяд крызісу ўсіх жанраў кіт. л-ры. Прадстаўнікі «тунчэнскай школы» адстойвалі «высокія» жанры і артадаксальна-схаластычныя прынцы-

306____________________КІТАЙ пы. Ім супрацьстаялі творы Дай Чжэня, Гун Цзычжэня, сатыр.-фантаст. раман з элементамі утопіі «Кветкі ў люстэрку» Лі Жучжэня, нар. п’есы, сказы, песні і інш. творы «нізкіх» жанраў позняга сярэдневякоўя. У апошнія гады маньчжурскай дынастыі выявіліся наватарскія тэндэнцыі, характэрныя для прозы, асн. тэмамі якой сталі выкрыццё сац. несправядлівасці («Дурнота, убачаная за 20 гадоў» У Вояо, «Наша чыноўніцтва» і «Кароткая гісторыя цывілізацыі» Лі Баюаня, п’есы У М эя, «Будучыня новага Кітая» Лян Цічао); y паэзіі адчувальным стаў уплыў еўрап. паэтыкі (Тань Сытун, Цю Цзінь, Цзоў Жун, Гао Сюй). Падзенне манархіі ў К., уплыў рэвалюцый y Расіі і інш. суседніх краінах спрыялі хуткай эвалюцыі кіт. л-ры ў бок яе дэмакратызацыі і пэўнай еўрапеізацыі, узніклі літ. аб’яднанні. Рэаліст. тэндэнцыямі вылучалася проза Лу Сіня, рамант. і дэкадэнцкімі ўплывамі — творы гіразаіка Е Ш энтао, паэтаў Лю Дабая, Чжу Цзыцына, драматургаў Цянь Ханя, Хун Ш эна і інш. Новыя літ. формы, жывая гутарковая мова да пач. 1920-х г. выцеснілі састарэлую лексіку, класічныя формы. У 1930-я г. кіт. проза адметная творамі Мао Дуня (трылогія «Зацьменне», раманы «Крама Ліня», «Перад світаннем»), Ба Цзіня (раман «Пагібель», трьілогія «Каханне»), Лао Шэ (раманы «Развод», «Рыкша»), навеламі і апавяданнямі Юй Дафу, Ш энь Цунвэня, Цзінь I. З ’явіўся жанр апавяданняў і сатыр. казак на міфалагічныя і гіст. тэмы (Лу Сінь, Чжэн Чжэньдо), набыла папулярнасць сац. драма (Хун Ш энь, Ся Янь, Ц янь Хань). У антыяп. вайну 1930— 40-х г. пашырылася патрьмт. тэма (паэт. зб-кі Ай Цына «Поўнач» і «Палі», яго паэма «Паходня», аповесць Сяо Хун «Поле жыцця і смерці», «Аповесць пра першы этап» Мао Дуня, раман «Спаленне» Лао Шэ, апавяданні і нарысы Цю Дунпіна, Лю Баюя, п’есы Ц янь Ханя, Хун Ш эна і інш.). 3 1949 л-ра К. павінна была развівацца ў рэчышчы сацыяліст. рэалізму. У 1953 створаны Саюз кіт. пісьменнікаў. У 1958 адзіным творчым метадам л-ры афіцыйна абвешчана «спалучэнне рэв. рамантызму з рэв. рэалізмам». У канцы 1940 — пач. 1960-х г. улады К. віталі творы, прысвечаныя новым парадкам на вёсцы (раманы Чжоў Лібо «Бура», «Вялікія змены ў горным сяле» і інш.), «рабочай» тэматыцы (раманы Чжоў Лібо «Сталёвы паток», Ай У «У агні нараджаецца сталь» і інш.), барацьбе супраць гаміньданаўцаў (раманы Лю Цына «Несакрушальны мур», У Цяна «Чырвонае сонца» і інш.). У выніку т.зв. культ. рэвалюцыі болыпасць літаратараў К. падверглася рэпрэсіям, перасталі выходзіць асн. літ. часопісы. Да сярэдзіны 1970-х г. літ. працэс y К Н Р быў спьінены. У 1979 пачалася масавая рэабілітацыя рэпрэсіраваньіх дзеячаў культуры, y т.л. л-ры. Трагічныя падзеі «культурнай рэвалюцыі» адлюстраваны Ў аповесцях Лэ Сіня, Чэнь Мяо, Чжан

Сяньляна, зб. «Вершы з плошчы Цяньаньмэнь». У л-ры 1980— 90-х г. па-ранейшаму панавала індустр. і вясковая тэматыка, тэорыя бесканфліктнасці, абстракгнае філасофстваванне замяніла маст. аналіз. Гуманіст. пафасам вылучалася паэзія Ай Цына, Цзоў Хафаня, Лі Іна, Лі Гана, проза Ба Цзіня, Дзін Ліна, Гу Хуа, драматургія У Ханя, Ян Ханьшэня, Чжэн Баці і інш. У 1980 створана Т-ва даследчыкаў сучаснай кіт. л-ры, выйшлі крытычныя манаграфіі Янь Цзяня, Ян 1, Чжан Чжычжу і інш. Ilasa межамі К. набылі вядомасць творы паэтаў Ян Му, Ю Куанчуна, празаікаў Чэнь Чжаўсі, Бай Сяньюна, літ. крытыкаў Ху Шы, Лі Юйтана і інш. На кіт. мове друкаваліся творы Я.Купалы, Я.Коласа, К.Крапівы, М .Танка і інш. бел. пісьменнікаў. У бел. перакладзе выйшлі кн. казак, апавяданняў, твораў Лу Сіня, Мао Дуня, Чжао Шулі, Хуа Шаня, Чжоў Лібо; y зб-ках, альманахах, перыёдыцы друкаваліся творы Лі Бо, Ду Фу, Ван Вэя, Ду Му, Го Мажо, Мао Дуня, Сяо Піна, Юань Шуйпо і інш. Сярод перакладчыкаў на бел. мову — У.Дубоўка, Р.Барадулін, Я.Сіпакоў, І.Бабкоў, Р.Кашуба, М.Котаў, І.Дабрыян, М.Пазнякоў і інш. Архітэктура. Захаваліся рэшткі неалітычных паселішчаў з глінабітнымі жытламі ямна-каркаснага тыпу і абарончымі равамі. У перыяд дзяржавы Ш аньІнь (2-е тыс. да н.э.) з ’явіліся гарады, абнесеныя сценамі, з прамавугольнай планіроўкай, храмамі і палацамі ўладароў (ванаў) на цэнтр. магістралі. Зарадзілася каркасная сістэма пабудоў (на глінабітным фундаменце ставілі слупы, перакрытыя гарыз. бэлькамі; рэшткі палаца каля г. Аньян). Узніклі падземныя пахаванні, якія складаліся з 2 размешчаных адно над адным памяшканняў (пл. да 500 м2), са сценамі, аздобленымі інкрустацыяй і размалёўкамі. 3 сярэдзіны 1-га тыс. да н.э. пачынаюць складвацца прынцыпы архітэктуры і горадабудаўніцтва, якія леглі ў аснову сярэдневяковага кіт. дойлідства. Яны зафіксаваны ў пісьмовых трактатах («Чжоў-лі», 3 ст. да н.э.) з пазначэннем размяшчэння будынкаў, вышыні сцен і г.д. У 6 ст. да н.э. пачалося буд-ва Вялікага канала. Частыя міжусобныя войны выклікалі інтэнсіўнае буд-ва абарончых збудаванняў: сцены (захаваліся рэшткі ад стараж. сталіц Ліньцзы і Ханьданя), крэпасці, шмат’ярусныя дазорныя вежы («лоў») з некалькімі дахамі і абходнымі галерэямі. У перыяд дзяржавы Цынь (221— 207 да н.э.) пачалі будаваць асн. частку Вялікай кітайскай сцяны. Пра разнастайнасць буд. прыёмаў перыядаў Цынь і Хань (206 да н.э. — 220 н.э.) сведчаць гліняныя мадэлі дамоў y пахаваннях знаці (моцна выцягнутыя ўверх 2— 3-павярховыя дамы з выгнутымі дахамі, вежы «лоў», сядзібы з пабудовамі ў глыбіні прамавугольных замкнёных двароў). У сярэдневякоўі развіліся спецыфічныя канстр. і дэкар. прыёмы дойлідства (сістэма кранштэйнаў — доў-гунаў, арнаментацыя чарапічных навершаў дахаў). 3 пашырэннем будызму ў

К. ўзніклі мемар. вежы-пагады (Сун’юэсы на гары Суншань, 520), драўляныя храмы і пячорныя манастыры, якія высякалі ў тоўшчы скал на ўзор індыйскіх (дасягалі некалькіх кіламетраў; Юньган, Лунмынь, Майцзішань). Квадратныя, прамавугольныя ці паўкруглыя ў плане манастырскія пячоры аздаблялі скульпт. выявамі Буды, яго вучняў, святых. Манументальнасцю і гармоніяй форм вылучалася архігэктура дзяржавы Тан (618—907). Пры вял. памерах гарады (Лаян, Ч ан’ань, цяпер Сіянь) захоўвалі выразнасць планіроўкі з падзелам на замкнёныя сценамі кварталы, сіметрычна размешчаныя па баках цэнтр. магістралі. У аснове кожнага палацавага ці храмавага будынка была простая ячэйка каркаса, утвораная 4 слупамі і сістэмай бэлечных перакрыдцяў. Спалучэнне сістэмы бэлек стварала канстр. і прасторавую аснову розных будынкаў («дзянь» — 1-павярховы прамавугольны ў плане павільён; «лоў», ці «гэ» — шматпавярховыя будынкі з галерэямі; «тай» — невял. альтанка на высокім падмурку; «пін» — альтанка ў парку; «лян» — галерэя). Сцены не былі нясучым элементам; чарапічныя дахі, прыўзнятыя па краях, падтрымліваліся слупамі, бэлькамі і сістэмай «доў-гунаў» (храм Фагуан y rapax Утайшань, 857). Манум. выразнасць і рацыянальнасць уласцівы цагляным пагадам Даяньта («Вялікая пагада дзікіх гусей», 652, перабудавана 704), Сяаяньта («Малая пагада дзікіх гусей», 707— 709, абедзве каля г. Сіянь). Горадабудаўніцтва перыяду Сун (10— 13 ст.) звязана з пашырэннем гандлю, павелічэннем насельніцтва. Кварталы паўн. сталіцы Бяньлян (цяпер Кайфын) не мелі сцен, абапал гал. магістралей ставілі гандл. крамы, майстэрні рамеснікаў. Архітэктура гэтага часу адметная лёгкасцю, вытанчанасцю форм, зграбнасцю прапорцый; пагады сталі бсшьш выцягнутыя, складаных планаў: Баочу (968) і Люхэта (970— 1156) y Ханчжоў, Цета («Жалезная пагада», 1041— 48) y Кайфыне, Бэйсыта (1031— 62) y Сучжоў. 1х выкарыстоўвалі таксама як маякі, дазорныя вежы. У новай (з 1127) сталіцы — Ханчжоў і інш. раёнах на Пд ад р. Янцзы ствараліся імператарскія паркавыя рэзідэнцыі з натуральнымі ці штучнымі вадаёмамі. У іх дамінаваў гал. палацавы комплекс, астатнія пабудовы (павільёны, альтанкі, галерэі) размяшчаліся свабодна. У перыяд манг. дынастыі Юань (13— 14 ст.) развіваліся традыцыі танскага і сунскага мастацтва, архітэктура набывала пераважна свецкі характар. У гэты час перабудаваны гар. ансамблі і пашырана тэр. сталіды Даду (пазней Пекін)\ палацавыя комплексы, гал. будынкі якіх злучаліся галерэямі, утваралі шырокія квадратныя ў плане двары; чарапічныя дахі пакрывалі глазурамі багатых адценняў, вьггв-сць якіх была запазычана ў Сярэдняй Азіі. У перыяды дынастый Мін (1368— 1644) і Цын (1641— 1911) канчаткова сцвердзіўся прынцып рэгулярнай, строга сім. планіроўкі гарадоў з вял. ком-

плексамі палацавых і храмавых будынкаў (Пекін, Нанкін). Амаль нанава быў адбудаваны Пекін, y цэнтры яго — «забаронены горад» з імператарскім палацам. Грандыёзныя маштабы ўласцівы пахавальным збудаванням: комплекс Шысаньлін каля Пекіна (15— 17 ст.) са скульпт. «алеяй духаў» працягласцю 1 км. Тыпы пабудоў з удасканаленым стоечна-бэлечным каркасам заставаліся амаль нязменныя да канца 19 ст. Але шырэй вьікарыстоўваліся камень і цэгла (цагляны бязбэлечны храм «уляндзянь» y Нанкіне, 1398; будынак абсерваторыі ў Пекіне, 15 ст.), збудаванні набывалі большую дынамічнасць і дэкаратыўнасць, сістэмы «доў-гунаў» займалі ўсю паддахавую прастору, размалёўваліся стракатымі фарбамі з пазалотай. Асаблівай пышнасцю вылучаліся пабудовы 18— 19 ст., павялічылася роля іх дэкар. ўбрання: летняя рэзідэнцыя і пейзажны парк Іхэюань («Парк ціхамірнага адпачынку», пл. 270 га) з галерэяй Чанлан (даўж. 1,5 k m ) y Пекіне. У 2-й пал. 19 ст. буйныя гарады (Ш анхай, Цяньцзінь, Нанкін) забудоўваліся ў духу эклектыкі на еўрап. ўзор, але стылізаваныя ў нац. традыцыях. Эклектычным было і т.зв. кіт. Адраджэнне, калі механічна спалучаліся рысы кіт. і еўрап. архітэктуры (палацавы павільён Цын’яньфан y форме мармуровага карабля ў парку Іхэюань, будынкі Дзярж. б-кі ў Пекіне і ун-та ва Ухані). У 1-й пал. 20 ст. дойліды К. сінтэзавалі традыц. дэкар. элементьі і новыя буд. канструкдыі (будынак Усекіт. сходу нар. прадстаўнікоў, гасцініды «Пекін» і «Дружба» ў Пекіне). Пабудовы 1950— 80-х г. вызначаліся духам нац. рамантызму: шматпавярховыя атэлі (гасцініда «Міжнародная» ў Пекіне, 1988), масты, шматузроўневыя лініі руху, шматтавярховыя жылыя і грамадскія будынкі. Разнастайнасць кліматычных умоў адбілася на нар. дойлідстве К.: на Пд будуюць лёгкія драўляныя будынкі з высока паднятымі вугламі дахаў, на П н — масіўныя пабудовы з глінабітнымі сценамі, y цэнтр. раёнах — прамавугсшьныя ў плане каркасныя хаціны, y rapax — дамы пячорнага тыпу, y стэпах — лямцавыя юрты. У 1958 засн. Саюз кіт. архітэктараў. Выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Найб. раннія помнікі мастацтва К. вядомы з эпохі неаліту: кераміка Яншао (4— 3-е тыс. да н.э.; вырабленыя на ганчарным крузе танкасценныя пасудзіны з паліхромным геам. арнаментам), кераміка Луншань (3—2-е тыс. да н.э.; чорныя гладкія пасудзіны без малюнка, трохножкавыя катлы «цінг», трохамфарныя спарышы «лі» і інш.). У 2-м тыс. да н.э. выраблялі бронз. рытуальны посуд разнастайных форм, аздоблены ўзорамі, мудрагелістымі гарэльефнымі выявамі звяроў, птушак, пачвар; вял. званы «нао» і інш. У пахаваннях выяўлены посуд з матавай белай гліны, бронз. зброя, інкруставаная золатам, малахітам і бірузой, разьбяныя вырабы з нефрыту, скулытг. выявы фантаст. жывёл. 3 пашырэннем

канфуцыянства і даасізму (1-е тыс. да н.э.) формы бронз. пасудзін сталі больш мяккія і вытанчаныя, узоры больш графічныя і шіоскія. Рэльефныя матывы змяніліся інкрустацыяй, y арнамент уключаліся жанравыя матывы, звязаныя з рытуаламі. Пачалі складвацца характэрныя для К. віды мастацтва: жывапіс тушшу на скрутках, лакавыя вырабы. У 3 ст. да н.э. — 3 ст. н.э. кіт. маст. традыцыі спалучаліся з рысамі культур суседніх народаў і былі звязаны пераважна з аздабленнем пахаванняў: рэльефы і размалёўкі на міфал., гіст., быт. тэмы, тэракотавыя скульпт. выявы воінаў (пахаванне імператара Цынь Шыхуана, 3 ст. да н.э.), пахавальнае адзенне з нефрытавымі шіасцінкамі, злучанымі залатым дротам (магільнік кн. Лю Ш эна і яго жонкі ў Маньчэне). Пашырэнне будызму ў 4— 6 ст. абумовіла імкненне да больш манум. форм мастаіггва (аздабленне храмаў, y т.л. алтарная скульптура), узніклі новыя тэмы

кітай

307

пластычнай прыгажосцю і жыццясцвярджальным ладам. Твары будыйскіх божастваў пры захаванні агульных іканаграфічных канонаў набылі кіт. этнічны тып, формы цела і адзення — мяккасць і аб’ёмнасць (25-метровая статуя Буды Вайрачана ў храме Лунмынь, 7 ст.). Рэльефы і дробная пластыка вызначыліся сюжэтнай разнастайнасцю, пластычнай выразнасцю (рэльефы з выявамі коней з пахавання Лі Ш ыміня каля г. Сіянь, 7 ст.)- У 2-й пал. 10— 13 ст. гармонія фіз. і духоўнага пачаткаў паступова страцілася, падоўжыліся прапорцыі фігур, з ’явілася манернасць. У 10— 11 ст. існавалі маст. акадэміі ў Нанкіне, Кайфыне, Ханчжоў і інш. Філас. скіраванасць пейзажнага жывапісу паўплывала на інш. яго жанры, y т.л. «кветкі-птушкі» (Сюй Ci, Хуан Цюань). Вял. значэнне меў жывапіс

Да арт. Кітай. Вырабы з фарфору. 18 ст.

і вобразы (выявы будыйскіх божастваў, святых і інш.). У станковым жывапісе на шоўку і паперы пашырыўся быт. жанр, створаны першыя пейзажныя фоны (Гу Кайчжы і інш.). З’явіліся тэарэт. работы (т.зв. 6 законаў жывапісу Ce Хэ, 5 ст.). У стылістычным адзінстве з жывапісам развівалася каліграфія (Ван Січжы, Ван Сіньчжы, 4 ст.). 7— 10 ст. — росквіт кіт. свецкага жывапісу, y якім выявіліся гуманіст. ідэалы эпохі і вызначыліся класічныя жанры: пейзаж, партрэт (Янь Лібэнь, Хань Хуан, У Даоцзы), быт. сцэны, «кветкі-птушкі» (Бянь Луань), анімалістычны жанр (Хань Гань). Самаст. значэнне набыў пейзаж «шань-шуй» («горы-воды»), Лінеарны характар жывапісу ўласцівы творчасді Лі Сысюня, Лі Чжаодао, Лі Чэна, Ван Вэя, імкненне да перадачы непасрэднасці ўражанняў — Чжоў «Pa­ r a і Чжан Сюаня. Свецкі станковы жывапіс паўплываў на манум. культавыя размалёўкі ў храмах, y якія пачалі ўключаць быт. сцэны, партрэты чыноўнікаў, пейзажы. Манум. скулытгура і пахавальная пластыка вызначаліся

«навукоўцаў» (Су Шы, Вэнь Тун, Мі Фэй) — паэтаў, літаратараў, якія лічшіі сябе незалежнымі ад акад. кірунку і пісалі ў свабоднай манеры, імкнуліся адлюстраваць y сваёй творчасці «дао» — схаваны сэнс з ’явы, рух і душу Сусвету. Пейзажы 2-й пал. 10 — 1-й пал. 12 ст. перадавалі свет суровым і велічным, аддаленым ад чалавека (Го Ci, Фань Куань, Лі Чэн, Гуань Тун). У 2-й пал.

12— 13 ст. харакгар пейзажа больш наблізіўся да чалавека, грандыёзныя ландшафты змяніліся на больш лірычныя матывы (Лі Тан, Лі Дзі, Ma Юань, Ся Гуй і інш.). У 10— 13 ст. росквіту дасягнула дэкар.-прыкладное мастацтва: беласнежны фарфор з г. Сінчжоў; фарфор, размаляваны яркімі каляровымі палівамі; разнастайныя па форме і дэкоры керамічныя пасудзіны; тканіны «кэ-сы» з узорамі, якія пераймалі з жывапісных твораў, і інш. У 13 — 1-й пал.

14 ст. пад уплывам прыдворных густаў мангольскай дынастыі ў жывапісе пашырыліся сцэны ўрачыстасцей, палявання на конях і інш. (Чжао Мэнфу); традыцыі лірычнага пейзажа развівалі

308

кітай

Ван Мэн, У Чжэнь і інш. У 2-й пал.

14— 17 ст. ў акадэміях і прыдворнымі мастакамі маст. прыёмы кананізаваны. Болыы свабоднай была творчасць мастакоў, што жылі далёка ад сталіцы і стварылі самаст. маст. школы: чжэ цзянскую (Дай Цзінь), сучжоўскую (Ш энь Чжоў, Вэнь Чжэнмін) і інш. Развіваліся быт. жанр (Чоў Ін, Тан Інь, Чэнь Хуншоў), «кветкі-птушкі» (Сюй Вэй), дрэварыт, нар. лубок, кніжная ілюстрацыя, скулыгтура (кампазідыі з ваяроў і жывёл на «Дарозе духаў» пахавальнага комплексу Ш ысаньлін). У 17— 19 ст. скульптура набыла другасны дэкар. харакгар, жывапіс вызначаўся эклектычнасцю (пейзажысты Ван Хой, Ван Шымінь, Ван Цзянь, Ван Юньцы, майстар жанру «кветкі-іггушкі» Юнь Шоўпін і інш.). У дэкар.-прыкладным мастацгве 14— 19 ст. пашырыўся выраб

Да арг. Кітай. Г y a н ж y н. Пейзаж.

шматколернага фарфору з пейзажнымі, жанравымі і расл. матывамі, выкананымі падпаліўнай размалёўкай кобальтам, надпаліўнымі яркімі фарбамі («доўцзай» — барацьба ксшераў), белага фарфору; з’явілася перагародчатая эмаль. У традыд. манеры стваралі вырабы з чырв. разнога лаку (посуд, мэбля), вышыўкі, тканіны «кэсы», разьбу па камені, бамбуку і косці.

3 канца 19 ст. пачалося адраджэнне традыц. стылю жьівапісу, узнікла імкненне наблізідь мастацтва да жыцця, сцвердзіць прыгажосць прыроды (Ж энь Банянь, У Чаншы, Чэнь Ш ыцзэн, Гао Цзяньфу; гл. таксама Гохуа). З’явіўся алейны жывапіс еўрап. тыпу. Барацьба за незалежнасць y 1-й пал. 20 ст. паўплывала на развіццё мастацгва плаката, паліт. карыкатуры. Пашырылася

гравюра на акгуальныя тэмы (Гу Юань, Янь Хань, Ван Ш ыко і інш.). У 1938 створана AM імя Лу Сіня, вакол якой сфарміравалася кола сучасных майстроў. У жывапісе 1950-х г. вял. ролю адыгрывала творчасць Цы Байшы, Пань Цяньшоў, Хуан Біньхуна, Сюй Бэйхуна, y якой прыёмы традыц. жывапісу гохуа спалучаліся з элементамі еўрап. жывапісу. У час «культурнай рэвалюцыі» мастацгва заняпала, найб. пашыраным стаў прапагандысцй паліт. плакат. 3 пач. 1970-х г, адбываецца ажыўленне маст. жыцця. У канцы 1970— 80-я г. ў рэчышчы традыц. кіт. жывапісу працавалі У Ю нлян, Сун Чжун’юань (жанр «людзі»), Хо Чуньян, Юй Цзігао (жанр «кветкі-птушкі»), пейзажысты Сюй Ci, Цзя Юфу, Гуанжун і інш. Музыка. Муз. культура К. — адна з самых стараж. y свеце. Яна мае шырокі спектр мясц. муз. традыцый, форм і стыляў. Фарміравалася ў рэчышчы рэліг.-філас. плыняў (канфуцыянства, бу-

Да арт. Кітай. С ю й Б э й х у н . Конь.

дызм, даасізм), якія абумовілі яе складаную і глыбокую духоўную сутнасць, сімвалічную і этыка-эстэт. абгрунтаванасць. Ужо ў 11— 3 ст. да н.э. склаліся міфалагічныя ўяўленні аб паходжанні музыкі і муз. інструментаў. Адна з першых анталогій кіт. муз.-паэт. творчасці — «Шыцзін» («Кніга песень», 6 ст. да н.э.; верагодна, складзена Канфуцыем). У трактатах «Юэцзі» («Нататкі аб музыцы», каля 3— 2 ст. да н.э.), «Шыцзі» («Гістарычныя нататкі», каля 1 ст. да н.э.) і інш. вяліся дыскусіі па праблемах эстэтыкі, тэорыі (ладагукарадныя сістэмы, рытм) і практыкі кіт. класічнай музыкі. Дынастычная абумоўленасць характару развіцця кіт. муз. культуры, якая дасягнула высокага ўзроўню ўжо ў перыяд дынастый Хань, Суй і Тан (206 да н.э. — 907 н.э.), спрыяла фарміра-

ванню распрацаванай сістэмы прыдворна-цырыманіяльнай музыкі, абагульненай y катэгорыі я-юэ («элегантная музыка») і су-юэ (музыка свецкіх забаў). Першая ўключала музыку канфуцыянскіх рьпуалаў, тэатр. і ваен. аркестраў, банкетную і вытанчаныя формы муз.паэт. творчасці, другая — «простанародную музыку», што існавала ў шматлікіх лакальных відах. У К. шырока развіта інстр. музіцыраванне. Сярод найб. стараж. інструментаў: наборы бронз. званоў бяньчжун, літафоны бяньцынь, акарыны. Шырокі рэпертуар, зафіксаваны спец. натацыямі ў зборніках, маюць інструменты менавіта кіт. паходжання: цытры цынь і чжэн, гуслі сэ, лютня піпа, падоўжная флейта сяо, губны арган шэн, барабаны (вял. цзяньгу, гліняны ху, аднабаковы малы баньгу, тамбурын яагу), струнныя смычковыя эрху, баньху і інш. У 13— 14 ст. y кіт. музыцы вылучыліся 2 традыцыі — паўночная (характэрны гераічная тэматыка, прастата муз. мовы, выкарыстанне 7-ступенных ладоў) і лаўднёвая (перавага лірычных вобразаў, больш вытанчаныя тэхн. сродкі, пентатоніка, перавага драўляных муз. інструментаў). Сярод шматлікіх мясц. вак., інстр. і танц. стыляў — янгэ (нар. танцы са спевамі), лянжэньчжуань і лянжэньтай (п’есыдыялогі), хуагу, хуадэн (традыц. песні і сцэнкі пад музыку), тыбецкая нанма (танец з рэчытатывам). Сярод пашыраных рэгіянальных форм муз. і муз.танц. т-ра найб. вядомы као-цзянь і куньцзю (прав. Куныпань, з 16 ст.), пекінская муз. драма цзінцзюй (т.зв. «пекінская опера», 18 ст.), якая атрымала статус агульнанац. жанру. Развіваюцца таксама розныя формы вак. музыкі ў суправаджэнні муз. інструментаў, спецыфіка інтанаванкя якой цесна звязана з танальным характарам кіт. мовы. У 16— 17 ст. пачалася дэмакратызацыя кіт. музыкі. Яна зазнала ўплыў зах.-еўрап. муз. мастацтва, што ўзмацніўся з пач. 20 ст. Цэнтрам муз. культуры К. стаў г. Шанхай. Кіт. музыканты набываюць спец. муз. адукацыю ў Еўропе. У К. створаны муз. навуч. ўстановы і аркестры зах.-еўрап. тыпу. Муз. жыццё К. найб. актывізавалася ў 1950-я г. і з 1980-х г. Развіваецца самадз. творчасць, ствараюцца новыя прафес. муз. калектывы, удасканальваецца муз. адукацыя. Найб. вядомыя кампазітары — Лі Хуаньчжы, Лю Чжы, Цюй Сісянь, Цюй Вэй, Чжу Цзяньэр, Чжэн Цюфэн, Ван Мін, Шы Гуаньнань, У Цзучан, Ду Мінсінь і інш., выканаўцы — дырыжоры Лі Дэлунь, Ян Лянкун, Хуан Сяотунь, Цао П эн, Чжэн Сяоінь, спевакі Чжоў Сяоянь, Вэй Чысянь, Ху Сунхуа, Чжан Ю энань, Лі Гуансі, Мян Нінь, Ван Кунь, піяністы Лю Шыкунь, Вэй Данвэн, Лі Чжэн, скрыпачы Шэн Чжунго, Ху Хуэн, Сюэ Вэй, выканаўцы на нар. інструментах Лю Дэхай (піпа), Чжан Чжэхуа (эрху), У Дзіньлюэ, У Вэнгуан (цынь). У К. дзейнічаюць Цэнтр. дзярж. т-р оперы і Кіт. оперны т-р (Пекін), т-ры балета (Пекін, Шанхай), сімф. аркестры (Пекін, Шанхай,

Сіянь і інш.), т-ры пекінскай муз. драмы, Т-р кіт. песні і танца, Ц эш р. аркестр кіт. нар. інструментаў, Ансамбль песні і танца народаў Усходу, Цэнтр. нац. ансамбль песні і такца. Працуюць кансерваторыі (Пекін, Шанхай, Цяньцзінь), муз. ін-ты (Ухань, Ш эньян, Сіянь, Чэнду), Ін-т кіт. нар. музыкі (Пейн), муз. вучылішчы і інш. У 1953 створаны Саюз кіт. музыкантаў. Тэатр. Вытокі тэатр. мастацтва K. ў рытуальных абрадах і нар. святах, вядомых з 1-га тыс. да н.э. Адна з найб. стараж. тэатралізаваных форм — янгэ (песня маладых парасткаў), y якой сродкамі выразнасці былі музыка, спевы, танец, пантаміма. У 7 ст. н.э. на аснове прадстаўленняў танцораў, фокуснікаў, акрабатаў узнікла найб. простая тэатр. форма — фарс цаньцзюньсі, які не меў фіксаванай драматургіі і разыгрываўся 2 акцёрамі. У 10— 13 ст. пашырыліся бальш складаныя камічныя змешаныя прадстаўленні — цзацзюй (удэельнічалі 5 акцёраў, танцоры і музыканты, ствараліся лібрэта). Набьші папулярнасць песенна-танц. сцэнкі гэусі, песенна-сказавыя жанры гуцзыцы і чжугундзяо, шматлікія віды т-ра лялек (т-р на «каромысле», ценявы, марыянетак і інш.). У 11— 12 ст. зарадзіўся сталы від тэатр. прадстаўлення, які ўключаў празаічныя дыялогі, паэтычныя арыі, пантаміму, абавязковае муз. суправаджэнне і дакладны рытмічны каркас. На Пд К. склаўся т-р наньсі — «паўднёвы т-р» («Чжан Ce, пераможца на экзамене», «Сунь-мяснік», «Памылка знатнага юнака»). На Пн К. ў 1-й пал. 13 ст. ўзнікла новая тэатр. форма са старой назвай дзацзюй, т.зв. «юаньская драма», што дамінавала да 1368. Яна мела строга рэгламентаваную форму з абавязковымі правіламі: наяўнасць 4—5 аклаў, цыклы арый на пэўны набор мелодый y адной танальнасці, якія звязаны адзінай рыфмай і выконваліся адным персанажам, строгі падзел на амплуа і інш. Вядомы каля 750 п ’ес «юакьскай драмы» (захаваліся каля 160), y т л . «Крыўда Доў Э», «Восень y Ханьскім палацы», «Шалёны Жэнь» Ma Чжыюаня, «Заходні флігель» Ван Ш ыфу. У канцы 14— 17 ст. пашырыўся жанр чуаньці (апавяданне пра дэіўкае) — працяг наньсі ў больш познім «алітаратураным» варыянце. Гэта былі творы вял. аб’ёму з вял. колькасцю дзеючых асоб, складанай фабулай і некалькімі дзесяткамі карцін: «Апавяданне пра Нанькэ» Тан Сяньцзу, «Палац вечнага жыцця» Хун Ш эна (1688), «Be­ ep з персікавымі кветкамі» Кун Ш анжэня (1698) і інш. Чуаньці ствараліся пераважна для чьггання, для пастановак на сцэне з іх адбіраліся найб. яркія эпізоды. У гэты час узніклі 2 буйнейшыя кірункі кіт. т-ра: іянскі — іянцян (спектаклі-цыклы на аснове нар. мелодый і тэматыкі, блізкія да прадстаўленняў на плошчах, з перавагай рьггму над мелодьмй), і куньшанскі — куньцюй (прыдворны т-р арыстакратыі, які вызначаўся высокім узроўнем акцёрскага майстэрства і вак. мастацтва, разна-

стайнасцю меладычных тэм). 18— 19 ст. — росквіт кіт. т-ра. Удасканальвалася тэхніка выканання, уэніклі новыя мясц. разнавіднасці т-ра. У рэпертуарах пераважалі п’есы на аснове стараж. легенд, міфаў, сюжэтаў класічных літ. твораў («Падарожжа на Захад» У Ч энэня, «Траяцарства» Ло Гуаньчжуна, «Рачныя затокі» Шы Наяня). У канцы 18 — пач. 19 ст. ў Пекіне сфарміраваўся т-р цзінсі, т.зв. Пекінская муз. драма. Спектаклі традыц. форм кіт. т-ра ішлі пераважна без дэкарацый (і цяпер таксама), месца дзеяння пазначалася ў тэксце персанажаў. Мужчынскія і жаночыя ролі выхонвалі і акцёры і акгрысы. Існаваў строгі падзел на амплуа. Выкарыстоўваліся кананізаваныя ўмоўныя прыёмы выразнасці, стылізаваныя рухі і жэсты, гульня з уяўнымі прадметамі, сімвсшіка грыму, касцюма, колеру. У пач. 20 ст. адбыліся спробы засваення еўрап. тэатр. сістэмы. У 1907 створана першая прафес. драм. трупа новага

Да арт. Кітай. Выступленне ўдзельнікаў Сіяньскага ансамбля «Чананьскай музыкі і танцаў».

кітай

309

тыпу «Чуньяншз» (узначальваў Ван Чжуншэн). У 1920-я г. ўзнікла вял. колькасць аматарскіх труп, шмат якія з іх спрабавалі засвоідь новую для кіт. т-ра «размоўную» драму. Цэнтр тэатр. мастацтва — Шанхай. У 1940-я г. на аснове стараж. нац. прадстаўленняў янгэ склалася новая форма муз. спектакля сінь гэцзю (новая опера) — муз.-драм. спектакль з адзінай кампазітарскай задумай і закончаным сюжэтам («Сівая дзяўчына» Хэ Цзінчжы і Дзін I і інш.). У 1958 асн. творчым метадам абвешчана «спалучэнне рэвалюцыйнага рамантызму з рэв. рэалізмам», гал. акцэнт рабіўся на калектыўную самадз. творчасць. У пач. 1960-х г. з’яўляліся і аўтарскія творы: п’есы Го Мажо («Цай Вэньцзі», «У Цзецянь») і Цао Юя («Меч мужнасці», «Яснае неба»). Крытычныя адносіны да кіт. рэчаіснасці ў іншасказальнай форме выяўляліся ў драматургіі Ц янь Ханя («Гуань Ханьцын» і інш.) і У Ханя. Пасля 1976 тэатр. жыццё К. ажывілася. Рэабілітаваны многія дзеячы культуры, якія пацярпелі ў гады «культурнай рэвалюцыі». У сучасным К. большасць тэатр. труп працуе ў традыц. нац. жанрах. Асн. цэнтры тэатр. мастацтва — Пекін і Шанхай. Сцэн. калектывы розных жанраў ёсць y г. Гуанчжоў, Чунцын, Яньань і інш. Існуе шмат невял. перасоўных труп. Кіно. Першая дэманстрацыя фільмаў адбылася ў 1896. Кінавытворчасць пачалася ў 1908 замежнымі кінематаграфістамі. Першы ўласна кіт. фільм зняты ў 1917. Уздым нац. кінематографа пачаўся ў 1920-я г. і звязаны з дзейнасцю шанхайскіх кінакампаній «Мінсін», «Наньго», «Ляньхуа». У 1934 зняты першы гукавы фільм «Гібель персікаў і сліў». Фільмы 1930-х г. ствараліся пераважна ў рэчышчы наследавання галівудскай кінапрадукцыі. У 1930-я — пач. 1940-х г. пашырыліся патрыят. фільмы «супраціўлення». У 1938 створана Усекіт. асацыяцыя кінематаграфістаў па адпоры ворагу. Пасля 1945 дэманстраваліся пераважна амер. стужкі. У 1949 створана Усекіт. асацыяцыя работ-

310

КІТАЙСКАЕ

нікаў кінамастацтва (з 1960 Саюз работнікаў кіно, з 1979 Саюз кіт. кінематаграфістаў). Асн. цэнтры кінавытворчасці — Пекін, Шанхай, Чанчунь. Гал. тэматычнымі кірункамі былі барацьба за вызваленне і сацыяліст. буд-ва: «Сівая дзяўчына» (рэж. Шуй Хуа і Ван Бінь), «Стальны салдат» (рэж. Чэн Інь; абодва 1950), «Зямля» (1954, рэж. Шуй Хуа), «Дачка партыі» (1958, рэж. Лінь Нун) і інш. Экранізавалася літ. класіка, y т.л. «Маленне аб шчасці» паводле Лу Сіня (1956, рэж. Сан Ху). На развіццё кіно К. паўплывалі ідэі «агулыіадаступнасці», прымітывізму, скажонае разуменне прынцыпаў ідэалаг. перавыхавання творцаў. У 1958 уведзены жанр дакумент.-маст. фільма, які культываваў варожасць да мастацкасці. «Культурная рэвалюцыя» прывяла да скарачэння колькасці кінастудый, адмаўлення ад ранейшых дасягненняў кінамастацтва, забароны фільмаў, рэпрэсій супраць кінематаграфістаў, роспуску Саюза работнікаў кіно. Выпускаліся толькі дакумент. фільмы, што мелі адкрыта апалагетычны характар. 3 1973 адноўлены выпуск ігравых фільмаў, якія ствараліся ў рэчышчы «рэв. рэалізму і рамантызму», y пракаце з ’явіліся фільмы, забароненыя ў перыяд «культурнай рэвалюцыі», да рабогы вярнуліся рэпрэсіраваныя кінематаграфісты Ce Цянь, Ce Цзінь, Бай Ян, Чжао Дан і інш. У 1988 кіт. кінематограф дасягнуў свайго піка, але ў пач. 1990-х г. змяніўся спадам, скарацілася кінавытворчасць. У рэпертуары пераважаюць дэтэктывы, трылеры, камедыі, баевікі «кунг-фу». Сярод рэжысёраў: Чжан Імоў («Падымі чырвоны ліхтар», «Цзюцзю ідзе ў суд», абодва адзначаны «Залатым ільвом» Міжнар. кінафестывалю ў Венецыі, 1991 і 1992), Чэнь Кайге («Развітанне з наложнідай», «Залатая пальмавая галіна» Міжнар. кінафестывалю ў Канах, 1993; «Жыць», прэмія за рэжысуру Міжнар. кінафестывалю ў Канах, 1994) і інш. Асн. стужкі 2-й пал. 1990-х г.: «Чырвоныя пацерачкі» (рэж. Хэ Цзяньцзюнь), «Дні» (Ван Сяошуай), «Імператарская наложніца Ян Юйхуань» (Чэнь Цзямінь), «Чырвоны феерверк, зялёны феерверк» (Хэ Пін), «Фантазія» (Лю Сяовэй), «Гісторыя Сінхуа» (Інь Лі), «Гімн імператару Цыныныхуану» і інш. Праводзяцца Міжнар. кінафестывалі мультыплікацыйнага і навук.-папулярнага кіно (абодва ў Шанхаі), турыстычнага фільма ў г. Усі, дзіцячых фільмаў y Пекіне, Нац. конкурс сімпатыі гледачоў «Сто квегак» і конкурс Саюза кінематаграфістаў «Залаты певень». Літ.: K y ч е р a С. Древнейшая н древняя лсторяя Клтая: Древнекаменный век. М., 1986; В а с л л ь е в Л.С. Древнлй Клтай. Т.

1. Предысторяя, Шан-Ннь, Западное Чжоу (до VIII в. до н.э.). М., 1995; Л у б о - Л е с н н ч е н к о Е.Н. Клгай на Шелковом пугн: Шелк н внешнле связя древнего н раннесредневекового Клтая. М., 1994; Г у м н л е в Л.Н. Хунны в Клтае: Трл века войны Кятая со степнымн народамл, III—VI вв. М., 1974;

С т у ж я н а Э.П. Клтайсклй город XI—XIII вв.: экон. я соц. жлзнь. М., 1979; Б о к ш a н я н АА. Нмператорсклй Клтай в начале XV в.: (Внутренняя поллтлка). М., 1976; Я г о ж. Удельная слстема в позднесредневековом Клтае: Перлод Мян, 1368— 1644. М., 1986; М а л я в л н В.В. Клгай в XVI— XVII вв.: Традлцля л хультура. М., 1995; Л a р л н В.Л. Юго-Западный Клтай во второй половяне XVII — 70-х гг. XIX в.: Пробл. реглональной лсторлл. М., 1994; С в д н х м е н о в В.Я. Маньчжурскле правлгелл Клгая. М., 1985; З а б р о в с к а я Л.В. Поллтлка цлнской лмперлл в Корее, 1876— 1910 гг. М., 1987; Т л х в л н с к л й С.Л. Двлженле за реформьі в Клтае в конце XIX в. 2 нзд. М., 1980; Н е п о м н н н О.Е. Соцяальноэкономнческая нсторня Кнтая, 1894— 1914. М., 1980; Ю р ь е в М.Ф. Революцня 1925— 1927 іт. в Кнтае. М., 1968; М а й с т р о в а З.Е. Становленне революцмонной властн в советскж районах Кятая, 1927— 1937 гг. Новоснбнрск, 1988; М a м a е в a Н.Л. Гомнньдан в нацнонально-реюлюцнонном двнженлн Кятая (1923— 1927). М., 1991; С a п о ж н н к о в Б.Г. Кнтай в огне юйны (1931— 1950). М., 1977; Я г о ж. Кмтайскнй фронт во второй мяровой войне. М., 1971; М е л л к с е т о в А В . Победа кмтайской революцлл, 1945— 1949. М., 1989; Соцлальноэкономлческлй строй л экономлческая поллтлка КНР 1949— 1975. М., 1978; КНР: Краткпй яст. очерк (1949— 1979 it.). М., 1980; Клтай после «культурной революцлл»: (Поллт. слстема, внугрлполлт. положенле). М., 1979; Ндеологлческая борьба в Клтае (1976— 1979 гг.). М., 1980; Б о р л с о в О.Б. Внутренняя л внешняя поллтлка Клтая в 70-е іт : Поллт. очерк. М., 1982; Е г о р о в К.А Клтайская Народная Республлка: Поллт. слстема л полят. длнамяка (80-е rr.). М., 1993; Н а д е е в Н.М. «Культурная революцля» л судьба клтайской ллтературы. М., 1969; С о р о к л н В.Ф., Э й д л л н Л.З. Клгайская ллтература. М., 1962; A л е к с е е в В.М. Клтайская ллтература: Мзбр. тр. М., 1978; Ф е д о р е н к о Н.Т. Клтайское ллтературное наследпе л современность. М., 1981; В л н о г р а д о в а Н .А Нскусстю средневекового Клтая. М., 1962; Я е ж Клтайская пейзажная жлвоплсь. М., 1972; Ш н е е р с о н Г.М. Музыкальная культура Клгая. М., 1952.

Найб. стараж. знакі К. п. — «іньскія пісьмёны» (варажбітньш надпісы на бронзе, камянях, касцях, панцырах чарапах; 2-е тыс. да н. э). У 1066— 771 да н. э. яны атрымалі развіццё ў выгладзе «галавастыкавага пісьма». У 221 да н. э. пачаўся працэс стандартазацыі іерогліфаў, з ’явіліся стылі «вялікіх» і «малыхі пячатак, уведзена «дзелавое пісьмо» лішу (спрошчалы варыянт «мальіх пячатак»), У 1 ст. н. э. канчаткова сфарміраваўся сучасны стыль напісання іерогліфаў (кайшу — «узорнае лісьмо»). Побач з кайшу выкарыстоўваюць скарочаньм стылі цаошу — «травяное пісьмо» і сіншу — «хадавы скорапіс». 3 1956 y КНР вядзецца работа па спрашчэнні іерогліфаў Поўныя абрысы іерогліфаў (фаныыцзы) выкарыстоўваюцца ў Сінгапуры, Японіі (з яп. складовым пісьмом), Паўд. Карэі (з кар. аэбукай) і на Тайвані. Сярод найстараж. кіт. літ. помнікаў «ПІуцзін» («Кліга паданняў», 12-—5 ст. да н. э.), «Іцзін* («Кніга перамен», 12— 8 ст. да н. э.) і «Шыцзін» («Кніга песень», 11—6 ст. да н. э.). А.М. Гардзей.

М. С.Вайтовіч (прырода, насельніцгва, гаспадарка), У.Я.Калаткоў (гісторыя), Р. Ч.Лянькевіч (узброеныя сілы), Л.П.Баршчэўскі (літаратура), Я.Ф.Шунейка (архітэктура, выяўленчае і дэкаратыўнапрыкладное мастацтва), А.М.Гарахавік (музьпса), А.М.Міхеева (тэатр), Г.У.Шур (кіно).

KITÂÜCKAE п і с ь м б , слоўна-складовае пісьмо для запісу тэкстаў на кітайскай мове, y якім выкарыстоўваюцца асобыя знакі — іерогліфы. Агульная колькасць такіх знакаў каля 50 тыс., y сучаснай кіт. мове выкарыстоўваюць 4— 7 тыс. іерогліфаў. Кожны іерогліф прадстаўляе аднаскладовае слова ці марфему і графічна з ’яўляецца камбінацыяй рысак, упісаных y квадрат. Запіс тэксту злева направа або зверху ўніз. Вылучаюць 3 тыпы іерогліфаў: піктаграмы — схематычны відарыс прадметаў ( [Д «гара», g «вока»); ідэаграмы — матываваныя камбінацыі піхтаграм ( A «чалавек» + A «Дрэпа» = '\ ^ «адпачываць»); фанаграмы — матываваныя камбінацыі піктаграм з намёкам на гучанне іерогліфа ( Д жэнь «чалавек» + гуй «нефрытавы скіпетр» = цзя «прыгожы»).

Да арт. Кітайскае пісьмо.

К ІТА Й С К А -К А РЛ Й С К А Я

П Л А Т Ф 0Р-

МА, старажьггная платформа, што ахоплівае басейн сярэдняга і ніжняга цячэння р. Хуанхэ, Карэйскі і Шаньдунскі п-вы і акваторыю Жоўтага м. Уключае на 3 Ардонскую сінеклізу, антэклізу Шаньсі, Паўн.-Кітайскую сіне-

клізу, якія складаюць Паўн.-Кіт. пліту, на У — Сіна-Карэйскі шчыт і Усх.-Кіт. перыкратоннае апусканне, што раскрываецца ў аднайменнае ўскраіннае мора. Крышт. фундамент платформы складзены з гранітаў, гнейсаў і крышт. сланцаў архейскага і пратэразойскага ўзросту; выходзіць на паверхню ў межах Карэйскага, Ляадунскага і Шаньдунскага п-воў і на 3 ад Пекіна (прав. Шаньсі). Фундамент перакрыты гарызантальна залеглым або слабадыслацыраваным асадкавым чахлом, складзеным з верхнепратэразойскіх (сінійскіх), ніжне- і верхнепалеазойскіх, мезазойскіх і кайназойскіх адкладаў, пашыраных y межах нізін і на шэльфе. Радовішчы жалезістых кварцытаў, баксітаў, каменнага вугалю, гаручых сланцаў, нафты і газу.

3 мезазойскім магматызмам звязаны радовішчы золата, вальфраму і поліметалаў на Карэйскім п-ве, сурмы і медзі на Ляадунскім п-ве. КПАЙСКА-ТЫ БЕЦКІЯ М 0 В Ы , с і н а - т ы б е ц к і я м о в ы , сям’я моў, адна з самых вял. y свеце. Пашыраны ў Цэнтр. і Паўд.-Усх. Азіі. Уключаюць больш за 100 (паводле інш. звестак — некалькі сотняў) моў. Падзяляюць на 2 асн. галіны: кіт. (кітайская мова, дунганская, магчыма, мова бай, або мінцзя) і тыбецка-бірманскую (бірманская мова, тыбецкая мова, мовы карэнскія, хані, маніпуры, або мейтхей, бадо, або качары, гаро, цзінпо, або качын, лісу, таманг, неварская, гурунг). Існуюць 2 асн. тыпы іх пісьменнасцей: пікта-ідэаграфічныя (кіт. іерогліфіка, тангуцкае пісьмо, пісьмо насі і пісьмо i) і фанетычныя пісьменнасці інд. паходжання — тыбецкія і бірманскія алфавіты, пісьмо невары, ронг, або ленча, маніпуры, мёртвай мовы п ’ю, і пісьменнасці, створаныя на аснове лац. ці рус. алфавіта — мовы падгрупы лоло. К.-т. м. коранескладовыя, ізалюючыя з тэндэнцыяй да аглюцінацыі. Марфема, як правіла, адпавядае складу; корань звычайна не змяняецца. Часціны мовы вылучаюцца па значэнні слоў, па іх здольнасці ўжывацца ў складзе пэўных сінтакс. канструкцьій і па спалучальнасці са службовымі марфемамі. Літ.: Я х о н т о в С.Е. Глоттохронологая н кнтайско-тнбетская семья языков. М., 1964.

КІТАЙСКА-УСХбДНЯЯ ЧЫГЎНКА, гл. Кітайская Чанчуньская чыгунка. КІТАЙСКАЯ ÂCTPA (Callistephus chinensis), кветкавая расліна сям. складанакветных. 1 від. Пашырана на Д. Усходзе, y Кітаі, Японіі. Родапачынальнік розных дэкар. сартоў, аб’яднаных больш як y 40 груп. На Беларусі вырошчваюць найб. вядомыя сарты з груп Страусава Пяро, Півонепадобныя, Ігольчастыя, Прынцэса, Унікум, Трыумф. Аднагадовая травяністая расліна выш. 20— 100 см. Сцябло прамастойнае, галінастае, авушанае. Лісце ад авальна-рамбічнай да лапатападоўжанай формы. Кветкавыя кошыкі рознакаляровыя, буйныя з псеўдаязычковых (па краі суквецця) і трубчастых (у цэнтры)

КІТАЙСКІЯ

Кітайская астра. кветак. Плод — апушаная сямянка. Дэкар. расліны.

КІТАЙСКАЯ KPAIIIBÂ, кветкавая расліна, тое, што рамі. Кі т АЙСКАЯ MÔBA, адна з кітайскатыбецкіх моў. Афіц. мова Кітая, адна з афіц. моў ААН. Пашырана таксама ў Камбоджы, Лаосе, В’етнаме, М ’янме, Малайзіі, Тайландзе, Сінгапуры і інш. дзяржавах Паўд.-Усх. Азіі. Існуе ў 2 формах — пісьмовай і вуснай, якія не маюць адпаведнасцей. У пісьмовай К. м. выкарыстоўваюцца іерогліфы, якія забяспечваюць цэласнасць арэала распаўсюджання К. м. і часта з ’яўляюцца адзіным сродкам міждыялектных зносін. Вылучаюць 7 асн. дыялектных груп: паўн., у, сян, гань, хакка, юэ, мінь. Літ. мова абапіраецца на паўн. дыялекты, y аснову літ. вымаўлення пакладзена пекінская гаворка. Галосныя і зычныя вуснай К. м. арганізаваны ў таніраваныя склады; усяго ў К. м. 4 тоны (узыходны, сыходны, высокі і нізкі). У безнаціскным становішчы тон страчваецца. У К. м. адсутнічае словазмяненне; y словаўтварэнні дамінуе коранескладанне. Часціны мовы прадстаўлены 2 вял. класамі слоў, якія абазначаюць прадмет або яго прыкмету. Сінтаксіс характарызуецца жорсткім парадкам членаў сказа.

КІТАЙСКАЯ ЧАНЧЎНЬСКАЯ Ч Ы ГУНКА (КЧЧ, з 1953 Х а р б і н с к а я ч ы г y н к а), чыгуначная магістраль y Паўн.-Усх. Кітаі ад станцыі Маньчжурыя праз Харбін да Суйфыньхэ і ад Харбіна да Даляня з шэрагам адгалінаванняў. Пабудавана Расіяй y 1897— 1903 пад назвай Кіт.-Усх. чыгунка (КУЧ). Пасля рас.-яп. вайны 1904— 05 паўд. напрамак КУЧ адышоў да Японіі і названы Паўд.-Маньчжурскай чыгункай (П М Ч). 3 1924 КУЧ была ў сумесным кіраванні СССР і Кітая. Захоп КУЧ кіт. ўладамі ў ліп. 1929 прывёў да сав.-кіт. ўзбр. канфлікту, пасля завяршэння якога (снеж. 1929) правы СССР на КУЧ адноўлены. У 1935 ва ўмовах акупацыі Паўн.-Усх. Кітая яп. войскамі СССР прадаў КУЧ уладам марыянетачнай дзяржавы Манчжоў-Го. Са жн.

1945 КУЧ і ПМЧ былі ў сумесным кіраванні СССР і Кітая пад агульнай назвай КЧЧ. У 1952 СССР бязвыплатна перадаў свае правы на КЧЧ Кітаю. Літ.. Конфлмкт на КВЖД: Нз мсторнн Сов. Вооруж. Снл. Хабаровск, 1989.

КІТАЙСКІ ДЖУТ, кветкавая расліна, гл. ў арт. Абутшон. КІТАЙСКІЯ ГЎСІ, парода свойскіх птушак. Выведзена ў Кітаі. Паходзіць

Стараж.-кіт. мова (гувэнь) узнікла ў 1-м тыс. да н. э. У 4—3 ст. да н. э. склалася яе літ. норма (вэньянь), якая са зменамі выкарыстоўвалася як пісьмовая літ. норма да 20 ст. У 1-й пал. 20 ст. незразумелы на слых вэньянь быў выцеснены ў пісьмовых зносінах «агульназразумелай мовай» (путунхуа), якая стала нац. літ. мовай. К. м. карыстаецца кітайскім пісьмом. Стараж. літ. помніхі датуюцца 1-й пал. 1-га тыс. да н. э.

А.М. Гардзей.

КІТАЙСКАЯ РЎЖА (Hibiscus rosa sinensis), кветкавая расліна сям. мальвавых. Пашырана ў Паўд. Кітаі, Паўн. Індыі. На Беларусі вырошчваецца як пакаёвая і аранжарэйная расліна. Вечназялёны куст або невял. дрэўца выш.

2—4 м. Лісце вял., ярка-зялёнае, авальнае, зубчастае. Кветкі чырв., аранжавыя, жоўгыя, адзіночныя, простыя або махрыстыя. Плод — шматнасенная каробачка. Дэкар. расліны.

311

Кітайскія гусі.

312

КІТАЙЦЫ

ад дзікай гусі суханоса (Cignopsis cignoides), пашыранай y Маньчжурыі, Паўн. Кітаі, Сібіры. Парода пашырана ÿ многіх краінах, y т. л. на Беларусі. Маса гусакоў да 5 кт, гусак да 4 кг. Галава доўгая і вял., дзюба сярэдніх памераў, на лбе пры яе аснове аял. гузак, шыя доўгая. Тулава яйцаладобнае, хвост злёпсу прыўзняты. Ногі сярэдняй даўжыні, аранжавага ці цёмнага колеру. Афарбоўка апярэння белая, шэрая або бурая. Вынослівыя, добра выкарыстоўваюць пашу. Мясныя якасііі невысокія. М.Ц. Гарачка. КІТАЙЦЫ (саманазва х а н ь , х а н ь ж э н ь), народ, асн. насельнінтва Кітая (больш за 1,093 млрд. чал.). Агульная колькасць каля 1,125 млрд. чал. (1992). Жывуць таксама ў 'Гайлавдзе (6,3 млн. чал.), Малайзіі (6,1 млн. чал.), Інданезіі (6,13 млн. чал.) і інш. Гавораць на кітайскай мове. Вернікі будысты, даасісты, канфуцыянцы, ёсць і хрысціяне. Гл. таксама раздзел Насельніцтва ў арт. Кітай. КІТАКІ0СЮ , горад y Японіі, на Пн в-ва Кюсю, y прэфекгуры Фукуока. Утвораны ў 1963 y выніку зліцця гарадоў Какура, Табата, Явата, Вакамацу і Модзі. 1,4 млн. ж (1994). Порт y прал. Сіманасекі. Звязаны э г. Сіманасекі (в-аў Хонсю) падводнымі зрансп. тунэлямі, y т. л. для скарасных чыгунак і шашэйных дарог. Аэрапорт. Важны трансп. вузел і прамысл. цэнтр. Гал. галіны прам-сці: чорная і каляровая металургія, коксахімія, нафтаперапрацоўка, электрапрыладабудаванне і інш. машынабудаванне, ваенная, шкпяная, керамічная, цэм., харч., тэкст., паліграфічная. Ун-т. «К і т АЎРАС», «Гіпацэнтаўр», прыватнаўласніцкі герб, якім карысталіся больш як 30 родаў Беларусі і Літвы, y т. л. Дуброўнідкія, Гальшанскія, Гарнастаі, Стравінскія. На сярэбраным полі выява сярэбранага кентаўра, які страляе з лука, замест хваста .ў яго змяя. Клейнод шляхецкага варыянта герба — над прылбіцай з каронай 'тры страусавыя пёры. У ВКЛ выявы кентаўра вядомы на пячатках князя С.І. Гальшанскага пры дакументах 1388, 1431, 1433. 3 гэтага часу вмява кентаўра ператварылася ў герб «K.» спачатку роду Гальшанскіх, потым і інш. Паводле легенды 16 ст., герб належаў Даўспрунку, які ў часы рымскага імператара Нерона разам з ГІалемонам і інш. перасяліўся з Італіі ў Літву. Нашчадкамі Даўспрунка лічыліся вял. князь ВКЛ Трайдзень і яго нашчадкі, т. зв. дынастыя Кітаўрасаў. Паводле летапісаў, князь Нарымонт з роду Кітаўрасаў, калі быў вял. князем ВКЛ, адмовіўся ад уласнага герба «K.» і прыняў *Пагоню», якая стала гербам дзяржавы. Я к геральдычная фігура кентаўр сустракаецца на стараж.-рус. пячатках і манетах 14— 16 ст.

B. С. Пазднякоў. КІТАЯЗНАЎСТВА, гл. Сіналогія.

КІТВЕ-НКАНА (Kitwe-Nkana), горад y Замбіі. Засн. ў 1935. 349 тыс. ж. (1990). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Цэнтр здабычы і выплаўкі медзі і кобальту. Прам-сць: маш.-буд. (вытв-сць горнага абсталявання, зборка аўтамабіляў з імпаргаваных вузлоў і дэталей), металаапр., хім., папяровая, шкляная, харч., керамічная, эл.-тэхн., паліграф., мэблевая, тэкст., швейная, дрэваапр., буд. матэрыялаў. Тэхналагічны ін-т. Каледж прыхладнога мастацтва і гандлю. КІТ0ВАЯ БЎХТА, тое, што УолфішБей. К1Т0ВЫ ВУС, рагавыя пласціны ў верхняй сківіды бяззубых (вусатых) й тоў. У паласацікаў да 800, y шэрых кітоў да 130 пласцін трохвугольнай формы. Меншы бох гаіасціны замацаваны ў сківіцы, a болыны, расшчэплены на доўгія і тонкія рагавыя трубачкі, накіравакы ў ротавую поласць. Трубачкі перашіятаюцца паміж сабой і ўтвараюць цадзільны апарат («інчотку»), праз які кіт прапускае ваду і адцэджвае жывёл (планктон), што трапілі ў яго пашчу. Выкарыстоўваецца для дробных вырабаў. А.С. Леанцюк. К ІТ 0Ў Леанід Лявонавіч (н. 7.4.1940, г. Бабруйск Магілёўскай добл.), бел. спартсмен (вольная барацьба). Майстар спорту СССР міжнар. класа (1969). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1974).

3 1975 трэнер спартклуба БВА. Чэмпіён Еўропы (1970, Берлін) y цяжкай вазе. Сярэбраны (1969, Мінск) і бронз. (1966, г. Новасібірск, Расія) прызёр чэмпіянатаў СССР. Чэмпіён Беларусі (1964—69) па вольнай барацьбе і ў 1969 — па самба. Шматразовы пераможца і прызёр на міжнар. і ўсесаюзных спаборнідавах. КІТС (Keats) Джон (31.10.1795, Лондан — 23.2.1821), англійскі паэт. Прадстаўнік лонданскіх рамантыкаў малодшага пакалення (т. зв. «школы кокні»). Па адукацыі ўрач. Друкаваўся з 1816. Першы зб. — «Вершы» (1817). Унёс y англ. паээію рамантызму новыя матывы (суадносіны ісціны і прыгажосці, мас-

тацгва і рэчаіснасці), маст. гірыёму (асацыятыўнасць метафорьікі). Паэмы «Сон і паэзія» (1816), «Эндыміён» (1818) — пошук К. ідэальнай рэальнасці, гармоніі паэзіі і жыцця. Звяртаўся да сюжэтаў л-ры Адраджэння (паэмы «Ізабела, ці Гаршчок з базілікам», «Канун Святой Агнесы»; абедзве 1820). Алегарычная паэма «Гіперыён» (1820) пра барацьбу тытанаў і багоў-алімпійцаў. Пісаў санеты («Конік і цвыркун»), оды («Ода да ірэчаскай вазы», «Ода да салаўя»), балады. Аўгар гіст. трагедыі

«Атон Вялікі» (нап. 1819), драм. паэмы «Кароль Стэфан» (1819, не завершана). Паліт. матывы ў вершы «Да Касцюшкі». На бел. мову паасобныя вершы К. пераклаў Я. Семяжон. Тв.\ Рус. пер. — Сшхотворення. Л., 1986; Сгахотворення м поэмы. М., 1989. Літ.: Д ь я к о н о в а Н.Я. Кнтс н его современннкв. М., 1973.

H.U. Саркісава. КІТС (Kits) Эльмар (27.4.1913, г. Тарту, Эстонія — 24.3.1972), эстонскі жывапісец. Нар. маст. СССР (1971). Скончыў Вышэйшую маст. школу «Палас» y Тарту (1939). У 1940— 41 выкладаў y Вышэйшай маст. школе ў Тарту, y 1944— 49 y Тартускім маст. ін-це. Працаваў y тэматычнай карціне, пейзажы, нацюрморце, партрэце. Творчасці ўласцівы свабодная жывапісная манера і тонкасць каларыстычных вырашэнняў: «Згарэлы горад» (1943), «Начная хабанера» (1944), «Кемскі парог* (1955— 56), аўтапартрэт (1956), «Паводка ў Валгаметсе» (1960), трыпціх «Музыка, ба-

Э.Кітс. Кемскі парог. 1955.

лет, выяўленчае мастацтва» (1961— 62), «Будаўнікі», «У.І. Ленін» (абодва творы 1969, Дзярж. прэмія Эстоніі 1970) і інш. ЫТУН0ВГЧ Фёдар Рыгоравіч (н.

16.4.1917, в. Агароднікі Слуцкага р-на Мінскай вобл.), бел. педагог. Канд. пед. н. (1954), праф. (1978). Засл. настаўнік Беларусі (1982). Скончыў БДУ (1947). 3 1954 y Бел. пед. ун-це. Навук. працы ў галіне выкарыстання тэхн. сродкаў навучання, ЭВМ і праграміраванага навучання пры выкладанні фізікі і электратэхнікі. Аўтар падручнікаў і навуч. дапаможнікаў для школ і ВНУ. Тв.: Электротехннка. 3. нзд. Мн., 1991 Элехтратэхніха. Мн., 1997. Й Т Ч Э Н Е Р (Kitchener), горад на Пд Канады, y прав. Антарыо, y даліне р. Гранд-Рывер. 334 тыс. ж. з гірыгарадамі (1989). Вузел чыгунак. Фін. і прамысл. цэнтр. ГІрам-сць: маш.-буд., y т. л. аўтамабілебудаванне, металаапр., эл.тэхн., хім., гарбарная, тэкст., гумавая, харчовая. Акадэмія прыгожых мастацтваў. Й Т Ч Э Н Е Р (Kitchener) Г'арацыо Герберт (24.6.1850, Лістоўэл, Ірландыя — 5.6.1916), брытанскі ваен. і дзярж. дзеяч. Фельдмаршал (1909), граф Хартумскі (1914). 3 1874 y брыт. калан. войсках на Б. Усходзе, з 1883 y Егілце. У 1886— 88, 1899 ген.-губернатар Усх. Судана. У 1892—98 галоўнакамандуючы англа-егіп. арміяй, кіраваў задушэннем паўстання махдыстаў. У час англа-бурскай вайны 1899— 1902 нач. штаба, з 1900 камандуючы брыт. войскамі. У 1902—09 служыў y Індыі. У 1911— 14 брыт. ген. консул y Егіпце, фактычны кіраўнік краіны. 3 1914 ваен. міністр Вялікабрытаніі. Загінуў y 1-ю сусв. вайну на крэйсеры «Хэмпшыр», які падар ваўся на міне. КІТЫ (Cetacea), атрад другаснаводных млекакормячых. 2 падатрады: бяззубыя хіты і зубатыя кіты, 7 сям., 38 родаў, каля 80 відаў. ГІашыраны ва ўсіх акіянах, ёсць прэснаводныя (некат. дэльфіны). Даўж. ад 1,1 да 33 м, маса ад 30 кг да 150 т. Цела абцякальнай формы, з гарыз. двухлопасцевым хвастом. Бяззубыя К. кормяцца планктонам, зубатыя — рыбай, галаваногімі малюскамі. Нараджаюць 1 дзіцяня раз y 2 гады. Колькасць большасці відаў К. змяншаецца. У 1946 падпісана Міжнар. канвенцыя па рэгуляванні кітабойнага промыслу і сгворана Міжнар. кітабойная камісія (ухлючае каля 20 краін). У Чырв. кнізе МСАП 18 відаў i 1 падвід. Кі т М , К і т , к і д э a к а, старажытны горад Баспорскага царства, гарадзішча якога знаходзідца на беразе Чорнага мора, за 40 км на Пд ад г. Керч (Крым). Існаваў y 5 ст. да н. э. — 5 ст. н. э. Гарадзішча пл. 4,5 га размешчана на высокім абрывістым беразе, з бакоў умацавана валам і ровам. У 4 ст. да н. э. горад быў абнесены каменнай сцяной таўшчынёй каля 2,5 м, y 1 ст. н. э. паралельна ёй пабудавана 2-я сцяна таўшчыкёй да 3 м. У цэнтры гарадзішча раскопкамі выяўлены рэшткі культавай

пабудовы, мармуровы сонечны гадзіннік, храмавы стол з надпісам 234 года, што паведамляе пра буд-ва храма. Этапы росквіту К. — 4— 3 ст. да н. э. і 2— 1-я пал. 3 ст. н. э. Насельніцгва займалася земляробствам і гандлем збожжа. У адрозненне ад большасці баспорскіх гарадоў y К. не было сваёй гавані. А.В. Іоў. КІЎСЯКІ (Juliformia), атрад двухпарнаногіх мнаганожак. Больш за 30 тыс. відаў. Пашыраны ў трапічных, субтрапічных і ўмераных паясах. Жывуць y лясным подсціле, глебе. На Беларусі каля 15 відаў, дамінуюць странгілазома чорная (Strongylosoma pallipes) і гламерыс конекса (Glomeris connexa). Даўж. ад 1 да 20—30 см (трапічныя формы). Цела цыліндрычнае, складаецца з сегментаў (больш за 30). Глебаўтваральнікі, кормяцца рэшткамі і каранямі раслін, апалым лісцем. Развіццё з анамарфозам. У некат. відаў сакрэт абарончых залаз ядавіты. С.Л. Максімава.

Кіўсякі: 1 — пясчаны; 2 — спірацыклістус. К1Ф 03 (ад ірэч. kyphos сагнуты, згорблены), скрыўленне пазваночніка ў чалавека, эвернугае выпукласцю назад. Адрозніваюць К. фіэіял. і паталагічны. Фізіял. грудны і крыжавы К. развіваецда ў дзідячым узросце. У дарослых выгібы пазваночніка фіксаваныя. У пажылым і старэчым узросце грудны К. павялічваецца. Паталаг. К. выяўляецца на 2-м паўгоддзі жыцця, калі дзіця лачынае стаяць і хадзіць, y выніку прыроджаных адхіленняў ад нармальнага развіцця пазваночніка. К. можа развідца пры рахіце, туберкулёзе пазваночніка, некат. сямейных і інш. захворваннях, пры доўгім сядзенні сагнутым. Лячэнне: сгіец. комплекс гімнастыкі, фізіятэрапеўтычнае, масаж, іншы раз — хірургічнае. А.У. Руцкі. Й Х Е Л Ь (Kiechel) Самуэль (1563, г. Ульм, Германія — 1619), нямецкі падарожнік. У 1585— 89 зрабіў вял. падарожжа па краінах Еўропы і Азіі. У 1586 праязджаў праз Беларусь, Літву, Інфлянты (Гродна— Вільня— Рыга). У сваёй справаздачы даў звесткі пра заняткі, лад жыцдя, гандаль жыхароў ВКЛ, адзначыў іх верацярпімасць. Гэтая прада ўтіершыню надрукавана ў 1820 y час. «Archiv zur Geografie, Historié, Staats- und Kriegskunst» («Архіў геаірафіі, гісторыі, дзяржаўнай палітыкі і ваеннага мастацтва*).

к іш

_____________________ 313

Літ:. Г р ы ц к е в і ч В., М а л ь д з і с A Шляхі вялі праз Беларусь. Мн., 1980.

It. С. Пазднякоў. Й Ц Б Е Р Г (Kilzberg) Аўгуст (29.12.1855, воласць Лаатрэ, Вільяндзіскі пав., Эстонія — 10.10.1927), зстонскі пісьменнік; адзін з пачынальніхаў нац. драматургіі. У ранніх апавяданкях і п’есах вясковай тэматыкі выявілася яго рамантычна-рэаліст. светаўспрыманне. У драм. творах «У віхуры вятроў» (1906), -іХггры Антс і Нячысцік» (паст. 1907), «Бог каліты» (1915), «Лаўрытс» (1919, паст. пад назвай «Чырвоны певень», 1959), трагедыі «ІІярэварацень» (паст. 1911), камедыі ♦Пракляты хутар» (1923), накіраваных супраць сац. несправядлівасці, разбуральна-згубнай улады грошай, прапаведаваў ідэю маральнага самаўдаскакалення. Аўтар зб. «Вясковыя апавяданні» (кн. 1— 5, 1915— 21).

Ta:. Рус. пер. — Пьесы. М., 1962. КІЧ (ад ням. Kitsch таннасць, безгуетоўнасць), стэрэатыпнае псеўдамастацтва, якое не мае маст.-эстэт, каштоўнасці; спецыфічная з’ява, якая адносіцца да ніжэйшых пластоў масавай культуры. Тэрмін «K.» узнік y 19 ст. ў Гермакіі. Для К. характэрны імітацыя форм, звязаных y масавай свядомасці з прэстыжкымі формамі культуры, фабрыкацыя прымітыўнай, разлічанай на знешні эфект пачуццёва-дрыемнай прыгажосці. Праявіўся практычна ва ўсіх галінах культуры, найб. пашырэнне аірымаў y жывапісе (т. зв. «салонны» жывапіс), літаратуры (бульварная літаратура), эстр. музыцы і розных формах быт. аздаблення. 3 1960-х г. элементы К. выкарыстоўваюць поп-арт і некат. кірункі постмадэрнізму. Й Ч К А , к і к а , старажытны рус. галаўны ўбор замужніх жанчын пераважна паўд. губерняў (Тульскай, Разанскай, Калужскай, Арлоўскай і інш.). Закрывала валасы і спераду мела цвёрдую частку (устаўлялі бяросту, дошчачку і інш.) y форме раюў, лапаткі, капыціка і інш. Ззаду К. надзявалі «пазатылень* з бісеру, зверху сароку з вышытай тканіны. У пач. 20 ст. выйшла з ужытку. ЙЧЫНА, К і ч ы н с к а е в о з е р а , y Сенненскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Абалянка, за 30 км на ПнУ ад г. Сянно. Пл. 1,74 км2, даўж. 3,9 км, найб. шыр. 840 м, найб. глыб. 3,7 м, даўж. берагавой лініі каля 9,3 км. Пл. вадазбору 16,1 км2. Схілы катлавіны выш. 5— 1 м (на ПнУ і У да 15 м), парослыя лесам і хмызняком. Берагі выш. да 0,3 м, пад хмызняком. Дно плоскае, выслана сапрапелем, уздоўж берагоў да глыб. 1 м, на мысах да 2 м пясчанае. Зарастае да глыб. 2,5 м. Сцёк па ручаі ў р. Абалянка. КІШ , старажытны горад (цяпер гарадзішча Ахеймір) y Іраку, на ПнУ ад Вавілона. Узнік y канцы 4 — пач. 3-га тыс. да н. э. на месцы стараж. пасяленняў. У 28 ст. да н. э. цэнтр 1-га аб’яднання

314

кіш

плямён шумераў, y 27 ст. да н. э. ў барацьбе з г. Урук страціў сваё вяршэнства. У 27— 25 ст. да н. э. правіцелі К. імкнуліся ўтрымаць гегемонію ў Паўн. Шумеры. У 24 ст. да н. э. зруйнаваны шумерскім царом Лугальзагісі, адноўлены акадскім царом Сарганам. Пазней страціў сваё значэнне, быў правінцыяльным цэнтрам Вавілоніі, дзяржавы Ахеменідаў, Парфянскага царства і дзяржавы Сасанідаў. У выніку археал. даследаванняў (1912 і 1923— 32) выяўлены руіны палаца (28— 25 ст. да н. э.), некропаль (2-я чвэрць 3-га тыс. да н. э.) з вял. колькасцю керамікі і бронзавай зброі, будынкі акадскай эпохі, архіў клінапісных дакументаў (пач. 3— 1-га тыс. да н. э.). КІШ Алена Андрэеўна (1896, в. Леніна Слуцкага р-на Мінскай вобл. — 1949), бел. нар. мастачка. Рабіла маляваныя

А.КІШ. Дзева на водах. 1930-я г. дываны з казачна-экзатычнымі сюжэтамі («Ліст да каханага», «Дзева на водах», «Рай», «У райскім садзе» і інш.), адметныя кампазіцыйным майстэрствам, своеасаблівым бачаннем і унікальнай вобразнасцю; y іх яскрава выявіўся наіўна-рэаліст. характар творчасці мастачкі. Блізкасць да традыцый мясц. нар. размалёўкі выявілася ў дэкаратыўнасці прапрацаваных дэталяў, лакальнасці колераў, шырокім выкарыстанні расл. элементаў, акаймоўцы дываноў. Іл. гл. таксама да арт. Дываны. Літ:. Я г о ў д з і к У.І. Алена Кіш: |Альбом]. Мн., 1990. У.С.Басалыга. КІШАЧНАДЫХАЛЬНЫЯ (Enteropneusta), клас паўхордавых. Каля 80 відаў. Большасць пашырана ў морах трапічнай зоны, астатнія — y морах умеранай зоны. Жывуць на рознай глыбіні на паверхні дна або ў мяккім муле, мулаватым пяску, на каралавых рыфах. Свабоднарухомыя. Тыповы прадстаўнік К. — бапанаглос. Даўж. ад 3 см да 2,5 м. Цела чэрвеладобнае, мае хабаток, каўнерык і тулава, пакрытае сліззю. Сценкі стрававода ў пярэдняй ч. лрацяты 2 радамі шчэлепных шчылін (адсюль назва). Кормяцца дробнымі жьшёламі, рэшпсамі раслін і інш. арган. рэчывамі. Раздзельналолыя. Размнажаюцца яйцамі, за выклю-

чэннем 1 жывароднага віду (Хепоріеша vivipara). Развіццё з метамарфозам. Лічынка (тарнарыя) падобная да лічылак ігласкурых. КІШ АЧНАП0ЛАСЦЕВЫ Я (Coelenterata), ж ы г у ч ы я , к н і д а р ы і , тып беспазваночных жывёл, гл. ў арт. Актыніі, Высакародны карал, Гідроідныя, Гідры, Канулярыі, Каралавыя паліпы, Каралы, Медузы, Паліпы, Сіфанафоры, Сцыфоідныя. КІШ КА Ян Станіслававіч (каля 1540— 26.7.1592), дзяржаўны дзеяч ВКЛ. 3 роду Кішкаў. Вучыўся ў Базелі (1563), з 1564 y Цюрыху, Рыме, Неапалі, Балонні. 3 1569 крайчы ВКЛ, з 1579 падчашы ВКЛ і староста жмудскі, з 1588 кашталян віленскі, з 1589 ваявода брэсцкі, дзяржаўца быстрыцкі і цівун эйрагсшьскі. У 1580 y час Лівонскай вайны 1558— 83 удэельнічаў y паходзе Стафана Баторыя на Вялікія Лукі. У сваіх маёнтках пашыраў арыянства. Заснаваў арыянскую акадэмію ў Іўі, друкарню ў Венграве (1570), Лоскую друкарню. На арыянскіх сінодах y Лоску (1578, 1581), Любчьі (1582) выступіў супраць леварадыкальнай плыні ў арыянскім руху. На сейме 1589 выступіў y абарону верацярпімасці. Аўтар некалькіх рэліг. трактатаў.

A l l Грыцкевіч. КІШКА Януш Станіслававіч (каля 1568— 13.1.1654), вайсковы і дзярж. дзеяч ВКЛ. 3 роду Кішкаў. Вучыўся ў Падуі (Італія, 1624— 26). Кальвініст, перайшоў y каталіцтва. 3 1604 на вайск. службе. Удзельнік вайны Рэчы Паспалітай са Швецыяй 1600-—29, y т. л. Кірхгольмскай бітвы 1605, вайны Рэчы Паспалітай з Расіяй 1609— 18, вайны з Турцыяй, y т. л. Хацінскай бітвы 1621. 3 1610 староста парнаўскі, з 1621 ваявода полацкі. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай .1632— 34 абараняў Полацк (1633), вёў баі пад Смаленскам. 3 1635 гетман польны, з 1640 староста дрыскі, з 1646 гетман вялікі ВКЛ.

B. С. Пазднякоў. КІШ КІ, Кішкі-Цеханавецк і я, магнацкі род герба «Дамброва» («Дуброва») y ВКЛ. Заснавальнік роду Павел Струміла (пач. 15 ст.). Яго сын Мацей (Мацька) родапачынальнік Це-

ханавецкіх. Найб. вядомыя К.: С т а ніслаў Пятрашкавіч (?— 1513, або 1514), падстолі ВКЛ (1487— 88), маршалак гаспадарскі і намеснік лідскі (1493), маршалак земскі ВКЛ (каля 1512); П ё т р С т а н і с л а в а в і ч (?— 1534), староста драгічынскі, дзяржаўца ожскі і пераломскі, з 1521 ваявода полацкі, з 1532 кашталян трокскі і староста жмудскі, адзін з буйных магнатаў ВКЛ; С т а н і с л а ў Пятр о в і ч (?— 1.11.1544), староста брацлаўскі (1522), дзяржаўца ўсвяцкі і азярышчанскі, з 1544 ваявода віцебскі; Ян С т а н і с л а в а в і ч , гл. Кішка Ян С.; Я н у ш Станірлававіч, гл. Кішка Януш С ; М і к a л a й С т а н і с л а в а в і ч (?— 31.5.1644), з 1617 ваявода дэрпцкі, з 1627 — мсціслаўскі, з 1636 кашталян трокскі, з 1640 падскарбі ВКЛ, бяздзетны; К р ы ш тоф С т а н і с л а в а в і ч , з 1632 чашнік ВКЛ, з 1636 ваявода мсціслаўскі, з 1639 — віцебскі. Яго дачка Альжбета — апошняя ў родзе К. Большая частка багацця згаслага роду перайшла да пародненых з ім Радзівілаў. Літ.: J a k u b c z a k S. Jerzy Strumiilo — przywôdca konfederacji lwowskiej 1464 // Spoteczeristwo Polski sredniowiecznej. Warsza­ wa, 1992. T.5. С.У.Думін. КІШ КІ, традыцыйная бел. страва. Кішкі чысцяць, вымываюць і напаўняюць дранай сырой пасоленай бульбай з тлушчам, зашываюць і пякуць на блясе. Гатуюць таксама з прысквараным цестам з грэцкай мукі. К ІШ К ІН Сяргей Міхайлавіч (12.9.1909, г. п. Гусь-Жалезны Касімаўскага р-на Разанскай вобл., Расія — 14.5.1993), дзяржаўны і гасп. дзеяч БССР. Засл. рабсугнік прам-сці Беларусі (1974). Скончыў Маскоўскі ін-т с.-г. машынабудавання (1935). У 1924— 30 працаваў на Люберацкім з-дзе с.-г. машын, з 1934 на Горкаўскім аўтазаводзе. 3 1955 дырэкгар Мінскага аўтазавода, з 1959 нач. упраўлення машына- і станкабудавання Саўнаргаса БССР, з 1962 нам. старшыні, з 1963 старшыня Саўнаргаса БССР, y 1965— 74 нам. старшыні Савета Міністраў БССР. Дэп. Вярх. Савета БССР 5— 8-га скл. Дзярж. прэмія СССР 1950. КІШ ЛАК (цюрк. кышлак, літар. зімоўе), 1) першапачаткова зімоўка качэўнікаў і паўкачэўнікаў Сярэдняй і П ярэдняй Азіі. 2) Сельскае паселішча ў некаторых народаў Азіі (кіргізаў, узбекаў, таджыкаў, фірзкухаў).

Кішачнадыхальныя:

гландыцэпс.

1 — сакаглосус; 2 —

К ІШ М ІШ , сарты вінаграду з безнасеннымі дробнымі ягадамі. Вырошчваецца пераважна ў Сярэдняй Азіі. Найб. вядомы К. белы (Ак-кішміш) і чорны (Кара-кішміш). Ягады высокацукрыстьш. Выкарыстоўваюць y свежым выглядзе, вінаробстве, для сушкі. Таксама К. наз. ягады вінаграду сорт К., высушаныя на сонцы (у побыце наз. разынкамі). Mae ў сабе (у % на сухое рэчыва): цукру 76— 78%, азоцістых рэчываў і кіслот па 2,1%. Выхад сушанага К. — 24— 30% ад масы ягад. Выкарыстоўваецца ў куліна-

рыі, кандытарскай прам-сці, y сумесі сушаных фруктаў і інш. К ІШ Ф АЛУДЗІ-Ш ТРО БЛЬ

(Kisfaludi-

Strobl) Жыгманд (1.7.1884, с. Алынарайк, Венгрыя — 14.8.1975), венгерскі скулыггар. Нар. маст. Венгрыі (1952). Ганаровы чл. AM СССР (1958). Скончыў Ін-т дэкар. і прыкладнога мастацтва ў Будапешце (1905), вучыўся ў Акадэміі прыкладнога мастацтва ў Вене (1905—06) і ў Акадэміі Жуліяна ў Парыжы (1906—08). Праф. AM y Будапешце (з 1924). Творам ранняга перыяду ўласцівы ўплывы салоннага акадэмізму, дынамічная вастрыня кампазіцыі; пазней рэаліст. перадачу натуры спалучаў з імкненнем да сімвалічнай трактоўкі тэмы. Аўтар партрэтаў Б. Шоу (1932), С. Моэма (1948), манум.-дэкар. скулытгуры «Стралок з лука» (1918— 19), помніка Вызвалення (1947) на гары Гелерт y Будапешце, станковых работ «Вандроўнік Пецёфі» (1949), «Касец» (1954) і інш. КІШЧАНКА Аляксандр Міхайлавіч (13.5.1933, в. Белы Калодзеж Багучарскага р-на Варонежскай вобл., Расія — 11.11.1997), бел. мастак. Нар. маст. Беларусі (1991). Скончыў Львоўскі ін-т прыкладнога і дэкар. мастацтва (1960). У 1963— 70 выкладаў y Бел. тэатр.-маст. ін-це. Працаваў y манум. і станковым жывапісе, дэкар.-прыкладным мастацтве. Адыграў вял. ролю ў адраджэнні мастацтва габелена на Беларусі, заснаваў y ім манум.-дэкар. кірунак: «Чалавек пазнае свет» y холе гасцініцы «Турыст» (1970, з А. Бельцюковай, Г. Гаркуновым), «Раніца. Абуджэнне» (1972, з Бельцюковай), «Ленінізм» (1977) і

«СССР. Этапы барацьбы і перамог» (1979, з М. Савіцкім; Дзярж. прэмія Беларусі 1980) для канферэнц-залы ў будынку CM Беларусі, габелен-заслона і 6 габеленаў («Бсларусь», «Музыка», «Космас», «Рэвалюцыя», «Песняры», «Скарына») для фае Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі (1978— 85), «Чарнобыль» для будынка AAH y Нью-Йорку, «Габелен стагоддзя» (1995, Дзярж. прэмія Беларусі 1996). Творчасці ўласцівы метафарычная сімволіка, філас. роздум над праблемамі жыцця і часу, жанравая і

АМ.Кішчанка.

кішынёў

315

не» (1990), «Сляпы прарок» (1996) і інш. 1л. гл. таксама да арт. Беларусь. Л і т К р е п а к Б.А A Кшценко: Человек. Земля. Вселенная: [Альбом) М., 1988. Н.В. Шаранговіч. КІШ ЧЫ НА СЛАБАДА, вёска ў Барысаўскім р-не Мінскай вобл., на р. Нача. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 20 км на Пн ад горада і 25 км ад чыг. ст. Барысаў, 96 км ад Мінска. 494 ж., 209 двароў (1998). Лясніцтва. Сярэдняя шксша, б-ка, бальніца, аптэка, аддз. сувязі. Брацкія магілы сав. воінаў. КІШ ЧЫ ЦКАЯ ПАКРОЎСКАЯ ЦАРКВА, помнік архітэктуры з элементамі класіцызму і псеўдарус. стылю. Пабудавана ў 1845 y в. Кішчыцы Шклоўскага р-на Магілёўскай вобл. Аб’ёмна-прасторавая кампазіцыя храма развіта па падоўжнай восі. Цэнтр. квадратны ў

тэматычная разнастайнасць. Сярод манум.-дэкар. рабог: размалёўка «Эстафета пакаленняў» (1973, з Савіцкім) y санаторыі «Беларусь» y Місхоры (Крым); мазаічныя кампазіцыі «Беларусь партызанская» на фасадзе гасцініцы «Турыст» (1973), 4 пано («Горад-воін», «Горад навукі», «Горад культуры», «Горад-будаўнік») на тарцах жылых дамоў y мікрараёне Усход 1 (1978, усе ў Мінску) і інш.; станковыя творы: «Дзяўчына са сланечнікам» (1968), «Старшыня. 1943» (1970), «Габеленшчыцы» (1975), «Уваскрэсенне» (1979), «Вольга» (1982), «На балко-

Кішчыдкая Пакроўская царква.

плане аб’ём накрыты пакатым шатровым дахам з цыбулепадобнай галоўкай. Яго фасады завершаны кілепадобнымі франтонамі. 3 боку гал. фасада прыбудавана 3-ярусная вежа-званіца. У дэкар. аздабленні выкарыстаны пілястры, франтоны, сандрыкі, нішы, прафіляваныя карнізы і інш. А.А. Міцянін.

А-Кішчанка. Габелен «Раніца. Абуджэнне». 1972 (з А. Бельцкжовай).

К ІШ Ч Ы Ц К І РАССТРЙЛ 1905, расстрэл урадавымі войскамі сялян в. Кішчыды Чавускага пав. (цяпер Шклоўскі р-н Магілёўскай вобл.). 17.6.1905 каморнікі пад аховай войск і паліцыі пачалі праводзіць мяжу паміж Горацкім і Чавускім пав., якая адначасова павінна была стаць мяжой паміж памешчыцкімі і сял. землямі. Сяляне вёскі не дазвсшілі праводзіць межавыя работы на карысць памешчыка. Спробы коннай палідыі разагнаць натоўп не далі вынікаў. Войскі ўжылі зброю, забілі 8 сялян, цяжка паранілі 15. На месцы К. р. ў 1955 пастаўлены помнік. К ІШ Ы Н Ё Ў (Chifinâu), горад, сталіца Малдовы, на р. Бык (прыток Днястра).

316

КІШЭЧНАЯ

Чыг. станцыя. Аэрапорт. 718,2 тыс. ж.

(1998; з населенымі пунктамі, падпарадкаванымі гар. адміністрацыі, 752,1 тыс. ж.). Прам-сць: машынабудаванне (с.-г. машыны, гандл. і харч. абсталяванне, халадзільнікі, эл.-вымяральныя прылады, тэлевізары, эл.-быт. тэхніка і інш.), харчасмакавая (вінаробныя, пладоваагароднінакансервавыя, табачныя вырабы), лёгкая (гарбарна-абутковая, трыкатажная і інш.), хім., дрзваапр., y т. л. мэблевая. Упершыню згадваецца як сяло ў даравальнай грамаде малд. гаспадара Стэфана III Вялікага баярыну Влайкулу (1466). Быў вотчынай баяр, з 1641 — Яскага манасгыра. 3 1712 горад. 3 пач. 16 ст. да 1812 пад уладай Турцыі. Неаднараэова разбураны (у канцы 17 ст. татарамі, y 1739, 1787, 1791 туркамі). У рус.-

які зблізіўся тут з дзекабрыстамі М.Ф. Арловым, У.Ф. Раеўскім, П.С. Пушчыным і інш., П.ТО ўваходзілі ў мясц. ўправу *Саюза працвітання». У пач. 19 ст. К. — адзін з цэнтраў па падрыхгоўцы антытур. паўстання на Балканах пад кіраўніцгвам А. Іпсіланці. У 1813 y К. адкрыта духоўная семінарыя, y 1833 гімназія і абл. друкарня. Раэвіццю прам-сці (у 1903 каля 60 прадпрыемстваў) садзейнічала буд-ва чыгункі (1870—80-я г.). У студз. 1918 К. акупіраваны войскамі Румыніі. 3 1940 y складэе СССР, сталіца Малд. ССР. У 2 ю сусв. вайну акупіраваны ням.-фаш. войскамі (ліл.

1941 — жн. 1944). 3 1991 сталіда Рэспубліхі Малдова. К. падзяляецца на Ніжні горад з сярэдневяковай планіроўкай і Верхні горад з рэгулярнай планіроўкай (генішан 1834). Сярод помнікаў: царква Раства Маці Божай («Мазаракіеўская»; 18 ст.), кафедральны сабор (1830— 35, арх. А.І. Мельнікаў), трыумфальная арка (цяпер арка Перамогі; 1840, арх. I. Заушкевіч) і

Трыумфальная арка ў Кішынёве.

Будынак рэзідэнцыі Прэзідэнта Рэспублікі Малдова ў Кішынёве.

тур. вайну 1735—39 тут адбылося антыгур. паўстанне. На рубяжы 18—19 ст. ў К. 22 гарбарныя, 18 свечачных, 5 фаянсавых і інш. майстэрняў. 3 1812 y складзе Расіі, з 1818 цэнтр Бесарабскай вобл. (з 1873 губерні). У 1820—23 y К. адбываў ссылку А.С. Пушкін,

інш. У 1918—40 К. забудоўваўся невял. асабнякамі з цэглы і вапняку. У Вял. Айч. вайну моцна пашкоджаны. Паводле генплана 1947 (кіраўнік А. Шчусеў) рэканструяваны цэнтр горада, пракла-

дзены праспект Моладзі і бульвар Негруцы, узведзены адм. будынкі, забудавана Вакзальная пл. У 1955— 80 створаны добраўпарадкаваныя жылыя раёны (Рышканаўка, Батаніка, Баюканы) са свабоднай гоіаніроўкай і 4— 5-павярховай забудовай, прамысл. цэнтры (Новыя Чэканы, Скулянка). Найб. значныя пабудовы: аэравакзал (1974), гасцініды «Інтурыст» (1978) і «Космас» (1983), Дом выдавецгваў (1980), будынак рэзідэнцыі гірззідэнта Малдовы (1989). Помнікі: А.С. Пушкіну (1885, скулытг. А. Апякушын), Стэфану Вялікаму (1925, скулыгт. A M . Пламадзяла), MeM a p . комплекс y гонар воінаў, што загінулі пры вызваленні Малдовы (1975, скульпт. А Ф . Майко). АН Малдовы, 7 ВНУ, y т. л. ун-т, 5 т-раў, 9 муэеяў, y т. л. Музей Р.І. Катоўскага і С. Лазо, Дом-муэей Пушкіна, Нац. музей гісторыі Малдовы, Маст. музей. Літ.: Нсторня Юшшнева [1466—1966], Кншннев, 1966; Л м с е ц к н й AM. Кншвнев в годы Велнкой Отечесхвенной войны. Кшішнев, 1975; Кішіннев: Энцшсл Клшвнев, 1984. КІШЙЧНАЯ ІІАЛАЧКА, к о л і б а к т э р ы я (Escherichia coli), грамадмоўная бактэрыя сям. энтэрабакгэрый; адна з найб. звычайных прадстаўнікоў кішэчнай флоры млекакормячых. Mae форму палачкі з закругленымі канцамі (0,4—0,8 х 1— 3 мкм). Рухомая, факультатыўны анаэроб, споры не ўтварае. Зброджвае глюкозу, лакгозу і інш. вугляводы. Выдзяляецца з фекаліямі. Прысутнасць К.п. ў пробах (напр., вады) сведчыць аб іх фекальным забруджванні. Патагенныя штамы К.п. — узбуджальнікі кішэчных хвароб — колібактэрыёзаў. Аб’ект мікрабіял. і малекулярна-генет. даследаванняў. Выкарыстоўваюць у, генет. інжынерыі для атрымання інтэрферону, інсуліну і інш. К ІШ ^Ч Н ІК , частка стрававальнага тракту ад страўніка да задняга праходу ці клаакі (у чалавека, пазваночных, членістаногіх, кольчатых чарвей) ці стрававальная трубка (у кішачнапсшасцевых круглых чарвей). У К. адбываюцца асн. працэсы ператраўлення ежы (поласцевае, прысценкавае, мембраннае і ўнутрыклетачнае страваванне) і ўсмоктвання значнай ч. пажыўных рэчываў і вады. У чалавека і пазваночных жывёл К. падзяляецца на тонкую (дванаццаціперсная кішка, парожняя і падуздышная) і тоўстую (сляпая, абадочная, сігмападобная і прамая) кшікі. Даўж. К. ў некалысі разоў перавышае даўж. цела [у чалавека ў 3—4 разы (4,5—6 м), y свінні ў 17 раэоў і інш.]. K. y чалавека фарміруецца на трэцім тыдні эмбрыянальнага развіцця. Прымацаваны да задняй сценкі жывата пры дапамозе брыжэйкі. Звонку К. укрыты брушынай', сценка складаецца са слізістай абалонкі, укрытай аднаслаёвым эпітэліем, падслізістага слоя, мышачнай (забяспечвае перыстальтыку) і серознай абалонак. Слізістая абалонка тонкай кішкі мае да 150 млн. уласна залоз (крыпгаў), шмаг складак, да 4 млн. варсінак, мікравырасты эпітэліяльнш клетак, таму паверхня сдізістай абалонкі павялічваецца да 1300 м . У тоўсгай хішцы ўсмоктваюцца вада, мінер. солі, фарміруюцца халавыя масы, расшчапляецца юіятчатка рас-

ліннай ежы ад браджэння і гніення, выкліканага мікраарганізмамі. Кровазабеспячэнне К. адбываецца з галін брушной аоргы — верхняй і ніжняй брыжэйкавых артэрый; адток венознай крыві, што ўтрымлівае прадукты ўсмоктвання, — па варотнай вене ў печань. Адток лімфы забяспечваюць капілярныя лімфаіычныя сеткі варсінак (усмоктванне тлушчаў), што зліваюцца ў лімфатычныя сасуды. Дзейнасць К. рэгулюецца вегетатыўнай нервовай сістзмай. А.С.Леанцюк. К ІІІіФ чН Ы СОК, с т р а в а в а л ь н ы с о к, вадкі прадукт залоз тонкага і тоўстага аддэелаў кішэчніка ў некат. беспазваночных (малюскі, членістаногія), усіх пазваночных і чалавека. У пазваночных і чалавека К.с. бясколерны або жаўтаваты са шчсшачнай рэакцыяй, з камячкамі слізі і злушчанымі клеткамі эпітэлію. Састаў К.с.: вада, арган. і неарган. рэчывы, ферменты, якія канчаткова расшчапляюць бялкі, тлушчы і вугляводы ежы (амілаза, цукраза, фасфатаза, энтэракіназа і інш.). Выдзяляецца бесперапынна (у чалавека за суткі 1— 3 л). Кішэчная сакрэцыя рэгулюецца нерв. і гумаральным шляхамі. А. С.Леанцюк. К ІШ ^Ч Н Ы Я К РЫ П ТЫ , л і б с р к ю н а в ы з а л о з ы , трубчастыя паглыбленні эпітэлію сліэістай абалонкі кішэчніка ў пазваночных жывёл і чалавека. Апісаны ням. вучоным І.Н.Ліберюонам (1745). Форма, велічыня і колькасць К.к. y розных аддзеяах кішэчніка розныя (у тонкай кішцы іх болей за 150 млн., a агульная пл. каля 14 м2). Прадуцыруюць кішэчныя ферменты і гармоны (эрэпсін, гастрын, мацілін і інш.), якія ўдзельнічаюць y працэсах стрававання. А.С.Леанцюк.

буйнейшыя), Бразіліі, Іспаніі, Аўстраліі і інш.

КЛАВІРАЎСЦУГ___________ 317

Ю Я Ч Ф лі Лео (сапр. Ш э н г е л а я Леан Міхайлавіч; 19.2.1884, в. Абуджы Цаленджыхскаіа р-ка, Грузія — 19.12.1963), грузінскі пісьменнік. Вучыўся ў Харкаўскім (1904—05) і Жэнеўскім (1910-я г.) ун-тах. Друкаваўся з 1909. Дэбютаваў навеламі, створанымі пад уплывам імпрэсіянізму. Маст. асэнсаванне рэв. падзей пач. 20 ст. ў аснове гіст.-рэв. раманаў «Тарыэл Галуа» (1917), «Кроў» (1927), навел «Княжна Мая» (1927), «Алмасгір Кібулан» (1928), «Хакі Адзба» (1933). Аўтар раманаў пра станаўленне, жыццё іруз. калгаснай вёскі («Гвадзі Бігва», 1938, Дзярж. прэмія С СС Р 1941), пра змаганне народа ў гады Вял. Айч. вайны («Чалавек з гор», 1948), твораў для дзяцей. Н а бел. мову асобныя творы К. пераклаў В.Гігевіч. Тв.: Рус. пер. — Нзбраішое М., 1957.

сек, К А батэ, Ю.Віткоўскі, Л.Сітанскі, Э.Ванжура, клавесініст-віргуоз Я М.Шоль (Нясвіж, Слуцк). У 1-й пал. 19 ст. К. вырабляліся ў Мінску на ф-цы муз. інструментаў І.Фотха. К. ўведзены ў склад Дзярж. камернага аркестра Беларусі, ансамбля старадаўняй музыкі *.Кантабіле». Тэмбр К. імітуецца на электраарганах і сінтэзатарах. Літ:. 3 н м н н П. Нсторня фортеігаано н его предшесгвенннков. М., 1968. ІДз.Назіна, А. І.Ахвердава.

КЛАВЕСІН (франц. clavecin ад позналац. clavicymbalum ад лац. clavis ключ + cymbalum цымбалы), ч э м б a л а, струнны шчыпковы клавішны муз. інструмент. Бліскучы, адрывісты, хутка затухаючы гук здабываюць плектрам з птушынага пяра ці скуры, які пры націсканні клавішы чапляецца за струну. Дынаміка і тэмбр змяняю цца пры пераходзе э адной ручной клавіятуры (мануала) на другую і пераключэнні рэгістраў. Разнавіднасці К. (клавічэмбала, унісон, спінет, вёрджынел, клавідытэрыум і інш.) адрозніваюцца крылападобнай ці прамавугольнай формай корпуса ў залежнасці ад гарыз. ці верт. размяш чэння струн, памерамі, колькасцю

КІЯНІТ, д ы с т э н, мінерал падкласа ортасілікатаў, сілікат алюмінію Al2 [Si0 4 ]0 . Прымесі жалеза (да 1%), хрому (1,8%), тытану (0,04%), вальфраму. Крышталізуецца ў трыкліннай сінганіі. Крышталі падоўжаныя слупкаватыя, радзей таблітчастыя, снопападобныя, радыяльна-прамяністыя агрэгаты. Колер ад белага да блакітнага і густога сіне-зялёнага. Бляск шкляны. Цв. 5,5— 7. Шчыльн. 3,5— 3,7 г/см3. Утвараецда пры метамарфізме асадкавш парод, багатых гліназёмам, y зоне высокіх ціскаў, a таксама ў гранітных пегматытах. Сыравіна для вытв-сці вогне- і кіслотатрывалых матэрыялаў, алюмініевая руда. Радовішчы ў 3LLLA., Індыі (най-

Кіянгг

мануалаў (1— 3) і рэгістраў, дыяпазонам (4— 5 актаў). Канструкцыя К. распрацоўвалася з 14 ст. Росквіту клавесіннае мастацгва дасягнула ў 2-й пал. 17— 18 ст. ў Італіі і асабліва ў Францыі ў т. зв. галантным сггылі (ракако). У канцы 18 ст. яно заняпала ў сувязі з развіццём фп. музыкі. Аднавілася ў 20 ст. э адраджэннем цікавасці да старадаўняй муэыкі На Беларусі К. вядомы з канца 16 ст. Найб. пашыраны ў 2-й пал. 18 ci., y т л . ў капэлах Нясвіжа, Гродна, Дзярэчына, Шклова. Сярод выканаўцаў на К. Я.Баэрт, Ф.Яжомбек, ЯД.Гсшанд, Я.Л.Ду-

КЛАВІК0РД (позналац. clavichordium ад лац. clavis ключ + грэч. chordë струна), струнны ўдарны клавішны муз. інструменг. Клавіятура размешчана ўнутры плоскай прамавугольнай скрынкі розных памераў ад малых (акгаўных) да параўнальна вялікіх (даўж. да 1,5 м). На канцы кожнай клавішы прымацаваны метал. штыфг з плоскай галоўкай — тангент, які пры націсканні клавішы ўдарае па струне. Гук К. пяшчотны, цёплы, ціхі, але выразны, дыяпазон 1— 5 актаў. Выкарыстоўваўся звычайна для камернага музіцыравання. Быў пашыраны ва ўсіх еўрап. краінах. У л-ры ўпамінаецца з 15 ст. На пач. 19 ст. К. выцеснены фартэпіяна. На Беларусі ўпамінанні пра К. адносяцца да 18 ст. і звязаны з дзейнасцю капал y Гродне (клавікардысты Е.Баркоўскі, М.Гжанкоўскі, Б.Карчміт, Д.Пташынскі, Б.Сітансю, Ю.Ярмаковіч; навучанне дзяўчынак ігры на К. вялося ў мясц. тэатр. школе) і Слоніме (Д.Грабенбаўэр, паводле кантракга з

М .КАгінскім, абавязваўся арганізаваць «шкалу сістэматычнага навучання пэўных асоб на клавікордах»). К. выкарыстоўваўся ў аркестры ў Будславе (Мядзельскі р-н; 1837). К. вырабляліся ў Мінску на ф-цы муз. інструментаў І.Фотха (пач. 19 ст.). У 20 ст. вы кары стоўваецца пры выкананні старадаўняй музыкі. Літ:. Гл. пры арг. Клавесін. ІДз.Назіна. КЛАВІРАЎСЦЎГ (ням. Wavierauszug ад Klavier фартэпіяна + Auszug здабыван не), к л а в і р , пералажэнне музычнасцэнічнага твора (пераважна опернага або аратарыяльнага) для спеваў з фартэпіяна. Змяшчае асн. элементы твора: мелодьш, гармонію, рытм. Пераклада-

318

КЛАВІЦЫПІТАЛЬНЫЯ

юцца толькі галасы аркестра (кожная вак. партыя пішацца на асобным радку). К. карыстаюцца ў працэсе рэпетыцый пры развучванні вак. партый, пры азнаямленні слухачоў з муз. творам. К. наз. таксама пералажэнні опер (з вак. партыямі) для аднаго фп., радзей і пералажэнні арк. і камерных твораў для фп. ў 2, 4 і 8 рук. КЛАВІЦЫПІТАЛЬНЫЯ, с п а р ы н н ё в ы я (Clavicipitales), парадак сумчатых грыбоў. 23 роды. Пашыраны на ўсіх кантынентах. На Беларусі каля 10 відаў з родаў юіавіцэпс, кордыцэпс, эпіхлёэ і інш. Паразітуюць на кветкавых раслінах, пераважна злакавых і асаковых, a таксама на грыбах, насякомых, павуках, некат. — на глебе або драўніне. Сгромы цёмныя ці светлыя, распасцёртыя або галоўчатыя, дыферэнцыраваны на стэрыльную ножку і расшыраную ч. з пладовымі целамі (перытэцыі) выш. ад 1—2 мм да 10— 15 (30) см. Перытэцыі паглыблены ў строму ці знаходзяцца на яе паверхні. Сумкі цыліндрычныя, маюць 8 ніткападобных спор з папярочнымі перагародкамі. Слелыя споры выкідваюцца з сумкі праз пору. У цыкле развіцця ёсць сумчагая і канідыяльная стадыі. С.І.Бельская. КЛАВІЦЭПС, с п а р ы н н я (Claviceps), род сумчатых грыбоў пірэнаміцэтаў парадку спарыннёвых. Каля 30 відаў. Пашыраны на ўсіх кантынентах. На Беларусі найб. вядомы К. пурпуровы (С. purpurea). Паразіт злакавых і асаковых раслін. Цыкл развіцця — 3 стадыі: канідыяльная, склероцыі і галоўчатыя стромы. Чорна-фіялетавыя склероцыі (рожкі) даўж. 1—5 см утвараюцца ў завязі заражаных раслін. Пасля перазімоўкі ў глебе яны прарастаюць y выглядзе стром чырв. ці жоўгага колеру з перытэцыямі. Спелыя аскаспоры выкідваюцца ў час цвіцення злакаў і распаўсюджваюцца ветрам. На

заражаных раслінах развіваюцца канідыі', яны паглыблены ў кроплі цукрыстай вадкасці для прываблівання насякомых. Пры пападанні на кветку з канідый развіваюцца склероцыі. Прымесь склероцыяў y муцэ або кармах выклікае хваробу эргатызм. Алкалоіды спарынні ўплываюць на ц.н.с., гладкую мускулатуру, выкарыстоўваюцца ў медыцыне. С.І.Бельская. КЛАг ЕНФ УРТ (Klagenfurt), горад на Пд Аўстрыі, y міжгорнай катлавіне, каля воз. Вёртэр-Зе. Адм. ц. зямлі Карынтыя. Горад з 1279. 90 тыс. ж. (1991). By­ sen чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: маш.-буд., эл.-тэхн., х ім , тэкст., дрэваапр., гарбарна-абутковая, харчасмакавая. Музей Карынтыі. Арх. помнікі 15— 18 ст.: рэнесансавыя лакдхаўз і сабор, палац епіскапа і інш. Турызм. КЛАДАГЕНЕЗ (ад грэч. klados галіна + ...генез), форма эвалюцыі арганізмаў, што праз адаптыўную радыяцыю прыводзідь да ўтварэння з адной групы (таксона) некалькіх y межах папярэдняга ўзроўню арганізацыі. Тэрмін «K.» прапанаваны ням. біёлагам Б.Рэншам (1947). Уключае ўсякае павелічэнне разнастайнасці форм y працэсе эвалюцыі. Паняцце К. блізкае да ідыяадаптацыі. КЛАДЗША (Cladina), род кусцістых лішайнікаў сям. кладоніевых. 43 віды. Пашырана ў тундры, лесатундры, таежнай зоне. На Беларусі 6 відаў, найб. вядомыя К. аленевая (С. rangiferina), зорчатая (С. stellaris), лясная (С. arbuscula), мяккая (С. mitis). Растуць на пясчаных глебах y хваёвых лясах, утвараючы суцэльнае покрыва, трапляюцца на гнілой драўніне, купінах балот. Першасная слаявіна — гарыз. непрыкметная бугрыстая скурачка, якая хутка знікае; другасная — верг. разгалінаваныя вырасты (падэцыі), утвараюць дзярнінкі выш. да 20 см. Пладовыя целы (апатэцыі) на кандах галінак, карычневыя, трапляюцца рэдка. У сумцы 8 спор. Слоры бясколерныя 1—2—4клетачныя. Фікабіёнт — зялёная водарасць Trebouxia. Корм для капьгтых жывёл (гл. Ягель), выкарыстоўваецда ў медыцьше; індыкатар забруджвання навакольнага асяродцзя. Н.М.Кобзар.

най і багатай гумусам глебе, на гнілой драўніне. У хваёвых лясах утварае суцэльнае покрыва. Першасная слаявіна гарыз., з ліставатых лускавінак, часам накіпная, доўга захоўваецца або хутка знікае; другасная — верт. вырасты (падэцыі): цыліндрычныя, простая ці галінастыя, часам кубкападобныя. Рознакаляровыя апатэцыі ўтвараюцца на верхавінках падэцыяў. Сумкі дыліндрычныя, з 8 спорамі. Споры бясколерныя, пераважна аднаклетачныя. Фікабіёнт — зялёная водарасць Trebouxia. Лек. і кармавыя расліны, індыкатар забруджвання навакольнага асяроддзя. Н.М.Кобзар. КЛАД0ФАРА (Cladophora), род зялёных водарасцей сям. кладофаравых. Каля 150 марсюх і прэснаводных відаў. Пашырана амаль усюды. У вадаёмах Беларусі трапляюцца К. эгаграпільная (С. aegagropila), занесеная ў Чырв. кні-

Кладзіна эорчатая.

К ЛА Д0ДЫ Й (ад грэч. klados галіна), відазменены парастак раслін з лістападобным сцяблом, які доўга расце і выконвае функцыі ліста. Сапраўднае лісце на К. рэдукаванае або ў выглядзе калючак, часам рана ападае. Аб паходжанні К. з парастка сведчыць яго становішча ў пазухах лісця (звычайна лускападобнага), утварэнне на ім кветак і суквеццяў. Уласцівы раслінам засушлівых мясцін — некат. кактусам (напр., Epiphyllum), відам спаржы і інш. К. з абмежаваным ростам наз. філакладыем.

Клавідэпс пурпуровы: 1 — колас са склероцыямі; 2 — прарослы склероцый.

К Л А Д бн іЯ (Cladonia), род кусцістых ліійайнікаў сям. кладоніевых. Болып за 400 відаў. Пашыраны па ўсіх расліннакліматычных зонах. На Беларусі 48 відаў. Найб. вядомыя: К. бясформенная (С. deformis), зграбная (С. gracilis), карыёзная (С. cariosa), махрыстая (С. fimbriata) і інш. У Чырв. кнігу занесена К. дзірваністая. Трапляецца на пясча-

Адзін з відаў Кладоніі.

КЛАЙВ (Clive) Роберт (29.9.1725, маёнтак Стайч, каля г. Сток-он-Трэнт, Вялікабрытанія — 22.11.1774), дзеяч англ. каланіяльнай адміністрацыі ў Індыі. Генерал. На чале войск англ. Ост-Індскай кампаніі ў бітве каля Плесі (1757) разбіў войскі наваба Бенгаліі і заваяваў яе. У 1757—60 і 1765—67 англ. губернатар Бенгаліі. Увёў т.зв. дваістае кіраванне (грамадз. справы ў распараджэнні мясц. улад, збор падаткаў y Ост-Індскай кампаніі). Разрабаваў казну наваба. Пасля вяртання ў Англію абвінавачаны ў хабарніцтве. Скончыў самагубствам.

Кладофара эгаграпільная.

гу, скручаная (С. glomerata), слабая (С. fracta), С. Kütz. sp. Макраскапічныя водарасці ў выглядзе рыхлых дзярнінак, шчыльных паўшарападобных калоній ці бясформенных скопішчаў цёмназялёных нітак. Прымацаваны да субстрату рызоідамі або плаваюць свабодна, утвараючы ціну. Ніткі галінастыя, э адным радам выцягнушх шмат’ядравых клетак. Хларапласт сеткаваты. Размнажэнне вегетатыўнае (ч. талому, акінеты), бясполае (зааспоры), палавое (ізагамія). Адзначана чаргаванне пакаленняў: спарафіту і гаметафіту. Выкарыстоўваецца як сыравіна для вырабу паперы. Культывуецца ў акварыумах. Т.М.Міхеева.

КЛАЗ Ілья Сямёнавіч (17.3.1922, г. Магілёў — 22.12.1980), бел. пісьменнік. Вучыўся ў Мінскім пед. ін-це (1939— 41). 3 1945 працаваў y перыяд. друку, y 1956—66 y газ. «Літаратура і мастаціва», з 1974 y бюлетэні «Помнікі гісторыі і культуры Беларусі». Друкаваўся з 1940. Пісаў на бел. і рус. мовах. У яго аповесцях «Жарцьі» (1955), «Злодзей» (I960), «Разбег» (1963) і нарысах — гіст. мінулае і сучаснае жыццё Беларусі, людзі незвычайных лёсаў. Аўтар гіст. рамана «Белая Русь» (1977). Тв.: Подснежннкн. Мн., 1959; Камевных спраў майстар. Мн., 1971; Заря вншнёвая. Мн., 1973; Па Дзвіне на вёслах. Мн., 1975; Потомству в прнмер. Мн., 1978.

КЛЛЙПЕДА (Klaipèda), горад y Літве, на беразе Балтыйскага м. Засн. ў 1252 як ням. рыцарскі замак Мемельбург. 3 1525 y складзе Прусіі, з 1871 y Германскай імперыі, з 1920 пад кіраўніцтвам дзяржаў Антанты, з 1923 y Літве; да 1923 наз. Мемель. 201,5 тыс. ж. (1996). Незамярзаючы марскі порт. Чыг. станцыя. Прам-сць: рыбная, суднабуд. і суднарамонтная, тэкст., цэлюлозна-папяровая, харчовая; вытв-сць буд. матэрыялаў, маст. вырабаў з бурштыну. База марскога рыбалоўнага флоту. Кансерваторыя. Драм. тэатр. Музеі: краязнаўчы, марской і гадзіннікавай справы, карцінная галерэя. Акіянарыум. Арх. помнікі 17— 18 ст. Помнік літ. асветніку Марцінасу Мажвідасу — аўтару і выдаўцу першай кнігі на літ. мове. КЛАН (гэльскае claim нашчадак, патомства), 1) старажытная радавая абшчына ў ірландцаў і шатландцаў; y перыяд разлажэння радавых адносін — група кроўных сваякоў, нашчадкаў аднаго стараж. роду, якія насілі імя магчымага родапачынальніка. 2) Род, група, члены якой звязаны пераважна сваяцкімі адносінамі; замкнёная грамадская група, групоўка, якая звычайна ўзнікае і існуе на аснове эканам., дзелавых сувязей, агульнасці інтарэсаў, якія часта маюць злачынны характар (напр., мафіёзны К.). КЛАПАГ0Н (Cimiciluga), род кветкавых раслін сям. казяльцовых. Каля 10 відаў. Пашыраны ва ўмеранай зоне

КЛАНБЕРН, Кл іберн (Clibum) Харві Лаван (Ван; н. 12.7.1934, г. Шрыўпарт, ЗША), амерыканскі піяніст. Скончцў Джульярдскую муз. школу ў Нью-Йорку (1954). Лірычная пранікнёнасць яго ігры спалучаецца з імклівым дынамізмам і маштабнасцю гучання. У рэпертуары творы П.Чайкоўскага, С.Рахманінава, С.Пракоф’ева, Ф .Ш апэна, Ф.Ліста, І.Брамса, К.Дэбюсі, С.Барбера, Э.Грыга і інш. 1-я прэміі на міжнар. конкурсах імя Э.Левентрыта ў Нью-Йорку (1954) і імя П.І.Чайкоўскага ў Маскве (1958). 3 1962 y г. ФортУэрт (ЗША) праводзідца міжнар. конкурс піяністаў яго імя. Літ:. Ч э й с н н с А . , С т а й л з В. Легенда о Вэне Клайберне: Пер. с англ. М., 1959; Х е н т о в а С.М. Ван Клайберн. 3 нзд. М., 1966.

КЛАПЕЙРОНА

319

Еўразіі і Паўн. Амерыкі. На Беларусі 1 дзікарослы від: К. еўрапейскі, або чортава рабро (С. europaea), занесены ў Чырв. кнігу. 3 віды інтрадукаваныя: К. баршчэўнікалісты (С. heiacleifolia), даурскі (С. dahurica), просты (С. simplex). Трапляецца на ўзлесках і палянах y лісцевых і мяшаных лясах. Шматгадовыя травяністыя расліны з магутным тоўстым карэнішчам і моцным баразнаватым, y верхняй ч. галінастым, сцяблом выш. да 2,5 м. Лісце буйное, чаргаванае, двойчы-, тройчынепарнаперыстае, ніхсняе — доўгачаранковае, верхняс — сядзячае. Кветкі двухполыя, дробныя, белыя або крэмавыя, з прыкветнікамі, y доўгіх простых ці складаных мяцёлкападобных гронках. Чашачка 4—5-пялёсткавая. Плод — шматлістоўка. ІІекат. віды маюць непрыемны ўдушлівы пах, які адпуджвае клапоў (адсюль назва). Ядавітыя. Лек., дэкар. і меданосныя расліны.

КЛАПАН (ад ням. Юарре засланка) y т э х н і ц ы, дэталь або прыстасаванне для кіравання патокам вадкасці, газу або пары ў машынах, механізмах і трубаправодах. У залежнасці ад прызначэння К. бываюць дросельныя (для стварэння перападу ціску; гл. Дросель), рэдукцыйныя (для паніхоння ціску), адваротныя (для недапушчэння зварогнага патоку), рэгулявальныя, засцерагальныя і інш. ; y залежнасці ад характару руху засаўкі — залатніковыя (гл. Залатнік y тэхніцы), вентыльныя (гл. Вентшь), кранавыя (гл. Кран). Прыводзяцца ў дзеянне эл., пнеўматычным, гідраўлічным і інш. прыюдам або ўручную.

К Л А П ЕЙ Р0Н (Сіареушп) Бенуа Поль Эміль (26.1.1799; Парыж — 28.1.1864), французскі фізік. Член Парыжскай АН (1858). Замежны чл.-кар. Пецярбургскай АН (1830). Скончыў Політэхн. школу ў Парыжы (1818). 3 1820 працаваў y Пецярбургу ў Ін-це інжынераў шляхоў зносін, з 1830 праф. Школы мастоў і дарог y Парыжы. Навук. працы па тэорыі цеплаты, пластычнасці і раўнавазе цвёрдых цел. Надаў ідэям Н Л .С .Карно строгую матэм. форму, увёў y тэрмадынаміку метад індыкатарных дыяграм. Вывеў y 1834 ураўненне стану ідэальнага газу (гл. Клапейрона— Мендзялеева ўраўненне) і ўраўненне для апісання фазавых пераходаў I роду (гл. Клапейрона— Клаўзіуса ўраўненне). К ЛА ПЕЙ Р0НА — КЛАЎЗІУСА

ЎРА-

ЎНЁННЕ, дыферэнцыяльнае ўраўненне, якое ўстанаўлівае сувязь паміж ціскам і т-рай чыстага рэчыва ў станах, пгго адпавядаюць фазавым пераходам I роду (выпарэнню, плаўленню, субліма/• цыі і інш.). Mae выгляд: dp /d T =-=гт, , ід V дзе р — ціск, Т — абс. т-ра, г — удзельная цеплата фазавага пераходу і AV — рознасць удзельных аб’ёмаў фаз рэчыва. Прапанавана ў 1834 Б .П .Э .Клапейронам і ўдасканалена ў 1850 Р.Ю .Э.Клаўзіусам. Можа выкарыстоўвацца для вызначэння кожнай з велічынь, што ў яго ўваходзяць. Клапагон еўрапейскі.

320

КЛАПЕЙРОНА

КЛАПЕЙР0НА— МЕНДЗЯЛЁЕВА ЎРАЎНЕННЕ, Клапейрона ў р а ў н е н н е , ураўненне, якое ўстанаўлівае залежнасць паміж фіз. велічынямі, што вызначаюць стан ідэальнага газу. Атрымана ў 1834 Б.П.Э Клапейронам y выглядзе pv = ВТ, дзе р, v i Т — ціск, аб’ём і т-ра ідэальнага газу, В — каэфідыент пранарцыявальнасці, які залежыць ад М — масы і ц— малярнай масы газу. У 1874 ДзЛ. Мендзяпееў вывеў ураўненне для 1 моль ідэальнага газу: pv “ RT, дзе R — універсальная газаеая пастаянная. К.—М.ў. ў выглядзе pv — = —RT з’яўляецца ўраўненнем стану ідэальнага газу, якое аб’ядноўвае Авагадра закон, Бойля—Марыёта закон, закон цеплавога расшырэння газаў (гл. Тей-Люсака законы). Гл. таксама Ван-дэр-Ваальса ўраўненне. КЛАП0ЎНІК (Lepidium), род кветкавых раслін сям. крыжакветных. Балып за 150 відаў. Пашыраны на ўсіх кантынентах. На Беларусі 6 відаў. Найб. вя-

Клалоўнік смеццевы. домыя К.: пасяўны, або крэс-салата (L. sativum), смеццевы, або вянечнік (L. ruderale, нар. назва ліхаманкавая трава), палявы (L. campestre). Трапляецца на пясчанай глебе, засоленых і засмечаных мясцінах. Адна-, двух- і шматгадовыя травяністыя расліны, часам паўкусты выш. 5—60 (100) см. Сцябло прамое, голае або апушанае. Лісце цэласнае ці рассечанае. Кветкі дробныя, часам без пялёсткаў, белыя, y кароткіх гронках. Плод — стручочак. Некат. віды маюць непрыемны пах, які адпуджвае клалоў (адсюль назва). Лек., агароднінныя (прыпраўныя), меданосныя, інсектыцыдныя расліны. КЛАПЫ, паўцвердакрылыя, атрад насякомых. Вядомы з мезазой-

скай эры (каля 200 млн г. назад). 50 сям., больш за 30 тыс. відаў. На Беларусі каля 400 відаў. Пашыраны ўсюды. Жывуць на сушы (паверхня і верхні слой глебы, расліны), на паверхні вады і ў вадзе (водныя расліны, дно). Даўж. ад 0,7 мм да 12 см. Крьшаў 2 пары, п. ярэднія неаднародныя: верх перапончаты, аснова цвёрдая, скурыстая (адсюль назва), ёсць кароткакрылыя і бяскрылыя (пасцельны клоп) формы. Ротавы апарат колюча-сысучага тыпу, складаецда з членістага хабагка, утворанага скручанай y трубку ніжняй губой і 2 парамі стылетаў (верхнія і ніжкія сківіцы). Ёсць пахучыя грудныя залозы. Развіццё з няпоўным ператварэннем (стадыя кукалкі адсутнічае). Большасць К. корміцйа сокамі раслін (у асн., генератыўныя органы і насенне), некаторыя — драпежнікі, хрывасмокі, паразіты інш. жывёл. Могуць пераносіць узбуджальніхаў вірусных хвароб. КЛАРК (Clark) Джон, архітэктар і будаўнік 1-й пал. 19 ст., прадстаўнік архітэктуры класіцызму. Англічанін. У 1800—26 жыў 1 працаваў y Гомелі. Сярод работ сядзібны комплекс на бераэе р. Сож (1802, не захаваўся), бакавыя флігелі Гомельскага палаца (перабудаваны пры рэканструкцыі 1837— 48), царква (1805), Гомельскі Петрапаўлаўскі сабор, Гомельскага духоўнага еучшішча будынак, гандл. рады з вежай (1818, згарэлі ў 1865), Гоммьскай ланкастэрскай школы будынак, бальніда (1819, перабудавана ў 20 ст.), касцёл (1822, не захаваўся), карчма (1822, 2-і паверх перабудаваны ў 1950-я г.), царква ў в. Гадзілавічы Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл. (1822, не захавалася). В.Ф.Марозаў. КЛАРК (Clark) Джон Бейтс (26.1.1847, г. Провідэнс, ЗШ А — 21.3.1938), амерыканскі эканаміст, заснавальнік гранічнай прадукцыйнасці і капіталу тэорыі. Вучыўся ў Гайдэльбергскім (Германія) і Цюрыхскім (Ш вейцарыя) ун-тах. У 1895— 1923 праф. Калумбійскага ун-та. Паводле сфармуляванай ім тэорыі, каштоўнасць прадукту вызначаецца сумай гранічных каштоўнасцей яго якасцей; праца, капітал і зямля выступаюць як раўнацэнныя фактары ва ўтварэнні вартасці прадукту. Тв.\ Рус. пер. — Распределенне богатства. М.; Л., 1934.. КЛАРК (Clarke) Ф ранк Уіглсуарт (19.3.1847, г. Бостан, ЗШ А — 23.5.1931), амерыканскі геахімік. Чл.

Aktep. акадэміі навук і мастахггваў (1911). Скончыў Гарвардскі ун-т (1867).

3 1874 праф. ун-та ў г. Цынцынаты. У 1883— 1924 гал. хімік Геал. камітэта ЗША. Навук. працы па вызначэнні складу розных неарганічных прыродных утварэнняў і зямной кары. Распрацаваў метад і правёў падлікі сярэдняга хім. складу зямной кары (гл. Кларкі).

KJIÂPKI элементаў, лічбавыя ацэнкі сярэдняй колькасці хім. элементаў y зямной кары, гідрасферы, атмасферы Зямлі ў цэлым, касм. целах або інш. геахім. (космахім.) сістэмах. Выражаюцда ў масавых, атамных, аб’ёмных працэнтах, праміле (% о ), мільённых частках (г/т), y працэнтах адносна аднаго элемента, найб. пашыранага (напр., крэмнію). Маюць значэнне для

аховы прыроды, y стратьпрафіі, пры пошуках і прамысл. ацэнцы радовішчаў карысных выкапняў, палеагеагр. рэканструкцыях, трасіраванні разломаў, вывучэнні геахіміі ландшафтаў і інш. У горных пародах рэгіёнаў або геахім. правінцыі К. наз. мясцовымі. К. зямной кары ў працэнтах ад масы вызначаны сав. геолагам П.М.Чырвінскім і амер. геахімікам Ф.У.Кларкам (у гонар якога ў 1923 сав. вучоны А.Я. Ферсман прапанаваў тэрмін «К.»). Атамныя К. ўвёў Чырвінскі. К. біясферы вызначаны У.І.Вярнадскім. Вял. ўклад y вывучэнне К. зрабілі вучоныя нарв. Ю.Г.Л.Фогт і В.М.Гольдшміт, амер. Г.С.Вашынгтон і сав. Вярнадскі, Ферсман, А.П.Вінаградаў і інш. На Беларусі К. займаліся Ін-т геахіміі і геафізікі АН Беларусі i ВА «Беларусьгеалогія». Праведзена геахім. раянаванне тэр. рзспублікі, вылучаны вобласці, перспекгыўныя на каляровыя і рэдкія металы, россыпы і інш. У.Я.Бардон.

KJIAPHÉT [франц. clarinette ад лац. clarus ясны (іук)], драўляны духавы язычковы муз. інструмент. Складаецца з дзюбападобнага муштука з прымацаваным да яго трысняговым ці бамбукавым язычком, хароткай пашыранай часткі, верхняга і ніжняга кален з пальцавымі адгулінамі (7) і клапанамі (каля 20) і раструба. Сярод рэгістравых разнавіднасцей найб. пашыраны К. малы (пікала), сапранавыя, альт (басетгорн), бас-кларнет. Прафес. К. створаны ў Германіі каля 1700 на аснове франц. нар. інструмента шалюмо (тыпу бел. жалейкі). Выкарыстоўваецца як сольны, ансамблевы і аркестравы інструмент. На Беларусі паявіўся спачатку ў прафес. ярактыцы (Нясвіж, Гродна, Шклоў і інш.), з 2-й пал. 19 ст. таксама і ў народнай. У нар. інстр. ансамблях К. акгыўна замяняе жалейку ў спалучэнні са скрыпкай і цымбаламі або з гармонікам, скрыпкай і барабанам. Найб. характэрны для Палесся і цэнтр. раёнаў Беларусі. Творы розных жанраў для К. і камерных ансамбляў з K. y складзе стварылі бел. кампазітары Л.Абеліёвіч,

Кларнег.

М.Аладаў, Г.Вагнер, В.Войцік, Г.Гарэлава, Я.Глебаў, Я.Дзягцярык, Дз.Камінскі, П.Падкавыраў, Р.Сурус, Л.Ш лег і інш. Класы ігры на К. існуюць y муз. навуч. установах рознага ўзроўню. Літ.: Б л а г о д а т о в Г. Кларнет. М., 1965; Н а з н н а Й.Д. Белорусскяе народные музыкальные ннструменты: Самозвучаідне, ударкые, духовые. Мн., 1979. І.Дз.Назіка. КЛАС (ад лац. classis разрад, група), 1) сукупнасць, грула прадметаў або з’яў, якія маюць агульныя прыкметы. 2) Буйная сац. група людзей, гл. Класы сацыяльныя. 3) Адна з таксанамічных катэгорый y сістэматыцы раслін і жывёл, гл. Клас y біялогіі. 4) У логіцы, матэматыцы — мноства\ адвольная (канечная

або бесканечная) сукупнасць прадметаў, вылучаных па якой-н. прыкмеце.

5) Тэхнічны разрад марскіх і рачных суднаў; разрад пасаж. вагонаў, кают і інш., якія ўстанаўліваюцца ў залежнасці ад зручнасці і выгод. 6) Пастаянны (у межах навуч. года) калектыў навучэнцаў, a таксама памяш канне для іх заняткаў. 7) У некаторых спец. навуч. установах — група навучэнцаў, якія спецыялізуюцца па якому-н. прадмету (напр., К. скрыпкі). 8) Мера якасці, узровень, y залежнасці ад якога вызначаецца месца прадмета ў шэрагу сабе падобных (напр., каштоўныя камяні); ступень падрыхтаванасці, кваліфікацыя. КЛАС y б і я л о г i і, адна з таксанамічных катэгорый y сістэматыцы раслін і жывёл. Вылучана каля 60 К. раслін і 80 К. жывёл, прадстаўнікі бсшьшасці з якіх пашыранм і на тэр. Беларусі. Паняцце «К » уведзена франц. батаніхам Ж.Турнефорам (канец 1690-х г.). У К. аб’ядноўваюць сваяцхія парадкі (раслін) або атрады (жывёл). Напр., атрады грызуноў, насякомаедных, драпежных звяроў і інш. аб’ядноўваюць y К. млекахормячых. К., прадстаўнікі якіх маюць агульны план будовы і аіульных продкаў, аб’ядноўваюць y аддзелы (раслін) або тыпы (жывёл). Напр., К. ацнадольных і двухдольных раслін утвараюць аддэел пакрытанасенных (кветкавых) раслін; К. рыб, земнаводных, паўзуноў і млекакормячых — тып хордавых.

КЛАС (Was) Эры (н. 7.6.19.39, Талін), эстонскі дырыжор. Нар. арт. Эстоніі (1978), Нар. арт. СССР (1986). Скончыў Талінскую кансерваторыю (1964, клас Г.Эрнесакса). 3 1965 дырыжор, з 1975 гал. дырыжор т-ра оперы і балета «Эстонія» ў Таліне. 3 1985 адначасова гал. дырыжор Ш ведскай каралеўскай оперы ў Стакгольме, y 1989— 91 дырыжор Фінскай нац. оперы. Пад кіраўніцтвам К. пастаўлены оперы «Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага, «Трубадур», «Травіята», «Луіза Мілер» Дж.Вердзі, «Поргі і Бес» Дж.Гершвіна, «Кацярына Ізмайлава» Дз.ІІІастаковіча, «Жалезны дом» Э.Тамберга, балеты «Лебядзінае возера», «Спячая прыгажуня» П.Чайкоўскага, «Жызэль» А Лдана, «Рамэо і Джульета» С .П ракоф’ева, «Цудоўны мандарын» Б.Бартака і інш. Дзярж. прэмія Эстоніі 1985. КЛАСІКА (ад лац. classicus узорны), 1) узорныя, выдатныя, агульнапрызнаныя творы л-ры і мастацтва, якія маюць вечную каштоўнасць для нац. і сусв. культуры. 2) Літаратура і мастацгва

КЛАСІФІКАЦЫЯ

321

Стараж. Грэцыі, элінізму і Стараж. Рыма. «КЛАСІК-АВАНГАРД», бел. ансамбль салістаў. Створаны ў Мінску ў 1991, канцэртную дзейнасць вядзе з 1988. Кіраўнік У.Байдаў. У рэпертуары малавядомыя муз. творы розных часоў і стылявых кірункаў, ад стараж. музыкі да сучасных эксперыментаў. Зрабіў значны ўклад y развіццё сучаснай бел. камернай музыкі, аднавіў складаныя творы бел. аўтараў. Ддя ансамбля пішуць многія кампазітары, y т л . замежныя. Па інідыятыве калектыву і пры яго ўдзеле ў Віцебску з 1989 штогод праводзіцца фестываль камернай музыкі памяці І.Салярцінскага. Адзін з асн. выканаўцаў 1-га Міжнар. фестывалю сучаснай камернай музыкі (М інск, 1991), фестываляў «Адраджэнне Беларускай капэлы» (з 1991). Н.Я.Бунцэвіч. КЛАСІФІКАТАР, апарат для раздзялення сумесей мінер. часцінак на класы па буйнасці, шчыльнасці і форме. У за-

КЛАС (Claesz) Пітэр (1597 або 1598, г. Штайнфурт, Германія — 1.10.1661), галандскі жывапісед. Працаваў y г. Харлем (Галандыя). Прадстаўнік харлемскай школы «манахромнага» нацюрморта. Адзін з першых y нацюрмортным жывапісе вызначыў ролю святла, паветр. асяроддзя і адзінага тону як сродку выразу адзінства прадметнага свету і навакольнага асяроддзя. У тэматыцы пераважалі «сняданкі», «банкеты», тэмы «ванітас». Творам уласцівы сціпласць выяў прадметаў, вытанчаная прастата кампазіцый, дамінаванне відаў зверху, шэра-карычневая колеравая гама: «Нацюрморт», «Ванітас» (абодва 1624), «Нацюрморг са свечкай» (1627), «Сняданак» (1642), «Сняданак з вэнджанінай» (1647) і інш. лежнасці ад асяроддзя, y якім адбываецца раздзяленне, адрозніваюць К. гідраўлічныя і пнеўматычныя (паветраныя); y залежнасці ад выкарыстаных сіл — гравітацыйныя і цэнтрабежныя К., эл. сепаратары. Выкарыстоўваюцда пераважна ў горнай лрам-сці. Найб. пашыраны мокрыя мех. К. для падрыхтоўкі руд да абагачэння. КЛАСІФІКАЦЫЯ (ад лад. classis разрад, клас + facio раблю, раскладваю), сістэма супадпарадкаваных паняццяў (класаў аб’ектаў) якой-н. галіны ведаў або дзейнасці чалавека, якая выкарыстоўваецца як сродак для ўстанаўлення сувязей ламіж гэтымі паняццямі і арыентацыі ў іх разнастайнасці; разбіванне мноства (класа) аб’ектаў на падмноствы 11. Зак. 404.

322

КЛ АСІФІКАЦЫЯ

(падкласы ) п а вызначаны х адзнаках. А др озн іваю ц ь К . натуральныя (у якасці асновы выкары стоўваюць істотны я адзнакі, з якіх вы нікае максім ум вытворны х, н апр ., перы яды чная сістэм а хім. элем ентаў) і ш тучныя, або д апамож ны я (вы карыстоўваюць неістотны я адзнакі, напр., алф авітна-прадм етны я паказальнікі, імянны я каталогі ў біблія тэках), універсальны я, спецы яльны я, вузкага кола аднародны х з ’яў і інш . К. — важны ср одак захаван ня і п ош уку інф арм ады і, садзей н іч ае руху навукі ад эмпіры чнага назапаш вання ведаў да тэарэт. абагульненняў, дазваляе рабіць прагнозы а д н о сн а яш чэ невядомы х факгаў і зак ан ам ерн асцей. У .Р .З а ла т а го р а ў.

к л а с і ф і к Ац ы я

, разм еж аванне моў свету пры іх параўнальны м вывуч эн н і па пэўны х таксанам ічны х рубры ках y адпаведн асц і з пры нцы пам і, якія вынікаюць з агульнай мэты дасл едаван ня і на падставе п эўны х адзнак. Існуюць 4 асн. віды К.м.: генеалагічная класіфікацыя моў, арэальная, тыпалагічная класіфікацыя моў і сацы ялінгвісты чная. Генеалагічная К .м. п раводзідц а н а асххове вывучэння р од н асц і м оў параўм о ў

нальна-гістарычным

мовазнаўствам.

Арэальная К .м. улічвае прыкметы, звязаныя з м оўны м і кантактамі і ўзаем аадн осінам і паміж мовамі (гл. Арэальная лінгвістыка) ці ды ялекгам і (гл. Лінгвістычная геаграфія). Ты палагічная К .м. заснавана на паняцці падабенства (ф ар мальнага ці сем анты чнага) м оў. Сацьіялінгвістычная (ф ункцы янальная) К .м. грунтуецца н а вы зн ачэн н і а б ’ём у і структуры камунікацы і н а той ц і інш . мове (гл. Функцыянальная лінгвістыка). Генеалагічная К.м. мае абсалютны характар (кожная мова адносіцца да адной пэўнай

Цэнтрабежны класіфікатар: 1 — лопасцевае кола; 2 — размерісавальны дыск; 3 — вентылятар; 4 — унутраны конус.

генеалагічнай групы і не можа змяніць гэтай прыналежнасці). Саідаялінгвістычныя характарыстьпсі моў з цягам часу мяняювда. Тыпалагічная К.м заўсёды адносная і гістарычна зменлівая з прычыны зменлівасці струісгуры мовы і яе тэарзт. асэнсавання. Арэальная К.м. хараістарызуецца большай або меншай устойлівасцю ў залехахасці ад абраных параметраў класіфікацыі. Генеалагічнае падабенства з цягам часу сціраецца, арэальнае — y выпадку канвергентнага развіцця моў — можа ўзмацняцца. Для арэальнай класіфікацыі істотны тэр. паказчык, генеалагічная К.м. не залежыць ад лакалізацыі моў. П ы танні К .м . актыўна распрацоўваюцца з пач. 19 ст. («М ітры дат» ням. ф ілсшага І.К .А дэлунга, д зе ў сін крэты чнай ф ор м е азначаны арэальная, генеалагічная і тыпалагічная К .м .)- 3 ся р эдзін ы 20 ст. вывучаюцца тэарэт. пры нцы пы розн ы х відаў К.м.; д асл едую ц ц а праблемы арэальнай і ты палагічнай К.м. Літ.: Теоретнческне основы юіасснфнкацнн языков мнра. [Ч. 1—2], М., 1980— 82; Обіцее языкознанне. 2 язд. Мн., 1995; гл. таксама пры арт. нра кожны від К.м.

А.М.Рудэнка. КЛАСІФІКАЦЫЯ НАВЎК, гл Навука.

нейшыя тэарэтыісі — Д.Дзідро, Г.Э.Лесінг, a таксама І.І.Вінкельмахх, пад уплывам якога склаўся «веймарсісі K.» (творчасць І.В.Гётэ і Ф.Шылера веймарскага перыяду — 1780-— 90-я г.), эстэт. ііраграма якога абапіралася на канцэпдьію аіхтычнасці Вінкельмахіа і эстэтыку І.Канта і зыходзіла з разумення, што дасягнунь сапраўднай свабоды можзха толыа праз выхаванне прыгажосцю. Для «веймарcicara K.» харахсгэрны жанравая і стылёвая поліфанічнасць, імкненне да гармохііі дасканалай формы і і лыбокага зместу, індывідуалізацыі і вхырокага філас. абагульнення, пастаноўіса глабальных праблем гісторыі, культуры, цывілізацыі (найб. поўнае ўвасабленне — «Фауст» Гётэ). Ва Усх. Еўропе К. выявіўся пераважна ў эпоху Асветхііцгва. Сярод прадстаўнікоў K. ў Расіі пісьменнікі АКантэмір, В Традзьякоўсю, М.Ламаносаў, А.Сумарокаў, Г.Дзяржавін, Дз.Фанвізін і інш. На Беларусі, y Польшчы і Літве тэндэнцыі К. прыхсметныя з 17 ст. На лац. паэзію і ант. эстэтыку як на ўзоры арыехітаваўся М.Сарбеўсісі (трахтаты «Пра даскаххалую паэзію, або Вергілій і Гамер*, «Пра вартасці і недахопы элегіі, або Авідзій* і інш ). Спалучэнне стыляў рэнесансу, барока i К. відавочнае ў творах Сімяона Полацісага. Асн. рысы К. ў

ў арт.

КЛАСІЦЫ ЗМ (ад лац. classicus узор ны ), масташсі стыль і эстэт. ісірунак y еўрап. л-ры і мастацтве 17 — пач. 19 ст., адм етнай ры сай яхсіх бы ў зварот да вобразаў і ф ор м анты чнай л-ры і м астацгва як д а эстэт . эталона. У л і т а р а т у р ы сфарміраваўся на мяжы 16— 17 ст. як вынік крызісу рэнесансавай свядомасці і спроба знайсці з яго пазітыўны выхад. Абапіраўся на прымат розуму і нязмсннасць ідэалу прыгажосці. Полем маст. пошуху і даследавання К. зрабіў чалавечую душу і свядомасць. Унутраны свет чалавека падаваўся буйным планам і часта ў адрыве ад знешняга свету (асабліва ў трагедыі). К. імюхуўся стварьшь узорны вобраз, пазачасавае ўвасабленне таго ці інш. характару, таму звяртаўся да матываў і сюжэтаў, апрабаваных часам, найперш да антычных. Грунтуючыся на законе гармоніі, К. падхіарадкоўваў твор яснай і дакладнай логіцы, яскравай ідэі; адсюль патрабаванне ў драматургіі выханання правіл трох адзінстваў, яхсія давалі магчымасць сціснуці, час, прастору і дзеянне, схсанцэнтраваць увагу на свеце чалавечай сввдомасці, стварыць стройны і адмыслбвы твор. Эстэтыха К. ўстанаўлівала строгую іерархію жанраў: «высокія» — і рагедыя (вядучы жанр), эпапея, ода і «нізкія» — камедыя, сатыра, байка. He дапусхсалася змяшэння высокага і нізкага, трагічнага і камічнага, гераічнага і паўсядзённага. Мове класіцыстаў уласціва яснасць, празрыстасць, афарыстычнасць. К. адлюстроўваў не рэальныя рэчы, a іх унутраную логіхсу, заканамернасць. Найб. поўна праявіўся ў 17 ст. ў Францыі (оды Ф.Малерба, трагедыі П.Карнеля, Ж.Расіна, камедыі Мальера, проза М.М.Лафает; тэарэтыхсі — Ж.Шаплен, Г. дэ Бальзак, Н.Буало; y Германіі — y тэарэт. працах і ў паэзіі М.Опіца (у злучэнні з барока) ; y Англіі — y творчасці Б.Джонсана, У.Конгрыва, часткова — Дж.Мільтана. На новай ступені развіваўся ў 18 ст. (т. зв. асветніцкі К.), часцей за ўсё ў перапляценні э барока, ракако, сентыменталізмам. Найб. яскрава прадстаўлены ў паэзіі АПоўпа (Англія), драматургіі Вальтэра (Фраххцыя), тэарэт. працах і драматургіі І.К.Готшэда (Германія), В.Альф’еры (Італія). К. эпохі Асветніцтва пазбаўлены жорсткай жанравай і тэматычнай рэгламентацыі (узнікае мяшчанская драма і трагедыя) і стварае непаўторныя нац. і індывід. варыянты. Буй-

Да арт. Класідызм. Сядзібны дом y в. Алешкавічы Мастоўскага раёна Гродзенскай вобл. Малюнак Н.Орды. 19 ст. бел. л-ры 2-й пал. 18 — пач. 19 ст. — абагульненасць вобразаў, перавага рацыянальнага над эмацыянальным, культ антычнасці, імкненне да гармоніі — выявіліся ў творчасці ііісьменпікаў, якія пісалі на польск. (АНарушэвіч, Ю.Нямцэвіч, Ф.Багамолец, С.БогушСестраххцэвіч), рус. (І.Сакольсісі, І.Галянеўскі, І.Яленскі) і лац. (М.Карыцкі) мовах. Для «высокіх» жанраў лічыліся прыдатнымі «высокія» (польск., рус., лац. або стараслав.) мовы. Бел. прастамоўе дапускалася толькі для «нізхсіх» жанраў. Гэіым нарматыўная эстэтыіса К. стрымлівала развіццё беларусісамоўнай л-ры. Трагедыі «Свабода ў няволі» К.Марашэўсхага, «Фемістокл» М.Цяцерскага, «Крэз* І.Юрэвіча, прысвечаныя «ўзвышаным» тэмам з ант. гісторыі, нанісаны па-полх>ску. У «нізхсую» камедыю («Доктар па прымусу» Цядерсхсага, «Камедыя* Марашэўскага) уводзілася бел. мова. У гэтых творах захавана адзінства часу, месца, дзеяння, што адпавядала патрабаванням К. Эстэтыка К. паўплывала хха бел. пісьменнікаў 19 ст.: Я.Чачота (філамацкія вершы), Я.Баршчэўскага («Рабункі мужыкоў», «Гарэліца»), В.Дуніна-Марцінкевіча («Ідылія», «Залёты»), y яхсіх класідысцкія рысы спалучаліся з элементамі сентыменталізму, рамантызму і рэалізму. У архітэктуры і маст а ц т в е , 1) y ш ы рою м с э н с е — ырунак, які грунтуецца на ўвасабленні трады цы й ант. мастацтва: каралінгскі рэн еса н с, атонаўскі р эн еса н с, італьян. п р отар эн есан с, А д р ад ж эн н е, барочны К. (палады янізм ), неакласіды зм . 2)

Стыль y еўрап. мастацтве 17 — 1-й пал.

19 ст. К. ўласцівы кананізацыя ант. класікі як дасканалага ўзору для наследавання, нарматыўнасць эстэт. крытэрыяў, ідэалізацьія і абстрактнасць вобразнага абагульнення (тыпізацыя) без усебаковага выяўлення непаўторнаасаблівага (індывідуалізацыі), дынамікі і жыццёвай зменлівасці гіст. канкрэтнай рэчаіснасці. Грунтаваўся на традыцыях Адраджэння і разам з тым сінтэзаваў дасягненні процілеглага яму барока, якое папярэднічала і часткова суіснавала з новым кірункам. Тэндэнцыі К. вызначыліся з 2-й пал. 16 ст. ў арх. тэорыі, трактатах і практыцы А.Паладыо, трактатах Дж Віньёлы, С.Серліо, больш паслядоўна — y 17 ст. ў творах Дж.П.Белоры, y эстэт. нарматывах акадэмютаў балонскай школы жывапісу. У цэласную сістэму К. склаўся ў франц. маст. культуры 17 ст. (т.зв. Вялікі стыль Людовіка XIV). 3 18 ст. стаў агульнаеўрап. стылем (у сусв. мастацтвазнаўстве

насці аб’ёмаў і дэталей будьшка. Пераважаў тып крыжова-купальнай кампазіцыі, распрацаваны ў малюнках Леанарда да Вінчы, Д.Брамантэ, Рафаэля і Мікеланджэла. У 17 ст. станаўленне К. ў Францыі звязана з пабудовамі Ф.Мансара (палац Меэон-Лафіт каля Парыжа, 1642— 51), К.Перо (усх. фасад Луўра), Л.Лево, Ф.Бландэля. 3 2-й пал. 17 ст. ў франц. К. з ’явіліся некаторыя элементы барока (палац і парк Версаля, арх. Ж.АрдуэнМансар, А Ленотр). У 17 — пач. 18 ст. К. сфарміраваўся ў «паладыянскай» архітэктуры Англіі (І.Джонс), архітэктуры Галандыі (Я. ван Кампен, П.Пост), Швецыі (Н.Тэсін Малодшы) і інш. На ўзор сабора св. Пятра ў Рыме франц. арх. Ж.Ж Суфло з 1755 пачаў будаваць y Парыжы царкву Сент-Жэнеўеў, якая ў 1791 па асацыяцыі са стараж.-рым. звычаем была ператворана ў Пантэон і стала ўзорам для шэрагу інш. еўрап. пабудоў. У канцы 18 — 1-й пал. 19 ст. арх. К.Н.Леду, ЖФ.Шальгрэн, П.Віньён (Францыя), Р.Адам, Р.Смёрк (Англія), Л.Каньёла (Італія), К.Г.Лангханс, К.Ф.Шынкель (Германія), АЗахараў, АМанферан, В.Бажэнаў, М.Казакоў, І.Староў (Расія) стваралі палацы і грамадскія пабудовы з развітой ордэрнай сістэмай, портыкамі, купаламі, імкненнем да ма-

Да арт Класіцызм. АР.М е н г с . Парнас. 1761.

гэты перыяд звычайпа называюць неакласіцызмам), што было абумоўлена павышэннем цікаўнасці да ант. мастацтва ў сувязі з археал. раскопкамі ў Пампеях, Геркулануме і інш. А р х і т э к т у р а К. заснавана на выкарыстанні структурных і маст.-дэкар. магчымасцей ант. ордэрнай сістэмы (пераважна дарычнай), на выяўленні яе тэкганічных заканамернасцей, прапарцыяналыіасці і сувымер-

Да арт. Класіцызм. Палац Мезон-Лафіт каля Парыжа. Арх. Ф.Мансар.

1642— 51.

нументальнасці і велічы. Горадабудаўніцгва К. 17 ст. развівала ў планах гарадоў-крэпасцей канцэпцыі «ідэальнага горада», стварыла тып рэгулярнага абсалютысцкага горада-рэзідэнцыі (Версаль і інш.). 3 2-й пал. 18 ст. складаліся новыя прыёмы пладіроўкі, якім уласціва арган. спалучэнне гар. забудовы і прыроды, стварэнне адкрытых плошчаў, што прасторава зліваліся з вуліцай або набярэжнай. Пашырылася садова-паркавае мастацгва. Гл. таксама Ампір.

КЛАСІЦЫЗМ

323

У архітэктуры Беларусі К. выявіўся ў 1770-я г. і развіваўся паралельна з познім барока; y канцы 18 ст. стаў асн. маст. кірункам. Ддя яго характэрна спалучэнне зах.-еўрап. і рус. культуры з мясцовымі маст. традыцыямі. Сярод помнікаў пераходнага перыяду ад барока да К. Свяцкі палацава-паркавы ансамбль, Ружанскі палацавы комплекс. Распрацоўваліся новыя схемы планіроўкі гарадоў (у форме квадратаў, шматвугольнікаў), тыпы будынкаў адм. і навуч. устаноў. Для палацава-сядзібнага буд-ва характэрны геаметрычнасць планіроўкі тэрыторыі, цэнтрычная ў плане пабудова палаца з купалам (Грудзінаўскі палацава-паркавы ансамбль), галерэі-каланады (сядзіба ў в. Закозель Драгічынскага р-на), манум. порцік (сядзіба ў в. Дзедзін Міёрскага р-на, Маламажэйкаўская сядзіба, дом Э.Ваньковіча ў Мінску), анфіладная планіроўка парадных памяшканняў і калідорная жылых. Неад’емным элементам арх. ансамбляў былі ландшафтныя паркі з уключэннем збудаванняў малых форм (Гомельскі палацава-паркавы ансамбль, Жыліцкі палацава-паркавы ансамбль, Сноўскі палацава-паркавы ансамбль). Палац або сядзібны дом размяшчаўся паміж парадным дваром і паркам (палац y в. Алешкавічы Мастоўскага р-на). Аб’ёмна-прасторавая кампазіцыя касцёлаў і цэркваў К.

— пераважна прамавугольны ў плане кампактны аб’ём з 2-схільным дахам (касцёлы ў в. Мамаі і Мосар Глыбоцкага, г.п. Жалудок Шчучынскага р-наў); будаваліся храмы-ратонды (Лідскі Іосіфаўскі касцёл, y в. Дубай Пінскага р-на царква Раства Багародзіцы, Гомельскі Петрапаўлаўскі сабор). К. паўплываў і на драўлянае дойлідства, дзе выкарыстоўваліся формы класічных ордэраў (Радзівілімонтаўскі палацава-паркавы комплекс). Сярод архітэкгараў: бел. Б.Захарэвіч, A. і П. Макарэвічы, Л.Гуцэвіч, М.Шульц, К.Падчашынскі, італьян. К.Спампані, шатландскі Дж.Кларк, польскія Ш.Цуг, А.Ідзкоўскі, рус. М Л ьвоў, Староў, В.Стасаў і інш. У в ы я ў л е н ч ы м м а с т а ц т в е эстэтыка К. ўстанавіла іерархію жанраў, якія падзяляліся на «высокія» (гіст., міфалагічны, рэліг.) і «нізкія», ці «малыя» (пейзаж, партрэт, нацюрморт), і мелі строгія межы і фармальныя прыкметы. Вобразны лад твораў вызначаўся тэктанічнасцю, строгай ураўнаважанасцю пабудовы, рацыяналіст яснасцю, пластычнай завершанасцю і скульптурнай акрэсленасцю форм, лагічнасцю вырашэнняў, гал. роляй кампазіцыі і малюнка, абстрактнай ідэалізацыяй, адмаўленнем ад рэальных юбразаў сучаснасці і негіст. трактоўкай ант. мастацтва як абсалютнай нормы. У жывапісе пашырыўся «ідэальны пейзаж», які ўвасобіў мару класіцыстаў аб «залатым веку» чалавецтва. Сярод прадстаўнікоў К.: скульптары Б.Торвальдсен (Данія), Л.Барталіні, АКанова (Італія), Ж.АГудон (Францыя), Дж.Флаксмен (Англія), І.Г.Шадаў, К.Раўх (Германія), Ф.Шубін (Расія) і інш., жывапісцы Ж.Л.Давід, А.Ж Гро, П.П.Прудон, Н.Пусэн (Францыя), АР.М енгс, Ф.Рунге (Германія), Дж.Бэ-

324

КЛАСІЧНАЯ

ры (Англія), К .АЕнсен (Данія), А.Аліяні (Італія), Б.Уэст (ЗША), АЛасенка, Ф.Бруні (Расія) і інш. Рысы К. ўласцівы творам Ж АД.Энгра (Францыя) і Ф.Гоі (Іспанія).

У мастацтве Беларусі К. з’явіўся ў 2-й пал. 18 ст. Найб. ярка выявіўся ў дэкар.-прыкладным мастацтве (мэбля, тканіны, урэцка-напібоцкае шкло і інш.). У скульптуры і жывапісе шырокага развідця не атрымаў. У аздабленні палацава-паркавых ансамбляў, гар. і сельскіх сядзіб выкарыстоўвалі гермы, карыятыды, атланты, рэльефы з адлюстраваннямі класіцыстычных эмблем, алегарычных фігур. Рысы К. прыкметны ў жывапісных творах І.Аляшкевіча, Ф.Смуглевіча, ранніх творах В.Ваньковіча і ЯДамеля. У 1-й пал. 19 ст. выцеснены рамантызмам. У т э а т р а л ь н ы м м а с т а ц т в е К. садзейнічаў больш глыбокаму раскрыццю ідэі драм. твора, пераадоленню перабольшанасці ў выяве пачуццяў, уласцівых сярэдневяковаму тэатру. Майстэрства выканання класіцыстычнай трагедыі падпарадкоўвалася прынцыпам эстэтыкі Н.Буало. Акцёр трагедыі павінен быў эмацыянальна выразна чытаць вершы і пры гэтым не імкнуцца да стварэння ілюзіі сапраўдных перажыванняў героя. Сцвярджэнне K. ў акцёрскім мастацгве звязана з творчасцю франц. акцёраў Мандары, Фларыдора, Дзюпарк, М.Шанмеле. У 18 сг. асветніцкі К. адлюстраваўся ў творчасці АЛ.Лекена, Клерон, Дзюменіль. Дэмакр. тэндэнцыі К. найб. выявіліся ў сцэн. практыцы Мальера. У перыяд Франц. рэвалюцыі 1789— 99 дзеячы тэатра надалі К. рэв.-гераічнае гучанне (Ф.Ж.Тальма і інш ). Франц. К.

17— 18 ст. паўплываў на тэатр інш. краін Еўропы. Сярод буйнейшых яго прадстаўнікоў Ф.К.Нейбер y Германіі, Т.Бетэртан, Дж Кембл y Англіі, Э.Рашэль y Францыі. У 19 — пач. 20 ст. эстэт. нормы К. ўласцівы спектаклям т-ра «Камеды Франсэз», акцёрам ЖМуне-Сюлі, С.Бернар і інш. Для рус. К., які ўзнік y 1730— 50-я г., харахтэрны нац.патрыят. тэматыка, выхаваўча-асветніцкія тэндэнцыі. Буйнейшыя драматургі К. — АСумарокаў, Я.Княжнін, акцёры — Ф.Волкаў, І.Дзмітрыеўскі, В.Каратыгін, ССандуноў, К.Сямёнава, Т.Траяпольская. Праваднікамі прынцыпаў К. ў тэатр. жыцці Беларусі 2-й пал. 18 — пач. 19 ст. былі прыгонныя, прафес. і аматарскія драм. трупы Нясвіжа, Слоніма, Мінска і інш. У іх рэпертуары — трагедыі Карнеля («Сід»), ЖРасіна («Федра»), Вальтэра («Заіра», «Марыяна»), камедыі Мальера («Цырымонлівыя паненхі», «Лекар паняволі», «Сганарэль», «Мешчанін y дваранах», «Жорж Дандэн», «Маскарыль»), У м y з ы ц ы найб. выявіўся ў муз.-сцэн. жанрах. Яго пачынальнік — ЖБ.Люлі, які стварыў оперны жанр лірычнай трагедыі з характэрнай ант. і міфалагічнай сюжэтыкай, высокай героікай і ўзнёсласшо стылю. Яго оперы вылучаліся лагічнай яснасцю, адпаведнасцю строгім правілам і нармаіывам, арыентацыяй на драм. рэчыгатыў і арк. развіццё. Спалучэнне рыс К. і барока характэрна для творчасці кампазітараў н е а п а л іт а н с к а й оп ер най ш колы , оперы-серыя з яе ўнутр. адзінствам, рэгламентацыяй муз. форм і адначасова віртуознасцю вак. партый, эфектнасцю сцэн. афармлення. У эстэтыку муз. К. 18 ст. значны ўклад зрабіў рэфарматар оперы-серыя і лірычнай трагедыі K.B.fiixwc. Якасна новая стадыя ў развіцді муз. К. — творчасць прадстаўнікоў ве н ск а й кла с іч н а й ш колы І.Гайдна, В.АМоцарта, Л.Бетховена, дзе найб. росквіту дасягнулі вядучыя інстр. жанры — сімфонія,

саната, стр. квартэт, сфарміраваліся санатнасімф. цыкл і сімф. аркестр. На мяжы 18— 19 ст. новыя формы К. характэрны для музыкі кампазітараў франц. рэвалюцыі канца 18 ст. Ф.Гасека, Э.Меполя, Л.Керубіні і інш. У рус. музыцы рысы К. ў спалучэнні з элементамі шш. маст. кіруіпсаў выявіліся ў творах М.Беразоўскага, Дз.Баргнянскага, В.Пашкевіча, Е.Фаміна, І.Хандошкіна. У муз. спадчыне кампазітараў Беларусі (Міхал Казімір Агінскі, М.Радзівіл, В.Казлоўскі) К. існаваў y спалучэнні з сентыменталізмам, элементамі рамантызму, барока і ракако, развіваўся ў рэчышчы агульнаеўрап. традыцый. У 1770—90-я г. ў магнацкіх т-рах Нясвіжа, Слоніма, Гродна ставілі камічныя оперы італьян. кампазітараў («Фраскатанха, ці Залатая дзева* Дж.Паізіела, «Джаніна і Бернардоне* Д.Чымарозы, «Вясковыя сцэны рэўнасці» Дж.Сарці і інш.). Тшювыя рысы К , характэрныя для еўрап опернага мастацтва, увасоблены ў муз. помніку школьнага т-ра — оперы «Апалон-заканадаўца, ці Рэфармаваны Парнас» Р.Вардоцкага на лібр. М.Цяцерскага, створанага для т-ра Забельскаіа дамініканскага калегіума. Рысы К. маюць творы паслядоўніха берлінскай і венскай класічных школ Я.Д .Голанда (опера «Агатка, або Прыезд пана», опера-вадэвіль «Чужое багацце нікому не на карысць», уверцюра да балета «Арфей y пекле»), музыка Радзівіла (6 паланэзаў і дывертысмент для камернаіа аркестра), Казлоўскага (да трагедыі «Фінгал», скрыпічны канцэрт і інш.). У традыцыях ранняга К. напісаны творы літургічнай музыкі 18 ст. (месы ў гонар Дзевы Марьд, y гонар Нараджэння Хрыста і інш.). Літ:. Ренессанс. Барокко. Класснцнзм: Проблема сталей в западноевропейском нскусстве XV—XVII вв. М., 1966; К о н о н В.М. От Ренессанса к класслцнзму. Мн., 1978; В м п п е р Ю.Б. Формнрованне класснцнзма во французской поэзнн начала XVII в. М., 1967; Лмтературные манмфесты западноевропейсклх класснцнстов. М., 1980; О б л о м н е в с к н й Д.Д. Французсклй класснцнзм. М., 1968; Руссхнй в заяадноевропейскнй класснцнзм: Проза. М., 1982; М а л ь дзіс А І. На скрыжаванні славянскіх традыцый. Мн., 1980; Л н в а н о в а Т.Н. Йсторня западноевропейской музыкв до 1789 г. Кн. 1— 2. 2 нзд. М., 1986— 87; Музыкальный театр Белорусснн: Дооктябрьсісйй пернод. Мн., 1990; Інструментальная музыка Беларусі XVIII ст. Мн., 1991; Д а д н о м о в а 0 . В. Музыхальная культура городов Белоруссмн в XVIII в. Мн., 1992. Г.В. Сініла (літаратура), А.В.М альдзіс (бел. літаратура), В.Я.Буйвал (архітэктура і мастацтва), Н .В.Сазановіч (музыка).

каў навучання ў сярэдняй школе. Сучасная тэорыя К.а. заснавана на псіхал. здольнасці пераносу ведаў і навыкаў, атрыманых y адной галіне, y любую іншую сферу чалавечай дзейнасці. КЛАСІЧНАЯ ЬАРАЦЬЬА, гл. Грэкарымская барацьба. КЛАСІЧНАЯ MEXÂHIKA, фізічная тэорыя, якая грунтуецца на Ньютана законах механікі і вывучае рух макраскапічных цел са скарасцямі, меншымі ў параўнанні са скорасцю святла ў вакууме. Рух часцід са скарасцямі парадку скорасці святла разглядаецца ў рэлятывісцкай механіцы, a pyx мікрачасцінак — y квантавай механіцы. Гл. таксама Механіка. КЛАСІЧНАЯ

НЯМЕЦКАЯ

ФІЛА-

С0ФІЯ, этап развіцця філасофіі (канец 18 — 1-я пал. 19 ст.), прадстаўлены вучэннямі Х.Канта, І.Г.Фіхтэ, Ф.В.Шэлінга, Г.В.Ф.Гегем (ідэаліст. кірунак) і Л.А .Феербаха (матэрыяліст. кірунак). Сфарміравалася ва ўмовах разбурэння феад. адносін y Германіі. Асн. яе тэарэт. вытокамі былі рацыяналізм Р.Дэкарта і Б.Спінозы, філасофія англ. і франц. Асветніцтва 17— 18 ст., прыродазнаўства канца 18 — пач. 19 ст., англ. палітэканомія. Гал. дасягненні К.н.ф. ў сферы тэорыі пазнання. Напр., Кант адзначаў супярэчлівы характар пазнання, лічыў, што чалавеку даступны толькі свет з ’яў, які не мае нічога агульнага з «рэчамі ў сабе» (гл. Агнастыцызм). Фіхтэ ў межах пабудаванай ім сістэмьі суб’ектыўнага ідэалізму імкнуўся раскрыць дыялектыку суб’екга і аб’екта, свядомага і несвядомага, ролю пракгыкі ў пазнанні, адзінства тэарэт. і пракгычнага, асобаснага і грамадскага (эмпірычнага і абсалютнага Я). Пераход да аб’ектыўнага ідэалізму (гл. Ідэалізм) быў зроблены ў філасофіі Шэлінга, які зыходзіў з прызнання абсалютнай тоеснасці суб’екта і аб’екта, рэальнага і ідэальнага, што прывяло яго да ірацыяналізму і містыкі. Гегель развіў вучэнне Шэлінга, вылучыў ідэі аб тоеснасці законаў прыроды, грамадства і мыслення, залежнасці дзейнасці чалавека ад разКЛАСІЧНАЯ АДУКАЦЫЯ, т ы п агульвіцця ўсёй гісторыі чалавецтва. Ідэаліст. най сярэдняй адукацыі, які прадугледыялектыку Гегеля з пазіцый матэрыяджвае сістэматычнае вывучэнне грэч. і лізму крьггыкаваў Феербах, які разглялац. моў, матэматыкі я к гал. прадметаў. даў чалавека як вышэйшае тварэнне Узнікла ў Зах. Еўропе ў эпоху Адрапрыроды, як істоту, неаддзельную ад джэння. Паводле сцвярджэння ням. пеяе, a мысленне — як чалавечую ўласцідагога і даследчыка старажьггнасці васць, непарыўна звязаную з пачуццё1. М.Геснера, толькі пры дапамозе К.а. вым адлюстраваннем знешняга, матэстала магчымым пераадолець варваррыяльнага свету, з эмацыянальным ства сярэдневякоўя. У 19 ст. навуч. жыццём чалавека (гл. Антрапстагізм). ўстановы з класічнай праграмай (гімнаК.н.ф. з ’явілася адным з асн. тэарэт. вытокаў філасофіі марксізму. зіі, ліцэі і інш.) былі асн. тыпам сярэдняй школы, якая рыхтавала да паступКЛАСІЧНАЯ ТЭ0РЫ Я П 0Л Я, адзін з лення ва ун-т. На Беларусі К.а. давалі раздзелаў сучаснай поля тэорыі. Створастарэйшыя класічныя гімназіі; Мінская, на ў выніку аб’яднання (у 1926) нерэляВідебская, Магілёўская, Слуцкая, Гротывісцкай квантавай механікі і спец. дзенская. Без істотных змен К.а. захоўадноснасці тэорыі з мэтай апісання элевалася ў Еўропе і Амерыцы да пач. 20 ментарных часціц і іх узаемадзеянняў. ст., калі паступова стала саступаць месПершапачаткова паралельна развіваліся ца рэальнай адукацыі. У некаторых К.т.п. і к ва н т а в а я т эоры я поля. Пасля значкраінах (Вялікабрытанія, Германія) К.а. ных поспехаў к в а н т а в а й зле к т р а д ы н а м ік і даіснуе як адзін з альтэрнатыўных кірунмінуючай стала канцэпцыя другаснага к ва н -

тавання палёў. К.т.п. значна ўмацавалася ў 1960—90-х г., калі высветлілася, што задачы пабудовы калібровачнай палявой тэорыі фундаментальных узаемадзеянняў элементарных часціц больш зручна вырашаць да другаснага квантавання палёў. К.і.п. пабудавана за кошт пашырэння варыяцыйных прынцыпаў механікі на неперарыўныя фіз. сістэмы з улікам іх рэлятывісцкіх і квантавых уласцівасцей (шляхам накладання на тэорыю патрабаванняў рэлятывісцкай інварыянтнасці і ўвядзення статыстычнай адначасцінкавай інтэрпрэтацыі агульных рашэнняў палявых — хвалевых ураўненняў). Напр., рашэнні ўраўненняў эленрамагнітнага поля (Максвела ўраўненняў) разглядаюцца ў К.т.п. ях квантавамех. функцыі стану фатона.

На Беларусі ў межах К.т.п. ў развіццё ідэй У А .Фока, Р .Фейнмана, Ф.І.Фёдарава распрацавана простая (без другаснага квантавання палёў і пабудовы матрыцы рассеяння) схема апісання і разліку асн. працэсаў эл.-магн. ўзаемадзеяння элементарных часціц (1968). Яна заснавана на непасрэдным выкарыстанні агульных рашэнняў хвалевых ураўненняў для ўзаемадзейных палёў, якія атрымліваюцца з дапамогай метаду прычынных функдый Грына ў межах тэорыі малых узбурэнняў. Аналагічная схема распрацавана і ў калібровачнай палявой тэорыі электраслабых узаемадзеянняў (1987). К.т.п. стала па сутнасці лагічна замкнёнай фіз. тэорыяй, якая ўключае апісанне свабодных элементарных часціц і іх узаемадзеянняў. Літз Й в а н е н к о Д. , С о к о л о в A Класснческая теорня поля. 2 нзд. М.; Л., 1951; Б о г о л ю б о в Н.Н., Ш я р к о в Д.В. Введенне в теорлю квантованных полей. М., 1957; Б о г y ш A A , М о р о з Л.Г. Введеняе в теорню класснческнх полей. Мн., 1968; Б о r y ш А А Введенне в калнбровочную полевую геормю электрослабых взанмодействлй. Мн., 1987. А.А.Богуш.

КЛАСІЧНАЯ Ш К 0Л А п а л і т э к а н о м і і, кірунак эканам. думкі, прадстаўнікі якога лічылі рынак самарэгулявальнай сістэмай, здольнай без дзярж. ўмяшання забяспечыць эканам. рост і поўную занятасць. Уэнікла ў канцы 17 ст. ў мануфактурны перыяд. Яе заснавальнікі У.Пеці ў Вялікабрытаніі і П Буагільбер y Францыі, якія паклалі пачатак прац. тэорыі вартасці; далей развіта ў творах фізіякратаў (Ф .Кенэ, А.Р.Ж.Цюрго і інш.) і дасягнула вяршыні ў вучэннях А.Сміта і Д .Рыкарда. Найб. вядомыя прадстаўнікі К.ш.: Ж.Б.Сей, Ф.Бастыя. Т.Р.Мальтус, Г.Ч.Кэры, Дж.С.М ль і К М аркс (увёў тэрмін «класічная палітычная эканомія») і інш. Яны перанеслі прадмет эканам. тэорыі ў сферу вытв-сці, паставілі праблему эканам. законаў і велічыні вартасці тавару. К.ш. зрабіла значны ўплыў на развіццё эканам. навукі. КЛАСІЧНЫ ГАНЕЦ, устойлівая сістэма выразных сродкаў харэаграфічнага мастацтва. У ёй распрацаваны пазідыі ног, рук, корпуса, галавы, асн. позы, рухі (прысяданні, скачкі, вярчэнні) са строга вызначанымі правіламі выканання. Асн. прынцып К.т. — вываратнасць (свабодны разварот ног вонкі ад сцягна), якая садзейнічае найб. поўнаму раскрыцдю маічымасцей чалавечага це-

ла. Тэрмін «К.Т.» узнік y Расіі ў 19 ст. і стаў агульнапрынятым для абазначэння пэўнага віду харэаграфіі ў адрозненне ад інш. відаў (народны танец, характарны танец, танец мадэрн). К.т. склаўся гістарычна шляхам адбору найб. выразных, рэалістычна ўмоўных рухаў. Тэарэтычла сістэма К.т. распрацоўвалася з 16 ст. ў Італіі (Ф.Кароза, Ч.Негры і інш.), Францыі (П.Башан, Р.Фёе, Ж.Ж.Навер і інш.), адкуль лрыйшла асн. тэрміналогія, і ў Расіі. К.т. цесна звязаны з прафес. музыкай, якая дае вобразную і часавую аснову, вызначае змест, настрой, метрарытм танца. Муз. харэаграфічная рэформа П.Чайкоўскага і М.Петыпа адкрыла неабмежаваныя магчымасці для развіцця балетнага мастацтва. Рус. школа К.т. з яе нац. акрэсленасцю, высакароднасцю і драм. асэнсаванасцю пластычнай мовы зрабіла вял. ўплыў на развіццё сусв. харэаграфіі. На аснове яе традыцый фарміруюцца розныя нац. балетныя т-р а, y т.л. ў краінах Еўропы, Амерыкі, Азіі і Афрыкі.

На Беларусі К.т. пачаў развівацца з сярэдзіны 18 ст. ў буйных прыватнаўласнідкіх т-рах, пры якіх існавалі школы, дзе зах.-еўрап. харэографы Л.Дзюпрэ, Ф.Г.Ле Ду, Т.Петынеці, А.Пуціні, Ф.Марыні, бел. балетмайстар A.Лойка і інш. навучалі прыгонных (гл. Нясвіжская балетная школа, Слонімская балетная школа, Слуцкая балетная школа, Шклоўская балетная школа, Гродзенская музычна-тэатральная школа Тызенгаўза). Пазней бел. артысты паспяхова працавалі ў буйных прафес. балетных трупах Варшавы, Пецярбурга і інш. Авалоданне сродкамі К.т. ляжыць y аснове сучаснай харэаграфічнай адукацыі, якая пачалася ў 1928 y харэаірафічным класе Бел. муз. тэхнікума, працягвалася ў 1930-я г. ў Бел. студыі оперы і балета і балетнай школе пры Дзярж. т-ры onep a і балета БССР, з 1945 y Дзяржаўным харэаграфічным каледжы Рэспублікі Беларусь, выпускнікі якога складаюць аснову трупы Нацыянальнага акадэмічнага Вялікага тэатра балета Рэспублікі Беларусь. Літ:. В а г а н о в а А.Я. Основы классяческого танца. 4 язд. Л.; М., 1963.

Ю.М. Чурко. КЛАСНА-ЎР0ЧНАЯ СІСТЙМА н а в y ч a н н я, арганізацыя навуч. працэсу, пры якой вучні размяркоўваюцца па класах y адпаведнасці з узростам і ведамі, a асн. формай навучання з’яўляецца ўрок. Змест навучання вызначаецца навуч. планамі і праграмамі. Заняткі (урокі) праводзяцца паводле раскладу (складаецца на аснове навуч. плана). Працягласць заняткаў і перапынкаў паміж заняткамі строга рэгламентавана. К.-ў.с. склалася ў 16 ст. і паступова замяніла індывідуальнае навучанне. Яе ўсталяванне звязваюць з дзейнасцю Страсбурскай школы І.Штурма (1538), якая мела асобныя класы, навучанне праводзілася на аснове навуч. плана, чаргавання навучання і адпачынку. К.-ÿ.c. была прынята таксама ў езуіцкіх школах і калегіумах. У 16 ст. яе выкарыстоўвалі ў пач. школах Чэхіі, ГІольшчы, ВКЛ, Венгрыі, Саксоніі, Браўншвайга і інш. Тэарэтычнае абгрунтаванне К.-ў.с. даў Я.К Каменскі. На Беларусі яе элеменгы ўпершьшю выявіліся ў дзейнасці брацкіх школ, езуіцкіх школах і калегіумах (16— 17 ст.).

КЛАСТЭРЫ

325

КЛАСТРЫ ДЫІ (Clostridium), род спараносных бактэрый. Больш за 50 відаў. Пашыраны ў глебе, вадзе, рэштках жывёл і раслін, харч. прадуктах. Ёсць патагенныя віды (выклікаюць хваробы чалавека і жывёл), напр.: С. botulinum — узбуджальнік батулйму, С. perfringens і С. histolyticum — узбуджальнікі газавай гангрэны. Некат. К. фіксуюць азот (напр., С. pasteurianum). Цукралітычныя К. (напр., С. acetobutylicum) выкарыстоўваюць для атрымання ацэтону і бутанолу. Палачкі 0,6— 1,2x3—7 мкм, рухомыя, грамстаноўчыя; пры спораўтварэнні клеткі набракаюць і набываюць форму верадяна. Анаэробы. Зброджваюць вугляводы і азоцістыя рэчывы.

КЛАСТРЫ ДЫЯЛЬНЫ што газавая гангрэна.

М ІЯЗІТ,

тое,

КЛАСТЫЧНЫЯ Г 0 Р Н Ы Я П А Р0ДЫ , гл. Абломкавыя горныя пароды. КЛАСТЭРНЫ АНАЛІЗ, раздзел тэорыі распазнавання вобразаў, y якім разглядаюцца задачы разбівання (класіфікацыі) дадзенай сукупнасці аб’ектаў на групы (кластэры) блізкіх паміж сабой паводле вызначаных прыкмет аб’ектаў. Вьікарыстоўваецца ў медыцыне (напр., аўтаматызаваная дыягностыка захворванняў), крыміналістыцы (напр., y дактыласкапіі), метэаралогіі (прагназаванне надвор’я), геалогіі (аналіз новых радовішчаў), распазнаванне друкаванага ці рукапіснага тэксту, мовы чалавека і інш. Задачы К.а. бываюць з зададзеным ці невядомым лікам кластэраў, без навучання і з навучаннем з дапамогай чалавека-эксперта, з саманавучаннем распазнавання вобразаў. У залежнасці ад складанасці пастаўленай задачы для адной і той жа сукупнасці аб’ектаў можна выбіраць розныя прыкмегы і іх колькасць. Адной з праблем К.а. з ’яўляецпа выбар найменшай колькасці незалежных прыкмет, паводле якіх адбываецца разбіванне на кластэры. Дзве групы аб’ектаў лічацца рознымі кластэрамі, калі яны выразна раздзелены і канцэтруюцца вакол сваіх цэнтраў, маюць розную шчыльнасць размяшчэння аб’ектаў, a адлегласць паміж аб’екгамі любога кластэра значна меншая за адлегласць паміж кластэрамі.

На Беларусі даследаванні па праблемах К.а. праводзяцца ў БДУ і Ін-це тэхн. кібернетыкі Нац. АН. Літ:. Д ю р а н Б., О д е л л П. Кластерный аналю: Пер. с англ. М., 1977; T y Дж.Т., Г о н с а л а с Р.К. Прннцнпы распознавання образов: Пер. с англ. М., 1978.

С.У.Абламейка, В.В.Старавойтаў. КЛАСТЭРЫ (англ. cluster літар. пучок, рой, вялікая колькасць), групоўкі хімічна злучаных атамаў (ад 3—4 да некалькіх дзесяткаў і нават соцень) аднаго ці розных элементаў. Устойлівыя толькі ў саставе хім. кластэрных злучэнняў і кластэрных матэрыялаў (К раэмеркаваны ў сярэдзіне матрыцы, напр., графіту). У метал. К. атамы металаў (пераважна пераходных) злучаны шматцэнтравымі сувяэямі, якія ў К. з некальхі дэесяткаў атамаў

326

КЛАСЫ

трансфармуюцца ў м ет а ліч н ую сувязь. Звычайна маюць форму шматграннікаў (тэтраэдрычных, актаэдрычных). Кластэрныя злучэнні маюць кластэрныя іоны, напр., [Fe4(C O )13]2 , [Os6(C O )I8)2 , [M o3N iS 4r ,

[Au55(PR3)i2]6 '- У гэтых іонах метал. К., які мае зарад, злучаны з лігандамі: асобнымі атамамі (напр., галагены, сера, кісларод) ці малекуламі (напр., аксід вугляроду СО, фасфіны РЯз, дзе R — арган. радыкал). Кластэрныя злучэнні тыпу Fe 4S4 уваходзяць y склад ферментаў і адыгрываюдь значную ролю ў біял. прадэсах акіслення, фіксацыі атм. азоту і інш. Перспектыўнае выкарыстадне кластэрных злучэндяў як каталізатараў для хім. лрам-сці. Літ.: П е т р о в Ю.Н. Кластеры н малые частады. М., 1986; Г у б н н С.П. Хнмня кластеров: Основы класснфлкацнн н строенне. М., 1987. В .В .С віры даў.

ванде ў класавым грамадстве К. эксплуататарскіх і эксплуатуемых. М.Вебер лічыў, што К. — гэта слалучэнне разнародных груп людзей, якія адрозніваюцца ўзроўнем адукацыі, залятасцю, даходамі і валодаюць аднымі і тымі ж жыццёвымі шадцамі і перслектывамі. У.Л.Уорнер адносіў да К. групы людзей, якія самі залічвалі сябе да лэўдай лазіцыі ў сістэме сац. іерархіі (вышэйшы, ніжэйшы, сярэдні К.). Сучасльія зах. сацыялогія і лаліталогія лры характарыстыцы сац. струкгуры грамадства зыходзяць з тэорыі сацыяльнай стратыфікацыі. В.І.Боўш. КЛАСЫ ДАКЛАДНАСЦІ с р о д к а ў в ы м я р э н н я ў , абагульнелая характарыстыка мер, вымяральных прш ад і ідструментаў, якая служыць лаказчыкам устаноўленых для іх дзярж. стандартамі межаў асдоўдых і дадатковых хібнасцей і інш. лараметраў, што ўплываюць на дакладдасць вымярэння. К.д. характарызуюць вы м я р а льную т э х н ік у , аднак не з ’яўляюцца непасрэдным паказчыкам д а кла д н а сц і вымярэнняў, якія робяцца з дапамогай гэтай тэхнікі. Для кожнага К.д. межы дапушчальных хібнасцей устанаўліваюць y выглядзе абсалютных, прыведзеных або адносных хібнасцей ці ў дзяленнях шкалы (гл. Х ібнасць ср о д ка ў вы м яр эн няў). Спосабам выражэння хібнасцей адпавядаюць умоўньм абазначэнні К.д., якія ўстанаўліваюцца дзяржстандартам.

КЛАСЫ с а ц ы я л ь н ы я , буйныя сац. груды, якія аб’ядноўваюць людзей з агульным сац.-экадам. і лаліт. статусам і якасна адрозніваюцца лаводле такога статуса. У навуцы і дзярж.-лаліт. лрактыцы са стараж. часоў назіраюцца розныя падыходы да ладяцця К. Найб. раслаўсюджалы аб’ектыўдыя крытэрыі, якія звязалы лераважна з сутнаснымі фактамі эканам. жыцця грамадства, напр., з месцам y лэўнай гістарычна абумоўленай сістэме грамадскай вытв-сці, ламерамі лрыватнага матэрыяльнага багацця (А.Сміт, Д.Рыкарда, Ф.Гізо і ілш.), рсшяй y арганізацыі сучаснай высокатэхнал. вытв-сці і кіраванлі ёю. Паводле К.М аркса, Ф.Энгельса і У.І.Леніна, К .— гэта вял. грулы людзей, якія адрозніваюцца адносінамі да сродкаў вытв-сці (што юрыдычна замацоўваецца ў адлаведных законах), сваёй роляй y грамадскай аргалізацыі лрацы, a ў канчатковым выніку — слосабамі атрымадня і ламерамі той часткі грамадскага багацця, якою яны карыстаюцца; з прыватным лрысваеннем вынікаў грамадскай лрацы звязана існа-

КЛАСЫ ДАКЛАДНАСЦІ ў м а ш ы набудаванні, характарыстыка дакладнасці алрацоўкі вырабу (дэталі, вузла, машыны, лрылады), якая вызлачаецца значэндямі допускаў. Устанаўліваецца на асобдыя геам. ламеры вырабу (налр., лінейныя ламеры, вуглы) і на выраб y цэлым, або т.зв. зборачную адзінку (напр., да ладшылнікі качэння, сілавыя вузлы металарэзных стадкоў). К.д. геам. лараметраў — састаўлая частка стандартных сістэм долускаў і ласадак. Заменелы ла квалітэты, y вымяральнай тэхніцы захаваліся (гл. Класы дакладнасці сродкаў вымярэдня).

клАсы ДЫ ПЛАМ АТЫ ЧНЫ Я, усталяваны ў дылламат. практыцы і замацаваны ў міжлар. лраве ладзел дыпламат. лрадстаўнікоў. Устанаўліваецца заканадаўствам асобных дзяржаў y адпаведдасці з нормамі міжнар. права. Паводле Ведскай канвенцыі аб дылламат. зносінах 1961, кіраўнікі дыпламат. лрадстаўдіцгваў (дасольстваў, місій) ладзяляюцца да 3 класы: ласлы і нунцыі (паслы Ватыкала), ласланнікі і інтэрнунцыі (ласладлікі Ватыкана), паверадыя ў слравах. У адлаведдасці з кадведцыяй клас, да якога павінны належаць кіраўлікі лрадстаўніціваў, вызначаецца лагадненнем ламіж дзяржавамі. Парадак, якога прытрымліваюцца ў кожнай дзяржаве ў час лрыёму кіраўнікоў лрадстаўніцтваў, лавінен быць аднолькавы ў адносінах да кожнага класа. Звычайна дзяржавы абмедьваюцца дыпламат. лрадстаўнікамі адлаго і таго ж класа. КЛАСЫ Ч Ы С Ц ІН І, к л а с ы шурл a т a с ц і, харакгарыстыка якасці (чысціні) алрацаванай лаверхні. У

СССР ісдавала 14 К.ч., класы 6— 14-ы дадаткова разбіваліся да 3 разрады кожны (а, б, в). К.ч. абазначаліся раўдастароннім трохвугольнікам, далр., V 14 « азначае 14-ы К.ч., разрад в. У 1980 дзярж. стаддартам К.ч. заменелы інш. лараметрамі шурпатасці паверхні. КЛАТРАТЫ, з л у ч э н д і ўключ э н н я , злучэнні, якія ўтвараюцца ўключэннем малекул ці іодаў малых памераў y лоласці крышт. рашоткі (рашэцістыя) ці ў поласць адной вял. малекулы. К. называюць злучэддямі тыпу «гаспадар- госць». Рашэцістыя К., ці і н т э р к а л a т ы, існуюдь толькі ў крышт. стане. Паводле формы поласці адрозніваюць К. клетачныя і слаістыя. Напр., к л е т а ч н ы я К. — газавыя гідраты, y якіх «гасцямі» з'яўляюцца малекулы газаў — аргон, крыптон, хлор, метан і інш., a «гаспадарамі» — малекулы вады, што ўгвараюць крышт. каркас. Знешне яны нагадваюць снег, але могуць існаваць пры дадатнай т-ры. С л а і с т ы я К. ўтвараюцца пры ўкараненні малекул ш іонаў паміж слаямі крышталёў са слаістай рашоткай (налр., злучэнне ўключэння графіту з сернай к-той Cj4H S04 H2S 0 4). Утварэнне К. выкарыстоўваюць пры сінтэзе стэрэарэгулярных палімераў, апрасненні марской вады, захоўванні газаў і высокатаксічных рэчываў, y храматаграфіі. В .В . Свірыдаў.

КЛАУНАДА, цыркавы жадр, заснаваны на лрыёмах эксцэнтрыкі, буфанады, гратэску, пародыі, якімі карыстаюцца ў сваіх выстулленнях артысты-клоуны. Вытокі К. ў ант. пантамімах, нар. фарсах. Традыц. маска «белага клоуна» запазычана з італьян. камедыі дэль артэ, франц. і англ. плошчавых т-раў, «рыжага клоуна» (Аўгуста ў Еўропе) — ад нар. блазнаў. На канфлікце паміж «белым» і «рыжым» клоунамі будуюцда т.зв. ант рэ. У стараж. Русі элементы К. прысугнічалі ў выступленнях ска м а р о ха ў. Клоуны з 17— 18 ст. удзельнічалі ў прадстаўленнях конніхаў, канатаходцаў, дрэсіраваных жывёл і інш. 3 часам набьші сатырычнае і публіцыст. гучанне. Клоунаў падзяляюць на сола-клоунаў, «дывановых», клоунаў-буф. У развіццё К. значны ўклад зрабілі клоуны Б.Саўндэрс, ЖБ.Арыёль, Дж.Грымальдзі, К.Ф.Ларан, Кватліц, Т. і Дж. Джэксан, Грок, К а р а н д а ш , A ІІапоў, Ю .Н ік у л ін , Ю .К у ю іа ч о ў, К .В а р а н ец к і, Ф .Гулевіч , дьшастыі Фратэліні, Д у р а в ы х і інш. Л іт :. Нскусство клоунады. М., 1969.

КЛАЎДЗІЙ, Т ы б е р ы й Клаўдзій Нерон Г е р м а н і к (Tibe­ rius Claudius Nero Germanicus; 1.8.10 да н.э., Лугдунум, цялер г. Ліён, Францыя — 13.10.54 н.э.), старажытнарымскі імдератар [41— 54 н.э.]. 3 дынастыі Юліяў-Юіаўдзіяў. Абвешчаны імдератарам ласля забойства яго пляменніка Калігулы. За час лраўлення К. ўмацавана ваен. дыктатура і імлератарская ўлада, y т.л. за кошт выцяснення і замены седата, закладзелы асновы імдерскай бюракратыі, палелш ана фін. становішча дзяржавы, ударадкавана падаткаабкладанне, дравідцыялы надзелены лравамі рым. грамадзян, дашыраны межы дзяржавы, y т.л. далучаны Паўд. Брытанія, Маўрэтанія. Пры ім дабудавалы гавань y Остыі, 72 км водалравода і інш. Атручаны жонкай Агрылінай. Літ :. К р н с т

К. Нсторня времен рнм-

скмх нмператоров от Августа до Константмна. T. 1. Ростов н/Д, 1997; Ф е д о р о в а Е.В. Люда ямператорского Рнма. М., 1990. С. 128—134.

КЛАЎЗЕВІЦ (Clausewitz) Карл фон (1.6.1780, Бург, каля г. Магдэбург, Германія — 16.11.1831), нямецкі ваен. дзеяч, тэарэтык і гісторык. Ген.-м. прускай арміі (1818). На вайск. службе з 1792. Удзельнік войнаў з Францыяй 1793— 94, 1806—07, 1812— 15 (у 1812— 14 на рас. службе; y вайну 1812 удзельнічаў y баях на тэр. Беларусі, y т л . пад Астроўнам). У 1818— 30 дырэкгар ваен. вучылішча ў Берліне. Гал. прада — гіст. даследаванне «Аб вайне» (т. 1— 3, выдадзена пасмяротна ў 1832— 34, бел. пер.

1933—34). Устанавіў сувязь вайны з палітыкай («вайна ёсць працяг палітыкі іншымі сродкамі»), шэраг стратэг. прынцыпаў, неабходных для дасягнення перамогі, вырашаў праблемы суадносін наступлення і абароны, падкрэсліваў значэнне маральнага духу арміі і інш. Тв:. Рус. пер. — К.Клаузевнц о войне. М., 1990.

КЛАЎЗІУС (Clausius) Рудольф Юліус Эмануэль (2.1.1822, г. Кашаліл, Польшча — 24.8.1888), нямецкі фізік, адзін з заснавальнікаў тэрмадынамікі і кінетычнай тэорыі газаў. Чл.-кар. Берлінскай АН (1876), замежны чл.-кар. Пецярбургскай АН (1878). Скончыў Берлінскі ун-т (1848). Праф. Цюрыхскага (з 1857), Вюрцбургскага (з 1867) і Бонскага (з 1869) ун-таў. Навук. прады ў галіде малекулярнай фізікі, тэорыі целлавых машыд, тэарэт. механікі і матэм. фізікі. Адначасова з У.Томсанам даў адну з першых фармулёвак другога закоду тэрмадынамікі (1850), увёў ладяцце энтрапіі, тэарэтычна абгрунтаваў сувязь паміж зменай т-ры ллаўлення (кіпення) і зменай ціску (гл. Клапейрона— Клаўзіуса ўраўненне). Распрацаваў тэорыю лалярызацыі дыэлектрыкаў, сфармуляваў гіпотэзу «цеплавой смерці» Сусвету. Літ.: Г е л ь ф е р Я.М. Мсторня н методологня термоданамнкн н статнстаческой фнзнкн. 2 нзд. М., 1981. С. 159—202; Л ь о ц цв М. Нсторня фнзнкл: Пер. с мтал. М., 1970. С. 235—238. А.І.Болсун.

y Ін-це эканам. даследаванняў АН Чэхаславакіі, з 1970 y Дзярж. балку. Дзеяч Грамадзянскага форуму (з 1990 яго старшыдя). Пасля расколу ў форуме з 1991 старшыдя Грамадз. дэмакр. лартыі. У 1989—92 міністр фінансаў (адначасова з 1990 віцэ-лрэм’ер) Чэхаславакіі. У 1992—97 старшыня ўрада Чэхіі, лраводзіў курс на прыватызадыю дзярж. сектара эканомікі.

KJIA4KÔ Георгій Якаўлевіч (1.1.1925, мяст. Заблудаў Падляскага ваяв., Польшча — 10.9.1977), бел. скрылач і педагог. Засл. арт. Беларусі (1967). Скончыў Сярэдляе вучылішча ваел. музыкантаў y Маскве (1946), Бел. кансерваторыю (1963, клас М.Браценнікава). 3 1946 ваен. дырыжор. 3 1960 артыст Дзярж. сімф. аркестра Беларусі, з 1963 адначасова выкладаў y Бел. кансерваторыі. Вёў канцэртдую дзейнасць як саліст і адсамбліст, y рэлертуары лераважалі творы бел. камлазітараў. КЛАЧК0Ў Аляксалдр Віктаравіч (д.

30.6.1952, в. Ваўкавічы Чавускага р-да Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіле механізацыі с.-г. вьггв-сці. Д-р тэхн. н. (1992), лраф. (1994). Сколчыў БСГА (1974), дзе і працуе. Навук. лрацы ла расдрацоўцы энергарэсурсазберагальных і экалагічна бяслечдых тэхдалогій і машын для сельскай гасладаркі. Тв.: Механнзацня возделыванмя зерновых по ннтенснвной технологнл. Мн., 1990; Сельскохозяйственные машнны. Мн., 1997 (разам з М.В.Чайчыцам, В.П.Буяшовым).

КЛАЎЗУЛА (ад лац. clausula заключэн-

КЛДЫЯШВІЛІ Давід Самсонавіч (23.9.1862, в. Сімалеты Тэржольскага р-да, Грузія — 24.4.1931), грузілскі лісьмедлік. Нар. лісьменнік Грузіі (1930). Друкаваўся з 1885. У аповесцях «Саламол Марбеладзе» (1894), «Мачыха Самалішвілі» (1897), «Нягоды сям’і Камушадзе» (1900) рэалістычна паказаў жыццё, побыт дарода Зах. Грузіі, дэградацыю тагачасдага дваранства. П ’есы К. «Шчасце Ірьіны» (1897), «Няшды Дарыспана» (1903), «Бяда» (1914) прасяклуты гумарам, адметлыя каларытдымі нац. харакгарамі. Аўгар мемуараў «На маім жыццёвым шляху» (1925). Тв.: Рус. пер. — Соч. T. 1—2. Тбшмсм, 1950—52; Нзбранное. Тбшшсн, 1956.

не, канцоўка), y вершаскладанні — заключныя склады вершаванага радка пасля апошляга лаціскнога склада, y прозе — рытмічлае эаканчэнне фразы. Адзін з асн. рытмастваральных кампанентаў сілабічнага вершаскладання, сілабатанічнага вершаскладання і танічнага вершаскладання. Па колькасці складоў ласля націску адрозніваюцца К. мужчынскія (пасля націску складоў няма), жаночыя (адзін склад), дактылічныя (2 склады) і гіпердактылічдыя (3 і больш складоў). Сугучныя К. ўтвараюць рыфму. У белым вершы чаргавадде К. ламагае слалучэнню вершаваных радкоў y строфы. У рыторыцы — заключная ч. выступлення прамоўцы, дакладна алрацаваная ў стылістычдых адносінах. КЛАЎС (Klaus) Вацлаў (д. 19.6.1941, Прага), чэшскі лаліт. і дзярж. дзеяч, эканаміст. Д-р эканам. н. (1967). 3 1967

KJIEAMÉH III (Kleomenês; каля 260— 219 да н.э.), цар Спарты [235— 221 да н.э.]. 3 дынастыі Агіядаў. Пасля смерці Агіса IV лрадоўжыў пачатыя ім рэформы, імклуўся аднавіць магутнасць Сларты і яе гегемонію ў Стараж. Грэцыі. Пры ім скасаваны даўгі, рэарганізавалы армія і сістэма дзярж. выхавандя, вырасла ксшькасць лаўналраўных грамадзян, скасавады герусія і ласады эфораў, уся зямля аб’яўлена дзярж. уласнасцю. У вайде з Ахейскім саюзам захаліў Фліунт, Трэзел, Клеоны, Аргас і ідш. гарады. Пасля ларажэння ў бітве каля Селасіі (221 да н.э.) з аб’яднанымі войскамі Арата і Адтыгона III Досана ўцёк y Егілет, дзе скончыў самагубствам. КЛЕАІІАТРА VII (Kleopatra; 69 да н.э., г. Александрыя, Егіпет — 30 да н.э.),

327

КЛЕБАНОВІЧ

старажытнаегіпецкая царыца [51— 48, 47— 30 да н.э.], алош няя з дыдастыі Пталамеяў. Дачка Пталамея XII, сястра, жонка, сулравіделька (з 51) Пталамея XIII, з якім салернічала за ўладу. 3 48 y выгаанні ў Сірыі. Пасля Александрыйскай вайны (47) вярдулася на трон з даламогай Юлія Цэзара, які захаліўся разумнай і адукаванай царыцай (ад Цэзара яла мела сына Цэзарыёна). Пасля

Р Клаўзіус

Клеапатра VU.

забойства Цэзара саюзніца і каханка Марка Антонія (ласля 41, з 37 яго жолка), ладтрымлівала яго ў барацьбе з Актавіянам (Аўгустам). Пасля паражэлня ў вайне з Рымам і ўступлелня арміі Актавіяна ў Егілет сколчыла самагубствам. Паводле ладандя, ёй прынеслі ядавітую змяю, укус якой, лаводле егіл. уяўленняў, абяцаў бессмяротнасць. Вобраз K. VII адлюстравалы ў л-ры (У.Шэкслір, Б.Шоу, П.Карнель) і выяўл. мастацтве (Дж.Цьелала, П.П.Рубенс і інш.). Л і т К р а в ч у к A Закат Птолемеев: Пер. с пол. М , 1973; Т а л а ш о в а Н. Клеопатра / / Жешцнны-легенды. Мн., 1993. Л.М.Драбовіч. КЛЕБАН0ВІЧ Васіль Фёдаравіч (н.

7.1.1929, в. Грэск Слуцкага р-д а Мідскай вобл.), бел. глебазлавец. Сколчыў БДУ (1953). 3 1958 y Бел. НДІ глебазнаўства і аірахіміі. Дзярж. лрэмія Беларусі 1976. Тв.: Качественная оценка земель в колхозах н совхозах БССР. 2 нзд. Мн., 1977 (у сааўг.); Качественная оценка кормовых угоднй Белорусской ССР (разам з АЦ.Шарай) / / Кормопрошводство. 1979. Вып. 20. КЛЕБАН0ВІЧ Всшьга Міхайлаўда (д.

25.2.1945, г. Ягертау, Югаславія), бел. акгрыса. Засл. арт. Беларусі (1982). Скончыла Бел. тэатр.-маст. ід-т (1966).

3 1967 лрацуе ў Дзярж. рускім драм. т-ры. Выканаўца драм., лірыка-камедыйдых, характарлых роляў. Творчасць адметдая глыбокай унутр. раслрацоўкай вобраза ў слалучэдді з дакладнай зяеш няй характарыстыкай. Найб. эначдыя ролі: Сцеладіда («Знак бяды» паводле В.Быкава), Марыля («Раскіданае гняздо» Я.Кулалы), Вольга («Тры сястры» АЧэхава), Ж эня Камялькова («А досвіткі тут ціхія...» лаводле Б.Васільева), Ніла Сяіжко («Барабаншчыца» А.Салынскага), Макарская («Спатканне ў лрадмесці» А.Вамділава), Вара («Раз-

328

КЛЕБАНОВІЧ

гром» паводле А.Фадзеева), Вікторыя («Казкі старога Арбата» ААрбузава), Лушка («Узнятая цаліна» паводле М.Шолахава), Люся («Апошні тэрмін» паводле В.Распуціна). Дзярж. прэмія Беларусі 1986. Ю.У.Сідараў. КЛЕБА Н 0В ІЧ Міхась (Міхаіл Іванавіч; н. 14.3.1934, в. Грэск Слуцкага р-на Мінскай вобл.), бел. пісьменнік. Засл. работнік культуры Беларусі (1985). Скончыў БДУ (1957). Працаваў на Бел. тэлебачанні (у 1977— 96 гал. рэдактар сцэнарна-рэдакцыйнай калегіі). Друкуецца з 1971. Аўтар аповесцей «Іван Аляксеевіч» (1980), «Манька» (1985), «Імярэк» (1992), п’ес «Аллявуха» (паст.

I960), «Санітарны дзень» (паст. на Бел. радыё 1994), «Збродныя душы» (1997); сцэнарыяў тэлефільмаў: дакументальных «Вясёлка над полем» (1968), «Размова пра зямлю» (1971), «Салдаты перамогі» (1975), мастацкіх «Вера» (1993), «Варыяцыі» (1995); апавяданняў. Асн. тэмы твораў — жыццё сучаснай вёскі, маральна-этычныя праблемы; ім уласцівы добразычлівы дасціпны гумар, нестандартныя сітуацыі, сакавітая мова. Тв.\ Ракішняе сонііа: Апавяданні і аповесць. Мн., 1981. КЛЕБСІЁЛЫ (Klebsiella), род капсульных неспараносных энтэрабактэрый. Найб. вывучана K. pneumonie, што жыве на слізістай абалонцы носа, рота і кішэчніка здаровых людзей; пашырана сярод цеплакроўных жывёл; здольная выклікаць запаленне лёгкіх (умоўна патагенная). Да абліштна патагенных паразітаў чалавека адносяцца К. ozaenae і K. scleromatis. Палачкі (0,3—1,5x0,6—6 мкм) нерухомыя, грамадноўныя; факультатыўныя анаэробы. На шчыльным пажыўным асяродцзі ўгвараюць крутлыя, пукатыя слізістыя калоніі. Зброджваюць глхжозу, цукрозу, лактозу з утварэннем 2, 3-бутандыёлу, этанолу і арган. кіслот. Некат. віды фіксуюць азот. Здолышя выклікаць хваробы чалавека і жывёл — клебсіялёзы.

КЛЕБСІЯЛЁЗЫ , гр у п а ін ф е к ц . хвароб ч а л ав е к а і ж ы в ё л ы з п е р ав а ж н ы м л а ш кодж аннем с т р а ў н ік а в а -к іш а ч н а г а тр ак ту ; н а й ч а с ц е й y ф о р м е в о стр ага гастраэнтэрыту. У зб у д ж ал ь н ік ін ф е к ц ы і — клебсіела, к р ы н іц а — х в о р ы я і б а к тэ р ы я н о с ь б іты . М а іч ы м а э н д а ге н н а е (гл. Аўтаінтаксікацыя) і эк з а г е н н а е за р а ж э н н е , н а й ч а с ц е й п р а з еж у, п ав ет р ан а -к р о п е л ь н а е , к ан та к тн а-б ы т ав о е . К. — а д н а з п а ш ы р а н ы х у н у тр ы б ал ь н іч н ы х х вар о б . П р а я ў л я е ц ц а востра, м о т а ш н а с ц ю , ір в о та й , бсш ям і ў ж ы в ац е, вад к ім (з п р ы м е с с ю с л ізі) сту л ам , п а в ы ш а н а й т -р а й , а гу л ь н а й с л а б а сц ю , ін ш ы р а з (а са б л ів а ў н о в а н а р о д ж а н ы х і грудн ы х д з я ц е й , с та р ы х л ю д зе й ) — п н еў м а н ія й , а ст э а м іэ л іт ам , м ен ін гіта м , п е р ы та н ітам , ін ф е к ц ы я й м о ч а в ы д зя л я л ь н ы х ш л ях о ў , с еп с іса м . Л я ч э н н е с ім п т а м а ТЫЧНае. А.А.Астапаў.

КЛЕВАНЕЦ Аляксандр Васілевіч (н.

14.5.1948, г. Бердск Новасібірскай

вобл., Расія), бел. кампазітар. Скончыў Новасібірскую (1972, клас фп.) і Бел.

(1980, клас Я.Глебава) кансерваторыі. 3 1980 выкладае ў Бел. ун-це культуры. Працуе пераважна ў галіне аркестравай, камерна-інстр. і вак. музыкі. Сярод твораў: араторыя «Беларускі народ» на словы М.Багдановіча (1978), 6 сімфоній (1981— 98, y т.л. 6-я «Чарнобыль»), 6 інстр. канцэртаў 1979— 92, (у т л . 4 для нар. інструментаў); аркестравая сюіта «Летнія падарожжы»; уверцюра «Юнацтва»; п ’есы для камерна-інстр. ансамбля; санаты, прэлюдыі, ронда, варыяцыі для фп.; вак. цыклы «Я мужык-беларус» на словы Я.Купалы (1979), «Кацярына» на словы М.Някрасава (1981), апрацоўкі бел. нар. песень. Э.А.Алейнікава.

КЛЁВЕЛЬ, назва р. Сарачанка ў верхнім цячэнні. КЛЕЕ (Klee) Паўль (18.12.1879, Мюнхенбухзе, каля г. Берн, Швейцарыя — 29.6.1940), швейцарскі жывапісец і ірафік. ГІрацаваў y Германіі, з 1933 y Берне. Вучыўся ў Мюнхенскай AM (1898— 1901). 3 1921 выкладаў y «Баўгаузе», y 1930— 33 y Дзюсельдорфскай AM. Чл. аб’яднання «Сіні коннік» (1911— 14), адзін з заснавальнікаў маст. груп «Новая мюнхенская сецэсія» (1914), «Блакітная чацвёрка» (1924). Малюнкам, гравюрам і акварэлям ранняга перыяду ўласцівы рысы сімвалізму і сюррэалізму, лінеарнасць і манахромнасць; ствараў гратэскнкя ілюстрацыі («Кандыд» Вальтэра, 1911— 12). У сталы перыяд пад уплывам П.Сезана і В.Кандзінскага, падарожжа ў Туніс y 1914 ствараў фармальныя імправізацыі, заснаваныя на суб’екш ўны х вобразах і перажываннях, глыбока індывідуальна пераасэнсоўваў кубізм, абстракдыянізм, экспрэсіянізм і інш. плыні. Творам уласцівы рытмічнасць, імкненне да сімвалічнасці каларыту, арган. ўключэнне ў геаметрызаваныя кампазідыі стылізаваных выяў птушак, дрэў, фігур людзей і інш.: «Пейзаж з зялёнымі птушкамі» (1923), «Маленькая казка нейкіх карлікаў» (1925), «Пісьмо-прывід» (1937), «Жывёліны ў гушчары» (1938). У творах 1930-х г. («Галава пакутніка», «У эміграцыю», «Вымушаны сыход», «Новыя парадкі») перадаў трагедыю змрочных часоў фашызму. У позні перыяд фігуратыўнасць работ К. ўвасаблялася праз рытм знакаў, ідэаграм, рунаў, іерогліфаў («Праект» і «Узнёсласць», 1938; «Смерць і полымя», 1940), пераважала тэматыка смерці («Змрочнае падарожжа на караблі», 1940, і інш.). В.Я.Буйвал. КЛЁЕНЫЯ КАНСТРЎКЦЫІ, канструкцыі, элементы якіх нераздымна злучаны з дапамогай кляёў. Адрозніваюць К.к. будаўнічыя (нясучыя — аркі, бэлькі, калоны, фермы, рамы і агараджальныя — звычайна слаістыя пліты, панэлі, карабы і інш.), суднавыя (напр., карпусы катэраў, шлюпак), авіяцыйныя (карпусы некаторых лятальных апаратаў), мэблевыя і інш. Робяцца з драўніны, металу, пластмас, бетону, шкла і інш. матэрыялаў y розных спа-

лучэннях. Найб. пашыраны клееныя драўляныя канструкцыі. Вызначаюцца павышанай нясучай здолвнасцю, трываласдю, даўгавечнасцю, высокай эфекшўнасцю выхарыстання маіэрыялаў (маламерных, рознагатунковых, фанеры). Разнавіднасць К.к. — абалонхі з сінт. тканін на клеявых злучэннях, што выкарыстоўваюіша як пакрыцці часовых збудаІ.І.Леановіч. ванняў. КЛЁЙБЕР, К л a й б е р (Kleiber) Эрых (5.8.1890, Вена — 27.1.1956), аўстрыйскі дырыжор. Скончыў кансерваторыю і ун-т y Празе. 3 1912 выступаў y іарадах Германіі. У 1923— 35 генерал-музікдырэктар Ням. дзярж. оперы ў_Берліне. У 1930— 32 выступаў з Нью-Йоркскім філарманічным аркестрам. У 1935 эмігрыраваў. У 1936—49 гал. дырыжор т-ра «Калон» y Буэнас-Айрэсе. У 1954— 55 узначальваў Дзярж. оперу ў Берліне. Інтэрпрэтатар твораў В.А.Моцарта, Л.Бетховена, Р.Штрауса; імкнуўся да максімальнага выяўлення аўтарскай задумы. Аўтар «Капрычыо», варыяцый і уверцюры для сімф. аркестра, канцэртаў для фп. і скрыпкі з аркестрам, камерных твораў, рамансаў. КЛЕЙН Барыс Самуілавіч (н. 1.11.1928, г. Віцебск), бел. гісторык. Д-р гіст. н.

(1989), праф. (1990). Скончыў Ленінградскі ун-т (1951). 3 1955 працаваў y Гродэенскім аддзяленні т-ва «Веды», з 1964 y Гродзенскім мед. ін-це, з 1979 на кафедры гісторыі СССР і БССР Гродзенскага ун-та. 3 1992 y ЗША, навук. супрацоўнік ун-та ў Мінесоце. Даследуе рэв. барацьбу і нац.-вызв. рух Беларусі, Літвы і Расіі. Аўтар працы «Рэвалюцыйны рух y Вільнюскім краі ў 1920— 1939 гг> (1961), складальнік і аўтар каментарыяў да зб. «Вільнюскае падполле» (1966). Тв.\ Найдено в архнве. Мн., 1968; В годану нспытанлй. Мн., 1986; За дело правое: Борьба КПЗБ с буржуазным террором (1920— 1938 гг.). Мн., 1986; Время выбора. Мн., 1987; Взгляд нз прошлого. Мн., 1989. КЛЕЙН (Klein) Крысціян Фелікс (25.4.1849, г. Дзюсельдорф, Германія — 22.6.1925), нямецкі матэматык. Чл.-кар. Берлінскай АН (1913), замежны чл. Пецярбургскай АН (1895). Скончыў Бонскі ун-т (1868). 3 1872 праф. Эрлангенскага ун-та, з 1875 — Вышэйшай тэхн. школы ў Мюнхене, э 1880 — Лейпцыгскага, y 1886— 1910 — Гётынгенскага ун-таў. Навук. працы па неэўклідавай геаметрыі, тэорыі неперарыўных груп, тэорыі алг. ураўненняў. У працы, вядомай як «эрлангенская праграма», любая геаметрыя абвяшчалася тэорыяй інварыянтаў асобай ірупы пераўтварэнняў: калі пашыраць ці звужаць групу, можна перайсці ад аднаго тыпу геаметрыі да другога. Тым самым К. паказаў поўную лагічную абгрунтаванасць геаметрыі Лабачэўскага. Выкарыстоўваў паняцце групы і да лінейных дыферэнцыяльных ураўненняў, да аліптычных і мадулярных функцый.

Te.: Рус. пер. — Неевклндова геометряя. М.; Л., 1936; Лекцюі о развнтнн матемагнкя в XIX столетан. Ч. 1. М.; Л., 1937; Высшая геометрня. М.; Л., 1939. КЛЕЙН (Юеіп) Лоўрэнс Роберт (н.

14.9.1920, г. Омаха, штат Небраска,

ЗША), амерыканскі эканаміст. Скончыў Каліфарнійскі ун-т (1942). У Масачусецкім тэхнал. ін-це працаваў пад кіраўнііггвам П.Сэмуэльсана. Супрацоўнічаў y Камісіі Коўлса па эканам. даследаваннях пры Чыкагскім ун-це. 3 1949 праф. Мічыганскага, з 1955 Оксфардскага ун-таў, з 1958 y Пенсільванскім ун-це. У 1975— 76 эканам. саветнік прэзідэнта Дж. Картэра. Удзельнічаў y стварэнні найбуйнейшай Уорганскай эканаметрычнай мадэлі эканомікі. Зайш ўся праблемамі паляпшэння выкладання эканаметрыкі (аўтар «Падручніка эканаметрыкі», 1953, і «Уводзін y эканаметрыку», 1962). У працы «Эканоміка прапановы і попыту» (1983) крытыкаваў погляды Дж Кейнса (напачатку быў яго прыхільнікам). Нобелеўская прэмія 1980. КЛЕЙН Раман Іванавіч (31.3.1858— 3.5.1924), рускі архітэктар. Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1877— 82; акадэмік з 1907), y Гіарыжы ў Ш.Гарнье (да

чаў y 1902. Даследаваў гісторыю пралет. культуры, нар. публіцыстыку і самадз. літ. творчасць, выданні капыльскай рабочай асв. арг-цыі «Самаадукацыя і самаразвіццё» (паэзію, прозу і публіцыстыку Ц.Гартнага, А.Гурло, Ф.Чарнушэвіча, Ф.Ш антыра і інш. y рукапісных час. «Заря», «Вольная думка» і «Гсшос ннза»), У кн. «Маладая Беларусь. Нарыс сучаснай беларускай літаратуры» (1928) вызначыў пэўныя заканамернасці і спецыфіку развідця бел. л-ры, ахарактарызаваў асн. тэндэнцыі і кірункі бел. літ. руху 1920-х г., творчасць А.Александровіча, А.Бабарэкі, А Дудара, УДубоўкі, Я.Пушчы, К.Чорнага і інш. Перапісваўся з Я.Купалам, Ц.Гартным і інш. Падрыхтаваў першую крытыка-біяграфічную манаграфію пра Я.Купалу (не выйшла). Аўтар успамінаў пра літ. і рэв. рух y Капылі. Тв;. Г.З.Елнсеев. Пг., 1923; Очеркн рабочей ннтеллшенцня. T. 1—2. Пг., 1923; Руссюій чнтатель-рабочнй. Л., 1925. Нсторня

329

Полыпчы (1939), Францыі (1940) і на Балк. (1941), 1-й танк. арміяй на паўд. участку сав.-герм. фронту, з 1942 групай армій «А» на Паўн. Каўказе і Паўд. Украіне. У 1944 за паражэнні ням,фаш. войск y Крыме, на Паўд. Бугу і нязгоду з ваен. стратэгіяй А.Гітлера звольнены ў адстаўку. У канцы вайны трапіў y палон да брыт. войск. Як ваен. злачынец y 1946 перададзены ў Югаславію, y 1948 — y СССР. Асуджаны сав. ваен. трыбуналам, памёр y лагеры. КЛЕЙСТА г Ам і Я (ад грэч. kleistos закрьгты + gamos шлюб), самаапыленне і самаапладненне раслін y нераскрытых кветках. Бывае пастаянная (у фіялкі, кісліцы), звязана з рэдукцыяй калякветніка і памяншэннем памераў кветкі. Асобная форма пастаяннай К. — развіццё і апладненне кветак y глебе (у арахісу). Непастаянная К. абумоўлена неспрыяльнымі ўмовамі (засуха, высокая або нізкая т-ра навакольнага асяроддзя) і не суправаджаецца рэдукцыяй калякветніка (у аўса, кавылю, пшаніцы і інш.). На адной расліне бываюць клейста- і хазмагамныя (адкрытыя) кветкі. КЛЕЙСТАТЙЦЫЙ (ад грэч. kleistos замкнёны + thekion скрыначка), клейстакарпій (... + karpos плод), замкнёнае шарападобнае ці круглаватае пладовае цела некат. сумчатых грыбоў (плектаміцэты, эўроцыевыя і мучністарасяныя грыбы) з абалонкай без адтуліны. Сумкі і споры вызваляюцца пасля разбурэння абалонкі.

Р.Клейн. Будынак Музея выяўленчых мастацтваў імя Пушкіна ў Маскве.

1898—1912.

1884). Выкладаў y Рыжскім полггэхн. ін-це (1916— 18) і ў Вышэйшым тэхн. вучылішчы (1918— 23) y Маскве. Пабудовы пераважна ў духу неакласікі і гіст. стыляў з выкарыстаннем новых матэрыялаў і канструкцый: y Маскве — будынак Музея выяўл. мастацтваў імя А.Пушкіна (1898— 1912), Сярэднія гандл. рады на Краснай пл. (1892), універсальны магазін «Мюр і Мерыліз» (цяпер ЦУМ; 1908), Барадзінскі мост (1912). У 1918— 24 удзельнічаў y арх. конкурсах на праекты рабочых пасёлкаў для Данбаса, Грознага, Туапсэ.

КЛЕМАН

беэработацы в Росснн, 1857—1919 it . М., 1925. У.М.Конан.

КЛЁЙНА ПАВЁРХНЯ, б у т э л ь к а К л е й н а, адна з аднабаковых паверхняў. Уведзена Ф .Клейнам. У трохмернай прасторы атрымліваецца з трубы, адкрытай з абодвух канцоў, калі больш вузкі канец трубы выгнуць так, каб ён прайшоў праз яе сценку, і абодва кругавыя канцы трубы склеіць.

КЛЕЙНІКІ, вёска ў Брэсцкім р-не, на левым беразе р. Лясная. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 3 км на П н ад Брэста.

1216 ж., 230 двароў (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. КЛЕЙСТ, К л я й с т (Kleist) Эвальд фон (8.8.1881, г. Браўнфельс-на-Лане, Германія — кастр. 1954), германскі военачальнік, адзін з нацысцкіх ваен. злачынцаў. Ген.-фельдмаршал (1943). 3 таго ж дваранскага роду (вядомы з 13 ст.), што і Г. фон Кляйст. Скончыў ваен. акадэмію (1913). У арміі з 1900, y 1-ю сусв. вайну на штабных, потым камандзірскіх пасадах y кавалерыі. У 2-ю сусв. вайну камандаваў танк. корпусам, танк. групай y час агрэсіі супраць

КЛЕЙНБАРТ Леў Максімавіч (27.10.1875, г. Капыль Мінскай вобл. — 20.11.1950), рускі крытык і публіцыст. Скончыў Слуцкую гімназію. 3 1896 вучыўся ў Пецярбургскім ун-це. У 1903— 17 супрацоўнічаў y час. «Образованне», «Мнр божнй», «Современный мнр» і «Вестнлк Европы». У 1920-я г. кіраваў літ. студыямі Наркамасветы і ленінградскага Пралеткульта. Літ. дзейнасць па-

Да арт. Клейна паверхня.

КЛЕЙТАНА 3AKÔH, антьпрэстаўскі закон, прыняты кангрэсам ЗІІІА і падпісаны прэзідэнтам Т.В.Вільсанам 15.10.1914. Назва ад імя аўтара законапраекта Г.Клейтана. Прадугледжваў абмежаванне дзейнасці трэстаў і стварэнне Федэральнай гандл. камісіі па кантрсші над імі. Фармальна вызваляў рабочыя і фермерскія арг-цыі ад праследаванняў, якім яны падвяргаліся паводле антытрэстаўскага закона Шэрмана 1890.

IUIEMÂH (Clément) Рэнэ (18.3.1913, г. Бардо, Францыя — 1996), французскі кінарэжысёр. Скончыў Школу прыгожых мастацтваў y Парыжы. Адзін з арганізатараў групы пачынаючых кінематаграфістаў «Цэнтр маладых» (з 1943 Ін-т вышэйшай кінаадукацыі). Значнае месца ў яго творчасці займала тэма 2-й сусв. вайны: «Бітва на рэйках» (1945, гал. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Канах 1946), «Па той бок кратаў» (1948, y сав. пракаце «Каля сцен Малапагі»; прзмія «Оскар»; 1951). Сярод інш. фільмаў: «Забароненыя гульні» (1952, гал. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Венецыі і прэмія «Оскар» 1952), «Пан Рыпуа» (1954, спец. прыз Міжнар. кінафестывалю ў Канах 1954), «Жэрвеза» (1956, паводле рамана Э.Заля «Пастка», лрыз Міжнар. асацыяцыі кінапрэсы на Міжнар. кінафестывалі ў Венецыі 1956).

330_______________КЛ EM AH CO У I960— 70-я г. ставіў пераважна забаўляльныя фільмы («Дом пад дрэвамі», 1971, і ідш.).

KJIEMAHCÔ (Clemenceau) Жорж Бенжамэн (28.9.1841, М уйрон-ан-Парэ, Францыя — 24.11.1929), французскі паліт. і дзярж. дзеяч. Чл. Фрадц. акадэміі (1918). Па адукацыі ўрач. У перыяд Другой імперыі ў рэсп. апазіцыі. У дні Парыжскай камуны 1871 як дэпугат Нац. сходу ўдзельнічаў y няўдалых перагаворах з камунарамі. У 1875 узначальваў гар. савет Парыжа. У 1876 зноў абраны дэпутатам Нац. сходу (да 1893), узначальваў яго радыкальна-рэсп. крыло. У час працэсу над капітанам A. Дрэйфусам абараняў яго. 3 1902 сенатар. У 1906— 09 лрэм’ер-міністр і міністр унутр. спраў (прычынай падзення яго кабінета сталі жорсткія рэпрэсіі супраць удзельнікаў забастовачнага руху). У 1917— 20 зноў прэм’ер-міністр і ваен. міністр. Адзін з гал. удзельнікаў Парыжскай мірнай канферэнцыі 1919— 20 (яе старшыня), аўтараў Версальскага мірнага дагавора 1919, арганізатараў узбр. інтэрвенцыі супраць Сав. Расіі. Пасля паражэння на прэзідэнцкіх выбарах 1920 адышоў ад паліт. жыцця. Аўтар прац «Дэмасфен» (1925), «Бляск і ўбоства адной перамогі» (1930) і інш.

Будапешцкай дзярж. оперы, y т-ры «Комішэ-опер» y Берліне. Жыў y Швейдарыі, Лондане. Дырьіжор Лонданскага філарманічнага аркестра, т-ра «Коведт-Гардэн». Інтэрпрэтатар твораў ВА.Моцарта, Л.Бетховена, І.Брамса, А.Брукдера, Г.Малера, Р.Штрауса, лрадагандаваў творы П.Хіддэміта, І.Стравінскага, С.Пракоф’ева. Аўтар одеры, месы, 6 сімфоній, камерда-інстр. твораў, рамансаў, літ. прац («Mae ўсдаміны лра Г.Малера і іншыя аўтабіяграфічныя нарысы», 1960). Прэмія імя І.В.Гётэ 1932. КЛЕНІЧЫ , гл. Праклёны. КЛЁНЦЭ (Klenze) Ф радц Карл Лео фод (29.2.1784, г. Ш ладэд, Гермадія — 27.1.1864), нямецкі архітэктар. Вучыўся ў Германіі, Францыі, Італіі. Працаваў y Германіі (у 1803— 13 прыдворны архітэктар вестфальскага караля Жэрома Банапарта ў г. Касель, з 1815 баварскага караля Людвіга I y г. Мюдхен), y 1839—51 y Афінах. Горадабудаўнічыя работы вьгздачаюцца ўрачыстасцю, строгай рэгулярнасцю лланіроўкі. Ствараў цяжкаваждыя ларадныя пабудовы, y якіх камбідаваў узноўленыя з ледантычнай дакладнасцю і сухасцю матывы стараж.-грэч. дойлідства: Глілтатэка (1816— 30), Старая ділакатэка (1826— 36), Пралілеі (1846— 60) y Мюлхене; Новы Эрмітаж y Пецярбургу (1839— 52) і ідш.

Фільмы вылучаюцца камедыйна-іранічнай дакіравадасцю з элемелтамі пародыі, сатыры, часам лірызму, звязалым з паэт. дераасэнсаваннем жыцця сац. нізоў: «Саламяны капялюшык» (1927; нямы фільм), «Пад дахамі Парыжа» (1930), «Алошні міліярдэр» (1934), «Прыгажосць д’ябла» (1949), «Вялікія манеўры» (1955), «Порт дэ Ліла» (1957, y сав. лракаце «На ўскраіне Парыжа»), «Усё золата свету» (1961), «Галантныя святы» (1965, y сав. лракаце «Святы кахання»). Аўтар сцэнарыяў шэрагу сваіх фільмаў, п ’есы «Дзіўнае стварэнне нябёс» (1971), зб. апавядалляў «Гульня выладку» (1976). КЛЕРК (Klerk) Фрэдэрык Вілем дэ (н.

18.3.1936, г. Іаганесбург, Паўд.-Афр. Рэспубліка), далітычды і дзярж. дзеяч Паўд.-Афр. Рэспублікі (ПАР). Скончыў Почэфструмскі уд-т. У 1950-я г. ў «Югеболдзе» — маладзёжным крыле Нац. лартыі (НП). 3 1961 займаўся адвакацкай лрактыкай. 3 1973 дэл. ларла-

КЛЕМАТЫС, кветкавая расліна, тое, што павойнік.

К Л Е 0Н (Кіебп, ?— 422 да я.э.), старажытнагрэчаскі дзярж. дзеяч, лравадыр афідскай рабаўладальдіцкай дэмакраК ЛЕМ ЁН Ц І (Clementi) Муцыо тыі. Паліт. драціўнік Перыкла (з 430), (23.1.1752, Рым — 10.3.1832), англійскі пасля яго смерці (429) найб. уллывовы піяніст-віртуоз, кампазітар, педагог; дзярж. дзеяч Афін, сулрацьстаяў ламярзаснавальнік т.зв. лонданскай школы коўна-дэмакр. грудоўцы Нікія. Правопіянізму. 3 1766 жыў y Вялікабрытаніі дзіў ласлядоўную далітыку ўмацавання (з 1773 y Лондане). Канцэртаваў y Еўропе (у 1781 y Вене спаборнічаў з дэмакр. ладу, ваен. магутласці Афін, B. А.Моцартам). Заснавальнік і саўла- для чаго ўдвая лавялічыў узносы з садальнік шэрагу муз.-выдавецкіх прадюзнікаў, улершыню ўвёў дадзвычайны прыемстваў і ф -к муз. інструментаў. ваел. ладатак з багатых гараджал і ілш. Адзін з заснавальнікаў і дырыжор Выстудаў за акгывізацыю ваен. дзеяд(1813— 24) Філарманічнага т-ва ў Лонняў сулраць Сларты і яе саюзнікаў, як дане. Зрабіў значны ўклад y развідцё стратэг удзельнічаў y Пелапанескай вайфп. мастаіггва (празваны «бадькам фп. не 431—404. У 425 разам з Дэмасфенам музыкі»), садзейнічаў зацвярджэнню авалодаў в-вам Сфактэрыя, y 422 кіракласічнага цыкла санаты. Сярод твораў: ваў ваел. дзеяндямі супраць слартанараторыя; каля 15 сімфоній (зберагліся скага лалкаводца Брасіда ў Фракіі, па4); уверцюры; канцэрт для фп. з аркесцярдеў ларажэнле і загінуў y бітве каля трам; творы для фп. (найб. вядомы зб. Амфіпаля. эцюдаў «Шлях да Парнаса», 1817— 26). КЛЕПТАМАНІЯ (ад грэч. kleptô краду Свой выканальніцкі і пед. вопыт абагульніў y працы «Методыка ігры на + манія), хваравітая цяга да крадзяжоў без матэрыяльдай выгады і латрэбы; фартэпіяна» (1801). Сярод яго вучняў: сімптом лсіхічнага расстройства. Бывае Ф.Калькбрэнер, І.Б .Крамер, І.Мошэлес, (вельмі рэдка) y людзей, якія деранеслі Дж. Філд. хваробы ц.н.с. (эдцэфаліт, лрагрэсіруюЛіт.: Н я к о л а е в АА. Муішо Клеменчы лараліч, шызафрэнію і ілш.). ІІата. М., 1983. збаўленне ад К. — лячэнде асн. хваробы. КЛЕМ П ЕРЭР (Klemperer) Ота (14.5.1885, г. Вроцлаў, Полыпча — КЛЕР [Clair; сапр. Ш a м е т (Chomet6.7.1973), нямецкі дырыжор, камлазіte)] Рэдэ (11.11.1898, Парыж — тар. Вучыўся ў кансерваторыі ў Франк15.3.1981), французскі кінарэжысёр і фурце-на-Майне (з 1901) і Берліне. Вусцэнарыст. Чл. Франц. Акадэміі (1960). чань Г.Пфіцнера. 3 1907 працаваў y У 1935— 46 y Вялікабрытаніі і ЗША. оперных т-рах Еўропы. 3 1933 y эміграТворчасць адметдая арыгідальнасцю цыі, да 1939 узначальваў сімф. аркестр y аўтарскага бачаддя, высокай культурай, Лос-Анджэлесе (ЗША). У 1947— 50 y ціхавасцю да праблем сучасдага жыцця.

Ф.В. дэ Клерк.

Т.Клесціль.

мента. 3 1978 міністр сац. забеслячэддя і пенсій, лошты і тэлекамудікацый, з 1979 міністр шахтаў, аховы навакольнага асяроддзя, энергетьікі, з 1980 міністр шахтаў і элергетыкі, з 1982 міністр унутр. слраў, міністр ла слравах дзярж. адміністрацыі і статыстыкі, з 1984 мілістр унутр. слраў і нац. адукацыі (белага ласельдіцтва), з 1986 міністр нац. адукацыі, старшыня міністэрскага савета Палаты сходу (лалата для белых). 3 лют. 1989 лідэр НП. У жн.— вер. 1989 в.а. прэзідэлта ПАР. У вер. 1989 — маі 1994 выкалаўчы дзярж. дрэзідэнт ПАР.

3 1990 даў пачатак курсу ла заканад. ліквідацыю расавай сегрэгацыі і адыход ад далітыкі апартэіду. 3 1994 віцэ-прэзідэлт ПАР. Нобелеўская прэмія міру 1993 (разам з Н .Мандэлам). КЛЁРМ ЕН JClurman) Харалд (18.9.1901, Н ью -й орк — 1980), амерыкадскі рэжысёр і тэатр. крытык. Вучыўся ў Амер. лабараторным т-ры ў НьюЙорку. У 1924 y т-ры «Грынуіч вілідж плейхаўс», y 1925— 31 y «Гілд-тыэтр». Адзін з заславальнікаў і кіраўлікоў незалеждага тэатра «Груд» (1931— 41). Ставіў д ’есы К.Одэтса («Прачніся і спявай», 1935, і інш.), У.Сараяна, спектаклі ў т-рах на Брадвеі («Рускія людзі» К.Сіманава, 1945, і інш ). У 1963—64 калсультант Лілкальнаўскага цэнтра мастацтваў. Аўтар крытычных артыкулаў па лраблемах тэатра.

К Л Е РМ 0Н -Ф Е РА Н (Clermont-Fer­ rand), горад y цэнтр. ч. Францыі. Адм. ц. дэпартамента Пюі-дэ-Дом і гал. горад гіст. вобласці Авернь. Склаўся з 2 гарадоў: Клермон (вядомы з часоў стараж. Рыма) і Феран (атрымаў правы горада ў 13 ст.). 254 тыс. ж. з прыгарадамі (1990). Трансп. вузел. Аэрапорт. Буйны цэнтр гумава-тэхн. і шыннай прам-сці. Развіта таксама металаапр., маш.-буд., тэкст., швейная, паліграф., харч. прам-сць. Ун-т (з 1810). Арх. помнікі 12— 18 ст. Паблізу — бальнеалагічны курорт Руая.

KJIEPÔ (Clairaut) Алексі Клод (7.5.1713, Парыж — 17.5.1765), французскі матэматык і механік. Чл. Франц. АН (1738). Ганаровы чл. Пецярбургскай АН (1754). Навук. працы па інтэгральным і дыферэнцыяльным злічэнні, аналіт. і дыферэнцыяльнай геаметрыі, нябеснай механіцы. Увёў паняцці крывалінейнага інтэграла і поўнага дыферэнцыяла функцыі некалькіх пераменных. Распрацаваў дынамічную тэорыю адноснага руху (1742), тэорыю руху Месяца (1751). Выканаў разлік траекторыі каметы Галея і прадказаў яе з’яўленне ў 1759 з памылкай каля 1 мес. У 1736— 37 прымаў удзея y лапландскай экспедыцыі па вымярэнні даўжыні дугі зямнога мерыдыяна, прапанаваў матэм. тэорыю фігуры Зямлі (П43).

KJIEPÔH [Clairon; сапр. Клер Жазеф Іпаліт Л е р ы с д э Л а ц ю д (Leris de la Tude); 21.1.1723, г. Кандэ, Францыя — 29 або 31.1.1803], французская акгрыса. Прадстаўніца асветніцкага класіцызму. 3 1736 на сцэне «Камеды Італьен» y Парыжы. 3 1737 y трупах Руана, Ліля і інш. гарадоў. У 1743—66 У т-ры «Камеды Франсэз» (Парыж). Успрыняла тэатр. тэорыю Д.Дзідро, працавала пад кіраўніцтвам Вальтэра. Выступала супраць манернасці арыстакратычнага т-ра, імкнулася да псіхал. індывідуалізацыі вобразаў, рэфармавала трагічную дэкламацыю, адмовілася ад падпарадкавання інтанадыі ўмоўнаму меладычнаму малюнку, уводзіла ў сцэн. касцюм гіст. і этнагр. дэталі. Найб. праславілася выкананнем роляў y трагедыях Вальтэра: Электра («Арэст»), Ідаме («Кітайскі сірата»), Аменаіда («Танкрэд»). КЛЕРЎХІІ (грэч. klëruchiai ад klëros зямельны надзел + echo валодаю), ваенна-земляробчыя пасяленні ў Стараж. Грэцыі. Засноўваліся буйнымі полісамі на тэр. падначаленых ці саюзных дзяржаў для ваен.-паліт. кантролю над імі, a таксама для надзялення зямлёй (за абавязак несці ваен. службу) беззямельных грамадзян. Найб. колькасць К. стваралася афінянамі, асабліва ў час існавання Дэласкага саюза (каля 478— 404 да н.э.), іх жыхары заставаліся афінскімі грамадзянамі. К. выклікалі незадавальненне саюзнікаў і да часу стварэння Другога Афінскага марскога саюза (378/77 да н.э.) афіняне былі вымушаны ад іх адмовідца.

КЛЕРЫКАЛ, 1) прадстаўнік царквы, які мае духоўны сан. 2) Прыхільнік клерыкалізму, член клерыкальнай партыі. КЛЕРЫКАЛІЗМ (ад лац. clericalis царкоўны), грамадска-палітычны кірунак y дзейнасці рэліг. арг-цый, які выкарыстоўвае рэлігію і царкву для ўзмацнення ўздзеяння на сферы грамадскага жыцця. Прадстаўнікі К. ствараюць свае паліт. партыі, прафсаюзы, жаночыя, маладзёжныя і інш. масавыя грамадскія аб’яднанні, навуч. ўстановы. КЛЕСЦІЛЬ (Klestil) 'Гомас (н.

4.11.1932, Вена), аўстрыйскі паліт. і дзярж. дзеяч, дыпламат, эканаміст. Скончыў Венскі эканам. ун-т. У 1960-я г. сакратар федэральнага канцлера І.Клаўса. 3 1969 на дыпламат. службе. У 1978—82 прадстаўнік Аўстрыі пры ААН, да 1987 пасол y ЗША. 3 1992 федэральны прэзідэнт Аўстрыі, садзейнічаў уступленню краіны ў Еўрап. саюз (1.1.1995). КЛЕТАЧНАЙ

ПРАНІКАЛЬНАСЦІ

Т Э 0 Р Ы І, вызначэнне спосабаў і магчымасцей узаемадзеянняў клетак паміж сабой і з вонкавым асяроддзем. Існуюць 2 асн. К.п.т.: мембранная і фазавая. М е м б р а н н а я тлумачыць пранікненне рэчываў праз клетачную мембрану на аснове эл.-хім. градыента рэчываў, якія ўтвараюць або не ўгвараюць злучэнні з пэўнымі рэчывамі (пераносчыкамі) самой мембраны. Недахоп reTaft тэорыі ў тым, што яна грунтуецца толькі на фіз.-хім. тлумачэнні працэсаў. Ф a з a в a я (сарбцыённая) тэорьм разглядае пранікальнасць клетачных мембран на аснове растваральнасці рэчываў y цытаплазме (іншай, чым y вадзе); такая ўласцівасць вызначаецца каацэрватнай сістэмай цытаплазмы. Важнай акалічнасцю з ’яўляецца і магчымасць цытаплазмы хімічна звязваць і адсарбіраваць розныя рэчывы. Гэта тэорыя ўлічвае ўласцівасці ўсяго змесціва клеткі, але ігнаруе ўласцівасці мембраны. Вырашэнне праблемы верагодна ў збліжэнні абедзвюх тэорый. Клетачная пранікальнасць вызначае з ’явы пінацытозу і фагацытозу. КЛЕТАЧНАЯ МЕМБРАНА, ц ы т а плазматычная мембрана, плазматычная мембрана, п л а з м а л е м а , мембрана, што аддзяляе цытаплазму клеткі ад навакольнага асяроддзя ці ад абалонкі клеткі (у раслінных клетках); арганоід клеткі. Адыгрывае важную ролю ў абмене рэчываў паміж клеткай і навакольным асяроддзем, пры рухомасці і счапленні клетак паміж сабой. Mae станоўчы зарад звонку, рознасць патэнцыялаў 20— 100 мВ, таўшчыня — 7— 10 нм (пра будову К.м. гл. ў арт. Біялагічныя мембраны). Паўпранікальная: праз яе свабодна праходзіць вада, скорасць дыфузіі інш. рэчываў прама прапарцыянальная іх растваральнасці ў ліпідах і адваротна прапарцыянальная іх малекулярнай масе. Для высокамалекулярных рэчываў амаль непранікальная (пра перанос праз К.м.

КЛЕТКА__________________ 331 гл. ў арт. Транспарт рэчываў). Знутры К.м. знаходзіцца слой скарачальных мікрафіламентаў, які забяспечвае змену яе формьі (напр., пінацытоз ці фагацытоз, розныя тыпы міжклетачных кантакгаў і інш.). У спецыялізаваных клетак мае дадатковыя функцыі (напр., К.м. нейрона здольная да адваротнай дэпалярызацыі пры правядзенні імпульсу нервовага). КЛЕТАЧНАЯ Т Э 0 Р Ы Я , адно з найгалоўнейшых біял. абагульненняў, y адпаведнасці з якім усе арганізмы маюць клетачную будову. Сфармулявана Т.Шванам (1839), які паказаў агульны прынцып будовы і росту тканак жывёл і раслін. Клетка — асн. адзінка жыццядзейнасці, струкгуры і функцыі і найменшая элементарная часцінка, якая валодае характэрнымі асаблівасцямі жывога. Новьм клеткі ўзнікаюць толькі ад дзялення раней існуючых. Важныя кампаненты клеткі (нуклеінавыя кіслоты, бялкі), працэсы іх сінтэзу і ператварэнняў універсальныя і падобныя ў клетак усіх жывых сістэм. Асн. будова клеткі прынцыпова падобная ў эўкарыётаў (маюць ядро) і пракарыётаў (не маюць ядра). Даказана агульнасць клетачных арганоідаў y жывёл і раслін. Сучасная К.т. разглядае шматклетачны арганізм як складаную інтэграваную сістэму, для якой характэрны новыя спецыфічныя рысы. Цэласнасць арганізма складаецца з актыўнасці і ўзаемадзеяння асобных клетачных адзінак, якое ў жывёл ажыццяўляецца нервовай і гумаральнай рэгуляцыяй, a ў раслін — непасрэднай цытаплазматычнай сувяззю клетак. Літ:. В е р м е л ь Е.М. Нсторня учення о клетке. М., 1970; М н т н н к о в а Л.В. Фнлософскне проблемы бнологам клетюс (Гносеол. аспекг). Л., 1980. А.С.Леанцюк. КЛЁТАЧНЫ СОК, вадкасць, што выдзяляецца цытаплазмай жывой расліннай клеткі і запаўняе яе вакуолі. Складаецца з вады і розных рэчываў, звычайна ў выглядзе калоідных раствораў. У спячым насенні і спорах раслін К.с. абязводжваецца, пры прарастанні — абвадняецца. У маладых клетках К.с. менш, чым y старых. Склад К.с. спецыфічны для сям., відаў раслін, залежыць ад умоў вырошчвання, узросту расліны і асобных клетак. У ім ёсць вугляводы (вінаград, груша, цукр. буракі), інулін (вяргіня, тапінамбур), пекціны (цытрусавыя, яблыня), амінайслогы, дубільныя рэчывы і інш. Афарбоўка К.с. залежыць ад пігментаў. Абумоўлівае асматычныя ўласцівасці і тургар клетак, служыць ёмістасцю для вады, метабалітаў і канчатковых прадукгаў абмену. А. С.Леанцюк. КЛЕТАЧНЫ Ц ЭН ТР, гл. ў арт. Цэнтрасома. КЛЕТКА, элементарная жывая сістэма, асноўная структурна-функцыянальная адзінка жывых арганізмаў (гл. Клетач-

332

КЛЕТКА

ная тэорш). Можа існаваць як асобны арганізм (бактэрыі, прасцейшыя, некат. водарасці і грыбы) або ў складзе тканак шматклетачных жывёл, раслін, грыбоў. Кожная К. складаецца з 2 асн. ч. — цытаплазмы і ядра (эўкарыёты) ці нуклеаіда (пракарыёты), дзе знаходзіцца генет. апарат. Саматычныя К.. ўтвараюцца шляхам мітозу, палавыя — меёзу. Шматлікія функдыі К. (абмен рэчываў, раздражняльнасць, рух, дзяленне, самааднаўленне і інш.) выконваюцца спецыялізаванымі ўнутрыклетачнымі структурамі — арганоідамі (напр., сінтэз бялку — на рыбасомах, клетачнае дыханне — на мембранах мітахондрый). У К. бесперапынна падтрымліваецца пэўная канцэнтрацыя іонаў, • якая адрозніваецца ад іх ханцэнтрацыі ў навакольным асяроддзі. Абалонка К. (клетачная мембрана) y жывёл рухомая, здольная абвалакваць y асяроддзі кроплі з буйнымі малекуламі (пінацытоз) ці вірусы і невял. К. (фагацытоз). Раслінныя К. пакрыты цвёрдай абалонкай з порамі (плазмадэсмамі). ГТамеры К. — ад 0,1—0,25 мкм (некат. бактэрыі) да 155 мм (яйцо страуса ў шкарлупіне). Найменшая працягласць жыцця К. чалавека 1— 2 дні (К. кішэчнага эпітэлію), інш. жывуць на прадягу жыдця арганізма (нейроны, валокны шкілетных мышцаў). У арганізме К. адрозніваюцца па велічыні, форме, колькасці арганоідаў, наборы ферментаў, што абумоўлена каапераванкем К. і выкананнем імі спецыялізаваных функцый (напр., узбудлівыя К. — нервовыя, скарачальныя — мышачныя). Многія К. шматфункдыянальныя, напр. К. печані сінтэзуюць бялкі гілазмы крыві і жоўць,

назапашваюць глікаген і перапрацоўваюць яго ў глюкозу, акісляюць чужародныя рэчывы. Фактары рэгуляцыі ўнутры К. — метабаліты К., іоны, якія ўздзейнічаюць на гены (што прыводзідь да змянення колькасці ферменту) ці на сам фермент (змяняецца яго актыўнасць), і рэгуляцыя паводле прынцыпу адваротнай сувязі (прадукт рэакцыі вызначае яе інтэнсіўнасць). Фактары рэгуляцыі па-за К. — прамыя кантакты паміж К. і змяненне актыўнасці К. нерв. або гумаральнымі сігналамі. Надзейная і дакладная рэгуляцьм працэсаў унутры і па-за К. забяспечвае эвалюцыю арган. свету на Зямлі. Навука, якая вывучае К. — цыталогія. А.С.Леанцюк.

«KJIÉTKA мАлПЫ» («Aflenkâfid»), кодавая назва карнай аперацыі ням.-фаш. захопнікаў супраць 4-й Бел. партыз. брыгады і цывільнага насельніцгва ў Гарадоцкім і Мехаўскім р-нах Віцебскай вобл. і часткова Невельскім р-не Расіі ў Вял. Айч. вайну ў ліст. 1942. Праводзілася сіламі 12-й танк. дывізіі, батальёна з ахоўнай дывізіі і паліцэйскімі з мясц. гарнізонаў. Партызаны, макеўруючы ў лясіста-балоцістай мясцовасці, пазбягалі адкрытых сутыкненняў з ворагам і замацаваліся ў цяжкадаступным для праціўніка лясным масіве. He дасягнуўшы намечанай мэты, гітлераўцы расстралялі больш за 1200 чал., пераважна стар ш , жанчын з малалетнімі дзецьмі, разрабавалі і знішчылі 58 вёсак, з якіх пасля вайны не аднавіліся Ахрамеева, Вусце, Гумнічыка, Казлы, Падранда, Петрачыха, Рудзіха, Сямёнава, Якава Гарадоцкага р-на. У справаздачы ворага аб пазнейшай карнай аперацыі *Зімовы л е о адзначана, што знайсці жывёлу і прадукты харча-

вання 286-я ахоўная дывізія не змагла з-за амаль поўнасцю разбураных вёсак y Гарадоцкім р-не ў выніку праведзенай аперацыі «К.м.».

KJIÊTHAE, вёска ў Глускім р-не Магілёўскай вобл., на р. Дакодька. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 10 км на Пд ад г.п. Глуск, 180 км ад Магілёва, 37 км ад чыг. ст. Ратміравічы. 374 ж., 153 двары (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў.

KJIÊTHAE BÔ3EPA, y П олаіш м р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Свіна, за 47 км на ПнУ ад г. Псшацк. Пл. 0,28 км2, даўж. 770 м, найб. шыр. 470 м, найб. глыб. 2,1 м, даўж. берагавой лініі каля 2,3 км. Пл. вадазбору 22 км2. Схілы катлавіны выш. да 2 м, пясчаныя, параслі лесам, на Пд разараныя. Берагі нізкія, забалочаныя. Пойма шыр. да 50 м. Дно плоскае, выслана сапрапелем. Зарастае. На П н упадае ручай з воз. Грыбна, на Пд выцякае ручай y воз. Обалінец. КЛЁФТЫ (новагрэч. klephtes літар. злодзеі), грэчаскія партызаны-сяляне, якія ў 17 — пач. 19 ст. змагаліся супраць тур. акупац. войск і буйных грэч. землеўладальнікаў (апошнія далі ім зневажальную мянушку). У канцы 17 ст. туркі легалізавалі ч. атрадаў К. як унутр. варту (арматсшаў). К. складалі аснову сіл паўстанцаў y час грэчаскай нацыя-

нальна-вызваленчай рэвалюцыі 1821—29, з іх асяроддзя выйшаў Т.Калакатроніс. КЛЕЦК, горад, цэнтр Клецкага р-на Мінскай вобл., на р. Лань. За 127 км на ПдЗ ад Мінска. Чыг. станцыя на лініі Асіповічы— Баранавічы, аўтадарогамі звязаны з Нясвіжам, Баранавічамі, Слуцкам. 10,8 тыс. ж. (1998).

3 канца 10 ст. існавала славянсхае паселішча як цэнтр воласці дрыгавіцкага насельніцгва ў вярхоўях Лані. Горад пабудаваны ў сярэдзіне 11 ст. У летапісах (летапісны К л ь ч ь с к , К л е ч ь с к , К л м ч е с к ) упершыню ўпамінаецца ў 1127 як цэнтр Клецкага княства. У сярэдзіне 13 ст. горад разбураны манголамі. 3 14 ст. ў складае ВКЛ. У 1503 К. спалены крымскімі татарамі. 5.8.1506 каля горада татары раэбіты войсхамі ВКЛ на чале з кн. М.Глінскім (гл. Клецкая бітва 1506). У 1522—56 К. валодала вял. княгіня Бона JS Сфорца, з 1558 — Радзівілы. У 1586—1939 цэнтр Клецкай ардынацыі Радзівілаў. Быў разбураны ў 1655 (у час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай) і ў 1706 (у час Паўночнай вайны са шведамі). У выніку 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793) y Расійскай імперыі, мястзчка Слуцкага пав. Мінскай губ., цэнтр воласці. У 1921—39 y охладзе Польшчы, y Нясвіжскім пав. Навагрудскага ваяв. У 1920-я г. працавала Клецкая беларуская гімназія. 3 1939 y БССР, 7900 ж.; з 1940 цэнтр Клецхага р-на.

3 26.6.1941 па 4.7.1944 акупіраваны ням фаш. захопнікамі, якія загубілі ў К. і раёне 7600 чал.; дзейнічалі падп. райкомы КП(б)Б і ЛКСМБ. У 1959 — 4100 ж. У 1962-66 y складзе Нясвіжскага р-на. Прадпрыемствы харч. (Клецкі кансервавы завод, масларобчы, камбікормавы і інш.), металаапр. (Клецкі механічны заРаслінная (A) і жывёльная (Б) клетка: 1 — клетачная сценка; 2 — хларапласт; 3 — мітахонвод), лёгкай і дрэваапр. прам-сці. Клецкі дрыі; 4 — комгоіекс Голвджы; 5 — вакуолі; 6 — клетачная мембрана; 7 — адро; 8 — ядэерка; гісторыка-этнаграфічны музей. Мемар.

9 ядэерная мембрана; 10 — храмаеомы; 11 — эндаплазматычны рэтыкулум; 12 — рыбасокомплекс сав. воінам, партызанам і мы; 13 — цытаплазма; 14 — лізасома; 15 — цэнтрыёлі.

землякам. Помнікі архітэктуры — Клецкі касцёл і кляштар дамініканцаў (1683), Пакроўская царква (19 ст.), сінагога (мяжа 19—20 ст.), казармы (20 ст.), шпіталь (1909), вятрак (1920-я г.). На паўн.-зах. ускраіне К. — гарадзішча (11— 13 ст.).

ларусі. За час існавання гімназія выпусціла 3 патокі абітурыентаў, каля 20 атрымалі сярэднюю адукацыю. У жн.

1931 польская дэфензіва выкрыла падп. дзейнасць навучэнцаў гімназіі, правяла арышты і гімназія была закрыта. В.М. Сокал, Д.М. Чорны.

КЛЕЦКАЕ КНЙСТВА Існавала ў 12— 18 ст. з цэнтрам y г. Клецк. У 9 — 11 ст. воласць, якая ахош івала дрыгавіцкае насельнінтва вярхоўяў р. Лань. Першы клецкі ўдзельны князь Вячаслаў Яраславіч упамінаецца ў 1127 як васал вял. кіеўскага князя. Пасля 1142— 46 і ў 1149 К.к. належала Святаславу Ольгавічу, таксама васалу Кіева, y 14— 15 ст. — князям і вял. кн. ВКЛ. 3 1492 і да 1521— 22 княства належала кн. Івану Васілевічу і Фёдару Іванавічу Яраславічам, потым перайшло да каралевы і вял. княгіні Боны Сфорца, якая ў 1552— 55 правяла ў К.к. валочную памеру (адну з першых на Беларусі), ажыццявіла адм. рэформу (падзел на 6 дзесяткаў; заменены падзелам на 5 войтаўстваў). 3 1558 княствам валодалі Радзівілы, якія ў 1586 устанавілі Клецкую ардынацыю ў складзе Клецкага і Давыд-Гарадоцкага княстваў. Тэрмін «К.к.» ўжываўся ў радзівілаўскіх дакументах 17 ст. Пры Радзівілах К.к. мела атрыбуты дзярж. адм. адзінкі ВКЛ (замкавы суд, асобны ваенны атрад клецкай шляхты). У 1791 з Клецкага, Нясвіжскага і Слуцкага княстваў Радзівілаў утвораны Случарэцкі пав. Навагрудскага ваяв. В. С.Пазднякоў.

КЛЕЦКАЯ БІТВА 1506 Адбылася 5 жн. на р. Лань каля Клецка паміж войскам ВКЛ на чале з М Л.Глінскім і войскам крымскіх татар, якое ўзначальвалі Беці і Бурнаш, сыны хана Менглі-Гірэя. 6— 7-тысячнае войска ВКЛ некалькі гадзін вяло перастрэлку з 12— 13 тыс. татар. За гэты час былі падрыхтаваны 2 гаці, па якіх коннікі ВКЛ пачалі пераправу. Татары атакавалі правае крыло, што першым перайшло цераз Лань, і нанеслі яму вял. страты. Глінскі прыспешыў рух левага крыла і імклівым ударам конніды разрэзаў татарскае войска на 2 часткі. Правае крыло таксама перайшло ў настуішенне. Частка татар трапіла ў кальцо, іншыя пачалі ўцякаць. Харугвы Глінскага пайшлі ў пагоню, бралі палонных каля Слуцка, ГІетрыкава, на ўкр. шляхах. У выніку бітвы вызвалена каля 40 тыс. нявсшьнікаў, якіх татары збіраліся весці ў Крым, узята 30 тыс. коней. К.б. — першая вял. перамога ВКЛ над крымскімі татарамі.

КЛЕЦКАЯ БЕЛАРЎСКАЯ ГІМ НАЗІЯ. Існавала ў Клецку ў 1924— 31. Утрымлівалася на дабрачынныя ахвяраванні і плату за навучанне (маламаёмныя сял. дзеці вызваляліся ад платы). Дырэктар Р.У.Якубёнак. Прымаліся вучні, якія скончылі 4 кл. нар. вучылішча. Выпускныя экзамены навучэнцы здавалі ў Віленскай або Навагрудскай гімназіях. У 1924/25 навуч. г. ў К.б.г. займалася 58 навучэнцаў y 1— 4-м кл. і 20 y падрыхтоўчым, y асн. дзеці местачкоўцаў, сялян з навакольных вёсак Клеччыны і Стаўбцоўскага павета; y 1930/31 — 160 навучэндаў y 1— 8-м кл. з усёй Зах. Бе-

КЛЕЦКАЯ РАЎНІНА, фізіка-геаграфічны раён Заходне-Беларускай правінцыі ў Мінскай вобл. Мяжуе з Капыльскай градой на Пн, Баранавіцкай раўнінай на 3, Прыпяцкім Палессем на Пд, Цэнтральнабярэзінскай раўнінай на У. Выш. 160— 200 м, найб. 228 м (на 3 раўніны). Фарміраванне К.р. звязана з эразійна-акумуляцыйнай дзейнасцю сожскага ледавіка і яго расталых водаў. У будове раўніны ўдзельнічаюць марэнныя валунныя супескі і суглінкі, перакрытыя маламагутным покрывам з лёсападобных суглінкаў. Паверхня плоска- і спадзістахвалістая з асобнымі дэнудаванымі марзннымі ўзгоркамі, схілы якіх спадзістыя (стромкасць 5—7°), вяршьші выпуклыя. Ваганні адносных вышынь 5—7 м, радзей да 10 м. Пласкадонныя лагчыны, часта з забалочанымі і затарфаванымі днішчамі (шыр. да 1 км, трапляюцца.праэ 1,5—2 км) расчляняюць паверхню. Глебы дзярнова-палева-падэолістыя супясчаныя, y далінах рэк Лань і Морач

КЛЕЦКІ__________________ 333 алювіяльныя і тарфяна-балотныя. Невял. ўчасткі лясоў: хваёвыя, шыракаліста-яловыя, дубровы. КЛЁЦКІ Вініцій Іосіфавіч (25.12.1929, в. Малінава Бабруйскага р-на Магілёўскай вобл. — 7.11.1993), бел. вучоныэканаміст. Д -р эканам. н. (1979), праф.

(1983). Скончыў Бел. дзярж. ін-т нар. гаспадаркі (1951). 3 1955 y Ін-це эканомікі АН Беларусі. Даследаваў праблемы арг-цыі кіравання нар. гаспадаркай, удасканалення гасп. механізмаў, планавання і эканам. стымулявання вытв-сці.

Te.: Фонды коллектнвного стнмулнровання. Мн., 1968; Образованне н нспользованн.е фондов пооіцрення внутрнзаводскнх подразделеюій. Мн., 1971 (разам з Г.АРысінай); Матернальное стнмулнрованне пронзводственных коллектавов в промышленнос™. Мн., 1976. КЛЁЦКІ

ГІСТ0РЫ КА-ЭТНАТРА-

Ф ІЧ Н Ы М УЗЕЙ. Засн. ў 1961 y г. Клецк Мінскай вобл. я к школьны, з 1979 дзяржаўны. Пл. экспазідыі 194 м2, больш за 4,6 тыс. адзінак асн. фонду (1998). Сярод экспанатаў посуд, касцяныя грабеньчыкі 11— 17 ст., шкляныя бранзалеты 12— 13 ст., кафля 16— 17 ст. з археал. раскопак на тэр. раёна, зброя 18 — пач. 20 ст., матэрыялы пра ўдзел жыхароў y грамадз. вайне, пра барацьбу за сац. і нац. вызваленне ў Зах. Беларусі, пра стварэнне і дзейнасць падполля і партыз. руху ў Вял. Айч. вайну, успаміны А^Іверса, творы жывапісу, кнігі з аўтографамі К.Крапівы, Г.Гарэцкага і інш., прылады працы і побьпу бел. сялян 19 — пач. 20 ст., нар. муз. інструменты, калекдыі нар. адзення, тканін, вырабаў мясц. пляцення і керамікі. Музей рэгулярна праводзіць выстаўкі нар. творчасці мясц. умельцаў, нар. строяў, прац мясц. мастакоў, прысвечаных клецкім Радзівілам, развіццю пісьменнасці і друку і інш. Д.М.Чорны. КЛЕЦКІ КАНСЁРВАВЫ ЗАВ0Д. Засн ў 1896 y в. Радзівілімонты (цяпер в. Чырвоная Зорка Клецкага р-на Мінскай вобл.). Вырабляў патаку, крухмал, спірт, павідла, кансерваваныя агуркі. У 1939 рэканструяваны. У Вял. Айч. вайну разбураны, y 1944 адноўлены як крухмала-патачны камбінат «Чырвоная Зорка». У 1953 перайменаваны ў клецкі кансервавы завод «Чырвоная Зорка». У 1961— 75 на яго базе ў г. Клецк пабудаваны кансервавы завод з цэхамі агульных кансерваў і дзіадчага харчавання. 3 1976 кансервава-вінаробны з-д. Сучасная назва з 1987. Асн. прадукцыя (1998) — кансервы дзіцячага харчавання (да 65 назваў) і агульныя (агароднінныя і шіадова-ягадныя кансервы, марынады, соусы, сокі, камлоты, джэмы і інш.). КЛЕЦКІ КАСЦЁЛ I ЮІЯШТАР ДА-

Горад Клецк. Плошча Маякоўскага.

МІНІКАНЦАЎ, помнік архітэктуры сталага барока. Пабудаваны ў г. Клецк М інскай вобл. па фундацыі С.К.Радзівіла, Е.Булгака і А.Сангушкі. K a с ц ё л

334

клецкі

ных пункгаў. 12 сельсаветаў: Галынкаўскі, Грыцэвіцкі, Даматканавіцкі, Заастравецкі, Зубкаўскі, Кухчыдкі, Морацкі, Нагорнаўскі, Сіняўскі, Тучанскі, Чырваназоркаўскі, Шчэпідкі. Паўн. ч. раёна занята Капшьскай градой, цэнтральная — Клецкай раўнінай, паўд. ч. заходзідь y межы Палескай нізіны. Паверхня ўзгорыста-раўнінная. Пераважаюць выш.

150—180 м, найвыш. пункг 232 м (на Пн ад в. Ліскава). Карысныя выкапні: торф, гліны, буд. пяскі, пясчана-жвіровві матэрыял, мел. Сярэдняя т-ра студз. -6,1 °С, ліл. 18 °С. Ападкаў 626 мм за год. Вегетац. перыяд 192 сут. 3 Пн на Пд тэр. раёна перасякае р. Лань з прытокамі Нача, Цапра, Балванка. На ПдУ р. Морач з вял. вадасх. Чырвонаслабодскім, на Пд вадасх. Лактышы. Пераважаюць дзярнова-падзолістыя (71,1%) глебы. Лясы займаюць 25% тэрыгорыі, з іх 29,1% — штучныя насаджэнні. Найб. лясныя масівы на Пд: Колкаўскі, Хомінкаўскі, Варонінскі, пераважна хваёвыя, яловыя і бярозавыя лясы. Рэсп. значэння біял. заказнік Колкаўскі і помніхі прыроды Радзівілімонтаўскі парк, дуб (узрост 420 гадоў) y Навілкаўскім лясніцтве. Агульная пл. с.-г. угоддзяў 48,6 тыс. га, з іх асушаных 18,1 тыс. га. На 1.1.1998 y раёне 15 калгасаў, 2 саўгасы,

Клецкі касцёл дамініканцаў Звеставання Маці Божай узведзены ў 1683. Будынак цагляны. Неф (у плане выцягнуты прамавугольнік) і алтарная апсіда з паўцыркульным завяршэннем накрыты высокім агульным дахам. 3 Пн невял. сакрысція. Гал. фасад вырашаны як аб’ёмная 2-вежавая пласціна і падзелены карнізам на 2 роўныя па вышыні часткі. Масіўныя чацверыковыя вежы спачатку завяршаліся пакатымі, потым высокімі 4-схільнымі шатрамі (вярхі разбураны), тарэц даху закрываўся трохвугсшьным франтонам, па вышыні амаль роўным з вежамі. Фасады рытмічна расчлянёны шырокімі пілястрамі, пластыка гал. фасада ўзбагачана нішамі, франтончыкамі, скулытгурай і лепкай. Значна пашкоджаны перабудовамі. Пераабсталяваны пад. правасл. царкву. 2-павярховы будынак к л я ш т а р а ўзведзены ў 1784— 1810. У 1832 кляштар зачынены. Т.В.Габрусь. КЛЁЦКІ МЕХАНІЧНЫ ЗА В0Д. Створаны ў 1969 y г. Клецк М інскай вобл. як філіял Мінскага прыладабуд. з-да імя Леніна. У 1979 і 1983 уведзены ў эксплуатацыю новыя вытв.-адм. і вьггв. будынкі. 3 1998 даччынае прадпрыемства адкрытага акц. т-ва «Мінскі прыладабудаўнічы завод». Асн. прадукцыя (1998): эл. прылады для прамысл. і бытавых мэт (электракіпяцільнікі, электрапрасы, электраводанагравальнікі, трубчастыя электранагравальнікі і інш.). КЛЁЦКІ РАЁН. На ПдЗ М інскай вобл. Утвораны 15.1.1940, скасаваны 25.12.1962, адноулены 30.7.1966. Плошча 1 тыс. км . Нас. 40,8 тыс. чал.

(1998), гарадскога 26%. Сярэдняя шчыльнасць нас. 41 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Клецк. 95 сельскіх населе-

20 фермерскіх гаспадарак. Асн. галіны сельскай гаспадаркі — мяса-малочная жывёлагадоўля, свінагадоўля, лтушгагадоўля, буракаводства. Пасевы збожжавых і кармавых культур. Прадлрыемствы харч. (вытв-сць масла, лладоваагароднінных кансерваў, сокаў, дзідячага харчавання), мэблевай, лёгкай, камбікормавай і лясной прам-сці; вытв-сць буд. матэрыялаў (цэгла). Па тэр. раёна праходзяць чыг. Асіповічы— Баранавічы, аўтадарогі Бабруйск— Слуцк— Брэст, Нясвіж—Лунінец. У раёне 23 сярэднія, базавая, дзідяча-юнацкая спарт., муз., маст. школы, ПТВ, 21 дашкольная ўстанова, 27 клубаў, 42 б-кі, 5 бальніц, паліклініка, 4 амбулаторыі, 19 фельч.-ак. пунктаў. Клецкі гісторыка-этнагр. музей. Помнікі архітэк туры: царква і капліда (2-я пал. 19 ст.) y в. Бабічы; царква з брамай-званіцай (1-я лал. 19 ст.) і свірад (1811) y в. Галыдка; ветрады млын (лач. 20 ст.), сядзіба (19— 20 ст.) y в. Даматканавічы;

царква (сярэдзіда 19 ст.) y в. Ёдчыцы; 2 царквы (2-я лал. 19 ст.) y в. Заастравечча; царква і звадіца (19—20 ст.) y в. Междая Слабада; лаштовая стадцыя (1-я лал. 19 ст.) y в. Сіняўка; сядзіба (1909) y в. Стралкава; сядзіба (2-я лал. 19 ст.) і царква (19— 20 ст.) y в. Туча; Радзівілімонтаўскі палацава-паркавы комплекс (1780— 83) y в. Чырводая Зорка; ветраны млын (19—20 ст.) y в. Шэйкі; сядзіба (1-я пал. 19 ст.) y в. Янавічы. Выдаецца газ. «Да новых лерамог». С.І.Сідор.

КЛЁЦКІ ФАРНЫ Т Р 0 ІЦ К І КАСЦЁЛ. Ісдаваў y 16 — 1-й лал. 20 ст. ў г. Клецк Мідскай вобл. Пабудаваны ў сярэдзіде 16 ст. У 1560-я г. М.Радзівіл Чорды лерадаў храм кальвілістам. Тут з лратэстадцкімі лролаведзямі выстулаў бел. гумаліст С.Будлы. Пры Альбрыхце II Радзівіле (маршалак ВКЛ і ўладальнік Клецка) зноў лерададзены гатолікам. У 1607 асвячоны біскулам віленскім Ю.Радзівілам. Узведзеды ў тэхніцы гатычнай муроўкі. Адналефавы лрамавугольлы ў лладе асл. аб’ём і 5-гранлая алсіда завяршаліся агульным дахам. Да лаўн. сцяііы лрэсбітэрыя лрылягала невял. 2-лавярховая сакрысція, на 2-м паверсе якой была скарбдіца. Да гал. фасада была лрыбудавала 3-ярусная вежазваліца (діжлі ярус чацверыковы, астатнія васьмерыковыя) з арачнымі аконнымі лраёмамі, улрыгожаная дішамі і філёдгамі, завершаная кулалам. У інтэр’еры разныя алтары, скульлтура. Пашкоджаны ў Вял. Айч. вайну, узарваны ў 1950-я г. (захавалася ч. зах. сцяны). Т.В.Габрусь, А.М.Кушнярэвіч КЛЁЦКІНА Б.А. ВЫДАВЕЦТВА, лры ватнае выдавецтва ў Вільні ў 1913— 37. Засн. Б.А.Клецкіяым. Выдавала л-ру на бел., лсшьск. і яўр. мовах. У 1921— 31 ісдаваў бел. аддзел, які меў сваю эмблему з выявай сейбіта; выдадзеда 30 арыгідальдых і леракладдых кдіг. Упершыню выдадзена аловесць Я.Коласа «У лалескай глудіы» (1923), леравьідадзены яго кдігі «У глыбі Палесся», «Казкі жыцця» і іяш., лаэт. зб-кі «Шляхам жыцця» Я.Кудалы, «Вядок» М.Багдановіча, «Бярозка» Ядвігіна Ш. У леракладзе на бел. мову выйшлі кдігі «Тарас Бульба» М.Гогаля, «Для дзяцей» (выбранае) Л.Талстога, «Алеся» А.Кулрыла, «Слялы музыка» У.Караленкі, «Прыдц і жабраю» М.Тведа, «Ірладдскія лародныя казкі» С.Макмадуса. Сярод выданняў — кдігі зах.-бел. літаратараў Я.Нарцызава (Я.Драздовіча), Б.Друцкага-Падбярэскага, Я.Пачолкі, бел. ладручнікі ла гісторыі л-ры М.Гарэцкага, геаграфіі А.Смоліча, матэматыцы С.PaKa-Міхайлоўскага, Р.Астроўсгага, А.Гурскага, чытанкі Л.Гарэцгай, А.Смоліч, «Падручны беларуска-польскі слоўнік» Друцкага-Падбярэсгага, «Расгазы аб вялікіх ладзеях розных часоў і дародаў» М.Рубакіна і інш. А.С.Ліс. КЛЁЦКІЯ

А БА Р0Н Ч Ы Я

ЎМАЦА-

ВАННІ, комллекс драўляла-земляных умацавалняў Клецга ў 11— 18 ст. Складаліся з дзядзінца (Высокага замга) і

вакольнага горада (Дольнага замка). Пляцоўка першапачатковага дзядзінца мела форму, блізкую да круга, была ўмацавана валам, з боку псшя — ровам. Мела драўляную сцяну ў выглядзе састаўленых клецей (адсюль назва горада). Дзядзінец збудаваны, відаць, y сярэдзіне 11 ст., узмоцнены ў 1-й пал. 13 ст., меў мураваны склеп і цэйхгауз са зброяй. Вакольны горад пабудаваны ў 12— 13 ст. Складаўся з землянога вала з драўлянай сцяной і рова, мостам злучаўся з дзядзінцам. У сярэдзіне 13 ст. ўмацаванні разбураны, y 1503 спалены крымскімі татарамі, потым адбудаваны. На тэр. вакольнага горада ў 1-й пал. 17 ст. размяшчаўся асабісты двор Радзівілаў. На працягу 17— 18 ст. усе ўмацаванні разбурыліся. Літ:. П а з д н я к о ў В.С. Умацаванні Клецка XI—XVIII стст. / / Гіст.-археал. зб. Мн., 1993. № 2. В.С.Пазднякоў. КЛЕЦЬ, традыцыйная сялянская гасп. пабудова для эахоўвання збожжа, прадуктаў, адзення і інш. Ш ырока вядома ў нар. дойлідстве слав. і балт. народаў, y Скандынавіі. На Беларусі была пашы-

нашага часу, але страцілі свае першапачатковыя функдыі. Выкарыстоўваліся таксама пры буд-ве абарончых збудаванняў (вежы, гародні). Храмы з прамавугольнымі зрубамі і 2-схільнымі дахамі (беэ вярхоў і шатроў) наз. клецевымі. Ю.А.Якімовіч. КЛЕШНА, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дрыса, за 24 км на ПнЗ ад г. Полацк. Пл. 0,49 км2, даўж. 1,1 км, найб. шыр. 700 м, даўж. берагавой лініі каля 3 км. Пл. вадазбору 4 км2. Схілы катлавіны выш. 5— 7 м (на 3 да 20 м), параслі хмызняком, на П н і 3 лесам. КЛЕШЧАВІНА (Ricinus), род кветкавых раслін сям. малачайных. 1 від — К. звычайная (R. communis). Пашырана ў тропіках і субтропіках Азіі і Афрыкі. На Беларусі ішрадукавана. На радаіме К. — кусты або дрэвы выш. да 10 м, y культуры — адна- ці двухгадовыя расліны выш. да 4 м. Сцябло прамое, галінастае, пустое ў сярэдзіне. Лісце буйное, пальчатараздзельнае. Кветкі аднаполыя, y гронкападобных суквеццях, сядзяць групамі па восі суквецця: y верхняй ч. жаночыя, y ніжняй —

клён

работ і атрымання мыйных пакрыццяў, маст. К.ф. (акварэльныя, гуашавыя), якія рыхтуюць на аснове плёнкаўтваральнікаў расліннага паходжання — y жывапісе. А.І.Валожын. КЛЁН (Acer), род кветкавых раслін сям. кляновых. Каля 150 відаў. Пашыраны ва ўмераным поясе Еўразіі, Амерыкі, Афрыкі. На Беларусі трапляецца дзікарослы від К. вастралісты (А. platanoides). Расце ў дубова-грабавых і ялова-шыракалістых лясах, зрэдку ўтварае кляновыя лясы. 3 інтрадукаваных найб. вядомыя К.: ілжэплатанавы, або явар (A. pseudoplatanus), татарскі, або чарнаклён (A. tataricum), прырэчны, або Гінала (A. ginnala), чырвоны (А. rubrum), зеленакоры (A. tegmentosum), мона (A. mono), серабрысты, або цукрысты (A. saccharinum). Лістападныя дрэвы і кусты выш. ад 6—7 да 40 м з раскідзістай густой кронай. Лісце простае, лопасцевае або перыстае, чаранковае, супраціўнае. На працягу вегетацыі змяняе колер ад чырв.-зялёнага праз цёмна-зя-

Клсць y вёсны Пузыры Мядзельскага раёна Міпскай воёл.

рана ўсюды ў 19 — пач. 20 ст. У бел. нар. дойлідстве К. — y гаіане блізкі да квадрата аднакамерны зруб (каля 5 x 6 м) на камянях або дубовых штандарах, накрыты 2-схільнай (радзей вальмавай) страхой з драніцы, саломы, чароту. Тарцовыя сцены звычайна рубіліся закотам. Часам бярвёны 2 ніжніх вянкоў, выпушчаныя да 1 м вонкі, утваралі перад уваходам ганак. На Палессі да пач.

20 ст. існавалі парныя К., злучаныя павецямі. Падлога насцілалася з тонкіх бярвён або плашак (нярэдка абмазаных глінай), столь адсутнічала або была з бярвён y выглядзе скляпення. У некат. К. быў невысокі верхні паверх пад страхой, з галерэйкай на гал. фасадзе, пад паддогай рабілі мураваныя або рубленыя скляпы. К., што стаяла асобна, часта наз. свірнам. К. называлася таксама прыбудова да хаты, якая выкарыстоўвалася як летняе жыллё (звычайна для маладажонаў). 3 хатай злучалася сенцамі або мела самаст. ўваход звонку. У вял. сям’і, дзе было некалькі жанатых сыноў, для кожнай маладой пары будавалі асобную К. У ёй захоўвалі пасаг нявесты. Больш бедныя сяляне замянялі К. каморай-кладоўкай. Часам К. наз. неацяпляльную ч. хаты. К. захаваліся да

Клешчавіва.

мужчынскія. Плод 3-гнездавая каробачка. Насенне — цвёрдае, бліскучае, стракатае, мае ў сабе ядавітыя рэчывы (глікапратэін рыцын і алкалоід рыцынін) і да 60% алею, які выкарыстоўваецца ў прам-сці і медыцыне (т.зв. касторавы). Інсектьіцыдныя, дэкар., кармавыя і тэхн. расліны. У.П.Пярэднеў. КЛЕЯВЫЯ ФАРБЫ , суспензіі пігментаў y водных растворах плёнкаўтваральнікаў (карбаксілметылцалюлозы, полівінілавага спірту, казеіну, крухмалу, камедзі і інш.). Ддя прыгатавання К.ф. выкарыстоўваюць неарган. (напр., вохРа , сурык, ультрамарын) і арган. пігменты. К.ф. ўгвараюць сітаватьія, звычайна няводаўстойлівыя пакрыцці з малой мех. трываласцю, але выдатнымі дэкар. ўласцівасцямі. Выкарыстоўваюць для аздаблення памяшканняў, водаўстойлівыя казеінавыя К.ф. — для вонкавых

335

Клён: 1 — вастралісты; 2 — татарскі;

336

КЛЁПКА

Дэмакр. канстытуцыйнае аб’яднанне). У 1979— 85 і ў 1989—91 ген. сакратар Лігі арабскіх дзяржаў. Аўтар кніг «Арабы і праблемы Палесціны», «Культура: выклік цывілізацыі», «Іслам і сучаснасць».

KJIIÉHT [лац. cliens (clientes)], 1) y Стараж. Рыме свабодны чалавек, яхі аддаваўся пад заступніцтва знатнага рым. грамадзяніна — патрона і быў y залежнасці ад яго. 2) Пастаянны наведвальнік, пакупнік або заказчык; асоба, якая карыстаецца паслугамі адваката, натарыуса і да т.п. Ксла, сукупнасць кліентаў наз. кліентурай.

3 — амерыканскі.

лёны да чырв. -аранжавага. Кветкі раздзельнаполыя ў шчытках, мяцёлках або гронках. Плод — двухкрылатха. Драўніна э высокімі тэхнал. якасцямі, ідзе на выраб муз. інструментаў, мэблі. 3 соку некат. відаў атрымліваюць кляновы цукар. Меданосныя і дэкар. расліны. І.М.Гарановіч. КЛЁПКА, 1) стварэнне заклёпачнага злучэння элементаў канструкцый, пераважна з ліставога металу. Уключае свідраванне або прабіўку адгулін, устаўку заклёпак, само кляпанне — стварэнне (прасаваннем, ударам або выбухам) на другім канцы заклёпкі замыкальнай галоўкі. Для К. прасаваннем выкарыстоўваюць кляпальныя машыны, ударам — кляпальныя малаткі. К л я п а н ы я канструкцыі выкарыстоўваюцца пераважна ў мостабудаванні і ў канструкцыях прамысл. будынкаў з вял. дынамічнымі нагрузкамі (напр., y падкранавых бэльках). 2) Кожная асобная дошчачка, з якіх складаюць бочку, дзежку і пад. КЛЁЦКІ, традыцыйная бел. страва з таркаванай бульбы, пшанічнай або інш. мукі ў форме невял. галачак. Звараныя К. забельваюць малаком, часам заскварваюць. Страва пад падобнай назвай ёсць y літоўцаў (Meckiene). У старажытнасці былі адной з абавязковых страў на памінках пераважна на У Беларусі. К ЛІБІ (Klibi) Ш эдлі (н. 6.9.1925, г. Туніс), туніскі паліт. і дзярж. дзеяч, вучоны ў галіне араб. л-ры і філасофіі. Скончыў Парыжскі ун-т. 3 1951 вьікладчык, журналіст, y 1958-—61 ген. дырэктар радыё і тэлебачання Туніса. У 1961—78 (э перапынкамі) міністр культуры і інфармацыі. Адэін з кіраўнікоў Сацыяліст. дустураўскай партыі (з 1988

К Л ІЕ Н іб Л А (лац. clientela), форма сац.-эканам. залежнасці ў Стараж. Рыме ў 6— 3 ст. да н.э. Кліентамі радавой знаці былі бяднейшыя сваякі, палонныя, якія дапамагалі патрону апрацоўваць зямлю, падтрымлівалі яго на выбарах, удзельнічалі ў ваен. паходах. 3 зараджэннем y Рыме класавых адносін кліентамі называлі найбяднейшых плебеяў. Пасля ўтварэння Рымска-Італійскай федэрацыі сістэма К. пашырылася і на плямёны італікаў. Паступова страціла эканам. значэнне, яе змяніла сістэма каланату. КЛІКА (ад франц. clique шайка, банда), група людзей, якія аб’ядналіся для дасягнення сваіх карысных авантурыстычных ці злачынных мэт (напр., злачынная К., прыдворная К.). КЛІКЎШ Ы Н Рыгор Піліпавіч (н.

4.12.1921, с. Сладкова Цюменскай вобл., Расія), бел. графік. Скончыў Маскоўскі паліграф. ін-т (1956). Выкладаў y Віцебскім пед. ін-це (1959— 70). Працуе ў тэхніках малюнка пяром і лінарьпу. Стварыў станковыя серыі «Ві-

Р Клікушын. Шрыфты «народны» і «ініцыяльны».

цебск, любоў мая» (1960—64), «Вясковыя пейзажы» (1961— 64), «Стары Віцебск» (1962—69), «Успамін пра малую радзіму» (1967—68), лінарыты «Сярод бяроз» (1962), «У майстэрні» (1970), якія вылучаюцца дасканалай пластыкай, графічнай і кампазіцыйнай выразнасцю. Аформіў кнігі твораў К.Крапівы, Ч.Дзікенса, А.Дзюма, К.Паустоўскага і інш. Аўтар арыгінальных шрыфтоў («Увага», «Віцебск», «Вольга», «Сувенір», «Народны», «Ініцыяльны», «Дзвіна» і інш.). Тв:. Шрнфты. Мн., 1964; Шрнфты для художннков-оформмтелей. 2 нзд. Мн., 1984; Декоратавные шрнфты для художественнооформвтельсквх работ. Мн., 1987; Рекламные шрнфты. Вмтебск, 1989; Кннжные, плакатные, декоратавные шрвфгы для художественно-оформнтельскнх работ. Внтебск, 1991. В.В.Шамшур. КЛІМ Рамуальд Іосіфавіч (н. 25.5.1933, в. Хвоева Нясвіжскага р-на Мінскай вобл.), бел. спартсмен (лёгкая атлетыка, кіданне молата). Засл. майстар спорту СССР (1964), майстар спорту СССР міжнар. класа (1965). Засл. дз. фіз. культуры Беларусі (1971). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1956). 3 1997 праф,кансультант Акадэміі фіз. выхавання і спорту. Чэмпіён XVIII (1964, Токіо) і сярэбраны прызёр XIX (1968, Мехіка) Алімп. гульняў. Чэмпіён (1966, Будапешт) і сярэбраны прызёр (1969, Афіны) чэмпіянатаў Еўропы па лёгкай атлетыцы. Уладальнік Кубкаў Еўропы (1965, Осла; 1967, Кіеў). Чэмпіён (1967, 1971), бронз. іфызёр (1963) Спартакіяд народаў СССР, чэмпіён (1966—68, 1971), сярэбраны прызёр (1965, 1969) чэмпіянатаў СССР па лёгкай атлетыцы. Рэкардсмен свету, Еўропы, СССР. КЛІМАВА Аляксандра Іванаўна (н. 1.10.1921, с. Затаболаўка Кустанай-

скага р-на, Казахстан), бел. актрыса. Нар. арт. Беларусі (1963). Нар. арт. СССР (1969). Скончыла Маск. тэатр. вучылішча імя Ш чэпкіна (1949, педагог В.Пашэнная). Працавала ў т-рах Адэсы, Кіева, Харкава. 3 1956 y Дзярж. рус. драм. т-ры Беларусі, адначасова ў 1981—88 выкладала ў Бел. тэатр.-маст. ін-це. Выканаўца драм. роляў. Набыла вядомасць выкананнем рсші Камісара ў «Аптымістычнай трагедыі» У.Вішнеўскага. Лепшым работам уласцівы рамантычная ўзрушанасць, дакладнасць

АІ.Клімава.

псіхал. малюнка, глыбіня і сіла эмоцый: Зубрыч («Трывога» АПетрашкевіча), Жанчына ў белым («Апошняя інстанцыя» М.Матукоўскага), Жанчына («Вяртанне ў Хатынь» ААдамовіча), Рашэль («Васа Жалязнова» М.Горкага), Ларыса («Беспасажніца» ААстроўскага), Таланава («Нашэсце» Л.Лявонава), Гелена («Варшаўская мелодыя» Л.Зорына), Ніла Сніжко («Барабаншчыца» АСалынскага), Клеапатра («Антоній і Клеапатра» У.Ш экспіра), Марыя Сцюарт («Марыя Сцюарт» Ф.Ш ылера), Гітэль Моска («Двое на арэлях» У.Гібсана), прынцэса Касманаполіс («Салодкагалосая птушка юнацгва» Т.Уільямса). Знялася ў кінафільмах «Каранцін», «Вытокі», «Залаты ганак», «Таму што кахаю», «Па сямейных абставінах», «Радуніца», «Эпілоі>, «Хэпі энд», «Сыны ідуць y бой», y тэлефільмах «Побач з вамі», «Уся каралеўская раць», «Па сакрэту ўсяму свету», «Атланты і карыятыды», «Шапка Манамаха» і інш. Пра К. створаны хранікальна-дакумент. філь-

АКлімавя ў рояі Жанчыны ў белым.

337

мы «Актрыса — мая прафесія», «Апошні спектакль», «Па той бок люстэрка». Літ.: С а б а л е ў с к і А.В. Ад п'есы да спекгакля. Мн., 1965. С. 95—101.

КЛІМАВІЦКЕ

КЛІМАВІЦКАЕ KAMCAMÔJIbCKAМАЛАДЗЁЖНАЕ П А ДП 0ЛЛ Е ў В я лікую Айчынную вайну. Дзейнічала з кастр. 1941 да вер. 1943 на тэр. Клімавіцкага р-на Магілёўскай вобл. Складалася з Клімавіцкай (кіраўнік В.С.Даніленка), Круглянскай (АЛ.Траццякоў) груп, 6 падгруп (АА.Гардзіевіч, К.С.Капаева, Л .Н.Раханскі, М.І.Сталяроў, Р.К.Чаркасава, Г.М.Яйцава); налічвала 42 чал. Падполыіічы кі распаўсюджвалі зводкі Саўінфармбюро, лістоўкі, вялі агітац. работу сярод насельнііггва, ваеннапалонных, y гарнізонах вайск. падраздзяленняў праціўніка. У 1942 наладзілі сувязь з 2- й Клятнянскай і 5-й Воргаўскай партыз. брыгадамі Смаленскай вобл., 45-м атрадам «За Радзіму» Магілёўскай вобл., перадавалі ім звесткі пра рух паяздоў па чыг. Крычаў— Унеча, перадыслакацыю вайск. часцей ворага, падрыхтоўку карных апсрацый, бланкі пропускаў, пашпартоў, медыкаменты, зброю і інш. Разам з партызанамі правялі аперацыю па захопе рэзідэнта герм. разведкі. За час вайны загінула 18 падполыіічыкаў.

Х0ГА АБЯСТЛУШЧАНАГА MAJIAKÂ Знаходзіцца ў г. Клімавічы Магілёўскай вобл. Засн. ў 1945 я к маслазавод. На яго базе ў 1967— 70 пабудаваны завод масла і сухога абястлушчанага малака. 3 1971 галаўное прадпрыемства з Хоцімскім і Касцюковідкім філіяламі. 3 1995 адкрытае акц. т-ва з той жа назвай. Асн. прадукцыя (1998): масла жывёльнае, цэльнамалочная прадукцыя, сухое абястлушчанае малако.

Ю ПМАВІЦКІ ЗА В0Д МАСЛА I СУ-

КЛІМАВІЦКІ

КАМЫНАТ

БУДАЎ-

НІЧЫ Х МАТЭРЫЯЛАЎ. Знаходзіцца ў г. Клімавічы Магілёўскай вобл. Засн. ў 1928 я к завод сілікатнай цэглы № 2. У Вял. Айч. вайну разбураны, y 1945 адноўлены. 3 1958 сучасная назва. 3 1958 і 1970 працуюць 2 тэхнал. лініі вапнавага цэха (часова спынены), з 1971 — сілікатны цэх. Сыравіна: пясок і мел з радовішча Пясчаная Гара, вапну прывозяць з Гродна і Ваўкавыска. Асн. прадукдыя (1998) — сілікатная цэгла. КЛГМАВІЦКІ

КРАЯЗНАЎЧЫ

М У-

ЗЕЙ. Засн. ў 1978 y г. Клімавічы Магілёўскай вобл. на базе матэрыялаў краКЛІМАВІЦКАЯ ЦАРКВА помнік архі язн. музея гар. сярэдняй школы № 3. тэктуры позняга класіцызму. ПабудаваАдкрыты ў 1984. Пл. экспазіцыі 282 м2, на ў сярэдзіне 19 ст. ў г. Клімавічы Мабольш за 3,8 тыс. экспанатаў асн. фонгілёўскай вобл. Будынак цагляны, складу (1998). Mae калекцыі пісьмовых даецца з крыжовага ў плане асн. аб’ёму крыніц, прадметаў археалогіі, нумізмаі прыбудаваных да яго паўкруглай апсітыкі, зброі, ткацтва, нар. побыту, тводы з усходу і квадратнага бабінда з зараў выяўл. мастацтва Клімавіцкага р-на. хаду. Над сяродкрыжжам чацвярык з Сярод экспанатаў бівень маманта, кавял. светлавым васьмігранным барабаменныя прылады працы 3— 2-га тыс. да нам з купалам. Бабінец завершаны н.э., «Трэбнік* 2-й пал. 19 ст., мінея на 3- яруснай вежай-званіцай (2 чацверыкі крас. 1868, узоры нар. адзення, тканыя і васьмярык з гранёным купалам). Ку- посцілкі, ручнікі, матэрыялы пра Кліпал і званіда ўвянчаны галоўкамі. У дэмавіцкія гімназіі, дзейнасць падполля ў коры выкарыстаны плоскія нішы, сухаВял. Айч. вайну, землякоў Герояў Сав. рыкі, раскрапоўкі ў выглядзе трохвуСаюза і поўных кавалераў ордэна Слагольных франтонаў, двухколерная тынвы, вучоных, мастакоў і пісьменнікаў. коўка. Т.В.Габрусь. Л.М.Андрушкова.

Клімавішыя царква.

338

к л ім а в іц к і

КЛІМАВІЦКІ IIABÉT, адм.-тэр. адзінка на Беларусі з канда 18 ст. да канца 1923. Утвораны пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) y складзе Магілёўскай губ. У 1796 скасаваны, y 1802 адноўлены. Цэнтр — г. Клімавічы. Пл.

3711,4 кв. вярсты, нас. 143 287 чал.

(1897). Падзяляўся на 13 валасцей, меў 543 нас. пункты, y т.л. 12 мястэчак, 36 сёл, 340 вёсак, 139 хутароў, 82 фальваркі (1908). 3 1919 y складзе Гомельскай губ. РСФСР. У снеж. 1923 аб’яднаны з Чэрыкаўскім пав. y Калінінскі павет з цэнтрам y Клімавічах. У.Г.Філякоў.

КЛІМАВІЦКІ РАЁН. На У Магілёўскай вобл. Утвораны 17.7.1924 (у сучасных межах з 17.4.1962). Пл. 1,6 тыс. км2. Нас. 33,7 тыс. чал. (1998), гарадскога 50,7%. Сярэдняя шчыльн. 21 чал. на 1 км2. Цэнтр — г. Клімавічы. 161 сельскі нас. пункт. 10 сельсаветаў: Высакоўскі, Галідкі, Гусаркаўскі, Дамамерыцкі, Кісялёва-Будскі, Лабжанскі, Лазовіцкі, Мілаславідкі, Раднянскі, Ціманаўскі. Раён пацярпеў ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС, з 1986 y зоне радыяцыйнага кантролю, адселены 15 нас. пунктаў. Тэр. раёна знаходзіцца ў межах АршанскаМагілёўскай раўніны. Паверхня раўнінна-ўзгорыстая, пераважна на выш. 160—200 м, найвыш. пункт 214 м (на Пд ад в. Галічы). Карысныя выкапні: торф, мел, мергель, сілікатныя пяскі, гліны. Сярэдняя т-ра студз.

-7,8 °С, ліп. 18,5 °С. Ападкаў 610 мм за год. Вегетац. перыяд 185 сут. У раёне р. Сож з прытокамі Іпуць, Лабжанка, Асцёр (з Сасноўкай), на Пд — р. Жадунька (э Крупняй) і р. Сураў (правыя прытокі Беседзі). На р. Іпуць Мілаславіцкае вадасх. Пашыраны дзярнова-падзолістыя (46,7%) і дзярнова-падзолістыя забалочаныя (33,5%) глебы. Лясы пераважна хваёвыя, яловыя, бярозавыя і асіна-

выя, займаюць 34% тэрыгорыі, з іх 30,5% — штучныя насаджэнні. Пад балотамі 4% тэрыюрыі, асушана 345 га, найб. масівы Булгакаўскае, Фаміно, Саўскае, Вял. Мох. Зона адпачынку Лабжанка. Помнікі прыроды мясц. значэння: лес яловы Гірэевічы ў Клімавіцкім лясніцтве, лес бярозавы Пянькоўхса ў Гусаркаўскім лясніцгве. Агульная пл. с.-г. угоддзяў 82,8 тыс. га, з іх асушаных 13,9 тыс. га. На 1.1.1998 y раёне 9 калгасаў, 5 саўгасаў, 25 фермерскіх гаспадарак, племзавод «Ціманава», навуч. гаспадарка с.-г. тэхнікума, эксперым. база «Раднянская» па насенняводстве бульбы, птушкафабрыка. Асн. галіны сельскай гаспадаркі: мяса-малочная жывёлагадоўля, свінагадоўля, бульбаводства. Пасевы збожжа-

туль 17 снеж. вернуты ў казначэйства Далейшы лёс невядомы. КЛІМАВІЦКІЯ ГІМНАЗІІ, сярэднія агульнаадук. навуч. ўстановы ў г. Клімавічы Магілёўскай вобл. К л і м a в і ц к а я м у ж ч ы н с к а я гімназія Існавала ў 1911— 17. Утрымлівалася за кошт дзярж. казны і спец. сродкаў Тэрмін навучання 5, з 1914 — 8 гадоў У 1916 было 305 навучэнцаў. Прымаліся дзеді розных саслоўяў і веравызнанняў. Пры гімназіі дзейнічалі балалаечны аркестр, гіст. музей; вучнёўская (2476 кніг) і фундаментальная (3380 кніг) б-кі. К л і м а в і ц к а я жа н о чая г і м н а з і я . Існавала ў 1912— 18. Утрымлівалася за кошт ллаты за навучанне. Тэрмін навучання 6 гадоў. У 1915 адкрыты дадатковы пед. клас. У 1916 было 311 навучэнак розных саслоўяў і веравызнанняў. У гімназіях вывучаліся закон Божы, рус., ням., франц. мовы, педагогіка, матэматыка, фізіка, уводзіны ў філасофію, гісторыя, геаграфія, прыродазнаўства і інш. Наладжваліся літ. і муз. вечары, дабрачынныя спеісгаклі, канцэрты і хнш. А.Л.Еўдакімава.

ТЙХНІКУМ. Засн. ў 1932 y г. Клімавічы Магілёўскай вобл. Да 24.2.1997 — саўгас-тэхнікум. Спецыяльнасці (1997/98 навуч. г.): заатэхнія, ветэрынарыя, механізацыя сельскай гаспадаркі. Прымае асоб з базавай і сярэдняй адукацыяй. Навучанне дзённае і завочнае.

КЛІМ АВІЧЫ , хххрад, цэнтр Клімавідісага р-на Магілёўскай вобл. За 124 км ад Магілёва. Чыг. спаішыя на лініі Орша— Унеча. Аўтадарогамі звязаны з Крычавам, Касцюковічамі, Хоцімскам.

17,1 тыс. ж. (1998). У пісьмовых крыніцах упершыню ўххамінаюхша ў 14 ст. ў дакументах, звязаных з родам Асмалоўсхсіх. 3 пач. 17 ст. — паселішча ў Мсціслаўсхсім ваяв. ВКЛ. У 1626 тут заснаваны хсляштар дамііхіханцаў. 3 1720 К. належалі Бялецхсім, з 1758 — Гальінсісім. 3 1772 y складзе Рас. імперыі. 3 1777 горад, цэнтр павета Магілёўскай губ. У 1781 атрымалі герб (у блаісітным полі выява залатой пчалы). У 1850-я г. ў К. 3 гарбарні, 5 пач. навуч. устаноў, бібліягэка, бальіііца, аптэхса. У 1897 — 4714 ж., з іх 50,2% праваслаўных, 47,9% іудзеяў, 1,5% католікаў. У пач. 20 ст. 18 вуліц, 6 завулкаў, 2 плошчы, 750 будынхаў (7 мураваных), 3 царквы, 3 яўр. малітоўныя дамы, 25 рамесных майстэрань, друхсарня, 2 фатаграфіі, дзейнічалі хсаночая і мужчынская гімназіі (гл. ў арт. Клімавіцкія гімназіі), 4 вучылішчы, бальніца, аптэхса, б-ка. 3 ліп. 1924 цэнтр раёна. У 1929—30 праз К. пракладзена чыгунка. У 1939 y К. 9,6 тыс. ж. 3 10.8.1941 да 28.9.1943 акупіраваны ням. фашыстамі, яххія загубілі ÿ К. і раёне 1346 чал., дзейнічала Клімавіцкае камсамольска-маладзёжнае падпоме. У 1959 — 11,6 тыс. ж. Прадпрыемствы харч. (Клімавіцкі завод масла і сухога абястлушчанага малака, лікёра-гарэлачны, хлебапрадуктаў), металургічнай, буд. матэрыялаў (Клімавіцкі камбінат будаўнічых матэрыялаў) лрам-сці. Клімавіцкі сельскагаспадарчы тэхнікум. Клімавіцкі краязнаўчы музей. Брацхсія магілы сав. воінаў. Помнікі архітэюуры 19 ст. — Клімавіцкая царква, жылы дом.

КЛІМАВІЦКІ СКАРБ, буйнейшы скарб антычных манет на тэр. Беларусі. Знойдзены ў 1804 y г. Клімавічы. Схаваны ў 2 ст. н.э. Сюіадаўся з 1815 сестэрцыяў і дэнарыяў «першых рымскіх імператараў». Скарб здадзены ў Прыдворнае казначэйства (Пецярбург), 8.12.1804 перададзены ў Эрмітаж, ад-

КЛІМАКС, клімактэрый (ад грэч. klimax лесвіца), 1) лерыяд лераходу ад лалавой сталасці да пажхллога ўзросту ў чалавека і малл. У большасці жывёл амаль не выяўлены (пасля згасання палавой фунісцыі яны хутхса драхлеюць і гінуць). У жанчын К. настае ва ўзросце 45— 55 гадоў, y мужчын —

вых і кармавых культур. Прадпрыемствы харч. (спірт, мясныя і малочныя вырабы), металаапр., буд. матэрыялаў і паліўнай (торфабрыкет) прам-сці. Па тэр. раёна праходзяць чыгункі Орша— Унеча і Магілёў— Рослаўль, аўтадарогі, якія звязваюць цэнтр раёна э гарадамі Касцюковічы, Крычаў, г.п. Хоцімск, адгалінаванне ад нафтаправода «Дружба» Унеча— Псшацк. У раёне 16 сярэдніх, 7 базавых (у т л . школа-інтэрнат), 6 пач., 2 муз., дзіцяча-юнацкая спарт. школы, тэхнікум, СПТВ, 22 дашкольныя ўстановы, раённы цэнтр культуры, 8 дамоў культуры, 26 клубаў, 35 б-к, 4 бальніцы, паліклініка, 3 амбулаторыі, 22 фельч.-ак. пункты. Помнікі архітэктуры: цэрквы ў вёсках Дубравіца (пач.

20 ст.), Куляшоўка (1893), Лазовіца (пач. 20 ст.), Мілаславічы (2-я пал. 19 ст.). Выдаецца газ. «Родная ніва». Г. С. Смалякоў. КЛІМАВІЦКІ с е л ь с к а г а с п а д Ар ч ы

50—60. Звязаны з узроставымі інвалюцыйнымі працэсамі ў палавых залозах і рэгулюючых сістэмах (коркавыя нервовыя цэнтры і гіпаталамус). У жанчын заканчваецца менапаузай (выпадзенне менструальных цыклаў, авуляцый, здольнасці цяжараць). Пры познім К. мужчыны здольны даваць патомства да глыбокай старасці. Паталагічны К. суправаджаецца эндакрыннымі, вегетатыўнымі і псіхічнымі парушэннямі ў форме клімактэрычнага сіндрому (прьілівы гарачыні, пачашчанае сэрцабіцце, патлівасць, галавакружэнні, парушэнні абмену рэчываў, сну і інш.). Лячэнне тэрапеўтычнае. 2) K. y ф і т а ц э н а л о г i і — заключная стадыя развіцця біяцэнозу, на якой ён знаходзіцца дастаткова доўгі час y стане дынамічнай раўнавагі з навакольным асяроддзем. Залежыць ад клімату, глеб, антрапагеннага ўздзеяння. Паняцце К. дазваляе прадбачыць кірунак натуральнай змены расліннасці, што важна пры эксплуатацыі лясных, лугавых і стэпавых угодДзяў. І.УДуда, А.С.Леанцюк.

KJIIMAT [грэч. klima (klimatos) літар. нахіл; падразумяваецца нахіл зямной паверхні да сонечных прамянёў], шматгадовы рэжым надвор’я, уласцівы пэўнай мясцовасці на Зямлі ў залежнасці ад геагр. умоў; адна з яе асн. геаір. характарыстык. Фарміруецца пры ўзаемадзеянні кяіматаўтваральных працэсаў (прыход і расход прамяністай энергіі на зямной паверхні і ў атмасферы; цыркуляцыя атмасферы; вертыкальны цеплаабмен і вільгацеабмен y атмасферы), якія бесперапынна працякаюць y сістэме атмасфера—акіян—суша; мадыфікуюцца геагр. фактарамі і ствараюць разнастайныя тыпы К. Уяўленне пра К. складваецца на аснове стат. абагульнення вынікаў шматгадовых назіранняў над асн. метэаралагічнымі элементамі — сонечнай радыяцыяй, т-рай і вільготнасдю паветра, атм. ціскам, скорасцю і напрамкам ветру, воблачнасцю, атм. ападкамі і інш. Асн. геагр. фактары, што ўздзейнічаюць на К. асобнага

рэгіёна: г е а г р а ф і ч н а я шырат а, якая вызначае занальнасць і сезоннасць y размеркаванні сонечнай радыяцыі, т-ру паветра, атм. діск і г.д. [гл. Кліматычныя паясы (зоны), Кліматычныя сезоны}\ в ы ш ы н я над yз роўнем м о р а , ад якой залежыць вышынная пояснасць; размеркаванне сушы і мора (суша і вада па-рознаму паглынаюць, зберагаюць і адцаюць цяпло, вільгаць і г.д.); а р а г р а ф і я м я с ц о в а с ц і ўплывае на паветр. цячэнні, т-ру паветра, воблачнасць, атм. ападкі і інш.; а к і я н і ч н ы я ц я ч э н н і пераносяць з нізкіх шырот y высокія значную колькасць цяпла (напр., дячэнне Гальфстрым, якое аказвае значны ўплыў на К. Зах. Еўропы). Халодныя цячэнні з высокіх шырот ахаладжальна ўздзейнічаюць на К. рэгіёнаў, размешчаных y сярэдніх і нізкіх шыротах. Ц ячэнні ўплываюць і на вільгацезварот, садзейнічаюць утварэнню воблакаў і туманаў. К. асобных рэгіёнаў вызначаюцца таксама харакгарам расліннага покрыва, наяўнасцю ледавікоў і снегавога покрыва, асаблівасцямі клімату гарадоў і інш. У залежнасці ад мадггабу разглядаемых частак зямной паверхні вылучаюць макраклімат, мезаклімат і мікраклімат. К. аказвае значны ўплыў на гасп. дзейнасць чалавека: на спецыялізацыю сельскай гаспадаркі, размяшчэнне прамысл. прадпрыемстваў, паветраны, водны і наземны транспарт і г.д. Вывучае К. кліматалогія. ІІ.А.Каўрыга. КЛІМАТ Г0РАДА, мясцовы клімат вял. горада. Яго асаблівасці вызначаюцца характарам забудовы і пакрыцця вуліц, наяўнасцю прамысл. прадпрыемстваў, насычанасцю транспартам і інш. Характарызуецца павышанымі т-рамі і забруджанасцю паветра (іншы раз смогам), аслабленнем сонечнай радыяцыі, памянш эннем выпарэння і адноснай вільготнасці, павелічэннем воблачнасці і ападкаў летам, туманаў зімой, памяншэннем скорасці ветру. Унутры горада на асобных вуліцах і плошчах ствараец-

КЛІМАТАЛОГІЯ

339

ца мноства тыпаў мікракліматаў. У Мінску сярэднегадавая т-ра паветра на 0,3 °С вышэйшая, чым на ўскраінах. Летам ноччу пры бязвоблачным і бязветраным надвор’і розніца т-р павялічваецца да 5—6 °С. Празрыстасць атмасферы ў Мінску на 3%, a ў найб. забруджаных раёнах на 5% ніжэйшая, чым y сельскай мясцовасці, што зніжае гадавы прыход прамой сонечнай радыяцыі на 12— 15%. Колькасць ападкаў y Мінску на 80 мм болыдая, чым y наваколлі. Сярэдняя гадавая скорасць ветру на тэр. Мінскай метэастанцыі на 0,5 м/с меншая, чым на навакольных станцыях. П.А.Каўрыга. КЛІМАТАГРАФІЯ (ад клімат + ...графія), раздзел кліматалогіі, які вывучае тыпы кліматаў і іх пашырэнне на зямным шары. Вывучае геагр. заканамернасці размеркавання розных тыпаў клімату і яго асобных элементаў на розных узроўнях, стварае яго комплексную характарыстыку, выяўляе прычынныя сувязі і ўмовы фарміравання, вызначае межы аднародных клімат. умоў. Дае найб. поўныя колькасныя характарыстыкі і вызначае рэсурсы клімату, якія адпавядаюць практычным запатрабаванням гасп. дзейнасці. Асн. задачы К. — класіфікацыя кліматаў, распрацоўка іх крытэрыяў і метадаў. Найб. пашыраны класіфікацыі рас. вучоных Б.П А лісава (паводле асаблівасцей цыркуляцыі атмасферы), Л.С.Берга (паводле харакгару геагр. ландшафтаў, якія абумоўліваюцца кліматам), ням. вучоных У.П.Кепена (паводле геагр. размеркаванняў т-р паветра і сум атм. ападкаў), А .Пенка (па суадносінах паміж ападкамі і выпарэннем, якія абумоўліваюць характар многіх рэльефаўтваральных працэсаў). П.А.Каўрыга. КЛІМ АТАЛ0ГІЯ (ад клімат + ..логія), навука аб кліматах зямнога шара, іх тыпах, фактарах фарміравання, заканамернасцях геагр. пашырэння і змянення ў часе. Уваходзіць y сістэму геагр. навук і адначасова з ’яўляецца раздзелам фіз. навукі метэаралогіі. Падзяляецца на а г у л ь н у ю , або ф і з і ч н y ю (вывучае генезіс клімату і яго фіз. абумоўленасці), і кліматаграфію. Клімат высокіх слаёў атмасферы вывучае аэракліматалогія, прыземнага слоя паветра — мікракліматалогія, мінулых эпох — палеакліматалогія; дынамічная К. разглядае кліматы і іх фарміраванне ў залежнасці ад агульнай цыркуляцыі атмасферы. Ушіыў клімату на раслінны і жывёльны свет, на розныя бакі гасп. дзейнасці чалавека даследуюць біякліматалогія, агракліматалогія, медыцынская, тэхн. і трансп., лясная, марская К. і інш. Першьм звесткі пра клімат былі ў апісаннях ант. вучоных (Герадот, Сграбон і інш.). У 17—18 ст. англ. вучоныя Э.Галей, Дж.Хэдлі і рас. вучоны М.В.Ламаносаў выказалі меркаванні пра ўплыў атм. цыркуляцыі на клімат. Як самаст. галіна навукі К. сфарміравалася ў

340

КЛІМАТАЛОГІЯ

сярэдзіне 19 ст. (рас. вучоны АІ.Ваейкаў, ням. АГумбальт, У.П.Кепен і інш.). Вял. значэнне для развіцця К. ў 20 ст. мелі працы рас. вучоных АА.Камінскага, Я.С.Рубінштэйн, Л.С.Берга, амер. Г.Ландсберга, Д.Мілера, аўсгр. Ф.Штайнгаўзера і інш. На Беларусі навук. даследаванні ў галіне К. праводзіліся з пач. 20 ст. ў сістэме гідраметэаслужбы (А.І.Кайгарадаў склаў кліматычны атлас Беларусі). Развідцё К. звязана з імёнамі Г.В.Валабуевай, МА.Гольберга, А.І.Савікоўскага (Гідраметэаслужба), А,Х.Ш кляра (БДУ), М .АГольчанкі (БСГА), М .І.Касцюкевіча (Бел. тэхнал. ун-т). ПЛКаўрша. КЛІМАТАЛ0ГІЯ М ЕДЫ ЦЫ НСКАЯ, галіна навукі, якая вывучае ўплыў клімату і надвор’я на арганізм чалавека і метадьі выкарыстання іх y лек. і прафілакг. мэтах; аснова клімататэрапіі і курарталогіі. Вывучае фіз. і хім. паходжанне гідраметэаралагічных і ландшафтных раздражняльнікаў, характар і механізмы фізіял. і паталаг. працэсаў y арганыме чалавека ў розных кліматах, геагр. пашырэнне хвароб (гл. Геаграфія медыцынская). Першыя звесткі па К.м. y працах Гіпакрата, Галена. Навук. асновы заклалі Ііарацзльс, англ. вучоны Т.Сідэнхем. У сярэдзіне 19 ст. выдадзены спец. працы па К.м. (франц. вучоны ГЛамбар і інш.). У Расіі ў 1893 АІ.Ваейкаў абагульніў тагачасныя дасягненні па К.м. y працы «Даследаванне кліматаў з мэтамі кліматы'шага лячэння і гігіены». На Беларусі даследаванні па К.м. пачаў А.Меер y 2-й пал. 18 ст. Мінскае т-ва ўрачоў y пач. 20 ст. даследавала стан насельніцтва Беларусі ў залежнасці ад пражывання ў розных прыродных, y т л . кліматычных, умовах. Навук. даследаванні па К.м. вядуцца ў НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі Мін-ва аховы здароўя Беларусі і інш. Вывучаюцца кліматычныя і прыродныя фактары, механізмы ўздзеяння іх на жыццёвую ёмістасць лёгкіх, работу сардэчнасасудзістай сістэмы, сілу і рухомасць нерв. працэсаў, тэрмарэгуляцыйныя механізмы, скуру і г.д. КЛІМАТАТЭРАПІЯ, кліматаляч э н н е, сукупнасць метадаў выкарыстання асаблівасцей клімату і надвор 'я з лекавымі ці прафілакт. мэтамі; адзін з прыкладных раздзелаў кліматалогіі медыцынскай і фізіятэрапіі. Гал. фактары пры К.: размяшчэнне мясцовасці над узр. м., ступень набліжанасці ці аддаленасці ад мора, т-ра, цыркуляцыя і вільготнасць паветра, інтэнсіўнасць сонечнай радыяцыі (у т л . ультрафіялетавай), воблачнасць і колькасць атм. ападкаў. Асн. метады К. — аэратэрапія, сонцалячэнне, таласатэрапія. К. таксама практыкуецца ва ўмовах пггучна створанага клімату (у спец. камерах, дзе мадэліруюцца кліматычньхя ўмовы розных геаір. зон). Праводзяць К. ў звыклых для хворага мясц. прыродных умовах і на аддаленых кліматычных курортах. Эфектыўная пры хваробах органаў дыхання, сэрца і сасудаў, нерв. сістэмы, абмену рэчываў і інш. Пры найб. складаных

выпадках хворым рэкамендуецца пераезд на пастаяннае месца жыхарства ў інш. кліматычііую зону ці перыядычнае яе наведванне. Цесна звязана з агульным умацаваннем здароўя пад уплывам кліматычных фактараў (кліматапрафілактыка) і з павышэннем устойлівасці арганізма да шкоднага ўплыву наваколькага асяроддзя (загартоўванне арганізма). Я.В.Малашзвіч. х л і м а т а ў т в а р Ал ь н ы я

п р а ц &СЫ, атмасферньія працэсы, якія вызначаюць характар клімату Зямлі або асобных яе рэгіёнаў. Глабальныя К.п.: цеплазварот (радыяцыйныя ўмовы на зямной паверхні і цеплаабмен паміж ёю і атмасферай); вільгацезварот паміж атмасферай і зямной паверхняй; агульная цыркуляцыя атмасферы. Для асобных раёнаў істотнымі могуць быць і мясц. цыркуляцыі (брызы, горна-далінныя вятры і г.д.)- Існуе сувязь паміж К.п. і рознымі геагр. асаблівасцямі пэўнай мясцовасці.

KJIIMATPÔH (ад клімат + грэч. thronos месцазнаходжанне), купалападобнае ці інш. формы збудаванне з празрыстых матэрыялаў, y якім штучна ўтвараюцца ўмовы (т-ра, вільготнасць, асвятленне і інш.), блізкія да клімату розных геагр. зон. У адрозненне ад фітатрона ў К. вырошчваюць раслінныя згуртаванні, характэрныя для адпаведнага месцапражывання. КЛІМ АТЫ ЗЁР, пакаёвы кандыцыянер накіраванага дзеяння, прызначаны для ўвільгатнення, частковага ахаладжэння і ачысткі ад пылу паветра. Работа К. заснавана на зфекце выпарэння вады.

Mae вентылятар для засмокгвання паветра, помпу, фільтры, прылады для аўтам. рэгулявання т-ры і адноснай вільготнасці паветра. Прапускае да 500 м3 паветра за гадзіну. КЛІМ АТЫ ЧНЫ Я KÀPTbl, карты, якія адлюстроўваюць тэрытарыяльнае размеркаванне кліматычных умоў, асаблівасці кяімату, развіццё кліматаўтваральных атмасферных працэсаў (напр., рух цыкпонаў і антыцыклонаў) і інш. Складаюцца для прыземнага слоя паветра і для атмасферы па шматгадовых, гадавых, сезонных, месячных даных, ахопліваюць кліматычныя перыяды і эпохі (у т.л. палеакліматычныя). Вылучаюць карты кліматаўтваральных фактараў (сумы сонечнай радыяцыі, радыяцыйны баланс, працягласць сонечнага ззяння), тэрмічнага рэжыму, умоў увільгатнення, ветравога рэжыму, паветранага ціску, атм. з ’яў, кліматычнага раянавання. Да К.к. адносяцца таксама карты ацэнкі кліматычных умоў (напр., для сельскай гаспадаркі — агракліматычныя карты). КЛІМ АТЫ ЧНЫ Я К У Р 0Р Т Ы , курорты, на якіх асн. метадам прафілактыкі і лячэння з’яўляецца клімататэрапія. Паводле вызначальных рыс ландшафтаў і клімату як асн. лячэбна-прафілакг. фактару ўмоўна падзяляюцца на раўнінныя, прыморскія, нізка-, сярэдне- і

высакагорныя, a ў іх межах — з умераным, кантынент., марскім, трапічным, субтрапічным і інш. кліматам. Умовы кліматалячэння і правядзення лячэбнааздараўленчых працэдур прадугледжваюць абсталяванне К.к. спец. месцамі і збудаваннямі: кліматапавільёнамі, верандамі і галерэямі для дзённага ці кругласутачнага знаходжання на свежым паветры, аэрарыямі, салярыямі, пляжамі, месцамі для купанняў, маршрутамі для тэрэнкураў і інш. Курорты Беларусі маюць уласцівасці кліматычных. 3 замежных К.к. найб. вядомыя Паланга (Літва), Юрмала (Латвія), Ленінградская група курортаў, Анапа, Бярдзянск, Сочы, Самацвет і інш. (Расія), Ялта і іншыя курорты Крыма (Украіна), Бакурыяні, Тэберда і іншыя курорты Грузіі, Рыўера (Францыя), Спліг (Харватыя), Борнмут, Брайтан (Вялікабрытанія), Албена, Залатыя Пяскі (Балгарыя), Давос, Лезен (Ш вейцарш), Закапанэ (Полыпча), Есенік (Чэхія), Атлантык-Сіці, Палм-Біч, Тусон (ЗША) і ІН Ш . Я.В.Малашэвіч. КЛІМАТЫ ЧНЫ Я ІІАЯСЫ (30НЫ ), буйныя, дастаткова аднародныя ў кліматычных адносінах вобласці зямнога шара, якія маюць характар шыротных або субшыротных суцэльных ці перарывістых палос. Іх вылучэнне заснавана на заканамернасцях узрастання радыяцыйнага балансу і т-ры паветра ад палюсаў да экватара, на асаблівасцях увільгатнення ў розньіх шыротах і перавазе шыротнага і субшыротнага перамяшчэння паветраных мас y сістэме агульнай цыркуляцыі атмасферы. Вылучаюць экватарыяльны, субэкватарыяльны, па 2 (у Паўн. і Паўд. паўшар’ях) трапічныя, субтрапічныя, умераныя паясы; y высокіх шыротах — субарктычны (субантарктычны) і аркгычны (антарктычны) К.п.(з.) У генет. класіфікацыі кліматаў рас. кліматолага Б.П.Алісава паясы разглядаюцца як найбольшыя адзінкі кліматычнага раянавання. Ш ыротныя паясы часам наз. кліматычнымі зонамі, кліматычныя паясы звязваюць са зменамі клімату па вертыкалі ў горных краінах. КЛІМАТЫ ЧНЫ Я РЭСЎРСЫ , невычарпальныя прыродныя рэсурсы, якія ўключаюць сонечную энергію, вільгаць і энергію ветру. Агракліматычныя і рэкрэацыйныя К.р. характарызуюцца колькасцю атм. ападкаў y вегетац. перыяд, паказчыкамі гадавой сумы ападкаў, т-ры паветра, інтэнсіўнасці сонечнай радыяцыі, ультрафіялетавай забяспечанасцю і інш. К.р. маюць занальны характар (гл. Клімат). КЛІМАТЬІЧНЫЯ С Е 3 0 Н Ы , часгкі ra­ na працягласцю ў некалькі месяцаў, якія вызначаюцца кліматычнымі асаблівасдямі. У экватарыяльным поясе з раўнамерным увільгатненнем і малой амплітудай змены т-ры на працягу года К.с. амаль не выяўляюцца. У субэкватарыяльным, трапічным і часткова субтрапічным паясах К.с. вылучаюць y асноўным па рэжыме ўвільгатнення, ад-

розніваюць с у х і с е з о н (з малой колькасцю ападкаў) і в і л ь г о т н ы с е з о н (са значнай колькасцю ападкаў). Ва ўмераным поясе добра выражаны 4 самаст. сезоны — вясна, лета, восень і зіма, якія вылучаюць пераважна па тэрмічных умовах. Для палярных раёнаў харакгэрны працяглая зіма і кароткае лета, a пераходныя К.с. выражаны слаба. КЛІМАЎ Барыс Канстанцінавіч (22.8.1889, г. Казань, Расія — 13.1.1953), расійскі хімік-арганік. Чл.-кар. АН Беларусі (1936), д-р хім. н., праф. (1935). Скончыў Тэхнал. ін-т y Пецярбургу (1913). 3 1918 дырэкгар доследнага з-да ваен.-хім. камбіната, з 1930 y Ленінградскім філіяле Ін-та торфу AH СССР, y 1935— 50 y ін-це гаручых выкапняў AH СССР. Навук. працы па хім. тэхналогіі цвёрдага паліва, y т л . па хіміі і тэрмічным раскладанні бел. тарфоў.

T’a.: Новые методы термнческой переработкм торфа. Л.; М., 1939.

це. 3 1931 y апараце Ц К КП(б)Б. 3 1940 1-ы саіфатар Вілейскага абкома КП(б)Б. У Вял. Айч. вайну ўдзельнік абарончых баёў на Магілёўшчыне, з чэрв. 1942 сакратар Мінскага, Вілейскага абкомаў КП(б)Б y сав. тыле, y маі 1943 — ліп. 1944 1-ы сакратар Вілейскага падп. абкома КП(б)Б. 3 1944 сакратар Вілейскага, Маладзечанскага, Баранавіцкага абкомаў партыі. 3 1953 1-ы нам., з 1962 нам. Старшыні Савета Міністраў БССР, y 1968— 74 нам. Старшыні Прэзідыума Вярх. Савета БССР, потым навук. супрацоўнік Ін-та гісторыі партыі пры Ц К КПБ. Чл. ЦК КП(б)Б y 1949— 76. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1947— 75, 1980—85, Вярх. Савета СССР y 1954— 66. Аўтар кн. «Партызаны Вілейшчыны» (2-е выд. 1970, з М.Е.Гракавым), «Далёкае і блізкае» (1987).

КЛІМАШЭЎСКАЯ

341

рой Сац. Працы (1940, 1957). Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча (1918). Працаваў на кіруючых пасадах y НДІ і на ав кц . з-дах, выкладаў y ВНУ.

3 1935 гал. канструктар авшц. рухавікоў. Пад яго кіраўніш'вам створаны магутныя рухавікі для знішчальнікаў і бамбардзіроўшчыкаў, якш шырока выкарыстоўваліся ў Вял. Айч. вайну. У пасляваен. перыяд распрацаваў шэраг па-

КЛІМАЎ Міхаіл Міхайлавіч (20.11.1880, С.-Пецярбург — 9.7.1942), расійскі акцёр. Нар. арт. С СС Р (1937). Пачаў пра-

Б.К.Клімаў.

УЯ.Клімаў.

ветрана-рэактыўных рухавікоў. Дзярж. прэмш С СС Р 1941, 1943, 1946, 1949. Літ:. В.Я.Клнмо'в / / Вестя. AH СССР 1954. № 4.

g ftte l

Э нватары яльны по яс

I С уб экв атары ял ь ны пояс □

Т р а п іч н ы я п а я с ы

I C D

I С у б т р а п іч н ы я п а я с ы А р кты ч ны і ан та р кты чн ы паясы

У м ераны я паясы

i---------- 1 С у б а р н т ы ч н ы і I---------- 1 с у б а н т а р к т ы ч н ы

КЛІМАЎ Валерый Аляксандравіч (н.

16.10.1931, Кіеў), расійскі скрыпач, педагог. Нар. арт. Расіі (1972). Нар. арт. СССР (1989). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1956, клас Д .Ойстраха), з 1965 выкладае ў ёй (з 1983 праф.).

3 1957 саліст Маскоўскай філармоніі. У рэпертуары скрыпічныя творы муз. класікі і сучасных кампазітараў. 1-я прэміі на міжнар. конкурсах імя І.Славіка і Ф.Ондржычака (Прага, 1956), імя П.Чайкоўскага (Масква, 1958). КЛІМАЎ Іван Фролавіч (10.9.1903, р.п. Касцюкоўка Гомельскага р-на — 9.10.1991), партыйны і дзярж. дзеяч БССР. Засл. рабатнік культ. БССР (1980). Скончыў Камуніст. ун-т Беларусі (1931), ВПШ пры ЦК ВКП(б) (1949).

3 1923 на прафс., камсам. і парт. рабо-

паясы

фес. дзейнасць y 1901 y правінцыяльных т-рах, з 1904 y маскоўскім Т-ры Корша, з 1909 (з перапынкамі) y Малым т-ры. Творчасць вызначалася высокай прафес. культурай, харакгарнасцю ў выкананні камедыйных і сатыр. роляў: Цяляцеў, Лыняеў, Дудукін, Гарадулін («Ш алёныя грошы», «Ваўкі і авечкі», «Без віны вінаватыя», «На ўсякага мудраца хапае прастаты» ААстроўскага), Фамусаў («Гора ад розуму» АГрыбаедава), Земляніка («Рэвізор» М.Гогаля). Здымаўся ў фільмах. КЛІМАЎ Уладзімір Якаўлевіч (23.7.1892, Масква — 9.9.1962), расійскі вучоны ў галіне авшц. маторабудавання, канструкгар ав кц . рухавікоў. Акад. АН СССР (1953, чл.-кар. 1943), ген.-м. інж.-тэхн. службы (1944). Двойчы Ге-

КЛІМАЎ Элем Германавіч (н. 9.7.1933, г. Валгаград, P ack), расійскі кінарэжысёр. Засл. дз. маст. Расіі (1976). Скончыў Усесаюзны дзярж. ін-т кінематаграфіі (1964). Раннш фшьмы вылучаюцца схкьнасцю да сатыры і эксцэнтрыкі: «Шчыра запрашаем, ці Пабочным асобам уваход забаронены» (1964), «Прыюды зубнога ўрача» (1965). Трагізм, складанасць маральных калізій, глыбокі псіхалагізм уласцкы ф кьм ам «Агонк» (1974, прыз Міжнар. асацыяцыі кінапрэсы, Міжнар. кінафестывалю ў Венецыі, 1982), «I ўсё-ж такі я веру...»

(1976), «Ларыса» (1980, дакумент., кароткаметражны фільм), «Развітанне» (1983), «Ідзі і глядзі» (1985, паводле «Хатынскай аповесці» А.Адамовіча; залаты медаль на Маскоўскім міжнар. кінафестывалі 1985). КЛІМАУКА, вёска ў Прыбыткаўскім с/с Гомельскага р-на, чыг. ст. на лініі Гомель— Чарнігаў. Цэнтр эксперым. базы «Гомельская». За 21 км ад Гомеля.

949 ж., 396 двароў (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Каля вёскі — гарадзішча. КЛІМАІІіФЎСКАЯ Ірына Уладзіміраўна (н. 30.8.1928, Мінск), бел. пісьменніца. Скончыла Літ. ін-т імя Горкага ў Маскве (1960). У 1959— 79 працавала ў газ. «Советская Белоруссня», «Советская культура» (уласны карэспандэнт па Беларусі), бюлетэні «Стронтельство н архнтеісіура Белоруссмм». Друкуецца з 1952. Піша на рус. мове. У зб-ках прозы «Сіні бор» (1960), «На доўгую памяць» (1978), «Пара кахання» (1984), «Шчасце і сэнс жыцця» (1986), нарысаў «Ключыкі і ключ» (1976), «Пятая пара

342

КЛІМЕНІІ

шда» (1980), «Ліст пра шчасце» (1989) праблемы выхавання, духоўнасці асобы, сцвярджэнне высокіх маральных прынцыпаў. Аўтар крыт. артыкулаў. Пераклала на рус. мову кн. С.Майхровіча «Жыццё і творчасць Ф.Багушэвіча» (1961), асобныя творы І.Навуменкі, Я.Скрыгана, У.Шахаўда і інш. Л. С. Савік.

KJIIMÈHII (Clymeniida), атрад вымерлых галаваногіх малюскаў надатрада аманітаў. Назва з грэч. міфалогіі (Клімена — німфа, дачка Акіяна). Каля 30 родаў. Жылі ў познім дэвоне — раннім карбоне (каля 350 млн. г. назад). На Беларусі рэшткі К. зрэдку трапляюцца ў адкладах фамену (верхні дэвон) y Прыпяцкім прагіне. Дыяметр ракавіны 1—50 см. Плоскаспіральныя ракавіны мелі ганіягытавы ra n лопасцевай лініі. Адметаая рыса будовы — сіфон, які прылягаў да спіннога боку (у большасці аманітаў — да брушнога); сіфонныя дудкі значнай даўжыні. Па рэштках К. выэначаюць узрост геал. адкладаў.

KJIIMÉHKA Ганна Пятроўна (н.

10.3.1932, г.п. Арлоўка Кемінскага р-на, Кыргызстан), бел. мовазнавец. Д-р філал. н. (1980), праф. (1981). Скончыла Кіргізскі ун-т (1953). Настаўнічала. 3 1966 працавала ў БДУ, з 1967 выкладае ў Мінскім дзярж. лінгвістычным ун-це. Даследуе англ. лексікалогію і псіхалінгвістыку. Аўтар навук. прац «Пытанні псіхалінгвістычнага вывучэння семантыкі» (1970), «Лексічная сістэмнасць і яе псіхалінгвістычнае вывучэнне» (1974), «Іісіхалінгвістыка» (1982), вучэбна-метадычнага дапаможніка па псіхалінгвістычных метадах вывучэння семантыкі (1986) і інш. Тв:. Некаторыя псіхалінгвістычныя асаблівасці беларуска-рускага двухмоўя (разам з АЯ.Супруном) / / Пытанні білінгвізму і ўзаемадзеяння моў. Мн., 1982; Сопоставнтельная лекснкологня англнйского н русского языков. Мн., 1986 (у сааўг.). І.К.Германовіч. КЛІМ ЕНТ СМАЛЯЦІЧ, Кл ім С м a л я ц і ч (?, Смаленск — пасля 1164), мысліцель, царк. дзеяч, пісьменнік. У 1148 — каля 1155 мітрапаліт кіеўскі і ўсяе Русі. Адукацыю атрымаў, відаць, y Канстанцінопалі. Паводле летапісу, ведаў ант. л-ру, быў знаёмы з творчасцю Гамера, Платона, Арыстоцеля, быў кніжнікам і філосафам. Прыхільнік развіцця ўсходнеслав. культуры, адзін з першых абаронцаў незалежнасці рус. правасл. царквы ад Візантыі. Захаваўся адзіны літ. твор К.С. — «Пасланне смаленскаму прэсвітэру Фаме», y якім ён разважаў пра межы інтэрпрэтацыі Свяшчэннага Пісання, падкрэсліваў духоўна-маральную прыроду чалавека. Важнае месца ў яго светапоглядзе займалі ідэя няхцівасці, акцэнт на духоўным, вечным, непрыняцці ўсяго часовага, матэрыяльнага. К Л ІМ К 0В ІЧ Максім Аляксандравіч (н.

21.10.1958, Мінск), бел. пісьменнік. Сын A.Махнача. Скончыў БПІ (1980).

Працаваў y час. «Бярозка», з 1995 — y творчым аб’яднанні «Тэлефільм» Белтэлерадыёкампаніі. Друкуецца з 1985. Аўтар дэтэкгыўнай аповесці «Сцэнарый смерці» (1991), трылера «Каханка д’ябла» (1992, з М.ІІІайбаком), зб. аповесцей і навел «Мяжа па даляглядзе» (1994), пераказу Бібліі для дзяцей (1995, з Шайбаком), п’ес «Vita brevis, або Нагавіцы святога Георгія» (паст. 1993), «Чорны квадрат» (паст. 1995; абедзве з Ш айбаком), сцэнарыяў маст. тэлефільмаў «У чаканні» (1995), «Апошняя роля» (1997, з У.Сцепаненкам) і дакумент. фільмаў. Творы К. вызначаюцца наватарскімі пошукамі, адметнай стылістыкай. Т.Р.Ермаковіч. К Л ІМ К 0В ІЧ Міхась (Міхаіл Мікалаевіч; 20.11.1899, в. Сялітранка Барысаўскага р-на М інскай вобл. — 5.11.1954), бел. пісьменнік, крытык. Экстэрнам здаў экзамен на годнасць нар. настаўніка. Працаваў y школе, быў на парт. і прафс. рабоце. 3 1932 старшыня аргкамітэта, y 1934— 39 старшыня праўлення СП Беларусі. 3 1943 гал. рэдактар Дзярж. выд-ва БССР, y 1947— 54 літ. кансультант СП Беларусі. Друкаваўся з 1926. Выступаў y розных літ. жанрах (вершы, апавяданні, публіцыст. і літ,крытычныя артыкулы і інш.). Распрацоўваў жанр драм. паэмы («Кацярына Жарнасек», 1937, паст. 1938; «Адшіата», 1945; трылогія «Георгій Скарына», апубл. 1946, 1947, 1955). Аўтар тэксту Дзярж. гімна БССР (1944), драм. абразка пра юнага Т.Ш аўчэнку «На віленскім шляху» (1939), лібрэта опер «Апошні вечар на хутары» (апубл.

1940), «Кастусь Каліноўскі» (паст.

1947), «Песня аб шчасці» (1952), балета «Князь-возера» (паст. 1949), даследавання «Аб жыватворчым уплыве рускай літаратуры на беларускую літаратуру» (1955) і інш. Т в 36. тв. T. 1—2. Мн., 1959; Лясное возера. Мн., 1946; Літаратурна-крытычныя артыкулы. Мн., 1962. С.С.Лаўшук. К Л ІМ К 0В ІЧ Святлана Міхайлаўна (н.

26.8.1935, Мінск), бел. пісьменніца, драматург. Дачка УІ.Клімковіча. Скончыла БДУ (1958). Працавала ў перыяд. друку, на Бел. тэлебачанні, y 1977— 90 адказны рэдакгар бюлетэня «Тэатральны Мінск», з 1994 y час. «Пачатковая школа». Друкуецца з 1958. Піша казкіп’есы пераважна для дзяцей і юнацтва «Балада пра белую вішню» (паст. 1984), «Вясновая песня» (паст. 1993), «Мілавіца» (1997) і інш. Аўтар лібрэта оперы «Дзікае паляванне караля Стаха» паводле аповесці У.Караткевіча (паст. 1989). Піша таксама казкі, апавяданні, нарысы, інсцэніроўкі. Тв.\ Лалі-Лаль: Казка. Мн., 1974; Сказка о царе Юрнке н кузнеце Рымше. М., 1981. К Л ІМ 0В ІЧ Адольф (1900, в. Клюшчані Астравецкага р-на Гродзенскай вобл. — 24.11.1970), бел. грамадскі дзеяч, журналіст, выдавец. Скончыў Віленскую бел. гімназію, Пражскі ун-т (1928). Удзельнік Беларускай канферэнцыі 1918 y Віпьні. Адзін з арганізатараў выдання

час. «Маладое жыццё». У час вучобы ў Празе кіраўнік аддзела міжнар. зносін Аб’яднання бел. студэнцкіх apr-цый. У 1932— 39 рэдактар час. «Самапомач», y 1939—40 удзельнічаў y выданні газ. «Беларуская крыніца». Дзеяч Бел. хрысц. дэмакратыі. Выкладаў y Бел. ін-це гаспадаркі і культуры, Віленскай бел. настаўніцкай семінарыі. У Вял. Айч. вайну ў Бел. нар. самапомачы (г. Ліда). У 1952 арыштаваны органамі НКУС, асуджаны. 3 1956 y Вільні, склаў біягр. слоўнік бел. культ. і паліт. дзеячаў (рукапіс y Цэнтр. навук. б-цы АН Беларусі). ГА.Каханоўскі. К Л ІМ 0В ІЧ Вікенцій Восіпавіч (каля 1830, в. Пярэсека Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл. — каля 1880), удзельнік рэв. руху ў Беларусі ў 1850— 60-я г., кампазітар. 3 казённых сялян. Працаваў арганістам і настаўнікам музыкі ў Навагрудку, настаўнікам сельскай школы і валасным пісарам ў мяст. Паланэчка Навагрудскага пав. Належаў да мінскай рэв. арг-цыі «чырвоных», удзельнічаў y падрыхтоўцы паўстання 1863—64, вёў прапаганду сярод сяЛян. Сябраваў з паэтам В.Каратынскім, мастаком Э.Паўловічам. Аўтар музыкі да элегіі Каратынскага «Туга на чужой старане». У сак. 1863 арыштаваны і пасля працяглага зняволення ў мінскай турме сасланы ў Сібір. Памёр y Іркудку. Г.В.Кісялёў. КЛІМ Т (Klimt) Густаў (14.7.1862, Be­ rn — 6.2.1918), аўстрыйскі жывапісец. Вучыўся ў маст.-прамысл. школе ў Вене (1875— 83). Адзін з заснавальнікаў (1897) і прэзідэнт (да 1905) аб’яднання «Венскі Сецэсіён». Раннім творам уласцівы традыцыі сімвалізму: карціны «Байка» (1883), «Ідылія» (1884), «Каханне» (1895), плафоны Венскага гар. т-ра (1888) і інш. У сталы перыяд працаваў y стылі мадэрн. Творчасць вызначалася асіметрычнасцю кампазіцый, шырокім выкарыстаннем арнаментыкі, плоскаснасцю выяў, з якой кантрастуе натуралістычнасць прапрацоўкі твараў і рук. Сярод работ: «Русалкі» (каля 1899), «Медыцына» (1900—07), «Юдзіф і Алаферн» (1901), «Тры ўзросты жанчыны»

Г.Клімт. Пацалунак. 1907.

(1905), «Пацалунак» (1907), «Смерць і жыццё» (1911— 15), «Адам і Ева» (1917— 18); партрэты Ф.Рыдлер (1906), А.Блох-Баўэр (1907), I. Штаўдэ (1917— 18); пейзаж «Поле макаў» (1907) і інш. В.Я.Буйвал. КЛІМЎК Пётр Ільіч (н. 10.7.1942, в. Камароўка Брэсцкага р-на), савецкі касманаўт. Двойчы Герой Сав. Саюза (1973, 1975), лётчык-касманаўг СССР (1973), ген.-палкоўнік авіяцыі (1998), канд. тэхн. н. (1995). Скончыў Чарнігаўскае вышэйшае ваен. авіяц. вучылі-

шча лётчыкаў (1964), Ваенна-паветр. акадэмію імя Ю.Гагарына (1977), Ваенна-паліт. акадэмію імя Леніна (1983). 3 1965 y атрадзе касманаўтаў. 3 1976 y Цэнтры падрыхтоўкі касманаўтаў імя Гагарына (з 1991 начальнік). 18— 26.12.1973 з В.В.Лебедзевым здзейсніў палёт на касм. караблі «Саюз-13» (як камандзір); 24.5— 26.7.1975 з В.І.Сееасцьянавым — палёт на касм. караблі «Саюз-18» і арбітальнай станцыі «Салют-4» (як камандзір); 27.6— 5.7.1978 з М.Гермашэўскім — палёт на касм. караблі «Саюз-30» (як камандзір) і арбітальнай станцыі «Салют-6» (асн. экіпаж — У.В.Кавалёнак, А.С.Іванчэнкаў). У космасе правёў 78,8 сут. Дзярж. прэмія СССР 1978, 1981.

Je : Рядом со звездамн: Кннга одного полета. М., 1979. Лі/я.: B a г a н о в Н.Н., П a н a с ю к Н.В. П.М.Клнмук. Мн., 1976. КЛІМУЦЬ Яраслаў Іванавіч (н.

10.1.1940, в. Вострава Мастоўскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. крытык, літ.знавец. Канд. філал. н. (1979). Скончыў БДУ (1967). Настаўнічаў. 3 1975 y Mariлёўскім ун-це імя А.Куляшова (з 1986 дэкан філал. ф-та). Друкуецца з 1972. Даследуе шляхі развіцця і стан сучаснай бел. паэзіі і прозы, узаемасувязі і ўзаемаўплыў бел. і рус. л-р; аспекгы ўплыву эпічнай паэзіі Я.Коласа на творчасць рус. паэтаў (кн. «Жыццёвасць традыцый», 1985). Аўтар крытычных аргыкулаў і рэцэнзій, прысвечаных творчасці П.Глебкі, А.Кулакоўскага, І.Навуменкі, А.Пысіна. КЛІМ Я Н К 0Ў Сцяпан Сцяпанавіч (н.

23.4.1945, в. Вял. Сліва Слуцкага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне парашковай металургіі. Д-р тэхн. н., праф. (1992). Скончыў БПІ (1967), дзе працаваў з 1971. 3 1974 y Відебскім тэхнал. ун-це. Навук. працы па шнэкавым прасаванні парашкоў. Распрацаваў тэхналогіі і абсталяванне для фармавання

даўгамерных вырабаў з метал. парашкоў.

Te.: Основы эффектнвных технологнй формообразовання. Внтебск, 1994; Ннструмент н обработка матерналов. Вмтебск, 1997. КЛІН, дэталь прызматычнай формы, 2 рабочыя паверхні якой сыходзяцда пад вуглом. Раскліньвальнае дзеянне К. дае значны выйгрыш y сіле: пры малым вугле і разліковым каэф. трэння 0,1 папярочная сіла ў 5 і болей разоў перавышае прыкладзеную падоўжную сілу.

K- — адна з вял. стараж. вынаходак ча-

Дзеянне сіл y элучэнні з клівам: Fy — прыкладзенае намаганне; Fx — раскліньваючыя намаганні (Fx > Fy).

КЛІНАПІС, старажытнае пісьмо, знакі якога складаліся з груп клінападобных рысачак. Рысачкі выціскаліся на паверхні кавалка мяккай глілы завостранымі палачкамі, якія ўваходзілі ў гліну пад вуглом і стваралі клінападобнае заглыбленяе. Сырой гліле надавалася форма пліткі, кояуса, цыліндра або прызмы, якія потым абпальваліся для захоўвання нанеселых знакаў. К. карысталіся народы Пярэдняй Азіі. Узнік y 4-м тыс. да н.э. ў Шумеры, пазней быў прыстасаваны да вавілонскай, асірыйскай, хецкай, хурыцкай, эламскай, урарцкай і інш. моў. Паходжанне К. — ідэаграфічна-рэбуснае, з сярэдзіны 3-га тыс. да н.э. — славесна-складовае пісьмо. Клінападобныя знакі — вынік паступовай схематызацыі малюнкаў, з дапамогай якіх шумеры каля 3-га тыс. да н.э. пачалі графічна перадаваць назвы канкрэтных прадметаў і абстрактных паняццяў (гл. Ідзаграфічнае пісшо). Першапачаткова клінапісная графіка налічвала каля 1000

* » .4

КЛІНА (ад грэч. klinô нахіляю), к л і нальная змен л івасц ь y біял о г і і, ластуповае павелічэнне або змянш энне (колькасны градыент) якой-н. адзнакі, уласцівасці ўнутры папуляцыі або віду; адно з выяўленняў унутрывідавой геагр. зменлівасці. Тэрмін прапанаваны англ. біёлагам Дж.Хакслі (1939). Можа закранаць колькасныя прыкметы (напр., павелічэнне памераў цела пазваночных y больш высокіх шыротах) і якасныя (напр., адноснае павелічэнне колькасці «чорнай» формы двухкрапінкавай божай кароўкі ў параўнанні з «чырвонай» формай пры нарастанні кантынентальнасці клімату). Развіваецца ў выніку ўзаемадзеяння натуральнага адбору, які прыстасоўвае кожную папуляцыю да лакальнага асяроддзя, з патокам генаў, што вядзе да уніфікацыі папуляцый віДУ-

КЛІНАЛІСЦЕВЫЯ (Sphenophyllales), парадак вымерлых членістасцябловых (хвашчовых) раслін. 1 сям. Існавалі ад позняга дэвону да ранняга трыясу (каля 360— 220 млн. г. назад). Мяркуюць, што гэта былі ліянападобныя расліны, пашыраныя ў вільготных лясах ці ў вадаёмах. Сцябло доўгае, тонкае, травяністае або адраўнелае, рабрыстае, часам разгалінаванае. У некат. форм з шыпамі. Колькасць клінападобных, авальных або лінейных лістоў y кальчаках кратнае 3 (ад 6 да 12). Органы размнажэння (стробілы) — на канцах галін, радзей — y ліставых пазухах. Т.Р.Абухоўская.

be A n n a 'S !

ТМ

з. 5Ц ЕЕІУ д а -+< л * s=vfî

з. - e л лавецтва. Выкарыстоўваедца як інструмент (сякера, калун, зубіла і да т.п.), рэгуліровачная або ўстановачная дэталь y механізмах і машынах, заціскная дэталь y раздымных нерухомых клінавых алучэннях і інш.

343

КЛІНАПІС

: :ь + : :; « f -g w

ш s

î( 0Ф Tl

:=T-r? s. =TI -ШП ^ 6. ЕПК 4T»

JET<T-WT <ТФ J!

M+ET- T—

- Ô Ÿ"TTT

7.t - -ET -aET?Y V- "fTTS + -Kf* V JJ ^ s. =TTT= ^ Il Tl -ïïï T-"

s y-« ^ ЕЙЧ T—

S "Ш -£ =Т»'ТТТ''-Й^ТТ ,0.ТІ4(<іІТ<Т-ШТз?Т?(<гЕз:тг ytîîîî 9.

ТРАНСКРЫПЦЫЯ 1.

2.

3i 4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

...1 su-Si 5arrâ-nl mâtâti Na-i-ri a-di Sa a-na ni-ra-ru-ti-su-nu il-Ii-ku-ni i-na mul-mul-Ii-ia a-di tâmti e-H-ni-ti lu ar-di-sû-nu-ti ma-ha-zi-Su-nu rabûti ak-sud sal-la-su-nu bu-Sà-Su-nu nam-kur-su-nu u-se-ça-a âlâni-su-nu i-na iSâti as-ru-up ap-pul ak-kur a-na till ü kar-mi іі-tir ПЕРАКЛАД

«Шэсцьдзесят цароў Наіры разам з тымі, што прыйшлі ім на дапамогу, я прагнаў сваімі стрэламі да верхняга мора. Іх вялікія гарады я заваяваў. Іх здабычу, іх скарб я забраў сабе. Іх гарады спаліў я агнём, разбурыў, спустошыў, ператварыў y руіны...»________________________________________________

Узор вавілона-асірыйскага клінапісу. Надпіс асірыйскага цара Тыглатпаласара I. абазначэнняў розных складоў і каля 20 тыс. ідэаграм і дэтэрмінантаў. Кліны размяшчаліся гарызантальна <==-, вертыкальна , пад рознымі вугламі Напрамак нісьма спачатку быў верт., слупкамі справа налева, пазней — радковы злева направа. К. праіснаваў каля 4 тыс. гадоў. Найб. познія яго помнікі разнастайныя па жанрах (рэліг. і навук. тэксты, дакумснты, слоўнікі, эпас), адносяцца да 6—4 ст. да н.э. (Стараж. Персія). Сгараж.-перс. К., які меў толькі 41 складовы знак, расшыфраваў y 1802 ням. мовазнавец Т.Ф.Гротэфенд. Хецкія тэксты першы прачытаў чэш. філолаг Ь.Грозны ў 1915. Літ.: Д ь я к о н о в Н.М. Языхн древней Передней Азнн. М., 1967; Ф р я д р н х Н. Нсторня пнсьма: Пер. с нем. М., 1979. А.Я.Міхневіч.

344

клінахлор

KJIIHAXJIÔP (ад грэч. klinô нахіляю + chlores зялёны), мінерал з групы хларытаў, гідраксідалюмасілікат жалеза і магнію. Прыблізны хім. састаў (MgFe)4,75All,25[All,25Si2,75Ol0](OH)g. КрышталЬуецца ў манакліннай сінганіі. Крышталі псеўдагексаганальныя, лускаватыя. Часцей утварае дробналускаватыя аірэгаты. Ксшер ад цёмнага шэразялёнага да светлага аліўкава-зялёнага. Празрысты ў тонкіх пласцінках. Цв. 2— 2,5. Шчыльн. 2,6— 2,9 г/см3. Тыповы мінерал хларытавых сланцаў і многіх інш. горных парод. «КЛІН-ВАЛУН», геалагічны помнік прыроды на Беларусі (з 1990), y в. Арляны Сенненскага р-на Віцебскай вобл. Валун шаравата-ружовага граніту рапаківі (выбаргіт) з крышталямі палявога шпату. Даўж. 2,8 м, шыр. 1,5 м, выш.

4,2 м, y абводзе 11,2 м, аб’ём 9,3 м3, маса каля 25 т. Mae выразную клінападобную форму, якая ўтварылася пры знаходжанні ў актыўнай зоне лёду. Прынесены ледавіком каля 20— 18 тыс. г. назад з Выбаргскага масіву. В.Ф.Вінакураў. КЛІНГЕР (Klinger) Макс (18.2.1857, г. Лейпцыг, Германія — 4.7.1920), нямецкі жывапісец, графік і скульптар. Вучыўся ў Карлсруэ і Берліне ў К.Гусава (1874— 76). Працаваў пераважна ў Лейпцыгу, y 1888— 93 y Рыме. У творчасці спалучаў рысы сімвалізму, мадэрну і сац. крытыкі: жывапісныя работы «Укрыжаванне» (1890), «Хрыстос на Алімпе» (1897), серыі афортаў «Ева і будучыня», «Амур і Псіхея» (абедзве 1880), «Пальчатка» (1881), «Жыццё» (1881—

М Клінгер Пачатак вясны.

84), «Драмы» (1883), «Каханне» (1887), «Пра смерць» (1889, 1898— 1910), дыкл афортаў і літаграфій «Фантазія Брамса» (1890— 94), «Пачатак вясны» і інш. Імкнуўся да адраджэння паліхромнай скулыпуры: «Касандра» (1895), «Бетховен» (1886— 1902) і інш. КЛІНІКА (ад грэч. klinikê догляд ляжачага хворага, лячэнне), спецыялізаваная лячэбна-прафілакт. ўстанова, дзе лячэнне хворых спалучаецца з падрыхтоўкай, перападрыхтоўкай, павышэннем кваліфікацыі ўрачэбных кадраў і правядзеннем навук. даследаванняў ін-тамі навуч., н.-д., удасканалення ўрачоў. Першая К. адкрыта ў г. Страсбур (Германія) y 1728, дзе ўрачы набывалі тэарэт. і практычную мед. падрыхгоўку. У Расіі першы Ген. шпіталь адкрьггы ў 1707 (Масква). У БССР y 1930-я г. бальніцы і інш. лячэбнапрафілакт. ўстановы выкарыстоўваліся як вучэбныя базы мед. ф-та БДУ і Ін-та ўдасканалення ўрачоў. К. ўваходзяць y склад мед. ВНУ ці н.-д. ўстановы і функцыянуюць y Віцебску, Гомелі, Гродне, Мінску. К., або клінічнай кардінай наз. таксама сукупнасць праяўленняў хваробы. Э.А.Вальчук КЛІНІЧНАЯ БІЯХІМ ІЯ, раздзел біялагічнай хіміі, які разглядае асаблівасці абмену рэчываў y хворым арганізме; частка лабараторна-клінічнай дыягностыкі. Вывучае парушэнні біяхім. працэсаў, уплыў лячэбных мерапрыемстваў на іх працяканне, распрацоўвае метады выяўлення біяхім. змен y мэтах дыягностыкі і прагназіравання захворванняў; выкарыстоўвае дасягненні агульнай і мед. біяхіміі, генетыкі, фізіялогіі, фармакалогіі і інш. У адпаведнасці з раздзеламі клінічнай медыцыны вылучаюць тэрапеўтычную, хірургічную, акушэрска-гінекалагічную, псіхіятрычную і інш. галіны К.б. (асобная К.6.). Метады біяхім. даследаванняў: абсарбцыйная фотаметрыя, іонаметрыя, флюараметрыя, імунаферментны аналіз і інш. Асновы К.б. закладзены ў 17 ст. працамі Р .Бойля, y 18— 19 ст. — А.Л.Лавуазье, М.В.Ламаносава і інш. У 1875 А .П .Барадзін прапанаваў спосаб вызначэння азоту ў мачы, y канцы 19 ст. А.Я.Данілеўскі выкарыстаў метад выбіральнай адсорбцыі (раздзялення) трыпсіну. На Беларусі К.б. развіваецца з 1920-х г. пры клініках мед. ф-та БДУ, з 1930 на кафедрах агульнай і шпітальнай тэрапіі, шпітальнай хірургіі, скурна-венерычных, дзідячых хвароб Мінскага мед. ін-та. У 1956 выдадзена манаграфія «Клінічная біяхімія» М.Ф.Меражынскага, y 1957 — «Біяхімія траўмы» Л.С.Чаркасавай, y 1970 створана кафедра клінічнай лабараторнай дыягностыкі Ін-та ўдасканалення ўрачоў, з 1993 гірацуе Рэсп. цэнтр клінічнай лабараторнай дыягностыкі. Літ:. М е р е ж н н с к н й М.Ф., Ч е р к а с о в а Л.С. Основы клнннческой бнохкмнн. Мн., 1965; К о л б В.Г., К а м ы ш н н к о в В.С. Справочшпс по кллннчеекой хнмнн. 2 нзд. Мн., 1982. У.С.Камышнікаў. КЛІНКЕР (ням. Юіпісег). 1) К. д а рожны — высокатрывалая цэгла

(пліты), атрыманая з спец. (клінкерных) глін абпальваннем сфармаванай масы да поўнага спякання. Спосаб фармавання — паўсухі або пластычны, абпальванне робііша ў тунэльных печах пры r -ры каля 1200 “С. К. вызначаецца супраціўляльнасшо да сцірання, даўгавечнасцю, дэкаратыўнасцю (звычайна цёмна-бурага або сінявата-чырвонага колеру). Выкарыстоўваеіша для машчэння дарог, вуліц, падлог y прамысл. будынках, часам для муроўкі фундаментаў, абліцоўкі, y гідратэхн. збудаваннях. На Беларусі вырабляецца на цагельных з-дах і камбінатах буд. матэрыялаў.

2) K. y м е т а л у р г і і — тугаплаўкая запечаная маса, якая застаецца пасля перапрацоўкі (вельцавання) адходаў металург. вытв-сці ў вярчальных печах. Ідзе на далейшую высокатэмпературную перапрацоўку (для здабывання цынку, медзі, свінцу і інш. каштоўных кампанентаў). 3 ) К . ц э м е н т н ы — запечаная сыравінная сумесь (напр., вапняку і гліны або шлаку) для вырабу цэменту. І.І.Леановіч. к л і н б к , баявая частка сякучай і колючай халоднай зброі, якая непасрэдна служыць ддя паражэння праціўніка ў рукапашным баі. К Л ІН 0К , вёска ў Чэрвеньскім р-не Мінскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 22 км на 3 ад г. Чэрвень, 50 км ад Мінска, 20 км ад чыг. ст. Пухавічы.

474 ж., 203 двары (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, магіла ахвяр фашызму. КЛІНОЦКІ БО Й 1942, бой партызан 208-га партыз. атрада (камандзір У.І.Нічьшаровіч) з ням.-фаш. захопнікамі, якія праводзілі карную экспедыцыю ў Кліноцкім лесе Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл. ў Вял. Айч. вайну. У пач. сак. 2 пях. палкі гітлераўцаў, падтрыманыя авіяцыяй і артылерыяй, акружылі паргыз. лагер y лесе за 6 км на Пн ад в. Клінок і пачалі наступленне, але партызаны, дзякуючы здабытым y час бою дакументам і картам праціўніка, y ноч на 6 сак. перадыелацыраваліся за 5 км на Пн, вывезлі туды параненых, боепрыпасы, гаручае, занялі там абарону. Ранідай 7 сак. яны контратакавалі гітлераўцаў на месцы былога лагера, рассеялі засадную групу праціўніка, знішчылі мінамётную батарэю, кулямёты, перасеклі шашу Чэрвень— Пухавічы і выйшлі з акружэння. He дасягнуўшы поспеху, фашысты спалілі пас. Кукіга і в. Лужыца (не аднавілася) Пухавіцкага р-на. КЛІНТАН (Clinton) Уільям (Біл) Джэферсан (н. 19.8.1946, г. Хоп, штат Арканзас, ЗШ А), палітычны і дзяржаўны дзеяч ЗША. Скончыў Джорджтаўнскі (1968) і Іельскі (1973) ун-ты, вучыўся ў Оксфардскім ун-це (Вялікабрытанія, 1968— 70). У 1974— 76 праф. права ва ун-це штата Арканзас. У 1977— 79 ген. пракурор, y 1979— 81 і 1983—93 губернатар штата Арканзас. 3 1993 прэзідэнт ЗШ А ад Дэмакр. партыі. 15.1.1994 знаходзіўся з афіц. візітам y Беларусі (на-

ведаў Курапаты, выступіў перад бел. грамадскасцю ÿ АН Беларусі). Праводзіць курс на ўзмацненне міжнар. ўплыву ЗША, выступае за прыняцце ў НАТО новых членаў з ліку краін Усх. Еўропы, развіццё супрацоўніцгва з Расіяй, вырашэнне Блізкаўсходняга крызісу, канфлікту на Балканах і інш. Пры ім ВПС ЗШ А прымалі ўдзел y ваен. аперацыях y розных рэгіёнах свету, y т л . супраць Ірака (1993, 1996, 1998), Югаславіі (1999, y складзе сіл НАТО).

У.Дж.Клйгпін.

шачнага шва. Дзярж. прэмія Беларусі 1988. Тв:. Острый панхреатят: Патогенез, даагностнха н леченне. Мн., 1981 (у сааўт.); Кмшечный шов. Мн., 1983 (разам з АУ.Шотам, ААЗапарожцам); Основы георнн н прахппш юшіечного шва. Мн., 1994 (у сааўт.). КЛІНЦЙВІЧ Сямён Аляксандравіч (крас. 1899, в. Трабы Іўеўскага р-на Гродзенскай вобл. — 7.10.1937), дзеяч рэв. руху ў Зах. Беларусі. 3 1918 y атрадзе Чырв. гвардыі, удзельнік грамадз. вайны. У 1919 на курсах y Саратаўскай губшколе. 3 чэрв. 1921 на Беларусі ў Слуцкіх пав. к-це КП(б)Б і выханкоме, з канца года на падп. рабоце ў Зах. Беларусі. 3 мая 1926 вучыўся ў Камуніст. ун-це Беларусі. 3 канца 1926 на парт. рабоце ў Заслаўі, з чэрв. 1927 — y Зах. Беларусі. Па даручэнні Ц К К П ЗБ y 1928 забіў МЛ.Гурына-Маразоўскага. У 1929 арыштаваны польск. паліцыяй. У 1932 y выніку абмену палітвязнямі пераехаў y Мінск. У 1937 арыштаваны НКУС і расстраляны. Рэабілітаваны ў 1957. У.М.Міхнюк.

Ва ўнутр. палітыцы выступае за рэфармаванне сістэмы сац. забеспячэння.

Кліо. Рымская мармуровая копія з грэч. арыгінала 3—2 ст. да н.э.

КЛІНЦ&ВІЧ Віктар Юльянавіч (н.

27.6.1931, в. Чаркесы Іўеўскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне хірургіі. Д-р мед. н. (1990). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1957), з 1973 працуе ў ім (з 1989 заг. кафедры). Навук. працы па дыягностыцы і лячэнні хвароб падстраўнікавай залозы, страўнікава-кішачнага тракту, распрацоўцы тэорыі кі-

345

густа II (1697— 1709, 1709— 33). У 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. ў форме К. выпускалі манеты прыватныя асобы ці прадпрыемствы з-за недахопу дзярж. плацежных сродкаў. Часам К. называюць манеты на 6- або 8-гранных пласцінках. К Л ІІІЕР (англ. clipper ці галанд. klipper), быстраходнае марское ветразевае (ці зетразева-паравое) судна з 3— 4 мачтамі, вострымі абводамі і развітой ветразевасцю. Выкарыстоўваліся ў 19 ст. для перавозкі каштоўных грузаў (чаю, вострых прыпраў, шэрсці) і пасажыраў, a таксама для дазорнай і крэйсерскай службаў. КЛІР (ад ірэч. klëros жэрабя), y хрысціянскай царкве сукупнасць свяшчэннаслужыцеляў (святароў, епіскапаў) і царкоўнаслужыцеляў (псаломшчыкаў, дзякоў і інш.); тое, што і духавенства. У раннім хрысціянстве азначала апостальскае прызванне. Потым стала ўжывацца ў значэнні «духавенства» да тых асоб, якія былі выбраны па жэрабю ў якасці служыцеляў культу. КЛІРАС (грэч. klëros), y гіраваслаўнай царкве ўзвышэгіне перад іканастасам для пеўчых, псаломшчыкаў, чытальнікаў y час богаелужэння.

КЛІНТУХ (Columna oenas), птушка сям. галубіных атр. голубападобных. Пашыраны ў Еўразіі і Паўн.-Зах. Афрыцы. На Беларусі пералётны від; сустракаецца ўсюды, найб. на Палессі. Жыве пераважна ў старых лісцевых і мяшаных увільготненых лясах; чароды трапляюцца на лугах, палях, выганах. Даўж. да 33 см, маса да 340 г. Апярэнне шаравата-шызае, шыя і валлё з метал. бляскам, дзюба белая або жаўтаватая. Корміцца нассннем травяністых раслін. Гняздуецца ў дуплах, зрэдку на галінах асіны, вольхі, дуба, ліпы, хвоі. Нясе 2 яйцы (двойчы за год).

Клінтух.

клістрон

К Л І0 , К л і я , y старажытнагрэчаскай міфалогіі адна з дзевяді алімп. муз. Дачка Зеўса і Мнемасіны, муза, якая ўслаўляе. 3 эліністычнага часу лічылася музай гісторыі; яе ўяўлялі ў выглядзе жанчыны са скруткам і грыфельнай палачкай y руках. КЛІПА (ад швед. klippe рэзаць нажніцамі), назва манет квадратнай формы. Выраблялі з мэтай паменшыць затраты працы. Вядомы з пач. 16 ст. ў Даніі, Швецыі. Арыгінальную кампаноўку мелі талеры караля Рэчы Паспалітай Аў-

КЛІРЬІНГ (англ. clearing), сістэма безнаяўных разлікаў за тавары, паслугі, каішоўныя паперы, заснаваная на заліку ўзаемных патрабаванняў і абавязацельстваў. Адрозніваюць К. банкаўскі і валютны. Б а н к а ў с к і К. — сістэма міжбанкаўскіх безнаяўных разлікаў, заснаваных на ўзаемным заліку роўных плацяжоў: ажыццяўляецца праз спец. разліковыя палаты (клірынгавыя дамы). В а л ю т н ы К. заснаваны на міжурадавым пагадкенні і прадугледжвае цэнтралізаваны залік узаемных патрабаванняў і абавязацельстваў па экспарце і імпарце тавараў, аперацыях негандлёвага характару і інш. плацяжах, што ўзнікаюць y выніку развіцця эканам. сувязей паміж асобнымі краінамі. Можа быць аднабаковым і шматбаковым. Выкарыстоўваецца звычайка краінамі, якія не маюць свабоднай абарачальнасці нац. валюты. У.Р.Залатагораў. КЛІРЭНС (англ. clearance), 1) тое, што дарожны прасвет. 2) Прасвет паміж воднай паверхняй і днішчам судна на падводных крылах.

KJIICTPÔH [ад грэч. klyzô б’ю + (элек)трон], электронная прылада для ўзмацнення і генерацыі ваіанняў ЗВЧ. Бывае адбівальны (мае 1 аб’ёмны рэзанатар) і пралётны (2 ці больш); звышмініяцюрныя К. наз. мінітронамі. Прынцып работы К. заснаваны на пераўтварэнні патоку электронаў y пераменны па шчыльнасці паток з дапамогай мадуляцыі скарасцей электронаў эл. полем аб'ёмнага рэзанатара. У а д б і в а л ь н ы х К. электронны паток праходзіць праз зазор рэзанатара, дзе мадулюецца эл. полем ЗВЧ, далей адкідваецца назад полем адбівальніка і пры

346

КЛІСФЕН

другасным праходжанні праз зазор y адваротным напрамку адцае частку кінетычнай энергіі эл. полю ЗВЧ. У п р а л ё т н ы х К. электроны паслядоўна пралятаюць праз зазор уваходнага рэзанатара, дзе адбываецца мадуляцыя па скарасцях, і выхаднога, дзе пры тармажэнні частка іх энергіі пераўтвараецца ў энергію ваганняў ЗВЧ. КЛІСФЁН (Kleisthenês), дзяржаўны дзеяч Стараж. Грэцыі ў 6 ст. да н.э. ГІаходзіў з арыстакратычнага роду Алкмеанідаў, выгнаных з Афін Пісістратьідамі. Пасля выгнання з Афін тырана Гіпія ў 510 да н.э. К. вярнуўся ў Афіны і ўэначаліў афінскі дэмас, апазіцыйны арыстакратам на чале з Ісагорам. У 509— 507 правёў шэраг дэмакр. рэформ, паводде якіх Атыка падзелена на 10 тэр. філаў (замест 4 родавых), савет 400 (буле) заменены выбарным саветам з 500 дэлегатаў, створана калегія з 10 стратэгаў, якая ўзяла на сябе ваен. функдыі, уведзена новая форма тайнага галасавання — т.зв. астракізм. Рэформы К. замацавалі перамогу афінскага дэмасу над радавой арыстакратыяй. К ЛІТЦ Ы Н Г (Klitzing) Клаўс Олаф фон (н. 28.6.1943, г. Сьрода, Полыпча), нямецкі фізік. Чл. Еўрапейскай Акадэміі (1989). Замежны чл. Рас. АН (1994), Нац. АН ЗШ А (1990). Скончыў тэхн. ун-т y г. Браўншвейг (1969). 3 1969 ва ун-тах Вюрцбурга і Мюнхена, з 1985 дырэктар Ін-та фізікі цвёрдага цела імя М.Планка (г. Штутгарт). Навук. працы па фізіцы паўправаднікоў і нізканамерных электронных сістэм. Адкрыў квантавы Хола эфект (1980), што зрабіла магчымым стварэнне новага эталона адзінкі эл. супраціўлення — ома. Нобелеўская прэмія 1985. Тв '. Рус. пер. — Квантованный эффект Холла / / Успехн фнз. наук. 1986. Т. 150, выл. 1. М.М.Касцюковіч. КЛІТЭМНЁСТРА, К л і т э м е с т р а , y старажытнагрэчаскай міфалогіі дачка цара Спарты Ціндарэя, жонка Агамем нана. За грахі яе бацькі К. асуджана Афрадытай тройчы быць замужам. Яе першы муж лідзійскі цар Тантал і іх малы сын былі забіты Агамемнанам, y вымушаным шлюбе з якім К. нарадзіла трох дачок і сына Арэста. У адсутнасць мужа, які кіраваў аблогай Троі, К. пакахала яго саперніка Эгісфа. Апошні забіў Агамемнана пры яго вяртанні з-пад Троі. Паводле літ. паслягамераўскай традыцыі, К., прыкрываючы ўласную здраду помстай за прынесеную мужам y ахвяру Артэмідзе дачку Іфігенію, сама забіла Агамемнана і прывезеную ім Касандру. Пасля царавала з Эгісфам y Мікенах. Забіта сынам Арэстам, які помсціў за бацьку. Вобраз К. адлюстраваны ў трагедыях Эсхіла і Эўрыпіда. КЛІЎЛЕНД (Cleveland), горад на ПнУ ЗША, y штаце Агайо, порт на паўд. беразе воз. Эры. Засн. ў 1796. 492,9 тыс. ж., з прыгарадамі больш за 2,8 млн. ж.

(1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Буйны гандлёва-фін. і

культ. цэнтр краіны. Адзін з буйнейшых y ЗШ А цэнтраў чорнай і каляровай металургіі, металаапрацоўкі, машынабудавання. Найб. развіта аўтамаб. і ваен. прам-сць. Вытв-сць штампаваных дэталей, буд. канструкцый, станкоў і інструментаў, кампанентаў для ракет і самалётаў, прамысл. і быт. электрапрьілад, дарожна-буд. машын, абсталявання для горнай, харч., паліграф. прам-сці, кантрольна-вымяральных прылад, рознага прамысл. абсталявання. Прадпрыемствы хім., паліграф., харч. прам-сці. Метрапалітэн. 8 ун-таў і каледжаў. Музеі. Тэатры, y т.л. адзін з старэйшых y краіне. У К. працуе некалькі арг-цый бел. эміграцыі. Літ:. К у ш н е р В., С я р г е е в а Г. Беларусы ў Кліўлендзе / / Бел. гіст. часоп. 1993. № 2.

КЛІФ (ад англ. сШТ стромкі абрыў, скала, уцёс), б е р а г а в ы ўступ, стромы абразійны абрыў, што ўтварыўся ў выніку разбурэння высокага карэннага берага пад уздзеянем прыбою. Паступова адступае ў бок сушы і павялічвае шырыню абразійнай берагавой тэрасы, што ляжыць каля яго падножжа. КЛІХ (Klich) Эдвард (2.2.1878, г. Скалат Цярнопальскай вобл., Украіна — ліст.

1939), польскі дьіялектолаг, краязнавец, збіральнік фальклору. Скончыў Ягелонскі ун-т y Кракаве. Праф. Пазнанскага ун-та (1929) Даследаваў гаворкі польскай, бел., укр. і цыганскай моў, польскую хрысц. тэрміналогію. У Навагрудскім пав. ад казачніка А.Ваўчка запісаў 18 бел. нар. казак і апавяданняў. Аўтар рэцэнзіі на «Этымалагічны слоўнік» А.Брукнера, y якой адзначыў уплыў усх.-слав. моў на польскую. Тв.: Teksty bialoruskie z powiatu nowogrodzkiego / / Materialy i prace Komisyi jçzykowej Akademii Umiejçtnosci. Krakow, 1903—07. T. 2, z.l—2; Materialy etnograliczne z poludniowo-zachodniej czçsci powiatu limanowskiego / / Materialy antropologiczno-archeologiczne i etnograliczne. Krakow, 1910. T. 11. В.Л.Вярэніч. КЛІЧАЎ, гарадскі пасёлак, цэнтр Клічаўскага р-на Магілёўскай вобл., на р. Ольса. За 91 км ад Магілёва, 7 км ад чыг. ст. Нясета на лініі Магілёў—Асіповічы. 8,6 тыс. ж. (1998). Вядомы з 1592 як в. Клічава Віцебскага ваяв. ВКЛ. 3 1793 y складзе Рас. імперыі. У 1798 сяло ў Любашанскім старостве Аршанскага пав. ; 20 гаспадарак, дзярж. ўласнасць. У 19 ст. ў Ігуменскім пав. Мінскай губ., дзейнічалі шхола, млын, царква. У 1897 y К. 608 ж., праводзіліся 2 кірмашы на год. У 1901 заснаваны Клічаўскі шклозавод. 3 1924 мястэчка, цэнтр Клічаўскага раёна. 3 27.9.1938 гар. пасёлак. 5.7.1941 акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі ÿ K. і раёне 504 чал. 20.3.1942 К. вызвалілі партызаны, была стюрана Клічаўская партызанская зона. У 1943 партызаны зноў разграміпі ў К. адноўлены гарнізон ворага (гл. Клічаўскія баі 1942, 1943). Каля К. існаваў першы ў Беларусі партыз. аэрадром. Вызвалены 28.6.1944 войскамі 3-й арміі 1-га Бел. фронту ў ходзе Бабруйскай аперацыі 1944. 3 1944 y Бабруйскай, з 1954 y Магілёўскай абл. У 1962 —65 уваходзіў y Кіраўскі р-н. У 1972 — 5,3 тыс. ж. Прадпрыемствы дрэваапр., лесанарыхтоўчай, харч. прам-сці. Магілёўскі

саўгас-тэхнікум, 2 сярэднія школы, вячэрняя, муз. і дзіцяча-юнацкая спарт. школы, Дом культуры, 2 б-кі, бальніца, аптэка, паліклініка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Клічаўскі краязнаўчы музей лесу. Брацкая магіла сав. воінаў, партызан, ахвяр фашызму, магілы ахвяр фашызму. Курган Славы. Помнік партызанам. КЛІЧАЎСКАЯ ПАРТЫЗАНСКАЯ 30HA ў В я л і к у ю Айчынную в a й н у, тэрыторыя Клічаўскага, часткі сумежных з ім Асіповідкага, Бялыніцкага, Бярэзінскага, Кіраўскага і інш. р-наў Магілёўскай вобл., якую кантралявалі партызаны. Стваралася з кастр.

1941 y ходзе баёў партызан за вызваленне Клічаўскага р-на ад акупац. улад. Да сак. 1942 партызаны разграмілі больш за 80 варожых гарнізонаў і паліцэйскіх участкаў. На пач. 1944 тэр. зоны склала болып за 3 тыс. км2, дзе знаходзілася больш за 70 тыс. мірных жыхароў пад абаронай 18 тыс. партызан. На яе тэрыторыі ў розныя часы базіраваліся Бабруйскі падп. міжрайком КП(б)Б, Магілёўскі падп. абком КП(б)Б, штаб Магілёўскай ВАГ пры ім, раённыя падп. райкомы К П (Б)Б і ЛКСМ Б, выдаваліся газ. «За Радзіму», «Голас партызана» і інш. 3 ліп. 1942 y Клічаве і в. Галынка Бярэзінскага р-на дзейнічалі партыз. аэрадромы. Стойкая абарона зоны (гл. Клічаўскія баі 1942, 1943, Кучынскі бой 1942) забяспечвала партызанам пастаянную сувязь з Вял. зямлёй, абарону насельніцтва ад карнікаў. У чэрв. 1944 партыз. фарміраванні зоны алучыліся з Чырв. Арміяй. У Клічаве ў гонар партызан насыпаны курган Славы, пастаўлены помнік; помнік на месцы ігрызямлення 1-га самалёта з Вял. зямлі. КЛІЧАЎСКІ

КРАЯЗНАЎЧЫ

МУЗЁЙ

ЛЁСУ Засн. ў 1967, адкрыты ў 1969 y г.п. Клічаў Магілёўскай вобл. як музей нар. славы, з 1998 сучасная назва. Пл. экспазіцыі 370 м2, бсілып за 4 тыс. адзінак асн. фонду (1998). Экспазіцыя складаецца з раздзелаў: чалавек і зямля, чалавек і лес, чалавек і рака. Сярод экспанатаў таксама археал. знаходкі (пацеркі, скроневыя кольцы, прылады працы, фрагменты глінянага посуду) з раскопак на тэр. раёна, прадметы культуры і побыту сялян 19 — пач. 20 ст., вырабы Клічаўскага шклозавода (1901— 14), рэчы з асабістага фонду вучонагагеографа А.А.Смоліча, матэрыялы пра стварэнне і дзейнасць y Вял. Айч. вайну падполля і партыз. руху, творы графікі і жывапісу. Філіял музея — Усакінскі мемарыяльны комплекс. Л.Л.Ачыновіч. КЛІЧАЎСКІ РАЁН. На ПдЗ Магілёўскай вобл. Утвораны 17.7.1924, скасаваны 25.12.1962, адноўлены 6.1.1965. Пл. 1,8 тыс. км2. Нас. 23,2 тыс. чал.

(1998), гарадскога 37,1%. Сярэдняя шчыльн. 13 чал. на 1 км2. Цэнтр — г.п. Клічаў. 140 сельскіх нас. пунктаў. 8 сельсаветаў: Акцябрскі, Бацэвіцкі, Віркаўскі, Ганчанскі, Доўгаўскі, Каўбчанскі, Нясяцкі, Патоцкі. Раён пацярпеў

ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС, y зоне радыяцыйнага кантролю 17 нас. пунктаў. Тэр. раёна ў межах Цэнтральнабярэзінскай раўніны. Паверхня раўнінная, слабапарэзаная. Пераважаюць выш. 150—165 м, найвыш. пункг 176 м (на ПнЗ ад в. Дубно). Карысныя выкапні: торф, і і я с о к , гліны і суглінкі для грубай керамікі. Сярэдняя т-ра студз -7,2 °С, ліп. 17,8 °С. Ападкаў 618 мм за год. Вегет. перыяд 190 сут. 3 Пн на Пд працякае р. Ольса з прытокамі Нясета (з Гарадзечанкай і Турчанкай), Цераболь, Сушанка, Ганчанка, Суша (з Перасопенкай) і Косгрычка, на ПнУ — р. Друць з прытокам Даўжанка, на 3 — р. Бярэзіна. Азёры Танек, Дубавец, Орлінскае. Вадасх. Арэхаўка на р. Нясета. Глебы: дзярнова-падзолістыя (53%), дзярновападзолістыя забалочаныя (21,7%), тарфянабалотныя (16,2%). Пад лесам 57,7% тэр. раёна, з іх 17,5% штучных насаджэнняў. На Пн пераважаюць масівы суцэльнага лесу, найб. Вял. Дулебава. Лясы ў асноўным хваёвыя, бярозавыя і чорнаальховыя, часткова забалочаньм. Пад балотамі 4,2% тэрыторыі, найб. балотныя масівы: Ганчанскае балота, Ванкоўшчына, Заполле. 20 мясц. геал. (тарфяных)

заказнікаў. Помнікі прыроды: рэспубліханскія — дубова-грабавы лес y Бёрдаўскім лясніцгве; мясцовыя — дуброва ў Бацэвіцкім лясніцтве, крыніцы ў в. Бацэвічы і каля в. Ядраная Слабада. Агульная пл. с.-г. угоддзяў 59 тыс. га, з іх асушаных 19,2 тыс. га. На 1.1.1998 y раёне 8 калгасаў, 5 саўгасаў, 25 фермерскіх гаспадарак. Асн. галіны сельскай гаспадаркі: малочна-мясная жывёларадоўля, вырошчванне збожжавых і кармавых культур. Прадпрыемствы харч., дрэваапр., паліўнай, лясной, буд. матэрыялаў прам-сці. Па тэр. раёна праходзіць чыг. Асіповічы—-Магілёў, аўтадарогамі райцэнтр звязаны з гарадамі Беразіно, Бабруйск, Магілёў. Па р. Бярэзіна суднаходства. У раёне 12 сярэдніх, 7 базавых, 7 пач., дзіцяча-юнацкая спарт., 7 муз., маст. шксшы, тэхнікум, 17 дашксшьных устаноў, 23 клубы, 26 б-к, 5 бальнід, паліклініка, цэнтр гігіены і эпідэміялогіі, 19 фельч.-ак. пункгаў. Выдаецца газ. «Сцяг Саветаў». Г С. Смалякоў. КЛІЧАЎСКІ Ш КЛ О ЗА В 0Д Дзейнічаў y 1901— 14 y мяст. Клічаў Ігуменскага пав. (цяпер г.п. Клічаў Магілёўскай вобл.). Вырабляў бутэлькі, аптэчны, фарфоравы і хім. посуд. У 1901 устаноўлена паравая машына (30 к.с.), y

1903 — паравы кацёл. У 1904— 10 працавала. да 135 чал.

клішэвіч____________ 347

КЛІЧАЎСКІЯ БАІ 1942, 1943, баі партыз. фарміраванняў Магілёўскай вобл. з ням.-фаш . захопнікамі ў Вял. Айч. вайну ў г.п. Клічаў. У ноч на 30.3.1942 партызаны атрадаў Клічаўскага (камандзір А.С.Юркаўцаў), В.ІЛівенцава, В.П.Свістунова нанеслі ўдар па папярэдне заблакіраваным гарнізоне ворага (каля 250 гітлераўцаў). Пасля 12-гадзіннага бою партызаны вызвалілі Клічаў, чым завяршылі вызваленне ўсяго Клічаўскага р-на і стварэнне Клічаўскай партызанскай зоны. У ліп. 1942 пад націскам значных сіл праціўніка партызаны пакінулі пасёлак. Ранідай 21.4.1943 2-я і 5-я Клічаўскія партыз. брыгады і рота 1-й Клічаўскай брыгады (іх дзейнасць каардынаваў нач. штаба Магілёўскай ВАГ С.Г. Сідарзнка-Салдаценка) зноў занялі Клічаў, за выключэннем умацаваных пазіцый гарнізона. Праціўнік атрымаў падмацаванне, ням. авіяцыя правяла масіраваную бамбардзіроўку, таму партызаны адышлі. У гонар баёў y Клічаве насыпаны курган Славы, пастаўлены помнік.

больш высокім напружаным тонам. Характэрна прэпазіцыя выказніка ці інш. члена сказа, які нясе інфарм. нагрузку. y канцы К.с. ставіцца клічнік. Шырока выкарыстоўваюцца ў размоўным стылі, y публіцыстыцы, мове маст. л-ры («Мой родны кут, як ты мне мілы!...»); не ўласцівы навук. і афіцыйна-дзелавому стылям мовы.

КЛІЧНАЯ Ф 0Р М А , асобная словаформа назоўніка, якая служыць для выражэння звароту, закліку і выконвае эмацыянальна-валявую функцыю маўлення. Захавалася ва ўкр. мове, y рус. мове сустракаецца тсшькі ў асобных гаворках.

3 інш. слав. моў захавалася ў подьскай, чэш., балг., сербскахарвацкай, бел. і некат. інш. У сучаснай бел. мове ў залежнасці ад значэння назоўніка і характару яго асновы можа заканчвацца на галосныя «-е» («браце»), «-у» («ветру»), «-о» («дзяўчо»), «-а» («дружа»), «-ю» («чаю») і інш. Выкарыстанне абмежавана пераважна эмацыянальна-валявой сферай. Ужываецца ў размоўным стші («пап», «Мань»), часткова ў публіцыстычным стші, y эпісталярным жанры і найб. шырока ў маст. л-ры («Смялей, беларусе-араты!»). К.ф. распаўсюджана таксама ў бел. фальклоры і бел. дыялехтах («мамо», «Галё»). У маўленні характарызуецца спецыфічнай інтанацыяй звароту, закліку часта ў спалучэнні э часцідамі («Гэй, хлебаробе мазольны!»). Пры выкарыстанні з залежнымі словамі ўтвараюцца клічныя словазлучэнні («Краю мой родны, як выкляты богам!*). Пры інтанацыйнай і сэнсавай завершанасці К.ф. і клічныя словазлучэнні ўтвараюць клічныя сказы. Л і т Н а р к е в і ч АІ. Наэоўнік: Граматычныя катэгорыі і формы. Мн., 1976; Беларуская граматыка. Ч. 1. Мн., 1985. Л.А.Антаннж. КЛІЧНІК, гл. ў арт. Знакі прыпынку. КЛІЧНЫ СКАЗ, сказ з рознымі аб’ектыўна-мадальнымі значэннямі, які служыць ддя выражэння эмацыянальнаацэначных адносін да рэчаіснасці. Канструктыўныя элементы К.с.: выкяічнікі, эмацыянальныя часціцы і клічная інтанацыя, якая заўсёды мае эмацыянальна-экспрэсіўную афарбоўку — узрушанасць, урачыстасць і да т.п. Па характары вымаўлення клічнымі моіуць быць апавядальныя сказы, пытальныя сказы і пабуджальныя сказы. У адрозненне ад няклічных сказаў К.с. вымаўляецца

Літ:. Беларуская граматыка. Ч. 2. Мн., 1986. ЛА.Антанюк. К ЛІЧНЫ с к л о н , гл. ў арт. Клічная форма. КЛІШЧАНКА Анатоль Пятровіч (н.

1.9.1946, г. Калінінград, Расія), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н. (1995), праф.

(1996). Скончыў БДУ (1969), дзе і працуе. Навук. працы ў галіне нелінейнай оптыкі і лазернай фізікі. Распрацаваў спектральна-палярызацыйныя метады вызначэння тыпаў і механізмаў нелінейных працэсаў y малекулярных сістэмах. Тв.\ Фнзнческлй практнкум. Мн., 1986 (у сааўт.); Обобіценный метод опнсання формнровання полярюованного нзлучення в лазерах на растворах краснтелей (разам з Л.І.Буравым, АП.Лістападам) / / Журн. прнхладной спектроскопнн. 1997. Т. 64, № 5. П. М.Бараноўскі.

K J iim à (франц. cliché), 1) друкарская форма высокага друку, прызначаная для паліграф. ўзнаўлення ілюстрацый, a часам і тэксту. Бываюць штрыхавыя (атрымліваюць са штрыхавога арыгшала з элементамі аднолькавай насычанасці — з чарцяжоў, рысункаў пяром і інш ), растравыя (атрьгмліваюць з паўтонавых выяў з элементамі рознай насычанасці — з фатаграфій, акварэльных малюнкаў і да т.п.) і камбімавамыя. Вырабляюць К. фотамеханічным (гл. Аўтатыпія), элекграмеханічным (гравіраваннем металу) спосабамі і фотаполімерызацыяй (уздзеяннем святла на полімерныя матэрыялы, з якіх утвараюцца друкарскія элементы). К. звычайна робяць з дробнакрышталічнага цынку (гл. Цынкаграфія), магнію, часам з медзі і алюмінію. 3 аднаго К. атрымліваюць да 1 млн. адбіпсаў.

2) Хадзячы (стэрэатыпны) выраз, які механічна ўзнаўляецца (ужываецца) y тыповых моўных кантэкстах і сітуацыях; шаблонная (збітая) фраза. Гл. таксама Штамп. К Л ІІІіФ віЧ Уладзімір Сідаравіч (12.3.1914, в. Краснадворцы Салігорскага р-на Мінскай вобл. — 14.11.1978), бел. паэт. Скончыў педкурсы ў Слуцку, вучыўся ў Мінскім пед. ін-це (1933— 36). У 1936 беспадстаўна арыштаваны, y 1937 сасланы на Калыму. У 1939 вернуты ў мінскую турму на даследаванне. У Вял. Айч. вайну жыў y Слуцку, служыў нам. старшыні гаруправы, рэдагаваў «Газэту Случчьіны». 3 1944 y Германіі, з 1948 жыў y г. Лос-Анджэлес (ЗША). Рэдагаваў ратапрынтны час. «Беларус y Амерыцы», выкладаў y каледжы. Друкаваўся з 1931. У вайну змяшчаў вершы ў выданнях «Беларуская газэта» (М інск), «Новы шлях» (Рыга), «Беларускі работнік» і «Раніца» (Бер-

348

клод

лін). Яго творы ў калектыўных зб-ках «Песняры Случчыны» (1943, Слуцк), «Ля чужых берагоў» (1955, Мюнхен). У паэме «Васіль Каліна» (1965, Лондан) паказаў жыццё вёскі ў перыяд калектывізацыі, масавыя рэпрэсіі супраць сялян і інтэлігенцыі. Паэма «Шлях y светлае» прысвечана гісторыі БССР i СССР. Тв:. Далячынь: Вершы. Саўт-Рывер, 1964; Сняцца дні мне залатыя. Мн., 1973; [Вершы] Ц Туга па Радзіме. Мн., 1992. А.В.Мальдзіс, Б.І.Сачанка. КЛОД (Claude) Альбер (23.8.1899, г. Нёшато, Бельгія — 22.5.1983), бельгійскі вучоны ў галіне біялогіі клеткі і анкалогіі. Скончыў Льежскі і Берлінскі ун-ты (1929). 3 1929 y мед. цэнтры Ракфелераўскага ін-та (Нью-Йорк). 3 1949 — праф., y 1950— 72 дырэктар Брусельскага ін-та Ж.Бардэ, з 1970 заг. лабараторыі Брусельскага ун-та. Чл. бельг. Каралеўскай мед. акадэміі (1947). Навук. працы па анкалогіі, вывучэнні клетачных структур, функцыянаванні клеткі. Выкарыстаў метад дыферэнцаванага цэнтрыфугавання субклетачных структур, выдзеліў мікрасомы, выявіў y мітахондрыях наяўнасць акісляльных працэсаў. Нобелеўская прэмія 1974 (з К.Р. Д э Дзювам і Дж.Э.Паладэ).

КЛ0МЛЯ, традыцыйная бел. рыбалоўная прылада. Mae выгляд трохграннай прызмы, абцягнутай сеткай (апрача адной ірані). Рабілі яе на драўляным каркасе ці з прутоў. Рыбу лавілі ўдваіх уброд: тапілі К. ў вадзе, заганялі рыбу ў яе, падцягваючы К. да берага і боўтаючы нагамі. К. была пашырана на Палессі, Гродзеншчыне. І.М.Браім. КЛОН (ад грэч. klôn галіна, парастак, нашчадак), сукупнасць клетак або асобін, што паходзяць ад агульнага продка ў выніку бясполага размнажэння. Аснова ўтварэння К. — мітоз (у бактэрый — простае дзяленне): генетычная інфармацыя падзяляецца пароўну паміж мацярынскімі і даччынымі клеткамі. У м і к р а б і я л о г і і К. — патомкі адной клеткі. У с е л е к ц ы і р а с л і н К. — патомкі адной расліны, расплоджаныя атожылкамі, чаранкамі, цыбулінамі, карэнішчамі і інш. яе часткамі.

Новы метад атрымання К. раслін (напр., новы сорт бульбы) — вырошчванне іх з адной клеткі з дапамогай клетачнай культуры. Выкарыстоўваецца ў біялогіі, медыцыне, харч., хім. і мікрабіял. прам-сці.

КЛбнДАЙК (Klondike), залатаносны раён на П нЗ Канады, y бас. р. Клондайк, правага прытока р. Юкан. Агульная пл. 1800 км2. Адкрыты ў 1896. На пач. 20 ст. выклікаў «залатую ліхаманку». Россыпныя радовішчы, да сярэдзіны 1960-х г. амаль выпрацаваны. За час эксплуатацыі здабыта каля 300 т золата. Гал. населены пункт — г. Доўсан. КЛ0ПАЎ Анісім Андрэевіч (14.5.1914, в. Наваселле Ушацкага р-на Віцебскай вобл. — 4.2.1995), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Калінінскім, 1-м Прыбалт. і 3-м Бел. франтах. Камандзір сапёрнага аддзялення мал. сяржант К. вызначыўся ў студз.— крас. 1945 y баях ва Усх. Прусіі.

КЛ0ПШТАК (Klopstok) Фрыдрых Готліб (2.7.1724, г. Кведлінбург, Германія — 14.3.1803), нямецкі паэт і драматург; адзін з пачынальнікаў сентыменталізму. Вучыўся ў Іенскім і Лейпцыгскім ун-тах (1745— 48). Пісаў оды, гімны, y якіх упершыню ў еўрап. л-ры выкарыстаў ант. страфічныя памеры (алкеева, асклепіядава, сапфічная строфы) і верлібр. Лірыцы К. ўласціва адмаўленне жорсткай грамат. рэгламентацыі і рацыянальнасці, яе гал. тэмы — усхваленне сяброўства і кахання, хараства прыроды і гармоніі сусвету, творчай моцы Бога і чалавека, пратэст супраць тыраніі і духоўнага рабства народа. Гал. твор — напісаная гекзаметрам на біблейскі сюжэт эпічная паэма «Месіяда» («Месія», 1748—73), якая адзначана глыбокім лірызмам і тонкай пачуццёвасцю, што было новым y развіцці эпасу. Аўтар драм на біблейскія сюжэты. Упершыню звярнуўся да герм. міфалогіі ў лірыцы і гіст. паданняў y драматургіі (драмы-«бардыты» «Бітва Германа», 1769; «Герман і князі», 1784; «Смерць Германа», 1787). Паўплываў на л-ру *Буры і націску». Літ:. Г е й м a н Б.Я. Клопшток / / Мсторня немецкой лнтературы. М., 1963 Т. 2. Г.В.Сініла.

Рыбакі з шіомляй. Былая вёска Лучынка Слуцкага павета Мінскай губ. Пач. 20 ст.

«КЛОСЫ» («Klosy», «Каласы»), навукова-літаратурны ілюстраваны часопіс памяркоўна-ліберальнага кірунку. Выходзіў y 1865— 90 y Варшаве на польск. мове 1 раз y тыдзень. Рэдактар К.Вуйціцкі (да 1875), А П яткевіч (АПлуг, з 1879 гал. рэдактар). Змяшчаў матэрыялы па л-ры, гісторыі, археалогіі, этнаграфіі, фальклоры, краязнаўстве, a таксама нататкі з падарожжаў, успаміны, біягр. нарысы, тэатр. і муз. агляды, пераклады маст. твораў, мясц. і замежную карэспандэнцыю. Выданне вызначалася высокім графічным і маст. узроўнем (мастакі М.ЭАндрьіёлі, С.Віткевіч, Ф.Кастшэўскі, Н.Орда, Ю.Фалат і інш.). У часопісе аііубліхаваны працы пра Беларусь Вуйціцкага «Яўстах граф Тышкевіч» (1865), М.Камінскага «Танцы народа Павілля* (1866), В.Поля «На азёрах» (1869), З.Шчэрві «Экскурсія ў Пінск і на Піншчыну» і АПлута «Руіны замка ў Міры» (абедзвве 1877) і «Аляксандр Ходзька» (1881), В.Каратьшскага «Ігнат Дамейка» (1877), З.Глогера «Земляробчыя абрады» (1879) і «Колькі слоў пра народныя і нацыянальныя песні* (1881), Э.Хлапіцкага «Апавяданні з вандроўкі па краі» (1887), В.Бютнера «Перажвггкі язычніцтва на Палессі» (1890) і інш., маст. творы АЭ.Ацьшца, Э.Ажэшкі, Ю.Крашэўскага, Я.Лучынві, М.Радзевіча, У.Сыракомлі і інш. У 1890 злітві з час. «Tygodnik ilustrowany» («Ілюстраваны штотыднёвік»), Літ:. S z y n d l e r B. Tygodnik ilustrowany «Klosy» (1865—1890). Wroclaw, 1981. Ю.І.Вашкевіч, А.ФЛітвіновіч. КЛОТ ( К л о т фон Юргенс б y р г ), сям’я расійскіх мастакоў 19 ст. Нарадзіліся ў Пецярбургу. Пётр Карлавіч (5.6.1805— 20.11.1867), скулыггар і ліцейны майстар. 3 1829 наведваў класы Пецярбургскай AM, з 1838 яе праф. і заг. ліцейнай майстэрні. Працаваў y анімалістычнай манум. скулытгуры і дробнай пластыцы. У творчасці спалучаў традыцыі класіцызму з імкненнем да непа-

Да арт. Клот. П. К л о т. Утаймавальнік каня. Скулвптурная група на Анічкавым мосце ў Пецярбургу. 1833—49.

срэднай фіксацыі жыццёвых назіранняў. Сярод твораў: 4 групы ўтаймавальнікаў коней на Анічкавым мосце (1833— 49), помнікі І.Крылову ў Летнім садзе (1848— 55) і Мікалаю I (1856— 59, з М.Рамазанавым і Р.Залеманам) — усе ў Пецярбургу; «Кабыла з жарабём» (1854— 55) і інш. М і х а і л Канс т а н ц і н а в і ч (11.1.1833— 29.5.1902), жывапісец. Пляменнік Пятра Карлавіча. Скончыў ІІецярбургскую AM (1858), y 1871— 86 праф.-кіраўнік яе пейзажнага класа. Чл.-заснавальнік Т-ва перасоўных маст. выставак (гл. Перасоўнікі). У 1858—61 y Ш вейцарыі і Францыі. Аўтар рэаліст. пейзажаў рус. вёскі: «Вялікая дарога ў восень» (1863), «На раллі» (1872), «Лясная далечыня апоўдні» (1876— 78) і інш. М і х а і л П я т р о в і ч (29.9.1835— 20.1.1914), жывапісец. Сын Пятра Карлавіча. Правадз. чл. Пецярбургскай AM (1895). Вучыўся ў А.Агіна, скончыў Пецярбургскую AM (1861). У 1857—60 y Парыжы, y 1862—

65 y Мюнхене. Чл.-заснавальнік Т-ва перасоўных маст. выставак. Аўтар сентыментальных жанравых кампазідый: «Рыбакі фіны» (1855), «Хворы музыкант» (1859), «Апошняя вясна» (1861), «Чорная лава» (1871) і інш. К Л 0Ч К І, дзяржаўныя дзеячы ў ВКЛ герба «Павяла». Родапачынальнік Ян, пгго жыў y сярэдзіне 15 ст. і пакінуў сыноў Войцеха, Міхну, Мікалая і Алехну. 3 іх Войцех [каля 1450(?)— 1514] служыў ахмістрам вял. княгіні Алены Іванаўны, набыў маёнтак Дарагова ў Новагародскім пав.; y канцы жыцця быў намеснікам ковенскім. Яго сын Мацей (каля 1480— 1543), ваявода віцебскі з 1532 і адначасова (з 1533) намеснік Аболецкага маёнтка каралевы Боны Сфорцы, староста жамойцкі з 1542, часам выкарыстоўваў прозвішча Ахмістровіч. Быў жанаты з Кацярынай Глябовіч, спадчынніцай маёнтка Рудка на Падляшшы. У 1528 ставіў са сваіх маёнткаў y войска 65 коннікаў. Памёр без нашчадкаў. Іншыя галіны роду К. згаслі ў 2-й пал. 16 ст. В.Л.Насевіч. КЛУАТР (франц. cloître ад лац. claustrum закрытае месца, пазней — манастыр), крытая аркадная галерэяабход ваксш прамавугольнага двара манастыра ці дарк. комплексу, тыповая для раманскай і гатычнай архітэктуры.

КЛУБ (англ. club), грамадская арганізацыя, якая аб’ядноўвае людзей з мэтай зносін на аснове паліт., навук., маст., спарт., прафесійных і інш. інтарэсаў, a таксама для сумеснага правядзення вольнага часу. Узніклі ў Англіі ў 16 ст.

2) Будынак, памяшканне такіх арганізацый. КЛЎБЕНЬ, відазменены парастак, сцябло якога з адным або некалькімі міжвузеллямі, моцна разрастаецца і назапашвае пажыўныя рэчывы (крухмал, алей); орган узнаўлення двух- і шматгадовых раслін. Бьгаае надземны, звычайна зялёны, мае лісце (кальрабі, некат. архідэі), і падземны — бясколерны, y пазухах рэдукаванага лісця знаходзяцца пупышкі, т.зв. «вочкі» (бульба, стрэлкаліст, тапінамбур). У некат. жывародных раслін (напр., зубніца клубняносная) надземныя К. развіваюцца ў суквеццях і пазухах лісця, пасля ападання ўкараняюцца і ўтвараюць новыя расліны. Ад

К. адрозніваюць каранёвыя шышкі (запасальныя прыдаткавыя карані ў батату, вяргіні) і караняплоды (у іх утварэнні разам з парасткам прымае ўдзел гал. корань, напр., бурак, рэдзька). КЛУБЕНЬЧЫКАВЫ Я БАКТбРЫ І (Rhizobium), род азотфіксавальных бактэрый, што ўтвараюць клубеньчыкі на каранях многіх бабовых раслін. Пры асіміляцыі К.б. малекулярнага азоту ён пераходзіць y засваяльную для раслін форму, a расліны забяспечваюць бактэрыі пажыўнымі рэчывамі. Уступаюць y сімбіёз з пэўным відам раслін, што ўзята за аснову іх відавой класіфікацыі (напр., Rh. trifolii спецыфічны тсшькі для канюшыны, Rh. melitoli — для баркуну, люцэрны). У вольным стане К.б. — рухомыя палачкі 0,5—0,9 х 1,2—3 мкм, грамадмоўныя, няспораўтваральныя. Аэробы і факультатыўныя анаэробы. Пры адсутнасці бабовых раслін жывуць y глебе як сапрафіты. Абагачаюць ілебу азотам, выкарыстоўваюцца для вьпв-сці бактэрыяльных угнаенняў КЛУБНЕЦЫ БЎЛІНА, відазменены падземны парастак, падобны выглядам на цыбуліку, a будоваю — на юіубень; орган вегетатыўнага размнажэння. Звонку ўкрыта сухім плевачным лісцем, y мясістай сцябловай ч. назапашваюцца па-

клубны я

349

жыўныя рэчывы. Характэрна для відаў крокусу, пазнацвету, шпажніку. К ЛУ БН ІЦ Ы , с у н і ц ы мускатныя, т р у с к а л к і (Fragaria moschata), кветкавыя расліны роду суніды. ГІашыраны і культывуюцца ў Еўропе. На Беларусі дзікія віды F. elatior i F. collina трапляюцца ў цяністых лясах, хмызняках, на ўзлесках. Шматгадовыя травяністыя расліны выш.

15—40 см. Карэнішча гарызантальнае. Лісце трайчастае, буйное, апушанае. У пазухах прыкаранёвага лісця развіваюцца кароткія паўзучыя параспсі (вусы), якія ўкараняюцца. Кветкі аднаполыя, белыя. Кветаносы вышэйшыя за лісце. Плады — ягады, дробныя, малінава-чырв., салодкія, духмяныя з белай мякашпо. Спажываюць свежыя і перапрацаваныя. Для прысядзібнага садаводства рэкамендаваны сунічна-клубнічныя гібрыды Дыяна, Мускатная, Несцерка і інш., выведзеныя

Клубшцы.

БелНДІ пладаводства. Часта К. нялравільна наз. суніцы садовыя. Харч. і лек. расліны. У.П.Пярэднеў. КЛЎБНЫЯ ЎСТАН0ВЫ , самастойныя культ.-асв. ўстановы, якія дзейнічаюць y сферы вольнага часу людзей з мэтай стварэння спрыяльных умоў для адпачынку, развідця творчых здольнасцей, задавальнення культ. запатрабаванняў розных груп насельніцтва. Тыпы К.у. вызначаюцца ў залежнасці ад асн. кірункаў дзейнасці. Бываюць аднапрофільныя і шматпрофільныя. Да К.у. належаць клубы, дамы, цэнтры і палацы культуры — сельскія, гар., занальныя, раённыя, абл., рэсп., прамысл. прадпрыемстваў, дзярж. устаноў, грамадскіх арг-цый, навуч. устаноў, аўтаклубы, плаваючыя культбазы (перасоўныя К.ў.) і інш. Асн. задачы К.у.: зберажэнне і развіццё традыцый нац. культуры; развіццё самадзейнай маст. творчасці; раскрыццё і падтрымка творчых індывідуальнасцей і талентаў; садзейнічанне самаадукацыі ў галіне л-ры, мастацтва, гісторыі і інш.; стварэнне ўмоў для рэалізацыі інтэлектуальна-творчага патэнцыялу і павышэння духоўнасці чалавека; падгрымка творчых ініцыятыў аматарскіх аб’яднанняў, клубаў і інш.

350

КЛУБОВІЧ

У Беларусі на 1.1.1997 каля 5 тыс. К.у., y т.л. ў сістэме М ін-ва культуры 4246, з іх 3273 y вёсцы. В.Т.Маліноўскі. КЛУ Б0В ІЧ Уладзімір Уладзіміравіч (н.

26.3.1933, в. Варонічы Зэльвенскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне тэхналогіі апрацоўкі металаў. Акад. Нац. АН Беларусі (1996; чл.-кар.

1977), д-р тэхн. н. (1973), праф. (1979).

У.У.Клубовіч.

Я.У.Клумаў.

Скончыў БДУ (1956). 3 1957 y Фізікатэхн. ін-це АН Беларусі. 3 1975 нам. дырэктара Ін-та фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў АН Беларусі па Віцебскім аддзяленні, з 1994 дырэктар Ін-та тэхн. акустыкі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па пластычнасці і апрацоўцы металаў пры ўздзеянні на іх ультрагукавых ваганняў. Распрацаваў навук. асновы выкарыстання ультрагуку для кіравання працэсамі высокатэмпературнага сінтэзу, іонна-плазменнага напылення, уздзеяння ультрагуку на сплавы з памяццю формы; выкарыстання ультрагуку ў медыцыне і біятэхналогіі. Дзярж. прэмія Беларусі 1984.

Te.: Ультразвуковая пайка в радао- н прнборостроеннн. Мн., 1985 (разам з М.Д.Цяўлоўсхім, У.Л.Ланіным); Методы ныраіцнвання крнсталлов нз растворов. Мн., 1991 (разам з М.К.Талочкам). КЛУБ0ЧАК, суквецце, y якім усе кветкі шчыльна скучаны, развіваюцца ад верхавінкі да асновы і маюць выгляд галовак. У кожнай кветцы лісцікі калякветніка ахопліваюць завязь, зрастаюцца з ёй, потым развіваюцца ў зрослыя плады (арэшкі) і ўтвараюць суплоддзе, якое таксама наз. К. Характэрны для бурака, лебяды і інш. раслін сям. лебядовых. КЛУГ (Klug) Аарон (н. 11.8.1926, г. Іаганесбург, Паўд.-Афр. Рэспубліка), англійскі крышталёграф, вучоны ў галіне малекулярнай біялогіі. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1969). Вучыўся ва ун-тах Іаганесбурга і Кейптаўна. 3 1949 працуе ў Англіі, з 1962 y лабараторыі малекулярнай біялогіі Мед. даследчага савета пры Кембрыджскім ун-це (з 1986 дырэктар). Навук. працы па рэнтгенаструктурным аналізе і электроннай мікраскапіі крышталёў, даследаванні структуры нуклеінавых кіслот і нуклеапратэідаў (віруса тытунёвай мазаікі,

храмаціну, трансп. рыбануклеінавай к-ты). Нобелеўская прэмія 1982. КЛУЖ-НАПОКА (Cluj-Napoca), К л y ж, горад на ПнЗ Румыніі, на р. Самеш. Адм. ц. жудзеца Клуж. Вядомы з 1173.

328 тыс. ж. (1992). Трансп. вузел. Прам-сць: маш.-буд. (вытв-сць абсталявання для лёгкай і харч. гірам-сці), хім., фарфора-фаянсавая, гарбарна-абутковая, мэблевая, тэкст., швейная, паліграфічная. Філіял АН. Ун-т (з 1872). Абсерваторыя. Гіст., этнагр., маст. музеі. Арх. помнікі 13— 19 ст.: каменныя ўмацаванні, царква св. Міхаіла, манастыр францысканцаў і інш. КЛЎМАЎ Аляксей Канстанцінавіч (21.8.1907, Масква — 5.9.1944), бел. кампазітар, піяніст, педагог. Засл. арт. Беларусі (1940). Скончьіў Маскоўскую кансерваторыю (1934, клас Г.Нейгаўза), кампазіцыі вучыўся ў М.Гнесіна. У 1937— 41 выкладаў y Бел. кансерваторыі. Вёў канцэртна-выканальніцкую дзейнасць, аддаваў перавагу творчасці кампазітараў-рамантыкаў. Аўтар аднаго з першых бел. фп. канцэртаў (1940), які значна паўплываў на развіццё гэтага жанру ў бел. музыцы. 3 інш твораў: муз. камедыя «Прыгоды Фрыца» (лібр. А.Астрэйкі і У.Няфёда, 1944), «Беларуская танцавальная сюіта» і Варыяцыі для фп., капрычыо на тэму бел. нар. песні «Чаму ж мне не пець» для фп., апрацоўкі бел. нар. песень для хору. Дыпламант Усесаюзнага конкурсу піяністаў (1938). Літ.: H a з н il a Н.Д. Беяорусскнй фортеішанный концерт. Мн., 1977. С. 11—16. КЛЎМАЎ Яўген Уладзіміравіч (падп. псеўд. С a м a р ы н; 16.12.1876, Масква — 10.2.1944), удзельнік Мінскага патрыятычнага падполля ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1965). Канд. мед. н. (1935), праф. (1938). Скончыў Маскоўскі ун-т (1902). 3 1905 земскі ўрач y Рэчыцкім пав. Ў 1-ю сусв. і грамадз. войны хірург і ўрач шпіталяў на Зах. фронце. 3 1921 y мед. установах Мінска. У Вял. Айч. вайну ў 1-й гар. бальніцы: дапамагаў параненым партызанам і падполылчыкам, забяспечваў падполле і многія партыз. атрады медыкаментамі, абсталяваў 2 партыз. шпіталі. У кастр. 1943 арыштаваны акупац.

Клумба

ўладамі, адмовіўся з імі супрацоўнічаць, загублены ў душагубцьі. Яго імем y Мінску названы вуліца і бальніда. КЛЎМБА (ад англ. clump група дрэў, кустоў), від кветніка, які прыўзняты на 10—-15 см над уэроўнем глебы (дарожак, газонаў). Часцей сіметрычны ў плане (круг, квадрат, авал). Для стварэння К. выкарыстоўваюць адна-, двухі шматгадовыя кветкава-дэкар. расліны, газонныя травы. Расліны падбіраюць для забеспячэння бесперапыннага цвіцення на працягу вегетац. перыяду. К. ўпрыгожваюць скульптурамі, дэкар. вазамі, фантанамі, вечназялёнымі кадушачнымі раслінамі. КЛЎША (Larus fuscus), птушка сям. чайкавых атр. сеўцападобных. Пашырана на марскіх узбярэжжах і вял. азёрах Еўропы. На Беларусі трапляецца на пралётах вясной (сярэдзіна крас.— пач. чэрвеня) і восенню (вер.—ліст.) на буйных азёрах і рэках.

Клуша.

Даўж. да 58 см, маса да 1200 г. Анярэнне белае, акрамя цёмна-шызай спіны і крылаў. Дзюба вял., моцная, ярка-жоўгая з чырв. плямай. Ногі лімонна-жоўгыя. Гняздуе на прыбярэжных скалах і астраўках, часта калоніямі. Нясе 2—3 яйцы. Усёедныя. КЛУЭ (Clouet), сям’я французскіх жывапісцаў эпохі Адраджэння. Найб. вядомыя: Ж a н К. М ал о д ш ы [празваны Ж a н э (Janet);

(a арт. Клуэ. Ж. К л у э М а л о д ш ы . Парпэт Л ю ловіка К ле^скага. m arha Нр.вепскага.

каля 1485—90, вобл. Фландрыя — каля 1540—41], партрэтыст. Вучыўся ў свайго бацькі Жана К. Старэйшага. Прыдворны мастак Францыска I (з 1516). У 1521—25 y г. Тур (Францыя), пазней y Парыжы. Творы вызначаюцца мініяцюрнай дакладнасцю выканання, яркімі і чыстымі тонамі, характарнасцю вобразаў з некаторай аднастайнасцю ўрачыста застылых поз. Прыпісваюць аўтарства партрэтаў Людовіка Клеўскага, графа Неверскага, дафіна Францыска (каля 1519), пані Канапель (каля 1523), герцага К. Гіза (каля 1525), Францыска I (каля 1525— 30), Луі дэ Клеў (1530), Францыска I на кані (1540) і інш., строгіх паводле графічнай манеры малюнкаў. Ф р а н с у а К. (Ж a н э; паміж 1505— 10, г. Тур, Францыя — 22.9.1572), сын і вучань Жана К. Малодшага. Зазнаў уплывы Г.Гольбейна Малодшага. 3 1540 прыдворны мастак Францыска I і яго пераемнікаў. Працаваў y Парыжы. Рабіў пе-

Да арт. Клуэ. Ф. К л y э. Жанчына купаецца. Каля 1571. раважна паргрэты, таксама жанравыя кампазіцыі. Творам уласцівы насычанасць каларьггу, яскравасць характарыстык, якая спалучаецца з рэпрэзентатыўнасцю. Аўтар партрэта аптэкара П.Кюта (1562), карціны «Жанчына купаецца» (каля 1571); яму прыпісваюць партрэты Генрыха II (1559), Карла IX (1561), карціну «Купанне Дыяны» (каля 1550—60) і інш., партрэтныя малюнкі. КЛЬІКАЎ Мікалай Пракопавіч (21.3.1861, г.п. Мсцёра Вязнікаўскага р-на Уладзімірскай вобл., Расія — 26.10.1944), расійскі мастак; адзін з за;навальнікаў мсцёрскай мініяцюры. Вуіыўся ў бацькі-іканапісца. Выкладаў y Гроіца-Сергіевай лаўры, y Строганаўжім маст.-прамысл. вучылішчы. Да 1917 працаваў як іканапісец, пазней ра5іў мініяцюры на паверхні лакавых вызабаў з пап’е-машэ. Творы адметныя іаймальнасцю сял. сцэн, арганічна звяіаных з пейзажам, зеленавата-бірузовай

(пазней цёпла-вохрыстай) каларьістычнай гамай, жывапіснай мяккасцю і плаўнай размеранасцю рытмаў, некаторай лубачнасцю ў выяўленні фігур людзей: «Навальніца», «Паляванне» (абодва 1934), «Дуброўскі» (1937), «Малацьба» (1944) і інш. КЛЫКЎШ А Андрэй, бел. майстар разьбярнай і сталярнай справы 17 ст. Працаваў y Аружэйнай палаце Маск. Крамля, дзе разам з інш. майстрамі-беларусамі рабіў крэслы, куфэркі, паднасныя сталы і інш. рэчы для царскага дома. КЛЬІЧАЎ Ізат Назаравіч (н. 10.10.1923, аул Ялкым Байрам-Алійскага р-на Марыйскай вобл., Туркменістан), туркменскі жывапісец. Правадз. член AM СССР (1988). Герой Сац. працы (1983). Нар. маст. Туркменістана (1964). Нар. маст. СССР (1973). Скончыў інут ж ы вапісу, скульптуры і архігэктуры ў Ленінградзе (1953). Працаваў y жанравай карціне, партрэце, нацюрморце. Творы вызначаюцца дэкаратыўнасцю, яркім каларытам, імкненнем да манументальнасці: «Газэль» (1959), серыя «Мая Туркменія» (1963— 75), «Новае нараджэнне», «Заўтра свята» (абодва 1972), «Новая эра» (1975), «Сцяг рэспублікі» (1977) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1967. К Л Ы Ч К 0Ў (сапр. Л е ш а н к о ў ) Capreft Антонавіч (6.7.1889, в. Дуброўкі Калязінскага р-на Цвярской вобл., Расія — 8.10.1937), рускі пісьменнік. Вучыўся ў Маск. ун-це (1908— 13). Друкаваўся з 1908. Ранняя паэзія прасякнута рамант. светаадчуваннем, y аснове якога непрыняцце «індустрыяльнай» цывілізацыі (зб-кі «Песні», 1911; «Патаемны сад», 1913). Распрацоўваў матывы рус. казкі, пераасэнсоўваў іх y духу сімвалізму. У паэзіі пераважаюць сузіральнасць, мары пра недасяжнае. У празаічных творах сумяшчаў рэальнае з фантаст., што стварала атмасферу казачнага побыту, дзе героі — самотныя летуценнікі, дзівакі, праўдашукальнікі. У творах 1920-х г. непрыняцце сав. рэчаіснасці, імкненне да даўніны, матывы несуцешнасці і песімЬму: кн. «Дубраўна* (1918), раманы «Цукровы немец» (1925; уражанні пра 1-ю сусв. вайну), «Чартухінскі балакір» (1926), «Апошні Лель» (1927), «Князь свету» (1928). Перакладаў груз. паэтаў, вагульскі і кірг. эпасы. У 1937 рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны пасмяротна. КЛЫ Ш КА Анатоль Канстанцінавіч (н.

16.4.1935, в. Данейкі Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. пісьменнік, крытык, перакладчык, педагог. Брат М.К.Клышкі. Засл. работнік кулы. Беларусі (1994). Скончыў БДУ (1958). Працаваў y газ. «Л ітаратура і мастацтва», y час. «Псшымя», з 1971 y НДІ педагогікі М ін-ва асветы Беларусі. Друкуецца з 1950. Даследуе праблемы развіцця бел. паэзіі (творчасць М.Багдановіча, М.Танка, П.Панчанкі, А.Вялюгіна, Р.Барадуліна і інш.), вершазнаўства, методыкі навучання і выкладання л-ры ў школе. Аўтар маст. кніг для дзяцей «У

КЛЮ ЕЎ

351

лясах Белавежы» (1975), «Самая лепшая хатка» (1976), «Вярэнька загадак» (1982), «Францыск Скарына, альбо Як да нас прыйшла кніга» (1983) і інш., адметных арыгінальнасцю думкі і формы, дакладнасцю ацэнак, яркасцю етылю, a таксама «Буквара» (1-е выд. 1969; шматразова перавыдаваўся), зб. для дадатковага чытання «Верасок» (3-е выд. 1986), чытанкі «Чабарок» (1989, 1991), пропі-

АК.Клышка.

саў (7-е выд. 1992). Аўтар «Беларускапольскага размоўніха» (1992). Пераклаў на бел. мову «Новы запавет» (1980), раман стараж.-грэч. пісьменніка Лонга «Пастушыная гісторыя лра Дафніса і Хлою» (1991). Перакладае з польск., ням., лац., укр. і інш. моў. Тв.: Права на верш. Мн., 1967; Шыльдбюргеры: Па-нямецку пачуў, па-беларуску збаяў Анатоль Клышка. Мн., 1983. Літ:. К а в а л е н к а В.А. Пра паэзію і мужнасць духу / / Прага духоўнасці. Мн., 1975. І.П. Чыгрын. КЛЫ Ш КА Міхась Канстанцінавіч (8.7.1925, в. Данейкі Баранавіцкага р-на Брэсцкай вобл. — 10.1.1984), бел. мовазнавец. Брат А.К.А'лышкі. Скончыў БДУ (1958). Працаваў журналістам, y 1967—81 y выд-ве «Беларуская Савецкая Энцыклапедыя». Аўтар першага ў бел. лексікаграфіі «Слоўніка сінонімаў і блізказначных слоў» (1976, 2-е выд.

1993), праілюстраванага матэрыяламі з твораў бел. пісьменнікаў, фальклору, навук., навук.-папулярных, даведачных і перыяд. выданняў. Л і т С ц я п к о П. Беларускі сінанімічны... / / Полымя. 1997. № 4. І.У.Саламевіч. К Л І0ЕЎ Леанід Леанідавіч (н.

29.12.1934, с. Дуброва Ялоўскага р-на Пермскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне радыётэхнікі і радыёсувязі. Д-р тэхн. н. (1988), праф. (1996). Скончыў Уральскі політэхн. ін-т (Екацярынбург, 1957). 3 1965 y Мінскім радыётэхн. ін-це, з 1974 y Мінскім н.-д. прыборабуд. ін-це, з 1992 y Вышэйшым каледжы сувязі. Навук. працы па тэорыі электрасувязі, вымярэннях параметраў радыёсігналаў на фоне перашкод, рэалізацыі сістэм кіравання і сувязі з шумападобнымі сігналамі. Тв.: Раднотехннческне снстемы. Ч. 1. Мн., 1972; Теорня элекгрнческой связн. Мн., 1998. М.П.Савік. К ЛІ0ЕЎ Мікалай Аляксеевіч [22.10.1884, в. Каштугі (?) Выцегарскага

352

КЛКЖАЎКА

р-на Валагодскай вобл., Расія — паміж 23 і 25.10.1937], рускі паэт. Друкаваўся з 1904. Першыя зб-кі «Сосен перазвон» і «Брацкія песні» (абодва 1912) вытрыманы ў стьші раскольнідкіх песнапенняў, духоўных вершаў, апокрыфаў. Быў блізкі да сімвалістаў, узначальваў т.зв. «новасялянскую» плынь y рус. л-ры (С.Ясенін, А.Шыраевец, С.Клычкоў і інш.), паўшіываў на раннюю творчасць Ясеніна. Архаічная па форме паэзія К. (зб-кі «Лясныя былі», 1913; «Мірскія думы», 1916; «Песнаслоў», кн. 1— 2, 1919; «Ільвіны хлеб», 1922; «Хата і поле», 1928; паэмы «Пагарэлынчына», выд. 1987; «Песня пра Вялікую Маці», выд. 1991; і інш.) прасякнута сял. патрыярхальна-рэліг. настроямі, непрыхільным стаўленнем да горада і культуры індустр. Захаду. Ёй уласцівы нар.міфалагічная сімволіка, містыка-рамантычная інтэрпрэтацыя рус. нац. характару. У 1934 арыштаваны і сасланы ў Нарымскі край. Расстраляны. Рэабілітаваны пасмяротна. На бел. мову асобныя творы К. пераклаў У.Свяжынскі. Т в Сгнхотворення н поэмы. Архангельск, 1986; Нзбранное. М., 1988; Песнослов: Стахотворення, поэмы. Петрозаводск, 1990; [Нзбранное]. СПб., 1998.

КЛІ0КАЎКА, вёска ў Аршанскім р-не Віцебскай вобл., на аўтадарозе Віцебск—Орша. Цэнтр сельсавета і аграфірмы. За 27 км на Пн ад г. Орша, 53 км ад Віцебска, 13 км ад чыг. ст. Стайкі. 314 ж., 122 двары (1998). Лясніцтва. Сярэдняя школа, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. К Л І0КІН А Людміла Барысаўна (н.

27.6.1937, Баку), бел. вучоны-анколаг. Д-р мед. н. (1990), праф. (1993). Скончыла Мінскі мед. ін-т (1961). 3 1968 y НДІ анкалогіі і мед. радыялогіі, з 1973 (адначасова) y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў. Навук. працы па цьггалагічнай дыягностыцы перадракавага стану і раку, яго рэцыдыву, аўтаматызацыі цыталагічных даследаванняў, цытамарфалогіі пухлін.

7«».: Цнтологнческая даагностмка рака желудаа. М., 1973; Цнгологнческая снмптоматнка прн патолопш шейкн маткн / / Русакевнч П.С. Фоновые н предраковые заболевання шейкн маткл. Мн., 1998.

для яго каардынатнага індэксавання. Кожнае К.с., я к і дэскрыптар, абазначае клас, y якім патэнцыяльна знаходзяцца ўсе тэксты, і і г г о ўключаюць гэта слова як элемент, асн. сэнсавага зместу. У адрозненне ад дэскрыптараў з’яўляюцца лексічнымі адзінкамі натуральнай мовы: адно К.с. можа мець шмат значэнняў, розныя К.с. — адно і тое ж значэнне. Пры інфармацыйным пошуку пералік К.с. выкарыстоўваецца ў якасді пошукавага вобраза дакумента ці пошукавага прадпісання. КЛЮЧАВЫ УЧАСТАК, т э с т a в ы ў ч a с т a к, участак тэрыторыі, выбраны ў якасці эталона для даследавання ўзаемасувязі і ўзаемадзеяння кампанентаў пэўнага ландшафту. Яго вывучаюць экспедыцыйнымі (палявымі) і стацыянарнммі (сістэматычныя назіранні) метадамі, з выкарыстаннем аэрафотаздымкі праз пэўныя інтэрвалы часу і г.д. Апісанні К.у. экстрапалююцца на ландшафг y цэлым. Сістэма К.у з ’яўляецца часткай экалагічнага маніторынгу. КЛЮ ЧАГ0РСКАЕ ВАДАСХ0В1ШЧА У Гарадоцкім р-не Відебскай вобл., паміж вёскамі Пляханава і Жалудова. Створана на р. Обаль y 1953. Пл. 0,4 км2, даўж. 2,6 км, найб. шыр. 300 м, найб. глыб. 4,5 м, аб’ём вады 1,2 млн. м3. Берагі абрывістыя, выш. 8— 10 м, пад лесам і хмызняком. Вярхоўе вадасховішча забалочанае. Дно выслана пяском, торфам і ілам. Сярэдні шматгадовы сцёк 78,9 млн. м3. Выкарыстоўваецца для энергет. мэт (Ключагорская ГЭС). К ЛЮ ЧА Р0Ў Аляксандр Аляксандравіч (1.7.1921, г. Варонеж, Расія — 18.6.1992), бел. вучоны-інфекцыяніст. Д-р мед. н. (1970), праф. (1971). Скончыў Ленінірадскую ваен.-мед акадэмію (1943). 3 1949 y М інскім мед. ін-це (у 1961—86 рэктар). Навук. працы па вывучэнні клінікі, эпідэміялогіі кішачных інфекцый (дызентэрыі, харч. таксікаінфекцыі, язвавага каліту). Тв:. Днфференцналыіая даагностюса хроннческой днзсіггернн / / Здравоохраненне Белорусснн. 1960. № 5; Клнннческая характернстака язвенных колнтов невыясненной этнолопш / / Там жа. 1963. № 11; К вопросу об эволюцнн клнннкн острой днзентернн y взрослых / / Там жа. 1969. № 6.

КДЮЧАРОЎ Аляксандр (1867, Разанская вобл.,

КЛЮ Ч, адм.-гасп. комплекс з некалькіх вёсак з фальваркамі ці без іх y Беларусі, Полынчы і Літве ў 16— 19 ст. Існавалі ў дзярж. і прыватных уладаннях.

Ha К., як правіла, падзяляліся дзярж. эканоміі. К. мог быць часова вылучаны з латыфундыі і перададзены ў залогавае ці арэнднае трыманне; y гэтым выпадку адміністрацыя ўласніка на яго не распаўсюджвалася. Часам К. называлі староствам. У адм.-гасп. адносінах К. быў падобны да войтаўства. КЛЮ ЧАВ0Е СЛ0ВА, паўназначнае слова тэксту, якое выкарыстоўваецца

Вулкан Ключаўская Сопка.

Васілевіч Расія —

23.11.1932), вучоны ў галіне аіраноміі. Праф. (1902). Скончыў Петраградскі ун-т і Пятроўскую с.-г. акадэмію. У 1923— 29 y Бел. с.-г. акадэміі. Навук. працы па расліназнаўстве, земляробстве і глебазнаўстве. Літ.: АВ.Ключарев / / Почвоведенке. 1933. № 1.

КЛЮЧАЎСКАЯ С0ПКА , дзеючы вулкан на У п-ва Камчатка, найвыш. (4750 м) і самы актыўны ў Еўразіі. Размешчаны ў Ключаўскай групе вулканаў. Складзены з андэзіта-базальтавай лавы. Належыць да тыпу стратавулканаў. Правільны конус з кратэрам, і і г т о пастаянна курыцца, мае паблізу падэшвы 84 пабочныя конусы і кратэры. На вяршыні снежнікі і ледавікі, на схілах — фумаролы і сальфатары. За 270 гадоў адбылося болып за 50 моцных вулканічных вывяржэнняў; апошняе — y 1972—74. Каля падножжа — вулканалагічная станцыя. к л ю ч в б й т , К л ю ч н і к , службовая асоба ў ВКЛ, якая выконвала функдыі вартаўніка, замыкала нанач гарадскую браму або вароты замка і зберагала ключы ад іх. Так называлі і войта, які кіраваў часткай маёнтка феадала ці велікакняжацкай эканоміі — ключом. У 16— 17 ст. вядома пасада К. віленскага.

КЛІ0ЧНІКАЎ Аляксандр Сяргеевіч (н.

13.7.1945, г. Давыд- Гарадок Столінскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне радыёфізікі, электронікі і інфарматыкі. Д-р тэхн. н. (1984), праф. (1986). Скончыў БДУ (1967), дзе і працаваў. 3 1988 y Віцебскім тэхнал. ін-це лёгкай прам-сці. Навук. працы па тэорыі, матэм. мадэляванні і распрацоўцы вырабаў спец. электронікі для ўзбраення радыётэхн. войск ГТПА, y т.л. апаратнапраграмных сродкаў для аўтаматызацыі іх вытв-сці і эксплуатацыйна-тэхнал. кантролю. 'Гв.\ Антенные обтекателн. Мн., 1980 (разам з У.І.Замяціным, У.І.Швецам); Радаоопгака н голографня. Мн., 1989. М.П.Савік.

КЛЮ Ч-TPABÂ, пагіараць, гл. ў арт. Граздоўнік. К Л І0Ч Ы К І, кветкавая расліна, гл. ў арт. Першацвет. КЛЮЧЙЎСКІ Васіль Восіпавіч (28.1.1841, с. Васкрасенскае, Мардовія — 25.5.1911), расійскі гісторык.

Акад. (1900, чл.-кар. 1889), ганаровы акад. (1908) Пецярбургскай АН, д-р гіст. н. (1882). Скончыў Маскоўскі ун-т (1865), з 1882 праф. y ім. У пач. 20 ст. член Канстытуцыйна-дэмакр. партыі. 3 пазіцый пазітывізму даследаваў рас. гісторыю ад старажытнаеці да 19 ст., падзяляў яе на 4 перыяды: «Русь Дняпроўская, гарадская, гандлёвая»; «Русь Верхнявалжская, удзельна-княжацкая, вольназемляробская»; «Русь Вялікая, Маскоўская, царска-баярская, ваенназемлеўладальніцкая»; «Усерасійскі, імпсратарска-дваранскі перыяд прыгон-

В.В Ключэўскі.

ніцкай гаспадаркі, земляробскай і фабрычна-заводскай». Аўтар прац «Баярская дума Старажытнай Русі» (1882), «Паходжанне прыгоннага права ў Расіі» (1885), «Гісторыя саслоўяў y Расіі» (1887), «Пётр Вялікі сярод сваіх супрацоўнікаў* (1901) і інш. Лекцыі К. па рас. гісторыі, гістарыяграфіі і крыніцазнаўстве, прачытаныя ім з 1871 y mapa­ ry ВНУ Масквы, ляглі ў аснову «Курса рускай гісторыі» (ч. 1— 5, 1904— 21). Увёў y навух. ўжытак каштоўныя дакумент. крыніцы, y т л . стараж.-рус. жыціі святых. Сярод вучняў К. АА.Кізеветэр, П.М.Мілюкоў, М .М .ІІакроўскі. Те.: Соч. T. 1—9. М., 1987—90; Русская всторня: Полный курс лекцнй. Кн. 1— 3. М., 1993.

Jlim:. Н е ч к н н a М.В. В.О.Ключевскмй: Нсторня жнзнв м творчества. М., 1974.

КЛЯБАНАЎ Анатоль Мікалаевіч (н.

8.10.1952, г. Жодзіна Мінскай вобл.), бел. спартсмен (воднае пола). Майстар спорту СССР міжнар. класа (1975). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1974). Удзельнік XXI Алімп. гульняў (1976, г. Манрэаль, Канада). Чэмпіён свету (1975, г. Калі, Калумбія). Чэмпіён СССР (1976— 78). Пераможца і прызёр міжнар. і ўсесаюзных спаборніцтваў. КЛЯВА, рака ў Бялыніцкім р-не Магілёўскай вобл. і Бярэзінскім р-не Мінскай вобл., левы прыток р. Бярэзіна (бас. р. Дняпро). Даўж. 80 км. Пл. вадазбору 498 км2. Пачынаецца з воз. Заазерскае ў Бялыніцкім р-не. Асн. прыток — р. Клявіца (справа). Цячэ па паўд.-ўсх. схілах Бярэзінскай грады і па Цэнтральнабярэзінскай раўніне. Даліна трапецападобная, шыр. 600— 800 м, y нізоўях невыразная. Схілы сярэдне стромкія, слабапарэзаныя, выш. да 8 м. Пойма пераважна двухбаковая, шыр.

200—300 м. Рэчышча каналізаванае на працягу 17 км. Шыр. ракі ў межань 6 — 8 м. Берагі вельмі стромкія і абрывіс12. Зак. 404.

тыя. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 4 м3/с.

КЛЯКАЧКА

КЛЯВА, рака ў Ашмянскім і Іўеўскім р-нах Гродзенскай вобл., левы прыток р. Гаўя (бас. р. Нёман). Даўж. 56 км. Пл. вадазбору 270 км2. Пачынаецца на ПнЗ ад в. Клявіца ў Ашмянскім р-не. Асн. прыток — р. Трапятушка. Даліна выразная. Пойма двухбаковая, шыр.

100— 400 м, месцамі адсутнічае. Рэчышча на працягу каля 18 км каналізаванае, шыр. ў межань 3—7 м, y ніжнім цячэнні да 12 м. Прымае сцёк з сеткі меліярац. каналаў.

натрыю і калію), метал. (аснова — вадкі метал, напр., галій). Паводле прызначэння К. падзяляюць на канструкцыйныя (утвараюць клеявыя здучэнні, якія вьггрымліваюць мех. напружанне не менш за 10 МПа), прыэначаныя для збору машын, лягальных апаратаў, буд. канструкцый, і неканструкцыйныя, a таксама спецыяльныя. Літ:. К а р д а ш о в Д .А Сннтетаческнс клен. 3 нзд. М., 1976; К а р д а ш о в Д .А , П е т р о в a А П . Полнмерные клел: Созданне м прнмененне. М ., 1983. А.І.Валожын.

КЛЯВЁЦ, старажьггнаруская ўдарная зброя, разнавіднасць баявой сякеры. Меў вузкае лязо, падобнае да дзюбы (рус. «клюв», адсюль назва) і малаткападобны абух. Выкарыстоўваўся ў 10— 17 ст. для паражэння праціўніка, які меў засцерагальнае ўзбраенне. К. і яго разнавіднасць чакан служылі таксама знакамі адрознення военачальнікаў. Іл. гл. да арт. Кісцень. КЛЯВІЦА, рака ў Бярэзінскім р-не Мінскай вобл., правы прыток р. Клява (бас. р. Дняпро). Даўж. 31 км. Пл. вадазбору 136 км2. Пачынаецца за 3 км на Пд ад в. Стайчанка. Цячэ ў межах Цэнтральнабярэзінскай раўніны. Даліна трапецападобная, шыр. 0,9— 1,5 км. Пойма пераважна двухбаковая, шыр.

50— 200 м (месцамі да 700 м), y сярэднім і ніжнім цячэнні забалочаная. Рэчышча каналізаванае на працягу 9 км. Шыр. paid ў межань y ніжнім цячэнні да 8 м. КЛЯІ, кампазіцыі на аснове рэчываў, здодьных злучаць (склейваць) розныя матэрыялы: паперу, драўніну, шкло, кераміку, металы, скуру, пластмасы і інш. Дзеянне К. абумоўлена ўтварэннем трывалых адгезійных сувязей (гл. Адгезія) паміж клеявой праслойкай і паверхнямі матэрыялаў, што злучаюцца. Звычайна маюць ацвярджальнікі і дабаўкі (гапр., напаўняльнікі, пластыфікатары), якія мадыфіхуюць уласцівасці К. (лілучасць, скорасць ацвярдзення, час выкарыстання) і клеявой праслойкі (трываласць, цвёрдасць, тэрма- і атмасфераўстойлівасць і інш.). Паводле тыпу асновы падзяляюць на арган. (прыродныя і сінт.) і неарганічныя. К. на аснове прыродных палімераў жывёльнага (казеінавыя, альбумідавыя, глюцінавыя) ці расліннага паходжання (крухмал, дэкстрынавыя, канадскі бальзам і інш.) вызначаюцца нізкай водаўстойлівасцю і загніваюць пад уздзеяннем мікраарганізмаў. Найб. пашыраны К. с і н т э т ы ч н ы я на аснове сінт. алігамераў і палімераў (фенола-фармальдэгідных, эпаксідных, поліэфірных смол, поліамідаў, поліурэтанаў і інш.), для якіх харахтэрны высокая трываласць склейвання і ўстойлівасць да рознага асяроддзя. Паводле хім. прыроды асновы адрозніваюць тэрмарэактыўныя — пры склейванні змяняецца іх хім. структура ў выніку ацвярдзення палімераў ці вулканізацыі (гл. Гумавыя кляі) і тэрмапластычныя, хім. структура якіх не змяняецца; яны зацвярдзяваюць y выніху выпарэння растваральніку (К.-растворы) ці застывання расплаву (К.-расплавы). К. н е а р г а н і ч н ы я — керамічныя (аснова — аксіды магнію, алюмінію, крэмнію, шчолачных металаў), фасфатныя (найб. пашыраныя алюмафасфатныя і алюмахромфасфатныя), сілікатныя (аснова — водныя растворы сілікатаў

353

КЛЯЙМ0, 1) y выяўл. і дэкар.-прыкладным мастацгве невял. закончаная кампазідыя з самаст. сюжэтам, якая з’яўляецца ч. адзінай агульнай задумы твора. Служыць для найб. поўнага, шматбаковага ўвасаблення маст. ідэі твора. Звычайна змяшчаецца абапал або па перыметры асн. сюжэта. У іканапісе — часта жанравая сцэна з быт. і этнагр. дэталямі, недапушчальнымі ў асн. сюжэце, якую адмяжоўвае маляваная або рэльефная рамка, граф’я. Часам адлюстраванне ў К. заменена манаграмай. 2) Невялікі знак на вырабах (пераважна дэкар.-прыкладнога мастацтва), які абазначае месца яго вытворчасці, назву прадпрыемства і інш. Пашыраны ў вырабах маст. прам-сці (фарфор, фаянс і інш.). КЛЯЙСТ, К л е й с т (Kleist) Генрых фон (18.10.1777, г. Франкфурт-на-Одэры, Германія — 21.11.1811), нямецкі пісьменнік-рамантык, драматург. Фарміраваўся пад уплывам філасофіі І.Канта, Ж.Ж.Русо. Першая трагедыя — «Сям’я Шрофенштайн» (паст. 1804). Трагікамедыя «Амфітрыён» (1807), трагедыя «Пентэсілея» (1808) напісаны на ант. сюжэты, драма «Кетхен з Гайльбрана...» (паст. 1810) — на сярэдневяковы. Патрыят. пафасам вылучаюшіа драмы «Бітва Германа» (нап.

1808), «Прынц Фрыдрых Гомбургскі» (нап.

1810; абедзве выд. 1821), публіцыст. артыкулы-маніфесты «І срманія — сваім дзецям» (1808), «Катэхізіс немцаў» (1809). Аўтар сатыр. камедыі «Разбіты збан» (паст. 1807), рэаліст. навел «Міхаэль Кольхаас» (1810), «Заручыны ў Сан-Дамінга» (1811) і інш. Яго творы пераважна маральна-філас. праблематыкі, адметныя сюжэтнай напружанасцю, максімалізмам пачуццяў, трагізмам светаўспрымання рэчаіснасці. Скончыў самагубствам.

Te:. Рус. пер. — Пьесы. М., 1962; Драмы. Новеллы. М., 1969; Нзбранное. М., 1977. Ліш.: Д е й ч А.М. Судьбы поэтов: Гельдерлнн, Клейст, Гейне. [2 нзд.) М., 1974; Генрнх фон Клейст: Бнобнблногр. укаэ. М., 1991. Е.АЛІявонава.

КЛЯКАЧКА, с т a ф і л е я (Staphylea), род кветкавых раслін сям. клякачкавых.

11 відаў. Пашыраны ва ўмераным і субтрапічным паясах Паўн. паўшар’я. На Беларусі інтрадукаваны К.: гімалайская (S. emodi), перыстая (S. pinnata), трохлістая (S. trifolia). Дрэвы або кусты выш. да 5 м. Лісце няпарнаперыстае, супраціўнае. Квсткі двухполыя, белыя або жаўтаватыя, y мяцёлках.

354

клякоўскі

Цэнтр саўгаса. За 26 км на ПдУ ад горада і чыг. ст. Смалявічы, 64 км ад Мінска. 323 ж., 129 двароў (1998). Сярэдняя шксша, б-ка, амбулаторыя, адлз. сувязі. Брацкія магілы: гіартызан; сав. воінаў і партызан. КЛЯН0ВІК, y беларусаў напітак з кляновага соку; спосаб прыгатавання такі, як і бярозавіка. КЛЯН0ВЫЯ ЛЯСЫ, к л я н о ў н і к і , фармацыя вытворных шыракалістых лясоў, y якіх пераважае клён. Пашыраны ва ўмераным поясе Еўразіі, Амерыкі, Афрыкі. На Беларусі трапляюцца рэдка (каля 0,01% агульнай пл. лясоў).

Клякачка перыстая. Плод 2— 8-гнездавая каробачка. Бутоны ўжываюць як прыправу, квашаныя, марынаваныя, салёныя, насенне — ласунак, з яго вырабляюць пацеркі, ружанцы. Меданосныя, дэкар. расліны. І.М І'арановіч.

КЛЯК0ЎСКІ Рамуальд Здзіслаў (н.

1.1.1924, г. П інск Брэсцкай вобл.), вучоны ў галіне экалогіі і біяэнергетыкі. Акад. Польскай АН (1994, чл.-кар.

1979). Замежны чл. Нац. АН Беларусі (1995). Скончыў Лодзінскі ун-т (1950).

3 1952 y Ін-це эксперым. біялогіі, з 1973 y Ін-це экалогіі (да 1982 дырэктар), з 1987 акад.-сакратар Польскай АН, з 1996 праф. Міжнар. цэнтра экалогіі Польскай АН. Навук. працы па вывучэнні энергет. патокаў y экасістэмах, ахове прыродньіх рэсурсаў. Т в Экалагічная біяэнергетыка пайкілатэрмных жывёл. Варшава, 1994 (у сааўт.); Modelowanie raatematyczne procesdw ekologicznych Waiszawa, 1996 (разам з У.В.Мяншуткіным).

КЛЯМЕНЦЬЕЎ Аляксандр Мікалаевіч (1852 — пасля 1917), бел. архітэкгар. Скончыў Пецярбургскае буд. вучылішча (1879). Працаваў y Віцебскім іуб. праўленні, y 1887— 90 віцебскі губ. інжынер, адначасова ў 1878— 90 полацкі епархіяльны архітэктар. Паводле праекта К. пабудаваны Віцебскага духоўнага вучылішча будынак, флігель наглядчыка пры губернатарскім доме (1872), расшыраны будынак лазарэта для жан. духоўнага вучылішча, рэканструяваны пасля пажару будынак гар. т-ра (1888— 90). Распрацаваў праекты гар. клуба, будынкаў губ. праўлення ў Віцебску, астрога ў в. Струнне Полацкага р-на. КЛЯННІК, вёска ў Курганскім с/с Смалявіцкага р-н а Мінскай вобл.

хні вырабаў, сцісканне іх, свідраванне і зенкаванне адтулін, устаноўку заклёпак і іх кляпанне). Ііераносным (ручным) прэсам робяць заклёпачныя злучэнні ў цяжкадаступных месцах канструкцый. КЛЯПАЦКІ Барыс Іванавіч (28.3.1906, С.-Пецярбург — 27.3.1966), бел. вучоны ў галіне хірургіі. Д-р мед. н. (1959), праф. (1961). Скончыў Ленінградскі мед. ін-т (1931). 3 1960 заг. кафедры Гродзенскага мед. ін-та. Навук. працы па асаблівасцях злучэнняў касцей MeTan. шпянём. Распрацаваў методыку кансерватыўнага лячэння тромбааблітэрыруючых хвароб ног.

К.л. ўтвараюцца V выніку змемы карэнных дубовых і ялова-шыракалістых лясоў. Вылучаны 6 асн. тыпаў: арляковы, кіслічны, крапіўны, папарацевы, сніткавы, чарнічны. Дрэвастоі ўсіх тылаў складаныя, акрамя клёну ўключаюць асілу, бярозу павіслую, вольху чорную, вяз, граб, дуб, елку, ліпу, ясень. Займаюць найб. урадлівыя землі. Даюць высакаякасную драўніну, якая выкарыстоўваецца на выраб мэблі, паркету і інш.

КЛЯПІНКА, рака ў Краснапольскім р-не Магілёўскай вобл. і Кармянскім р-не Гомельскай вобл., левы прыток р. Сож (бас. р. Дняпро). Даўж. 23 км. ІІл. вадазбору 101 км2. Пачынаецца на паўд. ускраіне в. Беразякі 2-я Краснапсшьскага р-на. Цячэ па паўд. ускраіне Аршанска-Магілёўскай раўніны. У верхнім цячэнні наз. Будзянка.

КЛЯНЫ, вёска ў Дубровенскім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета. За 23 км на ПдУ ад г. Дуброўна, 115 км ад Віцебска, 24 км ад чыг. ст. Зубры. 86 ж., 43 двары (1998). Базавая школа, клуб, б-ка, бальніца, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан.

к л я і і ц ы , паляўнічая прылада; самалоўная пастка ўдарнага дзеяння. Вядома са стараж. часоў (згадваецца ў «Маленні» Данііла Заточніка, 12 ст.). Складаліся з выдзеўбанага накшталт трубы бервяна пэўнай даўжыні, некалькіх столак вяроўкі або шнура (выконвалі ролю пружыны), дзвюх закрутак, механізма прынаджвання і драўлянага рычага з вострымі штырамі або нацягаутай на раму сеткай. Пры нязначным дакрананні да нацягнутай над прынадай сімкі рычаг зрываўся са спускавога механізма і забіваў або лавіў звера. К. здабывалі аленяў, коз, рысей, лісоў, зайцоў, птушак. У пач. 19 ст. выйшлі з ужытку.

КЛЯПАЛЬНАЯ МАШЬІНА, машына для выканання клёпкі. Адрозніваюць кляпальныя прэсы (пераносныя і стацыянарныя, робяць адну аперацыю — ствараюць замыкальную галоўку на заклёпках) і аўтаматы (робяць усе аперацыі кляпання — выраўноўванне павер-

С. Ф.Цярохін.

КЛЯР0 Ігнат Вікенцьевіч (11.1.1897, г. Відебск — 13.7.1944), генерал-маёр (1943). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1934). У Чырв. гвардыі з 1917, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз. вайны на Зах. фронце. 3 1932 выкладчык y ваен. акадэміях, на курсах «Выстрал». У Вял. Айч. вайну на Зах., Калінінскім, Бранскім, Цэнтр. і 1-м Прыбалт. франтах: нач. штаба дывізіі, аператыўнага аддзела арміі, нам. камандзіра і камандзір дывізіі, нам. камандзіра 13-га гвардз. стралк. корпуса. Загінуў y баі ў г. Паставы Відебскай вобл. КЛЯСЦІЦКАЕ ВАДАСХ0ВІШЧА У Расонскім р-не Віцебскай вобл., каля в. Клясціцы. Створана на р. Нішча ў 1959. Пл. 1,2 км2, даўж. 12 км, найб. шыр.

200 м, найб. глыб. 7 м, аб’ём вады 2,52 млн. м3. Берагавая лінія моцна парэзаная, берагі параслі лесам, вышыня бе-

рагоў y вярхоўі да 5 м, каля плаціны 10— 15 м. Дно выслана пяском, слаба заілена. Ёсць дробныя астравы. Сярэдні шматгадовы сцёк y створы плаціны 226,8 млн. м3. Выкарыстоўваецца для энергет. мэт (Клясцідкая ГЭС).

ўдарыў па цэнтры французаў. Вердзье адступіў y бок Сівошына. 2 жн. Удзіно лачаў адвод сваіх часцей да Полацка. За тры дні баёў страты з абодвух бакоў склалі па 4 — 5 тыс. чал. К.б. былі першай y ходзе вайны перамогай рус. войск над болыдымі сіламі лраціўніка. КЛЯСЦІЦКІЯ БАІ 1812. Адбыліся 30 У выніку гэтых баёў французы перайліп. — 1 жн. каля в. Клясціцы і на шлі да абароны на ўсім лаўн. стратэгічшляху Полацк— Себеж (цяпер тэр. Раным флангу, паіроза для камунікацый сонскага і Полацкага р-наў) паміж рус. Вітгенштэйна была ліквідавана.

1- м пях. корпусам П.Х.Вптенштэйна Літ.: Гл. да арт. Вайна 1812. (каля 23 тыс. чал., 108 гармат) і франц. В.В.Антонаў.

2- м корпусам Ш.Удзіно (37— 40 тыс. чал., 114 гармат) y вайну 1812. Авангард Удзіно 20 ліп. пачаў пераправу цераз Зах. Дзвіну каля г. Дзісна. Вітгенштэйн, КЛЯСЦІЦКІЯ БАІ 1812 г. корпус якога размяшчаўся на лравым беразе, абмежаваўся партыз. дзеяннямі атрада Я.П.Кульнева на левым беразе і 26 ліп. адвёў свае гал. сілы да Росіцы. Войскі Удзіно 26 ліп. занялі П оладк і працягвалі наступледне на Себеж; 30 ліл. іх лерадавыя часці дасягнулі в. Клясціцы. Вітгенштэйн, разумеючы, што гэтым яму будзе адрэзана магчымасць адыходу на Пскоў і ГІецярбург, вырашыў драрвадда да себежскага шляху. Ён сканцэнтраваў свае войскі на р. Свольна каля в. Кадярынава (цяпер Марачкова) і высунуў уперад па дарозе на Клясціцы авангард лад камандаваннем Кульнева. 30 ліп. ласты абодвух бакоў сустрэліся на лясной дарозе да 3 ад в. Якубова, і пачаліся авангардныя баі. Атакі дывізіі ген. К.Ж.Леграна былі адбіты. Увечары на дапамогу рус. авангарду лрыбыў Вітгенштэйн з егерскай брыгадай Фралова і павёў атаку на левы фладг французаў. На даламогу Леірану падышла 8-я пях. дывізія ген. Ж.А.Вердзье, якая нанесла беспасляховы ўдар ла цэнтры рус. войск. За ноч Вітгенштэйн сцягнуў да Якубова ўсе свае сілы, апрача кав. рэзерву, і дасягнуў прыкладнай колькаснай роўдасці з французамі. На світанні 31 ліп. французы адбілі ўдар ла ключавым лудкце сваёй лазідыі, атакавалі цэнтр і левы фланг Вітгенштэйна, аднак былі слынены артыл. агнём. Вітгенштэйн атакаваў французаў і лрымусіў Удзіно адступаць y бок Клясціц. Контратака рэзерву Удзіно забяспечыла бесперашкодны адыход яго 2-га корлуса на левы бераг р. Нішча, войскі лачалі адступаць на рубеж р. Дрыса. Рус. войскі занялі Клясціцы, a авангард Кульнева пачаў праследаваць французаў. Пад вечар французы перайшлі Дрысу і сталі лагерам y раёне в. Белае (цяпер Азіна). Кульнеў таксама пераправіўся цераз Дрысу і размясціў свой атрад на Пд ад в. Сівошына. Група франц. войск пад камандаваннем Леграна ў ноч на 1 жн. скрытна падышла да размяшчэння рускіх і ралтоўным кав. і штыкавым ударам адкінула іх. Рус. авангард быў амал'ь цалкам знішчаны, некалькі соцень чалавек узяты ў палон; Кульнеў смяротна паранены. 3 раніцы дывізія Вердзье працягвала лраследаваць рэшткі атрада Кульнева. Вітгенштэйн заняў моцную пазіцыю каля в. Галоўчыцы паміж лесам і р. Нішча, абышоў флангі і

к л я с ц і ц ы _______________ 355 КЛЯСЦІЦЫ, вёска ў Расонскім р-не Віцебскай вобл., каля Клясціцкага аадасховішча, на схрыжаванні аўтадарог г. Полацк— в. Юхавічы і г.л. Расоны — в. Каханавічы. Цэдгр сельсавета і калгаса. За 16 км на 3 ад г.л. Расоны, 150 км ад Віцебска, 37 км ад чыг. ст. Боркавічы 987 ж., 400 двароў (1998). Аб’яднанне «Райсельгасхімія», ГЭС, дрэваапр. ўчастак, лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом

356

Ю1ЯТЧАТКА

культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. П омнік y гонар перамогі рас. войск y Клясціцкіх баях 1812. КЛЯТЧАТКА, 1) поліцукрыд, тое, што цэлшоза. 2) Рыхлая валакністая неаформленая злучальная тканка, іншы раз з уключэннем тлушчавай тканкі паміж унутр. органамі, вакол сасудаў, нерваў, касцей, суставаў і інш. КЛЯЎЗЎНІК Іван Зіноўевіч (н.

29.3.1925, в. Васілішкі Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. вучоны ў галіне анестэзіялогіі і рэаніматалогіі. Д-р мед. н., праф. (1970). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1954). 3 1968 заг. кафедры Бел. ін-та ўдасканалення ўрачоў. Навук. працы па пытаннях абязбольвання і ажыўлення арганізма.

КЛЯЦІШЫНСКАЕ БАЛ0ТА, на ПдЗ Пухавіцкага р-на М інскай вобл., y вадазборы рэк Талька і Цітаўка. Нізіннага (78%), пераходнага (14%) і вярховага тыпу. Пл. 5,4 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 4 тыс. га. Глыб. торфу да 7,5 м, сярэдняя 2,3 м. Асушаная ч. балота выкарыстоўваецца пад ворыва і сенажаць. На пл. 2 тыс. га лес з хвоі і бярозы, асушаны рэдкай сеткай каналаў. КЛЯЦК0 Апанас Васілевіч (н.

31.1.1911, в. Куляшоўка Клімавіцкага р-на Магілёўскай вобл.), поўны кавалер ордэна Славы. У Вял. Айч. вайну на фронце з 1943, сапёр. Удзельнік вызвалення Беларусі, Полыпчы. Вызначыўся ў жн. 1944 — крас. 1945 y баях на тэр. Германіі.

Тыповы план кляштара: 1 — касцёл; 2 — сакрысція; 3 — клуатр; 4 — студня; 5 — зала кашгула; 6 — трапезная зала (рэфекторый); 7 — кухня; 8 — дом абата; 9 — шпіталь.

К Л Я Ц К0Ў Міхаіл Нічыпаравіч (н.

25.9.1946, с. Каменскі Хутар Клімаўскага р-на Бранскай вобл., Расія), бел. мастак. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1975). 3 1978 на Камбінаце мастацтваў

канцаў y П інску (1396) і Ашмянах (1505), аўгусцінцаў y в. Быстрыда (цяпер Астравецкі р-н Гродзенскай вобл.), Брэсце і Гродне (засн. Вітаўтам), бернардзінцаў y Вільні (1471), Гродне і По-

y Гомелі. Працуе ў манум. і дэкар,прыкладным мастацтве, пераважна ў галіне керамікі. Аўтар манум. пано «Вясна» (1984) y цэнтр. паліклініцы, «Праца», «Свята» (абодва 1985) y Палацы культуры «Гомсельмаша», размалёвак y прафес.-тэхн. вучылішчы № 67 (1986; усе ў Гомелі) і інш. Станковыя работы вызначаюцца пластычнай выразнасцю форм, імкненнем да выяўлення натуральнай прыгажосці матэрыялу: дэкар. наборы «Беларусіка» (1977), «Сялянскі» (1978), «Вячэрні» (1981), вазы «Вясенняе абуджэнне» (1975), «Лета» (1982), дэкар. пластыка «Памяць народная» і «Свята на сяле» (1978), «Сельскія эцюды» (1980), «Успаміны пра дзяцінства» (1985), дэкар. скульптура «Маці Палесся» (1980), «Мая Беларусь» (1989), «Францыск Скарына» (1990) і інш.

лацку (1498). У канцы 18 ст. на бел. землях ВКЛ (без Вільні) дзейнічалі бсшьш за 160 мужчынскіх і жаночых К. Пры многіх К. працавалі невял. шпіталі, школы. Большасць К. закрыта ў"сярэдзіне 19 ст. ў сувязі з абвінавачваннем y нелаяльнасці манахаў уладам. Класічны тып К. выпрацаваны ордэнам бенедыкцінцаў. Гэта быў замкнёны ансамбль будынкаў або памяшканняў для жыцця манаскай суполкі. Цэнтрам ансамбля быў касцёл. Каля яго рабілі абкружаны крытай галерэяй (клуатрам) чатырохвугольны двор, сад. 3 усходу да клуатра прымыкала зала капітула, з захаду — келлі, або дарміторый. Насупраць касцёла будавалі трапезную залу (рэфекторый). Астатнія будынкі (дом абата, шпіталь, шксша, гасп. пабудовы) размяшчаліся на тэрыторыі ў межах кляштарных муроў. Бенедыкцінскі тып К. быў запазычаны большасцю каталіцкіх ордэнаў і прыстасаваны адпаведна характару іх дзейнасці.

Тв:. Пренмуіцества нспользовання в наркозе y детей нскусственной вентнляшш легкнх с положнтельно-отрнцательным давленясм / / Здравоохраненне Белорусснн. 1969.

№ 1. КЛЯЎК0 Генадзь Якаўлевіч (1.5.1932, в. Варонічы Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. — 21.8.1979), бел. паэт. Скончыў БДУ (1955). Працаваў y газ. «Калгасная праўда», час. «Вожык», «Беларусь», з 1973 нам. гал. рэдактара час. «Полымя». Друкаваўся з 1950. У зб-ках вершаў і паэм «Абветраныя далягляды» (1962), «Сто крокаў» (1967), «Прыстань» (1974) і інш. апяванне красы жыцця, маладосці, шчырая захопленасць роднымі краявідамі. Творы адметныя філасафічнасцю, канкрэтнасцю сюжэтнай пабудовы, маст. праўдзівасцю вобразаў. Аўтар гумарыстычных вершаў і мініяцюр (зб-кі «Лайдак і кнопкі», 1964; «Каб не сурочыць», «Што праўда, то не грэх...», абодва 1971), твораў для дзяцей. Тв:. Плуг: Вершы і паэмы. Мн., 1978; Падкова над парогам: Выбр. паэзія. Мн., 1979; Вязьмо: Вершы, паэмы. Мн., 1984.

У.В. Гніламёдаў.

КЛЯЎЧФНЯ Аляксандр Сямёнавіч (н.

18.9.1924, в. Дзяніскавічы Ганцавіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. філосаф. Д-р філас. н. (1971), праф. (1972). Скончыў БДУ (1954), y 1957— 95 працаваў y ім (у 1974—88 заг. кафедры гісторыі філасофіі і логікі). Даследуе тэарэтыка-метадалагічныя праблемы логікі і філасофіі, гісторыю філас. і грамадска-паліт. думкі Беларусі і Польшчы, асветніцкую дзейнасць і навук. спадчыну Кірылы Тураўскага і А.Міцкевіча. Адзін з аўтараў падручнікаў і навуч. дапаможнікаў па логіды.

Te:. Грамадска-паліплчныя і сацыялагічныя погляды Адама Міцкевіча. Мн., 1959; Очеркя по лсторнн маркснстско -лсішнской фшюсофской мыслн в Польше. Мн., 1978; У нстоков белорусской культуры: Кнрнлл Туровскнй / / Фялософская м обшественно-полнтаческая мысль Бслорусснн н Лнтвы. Мн., 1987.

Т.В.Пешына.

КЛЯШТАР (ад лац. claustrum замак, закрытае месца), каталіцкі манастыр. Належыць да пэўных ордэнаў манаскіх. На тэр. Беларусі адзінкавыя К. вядомы з сярэдзіны 13 ст., сістэматычнае будаўніцтва пачалося пасля хрышчэння Літвы (1387). Найб. стараж. К.: францыс-

А.А.Ярашэвіч (гісторыя), C.Â. Сергачоў (архітэктура).

КЛЯШТ0РНЫ Тодар Тодаравіч (11.3.1903, в. Парэчча Лепельскага р-на

Віцебскай вобл. — 30.10.1937), бел. паэт. Скончыў БДУ (1931). Працаваў на Бел. радыё, y рэдакцыях газет і часопісаў. Чл. літ. арг-цый «Маладняк», «Уэвышша», БелАПП. У 1936 арыштаваны. Расстраляны. Рэабілітаваны ў 1957. Друхаваўся з 1925. Аўтар зб-каў вершаў «Кляновыя завеі» (1927), «Светацені» (1928), «Ветразі» (1929), «Праз шторм, на штурм» (1934), паэмы «Палі загаманілі» (1930). Паэма «Калі асядае муць» (1927— 28) я к водгук на грамадскую сітуацыю канца 1920-х г. выклікала вос-

Т.Т.Клянггорны.

Даўж. 0,05— 13 мм, сытых крывасмокаў да 30 мм. Цела шарападобнае ці прадаўгаватаавальнае, крыху пляскатае, нерасчлянёнае Ротавы апарат колючы, грызучы, колючагрызучы. Вочы ў большасці відаў адсугнічаюць. Раздэельнаполыя, з палавым дымарфізмам. Большасць К. адкладвае яйцы, ёсць жывародныя. Развіццё з поўным ператварэннем. Жыццёвы цыкл уключае фазы: яйцо, лічынка, німфа (адна ці некалькі стадый) і імага. Лічынка 6-ногая, y німфы і імага па 4 пары ног. Паводле тыпу кармлення К. — сапрафагі і дралежнікі. Многія віды — паразіты раслін, жывёл і чалавека. К.-крывасмокі могуць пераносіць узбуджальнікаў хвароб (напр., y

КМЕН

357

жывел — піраплазмозаў, бабезіёзаў і інш., y чалавека — кляшчовага энцэфаліту, тулярэміі і сыпнатыфозных ліхаманак). Акароідныя К. (свірнавыя, або збожжавыя) пашходжваюць збожжа і прадукты, галавыя і павуцінныя К. выхлікаюць хваробы яблынь, цытрусавых і інш. Гл. таксама Акаралогія, Гамазавыя юіяшчы, Кароставыя кляшчы, Мучны клешч , Панцырныя кляшчы , П е р ’е выя кляшчы. Літ.: Б э к е р Э . , У а р т о н Г. Введенне

в акаролопію: Пер. с англ. М., 1955; Жнзнь

АЯКляшчоў.

трую палеміку. Уласцівая К. схільнасць да шпрэсіяністычнай вобразнасці захавала яго паэзію ад выраджэння ва «ўдарнідкую», не растварыла ў агульнапрынятай «пралеткультаўскай» паэтыцы непаўторнасць яго творчай індывідуальнасці і светаадчування. На бел. мову пераклаў паасобныя творы М.Асеева, А.Безыменскага, У.Маякоўскага і інш. На вершы К. напісаны песні І.Івановым, М.Равенскім. Тв.: Залатое вязьмо: Выбр. вершы. Мн., 1960; Выбр. вершы. Мн., 1970. І.Э.Багдановіч.

К Л Я Ш Ч 0Ў Аляксей Яўхімавіч (25.2.1905, в. Міхнавічы Калінкавіцкага р-на Гомельскай вобл. — 13.12.1968), дзяржаўны і парт. дзеяч БССР, адзіні з кіраўнікоў партыз. руху ў Пінскай вобл. ў Вял. Айч. вайну. Герой Сав. Саюза (1944), ген.-м. (1943). Да чэрв. 1941 на гасп. рабоце, y ліп.— вер. чл. Пінскага падп. абкома КП(б)Б. 3 вер. 1942 упаўнаважаны ЦК КП(б)Б па Пінскай вобл., 1-ы сакратар Пінскага падп. абкома КП(б)Б, в.а. камандзіра Пінскага партыз. злучэння. 3 1944 1-ы сакратар Пінскага і Полацкага абкомаў і гаркомаў КП(б)Б. У 1948— 53 Старшыня Савета Міністраў БССР. Чл. ЦК КГІБ y 1948— 53. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1947— 55, Вярх. Савета СССР y 1946— 54. КЛЯШ ЧЫ (Асагіпа), зборная група (атрад) членістаногіх кл. павукападобных.

3 асобныя атрады (падатрады): К.-сенакосцы (Оріііоасагіпа), акарыформныя кляшчы і паразітыформныя кляшчы. 300 сям., больш за 10 тыс. відаў. Пашыраны па ўсім свеце. Большасць жыве на сушы (у глебе, лясным подсціле, гнёздах птушак і звяроў), некат. ў вадзе. На Беларусі адзначаны акарыформныя (трамбідыформныя і саркаптыформныя) і паразітыформныя К.

Кляшчы. Ахарыформныя: 1 — свірнавы; 2 — пер’евы; 3 — галавы; 4 — чырванацелка; 5 — вадзяны (піёна). Паразітыформныя: 6 — гамазавы; 7 — амбліёма; 8 — сенакосец (апіліяхарус).

жнвотных. Т. 3. 2 нзд. М., 1984; Клешн (Асагі) фауны Беларусн: Кат. Мн., 1998.

К -М Е 30Н Ы , група нестабільных элементарных часціц з нулявым спінам і адрознай ад нуля дзіўнасцю. Выяўлены ў. касм. прамянях ў 1947— 51, атрыманы з дапамогай паскаральнікаў зараджаных часціц y 1954. Належаць да адронаў, удзельнічаюць y мовдых узаемадэеяннях; складаюцца з К’ (маса спакою 493,68 МэВ, сярэдні час жыцця 1,238-10"8 с, дзіўнасць +1), К° (497,6 Мэв, дзіўнасць +1) і адпаведных ім антычасціц К" і К° (дзіўнасць -1); утвараюдь 2 ізатапічныя дублеты з ізатапічным спінам 1/2. Пры распадах К-м., абумоўленых слабымі ўзаемадаеяннямі, y 1964 выяўлена парушэнне СР-сіметрыі (гл. Камбінаваная інверсія).

I. С. Сацункевіч.

КМЕН (Саішп), род кветкавых раслін сям. парасонавых. Каля 30 відаў. Пашыраны ў субтрапічным і ўмераным паясах Еўразіі. На Беларусі К. звычайны (С. carvi) трапляецца на лугах, лясных палянах, каля дарог. Культывуецца як эфіраалейная культура. Пашыраны сорт Хмяльніцкі. Кмен.

К. звычайны — двухгадовая расліна выш.

30—80 см. Сцябло простае, разгалінаванае. Лісце двойчы- або тройчылерыстарассечанае.

358

km e t

Кветкі ÿ складаных парасоніках, белыя, ружавагыя. Плод — сямянка. У 1-ы год утварае разетку лісця і тоўсты корань, на 2-і — сцябло, кветкі, плады. У пладах 2,7—7,2% эфірнага алею. Выкарыстоўваецца ў хлебапякарнай, лікёра-гарэлачнай, парфумернай, фармацэўтычнай прам-сці, медыцыне. У.П.Пярэднеў.

КМЕТ, к м е ц ь, тэрмін, якім y сярэдневякоўі ў слав. народаў абазначаліся розныя катэгорыі насельніцтва. Першапачаткова К. называлі свабодных членаў абшчыны, племя. У Кіеўскай Русі К. — воін, віцязь, дружыннік; y ВКЛ — свабодны селянід, які меў зямельны надзел і плаціў дзяржаве падатй . У 2-й пал. 16 — 1-й пал. 17 ст. К. трапілі ў асабістую залежнасць ад феадалаў і ператварыліся ў чэлядзь\ y Польшчы — залежны селянін, які меў поўны надзел зямлі; y Балгарыі і Сербіі — сельскі стараста; y Босніі і Чэхіі — асоба, якая займала пэўную пасаду, a таксама некаторыя катэгорыі сялян; y Харватыі — залежны селянін, васал. КМІТА Пётр Бластус ( Б л а с т у с о в і ч Пётр), выдавец і паэт 1-й пал. 17 ст. Працаваў друкаром y Вільні, адкуль перавёз друкарскае абсталяванне і заснаваў Любчанскую друкарню, якую ўзначальваў з 1612 да канца 1620-х г. За 20 гадоў сваёй дзейнасці выдаў 59 назваў кніг на польск. і лац. мовах па гісторыі, медыцыне, л-ры, філасофіі і інш. Пісаў вершы, якія змяшчаў y асобных выданнях (у «Каталізесе...» Я Л .Н ам ы слоўскага, y зб. прыказак С.Рысінскага, 1618, і інш.). Аўтар прадмовы, a таксама дапаўненняў да зб. «Алафегматы» Б.Буднага (выд. 1614). Паводле сведчання лістоў Рысінскага, праз рукі К. праходзіла тайная перапіска мысліцеляў-пратэстантаў y перыяд ганенняў на арыян. Прадаўжальнікам справы К.-выдаўца стаў яго сын Ян Кміта .Я.І.Парэцкі. КМІТА-ЧАРНАБЬІЛЬСКІ Філон Сямёнавіч (каля 1530 — да 29.11.1587), ваенны і паліт. дзеян ВКЛ. 3 шляхецкага роду Кмітаў. У час Лівонскай вайны 1558—83 камандаваў войскамі на ўсх. мяжы ВКЛ. У 1566 за ваен. заслугі атрымаў каралеўскі прывілей на прызначэнне дзяржаўцам г. Чарнобыль y Кіеўскім ваяв. (адскшь другое прозвішча); аршанскі староста. У 1579 прызначаны ваяводам смаленскім, што давала права на месца ў Сенаце Рэчы Паспалітай. У час паходу 1580 на Вял. Лукі быў разбіты. У 1580— 81 вёў ваен. дзеянні на паграніччы з Маскоўскай дзяржавай, рабіў рэйды ў глыб рас. тэрыторый. Збераглося 30 лістоў-данясенняў К.-Ч. за 1573— 74, дасланых з Оршы ў Вільню членам дзярж. рады ВКЛ (упершыню апубл. ў 1844, найб. поўна з навук. каментарыямі — y 1975), якія з ’яўляюцца гіст. дакументам эпохі, помнікам стараж. бел. л-ры. Лісты ўтрымліваюць звесткі пра ваенна-паліт. становішча на ўсх. межах ВКЛ, y Маскоўскай дзяржаве, палітыку Івана IV Гроз

нага, рус.-тат. адносіны і інш.; y іх даецца ацэнка тагачасных гіст.-паліт. падзей. Вылучаюцда лісты да кашталяна трокскага Я.Валовіча, з якіх паўстае асоба аўтара ярка выяўленай індывідуальнасці; яны раскрываюць характар, перажыванні і адносіны К.-Ч. да навакольнай рэчаіснасці, асобныя бакі жыцця і побыту служылай шляхты. Лісты напісаны эмадыянальна, лубліцыстычна, з выкарыстаннем нар. прыказак і прымавак, сродкаў гумару і сатыры, вобразаў і цытат з літ. твораў. Тв.: Лісты / / Помнікі старажьггнай беларускай пісьменнасці. Мн., 1975.

B.Â. Чамярыцкі.

КНАКФУС (Knakfusas, Knackfuss) Марцін (каля 1740, г. Вулька Мазавецкага ваяв., Польшча — каля 1821), літоўскі архітэктар. Выкладаў y Віленсйм ун-це (1773— 75). 3 1777 праф. архітэктуры Віленскай акадэміі (з 1781 Гал. школа ВКЛ). Удзельнік паўстання 1794. Паводле яго праектаў пабудаваны ўсх. і зах. ч. Вяркяйскага палаца (цяпер y межах Вільнюса; пачаты ў 1780), паўд. прыбудова абсерваторыі Віленскага ун-та (1782— 88), касцёл y Куртувенай (Ш аўляйскі р-н; 1783— 92). У Вільні рэканструяваў лалацы Лапацінскіх, Тызенгаўзаў і інш. (усе канца 18 ст.), Зялёны мост цераз р. Нярыс (1791). У сааўтарстве будаваў палац y Паэжараі (Вілкавішкскі р-н; 1796— 99). КН ЁБЕЛЬ Марыя Восіпаўна (18.5.1898, Масква — 1985), расійская актрыса, рэжысёр, педагог. Нар. арт. Расіі (1958). Скончыла школу пры 2-й студыі МХАТ. 3 1924 y трупе гэтага т-ра, з

1935 рэжысёр y Маск. т-ры імя Ярмсшавай, з 1950 y Цэнтр. дзідячым т-ры (у 1955—60 гал. рэжысёр). 3 1948 выкладала ў Дзярж. ін-це тэатр. мастацтва (з 1960 праф.). Сярод роляў: Шарлота («Вішнёвы сад» А.Чэхава), Карпухіна («Дзядзечкаў сон» паводле Ф.Дастаеўскага). Пастаноўкі: «Далёкая дарога» A. Арбузава (1936), «Дзеці сонца» М.Горкага (1937) і «Як вам гэта спадабаецца» У.Ш экспіра (1940, абедзве разам з М.П.Хмялёвым), «У добры час» B. Розава (1954), «Іванаў» А.Чэхава (1955), «Таленты і паклоннікі» А.Астроўскага (1969), «Дзядзечкаў сон» паводле Дастаеўскага (1972). Дзярж. прэмія СССР 1978. КНІГА, пэўная колькасць эбрашураваных аркушаў (аб’ём больш за 48 с.) з рукапісным або друкаваным тэкстам, злучаных y адно цэлае і прызначаных для распаўсюджвання ведаў; твор маст., навук., грамадскай л-ры як сродак масавай, навук. і тэхн. інфармадыі, адукацыі і фактар культуры. К. — прадукт кніжнай слравы, якая ўключае яе стварэдде і размнажэдде (гл. Кнігадрукаванне, Выдавецкая справа), распаўсюджвадне, захаванне і выкарыстанне (гл. Бібліятэка, Бібліяграфія), вывучэнне ў гіст. і сучасдых аслектах (гл. Кнігазнаўства). Важную ролю ў афармленні К. адыгрывае мастацтва кнігі. Узнікненне і развіццё К. звязана з развіццём пісьменнасці і мовы, л-ры і мастацгва, навухі і тэхнікі, з гісторыяй развіцця чалавечага грамадства. У старажытнасці для пісьма скарыстоўвалі каменныя і гліняныя пліты, дошчачкі, тканіну, папірус, бяросту, пергамент, паперу (вынайдэена ў 2 ст. н.э., y Еўро-

ne як асн. пісчы матэрыял з 13 ст.). Вадомы 2 асн. тыпы канструкцыі К.: стужка-скрутак як адна з найб. стараж. яе форм (4— 3 ст. да н.э.) і сукупнасць пласцін ці аркушаў, злучаных y блок (паліпціх, які развіўся ў т.зв. кодэкс, 2— 4 ст.). Папярэднік друкаванай К. — рукапісная кніга. Найб. стараж. друхаванай К. лічыцца тэкст, узноўлены шляхам ксілаграфіі ў Карэі паміж 704— 751. Першыя спробы кнігадрукавання зроблены ў сярэдзіне 11 ст. ў Кігаі. Першую друкаваную К. ў Еўропе выдаў 1 Гутэнберг (15 ст.), першую бел. К. — Ф Скарына (1517). К., выдадзеныя ў Еўропе да 1.1.1501, называюцца інкунабулы, y 1-й пал. 16 ст. — палеатыпы. На тэр. сучаснай Беларусі першыя К. на старабсл. мове выдадзены С.Будным y 1562 y Нясвіжы.

Сучасная К. — звычайна неперыядычнае выданне, якое складаецца з m a­ pary элементаў матэрыяльнай канструкцыі і палііраф. афармлення; уяўляе сабой блок знітаваных y карашку старонак з тэкстам і ілюстрацыямі і вонкавых ахоўных элементаў (пераплёт, вокладка, супервокладка). Першы загалоўны аркуш К. — тытульны ліст (тытул) змяшчае т. зв. выхадныя звесткі (пршвішча аўтара, назву К., выдавецтва, месца і год выдання і інш.). Тытул можа быць ардынарным (аднастаронкавым), з авантьпулам і контртытулам (1-й і 2-й старонкамі). Упершыню тытульны ліст ужыў венецыянскі друкар Э.Ратдальт (1476), ва ўсх.-слав. друку — Скарына (1517). У рукапісных К. і старадруках y канцы К. змяшчалі калафон — пасляслоўе з выхаднымі звесткамі, часам з друкарскай або выдавецкай маркай. Першай бел. выдавецкай маркай з ’яўляецца сігнет Скарыны з выяваю сонца і месяца. На авантьггуле эмяшчаюць назву кніжнай серыі, выдавентва, выдавецкую марку і інш., на яго адвароце можа быць фронтыспіс — ілюстрацыя, партрэт, карта або контртытул, які ўтрымлівае звесткі пра шматтомнае ці серыйнае выданне або з ’яўляецца тытульным лістом на мове арыгінала ў перакладных выданнях. Тытульнаму лісту і раздзелам К. можа папярэднічаць шмуцгытул, які ў старадруках быў прызначаны для засцярогі К. ад забруджвання. На ім змяшчаюць кароткі загаловак К. або назву раздзела, эпіграф, прысвячэнне, выдавецкую марку, застаўку і інш. Для зручнасці карыстання ў верхняй частцы К. змяшчаюць калонтытулы — загалоўкі асобных раздзелаў. На старонках К. ставіцца парадкавы нумар — калонлічба, сукупнасдь якіх называецца пагінацыяй. Упершыню калонлічбы выкарыстаў АМануцый (Венецыя, 1494). Сістэмай калокгытулаў і фаліяцыяй (нумарацыяй выдавецкіх аркушаў з дапамогай калонлічбаў) карыстаўся Скарына. У рукапісных К. і старадруках унізе старонак змяшчалі кустоды — першыя словы тэксту наступных старонак. Кожная К. мае свой фармат, які залежыць ад памеру старонкі. Памер старонкі К. і фармат вьідання пазначаецца ў міліметрах (напр., 143 х 225) або фарматам аркуша паперы ў сантыметрах і долі, якую складае ад гэтага аркуша старонка пасля брашуроўкі кніжнага блоку (напр., 60 х 90 1/16). Фарматы выданняў скла-

ліся ў 15 ст., y наш час яны стандартызаваныя (на Беларусі іх каля 40). У залежнасці ад таго, як y час друкавання складваўся аркуш паперы, фарматы мелі назву in folio (2°, складзены ўдвая), in guarlo (4°, складзены ў чатыры столкі), in octavo (8°, складзены ў восем столак) і г.д. Даведачны апарат К. ўключае выхадныя звесткі, змест, анатацыю, рэферат, паказальнікі, заўвагі, каментарыі, бібліяграфічны спіс, дадаткі, зноскі, спасылкі, заўважаныя памылкі друку. Выпускас друкаваную прадукцыю, y т л . К., паліграфічная прамысловасць. Рэдкія К. захоўваюцца ў сгіепыялізаваных аддзелах буйных бібліятэк. У 1990 адкрыты першы на Беларусі музей К. — Полацкі музей беларускага кнігадрукавання. Літ:. Б а р е н б а у м Н.Е., Д а в ы д о в а Т.Е. Нсторня кннга М., 1971; С н д о р о в А.А. Кннга н жнзнь. М., 1972; Мз хсторнн кннгн, бнблнотечного дела н бнблнографнл в Белорусслн. Вып. 1—3. Мн., 1970—74 (вып.

3 наз.: Кннга, бнблнотечное дело н бнблмографня в Белорусснл); Нз нсторнн кннгн в Белорусснн. Мп., 1976. Гл. таксама пры арт. Выдавецкая спраеа, Кнігадрукаванне, Кніга-

знаўства.

В.М.Герасімаў.

КНІГА Мікалай Паўлавіч (10.2.1902, в. Коўбча Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл.), бед. вучоны ў галіне атарыналарынгалогіі. Д -р мед. н. (1955), праф.

(1958). Скончыў БДУ (1929). 3 1944 y Мінскім мед. ін-це (з 1952 заг. кафедры). Навук. працы па стрэптаміцынатэрапіі склеромнай інфекдыі.

Te.: Достаження оторнноларннгологал за 50 лет Советской власта в БССР / / Здравоохраненне Белорусснн. 1968. № 12.

«КНІГА ВЯЛІКАМУ ЧАРЦЯЖУ», тэк ставае апісанне (па гал. рэках) найбуйнейшай карты Расіі 17 ст. (не захавалася). Складзена ў 1627 y Разрадным прыказе. Была практычным дапаможнікам для служылых людзей, якіх пасылалі ў розныя мясцовасці краіны, з канца 17 і ў 18 ст. выкарыстоўвалася як школьны падручнік па геаграфіі Расіі. Распаўсюджвалася ў рукапісных спісах; існуе 8 асн. рэдакцый кнігі (у ёй прыведзены каля 2 тыс. тапонімаў і больш за 1,5 тыс. велічынь адлегласцей). Уведзена ў навук. абарачэнне В.М.Тацішчавым; упершыню надрук. ў 1775 М.І Навіковым пад назвай «Старажытная расійская ідраграфія, якая эмяшчае апісанне Маскоўскай дзяржавы рэк, праток, азёр, крынід, і якія на іх урочышчы і на якой яны адлегласці». «КНІГА

ПАС0ЛБСКАЯ

МЕТРЫКІ

ВЯЛІКАГА КНЯСТВА ЛІТ0ЎСКАГА...» ( « К н н г а Посольская Метрнкн Велмкого Княжества Л н т о в с к о г о ...»), выданне кніг-копій Метрыкі Вялікага княства Літоўскага дыпламатычнага зместу. Выдадзена ў 1843 y Маскве ў 2 т. Паводле даручэння Маскоўскага т-ва гісторыі і старажытнасцей расійскіх падрыхтавана М.А.Абаленскім, І.М.Даніловічам (т. 1), М .П .П агодзіны м , Дз.М .Дубенскім (т. 2). У т. 1 апублікавана кніга Метрыкі, якая змяшчае дып-

КНІГАДРУКАВАННЕ

359

ламат. перапіску вял. князя ВКЛ і караля польскага Жыгімонта II Аўгуста з Крымскім ханствам, Турцыяй, Расіяй, Прусіяй і інш. за 1545— 12. У прадмове да тома выкладзена гісторыя Метрыкі ВКЛ і Кароннай Метрыкі, y дадатках змешчаны вопіс кніг Метрык, некаторых актаў Метрык, мірны дагавор Альгерда і Казіміра III 1366, факсіміле старонкі апублікаванай пасольскай кнігі, табліца філіграней. У т. 2 — дакументы дыпламат. харакгару вял. князя ВКЛ і караля польскага Стафана Баторыя за 1576— 83. У асноўным дакументы датычаць адносін Рэчы Паспалітай з Расіяй. Змешчаны таксама некат. больш раннія акгы, фахсіміле старонкі пасольскай кнігі, табліца філіграней і інш. В. С.Пазднякоў. «КНІГА ПРА ТАЎДАЛА-РЬІЦАРА», гл. «Аповесць пра Таўдала». КНІГА РЭК0РДАЎ ГІНЕСА (The Guinness Book o f Records), даведачнае выданне, y якім змешчаны звесткі пра выдатныя дасягненні, унікальныя з’явы і кур’ёзы ў свеце. Выдаецца з 1955 штогод (акрамя 1957 і 1959) y Вялікабрытаніі выд-вам «Гінес паблішынг лімітэд», заснавальнікамі якога былі кіраўнік брыт. піваварнай кампаніі «Гінес» Х.Бівер і ірландскія выдаўцы браты Н. і Р.Макхуэргэры. Mae тэматычны прынцып пабудовы (раздзелы «Свет прыроды і космас», «Свет жывой прыроды», «Чалавек», «Навука і тэхніка», «Будынкі і збудаванні», «Транспарт», «Дзелавы свет», «Культура і мастацгва», «Чалавек 1 грамадства», «Дасяшенні чалавека», «Спорт»); вызначаецца кампактным, сціслым выкладам матэрыялу. Вузкаспецыяльная інфармацыя выдаецца ў тэматычна абмежаваных выпусках-дадатках («Авіяцыя», «Караблі», «Аўтамабілі» і інш.). У кожным новым выданні звесткі абнаўляюцца. К.р.Г. перакладзена амаль на 50 моў свету, y т л . на рус. мову (1990). На ўзор К.р.Г. ў розных краінах выходзяць даведнікі, блізкія да яе па аб’ёме і струкгуры (напр., y Расіі кн. «Дзіва: цуды, рэкорды, дасягненні», 2-е выд. 1993). В.К.Шчэрбін. «КНІГА СТРАШНАГА СУДА» («Domesday Book»), збор матэрыялаў першага пазямельнага перапісу ў сярэдневяковай Англіі, праведзенага Вільгельмам I Заваёўнікам y 1086. Перапіс меў на мэце высветліць матэрыяльныя рэсурсы каралеўства, зафіксаваў юрыд. статус сялянства, уключыў многіх раней свабодных сялян y катэгорыю феад.-залежных — віланаў. Кніга (складаецца з 2 тамоў) — каштоўная крыніца па сац.эканам. гісторыі сярэдневяковай Англіі (звесткі аб памерах вотчыны, размеркаванні зямлі паміж паплечнікамі Вільгельма I, царквой і інш.). У яе назве адлюстраваліся адносіны англ. народа да перапісу. к н іг а д р у к а в Ан н е

жэння

, спосаб размнакніг, заснаваны на пераносе

360

КНІГАДРУКАВАННЕ

фарбы з друкарскай формы на паперу. Тэрмін «К> звычайна выкарыстоўваюць y дачыненні да гісторыі вырабу друкаванай кнігі, да сучаснай кнігадрукавальнай вытв-сці часцей ужываюць тэрмін паліграфія. Асн. спосабы К. — высокі друк, глыбокі друк, плоскі друк, якія рэалізуюцца ў адпаведных друкарскіх машынах. Да К. існавала бясфарбавае адцісканне тэксту з дапамогай рэльефных форм (захаваўся гліняны дыск з в-ва Крыт, 17 ст. да н.э.). Самы ранні спосаб мех. ўзнаўлення тэксту і ілюстрацьій — ксілаірафія (дрэварыт), пры якой на дошцы выразалася форма для друкавання цэлых старонак. Адбіпсі, зробленыя гэтым спосабам, знойдзены ў Карэі (датуюцца 704—751), Кітаі (713—741), Японіі (764— 770). Друкаванне пераносам фарбавага слоя з наборнай формы на паперу. ажыццявіў Бі Шэн (у 1041—48, Кітай). Ён складаў тэкставую форму з рухомых гліняных літар, пакрываў іх фарбай і атрымліваў адбіткі (некалькі тыс. экз ), вынайшаў таксама драўляныя скрыні-касеты для захоўвання шрыфту. Метал. літары (з бронзы) выкарыстаны ў 15 ст. ў Карэі. У Еўропе К. ўзнікла ў 1440-я г. пасля вынаходства І.Гутэнбергам друкарскага станка (прэса), прыстасавання для адліўкі метал. шрыфту ў матрыцах і спец. фарбаў. Ён заснаваў y Майнцы (Германія) першўю друкарню, выдаў шэраг кніг. У іх друхарскім спосабам

узнаўляўся юлькі тэкст, a арнаментальныя ўпрыгожанні рабіліся ад рукі па палях. Упершыню арнаментыка перададэена друкаваннем на старонках т. зв. Майнцкай псалтыры ў 1457 (П.Шофер), дзе з'явідіся і шматфарбавыя адбіпсі. У 1461 y Бамбергу (цяпер г. Быдгашч, Польшча) выдадзена кніга з гравіраванымі на дрэве ілюстрацыямі. 3 Германіі К. пранікла ў Італію (1465), Швейцарыю (каля 1468), Францыю (1470), Бельгію і Венгрыю (1473), Польшчу (каля 1473), Іспанію (1474), Чэхію (1476, выдадзена першая дакладна датаваная кніга), Англію (1476) і інш. У 15 ст. значнае развіццё К. атрымала ў Венецыі, дзе да 1500 заснавана каля 150 друкарняў. Да 1500 друкарні ўзніклі прыкладна ў 260 гарадах, надрукавана халя 40 тыс. кніг тыражом больш за 10 млн. экз. (кнігі, выдадзеныя ў Еўропе да 1.1.1501, наз. інкунабуламі, y 1-й пал. 16 ст. — палеатыпамі). У канцы 15 ст. буйныя рамесныя друкарні сталі ператварацца ў мануфактуры. У Еўропе ў 16 ст. выдадзена каля 500 тыс. назваў кніг, y 17 ст. — каля 3 млн. Асн. друкарска-выдавецкія дынастыі — Мануцыі (Італія), Эцьены (Францыя), Плантэны (Бельгія), Эльзевіры (Нідэрланды). Першыя кнігі славянскай глаголіцай надрукаваны ў 1483, кіршіцай — y 1491 (Ш.Фіёль, Кракаў). У 1517 бел. асветніх Ф Скарына першы ва ўсходнеславянскім свеце надрукаваў кірыліцкім шрыфтам y Празе 23 кнігі Бібліі, каля 1520 y Вільні заснаваў першую друкарню ў Вялікім княстве Літоўскім. Каля 1553

2

Да арт. Кнігадрукаванне 1 — выгляд адной з першых шрыфтаадліўных майстэрняў, т.зв. словалігні (гравюра І.Амана); 2 — першая плоскадрукавальная друкарская машына з аўтаматычным накатам друкарскай формы (вынайдзена ў 1839 СРаглсам, ЗІЛА); 3 — ратацыйная машына «Вікторы» (вынайдзена ў Англіі, друкавала на рулоннай паперы і фальцавала разрэзаныя лісты); 4 — тыгельная друкарская машына (y СССР выраблялі з 1932); 5 — наборна-праграмавальны апарат (монатып) МК-5 (асаргамент розных знакаў да 288).

заснавана т. зв. ананімная друхарня ў Mac­ rae, y якой I Федараў і ТІ.Мсціславец y 1564 выпусцілі першую дакладна датаваную рус. друхаваную кнігу «Алостал*. Першая друкарня на Украіне заснавана І.Фёдаравым y 1573 y Львове. Тэхн. ўдасканаленне К. спачатху ішло пераважна ў ілюстрацыйных формных працэсах. У 15 ст. побач з ксілаграфіяй развівалася паглыбленая (разцовая і «сухой іголкі») гравюра на метале (гравіраваныя ілюстрацыі), каляровая фігурная ксілаграфія. Пашыранай тэхнікай ілюстравання стаў афорт (заснаваны на траўленні металу кіслотамі), яго разнавіднасць т. зв. мяккі лак і акватынта. Для друкавання выкарыстоўваўся ручны друхарскі станок (першы яго відарыс адносіцца да 1499), які паступова ўдасканальваўся: механізавапіся асобныя працэсы, драўляныя дэталі замяняліся металічнымі і інш. Першы суцэльнаметал. друкарскі станок зроблены ў 1800 (Ч.Сгэнхал, Англія). Развіццю К. паспрыяла тыпаметрьія — друкарсхая сістэма мер, прапанаваная ў 1737 П.С.Фурнье (Францыя). Яна стварыла магчымасць стандартызацыі друкарскіх шрыфтоў. Бел. хнігавыдавец І.Ф. Капіевіч на аснове шрыфту Скарыны стварыў удасханалены кірыліцхі лірыфт, якім карыстаюцца многія славянскія краіны У канцы 18 ст. ў К. з'явіліся новыя спосабы рэпрадуцыравання — тарцовая ксілаграфія і мтаграфія (вынайдзена каля 1798 A.Зенефельдэрам, Германія), якія эрабілі ілюстраванне кніг болыл танным. У 1811 створана плоскадрукавальная машына (Ф.Кёніг, Германія), y 1840-х г. y выніку развіцдя стзрэатыпіі — ратацыйная друкарская машына. Значным крокам y развідці паліграф. тэхніхі стала ратацыйная машына, якая друкавала з паўцыліндрычных стэрэатыпаў на паперу, што змотвалася з рулона (залатэнтавана У.Балакам, ЗША). У 1851 створана тыгельная друкарская машына з верт. размяшчэннем формы (Дж.Гордан, ЗША), значнае пашырэнне набыла вынайдзеная ў 1869 (М.Галі, ЗША) тыгельная машына з нерухомым талерам (з замацаванай на ім формай) і рухомым тыглем (для прыціскання паперы). У 1822 запатэнтавана наборная машына (У.Чорч, Англія), y 1886 — радковаадліўная наборная машына лінатып (О.Мергенталер, ЗША), яхая набыла масавае пашырэнне; y 1897 вынайдзена (Т.Ланстан, ЗІІІА) літараадліўная наборная машына — манатып. У 19 ст. асвоены фотамех. рэпрадукцыйнш працэсы. цынкаграфія (прапанавана ў 1850 Ф.Жыло, удасканалена ў 1862 Г.Джэймсам), фотатыпія (1865, Я.Гусніх), г е л і я г р а в ю р а — спосаб глыбокага друку, пры якім друкарская форма рабілася з выхарыстаннем фатаграфічных і хім. працэсаў (1879, К.Кліч, Чэхія), аўтатыпія (1880-я г., С.Д.Лапцеў, Г.Майзенбах). У 1890 Кліч пабудаваў машыну ракельнага глыбокага друку, y пач. 20 ст. А.Рубел (ЗПІА) і К.Герман (Германія) стварылі новы друкарскі працэс — афсетны друк. Удасканальваліся і наборныя працэсы. У 1894 Е.Порцэльт (Венгрыя) абгрунтаваў ідэю фотанабору, y 1895 В.А.Гасіеў (Расія) пабудаваў першую фотанаборную машыну (пашырыліся ў 1950—60-я г., калі ў паліграфію ўкаранілася электроніка). 3 дапамогай фотаэлектронікі ўдасканалены працэсы вырабу ілюстрацыйных форм (злектрагравіравальнымі апаратамі), колеракарэктура і колерадзяленяе. З'явіліся эл. спосабы фарміравання відарысу на фотапаўправадніковых лаверхнях (злектраграфія), бескантакшыя электрастатычныя і эл.-магн. спосабы пераносу фарбавай выявы. У сучасным К. шырока выхарыстоўваюцца сінт матэрыялы (фотапалімерныя друхарскія формы, пластмасавыя перагілётныя накрыўкі і інш.). Пра развіццё і сучасны стан К. на Беларусі гл. ў арт Выдавецкая cnpaea, a таксама Друк, Нотадрукаван-

не, Картадрукаванне, Паліграфічная прамысловасць. Літ;. І Ц е л к у н о в М.Н. Нсторня, техннка, нскусство кннгопечатання. М,; Л., 1926; К а ц л р ж а к Е.М. Мсторня пнсьменностн н кнмгм. М,, 1955; Пятьсот лет лосле Гутенберга, 1468—1968. М., 1968; В а р б а н е ц Н.В. Йоханн Гутенберг н начало кннгопечатання в Европе. М., 1980; Н е м н р о в с к н й Е.Л. Начало славянского іашгопечатання. М., 1971; 450 год беларускага кнігадрукавання. Мн., 1968; В о л к А.А., Р а к о в н ч А.Н. ібшгонздательское дело в Белорусснн: Нст. очерк. Мн., 1977; Б я р о з к і н a Н.Ю. Гісторыя кнігадрукавання Беларусі (XVI — пачатак XX ст.). Мн., 1998. У.М. Сацута. к н і г а з н Аў с т в а , навука пра кнігу як з’яву культуры і яе бытаванне ў грамадстве. У вызначэнні К. існуе некалькі падыходаў; як комплексная грамадская навука пра кнігу і кніжную справу, якая вывучае працэсы стварэння, распаўсюджвання і выкарыстання твораў пісьменства і друку; як комплекс адносна самаст. дысцышіін (тэорыі і арганізацыі кнігавьшання, кнігагандлю, бібліятэказнаўства, бібліяграфазнаўства і інш.); як асобная вузкаспецыяльная навука пра гісторыю кнігі і тэорыю яе грамадскіх дачыненняў. Сінонімамі К. ў розныя часы былі тэрміны «бібліялогія», «бібліягнозія», «бібліясофія». У кнігазнаўчых даследаваннях гіст. кірунку вылучаюць гісторыю пісьма, рукапіснай кнігі (кадыкалогія), друкаванай кнігі, гісторыю мастацтва кнігі і бібліяфільства. Сярод дапаможных гісторыка-кніжных дысцыплін —■ палеаграфія, археаграфія, крыніцазнаўства, філіграналогія (гл. Вадзяныя знакі), бібліяпегія (вывучэнне пераплётаў) і інш. Пачынальнікам К. лічаць аўстр. бібліёграфа М.Дэніса, які адзін з першых ужыў тэрмін «К.». Яго погляды развілі аўстр. і франц. спецыялісты кніжнай справы 18 ст. У Расіі першымі тэарзтыкамі К. былі В.С.Сопіхаў, В.Р.Анастасевіч, М.М.Лісоўскі, АМ.Лавягін, М.АРубакін, М.М.Куфаеў. У 1894—96 y Маскве выдаваўся штомесячны час. «Кннговеденне». Уздым К. пачаўся ў канцы 1950-х г. Праблемамі К. займаецца ЮНЕСКА (з 1982 выдае серыю «Даследаванні пра кнігу і чытанне»), На Беларусі зараджэнне К. цесна звязана з развіццём пісьменства. Гуманістычную ролю кнігі абірунтоўвалі Ефрасіння Псшацкая, Кірыла Тураўскі, Клімент Смаляціч, Аўрамій Смаленскі. Мэтам дэмакратызацыі і ўзвышэння кнігі, яе эстэтычнай прыгажосці, зразумеласці і даступнасці служыў Ф.Скарына. У прадмовах, пасляслоўях, каментарыях да сваіх выданняў Скарына і яго паслядоўнікі С.Будны, В .Ц я ііін с к і , браты Мамонічы, друкары брацкіх друкарняў высока ўзнялі кніжную справу Беларусі, сцвердзілі значнасць бел. кніжнасці ў агульным рэчышчы еўрап. Адраджэння. Кнігазнаўчая праца праводзілася ў Віленскай акадэміі, калегіумах, буйных манастырскіх і прыватных бібліятэках. Многія з прадстаўнікоў магнацкіх родаў Радзівілаў, Сапегаў, Хадкевічаў, Алелькавічаў, Зяновічаў, Храігговічаў і інш. выдатна разумелі значэнне кнігі ў адукацыі і культуры. Добрае веданне юрыд. л-ры

КНІГАЗНАЎСТВА__________ 361 свайго часу Л.Сапега выкарыстоўваў пры ўкладанні і рэдагаванні Статута ВКЛ 1588. Кнігазнаўчы кірунак мелі вопісы бібліятэк. Вопіс б-кі Слуцкага Троіцкага манастыра 1494 — першы з вядомых на Беларусі. У аналагічным вопісе б-кі Супрасльскага манастыра 1557 улічана і часткова апісана афармленне 211 кніг, y т.л. каваных золатам, серабром і інш. У 19 ст. развіццё К. на Беларусі звязана з Віленскім ун-там і дзейнасцю ў ім І.Лялевеяя, які ў працах «Дзве бібліяграфічныя кнігі» (т. 1— 2, 1823—26) і «Гісторыя бібліятэк» (1827) асвятляў тэарэт. пытанні К. як комплекснай навукі пра кнігу. У 1829 A. М.Багаткевіч чытаў y Віленскім ун-це фактычна першы ў Рас. імперыі курс К. У 19 ст. вялася работа па апісанні бел. старадрукаў, стварэнні каталогаў прыватных і грамадскіх бібліятэк, кнігарняў (ПА.Гільтэбрант, Ф.МДабранскі, А.І.МІлавідаў, С.Л.Пташыцкі, РА.Зямкевіч і інш.). Асобныя аспекты К. і гісторыі стараж. бел. кніжнасці разглядаліся ў працах П.У.Уладзімірава «Докгар Францыск Скарына. Яго пераюіады, друкаваныя выданні. і мова» (1888) і Я.Ф.Карскага «Беларусы» (т. 1— 3, 1903—22). У 1920-я г. на ніве бел. К. працавалі Ю.І.Бібіла, Дз.І.Даўгяла, М.В.Мялешка, У.І.Пічэта, М.М.Ш чакаціхін, Б.І.Эпімах-Ш ыпіла. Многія працы выходзілі за межамі BÇCP, y т л . «Матэрыялы да крыўскай гісторапісі: Дсшя кнігасховаў і архіваў зямель крыўскіх і беларускіх Вялікага княства Літоўскага» А.Шлюбскага (Коўна, 1925), «Гісторыя беларускай (крыўскай) кнігі» B. Ю Ластоўскага (Коўна, 1926) — першая вял. анталогія па гісторыі бел. кніжна-літаратурнага і дакументальнага пісьменства 10 — пач. 19 ст. У БССР y 1926 выйшла калектьіўнае даследаванне «Чатырохсотлецде беларускага друку, 1525— 1925». У 1926— 29 y Мінску працавала Беларускае таварыства бібліяфілаў, якое выдала першую ў БССР працу аб кніжных знаках (кніга Шлюбскага «Exlibris’u А.Тычыны», 1928). У цяперашні час пытанні К. распрацоўваюць б-кі: Нацыянальная Беларусі, Цэнтр навук. АН Беларусі, Прэзідэнцкая, БДУ, Нац. кніжная палата Беларусі, Бел. ун-т культуры, кафедры гуманітарнага профілю ВНУ. Ш мат зрабілі ў галіне К. вучоныя С.ХАлександровіч, М.Б.Батвіннік, Г.Я.Галенчанка, А.П. і В.П.Грыцкевічы, Л.І.Збралевіч, А К.Каўка, Г.В.Кісялёў, У.М .Конан, Ю А Л абынцаў, А.В.Малвдзіс, ЯЛ.Неміроўскі, М.В.Нікалаеў, С.А.Падокшын, Т.І.Рошчына, І.В.Саверчанка, В.У.Скалабан, В.АЧамярыцкі, В.Ф.Шматаў, Я.Я.Янушкевіч і інш. Артыкулы па К. друкуюцца ў штогодніку «Пытанні бібліяірафазнаўства і бібліятэказнаўства» (вьшаецца з 1980). Значны абагульнялыш і канкрэтна-гіст. матэрыял па К. сістэматызаваны ў фундаментальных выданнях, тэматычных зборніках і манаграфіях, прысвечаных 500-годдзю Скарыны:

362

КНІГАЎКА

«Біблія Скарыны» (факс. выд., т. 1— 3, 1990—91), «Францыск Скарына і яго час: Энцыкл. давед.» (1988), «Францыск Скарына: Ж ыццё і дзейнасць: Паказ. л-ры» Неміроўскага і Л.А.Осіпчыка (1990), «Францыск Скарына — беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар» Галенчанкі (1993) і інш. Выдатны ўзор вынікаў працы бел. кнігазнаўцаў — выданне да 400-годдзя зацвярджэння Статуга Вялікага княства Літоўскага 1588 (1989). У наш час даследаванне важных праблем К. суправаджаецца выхадам адпаведных ссрый кнігазнаўчых выданняў. Вызначэнню зместу паняццяў «нацыянальны дакумент», «кніжная спадчына Беларусі» і інш. тэарэт. пытанням прысвечана серыя «Здабыткі: Дакументальныя помнікі Беларусі», рэстытуцыі кніжных каштоўнасцей — серыя «Вяртанне», міжнар. славяназнаўчай праіраме «Гісторыя кніжнай культуры Падляшша» — аднайм. серыя, комплексным праблемам культуры і гісторыі — серыя «Беларусіка=А1Ьапійіепіса». Выходзяць серыі: «3 гісторыяй на «Вы», «Скарыніч: Літ.-навук. гадавік», «Ш ляхам гадоў: Гіст.-літ. зб.». Пошукам кнігалюбаў і лёсу асобных рарытэтаў прысвечана выданне «Свіцязь: Альманах бібліяфілаў Беларусі» (1989). Пытанні гісторыі кніжнай справы на Беларусі асвятляюцда ў выданнях суседніх краін: «Друкары старажытнай Полыпчы з XV да XVIII ст. Сш. 5. Вялікае княства Літоўскае» (1959), «400 гадоў рускага кнігадрукавання» (1964), «Украінская кніга» (1965), «Слоўнік дзеячаў польскай кнігі» (1972), «Кнігазнаўства. Энцыкл. слоўнік», «Гісторыя кнігі Літвы: Паказ. л-ры, 1659— 1982» (абодва 1982). У бел. замежжы кнігазнаўчыя даследаванні вялі Бел. бібліягр. служба (Германія), Беларускі інстытут навукі і мастацтва ў Нью-Йорку, Беларуская бібліятэка і музей імя Францішка Скарыны ў Лондане, даследчыкі М.Панькоў, М.Вакар, Л Акіншэвіч, В.Тумаш (С.Брага), А.Надсон, В. і З.Кіпелі, Я.Запруднік, А.Ружанец-Ружанцоў і інш. Найб. значныя працы — «Мова ў гісторыі беларускага пісьменства» (т. 1, Мюнхен; Лондан, 1974— 75; т. 2, Кліўленд, 1978) А.Калубовіча, «Пяць стагод^зяў Скарыніяны, XVI—XX» (Н ью -йорк, 1989) Тумаша. Літ:. Кніга Беларусі, 1517—1917: Зводны кат. Мн., 1986; Кннговеденне в Белорусснн. Мн., 1977; Белороссвка: Кннговеденне, нсточюош, бнблногр. Мн., 1980; Юшга в Белоруссян. Вып. 1—2. Мн., 1981—83; М н г о н ь К. Наука о кннге: Очерк проблематнкн: Пер. с пол. М., 1991. В.М.Герасімаў. КНІГАЎКА (Vanellus vanellus), к a н я, птушка сям. сяўцовых атр. сеўцападобных. Пералётны від. Пашырана ў Еўразіі, на Беларусі трапляецца ўсюды. Жыве на вільготных лугах, травяністых балотах, забалочаных выганах; з 2-й пал. ліп. збіраецца чародамі. Зімуе ў Зах. Еўропе, на паўн. узбярэжжы Афрыкі. Нар. назвы кігіка, кныга, чайка.

Кнігаўка

Даўж. да 35 см, маса каля 200 г, Галава, шыя і валлё чорныя, з сіне-зялёным метал. бдяскам, спіна аліўкава-зялёная з пурпуровым адлівам, грудзі і брушка белыя. На галаве доўгі вуэкі чубок. Крылы шырохія, закругленыя на канцах. Кормішіа насякомымі і інш. дробнымі беспазваночнымі, насеннем. Гняздуецца на зямлі невял. калоніямі і парамі. Нясе 4 яйцы.

Да арт. Кніжная графіка М. Ан д р ы ё л і . Ілюстрацыя да паэмы АМіцкевіча «Пан Тадэвуш». 1881.

КНІДАРЫ І, тып кішачнапсшасцевых жывёл, гл. ў арт. Жыгучыя.

KH IДАСПАРЬІД Ы I (Cnidosporidia), група прасцейшых, якую раней выдзялялі ў асобны тып (або клас); па сучаснай сістэматыцы прасцейшых тое, што міксаспарыдыі. КНІДАДЫ ТЫ , кяеткі.

гл.

ў

арт.

Жыгучыя

КНІЖКА ў а н а т о м і і , трэці аддзел шматкамернага страўніка жвачных жывёл (адсутнічае ў алянысовых і вярблюдаў). Злучае сетку з сычугом. Унутры К. слізістая абалонка ўтварае падоўжаныя рухомыя складкі — лісточкі, падобныя да лістоў кнігі (адсюль назва). У К. корм, паўторна праглынуты пасля жвачкі, канчаткова пераціраецца паміж лісточкамі, псратзараецца ў кашку і паступае ў сычуг. к н і ж н а я г р Аф і к а , раздзел графікі, скіраваны на гарманічнае маст. і функцыян. дапасаванне формы і зместу выдання, y т.л. на вобразнае вырашэнне кніжнага блока; адна з асн. ч. мастацтва кнігі. Уключае афармленне вонкавае (супервокладка, пераплёт або вокладка, форзац, тытульны ліст, фронтыспіс) і ўнутр. (ілюстрацыя, шрыфт, шмуцтытул, буквіца, віньетка, застаўка, канцоўка), агульнае канструяванне кнігі (кампаноўка графічнага матэрыялу, тэксту, шрыфтавая рубрыкацыя, стварэнне макета выдання). Вытокі К.г. ў афармленні рукапіснай кнігі, дзе пераважалі мініяцюра, малюнак і каліграфія. Пасля вынаходніцгва І.Гутэнбергам кнігадрукавання (1455) пашырылася аздабленне кніг y тэхніды гравюры, што да 19 ст. было асн. кірункам y К.г. У 19 ст. рамесныя палі-

Да арт. Кніжная графіка У. Фа в о р с к і . Ілюстрацыя да «маленькай трагедыі» АПушкіна «Камешш госць». Выданне 1961.

Да арт. Кніжная графік» А К а ш к у р э в і ч . Спакушэнне Хрыста ў пустыні. Іліострацыя да «Евангелля паводле Лухі». 1990. граф. працэсы эаменены машыннымі, лашырыўся фотамеханічны слосаб ілюстравання. У канцы 19 ст. англ. мастак У.Морыс вярнуўся да традыц. рамесных паліграф. працэсаў і абгрунтаваў тэорыю стварэння кнігі як цэласнага комплексу высокага паліграф. майстэрства і К.г. Прынцыпы, распрацаваныя Моры-

працавалі М.Філіповіч, Ф.Рушчыц, Я.Драздовіч, Л.Лісідкі, А.Ахола-Вало, ВДваракоўскі, П.Гуткоўскі і інш. У 1960-я г. закладзены асновы сучаснай бел. школы К.г. (творчасць А Каш курэвіча, А.Лось, Б.Заборава, Г. і Н.Паплаўскіх, В.Шаранговіча і інш.). У 1980 — пач. 1990-х г. бел. К.г. набыла найб. вядомасць дзякуючы творам М.Селешчука, В.Славука, У.Савіча, М.Казлова, А. і ВАлександровічаў, В.Кліменкі, Т.Беразенскай і інш. Іл. гл. таксама да арт. Графіка, Ілюстрацыя. Л і т Ц е р а ш ч а т а в а В.В. Беларуская кніжная графіка, 1917—1941. Мн., 1978; Ш м a т a ў В.Ф. Беларуская кніжная гравюра XVI—XVIII стст. Мн., 1984; Я г о ж. Нскусство кнмга Францнска Скорнны. М., 1990; Г е р ч y к Ю.Я. Художественные мнры кнхга. М., 1989. М.Р.Баразна. КНІЖ НЬІ ЗНАК, гл. Экслібрыс.

Да арт. Кніжная графіка. П. П і к a с о. Ілюс трацыя да камедыі Арыстафана «Лісістрата».

1934.

Да арт. Квіжная графіка. Ю. A н е н к a ў. Ілюстрацыя да паэмы АБлока «Дванаццаць».

1918. сам, y слалучэнні з дасягненнямі паліграф. тэхніхі паўплывалі на далейшае развіццё К.г. (творчасць АМагыса, Г.Алалінэра, П.Пікасо, У.Фаворскага, Н.Ганчаровай, І.Білібіна, Ю.Аненкава і інш.). На Беларусі К.г. вядома з 11 ст. (мініяцюры Тураўскага евангелля 11 ст., Аршанскага евангелля 12— 13 ст., Мсціжскага евангелля 13— 14 ст.; контурныя малюнкі Лаўрышаўскага евангелля 14 ст.; акварэлі Радзівілаўскага летапісу 13 ст. і інш.). Узнікненне ў 16 ст. кніжнага дрэварыту звязана з дзейнасцю Ф.Скарыны і яго паслядоўнікаў С.Буднага, В.Цяпінскага і інш. 3 2-й пал. 16 ст. пашырыўся медзярыт (творы Т.Макоўскага, Л.Тарасевіча, М. і В.Вашчанкаў і інш.), y 19 ст. — літаграфія. Вял. ўклад y развіццё К.г. зрабіў М.Э.Андрыёлі. На пач. 20 ст. ў К.г.

К Н ІЖ Н Ы Я СТЫ ЛІ. функцыянальныя стылі літаратурнай мовы, звязаныя з пісьмовай формай выражэння і проціпастаўленыя размоўнаму ст ш ю прыкметамі маналагічнасці, папярэдняй падрыхтаванасці, стандартызаванасці, разнастайнасці і складанасці моўных сродкаў. Сярод К.с. вылучаюць навуковы стыль, афіцыйна-дзелавы стыль, публіцыстычны стыль і стыль маст. л-ры (гл. Мастацкі стыль). Станаўленне К.с. звязана з узнікненнем пісьменнасці. Напачатку яны існавалі пераважна ў пісьмовай форме. На сучасным этапе развіцця мовы з пашырэннем сродкаў масавай камуніхацыі К.с. функцыянуюць і ў вуснай форме (лекцыі, даклады, радыё, тэлебачанне). Пры вуснай форме функцыянавання ў іх пранікаюць алементы размоўнага стылю, якія, аднак, не аказваюць істотнага ўплыву на структуру стылю, на яго моўныя сродкі; пры гэтым размоўны стьіль адчувае на сабё ўздзеянне К.с. (напр., вусны навук. даклад амаль не адрозніваецда ад фіксацыі яго ў пісьмовай форме). Сісгэму стыляў, моўныя нормы і спосабы ўжывання літ. мовы вывучае стылістыка. Л і т Р о з е н т а л ь Д.Э. Пракгнческая стнлястнка русского языка. 5 нзд. М., 1987; K a ў р y с АА. Сгылістыка беларускай мовы. 3 выд. Мн., 1992; Совремекный русскнй язык. Ч. 3. 2 нзд. Мн., 1998. ЛЛАнтанюк. КНІПЕР-ЧЙХАВА Вольга Леанардаўна (21.9.1868, г. Глазаў, Удмурція — 22.3.1959), расійская актрыса. Ж онка А.П. Чэхава. Нар. арт. С СС Р (1937). Скончыла муз.-драм. вучылішча Маск. філарманічнага т-ва. 3 1898 y трупе Маскоўскага маст. т-ра. Валодала высокай артыстычнай культурай, сцэн. абаяннем. Першая выканаўца рояяў y п’есах Чэхава; Аркадзіна, Алена Андрэеўна, Маша, Ранеўская, Сара («Чайка», «Дзядзька Ваня», «Тры сястры», «Вішнёвы сад», «Іванаў»), Душэўнасцю прасякнуты ролі Алены («Мяшчане» М.Горкага), Ганны Маар («Адзінокія» Г.Гаўптмана). Сярод інш. роляў: Ганна Андрэеўна («Рэвізор» М.Гогаля), Беліна («Уяўны хворы» Мальера), Наталля Пятроўна («Месяц на вёсцы» І.Тургенева). Дзярж. прэмія СССР 1943. К Н ІП 0В ІЧ Мікалай Міхайлавіч (6.4.1862, г. Суаменліна, Фінляндыя — 23.2.1939), расійскі заолаг, гідрабіёлаг;

КНОРЫН

363

кіраўнік рус. школы іхтыёлагаў. Ганаровы чл. AH СССР (1935, чл.-кар. 1927). У 1911— 30 y Ленінірадскім мед. ін-це. Арганізатар і кіраўнік шэрагу навуковапрамысл. экспедыцый (1898— 1932) па даследаванні Паўн. Ледавітага ак,, Каспійскага, Чорнага, Азоўскага, Балтыйскага мораў. Навук. працы па гідралогіі і промысле ў Паўн. Ледавітым ак., Баранцавым, Каспійскім, Азоўскім і Чорным морах, гідралогіі і заалогіі марскіх беспазваночных, геал. мінулым паўн. мораў. КНІС (Knies) Карл Густаў Адольф (29.3.1821, г. Марбург, Германія — 3.8.1898), нямецкі эканаміст, адзін з заснавальнікаў гістарычнай школы палітэканоміі. Праф. камеральных навук Фрайбургскага ун-та (1855— 60), эканомікі Гайдэльбергскага ун-та (1865— 96). У сваёй асн. працы «Палітычная эканомія з гістарычнага пункту погляду» (1853) крытыкаваў палажэнні класічнай палітэканоміі, адмаўляў існаванне агульных эканам. законаў развіцця, выступаў супраць класічнага паняцця выгады індывідуума як гал. эканам. рэгулятара паводзін індывідуумаў, падкрэсліваў значэнне такіх якасцей, як адчуванне свайго ўдзелу ў грамадстве, справядлівасці і сумленнасці. Прыхільнік металістычнай тэорыі грошай. К НО ЬЕЛЬ (Knôbel) Іаган (Ян) Фрыдрых (14.6.1724, г. Дрэздэн, Германія — 23.10.1792), нямецкі архітэктар; прадстаўнік ракако. Працаваў пераважна ў Варшаве і Гродне (1753—65). У 1754— 63 узначальваў Каралеўскае буд. ўпраўленне. Аўтар праектаў і кіраўнік буд-ва палацаў Г.Брухла ў Млоцінах (1752— 58) і Варшаве (б. палац Асалінскіх; 1754— 59) і інш. Дабудоўваў Гродзенскі Новы замак (да 1754; часткова змяніў праект палаца). К Н бБ Е Л Ь С Д О РФ (Knobelsdorf) Георг Венцэслаўс фон (17.2.1699, маёнтак Кукедэль, каля г. Кросен, Германія — 16.9.1753), нямецкі архітэктар; папярэднік ранняга класідызму. 3 1740 гал. хавальнік прускіх каралеўскіх палацаў і паркаў. У творчасці К. рацыянальная структура планаў, строгае ўбранне фасадаў y духу паладыянства спалучаюцца з вытанчаным дэкорам інтэр’ераў y формах ракако: Оперны т-р y Берліне (цяпер Дзярж. опера; 1741—43), палац Сан-Сусі (1745— 47) і Гар. палац (1745— 51) y Патсдаме і інш. К Н 0 Р Ы Н ( К н о р ы н ы п ) Вільгельм Георгіевіч (29.8.1890, хутар Цыелі Ц эсіскага р-на, Латвія — 29.7.1938), савецкі парт. і дзярж. дзеяч, гісторык, публіцыст, літ. іфытык. Д -р гіст. н., праф. (1935). Скончыў настаўніцкую семінарыю ў г. Валміера (1910, Латвія)..

3 1910 чл. С.-д. партыі Латвіі, пазней — РКП(б). У 1-ю сусв. вайну вёў бальшавіцкую агітацыю ў дзеючай арміі, удзельнічаў y стварэнні сав. органаў улады на Зах. фронце, адцаўленні

364_____________________ к н о с арг-цый РСДРП(б) Паўн.-Зах. рэгіёна.

3 мая 1917 сакратар Мінскага Савета рабочых і салдацкіх дэпугатаў, чл. яго бальшавіцкай фракцыі, чл. Мінскага к-та РСДРП, адзін з рэдактараў газ. «Звязда». Пасля Касгр. рэвалюцыі 1917 чл. ВРК Зах. вобл. і фронту, камісар друкарняў y Мінску. Пасля акупацыі Беларусі герм. войскамі (люты 1918) сакратар Паўн.-Зах. абл. к-та РКП(б), старшыня Смаленскага губ. к-та РКП(б). 3 снеж. 1918 сакратар Цэнтр. бюро новастворанай КП(б)Б, з 1919 кіраўнік спраў Часовага рабоча-сял. сав. ўрада Беларусі. 3 сак. 1919 сакратар Ц К КП(б) Літвы і Беларусі, чл. Савета абароны Літ.-Бел. ССР. 31.7.1920 ад імя КП(б)ЛіБ падпісаў Дэкларацыю аб абвяшчэнні незалежнасці Сав. Сацыяліст. Рэспублікі Беларусь. Сакратар Цэнтр. бюро КП(б)Б y 1920— 22, 1-ы сакратар ЦК КП(б)Б y 1927— 28. У 1922— 27 і з

1935 y апараце ЦК ВКП(б), y 1928— 35 y выканкоме Камінтэрна. 3 1932 дырэктар Ін-та чырв. прафесуры, чл. рэдкалегіі газ. «Правда» (да 1934), y 1934— 37 гал. рэдактар час. «Коммуннстнческнй янтернацнонал» і «Большевнк». Чл. Ц К ВКП(б) з 1927. Чл. Цэнтр. рэвіз. камісіі ВКП(б) y 1925— 27. Чл. Цэнтр. бюро КП(б)Б y 1919— 23, чл. Ц К КП(б)Б y 1927— 29. Чл. ЦВК БССР y 1919— 22 і яго Прэзідыума ў 1920— 22, чл. ЦВК Літ.-Бел. CCP y 1919. 28.7.1938 Ваен. калегіяй Вярх. суда СССР прыгавораны да расстрэлу. Рэабілітаваны ў 1955. Тв.: Нэбр. статьн н речн. Мн., 1990. КНОС (грэч. Knôsos, Knôssos), старажытны горад на в-ве Крыт, адзін з найважнейшых цэнтраў эгейскай культуры. Паселішча на месцы К. існавала з часоў неаліту; яно павялічылася ў раннемінойскі перыяд (каля 3000— 2000 да н.э.), каля 2200 ці 2000 да н.э. К. стаў сталіцай магутнага царства. Найвышэйшы ўздым яго прыпадае на познамі-

раскопках выяўлены таксама Малы палац, Царская віла, т. зв. караван-сарай, рэпгпсі каменных жылых дамоў 1-й пал. 2-га тыс. да н.э. На ўскраіне горада — манум. грабніцы (у т.л. т. зв. Храмавая грабніца, каля 1700—1450 да н.э.) і могілкі. І.М.Каранеўская (архітэктура). КНУД I ВЯЛІКІ (Knud den Store; каля 995 — 12.11.1035), кароль Англіі (з 1016), Даніі (з 1018) і Нарвегіі (з 1028). Сын дацкага караля Свена I Вілабародага (п. y 1014), разам з якім з 1013 удзельнічаў y заваяванні Англіі. 3 1016 суправідель на англ. прастоле, замацаваўся як кароль Англіі пасля смерці Эдмунда II Жалезнабокага (1018). Апіраўся ў Англіі на дробных землеўладальнікаў і вышэйшае духавенства (надзяляў апошняе землямі і прывілеямі). У Даніі стаў каралём пасля смерці брата Харальда II; пры ім y краіне склалася асобае войска (ціглід) з прадстаўнікоў найб. знатных сем’яў (зародак мясц. рыцарства), пачалася рэгулярная чаканка манеты. Стаў каралём Нарвегіі, вы-

Да арт. Кнос. Кноскі палац: 1 — паўднёвы флігель; 2 — гіганцкія піфасы (тэракота) з эаходняй кладоўкі; 3 — багіня са эмеямі (фаянс) са скарбніцы. 16 ст. да н.э. нойскі перыяд (каля 1600 — каля 1470 да н.э.), калі яго цары сталі вярх. правіцелямі магутнай раннерабаўладальніцкай дзяржавы са значнай цэнтралізацыяй кіраўніцтва і гасп. жыцця. Пры археал. даследаваннях выяўлены жылыя пабудовы, палацы, прылады вытв-сці, зброя, побытавыя рэчы, т. зв. архіў Кноскага палаца (таблічкі са складовым пісьмом Б). Палац уладароў К. («Сгары палац», пасля 2000 да н.э., зруйнаваны каля 1700 да н.э.; «Новы палац», 17—15 ст. да н.э.) — шматпавярховае збудаванне з параднымі, жылымі і гасп. памяшканнямі. Цэнтр. ч. палаца займаў прамавугольны ў плане брукаваны двор, на 3 ад яго — парадныя залы і гасп. памяшканні, на У — жылыя пакоі (шмат'ярусныя, размяшчаліся паводле складанага асіметрычнага сотападобнага плрна, з сістэмай каналіэацый, халонамі т. зв. крыцкага ордэра). Сцены складзены з каменных пліт, умацаваных на драўляным каркасе, атынкаваныя. Захаваліся фрагмснты размалёўкі (бьгг. і рытуальныя сцэны, выявы жывёл і раслін, 16—15 ст. да н.э.), размаляваныя керамічныя пасудзіны, статуэткі, пячагкі. Палац апісаны ў грэч. міфах ях таямнічы лабірынт, жыллё цара Milia­ ca і пачвары Мінатаўра. У К. пры археал.

3 гнаўшы Олафа II Харальдсана. Створаная K. I вялізная англа-дацка-нарв. дзяржава распалася неўзабаве пасля яго смерці. КН У Н ЯН Ц Іван Людвігавіч (4.6.1906, г. Шуша, Нагорны Карабах — 21.12.1990), расійскі хімік-арганік, заснавальнік навук. школы фторарганікаў. Акад. AH С СС Р (1953; чл.-кар.

1946), ген.-маёр-інжынер (1949). Герой Сац. Працы (1966). Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча (1928), дзе і працаваў да 1932. 3 1938 y Ін-це арган. хіміі, з 1954 y Ін-де элементаарган. злучэнняў AH СССР, адначасова з 1932 y Ваен. акадэміі хім. аховы. Навук. працы па хіміі фторарган. злучэнняў,

шчальных манамераў і тэрмаўстойлівых палімераў, a таксама электрахім. метад увядзення атамаў фтору ў арган. малекулы. Ленінская прэмія 1972, Дзярж. прэміі СССР 1943, 1948, 1950. Л і т Н.АКнунянц. М., 1978. А.І.Валожын.

I Л .Кнунянц.

біяхіміі фізіял. акгыўных рэчываў. Сінтэзаваў процімалярыйныя сродкі — акрыхін і плазмахін (1933). Прапанаваў спосаб атрымання 5-фторурацылу (проціпухлінны прэпарат). Паказаў магчымасць псшімерызацыі капралактаму і распрацаваў метад атрымання капрону (1944, разам з ЗА Раговіны м ). Адкрыў рэакцыю далучэння фторавадароду да этыленаксіду (1949). Распрацаваў прамысл. метады сінтэзу новых фторзмя-

КНУШ АВІЦКІ Святаслаў Мікалаевіч (6.1.1908, г. Пятроўск Саратаўскай вобл., Расія — 19.2.1963), расійскі віяланчэліст, педагог. Засл. дз. маст. Расіі (1956). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1929, клас С .Казалупава), з 1941 выкладаў y ёй (з 1950 праф.). 3 1929 саліст-канцэртмайстар аркестра Вял. т-ра ў Маскве, y 1943— 51 — аркестра Усесаюзнага радыё. Выступаў як саліст і ансамбліст. 3 1940 удзельнік трыо (з Я.Аборыным і Д .Ойстрахам) і санатнага ансамбля (з Аборыдым). У рэпертуары творы сусв. муз. класікі і сучасных аўтараў, y т.л. прысвечаныя яму кандэрты для віяланчэлі М.Мяскоўскага, А.Хачатурана, С.Васіденкі. Яго выкананне вы-

Да арт. Кнос. Ніжні ярус светлавога калодзежа палаца. Часткова рэкансгруява-

к н я ж н о __________________365 шксша, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла рас. салдат, што загінулі ў час Нарачанскай аперацыі 1916. П омнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнік архітэктуры — царква (19 ст.). КНЯЖ, возера ў Шаркаўшчынскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Дзісна, за 22 км на ПнУ ад г.п. Шаркаўшчына. Пл. 0,28 км2, даўж. 630 м, найб. шыр.

520 м, даўж. берагавой лініі каля 1,9 км. Пл. вадазбору 2,5 км2. Схілы катлавіны невыразныя, разараныя. Злучана ручаём з р. Дзісна. К Н Я Ж А Б0Р’ЕЎСКАЕ ВАДАСХ0ВІШ Ч А У Ельскім р-не Гомельскай вобл., паміж вёскамі Княжабор’е і Дабрынь. Створана на р. Млынок ў 1978. Пл. 1,4 км2, даўж. 2,5 км, найб. шыр.

610 м, найб. глыб. 4,3 м, аб’ём вады 2,29 млн. м3. Ваганні ўзроўню на працягу года 2,1 м. Сярэдні шматгадовы сдёк 4,42 млд. м3. Выкарыстоўваецца для арашэндя. КНЯЖАЦКІЯ З ’ЕЗДЫ ў К iеўс к а й Р у с і , дарады князёў з дынастыі Рурыкавічаў, да якіх вырашаліся важныя паліт., ваен. і рэліг. лытанні. 3 летапісных крыніц дайб. вядомыя: Вышгарадскі К.з. 1072 (разглядаў пытанні аб деранясенні мошчаў св. Барыса і Глеба ў новую царкву, лрыняцці «Праўды Яраславічаў» — новай рэдакцыі «Рускай праўды»), Любецкі з ’езд 1097, Віцічаўскі К.з. 1100 (пра заключэнде міру ламіж князямі Святаполкам Ізяславічам, Уладзімірам Манамахам, Алегам Святаславічам і інш. і саюз супраць лсшаўцаў), Долабскі К.з. 1103 (пра арганізацыю паходу сулраць полаўцаў).

ны.

Да арт. Кнос. «Парыжанка». Фрагмент размалёўкі палаца.

16—15 ст. да н.э. лучалася паэтычнасцю і высакароднасцю фразіроўкі, цёплым, выразным гукам. Сярод вучняў М .Хоміцэр. 1-я прэмія на Усесаюзным конкурсе музыкантаў-выканаўцаў (1933). Дзярж. прэмія СССР 1950. К Н Ы Ш Рэнальд Іванавіч (н. 10.9.1931, г.п. Капыль Мінскай вобл.), бел. трэнер па спарт. гімнастыцы. Засл. трэнер Беларусі (1960), засл. трэнер СССР (1964). Засл. дз. фіз. культуры Беларусі (1971). Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1955).

3 1971 ст. трэнер Цэнтр. савета спарт. т-ва «Чырвоны Сцяг» (г. Гродна). У канцы 1970-х г. кіраўнік школы трэнераў па спарт. гімнастыцы (г. Г'родна). 3 1997 трэнер па спарт. гімнастыцы. Сярод выхаванцаў К. — алімп. чэмпіёнкі А.Валчэцкая, В.Корбут, чэмпіёнка СССР Т.Адяксеева. К Н Я П Н ІН , К н я г і н і н а, вёска ў Мядзельскім р-не Мінскай вобл., чыг. станцыя на лініі Маладзечна— Полацк. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 30 км на ПдУ ад г.п. Мядзел, 100 км ад Мінска.

1056 ж., 456 двароў (1998). Сярэдняя

КНЯЖ НІН Якаў Барысавіч [14.10.1742 (1740?), г. Пскоў, Расія — 25.1.1791], рускі драматург; прадстаўнік рус. класіцызму. Чл. Рас. акадэміі (1750— 55). Аўтар трагедый «Дыдона» (1769), «Уладзімір і Яраполк» (1772), «Рослаў» (1784) і інш., накіраваных супраць тырадіі, дэспатызму, прасякнутых патрыят. пафасам. Тыраж трагедыі «Вадзім Наўгародскі» (1782) за адтыманархічную дакіравадасдь спалены па эагадзе імператрыцы Кацярыны II y 1793. У камедьмх «Хвалько» (1784— 85), «Дзівакі» (1790) — актуальныя праблемы тагачаснага жыцця Расіі. Аўтар лібрэта 6 камічных опер. Пераклаў да рус. мову асобныя творы Вальтэра, П.Карнэля, К.Гальдоні і ідш. На бел. мову асобныя творы К. пераклаў Э.Валасевіч.

Ta:. Нэбр. пронзв. Л., 1961. К Н Я Ж Н 0, К н я ж н о е возера, y Віцебскім р-не, y бас. р. Шэвінка, за 20 км на ПнЗ ад Віцебска. Пл. 0,66 км2, даўж. 1,5 м, найб. шыр. 750 м, найб. глыб. 6,6 м, даўж. берагавой лідіі больш за 4 км. Пл. вадазбору 53,2 км3. Схілы катлавіны да Пн і У выш. да 15 м, на

366

КНЯЖЫЦКІ

Пд i 3 — 5— 8 м, на Пд і П н разараныя, астатнія пад хмызняком. Берагі аліваюцца са схіламі, участкамі на П н узвышаюцца да 0,6 м, y залівах сплавінныя. Мелкаводдзе вузкае, пясчанае. У цэнтры 4 астравы агульнай пл. 1 га. Дно выслана ілам і сапрапелем. Зарастае да глыб. 2,5 м. Упадаюць 2 ручаі і р. Гаражанская, выцякае ручай y воз. Заронава. КНЯЖ ЬІЦКІ КАСЦЁЛ I КЛЯШТАР ДАМІНІКАНЦАЎ, помнік архітэктуры барока. Пабудаваны ў в. Княжыцы Магілёўскага р-на. K a с ц ё л узведзены ў 1681 як уніядкая царква, y 1863 зачынены, y 1872 перароблены пад правасл. царкву. Аб’ёмна-прасторавая кампазіцыя храма складаецца з прамавугольнага ў плане нефа з невял. трансептам y цэнтры і квадратнай апсіды з бакавымі

Андрэй і С оф 'я Крукоўскія (2 тыс. злотых, 1739). Апошні драўляны корпус кляштара пабудаваны ў 1801 (мураваны быў толькі флігель). А.М.Кулагін, А.А.Ярашэвіч.

к н я ж ы ц ы , вёска ў Магілёўскім р-не, каля р. Лахва, на аўтадарозе Магілёў — г.п. Бялынічы. Цэнтр сельсавета. За 20 км на П нЗ ад Магілёва, 18 км ад чыг. ст. Магілёў-2. 340 ж., 149 двароў (1998). Сярэдняя і муз. школы, клуб, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік архітэкгуры — Княжыцкі касцёл і кляштар дамініканцаў. КНЯЗЁВІЧ Кароль Ога (4.5.1762, Асітэн каля г. Елгава, Латвія — 9-5.1842), вайсковы дзеяч Рэчы Паспалітай. 3 бел. шляхты. Вучыўся ў Варшаўскай рыцарскай школе (1774—77). Служыў y кароннай артылерыі ў Беластоку, Седльцах, на Падсшлі. Удзельнік вайны з Расіяй 1792, паўстання 1794, ген.-маёр. У час Мацяёвіцкай бітвы 1794 трапіў y палон. Пасля вызвалення з ліст. 1794 y Італіі, дзе ваяваў на баку Напалеона, y 1800 удзельнічаў y вайне супраць Аўстрыі, генерал брыгады. 3 1801 y адстаўцы. У 1812 зноў на службе, генерал дывізіі ў штабе Ж.Банапарта. На чале 18-й дывізіі ваяваў пад Смаленскам, Барадзіном, y бітве на Бярэзіне камандаваў корпусам, паранены. У знак пратэсту супраць польск. палітыкі Напалеона ў 1813 выйшаў y адстаўку. Інтэрніраваны аўстр. ўладамі. У 1814 увайшоў y Вайсковы к-т для арганізацыі арміі Каралеўства Польскага. 3 1815 y адстаўцы, жыў y Дрэздэне. У час паўстання 1830— 31 пасланы паўстанцкімі ўладамі ў Парыж за падтрымкай, але вынікаў не дамогся, застаўся ў Парыжы. В. С.Пазднякоў.

КНЯЗЕЎ (9 1.1920,

Васіль г.п. Бобр

Аляксандравіч Крупскага р-на

Княжыцкі касцёл дамініканцаў. нізкімі сакрысціямі. Гал. фасад расчлянёны магутнымі крапаваннмі карнізамі, раскрапаваны пучкамі пілястраў і лучковымі нішамі, па баках яго — сценыпрапілеі, якія ўтвараюць парадны дворык-курданёр. Трохчасткавая з вертыкальна выцягнутымі прапорцыямі кампазіцыя гал. фасада завершана чацверыковымі вежамі з цыбулепадобнымі галоўкамі. Уваходны партал вылучаны нізкім рызалітам з трохвугольным завяршэннем і насычанай арх. пластыкай. Асаблівасць інтэр’ера — адсутнасць прамых вуглоў пры спалучэнні арх. плоскасцей. Фрагменты алтара сведчаць пра яго вырашэнне ў выглядзе каланад са стылізаванымі карынфскімі капітэлямі і выгнутымі антаблементамі. Кл я штaр існаваў y 1670— 1832. Засн. надворным харунжым ВКЛ Канстанцінам Пацам, які перадаў ім 18 тыс. злотых і фальварак з с. Балочычы. У 18 ст. кляштару ахвяравалі сродкі Крыштоф Пац (15 тыс. злотых, 1724), Антон Міхал П ац (2 тыс. злсггых, 1750),

Мінскай вобл. — 22.7.1968), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў Віцебскі аэраклуб, Адэскую ваен. авіяц. школу лётчыкаў (1940). У Чырв. Арміі з 1938. У Вял. Айч. вайну на фронце з 1941, удзельнік вызвалення Паўн. Каўказа, Украіны, Беларусі. Камандзір эскадрыллі авіяпалка ст. лейтэнант К. зрабіў 1088 баявых вылетаў, правёў 139 паветр. баёў, збіў 20 самалётаў ворага. Да 1962 y Сав. Арміі. КНЯЗЕЎ Васіль Васшевіч (18.1.1887, г. Цюмень, Расія — 10.11.1937, паводле інш. звестак, сак. 1938), рускі паэт.

Друкаваўся з 1905. Аўтар літ. і паліт. пародый, фельетснаў, эпіграм, памфлетаў (зб-кі «Сатырычныя песні», 1910; «Двухногія без пер’я», 1914). Збіраў нар. песні, частушкі (кн. «Жыццё маладой вёскі. Частушкі-каратушкі С.-Пецярбургскай губерні», 1913), якія выкарыстоўваў y сваіх творах (цыкл «Падпіцершчына», 1915). Творчасць паслярэв. часу мае хранікальна-дакумент. характар: паэт. зб-кі «Чырвоныя званы і песні» (1918) , «Песні Чырвонага Званара» (1919) , «Чырвоная ленінская вёска» (1925), рэв. песні, балады. Аўтар рамана «Дзяды» (1934; пад псеўд. Іван Сядых), кніг прыказак «Русь» (1924) і «Кніга прыказак» (1930). Пісаў для дзяцей. Рэпрэсіраваны, рэабілітаваны пасмяротна. КНЯЗЬ, кіраўнік манархічнай дзяржавы ці асобнага паліт. ўтварэння (удзельны К.) пераважна ў 9— 16 ст. y славян і інш. народаў; пазней дваранскі тытул. Першапачаткова К. — правадыр племя часоў дакласавай ваен. дэмакратыі; паступова ён ператварыўся ў кіраўніка феад. дзяржавы, напачатку выбарнага, потым спадчыннага (напр., Рурыкавічы на Русі, Гедзімінавічы і Ягелоны ў ВКЛ, Пясты ў Польшчы, Пржэмыславічы ў Чэхіі). К., што ўзначальвалі ВКЛ і буйныя дзярж. ўтварэнні на Русі, наз. вялікімі князямі. У Польшчы, Чэхіі, Румыніі і Сербіі кіруючыя К. прынялі каралеўскі тьггул. 3 утварэннем цэнтралізаваных манархій удэельныя К. паступова страчвалі свае суверэнныя правы і станавіліся прыдворнымі велікакняжацкіх двароў Расіі (з 1547 царскага) і ВКЛ, каралеўскага ў Польшчы і інш. Паступова з разрастаннем княжацкіх родаў значэнне тытула К. зменшылася. Стаць K. y ВКЛ і Польшчы можна было толькі праз нараджэнне ў сям ’і К. (выключэнне — прадстаўнікі вышэйшага каталіцкага духавенства — біскупы і канонікі, якія карысталіся княжацкім тытулам пажыццёва), таму бел. магнаты Радзівілы (у 16 ст.) i Caneri (y 18 ст.) набылі сабе ад імператараў «Свяшчэннай Рым. імперыі» ганаровы тытул імперскіх К. У Расіі да 18 ст. тьггул К. быў таксама толькі радавым. 3 1707 рас. цары пачалі надаваць тытул К. вышэйшым саноўнікам за асаблівыя заслугі перад дзяржавай. Адначасова ў Расіі на ўзор «Свяшчэннай Рым. імперыі» ўведзена бсшьш высокая за звычайны княжацкі тытул ступень княжацкай шднасці — тытул святлейшага К. («яго светласці», y адрозненне ад «іхніх сіяцельстваў» — інш. князёў). Княжацкія тьпулы ў Расіі адменены ў адпаведнасці з дэкрэтам ВЦВК «Аб знішчэнні саслоўяў і грамадзянскіх чыноў» ад 10(23).11.1917. М.Г.Нікіцін. К Н Я ЗЬ-В бЗЕРА , гл. Чырвонае возера. «КНЯЗЬ-КАМ ЕНЬ*, геалагічны помнік прыроды на Беларусі (з 1987). За 500 м на П нЗ ад в. Бярозаўшчына Барысаўскага р-на Мінскай вобл. Валун ружова-чырвонага сярэднезярністага рапаківіпадобнага граніту. Даўж. 2,7 м, шыр. 2

м, выш. 2,2 м, y абводзе 8,5 м, аб’ём 6,3 м3, маса каля 17 т. Прынесены ледавіком каля 150 тыс. г. назад з Выбаргскага масіву. Паводле паданняў, y камень ператварыўся князь, які страляў y абраз Божай Маці ў царкве, што стаяла тут раней. В.Ф.Вінакураў. КНЙЗЬНІН (Kniaznin) Францішак Дыянізы (4.10.1749 або 1750, г. Віцебск — 25.8.1807), польскі паэт, драматург, перакладчык; прадстаўнік сентыменталізму. Скончыў Віцебскі езуіцкі калегіум (1764). У 1764—70 вучыўся ў Полацку, Нясвіжы, Слуцку. 3 1770 y Варшаве. 3 1775 сакратар кн. А.К.Чартарыйскага, з 1783 прыдворны паэт Чартарыйскіх y Пулавах (Люблінскае ваяв). У зб.

«Carmina» (1781) пераклады Гарацыя, «Трэнаў» Я.Каханоўскага, оды і элегіі на лац. мове. Аўтар зб. «Байкі» (1776) на ўзор Ж .Лафантэна, «Эротыкі» (т. 1— 2, 1779) y духу анакрэантычнай паэзіі, «Вершы» (1783) з элементамі стылю ракако. У зб. «Паэзія» (т. 1— 3, 1787— 89) любоўна-ідылічная, паліт. (у т л . вершы «Да Тадэвуша Касцюшкі»), рэліг. лірыка. Сярод драм. твораў — пастаралі з рысамі бел. фальклору, гераічна-патрыят. п’есы («Гектар»). Опера «Цыганы» на лібрэта К. ставілася ў Слонімскім т-ры Агінскага (1786). У некаторых вершах услаўляў край маленства — Віцебшчыну. На бел. мову асобныя творы К. пераклалі А.Жлутка, Н.Мерашчак, Л.Семянюк.

Te.: Wieisze wybrane. Warszawa, 1981; Бел. пер. — y кн. Віцебскі сшыгак. 1995. № 1.

Jlim.: K o s t k i e w i c z o w a Т. Kniaznin jako poeta Uiyczny. Wroclaw, 1971. С.Дз.Малюковіч. КНЙСТВА, манархічная дзяржава або асобнае паліт. ўтварэнне на чале з князем; феад. ўладанне князя. Вядомы ў многіх народаў. У Стараж. Русі К. ўзніклі ў 9 — пач. 10 ст. з гшем. княжанняў, уладу над якімі захапіла дынастыя Рурыкавічаў. Называліся звычайна па гал горадзе. Буйныя К. падзяляліся на меншыя — удзельныя княствы. Буйнейшыя К. называліся вялікімі К. (Уладзіміра-Суздальскае ў 12— 13 ст., Маскоўскае і Цвярское ў 14— 15 ст. і інш.). На тэр. Беларусі з 10— 11 ст. існавалі Полацкае, Тураўскае, з 12— 13 ст. Берасцейскае, Ваўкавыскае, Віцебскае, Гальшанскае, Гарадзенскае, Друцкае, Ізяслаўскае, Капыльскае, Клецкае, Кобрынскае, Крэўскае, Лагожскае, Лукомскае, Менскае, Мсціслаўскае, Новагародскае, Пінскае, Свіслацкае, Слуцкае К.; асобныя часткі бел. зямель уваходзілі ў склад Галіцка-Валынскага, Кіеўскага, Чарнігаўскага і Смаленскага К. (гл. адпаведныя артыкулы). У 14— 16 ст. бел., укр. і рус. княствы аб’яднаны пад уладай Вялікага княства Літоўскага (ВКЛ) і Маскоўскага вялікага княства. У ВКЛ былыя К. да 1-й пал. 16 ст. пераўтвораны ў намесніцтвы, ваяводствы, паветы, афіцыйна скасаваны паводле адм. рэформы 1565— 66, але назва «княства» ў 17— 18 ст. ужывалася ў адносінах да тэр. Клецкага, Капыльскага, Нясвіжскага і Слуцкага К. У Расіі

апошняе ўдзельнае К. (Касімаўскае царства) скасавана ў 1681. К. існавалі і ў інш. краінах (напр., y Германіі да 1871, y Індыі да 1950). Некаторыя К. захаваліся да нашага часу — Ліхтэнштэйн, Манака, арабскія К. (эміраты).

KÔAHEH Аліса Георгіеўна (17.10.1889, Масква — 20.8.1974), расійская актрыса. Нар. арт Расіі (1935). Ж онка А.Я Таірава. Скончыла школу Маскоўскага Маст. т-ра (вучаніца К. Станіслаўскага). 3 1905 y трупе Таірава, з 1913 y маскоўскіх Свабодным, y 1914— 49 Камерным т-рах. Атрымала вядомасць як трагедыйная актрыса. Сцэн. майстэрству ўласцівы інгэлектуальнасць, меладычная распрацоўка сцэн. мовы, пластычная выразнасць. Сярод роляў: Саламея («Саламея» О.Уайльда), Федра («Федра» Ж.Расіна), Адрыена Лекуўрор («Адрыена Лекуўрор» Э Скрыба), Камісар («Аптымістычная трагедыя» У.Вішнеўскага), Эма Бавары («Мадам Бавары» паводле Г.Флабера). К 0БАЛ ЬТ (лац. Cobaltum), Co, хімічны элемент VIII групы перыяд. сістэмы, ат. н. 27, ат. м. 58,9332. Прыродны складаецца з 2 стабільных ізатопаў: 5^Со (99,83%) і 57Со (0,17%). У зямной кары 4 1 0 3% па масе. Неабходны для жыцця раслін і жывёл; уваходзіць y састаў вітамшу B n. Атрыманы ў 1735 швед. хімікам Г.Брантам. Назва ад ням. Коbold — дамавік, гном. Бледна-жоўгы метал з ружовым ці сіняватым адценнем, 1494 вС, шчыльн. 8900 кг/м , ферамагнетык (пункт Кіоры 1121 °С). Кампактны пры звычайнай т-ры ўстойлівы ў паветры, тонкадысперсны — пірафорны. Узасмадзейнічае з разбаўленымі мінер. к-тамі (пасівіруецца канцэнтраванай азотнай), галагенамі (акрамя фгору), пры сплаўленні — з вугляродам, серай, селенам. Атрымліваюць пры перапрацоўцы нікелевых руд. Выкарыстоўваюць для атрымання кобальтавых сплаваў (гарачатрывалых, магнітных, каразійнзўстойлівых і інш.); злучэнні К. — як каталізатары, пігменты, мікраўгнаенні (гл. Кобальтавыя ўгнаенні), кампаненты фарбаў шкла, керамікі; радыеактыўны ізатоп 60Со — як крыніцу у-выпрамянення ў медыцыне і тэхніды. Літ.\ П е р е л ь м а н Ф.М., З в о р ы к я н АЯ. Кобальт н някель. М., 1975; Б о л ь ш а к о в К.А Хпмня н теХнологня кобальта. М., 1981. В.В.Сеірыдаў. КбБАЛЬТАВЫ Я РЎДЫ , прыродныя мінер. ўтварэнні, сыравіна для атрымання кобальту. Вядома больш за 130 кобальтазмяшчальных мінералаў, y т л . бальш за 40 уласна кобальтавых. Гал. мінералы; кабальцін, лінеіт, скутэрудыт, кобальтпірыт, кобальтпентландыт, шмальцынхлаангыт. ГІаводле мінер. і хім. складу вмлучаюць мыш’яковыя, сярністыя, акісленыя руды. Сярэдняя колькасць кобальту ў прамысл. рудах 0,5— 1,5%. Гал. прамысл. радовішчы К.р. — сярністыя медна-нікелевыя, акісленыя кобальта-медныя і сілікатнааксідныя нікелевыя. Сусв. запасы каля 3 млн. т кобальту. Гал. здабыўныя краіны; Конга, Замбія, Аўстралія, Канада, Філіпіны, Інданезія.

КОБЕЦ

367

КбБАЛЬТАВЫ Я ЎГНАЁННІ, адзін з відаў мікраўгнаенняў, водарастваральныя солі кобальту. Кобальт я к мікраэлеменг садзейнічае фіксацыі атм. азоту, паскарае рост і павышае прадукцыйнасць с.-г. культур (бабовых, лёну, цукр. буракоў, ячменю і інш.). Найб. пашыраны C 0 SO 4 7 H 2O (гептагідрат сульфату кобальту ці кобальтавы купарвас) і С 0 СІ2 6 Н 2 О (гексагідрат дыхдарыду кобальту). Выкарыстоўваюць на дзярновападзолістых і тарфяных глебах, водныя растворы — для перадпасяўной апрацоўкі насення і пазакаранёвай падкромкі. К0БДА, рака на 3 Манголіі. Даўж. 561 км, пл. бас. каля 50 тыс. км2. Вытокі на паўд. схілах ш рнага вузла Табын-БогдаОла. У вярхоўях цячэ цераз Кабдоскія азёры, перасякае адгор’і паўн. схілу Мангольскага Алтая, ніжняе цячэнне па катлавінах Вял. азёр, дзе К. ўтварае забалочаную дэльту і разыходзіцца на 3 рукавы. Упадае ў воз. Хара-Ус-Нур. Жыўленне снегава-дажджавое, паводкі ў маі—чэрвені. Сярэдні гадавы расход вады ў ніжнім дячэнні каля 1 0 0 м 3/с. Сплаўная. К 0Б Д Э Н (Cobden) Рычард (3.6.1804, Данфард, каля г. Мідхерст, Вялікабрытанія — 2.4.1865), палітычны дзеяч Вялікабрытаніі. Прыхільнік эканам. лібералізму, ідэолаг прамысл. буржуазіі. Фабрыкант. У 1838 разам з Дж.Брайгам заснаваў Лігу супраць хлебных законаў і пачаў барацьбу з агр. пратэкцыянізмам, які выражаў інтарэсы зямельнай арыстакратыі. У 1841— 57 і 1859—65 чл. палаты абшчын. 3 пазідый гіацыфізму выступаў за скарачэнне ўзбраенняў, міжнар. арбітраж, крытыкаваў знешнюю палітыку Г.Дж. Пальмерстана. К 0 Б Е , горад y Японіі, на 3 в-ва Хонсю. Адм. ц. прэфектуры Хіёга. 1,5 млн. ж.

(1992). Вуэел чы іунак і аўтадарог. Порт y заліве Осака Унутранага Японскага мора (гадавы грузаабарот больш за 150 млн. т, каля 30% знешнегандл. абароту краіны). Буйны прамысл. цэнтр. Развіты металургія, трансп. машынабудаванне, y т л . суднаверфі (каля 30% танажу будуемых y краіне суднаў), чорная металургія, маш.-буд., y т л . самалётабудаванне, эл.-тэхн., гумавая, харч., хім., ваенная, тэкст. прам-сць. Метрапалітэн. Ун-ты. Мастацкі музей. Турызм. У 1995 пацярпеў ад землетрасення. К 0 Б Е Ц Ларыса Уладзіміраўна (н.

7.4.1939, в. Сярагі Слуцкага р-на Мінскай вобл.), бел. хімік-неарганік. Д-р хім. н. (1991). Скончыла БДУ (1961). 3 1972 y НДІ прыкладных фіз. праблем пры БДУ. Навук. працы па вывучэнні заканамернасцей комплексаўтварэння ў растворах і даследаванні комплексаў металаў з ацыда- і нейтральнымі кісларод- і азотзмяшчальнымі лігандамі.

Te.: Энергетака н прярода связн в безводных соеднненнях ураннла с ацндолнгандамн

КОБЕЦ

368

(разам з Дз.С.Умрэйкам) / / Усгіехл хлмлл.

1986. Т. 55, вып. 11, Взанмодействне оксвдов урана с тетраоксвдом даазота (разам э Г.М.Клаўсуцем) / / Там жа. 1990. Т. 59, вып. 8. КОБЕЦ Рыгор Якаўлевіч (24.7.1898, г. Кіраваград, Украіна — 9.9.1990), бел. пісьменнік. Засл. дз. маст. Беларусі (1935). 3 1921 жыў y Мінску, працаваў y рэдакцыі газ. «Рабочнй». 3 1925 чл. рус.

Хатынню» (1973), «Блакітны экспрэс» (1976; аднайм. п ’еса, паст. 1978), рамана «Аапі за перавалам» (1985), кнігі нарысаў пра Грэцыю «У каралеўстве... але не казачным» (1968), сцэнарыя мультфільма «Вася Буслік і яго сябры» (паст.

1974). На бел. мову пераклала зб. вершаў грэч. паэта Я.Рыцаса «Макронісас» (1973). Тв.: Чптайка л Гуляйка: Скаэкл. Мн., 1963; Семь художняков: Схазкл. Мн., 1965; Сказкн старого Янняса. Мн., 1969; Лесной барабан: Стлхя. М., 1970; Сгой, машянлст!: Повесгь. М., 1976; Вянок дзівосаў: Казкі. Мн., 1986. К 0БЗА , 1) украінскі шчыпковы муз. інсгрумент тыпу лютні. Mae грушападобны корпус, шыйку з 4— 10 ладамі ці без ладоў, 4 адзінарныя ці парныя струны. Была найб. пашырана ў 16— 18 ст. сярод запарожскіх казакоў. У 1960— 70-я г. мадэрнізавана, створана сям ’я К. — малая, сярэдняя (рытм-К.) і вял. басовая. Пашырана ў аркестрах нар. інструментаў. 2) Малдаўскі, рум., польскі

Р.Я.Кобец.

сродкі манархаў Вялікабрытаніі, Расіі і Швецыі ў Кобленцы фарміраваліся атрады дваран-эмігрантаў, якія склалі т.зв. «армію прынцаў» (на чале з прынцам Кандэ), што ў 1792 удзельнічала ў аўстра-прускім узбр. уварванні ў Францыю. У 1794 франц. рэсп. войскі занялі Кобленц, што паклала канец К.э. К 0 Б Р Ы с а п р а ў д н ы я (Naja), род змей сям. аспідавых. 14 відаў. Пашыраны ў Афрыцы, Паўд. і Сярэдняй Азіі. Найб. вядома К. індыйская, або змяяакулярніца (N. naja), з светлым малюнкам накшталт акуляраў на шыі, капская (N. nivea), чорна-белая (N. melanoleuca) і інш. К. сярэднеазіяцкая (N. охіапа) занесена ў Чырв. кнігу МСАП. Даўж. да 2 м, зрэдку да 2,5 м. Цела моцна выцягнутае, з доўгім хвастом і гладкай луской. Узбуджаныя К. прымаюдь своеасаблівую позу: падымаюць пярэднюю ч. цела вертыкальна над зямлёй, трымаючы галаву гарызантальна, і расшыраюць дыскападобна шыю. Ядавітыя. Некат. віды здольны выпырскваць

І.М Ксбзун.

секцыі «Маладняка» — «Звенья», з 1929 — «Маладняка». У 1931— 37 на кінастудыі «Савецкая Беларусь» y Ленінградзе, пазней на студыі кінахронікі на Д. Усходзе. У 1938 рэпрэсіраваны, y 1939 апраўданы, жыў y Хабараўску. У 1941 зноў рэпрэсіраваны, з 1951 на пажыццёвым пасяленні ў кірг. стэпах. 3 1960 y Мінску. Рэабілітаваны ў 1960. Друкаваўся з 1918. Пісаў вершы, фельетоны, нарысы. Першая і найб. значная ў драматург. спадчыне пісьменніка п ’еса «Гута» (1929, паст. 1930 БДТ-1) на рабочую тэму. Сярод інш. п’ес «А ўсё ж заспяваю» (1932), «На заставе» (1934), «Мігрэнь» (1940), «Цяжкі выпадак» (1961), «Піражкі з чырвонцамі» (1965) і інш. Зрабіў значны ўклад y станаўленне бел. кінематаграфіі. Аўтар сцэнарыяў кінафільмаў «Ураган» (1931, з Б.Брадзянскім), «Двойчы народжаны» (1933, першы гукавы фільм на бел. мове), «Шукальнікі шчасця» (1936, з І.Зэльцарам, апубл. 1988), «Дняпро ў агні» (1937, з І.Барашкам). Аўтар муз. камедыі «Шчаслівы бераг» (паст. 1940), аповесці «Ноеў каўчэг» (нап. 1964, апубл.

1989), успамінаў пра Я.Купалу «Купалава ноч» (нап. 1959, апубл. 1998). Тв.: Пнсьма лз ссылкл (1958—1960 гг.) / / Немал. 1998. № 9. К 0Б Е Ц -Ф ІЛ ІМ 0Н А В А Алена Рыгораўна (н. 13.10.1932, Мінск), бел. пісьменніца. Дачка Р .Я.Кобеца. Скончыла Бел. кансерваторыю (1969), Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1971). Выкладала музыку ў навуч. установах Расіі, Беларусі. У 1971— 83 працавала на кінастудыі «Беларусьфільм», y выд-ве «Юнацтва». Друкуецца з 1959. У творах для дзяцей і юнаціва тэмы дабрыні, любові да роднай зямлі, праблемы экалогіі і маральна-этычныя. Аўтар паэт. зб-каў «Казка пра месяц» (1963), «Залаты ручнік» (1972), аповесцей «Жаваранкі над

Кобза

(справа) і ліра з калекцыі М.Лысенкі.

струнны шчыпковы муз. інструмент Tu­ ny лютні. Mae кароткую шыйку. Строй асн. жыльных струн — С, G, d, g, строй 4 парных металічных — на актаву вышэй. Гук здабываюць з дапамогай мектра. Літ.\ Л л с е н к о - Д н і с т р о в с ь к я й М. Украі'нська кобза / / Жовтень. 1980. № 12. К 0 Б ЗУ Н Іван Міхайлавіч (24.11.1902, в. Барсукі Верхнядзвінскага р-на Віцебскай вобл. — 1942), Герой Сав. Саюза (1940), скончыў Вышэйшую шксшу НК.УС (1941). У Чырв. Арміі з 1925, з 1930 y войсках АДПУ— НКУС, з снеж.

1939 y пагран. войсках. Удзельнік сав.фінл. вайны 1939— 40. Камавдзір узвода станковых кулямётаў К. 27.1.1940 пасля 46 дзён няроўнага бою цяжкапаранены вывеў групу з акружэння. Загінуў y Вял. Айч. вайну. К 0БЛ ЕН Ц К А Я ЭМ ІГРАЦЫ Я, антырэспубліканская паліт. групоўка французаў перыяду Французскай рэвалюцыі 1789—99. Знаходзілася пераважна ў г. Кобленц (Германія, адсюль назва). Гуртавалася вакол братоў Людовіка XVI — графа Праванскага і графа д ’Артуа. На

Кобры: 1 — капская; 2 — чорна-белая.

ЯД на адлегласць да 2 м, імкнучыся паласці праціўніку ў вочы. Кормяцца дробнымі пазваночнымі. Адкладваюць ад 8 да 45 яец. К 0 Б Р Ы Н , горад абл. падпарадкавання, цэнтр Кобрынскага р-на Брэсцкай вобл., на р. Мухавец, y сутоку яе з Дняпроўска- Бугскім каналам. За 46 км ад Брэста. Чыг. станцыя на лініі Брэст— Гомель. Вузел аўтадарог на Мінск, Брэст, Пінск, Ковель, Маларыту. 51,9 тыс. ж. (1998). Паводле падання, засн. ў 11—12 ст. нашчадкамі кіеўскага кн. Ізяслава. Упершьшю ўпамінаеіша ў Іпацьеўскім летапісе пад 1287 як уласнасць кн. Уладзіміра Васількавіча. 3 1-й пал. 14 ст. ў ВКЛ. 3 1366 уладанне вял. кн. Альгерда і яго нашчадкаў, з 1532 — каралевы Боны Сфорца, Ганны Ягелонкі, Канстанцыі Аўстрыйскай, y капцы 18 ст. — АВ.Суворава. У 14 ст пабудаваны Кобрынскія замкі. 3 1404 цэнтр Кобрынскага княства, з

1519 — староства, y 1520—66 i 1791—1840 — Кобрынскага павета. 3 1566 y Брэсцкім ваяв. У 16—18 ст. цэнтр Кобрынскай эканоміі. У 1589—1766 меў магдэбургскае права, герб — шчыт з выявамі св. Ганны і Маці Божай з дзіцем. У сярэдаіне 17 ст. ў К. каля 1700 ж., каля 500 дамоў. Горад моцна пацярпеў y час войнаў сярэдзіны 17 — пач. 18 ст. 3 1795 y Рас. імперыі, павятовы горад Слонімскай, з 1797 Літоўскай, з 1801 Гродзенскай губ. У канцы 18 — пач. 19 ст. ÿ К. ратуша, Спаскі манастыр, Прачысценская, Міхалаеўская і Петрапаўлаўская цэрквы, драўляныя касцёш. У вайну 1812 тут адбыўся Кобрынскі бой 1812. У 1882 праз К. пракладзена Палеская чыгунка. У 1897 y горадзе 10 355 ж. У 1921— 39 y Полынчы, цэнтр павета Палескага ваяв., дзейнічаў павятовы к-т КПЗБ, адбыліся дэманстрацыі ў 1931, 1936. 3 вер. 1939 y Брэсцкай вобл. БССР, з 1940 цэнтр Кобрынскага раёна. У Вял. Айч. вайну акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі ÿ К. каля 6900 чал. У горадзс і раёне дзейнічала падполле, паршз. брыгады і атрады. Вызвалены ў ходзе Люблін-Брэсцкай аперацыі 1944. 3 7.3.1963 горад абл. падпарадкавання. У 1970 — 24,9 тыс. ж

Горад Кобрын. Забудова вуліцы Савецкай. Прадпрыемствы металаапр. (Кобрынасі інструментальны завод «Сітама», рамонтны з-д), лёгкай (прадзільна-ткацкая і швейная ф-кі, ільнозавод), харч. (масласырзавод, Кобрынскі кансервавы завод, птушкафабрыка, хлебазавод), камбінат буд. матэрыялаў, мэблевая ф-ка, друкарня. Кобрынскі ваенна-гістарычны музей. Брацкія магілы сав. воінаў, маііла ахвяр фашызму. Помнікі: А.В.Сувораву, перамогі 1812, Вызвалення, партызанам, што загінулі ў Вял. Айч. вайну. Помнікі архітэкгуры: Кобрынскі парк, Дняпроўска-Бугскі канал, Кобрынскі Спаскі манастыр (1497), Кобрынская Мікалаеўская царква (1750), касцёл (1843), Кобрынскі сабор Аляксандра Неўскага (1868), будынак б. сінашгі (2-я пал. 19 ст.), паштовая станцыя (1846), Петрапаўлаўская царква (пач. 20 ст.).

Літ:. П л н с к о Н.М., К о з л о в Л.Р. Кобрмн: Нст.-экон. очерк. Мн., 1987. Л.Р.Казлоў. К0БРЫ НСКАЕ ВЫ СТУПЛЁННЕ СЯЛЯН 1933 y З а х о д н я й Белар y с і, узброенае выступленне сялян

Кобрынскага пав. 3— 4 жн. супраць сац. і нац. прыгнёту. Паводле раш эння Брэсцкага акр. к-та К П ЗБ на 4 жн. быў прызначаны паход сялян Кобрынскага пав. ў маёнтак паноў Малачэўскіх з патрабаваннем выдаць плату за палявыя работы. 3 жн. па дарозе да месца збору (в. Булькова) сяляне разграмілі некалькі сядзіб асаднікаў y в Вял. Радванічы, забралі зброю; больш за 100 узбр. сялян некалькі гадзін трымалі ў асадзе паліцэйскі ўчастак y Навасёлках. Раніцай 4 жн. палідыя з падмацаваннем з Брэста разагнала сялян, павет быў абвешчаны на асадным становішчы, пачаліся аблавы, вобыскі, арышты. Арганізатары выступлення былі адцадзены пад ваенна-палявы суд. На абарону арыштаваных выступілі працоўныя Зах. Беларусі, таму смяротны прыгавор 8 чал. быў заменены пажыццёвай катаргай, астатнія прыгавораны да розных тэрмінаў зняволення. У в. Навасёлкі Кобрынскага р-на ў памяць пра выступленне сялян пастаўлены помнік. Літ.: К у р к о в і ч М. За што судзілі рэвалюцыйных сялян y Кобрыне? Вільня, 1933; Л а с к о в і ч В.П. Уэброенае выступленне сялян y вёсцы Навасёлкі / / У суровыя гады падполля. Мн., 1958. К 0БРЫ Н С К А Е КНЙСТВА, феадальнае княства ў бас. рэк Мухавец і Кобрынка. Цэнтр — г. Кобрын. Узнікла каля 1404 пасля падзелу ўладанняў кн. Фёдара Ратненскага (сына вял. кн. ВКЛ Альгерда) паміж яго сынамі Сангушкам (родапачынальнік кн. роду Сангушкаў) і Раманам (родапачынальнік кн. роду Кобрынскіх). На працягу 15 ст. самастойная адм.-тэр. і судовая акруга ў сюіадзе ВКЛ. Падзялялася на Кобрынскую і Прушанскую (Пружанскую) воласці. У пач. 16 ст. ў сувязі са згасаннем роду Кобрынскіх княства скасавана, a яго тэрьпорыю Жыгімонт I Стары ў 1519 y якасці староства перадаў y пажыццёвае валоданне маршалку ВКЛ В.Косцевічу (мужу Г.С.Кобрынскай). Пасля яго смерці ў 1532 староства ў якасці павета далучана да Падляшскага ваяв., y 1566 увайшло ў Берасцейскі павет. В. С.Пазднякоў. К 0БРЫ Н С К А Я

КОБРЫНСКІ

нах уваходзіла спачатку ў Падляшскае, з 1566 — y Брэсцкае ваяв. Канчаткова К.э. як «сталовае ўладанне» выдзелілася паводле «Ардынацыі аб каралеўскіх прыбытках» 1589 y выніку падзелу паміж дзярж. і каралеўскім скарбам. У 16— 17 ст. К.э. валодалі каралевы Бона Сфорца, Ганна Ягелонка, Канстанцыя Аўстрыйская. На 1563 y К.э. было каля 77 тыс. дзес. зямлі, y т л . 89 валок фальварковай ворнай зямлі і 612 валок, замацаваных за цяглымі сялянамі. Уключала гарады Кобрын, Дабучын (Пружаны), мяст. Гарадзец. 3 пач. 18 ст. К.э. збліжаецца з Брэсцкай, яны разам выступаюць y інвентарах, рэвізіях, кантрактах, маюць агульную адміністрацыю і рахункі. Пасля 1757 узнікла Кобрынская губерня з 8 кяючоў: Кобрынскага, Вежыцкага, Гарадзецкага, Закросніцкага, Лідвінкаўскага, Іласкага, Тэвельскага і Чаравачыцкага. Ваен. дзеянні, агульны гасп. заняпад прывялі да скасавання ў 1766 самакіравання. Рэарганізацыя К.э. ў 1768 станоўчых вынікаў не дала. У 1795 К.э. ўвайшла ў склад Рас. імперыі. Яе землі з сялянамі былі падараваны, часткова прададзены прыватным асобам. Л.Р.Казлоў. КОБРЫ Н С К І БО Й 1812 Адбыўся 27.7.1812 y г. Кобрын і яго наваксотлі паміж рус. дывізіямі К.В.Ламберта і Я.І.Чапліца і атрадам саксонскага корпуса Ж .Л.Рэнье ў вайну 1812. Камандуючы 3-й Зах. арміяй А.П.Тармасаў атрымаў заданне выступідь на Брэст, Кобрын і Пружаны і дзейнічаць y тыле франц. арміі, 17 ліп. ён загадаў Ламберту і А.Р.Шчарбатаву рухацца на Брэст, a потым павярнуць на Кобрын, куды з Ковеля павінны былі падысці асн. сілы арміі. Каб адцягнуць частку саксонскіх войск ад Кобрына, асобы атрад ген.

МІКАЛАЕЎСКАЯ

ЦАРКВА, помнік драўлянага дойлідства. Пабудавана ў 1750-я г. за межамі г. Кобрын Брэсцкай вобл., на беразе р. Мухавец, y 1841 перавезена ў горад, перабудавана з элементамі позняга класіцызму. Складаецца з асн, зруба, 5-граннай апсіды і 4 чацверыковых аб’ёмаў, размешчаных па вуглах асн. зруба. Усе аб’ёмы накрыты агульным шматсхільным дахам, y сярэдзіне якога на чацверыковым пастаменце ўзвышаецца вял.

8-гранны светлавы барабан з купалам. Гал. фасад раскрапаваны па баках выступамі і аздоблены 2 калонкамі. Т.В.Габрусь, А.М.Мартынаў. К 0БРЫ Н С К А Я Э К А Н 0М ІЯ , феадальнае зямельнае ўладанне, падпарадкаванае каралю, «сталовы маёнтак» y ВКЛ y 16— 18 ст. Фактычна ўзнікла ў 1519 як староства, аддадзенае ў дзяржаву. Юрыдычна аформлена ў 1532. У адм. адносі-

369

Кобрынская Мікялаеўская царква.

370

КОБРЫНСКІ

А.П.Мелісіна павінен быў рухацда да Пінска. 25 ліп. атрад Шчарбатава заняў Брэст, злучыўся з дывізіяй Ламберта, і раніцай 27 ліп. яны падышлі да Кобрына. Пасля падыходу перадавога атрада 3-й арміі на чале з Чапліцам пачаўся агульны штурм Кобрына. У выніку 9гадзіннага бою саксонцы адступілі з горада і здаліся.'Бы ло забіта каля 2 тыс. саксонцаў, узяты ў палон 2 генералы, 76 афіцэраў, 2382 чал. ніжніх чыноў; страты рускіх склалі 77 чал. забітымі і 182 параненымі. К.б. быў першай перамогай рус. войск з пачатку вайны. У выніку французы павінны былі трымаць супраць арміі Тармасава значныя сілы, што адмоўна паўплывала на армію Напалеона ў час яе адступлення ад Масквы. Ш.І.Бекцінееў, В.В.Швед.

лідейнай і мех. майстэрняў (1946— 50) райпрамкамбіната. У 1961— 65 рэканструяваны, пабудаваны гал. вытв. корпус па выпуску слясарна-мантажнага інструменту і быт. памяшканні. 3 1968 Кобрынскае інстр. ВА. 3 1986 з-д y складзе Бел. інстр. ВА. Сучасная назва з 1996. Асн. прадукцыя (1998): ключы гаечныя двухбаковыя, тарцовыя, малаткі і зубілы слясарныя, нажніцы для рэзкі ліставога металу, рамкі нажовачныя, адвёрткі, клупы для наразання разьбы на трубах, клеймы лічбавыя і літарныя і інш.

К 0БРЫ Н СК1 ПАВЁТ, адм.-тэр. адзінка ў 1520— 66 y Падляшскім ваяв. ВКЛ, да 1795 y Брэсцкім ваяв. Рэчы Паспалітай. 3 1795 y Слонімскай, з 1797 y Літоўскай, з 1801 y Гродзенскай губ. Рас. імперыі, з 1921 y Палескім ваяв. Польшчы, з 1939 y БС СР (з снеж. 1939 y Брэсцкай вобл.). Цэнтр — г. Кобрын. Пл. 14583,59 га, нас. 124 118 чал., 31 валасць, 475 нас. пунктаў (1886). У студз. 1940 павет скасаваны, яго тэр. ўвайшла ў склад Кобрынскага раёна і суседніх з ім раёнаў. Л.Р.Катоў.

К 0Б Р Ы Н С К І KAHCÈPBABЫ ЗАВ0Д. Знаходзіцца ў г. Кобрын Брэсцкай вобл. Засн. ў 1948. Рэкішструяваны, гэхналагічна перааснашчаны. 3 1998 адкрытае акц. т-ва з сучаснай назвай. Асн. прадукцыя (1998): кансервы агароднінныя і фрукговыя, соусы, сокі пладова-ягадныя.

К 0БРЫ Н С К 1 ПАРК, помнік садовапаркавага мастацтва. Засн. ў 1768 на паўд. ускраіне г. Кобрын Брэсцкай вобл. пры сядзібе, якая з 1795 належала А.В.Сувораву (уваходзіла ў маёнтак Кобрынскі Ключ), з 1808 — маёру Гельвігу, з сярэдзіны 19 ст. — Аляксандру Міцкевічу (брат Адама Міцкевіча).

КО БРЫ НСКІ ПАВЕТ

y

2 1 n u o a a X IX ст

V СЛ Огіш СКІ/-) ПАВІТ,

Kainssa*

Хомскі

"ы la is s a

Бездзеж, •,Моталь°>АсаўнІі

'Яромічы

С цягіанкі,

іу.шавч e : 0 (

іяндзюга

іужылавічы

Іванава 'ЯчОВарацэвічы Асаўцы

Помніх

y

гонар перамогі

ў

Кобрынскім баі

1812.

К 0Б Р Ы Н С К І

I U3HTD \ \ .

1 павета Y Ц энтры ва- \ ласцей ны губ е р н я ў паветаў валасцей С уча сна я гр а н іц а Р э с п у б л і' кі Б еларусь азначаны волас

С! А др ы ж ы н-^/ (

ц і : І . З б ір а ж с к а я . 2 . С я х н о в ій н а я .З . П р у с н а ў с к а я , 4 . П а д а л а с н а я . 5 . І л а с н а я . 8 . І м я н І н с н а я . 7 . 0 п » л і, с к а я . 8 . В а р ж а д е с н а я . А ў т а р В . Л . Н а с е в іч

ні

BAÈHHA-IICTA

РЬІЧНЫ М УЗЁЙ і м я А.В. С у в о р a в а. Засн. ў 1946 y г. Кобрын Брэсцкай вобл., адкрыты ў 1948. Пл. экспазіцыі 897 м2, больш за 14 тыс. адзінак асн. фонду (1998). Сярод экспанатаў найб. на Беларусі калекцыя халоднай і агнястрэльнай зброі розных дзяржаў 14— 20 ст., абмундзіраванне і рыштунак рус. і зах.-еўрап. войск розных часоў, калекдыі нумізматыкі, y т л . скарбы манет 16— 18 ст., фалерыстыкі, этнаграфіі і прадметаў побьпу Кобрыншчыны 19— 20 ст., мэблі 16— 20 ст., рэчы дэкаратыўна-прыкладнога мастацгва, творы бел. мастакоў М.Аўчыннікава, І.Белановіча, П.Драчова, М.Немагая, У.Стальмашонка, Я.Ціхановіча, А Ш ыбнёва і інш., скулыггуры З.Азгура, Я.Вучэціча, С.Селіханава. У б-цы музея болып за 22 тыс. тамоў. Н.М.Пліско. К 0Б Р Ы Н С К І ІНСТРУМ ЕНТАЛЬНЫ ЗАВ0Д «CITÂMA». Знаходзідца ў г. Кобрын Брэсцкай вобл. Створаны ў 1960 на базе слясарнай майстэрні (1924), лесапільнага з-да (1940), кузні,

К о б р ы н ск і

парх.

Схема шіаніроўхі.

ня: Кобрынскі нарк імя А.В.Суворава, «Сувораўскі дуб» каля в. Дзівін. Агульная пл. с.-г. угоддзяў 116,5 тыс. га. На 1.1.1998 y раёне 29 калгасаў, 2 саўгасы, 21 фермерская гаспадарка, племзавод «Дружба», птушкафабрыка. Асн. галіны сельскай гаспадаркі — мяса-малочная жывёлагадоўля, свінагадоўля, бульбаводства, буракаводства (цукр. буракі), насенняводства збожжавых. Вырошчваюць збожжаяыя, лёндаўгунец, кармавыя культуры, агародніну. Прадпрыемствы харч. (пладова-агароднінакансервавая вытв-сць), дрэваапр., буд. матэрыялаў, металаапр., паліўнай (торф), лясной прам-сці. Па тэр. раёна праходзяць чыгункі і аўтадаК0БРЫНСКІ РАЁН. На 3 Брэсцкай рогі Брэст— Гомель, Брэст— Мінск. вобл. Утвораны 15.1.1940 (у сучасных Суднаходства па Дняпроўска-Бугскім межах з 25.12.1962). Пл. 2 тыс. хм2. канале і р. Мухавец. У раёне 24 сярэдНас. 40,7 тыс. чал. (1998). Сярэдняя нія, 10 базавкх (у т л . 1 школа-інтэршчшьн. нас. 20 чал. на 1 км2. нат), 6 пач., 5 муз., 2 дзіцяча-юнацкія Цэнтр — г. Кобрын. 162 сельскія нас. спарт. школы, 16 дашксшьных устаноў, пункты. 13 сельсаветаў: Аніскавіцкі, Ас44 клубныя ўстановы, 62 б-кі, 6 бальтроміцкі, Батчынскі, Бухавіцкі, Гараніц, 10 амбулаторый, 26 фельч.-ак. пундзецкі, Дзівінскі, Залескі, Кісялёвіцкі, ктаў. Помнікі архітэктуры: цэрквы Навасёлкаўскі, Осаўскі, Павіццеўскі, Пакроўская (пач. 20 ст.) y в. Акцябр, Тэвельскі, Хідрынскі. Параскеўская (1882) y в. Балота, ПаПераважную ч. раёна займае Брэсцкае Пакроўская (1674) y в. Бухавічы, Крыжамссе. Паверхня — аднастайная забалочаная ўзвіжанская (1864) y в. Бяроза, Мікалараўніна. 90% тэрыторыі знаходзяцца на выеўская (2-я пал. 19 ст.) y в. Верхалессе, шыні 145—150 м, 3% — вышэй за 150 м. Вазнясенская (пабудавана ў 1799 y в. Найвыш. пункг 167,7 м (на Пн ад в. Тэўлі). Акцябр, y 1876 перавезена ў в. ГараКарысныя выкапні: торф, сапрапель, гліны і суглінкі. Сярэдняя т-ра студа. -4,7 °С, ліл. дзец), Прачысценская (пач. 20 ст.) і 18,6 °С. Ападкаў 531 мм за год. Вегет. перыяд Параскевы Пятніды (1740) y в. Дзівін, 203 суг. Найб. р. Мухавец з прытокамі Дахцарква (сярэдзіна 19 ст.) y в. Казішча, лоўха, Шэўня, Кобрынка, Трасцяніца. ДняпДзмітрыеўская (18 ст.) y в. Лелікава, роўска-Бугскі і Арэхаўскі каналы. Возера Міхайлаўская (19 ст.) y в. Навасёлкі, Любань. Пераважаюць глебы дзярновыя і Прачысценская (пач. 20 ст.) y в. Павіцдаярнова-карбанатныя забалочаныя (36,3%), це, Успенская (1872) y в. Тэўлі, Пакдзярнова-падзолістыя забалочаныя (31,3%) і тарфяна-балотныя (26%). Пад лесам 26% тэроўская (пач. 20 ст.) y в. Хабовічы; пларшорыі. Лясы пераважна хваёвыя, бярозаніроўка і забудова вёскі (канец 19 — выя, чорнаальховыя, тралляюцца дубовыя і пач. 20 ст.) y в. Бярозна. Выдаецца газ. яловыя. 18,1% лясоў штучныя насаджэнні, «Кобрынскі веснік». С.І.Сідор. лераважна хваёвыя. Балоты займаюць 7% тэрыгорыі, нізінныя, найб. масіў Вялікі Лес. К 0 Б Р Ы Н С К І С А Б 0Р АЛЯКСАНДРА Біял. эаказнікі мясц. значэння: Клішча, МеНЕЎСКАГА, помнік архітэісгуры познялявкова, Дзівін-Вяліхі Лес; геал. (тарфяны) — Елка. Помніхі прыроды рэсп. значэнга класіцызму з элементамі рэтраспектыўна-рус. кірунку. Закладзены ў 1864 y гонар адмены прыгоннага права. Буд-ва завершана ў 1868. Цагляны крыжовакупальны храм з бабіндам, рызнідамі і чатырохвугольнай апсідай. Над асн. кубічным аб’ёмам васьмігранны светлавы барабан (купал не захаваўся). Рызніцы далучаны да крылаў трансепта. Да вуглоў, угвораных плоскасцямі сцен рызніц і трансепта, прымыкаюць невял. прыдзелы з бакавымі ўваходамі. Фасады вырашаны ў стрыманай пластыцы. Сцены гал. фасада, апсіды і тарцовай ч. трансепта завершаны трохвугольнымі франтонамі. Партал вылучаны накладным несапраўдным порцікам з паўкруглым франтонам. На саборы мемар. дошка на ўшанаванне памяці рус. салдат, якія загінулі ў вайну 1812. А.Ю.Пятросава.

У 18 ст. rai. парку 3— 4 га, цяпер — 60 га. Парк быў абкружаны валам і ровам, y цэнтры размяшчаўся пладовы сад і сажалка. У плане амаль квадратны, з рэгулярнай сістэмай алей, злучаных маляўнічымі дарожкамі. Кампазіцыйная вось — цэнтр. алея, завершаная невял. сажалкай, над якой стаяў драўляны дом Суворава (разабраны ў 1894). На яго месцы ў 1950 устаноўлены бюст палкаводца (скульпт. І.М.Рукавішнікаў). Створаны штучны вадаём з абводным каналам. У парку да 70 парод дрэў і дэкар. кустоў (ліпа, клён, явар, пірамідальныя таполі, туя і інш.). А.М.Мартынаў.

К 0Б Р Ы Н С К І CIIÂCKI МАНАСТЫР. Існаваў y 1497— 1839 y Кобрыне. Засн. кн. Кобрынскімі я к праваслаўны манастыр пры Спаскай царкве. У 1501 княгіня Фядора, удава І.С.Кобрынскага, адпісала манастыру с. Корчыцы з людзьмі і ўсімі данінамі, 2 корчмы ў

КОБРЫНСКІ

371

Кобрыне, дзесятую мерку жыта з млына на р. Кобрынка і дзесятую капу жыта і яравога збожжа з Кобрына. Інвентар К.С.м. 1549 надрукаваны ў 6-м томе «Актаў Віленскай камісіі». Пасля Брэсцкай уніі 1596 манастыр стаў уніяцкім, належаў ордэну базыльян, меў свайго архімандрыта, некаторы час падпарадкоўваўся непасрэдна літ. правінцыялу (у 1713 архімандрыя адноўлена). Тут праходзіў Кобрынскі царк. сабор 1626. Указам Рас. імператара 1828 y К.С.м. адкрыта духоўнае вучылішча. Пасля Полацхага царк. сабора 1839 манастыр закрыты. Захаваўся мураваны жылы корпус 2-й пал. 18 ст. — помнік архітэкгуры барока. А.Ярашэвіч. К 0Б Р Ы Н С К І СТРОЙ, традыцыйны комплекс бел. нар. адзення ў Зах. Па-

К о б р ы н ск і с а б о р А л я к са н д р а Н еў ск а га . лессі. Бытаваў y 19 — пач. 20 ст. пераважна на тэр. Жабінкаўскага і Кобрынскага р-наў Брэсцкай вобл. Вызначаўся

Да арт. К о б р ы н ск і ст р о й . Жанчына ў касцюме э наміткай. Вёска Яўсімавічы Кобрынскага раёна. Пач. 20 ст.

372

КОБРЫНСКІЯ

класічнай завершанасцю форм, віртуознай распрацоўкай арнаменту касцюма жанчын. Комплекс летняга жаночага адзення складаўся з кашулі, спадніды, фартуха. Кашулю шылі з саматканага льнянога палатна, кроілі з прамымі плечавымі ўстаўкамі, адкладным або стаячым каўняром, прамым рукавом, які заканчваўся фальбонкай або каўнерцам, аздаблялі вышыўкай, радзей узорыстым ткацтвам і маршчэннем тканіны. Дробнаўзорысты (геам. або расл.) чырвона-малінавы арнамент з невял. ўкрапінамі чорнага ці цёмна-сіняга збіраўся ў вузкія, аднолькавай шырыні шлячкі, што ў падоўжным ці папярочным напрамку запаўнялі ўсю паверхню рукавоў. У блізкім да кашулі кампазіц.-арнаментальным вырашэнні афармляўся фартух, пашыты з 2 дэкар. злучаных полак белай ільняной тканіны. Адметнасць К.с. ў спосабе нашэння фартухоў (апраналі 2 фартухі так, каб асноўны арнамент ніжняга быў відаць з-пад верхняга). Спадніды шылі з 4 полак узорыстай тканіны: ільняныя — з серабрыста-белай, вытканай y тэхніцы шматнітовага ткадгва; ваўняныя (андаракі) — з чырвонай, запоўненай каляровымі вузенькімі лініямі-прасноўкамі. Радзей выраблялі андаракі з чорнай або цёмна-сіняй тканіны. Падпяразвалі спадніцу поясам з кутасамі, вытканымі y рознакаляровыя палосы. Зрэдку надзявалі гарсэт. Галаўныя ўборы — намітка, белая палатняная хустка, упрыгожаная павай (пяром або веерам з пер’яў), чапец, вянок. Ш ыйнымі ўпрыгожаннямі былі пацеркі, стужкі, абразкі. Мужчынскае адзенне складалася з кашулі навыпуск, падпяразанай поясам, белых палатняных нагавіц, галаўнога ўбору — саламянага картуза, аздобленага ўзорыстай тасёмкай па верху і маляўнічай какардай, шапкі (круглай чубатай). Верхняе адзенне мужчын і жанчын: світа (латушка з вусам), пашытая з белага або шэрага валенага сукна і аздобленая на грудзях і бакавых клінах стракатымі пышнымі кутасамі і вышыўкамі малінавымі, блакітнымі ніткамі воўны; куртка, кажух. М.Ф.Раманюк. К 0Б Р Ы Н С К ІЯ , княжацкі род герба «Пагоня» ў ВКЛ. Вялі радаслоўную ад вял. князя Альгерда, які ў дакументах 1366 пазначаны як уладар г. Кобрын. Верагодна, Кобрын перайшоў да яго сына Фёдара Ратненскага, які меў сыноў Гурку, Сангушку (родапачынальнік князёў Сангушкаў) і Рамана — родапачынальніка князёў К. Р а м а н Ф ё д а р а в і ч (? — пасля 1417) упамінаецца ў дакументах з 1387. У 1404 вял. князь Вітаўт выдаў яму грамату на валоданне Кобрынам і навакольнымі маёнткамі (Грушава, Несухаіжы і інш.; гл. Кобрынскае княства); У 1411— 17 пры двары польск. караля Ягайлы. Сямён Раманавіч (? — каля 1460), сын Рамана Фёдараві-

ча. У 1431 дапамагаў вял. князю Свідрыгайлу бараніць Луцк ад войск Ягайлы. Іван Сямёнавіч (? — каля 1490), сын Сямёна Раманавіча. Зрабіў шмат наданняў цэрквам Кобрыншчыны, y 1473 — царкве Божага Нараджэння ў Пружанах. Апошні мужчынскі прадстаўнік роду К. Пасля яго смерці Кобрынскае княства пакінута яго ўдаве Фядоры Іванаўне з роду Рагацінскіх. М а р ы я С я м ё н а ў н а (? — каля 1510), дачка Сямёна Раманавіча, жонка маскоўскага князя Івана Васілевіча Краснага. Г а н н а Сямёнаўна (? — люты або сак. 1519), дачка Сямёна Раманавіча. У 1481 выдадзена замуж за князя Фёдара Уладзіміравіча Бельскага, які ўцёк y Маск. дзяржаву з-за выкрыцця яго ўдзелу ў змове сулраць Казіміра IV. Да 1512 трымала Кобрынскае княства, якое пасля яе смерці перайшло да мужа. В.С.Пазднякоў. К 0БРЫ Н С К 1Я 3ÂMK1 Існавалі ў 14— 18 ст. на месцы дзядзінца і вакольнага горада Кобрын, на р. Кобрынка. У 16 ст. складаліся з драўляных Ніжняга («Прыгародак») і Верхняга («Высокага») замкаў. На падыходзе да Ніжняга замка шлях перагароджвала р. Кобрынка, цераз якую быў мост. На яго траплялі праз вежу-браму. На другім канцы моста (апошні яго пралёт быў пад’ёмны) стаяла другая 2-павярховая вежа-брама. Ніжні замак ахоўваўся 5 вежамі, гароднямі і парканам. У адной з вежаў размяшчаўся млын. Шлях y Верхні замак ішоў праз вежу-браму і мост цераз абарончы роў, што аддзяляў замкі. Мост быў на пФіях з лазняй пасярод і ўпіраўся ў вежу-браму Верхняга замка. Размешчаны ў ёй пад’ёмны механізм падымаў перад брамай апошні пралёт моста. Акрамя брамы тут стаялі яшчэ 4 вежы з гароднямі і парканам, на якіх размяшчаліся баявыя пляцоўкі — бланкаванне са стрэшкамі. Усе вежы былі накрыты гонтай. У 1597 артыл. ўзбраенне К.з. складалася з 2 «дел ляных», 5 серпанцінаў, 16 гакаўніц, 17 ручніц, 2 кіёў і рыштунку да іх. У канцы 18 ст. па загадзе А.В.Суворава, які валодаў тады горадам, К.з. разбураны і скапаны. Замкавыя насыпы знесены ў 1840-я г. прьі пракладцы Маскоўска-Варшаўскай m a­ m a. М.А.Тктоў. К0ВАЛБ Міхаіл Пятровіч (н. 1925, с. Трошча Жытомірскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. н. (1972), праф. (1974). Скончыў Ленінградскі вет. ін-т (1953). 3 1953 y Гродзенскім с.-г. ін-це (з 1963 заг. кафедры). Навук. працы па метадах нармалізацыі абмену рэчываў y с.-г. жывёл.

Te.: Внтамнны в рацнонах коров. Мн., 1977; Доврачебная помоіць жнвотным в лнчном хозяйстве. Мн., 1985 (раэам з М.І.Баламугам); Профнлактнка заболеваннй жмвотных в пасібшцный перяод. Мн., 1987.

KÔBA4 (Kovàc) Міхал (н 5.8.1930, г. Лібуша, Славакія), славадкі дзярж. дзеяч, эканаміст. Скончыў эканам. ін-т y Браціславе, выкладаў y ім, потым працаваў y Дзярж. банку Чэхаславакіі. У

сярэдзіне 1960-х г. удзельнічаў y apramзацыі банкаўскай справы на Кубе. У I 1967—69 нам. кіраўніка Лонданскаіа , аддз. Гандл. банка Чэхаславакіі. У | 1989—91 міністр фінансаў Славакіі. У 1989—92 дэп. (з 25.6.1992 старшыня) Федэральнага сходу Чэхаславакіі. 3 15.2.1993 першы прэзідэнт незалежнай Славадкай Рэспублікі. У.Я.Кшіаткоў. К0ВАЧНАЯ МАШЫНА, машына для алрацоўкі метал. загатовак коўкаі, штампоўкай і прасаваннем. Да К.м. адносяцца молаты, крывашылныя (ш. Кавальска-штамповачны аўтамат) і гід- | раўлічныя прэсы, ковачныя вальцы (на іх з пругковага матэрыялу робяць дэталі, што не маюць здачных выступаў і рэбраў, — гаечныя ключы, зубы барон, лапаткі турбін і ідш.), гарызантальна-ковачныя машыны (для гарачай штампоўкі вырабаў з пруткоў і труб y шматручаёвых штамлах з раздымнымі матрыцамі) і інш. К 0В Е Л Б Павел Васілевіч (н. 6.7.1937, в. Восава Докшыцкага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны-эканаміст. Д-р эканам. н. (1992), лраф. (1992). Скончыў БСГА (1959). 3 1995 y БСГА. Навух. працы па праблемах слецыялізацыі і інтэнсіфікацыі с.-г. вьггв-сці, выкарыстання эканоміка-стат. метадаў аналізу эфектыўнасці агр. сектара эканомігі. Адзін з аўтараў даведнікаў і навуч. дапаможнікаў па арг-цыі і кіраванні аграпрамысл. комплексам.

Te:. Экономмческая эффекгнвность спецналязахтк сельскохозяйственных предпршгай: (Теорня н пракгака нзмерення). АІмаАга, 1976; Пронзводственные резервы повышення экономяческой эффектнвноста работы сельскохозяйственных предпрнятй в условнях становлення рьшка. Горкн, 1997 (у сааўг.).

К0ВЕНСКАЯ ІУ Б Е Р Н Я Існавала } 1843— 1919 на тэр. Літвы і Беларусі Цэнтр — г. Коўна (Каўнас). Утворака 1.7.1843 лаводле ўказа «Аб пераўтварэнні лаўдочна-заходніх губерняў» aj 18.12.1842. Да 1912 уваходзіла ў Віленскае генерал-губернатарства. Складалася з 7 лаветаў, якія раней уваходзілі f і Віленскую губ.; Вількамірскі, Ковенсй, і Новааляксандраўскі (Браслаўскі), Падявежскі, Расіедскі, Цяльшэўскі, Шавельскі. Пл. 35 712 кв. вёрст. Паводіе перапісу 1897 нас. 1544,6 тыс. чал., з іх 66% літоўцы, 9% палякі, 4,7% рускія, 2,3% лат'ышы, 2% беларусы. Асн. маса беларусаў жьша ў Новааляксaіідраўскім лав., дзе яна складала 16,8%. У 1919 асн. частка К.г. адышла да Літвы, аўсх. з г. Браслаў і Відзы акуліравана Польшчай і ў 1922— 39 уваходзіла ў Віленст ваяводства. У.Г.Фткоў.

«KÔBEHCKI ЗБ 0Р Н ІК », рукапісны літаратурны зборнік 1-й трэці 18 я. Складзеды ў Ковенскім езуіцкім калегіуме. Алісаны А.Брукнерам і Я.Карскім і (рукаліс загінуў y 1944 y Варшаве). | Зборнік уключаў «аргумент» (пераказ гіст. падзей, лакладзеных y аснову твора), масленічную драму пра жыццё i і смерць рым. імператара Нерона (паст.

1731), бел. інтэрмедыі «Селянін, ву-

чань», «Селянін і вучань-уцякач», «Літаратар, селянін, Самахвальскі», «Гульня Фартуны» і інш. Інтэрмедыі адметныя завершанасцю жанравай формы, іх гал. герой — бел. селянін, кемлівы, вынаходлівы, здольны ашукаць (перахітрыць) паноў, шляхціцаў, «мудрых» вучоных, студэнтаў і нават чорта. Герой надзелены жывой, набліжанай да гутарковай, мовай. Л і т М а л ь д з і с A На скрыжаванні славянскіх традыцый. Мн., 1980. С. 192—199. А.В.Мальдзіс.

«КбВЕНТ-ГАРДЭН» («Covent G ar­ den»), оперны тэатр y Лондане. Засн. ў 1732 тэатр. дзеячам і акцёрам Дж.Рычам як драматычны. 3 1847 оперны, з 1890-х г. «Каралеўскі оперны т-р «Ковент-Гардэн», з 1949 дзяржаўны. У 18 — 1-й пал. 19 ст. ў т-ры працавалі некалькі самаст. труп; ставіліся драм., оперныя і балетныя спектаклі, цыркавыя праграмы. Сучасны рэпертуар складаюць творы англ. кампазітараў і

сусв. класіка. 3 канца 19 ст. спекгаклі ідуць на мове арыгінала. У іх удзельнічаюць буйнейшыя спевакі свету. У робны час спектаклямі т-ра дырыжыравалі Р.Вагнер, Ф.Вейнгартнер, О.Клемперэр, А.Коўтс, Г.Малер, Ф.Мотль, Г.Рыхтэр, Б.Хайтынк, А.Мелік-Пашаеў, Г.Раждзественскі, Я.Святланаў і інш. Сярод муз. кіраўнікоў т-ра Т.Бічэм, К.Ранкль, Р.Кубелік, К Д эйвіс, Г.Шолці і інш. 3 1946 на сцэне «К.-Г.» выступае Каралеўскі балет Вялікабрытаніі. К0ВЕН ТРЫ (Coventry), горад y цэнтр. ч. Вялікабрытаніі. Каля 320 тыс. ж.

(1994). Трансп. вузел. Прам-сць: аўта-, авія-,'рухавіка- і станкабудаванне, эл,тэхн., радыёэлектронная, каляровая металургія (вытв-сць алюмінію і бронзы), XLM. (штучны шоўк). Ун-т. Тэхн. каледж. Руіны гатычнага сабора (14 ст.; разбураны ў час 2-й сусв. вайны, захоўваюцца як сведчанне фаш. варварства), побач новы сабор (20 ст.). Пасля разбурэнняў y 2-ю сусв. вайну К. адбудаваны нанава. Сфарміраваўся вакол заснаванага ў 1043 кляштара бенедыкцінцаў. У 1153 атрымаў гар. правы. У 13—17 ст. цэнтр гандлю і вытв-сці воўны. 3 лач. 20 ст. развіваецца вытв-сць аўгамабіляў, электраапаратуры. авіяматораў, самалётаў, штучных' тканш. У

2-ю сусв. вайну бамбардзіроўкамі герм. авіяцыі знішчаны гіст. цэнтр К. з арх. помнікамі 14—15 ст.

KÔBEP3HI, к а в е р з н і , y беларусаў лыкавыя лапці з закрытымі насамі.

КбГАН

Аляксандр Рыгоравіч (н.

12.3.1929, г. Прылукі Чарнігаўскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне тэхналогіі тэкст. матэрыялаў. Д -р тэхн. н. (1984), праф. (1985). Скончыў Маскоўскую тэкст. акадэмію (1954). 3 1968 y Віцебскім тэхнал. ун-цг. Навук. працы па тэхналогіі прадзення камбінаваных і тэкстураваных хім. нітак. Распрацаваў тэарэт. палажэнні атрымання высокарасцяжных нітах, прагназіравання і мадэлявання ўласцівасцей новых нітак з улікам іх структурных асаблівасцей. Тв.\ Проюводство комбшшроваішой пряжн н rarra М., 1981; Пронзводство комбнннрованных нлтей аэродннамнческнм способом. М., 1988 (у сааўг.).

К0ГАН Леанід Барысавіч (14.11.1924, г. Днепрашггроўск, Украіна — 17.12.1982), расійскі скрыпач, педагог. Нар. арт. СССР (1966). Ганаровы акад. Нац. акадэміі «Санта-Чэчылія» (1982). Скончыў

Маскоўскую кансерваторыю (1948, клас А.Ямпольскага), з 1952 выкладаў y ёй (з 1963 праф.). 3 1944 саліст Маскоўскай філармоніі. Выступаў як саліст і ансамбліст. Рэпертуар уключаў скрыпічную музыку розных стыляў, эпох і народаў, ад манум. твораў, пгго вымагаюць глыбіні інтэрпрэтатарскай канцэпцыі і шырыні муз. мыслення, да мініяцюр, заснаваных на філіграннай апрацоўцы дэталей. Яго выкананне вылучалася рамант. узнёсласцю, эмацыянальнай

КОГЕН

373

насычанасцю, моцным тэмпераментам.

1-я прэмія на Міжнар. конкурсе скрыпачоў імя каралевы Лізаветы (Брусель, 1951). Ленінская прэмія 1965. Літ:. Г р н г о р ь е в В. Л.Коган. М., 1975; Л.Коган: Воспомннання. Пнсьма. Статьн. Ннтервью. М., 1987.

К0ГАЎТ (Kohout) Павел (н. 20.7.1928, Прага), чэшскі пісьменнік, драматург. Працаваў культ. аташэ ў Маскве (1949— 50), гал. рэдактарам гумарыстычнага час. «Dilcobraz» («Дзікабраз»), Удзельнік дысідэнцкага руху 1960— 70-х г. 3 1979 y Аўстрыі. Друкуецца з 1950. Аўтар зб-каў паліт. і лірычных вершаў «Вершы і песні» (1952), «Час кахання і барацьбы» (1954). Крытычны пафас характэрны для п ’есы «Такое каханне» (1957; паст. Гродзенскім абл. драм. т-рам і Бел. т-рам імя Я.Коласа ў 1958, Магілёўскім абл. драм. т-рам y 1962), сатыр. рамана «Катыня» (1978), аўтабіягр. раманаў «3 дзённіка контррэвалюцыянера» (1969), «Дзе закапаны сабака» (1987); маральная праблематыка ў п’есах «Добрая песня» (1952), «Жнівень, жнівень, жнівень» (1968). Аўтар п ’ес «Марыя ў змаганні з анёламі» (1981), «Ессе Constantia» (паст. 1990), рамана «Канец вялікіх канікулаў» (1990), сатыр. апавяданняў, артыкулаў пра л-ру і т-р. На бел. мову паасобныя вершы К. пераклаў М.Калачынскі. Дзярж. прэмія Аўстрыі 1977. Тв.\ Рус. пер. — Хорошая песня. М., 1957; [Вершы] / / Антологня чешской поэзіш. М., 1959. Т. 3. І.В.Шаблоўская.

кбГАЎТАКА KAMÉTA, камета, адкрытая чэшскім астраномам Л.Когаўтакам на здымках неба ў 1973. Візуальна назірадася ў канцы 1973 — пач. 1974 (бляск y перыгеліі дасягнуў -3 візуальнай зорнай велічыні). Мела 3 хвасты, y т л . 1 анамальны, накіраваны да Сонца. У К.к. выяўлены спектральныя лініі вады, зарэгістравана радыёвыпрамяненне малекул метылцыяну, цыяністага вадароду і этылавага спірту. К.к. рухаецца па гіпербалічнай арбіце і пакіне Сонечную сістэму. к б Г Е Н (Cohen) Герман (4.7.1842, г. Косвіг, Германія — 4.4.1918), нямецкі філосаф, заснавальнік і кіраўнік марбургскай школы неакантыянства. Праф. y Марбургу (1876— 1912) і Берліне (з 1912). Адмаўляў кантаўскае разуменне «рэчы ў сабе» ў якасці рэальнага вытоку пачуццяў пазнаючага суб’екта, a лічыў яе мэтанакіраванай ідэяй мыслення і канчатковым паняццем чалавечага вопыту. Мысленне, на яго думку, акрэслівае і форму, і змест пазнання. Пабудаваў уласную сістэму філасофіі, y якую ўвайшлі логіка, этыка, эстэтыка і філасофія рэлігіі. Філасофія, паводле К., падымаецца да ўзроўню навукі, калі аб’ектамі філас. пазнання становяцца не рэчы і працэсы аб’ектыўнай рэальнасці, a факты навукі. Лічыў, што навук., y т л . філас., мысленне мае творчы характар y сэнсе неабмежаванасці змес-

374_____________________ к о д ту лагічных канструкцый. Як І.Кант прызнаваў прымат этыкі адносна навук. ведаў, але трактаваў яе як логіку волі. Паводле К., фундамент культуры складаюць тэарэт. пазнанні, a таксама права і прававая дзяржава ў ліберальным разуменні. Сац.-паліт. погляды К. звязаны з распрацоўкай тэорыі «этычнага сацыялізму». Асн. працы: «Тэорыя вопыту Канта» (1871), «Сістэма філасофіі» (т.

1— 3, 1902— 12). В.І.Боўш КОД (франц. code ад лац. codex збор законаў), сістэма ўмоўных знакаў (сімвалаў) для перадачы, апрацоўкі і захоўвання (запамінання) інфармацыі. Канечная паслядоўнасць кодавых знакаў наз. словам. Бывае К. раўнамерны (словы маюць аднолькавую даўжыню — лік элемеотаў) і нераўнамерны (розны лік алементаў, напр., К.Морзе). Выбар' К. вызначаецца ўмовамі перадачы, апрацоўкі і захоўвання інфармацыі, эфектыўным выкарыстаннем канала сувязі, забеспячэннем перашкодаўстойлівасці перадачы і інш. (гл. Кадзіраванне). K. y в ы л і ч а л ь н а й т э х н і ц ы — сістэма ўмоўных знакаў для адлюстравання інфармацыі ў ЭВМ. Фіз. форма К. залежыць ад носьбіта інфармацыі, (напр., ка перфахартах гэта спалучэнне прабітых і непрабітых участкаў, на магн. носьбітах (дысках, стужках, барабанах) — выбарачнае намагнічванне ўчасткаў. Найб. пашыраныя двайковыя пазіцыйныя К. (гл. Двайковая сістэма лічэкня). Для спрашчэння алгарытмаў выкананля арыфм. аперацый выкарыстоўваюць К. прамы (напр., y запамінальных прыладах), адваропш (дапаўненне да 1) і дадапсовы (дапаўненне да 2; выкананне арыфм. ці інш. аперацый над лікамі). М.П. Савік. КОД y б у х г а л т э р ы і , умоўная лічбавая адзінка рахунка бухгалтарскага ўліку для аблягчэння бухгалтарскіх запісаў. Сінтэтычныя рахункі звычайна кадзіруюць двухзначнымі лічбамі ад 01 да 99, a субрахункі — трохзначнымі (першыя 2 лічбы абазначаюць нумар сінтэтычнага рахунка, a трэцяя — субрахунка). КОД ТЭЛЕГРАФНЫ , прынятая ў тэлеграфіі сістэма ўмоўных абазначэнняў, дзе кожнай літары (лічбе ці інш.) адпавядае пэўная камбінацыя алементарных пасылак ал. току. Адрозніваюць К.т. раўнамерны (лік пасылак y кожнай камбінацыі аднолькавы) і нераўнамерн.ы (лік пасылак неаднолькавы). Нераўнамерны К.т. (код Морзе) — сістэма 3 кароткачасовых (кропка) і працяглых (Працяжнік, роўны ла працягласці 3 кропкам) пасылак, раздзеленых інтэрваламі. У тэлегр. апаратах найб. пашыраны раўнамерны 5-элемелтны К.т., напр., код Бадо, Міжнар. код №2, які акрамя сімвалаў мае службовыя камбінацыі для пераводу аларата на рус., лац. ці лічбавы рэгістр. М.П.Саеік. К б д А (італьян. coda ад лац. cauda хвост), 1) y м у з ы ц ы — дадатковы, заключны раздзел y муз. творы ці ў яго самаст. частцы, дзе канчаткова эамацоўваецца гал. танальнасць і абагульняецца тэматычны матэрыял. Часам y К. далей распрацоўваюцца асн. тэмы твора і ўводзяцца новыя. Звычайна К. пачы-

наецца пасля заключнай кадэнцыі. 2) У п а э т ы ц ы — звышсхемныя дадатковыя словы ці радкі ў цвёрдых формах верша, напр. y санеце — больш за 14 радкоў, y трыялеце — за 8. У шырокім значэнні — заключная ч. складанай страфы, якая адрозніваецца ад асноўнай размяшчэннем рыфмаў, колькасцю стоп ці інш. прыкметамі. Звычайна К. — найб. важныя па думцы выказванні, што канцэнгруюць асн. сэнс папярэдніх радкоў, таму яны часта набываюць сцісласць і дакладнасць афарызма (y К. нярэдка знаходзіцца пуант). К0ДАН (Kodàly) Золтан (16.12.1882, г. Кечкемет, Венгрыя — 6.3.1967), венгерскі кампазітар, музыказнавец-фальк-

ларыст, педагог; адзін з заснавальнікаў венг. кампазітарскай школы 20 ст. Чл. Венг. АН (з 1943, y 1946— 49 прэзідэнт). Ганаровы чл. Бельг. АН (1957), ганаровы праф. Маск. кансерваторыі (1963). Скончыў Акадэмію музыкі (1905) і ун-т (1906) y Будапешце. 3 1907 выкладаў y Вышэйшай муз. школе (у 1919 і 1921— 40 віцэ-дырэктар). 3 1905 вывучаў венг. муз. фальклор, запісаў каля 3,5 тыс. нар. напеваў і танц. мелодый. Разам з Б .Бартакам выявіў найб. стараж. пласт венг. муз. фальклору, заснаваны на пентатоніцы. Яго музыцы, глыбока нац. y сваёй аснове, характэрны арганічны сплаў класічнай еўрап. традыцыі і муз. стылістыкі пач. 20 ст., спалучэнне тэндэнцый неакласіцызму, рамантызму і імпрэсіянізму. Вядомасць К. прынеслі «Венгерскі псалом» (1923) і героіка-камічная опера «Хары Янаш» (1926). Сярод інш. твораў: опера «Ceкейская прадзільня» (паст. 1924); «Будаварскі Te Deum» (з арганам, 1936), Missa brevis (1944) для хору, салістаў і арк.; сімфонія (1961), «Танцы з Марашсека» (1930), «Танцы з Галанты» (1933), канцэрт (1940) для сімф. аркестра; камерна-інстр. . ансамблі («Венгерскае ронда», 1917); п’есы для фп.; хары a cappella; цыклы песень для голасу з фп. Аўгар падручнікаў па спевах, метадычных зборнікаў па муз. выхаванні і інш. Прэзідэнт Міжнар. т-ва нар. музыкі, Міжнар. т-ва муз. выхавання (абодвух з 1963). Прэміі імя Л.Кошута 1948, 1952, 1957.

Jim. me:. Рус. пер. — Венгерская народная музыка. Будапелгг, 1961. Літ: М а р т ы н о в М.Н. Золтан Кодай. 2 год. М., 1983; Э с е Л. Золган Кодай: День за днем: Пер. с венг. М., 1980. ТА.Шчарбакоеа.

КОДАМІНАНТНАСЦЬ [ад лац. со (cum) з, разам + дамінантнасць], удзел абодвух алеляў генаў y вызначэнні адзнакі ў гетэразіготнай асобіны; прыватны выпадак дамінантнасці. Прадукты, што сінтэзуюцца пад кантролем абодвух алеляў эдольны незалежна ўплываць на выяўленне адзнакі або ўзаемадзейнічаць паміж сабой (напр., узаемадзеянне алеляў пры вызначэнні групы крыві ў чалавека і жывёл). « К 0 Д З Ш » , зборнік яп. міфаў і хронік, найб. стараж. пісьмовы помнік Японіі. Складзены ў 712 вучоным Она Ясумара паводле задання ўрада з мэтай абгрунтавання «боскага» паходжання яп. імператараў. Ахопліваюць перыяд ад т. зв. эры багоў да праўлення імператрыцы Суйко [593—628]. Паводле К., заснаванне яп. дзяржавы (660 да н.э.) прыпісваецца богу Дзіму-Тэно. К. ляглі ў аснову сінтаізму. Яны выкарыстоўваліся таксама для абгрунтавання культу імператара і ваяўнічай знешняй палітыкі. К 0Д ЗІС Тэадор Казіміравіч (24.1.1861, г. Рамігала Пакявежскага р-на, Літва — 22.7.1917), вучоны ў галіне хірургіі. Д-р мед. н. (1903). Скончыў Страсбурскі ун-т (1889). У 1892— 1901 ва ун-тах г. Чыкага і г. Сент-Луіс (ЗША). У 1904— 17 хірург Мінскай губ. бальніцы. Навук. працы па пытаннях пераахаладжэння жывёльнага арганізма. А.П.Малчанаў.

кбдры,

узвышша на Пд Усх.-Еўрапейскай раўніны, y Малдове. Размешчана паміж рэкамі Рэут (бас. р. Днестр) і Прут. Даўж. 100 км, выш. да 430 м. Складзена з марскіх і кантынент. адкладаў міяцэну — глін, мергеляў, вапнякоў, пяскоў, пясчанікаў. Глыбока расчляняецца далінамі рэк, лагчынамі, ярамі; развіты апоўзні, месцамі — карст. Ш ыракалістыя лясы (дуб, граб, на П нЗ бук), якія наз. кодрамі. У межах К. запаведнік Кодры. К 0 Д Р Ы , запаведнік y Малдове, на тэр. ўзв. Кодры. Засн. ў 1971 для захавання прыроднага комплексу шыракалістых лясоў. Пл. 5,1 тыс. га. Рэльеф — плато (выш. да 430 м), лагчыны, схілы. Ландшафт: лясны масіў (грабавыя і букавыя дубровы), крыніцы, ручаі. У флоры больш за 900 відаў. Звычайныя дубы скальны і чарэшчаты, бук, ясень, граб, ліпы серабрыстая і драбналістая, клён, груша, чарэшня; y падлеску — ляшчына, брызгліна, глог, кізіл і інш. Травяное покрыва з асок, сніткі, фіялак, чарамшы і г.д. У фауне звычайныя барсук, заяц, воўк, дзік, ліс. Акліматызаваны высакародны і плямісты алені, Mapan, лань. Каля 100 відаў птушак, y тл. беркут, арол-магільнік, ястраб, курапатка. Рэдкія віды — лясная куніца, еўрапейскі дзікі кот, малы падворлік, аролкарлік, філін. К 0Д Э К С (лац. codex першапачаткова — ствсш, бервяно, потым — змацаваныя драўляныя таблічкі для пісьма, кніга), 1) адна з форм кнігі: змацаваныя

з аднаго боку сшыткі з сагнутых папалам і прашытых па згібе аркушаў пергаменту ці папірусу, пазней — паперы. Упершыню з ’явіліся ў стараж.-рымскіх усх. правінцыях y першыя вякі н.э., паступова выцеснілі таблічкі і скруткі і каля 6 ст. сталі асн. формай кнігі. 3 К. звязана з ’яўленне пераплёта, старонкі і яе афармлення (старонкавая мініяцюра, застаўка і г.д.). Форму К. захоўваюць і сучасныя кнігі. 2) Адзіны заканад. акт, y якім сістэматызаваны прававыя нормы пэўнай галіны права (напр., крымін. К., цывільны К. і інш.). Прававыя нормы размяшчаюцца ў К. ў парадку, які адлюстроўвае сістэму адпаведнай галіны права. К0ДЭКС АБ Ш Л І0Б Е I С ЯМ ’І РЭ СПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ (КаШ С), адзіны сістэматызаваны заканад. акг Рэспублікі Беларусь, які змяшчае нормы, што рэгулююць шлюбныя і сямейныя адносіны. Прыняты Вярх. Саветам БССР 13.6.1969 і дзейнічае з 1.11.1969 з наступнымі зменамі і дапаўненнямі. Складаецца з прэамбулы і 5 раздзелаў: агульныя палажэнні; шлюб; сям’я; акты дывільнага стану; прымяненне нац. заканадаўства аб шлюбе і сям 'і да замежных грамадзян і асоб без грамадзянства, a таксама прымяненне законаў аб шлюбе і сям’і замежных дзяржаў і міжнар. дагавораў і пагадненняў. Нормы КаШ С устанаўліваюць парадак і ўмовы ўзяцдя шлюбу, падставы яго спынення і прызнання несапраўдным, рэгулююць асабістыя і маёмасныя адносіны паміж мужам і жонкай, бацькамі і дзецьмі, інш. родзічамі, рэгламентуюць пытанні, якія ўзнікаюць y сувязі з усынаўленнем, апекай, папячыцельствам, запісам актаў цывільнага стану. Э.І.Кузьмянкова. К0ДЭКС ЗАКбНАЎ АБ ІІРАЦ Ы РЭ С ПУБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ (КЗаП ), адзіны заканадаўчы аісг, y якім сістэматызаваны нормы працоўнага права, што дзейнічаюць на тэр. Рэспублікі Беларусь. Рэгулюе адносіны, заснаваныя на працоўным дагаворы і звязаныя з удзелам работкікаў і іх прадстаўнікоў y кіраванні прадпрыемствамі, усгановамі і арг-цыямі; y арганізацыі працы, y дзейнасці прафсаюзаў і вядзенні калект. перагавораў, y прафес. падрыхтоўцы работнікаў на вытв-сці, забеспячэнні занятасці насыьніцтва\ кантроль і нагляд за выкананнем прац. заканадаўства. Зацверджаны законам 23.6.1972 і дзейнічае са зменамі і дапаўненнямі ў рэдакцыі законаў ад 15.12.1992, 16.7.1993, 2.2.1994, 6.9.1995. Складаецца з 19 глаў і 257 артыкулаў. У Кодэксе выкладзены агульныя палажэнні, вызначана сфера дзейнасці заканадаўства аб працы, замацаваны асн. правы работнікаў; рэгламентуюцда пытанні заключэння і дзеяння калект. і прац. дагавораў, адпачынку, рабочага часу, зарплаты, яе форм, сістэм і памераў; вызначаюцца ўмовы прыцягнення работнікаў да матэрыяльнай адказнасці за прычыненую імі матэрыяльную шкоду наймальніку, прац. дысцыпліны, аховы працы; вызначаюц-

ца абавязкі работнікаў і наймальніка, устанаўдіваюцца віды ўзнагароджанняў і спагаанняў. Спец. главы прысвечаны працы жанчын і моладзі, працы асобных катэгорый работнікаў, y т.л. на сумесных і замежных прадпрыемствах, працы на кантрактнай аснове, правам прафес. саюзаў, дзярж. сац. страхаванню і інш. Ю.Я.Савельеў. К 0Д Э К С РЭ СІІЎ БЛ ІК І БЕЛАРЎСЬ АБ АДМ ІНІСТРАЦЬІЙНЫ Х ПРАВАІІА РУШ ^Н Н ЯХ , адзіны сістэматызаваны заканад. акт, які рэгулюе адносіны, што ўзнікаюць y сувязі з адм. правапарушэннямі і прыцягненнем за іх да адказнасці. Прыняты Вярх. Саветам БССР 6.12.1984 і ўведзены ў дзеянне з I. 6.1985. Дзейнічае са зменамі і дапаўненнямі, унесенымі ў адм. заканадаўства Рэспублікі Беларусь. Складаецца з 5 раздзелаў (32 главы, больш за 300 артыкулаў). У Кодэксе выкладзены задачы заканадаўства аб адм. правапарушэннях і мерах па іх прадухіленні; сфармуляваны паняцді адм. правапаруш эння і адм. спагаання, вызначаны ўмовы і акалічнасці, пры якіх настае адм. адказнасць; пералічаны кагасрэтныя віды адм. правапарушэнняў і адм. спагнанняў за кожнае з іх y розных сферах дзярж., грамадскай і гасп. дзейнасці; вызначаны органы і службовыя асобы, правамоцныя разглядаць справы аб адм. правапарушэнкях, іх падведамаснасць і кампетэнцыя; рэгулююцца пытанні вытворчасці па справах аб адм. правапарушэннях і выканаўчага вядзення іх; вызначаны парадак і формы фіксацыі фактаў адм. правапарушэнняў, службовых асоб, правамоцных гэтым займацца, і меры, з дапамогай якіх забяспечваецца вытворчасць па справах аб адм. правапарушэннях; рэгламентуюцда правы і абавязкі правапарушальніхаў і інш. асоб, якіх прыцягваюць да разгляду спраў, і парадак іх разгляду адпаведнымі органамі, замадоўваюць права на абскарджанне і апратэставанне іх рашэнняў і інш. Э.І.Кузшянкова.

КОДЗР___________________ 375 вызначаны прававы рэжым асобных катэгорый зямель. Кодэкс рэгулюе пытанні пакрыцця страт, нанесеных землеўладальнікам ці землекарыстальнікам, вырашэння зямельных спрэчак і адказнасці за парушэнне зямельнага заканадаўства і інш. У сувязі з тым, што многія палажэнні КаЗ устарэлі, падрыхтаваны новы праект кодэкса, які ў бліжэйшы час будзе разгледжаны ттарламентам краіны. К 0Д Э К С

РЭСП ЎБЛ ІКІ

БЕЛАРЎСЬ

АБ HÉTPAX, сістэматызаваны заканад. акт, які рэгулюе адносіны, што ўзнікаюць y сувязі з геал. вывучэннем, карыстаннем і аховай нетраў Рэспублікі Беларусь. Зацверджаны Нац. сходам Рэспублікі Беларусь і ўведзены ў дзеянне 18.12.1997. Змяшчае прававыя асновы комплекснага выкарыстання і аховы нетраў, забяспечвае абарону інтарэсаў дзяржавы і грамадзян краіны, a таксама правоў карыстальнікаў нетраў. Складаецца з прэамбулы, 11 раздзелаў і 60 артыкулаў. Змяшчае агульныя палажэнні, асн. паняцці і тэрміны, якія ўжываюцца ў справе вывучэння і карыстання нетрамі, замацоўвае выключную ўласнасць дзяржавы на нетры; вызначае задачы дзярж. рэгулявання ў галіне карыстання нетрамі і іх аховы, органы, пгго займаюцца гэтым рэгуляваннем, і іх кампетэнцыю; парадак прадстаўлення нетраў y карыстанне, выдачы ліцэнзій на права карыстання, правы і абавязкі карыстальнікаў; рэгламентуе пьгганні рацыянальнага выкарыстання нетраў, парадак дзярж. рэгістрацыі і ўліку карыстання нетрамі, вядзення кадастраў нетраў; рэгулюе парадак і формы аплаты за карыстанне нетрамі; рэгламентуе пытанні бяспекі работ, звязаных з карыстаннем нетрамі, стварэння горнавыратавальнай службы, кантролю і нагляду за карыстаннем нетрамі і іх ахове, адказнасці за парушэнне заканадаўства аб нетрах, выраш эння спрэчак па праблемах нетракарыстання; вызначае парадак урэгулявання нац. заканадаўства з правіламі міжнар. пагадненняў і дагавораў; парадак набыцця кодэксам сілы і прывядзення існуючых заканад. актаў па нетрах y адпаведнасць з кодэксам.

К 0Д Э К С РЭ СП Ў БЛ ІК І БЕЛАРЎСЬ АБ ЗЯ М Л І (КаЗ), сістэматызаваны заканад. акг, які рэгулюе зямельныя адносіны на тэр. Беларусі. Прыняты Вярх. Саветам Рэспублікі Беларусь Г.А.Маслыка.

I I . 12.1990, уведзены ў дзеянне 1.1.1991 і дзейнічае з пазнейшымі дапаўненнямі і К 0Д Э К С Ю СЦІНІЯНА, адна з частак зменамі. Складаецца з прэамбулы, 16 Кадыфікацыі Юсцініяна. Уключае 4652 раздз., 17 глаў, 141 артыкула. Рэгулюе урыўкі з імператарскіх распараджэнняў зямельныя адносіны і накіраваны на (канстьпуцыі, 2— 1-я пал. 6 ст.). Скластварэнне ўмоў для рацыянальнага выдаецца з 12 кніг, y якіх выкладзены карыстання і аховы зямель, аднаўленне нормы царк. права і абавязкі дзярж. ўрадлівасці зямлі, захаванне і паляпслужачых, прыватнае, крымін., адм. і шэнне навакольнага асяроддзя, для раў- фін. права. напраўнага развіцця ўсіх форм гаспадарання. У ім сфармуляваны агульныя К 0Д Э Р , прылада для кадзіравання інпалажэнні, што замацоўваюць права фармацыі ў адпаведнасці з выбраным краіны на зямлю, вызначаны склад зякодам. Адрозніваюць К. к р ы н і ц ы мель, кампетэнцыя Саветаў дэпутатаў (пераўтварае паведамленне ў дыскрэтны на прадастаўленне зямель ва ўладанне і сігнал ці сукупнасць такіх сігналаў) i К. карыстанне, рэгулююцца правы і аба- к a н a л a (узгадняе форму дыскрэтнавязкі землеўладальнікаў і землекарыс- га сігнала з дадзеным каналам сувязі, тальнікаў, вызначаны нормы па земле- напр., для змянш эння лішкавасці павеўладанні грамадзян і землекарыстанні, дамлення, забеспячэння перашкода-

376

КОЖАР

ўстойлівасці і найб. скорасці перадачы). К. с і с т э м к а л я р о в а г а т э л е б а ч а н н я — прылада для фарміравання сігналаў яркасді і колерападзеленых сігналаў (поўнага відэасігналу ў дадзенай сістэме тэлебачання) з сігаалаў асн. колераў. Прылада для дэкадзіравання наз. дэкодэрам. А.Л.Ткачэнка. К 0Ж А Р Ілья Паўлавіч (3.8.1902, в. Малое Гальцэва Талачынскага р-на Віцебскай вобл. — 13.10.1967), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў парт. падполля і

І.П.Кожар.

І.С.Козіч.

партыз. руху на тэр. І'омельскай вобл. ў Вял. Айч. вайну, ген.-маёр (1943), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў ВПІІІ пры Ц К ВКЛ(б) (1949). 3 1924 на сав. і парт. рабоце ў Аршанскай акрузе, Раснянскім і Круглянскім р-нах Магілёўскай, Брагінскім, Веткаўскім, Лоеўскім р-нах Гомельскай абл. 3 жн. 1940 сакратар Гомельскага абкома КП(б)Б. У Вял. Айч. вайну ў тыле ворага, з жн.

1941 сакратар Гомельскага падп. абкома КП(б)Б, адначасова з ліст. 1942 камандзір Гомельскага партыз. злучэння. 3 1943 сакратар Гомельскага абкома КП(б)Б, y апараде Ц К КП(б)Б. У 1947—63 дырэктар Мінскай ВПШ,

выкладчык БДУ. Чл. ЦК КПБ y 1952— 61, y 1963— 66 старшыня Рэвіз. камісіі КПБ. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1951— 63, 1967. КОЖУХ Іван Рыгоравіч (н. 2.10.1940, в. Пярэспа Драгічынскага р-на Брэсцкай вобл ), бел. матэматык. Канд. фіз.-матэм. н. (1980), праф. (1993). Скончыў Брэсцкі дзярж. пед. ін-т (1965). 3 1971 y Брэсцкім дзярж. ун-це. Навук. працы па даследаванні ў цэлым дынамічных сістэм на плоскасці; методыцы выкладання матэм. дысцыплін y ВНУ. Аўтар навуч. дапаможнікаў для ВНУ. Тв.: Задачннх-практгасум по методам математаческой фнзнкв. Мн., 1989 (разам з П.С.Беляўцом); Матэматыка. Мн., 1993.

К0Ж УХ Уладзімір Уладзіміравіч (н.

7.3.1953, г. Драгічын Брэсцкай вобл.), бел. жывапісец. Скончыў Мінскае маст. вучылішча (1972), Бел. тэатр.-маст. ін-т (1978). Творчасць адметная кампазіцыйнай завершанасцю, метафарычнасцю мыслення, філасафічнасцю, абагульненасцю вобразаў: серыя «Чарнобыльская хроніка», «Святая зямля», «Сон. Сом», «Снеданне на траве», «Светлыя дні восені», «Купалле», «Флора-пастушка», «Настальгія», «Чорны раяль y экстэр’еры», «Тры грацыі», «Чай з лімонам», «Дама ў чорнЫм на зялёным», «Дзяўчынка і лета» (усе 1990— 96). Г.А.Фатыхава.

«KÔ3A HÔCTPA» (італьян. «Cosa nostra» літар. наш а справа), назва тайнай злачыннай арг-цыі ў ЗША. Узнікла сярод эмігрантаў-сіцылійцаў y пач. 20 ст. як разнавіднасць даўнейшай сіцылійскай мафіі. У час дзеяння «сухога закону» (1920— 33) яна зарабіла на кантрабандзе, нелегальнай вытв-сці і распаўсюджанні алкаголю мільярды долараў, з канца 1940-х г. перайшла на вытв-сць і распаўсюджанне наркотыкаў. Здабытыя на злачынных аперацыях сродкі ўкладвае ў легальны бізнес, што

У.Кожух. Святая зямля. 1990.

дало ёй магчымасць кантралявадь асобныя галіны прам-сці, частку сродкаў масавай інфармацыі, прафсаюзаў, ш тактаваць на ўзаемавыгаднай аснове з угшывовымі дзелавымі і паліт. коламі, ^ Складаецца з 24 т.зв. сем’яў (ад 20 да 1000 членаў), што жывуць ў розных гарадах. Ёю кіруе шэф (бос), які мае юрыд. дарадчыка. Дзейнасць гэтш сем’яў і інш. груп, што не з ’яўляюцца мафіёзнымі арг-дыямі, каардынуе Нац. злачынны сіндыкат. КОЗАГАД0ЎЛЯ, галіна жывёлаг'адоўт* па развядзенні коз свойскіх малочнага,* шэрснага і пуховага кірункаў. Казінае малако — каштоўны дыетычны прадукг 1 для харчавання дзяцей і людзей са страўнікавымі захворваннямі. Яго перапрацоўваюць на сыры, масла, тварог, ! сыраквашу і інш. Казіны пух — тонкі, мяккі, лёгкі, моцны і цёплы, з яго робяць хусткі, тканіны, трыкатаж. Са шкур вырабляюць лепшыя гатункі шаўро, хрому, саф ’яну, замшы, лайкі; з казліны з густой шэрсцю — імітацыю пад пясца, коціка і інш. футра. Мяса пажыўнасцю блізкае да бараніны, але менш тлустае. У свеце пераважаюць м а л о ч н ы я пароды коз: y Паўд.-Зах. Азіі — сірыйская, y Зах. Еўропе — зааненская, тагенбургская, y міжземпаморскіх краінах — мурсійская і мальтыйская, y Паўн. Афрыцы — нубійская, y Расіі—горкаўская, зааненская, мегрэльская. Сярэднія надоі малака на 1 казу да 1 тыс. л за год (рэкардысткі да 3 тыс. л), вытв-сць мяса 20—28 кг. П у х о в а я К. развіта ў Кітаі (у Тыбеце), дзе гадуюць кашмірскую пароду коз, y Расіі (арэнбургская і прыдонская пароды). Ш э р с н а я К. пашырана ў Турцыі, ЗПІА, ПАР, дзе вырошчваюць ангорскую пароду, якая дае каштоўную' шэрсць (махер), y Расіі, краінах Б. Усходу. Грубашэрсных коз змешанай прадукцыйнасці гадуюць y горных краінах. У цэлым на Азію прыпадае каля палавіны пагалоўя коз, на Афрыку — каля 30%. 3 краін Амерыкі ў К. вылучаюцца ЗША, Бразілія, Аргенціна, Мексіка, y Еўропе — Італія, Балканскія дзяржавы.

1-е месца па пагалоўі займае Індыя (120 млн. галоў, 1996), потым Кітай, Пакістан, Бангладэш (болып за 30 млн. галоў). На Беларусі К. на працягу ўсяго гіст. перыяду _ была дапаможпай галіной сельскай іаспадаркі. Гіераважаюць малочныя пароды коз — зааненская, руская, мясцовая беспародная. На пач.

1998 пагалоўе коз складала 58,8 тыс. галоў, y асноўным y індывід. гаспадарках; яно больш пашырана на Пн Беларусі (Віцебская вобл.) і ў прыгарадных зонах. ІІ.І.Жураўская. К03А-ГІАЛЙНСКІ Барыс Міхайлавіч (20.1.1890, Ашгабат — 21.4.1957), расійскі батанік. Чл.-кар. AH СССР (1932). Скончыў Маскоўскі ун-т (1914). 3 1920 ттраф. Варонежскага ун-та, з 1937 арганізатар і дырэктар Варонежскага бат. саду. Навук. працы па эвалюцыі, сістэматыцы і марфалогіі вышэйшых раслін, гісторыі батанікі. Аўтар філагснетычнай

сістэмы вышэйшых раслін. Даў новую класіфікацыю сям. парасонавых на аснове вывучэння анатоміі плода. Тв:. Новый прннцлп бнолопш: Очерк теорміі снмбногенеза. М., 1924; Курс снстематакн высншх растеннй. Воронеж, 1965. КОЗЕЛ, К а з е л а , К о з е л - П а к л е ў с к і Вікенцій (Вінцэнты) Іванавіч (1838, маёнтак Сэрвач, цяпер Вілейскі р-н Мінскай вобл. — 28.5.1863), адзін з кіраўнікоў паўстання 1863— 64. Брат І.І.Козела. У час вучобы ў школе гв. падпрапаршчыкаў і інж. акадэміі належаў да пецярбургскай афіцэрскай рэв. арг-цыі. Служыў ваен. інжынерам y Вільні і Свеаборгу. У 1863 паўстанцкі ваен. начальнік Вілейскага пав. Загінуў y баі каля в. Уладыкі Вілейскага р-на. Пахаваны тайна ў Сэрвачы. Г.В.Кісялёу.

KÔ3EJI Іван Васілевіч (21.5.1928, в. Какчаны Маладзечанскага р-на Мінскай вобл. — 30.1.1970), бел. драматург. Скончыў БДУ (1955), Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1969). Настаўнічаў, y 1963—68 працаваў y НДІ педагогікі Мін-ва асветы БССР, Мінскай студыі навуіс-папулярных і хранік.-дакумент. фільмаў, Камітэде CM БССР па друку. Друкаваўся з 1957. У драме «Папарацькветка» (паст. 1957), прысвечанай барацьбе працоўных Зах. Беларусі за сац. і нац. вызваленне, аргадічна спалучаецца жыццёвая праўдзівасць характараў герояў і падзей з алегарычнай вобразнасцю фалькл. матываў. П ’еса «Канчане — суседзі мае» (паст. 1961 пад назвай «Над хвалямі Серабранкі») пра жыццё бел. вёскі.

75?.: Над хвалямі Серабранкі. Мн., 1963; Папараць-кветка. Мн., 1970. Літ:. С а б а л е ў с к і А. Беларуская савецкая драма. Кн. 2. Мн., 1972. КОЗЕЛ ( К а з е л а , К о з е л - П а к л е ў с к і) Іван (Ян) Іванавіч (псеўд. С к а л а ; 1837, маёнгак Сэрвач, цяпер Вілейскі р-н Мінскай вобл.

— 19.5.1896), адзін з кіраўнікоў паўстання 1863— 64. Брат В.І.Козела. У час вучобы ў школе гв. падпрапаршчыкаў і інж. акадэміі належаў да пецярбургскай афіцэрскай рэв. арг-цыі. 3 1859 y адстаўцы. Адзін з заснавальнікаў арг-цыі «чырвоных» ў Мінску. 3 восені 1862 чл. Літоўскага правінцыяльнага камітэта. 3 крас.

1863 y Варшаве, з восені ваен. начальнік Аўгустоўскага і Гродзенскага ваяводстваў, са снеж. нач. 3-га корпуса паўстанцкіх узбр. сіл. Пасля падаўлення паўстання ў эміграцыі (Францыя). Удзельнічаў y франка-прускай вайне 1870—71. У 1872 вярнуўся ў Расію і сасланы. 3 1883 жыў на радзіме. Г.В.Кісялёў.

KÔ3EHKI, вёска ў Мазырскім р-не Гомельскай вобл.; чыг. ст. на лініі Оўруч— Калінкавічы. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 10 км ад г. Мааыр, 143 км ад Гомеля. 3186 ж., 1025 двароў (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў.

KÔ3IK Леанід Пятровіч (н. 13.7.1948, г. Барысаў Мінскай вобл.), дзяржаўны

дзеяч Рэспублікі Беларусь. Канд. эканам. н. (1997). Засл. работнік прамысловасці Беларусі (1994). Скончыў БДУ (1977), Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1989).

3 1976 пам. пракурора г. Барысава, з 1978 старшыня прафс. к-та Барысаўскага з-да аўтатрактарнага электраабсталявання. У 1985—92 дырэкгар Барысаўскай швейнай ф-кі. У 1995— 98 чл. Калегіі, Паўнамодны лрадстаўнік Рэспублікі Беларусь y Міждзярж. экадам. к-це Эканам. саюза СНД. 3 1996 чл. Выканаўчага к-та Супольдасці (Саюза) Беларусі і Расіі. 3 лют. 1998 нам. лрэм ’ерміністра Рэспублікі Беларусь. У 1990— 95 дэпутат Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь, старшыня камісіі па эканам. рэформе, экалам. самастойнасці і суверэнітэце.

KÔ3IH Вадзім Аляксеевіч (21.3.1903, С.-Пецярбург — 19.12.1994), расійскі спявак (тэнар). Унук В.Панінай. На эсградзе з 1920-х г., выконваў цыгадскія леслі і рамансы, творы рус. кампазітараў, уласныя творы. У 1930-я г. рэлрэсіраваны. Жыў y Магадане. К 03ІН Ц А Ў Рыгор Міхайлавіч (22.3.1905, Кіеў — 11.5.1973), расійскі кіна- і тэатр. рэжысёр. Нар. арт. СССР (1964). Вучыўся ў Вышэйшых маст. майстэрнях AM y Петраградзе. Адзін з арганізатараў творчай майстэрні «Фабрыка эксцэнтрьмнага акцёра» (ФЭКС, 1921). 3 1924 да кінастудыі «Ленфільм».

3 1922 выкладаў y ФЭКС, Ленінградскім ін-це сцэн. мастацтваў, y 1941—64 праф. Усесаюзнага дзярж. ін-та кілематаграфіі. Імкненлем да пошукаў вострай новай кінематаграфічнай выразнасці вылучаюцца нямыя фільмы «Шынель» (1926, паводле М.Гогаля), «Новы Вавілон» (1929; абодва з Л.Траўбергам). Грамадз. пафасам прасякнута кінатрылогія «Ю дадгва Максіма» (1935), «Вяртадне Максіма» (1937), «Выбаргская старана» (1939; усе з Траўбергам). Ставіў біягр. фільмы: «Пірагоў» (1947), «Бялінскі» (1953). Экранізаваў трагедыі У.Ш эксліра «Гамлет» (1964, Ленінская прэмія 1965) і «Кароль Лір» (1971), раман М.Сервантэса «Дод Кіхот» (1957). Паставіў y Ленінградскіх т-рах «Кароль Лір» (1941), «Атэла» (1943), «Гамлет» (1954) Шэксліра. Даследаваў творчасць Шэкспіра, С.Эйзенштэйна, Ч.Чапліна, У.Меерхольда. Дзярж. прэміі СССР 1941, 1948.

Te:. Собр. соч. Т. 1—5. Л., 1982—1986.

K Ô 3I4 Іван Сямёнавіч (н. 3.3.1920, в. Старыя Маргі Уздзенскага р-на Мінскай вобл.), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў Барысаўскі аэраклуб (1938), Адэскае ваен. авіяц. вучылішча (1940), Чугуеўскую ваед. авіяц. школу пілотаў (1941). У Вял. Айч. вайну з кастр. 1941 y ППА г. Масква, на Бранскім, Ц эгар., Бел. і 1-м Бел. франтах. Лётчык-знішчальнік К. зрабіў 423 баявыя вылеты, правёў 31 паветр. бой, збіў 20 самалётаў лраціўніка. У 1950— 77 ла гасп. рабоце. КОЗЫ Р Анатоль Антолавіч (н.

21.6.1937, в. Грэбінкі Кіеўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне жывёлагадоўлі. Д-р

к о іт у с

_______________

377

с.-г. н. (1993). Скончыў БСГА (1962). 3 1962 y Бел. НДІ жывёлагадоўлі. Навук. працы па эфекгыўных тэхлалогіях кармлення, утрымаддя і ўздаўлендя парод авечак, размнажэнні і ўдасканаленні авечак паліплоіднага паўтанкаруннага тылу.

Te:. Кормленне м содержанне овец. Мн., 1984; Справочнлк по прнготовленлю, хранешпо н нопользованіпо кормов. 2 нзд. Мн., 1993 (у сааўт.). К 03Ы РА Ў Іван Сафронавіч (22.6.1924, в. Пашына Дзямідаўскага р-на Смаленскай вобл., Расія — 5.11.1992), бел. мовазнавец. Д-р філал. н. (1971), праф.

(1973). Скончыў Арлоўскі пед. ін-т (1950), з 1953 працаваў y ім. У 1973— 88 y Мінскім пед. ін-це. Даследаваў лараўнальна-гіст. лексікалогію рус. і бел. моў; манаграфіі «Нарысы па параўнальна-гістарычнай лексікалогіі рускай і беларускай моў» (1970), «Фарміраванде слоўнікавых саставаў рускай і беларускай моў: Саматычная лексіка» (1983). Аўтар вучэбных дапаможнікаў для пед. ін-таў «Сучасная руская мова: Фразеалогія, лексікаграфія» (1979), «Пьгганні параўнальна-гістарычдай лексікалогіі рускай і беларускай моў» (1980) і інш. І.К.Германоеіч. К 03Ы РА Ў Міхаіл Аляксеевіч (н.

10.8.1937, в. В.Бушкава Магілёўскага р-да), бел. вучоны ў галіде хірургіі. Д-р мед. н. (1985), лраф. (1990). Скончыў Мінскі мед. ід-т (1962), з 1980 працуе ў ім. Навук. працы ла хірургіі жоўцевых праток і ладстраўнікавай залозы, лечані, язвавай хваробы, хранічнай дуаданальнай непраходнасці.

75?.: Днфференцнальная даагностака желтух//Здравоохраненне Белорусснн. 1987. № 8. К 03Ы РА Ў С К М ПАРТЫЗАНЫ, удзельнікі барацьбы сулраць польск. інтэрвенгаў y ваколіцах Мінска ў 1919— 20. Партыз. атрад створаны ў кастр.

1919 лад кіраўнідтвам Мінскага ладп. к-та КГІ(б)ЛіБ. У яго ўваходзілі жыхары прыгарадлых вёсак Козырава, Калядзічы, Сеніца, Гатава і інш. Камандзір С.С.Плашчынскі. Партызаны распаўсюджвалі бальшавіцкую л-ру, вялі агітацыю сярод насельнідтва і польскіх салдат, лерадавалі камандавадню Чырв. Арміі звесткі аб праціўніку, учынялі дыверсіі на камунікацыях і лініях сувязі, знішчалі жывую сілу ворага. 27— 28.4.1920 дэфензіва арыпггавала 24 партызаны, 7 мая з іх расстраляны В.С.Васілеўскі, А.І.Кепе, В.П.Пагірэйчык, С.Р.Плашчыдскі, М.Процкі, Л.В.Путырскі, У.В.Шумскі (пахаваны ў Мілску на Вайсковых могілках, на магіле помнік). К 0ІТ У С (ад лац. coitus савакупленде), генітальны кантакг двух індывідуумаў з мэтай прадаўжэння роду і палавога задавальнення. Mae 4 стадыі: лсіхічную (палавая дамінанта, узбуджэнде), высокага палавога ўзбуджэддя, ларастання вастрыні сексуальнага ўзбуджэння, спа-

КОЙВІСТА

валася да падпісання Рыжскага мірнага дагавора 1921.

ду нерв. ўзбуджэння з рэфрактарным перыядам y мужчын (перыяд абсалютнай — поўная адсутнасць эрэкцыі — і адноснай няўзбудлівасці). Кожная наступная стадыя ўзнікае і ладключаецца, калі папярэдняя дасягнула пэўнай вьішыні развідця. Вышэйшая ступень палавога акга — аргазм. К. выклікае ўзмацденне кровазвароту, змены ў сардэчна-сасудзістай, дыхальдай, эндакрыннай і інш. сістэмах мужчыны і жанчыны. Асн. крытэрыі дыкла К. — нейрагумаральная гатоўнасць, палавое ўзбуджэнне, эрэкцыя, перабудова ўсіх сістэм арганізма; значна меншае значэнне маюць частата палавых акгаў, іх лрацягласць і інш. колькасныя лаказчыкі. Адрозніваюць К. гетэрасексуальны, гомасексуальны, перапынены, пралангіраваны (адвольна зацягдуты), няпоўны (адсутнасць эякуляцыі і аргазму). Пры парушэнні ў палавым акце неабходна кансультацыя ўрача-сексалатояага. ].У.Дуда.

К0ЙДАНАЎСКІ БОЙ 1812 Адбыўся каля мястэчка Койданава (цяпер г. Дзяржынск Мінскай вобл.) на дарозе Нясвіж— М інск паміж рус. корпусам К.В.Ламберта і франц.-лольск. атрадам Ф.К.Касецкага 15 ліст. ў вайну 1812. Пад націскам намнога большых рус. сіл франц.-польск. войскі пачалі адступаць y напрамку Мінска, але былі акружаны і прымушаны здацца. Касецкі страціў пад Койданавам каля 3 тыс. чал. палоннымі, a за 2 дні (13 ліст. каля НоваСвержаня і 15 ліст. каля Койданава) болын за 1 тыс. чал. забітымі, 65 афіцэраў і 3870 чал. ніжніх чыноў палоннымі. Разам з Касецкім y М інск прарваліся паводле адных звестак 500 чал., паводле другіх — каля 100 чал. У выніку К.б. быў адкрыты шлях 3-й Зах. арміі П.В.Чычагова на М інск і Барысаў. Пасля страты 16 ліст. Мінска, Напалеон вымушаны быў адступаць па раэбуранай раней дарозе на Вільню.

378

К0ЙВІСТА (Koivisto) Маўна Генрык (н. 25.11.1923, г. Турку, Фінляндыя), дзяржаўны і паліт. дзеяч Фінляндыі. Скончыў ун-т y Турку. Д-р філасофіі. Чл. С.-д. партыі Фінляндыі (з 1947). У 1958— 67 адзін з кіраўнікоў Хельсінкскага рабочага ашчаднага банка, y 1968— 82 ген. дырэктар і старшыня праўлення Паіігговага банка Фінляндыі, старшыня праўлення каап. аб’яднання «Эланта». У 1966— 67 міністр фінансаў, y 1972 — нам. прэм’ер-міністра і міністр фінансаў, y 1968— 70 і 1979—82 прэм’ер-міністр. У 1982—94 прэзідэнт Фідляддыі. Тв:. Рус. пер. — Вехм n y m М., 1987.

К0ЙДАНАВА, назва г. Дзяржынск Мінскай вобл. да 1932, сучасная назва чыг. станцыі. К0ЙДАНАЎСКАЯ ЗАІІАЛКАВАЯ ФАБРЫ КА «ДРУЖЫНА» Дзейнічала ў 1899— 1917 на чыг. ст. Койданава (Дзяржынскі р-н Мінскай вобл ). Вырабляла запалкі. У 1899 устаноўлены лакамабіль, y 1908— 13 -— 2 паравьм машыны (45 к.с.). У пач. 1904 працавала 280 чал. К0ЙДАНАЎСКАЯ «РЭСПЎБЛІКА». Існавала ў мяст. Койданава (сучасны г. Дзяржынск М інскай вобл.) і нейтральнай зоне каля яго ў ліст. 1920. Створана ў выніку арганізаванага антыбалылавіцкага паўстання (кіраўнік П.Калечыц). Паўстанцкі штаб размяшчаўся ў фальварку Янава каля в. Дзягільна, базы паўстанцаў знаходзіліся ў вёсках Дзягільна і Касілава. Паўстанцы абвясцілі ў Ковданаве і нейтральнай зоне Койданаўскую «самастойную рэспубліку», прынялі адозву да насельніцгва, y якой заклікалі змагацца «за вольную Беларусь», выдалі загад пра наладжванне абароны мястэчка. «Рэспубліка» пратрымалася 4 дні, пасля яе ліквідацыі часцямі Чырв. Арміі барацьба набыла форму партыз. змагання, якое працяг-

Ш.І.Бекцінееў.

К0ЙДАНАЎСКІ 3ÂMAK. Існаваў y 12— 19 ст. ў мяст. Койданава (з 1932 г. Дзяржынск Мінскай вобл.). Драўляны замак пабудаваны, верагодна, y 12— 13 ст. Размяшчаўся на ўзвышэнні, быў абнесены земляным валам і ровам, злучаным з р. Няцеча. Выконваў важную ваенна-стратэгічную ролю на мяжы Полацкага княства. У 1-й пал. 16 ст. заменены мураваным 9-вежавым замкам. У плане круглыя вежы з байніцамі мелі дьшметр каля 10 м і таўшчыню сцен да 1,5 м, былі накрыты шатровымі стрэхамі. Уваход y замак запіраўся традыц. брамай. У 1613 пад аховай замка пабудаваны Койданаўскі кальвінскі збор. Каменныя пабудовы існавалі да 1840-х г. Літ:. Я к і м о в і ч Ю. Ці быў y Койданаве замак? / / Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1985. № 3. А.І.Валахановіч.

К0ЙДАНАЎСКІ КАЛЬВІНСКІ ЗБ О Р Існаваў з пач. 17 да сярэдзіны 20 ст. ў мяст. Койданава (дяпер г. Дзяржынск Мінскай вобл.). Пабудаваны ў 1613 y стылі готыкі Крыштофам Мікалаем Радзівілам Перуном на месцы стараж. гарадзішча (вядомы пад назвай Койданаўскі замак). Пры буд-ве выкарыстана

цэгла на вапнава-пясчанай рошчыне. У 1884 перабудаваны. Мураваны лрамавугольды ў шіане храм зальнага тыпу з 5-граннай апсідай (абапал мела 2 сакрысціі) і 4-яруснай вежай-званіцай (2 васьмерыкі на 2 чацверыках). Асн. аб’ём, бакавыя сцены якога былі ўмацаваны контрфорсамі і нрарэзаны арачнымі аконнымі праёмамі, быў накрыты высокім 2-схільным гонтавым дахам, на якім узвышаўся купал з назалочанымі флюгерамі. Вежазваніда з гадзіннікам y верхнім ярусе завяршалася шатром, сцены праразалі высокія арачныя аконныя праёмы і круглыя байніцы. Тэрыторыя, абкружаная валамі і вадзяным ровам, была ўмацавана мураванай сцяной і 9 круглымі ў плане 2-яруснымі абарончымі вежамі (мелі па 6 байніц). Праз роў быў перакінуты драўляны мост вянковай канструкдыі з размаляванай балюстрадай. На тэр. збору знаходзіліся мураваны будынак плябаніі, драўляныя будынкі 2-класнай кальвінскай школы (існавала да сярэдзіны 19 ст.), шпіталя, жылыя і гасп. пабудовы. У К.к.з. захоўвалася Брэсцкая біблія 1563. Комплекс моцна пашкоджаны ў Вял. Айч. вайну, пазней разабраны. Літ:. Я к і м о в і ч Ю. Ці быў y Койданаве замак? / / Помнікі гісторыі і культуры Беларусі. 1985. № 3. Ю.А.Якімовіч.

К0ЙДАНАЎСКІ РАЁН, назва Дзяржынскага раёна Мінскай вобл. з 17.7.1924 да 15.3.1932, з 15.3 да 29.6.1932 наз. Койданаўскі над. лольскі раёд. К0ЙДАНАЎСКІЯ СЯДЗІБЫ , тры сядзібдыя комплексы, якія існавалі ў 17— 19 ст. y мястэчку Койдадава (цялер г. Дзяржынсю Мідскай вобл.) Комллекс 1-й лал. 17 ст. ўключаў лалац, 3 жылыя будыдкі і гасл. пабудовы. Цэдтрам яго кампазіцыі быў 3-павярховы драўляды крыжовы ў ллане лалац з элементамі стылю рэдесадсу, завершалы 4 латудлымі лазалочадымі кулаламі. У ламяшкандях былі дубовыя раздыя і размаляваныя дзверы, грубкі і каміны, абліцаваныя белай і каляровай кафляй, сцелы абабіты ўзорыстымі алодамі, каберцамі, чырвоным сукном. У сталовай вісела вял. латунная люстра ў выглядзе галавы аледя. Жылы будынак (з рысамі

стылю рэнесансу) — 2-павярховы, прамавугольны ў гшане, накрыты гонтавым дахам, ашаляваны дошкамі; 2 іншыя вырашаны ў традыцьмх нар. дойлідства. У буд-ве ўдзельнічалі нар. дойліды Ж.Матусовіч, Я.Пялецкі. Комплекс знішчаны ў вайну 1654—67. У 2-й пал. 17 ст. пабудавана новая сядзіба. Злева 1 справа ад уязной брамы размяшчаліся гал. жылы будынак з алькежамі і гасп. пабудовы. У 1680-я г. пастаўлены новы драўляны жылы дом. Комплекс быў абнесены астрогам. He захаваўся. Цэнтрам кампазіцыі сядзібы, створанай y 2-й пал. 18 — пач. 19 ст., быў 1-павярховы прамавугольны ў плане драўляны палац (уключаў 13 жылых і гасп. пакояў і капліцу) з мезанінам. Гал. яго фасад быў вылучаны 4-слуповым ганкам. Палац з 2 бакоў фланкіравалі флігелі, за ім размяшчаліся мураваная скарбніца са склепам, гасп. пабудовы. Двор абкружаў італьян. сад з ліпавымі шпалерамі. Комплекс не захаваўся.

У матылькоў цела масіўнае, хрылы шырокія, y размаху да 9 см. Самкі большыя за самцоў. Ротавыя органы матылькоў не развітыя (не кормяцца). Вусені густа ўкрыты валаскамі, кормяцца лісцем дрэў і кустоў, ігліцай хвоі. Яйцы адкладваюць кучкамі. Зімуюць на стадыі вусеня, часам яец.

К0КАРАЎ Валерый Іванавіч (25.6.1950, г. Бугульма, Татарстан), дзяржаўны дзеяч Рэспублікі Беларусь. Канд. тэхн. н.

(1987). Скончыў Уфімскі нафтавы ін-т (1974). У 1974— 87 на працы ў галіне нафтагазаздабыўной прам-сці; y т.л. гал. інжынер — нам. ген. дырэктара вытв. аб’яднання «Беларусьнафта». 3 1989 першы нам. ген. дырэктара, ген. дырэктар ВА «Беларусьнафта». 3 1994 в.а. нам. прэм’ер-міністра, нам. прэм ’ер-міністра Рэспублікі Беларусь.

Ю.А.Якімовіч.

К0ЙДУЛА (Koidula) Лідзія (сапр. Я н з е н Лідзія Эміліс Фларэнціна; 24.12.

1843, г.п. Вяндра Пярнускага пав., Эстонія — 11.8.1886), эстонская пісьменніца. Скончьіла жаночую школу ў Пярну (1861). Друкавалася з 1863 (зб. апавяданняў «Мельнік і яго нявестка»). Аўтар зб-каў паэзіі «Лугавыя кветкі» (1866) , «Салавей з берагоў Эмаёгі» (1867) , прасякнутых любоўю да радзімы, народа, імкненнем абудзіць нац. самасвядомасць. Лірыка-рамант. вершы К. адметныя смеласцю паэт. вобразаў, узвышанасцю пачуццяў; многія з іх ctaлі нар. песнямі. Яе п ’есы «Стрыечны браток з Саарэмаа» (1870), «Гэтакі Мульк, або Сто пураў солі» (1872), <<Гарэлка сватоў» (1880, апубл. 1946) — вытокі нац. драматургіі і т-ра. Асобныя творы К. на бел. мову пераклаў І.Скурко.

379

К0КАРАЎСКАЯ КУЛЬТЎРА, археалагічная культура эпохі верхняга палеаліту (каля 15— 10-га тыс. да н.э.) y верхнім цячэнні р. Енісей, на Пд Краснаярскага краю. Назва ад стаянкі Кокарава. Асн. занятак насельніцтва — паляванне на паўн. і высакароднага аленяў, зайца-беляка, зубра, горнага барана, пясца і інш. 3 крамянёвых пласцін яно вырабляла нажы, скрзблы, востраканечнікі; з косці і роіу — нажы, наканечнікі коп’яў і дроцікаў, матыкі, шылы, іголкі, пацеркі і інш. А.В.Іоў.

KÔKAPC (Kokais) Імантс (н. 16.8.1921, г. Гулбене, Латвія), латышскі харавы дырыжор, педагог. Нар. арт. Латвіі (1975). Нар. арт. СССР (1986). Скончыў ІІатв. кансерваторыю (1956), выкладае ў ёй (з 1977 праф. і рэктар). У 1951— 53 і 1957— 63 хормайстар хору Латв. тэлебачання і радыё, з 1956 адначасова маст. кіраўнік і гал. дырыжор мужчынскага хору «Дзіедоніс», y 1966— 80 — нар. хору настаўнікаў «Беверына» Цэсіскага р-на, з 1969 — і камернага хору «Аве сол». 3 1965 адзін з гал. дырыжораў рэсп. пеўчых свят. 1-я прэміі на міжнар. конкурсах y Арэца і Гарыцыі (Італія, 1974 і 1977), Дэбрэцэне (Венгрыя, 1982) , Спіталь-ан-дэр-Драу (Аўстрыя, 1983) . Дзярж. прэмія Латвіі 1974. Дзярж. прэмія СССР 1979.

KÔKI (ад грэч. kokkos зерне), бактэрыі шарападобнай формы. Тэрмін «K.» выкарыстоўваюць для апісання формы мікраарганізмаў, гаксанамічнага значэння не мае. Пашыраны ў глебе, паветры, харч. прадуктах і інш. Найб. вядомыя аэробныя К. — Micrococcus, анаэробныя — Peptococcus, Pediococcus. Клеткі дыяметрам 0,5—4 мкм, нерухомыя. Пераважна грамстаноўчыя. Адзіночныя К. адносяцца да мікракокаў. У эалежнасці ад напрамку дзялення ўгвараюць пары клетак — дыплакокі, ланцужхі — стрэптакокі. Пры дзяленні ў двух узаемнаперпендыкулярных напрамках узніхаюць плоскія «табліцы», y трох — кубічныя пакеты — сарцыны. Хаатычнае дзяленне з утварэннем гронкападобнай масы ўласціва стафілакокам. Некат. віды (малочнакіслыя стрэптакокі) выкарыстоўваюць y харч. прам-сці. Патагенныя стрэптахокі і стафілакокі выклікаюць гнойныя захворванні.

Ter. Рус. пер. — Мзбранное. М., 1961.

KÔKA, тое, што какаінавы куст.

KÔKAH (франц. cocon), ахоўнае ўтварэнне кукалак многіх насякомых. Звычайна К. сплеценьі з шаўковай ніткі, што выдзяляецца лічынкай перад акукліваннем (у многіх коканапрадаў, молей і шаўкапрадаў, a таксама ў некат. відаў мурашак, К. якіх няправільна называюць «мурашынымі яйцамі»), або з слізі, якую выдзяляюць лічынкі некат. жукоў. Несапраўдныя К. (або пупарыі) многіх мух — скуркі лічынак, якія засталіся пасля лінькі. Дажджавыя чэрві, п ’яўкі, павукі і некат. малюскі ўгвараюць т.зв. яйцавыя К., унутры якіх развіваюцца яйцы. КОКАНАНРАДЫ (Lasiocampidae), сямейства насякомых атр. матылькоў. Каля 1000 відаў, пераважна начныя. Пашыраны ўсюды, найб. разнастайныя ў тропіках. На Беларусі 16 відаў, найб. пашыраны К. кольчаты (кольчаты шаўкапрад) і хваёвы (Dendrolimus pini). Жывуць y кронах дрэў. Акукліваюцца ў рыхлых коканах.

коклю ш

2 Коканалрады: 1 — хваёвы (а — самец, 6 — самка, e — вусень, г — кокан); 2 — пушысты (а — самец, 6 — самка, в — вусень, г — кокан).

К 0К Л Ю Ш (ад франц. coqueluche кашаль), вострая інфекц. хвароба з прыступамі спазматычнага кашлю. Найчасдей хварэюць дзеці. Узбуджальнік — палачка Бардэ-Жангу (апісаны ў 1906 бельг. бактэрыёлагам Ж.Бардэ і франц. О.Жангу). Перадаецца паветрана-кропельным шляхам ад хворага. Пасля хваробы развіваецца імунітэт. Інкубацыйны перыяд 2—15 дзён. Нетыповы «назойлівы» кашаль праз 2—3 тыдні пераход'ііць y прыступападобны з глыбокім свістам пасля 2—3 кашлевых штуршкоў (рэпрызы). Прыступ канчаецца выдзяленнем вязкай празрыстай макроты 3 ірвотай. Твар хворага робіцца адутлаватым, павекі ацёчнымі, бывае кровазліццё ў скуру, кан’юнкгыву вачэй, тоўшчу павекаў. Ускладненні: пашкоджанне лёг-

380

кокля

кіх (пнеўманія, эмфізема, пнеўматоракс), нерв. сістэмы (да кровааліцця ÿ мозг) і інш. Лячэнне тэрапеўтычнае. А.А.Астапаў. К 0К Л Я Івая, бел. пеўчы 17 ст. Служыў y Полацкім Богаяўленскім манастыры. У 1656 паводле ўказа цара Аляксея Міхайлавіча запрошаны з сям’ёй y Маскву з абяцаннем «аддзякаваць за службу», a ў тым выпадку, калі ён не пажадае працаваць y Маскве, адпусцідь яго назад y Полацк. К0КРА Ф Т (Cockcroft) Джон Дуглас (27.5.1897, г. Тодмардэн, Вялікабрытанія — 18.9.1967), англійскі фізік. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1936). Скончыў Кембрыджскі ун-т (1927), дзе і працаваў y 1929— 46 (з 1939 праф.), адначасова з 1925 y Кавендышскай лабараторыі і інш. н.-д. установах. У 1946— 58 дырэктар цэнтра па атамнай энергіі (г. Харуэл). Навук. працы па ядз. фізіцы, фізіды паскаральнікаў і атамнай энергетыцы. Разам з інш. стварыў паскаральнік пратонаў (гл. Каскадны генератар) і атрымаў на ім ядз. рэакцыю са штучна паскоранымі пратонамі (трансмутацыя літыю). Адзін з вынаходнікаў англ. радара. Нобелеўская прэмія 1951 (разам э Э .Уолтанам). КОКС (ням. Koks ад англ. coke), цвёрды вугляродзісты астатак, які ўтвараецца пры каксаванні прыродных паліваў (каменнага вугалю, торфу і інш.), a таксама некаторых нафтапрадуктаў (напр., гудронаў). Mae ў сабе 91— 99,5% вугляроду. Каменнавугальны К. выкарыстоўваюць як паліва і аднаўляльнік жал. руды ў выгв-сці чыгуну, нафтавы — як матэрыял для вырабу алектродаў і каразійнаўстойлівай апаратуры, аднаўляльнік пры атрыманні ферасплаваў і інш. КОКС (Сохе) Уільям (1747, Лондан — 1828), англійскі гісторык і падарожнік. Вучыўся ў Кембрыджскім ун-це. Аўтар працы «Гісторыя аўстрыйскага двара» (1807), кніг пра Іспанію і Францыю. Двойчы наведаў Расію, y 1779 праязджаў праз Беларусь. У кнізе «Падарожжы праз Польшчу, Расію, Швецыю і Данію» (Лондан, 1784) апісаў выгляд гарадоў Гродна, Навагрудка, Міра, Мінска, Барысава, Оршы і вёсак, побыт іх жыхароў. А.В.Мальдзіс.

К0КСАВАЯ П ЕЧ, агрэгат для ператварэння каксаваннем каменнага вугалю ў кокс. Складаецца з камеры каксавання і ацяпляльных прасценкаў, y якіх спальваецца газ. Звычайна К.п. аб’ядноўваюць y батарэі (гіа 61— 77 печаў) з агульнай сістэмай падводу газу і адводу лятучых рэчываў, падачы вугалю і інш. Для падагрэву паветра і газу К.п. абсталёўваюцца рэгенератарамі. К0КСА ВЫ ГАЗ, гаручы газ, адзін з прадукгаў каксавання каменнага вугалю. Асн. кампаненты К.г. (у % па аб’ёме): вадарод (58—62), метан (24,5— 26,5), аксід (5— 7) і дыаксід вугляроду (1,5— 3), азот (2— 3,5). Выбухованебяспечны, таксічны. Найніжэйшая цеплата згарання 18— 18,5 М Дж/м3. Выкарыстоўваюць як паліва для прамысл. печаў, газавых рухавікоў, сыравіну ў хім. прам-сці. КОК-САГЫЗ (Taraxacum kok-saghyz), кветкавая расліна роду дзьмухавец. Пашыраны ў міжгорных далінах Усх.

разетцы. Кветкі жоўгыя, дробныя, y адзіночных кошыках. На адной расліне бывае да 200 кветаносаў. Плод — сямянка. Корань стрыжнёвы, y яго млечных сасудах назапашваецца каўчук. Пры лашкодванні кораня латэкс выцякае ў выглядзе белай вадкасді, якая хутка заставае і ўгварае плеўку эластычнага каўчуку. Па якасці не саступае каўчуку трапічііых каўчуканосных раслін. У.П.Пярэднеў. КОКСАХІМІЯ, галіна хіміі і хім. тэхналогіі, якая даследуе састаў і ўласдівасці прыроднага лаліва (пераважна каменнага вугалю) і распрацоўвае метады яго пералрацоўкі. Асн. віды коксахім. прадукцыі — кокс, коксавы газ, разнастайныя хім. лрадукгы (напр., вадарод, метан, белзол, лафталіл, каменлавугальнае масла). К 0К Ш Т Ы С Тадэвуш Антонавіч (н.

31.10.1934, в. Хоўхлава Маладзечанскага р-ла Мінскай вобл.), бел. акцёр. Нар. арт. Беларусі (1984). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1958). 3 1958 y Бел. акад. т-ры імя Я.Коласа. Характарны

Дж.Кокрафт

Т.АКокштыс.

камедыйны акцёр. Яго творчасці ўласцівы спалучэнле вострасатыр. фарбаў і прыёмаў падкрэсленага камізму, набліжанага да гратэску і буфанады, з аргалічнай рэаліст. малерай выкадаяля. Лепшыя ролі ў нац. рэпертуары: Васількевіч, Ж абрак («Навальніца будзе», «Сымон-музыка» паводле Я.Коласа),

Кок-сагыз.

Ц янь-Ш аня. Да 1954 вырошчваўся ў Еўрапейскай ч. СССР як лепшы натуральны каўчуканос флоры. 3 развіцдём вытв-сці сінт. каўчуку не культывуецца. Шматгадовая травяністая расліна выш.

10—30 см. Лісце палоужанае. зубчастае, y

Батарэя коксавых печаў: 1 — камера каксавання; 2 — коксавыштурхвальнік; 3 — рэгенератар; 4 — кокс; 5 — газаправод; 6 — гасільны вагон.

Т.Кокштыс y ролі Жабрака.

Друп шляхціц («Несцерка» В.Вольскага), Салдат («Вайна пад стрэхамі» паводле ААдамовіча), Кічкайла («Амністыя» М.Матукоўскага), Касінскі («Званы Віцебска» У.Караткевіча), Скаромны («Таблетку пад язык» А.Макаёнка), Шаргаёў і Гастрыт («Парог» і «Вечар» А.Дударава). Сярод роляў y класічнай і сучаснай драматургіі: Труфальдзіна («Слуга двух гаспадароў» К.Гальдоді), Ахім («Улада цемры» Л.Талстога), Дыдыс («Ветрык, вей!» Я.Райніса), Лапчанка («Іркуцкая гісторыя» А.Арбузава), Мячоткін («Алошнім летам y Чулімску» А.Вампілава). В.СЛваноўскі. К0ЛА ў т э х н і ц ы , прыстасаванне ў выглядзе дыска ці вобада са спіцамі, насаджанага на вось; адзін з асн. элементаў наземных трансп. сродкаў (аўтамабіляў, вагонаў, матацыклаў, веласіпедаў і інш.), многіх тэхн. механізмаў і машын. Паводле роду дзеяння ў машынах і прыладах К. падзяляюцца на перадатачныя, прызначаныя для перадачы

сасгаўным — з калодхі, што насаджваецца на вал, вобада і злучальных спіц. Павелічэнне трываласці вобада дасягалася метал. шынаю, яхая пазней заменена гумавай і больш дасканалай пнеўматычнай. 3 старажытнасці К. — найважнейшы элемент большасці рабочых машьш (калёсы, ганчарны хруг, жорны, млыны, калаўрот). Вял. ролю яно адыграла як вадзяны (гл. Вадзяное кала) і паветраны рухавік (гл. Ветрарухавік). Спец. ханструхцыі К. выкарыстоўваюцца ў сучасных турбінах (гідраўлічных, газавых, паравых) як асн. рабочая частка. К. стала асн. тыпам рухача ў трансп., с.-г. (колавых трактарах, камбайнах, прычэпах і інш.) і ваен. машынах (колавых цягачах, бронетранспарцёрах і да т.п.). Прынцып перамяшчэння з дапамогай К. выбраны для першых трансп. машын, прызначаных для выкарыегання на інш. планетах (напр., y «Месяцаходзе»). Л і т Д о б р о н р а в о в Н.Н. Беседа о колесе. М.; Л., 1951. У.М.Сацута. «К0ЛА», «K р y ж к i», «К р y г a в a я», « К р у т о к», бел. нар. танец. Муз. памер 2/4. Тэмп хуткі. Гал. асаблівасць — рух па крузе і ўсялякія кружэнні. Пад рознымі назвамі пашыраны па ўсёй Беларусі. Танед «Кругавая» як парны масавы апісаў y 19 ст. Р.Друцкі- ГІадбярэскі, пра «Кружкі» ў якасці гал. танца на бел. святочных вечарынках пісаў М.Дзмітрыеў, «Круціху», што выконвалася на вяселлях, згадвае С.Сахараў. «Круган» y выкананні 2 мужчын зафіксаваны на Брэстчыне, «Круглы» — на Магілёўшчыне. Ю.М. Чурко. КОЛА Д Ы РЫ ЕНЦА, гл. Рыенца Кола ды. К0ЛАН (грэч. кбіоп частка цела; элемент перыяду), рытміка-інтанацыйная адзінка маўлення: моўны такг, выдзелены паўзамі, аб’яднаны лагічным націскам. У бел. мове сярэдні аб’ём К. каля 8 складоў, y маст. прозе — 2— 4 поўнанаціскныя словы, y навук. і публіцыстычнай — больш. У мове, не разлічанай на гучнае вымаўленне, падзел на К. невыразны. Адзін з асн. сродкаў аратарскага маўлення.

Будова аўгамабільнаага кола: 1 — унутраны слой шыны; 2 — дрот, які прыціскае борт шыны да калодкі; 3 — хорлус шыны; 4 — узмацняльныя пракладкі; 5 — пратэктар; 6 — калодка. намаганняў (тубчастыя колы), антыфрыкцыйныя — памяншаюць трэнне паміж целамі, што рухаюдда (блокі, накіравальныя ролікі), транспартныя — ператвараюць вярчальны рух, што ствараедца рухавіком, y паступальны рух машыны. К. сучаснага аўтамабіля маюць складаную будову; К. чыг. вагонаў — стальныя, звычайна суцэльныя, нерухома замацаваныя на восі, разам з якою рухаюцда ў буксах. Набываюць пашырэнне (пераважна ў вагонах метрапалітэна) пругкія метал. К. К. разам з вінтом і рычагом — адна з найвялікшых вынаходак чалавецтва. Для трансп. мэт выкарыстоўваецца з 4-га тыс. да н.э. (Месалатамія). Палярэднік К. — каток, які падкладваўся пад груз пры яго перамяшчэнні. Каб палепшыць качэнне, сярэднюю ч. катка рабілі больш тонкаю, чым крайнія часгкі. Ta­ xi каток быў эаменены воссю з насаджанымі на яе К. Каб аблегчыць К., яго пачалі рабіць

К 0Л А Р (Kollâr) Ян (29.7.1793, в. Мошаўцы, Славакія — 24.1.1852), славацкі і чэшскі паэт, публіцыст, археолаг. Скончыў Іенскі ун-т (1819). Быў пастарам. 3 1849 праф. слав. археалогіі Венскага ун-та. Адстойваў ідэю адраджэння і збліжэння слав. народаў. Пісаў на чэш. мове. Першы зб. «Вершы» (1821) складаюць оды, санеты, элегіі, афарызмы. Патрыят. пафас абароны славян ад прыгнятальнікаў y манум. ліра-эпічнай паэме «Дачка Славы» (1824). Складальнік зб. славацкіх нар. песень (т. 1— 2, 1834— 35), аўтар трактата «Аб літаратурнай узаемнасці славян» (1836), нататак пра падарожжа ў Італію (1843, 1845).

Te.: Рус. пер. — Сго сонетов. М., 1973. Літ:. 3 a й ц е в a АК. Ян Коллар / / Нсторня словацкой лнтературы. М., 1970. І.В.Шаблоўская. К 0Л А РЖ (Kolâr) Іржы (н. 24.9.1914, Процівін каля г. Кладна, Чэхія), чэшскі паэт, перакладчык, эсэіст, мастак. Член літ. «Суполкі 42», альтэрнатыўнай сад. рэалізму. У 1949— 56 і пасля 1970 лазбаўлены магчымасці друкавацца на ра-

КОЛАС

381

дзіме. 3 1980 жыве ў Францыі. У л-ры і выяўленчым мастадтве пачаў з класічных форм, y 1930-я г. захалляўся сюррэалізмам, тэхнікай калажа, імкнуўся спалучыць л-ру і пластычнае мастацтва. Аўтар зб-каў вершаў «Хросны ліст» (1941), «Сем кантат» (1945), «Оды і варыяцыі» (1946), «Вршовіцкі Эзол» (1966), «Новы Эпікгэт» (1968), для якіх характэрна дэпаэтызацыя, выкарыстанне ротных лексічных лластоў, «высокага» і «нізкага» стьшяў. За рукапіс кн. «Печань Праметэя» (нал. 1950, выд.

1979) зняволены ў турму. Стваральнік адмысловай сістэмы тэхлікі калажа, ілюстраваў раманы Ф.Кафкі. Пераклаў на чэш. мову асобныя творы У.Уггмена, Т.Эліята, С.Бекета, К.Сэндберга, Т.Уільямса, Э.Олбі і інш. І.В.Шаблоўская. К0ЛАС, лростае, батрычнае (бакакветнае) суквецце, y якім на падоўжанай гал. восі здаходзяцца сядзячыя кветкі (просты К.), або маленькія сядзячыя суквецці — каласкі (складанЬ К.). Просты К. маюць трыпутнік, некат. архідэі і інш., складады — жыта, лшаніца, ячмень і інш. злакі. К0ЛАС Андрэй Данілавіч (н. 6.11.1918, в. Майсееўка Мазырскага р-да Гомельскай вобл.), бел. журналіст. Засл. работнік культ. Беларусі (1975). Скодчыў Гродзенскі пед. ін-т (1955). У 1937— 39 настаўнік y Лельчыцкім р-не Гомельскай вобл. 3 1944 рэдакгар Ваўкавыскай раённай газ. «Заря», з 1946 старшыня Ваўкавыскага гарвыканкома, з 1948 уласны карэсландэнт, заг. аддзела, адказны сакратар, нам. рэдакгара, рэдакгар абл. газ. «Гродненская правда», нач. улраўлення па друку Гродзенскага аблвыканкома. 3 1970 нам. рэдактара, y 1972—84 рэдакгар «Сельской газеты». К0ЛАС Валерый Паўлавіч (н.

12.10.1950, г. Ашмялы Гродзенскай вобл.), бел. фізік. Д -р фіз.-матэм. н.

(1992). Скончыў БДУ (1973). 3 1974 y Ін-це ядз. энергетыкі, з 1991 y Ін-це радыяцыйных фіз.-хім. праблем Нац. АН Беларусі. Навук. працы па тэрмамеханіцы гетэрагенных сістэм і рэактарабудаванді. Распрацаваў фіз.-матэм. асновы праекгавання ядз. рэактараў з мікрацеплавылучальнымі элементамі. Праланаваў аўтаматызаваную сістэму інфрачырв. вылрамянення для лакальнага забеспячэння тэмпературных умоў y аптычнай і радыёэлекгроннай вьггв-сці.

KÔJIAC Георгій Данілавіч (26.2.1929, в. Куцень Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл. — 18.12.1994), бел. крытык, публіцыст, кінадраматург. Скончыў Кудымкарскі настаўніцкі ін-т (Пермская вобл., 1947), Бел. тэатр. ін-т (1951). У 1947— 74 лрацаваў y Бел. т-ры олеры і балета, Рус. драм. т-ры Беларусі, y рэсл. газетах, час. «Неман», М ін-ве культуры Беларусі. Аўтар кн. «Сучаснікі ў грыме і без грыму» (1963), зб. артыкулаў «Дыя-

382

КОЛАС

лог праз рампу» (1967), брашур па пытаннях драматургіі і тэатр. мастацгва, сцэнарыяў дакумент., навук.-папулярных кіна- і тэлефільмаў («Беларуская сюіта», 1966; «Купалаўцы», 1970; «Іван Шамякін», 1979; «Паклон мой народу за песні» і «Янка Купала», 1982; «Старажытныя паркі», 1989, і інш.). Тв:. Аўгографы Андрэя Макаёнка. Мн., 1992; Карані міфаў: Жыццё і творчасць Янкі Купалы. Мн., 1998.

KÔJIAC Іван Андрэевіч (н. 5.6.1923, в. Каратынічы Лельчыцкага р-на Гомельскай вобл.), адзін з арганізатараў партыз. руху на Палессі ў Вял. Айч. вайну, разведчык. Герой Расійскай Федэрацыі (1994), палк. (1985). Скончыў Мазырскае пед. вучылішча (1939). 3 1942 на падп. рабоце ў тыле ворага ў Харкаўскай вобл., потым y Лельчыцкім р-не — камандзір партыз. атрадаў імя Кутузава, імя Калініна і інш. У 1943— 44 вёў падп. і развед. работу на акупіраванай тэр. Пінскага, Баранавіцкага, Лідскага, Ваўкавыскага р-наў, Польшчы. У вер. 1944 y час Варшаўскага паўстання 1944 па заданні Стаўкі Вярх. Галоўнакамандавання закінуты ў Варшаву. Потым да канца вайны вёў разведку ў Берліне. 3 1949 y Гал. разведупраўленні М ін-ва абароны СССР. Аўтар шэрагу кніг аб Вял. Айч. вайне.

Te.: Варшава в огне. М., 1956; Рельсовая война в Полесье. М., 1962; По заданшо центра. М., 1989; Возвраіценне нз ада: Мзбр. М., 1996. А.Д.Колас. К0ЛАС Людміла Якаўлеўна (н.

13.5.1950, г. Чарнаўцы, Украіна), бел. спявачка (сапрана). Засл. арт. Беларусі (1983). Скончыла Маладзечанскае муз. вучылішча (1970), Кіеўскую кансерваторыю (1976, клас Л.Чаўдар). У 1976— 97 салістка Нац. т-ра оперы Рэспублікі Беларусь. 3 1986 выкладае ў Бел. акадэміі музыкі. Валодае голасам прыгожага чыстага тэмбру, высокай вак. тэхнікай. Створаныя ёю вобразы вызначаюцца шчырасцю, лірызмам, сцэн. абаяльнасцю. Сярод партый: Паола («Джардана Бруна» С.Картэса), Антаніда («Іван Сусанін» М.Глінкі), Прылепа («Пікавая дама» П.Чайкоўскага), Марфа, Снягурачка («Царская нявеста», «Снягурачка» М.Рымскага-Корсакава), Разіна («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні), Джыльда, Віялета, паж Оскар («Рыгалета», «Травіята», «Баль-маскарад» Дж. Вердзі), Нарына («Дон Паскуале» ГД анідэці), Алімпія («Казкі Гофмана» Ж А ф енбаха), Сюзанна і Барбарына («Вяселле Фігара» В.А.Моцарта). Лаўрэат Усесаюзнага конкурсу вакалістаў імя М.І.Глінкі (1977), міжнар. конкурсу «Новыя оперныя галасы» (1986, Італія). Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1984. А.Я.Ракава. К0ЛАС Якуб [сапр. М і ц к е в і ч Канстанцін Міхайлавіч; 3.11.1882, в. Акінчыды (цяпер y межах г. Стоўбцы) Мінскай вобл. — 13.8.1956], бел. паэт, празаік, драматург, крытык, публідыст, перакладчык, вучоны, педагог, грамадскі

дзеяч; адзін з заснавальнікаў (з Я.Купалам) сучаснай бел. л-ры і літ. мовы. Нар. паэт Беларусі (1926). Акад. АН Беларусі (1928). Засл. дз. нав. Беларусі (1944). Скончыў Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю (1902). У 1902— 06 настаўнічаў y в. Люсіна (Ганцавіцкі р-н) і в. Пінкавічы (Пінскі р-н; абодва Брэсцкая вобл.), y Верхменскім нар. вучылішчы (Смалявіцкі р -н М інскай вобл.). За ўдзел y нелегальным настаўніцкім з ’ездзе 9— 10.7.1906 y в. Мікалаеўшчына (Стаўбцоўскі р-н) звсшьнены з працы і аддадзены пад суд. Прадаваў y газ. «Ha­ ma ніва» (1907), y прыватнай школе ў в. Сані (Талачынскі р-н Відебскай вобл.; 1908). 15.9.1908 засуджаны на 3 гады турэмнага зняволення, якое адбываў y Мінскім астрозе. У 1912— 14 настаўнік Пінскага прыходскага вучылішча. У вер. 1915 мабілізаваны ў армію. Пасля сканчэння Аляксавдраўскага ваен. вучылшіча (1916, Масква) y званні прапаршчыка служыў y запасным палку ў

Я.Колас 1908. г. ІІерм. Летам 1917 y званні падпаручніка накіраваны на Румынскі фронт. 3 вер. 1917 y г. Абаянь (Курская вобл.), настаўнічаў. У 1918 дэмабілізаваны. У 1921 па выкліку ўрада БССР вярнуўся ў Мінск. Працаваў y Навукова-тэрміналагічнай камісіі Наркамасветы, y літ. камісіі па збіранні вуснай нар. творчасці Інбелкульта, выкладаў y Белпедтэхнікуме, БДУ. 3 1929 відэ-прэзідэнт АН Беларусі. У Вял. Айч. вайну жыў y Клязьме (пад Масквой), Ташкенце (жн.

1941 — ліст. 1943), Маскве. 3 1944 y Мінску. Першыя літ. спробы К. адносяцца да часу вучобы ў настаўніцкай семінарыі (вершы на рус. мове, празаічны твор «Наша сяло, людзі і што робідца ў сяле»). Першы апублікаваны твор — верш «Наш родны край» (газ. «Наша доля», 1.9.1906). Першы зб. вершаў — «Песні-жальбы» (1910). Гал. герой збор-

ніка — бел. мужык, які з пачуццём уласнай годнасці апавядае пра свой бяспраўны лёс, выказвае патрабаванні лепшай долі, раскрывае высокія маральныя якасці («Не бядуй!», «Мужык» і інш.). Эстэт. прынцыпы ўвасоблены ў вершах «Не пытайце, не прасеце...», «Пясняр», «Родныя песні», «Песняру» і інш. К. значна пашырыў жанравыя магчымасці бел. паэзіі, узбагаціў яе пейзажнай і філас. лірыкай («Нёман», «Першы гром», «Вясною» і інш.). У яго паэзіі арганічна знітаваны лірыка і эпас. Асобныя вершы нагадваюць кароткія, эмацыянальна афарбаваныя апавяданні («Асенні вечар», «Маці» і інш.). К. — адзін з пачынальнікаў маст. прозы ў бел. л-ры (апавяданне «Слабода»), Яго првда разнастайная і ёмістая паводле тэматыкі, ахопу жыццёвых з ’яў, з мноствам харакгараў-тыпаў бел. сялян, вызначаецда непаўторным нац. каларытам (зб-кі «Апавяданні», 1912; «Родныя з ’явы», 1914, і інш.). Майстэр-

Я.Колас з жонкай і сынам. Перм. 1917. ства псіхал. аналізу К. ярка выявілася ў апавяданнях «Васіль Чурыла», «Малады дубок» і інш. Глыбокім філас. зместам і маст. дасканаласцю вызначаюцца яго алегарычныя апавяданні (цыкл «Казкі жыцця», выд. 1921). Пісьменнік сцвярджае ідэю вечнасці жыцця, бясконцасць форм яго праяўлення, імкненне чалавека да пазнання таямніц быцдя і прыроды («Жывая вада», «Проці вады», «Даль» і інш.). У зб. вершаў «Водгулле» (1922) адлюстраваны складанасці часу, трывога за лёс Беларусі ў новых гіст. умовах. У эпічнай паэме «Новая зямля» (першыя раздзелы нап. ў турме ў 1911, аітубл. ў 1923) філас. асэнсаванне цэлай эпохі ў жыцці бел. народа. У ёй праўдзіва адлюстравана становішча прац. сялянства на рубяжы 19— 20 ст., выяўлена яго імкненне стаць гаспадаром на ўласнай зямлі. Харакгары і багацце ўнутр. свету герояў паэмы раскрыты ў рэаль-

ным побыце, y працы, y абрадах і звычаях, ва ўзаемаадносінах з інш. людзьмі. Важную кампазідыйную ролю ў ёй адыгрываюць малюнкі прыроды, y з ’явах якой аўтар шукае і знаходзіць аналогіі да лёсу чалавека і грамадства. Наватарства паэмы ў эстэтызацыі сял. побыту, паэтызацыі працы, услаўленні духоўнага багацця і маральнай прыгажосці чалавека працы (Міхал, Антось, Ганна). Сімвалічная ліра-эпічная паэма «Сымон-музыка» (1911— 25) — твор аб нар. вытоках мастацтва, лёсе таленту з народа, духоўным адраджэнні нацыі. Трагічныя і драм. матывы ў ёй пераплятаюцца з жыццесцвярджальнымі і аптымістычнымі. Паэма в ы з н а ч а е ц ц а гармоніяй зместу і формы, багаццем рытмікі, дасканаласцю паэт. радка, змястоўным выкарыстаннем фальклору. У публідыстычным адступленні паэмы К. ставідь іштанне пра адметнасць нац. шляху Беларусі, якая апынулася на скрыжаванні розных культур, рэліг. канфесій, геапа-

Я.Колас. 1948.

літ. памкненняў. Выключнае значэнне для станаўлення жанру бел. рамана мелі «Палескія аповесці» («У палескай глушы», 1923, і «У глыбі Палесся», 1927, якія пазней увайшлі ў трылогію «На ростанях» я к 1-я і 2-я яе часткі; завершана трылогія ў 1954). У трылогіі, напісанай на аўтабіягр. матэрыяле, шырокі ахоп падзей сац.-грамадскага жыдця Беларусі, створана галерэя партрэтаў нац. інтэлігенцыі, выхадцаў з народа, «адраджэнцаў», адлюстраваны побыт сялянства і інш. груп насельніцтва. У ёй яскрава раскрылася майстэрства К.пейзажыста: створаны пластычныя, аб'ёмныя, зрокава адчувальныя малюнкі бел. прыроды. Аповесць «На прасторах жыцця» (1926) прысвечана моладзі 1920-х г., яе вучобе, імкненню да пераўтварэння жыцця. Драматызм калектывізадыі адлюстраваны ў даволі схематызаванай аповесці «Адшчаленец»

(1930— 31). У аповесці «Дрыгва» (1933), п ’есах «Вайна вайне» (1927— 31, апошняя рэд. 1938), «У пушчах Палесся» (1938), няскончанай паэме «На шляхах волі» (1926— 56) К. звяртаўся да паказу 1-й сусв. і грамадз. войнаў. У вершах (зб-кі «Адпомсцім», 1942; «Голас зямлі», 1943), паэмах «Суд y лесе» (1943), «Адплата» (1945), лубліцыстычных артыкулах перыяду Вял. Айч. вайны ён услаўляў патрыятызм, гераізм беларусаў, выкрьіваў чалавеканенавісніцкую сутнасць фашызму. За вершы ваен. гадоў Дзярж. прэмія СССР 1946. У 1947 К. завяршыў паэму «Рыбакова хата» (пачата ў 1939, Дзярж. прэмія СССР 1949), y якой на прыкладзе в. Петрушы паказаў жыццё і барацьбу за свае правы лрацоўных Зах. Беларусі. К. — адзін з пачынальнікаў бел. дзіцячай л-ры. Псіхалогія дзядей тонка раскрыта ў паэмах «Новая зямля» і «Сымон-музыка», апавяданнях «Дзеравеншчына», «Сірата Юрка» і інш., y паэтычных творах ддя

Я.Колас (у цэнтры) і ішпыя беларускія пісьменнікі ў іасцях y пісьменнікаў Ленінграда.

1947.

Я.Колас з Я.Купалам, П.Броўкам, З.Бядулем. Масква.

1939.

КОЛАС

383

дзяцей «Рак вусач», «Міхасёвы прыгоды». Аўтар падручнікаў «Другое чытанне для дзяцей-беларусаў» (1909), «Методыка роднае мовы» (1926), публіцыстычных і літ.-крытычных артыкулаў па найб. актуальных праблемах грамадскапаліт., культ. і літ. жыцця. Плённа працаваў ён і ў галіне перакладу («Палтава» А.Пушкіна, некат. творы М.Лермантава, А.Міцкевіча, Т.Ш аўчэнкі, П.Тычыны, Р.Тагора і інш.). 3 імем К. звязана станаўленне норм бел. літ. мовы. Ён адзін з рэдактараў «Руска-беларускага слоўніка» (1953). Творчасць К. вывучае коласазнаўства. Творы К. перакладзены на многія замежныя мовы. Паводле яго апавяданняў, аповесцей, трылогіі ў шматлікіх тэатрах ставіліся п ’есы, трылогія «На ростанях» і інш. творы экранізаваны. Па паэме «Новая зямля» створана опера Ю .Семянякам, па апо-

весці «Дрыгва» — опера «У лушчах Палесся» Ю.Багатыровым. У 1959— 65 лрысуджалася Літ. лрэмія імя Я.Коласа, з 1965 прысуджаецца Дзярж. прэмія Бе-

384

КОЛАСА

ларусі імя Я.Коласа (за творы прозы і літ.-знаўства). Імем К. названы Ін-т мовазнаўства і Цэнтр. навук. б-ка Нац. АН Беларусі, драм. т-р y Віцебску, вытв. паліграф. прадпрыемства ў Мінску, б-кі, школы, шіошчы і вуліцы ў многіх гарадах і населеных пункгах Беларусі. Працуюдь Коласа Якуба літаратурна-мемарыяльны музей y Мінску (з філіялам, гл. Коласа Якуба літаратурнамемарыяльнага музея філіял), літ.-этнагр. музеі ў Люсіне і Пінкавічах, створаны Коласаўскі заказнік. Помнікі К. пастаўлены ў Мінску на плошчы я ш імя і на магіле на Вайсковых могілках, на радзіме ў в. Мікалаеўшчына, y г. Навагрудак Гродзенскай вобл., в. Плоскае Талачынскага р-на. У Нац. АН Беларусі існуе мемарыяльны пакой К. 100-голдзе з дня нараджэння К. па раш энні Ю НЕС-

КА адзначалася ў міжнар. маштабе. У 1996 створаны Міжнар. фонд К. Тв.: 36. твораў. Т. 1—7. Мн., 1952; 36. твораў. T. 1—12. Мн., 1961—64; 36. твораў. Т.

1—14. Мн., 1972—78; Рус. пер. — Собр. соч. Т. 1—4. М., 1982—83. Літ:. Якуб Колас y літаратурнай крытыцы. Мн., 1926; А д а м о в і ч [Антон]. Якуб Колас y супраціве саветызацыі. Мюнхен, 1955; А д а м о в ' і ч AM. Беларускі раман: Сганаўленне жанра. Мн., 1961; Л о й к а А А «Новая зямля» Якуба Коласа: Вытокі, веліч, хараство. Мн„ 1961; К а з б я р у к У.М. Якуб Колас y школе. 2 выд. Мн., 1975; Я г о ж. Паэма Якуба Коласа «Новая зямля»; У святле" славянскіх традыцый. Мн., 1979; П ш ы р * к о ў Ю.С. Летапісец свайго народа: Жыццёвы і творчы шлях Якуба Коласа. Мн., 1982 Р а г о й ш а В.П. Пераклаў Якуб Колас. Мн., 1972; Н а в у м е н к а І.Я. Якуб Колас: Духоўны воблік героя. 2 выд. Мн., 1981; K і с я л ё ў Г.В. 3 жыцдяпісу Якуба Коласа: Дакументы і матэрыялы. Мн., 1982; Л у ж а н і н М. Колас расказвае пра сябе. Мн 1982; М у ш ы н с к і М.І. Ад эадумы да эдзяйснення: Творчая гісторыя «Новай зямлі»

Коласа Якуба літаратурна-мемарыяльнага музея філіял. Мемарыяльная хата ў Смольні.

і «Сымона-музыкі». Мн., 1965; Я г о ж. Якуб Колас; Летапіс жыцця і творчасці. Мн., 1982; Каласавіны: 36. навук. прац з нагоды дня нараджэння нар. паэта Беларусі Я.Коласа. Мн., 1986; Я р о ш М.Р. Янка Купала і Якуб Колас: Параўнальны аналіз творчасці. Мн., 1988; Каласавіны: Тэз. дакл. і паведамленняў навук. канф., прысвеч. 107-й гадавіне з дня нараджэння нар. паэта Беларусі Я.Коласа і 30-годдзю адкрыцця музея песняра. Мн., 1989; Каласавіны; Тэз. дакл. і паведамленняў навук. канф., прысвеч. 65-годдзю выхаду ў свет паэмы Я.Коласа «Сымон-музыка». Мн., 1990; Ж у р а ў л ё ў В. Якуб Колас і паэтыка беларускага рамана. Мн., 1991; Якуб Колас y творчасці мастакоў. Мн., 1982; Якуб Колас: Біблішр. паказ. Мн., 1983; Беларускія пісьменніхі: Біябібліягр. слоўнік. Т. 3. Мн., 1994. У.М.Казбярук.

KÔJIACA ЯКЎБА ЛІТАРАТУРНА-МЕМАРЫЙЛЬНАГА МУЗЁЯ ФІЛІЯЛ Размешчаны ў Стаўбцоўскм р-не Мінскай вобл. Уюіючае мемарыяльныя сядзібы Смольня, Акінчыцы, Альбуць, Ласток. С м о л ь н я — літ.-мемарыяльны комплекс, за 1,5 км ад в. Мікалаеўшчына. Былая сядзіба Міцкевічаў (родных Я.Коласа), якія жылі тут з 1910. Сюды паэт прыязджаў y 1911— 14, 1940, 1947— 56. Тут y жн. 1912 ён упершыню сустрэўся з Я.Купалам. На тэр. сядзібы хата, гасп. пабудовы, калодзеж, ліпы, пасаджаныя Я.Коласам y 1911. Экспазіцыя складаецца з літ. і мемарыяльнай частак. У літ. ч. (адкрыта для наведвання 8.6.1967 y 2-павярховым будынку, новая створана ў 1982 да 100-годдзя з дня нараджэння паэта) архіўныя дакументы, фотаздымкі, аўтабіягр. матэрыялы, аўтографы твораў Я.Коласа, асабістыя рэчы і мэбля паэта пасляваен. часу. У мемарыяльнай ч. (адкрыта для наведвання 2.11.1972 y хаце) матэрыялы пра сустрэчу Я.Коласа і Я.Купалы, фотаздымкі, прадмегы побыту сям’і Міцкевічаў. На хаце ўстаноўлена мемарыяльная дошка. А к і н ч ы д ы — мемары-

Коласа Якуба літаратурна-мемарыяльнага нузея філіял. Фрагмент экспазіцыі мемарыяльнай хаты ў Смольні.

яльная сядзіба. У мінулым засценак, потым вёска, з 1977 ў межах г. Стоўбцы. Тут y 1881— 83 жыў бадька паэта М.К.Міцкевіч з сям’ёю. Сядзіба адноўлена, на яе тэрыторыі гумно, пограб, калодзеж, хата. Мемарыяльная экспазіцыя адкрыта для наведвання 30.10.1982. Сярод экспанатаў аналагі рэчаў, якімі карысталася сям ’я Міцкевічаў, прадметы сял. побыту канца 19 ст. На хаце мемарыяльная дошка: «Тут 3 лістапада 1882 г. нарадзіўся народны паэт Беларусі Якуб Колас (Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч)». А л ь б у ц ь — мемарыяльная сядзіба, за 5 км ПдУ ад г. Стоўбцы. Былая леснічоўка, дзе ў 1890— 1904 жыла сям’я Міцкевічаў. Тут прайшлі дзіцячыя і юнацкія гады Я.Коласа (1890— 1902). адсюль ён хадзіў y нар. вучылішча ў в. Мікалаеўшчыла, тут напісаў першы верш. Альбуць y паэме «Новая зямля» апісана як Парэчча. Сядзіба з пабудовамі адноўлена. У 1990 створана літ.-мемарыяльная экспазіцыя па матывах паэмы «Новая зямля», якая складаецца з фотаздымкаў прататыпаў герояў паэмы, рукапісаў, выданняў паэмы розных гадоў, прадметаў побыту сялян 19— 20 ст. На хаце ўстаноўлена мемарыяльная дошка. Л a с т о к — мемарыяльная сядзіба, за 12 км ад в. Мікалаеўшчына. Ва ўрочышчы Ласток (Сухошчыне) прайшлі раннія дзіцячыя гады Я.Коласа. Захавалася хата, адноўлены гасп. пабудовы. У 1997 адкрыты 2 пакоі экспазіцьіі па матывах паэмы «Сымон-музыка», y якіх экспануюцца копіі рукапісаў паэмы, яе выданні розных гадоў, лісты, дакументы, фотаздымкі, вырабы нар. майстроў Стаўбцоўшчыны, творы бел. мастакоў. Устаноўлена мемарыяльная дошка: «У гэтай хаце ў 1885— 1890 гг. жыў вялікі пясняр беларускага народа Якуб Колас (Канстандш Міхайлавіч Міцкевіч)».

Літ.: Мой родны кут. Мн., 1981; T y м a с Г. Родны бераг песняра. Мн., 1982.

КОЛАСАВА

385

3. М. Камароўская.

KÔJIACA ЯКУБА ЛІТАРАТЎРНА-МЕМ А РЫ Й ЛЬН Ы М УЗЕЙ. Засд ў 1956 y Мідску як літ. музей, адкрыты ў 1959, з 1997 сучасная назва. Размешчаны ў доме, дзе жыў Я.Колас з кадца 1944 да 1956. Пл. экспазіцыі 255 м2, каля 30 гыс. эксланатаў асн. фонду (1998). Захавады лрыжыццёвы інтэр’ер кабінета і слальні, да сядзібе растуць дрэвы, ласаджаныя Я.Коласам. У ф о д д з е р y к а п і с а ў (1597 адзінак) сшыткі з запісамі фальклору, зробленымі ў лерыяд вучобы лаэта ў Нясвіжскай дастаўніцкай семіларыі і дастаўдідтва на Палессі (1899— 1904), рукапісы твораў (вершы дакастр. часу, ташкенцкага лерыяду, паэм «Сымон-музыка», «Рыбакова хата», «Суд y лесе» і інш.), лерапіска з роднымі, знаёмымі, грамадскімі дзеячамі, пісьмеднікамі, леракладчыкамі, ву-

чонымі і ідш. Ф о д д к і н а ф о т а д а к у м е н т а ў налічвае 3436 адзінак. У ф о н д зе выяўл. м а с т а ц т в а (1037 адзідак) прыжыцдёвыя лартрэты Я.Коласа, далісаныя мастаком З.Паўлоўскім і графікам Т.Жырмудскай, карціды, ладаравадьм лаэту ў 1952 («Зіма ў Ьеларусі» П.Радзімава, «Нёмая y ваколіцах Мікалаеўшчыны» Г .Гарэлавай-Азгур), творы Л.Гумілеўскага, У.Сулкоўскага, Я.Драздовіча, С.Федарэдкі, графічныя работы Г.Паллаўскага, А.Кашкурэвіча, У. i М. Басалыгаў і інш., скулытгараў З.Азгура, Гумілеўскага, С.Селіхадава і інш. У к д і ж д ы м ф о д д з е болыд за 10 тыс. адзілак. У музеі зберагаюцца таксама прадметдарэчавыя помнікі (864 адзінкі), дакумеяты (830 адзінак), архіў (547 адзілак), асабісты архіў паэта (6500 адзідак) і інш. 3 1985 музей штогод лраводзіць літ. свята і навук. канферэнцыю «Каласавіны». Дзейлічаюць філіялы музея да радзіме Я.Коласа ў Стаўбцоўскім р-не Мінскай вобл.: мемарыяльныя сядзібы ў Смольні, Акідчыцах, Альбуці, Ластку (гл. Коласа Якуба літаратурна-мемарыяльнага музея філіял, Коласаўскі заказнік). Літ:. П р а т а с е в і ч М.І. Літаратурны музей Якуба Коласа. Мн., 1981; К а м а р о ў с к а я З.М. Літаратурны муэей Якуба Коласа. Мн., 1989. З.М.Камароўская.

Коласа Якуба літаратурна-мемарыяльнага музея філіял. Мемарыяльная сядзіба ў Ластку.

КОЛАСАВА (салр. Н я е л a в а) Яўгедія Івадаўда (26.12.1780— 11.4.1869), руская балерыда. Скончыла Пецярбургскае тэатр. вучылішча (1799, ледагог І.Вальберх). У 1799— 1826 y Пецярбургскім імператарскім т-ры. Даскадала валодала тэхдікай класічнага тадца і мастацтвам падтамімы. Сярод лартый: Ізора («Pa­ yas Сідяя барада» А.Грэтры і К.Каваса), Адэлаіда («Рауль дэ Крэкі...» Каваса і

Коласа Якуба літаратурна-мемарыяльнага музея філіял. Мемарыяльная

Коласа Якуба літаратурна-мемарыяльнага музея філіял Фрагмент экс-

сядзіба ў Акінчыцах.

гіазідыі мемарыяльнай хаты ў Акінчыцах.

13. Зак. 404.

386_______ КОЛАСАЗНАЎСТВА Ц.Жучкоўскага), Медэя («Медэя і Ясон» Ж.Ж.Радольфа), Федра («Федра і Іпаліт» Каваса і ГІ.Турыка), Дзяўчына («Новы Вертэр» С.Цітова). Заснавальніца рус. харакгарнага танца. Адна з першых y Расіі змяніла пышны стылізаваны касцюм на ант. хітон. Іграла ў оперных і драм. спектаклях. КОЛАСАЗНАЎСТВА, адна з галін бел. літ. навукі, якая займаецда вывучэннем жыцдя і творчасці Я.Коласа. У сваім развіцці К. прайшло некалькі этапаў, кожны з якіх вызначаецца пэўнымі асаблівасцямі, што выяўляюдь ступень разумення і асэнсавання ролі і месца пісьменніка ў дац. л-ры. Першы крытычны водгук на літ. дэбют Я.Коласа — верш «Наш родны край» (газ. «Наша доля», 1.9.1906) быў змешчаны ў мінскай газ. «Голос лровмнцмк» (5.9.1906), аўгар якога Д.Бохан адзначаў, што твор

пісьменнасці, 1911— 1913 гг.» (1913) Багдановіч даў больш разгорнутую характарыстыку лаэзіі Я.Коласа, падкрэсліваў яе маст. вартасць, актуальнасць тэматыкі, сувязь з лёсам народа. Метадалагічнае значэнне для К. мелі выказванні М.Горкага лра Я.Купалу, Я.Коласа ў лістах да М.Кацюбінскага і А.Чарамнова ў 1910. Сістэматычнае вывучэнне творчасці Я.Коласа пачалося ў 1920-я г. У сувязі са святкаваднем 20-годдзя яго літ. дзейнасці і лрысваеннем яму звання нар. паэта Беларусі (1926) з'явілася багата крьггычных і літ.-знаўчых артыкулаў. Артыкул І.Замоціна «Пуціны беларускай літаратуры: (Якуб Колас «Новая зямля»)» («Польімя», 1924) і сёння адзін з лелшых сярод даследаванняў творчасці паэта. У ім ла<эма «Новая зямля» ацэньвалася як твор рэалістычны, глыбока народны, які прадвызначыў магістральны кірунак усяго бел. мастацтва. Грунтоўнасдю вызначаюцца назіранні даследчыка і

Коласа Якуба літаратурна-мемарыяльнага музея філіял. Мемарыяльная

сядзіба ў Альбуці. «вызначаецца выдатным гучаннем і дрыгажосцю». Арыгінальнасць таленту маладога пісьменніка ладкрэсліваў H. Чарноцкі («М днскнй курьер», 1908). Глыбінёй і трапнасцю вызначаліся ацзнкі-выказванні пра яго творчасць рус., укр. і бел. вучоных, грамадскіх і культ. дзеячаў: А.Пагодзіна, С.Русава, I. Свянціцкага, М.Янчука. Крытычныя заўвагі адносна пэўнай тэматычнай аднастайнасці зб-ка паэзіі Я.Коласа «Песні-жальбы» выказаны ў арт. М.Багдановіча «Глыбы і слаі. Агляд беларускай краснай пісьменнасці, 1910 г.» (1911). Гэта часткова тлумачылася тым, дгго зборнік быў дадрыхтаваны без удзелу аўтара, які ў той час знаходзіўся ў турме, a многія вершы вострай лаліт. накіраванасці не трапілі ў зборнік па цэнзурных меркаваннях. Пазней y арт. «За тры гады. Агляд беларускай краснай

старонку ў К., асабліва ў ацэнцы паэм «Новая зямля» і «Сымон-музыка», зганьбаваных вульгарызатарамі, адкрываў рэдакцыйны арт. «Народны паэт БССР» (газ. «Літаратура і мастадтва», 5.2.1939), y якім творчасдь пісьменніка разглядалася аб’ектыўна, ііадкрэслівапася эпічная прырода твораў, паўната і ўсебаковасць адлюстравання рэчаіснасці. Перагляд вульгарызатарскіх схем і пазіцый лачаўся ў 2-й пал. 1940-х г. (артыкулы У.Агіевіча, Ю.Пшыркова, В.Барысенкі, П.Глебкі, К.Крапівы, М.Лынькова, Н.Перкіна, Я.Усікава, Ц.Таўлая і інш.). Бел. К., асновы якога былі закладзены ў працах Багдановіча, Гарэцкага, Замоціна, складалася менавіта ў пасляваенны час. У 1950-я г. з'явіліся новыя кнігі, скіраваныя на абвяржэнне вулыарна-дагматычных ацэнак і выкрыццё беспадстаўных паліт. абвінавачвандяў пісьменніка: «Якуб Колас. Жыццё і творчасць» (1951) і «Трылогія Якуба Коласа «На ростанях»

Коласа Якуба літаратурна-мемарыяльнага музея філіял. Фрагмент экс-

пазіцыі мемарыяльнай хаты ў Альбуці.

над жанравай формай паэмы як эпічнага твора. Вядучым прадстаўніком рэаліст. кірунку, класікам бел. л-ры, адным з заснавальнікаў нац. маст. лрозы назваў Я.Коласа М.Гарэцкі («Гісторыя беларускае літаратуры», 1920). У гэты час мелі месца і беспадстаўныя выпады супраць Я.Коласа, творы якога проціластаўляліся творчасці маладых паэтаў. Найб. нігілістычныя адносіны да яго выявіліся ў арт. Н.Чарнушэвіча «Алесь Гурло я к паэт і грамадзянін» («Маладняк», 1925). У канцы 1920— 30-х г. нігілісгычныя ацэнкі паглыбіліся. Вульгарна-сацыялагічныя крытыкі (Л.Бэндэ, А.Кучар і інш.) выказвалі ў адрас паэта нямала грубых паліт. абвінавачванняў. Вульгарызатарская крытыка беспадстаўнымі наладкамі дэзарыентавала пісьменніка, навязвала яму тэмы, далёкія ад яго творчых схільнасцей. Новую

(1956) Пшыркова, «Вобраз станоўчага героя ў творчасці Якуба Коласа» М .Барсток (1951), «Якуб Колас. Крытытыка-біяграфічны нарыс» Я.Мазалькова (1952), «Творчасць Якуба Коласа» Л.Фіглоўскай (1959). Высокім грамадзянскім і сац. лафасам вызначаліся лепшыя лрады таго часу, хоць y многіх з іх адсутнічаў эстэт. аналіз, спрошчана разглядаліся мова і стыль твораў. У 1961—64 выдадзена першае навуковакаменціраванае выданне спадчыны пісьменніка — Збор твораў y 12 тамах, што прыкметна акгывізавала К. У 1960-я г. выйшлі даследаванні А.Адамовіча «Беларускі раман: Станаўленне жанра» (1961), дзе шматгранна раскрыта ідэйна-маст. і эстэт. значнасць паэмы «Новая зямля» і трылогіі «На ростанях»; А.Лойкі «Новая зямля» Якуба Коласа» (1961); М Л ужаніна «Колас рас-

казвае п р а сябе» (1964); М .М у ш ы н с к а г а «Ад зад у м ы д а з д з я й с н е н н я : Т в о р ч а я гісторыя « Н о в а й зям л і» і « С ы м о н а -м у зыкі» (1965); І.Н а в у м е н к і «Я к уб К о л ас . Духоўны в о б л ік гер о я» (1 9 6 8 ) і ін ш . Д асл едаван н ю т в о р ч а с ц і Я .К о л а с а ад в едзена з н а ч н а е м е с ц а ў « Г істо р ы і б е л арускай с а в е ц к а й л ітар ату р ы » (т. 1— 2, 1965— 66), « Г істо р ы і б е л а р у с к а й д а к а с тры ч н іц к ай л ітар ату р ы » (т. 1— 2, 1968— 69), y аб агу л ь н я л ь н ы х гтрацах і м а н а г р а фіях П ш ы р к о в а , П е р к ін а , В .Ів а ш ы н а , С .А л ек сан др о віч а, В .К а в а л е н к і, М .Г р ы нчыка, Ф .К у л я ш о в а , Л о й к і, М .Л аза р у ка, Э .Г урэвіч , А .С ем я н о в іч а, В .Б е ч ы к а , К .Х ро м чан кі, М .Я р о ш а , У .К азб ер у к а , М азалькова, С .П я т р о в іч а , В .Ж ураўлёва, В А тр аш к ев іч а, Я .К л ім у ц я і ін ш ., я к ія вы значалі м ес ц а Я .К о л а с а ў б ел . п р о зе, паэзіі, др ам ату р гіі, y л - р ы д л я д з я ц е й і ю нацгва і ін ш . З ’я в іл іс я п р а ц ы , п р ы с в е чаны я эс т эт. поглядам Я .К о л а с а (А .М айхровіч), яго э т н а гр . с п а д ч ы н е (Э .С аб ал ен к а), м о в е (А .К д ў р у с), п е р а -

к а м е н т а р ы і. В оп ы т п а д р ы х т о ў к і і в ы д а н н я м аст. с п а д ч ы н ы Я .К о л а с а стаў п р а д м е та м т эа р эт. а б а г у л ь н е н н я ў зб. « П ы т а н н і т эк ст а л о г іі б е л а р у с к а й л іта р атуры » (1980). Д а л е й ш а м у р а зв іц ц ю К . с а д з е й н іч а л і д а с л е д а в а н н і, ш то з ’я в іл іс я ў с у в я зі с а 10 0 -го д д зем з д н я н а р а д ж э н н я п а эт а. У к н . П ш ы р к о в а « Л етап ісец с в а й го н ар о д а» (1982) гал. ў вага с к ір а в а н а н а э т а п н ы я т в о р ы , к а н к р э т н ы р а згляд y ёй с п а л у ч а е ц ц а з п а с т а н о ў к а й гіс т о р ы к а -т э а р э т . п р а б л е м . Э в а л ю ц ы я св е т ап о г л я д у Я .К о л а с а д а с л е д а в а л а с я ў к н . М а й х р о в іч а « Я н к а К у п а л а і Я куб К о л ас: П ь гтан н і светап о гл яд у » і зб. «3 ж ы ц ц я п іс у Я куба К о л аса» (а б о д в а 1982), ш то з н а ч н а ў зб аг ац іл а р а н е й ш ы я ў я ў л ен н і п р а п іс ь м е н н ік а . П ы т а н н я м т в о р ч ы х с у вя зя ў Я .К о л а с а з рус. п а эт а м і п р ы с в е ч а н а п р а ц а Я .К л ім у ц я « Ж ы ц ц ёв а с ц ь тр ад ы ц ы й » (1985). Р а зн а с т а й н ы я ф о р м ы п л ё н н а г а тв о р ч аг а ў за ем а д зе я н н я Я .К о л а с а з рус. л - р а й р а згл я д а ю ц ц а ў « Н а р ы са х п а гіс то р ы і б е л ар у с к а-р у с к іх

Коласа Якуба літаратурна-мемарыяльны музей Рабочы кабінет Я.Коласа. к л ад ч ы ц к ай (В .Р а го й ш а ) і пед. (У .Р а д зіёнаў) д зей н ас ц і. А с о б н ы я п р а б л е м ы творч асц і Я .К о л а с а а с в е т л е н ы ў л іт,кры ты чн ы х ар ты к у л ах і ў с п ам ін а х С А н д р а ю к а , П .А х р ы м ен к і, В .Б а р ы с е н кі, П .Б р о ў к і, Я .Б р ы л я , В .Б у р н о с ав а , Б .Б у р ’я н а , П .Г л еб к і, Я .К а з е к і, В .К а зл о вай, У .К а л е с н ік а , У .К а р п а в а , К .К р а п івы, А .К у л я ш о в а , М .Л а р ч а н к і, П .П а н чанкі, М .С тр а л ь ц о ва , І.Ш а м я к ін а , Р .Ш к р аб ы і ін ш . У 1972— 78 в ы д а д зе н ы Збор тво р а ў Я .К о л а с а ў 14 там ах, д зе апрача м аст. тво р аў , ш т о ад су тн іч а л і ў 12-том н ы м в ы д а н н і, з м е ш ч а н а з н а ч н а болы п лісто ў , л іт .-к р ы т ы ч н ы х а р ты к у лаў, у д а к л ад н ен ы т э к с т і д а т а в а н н е многіх тво р аў , б о л ь ш п о ў н а п а д а д зе н ы вар ы ян ты і р о зн а ч ы т а н н і, п а ш ы р а н ы

КОЛАСАЗНАЎСТВА_______ 387 л а с а п р ы с в е ч а н ы д а к у м е н т .-м а с т . а п о в е с ц і С .А л е к с а н д р о в іч а «Ад р о д н а е зя м лі» (1962), « Н а ш ы р о к і п р асто р » (1972), « К р ы ж а в ы я дарогі» (1982), « С ей б іт п е сн і і м удрасц і» (1985). Д з е й н а с ц ь п а ў ш а н а в а н н і п а м я ц і п іс ь м е н н ік а , п р а п а ган д зе я г о т в о р ч а й с п а д ч ы н ы , п ад ры хт о ў ц ы б іб л іягр . д а п а м о ж н ік а ў , зб о р н ік а ў у с п ам ін аў , ф о т ад ак у м е н та л ь н ы х ал ь б о м аў в яд зе Коласа Якуба літаратурна-мемарыяльны музей. С у п р а ц о ў н ік і м у зея — ін іц ы я т а р ы і а р га н ізат а р ы п р а в я д зе н н я (з 1985) ш м а т га д о в ы х н а в у к о вы х чьітан н я ў , п р ы с в е ч а н ы х п іс ь м е н н ік у , п аво д л е м а т э р ы я л а ў я к іх в ы д а е ц ц а зб. «К аласавін ы » (з 1986), я к і с в е д ч ы ц ь п р а спробу в у ч о н ы х п е р а г л е д зе ц ь м н о п я а ц э н к і а с о б н ы х т в о р а ў Я .К о л а с а (« Н о в ая з я м л я » , « С ы м о н -м у зы к а » , «А д ш ч ап ен ец »), y б о л ь ш ш ы р о к ім п л а н е а с в я т л я е яго р о л ю ў н а ц .-к у л ь т у р н ы м а д р ад ж эн н і,

Коласа Якуба літаратурна-мсмарыяльны музей.

л ітар ату р н ы х сувязяў» о о і . і- 4 , 1993— 95). У 1990-я г. з ’я в іл іс я д а с л е д а в а н н і п р а с т а н а ў л е н н е тал е н ту 'К о л а с а - э п ік а (к н . І.Ч ы г р ы н а « Р э а л ь н а е і м агч ы м ае» ), п р а яго р о л ю ва ў зб а г а ч эн н і ж а н р а в а с ты л я в ы х м а г ч ы м а с ц е й бел. п р о з ы (м ан а гр а ф ія Ж у р а ў л ёв а « Я .К о л а с і п а э т ы к а б е л ар у с к аг а р а м а н а » , аб ед зв е 1991). Д з е й н а с ц ь Я .К о л а с а ў гады э в а к у а ц ы і і яго л іт .-т в о р ч а е а к р у ж э н н е а с в я т л я ю ц ц а ў к н . М .Ж ы г о ц к а г а «У ц я ж к і ч а с в а й н ы суровай » (1995) і « П о б ач з К о л асам » (1996). А к г ы в ізу е ц ц а в ы в у ч э н н е р о л і Я .К о л а с а ў р а зв іц ц і бел. л іт. м о в ы (« А н ам а ст ы ч н ы с л о ў н ік тво р а ў Я к у б а К о л аса», 1990; « Ф р азе ал а гіч н ы с л о ў н ік м о в ы тво р а ў Я .К о л а с а» , 1993). М а л е н ству, ю н ад тв у , т в о р ч а й д з е й н а с ц і Я .К о -

р а з в ід ц і н а ц . л - р ы , м ас т ад тв а, н авукі, а д у к ац ы і, л іт. к р ы т ы к і, п у б л іц ы сты к і, у зн ім а е новы я асп екгы в ы в у ч эн н я с п а д ч ы н ы і г р а м а д с к а -п а л іт . д зей н ас ц і. Н а м а г а н н я м і н ав у к о ў д аў , архівістаў y ш ы р о к і ў ж ы т а к у в ед зе н ы н о в ы я гіст,л іт., біяхр. м а т э р ы я л ы . У Ін -ц е л -р ы ім я Я .К у п а л ы Н а ц . А Н Б е л ар у с і р а сп а ч а та п а д р ы х т о ў к а п е р ш а г а п о ў н ага зб о р у тво р а ў Я .К о л а с а ў 18 -ц і там ах. Н ай б о л ь ш п о ў н а я б іб л ія гр а ф ія ў біяб іб л ія г р ф . с л о ў н ік у « Б е л ар у с к ія п іс ь м е н н ікі» (т. 3, 1994). Літ:. М у ш ы н с к і М. Якуб Колас: Летапіс жыцця і творчасці. Мн., 1982; Я г о ж. Якуб Колас y літаратурнай крытыцы / / Полымя. 1972. № 11; Я г о ж. Беларускае коласазнаўства / / Там жа. 1982. № 11; Якуб Колас: Бібліягр. паказ. Мн., 1983.

М.І.Мушынскі.

388

КОЛАСАЎ

К0ЛАСАЎ Мітрафан Аляксеевіч (1839, г. Дзмітрыеў-Льгоўскі Курскай вобл., Расія — 26.1.1881), рускі філолаг, педагог. Чл.-кар. Пецярбургскай АН (1878). Скончыў Харкаўскі ун-т (1865). Выкладаў рус. л-ру і стараслав. мову ў гімназіях Сімферопаля, Таганрога, Адэсы. 3 1871 y Варшаўскім ун-це (з 1878 праф.). Аўтар манаграфій «Нарыс гісторыі гукаў і форм рускай мовы з XI да XII ст.»

(1872), «Агляд гукавых і фармальных асаблівасцей народнай рускай мовы» (1878), вучэбных дапаможнікаў «Стараславянская граматыка» (1868), «Тэорыя паэзіі» (1870), артыкулаў па стараслав. мове, стараж.-рус. мове і л-ры, рус. фальклоры, паэтыцы ўсх. славян. І.К.Іермановіч.

К0ЛАСАЎ Сяргей Мікалаевіч (н.

27.12.1921, Масква), расійскі кінарэжысёр, сцэнарыст. Нар. арт. Расіі (1977). Нар. арт. СССР (1988). Скончыў Ін-т тэатр. мастацтва ў Маскве (1952). 3 1955 на кінастудыі «Масфільм». Дэбютаваў фільмам «Салдацкае сэрца» (1959). Рэжысёр тэлефільмаў «Утаймаванне свавольніцы» (паводле У.Ш экспіра, 1961), «Кубінская навсла» (1962), «Душачка» (паводле А.Чэхава, 1966), «Свеаборг» (1972), «Памятай імя сваё» (1975, Дзярж. прэмія Расіі 1976), «Назначэнне» (паводле А.Валодзіна, 1980), «Маці Марыя» (1982), шматсерыйных тэлефільмаў «Выклікаем агонь на сябе» (1964), «Аперацыя «Трэст» (паводле рамана Л.Нікуліна «Мёртвы зыб», 1968), «Дыялоі> (1978), «Раскол» (1993) і інш. Фільмы К. заснаваны на сапраўдных падзеях, для іх характэрна спалучэнне ігравых момантаў з каментарыямі, інтэрв’ю, рэпартажамі. К0ЛАСАЎСКІ 3AKÂ3HIK. Засн. 22.9.

1972 y Стаўбцоўскім р-не М інскай вобл. з мэтай захавання прыроднага комплексу мясцін, звязаных з жыццём і творчасцю нар. паэта Беларусі Я.Коласа. Агульная пл. 269 га. Уключае тэрыторыю, прылеглую да Смольні (113 га, каля в. Міхалаеўшчына, сюды паэт не-

аднаразова прыязджаў, y 1912 тут адбылася першая яго сустрэча з Я.Купалам), Альбуці (89 га, дзе Я.Колас жыў y 1890— 1902 і якую ён апаэтызаваў y паэме «Новая зямля»), Ластку (47 га, дзе прайшлі дзіцячыя гады паэта — 1885— 90; гл. ў арт. Коласа Якуба літаратурнамемарыяльнага музея філіял), урочышча Бервянец (Дубы; 20 га, маляўнічая мясціна на беразе Нёмана, апісаная Я.Коласам y шматлікіх творах). У 1990 на тэр. заказніка адкрьгты маст.-мемарыяльны комплекс «Шлях Коласа», які пачынаецца каля мемарыяльнай сядзібы Акінчыцы, налічвае больш за 40 драўляных скулыггур па матывах твораў Я.Коласа. З.М.Камароўская. КОЛБ Уладзімір Гаўрылавіч (н.

12.3.1929, в. Лемяшэвічы Пінскага р-на, Брэсцкай вобл.), бел. вучбны ў галіне біяхіміі. Д -р мед. н. (1970), гіраф.

(1972). Засл. дз. нав. Беларусі (1990). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1955). 3 1970 заг. кафедры Бел. ін-та ўдасканалення ўрачоў. Навук. працы па біяхіміі і іму-

ка» (1933), «Джэні» (1961), «Бліжэй дадому» (1962) паказаў поўнае кантрастаў жыццё амер. ІІоўдня, праблемы расавай дыскрымінацыі, эканам. няроўнасці. Псіхал. і любоўныя канфлікты ў раманах «Далонь Госпада Бога» (1947), «Начнік» (1952), «Каханне і грошы» (1954), «Грэта» (1955). Творам К. ўласцівы моўны лаканізм, спалучэнне рэаліст. і натуралістычных тэндэнцый, трагічнага з сатыр.-фарсавым. ГІад уражаннем паездкі ў СССР і на фронт y 1942 напісаў публіцыстычныя кнігі «Дарога на Смаленск», «Расія змагаецца» і раман пра партыз. рух y Сав. Саюзе «Усю ноч». Аўтар публіцыстычных кніг «Удоўж і ўпоперак Амерыкі» (1964), «У пошуках Біска» (1965), «Апоўдні пасярод Амерыкі» (1976) і інш. На бел. мову паасобныя творы К. пераклалі Я.Верабей, С.Дорскі, Я.Дубовік, В.Лападін.

налогіі лёгачнай і сардэчнай паталогіі, дьіягностыцы і метадах даследавання ў нефралогіі і уралогіі, хірург. захворванняў.

Мркутск, 1967; З а с у р с к н й Я.Н. Амернканская ллтература XX в. 2 нзд. М., 1984.

Тв:. Методы нсследовання в нефролопш н уролопш. Мн., 1992 (разам з АС.Чыжам, B.С.Пілатовічам) ; Лабораторная днагносгкка хнрургнчсскнх заболеваннй. Мн., 1993 (разам з У.С.Камышнікавым).

КОЛВІЛ (СоІуШе), рака на П н Аляскі (ЗША). Даўж. каля 700 км, пл. бас. каля 60 тыс. км . Вытокі на схілах хр. Брукса, дзе даліна ўрэзана ў плато на глыб. да 120 м, ніжняе цячэнне на прыморскай раўніне. Упадае ў м. Бофарта Паўн. Ледавітага ак. Вясенне-летняе разводдзе. Сярэдні гадавы расход вады каля 380 м3/с. Большую частку года ўкрьгга лёдам.

Коласаўскі заказнік. Мастацка-мемарыяльны комплекс «Шлях Коласа». Фрагмент.

К 0Л Д У Э Л (Caldwell) Эрскін Прэстан (17.12.1903, Морленд, ЗПІА — 11.4.

1987), амерыканскі пісьменнік. У 1922— 26 вучыўся ў Віргінскім ун-це. Друкаваўся з 1930. Сац. праблематыка ў навелах 1930-х г. (зб-кі «Амерыканская зямля», 1931; «Мы жывыя», 1933; «На каленях перад узыходзячым сонцам», 1935, і інш.), аповесцях «Выпадак y лігтені» (1940), «Хлопчык з Джорджыі» (1943; аўтабіягр.). У сад. раманах «Тытунёвая дарога» (1932), «Богава дзялян-

Тв:. Рус. пер. — Повестн н рассказы. М., 1956; Дженнн. Блнже к дому. М., 1963; Вдоль н поперек Амернкн. М., 1966. Літ.: Я ц е н к о В.Й. Эрскнн Колдуэл.

ЕЛ.Лявонта.

К 0Л Д Э Р (Calder) Александэр (22.7.

1898, г. Філадэльфія, ЗШ А — 11.11.

1976), амерыканскі скулыттар, жывапісец і графік; адзін з стваральнікаў кінетычнага мастацтва. Найбуйнейшы лрадстаўнік амер. мадэрнізму ў скульдтуры. Скончыў Лігу вывучаючых мастадтва ў Нью-Норку (1926). У 1926—33 y Парыжы, дзе зблізіўся з Ж.Міро і П.Мондрыянам, затым y ЗША, пасля 1945 y Парыжы і ЗША. Сярод твораў: «Стальная рыба» (1934), «Пастка для амараў і хвост рыбіны» (1939), «Чырвоныя гонгі» (каля 1950), кампазіцыя акустычнай столі актавай залы ун-та ў г. Каракас (Венесуэла, 1952), «Грэбень пеўня» (1960), «Тры аркі» (1963), «Чырвонае сонца» (1968, Алімп. стадыён y г. Мехіка). Аўгар дэкар.-вытанчаных падвесных рухомых канструкцый э жалеза, алюмінію і дроту («мабіляў»; «Чырвоная ніраміда» і інш.), нерухомых метал. канструкцый («стабіляў»), партрэтных галоў з дрогу. Працаваў як графік і жывапісец. Яго творы ўпрыгожваюць «Лінкальн-цэнтр» y Н ью-Йорку і будынак Ю НЕСКА y Парыжы.

KÔJIEP (лац. color), 1) уласцівасць прадметаў ді фіз. з ’яў, якая ацэньваецца зрокавым адчуваннем. У пераважнай болынасці выпадкаў колернае адчуванне ўзнікае пры ўздзеянні на вока бачнага выпрамянення (эл.-магн. выпрамянення з даўжынямі хваль ад 400 да 750 нм); часам узніхае пры націсканні на вока, эл. раздражненні і інш., a таксама па мысленнай асацыядыі з інш. адчуваннямі (напр., гуку, цяпла) і ў выніку работы ўяўлення. К. падзяляюцца на ахраматычныя (чорны, белы і прамежкавыя паміж імі шэрыя) і \ра матычныя (усе астатнія); характарызуюцца чысцінёй, насычанасцю, тонам і яркасцю. Адрозніваюць К. крыніц святла (вызначаецца спектрам крыніцы) і аб’ехтаў, якія не свецяцца ўласным святлом. Прадмет мы бачым белым, калі ён аднолькава адбівае ўсе лрамяні бачнага спекгра, чорным — цалхам паглынае іх, шэрым — аднолькава, але не поўнасцю паглынае ўсе прамяні, каляровым — паглынае толькі некаторыя з іх. Успрыманне К. абумоўлена рознай рэакцыяй святлоадчувальных элементаў вока на свнтло рознай даўжыні хвалі і інтэнсіўнасці, але сігналы, што паступаюць y цэнтр. нерв. сістэму, успрымаюцца з улікам раней атрыманай інфармацыі, якая зберагаецца ў памяці чалавека. Гл. таксама Колернасці тэорыя.

2) K. y в ы я ў л е н ч ы м маст a ц т в е, мастацкі сродак адлюстравання рэчаіснасці ва ўсім багацці яе фарбаў; важны элемент маст. твора, які выконвае ў ім выяўл. і выразныя функцыі і неадрыўна звязаны з інш. элементамі — кампазіцыяй, малюнкам, фактурай і інш.; аснова каларыту. К. рознядца паводле тону, насычанасці, светлаты, падзяляюцца на «цёплыя» і «халодныя». У працэсе развіцця мастацтва склалася багатая сімволіка К., якая мае гіст. і нац. абумоўлены характар, звязана з асаблівасцямі маст. стылю эпохі, відам мастацтва, творчымі задачамі. К. — асн. структурны элемент жывапісу, дзе найб. яскрава праяўляюцца яго выразныя магчымасці: перадача матэр. якасці асобных аб'ектаў (лакальны К.), іх размяшчэнне ў прасторы карцін (гл. Перспектыва), паветр. асяроддзя, асветленасці, сувязі з інш. аб’ектамі і навакольным асяроддзем. З ’яўляехша асновай маст. вобраза твора, сродкам псіхал. характарыстыкі, перадачы эмац. стану персанажаў і інш. У манум. мастадтве выконвае дэкар. функцыі і аб’ядноўвае асобныя аб’екты ў адзіны ансамбль; выкарыстоўваецца ў графіды, скульптуры (паліхромная скульптура), дэкар.-прыкладным мастацтве. Я.Г.Міляшкевіч, Т.В.Пешына.

на некалькі (звычайна 3) спекгральных дыяпазонаў y адпаведнасці з зонамі адчувальнасці элементарных слаёў ксшерафатаграфічнага матэрыялу. К. таксама наз. першую стадыю каляровага фатагр. працэсу (гл. Каляровая фатаграфія), якая забяспечвае атрыманне аднаколерных відарысаў на мнагаслойным матэрыяле. У шматкаляровым друку такія відарысы атрымліваюць на асобных святлоадчувальных слаях, якія наз. колерападзеленымі негатывамі. У каляровым тэлебачанні для атрымання сігналаў асн. колераў выкарысТоўваюцца 1-, 2- ці 3-трубачныя перадавальныя камеры (у т. л. на ПЗС-матрыцах), дзе агульны светлавы паток падзяляедда на 3 колерападзеленыя патокі з дапамогай святлопадзяляльнай оптыкі, якая мае набор дыхраічных фільтраў (ці прыз-

КОЛЕРАДЗЯЛЕННЕ

389

маў), карэкціровачных фільтраў і нсвыбіральных люстэркаў. Пры ідэальным К. спектральная вобласць выпрамянення падзяляецца на ўчасткі, якія мяжуюць, але не перакрываюцца адзін адным. Рэальнае К. ажыццяўляецца з дапамогай селекгыўна паглынальных асяроддзяў (фарбавальнікаў y элементарных слаях фотаматэрыялу, святлафільтраў і інш.) і адрозніваецца ад ідэальнага, напр., з-за перакрывання зон прапускання гэтых асяроддзяў. Літ.: А р т ю ш н н Л.Ф. Основы воспронзведення цвета в фотографнн, кнно н полнграфнн. М., 1970; Д ж а д д Д., В ы ш е ц к н Г. Цвет в науке н технгасе: Пер. с англ. М., 1978. А.П. Ткачэнка.

KÔJIEP y ф і з і ц ы э л е м е н т а р н ы х ч а с ц і ц , спецыфічны квантавы лік, які характарызуе кваркі і глюоны. Кожны тып кварка можа знаходзіцца ў трох фіз. неадрозных колеравых станах, a кожны з глюонаў — y 8 двухколеравых станах. У квантавай хромадынаміцы К. (колеравы зарад) вызначае моцнае ўзаемадзеянне гэтых часціц. КОЛЕРАДЗЯЛÉHH Е ў т э х н і ц ы, раздзяленне выпрамянення складанага спектральнага складу, вылучанага (ці адбітага) аб’ектам фота- або кіназдымкі,

Да арт Колерадзяленне: 1, 2, 3 — колерныя трохвугольнікі для вымярэння колеру, свячэння люмінафораў кінескопаў y тэлевізарах сістэмы НТСЦ і еўрапейскага стандаргу; 4, 5 — контуры колернасці ў каляровай фатаграфіі друку.

390

КОЛЕРАМ ЕГР

KOJIEPAMÉTP (ад колер + ...метр), аптычная прылада для вызначэння колеру і канцэнтрацыі афарбаваных раствораў, эмульсій і інш. Выкарыстоўваецца ў фотаметрычным і колераметрычным аналізе. Падэяляюцца на візуальныя і фотаэлектрычныя. Колер вымяраецца трохколерным К., дзе эададзены колер атрымліваецца ў выніку аптычнага змешвання пэўных колысасцей трох асн. колераў (гл. К олерам ет ры я). Канцэнтрацыя рэчываў вымяраецца монахраматычным K. y святле таго ўчастка спектра, які найб. паглынаецца дадзеным рэчывам і слаба паглынаецца інш. рэчывамі раствору; прынцып дзеяння заснаваны на параўнанні інтэнсіўнасцей афарбоўкі ўэораў — стандартнага і таго, што даследуецца.

КОЛЕРАМ ЕТРЬІЧНЫ AJHÂJII3, візуальны метад фотаметрычнага аналізу, заснаваны на вызначэнні канцэнтрацыі раствору афарбаванага злучэння па інтэнсіўнасці ці адценні яго афарбоўкі. Звычайна афарбаванае злучэнне ўгвараецца пры ўзаемадзеянні вызначаемага кампанента 1 пэўнага рэчыва. Пасля заканчэння рэакцыі колер раствору, што даследуецца, параўноўваюць з колерам серыі стандартных (вядомай канцэнтрацыі) раствораў пры дапамозе візуальных к о лерам ет раў. Ніжняя мяжа выэначаемых пры К.а. канцэнтрацый змяняецца ад К Р да 1<Г моль/л. Выкарыстоўваюць для колькаснага вызначэння большасці хім. алементаў, даследавання працэсу комллексаўтварэння, ідэнтыфікацыі арган. злучэнняў і інш. Л .М . С кры пнічэнка.

КОЛЕРАМЁТРЫЯ (ад колер + ... Mempuu), навука аб метадах колькаснага вызначэння колеру (яго тону, яркасці). У выніку колерных вымярэнняў вызначаюцда 3 лікі — колерныя каардынаты ў выбранай сістэме 3 асн. колераў, якія поўнасцю вызначаюць колер пры пэўных стандартызаваных умовах яго разглядання. К. заснавана на тым, што пры змешванні трох асн. колераў (кожны з іх не ўзнаўляецца 2 астатнімі) y лэўных колькасцях можна атрымаць усе магчымыя колеры. Ідэя трохкампанентнага колернага зроку прапанавана М.В.Ламаносавым, развівалі яе Дж.Максвел і Г.Грасман. Вымяраюць колер з дапамогай к о лер а м ет раў, дзе змешваюць асн. колеры ў такіх суадносінах, каб атрымаць колер, эквівалентны даследаванаму. Карыстаюцца таксама колернымі атласамі для параўнання атрыманага колеру з узорамі. Ідэі і метады К. шырока выкарыстоўваюцца ў каляровым кіно і тэлебачанні, тэкст. і лакафарбавай вытв-сці. Л іт Нвснс Р.М. Введенне в теоріію цвета: Пер. с англ. М., 1964; Л у н з о в А.В. Цвет я свет. Л., 1989. В .В .В а л я ў к а .

КОЛЕРАФАТАГРАФІЧНЫЯ МАТЭРЫ ЯЛЫ , святлоадчувальныя матэрыялы (плёнка, папера і інш.), якія выкарыстоўваюцца ў фатаграфіі для атрымання каляровых фатагр. відарысаў, a таксама рэактывы для іх хім. апрацоўкі і дапаможныя матэрыялы. Гл. таксама Фатаграфічнш матэрымы. К0ЛЕРН А С Ц І Т Э 0 Р Ы Я , тэорыя, якая вывучае залежнасць паміж хім. будовай рэчыва і яго колерам. Чалавечае вока ўспрымае рэчыва афарбаваным, калі яно паглынае святло ў бачным дьшпа-

зоне спектра (400—-750 нм). Колер рэчыва дапаўняльны да колеру паглынутых прамянёў, напр., калі яно паглынае сінія прамяні — прадмет бачым жоўтым, чырвоныя — сінявата-зялёным; непразрыстае цела, якое адбівае ўсе прамяні, — бясколернае. Залежнасць паміж хім. будовай рэчьша і яго колерам даследавалі ням. хімікі-арганікі К.Ліберман і К.Грэбе (1869); О.Віт прапанаваў y 1876 храмафорную тэорыю, паводле якой за афарбоўку арган. злучэнняў адказныя грулы атамаў з кратаымі сувязямі (храмафоры), напр., — N = N — , —N = 0 . Паводле сучасных уяўленняў для афарбоўкі арган. злучэнняў неабходна наяўнасць спалучанай сістэмы двух ці больш храмафораў; значны ўплыў на яе маюць электрадонарныя і электраакцэптарныя групы (аўксахромы), напр., — ОН, — N H j, C6HsO— . Зрушэнне паглынальнага максімуму ў доўгахвалевую вобласць (батахромны эфект) выклікае паглыбленне колеру, напр., ад жоўтага да чырвонага ці ад сіняга да зялёнага. Паглыбленню колеру спрыяе таксама падаўжэнне ланцуга спалучэння, увядзенне аўксахромных груп і іх іанізацыя, змяненне валентных вуглоў y выніку прасторавых перашкод, утварэнне ўнутрыкохтлексных злучэнняў з металамі за кошт непадзеленых пар электронаў. Павышэнне колеру (гшсахромны эфекг) звязана з парушэннямі плоскасці малекулы ў выніку прасторавых перашкод, іанізацыяй малекулы са знікненнем электрадонарных уласцівасцей, напр., батахромны эфект групы NH 2 змяншаецца ў выніку ўгварэння групы N H 3. К.т. мае важнае значэнне ў распрацоўцы новых фарбавальніхаў. Л іт .: С т е л а н о в Б.І4. Введенне в хнмню н технологшо органвческнх краснтелей. М., 1971. Я .Г .М іля ш кевіч .

К 0 Л Е Р Ы НАПАЛУ — колеры свячэння металу, якія залежаць ад т-ры нагрэву. Для сталі характэрны колеры: цёмна-карычневы (550), карычнева-чырвоны (630), цёмна-чырвоны (680), цёмнавішнёвы (740), вішнёвы (770), ярка- або светла-вішнёвы (800), светла-чьірвоны (850), ярка-чырвоны (900), жоўта-чырвоны (950), жоўты (1000), ярка- або светла-жоўты (1100), жоўта-белы (1200), белы (1300). Да з ’яўлення пірометраў і аўтам. вымяральных прылад па колерах на працягу вякоў вызначалі т-ру нагрэву металаў. К О Л ЕРЫ ІІАБЁГЛАСЦІ, радужная афарбоўка, якая ўзнікае на чыстай паверхні нагрэтай сталі ад паяўлення слоя аксідаў. Для вугляродзістай сталі характэрны колеры (з адпаведнай т-рай y °С); саломенны (220), залацісты (230), карьмневы (240), чырвона-карычневы (250), пурпуровы (260), фіялетавы (280), сіні (валошкавы, 300), светла-блакітны (320), светла-шэры (330— 350). На легіраваных сталях гэтыя колеры з ’яўляюцца пры болыы высокіх т-рах. К0ЛЕСАВА Алена Фёдараўна (8.6.1920, в. Колесава Яраслаўскага р-на, Расія — 11.9.1942), удзельніца партыз. руху ў Мінскай вобл. ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944). 3 1941 медсястра, з групай разведчыц неаднаразова пераходзіла лінію фронту для дыверсійнай работы ў тыле ворага. 3 мая 1942 камандзір дыверсійнай групы, якая ў Барысаўскім і Крупскім р-нах разграміла 6

А.Ф Колесава.

гарнізонаў, з удзелам інш. груп узарвала 11 эшалонаў ворага і інш. Загілула ў баі. Н а яе магіле ў г.п. Крупкі помнік. К 0Л Е С Е Н Б Віктар Пятровіч (н.

10.10.1944, в. Пагарэлае Барысаўскага р-на М інскай вобл.), бел. вучоны ў галіне жывёлагадоўлі. Д-р с.-г. н. (1996). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1965). 3 1974 y Бел. НДІ жывёлагадоўлі. Навук. працы па ўдасканаленні тэхналогій павелічэння іірадук'і ыўнасці свіней, уплыву тэхнап. фактараў на якасць свініны.

Te.: Влнянне уровня сырого протевна в обменной энергнн в комбнкорме на качесгво туш н мяса свнней (разам з В. М.Галушка) // Науч. основы развнтня жмвотноводства в Республнке Беларусь. Мн., 1994. Вып. 25; Формнрованне мясной продуктавноств y свнней с разлнчной жнвой массой н толіцвной шпвка / / Там жа. 1995. Вьш. 26.

К 0Л1 Мікалай Джэмсавіч (Якаўлевіч; 17.8.1894, Масква — 3.12.1966), расійскі архітэктар. ГІравадз. чл. Акадэміі архітэктуры СССР (з 1950) і Акадэміі буд-ва і архітэктуры СССР (з 1957). Скончыў Вышэйшыя маст.-тэхн. майстэрні ў Маскве (1922). У 1920—41 выкладаў y маскоўскіх вышэйшым тэхн. вучылішчы імя Баўмана, арх. ін-де. Сярод работ: асн. збудаванні Днепрагэса (у сааўт.) і жылыя кварталы ў г. Запарожжа (1927— 31) на Украіне, станцыі метро «Кіраўская» (1935) і «Павялецкая-кальцавая» (1949) y Маскве, праекты аднаўлення гарадоў Цвер (1945), Pu­ ra (1946) і інш. Адзін з аўтараў «Эскіза гшаніроўкі Мінска» (1944), праекта стадыёна «Дынама» ў Мінску (1947—54). КОЛІБАКТЭРЫ ЁЗ, тое, што эшэрыхіёз. К 0Л ІК А [ад грэч. kolike (nosos) кішачная хвароба], прыступ рэзкіх схваткападобных боляў y брушной поласці і забрушыннай прасторы. Адрозніваюць К. пячоначную і нырачную (найчасцей бывае пры камянях, гл. Жоўцекамянёвая хвароба), апендыкулярную (гл. Алендыцыт), кішачную (пры калавых камянях, некат. хваробах), панкрэатычную (гл. Панкрэатыт) і інш. Болі пры К. абумоўлены спазмам кругавых мышцаў сценак кішак, жоўцевых шляхоў, мачавых праток і інш. Бывае пры расцяжэнн і ўчасткаў кішэчніка газамі. Суправаджаецца ірвотай, дрэнным агульным станам. У ж ы в ё л адрозніваюць К. сапраўдную (пры хваробах страўніка і кішак) і несапраўдную (пры некат. заразных хваробах, паталогіі печані, мачавога пузыра і інш.). Лячэнне: ліквідацыя прычыны асн. хваробы, што выюіікае К., абязбольвальныя сродкі.

К0ЛІНГВУД (Collingwood) Робін Джордж (22.2.1889, Коністан, Вялікабрытанія — 9.1.1943), англійскі гісторык, археолаг, філосаф. Праф. філасофіі Оксфардскага ун-та (1935—41). Даследаваў стараж. гісторыю Вялікабрытаніі («Рымская Брытанія», 1923; «Археалогія рымскай Брытаніі», 1930). Філас. погляды сфарміраваліся пад уплывам Ь.Крочэ. К. імкнуўся выявідь сувязь паміж гісторыяй і філасофіяй, лічыў, uno абедзве навукі маюць агульны прадмет — чалавечае мысленне ў працэсе гіст. развідця. Аўтар філас. прац «Нарыс філасофскага метаду» (1933), «Асновы мастантва» (1938), «Нарыс метафізікі» (1940), «Новы Левіяфан» (1942) і інш. Тв.: Рус. п ер . — Н д е я н с т о р н н ; А в т о б н о гр а ф н я . М ., 1980.

К0ЛІНЗ (Collins) Майкл (н. 31.10.1930, Рым), касманаўт ЗША. Скончыў Ваен. акадэмію ЗШ А (1952). 3 1963 y групе касманаўтаў НАСА. 18—21.7.1966 з Цж.Янгам эдэейсніў палёт на касм. караблі «Джэміні-10» (як 2-і пілот), y час якога двойчы выходзіў y адкрыты космас (агульны час 1 гадз 27 мін); 16— 24.7.1969 з Н .Армстрангам і Э. Олдрынам — палёт вакол М есяца на караблі «Апалон— 11» (як пілот; забяспечваў высадку першай экспедыцыі на Месяц, старт з Месяца і стыкоўку). У космасе правёў 11,09 сут. Імем К. названы кратэр на Месяцы. КОЛІНЗ (Collins) Сэмюэл (? — да 1671), англійскі ўрач. Медыцыне вучыўся ў Кембрыджы і Оксфардзе, з 1650 д-р медыцыны. У 1659 запрошаны ў Расію і да 28.6.1666 урач дара Аляксея Міхайлавіча. Пакінуў запіскі, y якіх шмат звестак пра хваробы, a таксама пра царскі двор, побыт, гандаль, рэлігію, гарады і народы Расіі. Раздзелы 18-ы і 19-ы кнііі прысвечаны норавам шляхты Рэчы Паспалітай, дзе адзначаў адукаванасць і гасціннасць шляхты, асуджаў п ’янства і свавольства, змясціў некалькі баек, y т.л. пра ўцёкі польскага караля і вял. князя ВКЛ Генрыка Валезы ў Францыю. В.С.Пазднякоў. К0ЛІНЗ (Collins) Уільям Уілкі (8.1.1824, Лондан — 23.9.1889), англійскі пісьменнік; заснавальнік т.зв. сенсацыйнага рамана. П а адукацыі юрыст. У літаратуры дэбютаваў жыццеапісаннем свайго бацькі-мастака (т. 1— 2, 1848). Першы раман «Антаніна, ці Падзенне Рыма» (1850). Для раманаў «Базіль» (1852), «Жанчына ў белым» (1860), «Без імя» (1862), «Армадэль» (1866), «Месяцавы камень» (1868), «Муж і жонка» (1870) і інш. характэрна спалучэнне займальнасці, напружанай інтрыгі з меладраматызмам і пачуццёвасцю, выкарыстанне элементаў экзотыкі і псіхал. анамаліі, вядзенне апавядання ад імя некалькіх герояў. У сааўтарстве з Ч.Дзікенсам напісаў аповесці «Лянівае падарожжа двух вольных чаляднікаў» (1857), «У тупіку» (1867) і інш. Аўтар п’ес «Ma­ nx» (1861; з Дзікенсам), «Чорнае і белае» (1869), «Змёрзлы вір» (1874) і інш.

Тв.\ Рус. пер. — Собр. соч.: В 10 т. T. 1— 5. М.,1992— 97. Н .М .С а р к іс а ва .

КОЛЫЧАЎ________________ 391

К 0Л К І, •вёска ў Петрыкаўскім р-не Гомельскай вобл., на р. Трэмля. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 59 км на ПнУ ад г. Петрыкаў, 180 км ад Гомеля, 36 км ад чыг. ст. Пціч. 771 ж., 274 двары (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторьм, адцз. сувязі. Брацкая Ma­ rina сав. воінаў і партызан.

КОЛТ, старажытнае жаночае ўпрыгожанне. Вядома ў слав. і некаторых інш. народаў y 11— 13 ст. Меў выгляд акруглай ці зоркападобнай формы метал. падвескі, якая мацавалася да галаўнога ўбору з 2 бакоў на ландужках або стужках. У сярэдзіне К. быў звычайна пус-

«К0ЛО КОЛ», першая расійская рэв. газета. Выдавалася ў 1857— 67 y Лондане і Жэневе (з 1865) КХ.Герцэнам і М.П.Агаровым на рус. і франц. мовах. Мела дадаткі «Под суд!» (1859— 62) і «Обіцее вече» (1862— 64). Выйшла 245 нумароў тыражом 2500 экз. Распаўсюджвалася нелегальна, мела карэспандэктаў y Расіі, y т л . на Беларусі. Асвятляла сац.-паліт. становішча народаў, што ўваходзілі ў склад Рас. імперыі. Выступала супраць самадзяржаўя, прыгонніцгва, выкрывала злачынствы царскай бюракратыі, духавенства. Сярод публікацый 1859—64 аргыкулы, нататкі, інфарм. паведамленні (усяго 49) пра Беларусь, бяспраўнае становішча бел. сялянства, дэспатызм памешчыкаў, бюракратызм y арміі. Выступала ў падтрымку п а ў ст анн я 1863—64, асуджала паліцэйскія рэпрэсіі, крытыкавала дзейнасць віленскага віцэгубернатара М.М.Мураўёва, прапагандавала рэв.-дэмакр. шлях вырашэння нац. пытання, адстойвала права бел. народа на самаст. вырашэнне свайго гіст. лёсу. Змясціла серыю дарожных нататкаў невадомага аўтара «Ад Віцебска да Коўны» (1862, № 128— 130) з апісаннямі Віцебска, Оршы, Магілёва, Барысава, Мінска, a таксама звесткі пра сял. хваляванні на тэр. Беларусі.

Публ.: «Колокол». Вып. 1— 11 (факс. нзд ). М., 1960—64. Літ.: Э й д е л ь м а н Н.Я. Герценовскнй «Колокол». М., 1963; К і с я л ё ў Г. Па слядах аднаго пісьма М.П.Агарова і АЛ.Герцэна / / 3 думай пра Беларусь. Мн., 1966; Я г о ж. Героі і музы. Мн., 1982; Ц і к о ц к і М.Я. 3 гісторыі беларускай журналісгыкі XIX ст. Мн., 1960.

К 0 Л Р Ы Д Ж (Coleridge) Сэмюэл Тэйлар (21.10.1772, Отэры-Сент-М эры, каля г. Эксетэр, Вялікабрытанія — 25.7.1834), англійскі паэт-рамантык, крытык, філосаф. Прадстаўнік т.зв. азёрнай школы. Першы зб. — «Вершы на розныя тэмы» (1796). Ад дэмакр. настрояў (ода «Узяцце Бастыліі», 1789, апубл. 1834) перайшоў на антыякабінскія (драма «Падзенне Рабесп’ера», разам з Р.Саўці, 1794; трагедыя «Асорыо», 1798). Разам з У .Вордсвартам выдаў першы зб. англ. паэзіі рамантызму «Лірычныя балады» (1798), y які ўвайшла лепшая паэма К. «Сказанне пра старога марака». Паэме «Крыстабель», паэт. фрагменту «Кубла Хан» (абодва 1816) уласцівы фантастычнасць, алегарычнасць і сімвалічнасць вобразаў. Прыхільнік ням. ідэаліст. філасофіі; імкнуўся даць філас.-эстэт. абгрунтаванне паэт. прынцыпаў рамантызму (кн. «Літаратурная біяграфія», 1817; лекцыі пра У.Ш экспіра, 1849). Тв.\ Рус. пер. — Craxn. М., 1974; Нзбр. труды. М., 1987. Л іт .\ Е л н с т р а т о в а А А Кольрндж / / Елпстратова А А Наследне англпйского романтазма п современность. М., 1960. П .М . С аркісава.

С я р э б р а н ы я колты к а н ц а 12 — п ач . 13 сг. з г а р а д з іш ч а В іш ч ы н Р а га ч о ў с к а га р а ё н а Г о м е л ь с к а й во б л.

тацелы; мяркуецца, што туды змяшчалі тканіну, прамочаную духмяным алеем. У 11— 12 ст. выраблялі з золата, серабра, з канца 12 ст. з ’яўляюдца больш танныя К. з бронзы і свінцу. К. упрыгожвалі перагародчатымі эмалямі, аздаблялі філігранню, сканню, зярненнем, цісненнем, чарненнем. У арнаментыцы трапляюцца выявы птушак, птуш ак з жаночымі галовамі, «дрэва жыцця» і інш. У Беларусі выяўлены ў час археал. раскопак y г. Брэст, Мінск, Полацк, каля в. Вішчын Рагачоўскага р-на Гомельскай вобл. і інш. І.М.Каранеўская, Г.В.Штыхаў. К0ЛЧЫН Барыс Аляксандравіч (10.6.1914— 11.1.1984), расійскі археолаг. Д-р гіст. навук (1964), прафесар. Скончыў Маскоўскі ун-т (1941). 3 1947 нам. кіраўніка Наўгародскай археал. экспедыцыі, з 1967 заг. лабараторыі прыродазнаўча-навуковых метадаў Ін-та археалогіі AH СССР. Вывучаў тэхніку стараж. кавальства, чорную і каляровую металургію і металаапрацоўку ў Стараж. Русі. Распрацаваў дэндрахраналагічны метад археал. датавання. Займаўся ўдасканаленнем стратыграфічнага метаду ў археалогіі. Дзярж. прэмія СССР 1970 і Ленінская прэмія 1984.

Te.: Д е н д р о х р о н о л о г н я В о с т о ч н о й Е в р о п ы . М ., 1977 (р а з а м з М .Б .Ч а р н ы х ) ; М е т а л л у р г н я п м еталлооб раб отка ж елеза п сталн / / Д р евн я я Р у сь: Г о р о д , з а м о к , сел о . М ., 1985.

К0ЛЫЧАЎ Восіп Якаўлевіч (16.5.1904, г. Адэса, Украіна — 5.1.1973), расійскі паэт, перакладчык. Друкаваўся з 1920. У зб-ках паэзіі «Ля Чорнага мора» (1935), «Наша зямля» (1955), «Захады і

392

коль

світанні» (1957), «Закон вясны» (1962), «Карані і кроны» (1973) услаўляў стваральную працу людзей, іх мужнасць y барацьбе э ворагамі, апяваў родную прыроду. Аўтар тэкстаў шматлікіх песень (зб. «Кулямётная стужка», 1938). Я.Купалу прысвяціў паэму «Беларуская быль» (1950), напісаў пра яго ўспаміны «Незвычайная задушэўнасць» (у кн. «Такі ён быў», 1975). Пераклаў на рус. мову асобныя творы Я.Купалы, А.Александровіча, П.Броўкі, М.Танка, М .Чарота і інш. Тв:. Мзбр. лнрнка. М., 1974.

КОЛЬ (Kohl) Гельмут (н. 3.4.1930, г. Людвігсгафен, Германія), германскі паліт. і дзярж. дзеяч. Д-р філасофіі (1958).

3 1947 чл. Хрысціянска-дэмакратычнага саюза (ХДС), y 1966— 74 старшыня арг-цыі ХДС y зямлі Рэйнланд-Пфальц, y 1973—98 федэральны старшыня ХДС. Дэп. гар. савета Людвігсгафена (1960— 66), ландтага зямлі Рэйнланд-Пфальц (1959— 76, старшыня фракцыі ХДС y 1963—69), бундэстага (з 1976, y 1976— 82 лідэр апазіцыі). У 1969—76 прэм’ерміністр зямлі Рэйнланд-Пфальц. У 1982— 98 федэральны канцлер ФРГ. Пры ім адбылося аб’яднанне Германіі (3.10.1990, святкуецца як нац. свята ФРГ), паглыбілася еўрап. інтэграцыя, умацаваліся міжнар. пазіцыі ФРГ, развілося супрацоўнідтва Германіі з краінамі СНД. Літ.: С т р е л е ц М.В. Федератнвная Республнка Германмя под властью хрнсгнансколнберальной коалшдш: основные мтогн. Брест, 1998. М.В.Стралец.

К0ЛББЕ (Kolbe) Адольф Вільгельм Герман (27.9.1818, г. Гётынген, Германія — 25.11.1884), нямецкі хімік-арганік. Скончыў Гётынгенскі ун-т (1842). 3 1847 y Марбургскім (з 1851 праф.), з 1865 y Лейпцыгскім ун-тах. Навук. працы па арган. хіміі. Распрацаваў метады сінтэзу воцатнай к-ты (1845) і саліцылавай к-ты (рэакцыя К.— Шміта — асн. спосаб прамысл. сінтэзу; 1860), электрахім. метад сінтэзу вуглевадародаў (рэакцыя К.; 1849). Літ.: Д ж y a М. Нсторня хншш: Пер. с кгал. М., 1975. С. 246.

кбЛ ББЕ (Kolbe) Максімілян Марыя (свецкае імя Раймунд; 8.1.1894, г. Здунска-Воля, Полыыча — 14.8.1941), польскі рэліг. дзеяч. Д-р філасофіі (1915), д-р тэалогіі (1919). Скончыў Грэгарыянскі ун-т y Рыме. 3 1914 манах

ордэна франдысканцаў, з 1918 ксёндз. 3 1919 выкладаў y Кракаўскай францысканскай семінарыі. У 1922— 27 служыў y Гродзенскім кляштары францысканцаў. У 1927 заснаваў y в. Папротня Лодзінскага ваяв. францысканскі комплекс Непакалянаў (адзін з найбольшых y свеце) і быў яго кіраўніком. У 1931— 35 місіянер y Японіі, арганізатар ордэна францысканцаў y г. Нагасакі, выдавец каталіцкага часопіса на яп. мове. Заснавальнік і рэдактар каталіцкіх выданняў, y т.л. час. «Rycerz Niepokalanej» («Рыцар Бязгрэшна Зачаўшай», з 1922) і газ.

«Maly Dziennik» («Малая газета», з 1935). У Час герм. акупацыі ГІольшчы хаваў асоб, якіх расшуквалі ням.-фаш. ўлады. Арыштаваны гестапа і вывезеньі ў канндагер Асвенцім, добрйахвотна прапанаваў сябе замест аднаго з прызначаных да пакарання смерцю вязняў. У 1982 кананізаваны. Культ К. папулярны ў Польшчы і сярод католікаў Зах. Беларусі. Ю.В.Бажэнаў. К0ЛББЕРГ (Kolberg) Оскар (22.2.1814, в. Прысуха Апочынскага пав. Келецкага ваяв., Польшча — 3.6.І890), польскі этнограф, фалькларыст, кампазітар. Акад. Акадэміі ведаў y Кракаве (1875; чл.-кар.

1873). У 1837 хатні настаўнік (у т.л. ў Гомелі). Пісаў для фартэпіяна паланэзы, мазуркі, кракавякі, рабіў апрацоўкі нар. песень, аўгар оперы «Кароль пастухоў» (1859). Збіраў фалькл.-этнагр. матэрыялы ў Польшчы, Літве, на Беларусі, Украіне, y Венгрыі. Аўтар працы «Народ. Яго звычаі, лад жыцця, мова, паданні, прыказкі, абрады, забабоны, забавы, песні, музыка і танцы» (1857— 90, каля 40 т.). У т. 52 («Беларусь— Палессе», 1968) «Поўнага збору лрац» (т.

1— 69, 1961— 95) змешчаны 723 песні, 105 нотных запісаў, зробленых y наваколлях Віцебска, Кобрына, Ковеля, Магілёва, Мазыра, Мінска, Оўруча, Полацка; 14 казак і паданняў, 33 прыказкі, 16 апісанняў бел. вяселля, 4 — пахавальных абрадаў, нар. лексіка, апісанні адзення і жылля, вераванняў і звычаяў. У раздзеле «Народ» прыведзена шмат выказванняў і думак даследчыкаў пра характар, псіхалогію, светасузіранне беларусаў, матэрыялы пра сац. і эканам. становішча сялян і інш. Шмат матэрыялаў пра гіст. і культ. мінулае многіх мясцін Беларусі, y т л . Жыровічаў, Mipa, Навагрудка і інш. У томе змешчана бібліяграфія па бел. фальклоры і этнаграфіі. Аўтар прац «Казкі з Палесся», «Вясельныя звычаі і абрады з Палесся» (абедзве 1889), «Этнаграфічныя замалёўкі» (т. 1— 11, 1882— 91). Літ:. B a с і л е в і ч У.А Збіральнікі. Мн., 1991. С. 5—20.

ла гуманіст. ідэалы. Графічная манера вызначалася дынамікай кампазіцыі, кантрастамі тонаў і штрыха: цыклы «Паўстанне ткачоў» (1897—98), «Растаптаныя» (1900), «Вайна» (1920—24), «Голад» (1924)», «Маці» (1922—23), «Марыя і Лізавета» (1928), «Покііч смерці» (1934— 35) і інш. Экспрэсіўная пластычнасць уласціва скулыгг. творам К.: кампазідыя «Маці і Бацька» (1932) на ваен. могілках каля г. Дыксмёйдэ (Бельгія), «Мацярынская вежа» (1937— 38), рэльеф «Жальба» (1938), станковая скульптура «П’ета» і інш. В.Я.Буйт. КОЛЬКАСНАЯ Т Э 0 Р Ы Я ГРОШАЙ, канцэпцыя, што разглядае грошы як асн. элемент рыначнай гаспадаркі. Заснавана на ўраўненні абмену (ураўненні Фішэра), якое звязвае грашовую масу ў абарачэнні, хуткасць абарачэння грошай, сярэдні кошт і колькасць тавараў. Ляжыць y аснове манетарызму. Узнікла пад уплывам росту цэн y Еўропе ў 16— 18 ст., выкліканага прытокам каштоўных металаў з Амерыкі (Б Давандзаці, ІІІ.М антэск’ё, Д.ІОм, Д.Рыкарда). У 20 ст. распрацоўвалася І.Фішэрам, А.Маршалам, А.С.ПІГУ, Дж.Кейнсам, М.Фрыдманам. Сучасная К.т.г. сцвярджае, што ў аснове змен ва ўзроўні цэн ляжыдь гал. чынам дынаміка намінальнай грашовай масы, і вылучае адпаведныя пракгычныя рэкамендацыі па стабілізадыі эканомікі на аснове кантролю над грашовай масай. КОЛЬКАСНЫ AHÀJI13, сукупнасць фіз. і фізіка-хім. метадаў вызначэння колькасді ці колькасных суадносін кампанентаў y аналізуемым узоры; адзін з асн. раздзелаў аналітычнай хіміі. Кампанентамі, якія неабходна вызначыць, могуць быць атамы, ізатопы, малекры, функцыян. групы, іоны, фазы і інш. (гл. Элементны аналіз, Функцыянальны

І.У.Саламевіч.

К0ЛБВ 1Ц (Kollwitz) Кетэ (8.7.1867, г. Кёнігсберг, цяпер Калінінград, Расія — 22.4.1945), нямецкі графік і скульптар. Вучылася ў маст. школах y Берліне (1885— 86) і Мюнхене (1888— 89). У 1919— 33 праф. AM y Берліне. У ранні перыяд творчасці зазнала ўплыў М .Клінгера. У малюнках, афортах, літаграфіях адлюстроўвала трагізм сваёй эпохі, выказвала сац. пратэст, увасабля-

К.Кольвіц П ’ета.

аналіз). Класічныя метады К .а.— гравіметрычны аналіз і аб’ёмны аналіз. У К.а. карыстаюцца інстр. метадамі, якія эаснаваны на залежнасці фіэ. і фізіка-хім. уласцівасцей рэчываў ад іх саставу і падзяляюцца на элекграхім., спекгральныя ці агггычныя, рэнтгенаўскія, храматаграфічныя, масспектраметрычныя і інш. Методыка К.а. рэгламентуе стадыі правядзення аналізу: адбор пробы; падрыхтоўка пробы да аналізу; вымярэнне аналіт. сігналу — фіз. велічьші (апгычнай шчыльнасці, інтэнсіўнасці спектральнай лініі і інш ), што карэліруе з колькасдю вызначасмага кампанента; разлік выніхаў аналіэу. Ствараюцца і камп'ютэрызаваныя экспрэсныя метады аналізу з высокай адчувальнасцю, дакладнасцю і ўэнаўляльнасцю. Л . М . С кры пнічэнка.

КЬЛЬКАСЦЬ. катэгорыя, якая выражае знешнюю акрэсленасць аб’екта: яго велічыню, лік, аб’ём, інтэнсіўнасць і ступень праяўлення той або інш. уласцівасці. Спробы спец. аналізу праблемы К. ўзыходзяць да ліфагарэйцаў, якія вывучалі прыроду лікаў. Арыстоцель звязваў К. з магчымасцю падзелу аб’екта на складаныя часткі і адрозніваў К. раздзельную і непарыўную (мноства і велічыню), a гал. уласцівасцю К. лічыў роўнасць (няроўнасць). Р. Дэкарт разглядаў К. як рэальную прасторавую і часавую вызначанасць, якая выражаецца праз лік, меру, велічыню. Паводле Г.Гегеля, К. дыялектычна звязана з якасцю. Адзінства К. з якаснай акрэсленасцю з ’яў, рэчаў і працэсаў рэчаіснасці складае іх меру. Змяненне колькаснай характарыстыкі аб’екта, якое дасягнула пэўнай меры, вядзе да змянення якасці (гл. Ііераход колькасных змяненняў y якасныя). Вывучэнне колькасных адносін рэчаў прывяло да раснрацоўкі матэм. тэорый і дае м ап ы м асць ужываць матэм. метады даследавання ў радных галінах ведаў. В.В.Краснова.

доўгачаранковае, верхняе — сядзячае, падоўжанае. Кветкі дробныя, шматлікія, амаль сядэячыя ў галоўчатым або коласападобным суквецці. Плод — каробачка. Дэкар. расліны.

к б л ь с к і ЗАЛІЎ, заліў Баранцава м., каля паўн. берага Кольскага п-ва. Даўж. каля 57 км, шыр. 1— 7 км, глыб. каля ўваходу 200— 300 м. Удадаюць рэкі Тулома і Кшіа. Зімой замярзае каля берагоў. Прылівы паўсугачныя (да 4 м). У К.з. — незамярзаючыя парты Мурманск і Севераморск. К0ЛБСКІ ПАЎВ0СТРАЎ, На ПнЗ еў радейскай ч. Расіі, y складзе Мурманскай вобл. Абмываедца Баранцавым м. на П н і Белым м. на Пд і У. Зах. мяжой лічыцца мерыдыянальная ўладзіна, якая цягнецца ад Кольскага заліва па даліне р. Ксша, воз. Імандра і р. Ніва да Каддалакшскага заліва. Пл. каля 100 тыс. км2. Берагавая лідія слабапарэзаная. Паўн. бераг стромкі і высокі, паўд. — нізінны, спадзісты. У зах. ч. горныя масівы: Хібіны (г. Часдачор — 1191 м) і Лаўазёрскія тундры (1120 м). Усх. ч. болыд длоская, раўніннасць парушаецца водападзельнай градой Кейвы. К.п. з ’яўляецца паўн.-ўсх. ускраінай Балтыйскага шчыта і складзены пераважна крышт. пародамі дакембрыю і ніжняга палеазою. Карысныя выкапні: апатыта-нефелінавыя, нікелевьш і жал. руды, буд. матэрыялы. Клімат на ўзбярэжжы мяккі, здаходзіцца пад уплывам цёплага Паўн.-Атлантычнага цячэння, ва ўнутр. раёнах слаба кантынедтальны (умерана халодная снежная зіма, халаднаватае і вільготдае лета). Сярэдняя т-ра студз. ад -8 °С (на П н) да -13 °С (у цэнтры), летнія адлаведна 8 і 14 °С. Аладкаў 300— 400 мм за год. Рэкі парожыстыя, найб.: Падой, Варзуга, Іоканьга, Умба, Ніва, Тулома. Найб. азёры:

К блЬК А С Ц Ь РУХУ, тое, што імпульс y механіцы. КбЛЬКАСЦЬ РЙЧЫВА, фізічная велічыня, якая вызначаецца лікам структурных элементаў (атамаў, малекул, іонаў і інш. часдіц або спецыфікаваных грун часцід). Адзінка К.р. ў СІ — моль. КОЛЬКАСЦЬ ЦЕПЛАТЫ, ц е п л a т а, фізічная велічыня, якая вызначаецца той часткай унутр. энергіі, што атрымлівае (аддае) цела (фіз. сістэма) y працэсе цеплаабмену без выканання мех. работы. К.ц. — функцыя працэсу змены стану цела, элементарная К.ц. S Q = C„dT, дзе Сп — цеплаёмістасць цела ў канкрэтным лрацэсе, dT — малая змена т-ры цела. Адзінка К.ц. ў СІ — джоўль. Гл. таксама Першы закон тэрмадынамікі.

KÔJIbHIK (Phyteuma), род кветкавых раслін сям. звадочкавых. Каля 40 відаў. Пашыраны ў Еўропе пераважна ў Альпах, Карлатах і Пірэнеях. На Беларусі 2 дзікарослыя віды К.: коласаладобны (Ph. spicatum) і чорны (Ph. nigrum). Трашіяюцца ў мяшаных лясах, зарасніках да берагах рэк, y ярах. Шматгадовыя травяністыя расліны выш. да 100 см з мясістым коранем і прамым пустым y сярэдзіпе сцяблом. Прыкаранёвае лісце

КОЛЬЧАТЫ

393

Імандра, Умбвозера, Лаўвозера. На Пн даўвострава тундра і лесатундра, на Пд таежныя лясы з хвоі, елкі, бярозы. Глебы ладзолістыя і балотныя, на Пн тундравыя. На К.л. Лапландскі і Кандалакшскі залаведнікі. Гал. горад і порт Мурмалск. Гасладарку гл. ў арт. Мурманская вобласць. КОЛЬЦА а л г е б р а і ч н а е , сукупнасць (недустое мдоства) элементаў, для якіх вызначаны алерацыі складандя (адымандя) і множандя са звычайнымі ўласцівасцямі аітерацый над лікамі; адно з асн. паняцдяў алгебры. Напр., К. ўтвараюць сукулласці ўсіх цэлых лікаў, лікаў, кратных зададзенаму, камдлексных лікаў, паліномаў ад аддой ці некалькіх дераменных з рацыянальнымі, салраўднымі або камплекснымі каэфіцыентамі, вектараў y 3-мернай лрасторы (адносна звычайнага складалня і векгарнага мдожання). К0ЛЫДЫ САТЎРНА, яркія плоскія канцэнтрьмныя кольцы вакол планеты Сатурн, утвораныя мноствам цвёрдых ледзяных ці пакрытых лёдам цел, якія адбіваюць сонечлае святло. Цвёрдыя целы, што ўтвараюць К.С., маюць памеры ад некалькіх міліметраў да 15 м, рухаюцца па кругавых і эліптычных арбітах і пастаянна сутыкаюцца адно з адным. Таўшчыдя К.С. 1,5 км, знеш ді дыяметр каля 250 тыс. км. У кольцах назіраюцца цёмныя шчыліны, самыя буйныя з якіх наз. шчылідамі Касіні і Эйнке. К0ЛБЧА К Мікалай Мікалаевіч (12.7.

1905, г. Іванава Брэсдкай вобл. — 14.2.

1969), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Ленінградскую дях. школу (1928). Удзельнік грамадз. вайны. У 1921— 24 працаваў на буд-ве Волхаўскай ГЭС. 3 1925 y Чырв. Арміі. 3 1937 выкладчык курсаў «Выстрал». У Вял. Айч. вайну з 1942 нач. снайперскай школы, з 1944 камандзір стралк. лалка да 3-м Бел. фронце. Полк на чале з палк. К. вызначыўся 15— 17.8.1944 y баях за выхад на мяжу з Усх. Прусіяй, дзе знішчьіў шмат баявой тэхнікі і жывой сілы ворага. Да 1946 y Сав. Арміі. К0ЛБЧАТАЯ ТЎРКАЎКА, птушка сям. галубіных, гл. Туркаўкі. К 0ЛБЧА ТЫ ШАЎКАІІРАД (Malacosoma neustria), к о л ь ч а т ы к о к а л а п р a д, матылёк сям. коканалрадаў. Пашыраны ў Еўразіі, на Беларусі звычайны від. Жывуць y лясах, садах, вусені — калоніямі ўнутры або на даверхні лавуцінных глёздаў паміж галін і на ствалах.

Кольнік

коласападобны

У матылька размах крылаў да 42 мм y самак і 32 мм y самцоў. Колер крылаў карычнева-жоўгы з цёмнай папярочнай паласой. Вусень даўж. да 55 мм, блакітнавата-шэры, з белымі і аранжавымі палосамі на спіне і блакітнымі на баках. Вусені аб’ядаюць лісце, бутоны, кветкі. Акукліваюцца паміж лісця і ў расколінах кары. Самкі ў сярэдаіне лета адкладваюць да 400 яец y выглядзе кальца вакол тонкіх галінак (адсюль назва). Шкоднікі

394

КОЛЬЧАТЫЯ

КОЛЮ Ш КА ПА Д0БН Ы Я (Gasterosteiformes), атрад касцістых рыб. 9 сям., каля 55 родаў, больш за 200 відаў. Вядомы з эацэну. Пашыраны пераважна ў тропіках, y прыбярэжных марскіх водах, некат. віды — y прэснай вадзе. На Беларусі 2 роды, 2 віды: колюшка трохігсшкавая (Gasterosteus aculeatus) і колюшка дзевяцііголкавая (Pungitius pungitius). Даўж. ад 3 см да 1,8 м, маса ад некалькіх грамаў да 3,4 кг. Спінных плаўнікоў 1—2, першы ў выглядзе асобных калючак. Брушныя плаўнікі з 1—7 прамянёў, y некаторых адсузтіічаюць. Луска кгэноідная, y многіх К. цела ўкрыта касцявымі пласцінкамі. Рыла звычайна трубкападобнае. Некат. K. ў перыяд размнажэння робяць гнёзды. Планхтафагі, але могуць знішчаць іхру і лічынак інш. рыб.

Кольчаты шаўкапрад: 1 — самец, 2 — самка, 3 — вусень, 4 — кладка яец. семечкавых і костачкавых пладовых культур і лясных парод. К0ЛБЧА ТЫ Я ЧЭРВІ (Annelida), a н е л і д ы , к а л ь ч а ц ы , тып беслазваночных жывёл. Паходэяць з сярэдняга кембрыю. 4 класы: малашчацінкавыя чэрві (каля 5 тыс. відаў), многашчацінкавыя чэрві (болш за 6 тыс. відаў), п ’я ўкі (каля 300 відаў) і эхіўрыды. Пашыраны ўсюды, жывуць y морах, прэсных вадаёмах, глебе. На Беларусі найб. пашыраны малашчацінкавыя чэрві і п ’яўкі. Найб. высокаарганізаваныя чэрві з другаснай поласцю цела — цаломам. Даўж. ад доляў міліметра да 3 м. Цела сегментаванае, укрыта тонкай кутыкулай. Колькасць сегментаў — да некалькіх соцень. На баках кожнага сегмента органы руху — паралодыі. Дыханне прач кугыкулу, y некат. ёсць шчэлепы. Маюць стрававальную, выдзяляльную, нерв. сістэмы, большасць — прымітыўную крывяносную сістэму (сэрца няма), органы смаку, нюху. Органы слыху пабудаваны па тыпу лакатараў. Раэдзельнаполыя або гермафрадыты. Размнажэнне бясполае (пачкаванне) і палавое. Развіццё прамое або з ператварэннем (лічынка трахафора). Гл. таксама Дажджавыя чэрві.

KÔMA (Como), возера на П н Італіі, каля падножжа Альпаў, на выш. 198 м. Пл. 146 км2, даўж. 50 км (у сярэдняй ч. падзяляецца на 2 басейны), шыр. 4,5 км, глыб. да 410 м. Катлавіна тэктоніка-ледавіковага паходжання. Берагі высокія, скалістыя. Праз К. працякае р. Ада, прыток р. По; на Пн ўпадае р. Мера. Рыбалоўства, суднаходства. Кліматычныя курорты: Кома, Лека, Беладжа і інш.

KO MA (ад грэч. koma глыбокі сон) y м е д ы ц ы н е , небяспечны для жыцця стан, які харакгарызуецца стратай свядомасці, рэзкім аслабленнем або адсутнасцю рэакцыі на знешнія раздражненні, згасаннем рэфлексаў да поўнага іх знікнення, парушэннем глыбіні і частаты дыхання, змяненнем тонусу сасудаў, частым або запаволеным пульсам, паруш эннем тэмпературнай рэгуляцыі. Развіваецца з прычыны глыбокага тармаж эння ў кары галаўнога мозга, распаўсюджаннем яго на падкорку і інш. аддзелы ц.н.с., пры парушэннях кровазвароту, запаленнях (энцэфаліт, менінгіт, малярыя) y галаўным мозгу, траўмах галавы, пры атручэннях, гепатыце, дыябеце цукровым, урэміі. Этыялогія і класіфікадыя К. (паводле М.К.Багалепава, 1950, 1962) уключае больш за 30 відаў К. А.М.Петрыкаў.

тэм. Выяўляецца пры праходжанні праз аптычную сістэму шырокіх пучкоў святла. Відарысы пункгаў прадмета, што знаходзяцца на некаторай адлегласці ад аптычнай восі, маюць выгляд выцягнутых і нераўнамерна асветленых плям, якія па форме нагадваюць каметы.

KÔMAJIAŸCKI БОЙ 1942, бой партызан 125-га атрада імя Сталіна (камандзір С А .Ры ж ак) па знішчэнні варожага блокпаста з дотам каля раз’езда Комалава Дзяржынскага р-на Мінскай вобл.

19 чэрв. ў Вял. Айч. вайну. У выніку 1,5-гадзіннага бою з намнога болыпымі сіламі праціўніка партызаны спалілі будынак блокпаста, знішчылі танк, проціганк. гармату, 2 радыёстанцыі, 15 бочак гаручага і выйшлі з-пад агню.

KÔMAHC (Commons) Джон Роджэрс (13.10.1862, Холансберг, штат Агайо, ЗША — 11.5.1945), амерыканскі гісторык-эканаміст і сацыёлаг, прадстаўнік інстытуцыяналізму, тэарэтык правага трэд-юніянізму. Праф. Вісконсінскага ун-та (1904— 32). Вылучыў эканам. фактар як адзін з вызначальных момантаў развіцця прац. руху, падмяняў аналіз аб’екгыўных законаў капіталіст. вытв. адносін апісаннем і класіфікацыяй інстытуцый, пад якімі меў на ўвазе розныя сад. ўтварэнні: акдыянерныя т-вы, саюзы прадпрымальнікаў, дзяржаву, сям’ю і інш. Аўтар прац «Прававыя асновы капіталізму» (1924), «Інстыіуцыянальная эканамічная тэорыя» (1934) і інш. К 0М А РЫ Н , мыс y Індыі, тое, што Кумары. К0М А Ў Акцябр Паўлавіч (14.11.1923, г. Клімавічы Магілёўскай вобл.

— 23.9.1993), бел. вучоны ў галіне дэрматалогіі і венералогіі. Д-р мед. н. (1974), праф. (1977). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1948). У 1963— 87 дырэктар Бел. н.-д. скурна-венералагічнага ін-та. Навук.

KÔMA (ад грэч. kome валасы) y о п т ы ц ы, адна з аберацый аптычных сіс-

Кольчатыя чэрві: 1 — энхітрэус белы; 2 — трубачнік звычайны, 3 — стылярыя азёрная, 4 — медыцьшская п’яўка (а — выгляд зверху, б — выгляд знізу).

A Комаў. Помнік АС.Пушхіну ў Цверы. 1974.

працы па этыялогіі і патагенезе псарыязу, вывучэнні імуналагічных механізмаў патагенезу скурных захворванняў, венералогіі. Тв.: Красная волчанка. Мн., 1967 (у сааўт ); Венернческме заболевання. Мн., 1981 (у сааўт ); Справочннк по професслональным болезням кожн. Мн., 1981 (у сааўт.). КОМАЎ Алег Канстандінавіч (16.7.

1932, Масква — 3.8.1994), расійскі скульптар. Нар. маст. Расіі (1976). Чл.кар. AM СССР (1975). Скончыў Маскоўскі маст. ін-т (1959). Станковым і манум. творам уласцівы свежасць пластычных і прасторавых вырашэнняў, лірызм і шчырасць. Гал. месца ў творчасці займаюць помнікі, прысвечаныя дзеячам рус. гісторыі і культуры: А.Пушкіну ў Цверы (1974), Болдзіне (1979), Пскове (1983), А.Венецыянаву ў Вышнім Валачку (1980), А.Сувораву (1982) і Андрэю Рублёву (1985) y Маскве. Дзярж. прэмія СССР 1981.

Да арт. Комбі. К 0 М Б І, двухаб’ёмны кузаў грузапасажырскага аўтамабіля. Адзін аб’ём прызначаны для рухавіка, другі — для пасажыраў на 2 радах сядзенняў і для багажу. Mae двое (ці чацвёра) бакавых дзвярэй, a таксама заднія нахіленыя дзверы, што адчыняюцца ўверх.

KÔMI, Р э с п у б л і к а Комі, y складзе Рас. Федэрацыі. Пл. 415,9 тыс. км2. Нас. 1176 тыс. чал. (1997), гарадскога 74%. Сярэдняя шчыльн. 2,8 чал. на 1 км2. Жывуць комі (23,3%), коміпермякі (0,1%), рускія (57,7%), украінцы (8,3%), беларусы (2,1%), татары (2,1%), немцы (1%), чувашы (0,9%) і інш. Сталіца — г. Сыктыўкар. Найб. гарады: Варкута, Ухта, Ііячора, Інта, Усінск, Саснагорск, Вукгыл. Прырода. Размешчана на ПнУ еўрап. ч. Расіі. Рэльеф пераважна раўнінны, слабахвалісты. 3 ПнЗ на ПдУ цягнецца Ціманскі краж (выш. да 471 м, Чэтласкі Камень). На У адгор’і Паўн., Прыпалярнага і Палярнага Урала (выш. да 1895 м, г. Нбрадная). Паміж Ціманскім кражам і Уральскімі гарамі Пячорская нізіна. Карысныя выкапні: буйныя запасы каменнага вугалю (Пячорскі вугальны басейн), прыроднага газу і нафты (Цімана-Пячорская нафгагазаносная правінцыя), баксітаў (Сярэднеціманская група радовішчаў), тытанавых руд, золата, фасфарытаў, марганцавых і поліметал. руд; ёсць разнастайныя буд. матэрыялы. Клімат на б.ч. рэспублікі ўмерана кантынентальны з працяглай і суровай зімой і кароткім, параўнальна цёплым летам. Кантынентальнасць клімату павялічваецца з ПдЗ на ПнУ. Сярэдняя т-ра студз. ў Сыктыўкары

-15,1 °С, ліп. 16,6 °С, y Варкуце адпаведна -20,6 °С і 12,4 6С. Ападкаў 500— 700 мм, y rapax Урала да 1500 мм за год. На Пн і ПнУ (пераважна за Палярным кругам) шматгадовая мерзлата. Буйныя рэкі: Пячора з Усой і Іжмай, Вычэгда з Сысалай і Вым’ю, М язень з Вашкай. Азёры — Ямвозера і Сіндарскае. 7% тэрыторыі займаюць балоты. Пераважаюць падзолістыя глебы, y паўн. частцы — тундравыя; y поймах Пячоры і Вычэгды — поймавыя глебы, якія з ’яўляюцца асновай для развідця сельскай гаспадаркі. Пад лесам каля 65% тэрыторыі, діераважна хваёвыя (хвоя, елка — 81% усіх лясоў), на Пд трапляюцца лісцевыя (бяроза, асіна); бліжэй да Урала кедравыя, піхтавыя і лістоўнічныя насаджэнні. Запасы драўніны каля 3 млрд. м . На П н — тундра. Ш мат прамысл. звяроў: пясец, куніца, вавёрка, ліс, заяц, выдра; з птушак — цецярук, рабчык, глўшэд, шэрая курапатка і інш. Рэкі багатыя каштоўнымі відамі рыб: сёмга, омуль, сіг, нельма і інш. ПячораІлычскі запаведнік. Гісторыя. К. заселена з верхняга палеаліту. Да пач. 2-га тыс. н.э. завяршылася фарміраванне плем. аб’яднання прамых продкаў сучасных комі (зыран), якія ў рус. пісьмовых крынідах 11— 14 ст. згадваюцца як перм вычагодская. Яны займаліся пераважна паляўнідтвам і рыбалоўствам, a таксама лядна-агнявым земляробствам і жывёлагадоўляй; складваўся іх аселы побыт, узнікалі рамесныя цэнтры. 3 распадам першабытнаабшчыннага ладу ў 1,1— 12 ст. зараджаліся феад. адносіны. У 12— 14 ст. перм вычагодская плаціла даніну Вял. Ноўгараду; з 14 ст. ўзмацніўся ўплыў Маскоўскага княства. У 1478 К. афіцыйна ўключаны ў склад Расіі. У 15— 18 ст. праз К. праходзілі гандл. шляхі з Вядка-Камскага бас. ў Архангельск і ад Вял. Усцюга ў Сібір, y выніку заснаваны Усць-Сысольск (дяпер г. Сыктыўкар), Усць-Вым і інш. гандл. цэнтры. У 17— 18 ст. узніклі саляварныя і гарнарудныя прадпрыемствы, нафтаперагонны з-д (1745). У 1-й пал. 19 ст. адбыва-

ком і

395

ліся масавыя выступленні сялян супраць самавольства ўлад і нац. прыгнёту. Пасля рэформы 1861 узмацніліся працэсы развіцдя капіталіст. адносін, кансалідацыя комі ў надыю. Вял. месца ў гасладарцы задялі лесараспрацоўкі, пашыралася адыходдідтва. У сак. 1920 устаноўлена сав. ўлада. У 1921 створада Аўт. вобласць Комі (Зыран) y складзе РСФСР. У 1936 яна ператворада ў Комі АССР. У 1930— 50-я г. адзін з цэнтраў ГУЛАГа. У вер. 1990 Вярх. Савет К. дрыняў Дэкларацыю аб дзярж. суверэдггэце. У 1991 уведзеяа пасада лрэзідэнта. У 1992 ладлісаны новы федэратыўны дагавор з Рас. Федэрадыяй і прылята лазва Рэспубліка Комі. Распадарка. Аснову эканомікі рэспублікі складае прам-сдь. Пераважае паліўна-энергет. комплекс (66,7% усёй пра-

Да арт. Комі. Аленявод. мысл. прадукдыі). Здабыча каменнага вугалю (21,7 млн. т, 1996) y раёнах Варкуты, Інты. У сувязі з нерэнтабельнасдю галіны ажыддяўляедда праграма па закрыдді шахтаў (да 2000 г. іх застанедда 7) і скарачэнні здабычы вугалю ў 2 разы. Вядзедда здабыча лафты (7,5 млн. т, разам э газавым калдэнсатам), прыроднага газу (3,5 млрд. м3) на Вуктыльскім, Заходне-Тэбукскім, Усінскім і ілш. радовішчах. Нафтаперапр. з-д y г. Ухта, газаперапр. ў г. Саснагорск. Частка нафты і газу перадаедда ў Цэнтр. раён Расіі. Вытв-сдь элекграэяергіі пераважна на ЦЭЦ (Сыктыўкар, Інта, Варкута, Ухта). Пячорская ДРЭС. Здабыча тытанавых руд на Ярэгскім радовішчы. Машылабудаванне і металаапрадоўка спедыялізуюдда ла рамояде тракгароў, дызельных рухавікоў, рачлых суднаў, буд. машын, рухомага саставу чыгунак (Сыктыўкар, Варкута, Пячора, Ухта, Ілта, Мікунь). Вял. значэнле мае ляслая, дрэваапр. і дэлюлозяа-папяровая прам-сдь (16,6% прамысл. прадукдыі). Яла прадстаўлена ларыхтоўкай драўнілы (бас. рэк Вьмэгда, Мязень, Пячора), Сыкгыўкарскім лесапрамысл. комплексам (дэлюлозла-папяровая і кардолная вытв-сдь, гідролізны і фанерлы з-ды),

раманы І.Пысціна, В.Юхніна, Я.Рочава, Г.Фёдарава і інш. Лепшыя традыцыі нац. л-ры развіваліся і ў гады Вял. Айч. лесапілаваннем (Пячора, Сыктыўкар), вайны (зб-кі паэзіі І.Вавіліна «Ні кроку вытв-сцю мэблі (Сыкгыўкар, Ухта, Віназад», 1942; «Савецкі воін», 1944, і зінга), фанеры (Інта, Жэшарт) і драўняінш.). У пасляваен. перыяд з ’явіліся настружкавых пліт (Жалезнадарожны). творы пра гіст. мінулае, ваен. ліхалецце, Вытв-сць цэглы, цэменту, вапны, жалепасляваен. адраджэнне: аповесці Пысзабетонных вырабаў. Развіты мяса-маціна «Франтавыя дні і ночы» (1946), лочная, масласыраробная, хлебапякарФёдарава «У дні вайны» (1952), раманы ная, мукамольная прам-сць. У лёгкай Юхніна «Ярка-чырвоная стужка» (1941, прам-сці вылучаюцца швейная, гарбарпершы раман на мове комі), «Агні тунна-абугковая (Варкута, Сыкгыўкар, Індры» (ч. 1— 3, 1949— 57), Рочава «Два та), замшавая (Усць-Цыльма) вытв-сць. таварышы» (1951), гіст.-рэв. раманы Пад с.-г. ўгоддзямі каля 1% тэрыторыі, Фёдарава «На досвітку» (ч. 1— 3, 1959— y т л . пад ворывам каля 25%. Асн. галі62), «Бліскавіда» (1982) і інш. Тэмы рана сельскай гаспадаркі — жывёлагадоўбочага класа, урбанізацыі і інш. аддюсля. Гадуюць буйн. par. жывёлу (126,4 траваны ў зб-ках апавяданняў і аповестыс. галоў, 1995), свіней (71,7 тыс. гацей «Дзе ты, горад?» (1971, Дзярж. прэлоў), паўн. аленяў, птушку. 3 галін расмія Комі АССР 1972) І.Торапава, лінаводства вылучаецда вытв-сць бульзборніку вершаў «Яснае рэха тайгі» бы (235,9 тыс. т), агародніны (32,1 тыс.

(1970) і рамане «Чугра» (1981) Г.Юшкот), збожжавых (2,1 тыс. т) і кармавых ва, паэт. зб-ках «Нарадзіўся я на Поўкультур. Развіты паляванне, рыбалоўначы» (1960), «Блакітная тайга» (1972), ства, зверагадоўля. Гал. віды транспар«Снежная рэспубліка мая» (1977) А.Вату — чыг. і аўтамабільны. Даўж. чыгунеева і інш. Развіваецца літ.-знаўства нак 1,7 тыс. км, аўгадарог з цвёрдым (прады Ванеева, А М ікуш ава і інш.). На пакрыццём 9 тыс. км. Гал. чыгунка бел. мову перакладзены асобныя творы Котлас— Варкута з адгалінаваннямі на Куратава (перакладчык МАўрамчык). Вендзінгу, Троіцка-Пячорск і ЛабытАрхітэктура, выяўленчае і дэкаратыўнангі. Даўж. суднаходных шляхоў 3,1 на-прыкладное мастацтвы.’ На тэр. К. тыс. км. Гал. суднаходныя рэкі Вычэгда выяўлены мезалітычныя драўлядыя і і Пячора. Буйныя газаправоды: Вуккаменныя рэчы і пасудзіны, багата артыл—Ухта— Таржок («Ззянне Поўнадаментаваныя геам., зааморфнымі і анчы»), Пунга— Вукгыл— Ухга. нафтапратрапаморфнымі малюнкамі, касцяныя вод Усінск—Ухта— Яраслаўль. К. выволрылады эпохі бронзы і жалеза. Знойзідь нафту і нафтапрадукты, газ, камендзена шмат прадметаў «пермскага звяны вугаль, лес і лесаматэрыялы, рынага стылю» (1-е — пач. 2-га тыс. цэлюлозу, паперу, кардон, канцэнтраты н.э.): бродзавыя літьш культавыя выявы каляровых металаў. Увозіць машыны і рэальных і фадтаст. птушак і звяроў, абсталяванне, мінер. ўгнаенні, прадукфігуры чалавека (Усць-Вым, Усць-Ухта, ты харчавання і лёгкай прам-сці. БальПодчар’е — т.зв. Подчарамскі скарб). неалагічны курорт Сярогава. Разнастайныя ўпрышжадні вымскай Літаратура. Вытокі л-ры К., якая разкультуры (10— 14 ст.; Кічылькоскі і віваецда на комі-зыранскай і рус. моінш. могільнікі на р. Вым). Драўлядае вах, y багатым і разнастайным фальклодойлідства К. набліжада да лаўдочнары. Казкі, эпічныя і лірычныя песні, рускага: y 19 ст. пераважалі рубленыя прыпеўкі, паданні, галашэнні і інш.

1— 2-лавярховыя дамы да высокім ладтворы вуснай нар. творчасці пачалі збіклецці, да якіх прылягаў крыты 2-ларадь і запісваць рус. вучокыя ў 19 ст. вярховы двор. Цэрквы ставілі драўляПершыя помнікі пісьменства К. адноныя (шатровая капліца Параскевы Пятсяцца да 14— 16 ст. Заснавальнік пісьніды ў в. Крывое Удорскага р-на, 18 мовай л-ры К. — паэт-дэмакрат 19 ст. ст.) і муравальм (Стафана Пермскага ў І.Куратаў. Асн. жанры л-ры — паэзія і Усць-Вымі, 1759). У 1930-я г. разгарнудраматургія — вызначыліся ў пач. 20 лася буд-ва ў Сыктыўкары, узнікалі ност. У 1920-я г. плённа развівалася паэ- выя гарады (Варкуга, Ухта, Інта, Пячозія (М Лебедзеў, В Лы ткін, В.Савін, ра і ідш.). 3 сярэдзіны 1950-х г. узвоB. Чысталёў). Каля вытокаў драматургіі дзяцца довыя жылыя раёны, грамадскія творы М.Папова (сац.-быт. п ’есы пра будынкі: Рэсп. муз. т-р (1968, арх. дарэв. жыццё вёскі), Лебедзева (аўтар АТурчанінаў), гасцініца «Сыктыўкар» першага на нац. мове драм. твора, вер(1980, арх. А Р акін і інш.) y Сыктыўкашавана-муз. камедый паводле фалькл. ры. Традыц. віды нар. мастадгва: узоматываў, твораў пра гіст. мінулае і су- рыстае ткацтва, вышыўка, вязанне, вычаснасць). Прадаўжальнікам традыцьгй раб футравага адзення і абугку, аздоблеy нац. драматургіі стаў М Дзьяканаў ных мазаікай і аплікацыяй з футра і ка(п’есы «Глыбокая запань», 1940, з ляровага сукна, выемчатая трохгранная C. Ярмоліным; «Вяселле з пасагам», разьба на драўляных прадметах, пляпаст. 1940, Дзярж. прэмія СССР 1951; цедде з бяросты. Развіццё прафес. вы«Залаты медальёд», 1971). Нарысы і яўл. мастацтва звязана з дзейнасцю граапавяданні пісаў Чысталёў. 1930— 50-я фіка В.Палякова. У 1930-я г. працавалі г. — перыяд станаўлення жанравай і графік М.Бязносаў, тэатр. мастакі тэматычна разнастайнай л-ры. У 1934 В.Малахаў, В.Баусаў. У 1950— 80-я г. створана аддзяленне Саюза пісьменні- развіваліся быт. жанр, партрэт (М .Ж ыкаў рэспублікі К. Найб. развіцдё атры- лін, В.Поснікаў), пейзаж (С.Торлапаў), малі творы эпічнага жанру: аповесці і нацюрморт (Е.Ярмодіна, A. i В. Куліко-

396_____________________ к о м і

вы). Пашырэнне атрымалі скульптура (Ю.Барысаў), гравюра, кніжная графіка. У 1943 створаны Саюз мастакоў, y 1958 — Саюз архітэктараў К. Музыка комі да 1917 ісдавала ў вуснай традыцыі. Муз. фальклор уключае абрадавыя, лрац., сямейна-быт., лірычнш, эпічныя, дзіцячыя лесні, балады, прыпеўкі. Пашыраны сбльныя і хар. спевы, звычайна 2— 3-галосыя. Сярод нар. інструмедтаў: сігудэк (3-струнны смычковы і шчыпковы), чыпсаны і пэляны (дудкі, разнавідласць шматствольных флейт), этыка пэлян (аднастволыш дудка), сюмэд пэляд (берасцяная дудка з ладвойным язычком), сярган (бразготка), тотшкэдчан (калатушка) і інш., a таксама рус. балалайка і гармонік. На асдове муз. фальклору далісаны нац. творы: муз. драма «Усць-Куломскае паўстадде» А.Варандова (1942), «Юбілейная кантата» С.Кандрацьева (1946), огіеры «Навальніца над Усць-Куломам» ГДзехдярова (1960), «Домна Калікава» БАрхімандрытава (1967), «На Ілычы» Я.Перапяліцы (1971); балет «Лясны чалавек» (1961), аперэта «Песні да зорак» (1963) Пераляліцы і інш. У розных жанрах працуюць кампазітары М.Герцмад, П.Чысталёў, А.Рочаў, А.Осіпаў і інш. Дзейнічаюць: Рэсп. муз. т-р (з 1958), філармонія (з 1939), Дзярж. ансамбль песні і танца «Ранішні досвітак» (з 1939); муз. вучылішча (Сыктыўкар), муз. школы. У 1978 створаны Саюз кампазітараў К. Літ:. Мсторня комм лятературы. T. 1—3. Сыкгывкар, 1979—81; Г р в б о в а Л.С. Декорагавно-прнкладное нскусство народов Комв. М., 1980; О с н п о в А О комв музыке н музыкантах. Сыктывкар, 1969; Ч в с т a л е в П.Н. Комн народные музыкальные ввсгрументы. Сыктывкар, 1984; Ч н с т а л е в П.Й., С к л я р Н.Г. Комв народные танцы. Сыктывкар, 1990. П.І.Рогач (прырода, гаспадарка).

KÔM1 (устарэлая дазва з ы р a н е), народ, карэднае насельніцтва Рэспублікі Комі (292 тыс. чал.), усяго ў Рас. Федэрацыі 336 тыс. чал. (1992). Гавораць на комі-зыранскай мове. Вернікі лераважна драваслаўныя.

KÔMI MÔBA, гл. Комі-зыранская мова, Комі-пярмяцкая мова. К О М ІВ А Я Ж 0Р (франц. commis voyageur), раз’язды лрадстаўнік (агент) гандл. фірмы, збытавы пасрэднік, які прапануе пакупнікам тавары па ўзорах, каталогах і да т.п., што знаходзяцца нры ім. Mae права атрымліваць за тавары плату і ўстанаўліваць ла ёй тэрміны. Узоры тавараў, якія знаходзяцца пры ім, падлягаюць, як правіла, мытнаму абклададню пры ўвозе ў дадзеную краіну. У некаторых выладках мытныя ію іш ііны вяртаюцца яму пры зваротным вывазе ўзораў з краіды. K., y адрозненне ад агента, камісіянера або дылера, не можа быць самастойнай юрыд. асобай і де ладлягае гандд. рэгістрацыі. У.Р.Залатагораў.

K Ô M I-ЗЫРАНСКАЯ MÔBA, адна з лермскіх моў (галіна фінаугорскіх моў). Пашырана ў Рэслубліцы Комі, часткова

на Кольскім п-ве, y Ямала-Н енецкай і Ханты-Мансійскай аўт. акругах Расіі. Дыялекты: прысыктыўкарскі (аснова літ. мовы), ніжневычагодскі, верхневычагодскі, сярэднесысольскі, верхнесысольскі, вымскі, лузкалецкі, іжамскі, пячорскі, удорскі. У адрозненне ад роднаснай ёй комі-пярмяцкай мовы характэрна захаванде гука «л» ва ўсіх дыялектах, націск на 1-м складзе, клічная форма назоўнікаў на -ой. У марфалогіі — адзінае скланенне і спражэнне. У лексіцы шмат аднаскладовых слоў. Да пач. 20 ст. ÿ комі-зыран не было адзінай ліг. мовы (рэліг. л-ра выдавалася на дыялекгах). Літ. мова склалася пасля 1917. Пісьменсгва створана місіянерам Сгафанам Пермскім y 2-й пал. 14 ст. У 17 ст. выцеснена пісьменствам на аснове славяна-рус. графікі.

3 1918 выкарыстоўваўся рус. алфавіт, з 1920 — са значна змененымі графемамі, з пач. 1930-х г. — лац., з канца 1930-х г. рус. графіка з увядзеннем дадатковых літар «і», «о». Л і т Совремемный комм язык. Ч. 1—2. Сыкгывкар, 1955—64.

KÔMIKC (англ. comics ад comic камічны, смешны), серыя паслядоўна размешчаных малюнкаў з уключанымі ў іх невял. тэкстамі, якая стварае закончанае апавяданне; адзін з пашыраных жанраў масавай культуры. Дыялогі звычайна кампануюцца ў спецыфічныя для К. «аблокі», якія цягнуцца з рота лерсанажаў, зрэдку пішуцца пад малюнкам. Вытокі K. ў гравіраваных ілюстрацыях 15 ст. Як спецыфічная галіна графікі вядомы з сярэдзіны 19 сг. ў работах некаторых еўрап. мастакоў Канчаткова сфарміраваўся ў канцы 19 ст. ў ЗША, дзе ў гумарыстычных часопісах, ілюстраванай л-ры і прэсе пачалі ствараць «палосы» К. Паступова з’явіліся і самаст. брашуры-К. 3 пач. 1930-х r. y К. актыўна выкарыстоўваюцца тэмы і прыёмы кінематаграфіі (буйны план, контражур і інш ). У 2-й пал. 1960-х г. пад уплывам хіпі пашырыліся вострасатыр. паліт. К. Сучасныя К. паводле тэматыкі падзяляюцца на гумарыстычныя, казачныя, фантаст., міфалагічныя, К. «жахаў», «вестэрны» і інш. Часта К. ў спрошчаным выглядзе перадаюць змест літ. твораў, фільмаў, выдумляюць новыя прыгоды для іх персанажаў. На аснове некаторых папулярных К. (напр., «Бэтмэн») ствараюцца кінафільмы. На Беларусі ў выглядзе К. нярэдка афармляюцца кароткія апавяданні і сатыр. гісторыі ў часопісах, кнігах для дзяцей. С.У.Пешын. К 0М І-П Я РМ Я Ц К А Я

АЎТАН0МНАЯ

АКРЎГА, y складзе Пермскай вобл. Рас. Федэрацыі. Утворана 26.2.1925 як КоміПярмяцкая нац. акруга, з 1991 сучасная назва. Размешчана ў Перадураллі, y верхнім цячэнні р. Кама. Пл. 32,9 тыс. км2. Нас. 154 тыс. чал. (1997), гарадскога 30%. Цэнтр — г. Кудымкар. Гар. ласёлкі: Гайны, Майкар, Пожва (гл. карту да арт. ІІермская вобласць). П р ы р о д а. Паверхня хваліста-раўнінная. На ГІн Паўн. Увалы (выш. да 270 м), на 3 — Верхнякамскае ўзв. (выш. да 280 м). Карысныя выкапні: буд. матэрыялы (мергель, пясок, гліна), торф. Клімат кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. ад -15 да -17 °С, ліп.

1 7 — 1 8 °с. Ападкаў 500— 550 мм эа год. Гал. рака — Кама з прытокамі Каса, Іньва, Вясляна. Глебы падзолістыя, на Пд дзярнова-падзолістыя. 80% тэрыторыі пад таеж ньм і лясамі (хвоя, елка, лістоўніца, піхта). Гал. прамысл. звяры: вавёрка, зайды русак і бяляк, куніца, діс; з птушак — рабчык, цецярук, глушэц. Гаспадарка. Асн. галіна прам-сці — лясная і дрэваапр. (нарыхтоўка драўніны, лесапілаванне, мэблевая і бандарная вытв-сць, лесахімія). Вытв-сць дзелавой драўніны 667 тыс. ыльных м , піламатэрыялаў 56 тыс.

(1996). Металаапр. (элекграпрыборны, чыгуналіцейны, рамонтна-мех. з-ды ў г. Кудымкар), харч. і лёпсая прам-сць. Вытв-сць буд. матэрыялаў. С.-г. ўгоддзі займаюць 362 тыс. га, y т.л. ворных зямель каля 70%. Вырошчваюць (тыс. т, 1995): збожжавыя (авёс, жыта, яравая пшаніца) — 55,1, бульбу — 103,4, агародніну — 29,5, кармавыя культуры. М яса-малочная жывёлагадоўля. Гадуюць (тыс. галоў): буйн. par. жывёлу — 70,3, свіней — 21,3, авечак. Пушны промысел. Транспарт пераважна аўтамаб. і рачны. Даўж. аўгадарог з цвёрдым пакрыццём 2,2 тыс. км. Гал. аўтадарога Кудымкар— Гайны. Суднаходства па р. Кама. Л.В.Лоўчая.

коммуннст

397

(1983). Скончыла Ленінградскае харэаграфічнае вучылішча (1957; y 1971— 78 выкладала ў ім), балетмайстарскае аддз. Ленінградскай кансерваторыі (1984). У 1957— 88 салістка Ленінградскага т-ра оперы і балета імя Кірава. Педагог Марыінскага т-ра (з 1979) і Санкт-Пецярбургскай кансерваторыі (з 1987, праф. з 1994). У яе творчасці віртуозная дасканаласць тадца слалучалася з яркім акцёрскім талентам. Сярод створаных ёю вобразаў: Аўрора, Адэта-Адылія («Слячая прыгажуня», «Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага), Кітры, Нікія («Дод Кіхот», «Баядэрка» Л.Мінкуса), Пахіга («Пахіта» Э.Дэльдэвеза), Жьізэль («Жызэль» ААдана), Раймонда («Раймонда» А.Глазунова), Эсмеральда («Эсмеральда» Ц.Пуні), 7-ы вальс («Ш алэдіяна» на муз. Ф .Ш апэна), Ж ар-птушка («Жарлтушка» І.Стравінскага), Асіят («Гаран-

К 0М І-П Я Р М Я Ц К А Я MÔBA, адна з пермскіх моў (галіна фінаугорскіх моў). Блізкароднасная комі-зыранскай мове. Пашырана ў К омі-Пярмяцкай аўт. акрузе, Кіраўскай і Пермскай абл., розных раёнах Сібіры (Расія). Mae 4 гаворкі: паўд. (кудымкарска-інвенскі, ніжнеінвенскі, онькаўскі, нердвінскі дыялекты), паўн. (качэўскі, касінска-камскі, мысаўскі, верх-луп’інскі дыялекты), верхнякамскую і комі-язвінскую. Характэрны дыялекгы, якія не маюць гукаў «л», «в», марфалагізацыя і фаналагізадыя націску, знікненне спрадвечных лічэбнікаў. Літ. мова пачала складвацца з 1918. Пісьменства з 1918 на аснове рус. графікі, з 1920 са значна змененымі графемамі, з пач. 1930-х г. — лац., з канца 1930-х г. — рус. графіка з увядзеннем дадатковых літар «і», «о». Л і т Комл-пермяцклй язык. Кудымкар, 1962. Г.Комлева ў ролі Нікіі.

« К 0 М ІШ Э 0 П Е Р » (ням. Komische Орег камічная опера), нямецкі оперны тэатр y Берліне. Засн. ў 1947 рэж. В Фельзенштайнам як альтэрнатыўны традыц. огіернаму т-ру. Адкрыўся спектаклем «Лятучая мыш» І.Штрауса. ІІершы значны спектакль т-ра — опера «Кармэн» Ж .Бізэ (1949). У 1965 створана балетная трупа (арганізатар і маст. кіраўнік балетмайстар Т.Ш ылінг). У рэпертуары пераважаюдь найлепшыя творы сусв. опердай і балетнай музыкі. У розды час y т-ры лрацавалі дырыжоры О.Клемперэр, К.Мазур, Р.Ройтэр, рэжысёры Х.Рукерт, Х.Бонет, І.Герц, В.Керстэн і інш.

ка» М.Кажлаева; Дзярж. прэмія Расіі імя М.Глінкі 1976), Мехменэ Бану («Легенда аб каханні» А.Мелікава), Гасладыня Меднай гары («Камедная кветка» С.Пракоф’ева), Сары («Сцежкаю грому» К.Караева), Дзяўчына («Ленінградская сімфонія» на муз. Дз.Ш астаковіча). Здымалася ў тэлефільмах-кадцэртах, тэлеэкранізацыях балетаў. Ставіць балеты ў Расіі і за мяжой. Прэміі Міжнар. кодкурсу артыстаў балета ў Варне (1966, Балгарыя), Усесаюзнага конкурсу новых харэагр. думароў (1967). Літ:. Б ы с т р о в П. Г.Комлева. Л., 1984.

KÔMJIEBA Габрыэла Трафімаўна (н.

27.12.1938, С.-Пецярбург), расійская артыстка балета, ледагог, балетмайстар. Нар. арт. Расіі (1975). Нар. арт. СССР

«КОМ М УНЙСТ БЕЛОРЎССНН» , тэарэтычны і паліг. часопіс ЦК КПБ. Выдаваўся ў маі 1922 — верасні 1991 штомесяц y Мінску. Да 1925 даз. «Вперёд»,

398

КОМПАС

y студз.—лют. 1927 — «Весткі Цэнтральнага Камітэта Камуністычнай лартыі (бальшавікоў) Беларусі», з сак.

1927 — «Бальшавік Беларусі» (на бел. мове, з вер. 1948 на бел. і рус. мовах), з ліст. 1952 — «Камуніст Беларусі» (да 1965 на бел. і рус. мовах). Прапагандаваў ідэі марксізму-ленінізму, асвятляў пытанні тэорыі і практыкі камуніст. будаўнідтва, прапагандаваў вопыт парт.арганізац. і ідэалаг. работы К П Б, практыкі кіраўніцгва гасп. і сац.-культ. жыцдём y рэспубліцы. Друкаваў матэрыялы з ’ездаў КПСС і КПБ, пленумаў Ц К лартыі, артыкулы парт., сав. і гасп. дзеячаў, вучоных, пісьменнікаў, публіцыстаў па пытаннях дзярж. будаўнідтва, навук. сацыялізму, філасофіі, гісторыі, паліт. эканоміі, л-ры і мастацгва. Ш эрагу публікацый уласцівы вульгарна-сацыялагічны дадыход, адсутнасць крытычнага погляду, суб’ектывізм і дагматызм. Змяшчаў матэрыялы пра падзеі міжнар. жыцця, сувязі Беларусі з замежнымі краінамі, публікаваў рэцэнзіі і водгукі на новыя кнігі, рабіў агляды рэсп. перыяд. выданняў. Выйшла 800 нумароў. Э.А.Ліпецкі.

Да арт. Компас. Горны компас. К 0М П А С (ням. Kompass, італьян. compasso ад compassare вымяраць крокамі), прылада, якая паказвае напрамак геаграфічнага (сапраўднага) або магаітнага мерыдыяна. Служыць для арыентавання на мясцовасці адносна напрамкаў свету. Выкарыстоўваецца ў марской навігацыі, авіятранспарце, геадэзіі, горнай, ваеннай справе і інш. Адрозніваюць магнітны (у т.л. горны), механічны (гіракомпас), радыёкомпас і астракомпас.

KÔMIIAC (лац. Pyxis), сузор’е Паўд. паўшар’я неба. Найб. яркая зорка a К. мае бляск 3,7 візуальнай зорнай велічыні. На Беларусі відаць зімой і вясной. Гл. Зорнае неба. К 0М П А С Н Ы Я РАСЛІНЫ, расліны, лісце якіх размешчана ў напрамку П н— Пд. Лісце К.р. y поўдзень паварочваец-

ца рабром да сонечнага святла. Інтэнсіўнасць фотасінтэзу пры гэтым не зніжаецца, але расліны пазбягаюць празмернага выпарэння вады і перагравання. Звычайна трапляюцца ў стэпах, паўпустынях і інш. месцах з моцнай інсаляцыяй. Напр., y Аўстраліі — эўкаліпты, y Паўн. Амерыцы — сільфіум. На Беларусі ў агародах, на пустках і ў садах расце салата компасная (Lactuca serriola) — двухгадовая расліна сям. складанакветных выш. 60— 120 см з бледна-жоўгымі кветкавымі кошыкамі і лісцем, павернутым рабром да сонца. К 0М П Л Е К С (ад лац. complexus сувязь, спалучэнне) ў п с і х а л о г і і , злучэнне асобных псіхічных працэсаў y цэлае, якое адрозніваецца ад сумы сваіх элементаў. У такім сэнсе паняцце К. выкарыстоўвалі прадстаўнікі розных псіхал. канцэлцы й і тэорый. Яго сутнасць спецыфічна тлумачылася ў псіхааналізе З.Фрэйда, які разглядаў К. як групу разнародных псіхічных працэсаў, аб’яднаных адзіным моцным эмацыянальным перажываннем — афектам. Фрэйд вылучаў т.зв. К. Эдыпа, які ўзнікае ў раннім дзяцінстве і праяўляецца ў непрыхільных адносінах дзідяці да аднаго з бацькоў свайго полу і эратычнай прыхільнасці да другога процілеглага полу. У індывідуальнай псіхалогіі А.Адлера выкарыстоўваліся паняцці «К. непаўнацэннасці» (глыбокае ўсёпаглынальнае пачуцце ўласнай фіз. ці псіхал. непаўнацэннасці ў параўнанні з інш. людзьмі) i «К. перавагі» (тэндэнцыя пераболыпваць сваю асабістую значнасць). К.Г.Ю нг y сваёй аналітычнай псіхалогіі лічыў К. своеасаблівым цэнтрам душэўнага жыцця кожнага чалавека, адносна аўтаномным псіхічным утварэннем, якое складаецца з разнастайных (найчасцей неўсвядомленых) эмоцый, пачуццяў і значна ўплывае на свядомасць і дзейнасць людзей. Нярэдка К. выклікаюць разнастайныя адхіленні ў паводзінах чалавека, што праяўляецда ў памылковых дзеяннях, y неўратычных рэакцыях, неадчэпных ідэях і інш. Э. С.Дубянецкі. К 0М П ЛЕКСН АГА ВЫКАРЫСТАННЯ В 0Д Н Ы Х РЭСЎРСАЎ ЦЭНТРАЛЬНЫ НДІ М і н і с т э р с т в а прыродных р э с у р с а ў і аховы навакольнага асяроддзя Р э с п у б л і к і Б е л а р у с ь . Засн. ў 1961 y Мінску. Да 1991 — галаўная арг-цыя па праблемах выкарыстання водных рэсурсаў y СССР. 3 1992 — галаўная арг-цыя па рацыянальным выкарыстанні і ахове водных рэсурсаў на Беларусі. Асн. кірункі навук. дзейнасці: комплексная ацэнка стану і прагноз змянення водных рэсурсаў y звычайных ўмовах і парушаных y выніку гасп. дзейнасці; ацэнка ўплыву забору падземных і паверхневых вод на экалагічны стан прылеглых тэрыторый; распрацоўка мерапрыемстваў па ахове водных рэсурсаў ад іх вычарпання і забруджвання; гідраэкалагічнае абследаванне гасп. аб’екгаў, экспертыза тэхналогій і праекгаў, якія здольны аказваць уплыў

на стан водных аб’ектаў; распрацоўка праграмнага забеспячэння, геаінфарм. тэхналогій, мадэліраванне; вядзенне дзярж. воднага кадастра і маніторынгу; экалагічная сертыфікацыя, аўдыт і менеджмент y галіне выкарыстання і аховы водных рэсурсаў і інш. М.М. Чарапанскі. К 0М П Л Е К С Н Ы АТЛАС, сістэматыэаваны збор узгодненых і ўзаемадапаўняльных карт, якія даюць шматбаковую характарыстыку тэрыторыі (акваторыі). Уключае розныя па тэматыцы карты: агульныя геаграфічныя, геалагічнш, тэктанічныя, геамарфалагічныя, глеб, кліматычныя, ландшафтныя, насельніцтва, эканомікі і інш. У залежнасці ад задач, якія вырашаюцца, комплексы карт могуць аб’ядноўвацца адпаведна пэўнай тэрыторыі або патрэб асобнш галін нар. гасладаркі ді н.-д. лытанняў. Гл. таксама Атлас геаграфічны.

КОМ ПЛЕКСНЫ Я З Л У Ч б н Н І, к а ардыдацыйдыя злучэнні, злучэнні, якія маюць катыённы, аніённы або дейтральны комллекс, што складаецца з цэнтр. атама ці іона (комплексаўгваральніка) і злучаных з ім атамаў, іонаў ці малекул — лігандаў. Колькасдь атамаў, депасрэдда злучадых з комплексаўгваральнікам — каардына- 1 цыйны лік — звычайна перавышае велічыню яго спінавай валентнасці. Узаемадзеянде ламіж цэнтр. атамам і лігандамі бывае донарна-акцэптарнае (гл. Каардынацыйная сувязь), іон-іоннае ці іондылольнае. Комплексаўтварэнне лайб. характэрна для пераходных металаў. Комплексы бываюць электранейтральныя (напр., карбанілы металаў, y якіх нейтральныя атамы металаў злучаны з атамамі вугляроду карбанільных груп) ці ўяўляюць сабой дадатма або адмоўна зараджаныя іоны, налр., j комплексны катыён [Cu(NH3)4]2+; комплексны аніён [Fe((2N)6]3 . У састаў К.з. комплексныя іоны ўваходзяць разам з процііёнамі, напр., ICu(NH3)41C12 хларыд тэтраамін медзі(ІІ); K3(Fe(CN)6] гексацыянаферат(ІІІ) калію. У жыных арганізмах К.з. прысутнічаюць y выглядзе вітамінаў, ферментаў — комплексаў металаў (жалеза, медзі, магнію, марганцу, кобальту, малібдэну) з бялкамі. Літ:. Б е р с у к е р Н.Б. Элекгронное строенве в свойства коордннацнонных соедішеннй. 3 нзд. Л., 1986; К о с т р о м н н а Н . А , К у м о к В . Н . , С к о р в к Н.А Хнмвя коордававдіонных соеднненнй. М., 1990. В.В Свірыдаў. К 0М П Л Е К С Н Ы Я KÀPTbl, паказва юць лекалькі ўзаемазвязаных з ’яў (або ўласцівасцей адной з ’явы), але кожную асобна (ва ўласдых лаказчыках). Да іх адносяцца, налр., тапаграфічныя карты, сінаптычныя карты. К 0М П Л Е К С Н Ы Я ЎГНАЁННІ, угнаенні, якія маюць 2— 3 пажыўныя элементы, лайб. леабходныя для раслін (азот і фосфар, азот і калій, фосфар і калій ці 3 элементы разам). У састаў К.ў. часам уключаюць і мікраэлементы (бор, марганец, медзь і інш.). У асн. К.ў. — высокакадцэдтраваныя ўгдаенні, якія выкарыстоўваюць пад усе с.-г. культуры.

К.ў. падзяляюць на складаныя, змяшаныя і складаназмяшаныя. С к л а д а н ы я К.ў. — асобныя солі, абодва іоны якіх маюць пажыўны элемент (напр., фасфаты амонію; гл. Амафос, Дыамафос), ці ўгнаенні, атрыманыя сумеснай крышталізацыяй ці сплаўленнем некалькіх солей (напр., нітрафос, нітрафоска). Асн. сыравіна для выгв-сці складаных К.ў. — газаладобны і вадкі сінт. аміяк, чыстыя фосфарная і аэотная к-ты, хларыд калію, сінт. мачавіна. З м я ш а н ы я К.ў. — мех. сумесь грануляваных простых тукаў. Рыхгуюць іх непасрэдна ў гаспадарках ці на вял. складах. С к л а д а н а з м я ш а н ы я К.ў. атрымліваюць грануляваннем сумесей гатовых простых угнаенняў пасля іх хім. апрацоўкі фосфарнай ці сернай к-тамі і аміякатамі. На Беларусі складаныя (амафос, аманізаваны суперфасфат) і складаназмяшаныя К.ў. (азотна-фосфарна-калійныя) з рознымі суадносінамі пажыўных рэчываў вырабляюць на Гомельскім хімічным заводзе. Гл. таксама Вадкія ўгнаенні, Мінеральныя ўгнаенні. Р.У.Васілюк. К 0М П ТА Н (Compton) Артур Холі (10.9.

1892, г. Вустэр, штат Агайо, ЗШ А — 15.3.1962), амерыканскі фізік. Чл. Нац. АН ЗШ А (1927) і шэрагу замежных АН. Скончыў Прынстанскі ун-т (1914). У 1920— 23 і 1953— 61 праф. ун-та Вашынгтона ў г. Сент-Луіс (у 1945— 53 рэкгар); y 1923— 45 праф. Чыкагскага ун-та. Навук. працы па атамнай і ядз. фізіцы, фізіды рэнтгенаўскіх і касм. прамянёў. Адкрыў эфект змены даўжыні хвалі рэндгенаўскага выпрамянення з прычыны рассеяння яго электронамі рэчыва (Комптана эфект). Выявіў поўнае ўнутранае адбіццё рэнтгенаўскіх прамянёў. Адкрыў шыротны эфекг касм. прамянёў, які сведчыць пра іх карпускулярную прыроду. Удзельнік стварэння атамнай бомбы. Нобелеўская прэмія 1927. КбМПТАНА ЭФЕКТ, павелічэнне даўжыні хвалі эл.-магн. выпрамянення (рэнтгенаўскага і у-выпрамянення) пры рассеянні яго на свабодных або слаба звязаных элекгронах. Назіраецда таксама і пры рассеянні эл.-магн. хваль на пратонах, нейтронах, атамных ядрах. Адкрыты А.Комптанам y 1923. Закон захавання энергіі-імпульсу пры дастасаванні да працэсу рассеяння на вугал v фатона на электроне масы m дае магчымасць вызначыць павелічэнне даўжыні хвалі фатова: А \ = ^ (1 —cosv), дзе — комптанаўская даўжыня хвалі элекгрона. ДЯ. не залежыць ад першапачатзсовай даўжыні хвалі Я. і найбольшая пры рассеянні назад (v л) Доследы Комптана, якія пацвердзілі гэтыя вывады, сталі доказам квантавай прыроды святла. КОМПТАНАЎСКАЯ ДАЎЖЫНЯ XBÂЛІ, фізічная велічыня, якая мае размернасць даўжыні і вызначае вобласць праяўлення рэлятывісцкіх квантавых эфектаў. Для элементарнай часціды з масай Л h т К.д.х. Лв = — , дзе Н = — — пастатс 2п янная Планка, с — скорасць святла ў вакууме. Назва звязана з тым, што Хо вызначае змену даўжыні хвалі эл.-магн. выпрамянення ў Комптана эфекце на адпаведнай часціцы.

К 0 М С Е Н ІЧ Ы , вёска ў Круглянскім р-не Магілёўскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 13 км на ПдУ ад г.п. Круглае, 65 км ад Магілёва, 31 км ад чыг. ст. Талачын, каля шашы Магілёў— Круглае (2 км). 608 ж., 227 двароў (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аіггэка, камбінат бьп. абслугоўвання, аддз. сувязі, царква. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. «К ОМ СО М 0Л БСКАЯ ІІРАВДА», ма савая грамадска-паліт. газета. Выдаецца з мая 1925 y Маскве на рус. мове. Выходзіць 5 разоў на тыдзень. Асвятляе міжнар. падзеі, грамадска-паліт., эканам., культ. жыдцё краіны. Публікацыі, звязаныя з развіццём л-ры, культуры, мастацтва, спорту і інш., адметныя шматжанравасцю, акгуальнасцю, элеменгамі займальнасці. Mae штотыднёвы спецвыпуск на 32 старонках, з іх 12 — інфармацыйны матэрыял па Беларусі. Са студз. 1999 выходзіць пад назвай «Комсомольская правда в Белорусснн». КОН Ігар Сямёнавіч (н. 21.5.1928, С.-І Іецярбург), расійскі філосаф, сацыёлаг і псіхолаг. Д -р філас. н. (1960), праф. (1963). Скончыў Ленінградскі пед. ін-т (1947). Працаваў y многіх ВНУ і НДІ, y 1975— 93 y Ін-це этналогіі і антрапалогіі РАН. Даследуе праблемы гісторыі зах. сацыялогіі, тэорыі асобы і самасвядомасці, псіхалогіі юнацкага ўзросту, антрапалога дзяцінства і сексалогіі. Філас. праблемы быцця чалавека разглядае на матэрыяле спец. навук пра чалавека і грамадства, праводзіць ідэю інтэрдысцыплінарнасці.

Te:. Познтнвнзм в соцнолопга. Л., 1964; Открыгае «Я». М., 1978; Пснхологня юношеского возраста. М., 1979; Ребенок н обшество. М., 1988; Введенне в сексологню. 2 нзд. М„ 1990; Вкус запретного плода. М., 1991 КОН (Коп) Фелікс Якаўлевіч (30.5.

1864, Варшава — 28.7.1941), дзеяч польскага і рас. рэв. руху. 3 1882 чл. партыі «Пралетарыят». У 1884 арыштаваны, 8 гадоў зняволення адбываў на Карыйскай катарзе (Забайкалле). 3 1906 адзін з кіраўнікоў П ольскай сацыяліст. партыі-лявіды. У 1917— 22 на парт. і сав. рабоце на Украіне, y т.л. ў 1921 сакратар Ц К КП Украіны. Адначасова ў 1919— 30 чл. Польскага бюро пры Ц К ВКП(б), y ліп.— жн. 1920 чл. Польскага рэвалюцыйнага камітэта (Беласток). У 1922— 23 сакратар Выканкома Камуністычнага Інтэрнацыянала; з 1924 чл., y 1927— 35 нам. старшыні інтэрнацыянальнай кантрольнай камісіі. Рэдактар газ. «Красная звезда» (1925— 28), час. «Каторга й ссылка». (1927— 29), «Наша страна» (1937—41) і інш. Чл. калегіі Наркамасветы РС Ф С Р (1930— 31), старшыня Усесаюзнага радыёкамітэта (1931—-33), заг. аддзела музеяў Наркамасветы РСФ СР (1933— 37). Быў чл. ВЦВК і ЦВК СССР. Аўтар твораў па гісторыі рэв. руху.

KÔHA (Копо) Томас (н. 17.6.1930, г. Ганалулу, ЗШ А), амерыканскі спартсмен (цяжкая атлетыка). Выступаў y

399

КОНАН

лёгкай, паўсярэдняй і сярэдняй вазе. Чэмпіён ХУ (1952, Хельсінкі), XVI (1956, г. Мельбурн, Аўстралія) і сярэбраны прызёр XVII (1960, Рым) Алімп. гульняў. Чэмпіён свету (1953— 55, 1957— 59). Пераможца Панамер. гульняў (1955, 1959, 1963). Устанавіў 24 сусв. рэкорды, y т.л. 8 y трохбор’і. «К0НАДНІ», ілюстраваны літ.-маст. часопіс бел. эміградыі ў ЗША. Выдаваўся Беларускім інстытутам навукі і мастацтва ў Нью-Йорку на бел. мове ў 1954— 55, 1958 і 1963 (выйшла 8 нумароў, № 5—6 здвоеныя). Друкаваў даэзію, прозу, літ. крытыку, ггубліцыстыку бел. эмігранцкіх пісьменнікаў, хроніку літ. і навук. жыцця, дераклады з ням., укр. і польскай літаратур, рэпрадукцыі карцін М.Сеўрука, П.Мірановіча, М.Навумовіча і інш. К 0Н А К РЫ (Conakry), горад, сталіца Гвінеі. Размешчаны на в-ве Тамбо (злучаны з мацерыком дамбай) і л-ве Калум. Адм. ц. вобласці Конакры. 1558 тыс. ж. (1997, з прыгарадамі). Порт на Атлантычным ак. Чыг. стандыя. Міжнар. аэралорт. Гал. эканам. цэнтр краіны, дзе засяроджана болыдасць прадпрыемстваў апрацоўчай лрам-сці (харч., тэкст., хім., металаадр., дрэваалр.). Праз порт ідзе б.ч. знешняга гандлю Гвінеі (вываз гліназёму, бананаў, кавы, ананасаў і інш.). Політэхн. ін-т. Нац. музей. У лрыгарадзе — Бат. сад. Засн. французамі ў 1884 на месцы вёскі, якая належала народу сусу. 3 1891 сталіца пратэктарата, з 1893 — калоніі франц. Гвінея. Пасля 2-й сусв. вайны цэнтр нац.-вызв. руху. У 1950-я г. пачала развівацца прам-сць.

3 1958 сталіца Гвінейскай Рэслублікі.

KÔHAH Уладзімір Міхайлавіч (н.

23.4.1934, в. Вераскава Навагрудскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. філосаф,

АК ом птав

У.М.Конан.

гісторык, літ. крытык. Д-р філас. н.

(1982). Скончыў БДУ (1959). 3 1962 y ін-це філасофіі і права АН Беларусі, з 1991 заг. аддзела Нац. навук.-асв. цэнтра імя Ф.Скарыны. Даследуе тэарэтыка-метадалагічныя драблемы філасофіі і культуралогіі, гісторыю эстэт. думкі, лытанні фалькларыстыкі і літ.-знаўства Беларусі. Дзярж. прэмія Беларусі 1984 за цыкл работ ла гісторыі філас. і грамадскай думкі Беларусі (апубл. ў 1973— 80).

400

КОНАНАЎ

Тв.. Развіддё эстэтычнай думкі ў Беларусі (1917—1934 іт.). Мн., 1968; Демократнческая эстетнка Белорусснн (1905—1917 гг.). Мн., 1971; Лдам Бабарэка: Крыгыка-біягр. нарыс. Мн., 1976; Or Ренессанса к классшцпму: (Становлспнс эстет. мыслн Белорусснн в XVI—XVIII вв.). Мн., 1978; Ля выгокаў самапазнання: Сганаўленне духоўных каштоўмас цей y святле фальклору. Мн., 1989; Боская і людская мудраспь: (Францішак Скарына: жыццё, творчасць, светапогляд). Мн., 1990; Святло паэзіі і цені жыцця: Лірыка Максіма Багдановіча. Мн., 1991. К0НАНАЎ Міхаіл Дзмітрыевіч (23.1.1906, г.п. Бобр Крупскага р-на Мінскай вобл. — 10.5.1972), Герой Сав.

М.Дз.Конанаў.

Саюза (1945). Скончыў лснінградскія хіміка-тэхнал. ін-т (1937), Вышэйшую афідэрскую бранятанк. школу (1951). Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Ленідградскім, 1-м Бел. франтах. Удзельнік абароны Ленінграда, баёў y Эстоніі, Польшчы, Германіі. Камандзір танк. батальëna К. вызначыўся ў студз. 1944 y Ленінградскай вобл. і пры вызваленні г. Скернявіцы (ГІольшча). Да 1959 y Сав. Арміі.

KÔHAH-ДОЙЛ А., гл. Дойл А.К. К0НАЎКА (ад польск. konew збан, кубак), y беларусаў і інш. еўрап. народаў невялікая драўляная, радзей метал. або ганчарная пасудзіна (звычайна конусападобнай формы з ручкай), якая служыла для зачэрпвання і 'пераліванпя вадкасдей. Выкарыстоўвалася таксама як кубак для пітва, y гакім выпадку мела больш гіадоўжаную, звычайна цыліндрьмную форму. КОНГА (Congo), рака ў Цэнтр. Афрыцы, пераважна ў Дэмакр. Рэспубліцы Конга (дзе наз. Заір), часткова на яе межах з Рэспублікай Конга і Анголай. Даўж. 4320 км (ад вытоку р. Луалаба), пл. бас. 3,7 млн. км2. Па даўжыні займае 2-е месца ў Афрыцы (пасля Ніла), па плоііріы басейна і воднасці 1-е месца ў Афрыцы і 2-е ў свеце (пасля р. Амазонка). Вытокі на 1ІдУ Дэмакр. Рэспублікі Конга на плато каля мяжы з Замбіяй, упадае ў Атлантычны ак. каля г. Банана. Верхняе цячэнне (да вадаспада Баёма) па пласкагор’ях і гілато, утварае парогі і вадаспады. У сярэднім цячэнні (ад вадаспада Баёма да г. Кіншаса) y межах упадзіны Конга — раўнінная рака з шырокай далінай (да 20

км), ладзяляецца на рукавы і пратокі. Ніжняе цячэнне (ад г. Кіншаса да вусця) пераважна ў глыбокай цясніне па Паўд.-Гвінейскім узв., шмат парогаў і вадаспадаў (Лівінгстана і інш.). Каля г. Матады К. выходзідь на вузкую прыморскую нізіну, рэчышча шыр. да 1,5 км. Каля г. Бома пачынаецца эстуарый. Гал. прытокі: Арувімі, Убангі, Санга (справа), Ламамі, Лулонга, Рукі, Касаі (злева). Да бас. К. належаць буйныя азёры — Танганьіка, Ківу, Бангвеулу, Мверу і інш. Жыўленне дажджавое. Макс. паводкі ў вярхоўях y ліст,— студз., y сярэднім і ніжнім дячэнні — y маі— чэрв. і ліст.— студзені. Сярэдні гадавы расход вады 46 тыс. м3/с. Вял. масы вады, якія К. выносіць y акіян, апрасняюць яго на 75 км ад берага. Цвёрды сцёк каля 50 млн. т за год. Значныя запасы гідраэнергіі (каля 390 ГВт). Вял. ГЭС — Нзіла, Нсеке (на р. Луалаба), Інга (у ніжнім цячэнні). Рыбалоўства (тылапія, нільскі акунь, барбель, тыгравая рыба, прэснаводны селядзец і інш.). Агульная даўжыня суднаходных шляхоў y бас. К. каля 20 тыс. км. Уласна К. (укл. Луалабу) суднаходная на б. ч. цячэння за выключэннем парожыстых участкаў, y абход якіх пабудаваны чыгункі. Ніжэй г. Матады заходзяць акіянскія судны. Гал. рачныя парты — Бразавіль (Рэспубліка Конга), Кіншаса, Кісангані, марскія — Матады, Бома, Банана (Дэмакр. Рэслубліка Конга). К 0Н ГА (Congo), Д э м а к р а т ы ч н а я Р э с п у б л і к а К о н г а (Ré­ publique Démocratique du Congo), дзяржава ў Цэнтр. Афрыцы, y бас. р. Конга, на Пн і Пд ад экватара. Мяжуе на П н з Ц эш р.-аф р, Рэспублікай і Суданам, на У з Угандай, Руандай, Бурундзі, Танзаніяй (з апошнімі дзвюма — на воз. Танганьіка), на Пд з Замбіяй і Анголай, на 3 з Рэспублікай Конга і мае выхад да Атлантычнага ак. (у вусці р. Конга). Пл.

2345 тыс. км2. Нас. 47 440 тыс. чал.

(1997). Дзярж. мова — французская, шырока ўжываюцца мясц. мовы баіггу: кіконга (на 3), лінгала (у цэнтр. ч.), суахілі (на У), чылуба (на Пд і ПдУ). Сталіца — г. Кіншаса. Краіна падзяляецца на 9 правіндый (у т. л. Кіншаса ўтварае самаст. адм.-тэр. адзінку). Нац.

свягы — Дзень незалежнасці (30 чэрв.), Дзень рэвалюцыі (24 лістапада). Дзяржаўны лад. К. — рэспубліка. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт. Прырода. У цэнтры краіны ўпадзіна Конга. Найб. нізкая яе частка — гогаская алювіяльная раўніна выш. 300—500 м. На ПнУ і Пд упадзіна абкружана сталовымі пясчанікавымі ллато выш.

500— 1000 м, якія паступова пераходзядь y краявыя ўзвышшы. На ПдУ і У — горы Мітумба. Уздоўж усх. граніцы — сістэма глыбокіх скідавых упадзін (гл. Усходне-Афрыканская рыфтавш сістэма) на ўскраінах якой масіў Рувензоры (лік Маргерыта, 5109 м), вулканічная груда Вірунга (г. Карысімбі, 4507 м); вобласць грабена харакгарызу-

Герб і сцяг Конга (Дэмакратычная Рэспубліка Конга). ецца сейсмічнай актыўнасцю. Карысныя выкадні; медныя, марганцавыя, алавяныя і ўранавыя руды, нафта, кобальт, цынк, кадмій, серабро, золата, марганец, германій і інш. Радовішчы алмазаў. Клімат экватарыяльны, пастаянна вільготны, на паўд. і паўн. ускраінах субэкватарыяльньі. Сярэднія т-ры самага цёплага месяца (сак. або крас.)

Рака Конга ў сярэднім цячэнні.

24— 28 °С, самага халоднага (ліп. або жн.) 22—25 °С. Ападкаў y экватарыяльдад зоне 1700— 2200 мм за год (у гарах да 2500 мм), на Пн 1300— 1500 мм, на ГІд 1000— 1200 мм. Рачная сетка густая і мнагаводная. Большасць рэк далежыць да бас. р. Конга (Заір); яе прытокі Арувімі, Убангі (правыя), Ламамі, Лулонга, Рукі, Ква (левыя). Шмат вадаспадаў і парогаў. Запасы гідраэнергіі болыд за 400 млн. кВт. На У y скідавых упадзінах ланцуг вял. азёр: Мабуту-Сесе-Сека (Альберт), Эдуард, Ківу, Танганьіка. Шмат балот. Каля палавіны тэрыторыі займаюць вечназялёныя вільготныя трапічныя лясы на чырвонажоўтых фералітавых глебах (капггоўныя віды — чырводае, жоўтае, эбенавае дрэва, ліба, агба, цік і інш.). На Пд і Пн — сезонна вільготныя субэкватарыяльныя лясы і другасныя высакатраўныя саванны на чырвоных фералітавых глебах. На крайнім Пд і ПдУ — сухія лістападныя трапічныя рэдкалессі (паркавая саванна) на карычнева-чырвоных глебах. У rapax вышынная пояснасць. Жывёльны свет багаты і разнастайны: малпы, сланы, буйвалы, антылопы, насарогі, зебры, жырафы, ільвы, леапарды, шакалы; y рэках і аэёрах — бегемоты і кракадзілы. Нац. паркі: Вірунга, Упемба, Ківу, Салонга, Гарамба, Кахузі-Біега і інш.; некалькі рэзерватаў. Насельніцтва. Пражывае больш за 200 плямён і народнасцей негроіднай расы. Моўная група банту (народы балуба, баконга, монга і інш.) складае больш за 80% насельніцтва. На Пн жывуць народы, што гавораць на суданскіх мовах: азандэ, нгабанды, банда і інш.; на граніцы з Угандай і Суданам — нілоты (алур, бары і інш.); на ПнУ y лясах бас. р. Ітуры — пігмеі (плямёны эфе, басуа, бакве). Невял. групы еўрагіейцаў, пераважна белыійцаў. Каля 54% вернікаў — хрысціяне (найбольш католікі), 7 3 прьпрымліваецца мясц. традыцыйных культаў. Сярэднегадавы прырост насельннггва болып за 3% (1990— 95). Сярэдняя шчыльн. насельнідтва 2 0 чал. на 1 km2, y прамысл. раёнах на Пд і горных раёнах на У — да 100 чал. на 1 km2, y трапічных лясах менш за 1 чал. на 1 км . Гарадскога насельнііггва каля 30% (1995). Найб. гарады (тыс. ж., 1992): Кіншаса — 4241, Лубумбашы — 810, Мбужы-Майі — каля 500, Кананга і Кісангані -— каля 350, Букаву — каля 250. У сельскай гаспадарцы занята 76% працоўных, y прам-сці — 16%. Гісторыя. Тэр. К. заселена чалавекам з эпохі палеаліту. У пач. н. э. туг рассяліліся народы банту, якія мелі шэраг дзярж. угварэнняў: Конга (13— 19 ст.), Каконга і Нгойо (16—20 ст.), Матамба (14— 17 ст.; усе ў нізоўях р. Конга); Куба (16—20 ст.; бас. р. Касаі); Лунда (16— 19 ст.; бас. р. Кванга); Луба (16—19 сг.; плато Катанга). У 1484—1486 вусце р. Конга наведаў партуг. мараплавец Д. Кан. У 1491 правіцель К. тірьгняу хрышчэнне і каталіцтва стала дзярж. рэлігіяй. Гандаль рабамі з сярэдзіны 16 ст. прывёў да заняпаду і абязлюдзення гэтых дзяржаў. У 1876 бельг. кароль Леапольд II заснаваў Міжнар. асадыяцыю К. (МАК). Карыстаючыся супярэчнасцямі паміж Вялікабрытаніяй, Францыяй, Германіяй і Партугаліяй, МАК да пач. 20 ст.

ўсталявала кантроль над вялікай тэрыторыяй y бас. р. Конга, дзе была створана Свабодная дзяржава К. (СДК) на чале з Леапольдам II. У 1908 ён перадаў СДК Бельгіі, якая ўгварыла калонію Бельг. К. Галоўным y гіалітыцы бельг. улад y адносінах да афр. насельніцтва быў патэрналізм — жорсткі, нават y параўнанні з інш. еўрап. калоніямі, кантроль і рэгуляванне ўсіх бакоў яго жыцця. У 1920— 30-я г. формай масавай барацьбы афрыканцаў сталі рэліг.-паліт. рухі, найб. значны з іх — кімбангізм. У 1946 з дазволу ўлад тут створаны прафсаюзы і культ.-асв. арт цыі, на базе якіх y 1950-я г. сфарміраваліся паліт партыі (пераважна на этн. аснове). Пасля беспарадкаў y Леапальдвілі (цяпер г. Кіншаса) бельг. ўрад згадзіўся на перагаворы пра незалежнасць К. У маі 1960 адбыліся парламендкія выбары, 30.6.1960 абвешчана незалежнасць К. Прэзідэнгам выбраны лідэр

КОНГА савубу лрыздачыў прэм’ерам б. кіраўдіка катадгскіх селаратыстаў М. Чомбе. Яго ўрад пры даламозе даёмдікаў і ўзбр. ўмяшаддя зах. дзяржаў ліквідаваў НРК. Выбары 1965 ле прыдеслі перамогі ніводлай з партый, a ва ўмовах паліт. крызісу 24.11.1965 гед. Мабуту скідуў Касавубу і абвясціў сябе лрэзідэдтам. Ёд забараліў усе партыі, акрамя лрэзідэдцкага Нар. руху рэвалюцыі. Адзідай ідэалогіяй абвешчада дакгрыда «салраўддага заірскага дацыядалізму» (у 1971— 97 К. даз. Рэспубліка Заір). У здеш дяй лалітыцы Мабуту ладгрымліваў сувязі з ЗШ А і ідш. краідамі Захаду, якія даламаглі яму ліквідаваць шэраг

РЭСПУБЛІКА КОНГА ДЭМАКРАТЫЧНАЯ М а ш та б 1 :20 0 0 0 0 0 0

ДЖУБД.в

’араджэ Мунгбврз Вамба ьасанкусу

ДЭМАКРДТЫЧІ РЭСПУБЛІК4 КОНГА '

в л н .Н а р ы с к

Іасенджо

Гома<

0 Інонга

^ірансві^І

Ламела

-

Калеміе

©

БУКАВУ<

Б а н д ун й у' Б Р А З А В ІЛ Ь

Лусамба

Касонга

1

Кігома

Ібанза-

М анона.

ЛУАНД£

Мпулунгу) Маланжэ

о Сандоа Касенга

П орту Д м б а ін ^абела

0

Касама

Дылола

л^іпушыJ Л абіту.

Y

^ чы нго л а А ^ м у ф у л ір д К ІТ В Е -Н К А Н А ^С ІЦ Д О Л А 11

Уамба

Асацыяцыі народа баконга Ж. Касавубу, прэм’ер-міністрам — лідэр Нар. руху К.І I Э.Лумумба. У ліп. 1960 правін цыі Катанга і Касаі абвясділі дезалеждасць. Масавы ад’езд бельг. чыдоўдікаў ларалізаваў працу дзярж. аларата. Урад Лумумбы звярдуўся за даламогай y AAH і да СССР. У вер. 1960 гед. С.С. Мабуту скідуў урад Лумумбы, сам ёд быў арыштавады і забіты. Новы ўрад С. Адулы лры падтрымцы войск ААН да студз. 1963 спыдіў сепаратысцкі рух. Экадам. крызіс і кадфлікгы ва ўрадзе падштурхдулі Касавубу да ўвядзеддя ў вер. 1963 дадзвычайдага стадовішча. Ва ўсх. К. пачаўся лаўстадцкі рух, y вер.

1964 y Стэдлівілі (дялер Кісалгаді) абвешчада Нар. рэспубліка K. (НРК). Ка-

ЛУАНШ'Я^ ■ 'А

лаўстаддяў сулраць рэжыму. Слыледде ладтрымкі Захаду ў кадцы 1980-х г. і лагаршэдде экадам. стадовішча ітрыму сіла Мабуту лайсці да дыялог з алазіцыяй. У крас. 1991 склікада Нац. кадферэдцыя ўсіх лартый і рухаў, якая раслрацавала да ліст. 1992 лраект кадстытуцыі «Федэратыўдай рэспублікі К.*>, але ўрад задягваў лравядзедде ўсеагульдых выбараў. 3 1994 К. ўцягдута ў кадфлікт паміж плямёдамі хуту і тутсі ў суседдяй Руаддзе. Слроба дэлартаваць тутсі (бадьямуледге) y кастр. 1996 прывяла да іх лаўстаддя. Ііры іх ладтрымцы быў створады Альядс сіл за вызваледде Кодга-Заіра да чале з Л. Кабіла, які стаў прэзідэдтам К. (з мая 1997). К. — чл. ААН (з 1960), Арг-цыі афр.

402___________________ КОНГА адзінства. Дзейнасць паліт. партый прыпынена ў маі 1997, узбр. сілы распушчаны. Гаспадарка. К. — агр. краіна з раэвітой горназдабыўной прам-сцю і каляровай металургіяй. Штогадовы даход на 1 чал. каля 400 дол. ЗША. Займае 1-е месца па здабычы кобальту (каля 70% сусв. вытв-сді), буйнейшы вытворца тэхн. алмазаў (каля 30% сусв. вытв-сці). У струкгуры валавога ўнутр. прадукту вядучыя пазіцыі займаюць сельская і лясная гаспадаркі (31,4%), здабыча карысных выкапняў і каляровая металургія (26,9%), гандаль і паслугі (33,9%). 3 1970-х г. назіраецца спад y сац.-эканам. развіцці. Палітыка ўрада накіравана на заахвочванне замежных інвестыцый і над. лрыватдага прадлрымальдіцтва. Краіна значда пацярпела ў выніху ваен. дзеянняў 1996— 98. Сельская г а с л а д а р к а забяслечвае 70% патрэб y прадукгах харчавання. Пераважаюць дробныя сял. гаспадаркі (больш за 80% адрацаваных зямель і каля 60% валавой лрадукцыі), тэхнічна слаба аснашчаныя, захоўваецца аблогавае ляднаагнявое земляробства. Ёсць буйныя высокатаварныя ллантацыі і жывёлагадоўчыя гасладаркі, якія належаць замежнаму, прыватнаму і дзярж. каліталу. Агульдая ллошча с.-г. зямель каля 32,6 млн. га, y т. л. ворных зямель і са шматгадовымі насаджэннямі каля 7,8 млн. га, лад лугамі і лашамі каля 24,8 млн. га. Пад пашу выкарыстоўваюць розныя тылы саваннаў і тралічных рэдкалессяў. Асн. экслартныя культуры (тыс. т, 1994): кава — 78, каўчук — 20, чай — 3, какава — 7, бавоўна — 26, алейная лальма, цукр. трыснёг, бананы, пірэтрум, хіннае дрэва, эфіраалейныя культуры. Вырошчваюць каву ва ўладзіне Конга і на Пд (гатунак «рабуста»), на У (гатунак «арабіка»), гевею ў лрыэкватарыяльнай зоне ад вусця да сярэдняга цячэння р. Конга, чай y горных раёнах на У, какаву ў лрыэкватарыяльных раёлах. Для ўнутр. спажываддя вырошчваюць (тыс. т, 1994): маніёк — 20 835, кукурузу — 1201, рыс — 458, баданы — 406, дукр. трысцёг — 1400, тытунь — 3, арахіс — 604, батат — 385, ямс — 315, кунжут, сізаль, лроса, cop­ ra. Жывёлагадоўля пераважна мяснога кірунку, развіта слаба, найб. на У і Пд краіны ў саваннах і рэдкастойных лясах свабодных ад мухі цэцэ. Пагалоўе (млн. галоў, 1994): буйд. par. жывёлы — 1,7, коз — 4,1, свіней — 1,2, авечак — 1. Птушкагадоўля. Буйныя лясныя рэсурсы эксплуатуюцца пераважда ўздоўж рэк і чыгунак. У 1995 дарыхтавана 551,7 тыс. м3 драўніны і лесаматэрыялаў. Здабыча капалу (драўніннай смалы, якая ідзе на вьіраб высакаякаслых лакаў). Паляўдідтва і збор дзікарослых раслін, y т. л. пладоў дзікарослай алейнай лальмы. Рыбалоўства лераважна ў рэках і азёрах — 147 тыс. т (1994). У п р а м ы с л о в а с ц і найб. развіты горназдабыўная і металургічная галіны.

Электраэнергетыка заснавада лераважна на эксплуатацыі гідрарэсурсаў. Буйнейшыя ГЭС Інга (на ніжлім Конга), Нзіла і Нсеке (на Луалабе), Мвадынгуша і Коні (на Луфіры). У 1995 атрымана 6 млрд. кВт-гадз электраэнергіі. Прадпрыемствы горназдабыўной лрам-сці і каляровай металургіі ў асноўным належаць дзярж. кампаніі ЖЭКАМ ІН. Гал. горнапрамысл. раён краіны на Пд у прав. Шаба (б. Катанга). Там вядзецца здабыча медных, кобальтавых, цынкавых, марганцавых, алавядых і інш. руд, да базе якіх развіта каляровая металургія ў гарадах Лубумбашы (медзь), Лікасі (медзь, кобальт, кобальтавыя сллавы), Калвезі (цынк, кадмій, германій), Луілу (медзь, кобальт), М анона (волава, тантал-ніобіевыя канцэнтраты). У бас. р. Касаі здабыча алмазаў (пераважна тэхнічных, цэнтр — г. Мбужы-Майі), y шэльфавай зоне каля вусця Конга — нафты (пералрацоўка ў г. Кінлао). У 1994 атрьіма-

Да арт. Конга (ДРК). У нацыянальным парку Вірунга.

на (тыс. т): чарнавой медзі — 430, рафінаванай медзі — 57, кобальту — каля 10, цыдку — 36, волава — 1,8, каменнага вугалю — 128; алмазаў — 12 млн. каратаў, золата — 7 т, серабра — 35 т. 3 інш. галід алрацоўчай прам-сці найб. развіты хім. і нафтахім. галіны.

Асн. лрадукцыя — серная кіслата, кісларод, ацэтылен, выбуховыя рэчывы, лакі, фарбы, ядахімікаты, пластмасы. гумавыя вырабы. Развіваюцца фармакалагічныя і парфумерная галіны. Гал. прамысл. цэнтры — Кіншаса, Лубумбашы, Мбужы-Майі, Кісангані, Лікасі, Калвезі, Кананга. Старэйшая галіна — тэкстыльная, працуе на мясц. сыравіне; асн. яе цэнтры Кіншаса, Лубумбашы. Букаву. Там жа швейдая, трыкат. і гарбарна-абутковая лрам-сць. Асн. галіны харч. прам-сці — алейная (перапрацоўка лладоў алейдай пальмы), цукр., ніваварная, тытунёвая, мукамольная, хлебалякарная, кандытарская, кава- і рысаачышчальная, рыбная, маргарынавая. малочная. Прадпрыемствы буд. індустрыі вырабляюць цэмент, трубы, цэглу, бетонныя вырабы, шкло, абліцовачны матэрыял і інш. Ёсць прадлрыемствы маш.-буд. (электратэхдіка, аўтазборка, суднабудаванне і суднарамонт), металаапр., дрэваапр., фанернай, мэблевай, папяровай лрам-сці; асн. іх цэнтры — Кіншаса L Лубумбашы. У транспарде гал. ролю адыгрываюць водныя шляхі, якія далаўняюцца (на парожыстю участках рэк) чыгункамі і аўтадарогамі Працягласць унутр. суднаходных шляхоў каля 16 тыс. км, чыгунак 5,1 тыс, км (з іх 858 км элекгрыфікавана), аўгадарог 145 тыс. км, з іх 2,4 тыс. км асфальтаваных. Важнейшы рачны порт — Кіншаса. Марскія парты — Матады і Бома. Важная роля ў вывазе прадукцыі з прав. Ш аба далежыць лартам Лабіту (у Анголе), Бейра (у Мазамбіку) і Дарэс-Салам (у Танзаніі). Развіты авіятранспарт. Міжнар. аэралорты ў Кіншасе, Лубумбашы, Кісангані. У 1995 экспарі склаў 1,45 млрд. дол., імларт — 0,87 млрд. дол. Каля 90% эксларту складае мінер. сыравіна (медзь, кобальт, цынк, волава, кадмій, вальфрам і інш. металы: алмазы), каля 10% — с.-г. прадукты (кава, лальмавы алей, чай, какава, маніёк, каўчук). У імпарце пераважаюць машыны, абсталяванне, трансп. сродй, прадукцыя лёгкай і харч. прам-сці. Гал. гандл. лартнёры: Бельгія і Люксембург (36% эксларту, 15% імпарту), ЗША (17% экспарту, 7% імпарту), Францыя, Германія, Японія, Вялікабрытанія, Бразілія, Італія. Грашовая адзінка — кангалезскі франк.

Асвета. Сістэма адукацыі К. ўключае дзіцячыя сады (пераважна прыватныя, для дзяцей 3— 5 гадоў), дзярж. і дрыватныя пач. і сярэднія школы, прафес. ўстановы і ўстановы паслясярэдняй адукацыі, ВНУ. Ёсць канфесійныя школы. Навучанне ў пач. школе з 6-гадовага ўзросту, абавязковае, бясплатнае. Тэрмін навучання 6 гадоў. Базавы ўзровень адукацыі — заканчэнне 1-й ступені сярэдняй школы (2 гады навучання пасля пач. школы; платнае). Навучанне ў сярэдняй школе (выкладаюць пераважна замежныя настаўнікі) вядзецца асобна на 4 аддзяленнях: гуманіт. і пед. да 6 гадоў, прыродазнаўчае да 5, тэхн. да 3 гадоў навучання. Усе адцзяленні даюць права паступлення ў ВНУ. Навучанне ў пач. і сярэдняй школах на франд. мове. Прафео. падрыхтоўку даюць поўныя сярэднія спец. школы і тэхнікумы. Сістэма вышэйшай адукацыі ўключае ун-ты і ін-ты. Навучанне ва ун-тах мае 2 цыклы: першы (3-гадовы) дае няпоўную вышэйшую адукацыю, 2-і — поўную (дадаткова 2 гады навучання). Пры ўсіх ун-тах ёсць аспірантура. Ун-ты ў Кіншасе (з 1954; асн. навук. цэнтр К.), Лубумбашы (з 1955), Кісангані (з 1963); ін-т агранамічных навук y Янгамбі, пед. ін-т і Нац. акадэмія прыгожых масгаіпваў y Кіншасе. Самая буйная б-ка К. — пры ун-це ў Кіншасе. Музеі: Над. ў Кіншасе, Краяздаўчы ў г. Каданга, афр. мастацтва ў Лубумбашы, геал. ў Лікасі, Музей экватара (прадметы афр. лобыту, мастацтва і інш.) і бат. сад Эала ў г. Мбаддака. Навук. даследаванді вядуць д.-д. цэнтры і ін-ты.

плоскія алювіяльныя раўдіны на ГІд. Карысныя выкалні: нафта, лрыродны газ, калійдая соль, свіндовыя, цынкавыя, медлыя руды, девял. радовішчы фасфарытаў, золата, алмазаў, жалезных, алавяных, вальфрамавых руд. Клімат гарачы, на П д экватарыяльды, дастаянна вільготны з 2 максімумамі аладкаў (сак.— май, верасень—лістадад), на Пд субэкватарыяльды з сухім сезонам (чэрв.— верасень). Сярэдняя т-ра самага цёплага месяца (крас., радзей сак.)

24— 27 °С, самага холоддага (лід., радзей жн.) 20— 25 °С. Аладкаў 1500—• 2000 мм за год, па крайдім Пд 1200— 1300 мм. Рачлая сетка густая і мнагаводная. Рака Конга і яе гал. правыя прытокі Убангі, Санга, Ліквала, Аліма суднаходныя; на Пд бас. р. Квілу. Значныя задасы гідраэнергіі. У расліннасці лераважаюць вільготныя экватарыяльлыя і лістададна-вечназялёныя субэкватарыяльныя лясы (каля 50% тэр.). Пераважна да Пд — другасныя высака-

Літ:. В н н о к у р о в Ю.Н., О р л о в А.С., С у б б о т н н В.А. Мсторня Занра в новое н новейшее время. М., 1982. З .М . Ш ук а н а ва (прырода, насельніцгва, гаспадарка).

К0НГА (Congo), Рэсдубліка К о д г a (République du Congo), дзяржава ў Цэнтр. Афрыцы, на П д і Пд ад экватара. Выцягдута з Пн на Пд уздоўж лравых берагоў рэк Конга і Убангі. Мяжуе да П н з Цэнтр.-афр. Рэспублікай і Камерунам, на У і Пд з Дэмакр. Рэслублікай Кодга, на Пд з Анголай (лаўанклаў Кабінда),* на 3 з Габонам, на ПдЗ абмываецца Атлантычным ак. Пл.

342 тыс. км2. Нас. 2,7 млн. чал. (1997). Дзярж. мова — французская. Сталіца — г. Бразавіль. Краіна падзяляецца на 9 абласцей і аўт. акругу Бразавіль. Нац. свята — Дзедь незалеждасці (15 жн.). Дзяржаўны лад. К. — рэслубліка. Дзейнічае канстьггуцыя, зацверджадая на рэферэндуме ў 1992. Кіраўнік дзяржавы — прэзідэнт, якога выбірае насельнідтва на 5 гадоў. Заканад. ўлада лалежыць двухдалатнаму дарламенту (Палата драдстаўнікоў і Седат), які выбіраецца дасельдідтвам на 5 гадоў. Выканаўчую ўладу ажыццяўляе ўрад ла чале з лрэм ’ер-міністрам, лрызначаным лрэзідэнтам ад партыі, што атрымала болыдасць галасоў на дарламелцкіх выбарах. Прырода. У рэльефе дамінуюць плато і невысокія (да 1040 м) горы на Пд,

Герб і сцяг Конга (Рэспубліка Конга).

траўныя саванны (каля 40% тэр.). Жывёльды свет: малпы, леадарды, пантэры, на П д сланы, y рэках бегемоты і кракадзілы. Нац. ларк Адзала, некалькі рэзерватаў. Нассльнідтва. Амаль усё належыць да моўнай групы банту. На Пд жывуць народы падгрупы конга (баконга, басунды, бакуньі, бавілі, байомбе і ілш.; каля 50% насельшцтва краіны). У сярэддяй ч. народ тэке (17%) і блізкія да яго народы. На Пн найб. шматлікі народ мбошы (12%). У трапічных лясах плямёны лігмеяў (каля 25 тыс. чал.). У гарадах невял. групы еўралейцаў, лераважна французаў. Сярод вернікаў дераважаюць хрысціяне (50%, гал. ч. католікі) і прыхільнікі мясц. культаў (48%). Сярэднегадавы прырост 2,8% (1990—95). Сярэдняя шчыльн. дасельдіцтва каля 8

КОНГА_______________ 403 чал. на 1 км2. Найб. шчыльна (да 50 чал. на 1 км2) заселеньі Пд краіны. У гарадах 59% насельніцтва (1997). Найб. гарады (тыс. ж., 1995): Бразавіль — 1004, Пуэнт-Нуар — каля 300. У сельскай гасдадарцы занята 49% драцаздольных, y драм-сці — 15%, y сферы абслугоўвання — 36%. Гаспадарка. У валавым унутр. прадукце (2,6 млрд. дол., 1996) хараклэрны адносна высокая доля лрам-сці (44%) і сферы абслугоўвання (46%) і нізкая доля сельскай гасдадаркі (10%). Штогадовы даход на 1 чал. каля 1000 дсш. ЗША. Аснова эканомікі — нафтаздабыўдая і лясная драм-сць, значдыя пастудледні ад транзітнага гандлю і перавозак. Сельская г а с д а д а р к а малалрадукцыйная. Алрацаваныя землі і шматгадовыя насаджэнні займаюць каля 610 тыс. га. Пераважаюць дробдыя сялянскія гаспадаркі (0,5— 2 га), ёсць дзярж. фермы. Пашырана лядна-агнявая сістэма земляробства. Асд. харч. культуры: маніёк (штогадовы збор 600— 1000 тыс. т), батат, ямс, тара, бананы, проса, рыс, кукуруза; тэхнічныя: цукр. трыснёг, арахіс, алейная пальма, тытунь. Плантацыі гевеі. На эксларт вырошчваюць невял. колькасць какавы, кавы, бададаў, цытрусавых, аданасаў. Жывёлагадоўля развіта слаба, дераважна да Пд, дзе ёсць раёны рэдкастойдых лясоў і саваннаў, свабоддых ад мухі цэцэ. Пагалоўе (тыс. галоў, 1994): буйн. par. жывёлы — каля 100, авечак і коз — каля 300, свіней — каля 50. Птушкагадоўля. Марское і рачдое рыбалоўства (35 тыс. т, 1993). Паляўдідгва і збіральніцтва, y т. л. пладоў дзікарослай алейнай пальмы. У д р а м ы с л о в a с ц і гал. роля належыць здабычы нафты (15,7 млн. т, 1997); y асн. расдрацоўваюцца радовішчы на шэльфе. Здабываюць таксама калійную соль (на П н ад г. Пуэнт-Нуар), прыродны газ, жалезныя, свінцова-цынкавыя, алавяныя і медньм руды, золата, алмазы. Выів-сць алекграэнергіі 440 млн. кВг ■гадз (1995), пераважна на ГЭС. Развіта лясная лрам-сдь і дрэваапрацоўка, асабліва вьггв-сць піламатэрыялаў і фанеры, болыд за 20 лесалільных і фанерных з-даў. Нарьгхтоўка драўніны — балыд за 600 тыс. м3 (1996), гал. чынам дрэвы акуме, лімба, чырвонае і інш. Лесараспрацоўкі вядуцца лераважна каля чыгунак і суднаходных р эк на Пд краіны. Харчасмакавая прам-сдь: вытв-сць цукру (Нкайі), піва і драхаладжальных лапіткаў (Бразавіль, Пуэлт-Нуар), лальмавага і арахісавага алеяў, тьггунёвых вырабаў (Бразавіль), рыбных кансерваў (Пуэнт-Нуар), мукі, хлебадрадукгаў, кавы і інш. Прадуюць прадлрыемствы буд. матэрьшлаў (цэментны з-д y Лутэтэ), нафтаперапрацоўчы з-д (Пуэнт-Нуар). Хім. лрам-сць прадстаўлена вытв-сцю фарбаў, мыла, інсектыдыдаў, пластмасавых, дарфумерных і касметычных вырабаў. У Бразавілі і ПуэнтНуары вытв-сць невял. суднаў, метала-

404_______________ конга канструкцый, шкла, прадпрыемствы тэкстыльнай, швейнай, гарбарна-абугковай, запалкавай прам-сці. Развіты саматужныя промыслы, y т. л. разьба па дрэве, маст. кераміка. Т р а н с п а р т пераважна чыгуначны і ўнутр. водны. Даўж. чыгунак 806 км. Гал. лінія Бразавіль— Пуэнт-Нуар (517 км). Суднаходных водных шляхоў каля 2,5 тыс. км. Гал. рачны порт Бразавіль. Агульная працягласць аўтадарог 15 тыс. k m , y т. л. з цвёрдым пакрыццём каля 1,5 тыс. км. Знешнія сувязі пераважна марскім транспартам. Гал. порт Пуэнт-Нуар, праз яго ідзе транзітны гандаль Цэнтр.афр. Рэспублікі, Чада, паўн.-ўсх. раёнаў Габона. У К. больш за 50 аэрапоргаў і пасадачных пляцовак, y т. л. міжнар. аэрапорты ў Бразавілі і Пуэнт-Нуары. У 1995 экспарт склаў 670 млн. дол., імпарт — 559 млн. дол. У экспарце пераважае нафта (каля 90% па кошце), меншае значэнне маюць піламатэрыялы, фанера, кава, какава, цукар, y імпарце — металы, машыны і абсталяванне, угнаенні, харч. прадукты і інш. Асн. гандл. партнёры: Францыя (25% экспарту і 50% імпарту), ЗШ А (адпаведна 40 і 7%), Італія, Германія. Грашовая адзінка — афрыканскі франк. Гісторыя. Найб. старажьггным насельніцтвам на тэр. К. былі плямёны пігм еяў. У пач. н. э. тут пасяліліся плямёны бан т у, якія займаліся земляробствам і рамёствамі. У 16— 19 ст. на тэр. К. існавала дзярж. ўгварэнне Лаанга (на ўзбярэжжы). Першыя еўрапейцы з ’явіліся ў K. ў 1482, пазней К. стала адным з гал. раёнаў гандлю рабамі. У 1880 кіраўнік франц. экспедыцыі П. дэ Браза навязаў правадыру народнасці батэке дагавор аб франц. пратэктараце, эаснанаў умацаваны пост Нкуна (цяпер г. Б разаві/іь). Б ер л ін ск а я к а н ф ер э н цы я 1884— 8 5 вызначыла межы франц. уладанняў y бас. р. Конга і была створана калонія Франц. К. (у 1903 перайменавана ў Сярэдняе К.). 3 1910 y складзе федэрацыі Франц. Экватарыяльная Афрыка. У жн. 1940 К. адна з першых сярод франц. калоній падтрымала рух «Свабодная Францыя». 3 1946 К. — заморская тэр. Францыі, з 28.11.

1958 — аўт. рэспубліха K. ў складзе Франц. супольнасці.

15.8.1960 абвешчана незалежнасць К. Першым яе прэзідэнтам y снеж. 1959 выбраны кіраўнік Дэмакр. саюза абароны афр. інтарэсаў Ф. Юлу, які аб’яднаў пераважна прадстаўнікоў народа баконга. ГІразаходні курс рэжыму, карупцыя,

цяжкае эканам. становішча сталі прычынай масавых пратэсгаў y 1963, пад націскам якіх Юлу падаў y адстаўку. Прэзідэнтам стаў палк. А. Масамба-Дэба, пад кіраўніцгвам якога быў створаны Нац. Рэв. pyx (Н РР з 1974 адзіная легальная партыя краіны). У 1966 абвешчаны курс на пабудову ў К. сацыяліст. грамадства. Намаганні Масамба-Дэба ўсталяваць рэжым асабістай улады прывялі да выступлення арміі ў ліп. — жн.

1968, y выніку чаго ўлада перайшла да Нац. савета рэвалюцыі на чале з М. Нгуабі (з 1969 прэзідэнт). У снеж. 1969 адбыўся 1-ы з ’езд Кангалезскай партыі працы (К П П , пераемніца НРР), a краіна перайменавана ў Нар. Рэспубліку К. Былі ўсталяваны цесныя сувязі з СССР і інш. сацыяліст. краінамі. Пасля забойства Нгуабі (1977) прЫпынена дзейнасць канстытуцыі, створаны ваен. к-т КПП на чале з Ж. Іомбі-Апанга. У крас. 1979 прынята новая канстытуцыя, прэзідэнтам выбраны Д. Сасу-Нгеса, які захаваў сувязі з сацыяліст. краінамі і ЦЭНТІРАЛЬНААФРЫКАВСКАЯ

Р Э С П У Б Л ІК А К О Н Г А Маштаб 1:7 0 0 0 0 0 0 І.Экватарыяльная Гвінея

Донгуоі

•Сванке

Імпф ондао

\ванда Бунджы М ванда

/° С 'ФрансвІМ

© Ін о нга

М б ін д а ^

1г , Л 1еU 4U' тш

s О V

Сібіты П а н г а л а ^ ,

РЭСПУБЛІКА КОНГА

Кінкала

/Мбанза-

палепшыў адносіны з краінамі Захаду, u n o паспрыяла хуткаму эканам. росту К. 3 сярэдзіны 1980-х г. эканам. цяжкасді паглыбіліся. Пачалася паступовая лібералізацыя ўнутр. палітыкі. У 1990 К П П адышла ад марксісцкай ідэалогіі і прыняла с.-д. праграму, y студз. 1991 уведзена шматпартыйнасць. На першых шматпартыйных выбарах y Нац. Асам-

Да арт. Конга (РК). Рака Конга каля г. Бразавіль.

блею ў маі 1992 перамог Панафр. сахв за сац. дэмакратыю, кіраўнік якога П. Лісуба ў жн. 1992 выбраны прэзідэнтам К. Адначасова Сасу-Нгеса захаваў узбр. атрады, спроба раззброіць якія прывяла да грамадз. вайны ў маі— жн. 1997. Пры падтрымцы Анголы прэзідэнтам краіны зноў стаў Сасу-Нгеса. К. — член ААН (з 1960), Арг-цыі афр. адзінства. Дзейнічаюць Панафр. саюз за сац. дэмакратыю, Аб’яднанне за дэмакратыю і развідцё, Аб’яднанне за дэмакратыю і сац. прагрэс, Кангалезскі рух за дэмакратыю і інтэгральнае развіццё, Кангалезская партыя працы, Кангалезская прафс. канфедэрацыя і інш. Асвета. Сістэма адукацыі К. ўключае дашкольныя дзідячыя ўстановы (іх сетка развіта слаба), пач., сярэднія і прафес.-тэхн. школы, -ВНУ. Усе навуч. ўстановы дзяржаўныя, школа аддзюіена ад царквы. Пач. школа ддя дзяцей з 6-гадовага ўзросту, тэрмін навучання 6 гадоў. Сярэдняя школа 7-гадовая, мае 2 цыклы; 1-ы (4-гадовы) — няпоўная абавязковая сярэдняя школа, 2-і — поўная сярэдняя (лідэй, 3 гады навучання). У ліцэі вучні размяркоўваюцца па аддзяленнях (8 профіляў). Па выніках экзаменаў выпускнікам ліцэя прысвойваецца званне бакалаўра, якое дае права працаваць y пач. школе. Прафес,тэхн. падрыхтоўка вядзецца на базе пач. школы ў 2-гадовых цэнтрах пач. прафес. падрыхтоўкі і ў 4-гадовых калежах тэхн. адукацыі, паспяховае заканчэнне якіх дае магчымасць працягваць навучанне ў тэхн. лідэі з 3-гадовым курсам навучання. Пасля заканчэння яго і здачы экзаменаў на званне бакалаўра па тэхн. спецыяльнасці выггускнікі могуць паступаць y ВНУ адпаведнага профілю. У сістэму вышэйшай адукацыі ўваходзяць Бразавільскі ун-т (засн. ў 1961 як цэнтр выш эйшай адукацыі, з 1971 ун-т), ін-ты і вышэйшыя школы. Навук. даслелаванні праводзяць н.-д. цэнтры і ін-ты, y т. л. Нац. цэнтр пед. даследаванняў і дакументацыі. У 1965 y Бразавілі адкрыты Нац. музей, пры якім працуюць архіў і б-ка. Літ :. Д y м н о в Д.М» Народная Республнка Конго. М., 1977; О р л о в а А С . йсгорня государства Конго (XVI—XVII вв ). М., 1968; Е л в с е е в В.Н. По джунглям Конго. 2 нзд. М., 1992. У .М . З а й ц а ў (прырода, насельніцгва, гаспадарка).

Да арт. Конга (РК). Здабыча калійных солей.

К0НГА ЎІІАДЗІНА, шырокае паніжэнне ў Цэнтр. Афрыцы, y Дэмакр. Рэспубліцы Конга. Дыям. каля 1000 км. Адпавядае сінеюіізе Афрыканскай платформы, запоўненай магутнай тоўшчай стараж. і сучасных асадкавых парод (пясчанікі, сланцы, пясок, гліна). Плоскае днішча размешчана на выш. 300— 500 м, акаймавана ступеньчатымі плато і пласкагор’ямі. Дрэніруецца р. Конга і рэкамі яе басейна. Гарачы, вільготны экватарыяльны і субэкватарыяльны клімат. Сярэднямесячныя т-ры ад 23 °С да 27°С. Ападкаў да 2000 мм і больш за год. Вечназялёныя вільготныя і лістападныя лясы. К 0Н Г РЫ Ў (Congreve) Уільям (10.2.

1670, Бардсі, каля г. Лідс, Вялікабрытанія — 19.1.1729), англійскі камедыёграф, паэт. Атрымаў юрыд. адукацыю ў Дубліне і Оксфардзе. Дэбютаваў раманам «Інкогніта» (1692). Аўтар узорных класіцыстычных камедый «Стары халасцяк», «Двайная гульня» (абедзве 1693), «Каханне за каханне» (1695), «Так робяць y свеце» (1700), якім уласцівы мяккая сатыра, дасціпны дыялог, гумар, бездакорны густ і лаканізм. Пісаў оды, паэмы («Нараджэнне музы», «Пасланне да віконта Кабхэма»), літ. памфлеты. Перакладаў Гамера, Авідзія, Мальера і інш . Паўплываў на творчасць Вальтэра, Дж. Свіфта, А Поўпа. Тв.\ Рус. пер. — Комедал. М., 1977. П.М. Саркісава.

Даўж. цела дзікіх К. 200—280 см, хваста 40—60 см, выш. ў карку 110— 146 см, маса 120—350 кг. Колер аднатонны, жоўга-шэры або светла-шэры з чорнымі палосамі (зебры). Склад цела лёгкі і стройны. Ногі высокія і тонкія, заканчваюцца найб. развітым 3-м пальцам (капыг), 2-і і 4-ы рудыментарныя («грыфельныя» костачкі). Валасяное покрыва каропсае, шчыльнае. На шыі карогкая прамастаячая грыва з падоўжаных валасоў. Здольныя да працяглага і хуткага бегу (50—60 км/гадз, кулан — да 75 км/гадз). Кормяцца расліннасцю. Нараджаюць 1, зрэдку 2 жарабят. Гл. таксама Гіпарыён, Конегадоўля, Коні

свойскія.

П.Ф. Каліноўскі.

КОНЕГАД0ЎЛЯ, галіна жывёлагадоўлі па развядзенні коней свойскіх. Асн. кірункі: племянная і спартыўная К. У працэсе развіцця К. створаны 3 асн. тыпы коней: верхавы, запражны, цяжкавозны. Коні выкарыстоўваюцца на некат. палявых і трансп. работах, a верхавыя і рысістыя — y конным спорце. У некат. краінах развіваецца мясная і малочная К. 3 конскай крыві атрымлі-

КОНДА, рака ў Зах. Сібіры, левы прыток р. Іртыш. Даўж. 1097 км, пл. бас.

72,8 тыс. km 2. У басейне шмат азёр. Цячэ па зах. ускраіне Зах.-Сібірскай раўніны. Вельмі звілістая. Асн. прытокі: Мулым’я, Вял. Тап (злева), Еўра, Кума (справа). Жыўленне мяшанае, з перавагай снегавога. Ледастаў з канца кастр. — пач. ліст. да канца крас. — сярэдзіны мая. Сярэдні расход вады каля с. Алтай 327 м3/с . Суднаходная на 744 км ад вусця. Сшіаўная. Ha К .—- г. Урай. К 0Н ЕВ Ы Я (Equidae), к о н і, сямейства няпарнакапытных млекакормячых. Вядомы з эацэну Паўн. Амерыкі. Эвалюцыя К. вывучана У.А. Кавалеўскім. 3 падсям., 20 родаў. Сучасны 1 род (Equus), 8 відаў дзікіх К.: асёл, зебры (бурчэлава, горная, Грэві), квага, конь Пржавальскага, кулан (анагр), тарпан. Квага і тарпан зншічаны ў канцы 19 — пач. 20 ст. К. пашыраны ў Азіі і Афрыцы (у Еўропе знішчаны да канца 19 ст.). Жывуць y стэпах, саваннах, пустынях і паўпустынях, на шіаскагор’ях. Трымаюдда невял. табунамі. 5 відаў і 2 падвіды ў Чырв. кнізе МСАП. Н а Беларусі на тэр. Гродзенскага, Калінкавіцкага, Касцюковідкага, Крычаўскага, Лельчыцкага, Чачэрскага р-наў, гарадоў Мінск, Смаргонь, Чэрыкаў знойдзены рэйггкі 3 выкапнёвых відаў К.: каня выкапнёвага (E. caballus), каня Стэнана (E. stenonis) і каня хазарскага (Е. chosaricus). Знешне нагадвалі сучасных К., але драбнейшыя памерамі. Па іх рэштках вызначаюць узрост геал. адкладаў.

ваюць прафілакт. і лек. сывараткі і інш. К. ўзнікла ў краінах Еўропы і Азіі ў 4-м тыс. да н. э. 3 часу прыручэння конь быў пастаянным памочнікам чалавека ў выкананні с.-г. і трансн. работ, адыгрываў важнейшую ролю ў арміі. У 1995 y свеце было 60894 тыс. коней. Найбольшае пагалоўе ў Кітаі (10039 тыс.), Бразіліі (6300 тыс.), Мексіцы (6185 тыс.), ЗША (6000 тыс.), Аргенціне (3300 тыс.), Эфіопіі (2750 тыс.), Расіі (2400 тыс.). На тэр. Беларусі свойскія коні былі ў бронзавым веку (2-е тыс. да н. э.). 3 жал. веку (з 7—6 ст. да н. э.) павялічваецца іх роля ў земляробстве. У 1800—

КОНЕСКІ__________________405 1917 на Беларусі існавала больш за 45 прыватных конных з-даў і 6 дзярж. заводскіх стайняў. У Вял. Айч. вайну пагалоўе коней паменшылася на 75%. У 1961 было 519 тыс. коней. (гл. табліду). Іх пагалоўе скарачалася ў сувязі з механізацыяй сельскай гаспадаркі і развіццём аўтамаб. транспарту. У 1990-я г. коні на Беларусі гадуюць y грамадскіх гаспадарках і ў прыватным секгары. Стварэнне фермерскіх гаспадарак і наданне большай самастойнасці індывід. сектару абумовілі павелічэнне пагалоўя коней. На Беларусі К. развіваецца ў 3 кірунках: племянная, цяглава-транспартная, або карыстальніцкая, прадукцыйная. Развядзеннем элітных парод коней, іх селекцыяй займаюцца 5 спецыялізаваных конезаводаў: «Мір» (Баранавідкі р-н, парода бел. запражная), № 59 (Веткаўскі р-н, рус. рысістая), № 120 (Мсціслаўскі р-н, рус. цяжкавозная), імя Даватара (М інскі р-н, тракененская), № 5 (Смалявідкі р-н, бел. запражная). Спартыўных коней разводзядь y 3 гасладарках. Гадуюць коней тракененскай, гановерскай, украінскай верхавой, будзёнаўскай дарод. Н.-д. работа па К. вядзецца ў Бел. НДІ жывёлагадоўлі. Беларусь экслартуе коней y Італію (на Ma­ ca), сдарт. дарод — y Гермадію, Польшчу, Фінляндыю і інш. Цяглаватрадсп. К. прадстаўлена каняфермамі ва ўсіх кадгасах і саўгасах; па 1— 2 кані ёсць y многіх фермерскіх і ілдывід. гаспадарках. Пераважаюць коні бел. запражной лароды (каля 70% лагалоўя, найб. прыстасаваяы да мясцовых умоў), ёсць арлоўскай, рус. рысістай, літ. запражной парод, a таксама беспароддыя. Прадукдыйнае К. развіваецца для атрымання дераважна мяса і малака (ідзе на выраб кумысу). П.І. Жураўская.

KÔHECKI Блажа (н. 19.12.1921, Нябрэгава, Македонія), македонскі дісьмеднік, лідгвіст. Вучыўся ў Ьялградскім і Сафійскім уд-тах. Быў старшыдёй Саюза пісьменнікаў Югаславіі (1961—64), дрэзідэнтам Макед. АН. Літ. дзейнасць дачаў y 1939. Аўтар паэмы «Мост» (1945), зб-каў лірычных вершаў «Зямля і каханне» (1948), «Песні» (1953), «Вышывальшчыца» (1955), «Рэкі» (1968), «Запісы» (1974). Лірыцы К. ўласцівы зварот да філасофіі, рэфлексіўнасць і экспрэсіўнасць, спалучэнне верлібра з традыд. песеннасцю. Майстэрства мсіхал. аналізу выявілася ў прозе К. (зб. адавяд. «Вінаграднікі», 1955). Аўтар. лершай давук. «Граматыкі македолскай мовы» (1952— 54), гісторыка-літ. прац. А.У. Вострыкава.

T aбл іц a

ГІагалоўе коней на Беларусі (тыс. галоў)

Усе катэгорыі гаспадарак У т.л. грамадскія гаспадаркі

1941

1961

1981

1991

1998

1170 618

519 512

231 230

217 205

233 143

406____________________КОНЕЎ

бяологнческнх мембран н регуляторные процессы. Мн., 1987; Бнохнмня н ммкробнологш. М., 1992 (разам з М.С. Ручаем).

К 0Н Е Ў Іван Сцяпанавіч (28.12.1897, в. Ладзейна Падасінаўскага р-на Кіраўскай вобл., Расія — 21.5.1973), савецкі военачальнік. Маршал Сав. Саюза (1944), двойчы Герой Сав. Саюза (1944, 1945). У арміі з 1916. Скончыў ваен. акадэмію імя Фрунзе (1934). Удзельнік 1-й сусв. і грамадз. войнаў. 3 1940 камандуючы войскамі Забайкальскай і ГІаўн.-Каўк. ваен. акрут. У Вял. Айч.

К 0Н Е Ў Уладзімір Афанасьевіч (н.

1.11.1940, с. ІІрасноўка Ііаўночна-Казахстанскай вобл., Казахстан), бел. вучоны ў галіне дэфектасканіі матэрыялаў. Д-р тэхн. н. (1988), праф. (1989). Скончыў Таіпкенцкі політэхн. ін-т (1966). 3 1975 y Ін-це прыкладной фіэікі АН Беларусі. 3 1995 y НДІ буд. матэрыялаў. Навук. прады па фіз. асновах палярызацыйна-частотных метадаў ра-

бургскай АН (1900), чл. Дзярж. савета (1907). Скончыў юрыд. ф-т Маскоўскага ун-та (1865). Працаваў y суд. органах і пракуратуры. Вхлдатны суд. прамоўца. Прыхільнік дэмакр. прынцыпаў судаводства, уведзеных суд. рэформай 1864 (суд прысяжнілх, галоснасць суд. працэсу і інш.). Шырокую вядомасць ххабыў y сувязі са справай В.1. Засуліч, па якой суд пад старшынством К. вынес y 1878 апраўдальны прыгавор. Пасля Кастр. рэвалюцыі праф. Петраградскага ун-та (1918— 22). Аўтар нарысаў і ўспамінаў «На жыцдёвым шляху» (т. 1— 5, 1912— 29). Тв:. Собр. соч. T. 1—8. М., 1966—69.

І.С.Конеў. С.В.Конеў А.Ф.Коні.

вайну камандуючы 19-й арміяй (лета 1941), Зах. (вер. — кастр. 1941, жн.

1942 — люты 1943), Калінінскім (кастр.

1941 — жн. 1942), Паўн.-Зах. (сак. — чэрв. 1943), Сцяпным (ліл. — кастр.

1943) , 2-м Укр. (кастр. 1943 — май 1944) і 1-м Укр. (май 1944 — май 1945) франтамі; удэельнік Смаленскай, Маскоўскай і Курскай бітваў, бітвы за Дняпро, Корсунь-Ш аўчэнкаўскай, Вісла-Одэрскай, Берлінскай, Пражскай і інш. аперацый. 3 1945 галоўнакамандуючы Цэдтр. групай войск і вярхоўны камісар па Аўстрыі. 3 1946 галоўнакамандуючы сухап. войскамі і нам. міністра Узбр. Сіл СССР. 3 1950 гал. інспектар Сав. Арміі і нам. ваен. міністра СССР. 3 1951 камандуючы войскамі Прыкарпацкай ваен. акругі. У 1955— 60 1-ы нам. міністра абароны СССР, адначасова ў 1955— 56 галоўнакаманд. сухап. войскамі краіны і ў 1955— 60 галоўнакаманд. аб’яднанымі ўзбр. сіламі дзяржаў — удзельніц Варшаўскага дагавора. У 1961—62 галоўнакаманд. Групай сав. войск y Германіі. Тв:. Запнскн командуюіцего фронтом. М., 1991.

К 0Н Е Ў Сяргей Васілевіч (н. 19.1.1931, в. Локаць Брасаўскага р-н а Бранскай вобл., Расія), бел. вучоны-біяфізік. Акад. Нац. АН Беларусі (1994, чл.-кар.

1989), д-р біял. н. (1968), праф. (1969). Скончыў Маскоўскі ун-т (1954). 3 1959 y Лабараторыі біяфізікі і ізатопаў, з 1967 заг. лабараторыі ў Ін-це фотабіялогіі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па фатоніцы бялкоў, струкгурных перабудовах бялкоў і біямембран, кааператыўнасці арганізацыі біямембран і іх напружанага метастабільнага стану, вывучэнні ролі структурнай дынамікі спалучальных мембран y рабоце электроннатрансп. ланцуга мітахондрый, мембраннага рэгулявання фізіял. працэсаў. Дзярж. прэмія Беларусі 1992. Тв.: Фотобнологня. 2 нзд. Мн., 1979 (разам з І.Дз.Валатоўскім); Структурная лабнльность

дыёхвалевага кантролю матэрыялаў. Распрацаваў спосабы і прылады для дэфектаскапіі дыэлекгрьнных асяроддзяў, дыягностыкі слаістых сістэм з неэлектраправодных матэрыялаў і радыёхвалевай эліпсаметрыі танкаплёначных струкіур. Тв:. Радноволновая эллнпсометрня. Мн., 1985 (разам з Я.М.Куляшовым, М.М.Пунько); Радноволновая эллнпсометрня даэлектрнческнх структур. Мн., 1989 (разам з М.В.Любеірсім, С.АЦіхановічам).

K ÔH ËBI4 (Konjovic) Петар (5.5.1883, Чуруг, Сербія — 1.10.1970), сербскі кампазітар, дырыжор, педагог, фалькларыст, музыказнавец; адзін з эаснавальнікаў серб. кампазітарскай шксшы. Чл. Чэшскай (1938) і Сербскай (1946) акадэмій навук і мастацтваў. Скончыў ГТражскую кансерваторыю (1906). Дырыжор, рэжысёр, ген. дырэктар оперных т-раў y многіх гарадах (у 1921— 26 і 1933— 39 y Заграбе). У 1939— 50 праф., y 1939— 43 і 1945— 47 рэхсгар Акадэміі музыкі, y 1948— 54 дырэктар заснаванага ім Ін-та музыказнаўства Серб. акадэміі навук. i мастацтваў y Бялградзе. Сярод твораў: оперы «Жанідьба М ілацха» (1927), «Зецы хснязь» (1929), «Каштана» (1931), «Сяляне» (1951), драм. містэрыя «Айчына» (1960, паст. 1983); сімфонія (1907), сімф. паэма «Макар Чудра» (1945); хсанцэрт для скрыіжі з арк. «Адрыятычнае кагтрычыо» (1936); камернаінстр. ансамблі, хары, рамансы, песні, апрацоўкі нар. песень («Мая зямля»), музыка да драм. спектакляў. Аўтар кн. «Асобы» (1920), «Кніга пра сербскую і славацкую музыку» (1947), «Мілое Мілоевіч» (1954), «Стэван Маіфаняц» (1956) і інш.

KÔHI С В 0Й С К ІЯ , ня парнакагхытныя траваедныя жывёлы сям. коневых. Выведзены шляхам працяглай селекцыі ад дзіхсіх коней, гіашыраных y Азіі і Афрыцы (у Еўропе вынішчаны). Прыручэнне пачалося ў 3-м тыс. да н. э. ў стэпах паміж р. Дон і Дняпро, y Паўд. Сібіры, Сярэдняй Азіі і інш. Існуе больш за 200 парод. Пашыраны ўсюды. Адрозніваюцда тыпам, экстэр’ерам, працаздольнасцю. Добра прыстасаваныя да бегу, маюць вял. сілу цягі, непераборлівыя, вынослівыя, даўгавечныя, з высокай малочнай і мясной прадукцыйнасцю. Лёгіса паддаюцца дрэсіроўцы. Выкарыстоўваюць y сельскай гаспадарцы на палявых і трансп. работах, y спорце; ад іх атрымліваюць розную прадукцыю (кумыс, мяса, лек. сывараткі, ваісцыны, вырабы са скуры і інш.). На Беларусі найб. пашырана лародная група беларускіх запражных коней. Гадуюць таксама арабскую пароду верхавых коней, арлоўскую рысістую пароду, латвійскіх запражных конеіі, рускую рысістую пароду, рускую цяжкавозную пароду, тракененскую пароду, чыстакроўную верхавую пароду. У залежнасці ад пароды выш. ў карку ад 50 да 185 см, маса ад 60 да 1500 кт. У жарабцоў 40 чубоў (12 раіцоў, 4 іхслы, 24 карэнныя), y кабыл іюіаў няма. Валасямое покрыва кароткае (1—4 см). Жывуць каля 25 гадоў (зрэдку 40 і болей). Гл. таксама Конегадоўля, Конны

завод.

К 0Н ІКА В Ы Я , к о н і к і сапраўд н ы я (Tettigonioidea), надсямейства даўгавусых насякомых атр. прамакрылых. Вядомы з верхдяй лермі. Каля

KÔHI, гл. Коневыя.

KÔHI Анатоль Фёдаравіч (9.2.1844, Пецдрбург — 17.9.1927), русхсі юрыст, грамадсні дзеяч і літаратар. Д-р права (1890), ганаровы член Маскоўскага ун-та (1892), ганаровы ахсадэмік Пецяр-

Да арт Конікавыя. Конікі: 1 — зялёны, 2 — шэры.

1130 родаў, больш за 7000 відаў. Пашыраны ўсюды (каля 70% відаў — y трапічным і субтрапічных паясах). На Беларусі найб. вядомыя конікі: бадзяжны (Podisma pedestris), звычайны (Chorthippus brunneus), зялёны (Tettigonia viridissima), шэры (Decticus verrucivoms), пілахвост хваёвы (Baibitistes constrictus), гагасцінакрыл звычайны (Phaneroptera falcata). Жывуць на сенажацях, лясных палянах, y садах. Даўж. 8—132 мм. Вусікі даўжэйшыя за цела, мнагачленікавыя. На брушку ў самак доўгі серпа- ці шаблеладобны яйцаклад. На надкрылах y самдоў органы стракатання. Заднія ногі скакальныя, на галёнках пярэдніх ног органы слыху. Расліннаедныя ці ўсёедныя, радзей драпежнікі. Развіццё з няпоўным ператварэннем. За год 1 пакаленне. Т.А. Смірнова.

KÔHIKI, ш ч а ў р ы ц ы (Anthus), род птушак сям. сітаўкавых атр. вераб’інападобных. Пашыраны ўсюды. Каля 30 відаў. На Беларусі 4: К. лясны (А.

К 0Н К А ВІЧ Ы , вёска ў Петрыкаўскім р-не Гомельскай вобл., каля р. Прыпядь. Цэнтр сельсавета. За 16 км на У ад г. Петрыкаў, 173 км ад Гомеля, 13 км ад чыг. ст. Муляраўка. 1088 ж., 506 двароў (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, клуб, 2 б-кі, амбулаторыя, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. КОНКУРС (ад лац. concursus збег, сутыкненне), 1) спаборнінтва для выяўлення найлепшых з ліку ўдзельнікаў, прадстаўленых работ, маст. твораў і інш. 2) Парадак заяўкі і задавальнення патрабаванняў, якія прад’яўлены крэдыторамі негоіацежаздольнаму даўжніку. У ц ы в і л ь н ы м праве — публічнае абяцанне юрыд. асоб або грамадзянінам спец. узнагароды (прэміі) за лепшае выкананне пэўнай работы. Паводле цывільнага заканадаўства Рэспублікі Беларусь гэта абавязвае таго, хто абвясціў К., выплаціць абяцаную ўзнагароду асобе, работа якой будзе пры-

конрад ______________ 407 стваў. Mae спецыялізаваныя збудаванні: стайні, манежы, вет. лазарэт з ізалятарам, лабараторыю для штучнага асемянення, склады фуражу, конскага інвентару і інш. Н а Беларусі племянная і селекцыйная работа па конегадоўлі вядзецца на 6 К.з. Найбуйнейшыя з іх — Гомельскі, Мсціслаўскі, Мінскі імя Даватара, «Зарэчча» (г. Жодзіна Мінскай вобл.). Асн. метад — чыстапароднае развядзенне па лініях. Гадуюць беларускіх запражных коней, рускую цяжкавозную пароду, рускую рысістую пароду, тракененскую пароду і інш. КОННЫ СПОРТ, верхавая язда спарт. характару. Уключае пераадольванне перашкод (канкур), выездку, трохбор’е (манежная язда, палявыя выпрабаванні, пераадольванне перашкод), прабегі, вальтыжыроўку. Да К.с. адносяць таксама скачкі (гладкія і бар’ерныя), стып-

Конікі: 1 — лясны, 2 — лугавы, 3 — палявы, 4 — чырвонаваллёвы (a — самец, б — самка). trivialis), лугавы (A. pratensis), палявы (A. campestris) і чырвонаваллёвы (А. cervina). Жывуць y рэдкалессі, на балотах з дрэвастоем, сырых лугах і палях. Зімуюдь y Міжземнамор’і, Афрыцы, Індыі. Даўж. 15—20 см, маса 15,5—27 г. Кормяцца' насякомымі, павукамі, дробнымі малюскамі, пасеннем травяністых раслін. Гнёзды на зямлі. Двойчы за лета нясуць 4—5 яец.

KÔHIKI, бел. нар. гульня. У сярэдзіне пляцоўкі чэрцяць круг такой гоіошчы, каб y ім маглі размясцідца ўсе, што гуляюць — «конікі». Выбіраюць «шпака» і становяцца ў круг. «Шпаю», скачучы на дзвюх або адной назе, пачынае лавіць «конікаў» і як толькі выйдзе за межы круга, усе пачынаюць перамяшчацца як і ён. Калі «шпак» зловіць ці дакранедда да гульца, той становіцца «шпаком», і гульня працягваецца з тымі ж умовамі. Я.Р. Вількін.

KÔHIHCKAE ВАЯВ0ДСТВА (Wojewddztwo Koniriskie), былая адм.-тэр. адзінка ў цэнтр. ч. Польшчы. 3 1999 тэр. ў складзе Велікапольскага ваяводства.

знана лепшай. Парадак правядзення К., яго ўмовы і вынікі рэгламентуюцца заканадаўствам.

KÔHHIKI, y Стараж. Грэцыі (Афіны, Фесалія і інш. гарады-дзяржавы) і Стараж. Рыме прывілеяванае саслоўе (другое пасля зямельнай арыстакратыі — набілітэту). У грэч. дзяржавах К. з ’яўляліся ў войска на ўласным кані (адсюль назва) і з уласныкг узбраеннем. У Рыме да 4 ст. да н. э. К. — вайск. група (на ўтрыманне каня яны атрымлівалі дапамоту ад дзяржавы), пазней — асобае саслоўе, аснову багацця якога складала валоданне грашамі і рухомай маёмасцю. Сапернічалі з набілітэтам за права кіраваць паліт. жыцдём. Займалі камандныя пасады ў войску, кіруючыя пасады ў Рыме і правінцыях. Як самаст. саслоўе існавалі да 4 ст. н. э. К 0 Н Н Ы ЗАВ0Д, гаспадарка, якая займаецца ўзнаўленнем і гадоўляй высакакласных коней на племя. Забяспечвае жарабцамі-вытворнікамі племянныя конегадоўчыя фермы с.-г. прадпрыем-

льчэз, джыгітоўку, язду ў экіпажах, коннае пола, нац. конныя гульні. Спаборніцтвы праводзяцца звычайна на іпадромах і ў манежах. Вядомы са стараж. часоў. У Расіі першыя кошшя турніры пачаліся ў Пецярбургу ў 1766, першыя скачкі — y 1826. У СССР К.с. развіваўся ў 1920-я г. ў армейскіх часцях, y клубах Асаавіяхіма. На Беларусі культывуецца з 1957, з часу адкрыцця аддзялення К.с. ў Гомельскай спарт. школе моладзі. Працуюць (1998) Рэсп. цэнтр па К.с. і конегадоўлі (пас. Ратамка Мінскага р-на), 11 дзіцяча-юнацкіх спарт. школ і 8 секцый К.с. Найб. вядомыя бел. спартсмены: В. Угрумаў, I. Карачова — бронз. прызёр чэмпіянату свету і чэмпіёнка СССР y камандным заліху (1978); чэмпіёны СССР — Ю. Зябраў (1965), В. Вагнер (1978), абодва — пераадольванне перашкод, А. Яцына (1977, выездха); A Зелянко, А. Сарачаў, С. Антановіч, Ю. Навумовіч-Швабоўская, Т. Жалабковіч і інш. А.Э. Няхайчык. К 0Н Р А Д (Conrad) Джозеф [сапр. К а жaнёўскi (Korzeniowski) Тэадор Юзаф Конрад; 3.12.1857, г. Бярдзічаў, Украіна — 3.8.1924], англійскі пісьменнік. Па паходжанні паляк, сын удзельніка паўстання 1863—64. 3 1874 прафе-

408__________________ КОНРАД сійны марагшавец. У 1894 пакінуў марскую службу, жыў y Англіі. У л-ры дэбютаваў раманам «Капрыз Алмеера» (1895), рукапіс якога ўхваліў Дж. Голсуарсі. У неарамант. раманах «Негр з «Нарцыса» (1897), «Лорд Джым» (1900), «Сэрца цемры» (1902), звяртаючыся да марской тэматыкі, даследуе сугнасць душы чалавека, які ўступае ў фатальную схватку з лёсам і самім сабой. Найб. вядомы твор — раман «Нострама» (1904) пра разбуральнае ўэдзеянне палітыкі і матэрыяльных інтарэсаў на ўзаемаадносіды паміж людзьмі. Аўтар паліт. рамана «Вачыма Захаду» (1911), артыкулаў пра I. Тургенева, Г. дэ Мапасана. Тв.\ Рус. лер. — Нзбранное. T. 1—2 М., 1959; Ностромо. М., 1985. Л іт .. У р н о в Д.М. Джозеф Конрад. М., 1977; Najder Z. Zycie ConradaKoizeniowskiego. T. 1—2. Warszawa, 1980.

H.M. Саркісава.

КОНС, адзін з найб. старажытных рым. аграрных башў, цгго шанаваліся разам з багіняй One. Ушаноўваўся як абаронца запасаў збожжа, схаваных пад зямлёй. Яго падземны алтар адчынялі раз на год y час свята кансуалій, калі К. прыносілі ахвяры і наладжвалі ў яго гонар гульні і сдаборніцтвы. Пазней кансуаліі зліліся са святам коннага Нептуна, a сам К. з прычыны сугучча яго імя са словам «савет» (лац. consilium) лічыўся богам добрых парад. К0НСКАЯ СІЛА, устарэлая пазасістэмная адзінка магутнасці. Абазначаецца к.с., л.с. (рус. лошаднная сшіа), PS (ням. Pferdestârke), CV (франц. chevalvapeur), HP (англ. horse pover). Замест яе ў Міжнароднай сістэме адзінак ужываецца earn. 1 к.с. = 75 кгс м /с = =735,499 Вт. У ЗШ А і Вялікабрытаніі 1 HP = 745,7 Вт.

KÔHCKI КАШТАН, г о р к і кашт a н (Aesculus), род кветкавых раслін

К 0Н РА Д Мікалай Іосіфавіч (13.3.1891, Рыга — 30.9.1970), савецкі ўсходазнавец, заснавальнік сав. школы японазнаўства. Акад. AH СССР (1958), праф.

(1926). Скончыў Пецярбургскі ун-т і Пракгычную ўсх. акадэмію (1912). У 1913— 50 выкладаў y ВНУ Кіева, Арла, Ленінграда, Масквы, пазней працаваў y Ін-де ўсходазнаўства AH СССР. Асн. працы па літ.-знаўстве, мовазнаўстве, гісторыі і гісторыі культуры Кітая, Карэі, Японіі; перакладчык пісьмовых помнікаў гэтых краш на рус. мову. Даў аналіз заканамернасцей развіцця сусв. л-ры, агульных і своеасаблівых рыс гіст. развідця краін Азіі і Еўропы. Быў членам гал. рэдакцыі «Сусветнай гісторыі» (т. 1— 10, 1955—65), аўтар многіх яе раздзелаў. К 0Н РА Д (Conrad) Чарлз (н. 2.4.1930, г. Філадэльфія, ЗША), касманаўт ЗША. Скончыў Прынстанскі ун-т (1953), Ваен.-марскую школу лётчыкаў-выпрабавальнікаў (1961). 3 1962 y групе касманаўтаў НАСА. 21— 29.8.1965. з Г.Куперам здзейсніў палёт на касм. караблі «Джэміні-5» (як 2-і ііілот); 12— 15.9.1966 з Р. І'орданам — палёт на касм. караблі «Джэміні-11» (як камандзір); 14— 24.11.1969 з Горданам і A. S i­ m m — палёт на касм. караблі «Апалон12» (як камандзір) на Месяц, y час якога двойчы выходзіў (разам з Бінам) на яго паверхню; 25.5— 22.6.1973 з П. Вейцам і Дж. Кервінам — палёт на арбітальнай станцыі «Скайлэб» (як камандзір 1-га экіпажа), y час якога двойчы выходзіў y адкрыты космас. Агульная працягласць палётаў 49,15 сут. Залаты медаль імя Ю.А. Гаіарына. КОНРАДА ІІАВЕРХНЯ, умоўная мяжа паміж «гранітным» і «базальтавым» слаямі зямной кары, якая выўляецца па скачкападобным павелічэнні хуткасці праходжання сейсмічных хваль (месцамі адсутнічае). Глыб. заляіання 5— 35 км. Названа імем аўстр. геафізіка В.Конрада.

кідаць за борт коней, якіх перавозілі з Еўропы ў Амерыку. К 0Н С Т Э БЛ , К о н с т э б л ь (Const­ able) Джон (11.6.1776, Іст-Бергхалт, каля г. Іпсуіч, Вялікабрытанія — 31.3.1837), англійскі жывапісец; буйнейшы прадстаўнік англ. рэаліст. пейзажа. Скончыў AM y Лондане (1805, з 1829 яе член). Склаўся пад уплывам твораў Я. ван Ройсдала, Н. Пусэна, Т. Гейнсбара. Першы ў гісторыі еўрап. пейзажа маляваў прыроду з натуры Творы рабіў на аснове эцюдаў смелымі неспакойнымі мазкамі, ствараючы свежасць і жывую дынаміку фарбаў, стан свйтлопаветранага асяроддзя: «Млын y Флэтфардзе» (1817), «Воз для сена» і «Эцюд дрэва» (абодва 1821), «Сабор y Солсберы» (каля 1823), «Дэдхемская даліна» (1828), «Від на Хайгет з Хэмпстэдскіх пагоркаў» (каля 1834), «Стокбай-Нэйленд» (1836) і інш. Яго творы, выстаўленыя ў франц. салоне 1824, паўплывалі на франц. рэаліст. пейзаж

Дж Констэбл. Сабор y Солсберы. Каля 1823.

1830— 40-х г., y т. л. на Э. Дэлакруа, мастакоў барбізонскай школы, імпрэсіяністаў. Л і т Ч е г о д а е в А.Д. Джон Копстебль.

М . , 1968. Конскі каштан: галінка з кветкамі і шюд.

сям. конскакаштанавых. Каля 25 відаў. Пашыраны ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы. Радзіма — Балканскі п-аў. У Еўропе ў культуры з 16 ст. На Беларусі інтрадукаваны 4 віды: К.к. звычайны (А. hippocastanum), гібрыдны (A. hybrida), мяса-чырв. (A. carnea), васьмітычынкавы (A. octandra). Лістападныя дрэвы, радзей кусты, з пірамідальнай кронай, выш. 25— 30 м. Лісце сулраціўнае, пальчата-складанае. Кветкі няправільныя ў прамастойных мядёлкападобных суквеццях. Плод — шьтаватая каробачка з адным буйным семем. Лек. і дэкар. расліны.

К 0Н С К ІЯ Ш Ы РО Т Ы , вобласці Паўн. і Паўд. паўшар’яў Зямлі (паміж 30— 35° паўн. ш. і паўд. ш.) ва ўнутр. ч. субтрапічных антыцыклонаў са слабымі вятрамі і частымі штылямі. Назва звязана з тым, што ў часы паруснага мораплавання з-за штыляў y Атлантычным ак. здараліся працяглыя затрымкі суднаў і з-за недахопу прэснай вады даводзілася вы-

В.Я. Буйвал.

К 0Н С У Л (ад лац. consul саветнік), 1) y Стараж. Рыме ў эпоху рэспублікі (з 6 ст. да н. э.), назва пасад 2 службовых асоб, якія валодалі вышэйшай ваен. і цывільнай уладай. Выбіраліся на адзін год з патрыцыяў, a з 4 ст. да н. э. таксама і з плебеяў. Праводзілі набор y войска і камандавалі ім y час вайны, склікалі сенат і нар. сход, па-за межамі г. Рым мелі права карадь грамадзян смерцю. У дерыяд імперыі званне К. захавалася толькі як ганаровы тытул. 2) Назва пасады члена вышэйшага органа (калегіі К.) да кіраванні гар. рэспублікай y гарадах Гіаўн. і Сярэдняй Італіі ў канцы 11 — 1-й пал. 13 ст. Выбіраліся на 1 год y колькасці 4— 20 чал. 3) У Францыі ў перьіяд Консульства (1799— 1804) тытул 3 асоб, фармальна надзеленых усёй паўнатой выканаўчай улады, якая фаю ы чна належала толькі 1-му К. (Напалеону Банапарту). К 0Н С У Л (юрыд.), службовая асоба, якая з ’яўляецца пастаянным прадстаўніком дзяржавы ў якім-н. горадзе або раёне інш. дзяржавы для абароны

юрыд. і эканам. інтарэсаў сваёй дзяржавы і яе грамадзян, садзейнічання развіццю паліт., эканам., навук., культ. і інш. сувязей паміж гэтымі дзяржавамі. Прызначэнне на пасаду К. ажыццяўляецца адпаведным дзярж. органам: y Рэспубліды Беларусь — МЗС, y Вялікабрытаніі — манархам і да т. п. К. павінен быць прызнаным y сваёй якасці дзяржавай знаходжання. К. і члены яго сям’і карыстаюцца поўнымі прывілеямі і імунітэтамі, уласцівымі становішчу консула, асабістай недатыкальнасцю. Звычайна К. акрэдытуецца пры МЗС дзяржавы знаходжання, падтрымлівае пастаянныя зносіны з мясц. ўладамі. Яго дзейнасць каш ралю ецца пасольствам сваёй дзяржавы і, калі такі ёсць, — ген. консулам. Акрамя прадстаўнічых абавязкаў вядзе акты цывільнага стану для сваіх суайчыннікаў, ажыцдяўляе натарыяльныя функцыі, выдае пашпарты і візы і інш. К0НСУЛБСКАЕ I1PÂBA, сукупнасць прынцыпаў і норм, якія рэгулююць прававое становішча консульскага прадстаўніцгва, a таксама вызначаюць парадак назначэння (адклікання), функцыі, прывілеі і імунітэты консульскіх службовых асоб. Крынідамі К.п. з ’яўляюцца міжнар. дагавор, звычай і нац. заканадаўства дзяржаў. На станаўленне норм К.п. ўплываюць пастановы міжнар. органаў і нац. прававыя дактрыны. У 1963 на канферэнцыі AAH y Вене была распрацавана і прынята вял. колькасцю дзяржаў Канвенцыя аб консульскіх зносінах. Беларусь ратыфікавала Канвенцыю 27.2.1989. К0НСУЛБСКАЕ ІІРАДСТАЎНІЦТВА, орган знешніх зносін дзяржавы, які ствараецца ў выніку ўстанаўлення консульскіх адносін паміж дзвюма дзяржавамі. Месцазнаходжанне, a ў асобных выпадках і колькасць персаналу ўзгадняюцда паміж прадсАўляючы м урадам і ўрадам дзяржавы знаходжання. Узгадненню падлягаюць таксама акруга, y якой К.п. выконвае свае функцыі, рэжым знаходжання і перамяшчэння ў ёй консульскіх службовых асоб. Адрозніваюць наступныя класы К.п.: генеральнае консульства, віцэ-консульства і консульскае агенцгва. Адпаведна гэтаму К.п. ўзначальваюцца ген. консулам, консулам, віцэ-консулам і консульскім агентам. Дзейнасць К.л. накіроўваецца МЗС і ласольствам прадстаўляючай дзяржавы. Яда не павінна сулярэчыдь законам і правілам дзяржавы знаходжання. Статус К.п. вызначаецца двухбаковымі пагаднелнямі і інш. дзеючымі нормамі міжнар. права (у асноўным Венскай канвенцыі аб консульскіх зносінах 1963). Ген. консульствы Рэспублікі Беларусь на 1.1.1998 y Нью-Йорку, Гаазе, Рыме, Гданьску, Беластоку, Даўгаўпілсе, Таліне; консульскія аддзельі — y пасольствах Рэспублікі Беларусь y ЗША. ФРГ, Францыі, Аўстрыі, Польшчы, Літве, Латвіі, Кітаі, Расіі, Ізраілі, Украіде і аддзяленне пасольства Рэслублікі Бела-

русь y ФРГ (Берлін). У Мінску знаходзяцца К.л. ў ласольствах Латвіі, Літвы, Полылчы, ФРГ, ЗША, Румыніі, Японіі, Індыі, Кітая, Ізраіля, Балгарыі, Расіі, Турцыі; ген. консульствы Полыдчы — y Гродне; Расіі — y Брэсце; Эстоніі — y Мінску, консульствы Латвіі — y Віцебску; Польшчы — y Брэсце. Гл. таксама Консул, Консульскае права.

КОНТРКУЛЬТУРА_________ 409 лаводле Табелі аб рангах чын 4-га класа. Званне існавала ў ВМФ СССР y 1940— 91.

К0НСУЛБСТВА, назва лерыяду ў гісторыі Францыі ад дзярж. перавароту 9.11.1799 (Васемнаццатага брумера 8-га года рэспублікі) да абвяшчэння Напалеона Банапарта (гл. Напалеон I) 18.5.1804 імператарам; адна з форм ваен. дыкгатуры, якая змяніла рэжым Дырэкторыі. Намінальна ўлада належала тром консулам, выбраным на 10 гадоў, фактычна — 1-му консулу Банапарту (у 1802 яны абвешчалы лажыцдёвымі консуламі Франц. рэспублікі). КОНТ (Comte) Апост (19.1.1798, г. Манлелье, Францыя — 5.9.1857), француэскі філосаф, заснавальнік пазітывізму і сацыялогіі. У 1818— 24 сакратар A.Сен-Сімона. Прапанаваў сваю класіфікацыю навук, сфармуляваў закон трох стадый ілтэлекгуальнай эвалюцыі чалавецтва, канцэпцыі сад. ладу грамадства (сац. статыка) і яш развіцця (сад. дынаміка), схіляўся да стварэння лазітыўнай лалітыкі і рэлігіі ў якасці ўмоў дасягнення сац. міру і гарманічнага слалучэння розных класавых інтарэсаў. Паводле яго вучэння, чалавечы дух праходзіць 3 стадыі гіст. развіддя: тэалагічную (мае таксама 3 этапы развіцця — фетышызм, політэізм і монатэізм, характэрна ланаванне духавенства і ваенных, з’явы прыроды тлумачацца звышпрыроднымі лрычынамі), метафізічную (свет тлумачыдца з дапамогай метафіз. ланяцдяў), пазітыўную або навуковую (свядомасць людзей грунтуецца на дакладнай ацэнцы знеш няй рэальнасці, што дапамагае прадбачыць будучае і лрадухіліць памылкі ў пазнанні і пракг. дзейнасці). Асн. прады: «Курс пазітыўнай філасофіі» (т. 1—6, 1830— 42), «Сістэма пазітыўнай палітыкі, або Сацыялагічны трактат аб асновах рэлігіі чалаведтва» (т. 1— 4, 1851— 54). А.М. Елсукоў. К О Н Т Р..., КОНТРА... (ад лац. contra супраць), састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на супрацьлегласць ці супрацьдзеянне чаму-н., на процідастаўленде даняццю, якое выказана ў другой частцы слова, напр., контратака, контрразведка.

KOHTPATÉHT [ад лац. contrahens (contrahentis) той, які дамаўляецца], адзін з бакоў дагавору ў цывільных праваадносінах. КОНТР-АДМІРАЛ (ад франц. contreamiral), воінскае званне (чын) вышэйшага афіцэрскага складу ў ВМФ (BMC) многіх марскіх дзяржаў; адпавядае званню генерал-маёра ў арміі. Званне ўпершыню з ’явілася ў канцы 13 ст. ў Галандыі і працяглы час мела назву шаўтбенахт (ад галандскага schout bij nacht які назірае ноччу). У Расіі вядома з 1699;

«

КОНТРАСІГНАТУРА, к о н т р а с і г н a ц ы я (ад контра... + signare падпісваць), форма замацавання акга кіраўніка дзяржавы подпісам міністра, якая азначае, што юрыд. і паліт. адказнасць за дадзены акт нясе міністр. КОНТРАТАКА (ад контр... + атака), атака, якая праводзідца абараняльнымі войскамі супраць наступальных з мэтай разгрому праціўніка, іігго ўклініўся ў абарону, і поўнага або частковага аднаўлення становішча. Заключаецца ў даражэнні праціўніка ўдарамі авіяцыі, ракет, агнём артылерыі з настулнай атакай сіламі 2-га эшалона (рэзерву), y пэўных умовах сумесна з сіламі 1-га эшалона. К., я к лравіла, праводзіцца ў момант, калі праціўнік, спынены і яшчэ не ласпеў замацавацца на занятых рубяжах або яго лрасоўванне запаволілася, a рэзервы выкарыстаны ці іх тэрміновы ўвод немагчымы.

KOНТРАТЫ ПАВАН HЕ (ад контра... + грэч. typos адбітак), выраб коліі (кантратыпу) з негатыва фільма. Тыражыраванне кінафільмаў робядь з кантратыпу, дгто забяспечвае захаванасць арыгідала (негатыва) фільма.

3 каляровага кінанегатыва кантратып атрымліваюць непасрэдным друкаваннем на абарачальную трохслойную кінаплёнку, з чорна-белага спачатку робяць прамежкавы пазітыў, з якога потым друкуюць кантратып. Кантратып фанаграмы робядь асобна (з кантратыпам відарысу сумяшчаецца ў кінакапіравальным апараце).

КОН ТРКУ ЛЫ ’ЎРА (ад контр... + культура), сістэма норм і стандартаў даводзін, уласцівых пэўнай сац. групе, якая адрозніваецца ад лануючых ці найб. распаўсюджаных y грамадстве узораў і каштоўнасцей культуры, процілеглая і варожая ім. Праяўленнем К. могуць з ’яўляода субкультуры злачынных груп, мафіёзных арг-цый, падд. секгаў і інш., якія кіруюцца акрэсленымі нормамі і правіламі паводзін. Тэрмін «K.» ўвёў y 1960-я г. амер. сацыёлаг Т. Розак для вызначэння духоўных арыентацый альтэрнатыўных маладзёжных груповак (хіпі і інш.), што процістаялі дануючым y той час y зах. краінах культ. каштоўнасцям, ідэалам мяшчанскага матэрыяльлага дабрабыту, жыццёвага дослеху, сац. канфармізму. У сучаснай культурфіласофіі тэрміл «K.» ўжываецца для вызначэння глыбінных дераўтварэнняў y культуры, новых духоўных дарадыгм. У гэтым сэнсе ранняе хрысдіянства, далр., уяўляецца як контркультурны феномен y адносінах да фундаментальнага іудаізму і данавання Рымск. імлерыі; падобны характар мелі ўзнікненне мадэрнізму і постмадэрнізму ў культуры 20 ст. У канцы 20 ст. ў філас.-сацыялагічным усведамледні замацоўваецца паняцце К. як працэсу станаўлення будучых культ. узораў. Я.М. Бабосаў.

410

КОНТРНАСТУПЛЕННЕ

КОНТРНАСТУПЛЁННЕ, асобы від наступлення, y якім ажыцдяўляецца пераход ад абароны ў наступленне з мэтай разгрому груповак наступаючага праціўніка. Праводзіхша ў стратэг., часам аператыўным маііггабе, падрыхтоўваецца ў ходзе абарончай аперацыі. Нярэдка перарастае ў аіульнае наступленне, якое завяршае разгром праціўніка. КОНТРПРАПАГА н ДА (ад контр... + прапаганда), пашырэнне поглядаў, ідэй, процілеглых тым, якія распаўсюджвае ідэалагічны праціўнік. Гал. мэта К., no684 са сцвярджэннем уласных ідэй, — нейтралізацыя магчымага ўплыву на грамадскую свядомасць варожай прапаганды. Аб’ектамі К. могуць выступаць як людзі, так і непрымальныя, некарысныя для пэўнай палітыкі падзеі і факты аб’екгыўнай рэчаіснасці. Напр., y другую сусв. вайну дзярж. кіраўніцтва гітлераўскай Германіі імкнулася з дапамогай контрпрапагаддысцкіх захадаў пераадолець глыбокі негатыўны ўплыў на свядомасць дасельніцтва паражэння германскіх войск y бітвах пад Масквой, Сталішрадам і інш. Суб’ектамі К. могуць быдь спецорганы і ін-ты дзяржавы (армія, паліт. партыі і ідш.). Ва ўмовах бурнага развіцдя сродкаў масавай камунікацыі і іх манапалізадыі дзяржавай або дрыватнымі карпарацыямі К. разам з драдагандай можа быць эфектыўным сродкам мадіпуліравання свядомасцю людзей y лаліт. мэтах. В.І. Боўш. КОНТРРАЗВЁДКА, спец. орган разведвальдай службы для аховы краіды ад лранікнення агентуры замеждых разведак і для ліквідацыі іх падрыўдой дзейдасці. На Беларусі кодтрразведвальную дзейнасць y аддаведдасці з законам «Аб органах дзяржаўнай бяспекі Рэспублікі Беларусь» ад 3.12.1997 ажыцдяўляюць органы ўпраўлення ваендай К. КДБ Рэспублікі Беларусь. Падставамі для ажыццяўлелня контрразвед. Дзейнасці з ’яўляюцца: даяўнасць інфармацыі аб прыметах развед. і інш. дзейнасці спец. службаў, арг-цый і асоб замеждых дзяржаў, дакіравадай д а прычыненне ўроду бяслецы Беларусі; неабходдасць забеслячэддя бяспекі аб’екгаў абароддага комплексу, транспарту, сувязі і інш. стратэг. аб’ектаў, a таксама бяслекі прыярытэтных навук. распрацовак, абароны звестак, ідто складаюць дзярж. тайну, і ў інш. выпадках, прадугледжаных законам. Парадак правядзення контрразвед. дзейнасці рэгламентуецца заканадаўствам. Кадтроль за дзейнасцю К. ажыццяўляюць Прэзідэдт Рэспублікі Беларусь і ўрад, нагляд за закондасцю дзейнасці — органы пракуратуры ў межах іх кампетэдцыі. Літ.. X р y ш е в К. Военной контрразведке — 80 лет / / Армня. 1998. № 5. КОНТРРЭФ АРМ АЦЫ Я (ад контр... + рэфармацыя), рэлігійна-паліт. рух y Еўропе ў 2-й пал. 16— 17 ст., узначалены папствам і накіраваны супраць Рэфар-

мацыі з мэтай уздаўлення страчаных каталіДызмам пазіцый. Гал. сродкамі К. былі інквізіцыя, мадаскія ордэны, рым. курыя. Самы актыўны ўдзел y К. прыняў ордэн езуітаў (створаны ў. 1534— 40). У 1559 быў апублікаваны Індэкс забароненых кніг. Праграмай К. сталі раш энні Трыдэнцкага сабору 1545—63 (вяршэнства папы дад саборам, увядзенне строгай царк. цэнзуры, богаслужэнне толькі на лац. мове і ідш.). Былі створаны спец. органы кіравання— кангрэгацыі, шэраг навуч. устадоў (калегіумаў) для падрыхтоўкі каталіцкага духавенства. К. ўключала барацьбу судраць свецкай давукі і навук. светапогляду, праследаванне дерадавых мысліцеляў (Дж. Бруна, Г. Галілей, Дж. Вадіні і інш.), здіш чэдде лратэстантаў (Варфаламееўская ноч), арганізоўвала т. зв. paair. войны, праследавала ерасі. У Беларусі К. актыўда праявілася ласля Люблінскай уніі 1569. Праваднікамі яе былі езуіты. Гал. ідэолагам К. ў ВКЛ быў П. Скарга. У 16— 18 ст. тут асталяваліся яшчэ 24 каталіцкія манаскія ордэны (францысканцы, дамідіканцы, кармеліты, бенедыкцінцы, піяры і інш.). Зачыняліся пратэстанцкія і пр'аваслаўдыя школы і друкарні, учыняліся пагромы. К. была накіравана де толькі супраць пратэстантызму, але і праваслаўя. На хвалі К. нарадзілася Брэсцкая унія 1596 і створана уніяцкая царква. Супраціўленне - каталіцкай эксдансіі вылівалася ў нар. паўстанні (Віцебскае паўстанне 1623; антыкаталіцкую накіраванасць мела антыфеадаяьная вайна 1648— 51). Найб. жорсткія ганенні з боку каталіцкай царквы і дзяржавы пачаліся супраць антытрынітарыяў. У канцы 16 ст. рэфармацыйны рух y Беларусі пачаў ластупова згасаць, болыдасць кальвідісцкай шляхты стала пераходзіць y каталіцгва, a ў лач. 17 ст. большая частка дробнай дравасл. шляхты прыняла унію. Паводле сеймавых пастаноў 1764 адступніцтва каралася выгдандем з краіны або смерцю. У 1733 дравасл. шляхта і духавенства былі пазбаўлены права займаць пасады ў сенаце, сейме, судах і інш. дзярж. установах. У 2-й пал. 17 — 1-й трэці 18 ст. адбывалася амаль поўная клерыкалізацыя культуры і падпарадкаванне яе рэлігіі. Навук. веды абвяшчаліся грахоўнымі, панізіўся ўзроведь адукацыі. У аснову давучання былі пакладзены тэалогія, схаластычная філасофія і лац. мова. 3 1696 бел. мова стала выцясняцца з афіц. олрававодства. Уздзеянне К. не было такім адмоўным y мастацтве. Падуючым стылем тут стала барока. Масавая паланізацыя пануючага класа Беларусі драз акаталічвадде ў 17 ст. ўскладділа працэс кансалідацыі бел. дароднасці, запаволіла фарміраванне яе свядомасці. У 1730— 40-я г. на змену К. прыйшла эдоха Асветніцтва. Літ:. П о д о к ш п н С.А Реформацяя я обвдественная мысль Белоруссня н Лптвы (вторая половнна XVI — начало XVII в.). Мн., 1970; М а р а ш Я.Н. Очеркн лсторюі экспанснн католнческой церквп в Белорусснн XVIII в. Мн., 1974; 1980; Б л н н о в а Т.Б. Мезунгы в Белорусснн. Мн., 1990. С.В. Марозаеа.

«К О Н Т РРЭ Ф 0РМ Ы », заканадаўчьн дераўтварэдні ў Расійскай імперыі ў 1880 — пач. 1890-х г., накіраваныя на абмежаванне і перагляд бурж. рэформ 1860—70-х г., на ўмацаванне ўлады самадзяржаўя і дваран. 27.8.1882 прыняты часовыя правілы аб друку, якія ўводзілі т. зв. «кардую цэнзуру». У 1884 новы універсітэцкі статут скасаваў аўтаномію ВНУ. У 1885 заснаваны Дваранскі зямельны банк э мэтай падгрымкі дваранскага землеўлададня. У 1886 уведзены абмежавадді сямейных дадзелаў для сялян і закон аб найме с.-г. рабочых. У 1887 павышаны цэнз для выбрання прысяждых засядацеляў y судзе. Цыркуляр ад 18.7.1887 аднавіў y пачатковш і сярэдніх школах саслоўлыя прынцылы. 12.7.1889 прыняты закон аб земскіх начальніках, скасаванні ін-та міравш судоў і ўстанаўленні кантролю павятовых драдвадзіцеляў дварадства над павятовымі з ’ездамі земскіх дачальнікаў. У 1889 з вядзення суда прысяжных забрады діэраг судовых спраў (асабліва тых, якія датычылі супраціўледня ўладам) і абмежавада публічнасць судоў.

12.6.1890 ўведзеды саслоўныя курыі для выбаршчыкаў, сяляне былі пазбаўлены права непасрэднага выбару земскк гласдых. Законам ад 11.6.1892 ніжэйшыя слаі выключады з гарадскіх выбаршчыкаў. На Беларусі, дзе ў сувязі з паўстаннем 1863— 64 дзейдічаў рэжым выключных законаў, «K.» ўводзіліся пазней і з істотдымі адступленнямі. Налр., суд лрысяжных і судовыя статуты тут ўведзены ў 1883, ін-т земскіх начальнікаў — y 1900 і толькі ў Магілёўскай, Віцебскай і Мінскай губ. Земскае палажэнне 1890 даогул не было пашырана ira Беларусь. М.А. Сакалова. К О Н Т Р Ф 0Р С (франц. contrefort ад contre-force дроцідзейдая сіла) y a р хітэктуры, падярочная сценка,

верт. выступ ці рабро для ўмадавання нясучай канструкцыі збудавання (пераважна сцяны). Прымае на сябе ціск бакавога распору ад скляпення, ціск грунту на падпорныя сценкі і г. д. Вядомы ў еўрап. архітэктуры стьшю готыкі з 12 ст. (сабор y Рэймсе, Францыя; і інш.). 3 развіццём каркасна-апорнай канструкдыі збудавадняў, лры якой асн. нагрузка ад леракрыццяў перадавалася з даламогай сістэмы ладпруждых арак, нервюр, аркбутадаў на калоны і алоряыя часткі сцен, узніклі ўмацавадыя К. Гэта давала магчымасць патанчаць ненагружадыя часткі сцен, павялічыць нралёты і праёмы, лрастору ідтэр’ераў зрабіць больш свабоднай і дынамічдай. У бел. архітэкгуры былі лашыраны ў 16— 18 ст. Былі ступедьчатыя, трохвугольныя, ластаяннага ці перамеддага сячэддя, водкавыя ці ўнутрадыя і г. д. Ю.А. Якімовіч.

зрэзу на схіле мясцовасці, дакіравадага ў бок таго, хто абарадяецца. Mae вышыню 'З— 4 м, разлічаны на леракульвадде танкаў лры іх спусканні з вышыні. 2) Бліжэйшы Да лраціўніка адхон (з драўніды, цэглы, камендя) знешняга краласдога рова. Выкарыстоўваўся да 19 ст. ў якасці проціштурмавой дерашкоды.

К 0 Н Т Р Ы М Казімір (1776, пас. Багданаў Валожынскага р-на Мінскай вобл. — 11.6.1836), экадаміст, публіцыст. Удзельлік паўстання 1794. Пазбегшы рэлрэсій, працаваў дам. бібліятэкара, ад’юнкгам Віленскага уд-та. У 1815— 18 рэдакгар час. «Dziennik Wilerîski» («Віленскі весдік»), y 1820— 22 гал. рэдактар час. «Dzieje Dobroczynnosci krajowej i zagranicznej z wiadomosciami кд wydoskonaleniu jej sluz^cymi» («Xpoніка айчыннай i замежнай філантрапічдай дзейнасці са звесткамі ла яе ўдасканаленню»). Адзід з засдавальнікаў літ.-грДмадскага т-ва шубраўцаў (лалісаў кодэкс т-ва), y 1817— 22 выдаваў яго оргад «Wiadomosci brukowe» («Вулічныя давіды»). У 1824 пасля суд. працэсу над філаматамі высланы з Вільді. У 1829—30 чыдоўдік Польскага бадка ў Варшаве, рэдагаваў час. «Biblioteka handlowa» («Гаддлёвая бібліятэка») і газ.

«Wiadomosci handlowe» («Гаддлёвыя давіны»). Даследаваў Палессе. Вынікам ладарожжа стала алісадне Палесся, выдадзенае ў 1829 (у 1839 леравыдаў Э. Рачыдскі), y якім ёсць звесткі пра дасельдіцтва, флору, фауну, лрам-сць, сельскую гасладарку, суднаходства і інш. А.А. Семянчук:

К 0Н Т У Р Н Ы Я КАРТЫ, адлюстравадде картаграфічдай сеткі і элементаў (код-

КОНТРЭСКАРП (франц. contrescarpe ад контр... + escarpe адхон) 1), лроцітанкавая загарода ў выглядзе крутога

Да арт. Конгрэскарп.

КОНТУР (фрадц. contour), a б р ы с, y выяўледчым м а с т а ц т в е , лінія, якая абводзіць форму прадмета (фігуры); сродак маст. выраздасці твора. У малюнку К. — сукуднасць лілій, якія акрэсліваюць дайважнейшыя, дераважда здешдія, абрысы выявы. Характар К. цесла звязады з сілуэтам. К 0Н Т У Р Э ЛЕК ТРЬІЧН Ы , любы замкнуты шлях, які праходзіць л а некалькіх галінах эл. ланцуга. Часам К. э. называюць вагальны контур.

S

тураў) агульнагеагр. карты. На К.к. паказваюцца без надпісаў, адным колерам: берагавыя лініі мораў, азёр, рэкі, даселеныя пудкгы, далітыка-адм. градіцы і асобдыя элемедты тэматычдых карт. Выкарыстоўваюць y вучэбных мэтах. К.к. — від б л а д к о в а й кар т ы, дзе надеседы разрэджаная аснова геагр. карты з надпісамі; ужываюць y якасці асдовы для слец. і тэматычных карт y археалогіі, геалогіі, метэаралогіі і інш. Р.А.Жмойдзяк.

КОНХА

411

КОНУС (лац. conus ад грэч. kônos), 1) y элементарнай геаметрыі— цела, створанае вярчэднем драмавугольнага трохвугольдіка вакол аднаго з яго катэтаў. Аб’ём V= -nr^h, плошча бакавой паверхді S=7trl. 2)У а н а л і тычнай г е а м е т р ы і — геам. месца прамых (утваральдых), якія драходзяць праз зададзеды пудкт S (вяршыню) і перасякаюць зададзедую крывую (накіравальлую). Калі дакіравальдая — акруждасць, a вяршыдя артагалальда лраекгуедца ў яе цэнтр, тады атрымліваецца круглы ці драмьі кругавы К. К 0Н У С ВЫНАСУ, акумуляцыйдая форма рэльефу ў выглядзе гоюскага паўкодуса. Mae слабапукатую паверхню, уніз лашыраецца. Н а з е м н ы я К.в. ўтвараюцца ў выніку дазалашвання рыхлага матэрыялу (галька, лясок, rai­ na) ў месцах выхаду гордых рэк да раўдіды і ў вусцях часовых вадасцёкаў. Падводлыя К.в. фарміруюцца ў гірыбярэждых зодах мораў і акіянаў каля вусцяў рэк, якія выдосяць значную колькасць дадосаў, або ў вусцях ладводдых кадьёдаў за кошт матэрыялу, які дрыдосяць патокі муці ў діждюк) частку мацерыковага схілу ці ў вобласць мацерыковага падножжа. К 0Н Ф ІК С (ад лац. con з, разам + fixus прымацавады), ц ы р к у м ф і к с , службовая марфема (афікс), якая камбінуецца з лрэфікса і лостфікса, што нясуць адзінае деладзельдае значэнде (далр., бел. «дад-акод-дік», рус. «за-речь-е»). Выкарыстадде К. наз. п а р а с і д т э з — аддачасовы ўдзел y сінтэзе слова двух роздых афіксальных сродкаў.

KÔHXA (ад грэч. konche ракавіна), паўкупал, які перакрывае паўцыліндрычныя часткі збудаванняў (апсіды, нішы).

Конха.

4 1 2 _____________ кон - цікі Узнікла ва ўсх.-эліністычнай архітэктуры, шырока выкарыстоўвалася ў рым. і візант. дойлідстве, y сярэдневяковых хрысц. храмах. У К. звычайна змяшчаліся мазаікі, размалёўкі i выявамі Хрыста, святых і інш. (Сафійскі сабор y Кіеве). На Беларусі вядома з 11— 12 ст. (Сафійскі сабор і Спаса-Ефрасіннеўская царква ў Полацку, храмы Барысаглебскага манастыра ў б. прадмесці Полацка Бельчыды, Барысаглебская царква ў Гродне), пашырылася ў архітэкгуры 16— 19 ст. Нярэдка спалучалася з распалубкамі і нёрвюрамі. «КОН-ЦІКІ» (назва ад імя бога іякаў), плыт з бальзавых дрэў з трысняговым парусам, зробленым Т. Хеердалам на ўзор старажытнаперуанскіх нльггоў. У 1947 на «К.-Ц.» (пл. каля 100 м2) Хеердал разам з 5 спадарожнікамі здзейсніў плаванне, выкарыстоўваючы спадарожныя цячэялі і пасаты, з Кальяо (Перу) да а-воў Туамоту ў Ціхім ак. (каля 8 тыс. км за 101 суткі), каб даказаць магчымасць засялення Палінезіі з У. Захоўваецца ў музеі ў г. Осла. К 0Н Ц К ІЯ (Kqtscy), польскія музыканты 19 ст., браты. А н т о н і й (27.10.1817, г. Кракаў, Польшча — 7.12.1889), піяніст, педагог, кампазітар. Вучыўся ў Дж. Філда ў Маскве (1829— 30) і ў С. Зехтэра ў Венскай кансерваторыі. У 1853— 67 выкладаў y Пецярбургу. Выступаў з 6 гадоў. Здзейсніў канцэртнае турнэ па муз. цэнтрах усіх кантынентаў. Яго выкананне вьілучалася бліскучай тэхнікай і элегантнасцю. Рэпертуар уключаў творы юіасікаў і ранніх рамалтыкаў, салонныя п ’есы, танцы, уласныя кампазіцыі. Аўтар больш як 400 фп. твораў (найб. вядомы «Абуджэнне льва»), рамансаў (у т. л. «Не, не цябе так палка я любяю») і інш. Напісаў некалькі дапаможнікаў і артыкулаў па пытаннях фп. педагогікі. А п а л і н а р ы й (23.10.

1825, Варшава — 29.6.1879),. скрыпач, кампазітар, педагог. Вучань Н. Паганіні. Выстутіаў з 4 гадоў, y т. л. з братамі Каралем (скрыпач і яго першы настаўнік), Станіславам і Антоніем (піяністы) і сястрой Эўгеніяй (спявачка). Каяцэртаваў y Расіі і муз. цэнтрах Еўропы (у 1838— 48 y Францыі). У 1853—60 прыдворны саліст y Пецярбургу. 3 1861 y Варшаве, эаснаваў Муз. ін-т (яго дырэктар да 1879). Скрыпач-віртуоз, імкнуўся выявідь новьія выразныя магчымасді скрыпкі. Аўтар транскрыпцый, варыяцый і фантазій на тэмы опер М. Глінкі, В. Беліні, Г. Даніцэці, Дж. Меербера і інш. Літ:. Г р у м - Г р ж п м а й л о Т. Братья Контскне в полемнка о музыкально-нсполннтельскпх стнлях / / Вопросы музыкальновсполннтельского вскусства. М., 1967. Вып.

4. К 0Н Ц У Б Анатоль Аляксандравіч (н.

13.7.1949, в. Колкі Столінскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. мастак дэкар.лрыкладнога мастацтва, жывапісец.

Засл. работнік нар. адукацыі Беларусі (1991). Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1971). 3 1971 выкладае ў Бабруйскім маст. лрафесійна-тэхн. вучылішчы. Працуе ў кераміцы і жывапісе. Толкім адчуваллем, выкарысталнем выразлых магч ымасдсй матэрыялу, арыгіяальласцю кампазіцый вызлачаюцца дэкар. пласты «Максім Багдаяовіч» і «Каляды» (1976), «У гасцях y Вівальдзі» (1982), «Тэмы адлаго вечара» (1985), дэкар. скульптуры «Вясла і восель» (1980), «Папараць-кветка» (1985), «Дыягел» (1988), кампазіцыя «Куфэркі і скрыяачкі» (1981), вазы «Спадчыла» (1978), «Горад» (1980), «Зімовыя» (1990) і ілш. Ж ывапіслым творам уласцівы выразласць малюлка і колеру, філас. асэнсавалле быцця: «Вершы, вершы дарагія...» (1981), «Шчодрасць» і «Азірліся!» (абодва 1982), «Вясельяае падарожжа» (1987), «Дыягея. Зола» (1988), «Фраяцыск Скарыла» (1989), «Вясловыя клопаты» (1992), «Сляды цывілізацыі» (1995), «Наведваллі» і «Пілігрымы» (абодва 1997), «Стары млыл» і «Пабудова піраміды» (абодва 1998). К 0 Н Ч Ы Ц Уладзімір Мікалаевіч (л.

11.1.1925, Масква), гелерал-палкоўлік (1978). Праф. (1988). Беларус. Сколчыў 1-е Кіеўскае артыл. вучылішча (1942), Ваел. акадэмію імя Фрулзе (1950), акадэмію Гел. штаба (1964). У Вял. Айч. вайлу ў складзе дывізіёла аэрастатаў артыл. лазіралля ваяваў ла Леяіяградскім, Волхаўскім і 3-м Прыбалт. фралтах. У 1944 удзельяік вызвалелля Беларусі. Пасля вайлы ла камалдлых і штаблых пасадах. У 1974— 77 лач. штаба Беларускай ваеннай акругі, y 1978— 81 камаядуючы войскамі Прыволжскай ваел. акругі, y 1981— 85 гал. ваел. саветлік y Рэспубліцы Куба, y 1985— 92 лач. Ваел. акадэміі імя Фруязе. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1975—60, Вярх. Савета СССР y 1979— 84. Літ:. Д ж н л к л ш е в С. Внжу цель. Алма-Ата, 1970; Я г о ж. Сообшаю цель. АлмаАга, 1982; В а с н л е в с к н й А.А. 21-я гвардейская. 2 нзд. Уфа, 1988. КОНЧЫ ЦКАЕ BÔ3EPA, y Пілскім р-ле Брэсцкай вобл., y бас. р. Піла, за 18 км ла ПдЗ ад Пілска. Пл. 0,51 км2, даўж. 1,2 км, лайб. шыр. 700 м, лайб. глыб. 8,3 м, даўж. берагавой ліліі каля 3,1 км. Схілы катлавілы выш. да 2 м, разаралыя, на 3 і У пад хмызляком. Берагі ўчасткамі забалочалыя. Злучала калалам з р. Піла. КОН Ь (сапр. лрозвішча, магчыма, I в a л о ў ) Фёдар Савельевіч, рускі дойлід 2-й лал. 16 ст. Адзіл са стваральлікаў рус. фартыфікацыйлай школы, якая зрабіла ўплыў на краласяое буд-ва 16— 17 ст. y Расіі і ла Беларусі. Паходзіў, верагодла, з прыголлых (раёл Дарагабужа, цяпер Смалеяская вобл.). Будаўлік магутных крапаслых збудавалляў: камеплыя сцеяы і вежы Белага горада Масквы (1585— 93, зяесеяы ў 18 ст.), гар. сцеяы Смалеяска (1595— 1602) і ілш. Яму прыпісваюць буд-ва крэпасці Барысаў Гарадок каля Мажайска (1599, разабрала ў пач. 19 ст.).

Літ.: Б е л о г о р ц е в Н . Зодчнй Федор Конь. Смоленск, 1949; К о с т о ч к в н В.В. Государев мастер Федор Конь. М., 1964. К О Н Ь ВЫ КАПНЁВЫ , гл. ў арг Коневыя. КОН Ь ПРЖАВАЛЬСКАГА (Equus przewalskii), д ж у н г а р с к і конь, ляларлакапытлае млекакормячае сям. колей. Апісалы рус. вучолым і падарожлікам М.М. Пржавальскім (1879). П ашыралы ў Паўл.-Зах. Кітаі (Джунгарыі) і Малголіі. У Чырв. клізе МСАП. Даўж. 2,2—2,8 м, выш. ў карку 1,2—1,4 м, маса 200—300 кг. Самкі драбнейшыя за самцоў. Тулава лрысадзісгае, грудзі шырокія, спіна роўная, ногі высокія, моцныя. Масць карычнева-жоўтая. Жывуць статкамі па 6—12 асобін. Кормяцца расліннасцю. Адзін з продкаў коней свойскіх, блізкі да тарпана (некат сістэматыкі лічаць К. П. надвідам тарпана). К О Н Ь СТ^НАНА, гл. ў арт. Коневыя. КОН Ь ХАЗАРСКІ, гл. ў арт. Коневыя. к б н ь к і , вёска ў Ляхавіцкім р-не Брэсцкай вобл. Цэлтр сельсавета і калгаса. За 5 км ла П лЗ ад г. Ляхавічы, 227 км ад Брэста, 2 км ад чыг. ст. Федзюкі.

344 ж., 122 двары (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, адцз. сувязі. К 0 Н Б Я (Konya), горад ла Пд Турцыі. Адм. ц. іля К олья. Вядомы са стараж. часоў (да л. э.) пад лазвай Ікояій. 513 тыс. ж. (1990). Чыг. сталцыя, вузел аўтадарог. Цэлтр с.-г. раёла. Прам-сць: харч., тэкст., цэмелтлая. Трактарлы з-д. Дывалаткадтва. Арх. помлікі 12— 14 ст. (у т. л. медрэсе Ілджэ-міларэ, 1259). К 0Н Ю Х Пётр Васілевіч (8.3.1910, в. Турэц Карэліцкага р-ла Гродзеяскай вобл. — 14.7.1994), бел. спявак (бас). Сколчыў курсы льлаводства ў Вілейцы, да 1939 працаваў па Баралавіцкім ільяокам біяаце.' У 2-ю сусв. вайлу ў арміі Алдэрса. 3 1945 як стыпеядыят 2-га корпуса Войска Польскага вучыўся ÿ AM y Рыме. Незвычайлая шырыня дыяпазолу голасу, яго моц і тэмбравая афарбоўка дазвалялі яму па-майстэрску выколваць вядучыя басовыя партыі ў операх «Дол Карлас» Дж. Вердзі, «Фауст» Ш. Гуло, «Мефістофель» А. Бойта, «Барыс Гадулоў» М. Мусаргскага і інш. Выступаў y Італіі, здзейсяіў турлэ па Еўропе. 3 1950 y ЗША, потым y Канадзе. У 1958— 85 саліст хору далскіх казакоў пад кіраўліцтвам С. Жарава (ЗША). Выкладаў слевы ва ўласнай школе ў Нью-Йорку, y Гамбургу (Гермалія). Лаўрэат Міжлар. коякурсу вакалістаў y Рыме (1957). У 1975 лаведаў Беларусь. Сябраваў з Р. Шырмай, Я. Брылём, А. Бажко. Г.Р.Кумшова. К 0Н Ю Х Уладзімір Сяргеевіч (6.8.1943, в. Турэц Карэліцкага р -л а Гродзеяскай вобл. — 18.1.1997), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. лавук (1992), праф. (1995). Скоячыў БДУ (1965). 3 1965 y Іл-це матэматыкі АН Беларусі (з 1973 лам. дырэктара), з 1990 y БДУ. Навук. лрацы ў галіле тэорыі лілейлых груп. Даў поўяую класіфікацыю лепрыводлых лакальла лільпатэлтлых лілейлых груп:

апісаў падгрупы Сілава праекгыўнай лінейнай групы, даследаваў гіпотэзу канечнасці для вырашальных лінейных груп. Тв:. Алгебра н алгебранческая геометрня в работах математнков Белорусснн. Мн., 1979 (разам з А.Я. Залескім); Непрнводнмвіе локально ннльпотентные лннейные группы / / Фундаменталвная н прнкладная математака.

1998. Т. 3, вып. 3. П.М.Бараноўскі. К 0П А 3AKÔH, эмпірычнае абагульненне аб характары развіцця асобных сістэматычных груп арганізмаў. Сфармуляваны амер. вучоным Э. Копам y канцы 19 ст. Сцвярджае: новыя групы арганізмаў паходзяць ад мала спецыялізаваных форм, што захоўваюць эвалюцыйную пластычнасць, a не ад вышэйшых спецыялізаваных прадстаўнікоў продкавых груп, для якіх глыбокая спедыялізацыя забяспечвае працвітанне ў адносна стабільных умовах існавання, але ў выпадку змены ўмоў група вымірае. К0ПАЛА (Coppola) Фрэнсіс Форд (н.

7.4.1939, г. Дэтройт, штат Мічыган, ЗША), амерыканскі кінарэжысёр, сцэнарыст. Скончыў Каліфарнійскі ун-т. Паставіў фільмы «Хросны бацька I» (1972, прэмія «Оскар») нра гісторыю клана нью-йоркскай мафіі, які стаў сенсацыяй y сусв. кінамастацтве, і яго працяг «Хросны бацька II» (1974, прэмія «Оскар»), «Хросны бацька III» (1990). Адметнай антываен. стужкай y сусветным кінематографе стаў «Алакаліпсіс сёння» (1979), прысвечаны в’етнамскай вайне. Сярод інш. фільмаў «Вясёлка Файніяна» (1968), «Размова» (1972), «Аўгсайдэры» (1983), «Клуб «Катон» (1984), «Такер: чалавек і яго мара» (1988), «Дракула» (1992). Аўтар сцэнарыяў шэрагу сваіх фільмаў, y т.л. «Людзі дажджу» (1969), «Патон» (1970, з Э. Нортам; прэмія «Оскар»), «Вялікі Гэтсбі» (паводле Ф.С. Фіцджэральда, 1974), «Ад усяго сэрца (1982), «Сады з камянёў» (1987) і інш. Г.У.Шур. К0ІІА НЕЎ Гіавел Ільіч (н. 19.1.1922, в. Малыя Копані Шастакоўскага р-на Кіраўскай вобл., Расія), бел. мовазнавец. Д-р. філал. н. (1973), праф. (1975). Скончыў Кіраўскі пед. ін-т (1942), Ленінградскі ун-т (1949). Іірацаваў з 1949 y Гродзенскім, з 1955 y Варонежскім пед. ін-тах. 3 1961 y Мінскім лінгвістычным ун-це. Навук. працы па агульным мовазнаўстве, германскіх мовах, праблемах перакладу і ўзаемадзеяння моў: «Пытанні гісторыі і тэорыі мастацкага перакладу» (1972), «Тэорыя і практыка пісьмовага перакладу. Ч. 1. Пераклад з нямецкай мовы на рускую» (1986), «Падручнік нямецкай мовы: Дзелавыя зносіны» (ч. 1— 2, 1995, з М.Г.Хільтавым). Тв.. Комплементарная функцмя художественного перевода. Мн., 1994. І.К.Германовіч. КОПАНКА, назва р. Морач y верхнім цячэнні.

KÔIIAHb, рака, гл. Чарнец.

К0ПАСАЎ Аляксей Паўлавіч (12.3.

1902, г. Жыздра Калужскай вобл., Расія — 9.12.1967), рускі кампазітар. Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1931). Кіраваў харамі ў Маскве, y т. л. Рус. нар. хорам Усесаюзнага радыё ( 1 9 3 8 — 4 1 ). Арганізатар і ўдзельнік фалькл. экспедыцый, запісаў і апрацаваў шмат нар. песень, y т. л. бел. «Ды ты маё сонейка», «А на моры на сіненькім», «Ой, не кукуй, зязюленька», «Ой, бяда ж мая», «I сюды rapa, і туды гара», «Узышоў свецел месячык», «Зорка Венера» на сл. М. Багдановіча, якія ўваходзілі ў рэпертуар Дзярж. акад. харавой капэлы БССР; апубл. Р. Ш ырмам y 2-томніку «Беларускія народныя песні (для хору)» (1971— 73). Аўтар кантаты «Беларусь» (1948), «Сюіты на тэмы беларускіх народных песень» (1937, выконвалася хорам Бел. філармоніі), ne­ c e m і хароў. Т.Г.Слабодчыкава. К 0 П А Ц Б Юзаф (16.5.1762, Пінскі пав. — 1827), бел. мемуарыст-падарожнік. Удзельніх паўстання 1794. У пач.

1794 для злучэння з гал. войскам Т. Касцюшкі прывёў з-пад Вільні сваю кав. часць, за што ўзнагароджаны залатым пярсцёнкам з надпісам «Айчына — свайму абаронцу». Вызначыўся ў бітве каля г. Хэлм і пры абароне Варшавы. У бітве пад Мацяёвіцамі быў паранены, трапіў y палон, прыгавораны ваен. судом да ссылкі на Камчатку. Амнісдіраваны імператарам Паўлам I, y канцы 1790-х г. вярнуўся на радзіму. Свае ўражанні ад знаходжання на Камчатцы і падарожжа па Еўразійскім мацерыку агіісаў y «Дзённіку падарожжа...» (нап. каля 1810, выд. 1837). Літ.: Ху д з н к о в с к a я Я., Я с т е р Я. Люда велнкой отвага: Пер. с пол. М , 1957. С. 76—96. В.І.Ярмоленка. КОПЕЧНЫ (Kopecnÿ) Франдішак (4.10.1909, Урчыцы, Чэхія — 27.3.1990), чэшскі мовазнавец, індаеўрадеіст. Праф. славістыкі Оламаўцкага ун-та. Навук. працы ў галіне этымалогіі, сінтаксісу, дыялекталогіі слав. моў, культуры і філасофіі мовы: «Асновы чэшскага сінтаксісу» (1958). «Трыванне дзеяслова ў чэш скай мове» (1962). Гал. рэдакгар і адзін з аўтараў «Этымалагічнага слоўніка славянскіх моў» (т. 1— 2, 1973—80), y якім спалучаны сінтакс. і этымалагічны аналізы. Складальнік «Этымалагічнага слоўніка чзш скай мовы» (1952), «Асноў агульнаславянскага слоўнікавага саставу» (1981, y сааўт.) і інш. Гал. рэдактар «Слоўніка стараславянскай моВЫ» (вып. 1, 1958).

1.1.Лучыц-Федарэц. К 0П ІТ А Р (Kopitar) Варфаламей (Ерней; 23.8.1780, Рэпне, Славенія — 11.8.1844), славенскі філолаг-славіст. Замежны чл.-кар. Пецярбургскай АН (1826). Вучань і супрацоўнік чэш. філолага I.Добраўскага. Хавальнік, з 1844 дырэктар Венскай прыдворнай б-кі. Аўтар граматыкі славенскай мовы (1808; на ням. мове, з дадаткам крьггычнага агляду славенскай л-ры). Даследаваў стараж. слав. помнікі, выдаў глагалічны помнік стараслав. мовы «Клоцаў збор-

коплі

413

нік» (1836) з каментарыем, слоўнікам і сціслай граматыкай стараслав. мовы. Артыкулы К. сабраны Ф. Міклашычам y зб. «Невялікія артыкулы Варфаламея Копітара лінгвістычнага, этнаграфічнага і прававога зместу» (1857). Сярод вучняў К. сербскі філолаг В. Караджыч. Тв.\ Рус. пер. — Новые пнсьма Добровского, Когаггара н другнх юго-западных славян. СПб., 1897. К 0 П ІЯ (ад лац. copia мноства), 1) дакладнае ўзнаўленне тэксту якога-н. дакумента. К., завераная ва ўстаноўленым законам парадку, мае такую ж юрыд. сілу, як і арыгінал. 2) У выяўленчым мастадтве — дакладна зробленае ад рукі (у адрозненне ад рэпрадукцыі або злепка) узнаўленне чаго-н., напр., якога-н. твора, карціны, скулыггуры і інш. К0ГІЛЕНД (Copland) Аарон (14.11.1900, Н ью -Й орк — 2.12.1990), амерыканскі камдазітар; адзін з заснавальнікаў сучаснай амер. кампазітарскай школы. Вучыўся ў Р. Гольдмарка (Нью-Йорк), Н.Буланжэ (Парыж) і інш. Выступаў як піяніст, дырыжор, чытаў лекцыі ў мдогіх ун-тах ЗША. Ііад уішьгвам неакласідызму І.Стравінскага, імпрэсіянізму і джаза выпрацаваў своеасаблівы індывід. стыль кампазіцыі. Выкарыстоўваў амер. і лац.-амер. муз. фальклор, увасабляў муз. іптанацыі роздых народаў Амерыкі. Сярод твораў: олеры «Другі ўраган» (1937), «Ласкавая зямля» (1954); балеты «Хлопец Білі» (1938), «Радэо» (1942), «Апалачская вясна» (1944), «Панэлі, якія танцуюць» (1963); 3 сімфоніі (1924—46) і праграмныя п’есы для арк., канцэрты; камернаінстр. ансамблі (у т. л. фп. трыо «Віцебск»); хары, песні, музыка для тэатра, кіно і інш. Аўтар кн. «Як слухаць музыку» (1939), «Музыка і фантазія» (1952), «Новая музыка, 1900— 1960» (1968).

Him.-. Ш н е е р с о н Г. Портретві амернкансквх композяторов. М., 1977. К0П Л І (Copley) Джон Сінглтан (3.7.1738, г. Бостан, дггат Масачусетс,

Дж.Коплі. Дораці Уэндэл Скайнер. 1772.

км ад чыг. ст. Цёмны Лес. 396 ж., 144 двары (1998). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, камбінат бьгг. абслугоўвання, аддз. суЗША — 9.9.1815), амерыканскі жывалівязі. Брацкая магіла сав. воінаў. Помнік сец і мініяцюрыст. Чл. Лонданскай AM (1779) . Буйнейшы амер. партрэтыст ка- землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайланіяльнага перыяду. 3 1774 працаваў ну.

414

копны

пераважна ў Лондане. Зазнаў уплыў англ. партрэтнага жывапісу 17— 18 ст. Працаваў y рэаліст. манеры. Сярод твораў: «Сёстры Мэры і Элісбет Роял» (1755—62), «Хлопчык з вавёркай-ляцягай» (каля 1765), «Пол Рэвір» (1765), «Нікалас Бойлстан» (1767), «Дораці Уэндэл Скайнэр» (1772), «Томас Міфлін з жонкай» (1773), «Сям’я мастака» (1780) і інш. К 0П Н Ы СУД (ад капа — грамада), суд сельскай і гарадской грамады на Беларусі, які разглядаў слравы простых людзей. Збіраўся ў пэўных месцах — капавішчах, на майдане. Судаводства мела 2 формы: звычайную і гвалтоўную. Звычайная капа збіралася па ініцыятыве задікаўленых асоб y загадзя вызначаныя тэрміны і месца. Суддзямі маглі быць усе гаспадары мясцовасці (найчасцей збіралася 10— 20 чал.). Прысутнічалі прадстаўніхі дзярж. або панскай адміністрацыі (віж, возны). Гіастанова суда не падлягала апеляцыі. Рашэнне К.с. магло быць скасавана, калі капа адбывалася не на сваім калішчы. Гвалтоўная капа склікалася адразу пасля ўчьінення злачынства (забойства, напад і да т. п.), без вызначэння пэўнага месца збору. Уся капа разам ішла па «гарачым следзе» і ў выпадку затрымання вінаватага ў межах воласці выносіла прыгавор, магла пакараць нават смерцю. Калі злачынца ўцякаў y суседнюю воласць, усе страты ўскладаліся на яе жыхароў. Дзейнасць К.с. y Беларусі спынена ў 17— 18 ст. К 0П РА , высушаны алеісты эндасперм арэхаў какосавай пальмы. Белыя ці жаўтаватыя кавалачкі таўшчынёй 6— 12 мм, пакрытыя скуркай. Mae ў сабе ў сярэднім (у %): вады 5,8, тлушчу 67, вугляводаў 16,5, бялку 8,9. Гарачым прасаваннем з К. атрымліваюць легкаплаўкі алей (Бм 20— 27°С), які выкарыстоўваюць дая вырабу какосавага алею, маргарыну, мыла. Макуха — каштоўны корм для жывёл. К 0П Т Ы , этнаканфесіянальная група егііт. арабаў, якія вызнаюць хрысціянства (пераважна манафісіты, ёсдь уніяты і пратэстанты). Нашчадкі даараб. насельнідтва Егіпта. Жывуць пераважна ў гарадах Верх. Егіпта (2 млн. чал.), a таксама ў інш. краінах Б.Усходу. Агульная колькасць — больш за 4 млн. чал.

(1992). Гавораць на араб. мове; копцкая мова захавалася як царкоўная. У 4— 7 ст., да заваявання арабамі, стварылі своеасаблівае мастадгва, якое ўвабрала ў сябе культ. сладчыну Стараж. Егіпта і антьганасці (гл. Копцкае мастацтва). К0ПЦ ЕЎКА, вёска ў Горацкім р-не Магілёўскай вобл., на р. Рамясцвянка. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 28 км на ПдУ ад г. Горкі, 74 км ад Магілёва, 10

KÔIILU. службовыя асобы роду герба «Роля» («Крое») змененая ў ВКЛ. Родапачынальдік Кодаць y 1447— 53 служыў «рускім» лісарам y вял. кн. Кдзіміра IV. Найб. вядомыя прадстаўнікі роду: Сідар В а с і л е в і ч (K о п a ц ь В а с і л е в і ч ; ? — 1531), з 1506 служыў y велікакняжацкай канцылярыі Аляксандра і Жыгімонта I як «рускі» пісар, y 1524 — y канцылярыі вял. княгіні Боны, y 1520 адначасова маршалак гаспадарскі. Атрымаў ад Аляксандра шматлікія зямельныя падараванні. У 1510 нам есдік жыжмарскі, y 1516 леравальскі, y 1527 дзяржаўца медніцкі, лотым дарсунішскі. Л у к а ш В а с і л е в і ч (?— 1621), брэсцкі падкаморы ў 1612, кашталян з 1615. B a с і л ь В а с і л е в і ч (?— лют. 1636), падкаморы брэсцкі, кашталян навагрудскі з 1626. Я н К а р о л ь (?— 1.5.1681), староста брэсцкі ў 1652— 65 і 1670— 80, чашнік ВКЛ з 1656, падстолі ВКЛ y 1658, ваявода лолацкі з 1658, кашталян трокскі з 1670. У 1660-я г. стаў дзяржаўцам дрыскім, бельскім, ковенскім, грымаў Гродзелскую эканомію. У паліт. дзейнасці цесна звязаны с П. Сапегам, М .К. Радзівілам, y 1664— 65 падтрымліваў групоўку Пацаў. Францішак А л я к с а н д р ( ? — пасля 1709),'кашталян брэсцкі ў 1643— 51. Ю з а ф (16.5.1762— 1827), гл. Копаць Ю.

К О П Ц ІК

Іван Канстанцінавіч (н.

27.9.1936, в. Рачкевічы Калыльскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны-селекцыянер. Д -р с.-г. н. (1996). Засл. работнік сельскай гасладаркі Беларусі (1997). Скончыў БСГА (1963). 3 1963 y Бел. НДІ земляробства і кармоў. Навук. працы ла селекцыі і стварэнні сістэмы ўзаемадапаўняльных раяніраваных сартоў азімай пшаніцы, распрацоўцы слосабаў інтэнсіўнай тэхналогіі атрымання збожжа. Дзярж. лрэмія Беларусі 1998. Тв.: Т е о р е т н ч е с к н е о с н о в ы с е л е к ц н в зер н о в ы х к у л ь т у р н а п р о д у к г н в н о с т ь . М н . , 1987 (у с аа ў г.); Р е зу л ь т а т ы н п е р с п е к т а в ы с е л е к ц н в о зн м ой п ш е н в д ы в сам ообесп еч ен н н п родовольственн ы м зер н о м Р есп у б л ш аі Б ел а р у с ь / / В е с ц і А к а д э м іі а г р а р н ы х н а в у к Р Б .

1997. № 2.

К 0П Ц К А Е МАСТАЦТВА, мастацтва коптаў. Склалася ў 3—4 ст. на аснове маст. традыцый Стараж. Егіпта і эліністычнага мастацтва. Росквіт К.м. ў 5— 7 ст. звязаны з аддзяленнем копцкай царквы ад візантыйскай. Пад уплывам ідэй аскетызму і ўзораў раннехрысц. мастадгва Сірыі і Палесціны набшо рысы схематызму, умоўнасці, грубаватай экслрэсіўнасді. У архітэкгуры бші пашыраны 3-нефавыя, часта 3-конхавыя базілікі з каменю, радзей з цэглы (у Белым, Чырвоным манастырах і інш.), купальньм грабніцы (у Багауаце), 2—4павярховыя жьшыя дамы. Выўял. мастадгва прадстаўлена царк. фрэскамі, каменнымі і драўлянымі рэльефамі, кніжнай мініяцюрай, энкаўстыкай, дэкар,прыкладное мастацтва — разьбой па дрэве і косці (аздабленне дзвярэй, мэблі, куфэркаў), вырабамі з бронзы, тэракоты (лямлы, вазы, начынне), высокамаст. тканінамі. Рэаліст. выявы 4 — лач. 5 ст. (жанравыя або перанятыя з эліністычнай міфалогіі) y 5—6 ст. змяніліся ўмоўнымі схематызаванымі выявамі на хрысц. сюжэты. У канцы 6 — пач. 7 ст. пашырыліся матывы блізкаўсх. мастацтва (сцэны палявання на львоў і інш.). Сучасныя копцкія мастакі захоўваюдь етараж. традыцыі. КОПЦКАЕ ІІІСЫУІО, літарнае пісьмо, створанае ў 2 ст. егіпцянамі— перакладчыкамі Бібліі на стараж.-егіп. мову для прапаганды хрысціянства сярод егіпецкага насельніцтва. Складанае і спецыфічнае егіпецкае пісьмо, якім да таго часу карысталіся егіпцяне, было непрыдатным для леракладу іншамоўнага тэксту. У аснову К.л. быў пакладзены грэч. алфавіт: 24 крыху відазмененыя грэч. літары і дададзены 8 знакаў дэматычнага дісьма (спрошчанага егіп.), што перадавалі гукі, для пазначэння якіх не было грэч. літар. 3 выцясненнем копцкаіі мовы К.л. выйшла з ужытку і захавалася толькі ў рэліг. тэкстах коптаў. Літ.. Гл. да арт. Копцкая мова. К 0П Ц К А Я MÔBA, алошні этап развіцця егіпецкай мовы, з алфавітнай сістэмай пісьма (гл. Копцкае пісшо). У 11— 12 ст. выцеслена араб. мовай. Захавалася як культавая ў коптаў. 5 асн. дыялектаў: саідскі, ахімімскі, субахімекі, бахайрскі (паўн.), файюмскі (паўд.). Для К.м. характэрны: 23 зычныя гукі, 7 асн. галосных, сілавы націск, рэдукцыя ненаціскных галосных, нязменнасць

Да арт. Копцкае пісьмо. Копцкі алфавіт.

імён y родзе і ліку, 6 тыпаў артыкля, значнае развідцё складаных прыназоўнікаў, злучальныя злучнікі, запазычанне грэч. лексікі. Пісьменства з 2 ст. Літ. мова ў 4— 11 ст. на саідскім дыялекце, з 11 ст. — бахайрскім. Літ.: Е л а н с к а я А.Н. Коптскяй язык. М., 1964; Е р н ш т е д т П.В. Мсследованяя по грамматнке коптского языка. М., 1986. К0ПЫ СКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ ПАДПОЛЛЕ ў Вялікую Айчынн у ю в а й н у . Дзейнічала ў 1941— 44 y г. п. Копысь Аршанскага р-на Відебскай вобл. Складалася з 3 груп (кіраўнікі Я.А. Точын, Ц.Р. Марозаў, А.М. і З.М. Шэвень), аб’ядноўвала больш за 40 чал. ГІадпольшчыкі запісвалі па радыё і распаўсюджвалі сярод насельніцтва зводкі Саўінфармбюро, здабывалі звесткі аб праціўніку для партызан, выводзілі са строю сельгастэхніку, учынялі дыверсіі (спалілі маслазавод, паліцэйскі ўчастак і інш.). Фашысты высачылі падполыпчыкаў, арыштавалі і закатавалі. КОПЫСКАЯ КАФЛЯ, архітэктурна-дэкаратыўныя вырабы канца 15 — пач. 20 ст. з мясц. гліны ў г. п. Копысь Аршанскага р-на Відебскай вобл. Выраблялі пліткі, вуглы, часткі карніза. У канцы 15— 17 ст. была пашырана тэракотавая кафля з рэльефным геам. арнаментам, тэракотавая і зялёная паліваная з рэльефным раслінным і геральдычным (выявы конніка, арла з гербам Радзівілаў) арнаментамі. Аналагічная арнаментыка сустракаецца ў польскай, літоўскай (геральдьпнай выявы) і мінскай (раслінныя матывы) кафлі. У 2-й пал. 17 ст. выхадцы з Копысі.Я.Андрэеў, С.Аляксееў, П.Будкееў, С.Грыгор’еў, В. Дарафееў, І.Максімаў, П.Фёдараў выраблялі шматколерную паліваную кафлю і аздаблялі ёй палацы і храмы ў Рус. дзяржаве. Найб. пашырыўся выраб кафлі ў канцы 19 — пач. 20 ст., калі ў Копысі працавала каля 20 заводаў. 'Гагачасная кафля вызначалася рысамі стылю мадэрн і мела форму рэльефных чатырохвугольных плітак або фасонных дэталей (медальёнаў, карыятыд, ільвіных галоў), якімі абліцоўвалі печы; пераважала ружова-бэзавая, зялёна-блакітная, белая з золатам расфарбоўка; узор — найчасцей кветкі рамонка, сланечніку, паслёну (мдогія ўзоры выконваліся па малюнках замежных каталогаў). К.к. вывозілі за межы Беларусі. 3 пач. 1980-х г. К.к., упрыгожаную традыц. бел. арнаментам, вырабляе Колыскі кафляны цэх Аршанскага камбіната сілікатных вырабаў. КСШЫСКАЯ KEPÂMIKA, ганчарныя вырабы канца 15 — 20 ст. з г. п. Копысь Аршанскага р-на Віцебскай вобл. У 16— 18 ст. рабілі гасп. посуд, кафлю (гл. Копыская кафля). Асаблівага развіцця К.к. дасягнула ў 19 — 1-й пал. 20 ст. У Копысі працавала каля 20 ганчарных заводаў, дзе выраблялі белагліняны паліваны посуд (збаны, гаршкі, слоікі, міскі і інш.) мяккіх акруглых форм. Вырабы аздаблялі прамымі і хвалістымі

ціснёнымі паяскамі на плечуках пасудзід, налепамі, зашчыпамі па краях, падцёкамі карычневай або зялёнай палівы. Выраблялі таксама талеркі, вазы, кубкі, хлебніцы, чарніліцы, шкатулкі, пісьмовыя лрылады, попельніцы з фігурамі львоў, мядзведзяў і інш., якія ўпрыгожвалі рэльефным раслінным і анімаліст. дэкорам, пажадальнымі надпісамі, пакрывалі рознакаляровай палівай. У 1920— 30-я г. была пашырана вытв-сць настольнай дробнай пластыкі. Сярод майстроў А. Верамееў, В. Чабатароў, А. Чорцікаў. Я.М. Сахута.

к о п ы с ь _________________ 415 ванні К.з. не аднаўляліся і з цягам часу зніклі. КОПЫ СКІ 1IABÉT Існаваў y 1777—96, 1802—61 y Магілёўскай губ. Цэнтр — г. Копысь. Утвораны на частцы тэр. скасаваных Аршанскай і Магілёўскай правінцый паводле імператарскага ўказа ад 22.3.1777. Пл. каля 2,3 тыс. км . Уключаў 115 маёнткаў, мястэчкі Абольцы, Барань, Зубрэвічы, Саколіна, Смаляны, Стараселле, Талачын. У 1794 да К. п. далучана тэр. на 3 ад р. Друць з мястэчкамі Абчуга, Бобр, Зарэчны Талачын, Крупкі, пасля чаго пл. павета склала каля 3,1 тыс. км2. У 1796 К.п. скасаваны, y 1801 адноўлены. Паўторна скасаваны ў 1861, тэр. ўключана ў Аршанскі, Горацкі, Магілёўскі і Сенненскі пав. В.Л. Насевіч. КОП Ы СКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР ў 1924— 31. Утвораны 17.7.1924. Цэнтр — мяст. Копысь. Да ліп. 1930 — y Аршанскай акрузе. 20.8.1924 падзелены на 9 сельсаветаў. 8.7.1931 скасаваны, тэр. раёна перададзена ў Аршанскі, Горадкі, Талачынскі, Ш клоўскі р-ны.

Да арт. Копыская кафля. Фрагмент печы з кафлі, маляванай каляровымі гіалівамі. Канец 19 — пач. 20 ст. К 0 П Ы С К І 3ÂMAK. Існаваў y 14— 18 ст. y г. п. Копысь Аршанскага р-на Віцебскай вобл. Размяшчаўся на ўзвышаным левым беразе р. Дняпро на месцы гарадзішча летапіснай Копысі. Быў ваен.-адм. цэнтрам стараж. горада. У ходзе ваен. падзей 16— 17 ст. зведаў неаднаразовьм аблогі і разбурэнні. У час Паўн. вайны 1700— 21 рус. войскі ў 1707 спалілі замкавыя ўмацаванні і забралі ўсю зброю з арсенала. Паводле інвентароў Копысі за 1726— 73, замак меў 4 бастыёны, драўляныя сцены, уязную вежу-браму з двайнымі варотамі і магутнымі запорамі. Пасля 1772 умаца-

К 0П Ы С К ІЯ КАФЛЯНЫ Я ПРАДПРЫ ЕМ СТВЫ . Дзейнічалі з 1860 да 1914 y г. Копысь Горацкага пав. (дяпер г. п. Копысь y Аршанскім р-не Віцебскай вобл.). Уключалі 4 кафляныя і кафляна-ганчарныя мануфактурьі, кафляна-ганчарную ф-ку, 2 з-ды (кафляны i кафляна-глазурны). Выпускалі кафлю, тэракоту, пазалочанае аздабленне для печаў, вазоны для кветак, сподкі з малюнкамі, паліву для кафляных і ганчарных з-даў. Найб. буйныя прадпрыемствы мелі конныя, газавыя (10 к. с.) і нафтавыя (40 к. с.) рухавікі. У розныя гады прадавалі ад 9 да 131 чал. КОПЫ СЬ, гарадскі пасёлак y Аршанскім р-де Віцебскай вобл., на левым беразе р. Ддялро. Каля аўтадарогі Орша— Магілёў. Чыг. ст. да лініі Орша— Магілёў. За 30 км на Пд ад Оршы, 110 км ад Віцебска. 1,2 тыс. ж. (1998). Упершыню згадваецца ў Ніканаўскім летапісе пад 1059. У 11 ст. невял. ўмацаванае паселішча на ўсх. мяжы Полацкага княства. У

416__________________ к о п ы ш 1116 К. адышла да Смаленскага княства. 3 сярэдзіны 14 ст. К. з воласцю — велікакняжацкае ўладанне ў Віцебскім ваяв. ВКЛ. У 14—18 ст. існаваў Копыскі замак. 3 канца 15 ст. выраблялася копыская кафля, з 16 ст. — копыская кераміка. 3 19 ст. дзейнічалі копыскія кафмныя прадпрыемствы. У розны час К. належала кн. Астрожскім, Радзівілам. Паводле некат. звестак, мела магдэбургскае права.

3 1772 K. y складзе Рас. імперыі, горад, цэнтр Копыскага павета. 16.8.1781 зацверджаны герб K.: y зялёным полі выява чорнага зайца.

3 1796 заштатны горад, з 1802 цэнтр павета, з 1861 заштатны горад Горацкага пав. У 1897 y К. 3384 ж. У 1924—31 цэнтр Копыскага раёна, з 1931 y Аршанскім р-не. 3 27.9.1938 rap. пасёлак. У Вял. Айч. вайну дзейнічала Копыскае патрыятычнае падполле. У 1970 y К. 1555 ж. Кафляны цэх Аршанскага вытв. аб’яднання «Оршабудматэрыялы», цэнтр па вырабе маст. керамікі. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў, магіла ахвяр фашызму. ГІомнікі археалогіі — замчышча Пятроўскі вал, селішча Пасадскае. К 0ГІЫ Ш , біялагічны заказнік y Пухавіцкім р-не М інскай вобл. Створаны ў 1979 для захавання ў прыродным стане месцаў росту журавін. Пл. больш за 1 тыс. га. Вярховае балота. Хваёва-сфагнавыя і хваёва-багунова-сфагнавыя фітацэнозы. На ўскраінах балота і мінер. участках хваёвыя і мяш аныя хваёва-бярозавыя і асінава-яловыя лясы кіслічнага, сніткавага, чарнічнага і даўгамошнага тыпаў.

KÔPA (ад грэч. korë дзяўчына), статуя дзяўчыны ў доўгай вопратцы, якая стаіць прама. Вядома з 2-й чвэрці 6 ст. да н. э. ў іанійскай пластыцы, харакгэрна для мастацтва стараж.-грэч. архаікі. Архаічная застыласць і абагульненасць форм спалучалася з тонкай дэкар. апрацоўкай паверхні мармуру, пераважна прычоскі і складак адзення. Асобныя дэталі (вочы, вопратка) часта таніраваліся фарбамі. Выкарыстоўваліся ў якасці ахвярных дароў, што йрыносілі ў свяцілішча, a таксама выконвалі функдыю верт. апор y арх. канструкцыях.

«К0РАБ», прыватнаўласніцкі герб, якім карысталіся каля 180 родаў Беларусі, Украіны, Літвы і Полынчы, y т. л. Ажэшкі, Дамброўскія, Дзяконскія, Ласкія, Русоцкія, Эйсманты. Mae ў чырв. полі выяву залатога карабля з ільвінымі галовамі спераду і ззаду і мураванай вежай з зубцамі. Клейнод — на прылбіцы з каронай гакі ж карабель з вежай. У Польшчы вядомы з канца 13 ст., спачатку меў выяву карабля з мачтай і ветраэем.

Змяняе эпідэрміс. Утвараецца з клетак фелагену. Развіваецца ў драўняных раслін на галінах, ствалах, каранях, пупышкавых лускавінках, y травяністых двухдольных — на каранях, гіпакотше, часам — на карэнішчах і клубнях. Шчыльная тканка бурага колеру, складаецда з клетак з патоўшчанымі недранікальнымі абалонкамі, з адмерлымі пратаішастамі. Поласці мёртвых клетак запоўнены паветрам (напр., y дуба), белым зярністым рэчывам — бетулінам (далр., y бярозы) або дубільнымі рэчывамі і інш. Ахоўвае расліны ад празмернага выпарэння і інфекцыі. Устойлівы да кіслот, вадкасцей і газаў, акустычны, цегоіавы і эл. ізалятар, не гніе. К. амурскага аксамітнага дрэва і коркавага дуба выкарыстоўваецца ў халадзільнай прам-сці, матора- і самалётабудаванні, медыцыне і побыце. КОРАНЕГАЛОВЫЯ (Rliizocephala), падатрад вусаногіх ракападобных. Каля 250 відаў. ІІашыраны дераважна ў акіянах, акрамя халодных вод, ёсць прэснаводныя віды. Будова сдрошчаная (адсутнічаюць кішэчнік, органы пачуццяў і выдзялення). Паразіты крабаў, крэветак, ракаў-пустэльнікаў. Аб прыналежнасді К. да ракападобных сведчыць наяўнасць y цыкле развіцця лічынкавых стадый — наўшііуса і дыпрысападобнай лічынкі (як y ракушкавых ракападобных роду Cyprus).

Герб «Кораб». К0РАБАЎ Іван Кузьміч (1700 або 1701 — 1747), рускі архітэктар. У 1718—27 як пенсіянер Пятра I вучыўся ў Бельгіі і Галандыі. У Пецярбургу перабудаваў y духу ранняга рус. барока будынак Адміралцейства, будаваў Партыкулярную верф на Фантанцы (пачата ў 1735, разабрана), магчыма, царкву Панделяймона (1735— 39). Удзельнічаў y складанні першага рус. арх. трактатакодэкса. 3 1741 працаваў y Маскве. Сярод яго вучняў С.І. Чавакінскі, А.П. Какорынаў, Дз.В. Ухтамскі і інш.

KÔPAK, вонкавая частка другаснай покрыўнай тканкі раслін — перыдэрмы.

КОРАНЕІЗАЛЯВАНЫЯ М ОВЫ , із а ляваныя мовы, ам о р ф н ы я м о в ы, мовы, якія не маюць ні словазмянення, ні афіксальнага словаўтварэння. Адносіны паміж словамі выражаюць з дапамогай спалучэння некалькіх слоў, звязаных спосабам прымыкандя, або пры дапамозе службовых слоў. Харакгэрны аднаскладовасць кораня, складовыя муз. тоны, дяжкасць размеркавання ўсіх слоў па часцінах мовы (адно слова можа выступаць y розных грамат. функцыях). Новыя панядці ў К. м. перадаюцца спалучэннем каранёў. Блізкія да К. м. стараж.-кіт. (менш — сучасная кіт. мова), большасць моў Паўд,Усх. Азіі, некат. мовы Зах. Афрыкі (эве) і інш. КОРАНЕЎБ0РАЧНАЯ МАШЫНА, ма шына для ўборкі каранёў цукр. буракоў або інш. караняплодаў і пагрузкі іх y трансп. сродкі. Можа таксама збіраць

5

6

Да арт. Корань: a — віды каранёў: 1 — галоўны; 2 — бакавыя; 3 — прыдаткавыя; 4 — сцябло; б — каранёвыя сістэмы: 5 — стрыжнёвая; 6 — валасніковістая.

карані ў бункер або ўкладвадь іх y валок. Mae дыскавыя капачы, шнэкавыя ачышчальнікі каранёў і камяказдрабншіьнік. Працуе ў комплексе э бацвіннеўборачнай машынай. Гл. таксама Буракаўборачная машына.

KÔPAHb, адзін з асн. вегетатыўных органаў лістасцябловых раслін служыць для прымацоўвання да субстрату і ўсмоктвання з яго вады і пажыўных рэчываў. Сапраўдныя К. першапачаткова з’явіліся ў дзеразаладобдых і папарацепадобных, найб. складаная будова — y насенных раслін. Адрозніваюць гал. К. (развіваецца з зародкавага), бакавыя (узнікаюць на галоўным К.) і прыдаткавыя (у гв ар аю ц ц а на сцёблах або лісді). Сукупдасць К. складае каранёвую сістэму — стрыждёвую (у двухдольных расліл) і валасніковістую (у аднадольных). Расце К. толькі верхавінкай, ахаванай чэхлікам; ла-за зонай росту знаходзіцца зона ўсмоктвання з каранёвымі валаскамі. Пажыўныя рэчывы (вада, мінер. солі, аргад. малекулы) лерамяшчаюцца па сасудах К. да лістоў і ецёблаў y выліху дзеяддя каранёвага ціску і транстрацыі. У К. еінтэзуюцца алкалоіды, гармоны росту і інш. фізіялагічна акгыўлыя злучэнні. К. выколвае шмат дадатковых функцый: дазапашвае пажыўныя рэчывы, утварае прыдаткавыя пупышкі для надземдых ларасткаў, служыць для апоры (напр., хадульдыя, дошкаладобдыя), ёсць К.-прычэпкі (ліяны), лаветрадыя (эпіфіты), зялёдыя, здольныя да асіміляцыі (некат. архідэі), дыхальдыя (мадгравыя) і інш.

KÔPAHb y м а т э м а т ы ц ы , 1) К. с т у л е л і п з л і к у a — лік х, п-я ступедь х" якога роўная а. Абаздачаецца "Va, дзе a — ладкарэнны выраз. Пры a ф 0 y полі камплексных лікаў існуе п розных злачэнняў К., напр., 3\8м ае значэлні 2, -1 + іл/3 , - і - b /З. 2) К. а л г е б р а і ч н а г а ўраўненн я — лік, які ласля ладстаноўкі ва ўраўненне замест невядомага пераўтварае ўраўнелне ў тоеснасць. Гл. таксама Алгебраічнае ўраўненне, Здабыванне кораня.

KÔPAHb с л о в a, галоўная частка слова, дязменная ў лрацэсе словаўтварэння і словазмянення (марф. дэрывацыі), носьбіт лексічнага значэння слова. У невытвордых словах К. суладае з асновай. Злачэнне К. болыд канкрэтдае, чым здачэнне афіксаў слова. Струкгурна К. ладзяляюць на свабодныя — сустракаюцда да правах аўт. слова без афіксаў («сдян-а», «сцен-ка») і звязаныя — толькі ў спалучэнді з афіксамі («ада-мк-нуць», «за-вул-ак»), К., які заканчваецца галосным гукам, наз. адкрытым («аб-у-ць»), зычным — закрытым («з-бір-аць»; y бел. мове закрытыя К. заўсёды ва ўласнабел. назоўніках, прыметніках, лічэбніках і займенніках, за выключэкнем асабовых займеллікаў я, ты, мы). У залежнасці ад колькасці К. словы ладзяляюць на простыя — адзін К. («бульб-ід-а») і складаныя — больш аднаго К. («вад-а-лаз»), К. служ14. Зак 404.

бовых слоў блізкія ла значэнні да афіксаў, напр.: значэлне прыназоўніка і прэфікса «без» («без білета» і «безбілетды»), часдіцы і прэфікса «не» («не прывабліваць» і «непрывабны»).

KÔPAP (Когог), горад, сталіца дзяржавы Палау, на в-ве Бабелтуал. 10,5 тыс. ж. (1992). Рыбалоўны порт. Аэралорт. Харч. лрам-сць. Вываз копры. К0РАТЦАЎ 17.8.1922, г.

Алег Мікалаевіч (н. Слаўгарад Магілёўскай

КОРВІН

417

Апавяданні, гумарэскі, турысцкія замалёўкі. Мн., 1982; He на сваім месцы: Байкі. Мн., 1990. Літ.: K a з е к a Я. Няходжанай дарогай. Мн., 1973. С. 121—150. К 0Р Б У Т Вольга Валядцінаўна (н.

16.5.1955, г. Гродна), бел. спартсмедка (спарт. іімдастыка). Засл. майстар слорту СССР (1972). Скончыла Гро-

У.І.Корбав. ВВК орбут. П.Ю .Корбут.

вобл.), расійскі геадэзіст і астрадом. Правадз. чл. Астрадома-геадэзічдага т-ва Рас. АН (1946). Скодчыў Маскоўскі ін-т інжынераў землеўларадкавання (1954). У 1962— 84 y Ленінградскім лланетарыі. Ініцыятар стварэння касм. мемарыяла герояў Вял. Айч. вайны, імёламі якіх дазваны малыя планеты. Яго імем дазвала малая гаіанета Алегія. Т в Звезды Пулкова: Очеркн о Пулковской обсерваторнн н астрономах-дужовцах. Л., 1989; Созвездне памятн: Космнч. меморнал героев Вел. Отеч. войны. СПб., 1995 (разам з М.Ю. Дахіе). А.І. Болсун. КО РБ (Korb) Іаган Георг (каля 1670, г. Ноймаркт, Гермадія — каля 1742), дыпламат, падарожлік. Сакратар ласольства аўстр. імлератара Леалольда I y Расію (1698—99). У 1700 выдаў y Вене да лац. мове «Дзёднік падарожжа ў Масковію», y якім ёсць звесткі лра Вільню, Ашмяны, Баруны, Мінск, Барысаў, Друцк, Ш клоў і інш. бел. гарады і вёскі, лобыт іх жыхароў, лра касцёлы, клядггары, шляхі зносін і ідш. В.П. Грыцкевіч. К 0РБ А Н Уладзімір Іванавіч (25.8.1910, г. Барань Аршанскага р-на Віцебскай вобл. — 30.11.1971), бел. пісьменнік. Засл. дз. культ. Беларусі (1970). Працаваў на заводах y Барані, Ленінградзе, Лідзе, Оршы, y 1952— 71 y час. «Вожык» (з 1967 гал'. рэдактар). Друкаваўся з 1946. Аўтар баек, сатыр. і гумарыстычных вершаў, вершаваных фельетонаў (зб-кі «Мы іх ведаем», 1950; «Байкі», 1953; «3 вецярком», 1957; «Свінні ў рэле», 1968 і інш.), апавядандяў і гумарэсак (зб. «Да цешчы на бліны», 1963, і ідш.), кніг для дзяцей («Янка і салкі», 1957; «Пра жывёл і лра звяроў», «Учора, сёння і заўжды», абедзве 1963; «Суседні двор», 1967, і інш.). Яго творы вылучаюцца актуальнасцю тэматыкі, сатыр. вастрынёй, маст. лрастатой. Пераклаў на бел. мову паасобныя творы I. Крылова, Л. Украінкі, С. Алейніка, Т. Масэдкі і інш.

Te.: Шклянка чаю: Выбранае. Мн., 1970; Выбранае. Мн., 1976; Дзядзькава крыўда:

дзенскі пед. ін-т (1977). Чэмпіёнка XX і XXI Алімп. гульдяў (1972, г. Мюнхен, Германія, і 1976, г. Мадрэаль, Канада) y камаддным лершынстве, y асабістым заліку — y вольных лрактыкавандях (1972) і на гімнастычдым бервяде (1972, 1976); сярэбрады лрызёр y лрактыкаваддях на брусах (1972). Чэмліёнка свету ў камандным першынстве і ў апордым скачку, сярэбраны прызёр y практыкаваннях на брусах, гімнастычным бервяне і вольных лрактыкаваняях (1974, г. Варна, Балгарыя). Сярэбраны лрызёр чэмпіянату Еўропы ў асабістым першынстве (1973, Лолдан). Абсалютная чэмліёнка Спартакіяды народаў СССР (1975), СССР (1975), Чэмдіёнка СССР y камандным першылстве (1971, 1975), y алорным скачку (1970, 1974), y лрактыкаванлях на брусах (1974, 1976). У 1972 лрыздада лепшай слартсменкай свету. 3 1991 жыве ў г. Атланта (ЗША), утрымлівае гімнастычдую акадэмію. Прэзідэдт чарнобыльскага фонду пры шпіталі г. Сіэтл (ЗША). Ганаровая грамадзянка г. Атланта. К 0Р Б У Т Пётр Юльянавіч (29.9.1908, г. П інск Брэсцкай вобл. — 4.2.1944), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Ваен. акадэмію механізацыі і матарызацыі Чырв. Арміі (1941). 3 1931 y Чырв. Арміі. У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 да Зах., Паўд., 4-м Укр. франтах. Камандзір танк. брыгады лалкоўдік К. выздачыўся ў лютым 1944 y прарыве варожай абароны на Нікалальскім плацдарме (Украіна). Загілуў y баі.

«KÔPBIH», прыватнаўласдіцкі герб, якім карысталіся каля 80 родаў Беларусі, Украіны, Літвы і Полыдчы, y т. л. Бялкоўскія, Дмахоўскія, Каханоўскія, Крукоўскія, Урублеўскія. Mae ў чырв. полі выяву крумкача, які сядзіць на бервяде з адсечадымі 4 сукамі і трымае ў дзюбе пярсцёдак. Клейнод — на лрылбіцы з каронай тры страусавыя лёры. Герб «К». адгалінаваўся ў пач. 16 ст. ад герба «Слепаўрон».

418

к о р в ін

баваўняных) валокнаў. Выкарыстоўваецца пры вырабе аўтамаб., авіяц. і інш. пакрышак, лрагумаваных тэкстыльных вырабаў. 2) Ш арсцяная тканіна асаблівай будовы, якая стварае на вонкавай паверхні падоўжныя рубчыкі шырынёй каля 3— 8 мм. Выкарыстоўваецца для абіўкі сядзенняў аўтамабіляў, пашыву верхняга адзення і інш. К0РДАВА (Cordoba), горад y цэнтр. ч. Аргенціны. Адм. ц. прав. Кордава. Засн. ў 1573. 1294 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Важны прамысл. і культ. цэнтр краіны. Прам-сць: трансп. машынабудаванне (аўтамабілі, самалёты), металургічная, металаапр., хім., харчасмакавая (у т л . мукамольная, спірта-гарэлачная), мылаварная, гарбарна-абугковая. 3 ун-ты, y т.л. старэйшы ў Аргенціне (з 1613). Музеі: бат. і прыгожых мастацгваў. Арх. помнікі 17— 18 ст.

Герб «Корвін».

KÔPBIH Мацвей, гл. Матыяш Хуньядзі. К 0РВІН -КРУ К0Ў СК А Я (Ж a к л a р ) Ганна Васілеўна (18.10.1843, Масква — 14.9.1887), расійская пісьменніца, дзеяч міжнар. сацыяліст. руху. Сястра С. Кавалеўскай. Паходзіла з бел. шляхецкага роду. Першыя апавяданні надрукавала ў 1864 y час. Ф.М. Дастаеўскага «Эпоха».

3 1867 y Пецярбургу, зблізілася з членамі рэв. арг-цый. 3 1869 жыла ў Германіі, Францыі, выйшла замуж за франц. рэвалюцыянера Ш.В. Жаклара. Чл. Рускай секцыі I Інтэрнацыянала, вяла перапіску з К. Марксам, пераклала на франц. мову ўрыўкі з т. 1. «Капітала». Удзельніца Парыжскай камуны 1871, прымала ўдзел ў рабоце К -та пільнасці, чл. Ц К Саюза жанчын, заснавальніда і карэспандэнт газ. «La socialiste» («Сацыялістка»). Пасля паражэння Парыжскай камуны жыла ў Ш вейцарыі, Расіі, займалася літ. дзейнасцю. У 1886— 87 свае апавяданні друкавала ў час. «СеІ.М. Масляніцына. зерный вестншо». КОРД, сякучая зброя блізкага бою з адналязовым простым або злёгку выгнутым клінком; пераходны варыянт ад мяча да шаблі. Быў пашыраны ў сярэдневяковай Зах. Еўропе. На Беларусі шырока выкарыстоўваўся ў 15— 17 ст., калі стаў уваходзіць y баявы рыштунак шляхецкага войска. Пазней доўга заставаўся асабістай зброяй дробнай шляхты. У пісьмовых крыніцах 16— 18 ст. К. часта называлі сякучую зброю з доўгім клінком. На Беларусі цэлы К. знойдзены археолагамі каля Ліды. Г.М. Сагановіч. КОРД (ад франц. corde вяроўка, шнур), 1) кручаная трывалая нітка з хім. (часам

Корд з Ліды. 15 ст.

Сабор (б. Вялікая мячэць) y Кордаве

К0РДАВА (Cdrdoba), горад на Пд Іспаніі, на р. Гвадалквівір, y аўт. вобл. Андалусія. Адм. ц. прав. Кордава. 300 тыс. ж. (1991). Вузел чыгунак і аўтадарог. Рачны порт. Аэрапорт. Буйны цэнтр медзеплавільнай прам-сці. Эл.-тэхн. і с.-г. машынабудаванне, харчасмакавая (вінаробства, цукр., мукамольная, алейная), тэкст. прам-сць. Ун-т. Музеі выяўл. мастацгва, археалагічны. Вядома з часоу фінікійскай каланпацыі. Паводле стараж.-грэч. гісторыка Страбона, была цэнтрам племя турдэетанаў. У 2-ю Пунічную вайну (218—201 да н. э.) захоплена рымлянамі. У часы праўлення Аўгуста гал. горад прав. Бетыка. Пасля распаду Рым. імперыі пад уладай вандалаў, Візантыі, вестготаў (з 572), арабаў (з 711). 3 756 сталша Кардоўскага эмірата, з 929 Кардоўскага халіфата, росквіт y часы праўлення Абдарахмана III [912— 961]. У 8— 10 ст. адзін з еўрап. цэнтраў навукі, культуры і мусульм. мастацгва («Мекка Захаду», «Горад цудаў»); развіваліся рамёствы (ювелірнае, керамічнае, выраб скур). Пасля распаду Кардоўскага халіфата (1031) захавала самастойнасць да 1070, пазней ула-

данне эміра Севільі. У час Рэканкіст ы з 1236 | пад уладай кастыльскіх каралёў.

Захаваліся нерэгулярная нланіроўка 1 цэнтра, невысокія атынкаваныя дамы маўрытанскай эпохі з глухімі фасадамі і азялененымі падіо. Арх. помнікі: era- I раж.-рым. мост, араб. вежа Калаора (перабудавана ў 1369), сабор (да 1236 — Вял. мячэць, пачата ў 785; уключана Ю НЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны), цэрквы Сан-Пабла (1241), Сан-Ніколас (13— 16 ст.), манастыра Кармэн Кальсада (1580, стыль мудэхар), сінагога (1315), ратуша (1594— 1631, стыль эрэрэска), рэнесансавыя палацы, парадныя ансамблі плошчаў 18 ст. У К. правінцыяльныя музеі прыгожых мастацтваў і археалагічны. Літ.: Н в к н т к ж О.Д. Кордова, Гранада, Севллья — древнне центры Андалуснв. М., 1972.

КОРЖ , п р а с н а к , y беларусаў даўняе мучное прэснае печыва. Ha К. звычайна бралі жытнюю муку, крута замешвалі на вадзе або сыроватцы, дадавалі соль, соду. Пяклі на чарэні або на патэльні тоўстым блінам. Спажывалі замест хлеба, a таксама ў пост, на памінках. Часам кавалкі К. залівалі смятанай або тоўчанымі ягадамі. У наш час К. — здобнае, салодкае печыва з пшанічнай мукі на малацэ. К ОРЖ Васіль Захаравіч (псеўд. K a м а р о ў ; 13.1.1899, в. Хорастава Салігорскага р-на Мінскай вобл. — 5.5.1967), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў партыз. руху на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, ген.-маёр (1943), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Ваен. акадэмію Генштаба (1946). Удзельнік партыз. руху ў Зах. Беларусі ў 1922—25. 3 1931 y органах НКУС БССР. Удзельнік вайны ў Іспаніі 1936— 39. 3 1940 заг. сектара Пінскага абкома КП(б)Б. У Вял. Айч. вайну 26.6.1941 сфарміраваў і ўзначаліў y Пінскім р-не адзін з першых на Беларусі партыз. атрадаў, які з ліп. 1941 вёў баі з ням.-фаш . захопнікамі. Увосень 1941 на чале атрада разам з партызанамі Палесся і Піншчыны прайшоў рэйдам па раёнах Палескай і Мінскай абл. 3 жн. 1942 сакратар Пінскага падп. абкома КП(б)Б, з ліст. 1942 камандзір Пінскага партыз. злучэння. 3 1949 нам. міністра лясной гаспадаркі БССР, y 1953— 63 старшыня калгаса ў Салігорскім р-не. Аўтар успамінаў. Яго імем названы вуліцы ў Давыд-Гарадку, Лунінцы, Мінску, Пінску, Салігорску, Століне, в. Хорастава, плошча ў р. п. Мікашэвічы Лунінецкага р-на. У в. Хорастава помнік. Тв '. Народная борьба протнв фашвстскнх оккупантов на Пшпцнне / / йз нсторіш партязанского двнження в Белорусснн (1941— 1944 гг.): (Сб. воспомпнаннй). Мн., 1961; В первые днн войны / / Славная дочь белорусского народа. 2 мзд. Мн., 1962; Моя борьба в труд / / Нёман. 1998. № 2. .: І Ц е р б а к о в А. Нзбраннкк солдатской судьбы / / Людн легенд. М., 1968. Вып.

3; К о р ж Е.С. Вся жшнь — Отчнзне. Мн., 1984.

Him

К0РЖ АЎ (Коржаў-Чувялёў) Гелій Міхайлавіч (н. 7.7.1925, Масква), расійскі жывапісец. Нар. маст. СССР

(1972). Чл. AM СССР (1970). Скончыў Маскоўскі маст. ін-т (1950). У 1951— 58 і з 1964 выкладае ў Маскоўскім вышэйшым маст.-прамысл. вучылішчы (з 1966 праф.). У 1968—75 старшыня праўлення Саюза мастакоў Расіі. У вострых па кампазідыі і стрыманых па каларыде карцінах з вылучанымі буйным планам, дасканала мадэляванымі фігурамі паказвае вобразы ў сац., драм. і гераічных сітуацыях: трыпціх «Камуністы» (1957— 60, Дзярж. прэмія Расіі 1966), «Мастак» (1961), серыя «Апаленыя агнём вайны» (1962—67), «Асулжаная» (1970— 75), «Абернуты» (1974— 75) і інш.

KÔP3AH (Korzon) Тадэвуш Сільвестр (9.11.1839, М інск — 8.3.1918), польскі гісторык, лрадстаўнік варшаўскай гіст. школы. Правадз. чл. Польскай AH y Кракаве (1903). Скончыў Маскоўскі ун-т (1859). За рэв. дзейнасць сасланы ў Арэнбург (1861). 3 1869 y Варшаве, выкладаў y гімназіі. У 1886 за прапагаяду нац. ідэй лазбаўлены права выкладалня. 3 1897 дырэктар б-кі Красінскіх. Адзін з заснавальнікаў y 1905 час.

«Przeglqd historyczny» («Гістарычны агляд»), y 1907 — т-ва аматараў гісторыі. Аўтар малаграфій, падручлікаў па агульлай гісторыі, артыкулаў па тэорыі і методыкі гіст. даследаванняў, гістарыяграфіі. Даследаваў паліт. і экалам. гісторьпо Рэчы Паспалітай.

Te:. Wewnçtrzne dziejc Polski za Stanislawa Augusta. 2 wyd. T. 1—6. Warszawa, 1897—98.

Jlim.: W l o d a r c z y k J. Tadeusz Korzon: Glownc koncepcje historyczne i historiograficzne.

Lodi, 1958. Дз.У. Караў. КОРЗУН Андрэй Рыгоравіч (12.12.1911, в. Дуброва Нараўлялскага р-ла Гомельскай вобл. — 5.11.1943), Герой Сав. Саюза (1944). У Вял. Айч. вайлу ла фронце з 1941. Удзельяік абаролы Ленінграда: 5.11.1943, калі застаўся адзіл з гарматнага разліку, працягваў весці агонь; цяжка паралелы, лакрыў сабой скрынку з артыл. сларадамі, якая загарэлася, і цаной свайго жыцця прадухіліў выбух. Яго імем названа вуліца ў г. Нароўля.

Г.Коржаў. Масгак.

1961.

К0РЗУН Мікола (Мікалай Паўлавіч; 1.5.1934, в. Заўшыцы Салігорскага р-ла М інскай вобл. — 22.2.1995), бел. пісьмеллік. Скончыў Смілавіцкі с.-г. тэхнікум (1956), вучыўся ў Мілскім пед. іл-це (1957— 61). Працаваў y НДІ глебазнаўства, літ. музеях Я. Купалы ў Вязылцы (заг. y 1971— 78), Я. Коласа (у 1978 і з 1982), y 1978— 82 дырэкгар «Кнігарлі пісьменніка». Друкаваўся з 1958. Пісаў пераважна для дзяцей і юнацгва. Аўтар зб-каў апавяданляў пра таямлічы свет прыроды «Жывы куток» (1962), «Тры солцы» (1971), дакумелт. аповесцей пра дзяцей-партызая «Віця Сітніца» (1964), «Навальнічная паласа» (1979), аповесцей «Зоркі на таяках» (1982), «Святло чароўнай зоркі» (1989) і інш. К0РЗУН Міхаіл Сямёнавіч (н. 10.8.

1935, в. Мышкавічы Кіраўскага р-ла Магілёўскай вобл.), бел. гісторык. Д-р

КОРКА

419

К0РЗУН Павел Пятровіч (4.8.1892, в. Клешаў Слуцкага р-ла Мінскай вобл. — 16.9.1943), геяерал-лейтэпант (1942). Сколчыў Ваел. акадэмію імя Фрулзе (1936). У арміі з 1913, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельяік 1-й сусв. вайны, грамадз. вайны 1918— 20 на Усх. і Туркестанскім франтах; камалдзір узвода, эскадрола, лалка. 3 1936 нам. камандзіра, камалдзір дывізіі, ст. выкладчык ваел. акадэміі. У Вял. Айч. вайлу на Бралскім, Паўд.-Зах., Варонежскім фралтах, з 1942 камалдуючы арміяй. Загінуў y баі. КОРК (англ. Cork; ірл. К о р к е г), горад ла Пд Ірландыі. Горад з 1172. 127,3 тыс. ж. (1997). Марскі порт ла р. Лі, каля яе ўпадзення ў зал. Корк Атлантычнага ак. Вузел чыгулак і аўтадарог.

В.З.Корж. АР.Корзун. П.П.Корзун.

гіст. н. (1996). Скоячыў БДУ (1957). 3 1957 дырэктар школ y Дунілавіцкім і Кіраўскім р-нах, з 1965 на кафедры гісторыі стараж. свету і сярэдніх вякоў БДУ. Працы па гісторыі Стараж. Грэцыі і рус. правасл. царквы. Адзіл з аўтараў эксперым. падручніка для школ «Гісторыя старажьгтнага свету» (1998). Т в Соцнально-полнтнческая борьба в Афннах в 444— 425 гг. до н.э. Мн., 1975; Русская православная церковь на службе эксплуататорскнх классов, X в. — 1917 г. Мн., 1984; Русская православная церковь, 1917— 1945 гг. Мн„ 1987.

Міжнар. аэрапорт. Важлы прамысл. цэнтр. Прам-сць: машылабудаванле (у т. л. радыёэлектроннае, с.-г., суднабудаванне і суднарамонт; аўтазборачны з-д), харч., гумавая, тэкст., швейная, абутковая. Універсітэцкі каледж. Музеі: жывапісу і скульптуры, гар. гістарычлы. Адзін са старэйшых y свеце яхт-клубаў (з 1720). Арх. помлікі 18— 19 ст. Паблізу — металургічны з-д, здабыча прыроднага газу. КОРК Аўгуст Івалавіч (3.8.1887, в. Ардлаюоля Йыгеваскага пав., Эстонія — 12.6.1937), савецкі ваенны дзеяч, камандарм 2-га рангу (1935). Скончыў Чугуеўскае лях. вучылішча (1908), Акадэмію Геллітаба (1914). У 1-ю сусв. вайну ла штаблых пасадах ла Заходнім фронце 1915— 18. 3 чэрв. 1918 y Чырв. Арміі. У грамадз. вайну нач. штаба Эстляндскай арміі, камандуючы 6-й і 15-й арміямі і інш. Удзельніх баёў супраць М.М.Юдзеніча, П.М.Уралреля, савецкапольскай вайны 1920. У 1924—27 камандуючы Зах. ваен. акругай (з 1926 Беларуская ваенная акруга). Чл. ЦВК БССР (1927). 3 1935 нач. Ваея. акадэміі імя М.В.Фрунзе. Па абвілавачванні ў лрьіналежяасці да «алтысав. трацкісцкай ваен. аргалізацыі» прыгаворалы да расстрэлу. У 1957 рэабілітавалы. Аўтар артыкулаў па ваен. тэорыі і гісторыі. Літ:. Август Корк: Док. м матерналы. Таллннн, 1981. П.А. Селіванаў.

KÔPKA ў р a с л і н, покрыўная тканка, вонкавая частка кары. Штогод парошчваецца з адмерлых паверхневых слаёў перыдэрмы. Складаецца з корку, фела-

4 2 0 _______________ коркАВЫ гену, феладэрмы, парэнхімы кары і інш. адмерлых тканак. Паяўляецца на сцёблах і каранях раслін y розны час (напр., y вінаграднай лазы — на 1-ы год, y яблыні, грушы — на 6— 8-ы, y дуба — на 25— 30-ы год). Нарастанне шматгадовага сцябла ў таўшчыню прыводзіць да растрэсквання перыферычнай ч. К., злушчванню з паверхні і нарастанню знутры (таму ствалы старых дрэў маюць зрэзаную глыбокімі барознамі К., якая скідваецца). Утварэнне К. выклікаецца таксама грыбамі, лішайнікамі, мех. пашкоджаннямі перыдэрмы. Ахоўвае ствалы і галіны ад выпарэння, перагрэву, вымярзання, сонечных апёкаў, патагенных арганізмаў, аб’ядання жывёлай.

гаспадаркі (салома, бацвінне караняплодаў, мякіна і інш.), мукамольнай, алейнай, цукровай, піваварнай, спіртавой і гарэлачнай, крухмала-патачнай, рыбнай, мясной, малочнай і інш. галін прам-сці, кармы прамысл. вытв-сці (камбікорм і інш.). П а л я в а я К. забяспечвае атрыманне найб. колькасці кармоў з кожнага гектара пасяўной плошчы. Аснову яе складаюць збожжавыя і кармавыя культуры. Л у г а в а я К.

кармоў — коранеклубнямыйкі, каранярэзкі, бульба- і клубнямялкі, цёркі і інш.; для канцэнтраваных кармоў — млыны зерневыя, макухадрабілкі, малатковыя драбілкі, змяіпальнікі. Для целлавой апрацоўкі кармоў ужываюць запарнікі-змяшальнікі кармоў. Ёсць таксама адрэгаты для прыгатавання травяной мукі, граііулятары і брыкетавальніхі кармоў, хомплексныя кормапрыгатавальныя агрэгаты і інш. КОРМАРАЗДАТЧЫК, кармоў.

гл.

Раздатчык

КОРМ АЎБ0РА ЧНЫ КАМБАЙН, машына для скошвання сеяных і прырод-

КОРКАВЫ ДУБ (Quercus suber), кветкавая расліна сям. букавых. Пашыраны ў прыморскім поясе Сна вьші. да 400—

Да арт. Кормавытворчасць. Нарыхтоўка сеяных траў.

Галінка коркавага дуба.

500 м) Зах. Міжземнамор’я. Культывуецда на Пд Еўропы, Каўказе, y Кітаі. Вечназялёныя дрэвы выш. да .20 м, дыяметр ствала каля 1 м. Карані глыбокія, стрыжнёвыя. Лісце зубчастае 'або суцэльнакрайняе, знізу шэрае, апушанае. Тычынкавыя кветкі ў каташхах, песціхавыя — адзіночныя. Плод — жолуд. На 3—5-ы год ствол і буйныя галіны пакрываюцца коркам. Спеласць корку настае на 15—20-ы год. Выкарыстоўваюць y прам-сці. К0РКА ВЫ КАМ БІЙ, тое, дгго фелаген. К0РКАВЫЯ ЛІШ А Й Н ІКІ, гл. ў арт. Лішайнікі.

KÔPKEI (Corcaigh), ірландская (кельцкая) назва г. Корк y Ірландыі. КОРМ АВЫ ТВ0РЧАСЦБ, галіна сельскай гаспадаркі, якая займаецца вырошчваннем кармавых культур, нарыхтоўкай, перапрацоўкай і захаваннем кармоў для забеспячэння грамадскай жывёлагадоўлі. Складаецца з палявой, лугавой і прамысловай К. Уключае вытв-сць кармоў з натуральных і сеяных сенажацей, пасевы палявых кармавых культур на сена, сянаж, сілас, фуражлае зерне, зялёны і сакавіты корм, адходы сельскай

паляпшае натуральныя і стварае культурныя сенажаці і пашы, укараняе новыя сарты кармавых куяьтур з вял. кольхасцю кармавога бялку (пратэіну), удасканальвае структуру кармавьн культур і кармоў. П р а м ы с л о в a я К. забяспечвае жывёлагадоўлю камбікармамі (гл. Камбікормавая прамысловасць), мінер. і бялкова-вітаміннымі дабаўкамі, кармавымі дражджамі, антыбіётыкамі, стымулятарамі і інш. У краінах з развітой жывёлагадоўляй (Данія, Нідэрланды, Германія, Вялікабрытанія і інш.) аснова К. — кармы, што атрымліваюць на ворнай зямлі і культурнай пашы, y Аўстраліі, шэрагу краін Афрыкі, Азіі і Паўд. Амерыкі — кармы натуральнай пашы. На Беларусі ў грамадскіх гаспадарках нарыхтоўваецца (1997) 8,6 млн. т кармоў, y т.л. травяных 4,9 млн. т кармавых адзінак (к. а.). У разліку на 1 умоўную галаву атрымана да 20,4 ц к. а. Для К. выкарыстоўваецца ад 65 да 80% плошчы с.-г. угодцзяў. Г.С. Смамкоў. КОРМАЗАГРЎЗЧЫК, кармоў.

гл.

Загрузчык

KOPMA3AIIÂPHIK, гл. ў арт. Запарнікзмяшальнік кармоў.

KÔPMAK (Cormack) Алан Маклеад (н.

23.3.1924, г. Іаганесбург, Паўд.-Афрыканская Рэспубліка), амерыканскі фізік. Чл. Амер. акадэміі навук і мастацгваў. Скончыў Кейптаўнскі ун-т (1945). 3 1957 ва ун-це Тафтса ў Медфардзе (у 1968— 76 праф., заг. кафедры), ЗША. Навук. працы па вымярэнні доз радыядыі, ядзерных узаемадзеяннях, фізіцы часціц. Адзін з распрацоўшчыкаў камп ’ютэрнай тамаграфіі. Нобелеўская прэмія 1979 (разам з Г. Хаўнсфілдам). КОРМАПРЫГАТАВАЛЬНЫЯ

МА-

Ш Ы Н Ы , устаноўкі, апараты і агрэгаты для лрыгатавання (мех. і цеплавой апрацоўкі) кармоў да скормлівання жывёлам. Для прыгатавання грубых і зялёных кармоў выкарыстоўваюць саломасіласарззкі, універсальныя здрабняльнікі кармоў, для сакавітых

Схема кцрмаўборачнага камбайна з жняяркай для ўборкі траў 1 — рэжучы апарат; 2 — матавіла; 3 — шгіэк; 4 — вальцы сілкавальнага апарата; 5 — здрабняльны барабан; 6 — сіласаправод; 7 — рухавік. ных траў, высокасцябловых культур (сланечнік, кукуруза), a таксама для падбору з валкоў падвяленай травы з адначасовым здрабненнем і пагрузкай масы ў трансп. сродкі. Выкарыстоўваецца пры нарыхтоўцы сенажу, сена, травяной мукі, сіласу (гл. таксама Сіпасаўборачны камбайн). К.к. бываюць самаходныя колавыя і гусенічныя, прычапныя да гусенічных і колавш («Беларусь») трактараў. Асн. вузлы — шасі са здрабняльнікам і зменныя рабочыя органы. У залежнасці ад культуры, якая ўбіраецца, К.к. абсталёўваюць адпаведнымі жняяркамі (суцэльнага зрэзу, ручаёвымі або барабаннымі), падборшчыкам, здрабняльным апаратам барабаннага ці дыскавага тылу. Шырыня saxo­ ny да 4,2 м, прапускная эдольнасць пры скошванні траў да 36 т/гадз. К 0РМ Ч Ы Я КНІГІ (ад стараслав. іфьмьчдд — стырнавы, рулявы), зборнікі царк. і свецкіх эаконаў, якія выкарыстоўваліся пры кіраванні царквой і ў духоўных судах паўд. і ўсх.-слав. краін. Аб’ядноўдалі царк. правілы, пастановы ўсяленскіх і памесных сабораў, імператарскія пастановы адносна царквы, вытрымкі з заканад. зборнікаў. Т. зв. К о р м ч а я 14 т ы т у л а ў без тлумачэндяў (Старажытнаславядская к о р м ч a я) — пераклад з грэч. мовы, зроблены ў Балгарыі ў пач. 10 ст. На Русь трапіла ў 11 ст. Найб. ранні яе спіс наўгародская Яфрэмаўская кормчая пач. 12 ст. Гістарыяграфічныя матэрыялы К. к. вьікарыстоўваліся пры надісадні рус. летапісаў, некат. іх лалажэнні ўключаны ў мясц. помнікі царк. права. У канцы 12 ст. ў Грэцыі складзена асобая рэдакцыя К. к., перакладзеная ў Сербіі ў 1-й пал. 13 ст. на стараж.-слав. мову і атрымала назву С е р б с к а й рэд a к ц ы і. Яна змяшчала і новыя зака-

над. паяажэнні. У 15— 16 ст. найб. пашырэнне мела на землях ВКЛ і разглядалася як кодэкс права. Мела некалькі спісаў, y т л . Румянцаўскі (апошняя трэць 15 ст.), Пінскі спіс 1634. 3 ВКЛ Сербская рэдакцыя трапіла ў Маскоўскую Русь. Апошняе яе выданне ў 1816. У 1260— 70-я г. на Русі ўзнікла P y с к а я р э д а к ц ы я К. к. на аснове болып ранніх рэдакцый з дапаўненнем мясц. тэкстаў. («Закон судны людзям», інш. юрыд. помнікі, манаскія статуты і правілы, ііст. і біягр. творы і інш.). К. к. Рус. рэдакцыі былі пашыраны на ўсёй Русі. Спісаў Сербскай рэдакцыі К. к. на землях Украіны і Беларусі (захавалася больш як 10) было болып, чым спісаў Рус. рэдакцыі (3 экз.), што тлумачыцца яе больш раннім распаўсюджваннем. В.С. Пазднякоў. К0РНАДСКАЕ ВАДАСХОВІШЧА У Свіслацкім р-не Гродзенскай вобл., каля в. Корнадзь. Створана ў 1978. Пл.

2,4 км2, даўж. 2,5 км, найб. шыр. 1,5 км, найб. глыб. 3,8 м, аб’ём вады 6,21 млн. м3. Даўж. агараджальнай дамбы 4 км. Напаўняецца вадой р. Ясельда па падвадным канале пры дапамозе помпавай станцыі. Ваганні ўзроўню вады на прадягу года 2 м. Сярэдні шматгадовы сцёк 94,5 млн м3. Выкарыстоўваецца для рыбагадоўлі, арашэння зямель і гасп.-быт. патрэб. Г.С. Жукоўская. К 0РН БЕРГ (Komberg) Артур (н.

3.3.1918, Н ью-Йорк), амерыканскі біяхімік. Чл. Нац. АН ЗША. Скончыў Сіці-каледж y Нью-Йорку (1937) і Рочэстэрскі ун-т (1941). 3 1947 y Нац. ін-це аховы здароўя, з 1950 адначасова ў Каліфарнійскім ун-це, з 1953 праф. Вашынгтонскага, з 1959 — Станфардскага ун-та. Н авук.'працы па вывучэнні ўтварэння каферментаў, выдзяленні і вызначэнні хім. структуры ферментаў, ферментатыўным каталізе. Выдзеліў фермент ДНК-полімеразу, атрымаў біялагічна актыўную ДН К, адкрыў механізм біясінтэзу РН К і ДН К. Нобелеўская прэмія 1959 (разам з С. Ачоа).

KÔPHEP (ад англ. comer кут, to comer загнаць y кут), скупка біржавых кантракгаў, тавараў адной ці некалькімі юрыд. ці фіз. асобамі з мэтай далейшага перапродажу. У выніку ствараецца ненатуральны дэфіцыт тавару на рынку, a іх цэны павялічваюцца, што забяспечвае атрыманне прыбытку. Біржавымі правіламі К. забараняецда.

Манш і Брыстольскім залівам. Берагі пераважна скалістыя, невысокія, моцна парэзаныя неглыбокімі залівамі. Пераважаюць пласкагор’і выш. да 621 м (Дартмур) і ўзгорыстыя раўніны. Складзены з пясчанікаў, сланцаў, гранітаў. Радовішчы волава і медзі. Клімат умералы, акіянічны. Ападкаў болын за 1000 мм за год. Густая сетка паўнаводных рэк. Шыракалістыя лясы (дуб, бук), верасоўнікі, тарфянікі. Жывёлагадоўля. Агароднішва, кветкаводства. Зімовыя курорты. Порт Плімут.

421

Складаецца з некалыох тактычных злучэнняў (дывізій, брыгад), часцей (палкоў і інш.), a таксама органаў кіравання. Бываюць К. сухапутных войск, ППА, механізаваныя, танк., авіяц., артыл. і інш. Н а тэр. Рэспублікі Беларусь размешчаны 3 армейскія К. (5, 28, 65-ы; узбр. сілы) i К. аховы грамадскага парадку (унутр. войскі). Р.Ч.Лянькееіч.

К 0РН Ф А РТ (Comforth) Джон Уоркап (н. 7.9.1917, г. Сідней, Аўстралія), англійскі хімік-арганік. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1953). Вучыўся ў Сіднейскім і Оксфардскім (з 1939) ун-тах.

3 1946 y Савеце па мед. даследаваннях (Вялікабрытанія), з 1962 дырэктар лабараторыі хім. энзімалогіі фірмы «Шэл», з 1975 праф. Сусекскага ун-та. Навук. працы па біяарган. хіміі, Прымаў удзел y праграме па высвятленні будовы пені-

К 0Р П У С ДОБРААХВ0ТНІКАЎ СВАБ 0 Д Ы , аб’яднанне партыз. сіл Руху Супраціўлення ў акупіраванай ням.фаш. войскамі Італіі ў 2-ю сусв. вайну.

9.6.1944 y г. Мілан па ініцыятыве кампартыі пры К-це нац. вызвалення (КНВ) Паўн. Італіі ўтворана аб’яднанае камандаванне К.д.с. з прадстаўнікоў антыфаш. партый на чале з камуністам Л. Лонга, членам Партыі дзеяння Ф. Пары і беспартыйным ген. Р. Кадорна.

29.3.1945 КНВ Паўн. Італіі ператварыў

АМ.Кормак.

Л.С.Корнеў.

АКорнберг.

цыліну. Ажыццявіў татальны сінтэз неараматычнага стэроіда (1951). Даследаваў механізм біясінтэзу халестэрыну з дапамогай распрацаванага ім метаду мечаных папярэднікаў. Нобелеўская прэмія 1975. К 0 Р Н Я , возера ў Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Густатка, за 18 км на ПдУ ад г. Браслаў. Пл. 0,28 км2, даўж. 1 км, найб. шыр. 380 м, даўж. берагавой лініі каля 2,4 км. Пл. вадазбору 3,5 км2. Схілы катлавіны выш. 2— 4 м, пераважна пад хмызняком, на Пн разараныя. На 3 выцякае р. Корынка.

К 0 Р Н ІШ Ы , гл. Карнуэльскія куры.

К 0Р П У С (ад лац. corpus цела, адзінае цэлае), 1) тулава чалавека, жывёліны. 2) Каркас судна. 3) Асн. частка машыны, механізма, прылады, апарата, y якую мандіруюцца інш. дэталі. 4) Адно з некалькіх збудаванняў, размешчаных на агульнай дзялянцы; ізаляваная частка вял. збудавання. 5) Паліграф. шрыфт, кегль (памер) якога роўны 10 пункіам (каля 3,76 мм). 6) К. дыпламат. — гл. Дыпламатычны корпус. 7) У дарэв. Расіі некаторыя ваен. сярэднія навуч. ўстановы закрытага тыпу, напр., кадэцкі К., марскі К. 8) К. жандараў — гл. Жандармерыя.

К0РНУАЛ (Cornwall), паўвостраў на ПдЗ Вялікабрытаніі. Даўж. каля 150 км, шыр. 80 км. Абмываецца прал. Ла-

К 0Р П У С (ваен.), вышэйшае тактычнае або аператыўна-тактычнае злучэнне (аб’яднанне) узбр. сіл многіх дзяржаў.

К 0РН Е Ў Леанід Сямёнавіч (1915, в. Спас-Слабада, цяпер y межах г. Полацк Віцебскай вобл. — 20.10.1944), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў ваен. пях. вучылішча (1943). У Вял. Айч. вайну на фронце з мая 1942. Нам. камандзіра батальёна па палітчастцы ст. лейтэнант К. вызначыўся 5.9.1944 пры фарсіраванні р. Нараў (Полынча). ГІамёр ад ран.

КОРСАК___________

Дж.У.Корнфарт.

партыз. фарміраванні К.д.с. (150 тыс. чал.) на беепарт. аснове ў адзіную армію (104 дывізіі, 52 брыгады) на чале з галоўнакамандуючым Кадорна (намеснікі Лонга і Пары). У крас. 1945 часці К.д.с. вызвалілі бсшьшасдь гарадоў Паўн. Італіі. Расфарміраваны пасля завярш эння Італьянскай кампаніі 1943— 45. К 0РП У С -К РБ ІС Т Ы (Corpus Christi), горад на Пд ЗШ А ў штаце Тэхас. Засн. ў 1838. Каля 360 тыс. ж. (1990, з прыгарадамі). Трансп. вузел. Азрапорт. Марскі порт пры ўпадзенні р. Нуэсес y Мексіканскі зал. (вываз нафты і нафтапрадукгаў). Цэнгр здабычы і перапрацоўкі нафты і прыроднага газу. Нафтахім. прам-сць, вытв-сць нафтавага абсталявання. Выплаўка алюмінію і цынку. Ун-т. Прыморскі клімат, курорт.

KÔPCAK Тадэвуш (17417, в. Заскаркі або Данева Полацкага р-на Віцебскай вобл. — 4.11.1794), дзяржаўны і вайск. дзеяч ВКЛ. 3 роду Корсакаў. Па пратэкцыі караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага ў 1787 стаў віленскім земскім суддзёй. Быў адным з самых актыўных паслоў ад ВКЛ на Чатырохгадовым сейме 1788— 92, дамагаўся стварэння асобнай для ВКЛ скарбовай і паліцэйскай адміністрацыі. У пач. паўстання 1794 y ВКЛ прыбыў y Вільню на чале некаль-

4 2 2 _________________ КОРСАК кіх дзесяткаў узбр. сялян. У маі 1794 увайшоў y склад паўстандкай парадкавай камісіі Віленскага ваяв. 19— 20.7.1794 удзельнічаў y абароне Вільні разам з атрадам ген. Меена. 31.8.1794 атрымаў ад Т. Касцюшкі званне ген.маёра. Загінуў пры абароне Прагі — прадмесця Варшавы. Пахаваны разам з Я. Ясінскім пры варшаўскім касцёле «На Камёнку». У.П. Емяльянчык.

KÔPCAK Юрый Фёдаравіч (н.

18.5.1941, в. Вілейка Мінскай вобл.), бел. піяніст, педагог. Засл. арт. Беларусі (1990). Скончыў Бел. кансерваторыю (1963), з 1964 выкладае ў Бел. акадэміі музыкі (з 1993 праф.). Яго выкананне вызначаецда змястоўдасцю і артыстызмам, багаццем гукавой палітры, тонкім густам. У рэпертуары творы сусв. класічдай і сучаснай музыкі, бел. камлазітараў. Выстулаў як саліст і ансамбліст, y т. л. ў трыо з Г. Клачко і Б. Скабло. Сярод яго вучняў В. Раінчык, I. Шуміліна, С. Мікуліх.

KÔPCAKAC (Koisakas) Костас (5.10.1909, в. Пашвіцініс Пакруайскага р-на, Літва — 24.11.1986), літоўскі літ.знавец, лаэт. Нар. лісьмендік Літвы

К. Корсакас.

(1979). Акад. АН Літвы (1949). Д-р філал. н. (1965). Засл. дз. нав. Літвы (1959). Вучыўся ў Каўнаскім ун-це (1931—40). У 1946—84 дырэктар ін-таў літ. л-ры, літ. мовы і л-ры АН Літвы. У 1944— 57 выкладаў y Вільдюскім ун-це (з 1948 праф.). Друкаваўся з 1925. Аўтар літ.-знаўчых прац «Пісьменнікі і кнігі» (1940), «Літаратура і крытыка» (1949), «Дружба літаратур» (1962), «Волат латышскай літаратуры» (лра А. Упіта, 1967). Гал. рэдакгар і адзін з аўтараў «Гісторыі літоўскай літаратуры» (т. 1— 4, 1957— 68; Дзярж. прэмія Літвы 1969), y якой адзначаны і бел.-літ. ўзаемасувязі і ўзаемаўллывы. Выдаў паэт. зб-кі «Закон барацьбы» (1943), «Жніво» (1969), «Лісталад» (1979). Аўтар артыкулаў, усламідаў пра Я. Купалу, Я. Коласа, М. Лынькова («Янка Купала і літоўская літаратура», 1952; «Якуб Колас і Літва», «Блізкі нам голас», абодва 1962; «Друг літоўскай літаратуры», 1979). На бел. мову асобныя творы К. пераклалі X. Жычка, П. Панчанка, А. Разанаў. Тв:. Бел. пер. — y кн. Галасы сяброў. Мн., 1958; Рус. пер. — Нзбранное. Вллылос, 1953; Сгнхя. Внльнюс, 1976. А.В. Мальдзіс.

КОРСАКАЎ Дзмітрый Аляксандравіч (22.7.1843, Масква — 1920), расійскі гісторык. Чл.-кар. Рас. АН (1917; чл.кар. Пецярбургскай АН з 1905), лраф.

(1881). Скодчыў Казанскі ун-т (1814). Працы па гісторыі Растова-Суздальскай зямлі, рас. дваралства 18 ст., артыкулы лра рас. гісторыкаў К.Дз. Кавеліна, М.І. Кастамарава, К.М. Бястужава-Руміда і інш.

KÔPCAKI, дзяржаўдыя дзеячы, род уласнага герба «Корсак» (змененая «Катвіца») y ВКЛ. Паходзяць з полацкага баярства. Родалачынальнік Фёдар упамідаецца ў 1385, калі ён атрымаў ад полацкага кн. Андрэя Альгердавіча землі каля воз. Беразвеч. Яго сын Дзмітрый меў сыноў Саву, Якава (Яшку) і Васіля, якія ўзвысіліся пры вял. кн. Свідрыгайле [1430— 32]. Ад Савы пайшла галіна, якая карысталася прозвішчам Савічы-К. і гербам «Ліс», дапоўдедым выявай герба «Катвіца» ў клейнодзе. Найб. вядомыя К.: Васіль Д з м і т р ы е в і ч (каля 1380— 1452), намеснік лолацкі пры Свідрыгайле, лотым y яго радзе, калі алошні быў валынскім князем. Б a р к у л а б (каля 1520— 76), пасол y Macra y ў час Лівонскай вайны ў 1562, староста свіслацкі, дзісненскі. Праз шлюб з князёўнай П. Крошынскай набыў маёнткі ў Аршанскім пав., дзе заснаваў названае сваім імем мяст. Баркалабава. Іосіф (каля 1540— 1618), лоладкі войскі з 1570 і суддзя земскі з 1586, кашталян мінскі, потым полацкі з 1597. Я н Р ы г о р а в і ч (каля 1560— 1625), полацкі харунжы з 1598, гараднічы да 1611, кашталян дэрпцкі з 1620, лолацкі з 1621, y канцы жыцця ваявода смаленскі. І о с і ф Л ь в о в і ч (каля 1570— 1643), мсціслаўскі староста з 1629 і ваявода з 1639, заснавальнік базыльянскага кляштара ў Беразвеччы і кармеліцкага ў Глыбокім. P a ф a і л (свецкае імя М і к а л а й ; каля 1595 — 28.8.1640), архімандрыт удіяцкіх манастыроў Віленскага св. Тройцы, Ануфрыеўскага, Кобрынскага св. Спаса, Жыдзічынскага, протаархімаддрыт (генерал) базыльянскага ордэда (1626— 40), епіскал галіцкі (1626— 32) і турава-пінскі (1632— 37), мітралаліт ірэка-каталіцкай царгаы Рэчы Паспалітай (1636—40). Я н Рам a н a в і ч (каля 1620— 97), лолацкі падчашы з 1658, ладкаморы з 1659, кашталян з 1661. С а м у э л ь (каля 1745 — ласля снеж. 1795), грамадскапаліт. і вайсковы дзеяч ВКЛ. Пасол ад Навагрудскага ваяв. да сейм 1773, які зацвердзіў 1-ы падзел Рэчы Паспалітай. Уваходзіў y алазіцыю да чале з Т.Рэйтанам і С.Багушэвічам, якая імкнулася ле дапусціць падзелу. Удзельлічаў y падрыхтоўцы паўстання 1794, ладпісаў віленскі акг лаўстання 24.4.1794. Уваходзіў y Найвышэйшую літоўскую раду. Гл. таксама Корсак Т.

KÔPCIKA (Coise), востраў на П нЗ Міжземнага мора. Дэлартамент Францыі. Пл. 8,7 тыс. км2. Даўж. 183 км, шыр. да 85 км. Нас. 249,7 тыс. чал.

(1990). Рэльеф гарысты. Б.ч. вострава

займаюць горы (выш. да 2706 м, г. Мон-Седто), мерыдыянальнага напрамку, якія на 3 стромка абрываюцца да мора і фарміруюць скалісты бераг, моцна расчлянёны залівамі. На У вострава вузкая нізіна Плен-д’Алерыя, шыр. да 10 км. Берагі тут плоскія, нізкія, месцамі забалочаныя, слаба расчлянёныя. К. складзена на 3 з гранітаў, л а У — з моцда дыслацыравадых тоўшчаў мезакайназою, y асн. глідістымі сланцамі. Клімат міжземдаморскі з гарачым сухім летам і цёллай вільготнай зімой. Сярэддія т-ры студз. 12— 13 °С, ліл. 24— 26 °С. Ападкаў ад 600 мм за год да раўнінах да 1000— 1200 мм y rapax. Максімум аладкаў выладае зімой, часам y выглядзе снегу. Сухі сезон доўжыцца 3— 4 мес. Кароткія ларожыстыя рэкі моцна мялеюць і лерасыхаюць. Глебы карычневыя і горна-лясдыя бурыя. Лясы сустракаюцца асобнымі масівамі, на б.ч. вострава высечаны. Да выш. 600— 700 м лашыраны (асабліва на ПнЗ) магаіс (дрэвападобны верас, сунічнае дрэва, каменлы дуб, дзікая масліна, лаўр, ладаннік і ідш.); да выш. 1100— 1200 м — лясы з каштану і дубу; да выш. 1900 м — з буку, вольхі, хвоі. Вышэй субальпійская і альпійская расліннасць. У прыморскай паласе насаджэнді з коркавага дубу і эўкалііггаў. Рэзерваты Касаб’янда, Скандола. Апрацоўваемыя плошчы сканцэнтраваны на нізілах, y далілах і на тэрасаваных схілах вакол даселеных пудктаў. Сады, відаграднікі, аліўкавыя гаі, лалі пшаніцы, ячмедю, кукурузьі. Жывёлагадоўля. Турызм. Гал. гарады — Аяча, Бастыя. Літ.. B a н д е р Ф. Корслка еіце не открьгга: Пер. с нем. М., 1961. М.В.Лаўрыновіч. КОРСУНЬСКАЯ БІТВА 1648. Адбылася 15— 16 мая каля г. Корсунь (цялер г. Корсунь-Шаўчэнкаўскі, Украіна) паміж укр. казакамі лад камаддаваннем Ь.Хмяльніцкага (15— 17 тыс. казакоў і 4 тыс. крымскіх татар) і лольск. войскамі пад камаддаваннем гетманаў М.Патоцкага і М.Каліноўскага (20 тыс. чал.). Пасля паражэддя польск. авангарда каля г. Жоўтыя Воды гал. сілы польск. войск занялі абарону пад Корсунем. 15 мая татары бесласляхова атакавалі польск. абародчыя пазіцыі ламіж Корсунем і Сдяблёвам. Хуткім і ўмельм мадеўраваднем Хмяльніцкі лрымусіў Патоцкага лакінуць лазіцыі і ісці праз лес, дзе яго чакаў y засадзе 6-тысячны атрад Ы.Крываноса. Польскія войскі былі акружады і разгромлены. КбРСУНЬ-Ш АЎЧЙНКАЎСКАЯ АПЕРАЦЫ Я 1944, наступальныя дзеянні 1-га (камаддуючы ген. арміі М.Ф Ватуцін) і 2-га (ген. арміі І.С .Конеў) Украінскіх франхоў y раёне г. Корсунь (цяпер г. Корсунь-Ш аўчэнкаўскі Чаркаскай вобл., Украіна) 24.1— 17.2.1944 y Вял. Айч. вайну. Мела на мэце сустрэчным ударам двух фраіггоў акружыць і ліквідаваць групоўку ням.-фаш. войск са складу 1-й танк. і 8-й ням. армій групы армій «Поўдзень» (ген.-фельдмаршал Э.М анштэйн), якая ўтрымлівала Кор-

сунь-Шаўчэнкаўскі выступ і пагражала флангам 1-га і 2-га Укр. франтоў. У праціўніка было 170 тыс. чал., 2600 гармат і мінамётаў, 310 танкаў і штурмавых гармат, 1000 баявых самалётаў; сав. камандаванне на гал. напрамках удараў стварыла перавагу па колькасці войск y 1,7, па артылерыі ў 2,4, па танках і самаходных артыл. устаноўках y 2,6 раза. Войскі 2-га Укр. фронту перайшлі ў наступленне 24, 1-га Укр. фронту — 26 студэеня. Прарваўшы абарону праціўніка, яны злучыліся 28 студз. ў раёне Звенігародкі, стварылі знеш ні і ўнутраны франты акружэння, адбілі варожыя контратакі і контрудары, потым расчлянілі ням. групоўку і 17 лют. ліквідавалі яе. Праціўнік страціў больш за 73 тыс. салдат і афіцэраў, y т.л. 18,2 тыс. палоннымі; пацярпелі паражэнне яшчэ 15 дывізій, якія прарываліся на дапамогу акружаным ням.-фаш. войскам. К,Ш.а. стварыла спрыяльныя ўмовы для вызвалення Правабярэжнай Украіны. Літ.: Корсунь-Шевченковская бнтва: (Сборннк). 4 нзд. Кнев, 1989. КОРТ (англ. court), пляцоўка для гульні ў тэніс, якая раздзелена сеткай на 2 роўныя ч. і размечана лініямі. Для адзіночнай гульні мае памеры 23,77 х 8,23 м; для парнай — 23,77 х 10,97 м. Памеры са свабоднай прасторай павінны быць не менш за 36 х 18 м (звычайна 40 х 20 м). Выш. сеткі над сярэдняй лініяй 0,91 м, каля слупоў 1,07 м. Mae гліна-пясчаны грунт, можа мець травяное, драўлянае, коркавае, асфальтавае ці бетоннае пакрыццё. Абносіцца загараджальнай сеткай для затрымання мяча.

Бельгіі, на р. Ліс. 76 тыс. ж. (1990). Вузел чыгунак і аўтадарог. Рачны порт. Прам-сць: тэкст. (ільняная і баваўняная), элекгронная, маш.-буд., гумавая, буд. матэрыялаў, мэблевая, паліграф.; вытв-сць карункаў, палатна «куртрэ», ювелірных вырабаў. Сусв. цэнтр гандлю лёнам. Біржа па продажы лёну. Музей выяўл. мастацтваў. Арх. помнікі: гатычныя цэрквы (13— 15 ст.), ратуша (15— 16 ст.), жылыя дамы (17— 18 ст.), мост на р. Ліс з вежамі (12 і 15 ст.). Цэнтр турызму. Вядомы з 5 ст. 3 7 ст. рэзідэнцыя фландрскіх бургграфаў. Гар. правы з 1190. 11.7.1302 каля К. адбылася вырашалыіая для выэвалення Фландрыі ад франц. панавання (з 1300) бітва паміж 4 тыс. франц. конных рыцараў і фландрскім пешым нар. апалчэннем. На месцы бою апалчэнцы сабралі 700 залатых шпор (адсюль другая назва — «бітва шпор»). За гэта ў 1382 франц. кароль Карл VI загадаў спаліць К. У познім сярэдневякоўі адзін з цэнтраў вырабу сукна. Горад моцна пацярпеў y 17 ст. ў выніку войнаў паміж Францыяй і Іспаніяй. У 19—20 ст. індустрыялізаваны.

К 0РТРЭ Й К (флам. Kortrijk), К у р т р э (франц. Courtrai), горад на 3

К О РТЫ КА С ТЭ Р0ІД Ы , гармоды лазвадочдых, якія вылрацоўваюцца карой

К 0Р Т Ы Е Ў 0РГА Н , перыферыйны рэцэгггар слыхавога аналізатара млекакормячых і чалавека. Апісаны італьян. гістолагам А.Корты (1851). Знаходзіцца на асн. перапонцы ўнутр. вуха і складаецца з унутр. і водкавых валасковых і апорных клетак. Да валасковых клетак ладыходзяць нерв. канды слыхавога нерва. Розныя па вышыні гукавыя ваганні ўспрымаюцца рознымі аддзеламі К.о.: высокія частоты — y ніжніх аддзелах уліткі, нізкія — y верхніх. Пераўтварае гукавыя хвалі ў біяэлектрычныя (нервовыя) імпульсы, якія па слыхавым нерве перадаюцца ў д.н.с. Гл. таксама Вуха.

КОРФУ

423

даддырачнікаў. Угшываюць да воддасалявы (мінералакартыкоіды), вугляводны і бялковы (глюкакартыкоіды) абмед рэчываў. Па будове стэроіды — вытвордыя тэтрацыклічнага вуглевадароду лрагнану. Асн. К.: глюкакартыкоіды — гідракартызон (картызол), кортыкастэрод, картызон і мінералакартыкоід — аяьдастэрон. У крыві К. звязаны з бялкамі плазмы (альбумін і традскарцін). Метабалізуюцца лераважна ў лечаді, прадукгы абмеду выводзяцца праз лыркі. Біясінтэз і сакрэцыя К. рэгулююцца адрэнакартыкатропным гармонам (АКТГ). Сакрэцыя АКТГ і К. знаходзідда пад удлывам давакольнага асяроддзя (налр., стрэс); т.ч. забяспечваецца адаптацыя аргадізма да ўмоў існавалня. Парушэнні абмелу К. лрыводзяць да хвароб (далр., Адысонава хвароба, Іцэнка-Кушынга хвароба). Прэпараты К. выкарыстоўваюцца ў медыцыде. КОРТЫКАТРАПІН, тое, што адрэнакартыкатропны гармон. К 0РУ Ш К А е ў р а л е й с к а я (Osmerus eperlanus), касцістая рыба, тыловы лрадстаўнік сямейства корушкавых, атр.

ласоселадобдых. У сям. 6 родаў, 10 відаў. Пашырады ў водах Паўл. лаўшар’я. Марскія, прахаддыя і лрэснаводдыя чародлыя рыбы. Н а Беларусі ў азёрах бас. Зах. Дзвіны трапляецца карлікавая форма К. еўралейскай — К. азёрдая (О.е. moipha spirinchus), або сняток, нар. назвы — стынка, устылка. Даўж. да 35 см, маса да 350 г (y К. азёрнай даўж. 6—10, зрэдку да 15 см). Плаўнікі бясколерныя, спінны — кароткі, размешчаны над брушнымі плаўнікамі. Кормяцца ракаладобнымі, дробнай рыбай. Аб’ект промыслу. К0РФ СКАЯ ДЭКЛАРАЦЫЯ 1917. Падлісана да в-ве Корфу (цялер Керкіра, Грэцыя) 20 ліп. лрэм ’ер-мідістрам Сербіі Н.Пашычам і старшынёй Паўднёваславянскага камітэта А. Трумбічам. Прадугледжвала аб’яднанне ласля 1-й сусв. вайны Сербіі і лаўд.-слав. зямель Аўстра-Велгрыі ў адзіную дезалежную дзяржаву — Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў (гл. ў арт. Югаславія) ла чале з сербскай дыдастыяй Карагеоргіевічаў. 11.8.1917 да К.д. далучыўся Чарнагорскі к-т дац. аб’ядлання (утвораны ў сак. 1917 y Парыжы).

Да арт. Кортрэйк. Плошча ў цэнтры горада.

К 0РФ У , італьянская назва грэч. в-ва Керкіра.

424

корцік

К 0Р Ц ІК , колючая халодная зброя з прамым тонкім двухбакова-вострым клінком і з ручкай, што мае крыжавіну і галоўку. З’явіўся ў канцы 16 ст. як абардажная зброя. Цяпер прадмет форменнага адзення ў ВМФ многіх дзяржаў (параднай формы адміралаў, генералаў, афіцэраў, мічманаў і прапаршчыкаў).

«KÔP4AK», прыватнаўласніцкі герб, якім карысталіся каля 270 роДаў Беларусі, Украіны, Літвы і Польшчы, y т л . Баратынскія, Браніцкія, Есьманты, Заранкі, Іллінічы, Катовічы, Мялешкі, Млечкі. Mae ў чырв. полі гры папярочныя сярэбраныя бэлькі, якія звужаюцда да нізу. Юіейнод — над прылбіцай з каронай y залатой чары палова сярэбранага сабакі. У ІІолыпчы вядомы з канца 14 ст. Паводле Я.Длугаша, герб утвораны каралём Людвікам I; ён дадаў тры бэлькі, якія выцеснілі сабаку з тарчы ў

мастацкіх твораў для дзяцей і пра дзяцей: «Кароль Мацюсь ГІершы» (1923), «Калі я зноў стану маленькім» (1925) і інш. Захаваўся «Дзённік» К., які ён вёў y 1942 y гета (надрук. 1958). К. выпрацаваў уласную педканцэпцыю шляхоў фарміравання дзіцяді як асобы (выкладзена ў кн. «Як любіць дзідя», т. 1, 2; 1920—21). Зыходны яе тэзіс — дзіця я к самаст., адносна незалежная ад інш. волі асоба. Адстойваў ідэі паўнацэннасці дзіцяці як чалавека. Мэтай выхавання лічыў поўнае і гарманічнае развідцё дзі-

Я.Корчак.

П.Корчык.

цяці, фарміраванне яго асобы ў адпаведнасці э ідэаламі дабрыні, прыгажосці і свабоды. Стрыжань яго выхаваўчай сістэмы — абуджэнне ў дзіцяді патрэбы да самапазнання, самаацэнкі, самакантролю і волі да самаўдасканалення. Адхіліўшы прапановы аб уцёках з варшаўскага гета, разам з 200 выхаванцамі і ўсім персаналам «Дома сірот» загінуў y канцлагеры Трэблінка. На бел. мову асобныя творы К. пераклалі Я.Бяганская, У.Васілевіч. Тв:. Бел. пер. — Кароль Мацюсь Першы Мн., 1970; Кароль Мацюсь на бязлюдным востраве. Мн., 1982; Рус. пер. — Нзбр. пед. проюв. М., 1979; Педагопіческое наследне. М„ 1990. Літ:. Ш л е н з а к о в а АЯ. Януш Корчак: Пер. с пол. Варшава, 1978; Педагогвческое наследае Януша Корчака: Бнблногр. указ. М., 1978. Герб «Корчак». клейнод. У ВКЛ пашырыўся пасля прынядця Гарадзельскага прывілея 1413.

KÔP4AK (Korczak) Януш [сапр. Гольдшміт Генрых; 22.7Л878 (1879?), Варшава — жн. 1942], польскі педагог, урачпедыятр, дзіцячы пісьменнік, публідыст і грамадскі дзеяч. Скончыў мед. ф-т Варшаўскага ун-та (1905). Працаваў урачом y дзідячай бальніцы ў Варшаве, выхавальнікам y дзіцячых летніх калоніях (уражанні адлюстраваны ў кн. «Моські, Ёські і Срулі», 1910, «Юзькі, Яські і Франкі», 1911). У 1-ю сусв. вайну на фронце. Пасля яе заканчэння кіраваў y Варшаве дзіцячымі прытулкамі («Дом сірот» і «Наш дом»), выкладаў y Ін-це спец. педагогікі, Свабодным польск. ун-це, выступаў як эксперт y судзе па справах непаўналетніх і інш. Аўіар кніг пра выхаванне: «Выхаваўчыя моманты» (1919), «Правілы жыцця» (1930), «Жартаўлівая педагогіка» (1939);

К 0 Р Ч Ы К Павел (сапр. Л a г і н о в і ч Іосіф Каятанавіч; 26.2.1891, в. Заўшыцы Салігорскага р-н а Мінскай вобл. — 15.4.1940), дзеяч рэв. руху ў Зах. Беларусі і Польшчы. Скончыў Слуцкае гар. вучылішча (1907). У 1910 увайшоў y склад Капыльскай групы прыхільнікаў Беларускай сацыялістычнай грамады. У 1912— 17 y арміі, y 1-ю сусв. вайну на фронце. Быў чл. Бел. партыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў. Удзельнічаў y Слуцкім паўстанні 1920. Адзін з арганізатараў і кіраўнікоў Беларускай рэвалюцыйнай арганізацыі (БРА). У выніку аб’яднання БРА з К П ЗБ (30.12.1923) кааптаваны ў склад Ц К КПЗБ. 3 восені 1924 працаваў y Бюро дапамогі Кампартыі Заходняй Беларусі гіры ЦК КП(б)Б y Мінску. Арганізатар Сопацкай нарады 1925. Выступаў супраць фракцыйнай групоўкі ў К П ЗБ (гл. Сэцэсія). 3 восені 1925 да лют. 1936 паліт. сакратар ЦК КПЗБ; са снеж. 1925 да 1929 чл. Палітбюро ЦК КПП і прадстаўнік ЦК КГІЗБ y Ц К КПП. За рэв. дзейнасць неаднойчы быў арыштаваны. У сак.—жн. 1933

кіраваў работай Бюро ЦК КПЗБ y Міноку. Са снеж. 1933 зноў на падп. рабоде ў Зах. Беларусі. Аўтар многіх паліі. дакументаў К П ЗБ і КПП. У 1936 арыштаваны органамі НКУС БССР «як агент польскай палітычнай паліцыі» і засуджаны на 5 гадоў папраўча-працоўнш лагераў. У 1939 Ваен. трыбуналам прыгавораны да расстрэлу. Памёр y турме. Рэабілітаваны ў 1955. Літ.: Л а д ы с е ў У. І.К.Лагіновіч: Нарыс жыцця і наліт. дзейнасці / / Бел. гіст. часоп.

1996. № 3—4. У.Ф.Ладысеў, У.М.Міхнюк.

У.Н.Корчыц.

Я.В.Корчыц.

К 0РЧЫ Ц Уладзіслаў Вікенцьевіч (1.9.1893, в. Багдановічы Слонімскага р-на Гродзенскай вобл. — 17.10.1966), ваенны дзеяч, ген.-палк. (1946). Скончыў курсы старшага камсаставу «Выстрал» (1923, 1930), Вышэйшьм акад. курсы пры ваен. акадэміі Геннпаба (1953). У арміі з 1914, y Чырв. Арміі з 1919. Удзельнік 1-й сусв. і грамадз. войнаў. 3 1926 камандзір палка, нач. штаба дывізіі, корпуса, на выкладчыцкай рабоце ў ваен. навуч. установах. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Паўн.-Зах. фронце: камандзір дывізіі, нач. штаба арміі.

3 1944 y Войску Польскім, y 1945—54 нач. Генштаба Войска Псшьскага, адначасова з 1950 віцэ-міністр Нац. абароны Полыпчы. 3 1954 y СССР. К 0РЧЫ Ц Яўген Вітольдавіч (н.

29.3.1880, Ташкент — 16.5.1950), бел. вучоны ў галіне хірургіі. Чл.-кар. АН Беларусі (1947), д-р мед. н. (1927), праф. (1929). Засл. дз. нав. Беларусі (1939). Скончыў Маскоўскі ун-т (1910).

3 1926 y Мінскім мед. ін-це (з 1929 заг. кафедры). Навук. працы па вывучэнні эндэмічнага валляка, злучэнні доўгіх трубчастых касцей, хірург. лячэнні спленамегалій і туберкулёзу лёгкіх. Упершыню на Беларусі зрабіў аперадыю на сэрцы (1927). Заснаваў Бел. анкалагічны дыспансер і валляковую станцыю (1934). Тв.: Антысептыка і асептыка. Мн., 1931; Хнрургаческое леченме легочного туберкулеза / / Сб. работ: (К 25-летяю Бел. гос. мед. нн-та). Мн., 1939; Эндемнческнй зоб // С6. науч. работ Нн-та теорет. н клнннч. медкцвны АН БССР. Мн., 1947.

KÔPLLLAK Аляксей Ігнатавіч (22.2.1920, в. Вуглы Капыльскага р-на Мінскай вобл. — 27.2.1945), бел. паэт. Вучыўся ў Мінскім пед. ін-це (1938— 41). Удзельнік Вял. Айч. вайны, загінуў на фронце ва Усх. Прусіі. Літ. дзейнасць пачаў y

1937. Быў нам. рэдакгара інстытуцкага рукапіснага літ. час. «Наша творчасць», друхаваў рэцэнзіі і артыкулк ў газ. «Літаратура і мастацгва» і «Чырвоная змена». Улюбёнасць y жыццё, працу і прыроду, пачуцце кахання, студэнцкія будні, прадчуванне вял. выпрабаванняў, франтавыя замалёўкі — асн. тэматыка вершаў пасмяротнага зб. К. «Алаленыя пялёсткі» (1963). Захаваліся неапубл. вершы, урывак з паэмы. Тв.: У кн.: Мы іх не забудзем. Мн., 1949; Крывёю сэрца. Мн., 1967. Л і т Ал е к с a н д р ов і ч С. Слова пра сябра / / Александровіч С. Кнігі і людзі. Мн., 1976. С.Х.Александровіч. КОРШ -СА б ЛІН (сапр. Саблін) Уладзімір Уладзіміравіч (29.3.1900, Масква — 6.7.1974), бел. кінарэжысёр; адзіч з пачынальнікаў бел. маст. кінематаірафіі. Засл. дз. мастацтваў Беларусі (1935). Нар. арт. Леларусі (1955). Нар. арт. СССР (1969). 3 1923 працаваў y т-рах Расіі, здымаўся ў кіно, быў асістэнтам рэж. Ю. Тарыча. 3 1926 y бел. кінематографе. У 1945— 60 і 1969— 74 маст. кіраўнік кінастудыі «Беларусьфільм», y 1957— 74 першы сакратар Саюза кінематаграфістаў Беларусі. Як рэжысёр дэбютаваў фільмам «У агні народжаная» (1929). Пастаноўшчык першага гукавога фільма ў бел. ігравым кіно «Першы ўзвод» («Заходні фронт», 1933), прысвечанага падзеям 1-й сусв. вайны. Фільм «Залатыя агні» (1935) пра будаўнікоў першай на Беларусі электрастанцыі вызначаўся падзелам герояў на свядомых і несвядомых, увядзеннем y сюжэт характэрнай для тагачаснай драматургіі лініі шкоднідтва. У кінааповесці «Дачка Радзімы» (1937), лірычных камедыях «Шукальнікі шчасця» (1936) і «Маё каханне» (1940) ідэалізацыя сав. рэчаіснасці. У гады Вял. Айч. вайны паставіў «Беларускія навелы» (з Тарычам, 1942), кінаканцэрт «Жыві, родная Беларусь!» (з М.Садковічам, 1944). Да сучаснасці звяртаўся ў фільмах «Новы дом» (1947), «Пяюць жаваранкі» (з К.Саннікавым, 1953) і «Хто смяецца апошнім» (1955) па п ’есах К.Крапівы, «Пасеялі дзяўчаты лён» (1956), але глыбокага асэнсавання закранутых праблем не дасягнуў. Асн. кірунак кінатворчасці К.-С. — паказ героікі барацьбы за ідэалы рэвалюцыі: «Вогаенныя гады» (1939), «Канстанцін Заслонаў» (з АФайнцьімерам, 1949; Дзярж. прэмія СССР 1950), «Чырвонае лісце» (1958), «Масква— Генуя» (з А.Спешневым, ПАрмандам, 1964; Дзярж. прэмія Беларусі 1968), «Запомнім гэты дзень» (1967), «Крушэнне імперыі» (1970). Паставіў дылогію «Першыя выпрабаванні» (1960—61) паводле трылогіі Я.Коласа «На ростанях», многія калізіі, сюжэтныя лініі якой увасоблены з уласцівай рэжысёру кінематаграфічнай выразнасцю. Для творчасці К.-С. характэрны яснаець грамадзянскай пазідыі, рэв. пафас, выразнасць вобразаў гал. герояў.

Him:. Б о н д а р е в а Е.Л. В кадре н за вдром. Мн., 1973; Я е ж. Клнолента дляною вжнзнь. Мн., 1980. ЕЛ.Бондарава.

К 0 Р Ш У К Уладзімір Канстанцінавіч (н.

25.8.1935, г.п. Урэчча Любанскага р-на М інскай вобл.), бел. іісторык. Д-р гіст. н. (1980), праф. (1982). Скончыў Маскоўскі ун-т (1958). Працаваў настаўнікам, з 1960 выкладае ў ВНУ, з 1982 заг. кафедры БДУ. У 1984— 94 гал. рэдактар серыі «Весніка БДУ». Даследуе сац,эканам. і паліт. гісторыю Беларусі, праблемы грамадскіх рухаў і паліт. партый, гісторыю Вял. Айч. вайны. Адзін з аўтараў навук. дапаможнікаў «Палітычная гісторыя XX ст> (1990), «3 гісторыі

КОРЫ

425

ратуры» і «Гісторыя беларускай савецкай лііаратуры» (1977; на рус. мове; Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Коласа 1980). Тв.: Афанаснй Фнлнпповнч: Жнзнь н творчество. Мн., 1965.

J li m Б a т в і н н і к М.Б. Даследчык беларускай старажьггнай літаратуры / / Весці АН Беларусі. Сер. грамад. навух. 1992. № 3—4; K a р о т к і У. «3 зычлявоста ку моен отчяэне...» / / Шляхам гадоў Гіст.-літ. эб. Мн., 1994. М.Б.Батвіннік.

АІ.Коршак.

У.У.Корш-Саблів. Ф.П Коршунаў.

палітычных партый» (1993), «Праграмныя дакументы палітычных партый» (1994).

Te: В труде восіштывается человек будуіцего. Мн., 1963; На галоўным напрамку. Мн., 1971; Рост трудовой актавностн рабочего класса. Мн., 1976. К 0 Р Ш У Н Леанард Іванавіч (4.7.1932, г. П олацк Віцебскай вобл. — 7.4.1995), бел. вучоны ў галіне буд. механіхі. Канд. тэхн. н. (1963), праф. (1988). Скончыў БПІ (1956), дзе і працаваў (з 1977 прарэкгар). 3 1980 рэкгар Брэсцкага політэхн. ін-та. Навук. працы па матэм. мадэлях, метадах і алгарытмах аптымізацыі стрыжнёвых канструкцый ва ўмовах рэальнага праектавання і вывучэнні заканамернасцей іх напружанадэфармаванага стану пры сілавых уздзеяннях. Тв.: Стронтельная механнка. Ma., 1986 (разам з Я.П.Доўнарам). К 0РШ У Н А Ў Аляксандр Фаміч (4.3.1924, в. Палішына Горацкага р-на Магілёўскай вобл. — 12.7.1991), бел. літ.-знавец, гісторык стараж. бел. л-ры, тэкстсшаг. Канд. філал. н. (1956). Скончыў БДУ (1950). У 1954— 91 y Ін-це л-ры імя Я.Купалы АН Беларусі. Даследаваў стараж. бел. л-ру, царк.-палемічную і мемуарную л-ру 16— 17 ст., асаблівасці выданняў Ф.Скарыны, іх уплыў на выдавецкую дзейнасць С.Буднага, В.Цяпінскага, І.Фёдарава, П.Мсціслаўца, Р.Хадкевіча. Складальнік навук. зборнікаў, аўтар уступных артыкулаў і каментарыяў да выданняў «Хрэстаматыя па старажытнай беларускай літаратуры» (1959), «Помнікі старажытнай беларускай пісьменнасці» (1975), «Помнікі мемуарнай літаратуры Беларусі XVII ст.» (1983), кніг Ф.Скарыны «Прадмовы і пасляслоўі» (1969), «Творы» (1990). Адзін з аўтараў «Гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры» (т. 1, 1968), 2-томнага даследавання «Гісторыя беларускай дакастрычніхдай літа-

К0РШ УНАЎ Фёдар Паўлавіч (н.

15.5.1934, в. Траўна Краснапольскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне тэхн. фізікі. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1984), д-р тэхн. н. (1975), праф. (1981). Скончыў Рыжскае вышэйшае інж.-авіяц. вучылішча ВПС (1957). 3 1962 y Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў Нац. АН Беларусі (у 1985—94 нам. дырэкгара). Навук. працы па фізіцы паўправаднікоў, радыяцыйнай фізіцы цвёрдага цела, мікраэлектроніцы. Распрацаваў радыяцыйную тэхналогію стварэння шэрагу тыпаў паўправадніковых прыбораў і інтэгральных схем з павышанай радыяцыйнай трываласцю для касм. і ваен. тэхнікі. Дзярж. прэмія Беларусі 1980. Тв.: Радаацяонные эффекгы в полупроводннковых прнборах. Мн., 1978 (разам з Г.В.Гатальскім, Г.М.Івановым); Воэдействне раднацнн на лнтегральные міпсросхемы. Мн., 1986 (разам з Ю.У.Багатыровым, У.АВавілавым). КОРШ ЫКАЎ Уладзімір Фёдаравіч (1858— 1920), бел. архітэхтар. Скончыў Пецярбургскі ін-т грамадзянскіх інжынераў (1886). У 1895— 1902 віцебскі губ. архітэктар, y 1902— 17 губ. інжынер Віцебска, адначасова ў 1895— 1917 Полацкі епархіяльны архітэктар. Паводле праектаў К. і пад яго кіраўніцгвам пабудаваны Крыжаўзвіжанская царква (1897) y Полацку, жаночая Марыінская гімназія (1902) y Відебску. Вёў рэканструкцыю будынкаў духоўнай кансісторыі (1900), буд-ва пазямельна-сялянскага банка (1912— 15, аўтар інж. К.Тарасаў) y Віцебску. Праектаваў і ажыццяўляў бул-ва цэркваў, царк.-прыходскіх школ, жылых дамоў y вёсках Віцебшчыны. к б Р Ы ( С о г і ) Карл Фердынанд (5.12.

1896, Прага — 19.10.1984) і К о р ы Герці Тэрэза (15.8.1896, Прага — 26.10.1957), амерыканскія біяхімікі. Муж і жонка. Чл. Нац. AH ЗША. Скон-

426

коры

чылі Пражскі ун-т (1920). 3 1922 ва ун-тах ЗША. Навук. працы па абмене вугляводаў, вывучэдні ферментаў. Адкрылі прадэс рэсінтэзу глікагену з малочнай кіслаты (цыкл К.), выдзелілі глюкоза-1-фасфат («эфір К.») і ўстанавілі яго ролю ў абмене вугляводаў, раскрылі біяхім. механізмы дзеяння інсуліну. Нобелеўская прэмія 1947 (разам з Ь.Усаем).

К.Ф.Коры.

Г.Т.Коры.

К 0 Р Ы (Corey) Эліяс Джэймс (н. 1928, Метуен, штат Масачусетс, ЗШ А), амерыканскі хімік-арганік. Скончыў Масачусецкі тэхнал. ін-т (1950). 3 1954 y Гарвардскім ун-це (з 1959 праф.). Навук. працы па тэорыі і методыцы арган. сінтэзу. Распрацаваў прынцыпы рэтрасінт. аналізу і простыя агульныя метады атрымання складаных прыродных біялагічна актыўных рэчываў. Сінтэзаваў гіберэлавую к-ту (1978). Нобелеўская прэмія 1990. К 0РЫ ГА Н (Corrigan) Мейрыд (н.

27.1.1944, г. Белфаст, Вялікабрытанія), паўночнаірландскі грамадскі дзёяч, удзельніда пацыфісцкага руху. У 1976 разам з Э.Уільямс засн. жаночы Рух міру (пазней наз. Згуртаванне мірных людзей), мэтай якога было аб’яднанне католікаў і пратэстантаў y сумесным змаганні супраць насілля, за спыненне грамадз. вайны ў Паўн. Ірландыі. Нобелеўская прэмія міру 1976 (разам з Уільямс). К 0 Р Ы Н Павел Дзмітрыевіч (7.7.1892, Г.п. Палех Іванаўскай вобл., Расія — 22.11.1967), расійскі жывапісец. Нар. маст. СССР (1962). Правадз. чл. AM СССР (1958). Вучыўся ў Маскоўскім вучылішчы жывапісу, скулыпуры і дойлідства (1912— 16) y К.Каровіна і С.Малюціна. Зазнаў уплыў М .Несцерава. У 1932— 59 кіраўнік рэстаўрацыйнай майстэрні Музея выяўл. мастацгваў імя Пушкіна ў Маскве; рэстаўрыраваў карціны Дрэздэнскай карціннай галерэі. Творам уласцівы адухоўленасць вобразаў, манум. строгасць і дакладнасць малюнка, цэласнасць пластычнай формы, напружаная насычанасць колеру: эцюды да карціны «Русь, якая адыходзіць» (1930-я г.; «Схімніда», «Бацька і сын», «Ігумення»), трыпціх «Аляксандр Неўскі» (1942— 43), партрэты М.Горкага

(1932), ЛЛеанідава, Несцерава (абодва 1939), М .Сар’яна, Р.Сіманава (абодва 1956), Кукрыніксаў (1957— 58), Р.Гутуза (1961) і інш. Сярод манум. работ: мазаічныя плафоны на станцыі «Камсамольская-кальцавая» (1951; Дзярж. прэмія СССР 1952), вітражы на станцыі «Новаслабодская» (1951), мазаіка на станцыі «Смаленская» (1952) Маск. метрапалітэна; мазаіка ў будынку Маскоўскага ун-та (1952) і інш. Ленінская прэмія 1963.

KÔCA (Cossa) Франчэска дэль (каля 1436, г. Ферара, Італія — каля 1478), італьянскі жывалісец эпохі Ранняга Адраджэння. Вучыўся, маічыма, y К.Туры. Зазнаў уплывы К.Мантэньі і П ’ера дэла Франчэска. Адзін з буйнейшых мастакоў ферарскай школы жывапісу. Яго фрэскам y замку Скіфаноя ў Ферары (1469— 70) уласцівы свежасць успрынядця свету, гучнасць каларыту. Пісаў карціны дрыдворнага жыцця герцагаў д’Эстэ, дзе алегарычныя камлазіцыі перамяжоўваюцца са сцэнамі сялянскага жыцця ў сімвалічных выявах месяцаў года. Творам характэрды выразнасць контураў, вял. ўвага да быт. дэталяў, арнаментыкі, элементаў ант. архітэкгуры («Дабравешчанне», «Іаан Хрысціцель», алтар для кадэлы Грыфоні ў царкве Сан-Петроніо ў Балонді, каля 1473; «Мадонна са святымі і данатарам» 1474; і інш.).

KÔCABA, тэрыторыя на Пд Саюзнай Рэспублікі Югаславія (СРЮ), y Рэспубліцы Сербія. Мяжуе з Албадіяй (на 3) і Македоніяй (на Пд). Пл. 10887 км2. Нас. каля 2 млн. чал. (1997), албанцы (болыд за 90%), сербы, чарнагорцы і інш. У выдіку ваед. дзеянняў (1998) значная ч. насельніцтва лакінула К. і знаходзіцца ў лагерах бежанцаў y Албаніі (албанды) і ва ўнутр. раёнах Югаславіі (сербы і чарнагорцы). Адм. ц. — г. Прышціна. Болыдую ч. тэрыторыі займаюць міжгорныя катлавіны Косава Поле і Метохія. Клімат умерана кантынентальды. Рэкі Белы Дрын і Ібар. Па схілах гор — шыракалістыя лясы, шмат лугоў і горных пашаў. Вырошчваюць

збожжавыя (кукуруза, дшаніца, ячмень), тытунь, агароддіяу, садавіну, вінаград. У rapax гадуюць буйн. par. жывёлу і авечак. Здабыча свінцова-цынкавай руды, выплаўка свінцу і цынку. Хім., цэм., дрэваадр., дадяровая, тэкст., гарбарная, харч. лрам-сць. Рамёствы і саматуждыя промыслы. Развіты аўтамаб. транспарт. Тэр. K. ў 2 ст. да н.э. заваявана рымлянамі, з канца 4 ст. н.э. ў складзе Візантыі, y 6—7 ст. заселена славянамі. 3 9 сг. ў складзе Балг. царства, з 11 ст. зноў y Візантыі, з пач. 12 ст. ў Сербскай дзяржаве. У 14—15 сг. заваявана Турцыяй. У 16—18 ст. адбывалася масавая эміграцьш сербаў і каланізацыя К. албанцамімусульманамі. Паводле Лонданскага мірнага дагавора 1913 падзелена паміж Сербіяй і Чарнагорыяй. 3 1918 y складзе Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў (з 1929 Югаславія). У 1941—44 акупіравана ням.-фаш. войсхамі. У 1945—63 аўт. вобласць, y 1963—69 аўт край К. і Метохія, y 1969—74 аўг. край, y 1974—90 сацыяліст. аўг. край K. ў складзе Сербіі. 3 канца 1980-х г. y К. актывізаваўся рух алб. згн. большасці за выхад края са складу Сербіі і Югаславіі, які падгрымлівае Албанія. 23.3.1989 сербскія ўлады скасавалі аўт. статус К. як суб'екга федэрацыі. 5.7.1990 распусцілі мясц. парламент і ўвялі прамое кіраванне краем з Бялграда. 3 пач. 1998 паліг. сітуацыя ÿ К. абвастрылася: сугыкненні алб. дэманстрантаў з сербскай паліцыяй; выбары парламента і прззідэнта непрызнанай «Рэспублікі Косава» — 22.3.1998 перамаглі партыя «Дэмакратачны саюз K.» і яе лідэр І.Ругова; баі паміж югаслаўскай арміяй і падп. «Вызваленчай арміяй К ». У лют. і сак. 1999 y г. Рамбуе (Францыя) дад наглядам зах. дзяржаў і Расіі адбыліся дерагаворы ламіж дэлегацшмі СРЮ і косаўскіх албанцаў, каб выпрацаваць ллал шырокай аўтаноміі К. пры захаванні тэр. цэласнасці Югаславіі. Калі Бялград адверг датрабаванне зах. дзяржаў размясціць y К. ўэбр. кантынгент НАТО, разглядаючы гэта як парушэнне свайго суверэнітэту над краем, камандавадде НАТО 24.3.1999 без санкцыі ААН лачало ваен. аперацыю супраць Югаславіі. Літ:. Югославскнй крнзнс н Россвя: Дох., факты, коммент. (1990—1993). М., 1993; Мсторня Югославнн. T. 1—2. М., 1963; Арш Г.Л., С е н к е в н ч Н.Г., С м в р н о в а Н.Д. Крагкая нстормя Албаннн. М., 1965;

К л ю ч н н к В. Балканы пахнут порохом / / Арммя. 1998. N° 5.

KÔCABA, горад y Івацэвідкім р-не Брэсцкай вобл. За 15 км на П нЗ ад Івацэвічаў, 151 км ад Брэста, 13 км ад чыг. ст. Косава-Палескае на лініі Баранавічы—Брэст. 2,7 тыс. ж. (1998). Вядома з 1494, калі вял. князь ВКЛ Аляксандр падараваў двор К. маршалку Я.Л.Храптовічу. 3 1510 мястэчка, цэнтр павета, з

1560-х г. y складзе Слонімскага пав. 3 1517 да 19 ст. належала Осцікам, Сангушкам-Кашырскім, Мялешкам, Сапегам, Флемінгам, Чартарыйскім, Пуслоўскім У 1597 y К. 79 двароў, царква, касцёл, 2 млыны, 34 корчмы. 3 1795 y Рас. імперыі. У 19 ст. цэнтр воласці Слонімскага пав. Гродзенскай губ. У 1897 — 4143 ж., 431 дом, нар. вучылішча, косаўскія суконныя прадпрыемствы, гарбарня, 2 царквы, касцёл, капліца, 4 яўр. малітоўныя дамы, пошта, 58 крам, 8 кірмашоў штогод. У 1921—

КОСАКІ

427

39 y с к л ад зе П о л ь ш ч ы , г о р а д , ц э н т р К о са ўс к а га п а ве т а П а л е с к а г а в а я в . У л ю т. 1927 y К. п а л іц ы я р а с с т р а л я л а д э м а н с г р а ц ы ю п р а ц о ў н ы х (гл. К о са ўскі р а сст р э л 1927). 3 1939 y БССР, y 1940— 47 ц э н т р К о са ўск а га р аёна. 3 2 5 .6.1941 д а 13.7.1944 а к у п ір а в а н а н я м . ф а ш ы с т а м і, я к ія загу б іл і ў К . і р а ё н е 3112 ч а л .; д з е й н іч а л а К о са ўска я р а ё н н а я а нт ы ф а ш ы сц ка я а рганізацы я, п а м іж п а р т ы з а н а м і і гіт л е р а ў ц а м і а д б ы ў с я К о са ўск і бой 1942. У 1959 — 2 ,5 ты с. ж.

Прадпрыемствы дрэваапр., харч. прам-сці. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Помнікі архітэкгуры: Косаўскі палац (1838), Антоньеўская царква (1868), Косаўскі Троіцкі касцёл (1878), Георгіеўская царква (18 ст.). Радзіма кіраўніка паўстання 1794 А.Т.Касцюшкі. Каля горада — гарадзішча. В.У .Ш аблнж бгісторыя).

KÔCABA П 0 Л Е , міжгорная катлавіна каля г. Прышціна ў былым аўт. краі Косава (Сербія), дзе 15.6.1389 адбылася вырашальная бітва паміж аб’яднаным войскам сербаў і баснійцаў пад камандаваннем сербскага кн. Лазара (15— 20 тыс. чал.) і тур. арміяй султана Мурада I (27— 30 тыс. чал.). Пасля ўпартых баёў, y ходзе якіх загінулі Мурад 1 і Лазар, перамаглі туркі. У выніку паражэння на К.п. Сербія стала васалам Турдыі (з 1459 y складзе Асманскай імперыі), сербы і інш. балк. народы трапілі пад тур. панаванне больш я к на 400 гадоў. Бітва на К.п. адлюстравана ў сербскіх песнях, былінах і паданнях як адна з найб. трагічных і гераічных падзей y гісторыі сербаў. У кастр. 1448 на К.п. таксама пацярпела паражэнне венг. войска на чале з Я.Хуньядзі (разбіта тур. арміяй султана Мурада II).

KÔCAKI (Kossacy), польскія жывапісцы, бацька і сын. Ф а р т у н а т Ю л і у ш (15.12.1824, в. Вісніч, каля г. Кракаў, Польшча — з. 2.1899). Вучыўся жывапісу ў Я.Машкоўскага, y 1855—61 y Парыжы ў А Вернэ. У 1862—68 кіраўнік маст. аддзела варшаўскага час.

«Tygodnik ilustrowany» («Ілюстраваны штотыднёвік»), Шмат падарожнічаў, y т.л. па Беларусі. У творчасці вял. ўвагу аддаваў гіст. жанру, напісаў шэраг батальных карцін з гісторыі Польшчы і ВКЛ 15— 17 ст., вайны 1812: «Уладзіслаў Ягайла пад Грунвальдам» (1862), «Выручэнне Смаленска» (1879), «Сабескі пад Венай» (1882), «Т.Тышкевіч пераходзідь Дзвіну» (1890), «Уезд Яна III y Вену» (1897) і інш. Аўтар партрэтаў, ілюстрацый да твораў Г.Сянкевіча, АМ іцкевіча, Ю.Славацкага, Дж.Байрана. В о й ц е х Гарацый (1.1.1857, Парыж — 29.7.1942), сын Фартуната Юліуша. Вучыўся жывапісу ў Кракаве (1871— 73), Мюнхене (1874), Парыжы (1877— 83). У 1894— 1902 працаваў па заказах імператара Вільгельма II y Германіі. 3 1916 праф. школы прыгожых мастацтваў y Варшаве, потым працаваў y Кракаве. Гал. месца ў творчасці займалі гіст. і батальны жанры, найб. ўвагу адцаваў на-

428_________________KO CAP AK палеонаўскім войнам, паўстанням 1830— 31 і 1863—64 y Польшчы, на Беларусі і ў Літве. Сярод твораў: «Успаміны з дзяцінства» (1891), «Крывавая нядзеля ў Пецярбургу» (1905) і інш. Сааўтар батальнш панарам на тэму паўстання 1794 «Рацлавіцы» (1892— 94) і вайны 1812 «Пераход цераз Бярээіну» (1895— 96). А.А.Варатнікова.

KÔCAPAK (Kosârek) Адольф (6.1.1830, Гералец каля Гумпалец, Чэхія — 30.10.1859), чэш скі жывапісец; адзін з заснавальнікаў нац. школы рэаліст. пейзажа 19 ст. Скончыў Пражскую AM (1855). Творчасці ўласцівы паступовы пераход ад пейзажа ідэалізавана-рамант. да заснаванага на непасрэдным назіранні натуры, прастата матываў і паэт. адлюстраванне станаў прыроды, перадача асаблівасцей ландшафту Чэхіі і Маравіі: «Змрок» (1853), «Матыў з Пардубіцаў» (1854), «Пейзаж з каменным мостам» (1855), «Чэшскі пейзаж» (каля 1858), «Псйзаж з капліцай» (каля 1859) і інш. К0САРАЎ Аляксандр Васілевіч (14.11.

1903, Масква — 23.2.1939), дзеяч камуніст. маладзёжнага руху ў СССР. Ва Усесаюзным Ленінскім Камуністычным Саюзе Моладзі (ВЛКСМ) з 1918, адначасова чл. ВКП(б) з 1919 і яе Ц К з 1934. Удзельнік грамадз. вайны 1918— 22, пазней на кіруючых пасадах y апараце камсамсша ў Маскве і інш. гарадах.

3 1927 сакратар, з сак. 1929 да ліст. 1938 ген. сакратар Ц К ВЛКСМ. Рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны пасмяротна. Літ.: Г р е х о в В.Н. Расправа с руководством комсомола в 1937— 1938 гг. / / Вопр. нсторюі. 1990. № 11.

К0САЎ Сільвестр (канец 16 ст., маёнтак Жаробычы Віцебекага ваяв. — 23.4.1657), бел. і ўкр. царкоўны дзеяч, пісьменнік-публіцыст. Скончыў Віленскую брацкую школу, Люблінскі езуіцкі калегіум і Замасцянскую акадэмію. Выкладаў рыторыку ў Вільні і Львове. 3 1631 праф. філасофіі ў Кіева-Пячэрскай школе, з 1633 архімандрыт Кіева-Пячэрскай лаўры, з 1634 епіскап магілёўскі, аршанскі, мсціслаўскі. У 1646 за-

снаваў Магілёўскі жаночы манастыр пры царкве св. Мікалая. У 1647— 57 мітрапаліт кіеўскі і ўсяе Русі (у межах Рэчы Паспалітай), экзарх канстанцінопальскага патрыяршага прастола. У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654— 67 выступаў супраць падначалення Кіеўскай мітраполіі Маск. патрыярхату і далучэння ўкр. і бел. зямель да Расіі. Пісаў на польск. і дарк.-слав. мовах. Аўтар публіцыст. і багаслоўскіх твораў «Экзегезіс» (1635, Вільня; прапанаваў новую сістэму адукацыі, абараняў правасл. святароў ад абвінавачванняў y пратэстантызме), «Патэрыкон, або зборнік жыццяў святых пячорскіх айцоў» (1635, перавыд. 1661, 1678), «Дыдаскалія, або навука для святароў» (1637, Куцейна) і інш. Літ.: С а в е р ч а н к а І.В. Сільвестр Косаў / / Бел. гіст. часоп. 1995. № 3.

І.В. С аверчанка. К0САЎСКАЯ

РАЁННАЯ

АНТЫФАў Вял ік у ю А й ч ы н н у ю в а й н у . Дзейнічала з крас. 1942 да ліп. 1944 на тэр. Косаўскага р-на, уваходзіла ў Брэсцкую абл. антыфаш. арг-цыю. Створана на базе падп. іруп, што ўзніклі ў першыя месяцы вайны. Складалася з ячэек, аб’яднаных y падраёны. К -т арг-цыі (кіраўнікі М.Ф.Трында, А М .М ініч, В.Т.Радзюк) наладзіў сувязь з падпольшчыкамі Слонімскага р-н а і дапамог ім y стварэнні сваёй антыфаш. арг-цыі. Падпольшчыкі вялі агітацыю сярод насельнінтва, збіралі і перадавалі партызанам зброю, боепрыпасы, харч. прадукты, медыкаменты, адзенне, палілі і разбіралі масты, парушалі сувязь ворага, з дапамогай насельнііггва перакопвалі дарогі на Ружаны, Пружаны і інш., рабілі на іх завалы; удзельнічалі ў Косаўскім баі 1942. В.У.Скалабан.

агнявых пунктаў, y ноч на 3 жн. партызаны з дапамогай падполынчыкаў нанеслі раптоўны ўдар і пасля 2-гадзіннага бою разграмілі гарнізон (разбурылі вузел сувязі, спалілі камендатуру і інш. адм. будынкі, смалакурны з-д, масты), захапілі шмат зброі, боепрыпасаў, харч. прадукгаў. Пасля бою на працягу месяца Косава было пад кантрсшем партызан. У гонар дзейнасці партызан і антыфаш. арганізацыі ў Косаве помнік. К0САЎСК1 I1ABÉT, адм.-тэр. адзінка ў Зах. Беларусі ў 1921— 39 y складзе Палескага ваяв. Польшчы. Цэнтр — г. Косава. Пл. 3561,4 км2, нас. 83,696 тыс. ж.

(1931). 3 4.12.1939 y складзе БССР y Пінскай вобл. 15.1.1940 К.п. пераўгвораны ў Косаўскі раён. С.В.Марозава. К0САЎСКІ ПАЛАЦ, помнік архітэктуры сярэдзіны 19 ст. Пабудаваны за 1,5 км ад г. Косава (Івацэвіцкі р-н Брэсцкай вобл.) паводле праекта арх.

ш ы с ц к а я а р г а н і з Ац ы я

К0САЎСКІ БО Й 1942, бой партыз. атрадаў імя Дзімітрава (камандзір І.П.Мірашнічэнка), імя Ш чорса (П.В. Пранягін) і імя Варашылава (І.С.Зайкоў) супраць ням.-фаш . гарнізона (60 салдат і 50 паліцэйскіх) y г. Косава Івацэвіцкага р-на Брэсцкай вобл. ў Вял. Айч. вайну. Разведаўшы сілы праціўніка, сістэму аховы і размяшчэнне яго

Да арт. Косакі. Ф.К о с a к. Ілюстрацыя да рамана Г.Сянкевіча «Патоп».

Косаўскі палац.

Ф .Яшчалда (1838), буд-ва завершана пад кіраўнштвам У.Марконі. Быў абкружаны паркам (не захаваўся) і з ’яўляўся цэнтрам кампазіцыі. Мураваны палац з элементамі класіцызму мае сім. кампазідыю. Гал. (у цзнтры 2-павярховы, па баках 1-гіавярховы) і 2 бакавыя 2-павярховыя аб’ёмы, размешчаныя ніжэй, злучаны вузкімі пераходамі з высокімі стральчатымі аркамі. Вуглы гал. аб’ёму корпуса фланкіраваны гранёнымі вежамі, a бакавых — контрфорсамі, падобнымі да вежаў. У дэкар. аздабленні выкарыстаны зубчастыя завяршэнні аб’ёмаў, стральчатыя аркі праёмаў і нішаў, машыкулі і інш. У палацы размалёўка мастака Ф.Жмуркі. Захаваўся часткова. Л.В.Трэпет. К0САЎСКІ РАЁН, адм.-тэр. адзінка ў БССР y 1940— 47 y Брэсцкай вобл. Цэнтр — г. Косава. 20.9.1947 перайменаваны ў Івацэвіцкі раён.

К0САЎСЫ PACCTP&JI 1927 y З а ходняй Беларусі, расстрэл польск. ўладамі дэманстрацыі працоўных y г. Косава, якія выступілі ў абарону Беларускай сялянска-работніцкай грамады (БСРГ). П а закліку Косаўскага райкома КП ЗБ 3.2.1927 y Косава на дэманстрацыю пратэсту супраць разгрому польск. ўладамі БСРГ сабралася болыд за 1,5 тыс. сялян. 3 чырв. сцягамі і транспарантамі, на якіх былі надпісы «Вызвалідь рабоча-сялянскіх дэпуіатаў, вызваліць усіх палітзняволеных!», «Далоў фашысцкую дыктатуру Пілсудскага!», з рэв. песнямі дэманстранты прайшлі па вуліцах Косава, правялі мітынг. Атрады самаабароны прагналі паліцыю, якая спрабавала яго разагааць. Калі дэманстранты зноў рушылі па горадзе, паліцыя пачала страляць. Забіта 6 чал., некалькі дзесяткаў паранена. Пахаванне забітых вылілася ў маніфестацыю пратэсту супраць самавольства палідыі і дыктатарскага рэжыму Пілсудскага. І.П.Хаўратовіч.

К0САЎСКІЯ

СУКОННЫЯ

ПРАД-

П РЫ ЕМ С ТВЫ . Дзейнічалі ў 1794— 1914 y мяст. Косава Слонімскага пав. (цяпер горад y Івацэвідкім р-не Брэсцкай вобл.). Уключалі 2 суконныя ф-кі. Адна мела паравыя машыны (16 і 35 к.с.), 80— 85 ткадкіх станкоў, 17 часальных машын, 47 інш. машын і механізM àÿ, y 1878 працавала 180 чал.; другая мела паравы рухавік, пазней паравую машыну. Уваходзіла таксама суконная мануфактура (мела вадзяны рухавік, y 1913 працавала 70 чал.). Выпускалі рознакаляровае сукно і коўдры з мясц. і прывазной сыравіны.

канструктар КБ. Адзін са стваральнікаў авіяц. рухавікоў, устаноўленых на знішчальніках Ла-5, Ла-7 і інш. самалётах ваен. часу. Ііад яго кіраўнідтвам створаны доследныя ўзоры рэактыўных рухавіхоў для самалётаў канструкцыі А.І.МІкаяна і А.С.Якаўлева, першы сав. кіслародна-газавы вадкасны ракетны рухавік (ВРР), які запускаецца ва ўмовах бяз-

К 0 С Б Е Р Г Сямён Арыевіч (14.10.1903, г. Слуцк Мінскай вобл. — 3.1.1965), сав. канструктар авіяд. і ракетных рухавікоў. Д-р тэхн. н. (1959). Герой Сац. ГІрацы (1961). Скончыў Маскоўскі авіяц. ін-т (1931). Працаваў y праектных арг-цыях авіяц. прам-сці. 3 1941 гал.

С.АКосберг. К0САЎСКІ СЯД ЗІБН Ы ДОМ . Існаваў y 18 — 1-й пал. 20 ст. ў в. Мерачоўшчына (б. фальварак каля г. Косава Івацэвіцкага р-на Брэсцкай вобл.). Аднапавярховы прамавугольны ў плане драўляны будынак, завершаны высокім 2-ярусным дахам, меў рысы стылю барока. Цэнтр гал. фасада быў вылучаны слупавым ганкам і трохвугольным шчытом з парнымі вільчакамі. У 1746 тут нарадзіўся А.Т.Касцюшка. К0САЎСКІ Т Р 0 ІЦ К І КАСЦЁЛ, помнік архігэктуры неаготыкі. Пабудаваны ў 1878 y г. Косава Івацэвіцкага р-на Брэсцкай вобл. на сродкі В.Пуслоўскага і парафіян. Складаецца з аднанефавага прамавугольнага ў шіане асн. аб’ёму і больш нізкай 5-граннай алтарнай апсіды з 2 сакрысціямі. Асн. аб’ём завершаны вежай званіцы з высокім шатровым дахам. Гал. (паўд.-зах.) фасад аздоблены шюскімі нішамі розных форм і акномружай y складаным прафіляваным стральчатым абрамленні. Партал увахода вылучаны вімпергам. У архіве касцёла захоўвалася метрыка хрышчэння Т.Касцюшкі, які нарадзіўся ў фальварку Мерачоўшчына каля Косава. А.А.Ярашзвіч.

429

КОСІНУС

АКоеель.

важкасці, серыйныя ВРР апошніх ступеняў ракет-носьбітаў касм. апаратаў. Ленінская прэмія 1960. Імем К. названы кратэр на адваротным баку Месяца. Літ.: Г л у ш к о В.П. Р а з ш т н е р а к е т о с т р о с н н я н к о с м о н а в т а к в в С С С Р . 3 мзд. М .,

1987.

К 0С Е Л Б (Kossel) Альбрэхт (16.9.1853, г. Ростак, Германія — 5.7.1927), нямецкі фізіёлаг і біяхімік. Чл. Шведскай каралеўскай акадэміі. Скончыў Імперскі ун-т y г. Страсбур (1877). 3 1883 y Берлінскім фізіял. ін-це (з 1887 праф.), з 1895 дырэктар ін-та фізіялогіі ў г. Марбург, y 1901— 24 дырэктар Гейдэльбергскага фізіял. ін-та. Навук. працы па хіміі ядзерных бялкоў, нуклеінавых кіслот, нуклеапратэідаў. Распрацаваў ханцэпцыю аб састаўных элементах клеткі, стварыў тэорыю будовы бялкоў. Адкрыў гістыдзін. Нобелеўская прэмія 1910.

Косаўскі Троідкі касцёл.

KÔCI, рака ў Непале і Індыі, вярхоўі ў Кітаі, левы прыток р. Ганг. Даўж. 730 км, пл. бас. 86,9 тыс. км2. Вытокі ў Вял. Гімалаях, ніжняе цячэнне — на ІндаГангскай раўніне. Летнія паводкі ад раставання снягоў і ледавікоў y rapax i мусонных дажджоў. Сярэдні гадавы расход вады 1770 м3/с. Гідравузлы (у інд. штаце Біхар і ў Непале). У ніжнім цячэнні суднаходная.

KÔCIHA, вёска ў Знаменкаўскім с/с Лагойскага р-на Мінскай вобл. Цэнтр калгаса. За 10 км ад Лаш йска, 50 км ад Мінска, 17 км ад чыг. ст. Смалявічы.

619 ж., 207 двароў (1998). Спіртзавод. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў. П омнік ірхітэктуры — царква (2-я пал. 19 ст.).

Косаўскі дом. 3 1906.

сядзібны малю нка

К 0С ІН У С [новалац. cosinus ад co(mplementi) sinus сінус дапаўнення], 1) адна з трыганаметрычных функцый плоскага вугла а; абазначаецца cosa. 2) К. в о с т р а г а в у г л а прамавуголь-

430_________________ КОСІНУС нага трохвугольніка — дзель катэта, нрылеглага да дадзенага вугла, на гіпатэнузу. К 0С ІН У С ФІ (coscp) д л я с і н у с а і д а л ь н а г а т о к у , тое, што магутнасці каэфіцыент.

KÔCI4 Марыя Мікалаеўна (1850, с. Расуха Унецкага р-на Бранскай вобл., Расія — ?), бел. фалькларыстка, этнограф і пісьменніда. Адукацыю атрымала ў Пецярбургу. Аўтар фальюі. працы «Ліцвіны-беларусы Чарнігаўскай губерні, іх побыт і песні» (1901), прысвечанай вуснай нар. паэзіі і духоўнай культуры беларусаў. У прадмове да зборніка характарызуюцда жыццё і лобыт сялян, іх вераванні, лададді, лесні, асаблівасці гаворкі і слеваў. Пісала лра матэрыяльдую культуру беларусаў (арт. «Аб пабудовах беларускага селяніна Чарнігаўскай губерді...», 1906). Сярод ідш. твораў лаэма «На перасяленне. Расказ цёткі Домны з Палесся» (1903), байкі, вершы. На бел. мову лераклала байкі І.Крылова («Пералажэдне некаторых баек Крылова на беларускую мову», 1903). Тв:. У кн.: Беларуская літаратура XIX ст.: Хрэстаматыя. Мн., 1971. Г.А.Пятроўская.

KÔCKA, гл. ў арт. Знакі прыпынку.

(Kosrnan) Марцэлі (н.

8.5.1940, г. Ізбіца-Куяўска Куяўска-Паморскага ваяв., Полыдча), польскі гісторык. Д -р габілітаваны (1971), праф. звычайды (1988). Скодчыў Пазданскі ун-т. 3 1967 y І^н-це гісторыі Польск.

AH y Познані, з 1976 дырэктар Курніцкай б-кі Польскай AH, y 1983—93 заг. кафедры гіоторыі Усх. Еўролы Вышэйшай лед. школы ў г. Алоле (цялер Апольскі ун-т), з 1987 заг. аддзела журдалістыкі Ін-та лаліталогіі і журналістыкі Пазнадскага уд-та. Аўтар лрац па гісторыі культуры довага часу, царквы ў ВКЛ, дыпламатыі, гісторыі Беларусі і Літвы, y т.л.: «Рэфармацыя і контррэфармацыя ў Вялікім княстве Літоўскім y святле канфесійдай прапаганды» (1973), «Гісторыя Беларусі» (1979), «Арол і Пагодя» (1992), «Могілкі даўняй Вільні» (1994). КОСМ АН

інш. выпрамяненняў y атмасферы Зямлі; прадугледжвае таксама рашэнне тэхн. праблем, звязаных з касм. палётамі: стыкоўку на арбіце, уваход касм. апарата ў атмасферу, арыентацыю ў космасе, жыццезабеспячэнне і ахову ад радыеактыўных выпрамяненняў, адпрацоўку элементаў канструкцыі і бартавых сістэм касм. апаратаў. Пры сумесным палёце «К.186» i «K.-188» 30.10.1967 упершыню здзейснена аўтам. збліжэнне і стыкоўка на арбіде; пасля расстыкоўкі прадоўжаны іх аўганомны палёт і праведзена пасадка.

2) Савецкія 2-ступедьчатыя ракетыдосьбіты, лры даламете якіх выводзяцца на арбігы Ш СЗ «К.», «Ідтэркосмас» і інш.

KÔCMA4 Ведіямін Аркадзевіч (н.

1.10.1959, в. Талуі Маладзечанскага р-на М ідскай вобл.), бел. гісторык. Д-р гіст. д. (1995). Скончыў БДУ (1982). 3 1985 Выкладчык, дацэнт, заг. кафедры Віцебскага мед. ін-та. 3 1998 заг. кафедры ўсеаг. гісторыі і сусв. культуры Віцебскага уд-та. Даследуе гісторыю знеш дяй культ. палітыкі Гермадіі ў довы і дайноўшы час, сав.-герм. і бел.-герм. адносіны даваен. і ласляваел. часу, лытадді тэорыі і гісторыі культуры, гісторыю лрава замежных краіл. Аўтар манаграфіі «Здешняя культурдая лалітыка Германіі ў гады Веймарскай рэслублікі (1919— 1933 гг.)» (1994), навук. артыкулаў.

KÔCMA4 Гедадзь Аркадзевіч (д.

7.7.1953, в. Асташкі Маладзечаяскага р-на Мінскай вобл.), бел. гісторык. Д-р гіст. д. (1990), лраф. (1991), чл.-кар. Бел. акадэміі адукацыі. Скодчыў БДУ (1976). 3 1993 заг. кафедры ўсеагульяай гісторыі Бел, лед. уд-та. Даследуе барацьбу камлартыі Аўстрыі супраць фашызму ў 1920-я г., ролю рабочага класа і лаліт. лартый Веймарскай рэспублікі, сав.-герм. і бел.-герм. адносіны ў найноўшы час. Аўгар прац «Крызіс германскага лібералізму ў гады Веймарскай рэслублікі» (1989), «Трагедыя куміраў рэвалюцыі» (1994, з А.Космач), сааўтар лавуч. дапаможніка для школ «Сусветная гісторыя давейшага часу» (кд. 1— 2, 1993). КАСМАЧ (Kosmac) Цырыл (28.9.1910, г. Слал, Славенія —- 28.1.1980), славеяскі пісьменнік. 3 1938 жыў y Фрадцыі, Ая-

KÔCMAC (грэч. kosmos парадак, лад; сусвет), сінодім астранамічнага аздачэндя Сусвету. Уключае ў сябе Сонечную сістэму, зоркі, міжзорнае асяроддзе, галактыкі, міжгалактычнае асяроддзе. Адрозніваюць т.зв. блізкі К., які даследуедда лры даламозе Ш СЗ, касм. апаратаў, міжлладетдых стадцый, і далёкі К. — свет зорак і галактык. Гл. таксама Касмалогія, Касмагонія.

«KÔCMAC», 1) серьія савецкіх Ш СЗ для давуковых, тэхдічдых і ідш. даследаванняў y каляземдай касм. лрасторы. Залускаюцца з 16.3.1962. Навук. праірама ўключае даследаванне касм. прамянёў, радыяцыйных лаясоў Зямлі, іанасферы, сонечнай актыўнасці і выпрамянення Сонца, распаўсюджвання радыёхваль і

ШСЗ «Космас» для даследавання радыяцыйных паясоў Зямлі: 1 — сонечная батарэя; 2 — блок буферных батарэй; 3 — сістэма тэрмарэгулявання; 4 — блок абслуговай апаратуры; 5 — датчык месцазнаходжання спадарожніка; 6 — адсек навуковай апаратуры.

гліі, з 1944 y Югаславіі. Удзельлік антыфаш. супраціўледдя ў 2-ю сусв. вайну. Дэбютаваў аловесцю «Дзяк Марцін» (1933). Аўтар раманаў «Вясновы дзень» (1953; аўгабіягр.), «Балада лра трубу і воблака» (1956— 57), аловесці «Тадтандруй» (1959). Майстар лсіхал. давелы: зб-кі «Шчасце і хлеб» (1946), «3 маёй даліяы» (1958). Для твораў К. харакгэрна дац.-грамадская і сад. праблематыка, слалучэнне лірызму і сатыры, рэаліст. сімволікі з фалькл. матывамі, лазней — 3 авадгардысцкімі лрыёмамі. Тв:. Рус. п ер . — Н з б р а н н о е . М ., 1976; В ес е н н н й д е н ь ; Б ал л а д а о т р у б е н о б л а к е ; Н овел л ы . М ., 1988. Е.А.Л явонава.

KÔCHAE А СЯР0ДДЗЕ, сукулнасць умоў неаргад. свету (фактараў асяроддзя) для лражываддя аргадізмаў, y якіх адсутнічае залеждасць і деласрэдная сувязь з жыццядзейнасцю аргад. свету. Гл. таксама Абіятычнае асяроддзе, Асяроддзе. КОСНАЯЗЫКАСЦЬ, д ы с л a л і я, дяправільдае вымаўленде гукаў мовы. Адрозніваюць К. мех., звязаную з анат. дэфектамі маўледчага адарата (языка, сківіц, зубоў, ладдябеддя), і фудкдыяд. — нялравільдае ўспрыманне гукаў. Часта сулраваджаецца адхіленнямі ў лісьме. Гіераадолендем К. займаецца лагапедыя.

KÔCTA-РЫ КА (Costa Rica), Р э с лубліка К о с т а - Р ы к а (RepûЫіса de Costa Rica), краіна ў Цэдтр. Амерыцы. Мяжуе да П д з Нікарагуа, на ПдУ з Падамай; на У абмываецца Карыбскім м., на 3 — Ціхім ак. Пл. 51,1 тыс. км2. Нас. 3534 тыс. чал. (1997). Дзярж. мова — ісланская. Сталіца — г. Сан-Хасэ. Краіна ладзяляецца да 7 правінцый. Нац. свята — Дзень незалежнасці (15 вер.). Дзяржаўны лад. К.-Р. — дэмакратычдая рэспубліка. Дзейнічае кадстытуцыя 1949. Кіраўдік дзяржавы і ўрада — прэзідэдт, які выбіраецца насельніцтвам на 4 гады. Вышэйшы заканад. орган — Заканад. асамблея (57 дэлутатаў, выбіраюцца дасельдіцтвам да 4 гады). I лрэзідэнт, і дэдутаты могуць быць абранымі толькі да адзін тэрмід. Прэзідэнт як кіраўдік урада (кабілета міністраў) назначае членаў кабінета, і яды адказныя лерад ім. Губернатараў лравінцый назначае прэзідэнт. У кантонах насельніцтва выбірае мудідыпальныя саветы, якія карыстаюцца абмежаванай аўтадоміяй y лытандях мясц. кіравання. Вышэйшы судовы оргад — Вярх. суд, якому далежыць і лрава кадстытуц. нагляду. Дзейнічаюць 4 апеляцыйдыя суды і касацыйды суд, суды правідцый і мясц. суды. Прырода. Большую ч. краіны займаюць вулкадічдыя хрыбты з дзеючымі вулканамі Ірасу (3432 м), Поас (2704 м), Міравальес (2020 м) і міжгордае вулкадічнае цэдтр. ллато (Цэнтр. Месета) выш. 900— 1200 м. На ПдЗ плато абмежавана хр. Кардыльера-дэ-Таламанка з найвыш. лудктам краіны г. ЧырыпоГрандэ (3820 м). На Пн і ла ўзбярэж-

жах — нізіны. Бываюць разбуральныя вывяржэнні вулканаў і землетрасенні. 3 карысных выкапняў ёсць невял. радовішчы жал., меднай, марганцавай руд, серы, баксітаў, нафты, серабра і золата. Клімат субэкватарыяльны. На нізінах сярэднямесячныя т-ры 23— 25 °С, на плато 19— 20 °С. Ападкаў на У да 3000 мм за год, на 3 — 1000— 1500 мм, сухі сезон з ліст. да красавіка. Рэкі горныя, багатыя гідраэнергіяй. На ўсх. узбярэжжы — вечназялёныя вільготнатрапічныя лясы з каштоўнымі пародамі дрэў, на зах. — лістападныя лясы, месцамі саванны. У гарах вышынная пояснасць, дубовыя лясы з падлескам з вечназялёных лаўровых і інш. Нац. паркі Каркавада, Брауліо-Карыльё, Чырыпо; запаведнік Кардыльера-дэ-Таламанка — Ла-Амістад. Нассльніцтва. Асн. насельніцтва костарыканцы — нашчадкі ісп. каланістаў 16— 17 ст. У антрапалагічных адносінах 87% — белыя, астатнія метысы, мула-

ты, негры. Індзейцаў менш за 1%. Жыве невял. колькасць кітайцаў, немцаў, італьянцаў, амерыканцаў, нікарагуанцаў. 95% вернікаў — католікі. Сярэднегадавы прырост насельніцтва каля 3%. Сярэдняя шчыльн. каля 70 чал. на 1 км . Каля 75% насельніцтва жыве на цэнтр. шіато, дзе шчыльн. да 500 чал. на 1 км . У гарадах — 50% насельнідтва. Найб. горад Сан-Хасэ — 920 тыс. ж. (1997). Каля 100 тыс. ж. y гарадах Алахуэла, Картага, Лімон, Эрэдыя. У прам-сці занята 15% працоўных, y сельскай гаспадарцы — больш за 30%, y абслуговых галінах — 23%. Гісторыя. Са стараж. часоў гэтую тэрыторыю насялялі індзейскія шіямёны. У 1502 яна адкрыта Х.Калумбам, з 1513 пачалося заваяванне яе іспанцамі. У 1560 уключана ў склад генерал-капітанства Гватэмала. Іспанцы знішчалі тут стараж. індзейскую культуру і на адабраных y індзейцаў землях закладвалі свае гаспадаркі, будавалі гарады. У час вайны за незалежнасць іспанскіх калоній y Амерыцы 1810—26 насельніцгва К.-Р. выступіла супраць ісп. панавання і прымусіла ісп. губер-

тара адмовіцца ад улады. 15.9.1821 абвешчана незалежнасцв К.-Р. У 1822 яна далучылася да мекс. імперыі Ітурбідэ, a ў 1823 увайшла ў федэрацыю Злучаных правіндый Цэнтр. Амерыкі; сталіцай К.-Р. стаў г. Сан-Хасэ. У 1825 прынята першая канстытуцыя. У 1838 К.-Р. вылучылася ў самаст. дзяржаву. У 1850-я г. тут пачалася вытв-сць кавы і бананаў на экспарт. 3 1870-х г. сюды пранікае капітал

Да арт. Коета-Рыка. Кававая плантацыя.

КОСТА-РЫКА_____________ 431 ЗША, амер. манаполія «Юнайтэд фрут ком пані» стала фактычным гаспадаром эканомікі краіны. У канцы 19 ст. ÿ К.-Р. лібералізаваны адукацыя і заканаіаўства. Паліт. стабілізацыя ў краіне з пач. 20 ст. спрыяла ўмацаванню дэмакр. інстытугаў. Эканам. крызіс y час 1-й сусв. вайны даў пачатак працягламу перыаду ўнугр. канфліктаў. Пры прэзідэнце Р.А.Кальдэроне Гуардыі (1940—44) рэфармавана прац. заканадаўства, праведзены абмежаваныя зямельная і сац. рэформы. Гэтую палітыку працягваў прэзідэнт Т.Пікада Міхальскі (1944— 48). Змены ў краіне прывялі да палярызацыі грамадства і грамадз. вайны. У 1948 да ўлады прыйшла хунта на чале з Х Фігерэсам Ферэрам; распушчана рэгулярная армія, аб'яўлена па-за законам камуніст. партыя, праведзены фін. і інш. рэформы. Канстытуцыя 1949 замацавала гэтыя змены. У 1953— 90 на чале ўлады знаходзіліся (з невял. перапынкамі) сацыял-дэмакраты з Партыі нац. вызвалення (ПНВ), y т.л. ў 1953— 58 і 1970—74 прэзідэнт Фігерэс Ферэра, y 1986— 90 — прэзідэнт О.Арыяс Санчэс. Гэты перыяд адзначаны актыўным умяшаннем дзяржавы ў эканоміку і сац. палітыку, развіццём перапрацоўчай прам-сці, адноснай паліт. стабілізацыяй, эканам. і гандл. супрацоўніцтвам з цэнтр.-амер. краінамі. 3 1981 пачаўся крызіс y адносінах з Нікарагуа, выкліканы пагранічнымі інцыдэнтамі, згодай К.-Р. на знаходжанне на яе тэр. нікарагуанскіх антыўрадавых атрадаў (контрас) і дыпламат. акцыямі, скіраванымі на паліт. -ізаляцьію Нікарагуа. Прэзідэнт Арыяс Санчэс распачаў захады для пераадолення эканам. крызісу і ўрэгулявання цэнтр.-амер. канфлікту (Гватэмальскае пагадненне, падпісанае ў 1987 пяццю дзяржавамі Цэнтр. Амерыкі). У 1994 прэзідэнтам краіны абраны лідэр ПНВ Х.М.Фігерэс Олсен. К..-Р. — чл. ААН (з 1945), Арг-цыі амер. дзяржаў. Дзейнічаюць Партыя над. вызвалення, ГІартыя сацыял-хрысц. адзінства, Партыя нар. авангард К.-Р., Партыя костарыканскага народа, Унітарная канфедэрацыя працоўных, Коста-рыканская канфедэрацыя дэмакр. працоўных. Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Бе-

Да арт. Коста-Рыка. Тыповы краявід на цэнтральным плато.

432

КОСТАЎ

зборка аўтамашын з імпартаваных вузлоў і дэталяў. Болыдая ч. прамысл. прадпрыемстваў y г. Сан-Хасэ. У г. Лімон нафтаперапр. з-д, y г. Картага ларусь устаноўлелы ў чэрв. 1992. К..-Р. прадпрыемствы па вытв-сці буд. матэдобраахвотна адмовілася ад утрымання рыялаў. Развіта саматужная вытв-сць ўзбр. сіл, што дазволіла палепшыць прадметаў хатняга ўжытку, маст. разьэканам. становішча насельніцтва. бярства і размалёўха па дрэве. Замежны Гаспадарка. К.-Р. — адна з найб. разтурызм — каля 0,5 млн. чал. штогод, вітых краін Цэдтр. Амерыкі. Штогадопераважна з ЗША. Дахбд ад турызму вы даход на 1 чал. больш за 2 тыс, дол.

626 млн. дол. (1994). Т р а н с п а р т ЗША. У эканоміцы важную ролю адыгаўтамабільны і чыгуначны. Даўж. аўтарывае замежны капітал. ГІад кантролем дарог 26 тыс. km , y т л . 8,2 тыс. км з дзяржавы энергетыка, чыг. транспарт, цвёрдым пакрыццём, чыгунак 950 км. банкаўская сістэма, нафтаперапрацоўка Праз К.-Р. з П нЗ на ПдУ праходзіць і размеркаванне нафтапрадукіаў, участак Панамерыканскай шашы. Асн. вытв-сць сліртлых напіткаў, сувязь. Дочыгунка (даўж. 687 км) Лімон— Санля ў валавым унутр. прадукце сельскай Хасэ— Пунтарэнас злучае сталіцу з гал. і лясной гаспадаркі каля 20%, прам-сці партамі на Карыбскім м'. і Ціхім ак. каля 25%. С е л ь с к а я гаспаЗнеш ні гандаль лераважла марскім д a р к a спецыялізуецца на вытв-сці транспартам. Дзейнічае прадуктаправод трапічных культур, пераважна на экЛімон— Сан-Хасэ. 13 авіяпортаў і пасаспарт. Апрацоўваецда каля 300 тыс. га, дачных пляцовак. Міжнар. аэрапорт y пад шматгадовымі культурамі каля 210 Сан-Хасэ. У 1995 экспарт склаў 2,4 тыс. га, пад пашай і хмызнякамі каля 1,5 млн. га. На цэнтр. плато пераважае млрд. дол., імпарт — 3 млрд. дол. Экспартуюцца кава і бананы (разам болып дробнае і сярэдняе землеўладанне. Кліза 50% па кошце), адзенне, ананасы, матычныя і глебавыя ўмовы спрыяюць мяса, какава, кветкі, абака, цукар, драўвырошчванню кавы гатунку «арабіка». ніна. У імларде лераважаюць прамысл. Штогод збіраюць каля 150 тыс. т (каля тавары, тралспарт. сродкі і абсталяван2,5% сусв. вьпв-сці, 7— 11-е месца ў не, лаліва, харч. лрадукгы. Замежны свеце). 3 харч. культур вырошчваюць гаддаль вядзецца пераважДа з ЗШ А кукурузу, рыс, copra, фасолю, бульбу, (42% эксларту, 43% імларту), Германіяй батат, агародніну, a таксама кветкі на (адпаведна 9 і 4%), Японіяй (8% імпарэкспарт (раён г. Алахуэла). Н а нізінах ту), Гватэмалай, Бельгіяй, Італіяй, Вегал. культура — бананы, штогадовы несуэлай, Мексікай, Бразіліяй. Грашозбор 1— 2 млн. т (каля 4% сусв. вая адзінка — калон. вытв-сці, 6— 8-е месца ў свеце). МенЛіт:. Г a м б о a Ф. Косга-Рлка: Нст.-пубшае значэнне мае вырошчванне какалвднст. очерк: Пер. с нсп. М., 1966; Р ю т о вы, цукр. трыснягу, тэкст. бананаў (з в a Т.Ю. Коста-Рнха: тревожные времена. валокнаў вырабляюць т.зв. абаку, або М„ 1981. манільскую пяньку, 3-е месца ў свеце І.ЯАфнагель (прырода, насельніцгва, пасля Філіпін і Малайзіі), ананасаў, гаспадарка). цытрусавых, алейнай і какосавай пальК0СТАЎ Трайча (17.6.1897, Сафія — маў, тытуню, бавоўніку, сізалю. Жывё17.12.1949), балгарскі лаліт. і дзярж. лагадоўля мяснога кірунку на натуральдзеяч. Герой Сац. Прады (1963). 3 1920 ных лугах і ў саваннах; найб. развіта ў чл. Балг. камуніст. лартыі (цесных сагорнай ч. краіны і на зах. узбярэжжы. У цыялістаў); з 1931 чл. яе Ц К, з 1937 чл.

1996 было 1,6 млн. галоў буйн. par. жыПалітбюро ЦК. У 1924— 29 здяволены вёлы. Гадуюць таксама свіней (каля 200 за рэв. дзейнасць. У 1930— 31, 1932— 34 тыс. галоў), коней, авечак, коз. Птушжыў y СССР, лрацаваў y Выканкоме кагадоўля. Марское рыбалоўства (18,1 Камінтэрна. У 2-ю сусв. вайну сакратар тыс. т, 1992) і збор морапрадуктаў. Н аЦ К Балг. рабочай лартыі (БРП , 1940—рыхтоўка драўніны каштоўных парод.

42), адзін з арганізатараў балг. Руху Прамысловасць прадстаўлена Сулраціўлення, зняволены (1942 — вер. пераважна дробнымі прадпрыемствамі, 1944). У 1944—46 сакратар Ц К БРП больш за 70% якіх спецыялізуецца на (камуністаў), y 1946— 49 нам. старшыні вытв-сці прадуктаў харчавання, тэкстыСавета Міністраў. У 1948— 49 чл. ІІалітлю, абутку, дрэваапрацоўцы. Невял. бюро Ц К Балг. камуніст. партыі. Рэлрэздабыча золата, серабра, баксітаў, марсіраваны. Рэабілітавады ў 1956. ганцавых руд. Н а зах. узбярэжжы здабыча солі з марской вады. Вытв-сць KÔCTKI НАПЕРСКАГА ПАЎСТАННЕ элеклраэнергіі 4,5 млрд.кВтгадз (1995), 1651, сялянскае лаўстадне ў Рэчы Паспераважна на ГЭС y rapax. Развіта харч. лалітай на чале з шляхціцам А Л .К ості харчасмакавая прам-сць (вытв-сць кам Налерскім. У канды 1650 ці ў лач. мясных, рыбных і агароднінных кан1651 ён дамовіўся з Б .Хмяльніцкім лра серваў, цукру, спіртных і прахаладжальпашырэлде сял. лаўстання да тэр. ных напіткаў, мукі і хлебабулачных выПолылчы. Выкарыстаўшы лаліт. сітуарабаў, цыгарэт, апрацоўка кавы і какацыю (канцэнтрацыя лольск. арміі да вы, пладоў алейнай і какосавай пальУкраіне), разам з М.Радоцкім і С.Лянмаў), a таксама тэкст. і швейная тоўскім аргадізаваў сял. атрад і 14 чэрв. прам-сць. Ёсць прадпрыемствы гарбарзахаліў замак y Чорштыне (Малалольна-абутковай, дрэваапр., мэблевай, цэскае ваяв.), адкуль высылаў універсалы, люлозна-папяровай, шкляной, цэм., гуз заклікам да сяляд лаўстаць супраць мавай, хім. (мінер. ўгнаенні), металашляхты. Паўстанде ахаліла Падгалле апр. прам-сді. Выраб радыёапаратуры, (раён Прыкарлацця) і лагражала пера-

кінуцца на Кракаў. Аддак 24 чэрв. вой- \ скі, сабраныя кракаўскім біск П.Гембідкім, захалілі Чорштын. Коі Налерскі разам з Радоцкім і Лянтоўсйіі схоллены і лакараны смерюо (пасадн-1 ны на кол). У лач. ліленя паўсташ*| канчаткова задушада. К0СТЫ ЧАЎ Гіавел Андрэевіч (242 1845, Масква — 3.12.1895), расійсйвучоды, адзін з засдавальнікаў глебазнаўства. Скончыў Пецярбургскі земляробчы ід-т (1869). Праф. гэтага ін-та і Пецярбургекага ун-та. 3 1885 y М ін -bs земляробства і дзярж. маёмасцей (з 1894 дырэктар дэлартамента земляробства). Навук. лрацы ла вывучэнні біял, асноў глебаўтварэлня і слосабаў павыш эння ўрадлівасці глебы. Звязаў працэс глебаўтварэдня з жыццядзейнасцю расліл і мііфаарганізмаў, лаказаў яго як лрацэс біял. ўзаемадзеядня ламіж фактарамі жывой лрыроды і навакольнан асяроддзя. Раслрацаваў агралрыёмы барацьбы з засухай. Тв:. Почвоведенне. М.; Л., 1940; Почвы черноземной областн Россмн. Нх провсхожденяе, состав н свойства. М., 1949; Нзбр труды. М., 1951. К0СТЫ ЧАЎ Сяргей ГІаўлавіч (8.5.1877, С.-Пецярбург — 21.8.1931), расійсгі біяхімік, фізіёлаг раслін, мікрабіёлаг. Акад. AH СССР (1923). Сын П.А.й>стычава. Скодчыў Пецярбургскі ун-т (1900), працаваў y ім (з 1916 заг. кафедры). 3 1923 дырэктар Ід-та с.-г. мікрабіялогіі УАСГНІЛ (Ленінград). Навух лрацы па хімізме дыхання раслін, фізіялогіі і біяхіміі мікраарганізмаў. Тв.: Фшяологня растеннй. T. 1. 3 язд. М.; Л., 1937; Нзбр. труды по фшнолопш в бвохнмня мнкроорганмзмов. T. 1—2. М., 1956.

кОстыя (Costia necatrix), драсцейшае з сям. Bodonidae класа жгуцікавых. Пашырада ўсюды. Даўж. 6—20 мкм, шыр. 3—10 мкм. Форма цела кроплепадобная, 4 жгуцікі рознай даўжыні. Паразіт на шчэлепах і скуры рыб, асабліва малявак. Выклікае цяжкае інфекц. захворванне — кастыёз (кастыязіс, «блакітная хвароба»), Размнажаецца простым дзяленнем. У неспрыяльных умовах уіварае цысты. К 0С У , вадасховіідча ў Зах. Афрыцы на тэр. дзяржавы Кот-д’івуар, на р. Бандама. Пл. 1500 км2, аб’ём 29,5 км3, даўж.

Костыя: 1 — від з брушнога боку; 2 — від збоку.

150 км. Створана ў 1972—78 з мэтай энергетыкі і ірыгацыі. КОСЦЬ, асноўная частка шкілета пазваночных жывёл і чалавека. Развіваецца з эмбрыянальнай злучальнай тканкі — мезенхімы. У састаў К. ўваходзяць касцявая тканка, надкосніца, касцявы мозг, крывяносныя і лімфатычныя сасуды, нервы, часам храстковая тканка. Па форме і будове К. бываюць доўгія (трубчастыя; напр., плечавыя, сцегнавыя), плоскія (шырокія; напр., К. чэрапа) і кароткія (напр., пазванкі). У доўгіх К. адрозніваюць сярэднюю ч. (цела К. — дыяфіз) і 2 канцы (эпіфізы). Паводле характару злучэння К. бываюць нерухомыя (зрашчэнні, або сінартрозы, напр., швы чарапных К.) і рухомыя (суставы, або дыяртрозы, напр., злучэнні К. канечнасцей). 3 суставамі і звязкамі, якія злучаюць К. паміж сабой, і мышцамі, якія лрымацоўваюцца да К. сухажыллямі, К. ўтвараюць апорна-рухальны апарат. Касцявая тканка шкілета ў чалавека амаль поўнасцю перабудоўваецца праз 10 гадоў. А.М.Петрыкаў. КОТ Васіль Андрэевіч (н. 23.2.1916, в. Найда Жыткавіцкага р-на Гомельскай

маш.-буд. і харчасмакавай Арх. ломнікі 14— 18 ст.

прам-сді.

«К0ТБУ С» («Cottbus»), кодавая дазва кардай аперадыі ням.-фаш . захопдікаў y Вял. Айч. вайну. Праводзілася сулраць лартызан і мясц. насельнідтва ў Бягомльскім, Плешчаніцкім, Халопеніцкім р-нах М інскай і Лелельскім р-не Віцебскай абл. 20.5— 21.6.1943 слец. карнымі часцямі СС, жавдармерыяй, ахрўнымі войскамі, лаліцыяй з падтрымкай рэгулярных войск з танкамі, артылерыяй і авіяцыяй (усяго болыл за 80 тыс. чал.). Кардікі з мэтай знішчэння акружылі ў раёде Домжарыцкіх і Паліцкіх балот партыз. брыгады «Дзядзькі Колі», «Жаляздяк», імя Кірава, але ў доч да 19 чэрв. лартызалы выйшлі з блакады, і ням. камандаванне спыніда алерадыю. У ходзе алерадыі карнікі загубілі каля 10 тыс. мясц. жыхароў, спалілі дзесяткі вёсак, y т.л. Ганцавічы (загубілі.145 чал.), Іканы (550 чал.), Новае Сяло (148 чал.) Бягомльскага р-на, Засоўе (235 чал.), Літвічы (118 чал.) Плешчаніцкага р-да, y г.л. Бягомль забілі 300 чал.; вывезлі ў Германію 6053 чал., захапілі 6500 галоў жывёлы, 684 т збож-

КОТ-ДЧВУАР_____________ 433 ларусі, Украшы, Літвы і Полыдчы, y т.л. Клячыцкія, Крыцкія, Лянкевічы, Радаміхдсія, Смолкі, Струпінскія, Талкачы. Mae ў сярэбраным полі чырв. лояс. Клейнод — над прылбіцай з каролай рука ў латах з мячом. Існуюць варыянты герба: сярэбраны пояс y чырв. полі, чорны лояс y сярэбраным лолі, y клейдодзе — тры страусавыя пёры і інш. У Полыдчы вядомы з сярэдзіны 14 ст., лаздей вельмі пашыраны ў ВКЛ. КОТ-Д’ІВУАР (Côte d’Ivoire), Р э с п у б л і к а К о т - д ’ І в у а р (Répub­ lique de Côte d’Ivoire), дзяржава на ГІд Зах. Афрыкі, на ўзбярэжжы Гвінейскага заліва. Мяжуе на 3 з Ліберыяй і Гвінеяй, да Пн з Малі і Буркіна-Фасо, на У з Галай. Пл. 322,5 тыс. км2. Нас. 14,3 млд. чал. (1997). Дзярж. мова — фрадцузская. Афіцыйдая сталіца — г. Ямусукра, рэзідэнцыя лрэзідэнта і ўрада — г. Абіджан. Краіда ладзяляецца на 50 дэпартамедтаў. Нац. свята — Дзень незалежнасці (7 жн.).

ПАКостычаў С.П.Костычаў. В А К о т .

вобл.), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Хабараўскае ваен.-паліт. вучылішча (1940). У Чырв. Арміі з 1937. У Вял. Айч. вайну пагранічнік на Д. Усходзе. Інструктар лалітаддзела стралк. дывізіі ст. лейтэнант К. вызначыўся 18.8.1945 y час дэсантнай аперацыі на Курыльскіх а-вах. Да 1963 y Сав. Арміі. КОТ (Kot) Станіслаў (22.10.1885, в. Руда Падкарпацкага ваяв., Польшча — 26.12.1975), польскі гісторык культуры, паліт. дзеяч. Чл. Польск. АН (1928). Вучыўся ў Льдоўскім ун-це. У 1920— 23 праф. Кракаўскага ун-та. Уваходзіў y кіраўніцтва партыі «Стронніцтво людою».

3 1939 y Францыі, блізкі сутірацоўнік ген. У.Сікорскага. У 1941— 42 пасол Полыпчы ў СССР, y 1942— 43 дзярж. міністр урада Псшьшчы на Б. Усходзе, y 1943 міністр інфармацыі, y 1945—49 пасол y Італіі. Застаўся ў эміграцыі. Даследаваў гісторыю паліт. і грамадскай думкі Рэчы Паспалітай, яе культ. сувязі з краінамі Еўропы. К 0ТБУ С (Cottbus), горад на У Германіі, зямля Брандэнбург, на р. Шпрэе. Горад з 1409. 123 тыс. ж. (1992). Гал. горад гіст. вобласді Ніжнія Лужыцы. Вузел чыгунак і аўгадарог. Старадаўні тэкст. цэнтр: суконная, шарсцяная, швейная прам-сць. Прадпрыемствы

жа, 24 т бульбы і інш, с.-г. лрадуктаў. Л і т Нямецка-фашысцкі генацыд на Беларусі (1941—1944). Мн., 1995. С. 369—370.

«KÔTBI4», лрыватдаўласдіцкі герб, якім карысталіся болыд за 70 родаў Бе-

Герб і сцяг Кот-д’Івуара.

Герб «Котвіч».

Дзяржаўны лад. К .-д’І. — рэслубліка. Кіраўнік дзяржавы і ўрада — лрэзідэнт, якога выбірае насельяіцгва тэрмінам да 5 гадоў. Вышэйшы заканад. і лрадстаўнічы орган — адналалатная Нац. асамблея (175 дэпугатаў, выбіраюцца насельніцтвам на 5 гадоў). П рэзідэні дазначае лрэм’ер-міністра і Савет Міністраў, які выконвае функцыі ўрада дзяржавы. Суд. сістэму ўзначальвае Вярх. суд. Прырода. Паверхня пераважда раўнідная. Асобдыя невысокія горныя масівы і плато да П д і 3; да стыку граніц Ліберыі, Гвінеі і К .-д’І. — Г. Німба (1752 м). Уэбярэжжа нізіннае. Ёсць невял. паклады жал., марганцавай, нікеле-

434___________ кот-дчвУАР вай, тытанавай, алавянай руд, золата, алмазаў, баксітаў. На шэльфе — радовішчы нафты. Клімат на Пд экватарыяльны, на Пн субэкватарыяльны. Т-ра паветра ў ліп. 28— 34 °С, y студз. каля 24 °С. На Пд ападкаў за год 1300— 2400 мм, на Пн — каля 1000 мм; ёсць сухі перыяд (ліст.—люты). Найб. рэкі Кавалі, Сасандра, Бандама, Комаэ. На Пд вечназялёныя экватарыяльныя лясы на чырвона-жоўтых фералітавых глебах. На Пн лесасаванна з галерэйнымі лясамі, высакатраўная саванна на чырвоных фералітавых глебах. Пад лесам 10,9 млн. га. Жывёльны свет: слон, малпы, бегемоты, леапарды, гіены, шакалы, антылопы, кракадзілы; з насякомых — муха цэцэ (на Пд). Нац. паркі — Комаэ, Марахуэ, Таі, запаведнік Німба; некалькі рэзерватаў. Насельніцтва. На Пд і ў цэнтры краіны жывуць народы гвінейскай групы

(анья, баўле, кру, т.зв. лагунныя плямены, 55% насельнііггва). на ПнЗ народы групы мандынга (малінке, бамбара, дан, квені, 21%), на П н і ПнУ народы групы гур (сенуфа, лобі, куланга, 23%). На Пн ёсць народы фульбе і хаўса. У краіне працуе каля 2 млн. эмігрантаў з Буркіна-Фасо, Малі і Ганы. У вял. гарадах невял. групы ліванцаў і французаў. 63% вернікаў прытрымліваюцца мясц. традыцыйных вераванняў, мусульман 23% (пераважна на Пн), хрысдіян — 14% (пераважна ў гарадах на Пд). Сярэднегадавы прырост каля 2,5%. Сярэдняя шчыльн. каля 44 чал. на 1 км . Найб. шчыльна (да 100 чал. на 1 км2) заселены асобныя раёны на ўзбярэжжы і ў цэнтры. У гарадах жыве 46% насельніцтва (1996). Найб. гарады (тыс. ж., 1996): Абіджан — 2800, Бваке — 330, Ямусукра — 120. У сельскай і лясной гаспадарках занята каля 40% працаздольных, y прам-сці — каля 30%.

Гісторыя. Сгараж. гісторыя краіны вывучана слаба. У сярэднія вякі яе паўн ч. па чарзе ўваходзіла ў сферу ўплыву дзяржаў Зах. Судана — Ганы, Малі, Сангаі, a г. Конг (засн., верагодна, y 11 ст.) да 19 ст. заставаўся важным гандл. цэнтрам. У канцы 15 ст. на гэтай тэрыторыі з'явіліся партугальцы і інш. еўрапейцы, якія вывозілі з краіны рабоў, слановую косць і інш. Экспансія французаў, што пачалася з заснавання ў пач. 18 ст. форіа ў Асіні і факторыі ў Гран-Басаме, прывяла да завалодання значнымі яе тэрыторыямі ў 1842—84 шляхам захопаў і заключэння дагавораў. 3 1893 К -д ’І. — франц. калонія (з 1904 y складзе Франц. Зах. Афрыхі). Моцнае супраціўленне мясц. насельніцтва, асабліва паўн. ч. краіны, што ўваходзіла ў склад дзяржавы Самары Турэ, было зломлена толькі ў 1915. Калан. эканоміка К.-д’І. базіравалася пераважна на эксплуатацыі лрыродных багаццяў (золата, алмазы) і стварэнні плантацыйнай гаспадаркі (кава, какава).

Пасля 2-й сусв. вайны пачаўся ўздым нац.-вызв. руху, які ўзначаліла Дэмакр. партыя К .-д’І. (засн. ў 1946). У 1946 К.д’І. атрымаў статус заморскай тэрыторыі, a паводле вынікаў рэферэндуму 1958 стаў аўт. рэспубліхай y складзе Франц. супольнасці. 7.8.1960 абвешчаны незалежнай дзяржавай (да 1986 назва краіны К .-д’І. перакладалася як Бераг Слановай Косці). Першым прэзідэнтам і кіраўніком урада стаў заснавальнік і кіраўнік Дэмакр. партыі Ф.Уфуэ-Буаньі, які выбраў для К .-д’І. капіталіст. іштях развіцця. К .-д’І. — адна з найб. стабільных і багатых краін Афрыкі, але з 1980-х г. перажывае крызіс, выкліканы паступовым зніжэннем экспартных цэн на сыравіну і працяглай засухай. У дзяржаве, дзе з 1960 аўтарытарна правіў прэзідэнт Уфуэ-Буаньі (перавыбіраўся ў 1965, 1970, 1975, 1980, 1985), да 1990 адзінай легальнай партыяй была Дэмакр. партыя К .-д’І., падпарадкаваная прэзідэнту. У 1990 ііад націскам апазіцыі прыняты папраўкі да канстьггуцыі, якія легалізавалі шматпарт. сістэму. Пасля смерці Уфуэ-Буаньі (1993) пасаду прэзідэнта і кіраўніка Дэмакр. партыі заняў А.Канан-Бедзье, які перамог і на выбарах 1995. К.д’І. — чл. ААН (з 1960). Дзейнічаюць Дэмакр. партыя К .-д’І., Івуарскі нар. фронт, Аб’яднанне рэспубліканцаў, Усеагульны саюз працоўных К.-д’І. і інш. грамадскія арг-цыі. Гаспадарка. К .-д’І. — агр. краіна. Штогадовы Даход на 1 чал. каля 800 дол. ЗША. С е л ь с к а я гаспад a р к a дае каля 36% валавога нац. прадукгу, прам-сць — каля 26%. Найб. развіта раслінаводства экспартнага кірунку. Ворных зямель 2,4 млн. га, шматгадовых насаджэнняў 1,3 млн. га, пад натуральнымі пашамі каля 13 млн. га. Захоўваецца абшчыннае землекарыстанне. На значных плошчах выкарыстоўваецца традыцыйная агратэхніка і лядна-агнявая сістэма земляробства. Гал. экспартныя культуры: какава (штогадовы збор 500— 800 тыс. т, 1-е месца ў свеце), кава (каля 150— 200 тыс. т, 5— 8-е месца ў свеце), алейная пальма (штогадовы экспарт пальмавага алею больш за 300 тыс. т), бананы (больш за 200 тыс. т), ананасы, гевея, какосавая

пальма, цытрусавыя. С.-г. культуры экспартнага значэння вырошчваюць на Пд краіны (какава і кава займаюць больш за 90% плошчаў пад экспартнымі культурамі). На ўласныя патрэбы вырошчваюць рыс (больш за 1 млн. т штогод), ямс і маніёк (збор разам каля 4 млн. т), тара, мучністыя бананы, кукурузу, copra, некаторыя тэхн. культуры, y т.л. цукр. трыснёг, бавоўнік, тытунь, арахіс. Рыс вырошчваюць пераважна на 3, ямс і кукурузу — y цэнтры і на Пн, маніёк — усюды, акрамя Пн. Жывёлагадоўля развіта на натуральных пашах y зоне саваннаў. Пагалоўе (млн. галоў, 1996): буйн. par. жывёлы — 1,3, авечак і коз — 2,4, свіней — 0,3. Птушкагадоўля. Марское і рачное рыбалоўства (70,2 тыс. т, 1993). Развіты лясныя промыслы, y т.л. збор шіадоў дзікарослай алейнай пальмы, арэхаў кола і інш.; паляванне ў лясах і саваннах. К .-д’І. — буйнейшы вытворца піламатэрыялаў з дрэў каштоўных трапічных парод. Аб’ём лесанарыхтовак каля 4 млн. wr за год. У

Да арт Кот-д’Івуар. ГЭС Косу на р. Бандаш.

Да арт. Кот-д’Івуар. Краявід y саванне на поўначы краіны.

прамысл овасці найб. развіты перапрацоўчыя галіны (каля 700 прадпрыемстваў, большасць y Абіджане). У 1990-я г. павялічылася здабыча нафты (да 2 млн. т штогод) з радовішчаў на марскім шэльфе. Невял. здабыча алмазаў (каля г. Сегела), марганцавай руды (каля г. Гран-Лаху), золата. 'Электраэнергію выпрацоўваюць пераважна ГЭС

на рэках Бія, Бандама, Сасандра і інш. ЦЭС y Абіджане. У 1996 атрымана 1,9 млрд. кВтгадз электраэнергіі. Разнастайная харч. і харчасмакавая прам-сць, y т л . мукамольная і хлебабулачная, перапрацоўка кавы, какавы, тытуню, арахісу, цукр. трыснягу, фруктова- і рыбакансервавая, алейная, піваварная, рысаачышчальная; вытв-сць растваральнай кавы, шакаладу, шакаладнага алею. Працуюць 3 тэкст. камбінаты (у Бваке, Дымбокра, Агбавілі), тэкст. ф -кі (Абіджан). Гал. цэнтры дрэваапрацоўкі і вытв-сці піламатэрыялаў: І'ран-Басам, Уме, Вавуа, Ганьёа, Сан-Педра. Развіты швейная і гарбарна-абутковая прам-сць. Новыя галіны прам-сці: нафтаперапрацоўка (Абіджан), хім., гумавая і пластмасавая (Абіджан, Агбавіль), аўтазборачная, электратэхн., чорная металургія (Абіджан), суднабудаванне і суднарамонт. Разнастайную прадукцыю выпускае прам-сдь буд. матэрыялаў, y т.л. 2 цэм. з-ды. Т р а н с п а р т аўтамаб., чыг., марскі. Аўтадарог 55 тыс. km, y т л . асфальтаваных 5,5 тыс. км. У краіне 250 тыс. аўтамашын. Чыгунак 1314 км, y т л . чыгунка Абіджан— Уагадугу (Буркіна-Фасо) — 665 км на тэр. К.-д’І. Праз К.-д’І. праходзіць амаль увесь гандаль Буркіна-Фасо. Знешнія сувязі пераважна марскім транспартам на суднах замежных краін. Гал. марскія парты Абіджан (амаль увесь імпарт, экспарт кавы і какавы) і Сан-Педра (экспарт драўніны, піламатэрыялаў, бананаў). У Абіджане і Ямусукры — міжнар. аэрапорты. К .-д’І. — адна з нямногіх афр. краін, якая мае актыўны гандл. баланс. У 1994 экспарт склаў 2,7 млрд. дсш. ЗША, імпарт — 1,6 млрд. дол. К.-д’І. экспартуе какаву, каву, драўніну і піламатэрыялы (разам 75% кошту), пальмавы алей, бананы, ананасы, алмазы, марганец і інш. У імпарце пераважаюць тавары шырокага ўжытку, машыны і абсталяванне, паліва. Гал. гандл. партнёры: Францыя (16% экспарту, 28% імпарту), Нігерыя (27% імпарту), Германія (10% экспарту), Нідэрланды, ЗША, Японія. Грашовая адзінка — афр. франк. Г. С. Смалякоў (прырода, насельніцгва, гаспадарка).

KÔTKA (Kotka), горад на Пд Фінляндыі, на астравах каля вусця р. КюміІокі. Засн. ў 1870. Каля 70 тыс. ж.

(1997). Чыг. станцыя, вузел аўтадарог. Порт y Фінскім зал. (вываз лесапрамысл. прадукцыі). Прам-сць: лесапільная, цэлюлозна-папяровая, хімічная. Музеі. Арх. помнікі: царква св. Мікалая (1790), евангелісцкі касцёл (канед 19 ст.) і інш. КОТЛААГРЭГАТ, комплекс устройстваў для атрымання пад ціскам пары або гарачай вады за кошт спальвання паліва. Складаецца з топачнай камеры і газаходаў, y якіх размешчаны паверхні нагрэву (паралерагравальнік, вадзяны эканамайзер, паветранагравальнік). Бываюць з шматразовай натуральнай або прымусовай цыркуляцыяй і праматочныя. Выкарыстоўваюцца на цеппавых электрастанцыях, y прамысл. і ацяп-

ляльных кацельных, y суднавых і інш. кацельных устаноўках. У энергет. К. для павышэння эканамічнасці выкарыстоўваюцца схемы з другасным (прамежкавым) перагрэвам пары. Аснашчаны сродкамі аўтаматыкі, прыладамі і прыстасаваннямі кантролю, кіравання і аховы. Гл. таксама Паравы кацёл.

КОТЧАНКА_______________ 435

КбТЛАС, горад y Расіі, раённы цэнтр y Архангельскай вобл., на р. ГІаўн. Дзвіна, лры ўпадзенні р. Вычэгда. Узнік y 1890 як чыг. станцыя на месцы стараж. (вядома з 14 ст.) пасялення комі; горад з 1917. 67,6 тыс. ж. (1996). Чыг. вузел. Аэрапорт. Рачны порт. Прам-сць: суднабуд. і суднарамонтная, дрэваапр., эл.мех., харч. і буд. матэрыялаў. Лесаперавалачная база. За 40 км ад К. (г. Каражма) Котласкі цэлюлозна-папяровы камбінат. Драмтэатр. Краязнаўчы музей.

KÔTCA ЗЯМ ЛЯ (Coats Land), частка тэр. Зах. Антаркгыды паміж 20° і 37° зах. д. Ледзяныя берагі (пераважла шэльфавыя ледавікі) абмываюцца водамі м. Уэдэла. Таўшчыля ледавіковага покрыва 500— 1000 м. Англ. навук. станцыя Халі (з 1956). Адкрыта ў 1904 шатл. антарктычнай экспедыцыяй У.Бруса. Названа імем шатл. прадпрымальніка, які фінансаваў экспедыцыю.

KÔTPA, рака ў Літве і Гродзенскім і Шчучынскім р-нах Гродзенскай вобл. Беларусі, правы прыток р. Нёман.

жы — Катранская лушча. Зоны адпачынку Котра (уздоўж ракі) і Скідзель (на левабярэжжы). Ад вусця ўверх па цячэнні (35 км) рыбапрамысл. ўчастак. У лойме меліярац. калалы.

KÔT4AHKA Фёдар Пятровіч (15.5.1918, в. Смакава Віцебскага р-на — 17.7.

1995), удзельнік партыз. руху на тэр. Гомельскай вобл. ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Го-

Рака Котра ў вёсцы Галавачы Гродзенскага раёна.

Даўж. 140 км. Пл. вадазбору 2060 км2. Пачынаецца на тэр. Літвы (Варэнскі р-н), каля 20 км цячэ па мяжы Беларусі і Літвы. Асн. прытокі: Скарбянка, Нявіша, Жэчка, Астрынка, Рыча, Скідзелька (злева), Пыранка (сп рава)., Даліна да воз. Корава выразная, шыр. 300— 500 м. Пойма двухбаковая, шыр. 300— 500 м, да вусця р. Рыча нізкая, роўная, забалочаная, ніжэй — звілістая, сухая. Рэчышча моцназвілістае, ніжэй в. Агароднікі Ш чучынскага р-н а на працягу 3 км камяністы перакат. Шыр. рэчышча ў межань 10— 20 м. Берагі да р. Скарбянка спадзістыя, слабазабалочаныя, ніжэй — стромкія, выш. 1— 5 м, y ніжнім цячэнні да 15 м. Найвышэйшы ўзровень разводдзя ў канцы сак. — пач. красавіка. Замярзае ў канцы снеж., крыгалом y пач. сакавіка. Сярэднегадавы расход вады ў вусці 12,8 м3/с . На левабярэж-

мельскі каап. тэхнікум (1960). 3 1937 працаваў y нар. гаспадарцы. 3 жн. 1941 y партыз. атрадзе, лотым брыгадзе

Ф.П.Котчанка.

«Балылавік»: камандзір падрыўной групы, якая ўдзельнічала ў дыверсіях на чыгунцы, разгроме ням. гарнізонаў. 3 1945 на адм.-гасп. рабоце.

436___________________ КОЎБІК К 0Ў БІК . бел. нар. страва; свіны страўнік, начынены мясам. У вычышчаны размяты страўнік шчыльна ўкладвалі папярэдне пассшеныя і прыпраўленыя рэзанае мяса з ашыйка, лапатак, сцёгнаў, сала і зашывалі. Вешалі пад страхой y торбе ці ў кашы. Н а 3 Беларусі К. да вясны трымалі ў расоде, потым высушвалі на сонцы. Свіны страўнік начынялі таксама варанымі пасечанымі вантробамі, кашай са скваркамі, дранай бульбай. К0ЎБЧА, вёска ў Клічаўскім р-не Маіілёўскай вобл., на аўтадарозе Беразіно— Клічаў. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 24 км на Пн ад г.п. Клічаў, 97 км ад Магілёва, 15 км ад чыг. ст. Стаялава.

536 ж., 195 двароў (1998). Сярэдняя шксша, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. К0ЎЗАН Барыс Іванавіч (7.4.1922, г. Шахгы Растоўскай вобл., Расія — 31.8.1985), Герой Сав. Саюза (1943). Беларус. Скончыў Бабруйскі аэраклуб, Адэскую ваен. авіяд. школу лётчыкаў (1940). У Вял. Айч. вайну на фронце з 1941, лётчык-знішчальнік, удзельнік абароны Гомеля. Адзіны ў свеце лётчык, які тараніў 4 варожыя самалёты. Зрабіў 380 баявых вылетаў, правёў 127 паветр. баёў, збіў 28 самалётаў праціўніка. Да 1958 y Сав. Арміі. К0ЎКА, апрацоўка металаў шматразовым перарывістым ударным уздзеяннем кавальскага інструменту на нагрэтую загатоўку. У выніку яна дэфармуецца і паступова набывае зададзеныя форму і памеры. Адрозніваюць К. ручную і машынную. М ашынная К. робіцца на ковачных машынах і бывае свабодная — з выкарыстаннем плоскіх байкоў (адзінкавая і дробнасерыйная вытв-сць) або ў штампах (масавая і буйнасерыйная вытв-сдь). Асн. аперацыі К.: асадка, высадка, працяжка, раскатка, прашыўка.

3 стараж. часоў К. самародных медзі, бронзы, волава, серабра, золата, метэарытнага і вырабленага (сырадутнага) жалеза стала адным з асн. спосабаў апрацоўкі металаў, пашыраным рамяством — к а в а л ь с т в а м . Халодная, a затым і гарачая К. вядома з 4— 3-га тыс. да н.э. ў Іране, Месапатаміі, Егіпце і інш. Кавальства раней за інш. рамёствы вылучылася з эемляробсіва, y сярэдневякоўі дасягнула росквіту ў краінах Зах. Еўропы. Да 15—16 ст. завяршылася спецыялізацыя кавальства па галінах (выраб халоднай і агнястрэльнай зброі, інструментаў, дэталей с.-г. прылад, дзвярэй і сундукоў, хаганцоў, замкоў, гадзіннікаў і інш ). Каваныя вырабы ўлрыгожваліся насечкай, уэорамі, сусальным эолатам, бронзавай паталлю і інів. (гл. Коўка мастацкая). У 16 ст. з’явіліся першыя мех. молаты, y пач. 19 ст. пачала выкарыстоўвацца машынная штампоўка, y сярэдзіне 19 ст. вынайдэены ларавы молат (Дж.Несміт, Англія), y канцы гэтага ж стагоддзя з'явіўся гідраўлічны прэс. Кавальства ператварылася ÿ асобную галіну прамысл. вытв-сці — кавальскапрэсавую вытворчасць, y якой зліткі, сартавы і профільны пракат, лісты і інш. загатоўхі (пры неабходнасці нагрэтыя ў полымных і эл. пе-

чах) апрацоўваюць на ковачных машынах. У 19—20 ст. распрацаваны асновы тэорыі К. (П.П.Аносаў, Дз.К Чарноў, М.С.Курнакоў, С.І.Губкін і інш.). На Беларусі К. вядома з часоў жалезнага веку. Жалеза здабывалі з балотнай руды ў невял. паўшарапацобных печах (домніцах), з атрыманых загатовак (крыц) выкоўвалі наканечнікі коп ’яў, нажы, долаты, конскую збрую і інш. Кавальства набывае пашырэнне ў 11— 13 ст., калі становіцца высокаразвітым гарадскім рамяством. У 16 ст. ўзнікаюць першыя кавальскія цзхі, якія аб’ядноўваліся з іншымі (пераважна слясарнымі) ці вылучаліся ў самаст. прадпрьіемствы. Значнага развіндя кавальства дасягнула ў 17— 18 ст., калі ў гарадах працавалі дзесяткі кавалёў розных спецыяльнасцей: нажоўшчыкі, мечнікі, замочнікі, кацельшчыкі і інш. Большасць гарадскіх майстроў працавалі ў сферы манументальнага буд-ва: выраблялі агароджы, балконы, лесвічныя поручні, алтарныя перагародкі, крыжы, флюгеры і інш. У 19 ст. з развідцём прам-сці гарадское кавальства заняпала, адначасова расла яго роля ў вёсцы. Асн. работамі тут былі акоўка трансп. сродкаў, падкоўванне коней, выраб с.-г. інвентару (сярпоў, сашнікоў, матык, драпешак), слясарнага і сталярнага інструменту (сякер, свярдзёлкаў, стругаў, долатаў, скобляў), прылад хатняга ўжытку (секачоў, качэргаў, багроў, бязменаў і інш.), дэталяў аснаш чэння жылля і мэблі (завес, клямак, замкоў, крукоў, зашчапак, кратаў і інш.). Ддя занятку К. будавалі драўляную, часам глінабітную ці цагляную кузню, абсталёўвалі яе кавальскай печчу (горнам), калодай з кавадлам, карытам з вадой для ахаладжэння і загартоўкі вырабаў, варштатам. Як кавальскі інструмент выкарыстоўвалі абцугі, малаткі, ціскі, прабойнікі, зубілы, метчыкі, цвікарні, дрылі, тачыла і інш. Вугаль (драўняны) набывалі на смалакурнях ці выпальвалі самі. Асн. кавальскай аперадыяй было награванне дачырвана загатоўкі і наданне ёй ударамі малатка патрэбнай формы. Вырабы пры неабходнасці загартоўвалі, цэментавалі, адпускалі, злучалі кавальскай зваркай, клёпкай, хамутамі. У наш час К. ў традыцыйным выглядзе захоўваецца пры калгасных і саўгасных майстэрнях, дзе з ’яўляедца дапаможнай аперацыяй пры рамонце с.-г. тэхнікі і інвентару, абслугоўванні бытавых патрэб насельнідтва і звычайна спалучаецца з газа- і электразваркай. Літ:. Ковка н обьемная штамповка сталм: Справ. T. 1—2. 2 нэд. М., 1967—68; С е м е р а к Г., Б о г м а н К. Художественная ковка н слесарное нскусство: Пер. с чеш. М., 1982; Беларусы: У 8 т. T. 1. Прамысловыя і рамесныя заняткі. Мн., 1995. Я.М.Сахута, У.М.Сацута. К0ЎКА МАСТАЦКАЯ, выраб рэчаў утылітарна-дэкар. прызначэння шляхам гарачага ці халоднага кавання металу; від дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. Вядома з 4—3-га тыс. да н.э. ў Іране, Месапатаміі, Егіпце; халодная К.м. ў індэейцаў Паўн. і Паўд. Амерыкі да 16 ст. н.э. У перыяд

сярэдневякоўя дасягнула росквіту ў Зах. Еўропе (рашоткі для балконаў, дзвярэй, агароджаў, ліхтары, святцы, акаваныя жалезам куфры, дзверы ў касцёлах і інш ). Традыцыі К.м. як сярэдневяковага рамяства захаваліся ў нар. мастацгве да 19 ст. Сярод твораў 15— 19 ст. вылучаюцца каваныя ліхтары, рашоткі, брамы Версаля (Францыя), Пецярбурга, Царскага Сяла (Расія). Шматлшя гарады спецыялізаваліся ў розных галінах кавальства: Герат (Афганістак), Масул (Ірак) — начынне, Дамаск, Мілан (Італія), Аўгсбург (Германія), Астрахакь і Тула (Расія) — эброя, Нотынгем (Вялікабрытанія), Золінген (Германія), Паўлава (Расія) — нажы і інструменты. У 19 ст. ручная К.м. выцеснілася штампоўкай і лідцём. Традыцыі К.м. адрадзіліся ў 20 ст. ў творах прафес. мастакоў. На Беларусі па-мастацку выкаваныя посуд, зброя, прадметы побыту вядомы з 11— 12 ст. Росквіту К.м. дасягнула ў 16— 17 ст. ў сувязі з арганізацыяй ка-

Да арт. Коўка мастацкая. Люстра работы П.Багрыма з Крошынскага касцёла (Баранавіцкі раён Брэсцкай вобл ). 2-я пал. 19 ст.

Да арт. Коўка мастацкая Ю.Л ю б і м a ў. Камінная раівотка. 1997.

вальскіх цэхаў (Брэст, Слуцк, Полацк, Віцебск, Магілёў і інш.), дзе выраблялі рэчы утылітарнага і маст. характару — дэкар. ліхтары, падстаўкі пад вазоны, надмагільныя і царк. крыжы «са ззяннем», накладкі на мэблю і дзверы, падсвечнікі і інш. Бальш за 160 кавалёў з Беларусі ў 2-й пал. 17 ст. прадавалі ў Маскоўскай дзяржаве. У 18 ст. буйнымі цэнтрамі кавальства былі Віцебск, Гродна, Пінск, Мінск, Магілёў, дзе выраблялі балконныя і аконныя рашоткі, агароджы, вароты, надкупальныя крыжы, алтарныя перагародкі, флюгеры, завесы, замкі, дзвярныя ручкі і інш. Асн. від дэкору каваных агароджаў — спалучэнні S і С-падобных завіткоў, скручванне жалезных прутоў вакол падоўжнай восі, арнаментальныя матывы ў выглядзе разетак, бегункоў, меандру, картушаў. Накладкі на мэблі і дзвярах аздаблялі прасечкай, гравіроўкай, насечкай y выглядзе геам. узораў. У 2-й пал 19 ст. ў сувязі з развідцём прамысловасці К.м. ў гарадах заняпала, але захавала свае традыцыі ў нар. побыце. Сярод майстроў К.м. канда 19 — пач.

20 ст. П.Багрым, С.Манко, А.Уласік і інш. У 2-й пал. 20 ст. як маст. промысел выйшла з ужытку. У наш час К.м. вядома ў творчасці некаторых прафес. бел. мастакоў: А.3айцава, Б.Казакова, Я.Карманава, СЛарчанкі, Ю.Любімава, В.Сташчанюка, А.Сурскага і інш. Літ:. С а х у т а Я.М. Народнае мастацгва кавальства. Мн., 1981. А.І.Сямёнаў

К0ЎТУН (сапр, Н о в і к ) Валянціна Міхайлаўна (н. 6.4.1946, в. Дземяхі Рэчыцкага р-на Гомельскай вобл.), бел. паэтэса. Канд. філал. н. (1979). Скончыла БДУ (1969). Настаўнічала на Гродзеншчыне, працавала ў «Сельской газете», выд-ве «Юнацгва», y 1979— 81 і з 1990 y час. «Полымя». Друкуецца з 1966. У паэт. зб-ках «Каляровыя вёслы» (1971), «На ўзлёце дня» (1977), «Метраном» (1985; Літ. прэмія імя А.Куляшова 1986), «Лісты да дябе» (1988) размова пра час і сваё лакаленне, людзей вёскі і іх праблемы. Сутнасць яе лірыкі — маральна-этычныя ўзаемаадносіны ў грамадстве, сувязь з духоўнымі традыцыямі народа. Многія творы пабудаваны на фалькл. сюжэтах. Адна з важных тэм яе творчасці — асэнсаванне значнасці асобы бел. паэтэсы Цёткі (А.Пашкевіч),

К0ЎКАСЦБ, здольнасць металаў і сплаваў паддавацца коўцы і інш. відам апрацоўкі ціскам (валачэкню, пракатды, прасаванню, штампоўцы). Характарызуецца пластычнасцю і сулраціўленнем дэфармацыі. У коўкіх металаў адносна высокая пластычнасць спалучаецца з нізкім супраціўленнем дэфармацыі.

якой прысвечаны паэмы «На зломе маланкі» (1979), «Суд Алаізы» (1985). Аўтар паэт. зб-каў для дзяцей «Мы робім казку» (1983), «Вясёлы заасад» (1986), кн. алавяданняў «Калінавая гронка залатая» (1988), артыкулаў па дытаннях фальклору ў сучаснай бел. паэзіі, перакладаў з рус. і ўкр. моў. Прэзідзнт Усебел. жаночага фонду св. Ефрасінні Полацкай (з 1993). Тв:. Святло народнага слова: Паэтычны

К 0Ў Н ІР Сцяпан (Стафан) Д зям’янавіч (1695, с. Гваздоў Кіеўскай вобл. — 1786), украінскі дойлід. П рыш нны Кіева-Пячэрскай лаўры, дзе лрацаваў болып як 60 гадоў пад кіраўнідтвам і сумесна з П.Няелавым, Г.І.Шэдэлем, І.Грыгаровічам-Барскім. Пабудовы К. ў стылі ўкр. барока: т.зв. Коўніраўскі корпус (1744—72), званіцы на Далёкіх (1754— 61) і Блізкіх (1759— 62) пячорах і інш. ў лаўры, Клоўскі палац (1754— 58, з Няелавьім), званіца Брацкага манастыра на Падоле (1756, не захавалася) — усе ў Кіеве; царква Антонія і Феадосія і званіца ў Васількове (1756— 58), Троіцкая царква ў Кітаеве (1763— 67) каля Кіева. К 0Ў П ІЦ Ы (Platalea), род птушак сям. ібісавых атр. буслападобных. 4 віды. Пашыраны на ГІд Еўразіі, y Паўн.-Усх. Афрыцы, Аўстраліі. На Беларусі тралляецца К. звычайная (P. leucorodia), рэдкая залётная птушка. Даўж. К. звычайнай каля 90 см, маса каля 1,5 кг. Ногі і шыя доўгія, дзюба доўгая, пляскатая, на канцы расшыраная. На галаве чубок. Апярэнне белае. Кормідца дробнымі беспазваночнымі, часам маляўкамі рыб або ікрой. Гняздуе калоніямі ў зарасніках трыснягу, радзей на дрэвах. Нясе 3—4 яйцы.

Б.І.Коўзан.

КОЎШ

___________ 4 3 7

логіі. Д -р тэхн. н., праф. (1990). Скончыў БП І (1958). 3 1970 y Віцебскім тэхнал. ун-це. Навук. працы ла хіміі і тэхналогіі сілікатаў і прамысл. экалогіі. Адзін з аўтараў «Англа-рускага слоўніка па хіміі і тэхналогіі сілікатаў» (1986). Т в Основы технолошн хнмнческого фреэеровання. Мн., 1979 (разам з С.С.Кузьмінавым, AM Лапіным); Окрашнванне стекла переходнымн н редкоземельнымн элемсіпамв. Мн., 1993.

КОУШ, 1) пасудзіна лодкападобнай формы для піцдя, найчасцей выдзеўбаная з дрэва. Ш ырока выкарыстоўвалася да 20 ст. 2) Стальная або чыіунная пасудзіна для кароткачасовага захоўвання, транспартавання і разліўкі расшіаўленых металаў, шлакаў і штэйнаў. Унутры

В.М.Коўтун.

лад бел. нар. песні. Мн., 1984; Крыніца паэзіі: На шляхах эпізацыі: Кн. для настаўніка. Мн., 1987; Крыж міласэрнасці: Раман. Мн., 1996.

К 0Ў Ч У Р Сяргей Рыгоравіч (н. 7.7.1934, в. Прьвдзіркі Слуцкага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне хім. тэхна-

Коўш: a — сталеразлівачны; б — экскаватарны (1 — каўшовы цыліндр, 2 — плячо маніпулятара, 3 — корпус каўша).

звычайна пакрываецца вогнетрывалым матэрыялам. Бываюць ручныя (да 60 кр ), перасоўныя па манарэйцы (да 120 кг), маставымі кранамі і чыг. цялежкамі (да 500 т). В а к у у м - К . з дапамогай вакуумнай помпы выцягвае расгоіаўлены метал (алюміній, магній і інш.) з ваннаў. 3) Рабочы орган землярыйных і лад’ёмна-трансп. машын (экскаватараў, драг, грэйфераў, землечарпальных снарадаў, норый, пагрузчыкаў, элеватараў).

438________________ коўш КОЎШ Аляксандр (1890, в. Рыдзялі Гродзенскага р-на — 1943), бел. грамадска-паліт. і царк. дзеяч. Скончыў Свіслацкую настаўніцкую семінарыю і бухгалтарскія курсы. 3 1921 y Гродне пасвячоны ў святары. 3 1925 y Вільні, настаяцель прыхода, гал. бухгалтар Бел. каап. банка, выкладчык Закона Божага ў Віленскай бел. гімназіі. Выступаў y зах.-бел. друку з артыкуламі па пытаннях беларусізацыі правасл. царквы, аднаўлення бел. дзяржаўнасці. У 1928— 29 рэдактар-выдавец царк.-грамадскага час. «Беларуская зарніца», кіраўнік секцыі Чырв. Крыжа пры Бел. цэнтры. За ўдзел y нац.-вызв. руху няраз арыштаваны, пазбаўлены лольск. ўладамі месца настаяцеля Пятніцкай царквы ў Вільні і высланы святаром y в. Кастыкі Вілейскага пав. У 1939 вярнуўся ў Вільню, быў настаяцелем царквы св. Мікалая. У 1941 прызначаны ў выдавецкую камісію пры мінскім архірэі. У 1943 за садзеянне ў выратаванні яўр. насельніцтва арыштаваны гестапа ў г.п. ГІлешчаніцы і расстраляны. А.С.Ліс. КОЎШ Святаслаў Аляксандравіч (1917, в. Ілья Вілейскага р-на Мінскай вобл. — 1997), рэлігійны і грамадскі дзеяч бел. эміграцыі, пісьменнік. Сын A.Каўша. Скончыў Віленскую бел. гімназію і Віленскі ун-т. Пасвячоны ў дыяканы, быў псаломшчыкам y в. Засулле Стаўбцоўскага р-на. 3 1939 завуч сярэдняй школы ў Стаўбцоўскім р-не. У 1941— 44 супрацоўнічаў з ням.-фаш. акупац. ўладамі, быў старшынёй павета ў Клецку. 3 1944 y Германіі, з 1949 y ЗША. У 1969 пасвячоны ў святары, і да 1977 быў настаяцелем бел. прыхода св. Кірылы Тураўскага ў Рычманд-Гіле (Нью-Йорк), y 1976— 86 — прыхода св. Ефрасінні Полацкай y г. Саўт-Рывер (іігтат Нью-Джэрсі). 3 1970 чл. епархіяльнай рады Бел. правасл. царквы Паўн. Амерыкі і Канады. У 1976—88 старшыня Злучанага беларуска-амерыканскага дапамогавага камітэта. Пасля 1976 рэдактар час. «Царкоўны сьветач», выдаваў «Беларускі праваслаўны каляндар». Аўгар кнігі балад і прозы «Русалчына балада», аповесці «На дарогах вайны» і інш. Тв:. ІІІл я х а м аўгакефаліі / / Беларуская думка XX ст. Варшава, 1998. Л.У.Языковіч. К0ЎШ ЫКАВА Любоў Паўлаўна (н.

13.7.1926, в. Чолсма Галідкага р-на Кастрамской вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. н. (1980), праф. (1981). Скончыла Ленінградскі вет. ін-т (1949). 3 1954 y Відебскім вет. ін-це (у 1978—93 заг. кафедры). Навук. працы па вывучэнні марфалогіі нерв. сістэмы і сасудаў органаў стрававання с.-г. жывёл і пушных звяроў. КОФКА (Kofika) Курт (18.3.1886, Берлін — 22.11.1941), нямецкі і амер. псіхолаг, адзін з заснавальнікаў гештальтпсіхалогіі. Прафесар ун-та ў г. Гісен (1918— 24), з 1927 Смітаўскага каледжа ў Нартгемптане (ЗШ А). Разам з

М.Вертгаймерам і В.Кёлерам заснаваў і выдаваў час. «Psychologische Forschung» («Псіхалагічныя даследаванні»). Даследаваў праблемы ўспрыняцця, псіхічнага развіцдя, памяці, мыслення, выпрацоўкі навыкаў і інш., якія разглядаў y плане заканамернасдей цэласнай струкгуры. Першым сярод гештальтпсіхолагаў звярнуўся да нраблем псіхічнага развіцця дзіцяці. Асн. працы: «Асновы псіхічнага развіцця...» (1921), «Прынцыпы гештальтпсіхалогіі» (1935). КОХ Аляксандр Мікалаевіч (6.5.1909, г. Гродна — 1.7.1972), бел. жывапісец. Скончыў Варшаўскую AM (1934). Прадаваў y жанрах пейзажа, лартрэта, нацюрморта. Сярод твораў лірычдыя пейзажы «Позняя восень» (1946), «Ранняя вясна» (1957), «Ветраны дзень» і «Старое Гродна» (1961), «Маладое жыта» (1962), «Ускраіна горада» (1965), «Вясна» (1968); лартрэты Д.А.Паўловіч (1957), С.І.Дулаева (1963), «Партрэт мастака» (1968), «Камінар» (1960), «Нацюрморт з рыбай» (1957) і інш. КОХ (Koch) Іозеф Антон (27.7.1768, Эльбігенальл, Аўстрыя — 12.1.1839), аўстрыйскі жывапісец і афартыст. Вучыўся ў г. Штутгарт (Германія; 1785— 91). 3 1795 лрацаваў y Рыме (у 1812— 15 y Вене). Пісаў жывыя, напоўненыя экспрэсіяй пейзажы ў духу класіцызму. Значна паўллываў на развіццё пейзажнага жывапісу ў Германіі. Болыд познім творам уласцівы рысы рамантызму. Ся-

род работ: «Ахвярапрынашэнне Ноя» (1813), «Бернскі Оберланд» (1815), «Вадаспад y Шмадрыбаху» (1821— 22), «Пейзаж з Макбетам і вядзьмаркамі» (1829). Аўтар фрэсак для аддой з залаў вілы Масімі ў Рыме (1827—29), ілюстрацый да «Боскай камедыі» Дантэ і інш. КОХ (Koch) Роберт (11.12.1843, г. Клаўсталь-Цэлерфельд, Германія — 27.5.1910), нямецкі ўрач і бакгэрыёлаг, адзін з заснавальнікаў бактэрыялогіі і эпідэміялогіі. Замежны чл. Француз-

Р .К о х .

Т .К о х ср .

скай і Пецярбургскай АН. Скончыў Гётынгенскі ун-т (1866). 3 1885 праф. Берлінскага ун-та, y 1891— 1904 дырэктар ін-та інфекц. хвароб y Берліне (лазней — яго імя). Навук. працы па вывучэнді ўзбуджальнікаў інфекц. хвароб і

барацьбе з імі. Адкрыў узбуджальніка туберкулёзу (палачка Коха, 1882), халеры (1883), вылучыў культуру ўзбуджальніка сіб. язвы, даказаў яе здольнасць да спораўтварэння. Прапанаваў прэпарат туберкулін (выкарыстоўваецца ў дыягностыцы туберкулёзу), метады мікрабіял. даследаванняў — культываванне мікраарганізмаў на біял. (пажыўным) асяродцзі, спосабы дэзінфекцыі. Сфармуляваў крьггэрыі этыялагічнай сувязі інфекц. захворвання з мікраарганізмам. Нобелеўская прэмія 1905.

KÔXAHABA, гарадскі пасёлак y Талачынскім р-не Віцебскай вобл. За 24 км на ПнУ ад г. Талачын, 112 км ад Відебска, 3 км ад чыг. ст. Коханава на лініі Мінск—Орша, аўтадарогамі злучаны з Оршай і Талачыном. 5,0 тыс. ж. (1998). Узнікла да пач. 16 ст. ў частны Друцкага княства, якая належала кн. І.В.ДруцкамуКраснаму. 3 1551 уладанне Гарнастаяў. У выніку адм. рэформы ВКЛ 1565—66 К. ўключана ў Аршанскі пав. Паводле інвентара за 1624 К. — мястэчка ў складзе маёнтка Стараселле Л.І.Caneri. 3 1772 y Рас. імперыі, y Копыскім пав. Магілёўскай губ. У 1785 y мястэчку К.

324 ж., 57 двароў. У пач. 20 ст. мястэчка, цэнтр воласці, 1,2 тыс. ж., нар. вучылішча, лячэбніца. У 1924—31, 1946—56 цэнтр Коханаўскага раёна, y 1931—46 і з 1956 y Талачынскім р-не. 3 19.2.1947 гар. пасёлак. Вытв. аб’яднанне «Будівдустрыялізацыя». ільнозавод. Сярэдняя, дзіцячаюнацкая спарт., мастацгваў і тэхн. творчасці школы, Дом культуры, 2 б-кі, бальніда, аптэка, паліклініка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. К0ХАНАЎ Піліп Лаўрэнцьевіч (н.

9.10.1911, в. Мілаславічы Клімавіцкага р-на Магілёўскай вобл.), дзяржаўны дзеяч Беларусі. Скончыў Бел. ін-т нар. гаспадаркі (1936). 3 1935 y апараце Наркамфіна БССР: інспекгар, нам. начальніка, нач. бюджэтнага ўпраўлення. 3 1946 нам. міністра, y 1951— 65 міністр фінансаў БССР. У 1965— 78 старшыня Дзяржплана БССР і нам. старшыні CM БССР. Чл. Ц К К П Б y 1952— 81. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1951—67, Вярх. Савета СССР y 1966— 79, нам. старшыні планава-бюджэтнай камісіі Савета Нацыянальнасцей Вярх. Савета СССР y 1970— 79. К0ХАНАЎСКІ РАЁН, адм.*тэр. адзінка ў БССР y 1924— 31 і 1946— 56. Утвораны 17.7.1924 y складзе Аршанскай акругі (да 26.7.1930). Цэнтр раёна — г.п. Коханава. 20.8.1924 падзелены на 12 сельсаветаў. Скасаваны 8.7.1931. Адноўлены 9.9.1946 y Відебскай вобл. Укдючаў 11 сельсаветаў. К.р. скасаваны 17.12.1956, тэр. ўвайшла ў склад Талачынскага і Аршанскага р-наў.

KÔXEP (Kocher) Эміль Тэадор (25.8.1841, Берн — 27.7.1917), швейцарскі хірург, адзін з заснавальнікаў брушной хірургіі. Прэзідэнт Германскага хірург. т-ва, ганаровы чл. Лонданскага каралеўскага хірург. т-ва, Рус. хірург. т-ва імя М.У.ГІірагова і інш. Скончыў Бернскі ун-т (1865). 3 1872 праф. хірургіі і дырэктар хірург. клінікі Бернскага

ун-та. Навук. працы па вывучэнні функцый і метадах хірург. лячэння шчытападобнай залозы, антысептыцы. Распрацаваў аператыўныя доступы да ўнуграных органаў і буйных сасудаў, упершыню ажыццявіў выдаленне шчытападобнай залозы. Нобелеўская прэмія 1909. К0ХТЛА-ЯРВЕ (Kohtla-Jârve), горад y Эстоніі, размешчаны на плато Паўн.Усх. Эстоніі. 69,9 тыс. ж. (1996). Чыг. станцыя. Цэнтр сланцаздабыўной і сланцахім. прам-сці, развіты эл.-тэхн., хім., паліўная, буд. матэрыялаў, мэблевая, лёгкая, харч. прам-сць. Газаправоды ў С.-Педярбург і Талін. Музей сланцу. Філіял дзярж. маст. музея Эстоніі. Царква 15 ст. К 0Ц Е Л Юзаф (20.9.1764— 18.7.1810), дзяржаўны дзеяч ВКЛ, адзін з кіраўнікоў паўстання 1794. 3 роду Катлоў, сын Т.Коцела, генерал-маёра войск ВКЛ, старосты ашмянскага і Г.Тышкевіч. Валодаў Гарадзілавам і Ю зафполем y Ашмянскім пав., быў старостам больніцкім і яліцкім. Пасол ад Ашмянскага пав. на Чатырохгадовы сейм 1788— 92, прыхільнік Канстытуцыі 3 мая 1791. 3 пачаткам паўстання 1794 увайшоў y Найвышэйшую літоўскую раду, чл. Дэпутацыі публічнай бяспекі. 3.5.1794 рада абрала яго прадстаўніком пры камандуючым паўстанцкімі войскамі ВКЛ Я .Ясінскім. У маі 1794 пасланы радай да Т.Касцюшкі, каб пераканаць- паўстанцкія ўлады ў Варшаве ў лаяльнасці, што не прадухіліла роспуск рады. 8.6.1794 Найвышэйшая нацыянальная рада ў Варшаве прызначыла яго сваім упаўнаважаным y ВКЛ, 30.6.1794 Касцюшка ўвёў яго ў склад гэтай рады (намеснікам радцы). Належаў да памяркоўнага крыла паўстання, быў паліт. праціўнікам «якабінцаў», Ясінскага. Радыкальныя колы паўстання абвінавачвалі яго ў бяздзейнасці ў час штурму рас. войскамі Вільні, y нежаданні ўзбройваць сялян. Пасля падаўлення паўстання жыў y Венецыі, Парыжы, зблізіўся з радыкальнымі коламі эміграцыі. Пахаваны ў Беніцы (Маладзечанскі р-н). К 0Ц Е РА (Kotëra) Ян (18.12.1871, г. Брно, Чэхія — 17.4.1923), чэшскі архітэктар; заснавальнік чэш. арх. школы 20 ст. Вучыўся ў Прамысл. школе ў г. Пльзень (1887—90) і AM y Вене (1894— 97) y О.Вагнера. Выкладаў y Празе ў Маст.-прамысл. школе (з 1898) і AM (з 1911). Раннія работы ў стылі мадэрн, пасля 1906 імкнуўся да функцыян. мэтазгоднасці, прастаты і тэктанічнай выразнасці форм: адм. будынак (1903—04) і музей (1908— 12) y Градзец-Кралаве, Нар. дом y Просдеёве (1905—07), будынкі юрыд. ф-та ун-та ў Празе (1907— 20), банка «Славія» ў Сараеве (1911— 12). К0ЧАТАЎ Аляксандр Ільіч (н.

10.5.1927, с. Сітнікава Амутнінскага р-на Цюменскай вобл., Расія), расійскі і бел. педагог. Д-р пед. н., праф. (1969). Засл. работнік нар. адукацыі Рэспублікі

кочы н

439

Беларусь (1994). Скончыў Пермскі пед. ін-т (1951). 3 1978 y Мінскім пед. ін-це (з 1982 заг. кафедры, з 1991 нам. дырэктара). У 1994— 97 гал. навук. супрацоўнік Нац. ін-та адукацыі. Навук. працы па праблемах тэорыі і методыкі выхавання. Тв.: Перевоспнганне подростка. М., 1972; Как занмматься самовоспнтаннем. 2 нзд. Мн., 1986; Начала семейной жнзнн. Мн., 1987; Основы трудового воспнтання. Мн., 1989; Культура педагогачсского нсследованйя. 2 нзд. Мн., 1996; Теорня формнровання лнчносга. Ч. 1— 2. Мн., 1997—98.

В.А. Салееў. К0ЧАТАЎ Усевалад Анісімавіч (н. 4.2.

1912, г. Ноўгарад, Расія — 4.11.1973), расійскі пісьменнік. Скончыў с.-г. тэхнікум (1931). У 1955— 59 гал. рэдактар «Лнтературной газеты», з 1961 — час. «Октябрь». Друкаваўся з 1934. Аповесці «На неўскіх руінах» (1946), «Прадмесце» (1947) і дакумент. «Запісы ваенных гадоў» (1964—65) прысвечаны падзеям Вял. Айч. вайны. Пасляваен. жыццё вёскі адлюстравана ў аповесці «Каму свецідь сонда» (1949; новы варыянт — «Прафесар Майбародаў», 1961), апавяданнях (зб-кі «Рысы характару», 1949, «Хата на скрыжаванні», 1951, і інш.). Аўтар раманаў «Пад небам Радзімы» (1950; новы варыянт — «Таварыш аграном», 1961), «Журбіны» (1952; кінафільм «Вялікая сям ’я», 1954) аб трох пакаленнях працоўнай дынастыі, «Браты Ярш'овы» (1958), «ІЗугал падзення» (1967; аднайм. фільм 1970), «Чаго жа ты хочаш?» (1969), кн. публіцыстыкі «Каму аддадзена сэрца» (1970). Тв:. Собр. соч. Т. 1—6. М., Нзбр. пронзв. T. 1— 3. М., 1982.

1973—76;

К 0 Ч У Р Рыгор Парфіравіч (17.11.1908, с. Фяскіўка Менскага р-на Чарнігаўскай вобл., Украіна — 15.12.1994), украінскі паэт, перакладчык, літ.-знавец. Скончыў Кіеўскі ін-т прафес. асветы (1932). Рэпрэсіраваны (1943). Друкаваўся з 1938. Аўтар паэт. зб. «Інцінскі сшытак. Вершы 1945— 1953 гг.» (1989), даследаванняў «Майстры перакладу» (1966), «Дантэ ва ўкраінскай літаратуры» (1971). Перакладаў з англ., італьян., ісп., партуг., польск., чэш., славацкай, харвацкай, бел., рус., літ. і інш. моў. Ііераклаў на ўкр. мову асобныя вершы Я.Купалы, М.Багдановіча, Н.Гілевіча, М.Танка. Адзін з ініцыятараў і арганізатараў выдання «Максім Багдановіч. Лірыка» (Кіеў, 1967). За кн. выбр. перакладаў «Другі водгук» (1991) Дзярж. прэмія Украіны імя Т.Шаўчэнкі 1995. За пераклады 1960— 80-х г. Рэсп. прэмія імя М.Рыльскага 1989. В.А.Чабаненка. К 0ЧЫ Н Мікалай Яўграфавіч (19.5.1901, С.-Пецярбург — 31.12.1944), савецкі механік і матэматык, адзін з заснавальнікаў дынамічнай метэаралогіі. Акад. AH СССР (1939). Скончыў Петраградскі ун-т (1923). Выкладаў y ВНУ Ленінграда і Масквы. У 1933— 34 дырэктар Ін-та тэарэт. метэаралогіі, з

440_________

кочы на

1934 y Матэм. ін-це, з 1939 y Ін-це механікі AH СССР. Навук. працы па гідра- і аэрадынаміцы, матэматыды і тэарэт. механіцы. Літ:. К о ч л н а П.Я. Н.Е.Кочян, 1901— 1944. М., 1979; Н.Е.Кочюі л развтле механнкл. М., 1984. К 0Ч Ы Н А ( П а л у б а р ы н а в а - К о ч ы н а) Пелагея Якаўлеўна (н. 13.5.

1899, г. Астрахань, Расія), расійскі ву-

М.Я.Копын

П.Я.Кочына.

чоны ў галіне гідрадынамікі. Акад. АН СССР (1958, чл.-кар. 1946). Герой Сац. Працы (1969). Скончыла Петраградскі ун-т (1921). 3 1919 y Гал. геафіз. абсерваторыі. 3 1925 y ВНУ Ленінграда, з 1935 y НДІ Рас. АН. Навук. прады па тэорыі фільтрацыі, дынамічнай метэаралогіі, тэорыі прыліваў. Рашыла шэраг задач, звязаных з рухам грунтавых вод і нафты ў сітаватым асяродцзі. Рэдактар першага збору твораў С.В.Кавалеўскай. Дзярж. прэмія СССР 1946. Тв.: Воспомлнаняя. М., 1974; Теорля двлженля грунтовых вод. 2 юд. М., 1977; С.В.Ковалевская, 1850—1891. М., 1981; Карл Вейерштрасс, 1815—1897. М., 1985. Літ:. П.Я.Кочлна. М., 1977. К 0ЧЫ Ш ЧА , вёска ў Ельскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 20 км ад горада і чыг. ст. Ельск, 197 км ад Гомеля. 474 ж., 178 двароў (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, адцз.- сувязі. Брацкія магілы: партызан; сав. воінаў і партызан. КОШ , к о ш ы к, плеценая ёмістасць розных памераў для захоўвання і транс-

Кош

парціроўкі сыпкіх і штучных рэчываў, пераважна харч. прадуктаў. У беларусаў К. рознай формы рабілі з лазы, сасновай, радзей дубовай дранкі, каранёў хваёвых дрэў, ліпавай і бярозавай кары, саломы, рагозу, y цяперашні час і з дроту. К. наз. таксама скрынку ў млыне над жорнамі, y якую засыпалі збожжа для памолу. В.С.Цітоў. К0І1ІАЛЕЎ Васіль Васілевіч (1856, слабада Ровенкі Вобл. Войска Данскога — 19157), бел. ўрач, вучоны ў галіне інфекцыйных хвароб. Д-р медыцыны (1901). Скончыў Харкаўскі ун-т (1880). У 1881— 1901 працаваў y Клімавічах, Рагачове, Магілёве. 3 1904 урачэбны інспеюгар Гродзенскай губ. Працы па даследаванні сан. стану гарадоў Беларусі, барацьбе з дыфтэрыяй, халерай. КОШАЛЕЎ Уладзімір Сяргеевіч (н.

1.6.1947, в. Сасноўка Пружанскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. гісторык-усходазнавёц. Д-р гіст. н. (1988), праф. (1990), чл. Бел. акадэміі адукацыі (1994). Скончыў БДУ (1967), дзе і працуе (з 1989 заг. кафедры новай і найноўшай гісторыі). Даследуе праблемы сусв. гісторыі пераважна новага і найноўшага часу, y т.л. Егіпта і інш. краін Араб. Усходу: праблемы эвалюцыі традыц. грамадства і яго мадэрнізацыі, месца і ролю ісламу ў грамадскім і паліт. жыцці рэгіёна. Навук. рэдактар «Гісторыі Еўропы» (1996), навук. рэдактар і адзін з аўтараў школьнага падручніка «Сусветная гісторыя новага часу» (1998), эксперым. падручніка для школ «Гісторыя старажытнага свету» (1998). Тв.\ Егнпет до Эль-Аламейна: яз лсторлл внутрлполлт. борьбы (1939—1942). Мн., 1977; Епшет: урокл лсторлл: Борьба протлв колонлального господства л контрреволюцлл (1879—1981). Мн., 1984; Егллет от Орабл-пашл до Саада Заглула, 1879—1924. М., 1992. К01НАЛБ Антаніна Уладзіміраўна (н.

20.11.1954, г. Смалявічы Мінскай вобл.), бел. спартсменка (спарт. гімнастыка). Майстар спорту СССР міжнар. класа (1973). Засл. майстар спорту СССР (1990). Засл. трэнер Беларусі (1978). Скончыла Бел. ін-т фіз. культуры (1977). Чэмпіёнка XX Алімп. іульняў (1972, г. Мюнхен, Германія). Чэмпіёнка VI летняй Спартакіяды народаў СССР y камандным першынстве (1975), бронз. прызёр V летняй Спартакіяды народаў СССР y шматбор’і (асабісты залік; 1971). 3 1978 на трэнерскай рабоце. 3 1992 дзярж. трэнер па спарт. гімнастыцы, з 1997 чл. выканкома Нац. алімп. к-та Рэспублікі Беларусь. к б Ш А Л Ь Пётр Агеевіч (н. 20.4.1946, г. Слуцк Мінскай вобл.), расійскі паэт. Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага ў M ac­ ra e (1979). Друкуецца з 1963. Зб-кі паэзіі «Лістота» (1979), «Гарадская зорка» (1981), «Рака Жыццё», «Такі як ёсць» (абодва 1987) прысвечаны Беларусі, узаемаадносінам чалавека і наваксшьнага свету. Аўтар кніг дакумент. прозы «Гісторыя пакаранняў y Расіі. Гісторыя расійскага тэрарызму» (1995), «Гісторыя вышуку ў Расіі» (т. 1— 2, 1996). Пераклаў на рус. мову кнігі выбрамых вер-

шаў Р.Баравіковай «Светнік» (1982) і Цёткі «Выбранае» (1986), пераклаў і склаў анталогіі бел. паэтаў 1920— 30-х г. «Час ветравея» (1987) і бел. дзіцячай л-ры «Чарадзейная крынічка» (1997). На бел. мову асобныя творы К. пераклалі Т.Бондар, С.Законнікаў, У.Някляеў; Я.ЯніШчыц. К 0 Ш К ІН Міхаіл Ільіч (3.12.1898, в. Брынчаці Пераслаўскага р-на Яраслаўскай вобл., Расія — 26.9.1940), савецкі канструктар танкаў. Герой Сац. Працы (1990). Скончыў Ленінградскі політэхн. ін-т (1934). 3 1937 гал. канструкгар танкавага К Б на Харкаўскім з-дзе імя Камінтэрна. Кіраваў работамі па стварэнні сярэдняга танка Т-34, які прыняты на ўзбраенне Чырв. Арміі (1939) і прызнаны лепш ым танкам 2-й сусв. вайны 1939— 45. Дзярж. прэмія СССР 1942. Літ:. Р о т м л с т р о в П.А Время л танкл. М., 1972. С. 49—52. Ю.В.Бажэнаў. к о ш т ж ы ц ц я , кошт тавараў і ласлуг, неабходных чалавеку, сям’і для жыцця. Вызначаецца ў існуючых цэнах. К 0Ш Т А Г0М ЕШ (Costa Gomes) Франсішку да (н. 30.6.1914, г. Шавіш, Партугалія), партугальскі ваен. і дзярж. дзеяч. Маршал (1981). 3 1935 афіцэр. Камавдаваў партуг. калан. войскамі ў Мазамбіку (1968— 69) і Анголе (1970— 72). 3 1972 нач. генштаба ўзбр. сіл Партугаліі. Адзін з лідэраў Руху ўзброеных сіл, які ў крас. 1974 скінуў дыкгатуру М .Каэтану (гл. Партугальская рэвалюцыя 1974). У 1974— 76 прэзідэнт Партугаліі, садзейнічаў дэмакратызацыі партуг. грамадства. К 0Ш У Т (Kossuth) Лаяш (19.9.1802, г. Монак, Венгрыя — 20.3.1894), дэеяч венг. нац.-вызв. руху. Адвакат. Дэп. Дзярж. сходу (1825—27, 1832— 36), выступаў за незалежнасць Венгрыі ад аўстр. манархіі Габсбургаў. У 1837—40 зняволены аўстр. ўладамі за «дзяржаўную здраду». У 1841— 44 выдаваў «Pesti Hirlap» («Пешцкую газету»). Лідэр рэвалюцыі 1848— 49 y Венгрыі (у час яе быў міністрам фінансаў, кіраўніком к-та абароны, вярх. правіцелем краіны). Пасля задушэння рэвалюцыі завочна прыгавораны аўстр. ўладамі да пакарання смерцю (амнісціраваны ў 1867), эмігрыраваў (жн. 1849), жыў пераважна ў г. Турын (Італія, з 1859), дзе і памёр. Заснавадьнік (1859) венг. легіёна ў атрадах Дуч.Гарыбальдзі. Выстулаў за стварэнне федэрацыі дунайскіх краін — Венгрыі, Румыніі і Сербіі (з 1862), супраць пагаднення 1867 пра ўтварэнне Аўстра-Венгрыі. Літ.: Краткая лсторля Венгрлл: С древнейшлх времел до нашлх дней. М., 1991. У.Я.Калаткоў. К 0 Ш Ы К y б a т a н і ц ы, простае батрычнае суквецце з пашыранай галоўнай воссю ў выглядзе канічнай ці сподкападобнай пляцоўкі, на якой шчыльна размешчаны дробныя кветкі. Абкружана шматлістай абгорткай. Характэрна для раслін пераважна сям. складанаквегных, некат. парасонавых і званочкавых.

Такая будова суквецця спрыяе апыленню кветак. Для прадухілення самаапылення выпрацаваліся розныя біял. прыстасаванні (напр., паступодае раскрыццё кветак, розны тэрмін развідця тычынак ці песцікаў і інш.). К 0 Ш Ы Ц Аляксандр Антонавіч (12.9.

1875, с. Рамашкі Міронаўскага р-на Кіеўскай вобл. — 21.9.1944), украінсй харавы дырыжор, муз. фалькларыст, педагог. Скончыў Кіеўскую духоўную акадэмію. Вучыўся ў Муз.-драм. школе М.Лысенкі ў Кіеве. 3 1913 выкладаў y Кіеўскай кансерваторыі. Кіраваў многімі хар. калектывамі. Адзін з заснавальнікаў (1917) Першага нац. хору (з 1919 Укр. рэсп. капэла). 3 1919 за рубяжом. Запісаў і апрацаваў шмат рус., укр., і інш. нар. песень, y т л . бел. «Лугам, лугам зеляненькім», «Там за садамі», «Ой, y садочку цвіла лілея» і інш., якія былі дасланы яму Р.Ш ырмам і ўваходзілі ў рэпертуар Дзярж. акад. харавой капэлы Беларусі. Т.Г. Слабодчыкава. К 0 Ш Ы Ц К І П РЫ ВІЛЁЙ 1374. Выдадзены польскім каралём Людовікам I Анжуйскім (ён жа і венг. кароль) 17 вер. пасля перагавораў з прадстаўнікамі польскай шляхты на з ’ездзе ў г. Кошыцы (Славакія). Шляхта задаволіла дынастычныя прэтэнзіі Людовіка, ён y адказ пашырыў на ўсю шляхту правы і прывілеі, якімі раней карысталіся вышэйшыя свецкія і духоўныя феадалы. К.п. вызваляў шляхту ад усіх павіннасцей, акрамя невял. падатку з зямельных уладанняў і нясення вайск. службы, гарантаваў ёй выключнае права займаць дзярж. пасады. КОШ Ы ЦЫ (Kosice), горад на У Славакіі, каля падножжа Славацкіх Рудных гор. Адм. ц. Усходне-Славацкай вобл 240 тыс. ж. (1995). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Металургічны камбінат, цяжкае машынабудаванне, апрацоўка магнезіту, харч., дрэваапр. прам-сць. Ун-т. Тэатры, y т л . оперны. Музей Усх. Славакіі. Арх. помнікі 14— 18 ст., y т л . гатычны сабор св. Альжбеты 14— 16 ст. Культ. цэнтр венг. і ўкр. насельніцгва. Засн. ў 13 сг. як гандл. пункг на шляху ў Полынчу і Расію. 3 1249 горад, y 1290 вакол яго пабудаваны крапасныя сцены, важны пункт абароны ў войнах з Турцыяй. Росквіт y 14—15 ст. Польскі кароль Людовіх I Венгерскі выдаў тут Кошыцкі прывілей 1374. Да 1-й сусв. вайны і ў 1938—45 y складзе Венгрыі, y 1921—38 і з 1945 — Чэхаславакіі. 3 1992 y складзе Славацкай Рэспублікі. К 0Э Н (Cohen) Стэклі (н. 17.10.1922, Нью-Йорк), амерыкадскі біяхімік. Чл. Нац. AH ЗШ А і Амер. акадэміі навук і мастацтваў. Скончыў Бруклінскі каледж (1943) і Оберлін-каледж y Агайо (1946).

3 1952 y Вашыштонсюм ун-де, з 1959 ва ун-це Вандэрбільда ў г. Нашвіл. Навук. прады па вывучэнні сгрукгур фактараў росту і іх уздзеянні на развіццё клеткі і органаў, эндакрыналогіі. Адкрыў фактар росту эпідэрмісу. Нобелеўская прэмія 1986 (разам з Р.Леві-Мантальчыні).

КРАБЫ

441

40— 15 км. Выш. да 500 м. Вільготныя трапічныя лясы.

KPÀAJIb (гал. kraal, скажонае партуг. curial загон для жывёлы), кольцападобнае паселішча ў некат. народаў Паўд. і Усх. Афрыкі (банту, масаі і інш.), дзе ўнутр. плошча служыць загонам для жывёлы. Звонку К. часта абносядь агароджай. Л.Кошут.

С.Коэн.

К0Ю КУК (Koyukuk), рака ў цэнтр. ч. Аляскі (3I11A), правы прыдок р. Юкан. Вытокі (рэкі Джон, Уайлд. і Сярэдні К.) y rapax Эндыкат. Даўж. ад вытоку р. Сярэдні К. 1000 км, пл. басейна каля 65 тыс. км2. Цячэ лераважна па гарыстай мясцовасці, нізоўі — на забалочанай міжгорнай нізіне. Жыўленне снегавое і дажджавое, летняя паводка. Ледастаў з кастр. да мая. Сярэдні гадавы расход вады каля 500 м3/с. Суднаходная для невял. рачных суднаў. К.Р. [сапр. К а н с т а н ц і н Канс т а н ц і н а в і ч (Раманаў); 22.8.1858, Стрэльна, цяпер y межах г. Петрадварэц Ленінградскай вобл. — 15.6.1915], расійскі вял. князь, паэт, драматург, перакладчык. Унук цара Мікалая I. Ген. ад інфантэрыі (з 1907). Прэзідэнт Пецярбургскай АН (1889). 3 дзяцінства рыхтаваўся да службы на флоце. У 1876 удзельнік баёў супраць тур. флоту на Дунаі. У 1882 спісаны з флоту. Камандаваў ротай лейб-гвардзейскага Ізмайлаўскага палка; камандзір лейб-гвардзейскага Праабражэнскага палка; з 1894 ген.-маёр. 3 1900 гал. начальнік, з 1910 ген.-інспектар ваен.-навуч. устаноў. Друкаваўся з 1882. Пісаў любоўную і пейзажную лірыку, вершы на рэліг. тэмы, стылізаваныя серэнады і баркаролы, салонныя вершы. Аўтар зб-каў: «Вершы К.Р.» (1886), «Новыя вершы К.Р., 1886— 1888» (1889), «Трэці зборнік вердіаў К.Р., 1889— 1899» (1900), «Вершы 1900— 1910» (1911). Цыклы «3 палкавога жыцця» і «Салдацкія санеты» склала салдацкая лірыка (зб. «У страі», 1915). У паэт. творчасці арыентаваўся на «чыстае мастацгва», прытрымліваўся класічных узораў. Шматлікія яго вершы, адметньм прастатой і меладычнасцю, пакладзены на музыку А.Глазуновым, Р.Гліэрам, С.Рахманінавым, П .Чайкоўсйм і інш.; верш «Памёр бядак y бальніцы ваеннай» стаў папулярнай нар. песняй. Эстэтычныя погляды выказаў y артыкулах пра творы, вылучаныя Пецярб. АН на атрыманне ўзнагарод (кн. «Крьггычныя водгуй: Літ.-крытыч. арт. пра рус. паэзію ў 1905— 1913», 1915). Аўтар містэрыі «Цар іудзейскі» (паст. 1914). Пераклаў на рус. мову асобныя творы І.В.Гётэ, Ф.Шылера, У.Ш экспіра і інш. Тв: Сгнхотворення. Т. 1—3. СПб., 1913— 15; Нзбранное. М., 1991; Сгнхотворення. М., 1991. КРА, перашыек на Пд Тайланда, злучае п-аў Малака з асн. ч. Індакітая. Шыр.

КРАБАІІАДОБНАЯ ТУМАННАСЦЬ, галакгычная туманнасць, вынік успышкі ў 1054 звышновай зоркі ў сузор’і Цяльца. Утварылася са знешніх слаёў зоркі, што рассеяліся ў прасторы. Назва туманнасці звязана з яе формай, якая падобна на панцыр краба. Адлегласць да К.т. 7000 св. гадоў; памеры 5+10 св. гадоў. Расшыраецца са скорасцю 1100 км/с. Маса газу, што ўваходзіць y К.т., каля 0,1 масы Сонца; сярэддяя шчыль-

Да арг. Крабападобная туманнасць. насць 5 1 0 ‘18 кг/м 3. У цэнтры К.т. знаходзіцца пульсар, y які ператварылася зорка, што ўслыхнула. К.т. — адзін з нешматлікіх астр. аб’екгаў, ад якіх ідзе эл.-магн. выпрамяненне ва ўсім спектры, ад радыё- да рэнтгенаўскага і гамадыяпазону. Да гэтай пары К.т. губляе ў 100 тыс. разоў болей энергіі за секунду, чым Сонца. КРАБЫ, к а р а т к а х в о с т ы я рак і (Brachyura), атрад (падатрад) дзесяціногіх ракападсбных. Болыд за 4000 відаў. Пашыраны ў морах, прэсных водах і на сушы, пераважна ў тропіхах. Шыр. галавагруднага шчыта (карапакса) 2—60 см. Галава маленькая, y паглыбленні пад краем карапакса. Вочы фасетачныя. 1-я пара хадзільных ног мае клюшні. Брушка кароткае, падагнутае пад сківіцагрудзі. Брушныя канечнасці ў самца (1—2 ііары) эменены ў капулятыўны орган, y самкі (4 пары) служаць для выношвання ікры. Кормяцца пераважна беспазваночнымі. Усе К., акрамя прэснаводных, размнажаюцца ў моры. Развіццё з метамарфозам. Некат. К. могуць мяняць афарбоўку цела. Здолькыя да аўтатаміі і рэгенерацыі канечнасцей. Аб'екты промыслу.

442

кравец

латна, сукна, футра (пераважна аўчын). Вядома з даўніх часоў. 3 16 ст. ў буйных гарадах існавалі кравецкія цэхі (у 1634 Магілёўскі цэх атрымаў каралеўскі прывілей), y маёнтках працавалі прыгонныя рамеснікі-краўцы, якія абшывалі гаспадароў і дворню. У 2-й пал. 19 ст. К. на Беларусі было пашырана ў форме адыходніцтва: краўцы-саматужнікі (звычайна сяляне) y свабодны ад земляробчай працы час (з восені да вясны) хадзілі па вёсках y межах сваёй воласці або павета і працавалі ў хаце заказчыка. Шылі суконныя світы, палатняныя насовы, аўчынныя кажухі і паўкажушкі. У мястэчках і гарадах краўцы стала займаліся К. і шылі на заказ. Часам яны наймалі работнікаў або вучняў. Заказ на лашыў адзення афармляўся з дапамогай спец. драўляных бірак з насечкамі, якія абазначалі колькасць аўчын і знак краўца.

3 развіццём фабрычнага пашыву адзення К. амаль знікла. Н.І.Буракоўская. КРАГУЕВАЦ, горад y Югаславіі, y цэнтр. ч. Рэспублікі Сербія, на р. Лепеніда. У 1815— 82 сталіда Сербіі. Упершыню згадваецца ў 1565. Каля 90 тыс. ж. (1997). Аўтамабіле- і станкабудаванне, радыёэлектронная прам-сць. ВНУ. Музей. КРАДЗЕЖ y крымідальдым п р a в е, тайнае выкрададде чужой маёмасці, адно са злачынстваў супраць уласнасці. Яго кваліфікуючыя лрыкметы: даўтордасць, учыденне К. ла лапярэддяй змове групай асоб або з лранікденнем y жыллё, памяш кадде ці ілш. сховішча, з надясеннем здачнай страты лацярлеламу. Да асабліва кваліфікуючых відаў аддосіцца К., учынены ў буйдых ламерах або аргадізаванай грулай, або асабліва лебяслечдым рэцыдывістам. Караецца лалраўчымі работамі, штрафам або лазбаўленнем волі на лэўдыя тэрміны, a пры абцяжваючых адказнасць акалічнасцях — пазбаўленнем волі да тэрмід ад 7 да 15 гадоў з канфіскацыяй маёмасці. Э.І.Кузшянкова. КРАЁВА (Craiova), горад да Пд Румыдіі, y даліне р. Жыў. Адм. ц. жудзеца Долж. Вядомы з 1475. 303 тыс. ж.

(1992). Вузел чьпудак і аўтадарог. Аэралорт. Прам-сць: маш.-буд. (эл.-тэхн., лакаматыва-, аўтамабіле-, авія- і трактарабудаванне), хім., дрэваалр., тэкст., швейная, лаліграф., харчовая. 2 ВНУ, y т.л. ун-т. Музеі: мастацкі, этнаграфічны. Арх. ломнікі 15— 18 ст.

4 Крабы: 1 — пальмавы злодзей; 2 — пенеус японскі; 3 — гекарсінус; 4 — стэнарынкус.

«КРАВЕЦ», геалагічны ломнік лрыроды на Беларусі, гл. Чортаў камень. КРАВЕЦГВА, бел. традыцыйнае рамяство па пашыве верхняга адзення з па-

КРАЁВА РАДА НАРАД0ВА (КРН, Krajowa Rada Narodowa, Нацыялальлы савет краіны), часовы лрадстаўдічы орган улады ў Полыдчы ў 1944—47. Створады ў доч на 1.1.1944 ла ініцыятыве Польскай рабочай партыі з мэтай лрыняцця на сябе дзярж. улады ў Полыычы ласля ўступлелдя да яе тэр. Сав. Арміі. КРН ле лрызлала легітымнасці лрэзідэнта і ўрада Польскай Рэслублікі ў эміграцыі. У яе праграмдай дэкларацыі абвяшчаліся барацьба з дям.-фаш . акупантамі, стварэдде ў краіне часовага ўрада, ажыццяўледне сац.-экадам. рэформ, саюз з СССР, прынцыпы ства-

рэння Арміі Людовай. У чэрв. 1944 ] прыэналі СССР і Саюз польскіх патрыё таў, пасля ўступлення на тэр. Польшчы сав. войск яе прадстаўнікі сфарміравалі 21.7.1944 Польскі камітэт нацыянальнага вызвалення, ператвораны 31.12.1944 y часовы ўрад Польскай Рэспублікі. 3 жн. 1945 КРН выконвала функцыі часовага парламента, яе працай кіраваў прэзідыум на чале з Б Берутам. У склад КРН уваходзілі прадстаўнікі паліт. партый, прафсаюзаў, грамадскіх арг-цый, ваяводскіх нац. саветаў, арміі, інтэлігенцыі. КРН заключыла дагавор аб дружбе, узаемнай дапамозе пасляваен. сулрацоўліцтве з СССР (21.4.1945), прыняла закон аб нацыяналізадыі буйной і сярэдняй прам-сці, транспарту, банкаў і сродкаў сувязі (3.1.1946) і інш. Пасля абрання Заканад. сейма (4.2.1947) спыніла сваю дзейнасць. КРАЁВАЯ ІІАРТЫЯ ЛІТВЬІ I БЕЛАРУСІ (КПЛіБ), польская паліт. партыя краёвага кірунку пач. 20 ст. 30.6.1907 y Вільні па ініцыятыве Р .Скірмунта і Ч.Янкоўскага адбыўся ўстаноўчы еход, на якім прысутнічалі прадстаўнікі 6 бел.-літ. губерняў. Скірмунт імкнуўся стварыць агульнакраёвую партьпо, якая б мела польскую, літоўскую і беларускую фракцыі. Аднак перавага кансерватыўна настроеных лольскіх землеўладальнікаў не дазволіла ажыццявідь гэты намер, і была створана польская партыя. Яе старшынёй быў абраны Э.Вайніловіч, намеснікам — Я.Талочка. Друкаваны орган — «Glos Polski» («Польскі голас»). Праграма КПЛіБ заклікала да самакіравання краю, роўнасді ўсіх яго этнасаў, увядзення адукацыі на роднай мове, лравядзення агр. лераўгварэнняў без адчужэдня ламешчыцкага землеўладалдя. Яна не выходзіла за межы кансерватыўлага варыядта краёвай ідэалогіі, які' дайб. адлавядаў інтарэсам польскіх землеўладальнікаў. У выніку Скірмунт і лрадстаўнікі Ковелскай губ. адмовіліся ўваходзіць y склад партыі. КПЛіБ не знайшла шырокай падтрымхі ў краі і ў 1908 зышла з лаліт. арэны. А. Ф. Смалянчук. КРАЖ, лінейна выцягнутае ўзгоркавае ўзвышша з мяккімі акруглымі абрысамі грэбедя і вяршыдь. Звычайна гэта рэшткі стараж., моцда разбураных, a затым крыху лрыўзнятых горных хрыбтоў. Адносдыя вышылі К. — дзесяткі, радзей некалькі сотняў метраў, якія ўзвышаюцца над лавакольдымі раўдінамі ў выглядзе грады або горлага ланцуга (налр., Данецкі К.., Цімадскі К.). КрАЗ, марка лазадарожных грузавых аўтамабіляў ВА «АўтаКрАЗ» (г. Крамянчуг, Украіна). Вылускаюцца з 1959. Поўная маса да 26,8 т (аўталоезда да 58,7 т), магутдасць дызельнага рухавіка да 243 кВт. КРАІНАЗНАЎСТВА, геаграфічная дысцыпліна, якая комллексна вывучае мацерыкі, краіны і рэгіёны з мэтай выяўлення на лэўных тэрыторыях агульных заканамернасцей, абумоўленых фіз. і

экаяам. геаграфіяй. Вылучаюць 2 кірункі К.: фіз.-геагр. і эканоміка-геаграфічны. Грунтуецца на звестках геамарфалогіі, геалогіі, кліматалогіі, гідралогіі, геаграфіі расліннага і жывёльнага свету, глеб, насельніцтва, прам-сці, сельскай гаспадаркі, транспарту, паліт., сац.-эканам. геаграфіі і інш. К. ўзнікла з практычных патрэб людзей y звестках пра розныя краіны. Першыя краіназнаўчыя працы стварылі стараж.-кіт. (з 7 ст. да н.э.) і стараж.-грэч. вучоныя (Герадот y 5 ст. да н.э., Страбон y 1 ст. да н.э. — 1 ст. н.э.). Для расійскага К. вял. значэнне мелі працы, складзеныя пад рэд. П П. СямёнаваЦян-Шанскага: «Жывапісная Расія» (т. 1—12, 1881-—1885), y т.л. т. 3 пра Беларусь, напісаны А.К.Кіркорам («Літоўскае Палессе, Беларускае Палессе», 1882); «Расія. Поўнае геаграфічнае апісанне нашай Айчыны» (т. 1—19, 1899—1914), y т.л. т. 9, прысвечаны Беларусі («Верхняе Падняпроўе і Беларусь»). У 1930— 60-я г. вял. ўклад y развіццё К. ў СССР зрабіў М.М.Баранскі, які распрацаваў метадалагічныя асновы, сфармуляваў задачы і даў узорную сгруктуру краіназнаўчых прац На Беларусі да ліку першых краіназнаўчых прад належадь кнігі П.М.Ш пілеўскага «Падарожжа па Палессі і беларускім краі» (1858), A.А. Смоліча «Геаграфія Беларусі» (1919). Краіназнаўчую характарыстыку замежных краін упершыню ў бел. геаграфіі зрабілі М.В.Азбукін («Г'еаграфія Еўропы», 1924) і Смоліч («Геаграфія пазаеўрапейскіх краёў», 1925). Найб. значныя пркцы па бел. К.: «Геаграфія Беларусі» (1965), «Беларусь» (1967) з серыі «Савецкі Саюз», «Рэспублікі Прыбалтыкі. Беларусь. Украіна. Малдова» (1984) з серыі «Краіны і народы». В.П.Якушка. КРАЙ (ад агульнаслав. краяцн — рэзаць), 1) першапачаткова мясцовасць на ўскраіне дзяржавы (адсюль назва), пазней — краіна, вобласць, мясцовасць, вял. геагр. вобласдь. Тэрмін ужываецца таксама ў сэнсе радзіма, родны кут (вывучае краАзнаўства)\ як сідонім назвы ўсёй тэр. (Беларусь — Беларускі К.) або асобных яе частак (Палескі К., азёрны К., партызанскі К.). 2) У Расіі 18 — пач. 20 ст. назва ўскраінных тэр. імперыі, якія складаліся з некалькіх губерняў або абласцей пад агульным кіраўнідтвам. Афіцыйна адносілася да Каўказ<і (Каўказскі K. y 1882— 1905) і Туркестана (Туркестанскі K. y 1886— 1917). У 19 — пач. 20 ст. тэрыторыя, куды

Да арт. КрАЗ Поўнапрывадны седлавы цягач КрАЗ-6443.

ўваходзілі бел. і літ. губерні, называлася Паўн.-Зах. К. 3) У Расіі з 1924 буйная адм.-тэр. адзінка (Алтайскі, Краснадарскі, Краснаярскі, Прыморскі, Стаўрапольскі, Хабараўскі краі). «КРАЙ» («Kraj»), польскі штотыднёвы грамадска-паліт. часопіс. Выдаваўся ў Пецярбургу ў 1882— 1909. Меў дадаткі «Przeglqd literacki» («Літаратурны агляд») i «Dzial artystyczno-literacki» («Літаратурна-мастацкі аддзел»). У 1898— 1902 кожны нумар «K.» меў дадатак — альбомную старонку. Змяшчаў матэрыялы з гісторыі, культуры, навукі, л-ры і мастацгва слав. народаў, y т.л. маст. творы 3 . Ажэшкі, Я.Лучыны, карэспандэнцыі Ф.Багушэвіча з Вільні, артыкулы і допісы А.Ельскага «Пра беларускую гаворку» і «Адам Міцкевіч на Беларусі» (абодва 1885), некралогі В.Дуніну-Марцінкевічу («Беларускі пясняр», 1885), Я.Лучыну (1897), Багушэвічу (1900). У.І.Мархель.

крайск

К РА Й вА нЦ Ы , К р э й в а н ц ы , вёска ў Ашмянскім р-не Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 15 км ад горада і 33 км ад чыг. ст. Ашмяны. 245 км ад Гродна. 282 ж., 99 двароў (1998). Базавая школа, Дом кулўгуры, б-ка, аддз. сувязі. П омнік зямлякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.

КРАЙНЯЯ НЕАБХ0ДНАСЦЬ (юрыд.), становішча, лры якім асоба шляхам учынення грамадска небяспечных дзеялняў прадухіляе дебяспеку, што пагражае інтарэсам дзяржавы, грамадства, грамадзялам або непасрэдяа дадзелай асобе і яе правам. ІІаводле заканадаўства Рэспублікі Беларусь не лічыцца злачынствам і выключае крымін. адказласць пры ўмове, шго небяспека не магла быць прадухілеяа інш. сродкамі, a нанесеная пры К.н. шкода менш значная, чым тая, якая была прадухілена. Аднак шкода, яаяесеная пры К.н., падлягае кампелсацыі асобай, якая яе яаяесла. Прымаючы пад увагу абставілы, пры якіх была яаяесена шкода, суд можа ўскласці абавязак яе кампелсацыі на трэцюю асобу, y інтарэсах якой дзейнічаў той, хто яе нанёс, або вызваліць іх ад кампенсацыі шкоды поўнасцю ці часткова. Э.І.Кузьмянкова.

К РАЙ К0 Аляксей Іванавіч (18.5.1911, в. Раўнаполле Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. — сак. 1943), Герой Сав. Саюза (1943). У Вял. Айч. дайяу на фронце з 1941. Радавы К. вызначыўся пры адбідці шматлікіх атак ляхоты ворага 2—6.3.1943 на Паўд.-Зах. фронце каля чыг. ст. Тараноўка Харкаўскай вобл. (Украіна) y складзе ўзвода пад камандаваннем лейт. П.М.Ш ыроніна. Загінуў y баі. Станцыя перайменавана ў ст. імя 25 герояў-шыронінцаў. КРАЙНА (славен. Kranjska, ням. Кгаіп, лац. Camiola), гістарычная вобл. y зах.

4. Балканскага п-ва (ядро — землі ў басейне р. Сава). Падзяляецца на Верхнюю, Ніжнюю і Унутраную. У старажытнасці была населена гшямёнамі кельтаў і ілірыйцаў, з канца 1 ст. да н.э. частка рым. правінцыі Панонія. У 4— 6 ст. н.э. тут сапернічалі паміж сабой остготы, вестготы, гуны, лангабарды. У 6—7 ст. заселена альпійскімі славянамі (славенцамі), пазней заваявана баварамі, якія ў 970 стварылі тут маркграфства Карнія. У 2-й пал. 10 — пач. 11 ст. Верхняя К. ўваходзіла ў герцагства Вял. Карантанія, Ніжняя — y Славенскае маркграфства. Пазней пад уладай патрыярха Аквілеі, графаў Ціроля, аўстр. лравіцеляў Бабенбергаў, y 1269— 76 чэш. караля Пржэмысла II, з 1335 Габсбургаў (з 1364 К. — герцагства, потым адна з каронных зямель Габсбургаў). У 1763— 1848 па чарзе ўваходзіла ў Грацкую і Люблянскую губ., y 1809— 13 — франц. Ілірыйскія правінцыі. У 19 ст. цэнтр славенскага нац. руху. Пасля распаду Аўстра-Венгрыі (1918) большая ч. К. паводле Рапальскага дагавора 1920 увайшла ў склад Каралеўства сербаў, харватаў і славенцаў (з 1929 Югаславія),

443

меншая (Унутраная) — Італіі. Пасля 2-й сусв. вайны паводде Парыжскага мірнага дагавора 1947 з Італіяй уся тэр. К. ўз’яднана ў складзе Славеніі. КРАЙНЕЎ Уладзімір Усеваладавіч (н.

1.4.1944, г. Краснаярск, Расія), расійскі піяніст, педагог. Нар. арт. Расіі (1984). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1967, класы Г. і С.Нейгаўзаў), з 1987 выкладае ў ёй. 3 1966 саліст Маскоўскай філармоніі. У рэпертуары значнае месца належыць творам сучасных рас. кампазітараў, фп. музыцы Ф.Ш апэна, С.П ракоф’ева. 1-я прэмія на Міжнар. конкурсах піяністаў імя Віяны да Моты (Лісабон, 1964) і імя П.Чайкоўскага (Масква, 1970), 2-я прэмія Міжнар. конкурсу піяністаў (г. Лідс, Вялікабрытанія, 1963). Дзярж. прэмія СССР 1986.

КРАЙНЯЯ П 0Ў Н А Ч , частка тэр. ў Рас. Федэрацыі, размешчаная пераважна ла Пн ад Палярлага круга (66°33' паўн. ш.). Уключае арктычную ледзяяую зону, тулдру, лесатундру і частку тайгі. Харакгарызуецца вельмі суровымі кліматычлымі ўмовамі і адносна слабай заселеяасцю. Карэннае яасельнідтва складаюць т.зв. малыя народы Поўяачы. У адм. адлосінах да раёнаў К.П. адлосяць: Якуцію, Магаданскую, Камчацкую, Мурманскую (за выключэннем г. Кандалакша з прылеглай тэрыторыяй) вобласці, асоблыя раёны і гарады Рэсп. Комі, Архалгельскай, Цюменскай, Іркуцкай і Сахалінскай абласцей, Краснаярскага і Хабараўскага краёў, a таксама астравы Паўл. Ледавітага ак. і яго мораў; астравы Берылгава і Ахоцкага м. Ш эраг мясцовасцей y Бураціі, Томскай, Чыцілскай і Амурскай абласцях, Прыморскім краі, якія знаходзяцца ў суровых кліматычных умовах, прыраўнаваны да раёнаў К.П. КРАЙСК, вёска ў Лагойскім р-не Мінскай вобл., на аўтадарозе Даўгілава— Мал. Нястанавічы. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 57 км ла П лЗ ад г.п. Ла-

444

крайскі

гойск, 97 км ад Мінска, 40 км ад чыг. ст. Вілейха. 412 ж., 132 двары (1998). Паводле пісьмовых крыніц вядомы з 1523, уласнасць дзяцей Ю.Зяновіча, з 1590 — Я.Насілоўскай, Я.Осціка, пазней Пташынскіх, Каменскіх, Тышкевічаў. У 1593 y K 1 вуліца, сядзіба, млын, царква. 3 27.9.1630 мястэчха. 3 пач. 18 ст. тут існаваў манасгыр. Да 1793 K. y Ашмянскім пав. Віленскага ваяв. У 1866 цэнтр воласці, 180 ж , 33 двары, мураваная царква, сінагога, вадзяны млыв. Да 1921 y складзе Вілейскага пав., лотым вёска ў Барысаўскім пав., з 1924 цэнтр сельсавета Плешчаніцкага, з 1962 — Лагойскага р-наў. У Вял. Айч. вайну ў 1944 ням.-фаш. захопніхі часгкова спалілі вёску, загубілі 112 ж. У 1972 — 250 ж., 83 двары. Лясніцтва, смаляны з-д. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Царква. Ю.М.Бохан. КРАЙСКІ (Kreisky) Бруна (22.1.1911, Вена — 29.7.1990), аўстрыйскі паліт. і дзярж. дзеяч, дыпламат. Д-р права.

наў аднайменнага канцэрна (ЗША). Выпускаюцца з 1925. Магутнасць рухавіка да 160 кВт, найб. скорасць да 268 км/гадз.

КРАЙСТЧЭРЧ (Christchurch), горад y Новай Зелавдыі, на Паўднёвым в-ве, паблізу ад узбярэжжа Ціхага ак. Засн. ў 1850. 314 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Порт К. — Літэлтан. Міжнар. аэрапорт. Прам-сць: трансп. машынабудаванне, хім., шарсцяная, харч., y т л . мясахоладабойная, плодакансервавая. Цэнтр буйнога с.-г. раёна. Ун-т. Геафіз. і астр. абсерваторыі. Штогод y К. адбываецца с.-г. кірмаш. КРАЙЧЫ, пасада ў ВКЛ і Польшчы. Да 13 ст. прыдворны, які пасля падрыхтоўкі стала стольнікам наразаў стравы для свайго пана. У ВКЛ вядомы з 15 ст. У Рэчы Паспалітай ВКЛ і Полыдча мелі асобных вялікіх К. У паветах былі пасады. К. земскіх. У 16 ст. К. — ганаровае званне (тытул) без пэўных абавязкаў. КРАЙШчЛнКА, рака ў Лагойскім р-не Мінскай вобл., левы прыток р. Вілія. Даўж. 21 км. Пл. вадазбору 58 км2. Пачынаецца на ПдЗ ад в. Ціхонавічы. Цячэ па паўн. схілах Мінскага ўзв. Каналіэавана на працягу каля 2 км. Н а радэ створана сажалка.

Скончыў Венскі ун-т. Член, з 1959 нам. старшыні, з 1967 старшыня, y 1983— 87 ганаровы старшыня Сацыяліст. партыі Аўстрыі. За ўдзел y с.-д. руху ў 1935— 37 і сак.—жн. 1938 зняволены. У час аншлюсу Аўстрыі (1938— 45) y эміграцыі ў Швецыі. 3 1945 на дыпламат. службе, y т л . сакратар аўстр. пасольства ў Стакгельме (1946— 51), дзярж. сакратар (1953— 59) і міністр замежных спраў Аўстрыі (1959—66). У 19.56— 83 дэп. Нац. савета (парламента). У 1970— 83 федэральны кандлер Аўстрыі. Праводзіў курс на захаванне нейтралітэту краіны, выступаў за вырашэнне Блізкаўсходняга канфлікгу (урад К. ў 1980 першым на Захадзе прызнаў Арганізацыю вызвалення Палесціны) і інш. Аўтар прад «Аспекты дэмакратычнага сацыялізму» (1974), «Час, y які мы жывём» (1978), «Блізкаўсходняя праблема. Прамовы, інтэрв’ю, каментарыі» (1985), «У струмені палітыкі. Вопыт еўрапейца» (1988) і інш.

«КРАЙСЛЕР («Chrysler»), аўтамабільная кампанія ЗША. Засн. ў 1925. Займае 3-е месца (пасля «Джэнерал Мотарс» і «Форд мотар») па выпуску аўтамабіляў і запчастак. Аб’ём продажу 61,4 млрд. дол. (1996).

«КРАЙСЛЕР» («Chrysler»), сям’я легкавых аўтамабіляў, пікапаў малой грузападымальнасці і грузапасажырскіх фурго-

КРАКАВЯК (польск. krakowiak), польскі нар. танец. Узнік y Кракаўскім ваяв. (адсюль назва). Адметны дакладным рьпмам, засн. на хуткім руху восьм ш з частымі сінкопамі (звычайна ў цотных такгах); памер 2/4, тэмп хуткі. Як і паланэз, наз. «вяліхім танцам», меў урачысты харакгар вайск. шэсця. У канцы 18 — пач. 19 ст. спрыяў працэсу ўсталявання самабытнасці польск. прафес. муз. хультуры. 3 пач. 19 ст. папулярны ў Еўропе як бальны танец. У 19 — 1-й пал. 20 ст. адзін з найб. пашыраных на Беларусі нар. танцаў. Выконваўся парамі, часам і тройкамі (хлопец і 2 дзяўчыны) y суправаджэнні прыпевак. У яго аснове хуткі бег па крузе з моцнымі прытупамі папераменна правай і левай нагой на сінкопах (8 такгаў) і вярчэнне на месцы (8 тактаў). Вядомы лакальныя варыянты ў Лунінецкім, Пінскім і інш. р-нах. На вёсцы нярэдка аб’ядноўваецца з полькай. Бытуе і цяпер. Рытмы К. выкарыстоўвалі кампазітары Ф.Ш апэн, К.Шыманоўскі, К.Пендарэцкі (Польшча), М.Глінка, Б А саф ’еў (Расія), Г.Вагнер (Беларусь). Л.К.Алексютовіч, І.Дз.Назіна.

КРАКАДЗІЛЫ (Crocodylia), атрад паўзуноў падкл. архазаўраў. 3 сям. (алігатары: 4 роды, 8 відаў; гавіялы: 1 род, 1 від; сапраўдныя К.: 3 роды, 14 відаў). Пашыраны ў трапічным і субтрапічных паясах, па берагах прэсных вадаёмаў, y балотах. У некат. краінах (Егіпет, Індыя) лічадда свяшчэннымі жывёламі. У Чырв. кнізе МСАП 19 відаў. Даўж. 1,2—7 м. Галава прадаўгаватая, хвост доўгі, сплюшчаны з бакоў. Цела ўхрыга рагавымі шчыткамі. Найб. высокаарганізаваныя паўзуны: маюць 4-камернае сэрца, другаснае касцявое паднябенне, зубы ў асобных ячэйках, мазжачок добра развіты. Кормяцца воднымі беспазваночнымі, рыбай, наземнымі пазваночнымі, іншы раз нападаюць на жывёлу, нават на людзей. Актыўныя ўначы. Размнажаюцца яйцамі (20—100 шт.). Жьшуцьда 100 гадоў. Мяса ядомае, скура адзе на галантарэйныя вырабы. Разводзяць y шэрагу краів. Гл. таксама Кайманы. Э.Р.Самусенка. КРАКАІТ (ад грэч. krokos шафран), мінерал класа храматаў, храмат свінцу, РЬ(СЮ4). Прымесі серабра, цынку. Крышталізуецца ў манакліннай сінганіі. Крышталі пласціністыя; характэрны крышт. друзы. Бывае таксама зярністым. Колер аранжава-чырвоны. Бляск алмазны. Паўпразрысты. Цв. 2,5—3. Шчыльн. 5,9—6,1 г/см 3. Утвараецца ў зоне акіслення гідратэрмальных радовішчаў, якія змяшчаюць сульфіды свінцу і залягаюць сярод ультраасноўных парод. Каштоўны калекцыйны мінерал. КРАКАТАУ (Krakatau), дзеючы вулкан y Зондскім лрал., паміж а-вамі Ява і Суматра, y Інданезіі. Утварыў востраў пл.

10,5 км . Складзены з базальтаў, андэзітаў, рыалпаў. Выш. 813 м, кальдэрадыям. 4— 5,5 км. Вядомы выключна моцным вывяржэннем y жн. 1883, y час якога была разбурана б.ч. конуса вулкана (раней быў выш. каля 2000 м) і выкінута болыд за 18 км3 вулканічнага попелу на вялізную тэрыторыю. Інтэнсіўныя зоры, абумоўленыя змяншэннем празрыстасці атмасферы, назіраліся некалькі гадоў. Апошняе вывяржэнне ў 1972— 73. Запаведнік Кракатаў. КРАКАЎ, К р a к y ў (Krakow), горад на Пд Полыпчы, y верхнім цячэнні р. Вісла. Адм. ц. Малапольскага ваяводства.

745,1 тыс. ж. (1993). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорг Баліцы. Важны эканам., навук. і кулы. цэнтр краіны. Прам-сць: самы вял. ў краіне металургічны камбгнат (Гута імя Т.Сэндзіміра), маш.-буд. (вытв-сць абсталявання для нафтавай, хім., харч. прам-сці, эл.-

тэхн. і радыёэлектронных вырабаў, кабелю), харч. і харчасмакавая (цукр., тытунёвая), хім. (коксахімія, фармацэўтычная, гумавая, вьгтв-сць соды), эл.тэхн., буд. матэрыялаў, цэм., швейная, паліграф., мэблевая, гарбарна-абутковая, парфумерная. 15 ВНУ, y т л . старэйшы ў Польшчы Ягелонскі універсітэт (з 1364), акадэміі горна-металургічная, мед. прыгожых мастацтваў, с.-г., фіз. выхавання, эканам., муз. і інш. Аддзяленне Польскай АН. Ягелонская б-ка. Астр. абсерваторыя Ягелонскага ун-та (з 1792). Тэатры, y т л . Музычны, Стары, імя Ю.Славацкага. Кансерваторыя. Месца правядзення над. і міжнар. фестываляў, маст. выставак і інш. Турыстычны цэнтр. Паводле падання, засн. міфалагічным Кракам на месцы пасялення племя віслян. У 996 эгадваецца араб. падарожнікам Ібрагімам ібнЯхубам. У 10 ст. К. — адзін з гал. эканам., паліт., ваен. і культ. цэнтраў Малапольшчы на гандл. шляху Русь—Чэхія—Зах. Еўрона. 3 канца 10 ст. ў складзе польск. дзяржавы. 3 1000 рэзідэнцыя біскупстаа. Каля 1040 стаў

Крахаў

Фрагмент гарадскіх умацаванняў.

гал. рэзідэнцыяй уладароў Польшчы і сталіцай дзяржавы; важны рэліі . цэнтр са шматлікімі касцёламі, кляштарамі і кафедральнай школай, з багатай б-кай. У 11 сг. ў мясц. капітуле створана самая стараж. польская хроніка. У 1241 зруйнаваны татарамі. Гар. правы з 1257. 3 1320 месца каранацыі польск. каралёў. У вьшіку эканам. і культ. росквпу ў 14— 16 ст. ператварыўся ў буйнсйшы цэнтр інтэлектуальнага жыцця Польшчы. У 1364 засн. Кракаўская акадэмія. Важны цэнтр гандлю, маст. рамёстваў, кнігадрукавання (у 16 ст. існавала 9 друкарняў), архітэктуры, скульптуры, жывапісу. Значэлле К. пачало змяншацца пасля пераносу ў 1596 каралеўскай рэзідэнцыі ў Варшаву і ператварэння яе ў сталіцу дзяржавы (1611). У 1655 захоплены, абрабаваны і зруйнаваны шведамі; y 18 ст. занялаў y выліку набегаў, пажараў, эпідэмій, выплаты кантрыбуцый. Месца абвяшчэлня паўстання 1794. У 1795—1809, 1846—1918 пад уладай аўстр. Габсбургаў. У 1781—85 y К. дзейнічаў першы ў Польшчы прафес. тэатр. У 1809—15 y складзе Варшаўскага герцагства, y 1815—46 сталіла Кракаўскай рэспублікі. Тут адбылося Кракаўскае паўстанне 1846. У 2-й пал. 19 ст. лэнтр культ. і навук. жыцдя (засн. АН, кан-

серваторыя, Акадэмія прыгожых мастацтваў). У 2-ю сусв. вайну цэлтр яям.-фаш. гекералгубернатарства; адзін з буйнейліых y Польшчы цэнтраў Руху Супраціўлення. 19.1.1945 вызвалены Сав. Арміяй. У 1963—78 арцыбіскупам кракаўскім быў К.Вайтыла (цяпер рым. папа Іаан Павел II). У калцы 1970—80-х г. цэнтр шматліхіх дэмалстрацый і забастовах, незалежнага культ. ж ы ц ц я (па-за цэпзурай ставіліся спектаклі, арганізоўваліся выстаўкі, ствараліся лрыватныя выдавецтвы, выходзілі часопісы). Гіст. ядро К. — узгорак Вавель з комгаіексам пабудоў 10— 17 ст. і раён Старога горада з квадратнай y плане плошчай Рынку і рэгулярнай сеткай вуліц. Захаваліся фрагменты гар. умацаванняў (канец 13— 14 ст.) з надбрамнымі вежамі і барбаканам (1498—99). Сярод помнікаў: раманскі касцёл св. Анджэя (каля 1090); гатычныя касцёлы Дзевы Марыі (М арыяцкі касцёл, 1355— 97; y інтэр’еры вітражы канца 14 ст., драўляны алтар, 1477— 89, мастак В.Ствош, размалёўкі Я.Матэйкі, 1889— 91, і інш.) і св. Крыжа (14 — пач. 16

КРАКЕЛЮР_______________445 Вышэйшай с.-г. школы (1963), Ін-та фізікі і матэматыкі (1965, абодва арх. С.Юшчык), гасдініда «Краковія» (1965, арх. Ю .Цэнцкевіч) і інш. У К. помнікі А.Міцкевічу (1898, скулытт. Т.Рыгер), Т.Касцюшку (1921, скулыгг. Л.Марконі), Ю.Дзітлю (1937— 39, скулытт. К.Дунікоўскі). Сярод музеяў: Дзярж. маст. зборы ў Вавелі, Надыянальны, Гістарычны, Маладой Польшчы, Чартарыйскіх; маст. галерэі. Гіст. цэнтр К. ўключаны Ю НЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Іл. гл. таксама да арт. Гандлёвыя рады. Літ:. С а в л ц к а я В.М. Краков. М., 1975. Т.Каліцкі, Н.К.Мазоўка (гісторыя).

KPÀKAÿCKAE ВАЯВ0ДСТВА (Wojewddztwo Krakowskie), былая адм.-тэр. адзінка на Пд Польшчы. 3 1999 тэр. ў складзе Малапольскага ваяводства. КРАКАЎСКАЕ ПАЎСТАННЕ 1846, лаўстанне супраць аўстр. панавання ў Кракаўскай рэспубліцы. Планавалася як частка агульнапольск. паўстання, якое рыхтавалася лольскімі нац.-вызв. арг-цыямі на чале з Польскім дэмакратычным таварыствам. Пачалося 20 лютага. Авалодаўшы Кракавам, паўстанцы 22 лют. сфарміравалі Нац. ўрад, які ў сваім маніфесце заклікаў народ да аіульнага паўстання, скасаваў саслоўныя адрозненні і тытулы, феад. павіннасці, абвясціў аб надзяленні зямлёй сялян, якія прымуць удзел y паўстанні. Пасля разгрому 26 лют. лад Гдовам паўстадцкага атрада А.Сухажэўскага і гібелі 27 лют. фактычнага кіраўніка паўстандя Э.Дэмбоўскага дыктатар К.л. Я.Тысоўскі разам з паўстанцымі атрадамі 3 сак. пакінуў Кракаў і 4 сак. склаў зброю на тэр. Прусіі. Горад захапілі аб’яднаныя войскі Расіі і Аўстрыі.

КРАКАЎСКАЯ РЭСПЎБЛІКА, В о л ь ны незалежны і строга нейтральны горад Кракаў Кракаў. Фрагмелт каралеўскага замка ла Ваз а к р у г а й . Існавала ў 1815—46. велі. Створана паводле раш эння Венскага к'ангрэса 1814— 15. Уключала Кракаў, 3 ст., фрэскі пач. 15 ст.); гандл. рады мястэчкі і 244 вёскі (пл. 1164 км2, нас. «Сукеніды» (1342— 92, часткова перабу96 тыс. чал., 1815). Паводле канстытудаваны ў стылі рэнесансу, 1555— 59, ды і з 1818 на чале К.Р. знаходзіўся арх. Дж.М.Падавана); б. будынак ЯгеПравячы сенат (13 чл., прадстаўнікі лонскага ун-та («Калегіум Майус», 15 мясц. арыстакратыі) на чале з прэзідэнст.); барочныя касцёлы св. Пятра і Паўтам; заканад. ўлада належала адналалатла (1596— 1619, арх. Дж.Трэвана), бернаму Сходу прадстаўнікоў (41 чл., выбінардзінцаў на Страдоме (1670— 80, арх. раліся на аснове маёмаснага і адукац. К.Мерашэўскі), св. Ганны (1689— 1703, цэнзу). Дзейнічалі цывільны кодэкс Наарх. Тыльман Гамерскі) і інш. У 19 — палеона, фрадц. гандл. кодэкс і інід.

1- й пал. 20 ст. вакол кальца бульвараў Была важным цэнтрам польскага неза(т.зв. Планты) узведзены новыя кварталежніцкага руху. У выніку рэпрэсій лы з радыяльна-кальцавой сістэмай вусупраць тайных патрыят. арг-цый пад лід і параднымі грамадскімі пабудовамі аўстр. акупадыяй (1836— 41). Пасля заў духу псеўдарэнесансу (Польская АН, душэння Кракаўскага паўстання 1846 1857—64, арх. Ф.Пакугынскі), эклекгыдалучана да Аўстрыі. кі (Т-р імя Ю.Славацкага, 1889— 93, КРАКАЎСКІ У Н ІВ ЕРСІТбТ, гл. Ягеарх. Я.Завейскі), мадэрну (Стары т-р, лонскі універсітэт.

1904—06, арх. Т.Стрыенскі, Ф.М анчынскі), функцыяналізму (Ягелонская КРАКЕЛІ0Р (франц. craquelure), расб-ка, да 1939, арх. В.Кшыжаноўскі). У 2- й пал. 20 ст. ўзведзены будынкі Дома трэскванне слаёў грунту, фарбы або лаку ў творах жывалісу. Бывае паверхнестудэнтак (1964, арх. В.Брызек і інш.),

446___________________ КРАКЕГ вы ді глыбокі, жорсткі (з вострымі краямі), мяккі, або, плывучы. К. ўзнікаюць ад нераўнамернага высыхання (усадкі) сувязных рэчываў, мех. уздзеянняў (удар, страсенне) і інш.

KPAKÉT (англ. і франц. croquet ад франц. crochet кручок), гульня спарт. тыпу, y якой гульцы ўдарамі драўлянага малатка імкнуцца як мага хугчэй правесці свой шар праз шэраг драцяных варот да калка прадіўніка і вярдуць яіо назад да свайго калка. Вядомы ў Францыі з 17 ст., з 19 ст. лашыраны ў многіх краінах пераважла для аддачынку і забавы. Гуляюць на роўнай земляной або ладстрыжанай травяной пляцоўцы ламерам 24— 90 х 13,5— 45 м. Для гульді патрэбны 8 драўляных шароў дыям.

8,28 см, 2 калкі, 10 варот (прыблізна 25 х 25 см) і малаткі з ручкай да 1 м. У канцы 19 ст. склалася разнавіддасць К. — рокі (гульня на глінянай пляцоўцы 18 х 9 м з уманціраванымі ў грунт варотамі, стойкі якіх на 2,54 см шырэйшыя за дыяметр шара). У 1904 рокі ўключаны ў лраграму Алімл. гульняў. Ад К. ўзнік більярд. КРАКЛЕ (франц. craquelé), сетка тонкіх трэшчыл на лаліванай паверхні керамічных вырабаў, якая ствараецца дзеля дэкар. эфекту. Ддя гэтага выкарыстоўваюць неадпаведнасць каэфіцыентаў расшырэння чарапка і лалівы пры аблальванні. Існуюць розныя віды K., y т.л. «кракадзілава скура». КРАК0СМ ІЯ, м а н т б р э ц ы я (Сгоcosmia), род кветкавых раслін сям. касачовых. 7 відаў. Пашыраны ў Паўд. Афрыцы. На Беларусі інтрадукаваны садовы гібрыд К. звычайная (С. crocosmiiflora) y Цэдтр. бат. садзе Нац.

AH. Mae шмат сартоў (напр., Везувій, Ледзі Аксфорд). Шматгадовыя травяністыя расліны выш.

60—100 см. Сцябло прамое, разгалінаванае. Лісце мечападобнае, y густых пучках. Кветкі аранжава-чырванаватыя, дыяметрам 3—5 см y верхавінкавым мяцёлчатым сухвецці. Плод — каробачка. Дэкар. расліны.

KPÂKCI (Сіахі) Беціна (Бенедзета; н.

24.2.1934, г. Мілан, Італія), італьянскі паліт. і дзярж. дзеяч, гісторык. Чл. Італьянскай сацыялістычнай партыі (ІСП; з 1952), яе Ц К (з 1957) і кіраўніцтва (з 1965), ген. (лаліт.) сакратар ІСП (з 1976). Прыхільнік ідэй рэфармісцкага сацыялізму. Чл. муніцылальнага савета Мілана (1960— 70). Дэл. ларламента (з 1968). Старшыня Савета Міністраў Італіі ў 1983— 87. Прыдягваўся ла справе аб карулцыі, y 1993 адышоў ад паліт. дзейнасці. Аўтар працы «Садыялізм ад Сант’яга да Прагі» (1976) і інш. гіст. твораў. КРАЛЕВІЧ (Kxaljevic) Міраслаў (14.12.

1885, Госліч, Харватыя — 16.4.1913), харвацкі жывапісец і графік; адзін з заснавальнікаў харвацкай школы жывалісу 20 ст. Вучыўся ў AM y Мюнхене (1907— 11), акадэміі Гранд-Ш ам’ер y

Парыжы (1911). Зазнаў уплывы Т.Курбэ і Э.Манэ. У абагульненай свабоднай манеры рабіў лартрэты, пейзажы, нацюрморты, адімалістычдыя сцэны, якія выздачаюцда стрыманасцю колеравай гамы, рысамі схаванага эмацыядальнага напружання і драматызму. Сярод твораў: «Аўтапартрэт з сабакам» (1910), «Аўталартрэт з люлькай», «Бодвіван», «ЛюксембургСкі сад» (усе 1912) і інш. КРАЛЬ (Кгаі’) Ядка (24.4.1822, г. Лілтаўскі-Мікулаш, Славакія — 23.5.1876), славацкі лаэт-рамантык. Па адукацыі юрыст. Удзельнік нац.-вызв. руху 1840-х г. Прыхільнік ідэі яддання слав. народаў. Аўтар антыфеад. («Выпадкі з Яношыкам», 1843— 44), філас.-лірычнага («Драма свету», 1844— 45) цыклаў вершаў, рамант. паэмы «Сын стэпу» (1846— 47), шэрагу балад, дум, пераймадняў дар. лесель. Паэзія К. адметдая выкарыстаннем рамадт. гіпербалы, алегорыі, сімвалаў. Болыдасць яго твораў алублікавана ў 20 ст. Тв:. Рус. пер. — Моя песня. М., 1957; У кн.: Словацкая поэзня XIX—XX вв. М., 1964.

A. .V'Вострыкава. КРАМ (Cram) Дональд Джэймс, гл. Крэм Д.Дж. КРАМА, ламяшканне, будынак ці яго частка, лрызначаныя для гандлю. У Беларусі вядома з часу вылучэння рамёстваў y самаст. галіну гасп. дзейдасці. У гарадах 10— 12 ст. К. існавалі ў рамесніцкіх ласадах. У 15— 16 ст. вакол дзярж. і лрыватнаўласнідкіх таргоў фарміраваліся гандлёва-рамесяіцкія ласелішчы з вял. колькасцю К. Паводле арх.шіаніровачнай і функцыянальнай будовы вылучалася некалькі тыпаў К.: невял. будынак з гандл. ламяшканнем і каморай; 1- ці 2-лавярховы будынак, які спалучаў уласна К., жыллё рамесніка-гандляра і яго майстэрню; ламяшканне ў комплексе гандлёвых радоў на ллошчы горада ці мястэчка. Адметнасцямі К. з ’яўляліся ганак з адкрытай галерэяй, аканіцы, падвойныя дзверы з жал. заваламі для заліраддя дзвярэй, маляваныя шыльды на шчыце-франтоне. К., змыкаючыся дахамі, галерэямі, утваралі шчыльную забудову вуліцы ці шюшчы. У гарадах, якія мелі магдэбургскае лрава, нярэдка былі аб’яднаны з будынкам ратушы. У наш час К. наз. невял. гаддл. ламяшканне. А.І.Лакотка.

КРАМАРФЎ CK1 Леў Міхайлавіч (27.7.

1896, г. Харкаў, Украіна — 24.3.1976), балетмайстар і ледагог. Па адукацыі ўрач. Танц. мастаіггву вучыўся ў балерыны Ю.Сядовай. 3 1930 балетмайстар Бел. студыі олеры і балета, да 1937 y Дзярж. т-ры олеры і балета БССР. У 1933 з групай запрошаных ім артыстаў БДТ-1, давучэнцаў харэагр. класа Бел. муз. тэхдікума і танцораў-аматараў паставіў балет «Чырволы мак» Р.Гліэра, які даў лачатак балетнаму рэпертуару т-ра оперы і балета Беларусі. Сярод інш. дастановак: балет «Канёк-Гарбунок» Ц.Пуні, танцы ў одерах «Кармэн» Ж .Бізэ, «Князь Ігар» АБарадзіна, «Пікавая дама» П.Чайкоўскага і інш. Іірацаваў y т-рах оперы і балета Алма-Аты і Фрунзе, y мімічным ансамблі Вял. т-ра ў Маскве. Б.С.Смольскі.

KPAMATÔPCK, горад на Украіне, y Дадецкай вобл. Узнік y 2-й пал. 19 ст. 194 тыс. ж. (1997). Чыг. вузел. Цэнтр цяжкага машыдабудавання і стадкабудавандя; чорная металургія, коксахім. з-д; вытв-сць лракатнага абсталявання, кандыцыянераў, эмалей, буд. матэрыялаў і ідш.; лёгкая і харч. лрам-сць. Індустр. ін-т. 2 музеі. КРАМБЕ, тое, што катран. КРАМЕР (Cramer) Габрыэль (31.7.1704, г. Жэнева, Ш вейцарыя — 4.1.1752), швейцарскі матэматык. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1749). 3 1724 y Жэнеўскай кальвінісцкай акадэміі (з 1734 праф.). Навук. лрацы да геаметрыі і тэорыі імавернасцей. Устанавіў і апублікаваў (1750) правіла рашэння сістэмы лінейдых ураўдедняў з літарнымі каэфіцыедтамі (правіла К.), заклаў асновы тэорыі дэтэрмінантаў (вызначнікаў).

KPÂMEP (Cramer) Іаган Баптыст (24.2.

1771, г. Мангейм, Германія — 16.4.

1858), дямецкі камлазітар, піяніст. By, чыўся ў М.Клеменці (фп.), К.Ф.Абеля

КРАМАНЬЁНЕЦ, д е а а н т р а л , чалавек сучаснага тыпу (Homo sapiens), які з ’явіўся на Зямлі 50— 40 тыс. г. назад. Назва ад грота Кро-М адьён (Францыя), дзе ў 1868 франц. археолаг Э.Лартэ знайшоў 5 чалавечых шкілетаў разам з крамянёвымі прыладамі працы арыньякскага тылу. Асн. рысы К.: драмы высокі лоб, высокае скляпенне і вял. ёмістасць чэрапа, шырокі твар, малая адлегласць паміж вачамі і высокі рост. 3 самага ранняга перыяду свайго існавання К. па марфалагічдым тыпе ладзяляліся на некалькі расавых варыянтаў. Ад сучасных людзей К. адрозніваюцца толькі болыд масіўным шкілетам. Л.І.Цягака.

Выява краманьёнца Рэканструкцыя МакГрэгара па чэрапе з грота Кро-Маньён, Францыя.

(кампазідыя). Жыў пераважна ў Лоддане. 3 1788 выступаў як піяніст y краінах Еўропы. Адзін з заснавальнікаў Лонданскага філарманічнага т-ва (1813), выд-ва «Крамер і К°» (1824, разам з Р.Адысанам і Т.Білам). Яго выканальніцкая манера паўплывала на фарміраванне фп. стылю пач. 19 ст. Аўтар 9 канцэртаў для фп. з аркестрам, камерна-інстр. ансамбляў; фп. п’ес, y т л . больш за 100 санат, эцюдаў, якія маюць пед. каштоўнасць («Вялікая практычная фартэпіянная школа», 1815).

KPÂMEP, К р э й м е р (Kramer) Стэнлі (н. 29.9.1913, Нью-Йорк), амерыканскі кінарэжысёр і прадзюсер. Скончыў Нью-Йоркскі ун-т (1933). Стваральнік вострасюжэтных фільмаў актуальнай тэматыкі: «Не схіліўшыя галавы» (1958, y пракаце «Скаваныя адным ланцугом»), «На апошнім беразе» (1959), «Пажнеш буру» (1960), «Нюрнбергскі працэс» (1961), «Г'эты шалёны, шалёны, шалёны, шалёны свет» (1963), «Карабель дурняў» (1965), «Благаславі звяроў і дзяцей» (1971), «Гірынцын «Даміно» (1977), «1 спатыкаецца той, хто бяжыць...» (1979) і інш. Фільмы К. адпавядаюдь традыц. драматургічным і жанравым схемам, для іх харакгэ'рна яснасць думкі, выказанай з максімальнай публідыст. даступнасцю.

KPÀMEP (Kramer) Тэадор (1.1.1897, Корнайбург, Аўстрыя — 3.4.1958), аўстрыйскі паэт. Удзельнік 1-й сусв. вайны. Вучыўся ў Венскім ун-це. 3 1937 на нелегальным становішчы, y 1939— 57 y Англіі. Друкаваўся з канца 1920-х г. 36кі вершаў «На дне» (1928), «Каляндар» (1930), «3 гармонікам» (1936), «У ш ынку» (1946) сац.-крытычнай праблематыкі, y іх адлюстравана гаротнае жыццё абяздоленых, батракоў, беспрацоўных, бадзяг. Аўгар зб-каў вершаў антываен. («Мы ляжалі на Валыні ў балоце», 1931) і антыфаш. («Высланы з Аўстрыі», 1943; «Вена 1938. Зялёныя Кадры», 1946) накіраванасці. У зб-ках «Хвала роспачы», «Аб чорным віне» (абодва 1956) рэаліст. змест песенных мелодый афарбаваны матывамі смутку і адчаю. Асобныя вершы К. пераклаў на бел. мову В.Сёмуха. Тв.\ Бел. пер. — y юі : Прыйдзі, стваральны дух: 3 ням., аўстр., польск., латыш. лірыкі. Мн., 1986; Рус. пер. — y кн.: Золотое сеченне: Австрнйская поэзня XIX—XX вв. в рус. переводах. М., 1988. У.Л.Сакалоўскі. КРАМЕР Фёдар Аляксандравіч, бел. архітэктар канца 18 — пач. 19 ст.; прадстаўнік класіцызму. М інскі губ. архітэктар. Асн. работы: перабудовы Мінскай ратушы, базыльянскага манастыра пад дваранскае вучылішча (1799), езуідкай школы пад дом губернатара, езуіцкага калегіума пад адм. будынак, дом віцэгубернатара (усе 1800), будынак губ. паштовай канторы (каля 1807) — усе ў Мінску; адм. будынак y Пінску; перабудова езуіцкага манастыра пад адм. будынак y Бабруйску (абедзве 1800) і інш.

KPAMKÔ Аляксандр Яўгенавіч (н.

24.12.1961, г. Стоўбцы Мінскай вобл.),

бел. музыкант, выканаўца на нар. інструментах. Засл. арт. Беларусі (1998). Скончыў Мінскі ін-т культуры (1984), з 1990 выкладае ў Бел. ун-це культуры. 3 1986 саліст Дзярж. акад. нар. аркестра Беларусі імя І.Жыновіча. Па яго інідыятыве ў аркестр упершыню ўведзены нар. інструменты акарына, дуда, жалейка, саломка, чаротка (выконвае на гх сола ў аркестры, y т.л. ў складзе квартэта жалеек). Аўтар твораў для аркестра нар. інструментаў («Перагукі-перазвоны», «На вечарынцы», «Кругавыя танцы», «Жалеечны вяночак», «Звіняць цымбалы і гармонік»), апрацовак бел. нар. песень («Чырвоная калінанька», «Ах ты, зорка мая», «Ой, там, на таргу» і інш.; уваходзяць y рэпертуар Дзярж. нар. аркестра), інструментовак цыкла песень С.Манюшкі на словы Я.Чачота. Л.А. Сівалобчык.

KPAMKÔ Яўген Ігнатавіч (н. 17.9.1920, в. Беражна Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1950). Працаваў рэдактарам раённых газ. на Міншчыне і Гродзеншчыне, y Літ. музеі Я.Купалы, y 1951— 70 y Сав. Арміі. Друкуецца з 1950. Аўтар зб-каў апавяданняў, казак і інш. для дзяцей «Звяры таксама плачуць» (1985), «Разам з дзядулем» (1997), дакумент. аповесці «Ахрад «Камсамольскі» (1987), кн. «Нёманскія замалёўкі» (1989). Напісаў успаміны пра У.С.Караткевіча, пра дзейнасць партызан y Вял. Айч. вайну на Беларусі (зб-кі «У прынёманскіх лясах», 1975; «За іф ай родны», 1978; абодва ў сааўт.). КРАМЛЁЎ Яўген Паўлавіч (н.

6.12.1938, в. Тулага Урэнскага р-на Ніжагародскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. н. (1982), праф. (1993). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1962). 3 1985 y Гродзенскім с.-г. ін-це, з 1990 y Гродзенскім ун-де (з 1996 заг. кафедры). Навук. працы па экалагічнай таксікалогіі, вывучэнні стану біяцэнозаў зах. рэгіёна Беларусі, стварэнні пралангаваных гарманальных прэпаратаў для лячэння і прафілактыкі эндакрынапатый і стымуляцыі функцыі размнажэння ў жывёл. Тв.\ Профнлактпка мннеральной н внгамннной недостаточностн y жнвотных. Калннлнград, 1986 (разам з У.І.Панасіным; Л.АКалінічэнка); Комшексная программа непрерывного экологаческого образовання н восіштання детей дошкольного н школьного возраста. Гродно, 1996 (у сааўг.). К РА М С К 0Й Іван Мікалаевіч (8.6.1837, г. Астрагожск Варонежскай вобл., Расія — 5.4.1887), расійскі жывапісец і ідэйны кіраўнік дэмакр. руху ў рус. мастацгве 1860— 80-х г. Вучыўся ў Пецярбургскай AM (1857— 63). Выкладаў y Рысавальнай діколе Т-ва заахвочвання мастакоў (1863— 68). Ініцыятар «бунту чатырнаццаці», завершанага выхадам з AM яе выпускнікоў, якія стварылі Арцель мастакоў. Адзін са стваральнікаў і ідэолагаў Т-ва перасоўных маст. выставак (гл. Перасоўнікі). Лідэр рэаліст. кірунку ў рус. жывапісе 2-й пал. 19 ст. Працаваў пераважна ў жанры лартрэта.

КРАМЯНЁВАЯ____________ 447 Стварыў галерэю вобразаў прадстаўнікоў дэмакр. інтэлігенцыі Расіі: Л.Талстой, І.Ш ышкін (абодва 1873), П.Траццякоў (1876), М.Някрасаў (1877), М.Салтыкоў-Ш чадрын (1879), С.ІІ.Боткін (1880) і інш., шэраг твораў на мяжы партрэта і тэматычнай карціны: «Някрасаў y перыяд «Апошніх песень» (1877—78), «Невядомая» (1883), «Несуцешнае гора» (1884). Пранікнёнае назіранне нар. тыпажу, пераасэнсаванне рэлгг. тэматыкі ў маральна-філас. плане, ідэю гераічнага самаахвяравання ўвасобіў y творах «Палясоўшчык» (1874), «Міна Майсееў» (1882), «Селянін з аброццю» (1883), «Хрыстос y пустыні» (1872). У Нац. маст. музеі Беларусі знаходзяцца яго творы «Жаночы партрэт» (1870-я г.), «Дзеці ў лесе» (1887). Л і т Г о л ь д ш т е й н С.Н. НН.Крамской. М., 1965; П о р у д о м н н с к н й В.М. НН.Крамской. М., 1974; К у р о ч к н н а Т.Н. Н.Н.Крамской. М., 1980. В.Я.Буйвал.

І.Крамской. Партрэт М.АНякрасава. 1877. КРАМУШАЎКА, рака ў Навагрудскім р-не Гродзенскай вобл., левы прыток р. Нёман. Даўж. 21 км. Пл. вадазбору 101 км2. Пачынаецца каля в. Крываногава. Цячэ па паўн. схілах Навагрудскага ўзв., y ніжнім цячэнні па Нёманскай нізіне. Злева ўпадае р. Налібаўка. КРАМЯНЁВАЯ ЗБРО Я , ручная гладкаствольная або наразная агнястрэльная зброя (ружжо, пісталет) з крамянёвым (калясцовым або ўдарна-крамянёвым) замком. Узнікла ў 16 ст. Прынцып яе дзеяння заключаўся ў тым, што запальванне зарада адбывалася пры дапамозе іскраў, што высякаліся крэменем пры трэнні стальнога кольца (калясцовы замок, ужываўся да канца 16 ст.) ці

448

КРАМЯНІЦА

ў момант яго ўдару аб крэсіўную плас-

дінку (ударна-крамянёвы замок, што выцесніў калясцовы). К.з. была на ўзбраенні многіх армій свету, y т л . ў ВКЛ. Найб. пашыраныя яе ўзоры ва Усх. Еўропе мелі калібр 17,5— 21,5 мм, масу 4,0— 5,6 кг, далёкасць стральбы ад 140 да 800 м, скарастрэльнасць 1 стрэл за 1— 1,5 мін (гладкаствольныя) i 1 стрэл за 5 мін (наразныя, з тугім загонам кулі). У сярэдзіне 19 ст. ўсюды заменена ўдарнай зброяй — вінтоўкай з ударным замком (з выкарыстаннем капсуля). К РА М Я Ш Ц А . вёска ў Зэльвенскім р-не Гродзенскай вобл., на скрыжаванні аўтадарог на Зэльву, Ваўкавыск, Масты. Цэнтр сельсавета. За 12 км на ГІнЗ ад г.п, Зэльва, 92 км ад Гродна, 4 км ад чыг. ст. Лябяды. 158 ж., 75 двароў (1998). Сярэдняя школа, б-ка, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік архітэктуры — КрамяніцаДольнаўскі Георгіеўскі касцёл.

дахам. Перад касцёлам стаяў мураваны корпус Крамяніцкага кляштара канонікаў латэранскіх. А.К.Лявонава, А.А.Ярашэвіч. К Р А М Я Н ІЦ К І

КЛЯШ 'ГАР

K AH Ô H 1-

КАЎ ЛАТЭРАНСКІХ Існаваў y 1617— 1832 y в. Крамяніца Зэльвенскага р-на. Засн. вілебскім кашталянам М.Всшьскім і яго жонкай Барбарай. Кляштар валодаў фальваркам Вольгаўшчыда з в. Марцінавічы (50 валок зямлі), 15 маргамі сенажаці і полем вакол клядггара (1,5 валокі). Сын Вольскага Казімір, дваранін каралеўскі, працягваў будаўніцтва і даў кляштару в. Кватары. Пры кляштары існавалі шпігаль, Ружанцавае брацтва, б-ка (у 1783 мела 1055'кніг). Пасля скасавання кляштара касцёл застаўся парафіяльным (гл. Крамяніца-Дольнаўскі Георгіеўскі касцёл), жылыя будыдкі разабраны ў 1940-я г. А А.Ярашэвіч.

КРАМЯНШД-ДблЬНАЎСКІ ГЕ0РГ1ЕЎСКІ КАСЦЁЛ, К р а м я н і ц к і Георгіеўскі к а с ц ё л , помнік архітэктуры 17 ст. Пабудаваны ў 1617 y в. Крамяніца-Дольная (цяпер в. Крамяніца) Зэльвенскага р-на Гродзенскай вобл. віцебскім кашталянам М.Вольскім y стылі рэнесансу. У канцы 18 ст. прыбудаваны бабінец y стылі класіцызму. Мураваны аднанефавы прамавугольны ў плане асн. аб’ём і алтарная апсіда з паўкруглым завярш эннем накрьггы дахамі з агульным вільчыкам (першапачаткова дах над нефам быў значна вышэйшы). Сцены ўмацаваны верт. контрфорсамі і прарэзаны аконнымі праёмамі з паўцыркульдымі завяршэннямі ў глыбокіх парталах. ГаЛ. фасад завершаны ступеньчатым франтонам, аздоблены плоскімі арачнымі нішамі і пілястрамі. У інтэр’еры скульпт. мармуровае надмагілле фундатараў касдёла ў стылі рэнесансу і разны алтар 1-й лал. 17 ст. У нішы 2 гарэльефныя фігуры Вольскіх (Мікалая ў рыцарскім адзенні, яго жонкі Барбары ў манаскім уборы) адна супраць адной на каленях y малітоўных позах. Арх. аблямоўка (калоны з лростым адтаблементам, валюты над бакавымі нішамі, картуш з гербамі) арганічна слалучаецца з гшастычнымі матывамі і падкрэслівае строгую ўраўнаважанасць кампазіцыі. Каля касцёла званіца 2-й пал. 18 ст. з барочным

Крамяніца-Дольнаўскі Георгіеўскі касцёл.

Надмагілле Вольскіх y Краняніца-Дольнаўскім

Гсоргіеўскім касцёле.

Да арт. Крамянёвая зброя. Крамянёвыя ружжы: 1 — з кольцава-крамянёвым замком; 2 — з крамянёвым ударным замком; 3 — расійскае пяхотаае ўзору

1826.

КРАМЯНЧЎГ, горад на Украіне, раёнкы цэнтр y Палтаўскай вобл., на р Дняпро. Засн. ў 1571. 243 тыс. ж. (1997) Чыг. вузел. Рачны порт. Прам-сць: машынабуд. і металаапр. (велікагрузньа аўтамабілі «АўтаКрАЗ», вагоны, сталеліцейная і інш. металургічная ярадукцыя), нафтаперапр., буд. матэрыялаў, лёгкая, харч., медпрэпаратаў; вытв-сц( маст. вырабаў. ГЭС. Музеі: гіст.-краязнаўчы, пед., мемарьыльны А.С.Макаранкі. КРАМЯНЧЎГСКАЕ ВАДАСХ0ВІШЧА На р. Дняпро, y Палтаўскай, Кіраваградскай і Чаркаскай абласцях Украіны. Утворана плацінай аднайм. ГЭС. Залоўнена ў 1959—61. Пл. 2252 км2, аб’ём 13,5 км3, даўж. 185 км, дайб. шыр. 30 км. Сезоннае рэгуляванне сцёку, ваганні ўзроўню да 5,25 м. Выкарыстоўваедца для арашэндя, водазабеспячэння] рэкрэацыі. Суднаходства. На К.в. лорт Чаркасы.

КРАМЯНЧУІСКАЯ

МАГНІТНАЯ

АНАМАЛІЯ, на Украіле, y ІІалтаўскай вобл., на левым беразе р. Дняпро. Пл.

100 км2. Выяўлена ў 1928. Уяўляе сабой паласу дакембрыйскіх метамарфічных парод крыварожскай серыі (шыр. 0,2— 3,5 км, даўж. 45 км), найб. багатыя руды прымеркаваны да саксаганскай світы (магутнасць 1200— 1300 м). У паўд. частцы К.м.а. разведаныя запасы жалезістых кварцытаў з колькасцю жалеза 32% — 4,5 млрд. т і багатш жал. руд з колькасцю жалеза 58,2% — 220 млн. т. Жал. руды магяетытавыя і куміягтаяітамагаетытавыя. Прамысл. эксплуатацыя з 1970. Здабыча адкрытым спосабам. Цэлтр здабычы — г. Камсамольск. КРАН (галанд. kraan), 1) запорны клапан, y рухомай дэталі якога ёсдь адтуліна для прапускання патоку вадкасці або газу. Бываюць прахадныя (з прамалінейным рухам патоку), вуглавыя (з адхіленнем ш току на 90°) і троххадовыя

боты ў Вітэнбергу канчаткова склаўся супярэчлівы творчы стыль K., y якім адлюстравалася складанасць элохі. Гуманіст. ідэалы рэнесансавага мастацтва ўвасоблены ў «Алтары св. Кацярыны» (1506), «Княжацкім алтары» (1510), карцінах «Мадонна з дзіцем лад яблыляй» (пасля 1525), «Кардылал Альбрэхт Бралдэлбургскі перад Укрыжаваллем» (каля 1520— 25) і ілш. Сяброўства з М .Лютэрам абумовіла з’яўлелле ў творчасці К. работ, што адлюстравалі ідэі Рэфармадыі і стварылі першыя ўзоры дратэсталдкай ікалаграфіі (гравюра «Пропаведзь Іаала Хрысціцеля», 1516, і ілш.). У лекат. творах алт. і біблейскай тэматыкі бачлы ўллывы італьял. і лідэрл. мастадтва: «Велера і Амур» (1509), «Німфа адпачывае каля крыліцы» (1518), «Суд Парыса» (1529), «Юдзіф з галавой Алаферла» (каля 1530), «Велера» (1532), «Адам і Ева» (1533) і ілш. Творчасць К. паўплывала ла развіццё бьгт. жалру («Палявалпе ла алеяяў»,

к р а н г э __________________ 4 4 9 (1509), «Апосталы» (каля 1515), ілюстрацыі да малітоўліка імператара Максіміляла (1515) і ілш. Іл. гл. таксама ў арт. Германія. Л і т Н е м н л о в АН. Л.Кранах Сгаршнй: [Альбом]. М., 1973. В.Я.Буйвал. КРАН-БЭЛЬКА (галанд. kranbalk), разлавідласць пад’ёмлага крала маставога тыпу, y якога таль з эл. або ручлым прыводам рухаецца па пралётлай ездавой бэльцы, абсталяваяай калцавымі хадавымі цялежкамі. Цялежкі перамяшчаюцца па рэйках, укладзеяых па падкралавых бэльках, якія абапіраюцца ла калолы ці падвешваюцца да кроквеллых ферм. К.-б. бываюць адла- (пралёт да 15 м) або шматпралётлыя (да 100 м). Грузападымальяасць да 5 т. Разяавідласць К.-б. — к а т а б э л ь к а для падымалля і апускалля якараў ла судяах І.ІЛеановіч.

Прахадны кран з нрамалінейным рухам вадкасці.

(з адвольным злучэннем трох трубаправодаў). К. наз. таксама трубаправодны вентыль. 2) Прыстасаванне, з дапамогай якога кіруюць пнеўматычнымі тармазамі поезда. Устанаўліваецца ў кабіне машыніста (у вагонах ёсдь стоп-К.). 3) Агульная назва машын для ладымання і пераносу грузаў да адлегласць вылету стралы або кансолі (гл. Пад ’ёмны кран). КРАНАХ (Cranach) Лукас С т a р э й ш ы (1472, г. Кролах, Гермалія — 16.10.1553), лямецкі жывапісец і графік эпохі Адраджэння. Вучыўся, магчыма, y бацькі. У 1505— 50 працаваў пераважла ў Вітэлбергу пры двары курфюрстаў Саксояскіх. Рэяесаясавы я маст. прылцыпы спалучаў з элемелтамі гатычлай традыцыі. Ралляя творчасць развівалася ў 2 кірулках: адламу былі ўласцівы трагізм і жыццёвасць вобразаў, дыламізм і асіметрыя кампазіцый (партрэт Галлы Куспіяіяя, 1502— 03, і іяш.), лалружанасць і экспрэсіўяасць каларыту («Г'алгофа», каля 1500; «Укрыжаваяяе», 1503); другі вызлачаўся ідылічласцю і паэт. успрыяяццем прыроды, якая ў яго карціяах лабыла раўлапраўласць з асл. сюжэтам («Адпачылак ла шляху ў Егіпет», 1504). Апошлі кірулак паслужыў y вял. ступеяі асловай сталаўлелля Д унайскай школы жывадісу. У дерыяд ра15. Зак. 404.

Л.Кранах. Святы Георг стаіць з двума анёла-

мі. 1506.

1529; «Прадажлае кахалле», 1532; «Фаятая маладосці», 1546). Майстар партрэта (партрэты герцага Гелрыха Набожлага Саксояскага, 1514; М.Лютэра як юлкера Іорга, 1522; І.Ш ойрыяга, 1529; аўтапартрэт, 1550, і іяш.). Графічлым творам уласцівы выразласць, папружаяасць дггрыха: «Святы Георг стаіць з двума аяёламі» (1506), серыі «Страсці»

Кран-бэлька:

1 — тэльфер; 2 — кнопачны пульт; 3 — ферма; 4 — канцавая бэлька.

Л.Кранах Партрэт Ганны Куспініян. 1502— 03.

КРАНГЭ (Creanga) Іол (1.3.1837, Хумулешты, Румылія — 31.12.1889), румыяскі і малд. пісьмеллік. Сколчыў духоў-

4 5 0 __________________ к р а н д о ную семінарыю ў Ясах (1858), пед. курсы (1865). Настаўнічаў. Быў дыяканам (у 1872 пазбаўлены царк. сану). Друкаваўся з 1875. Аўтар дыкла казак і апавяданняў (1875—77), адметных глыбока рэалістычным адлюстраваннем сац. кантрастаў і супярэчнасцей тагачаснага грамадства, яркімі нар. вобразамі. Найб. значны твор — аўтабіягр. аповесць «Успаміны дзяцінства» (1880— 83) пра малд. вёску сярэдзіны 19 ст., духоўны свет селяніна, яго мары і спадзяванні. На бел. мову асобныя творы К. пераклаў У.Казбярук. Тв.: Рус. пер. — Сказкп; Воспомннання детства; Рассказы. Кшішнев, 1971.

КРАНД0 Мікалай Паўлавіч (3.3.1904, чыг. ст. Талька Пухавідкага р-на Мідскай вобл. — 29.6.1989), генерал-лейтэнант (1960). Скончыў Ваенна-гасп. акадэмію (1939). У Чырв. Арміі з 1926. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайну на Зах., Паўд.-Зах., 3-м Прыбалт. і 1-м Далёкаўсх. франтах: нач. аддзялендя, групы і аддзела штаба Улраўлення тылу Зах. фронту, нач. штаба Упраўлення тылу арміі, фронту і нач. тылу фронгу. Да 1969 y Сав. Арміі. КРАНЕЦ (Kranjec) Мішка (15.9.1908, Веліка-Плана, Сербія — 7.6.1983), славенскі пісьменнік. Правадз. чл. Славенскай AH і мастацтваў (1953). Друкаваўся з 1930. Аповесцям і раманам («Парабкі», 1932; «Прадмесце», 1933; «Вось жыцця», 1935; «Залессе абуджаецца», 1936; «Да апошніх межаў», 1940; і ідш.) уласціва глыбіня сац.-псіхал. аналізу. Барацьба народаў Югаславіі супраць ням.-фаш. акупантаў — асн. тэма зб. апавяд. «Нацюрморты і лейзажы» (1945), тэтралогіі «За светлымі даляглядамі» (1960—63). Аўтар трылогіі «Аловесці аб уладзе» (1950— 56), раманаў-успамінаў «Маладосць на балоце» (1962), «Радня мне расказвала» (1975). На бел. мову апавяданне «Дзеці, чые вы?» дераклала Г.Шаранговіч. Тв:. Рус. пер. — Я нх любнл. М., 1965. Г.П.Тварановіч. КРАНІЦЫ Н Пётр Кузьміч (? — 15.7.1770), рускі мараплавец, даследчык Алеуцкіх а-воў. Капітан 1-га рангу. У 1764—69 узначаліў экспедыцыю, якая ў 1768 выйшла з вусця р. Камчатка, даследавала а-вы Умнак, Уналашка, Унімак, зах. ч. ўзбярэжжа п-ва Аляска. У 1769 экспедыцыя вярнулася на Камчатку. На аснове матэрыялаў экспедыцыі ў 1777 складзена карта Алеуцкіх а-воў. Яго імем названы праліў паміж а-вамі Анекатан і Харымкатан (Курыльскія а-вы), вулкан і мыс на в-ве Анекатан і а-вы ў групе Лісіных (Алеуцкія а-вы).

КРАНІЯГРАФІЯ (ад грэч. kranion 43pan + ...графія), метад рэнтгеналагічнага даследавання чэрапа ў розных драекцыях. Пры К. робяць аглядныя (бакавыя, пярэдне-заднія, заднія, аксіяльныя, паўаксіяльныя) і прыцэльныя (для ўдакладнення стану асобных участкаў

чэрана — насавых, скулавых касцей, соскападобных адросткаў, сківіцы і інш.) здымкі, выяўляюць інтрацэрэбральныя кальцынаты пры таксаплазмозе, цыстыцэркозе, абвапнаванні ў лухлінах галаўнога мозга. Л.Л.Аўдзей. КРАН1ЯЛ0Г1Я (ад грэч. kranion чэрап + ...логія), раздзел анатоміі чалавека і жывёл, які вывучае індывідуальныя і групавыя варыяцыі памераў, формы чэрапа і яго асобных частак. У антрапалагічных даследаваннях матэрыялы К. выкарыстоўваюць пры вывучэнні этапаў фіз. эвалюцыі, шляхоў фарміравання расавых тыпаў чалавека, высвятлення этнагенезу розных плямён і народаў. Краніялагічнымі даследаваннямі займаюцца краніяметрыя (метады вымярэдняў), краніяскапія (апісанне асаблівасцей і дэталей будовы чэрапа), краніяграфія (атрымадне замалёвак формы чэрапа ў розных праекцыях з дапамогай спец. прылад). Антраполагі рэканструююць твар па чэрапе паводле методыкі М.М.Герасімава. Краніялагічдае вывучэнне стараж. ўсх.-слав. насельніцтва пачаў А.П .Багданаў, працягвалі В.В.Бунак, І.Ф.Дэбец, В .П .Аляксееў і інш. У Беларусі калекцыі краніялагічных матэрыялаў са стараж. пахаванняў пачалі стварадца ў 2-й пал. 19 ст. Частка іх захоўваецда ў НДІ і Музеі адтрадалогіі пры Маскоўскім ун-це (160 чарапоў), y Віленскім (67 экз.) і Кракаўскім (81 экз.) ун-тах. М атэрыялы з раскопак КМ .Ляўданскага і ІЛ.Сербава ў 1920-я г. стварылі дершую крадіялагічную калекцыю АН БССР (100 экз. здішчана ў Вял. Айч. вайду, адноўлена ў ласляваен. гады, y калекцыі болыд за 300 экз.). Крадіялаг. даследавадді ў сувязі з пытаддямі этнагенезу беларусаў правоЯзяць судрацоўдікі ІМ ЭФ Над. АН Беларусі І.І.Салівод, А.І.Кушнір, І.У.Чаквін. А.І.Кушнір, І.І.Салівон.

KPÂHKA (Cranko) Джод (15.8.1927, г. Рустэдбург, Гіаўд.-Афр. Рэспубліка — 26.6.1973), англійскі артыст балета, балетмайстар. Вучыўся ў балетдай школе Кейптаўнскага уд-та (1942— 46), y 1946 y школе трупы «Сэдлерс-Уэлс бале» (з 1957 Каралеўскі балет Вялікабрытадіі), з 1946 саліст гэтай труды. Творчасць К.-тадцоўшчыка вылучалася ўмеллем харэагр. сродкамі дерадаць змест, раскрыць характары персанажаў. 3 1961 узначальваў Штутгарцкі балет. Сярод ластадовак: y Каралеўскім балеце — «Дама і блазал» на муз. Дж.Вердзі (1954), «Прынц пагад» на муз. Б.Брьгтэда (1957); y Штутгарцкім балеце — «Анегін» да муз. П.Чайкоўскага (1965), «Утаймаванде свавольдіцы» на муз. К.Х.Ш тольцэ (па матывах Д.Скарлаці; 1969), «Паэма экстазу» да муз. А.Скрабіна (1970), «Кармэн» да муз. Ж.Бізэ (1971), «Ідіцыялы Р.Б.М. Э > ла муз. І.Брамса (1972), «Сляды» да муз. Г.Малера (1973). КРАН 0ЦКА Е BÔ3EPA, y Расіі, на У л-ва Камчатка, на 3 ад Краноцкай C on­ ici. Размешчада ў кальдэры вулкада на выш. 372 м. Пл. каля 245 км , глыб. да

128 м. Уваходзіць y склад Краноцкт запаведніка. КРАНОЦКАЯ CÔIIKA, дзеючы вулкан да У Камчаткі, y межах Краноцкага запаведніка. Выш. 3528 м. Размешчаны на беразе Крадоцкага воз., даддруджанага вылітымі з вулкада лавамі. Складзены з аддэзітаў і базальтаў. Належыць да тыпу стратавулкаяаў. Правільды рабрысты конус увядчады ледавіковай шапкай. Кратэр задоўдеды экструзіўным коркам. На схілах — фумаролы. Вывярж эдді ў 1922— 23. КРАНЙЦКІ ЗАЛІЎ, заліў Ціхага ак. каля ўсх. берага п-ва Камчатка, паміж п-вамі Шыпунскім і Краноцкім. Даўж.

68,5 км, шыр. каля ўвахода 231 км, глыб. да 1500 м. Берагі нізінныя, месцамі абрывістыя. Прылівы мяшаныя (да 2 м). Зімой замярзае. КРАНОЦКІ ЗАІІАВЕДНІК, y Расіі, на У п-ва Камчатка. Засн. ў 1934 y мэтах аховы камчацкага собаля. 3 1985 біясферны задаведдік. Пл. больш за 1 млн. га. Рэльеф дерасечады. Патухлыя і дзеючыя (Крадоцкая Содка 3528 м) вулкады, леддікі (Цюшэўскі 8 км), тэрмальныя азёры, гейзеры, вадаспады, гордыя туддры, альпійскія лугі. Лясы з камеддай бярозы, y падлеску кедравы і альховы сланік, рабіна, бружмель. У фауде камчацкі собаль, гарнастай, выдра, рысь, ліс, сдежды барад, даўн. аледь, мядзведзь, расамаха і інш. На ўзбярэжжы нерда, цюледь, лежбішчы сівучаў. У ардітафауде глушэц, курапаткі, лебедзі, качкі, кулікі, белаплечы арлад і ілш. К Р А Н Ш Н ^П Ы , птушкі, гл. Кулоны. К Р А Н Ш ІА І. горад y Ленілградскай вобл. Расіі, да в-ве Котлід, y Фінскім заліве. 45,5 тыс. ж. (1996). Порт. Суднарамодт. Праддрыемствы лёгкай і харч. прам-сці. Ваедда-марскі музей і кабінет-музей А.С.Падова. Арх. помнікі: Італьянскі палац (1720— 24), дом Мініха (1721— 24), ансамблі Адміралцейства (1784—97), Марскі сабор (1903— 13) і ілш. Помнікі: Пятру I (1841), П.К.Пахтусаву (1886), Ф.Ф.Белідсгаўзену (1870), С.В.Макараву (1913) і інш. Засн. Пятром I 'і і м о й 1703—04 як марская крэпасць Краншлот для абароны зах. падыходаў да Пецярбурга. Гар. буд-ва з 1709—10. Сучасная назва з 1723. 3 1820-х г. гал. бача Балт. флоту ВМФ Расіі. Месца паўстанвяў гарнізона ў 1905 і 1906, Кранштацкага паўстання 1921, баёў y Вял. Айч. вайну. Літ.: Р о з а д е е в Б.А, С о м в н а РА, К л е і ц е в а Л.С. Кронштадг: Архвт. очерк. Л., 1977; П е т р о в Г.Ф. Кронштадг. Очерк нсторнн города. 2 нзд. Л., 1985; Р а з д о л г н н А.А, С к о р я к о в Ю.А Кронштадгская крепость. Л., 1988. КРАНШТАЦКАЕ ПАЎСТАННЕ 1921, адтыбальшавіцкае ўзбр. выстудленне гарнізона Кранштата і экідажаў некаторых караблёў Балт. флоту (усяго 27 тыс. салдат і матросаў, 2 лінейдыя і інш. караблі) 1— 18.3.1921. Выклікана дезадавальделнем рабочых і сялян, з якіх лаходзіла асд. маса даўстанцаў, палітыкай «ваеннага камунізму». 28 лют.

на агульных сходах каманд лінкораў «Севастопаль» і «ГІетрапаўлаўск» i 1 сак. на агульнагар. мітынгу прыняты рэзалюцыі з патрабаваннямі: свабодххых (з тайным галасаваннем) перавыбараў Саветаў; свабоды дзейнасці садыяліст. партый, прафсаюзаў і сял. аб’ядііашшў; свабоды эканам. дзейнасці сяляхх і саматужнікаў; вызвалення паліт. зняволеных; ліквідацыі манаполіі камуніст. партыі на падіт. прагіаганду і інш. Праходзіла пад лозунгамі: «Уся ўлада Саветам, a не камуністам», «Саветы без камуністаў». 2 сак. створаны беспарт. «Часовы рэв. к-т» на чале з С.Петрычэнкам, арыштаваны камісар флоту М.М.Кузьмін і каля 450 бальшавікоў. 3 сак. створаны штаб абароны з ліку ваен. спецыялістаў (б. афіцэраў). 2 сак. Савет працы і абароны Сав. Расіі абвясціў Петраград на асадным становішчы.

5 сак. для барацьбы з паўстаннем адноўлена 7-я армія на чале з М.М.Тухачэўскім, непасрэдна ліквідацыяй паўстання кіраваў Л.Д.Троцкі. 8 сак. паўстанцы адбілі першую спробу штурму Кранштата. Да 16 сак. колькасць 7-й арміі даведзена да 45 тыс. чал. Пасля двухдзённай артыл. падрыхтоўкі ў ноч на 17 сак. 2 штурмавыя групы па лёдзе Фінскага заліва атакавалі Кранштат ад Араніенбаўма і Сестрарэцка. Раніцай 17 сак. яны ўварваліся ў горад і пасля ўпартых вулічных баёў 18 сак. ліквідавалі паўстанне. Паўстанцы страцілі болып за 1 тыс. чал. забітымі і 2 тыс. параненымі, непасрэдна ў баі захоплена каля 2,5 тыс. налоннымі (з іх многія пазней расстраляны); каля 8 тыс. чал., y т.л. кіраўнікі, адышлі ў Фінляндыю. Страты штурмуючых схслалі 527 чал. забітымі і 3285 параненымі. К.п. паўішывала на змену эхсанам. курсу балыхіавікоў і абвяшчэнне н о в а й э к а н а м і ч н а й п а л і т ы к і на 10-м з ’ездзе партыі (сак. 1921, яго дэлегаты ўдзельнічалі ў ліквідацыі паўстання). Літ.: Кроншадг, 1921: [Сб. док.] М., 1997. КРАН ІІП 'бЙ Н (ххям. Kragstein) y a р х і т э к т у р ы , выступ y сцяне, часта прафіляваны (з дэкар. завітхсамі або

Кранштэйнм.

іххш. ўпрыгожаннямі), які падтрымлівае карнізы, балконы і інш. У бел. архітэктуры нашыраны з 18 ст. Драўляныя К. ствараліся паступовым ххавелічэннем выпуску астатку знізу ўверх або ў выглядзе трохвугольнхлх к а н с о л е й . Мураваныя К. звычайна маюць прафілёўку, аздабляюцца ляпнымі дэталямі. Металічныя К. — ажурнае лідцё з расл. арнаМеххтыкай і маст. коўхсай — характэрны для стылю мадэрн. Раздавіднасць К. — м адульён.

КРАГІАНІК, y беларусаў назва пірага ці піражка з крапанхсай — начынкай з тварагу, надсмажаных грыбоў, хсапусты, мяса, рыбы, цыбулі. Найб. пашыраны на Пн Беларусі. КРАІІАСНЬІЯ ЗЬУДАВАННІ, гл. ў арт.

КРАПІВА

451

падобны. Маладыя п ар аст ядомыя (маюць вітаміны В2, С, К, правітамін А). 3 лісця атрымліпаюць фарбу, якую выкарыстоўваюць y фармацэўгычнай і харч. прам-сці. Са сцёблаў вырабляюць вяроўкі і грубую тканіну. Лек. і кармавыя расліны.

«КРАПІВА», бел. сатырычны часопіс. Выйшаў 1 нумар y кастр. 1912 на 8 старонхсах y Вільні на бел. мове. Рэдактар З.Бядуля. Змяшчаў сатыр. творы разнастайнай тэматыю. Сярод іх гумарэсхсі, фельетоны, анекдоты, афарыстычныя выразы і інш., звязаныя з дадзеямі тагачаснага грамадсхса-паліт. жыцця, з ’явамі побыту. Л і т А л е к с а н д р о в і ч С.Х. Пуцявіны роднага слова. Мн., 1971. С. 235. У.М.Конан.

А б а р о н ч ы я з б у д а в а н н і.

КРАПЕЖ НЫ Я ДЭТАЛІ, дэталі для нерухомага змацавання элементаў канструхохый і машын. Да К.д. адносяцца в ін т ы , заюіёпхсі (гл. З а к л ё п а ч н а е з л у ч э н н е ), балты, гайкі, шдількі, шрубы, шпонкі і інш., a таксама дапаможныя дэталі — шайбы, шплінты. КРАПІВА (Urtica), род хсветкавых раслін сям. іфапіўных. Каля 50 відаў. Пашыраны ва ўмераным і трапічным паясах абодвух паўшар’яў. На Беларусі 4 віды, найчасцей трапляюцда К. двухдомная (U. dioica) і жыгучка (U. urens) на вільготмых мясцінах, як пустазелле хха агародах, палях, y садах. Адна- і шматгадовыя травяцістыя расліны выш. 15— 100 (150) см з паўзучым галінастым карэнішчам. Лісце супраціўнае, зубчастае або з глыбокімі лопасцямі, звычайна ўхрытае, як і сцёблы, жыгучымі валаскамі (падоўжаныя клетю з кроххай верхавінкай, запоўненыя едкай вадкасцкз). Кветха дробныя, аднапо'лыя, з ііростым зялёным хсалякветніхсам, y коласападобных галінастых суквеццях. Плод арэшка-

КРАПІВА (сапр. А т р а х о в і ч ) Кандрат Кандратавіч (5.3.1896, в. Нізок Уздзенсхсага р-на Мінскай вобл. — 7.1.1991), бел. драматург, паэт, празаік, мовазнавец, грамадсхсі дзеяч. Нар. пісьменнік Беларусі (1956). Акад. АН Беларусі (1950, чл.-хсар. 1940), д-р філал. н.

(1953). Герой Сац. Працы (1975). Засл. дз. навухсі Беларусі (1978). Скончыў БДУ (1930). У 1913 y Мінсхсу экстэрнам здаў эхсзамены на званне нар. настаўніка, y 1914— 15 працаваў y Мніхдансхсім земсхсім нар. вучылішчы Мінсхсага пав. Удзельнік 1-й сусв. вайны. У 1920— 23 y Чырв. Арміі. У 1932— 36 заг. аддзела час. «Полымя рэвалюцыі». Удзельнічаў y лаходзе ў Зах. Беларусь (1939) і сав.фінл. вайне (1939— 40). У Вял. Айч. вайну працаваў y франтавых газетах «Красноармейская дравда» і «За Савецкую Беларусь» (1941—42), рэдагаваў сатыр. газету-плакат «Раздавім фашысцкую хадзшу» (1943— 45). 3 1945 рэдактар час. «Вожык». 3 1947 заг. сектара Ін-та мовы, л-ры і мастадтва АН Беларусі. У 1956— 82 віцэ-прэзідэнт АН Беларусі, y 1982— 89 y Ін-це мовазнаўства імя Я.Коласа АН Беларусі. Літ. дзейнасць пачаў y 1922. Супрацоўнічаў з газ. «Савецкая Беларусь», друкаваўся ў газ. «Беларуская вёска», часопісах «Чырвоны сейбіт», «Маладдяк», «Узвышша», «Полымя рэвалюцыі» і інш. Гіершыя творы пераважна гумарыстычнага і сатыр. плана (зб-кі «Асцё» і «Крапіва», 1925). У іх высмейваў старыя ларадкі і звычаі, выступаў гарачым прапагандыстам новага ўюіаду жыцця, пісаў на модную ў 1920-я г. антырэліг., a таксама міжнар. тэмы. 3 сярэдзіны 1920-х г. асабліва плённа працаваў y жанры байкі, стварыў y бел. л-ры непераўзыдзеныя яе ўзоры: «Дзед і Баба», «Дыпламаваны баран», «Сава, Асёл ды Сонца», «Ганарысты парсюк», «Махальнік Іваноў» і інш. Сярод сатыр. вершаваных зб-каў «Байкі» (1927), «Пра нашых шкодніхсаў, папоў ды ўгодніхсаў», «Ухабы на дарозе» (абодва 1930). Значны ўюхад К. ў развхццё сатхлр. іумарыстычнай паэмы («Шкірута», 1928; «Хвядос -— Чырвоны нос», 1931). На высохсім маст. узроўні яго сатыр.-гумарыстычныя апавяданні (зб-кі «Алавяданні», 1926; «Жывыя праявы», 1930). У сац,-

452

КРАПІВЕНКА

быт. рамане «Мядзведзічы» (няскончаны, кн. 1-я, 1932) паказаў жыццё вёскі напярэдадні калектывізацыі. Паэт. і празаічныя творы К. насычаны дасціпным, часам грубаватым нар. гумарам, э’едлівай іроніяй, сарказмам. 3 1933 найб. ўвагу аддаваў драматургіі. П ’есы К. ўзнімалі актуальпыя пытанні часу, шматпланава адлюстроўвалі тагачасную рэчаіснасць. Падзеі л ’есы «Каней друж-

А.Міцкевіча і інш. Значны ўклад зрабіў y бел. мовазнаўства (Дзярж. прэмія СССР 1971 за комплекс работ па лінгвагеаграфіі). Імем К. названы Ін-т мастацгвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Над. АН Беларусі. Тв.: 36. твораў. Т. 1—5. Мн., 1974—76; 36. твораў: У 6 т. T. 1—2. Мн., 1997. Літ:. С е м я н о в і ч А. Кандрат Крапіва. Мн., 1956; К а з е к а Я. Кандрат Крапіва: Крытыка-біягр. нарыс. Мн., 1965; Б у г а ё ў Дз. Зброяй сатыры, зброяй праўды. Мн., 1971; Л a ў ш y к С. Кандрат Крапіва і беларуская драматургія. Мн., 1986; С а б а л е ў с к і A Кандрат Крапію: Нарыс жыцця і творчасці. Мн., 1989; Кандрат Крапіва: Бібліягр. давед. Мн., 1963. А.В.Сабалеўскі.

КРАПІВЕНКА, К р a п і ў н а, рака ў Аршанскім р-не Віцебскай вобл., левы прыток р. Дняпро. Даўж. 23 км. Пл. вадазбору 156 км2. Пачынаецца на ўсх. ускраіне в. Сідараўка. Рэчышча каналізавана на працягу каля 8 км. На рацэ ў сярэднім цячэнні створана вадасх. Крапівенка. КРАПІВЕНКА, вадасховішча ў АршанК.Крапіва.

П.А.Крапоткін.

бы» (паст. БДТ-1, 1934) адбываюцца ў складаны перыяд калектывізацыі, драмы «Партызаны» (паст. БДТ-1, 1937) — y грамадз. вайну. У драмах «Проба агнём» (1943), «3 народам» (абедзве паст. Бел. т-рам імя Я.Коласа, 1948), «Людзі і д’яблы» (паст. т-рамі імя Я.Купалы і імя Я.Коласа, 1958) гераізм, самаахвярнасць людзей y Вял. Айч. вайну, глыбокі аналіз сац. і маральных вытокаў здрадніцтва. Пра пасляваен. жыццё вёскі распавядалася ў камсдыі «Пяюць жаваранкі» (паст. т-рамі імя Я.Купалы і імя Я.Коласа, 1950; Дзярж. прэмія СССР 1951; аднайм. фільм па сцэнарыі аўтара 1953), праблемы жыхароў горада — y п’есе «Зацікаўленая асоба» (паст. т-рам імя Я.Купалы, 1953). Маральна-этычныя праблемы, выкрыццё праяў бездухоўнасці ў п’есе «На вастрыі» (паст. т-рам імя Я.Коласа пад назвай «Блытаныя сцежкі», 1983). Вяршыні драматург. творчасці К. — вострыя, надзённыя камедыі «Хто смяецца апошнім» (паст. БДТ-1, 1939: Дзярж. прэмія СССР 1941; аднайм. фільм па сцэнарыі аўтара 1954), «Мілы чалавек» (паст. т-рам імя Я.Купалы, 1945), «Брама неўміручасці» (паст. т-рам імя Я.Купалы, 1974; Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Купалы 1974), якія скіраваны супраць такіх негатыўных рыс чалавечага характару, як нахабства, кар’ерызм, абывацельшчына, невуцтва, бюракратызм. Драматургія К. адыграла вял. ролю ў развіцці бел. тэатр. мастацтва. Яго п’есы ішлі на сдэнах многіх т-раў С СС Р і за мяжой. Працаваў y галіне публіцыстыкі і літ. крытыкі. Аўтар прац па бел. лексікаграфіі, рэдактар «Руска-беларускага слоўніка» (т. 1— 2, 2-е выд. 1982), «Беларуска-рускага слоўніка» (т. 1— 2, 2-е выд. 1988— 89), «Дыялекгалагічнага атласа беларускай мовы» (1963) і інш. Пераклаў асобныя творы У.Ш экспіра, І.Крылова, ААстроўскага, Т.Ш аўчэнкі,

скім р-не Віцебскай вобл., каля вёсак Барадуліна і Браздзечына. Створана на р. Крапівенка ў 1986. Пл. 1,08 км2, даўж. 5,5 км, найб. шыр. 300 м, найб. глыб. 12,5 м, аб’ём вады 3,3 млн. м3. Ваганні ўзроўню вады на працягу года да 8 м. Выкарыстоўваецца'для арашэння зямель і рыбагадоўлі. КРАПІНА, лячорная стаянка эпохі ніжняга палеаліту ў басейне р. Сава (Харватыя). Адкрыта і даследавана ў 1899— 1905. Знойдзена шмат касцей чалавека неандэртальскага тыпу, крамянёвыя і яшмавыя прылады працы мусцьерскіх абрысаў, рэдггкі агнішча, косці пячорнага мядзведзя, насарога, першабытнага быка. Частка чалавечых касцей расколата і абпалена. Некат. даследчыкі бачаць y гэтым прыкметы канібалізму.

на скуры (іншы раз на слізістай гартані) і моцным свербам. Абумоўлена апёкамі крапівой і інш. раслінамі, укусамі насякомых, дзеяннем тэмпературных, хім., харч., фіз. (холад, сонца і інш.), мех., нерв., эндакрынных, мікробных факзараў, павышанай адчувальнасцю да медыкаментаў, стомленасцю, страўнікавакішачнымі інтаксікацыямі, гліснымі інвазіямі, хваробамі крыві, парушэннямі абмену рэчываў і інш. Працякае востра (пухіры ўзнікаюць раптоўна, знікаюць праз мінуты ці гадзіны) і хранічна (высыпка або яе рэцыдывы цягнуцца тыдні ці месяцы), іншы раз з дрыжыкамі, ліхаманкай, недамаганнем, павышанай т-рай цела. Лячэнне тэрапеўтычнае. М .З.Я гоўдзік.

КРАІІІЎНІЦА ГІГАНЦКАЯ, тое, дпо Квінке ацёк.

КРАПІЎНІЦА МІЛГАНА, тое,

КРАПГЎНІЦКІ Марка Лукіч (22.5.1840, с. Крапіўніцкае Новаўкраінскага р-на Кіраваградскай вобл., Украіна — 21.4.1910), украінскі драматург, акцёр, рэжысёр; адзін з заснавальнікаў укр. прафес. т-ра. Скончыў Бобрынецкае пав. вучылішча (1856). Выступаў як акцёр-аматар, з 1871 акцёр-лрафесіянал, валодаў вялікім акцёрскім тэмпераментам, вобразнай выразнасцю. Арганізатар першай прафес. укр. тэатр. трупы (1882, разам з М.Старыцкім), якая выступала ў гарадах Рас. імперыі, y т.л. ў Мінску (1890, 1892, 1893, 1899), Гомелі, Бабруйску (1894). Аўтар больш як 40 драм. твораў. Сярод іх: драмы «Дай сэрцу волю, завядзе ў няволю» (1863), «Памірыліся» (1869), «Пакуль сонца ўзыдзе, pa­ ca вочы выесць» (1882), «Алеся» (1891), вадэвілі «Пашыліся ў дурні» (1875) і «Па рэвізіі» (1882), y якіх адлюстраваў побыт, норавы парэформеннай укр.

КРАГІІНЁЦ (Polygala), род кветкавых раслін сям. крапінцовых. Каля 500 відаў. Пашыраны ва ўмераным, субтрапічным і трапічным паясах. На Беларусі 4 віды, найчасцей трапляюцца К. звычайны (Р. vulgaris, нар. назвы зязюльчыны ручнікі, надсаднік), гаркаваты (Р. ашагеііа), чубаты (Р. comosa, нар. назвы вераднік, малыя козлікі, шчэпа) на лугах, сярод хмызнякоў, уздоўж дарог. Шматгадовыя травяністыя расліны, кусты 1 паўкуспл выш. 5—30 см. Сцёблы голыя, слаба галінастыя Лісце дробнае, чаргаванае. Кветкі ў разнастайных суквеццях (гронка, колас, мяцёлка). Плод — каробачка. Лек. раслі-

ны.

КРАІІІЎНА. вёска ў Аршанскім р-не Віцебскай вобл., на р. Крапівенка. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 11 км на У ад горада і 14 км ад чыг. ст. Орша, 91 км ад Віцебска. 782 ж., 271 двор (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Прачысценская царква (2-я пал. 19 ст.). Каля вёскі адбылася Аршанская бітва 1514. КРАПІЎНІЦА, рэакцыя арганізма на энда- і экзагенныя раздражняльнікі, якая лраяўляецца раптоўнай высыпкай

што

Квінке ацёк.

Крапінец: 1 — гаркаваты; 2 — вялікі.

вёскі, беспрасветнасць правінцыяльнай рэчаіснасці. Пашырыў жанравыя межы ўкр. драматургіі, узбагаціў яе моўнастылістычныя сродкі. Перапрацоўваў і інсдэніраваў творы Т.Ш аўчэнкі, М .To­ num, Я.Грабінкі і інш. Пісаў песні, рамансы, вак. дуэты, музыку для спектакляў. Аўтар мемуараў. Творы К. мелі вял. папулярнасць на бел. сцэне ў пач. 20 ст. Яго п’есы «Пашыліся ў дурні» і «Па рэвізіі» ставілі Першая бел. трупа І.Буйніцкага, y 1920-я г. бел. амагарскія гурткі і прафес. т-ры: Бел. муз.-драм. гурток y Вільні, Бел. драм. гурток y ГІецярбургу, трупа У.Галубка, БДТ. Тв:. Творм. Т. 1—6. Клі'в, 1958—60; Драматнчні творн Клів, 1990; Бел. пер. — Пашыліся ў дурні. СПб., 1910; Па рэвізіі. СПб., 1911; Рус пер. — Пьесы. Л.; М., 1960. Літ.: К н р н ч о к П.М. Марко Кропнвтшькнй. Кйів, 1985; А х р ы м с н к а П.П. Летапіс братэрства. Мн., 1973. В.А. Чабаненка. КРАПІЎНЫ Я клеткі.

КЛБТКІ,

гл.

Жыгучыя

КРАІІІЎНЯ, З ы б і н а , рака ў БудаКашалёўскім і Рэчыцкім р-нах Гомельскай вобл., y бас. р. Дняпро. Даўж.

20,4 км. Пачынаедда каля ўсх. ускраіны в. Баец Буда-Кашалёўскага р-на. Рэчышча каналізаванае на трох участках агульнай даўж. каля 8 км. КРАП 0ТКІН Пётр Аляксеевіч (9.12Л842, Масква — 8.2.1921), рускі вучоны-энцыклапедыст, дзеяч рас. і міжнар. рэв. руху, тэарэтык анархізму. Скончыў Пажскі корпус (1862). У 1864—66 падарожнічаў на раёнах Паўн. Маньчжурыі, паўн. схіле Усх. Саяна, даследаваў Патамскае нагор’е і Віцімскае пласкагор’е. 3 1867 сакратар аддэялення фіз. геаграфіі Рус. геагр. т-ва ў Педярбургу. Удзельнік анархісцкага (бакунінскага) к р ьта 1 Інтэрнацыянала (1872), народніцкаіа гуртка чайкоўцаў. У 1874 арыштаваны і зняволсны ў Петрапаўлаўскую крэпасць. 3 1876 y эміграцыі ў Швейцарыі, Францыі і Англіі. 3 1879 рэдакгар дгготыднёвіка анархістаў «Le Révolté» («Бунтар»). У чэрв.- 1917 вярнуўся ў Расію, y жн. на Дзярж. нарадзе ў Маскве выступіў з заклікам да «сацыяльнага міру» і прапанаваў ператварыць Расію на ўзор ЗШ А y федэратыўную рэспубліку. У 1917— 18 старшыня створанай y Маскве Лігі федэралістаў. Асн. палажэнні сацыялагічнага вучэння К., якое ён называў анархічным камунізмам, выкладзены ў творах «Прамова бунтаўшчыка» (1885), «Хлеб і воля» (1892), «Анархія, яе філасофія, яе ідэал» (1896), «Вялікая французская рэвалюцыя, 1789— 1793» (1909), «Сучасная навука і анархія» (1913) і інш. Крытэрыем сац. прагрэсу К. лічыў вызваленне чалавека з-пад прыгнёту дзяржавы і яго поўную, нічым не абмежаваную свабоду, выступаў эа сгварэнне федэрацыі свабодных вытв. абшчын (камун) адразу пасля перамогі сац. рэвалюцыі і грамадзянскай вайны, «калі кіруючыя класы сваёй сляпой упартасцю зробяць яе непазбежнай». У адрозненне ад П .Ж .Прудона, М .Бакуні-

на, М.Штырнера і інш. ідэолагаў анархізму ён бачыў y сац. рэвалюцыі не стыхійны бунт, a ўсвядомленае нар. дзеянне, накіраванае на ўсталяванне ў грамадстве гарманічных адносін салідарнасці, справядлівасці, самаахвярнасці і ўзаемадапамогі паміж людзьмі. Дзярж. федэралізм лічыў пераходнай формай да бездзярж. ладу (таксама як і розныя формы мясц. аўтаноміі, рэгіянальнага самакіравання) і сродкам тэр. і функцыянальнай дэцэнтралізацыі ўлады, больш поўнага ўліку нац. асаблівасцей і раэнастайнасці быту. Для філас. поглядаў К. характэрны натуралізм, крытычныя адносіны да дыялекг. метаду Г.Гегеля і К.Маркса, які ён прапанаваў замяніць «адзіна навуковым індуктыўным метадам». Анархічная дактрына К. непасрэдна звязана з яго прыродазнаўчанавук. ўяўленнямі. У галіне біялогіі ён выказаў ідэі аб узаемадапамозе і падтрымцы як фактары эвалюцыі, аб адсутнасці ўнутрывідавой барацьбы. Распрацаваў схему араграфіі Паўн.-Усх. Азіі, выявіў сляды стараж. абледзянення і вулканізму на Усх. Саяне. У працы «Даследаванні пра ледніковы перыяд» (1876) прывёў доказы шырокага распаўсюджвання ў антрапагенны час мацерыковага абледзянення на тэр. Еўропы, Азіі і Паўн. Амерыкі, выказаў думку аб геал. роднасці Канады і Сібіры. Удзельнічаў y надрыхтоўцы выдання «Зямля і людзі. Усеагульная геаграфія» Э.Рэклю. Те.\ Собр. соч. Т. 1—7. СПб., 1906—07, Дневннк. М.; Пг., 1923; Велтсая Француэсхая революцня, 1789;—1793. М., 1979; Заішскл революцнонера. М., 1990; Э тка. М., 1991. Літ.. П н р у м о в а Н.М. П.АКропоткнн. М„ 1972; У д а р ц е в С.Ф. Кропоткнн. М., 1989; М a р х я н B А. Петр Кропоткнн. Мркутск, 1992. С.Ф.Дубянецкі КРАС, плато, тое, што Карст. КРАС Марк Ліцыній, гл. Ліцыній Крас М. КРАСАВІК (назва ад слова краскі, кветкі), бел. назва 4-га месяца каляндарнага года (30 дзён), сярэдзіна вясны. 15 К. працягласць дня ў Мінску 14 гадз 01 мін, выш. Сонца над гарызонтам y поўдзень 45,8°. Сярэдняя сума сонечнай радыяцыі эа месяц 393 М Дж/м2, радыяцыйны баланс 193 МДж/м-. На тэр. Беларусі сярэднямесячная т-ра паветра 5,8 °С (4,5 °С на Пн, 7,5 °С на ПдЗ). Ападкаў 40— 47 мм, колькасць дзён з ападкамі 12— 14. Азёры ачышчаюцца ад лёду, на вял. рэках працягваедца разводдэе. У К. поўнасцю адтайваюдь глебы, лачынаецда бурнае развіццё дрыроды. Цвітуць шэрая вольха, ляшчыда, вярба, таполя, асіна, бяроза, гтралеска, медуніца.. Уздаўляецца вегетацыя азімых. канюшыны. Пачынаецда выпас жывёлы. У садах вядуць барацьбу са шкоднікамі, садзяць дрэвы і кусты, уносяць угнаенні, сеюць раннія яравыя культуры. Вяртаюцца з выраю амаль усе птушкі, болыдасць робіць гнёзды і кладзе яйды. Пачыдаецца ацёл y ласіх і казуль. Нерастуюць шчупак, акунь, язь. КРАСАВІЦКАЕ НАЎСТАННЕ 1876 y Балгарыі, нацыянальна-вызвален-

КРАСАВІЦКІЯ

453

чае даўстанде супраць тур. панавання 18.4— 23.5.1876. Падрыхтавана Балг. рэв. цэнтр. к-там (знаходзіўся ў г. Джурджу, Румыдія) і рэв. к-тамі ў Балгарыі. Пачалося датэрмінова (лрызначалася на 1 мая) з-за пагрозы арыдггу кіраўнікоў. Найб. размаху дасягнула ў лаўд. Балгарыі (Плоўдзіўская рэв. акруга з цэнтрам y г. Панагюрьлдтэ). 17 мая каля в. Казладуй высадзіўся сфарміраваны ў Румыніі атрад Х.Боцева (у арганізацыі атрада ўдзельдічаў і беларус М .К .Судзілоўскі), які дайшоў да г. Враца, але там быў разбіты. Слаба ладрыхтавадае і дрэнна ўзброенае паўстанне жорстка задушана тур. ўладамі; загінула каля 30 тыс. паўстадцаў. Рэпрэсіі тур. войскаў y час разгрому паўстання выюіікалі абурэнде прагрэс. грамадскасці свету, садзейнічалі абвастрэнню міжнар. становішча і сталі адной з прычын рус.-тур. вайны 1877— 78 (гл. Руска-турэцкія войны 17— 19 cm.), y выдіку якой Балгарыя была вызвалена ад тур. ланавання. КРАСАВІЦКАЯ РЭВА ЛІ0Ц Ы Я 1978 y А ф г а н і с т а н е , гл. ў арт. Народнадэмакратычная.партыя Афганістана. КРАСАВІЦКІ КРЬІЗІС 1917, палітычны крызіс y Расіі пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917. Выкліканы сулярэчнасцямі ламіж рознымі даліт. плынямі ла пытаннях аб вайне і міры. Пачаўся 20.4(3.5).1917 стыхійдай дэманстрацыяй пратэсту каля 15 тыс. салдат і матросаў Петраграда сулраць ноты міністра замежных спраў П.М.Мілюкова ад 18.4(1.5).1917 пра намер Часовага ўрада прадягваць вайну з Германіяй і яе саюздікамі да лерамогі. Па закліку бальшавікоў 21 крас. (4 мая) y Петраградзе адбылася 100-тысячная маніфестацыя пад лозунгамі заключэдня міру і перадачы ўлады Саветам. Падобныя дэманстрацыі драйшлі ў Маскве, Рэвелі, Выбаргу. Рэзалюцыі сулраць доты Мілюкова прылялі таксама М ідскі (22 крас.

(5 мая)] і Г'омельскі [25 іфас. (8 мая)] Саветы, сход дэлёгатаў (2 тыс. чал.) вайск. падраздзяленняў Зах. фронту [27 крас. (10 мая)] і інш. Выканком Петраградскага Савета, y якім пераважалі меншавікі і эсэры, пайшоў на пагадненне з Часовым урадам. 3 урада былі выведзены міністры Мілюкоў і А.І.Гучкоў, увайшлі лідэры эсэраў і меншавікоў В.М.Чарноў, А.Ф.Керанскі, І.Г.Цэрэтэлі, М.І.Скобелеў. КРАСАВІЦКІЯ ВЫ СТУПЛЁННІ ПРАЦ 0Ў Н Ы Х 1991 y Б е л а р у с і . Пачаліея 3 крас. ў Мідску, калі ў адказ на павышэнне дэн узнік стыхійны мітынг на электратэхн. з-дзе. Да яго далучыліся рабочыя з-даў аўтаматычных ліній і шасцерань. Мітынгуючыя пералынілі рух транспарту на вул. Даўгабродскай. 4 крас. спыніў работу Мінскі аўтазавод. Каля 40 тыс. рабочых дравялі марш да Дома ўрада. дзе адбыўся мітынг пратэсту, на якім прыняты патрабаванні: па-

454

КРАСАДЗЁН

вышэнне зарплаты адпаведна росту цэн, адстаўка прэзідэнта СССР М.С.Гарбачова, саюзнага і рэсп. ўрадаў. Створаны стачачны к-т (сустаршыні С.Антончык, Г.Быкаў, Г.Мухін), які аб’яднаў рабочых 98 гірадпрыемстваў Мінска. Стачачныя к-ты створаны таксама ў Оршы, Гомелі, Маладзечне, Барысаве, Лідзе, Салігорску і інш. 3 10 крас. да бастуючых Мінска далучыліся працоўныя інш. гарадоў Беларусі. Савет Міністраў БССР даў згоду задаволіць эканам. патрабаванні, але Прэзідыум Вярх. Савета БС СР адмовіўся разглядаць паліт. патрабаванні. Пасля чаго прадстаўнікі рэсп. стачачных к-таў абвясцілі пра аднаўленне забастоўкі з 23 красавіка. Напружанае становішча склалася ў Оршы, дзе бастуючыя блакіравалі чыг. рух. Пасля аршанскіх падзей забастоўка прыпынена. А.П.Галькевіч. КРАСАДЗЁН, л і л е й н і к (Нешегоcallis), род кветкавых раслін сям. гемеракалісавых. Каля 15 відаў. Пашыраны ва ўмерана цёплых раёнах Еўразіі; y Зах. Еўропе, ЗША, на Каўказе — здзічэлыя. Вырошчваецца са стараж. часу.

Mae больш за 10 тыс. форм і сартоў. На Беларусі інтрадукаваны К. жоўты (Н. lilioasphodelus), Мідэндорфа (Н. middendorfïi), рыжы (Н. fulva) і Тунберга (H. thunbergii). Ш м а т га д о в ы я т р а в я н іс т ы я к а р э н іш ч а в ы я р а с л ін ы . Л іс ц е п р ы к а р а н ё в а е , д в у х р ад н а е, д о ў га е , ш ы р о к а л ін е й н а е . К в е т а н о с ы вьш і.

3 0 — 100 см . Л е й к а п а д о б н ы я к в е т к і б у й н ы я , ж о ў ты я аб о а р а н ж а в ы я ÿ м я ц ё л ч а т ы х ц і га л о ў ч а т ы х су к в е ц ц я х . П л о д — т р о х г р а н н а я к а р о б а ч к а . Д э к а р . р а с л ін ы . В я л е н ы я к в е т к і ў н ек а т . к р а ін а х у ж ы в а ю ц ь я к п р ы п р а в у д а еж ы .

м, найб. шыр. 550 м, даўж. берагавой лініі 2,5 км. Схілы катлавіны невыразныя. Берагі сплавінныя. Упадаюць ручаі з азёр Жужнева і Мошня. Выцякае ручай Красамай y р. Обаль. КРАСАЎКА (Atropa), род кветкавых раслін сям. паслёнавых. Каля 5 відаў. Пашырана ў Еўразіі, Паўн. Афрыцы. На Беларусі інтрадукавана К. беладонна, або соннае ачмурэнне, ці шалёная ягада (A. belladonna).

Красаўка

б е л ад о н н а.

Шматгадовыя карэнішчавыя травы выш. да 2 м. Лісце суцэльнае, на кароткіх чаранках. Кветкі буйныя, адзіночныя. Плод — ягада. Ядавітая. Лек. расліны. КРАСАЎСКАС (Krasauskas) Стасіс Альгірда (1.6.1929, г. Каўнас, Літва — 10.2.1977), літоўскі графік. Нар. маст. Літвы (1977). Скончыў Маст. ін-т Літвы (Вільнюс, 1958), з 1961 вьпсладаў y ім. Гірацаваў y станковай і кніжнай графіцы ў тэхніках лінагравюры, манатыпіі, дрэварыту. Творы вызначаюцца метафарычнасцю, сімвалічнасцю і асацыятыўнасцю вобразаў, экспрэсіўнасцю кампазіцый, напружанасцю штрыха і тонавых кантрастаў: станковыя гравюры «Юнацтва» (1961), «Маці» (1964), «Жанчына» (1972), цыклы «Акно» (1968), «Нараджэнне жанчыны» (1973), «Вечна жывыя» (1975), ілюстрацыі да твораў Ю.Марцінкявічуса («Кроў і попел», 1960), Э.Межэлайціса («Чалавек», 1962), У.Ш экспіра («Санеты», 1967) і інш. Дзярж. прэмія Літвы 1965. Дзярж. нрэмія СССР 1976. Літ:. К о р с а к а й т е М.К. Стасмс Красаускас. М., 1988. В.Я.Буйвал. КРАСАЦЕЛЫ (Calosoma), род жукоў сям. жужаляў. Каля 40 відаў. Пашыраны ў Еўразіі. Жывуць на глебе і дрэвах. На Беларусі 4 віды: К. залатаямкавы (С. auropunctatum), К. бронзавы або малы (С. inquisitor), К. пахучы (С. sycophanta) i К. чорны, або даследчык (С. investigator); апошнія 3 віды занесены ў Чырв. кнігу Беларусі. Даўж. 15—35 мм. Цела яркай афарбоўкі, s метал. бляскам. Ніжнія крылы лобра развітыя, y горных відаў адсутнічаюць. Драпежнікі; лічынкі і дарослыя жукі чнішчаюць вусеняў ( 1 жук Да 200—300 за лета) і кукалак матылёў, кормяцца таксама інш. насякомымі, малюскамі, дажджавымі чарвямі. Зімуюць y глебе і подсцілцы, жывуць 2—4 гады. Пры

КРАСАМАЙ, возера ў Шумілінскім р-не ў бас. р. Обаль, за 30 км на ПнЗ ад г.п. Шуміліна. Пл. 0,32 км2, даўж. 780

Красацел

б р о н за в ы .

н е б я с п е ц ы К . в ы п ы р с к в а ю ц ь едку ю пахучую в а д к а с ц ь . У П а ў н А м е р ы ц ы К . п ах у ч ага р азво д зяц ь для барац ьб ы з н яп ар н ы м ш аўкапрадам .

Красадзён

ж оўты .

С. Красаўкас Іл ю с т р а ц ы я д а з б о р н ік а в е р ш а ў « Ч а л а в е к » Э .М е ж э л а й ц іс а . 1962.

KPÂCA4KA Пётр Альбінавіч (н. 26.1.

1958, г. Калінкавічы Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне ветэрынарыі. Д-р вет. н. (1997). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1979). 3 1991 y Бел. НДІ эксперым. ветэрынарыі. Навук. працы па вет. вірусалогіі і імуналогіі, выкарыстанні прадукгаў пчалярства ў жывёлагадоўлі і ветэрынарыі, ахове рэдкіх відаў жывёл.

Тв.. Р а с п р о с т р а н е н л е л н ф е к ц л о н н ы х л ш ів а э л о н н ы х за б о л е в а н л й y б е я о в е ж с к л х губров (у с аа ў т.) / / С о х р а н е н л е б л о л о г а ч е с к о г о р а ін ообразля л есов Б ел о веж ско й п уш л. К ам ен ю ю і, 1996; 'С о с т о я н я е я м м у н я т е т а н р н в а к ц я н а ц я я телят блвал ен тн о й в а к ц я я о й п ротлв я н ф ек ц яо н н о го рянотрахелта н влрусной д я ар ен (y с а а ў г.) / / В есц і А к а д э м іі а гр а р н ы х н а ву к Р Б 1998. № 2.

КРАСВ0РД (англ. cross-word ад cross крыж + word слова), к р ы ж a в a н к а, гульня-задача, y якой фігуру з перакрыжаванымі радамі клетак патрэбна запоўніць літарамі так, каб на вертыкалях і гарызанталях атрымаліся словы зададзенага значэння. КРАСЕЎ Міхаіл Іванавіч (16.3.1897, Масква — 24.1.1954), расійскі кампазітар. Вучыўся ў \.Грачанінава і інш. Адыграў прыкметную ролю ў развідці бел. муз. культуры 1930— 40-х г.; падтрымліваў творчы кантакт з БДТ-2 (г-р імя Я.Коласа), пісаў музыку да яго першых спектакляў, y якой выкарыстаў бел. нар. песні і танцы, y т.л. «Вечар бс ларускіх вадэвіляў» («Паўлінка» і «Прымакі» Я.Купалы, «Пінская шляхта» В.Дуніна-Марцінкевіча, 1936), «Вайна вайне» і «У пушчах Палесся» Я.Коласа (1937). Аўтар оперы «Дума пра Аланаса» (паводле Э.Багрыцкага, 1937), 10 опер для дзяцей, y т.л. «Казка аб мёртвай дарэўне і сямі асілках» (паводле А.Пушкіна, 1924), «Церамок» (1942), «Марозка» (паст. 1950, y Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі 1951), аперэт, кантат, фп. п ’ес, вак. і хар. твораў, песень для дзяцей, апрацовак нар. песень, y т.л. бел., для розных складаў. Дзярж. прэмія СССР 1951. Н .А.Ю ўчанка. КРАСІЛЬНІКАЎ Аляксей Пятровіч (19.2.1918, в. Макачава, Карэлія — 21.7.1998), бел. вучоны-мікрабіёлаг. Д-р мед. н., праф. (1967). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1953), дзе і працаваў (у 1962— 89 заг. кафедры). Навук. працы па мікрабіялогіі, імуналогіі, эпідэміялогіі і прафілакгыцы лептаснірозаў, склеромы і сіб. язвы. Распрадаваў антрапозную тэорыю эпідэміялогіі склеромы, удасканаліў метады бактэрыял. і сералагічнай дыягностыкі клебсіялёзаў, вывучаў крыдіцы лептаслірозаў на Беларусі. Те:. С к л ер о м а. М н ., 1971 (р а з а м з Н .А .ІЗ р аіц ел ь); О зен а: Э г л о л о г я я , л м м у н о л о г л я , п ато ген ез. М н ., 1974 (р а з а м з М .В .М я к ін н ік а в а й , І.А К р ы л о в ы м ).

КРАСІЛЬНІКАЎ Мікалай Аляксандравіч (18.12.1896, в. Падваскі Калужскай вобл., Расія — 11.7.1973), расійскі мікрабіёлаг. Чл.-кар. AH СССР (1946). Скончыў Ленідградскі мед. ін-т (1926).

3 1929 y Ін-це мікрабіялогіі AH СССР, з 1953 адначасова ў Маскоўскім ун-це. Навук. драцы ла антаганізме мікраарганізмаў, узаемаадносінах мікраарганізмаў і раслін, сістэматыцы і класіфікацыі актынаміцэтаў і бактэрый. Стварыў антыбіётык мідэцін. Дзярж. прэміі СССР 1951, 1972. Тв:. А н т а г о н я зм м н к р о б о в я а н т я б л о т я ч е с к н е веіц ества. М ., 1958; М я к р о о р г а н л з м ы п о ч в ы м в ы с ш я е р а с т е н л я . М ., 1958.

KPÂCIH Андрэй Капітонавіч (21.5.1911, г. Томск, Расія — 28.3.1981), бел. вучоны ў галіне атамдай энергетыкі. Акад. АН Беларусі (1960), д-р фіз.-матэм. н.

(1955), праф. (1957). Засл. дз. нав. і тэхд. Беларусі (1968). Скончыў Томскі ун-т (1934). У 1945 працаваў y лабараторыі І.В .Курчатава, з 1946 y Обнінскім фіз.-энергет. ін-це. 3 1961 y Ін -ц ё энергетыкі, y 1965— 77 дырэктар Ін-та ядз. энергетыкі, адначасова ў 1962— 69 акад.

А.К.Красін

А.В Красінскі.

сакратар Аддз. фіз.-тэхн. навук, з 1977 y Ін-це цепла- і масаабмену АН Беларусі. Навук. даследаванні па распрацоўцы і буд-ве атамных эдектрастанцый, вадароддай энергетыцы. Удзельнічаў y стварэнні першай y свеце Обнінскай, Белаярскай і рухомай атамных элекграстанцый. Ленінская прэмія 1957. Тв:. А т о м н ы е

а л е к т р о с т а н ц л л . М ., 1959; Реакторы атом ны х эл ек тростан ц лй . М н ., 1971; М л р н о е л с п о д ь з о в а н л р а д е р н о й э н е р гл л . М н ., 1982 (р а за м з Р .Ф .К р а с ін а й ).

KPÂCIH Леадід Барысавіч (15.7.1870, г. Курган, Расія — 24.11.1926), савецкі паліт. і дзярж. дзеяч, дыпламат. Скончыў Харкаўскі тэхдал. ін-т (1900). У 1903—07 чл. ЦК РСДРП. 3 1908 y эміграцыі. У 1918 чл. прэзідыума ВСНГ, нарком гаддлю і прам-сці, y 1919 нарком шляхоў зносід. 3 1918 на дылламат. рабоце, удзельнічаў y перагаворах з Германіяй y Брэст-Літоўску і Берліне. У 1921— 23 гаддл. прадстаўнік y Вялікабрытаніі, адначасова нарком знешняга гаддлю (1921— 24), з 1924 паўпрэд y Францыі, з 1925 y Вялікабрытаніі. КРАСІНСКАГА ЛЕТАПІС, помдік бел.-літоўскага летапісалня, спіс 2-га агульнадзяржаўнага бел.-літ. летапіснага зводу 1-й, кароткай рэдакцыі. Дайшоў y рукапісе 2-й пал. 16 ст. бел. паходжадня, які зберагаўся ў б-цы графаў Красінскіх y Варшаве і загінуў y час 2-й сусв. вайны. Рукапіс без пачатку і канца. Апрача бел.-літ. хронікі ў ім змешчады «Александрыя», «Хаджэнне ігумена Данііла», бел. пераклады біблейскай кнігі Товіт, «Аповесць пра Таўдала», «Сказанне пра Сівілу-прарочыцу» і інш. свецкія і рэліг. творы. К.л. складаецца з 2 частак: легендарлай гісторыі Лггвы — «Хронікі Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага», якая названа «Летапісцам», і «Кройнмкд о велдкнх князех лмтовскнх». У 1-й частцы выкладзеда легедда пра паходжанне літ. князёў і шляхты ад рымскіх арыстакратаў (абрываецца на княж адді Трайдзена). 2-я час-

кРАСінскі

455

тка скіадам блізкая да арыгінальнай часткі Слуцкага спіса 1-га агульнадзярж. бел.-літ. зводу — Беларуска-літоўскага летапісу 1446. Яна ўключае «Летапісец вялікіх князёў літоўскіх», «Аповесць пра Падолле», «Пахвалу Вітаўту» і шэраг апавядаддяў па гісторыі ВКЛ канца 14 — 1-й пал. 15 ст. К.л. апісаны Я.Карскім y працы «Пра мову так звадых літоўскіх летагіісаў» (Варшава, 1894). Упершыдю апубл. А.Бычковым y 1893. В.А .Ч ам яры цкі. КРАСІНСКІ Анатоль Вікгаравіч (н.

25.11.1930, в. Круглае Круглядскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. кідазнавец. Д -р мастацтвазнаўства (1985). Скончыў Усесаюзды дзярж. ін-т кінематаграфіі (1955). У 1955— 57 лрацаваў на кінастудыі «Беларусьфільм». 3 1960 y Ін-це мастадтвазнаўства, этдаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі (з 1970 заг. секгара). У 1994— 97 старшыдя Саэза кінематаграфістаў Беларусі. Даследуе праблемы сучасдага кідапрадэсу, гісторыю бел. кіно. Аўтар раздзелаў y кн. «Беларускае кіно» (1962), «Гісторыя беларускага кідо» (ч. 1— 2, 1969— 70), «Гісторыя савецкага кіно» (т. 2, 1973), «Кіно Савецкай Беларусі» (1975), «Экран і культура» (1988). Те.: Ю р л й Т а р я ч . М л ., 1971; Б ел а р у с к ія а к ц ё р ы ў к іл о . М н ., 1973; Э к р а н з е м л л б ел о р у с ск о й . М ., 1973; Ф л л ь м ы . Г е р о л . В р ем я. М н ., 1975; К л н о : Н г р о в о е п л ю с д о к у м е н т а л ь н о е. М н ., 1987.

КРАСІНСКІ (Krasinski) Зыгмунт (19.2.

1812, Парыж — 23.2.1859), польскі пісьменнік, драматург; прадстаўнік рамантызму. Вучыўся ў Варшаўскім ун-це (1827— 29). Дэбютаваў гіст. аповесцямі. Найб. значды твор — драма «Нябоская камедыя» (1835), y якой адлюстраваны канфлікт паміж паэт. асобай і будзённасцю прыватдага жыцдя, асуджанасць старога свету і гіст. бесперспектыўнасць рэвалюцыі як разбуральнай сілы. Месіядізм, вера ў праірэс чалавецтва праз пакуты, ахвяры, маральдае ўдасканаленде ў драме «Ірыдыён» (1836), паэмах «Тры думкі Генрыка Лігэнзы» (1840), «Налярэдадні» (1843), цыкле «Псалмы будучыні» (1845— 48). У лістах К. каштоўная ідфармацыя пра л-ру, мастадгва, філасофію эпохі.

Te.: D z ie la lite ra c k ie .

1973; 1975.

L isty

do

D e llin y

T. 1— 3.

P o to c k ie i.

W arszaw a, W arszaw a

■Him.. J a n i o n M . Z y g m u n t K rasiriski: D e b iu t i d o jrzato sd . W arszaw a, 1962; S u d o l s k i Z. K o re sp o n d e n c ja Z y g rm m ta K rasiriskiego.

W arszaw a, 1968; S l i w i r i s k i M . A rîtyk i ch rzescijaristw o w tw o rc z o sc i Z y g m u n ta K ra ­ siriskiego. S h ip sk , 1986. СДз.Малюкоеіч.

KPACIHCKI Мікалай Фаміч (1891, г. Вілейка Мінскай вобл. — 23.11.1938), бел. тэатр. дзеяч. Скончыў Пецярбургскі ун-т. У 1922— 24 настаўнік Бел. гімдазіі ў Вільні. Адзід з арганізатараў і кіраўнікоў Беларускай драматычнай майстроўні, дзе ў 1922 паставіў спектаклі «У зімовы вечар» паводле Э.Ажэшкі і «Лес шуміць» паводле У.Караленкі.

456________________ КРАСІЦКІ Працаваў y Наркамасветы БССР. 3 1925 нам. старшыні секцыі мастацтва і старшыня тэатр. падсекцыі Інбелкульта. У 1926— 28 дырэкггар БДТ-2, з 1928 — Бел. рабочага т-ра імя Ц СП СБ. Для зб. «Беларускае мастацгва» падрыхтаваў артыкул па праблемах мастацтва Зах. Беларусі. У 1930 арыштаваны, асуджаны на 5 гадоў высылкі ў г. Ш адрынск (Расія). У 1938 зноў арыштаваны, расстраляны. Рэабілітаваны ў 1960. Літ.. Л a б о в і ч А. Тэатр змагання. Мн., 1969. У.В.Мальцаў. КРАСІЦКІ (Krasicki) Ігнацы (3.2.1735, в. Дубецка, Польшча — 14.3.1801), польскі пісьменнік; прадстаўнік эпохі Асветніцтва. Вучыўся ў Львове, Варшаве, Рыме. 3 1766 біскуп вармінскі, з 1795 арцыбіскуп гнезненскі. Першы твор — іроікамічная паэма «Мышаіда» (1775) — бліскучая сатыра на сярэдневяковую гістарыяграфію і культ «рыцарскай доблесці». У паэмах «Манахамахія» (1778), «Антыманахамахія» (1780) крьггыкаваў духавенства. У вершаваных цыклах «Сатыры» (1779, 1784) выкрываў сарматызм псшьскай шляхты, яе бяздумнае нізкапаклонства перад усім чужаземным; творы вылучаюцца трапнасцю аўтарскіх назіранняў, лёггасцю паэт. формы. Асветнідкі скептыцыэм К. выявіўся ў лапідарных «Байках і прытчах* (1779). У першым польск. асветніцкім рамане «Прыгоды Мікалая Дасвядчынсгага» (1776) стварыў свой ідэал чалавека і дзяржавы. Раман «Пан Гіадстолі» (ч. 1— 3, 1778— 1801) — своеасаблівая энцыклапедыя польск. рэчаіснасці 2-й пал. 18 ст. Аўтар філас. аповесцей («Гісторыя», 1778), энцыклапедыі «Збор патрэбных ведаў» (т. 1— 2, 1781— 83), камедый, гісторыка-літ. трактатаў, од, гімнаў, фрашак, літ.-крытычных артыкулаў.

Te Pisma wybrane. T. 1—4. Warszawa, 1954; Pyc. nep. — Нзбр пронзв. M., 1951.

J l i m Л н п а т о в AB. Возішкмовенне польского просветнтсльского романа. М., 1974; D w o r a k Т. Ignacy Krasicki. Warszawa, 1987. СДз.Малюковіч. КРАСКАЎСКАЯ СЯДЗІБА, помнік палацава-паркавай архітэктуры. Сфармі-

равалася ў 19— 20 ст. y в. Краскі Ваўкавыскага р-на Гродзенскай вобл. на беразе р. Зальвянка. Уключае палац y рэтраспектыўна-замкавым стылі, шэраг драўляных і мураваных пабудоў і пейзажны парк са ставам. П a л a ц складаецца з драўлянага 1-павярховага корпуса (1839) і прыбудаванага да яго 2-павярховага мураванага аб’ёму (1905). Верт. дамінанты — круглая і квадратная ў сячэнні вежы з зубчастымі парапетамі і флюгерамі. Гал. ўваход аформлены высокім ганкам і стральчатьгм ггарталам з 4 вуглавымі пінаклямі. У дэкоры выкарыстаны разнастайныя абрамленні аконных праёмаў са стральчатымі і паўцыркульнымі завяршэннямі, прафіляваныя карнізы з сухарыкамі, балюстрада, філёнгі і інш. П a р к гіейзажнага тыпу (пл. 3 га) складаецца з 3 частак: партэрнай перад палацам, пейзажнай на паўд.-ўсх. схіле ўзгорка і хваёвага лесапарку на ўзгорку. У планіроўцы адкрытыя паляны з курцінамі і прагулачныя алеі. У парку расце больш за 30 відаў дрэў і кустоў, y т.л. хвоя веймутава, лістоўніца еўрапейская, воцатнае дрэва, акацыя і інш. А.М.Кулагін.

KPACKÔ Валянціл Ягоравіч (н.

27.9.1930, в. Прамыслы Бешанковіцкага р-на Віцебскай вобл.), бел. вучоны ў галіне жывёлагадоўлі. Д -р с.-г. н. (1991). Скончыў Віцебскі вет. ін-т (1955). У 1968— 89 і 1991— 94 y Бел. НДІ жывёлагадоўлі. Навук. працы па аптымізацыі працэсаў кармлення с.-г. жывёлы. Тв.\ Новое в кормленнм крупного рогатого скота (у сааўт.) / / Сельскохозяйственная наука — пронзводству. Мн., 1986; Справочннк по прнготовленмю, храмснвю н нспользованню кормов. 2 нзд. Мн., 1993 (у сааўг.). КРАСК0ЎСКІ Георгій Васілевіч (н.

16.4.1934, Мінск), бел. вучоны-анкагенетык. Д -р мед. н. (1973), праф. (1980). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1958). 3 1963 y Ін-це генетыкі і цыталогіі, з 1996 y Ін-це фізіялогіі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па генетыцы і імуналогіі pa­ ra, пратэкцыі і рэпарацыі індуцыраваных генет. і ангагенных пашкоджанняў.

Te:. Раковая анергня: Мммуногенетнч. механнзмы / / Проблемы генетнкн. Мн., 1994; Нзученмс протекцнн н репарацнм нмдуішрованных уретаном н у-облученнсм онкогенных

н генетнческнх поврежденмй (у сааўт.) / / Дскл. Нац. АН Беларусн. 1998. Т. 42, № 2. КРАСК0ЎСКІ Іван Ігнатавіч (24.6.1880, в. Дубічы Бельскага пав. Гродзенскай губ., цяпер Польшча — 23.8.1955), бел. паліт. дзеяч, педагог. Скончыў ІІецярбургскі ун-т. Працаваў y Кіеве ў Земсаюзе. Быў чл. Бел. садыяліст. грамады, Бел. с.-д. партыі. Прадстаўляў бел. нац. арг-цыі на з ’ездзе народаў (Кіеў, вер.

1917). У 1918 уваходзіў y склад урада Украінсгай Нар. Рэспублікі, яе пасол y Грузіі. 3 1920 старшыня Бел. нац. к-та ў Вільні. 3 1922 дырэктар Дзвінсгай (г. Даўгаўпілс) дзярж. бел. іімназіі. 3 1925 y Мінску, працаваў y БДУ, Інбелкульце, Бел. АН, старшыня сац.-культ. секцыі і чл. прэзідыума Дзяржнлана БССР. 3 1930 y Маскве ў Дзяржллане СССР.

8.7.1930 арыштаваны па справе «Саюза выэвалення Беларусі» і пастановай калегіі АДПУ ад 10.4.1931 сасланы на 5 гадоў y г. Самару. 4.11.1937 зноў арыштаваны, 19.3.1940 вызвалены. ГІасля Вял. Айч. вайны выехаў да сваякоў y Чэхаславакію. Рэабілітаваны ў 1988. М.М.Клімовіч, У.М.Міхнюк. КРАСНАВ0ДСКІ ЗАЛІЎ, y паўд.-ўсх. ч. Каспійскага м., адцзелены ад мора Краснаводсгай і Паўн. Чэлекенсгай косамі. Даўж. 46 км, шыр. галя ўвахода 18 км. Глыб. да 5—6 м. Берагі зрэзаны шматлікімі залівамі і бухтамі. Салёнасць 12,8— 160/оо- Суднаходства. Порт — Туркменбашы. КРАСНАГАЛ0ВЫ Барыс Мікалаевіч (н. 1.3.1926, станіца Старацітараўская Тэмруксгага р-на Краснадарскага краю, Расія), бел. вучоны ў галіне радыёэлектронікі. Канд. тэхн. н. (1963), праф.

(1976). Скончыў Ленінградскі электратэхнічны ін-т (1953). У 1964—70 y Мінскім радыётэхн. ін-це, y 1975—96 y БДУ. Навук. гірацы па элекдронных прыладах адлюстравання інфармацыі, варактарных памнажальніках частаты, пераўтваральніках кодаў.

7« : Прсобразователв кодов. Мн., 1983 (разам з Б.М.Шпілевым); Качесгво нзображс.нпя в элехтропных устройствах отображенмя ннформацнм. Мн., 1990 (разам з І.І.Задубоўсхім). КРАСНАГ0РСК1 Мікалай (ванавіч (8.7.1882, С.-Пецярбург — 2.8.1961), савецкі фізіёлаг і педыятр, акад. АМН СССР (1945). Скончыў Ваенна-мед. агадэмію . (1908). Вучань І.П .Паўлава. Навук. працы па вышэйшай нерв. дзейнасці. Выкарыстоўваў метад умоўных рэфлексаў для вывучэння функцый мозга. Даследаваў узаемадзеяпне сігнальных сістэм, тармазныя ўмоўныя рэфлексы, комплексную дзейнасць кары вял. паўшар’яў мозга. Дзярж. іірэмія СССР 1952.

Te.. Высшая нервная деягельность рсбенка. Л„ 1958. КРАСНАДАР. горад y Расіі, цэнтр Краснадарсгага краю, на правым беразе р. Кубань. Засн. ў 1793 як крэпасць, да 1920 наз. Екацярынадар. 650 тыс. ж.

(1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць: машынабуд. і метала-

апр. (рысаўборачныя камбайны, станкі, малагабарытныя аўтобусы, с.-г. машыны, каміірэсары. радыё- і эл.-вымяральныя прылады, рачныя судны і інш.), нафтаііерапр., хім. (пластмасавыя, гумава-тэхн. і хім. вырабы), буд. матэрыялаў, лёгкая (камвольна-суконная, баваўняная, гарбарная, трыкат., швейная), харчасмакавая, дрэваапр. (мэбля і інш.), фарфора-фаянсавая, мікрабіялагічная. НДІ. 6 ВНУ, y т.л. 2 ун-ты. 3 і-ры (драм., аперэты, лялек). Філармонія. Цырк. Музеі: маст., гіст.археал. музей-запаведнік. Літ:. Б а р д а д ы м В .П . Э п о д ы о п р о ш лом я н астояш ем К раснодара. К р асн о д ар , 1978; К л н м а т К р а с н о д а р а . Л ., 1990.

Краснадар. М а с т а ц к і м узей .

КРАСНАДАРСКІ КРАЙ У складзе Рас. Федэрацыі. Утвораны 13.9.1937. Размешчаны на ПдЗ Паўн. Каўказа ў бас. р. Кубань, на 3 і ПдЗ абмываецца Азоўскім і Чорным м. Пл. .76 тыс. км2. Нас.

5011 тыс. чал. (1997), гарадскога 54%. Сярэдняя шчыльн. 66 чал. на 1 км2. Жывуць рускія (86,7%), украінцы (3,9), армяне (3,7), беларусы (0,8), немцы (0,6), грэкі (0,6), адыгейцы (0,5) і інш. Ііэнтр — г. Краснадар. Найб. гарады: Новарасійск, Армавір, Ейск, Крапоткін, Ціхарэцк, Туапсэ, Лабінск. Прырода. На тэр. краю Кубана-Прыазоўская нізіна, на У частка Стаўрапольскага ўзв.; на Пд перадгор’і і хрыбты зах. часткі Вял. Каўказа (выш. да 3256 м). Уздоўж Чорнага м. вузкая ўзбярэжная паласа. Карысныя выкапні: нафта, прыродны газ, каляровыя і рэдкія металы, буд. матэрыялы, каменная ссль. Шмат крыніц мінер. вод, ілавыя іразі. Клімат ад умерана кадтынентальнага да субтрапічнага. Сярэдняя т-ра студз. ад -4 °С (на раўніне) да 5 °С (на

ўзбярэжжы Чорнага м.), ліп. 22— 24 °С, y rapax (на выш. 2000 м) адпаведна -8 6С і 13 “С. Ападкаў ад 400 мм на ПнУ да 1400 мм y раёне г. Сочы і да 3200 мм y rapax y раёне Краснай Паляны. Гал. рака Кубань з прытокамі Уруп, Лаба, Белая і інш.; рэкі паўн. часткі — Ея, Чэлбас, Бейсуг; выкарыстоўваюцца для арашэння. Вадасховішчы Краснадарскае, Тшчыкскае і Шапсугскае. На Таманскім п-ве і ўзбярэжжы Азоўскага м. азёры-ліманы. Глебы на раўніне чарназёмныя, y даліне Кубані алювіяльныя, y перадгор’ях i гарах горна-лясныя і горна-лугавыя. Расліннасць на раўніне культурная, y rapax шыракалістыя (дубовыя, букавыя, y раёне Туапсэ— Сочы мяшаныя калхідскія) і цёмна-хваёвыя (каўк. піхта, елка) лясы, субальпійскія і альпійскія лугі. У складзе жывёльнага свету ліс, ласка, тхор, заяц-русак, грызуны (на раўніне); буры мядзведзь, рысь, лясны кот, лясная і каменная купіда (у гарах); эаходнекаўк. тур, серна, снежная палёўка (у высакагор’і). Каўказскі запаведнік, Сочынскі прыродны нац. парк. І'аспадарка. Сярод галін прам-сці вылучаюцца харч., маш.-буд. і металаапр., паліўная, хім. і нафтахім., мікрабіял., дрэваапр., лёгкая, вытв-сць буд. матэрыялаў. Харч. прам-сць (41% прамысл. прадукцыі краю) грунтуецца на магутнай базе с.-г. сыравіны. Прадпрыемствы алейна-тлушчавай прам-сці (236 тыс. т, 1996) сканцэнтраваны ў гарадах Краснадар, Армавір, Крапоткін, Лабінск, Беларэчанск; вінаробнай — Абраў-Дзюрсо, Туапсэ, Анапа, Ейск,' Крымск, Славянск-на-Кубані, цукр.

(1,1 млн. т) — Лабінск, Новакубанск, рыбная — Новарасійск, ПрыморскаАхтарск, Тэмрук. Развіты агароднінакансервавая, мясная, масласыраробная, мукамольная, піваварная, тытунёвая прам-сці. У маш.-буд. і металаапр. вылучаедца вытв-сць станкоў, электра- і радыёвымяральных прылад, кампрэсараў, газавай апаратуры, рысаўборачных камбайнаў (Краснадар), элекгратэхн. прылад, абсталявання для нафгавай прам-сці (Армавір), рухавікоў, абсталявання для харч. прам-сді (Новарасійск), цяжкіх пуцявых машын, абсталявання для хім. прам-сці (Ціхарэцк), дрэваапр. стаідсоў (Крапоткін). Суднамех. і суднарамонтныя з-ды ў Новарасійску, Туапсэ, Ейску. Здабыча (1996): нафты (1,6 млн. т, разам з газавым кандэнсатам) і прыроднага газу (1,8 мл] д. м3) y раёнах Абінска, Славянска-на-Кубані, Хадыжэнска, Апшэронска і інш. Перапрацоўка нафты (3,1 млн. т) на з-дах y Краснадары і Туапсэ. Хім. прам-сць (вытв-сць пластмас, гумава-гэхн. вырабаў, лакафарбавых матэрыялаў) y Краснадары, Крапоткіне, Лабінску. Камбінат біяхім. і вітамінных прэпаратаў y Краснадары, ёдавы з-д y Славянску-наКубані. Выгв-сць элекграэнергіі (6,7 млрд. кВтгадз, 1996) пераважна на ЦЭЦ. Дрэваапр. прам-сць (вытв-сдь фанеры, мэблі, драўлянай і кардоднай тары) y Краснадары, Новарасійску, Бет ларэчанску, Армавіры, Ейску, Лабінску.

КРАСНАДВОРЦЫ

457

Развіты шарецяная, баваўняная, швейная, трыкат., і-арбарна-абутковая прам-сць. Буйная вытв-сць цэменту (1,7 млн. т, 4 з-ды ў Новарасійску), цэглы, жалезабетонных вырабаў, мяккіх дахавых матэрыялаў. Фарфора-фаянсавы з-д y Краснадары. К.к. адзін з важнейшых с.-г. раёнаў Расіі. ІІл. с.-г. угоддзяў 4,8 млн. ra, y т.л. пад ворнымі землямі 4 млн. га. Пасевы пшаніцы, рысу (пераважна ў нізоўях Кубані), кукурузы, сланечніку, цукр. буракоў, тытуню, эфіраалейных культур (у т л . клешчавіны). Агародніна-, бульба- і бахча-

водства. Збор (гыс. т, 1995): збожжа — 5727, сланечніку — 817, цукр. буракоў — 4236, агародніны — 661, бульбы — 612. Вінаірадарства. садоўнідтва. На Пд ад Гуапсэ, на ўзбярэжжы, вырошчваюць чай, цытрусавыя і інш. субтралічньм культуры. Жывёлагадоўля мяса-малочнага кірунку. Гадуюць буйн. par. жывёлу (1,3 млд. галоў), свіней (1,7 млн. галоў), авечак, коз, птушку. Вытв-сць воўны 978 т (1995). Пчалярства. Даўж. чы іунак 2,2 тыс. км, аўтадарог з цвёрдым пахрыццём 25,7 тыс. км. Гал. чыгункі Растоў-на-Доне—Армавір— Баку, Валгаград— Новарасійск, Армавір—Туапсэ— Сочы, аўтадарогі Новарасійск— Туапсэ— Сухумі, Растоўна-Доне— Баку. Развіты марскі і паветр. транспарт. Марскія парты: Новарасійск (вываз нафты і цэменту), Туапсэ, Сочы (Чорнае м.), Тэмрук. Ейск (Азоўскае м.). Найбуйнейшы аэрапорт — Адлер Суднаходства па р. Кубань (ад Краснадара да вусця). Газаправод Краснадар— Цэнтр. К.к. — буйнейшы ў Расіі курортны раён і цэнтр турызму. Курорты: Сочы, Анапа, Геледджык, Ейск, Гарачы Ключ, Туапсінская курортная зона. Л.В.Лоўчая.

КРАСН АДВ0РЦЫ , вёска ў Салігорскім р-де Мінскай вобл. Ц эгар сельсавета і калгаса. За 10 км на П нЗ ад горада і чыг. ст. Салігорск, 130 км ад Мінска.

842 ж., 357 двароў (1998). Птушкафабрыка. Сярэдняя школа, Дом культуры,

458___________ КРАСНАДУБСКІ б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Свята-Праабражэнская царква. КРАСНАДУБСКІ Іван Аляксандравіч (н. 17.9.1947, в. Краўцы Глыбоцкага р-на Віцебскай вобл.), бел. спявак (лірычны барытон). Засл. арт. Беларусі (1980). Скончыў Бел. кансерваторыю (1973, клас Л .Івашкова). 3 1974 саліст Ансамбля песні і танца БВА, з 1982 — Бел. філармоніі. Валодае прыгожым яркім голасам шырокага дыяпазону, сцэн. абаяльнасцю. У канцэртным рэпертуары арыі з опер рус. і зарубежных кампазітараў-класікаў, камерная лірыка сучасных кампазітараў, y т.л. беларускіх У.Алоўнікава, А.Багатырова, Дз.Лукаса, ІЛучанка, Ю .Семянякі, Дз.Смольскага А.Я.Ракава. і інш.

KPÂCHAE, вёска ў Гомельскім р-не, каля аўтамагістралі С.-Пецярбург—Адэса (3 км). Цэнтр сельсавета, калгаса і саўгаса. За 2 км на Пн ад Гомеля. 2480 ж., 450 двароў (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, адцз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан.

загінулі ў Вял. Айч. вайну. Магіла ахвяр фашызму, сав. ваеннапалонных, брацкія магілы сав. воінаў, партызан. Помнікі архітэктуры: Свята-Пакроўская царква (1889), Красненскі касцёл Ушэсця Дзевы Марыі. На Пд ад вёскі гарадзішча ранняіа жал. веку, на ПдЗ — гарадзішча эпохі феадалізму. В.У.Шаблюк.

KPACHAE BÔ3EPA, y Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ушача, за 23 км на ПдЗ ад г. Псшацк. Пл. 0,2 км2, даўж. 770 м, найб. шыр. 250 м, даўж. берагавой лініі каля 2,1 км. Схілы катлавіны выш. ад 3 м на 3 (пад лесам) да 5 м на У (пад хмызняком), на ГІд і Пн невыразныя. КРАСНАЛЎКІ, вёска ў Чашніцкім р-не Відебскай вобл., каля р. Эса, на аўгадарозе Лепель— Халопенічы. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 40 км на ПдЗ ад горада і чыР. ст. Чашнікі, 135 км ад Ві цебска. 561 ж., 217 двароў (1998). Лясніцтва, дрэваапр. цэх. Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніца. амбулаторыя, ап тэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. КРАСНАПЁРКА (Scardinius erythrophthalmus), рыба сям. карпавых атр. карпападобных. Пашырана ў прэсных

КРАСНАЕ, вёска ў Карэліцкім р-не Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета і капгаса. За 3 км на ПнУ ад г.п. Карэлічы, 188 км ад Гродна, 45 км ад чыг. ст. Гарадзея. 549 ж., 203 двары (1998). Кандытарскі цэх. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, адцз. сувязі.

Кансервавы з-д, ільнозавод, цэх плёначных вырабаў Мінскага з-да «Белпласт», вытв. ўчасткі Маладзечанскага камбіната хлебапрадуктаў і лясгаса, прамысл. і хім. базы. Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі, дарква хрысціян веры евангельскай. Помнікі воінам-вызваліцелям, сав. танкістам, землякам, якія

Д аў ж . д а 36 с м , м а с а д а 1,5 к г. Ц е л а вы сок а е , с е р а б р ы с т а е , y б у й н ы х а со б ін залацістае. С п ін к а ц ё м н а -к а р ы ч н е в а я а б о ц ём н а -зя л ё н ая . В о ч ы а р а н ж а в ы я , y ве р х н яй ч. з яркач ы р в . п л я м а й . П а р н ы я і а н а л ь н ы я плаўніхі я р к а -ч ы р в о н ы я (а д с ю л ь н азв а ). С п ін н ы плаўн ік п а ч ы н а е ц ц а п а - з а б р у ш н ы м і п л а ў н ік а м і, a н е н а д ім і (у а д р о з н е н н е ад п л о т к і). Р о т косы. К о р м іц ц а в о д н ы м і р а с л ін а м і, бесгіазван о ч н ы м і, ік р о й м а л ю с к а ў , м о л а д зь — зо а п л а н к т о н ам . І іе р а с т п ар ц ы ё іім ы . А б ’е к т ам атар скага лову.

КРАСНА1І0ЛЛЕ, гарадскі пасёлак, цэнтр Краснапольскага р-на Магілёўскай вобл., y вярхоўі р. Тур’я і на правабярэжжы р. Маластоўка. За 109 км ад Магілёва, 51 км ад чыг. ст. Камунары на лініі Крычаў— Унеча. Вузел аўтадарог на Чэрыкаў, Касцюковічы, Чачэрск, Слаўгарад. 5,9 тыс. ж. (1998). В я д о м а з 1784 я к м яст. М а л а с т о ў к а Ч эр ы к а ў с к а г а п а в . М а г іл ё ў с к а й гу б., ц э н т р К р асн а п о л ь с к а й в о л . Н а з в у а т р ь ім а л а ад суседн яга м а ё н т к а з а 1 к м а д м я с з э ч к а . У 1890 y К . 2310 ж . , 412 д а м о ў , ц а р к в а , 3 г а р б а р н і, 9 м аслаб о й н я ў , б р о в а р , м л ь ш , а л т э к а , 60 к р а м , 4 кірм а ш ы ў год. Н а л е ж а л а г р а ф а м Б е н к е н д о р ф а м . У 1898 — 3248 ж . 3 1924 ц э н т р Краснапольскага раёна К а л ін ін с к а й , з 1927 — М агіл ё ў с к а й акр у гі. 3 2 7 .9 .1 9 3 8 ra p . л а сё л а х , р а ё н н ы ц э н т р М а г іл ё ў с к а й во б л. У 1939 — 3572 ж . 3 15.8.1941 д а 1.10.1943 ак у п ір ав ан а н я м . ф а ш ы с т а м і, я к ія загу б іл і ÿ К . і р аёне 1302 ч а л ., д з е й н іч а л а Краснапольскае патрыя-

тычнае падполле.

Прадпрыемствы харч., буд. матэрыялаў нрам-сці. 2 сярэднія і муз. школы, Дом культуры, 2 б-кі, бальніца, паліклініка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкія магілы сав. воінаў, магіла ахвяр фашызму. Помнікі землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. К. знаходзідца ў зоне, што пацярпела ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС (1986). У 1996 устаноўлены помнік «Чорная быль Краснапол ыпчы н ы».

KPÂCHAE, вёска ў Маладзечанскім р-не Мінскай вобл., каля р. Уша, на аўтадарозе М інск— Маладзечна; чыг. ст. (Уша) на лініі М інск— Маладзечна. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 16 км на ПдУ ад г. Мападзечна, 57 км ад Мінска.

3273 ж., 1216 двароў (1998). У п іс ь м о в ы х к р ы н іц а х у л е р ш ы н ю ў п а м ін а е ц ц а ў 2 -й п ал . 15 ст. я к в е л ік а к н я ж а ц к і д в о р п а д н а з в а й К р а с н а е С я л о . У 1486 м я с т э ч к а , д зе д а 1500 з а с н . к а с ц ё л . У к а н ц ы 15 — 1-й п ал . 16 ст. ц э н т р п а в е т а , д а 1793 ц э н т р с т а р о с т в а М е н с к а г а в а я в . У 1765 y м я с т э ч к у 58 д в ар о ў , к а с ц ё л , к а р ч м а . 3 1793 y Р ас. ім п е р ы і, y 19 ст. м я с т э ч к а В іл е й с к а г а п ав . М ін с к а й губ. У 1897 y м я с т э ч к у 1019 ж ., 152 д в а р ы , ц а р к в а , 2 ш к о л ы , н ар . в у ч ы л іш ч а , н о ш т а , ф е л ь ч . п у н к т , 22 к р а м ы , 8 к о р ч м а ў . 3 1921 y П о л ь ш ч ы , ц э н т р гм ін ы М а л а д з е ч а н с к а г а п ав.

3 1939 y Б С С Р , y Р а д а ш к о в іц к ім р -н е В іл е й с к а й в о б л ., y 1940— 54 ra p . п а с ё л а к . У В ял. А й ч в а й н у 5.3.1943 н я м .- ф а ш . з а х о п н ік і р а с с т р ал я л і тут 2000 сав . г р а м а д з я н , за гу б іл і 800 сав. в а е н н а п а л о н н ы х . 3 1954 в ё с к а , ц э н т р с е л ь с а в е т а Р а д а ш к о в іц к а г а , з 1960 М а л а д з е ч а н с к а г а р -н а ў . У 1972 — 2989 ж ., 611 д в а роў.

най расліннасцю. Зімуе ў ямах. Нар. назвы: чырванапёрка, краснавочка, чарноха, чэрмнуха і інш.

Красналсрка.

водах Еўропы, М. і Сярэдняй Азіі. На Беларусі жыве ў рэках, азёрах, трымаецца прыбярэжнай зоны, багатай вод-

КРАСНАП0ЛЛЕ, вёска ў Расонскім р-не Віцебскай вобл., на правым беразе р. Дрыса. Цэнтр сельсавета. За 34 км на ПдУ ад г.п. Расоны, 155 км ад Віцебска, 18 км ад чыг. ст. Дрэтунь. 328 ж„ 149 двароў (1998). Лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. су-

вязі. Каля вёскі брацкая магіла сав. воінаў. КРАСНАП0ЛЬСКАЕ

Г1АТРЫЯТЫЧ-

НАЕ ПАДГІ0ЛЛЕ ў Вял ікyю Айчынную в а й н у . Дзейнічала з крас. 1942 да вср. 1943 на тэр. Краснапольскага р-на Магілёўскай вобл. Кі раўнік С.П.П арш ын. Складалася з жыхароў г.п. Краснаполле, в. Вял. Хутары, Мапастоўка, Турэйск і б. ваеннаслужачых (усяго 18 чал.). Падполыпчыкі трымалі сувязь з 41-м мартыз. атрадам і 47-й партыз. брыгадай «Ііерамога», гюрадавалі ім разведцаныя, атрымлівалі ад іх лістоўкі і газеты, занісвалі па радыё зводкі Саўінфармбюро, друкавалі іх на машынцы і раснаўсюджвалі сярод насельнішва, знішчылі тэлеф. сувязь y паліцыі і камендатуры. 7.11.1942 падпольшчыку І.П.Галярку, што працаваў тэхнікам на мясц. радыёвузле, удалося настроіць анаратуру на Маскву і ўключыць y трансляцыйную сетку; акупанты арыштавалі і павесілі патрыёта. КРАСНАІЮЛЬСКІ РАЁН. На ПдУ Магілёўскай вобл. Утвораны 17.7.1924. Пл. 1,2 тыс. км2. Нас. 13,6 тыс. чал.

(1998), гарадскога 43,4%. Сярэдняя шчыльн. 11 чал. на 1 км2. ІДэнтр — г.п. Краснаполле. 102 сельскія нас. пункты. Краснапольскі пасялковы Савет і 6 сельсаветаў: Высакаборскі, Горскі, Мхініцкі, Сідараўскі, Тур'яўскі, Яноўскі. Раён падярпеў ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС. 3 1986 y зоне радыяцыйнага кантролю, 10 вёсак пахаваны, 107 адселены. Усх. ч. раёна ў межах Аршанска-Магілёўскай раўніны, астатняя — Чачорскай раўніны. Паверхня раўнінна-ўзгорыстая, 90% тэрыторыі на выш. 160— 190 м, найвыш. пункт 192 м (на Пд раёна каля в Стайкі). Карысныя выкапні: торф, мел, буд. пяскі, гліны і суглінкі. Сярэдняя т-ра студз. -7,6 °С, ліп. 18,5 °С. Аладкаў 625 мм за год. Вегетац. перыяд 187 сут. У раёне пачынаюцца і цякуць прытокі р. Сож — Галуба, Ельня, Жавуніда, Кляпінка, Покаць, С янна (з Тур’яй), Якушоўка, прьггокі р. Беседзь — Палуж (з прытокамі Куракоўка і Горанка), Каўпіта (з прытокамі Бярлянка і Казелька). На ПдУ — вадасх. Палужскае. Глебы дзярнова-падзолістыя (49,3%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (24,9%), дзярнова і

дзярнова-карбанатныя забалочаныя (13,4%). Пад лесам 53,3% тэр. раёна. Лясы ў' асноўным на Пн, пераважна хваёвыя і бярозавыя, 19,8% з іх — штучныя насаджэнні. Балоты займаюць 4,4% тэрыторыі. Помнікі прыроды мясц. значэння: «Ясянёвы гай» y в. To­ pai і дэндрасад «Іванаў хутар» каля в.

I Іапуж. Аіульная пл. с.-г. угоддзяў 44,5 тыс. га, з іх асушаных 12 тыс. га. На 1.1.1998 y раёне 8 калгасаў, 1 саўтас, 1 фермерская гаспадарка. Асн. галіны сельскай гаспадаркі: мяса-малочная жывёлагадоўля, свінагадоўля, птушкагадоўля, пашыраны пасевы збожжавых і кармавых культур, бульбы. Прадпрьіемствы харч. (мапочныя, хлебныя вырабы), дрэваапр. (піламатэрыялы) і буд. матэрыялаў (цэгла) прам-сці. Райцэнтр аўтадарогамі звязаны з гарадамі Касцюковічы, Магілёў, Чэрыкаў, Чачэрск. У раёне 8 сярэдніх, 4 базавыя, 5 пач., муз., дзідячаюнацкая спарт. школы, 13 дашкольных устаноў, 10 дамоў культуры, 13 клубаў, 22 б-кі, бальнша, паліклініка, 7 фельч.ак. нункгаў. Помнік архітэктуры: царква Дзмітрыя Растоўскага ў в. Выдранка (канец 19 — пач. 20 ст.). Выдаецца газ. «Голас Краснапольшчыны». Г. С. Смалякоў. КРАСНАПбЛЬСКІ СТРОЙ, традыцыйны комплекс бел. нар. адзення Падняпроўя. Бытаваў y 19 — сярэдзіне 20 ст. пераважна ў Красналольскім, Касцюковіцкім, Клімавіцкім, Хоцімскім, Чачэрскім, Чэрыкаўскім р-нах. Ддя К.с. хараю эрны вял. разнастайнасць форм адзення, багатае камлазіц. варыянтамі і арнаментальнымі матывамі маст. афармленне, y якім важнае

КРАСНАПОЛЬСКІ_________ 4 5 9 значэнне разам з вышыўкай і ўзорыстым ткацтвам мелі карункапляценне, агшікацыя, узаемаўплывы рус. і ўкр. нар. касцюмаў. У жаночым гарнітуры пашыраны 4 комплексы: кашуля, расхінная панёва, гарсэт, намітка; кашуля, андарак з дзесяткай (спадніца з прышьпым ліфамгарсэтам, y асобных варыянтах нагадвала сарафан на лямках), 1-полкавы суконны фартух, хустка; кашуля, андарак, 4-полкавы льняны фартух, хустка; кашуля або блуза, кроеная з гэсткай, крамная спадніца з прышыўным ліфам, 1-полкавы фартух, чапец. Кашулю «po­ mi з прамымі плечавымі ўстаўкамі, прышытымі па ўгку, з вял. адкладным каўняром, аздобленым па краях наскам вязаных белых карункаў або паркалёвых брыжоў. Шырокі рукаў злучаўся з плечавой устаўкай, аздобленай узорыстым паскам мярэжкі з чырвона-чорным геам. арнаментам. Вышыты баваўнянымі ніткамі арнамент 8-пялёсткавых разетак, ромбаў, квадратаў кампанаваўся радамі, y шахматным парадку або размяшчаўся ў ячэйках, што ўтвараліся перасячэннем дыяганальных або гарыз. і верт. палос, густа нашываўся на бачную паверхню рукавоў. Фартухі аздаблялі ўзорыстым ткацтвам, вышыўкай, аплікацыяй; панёву, андарак затыкалі клятчастым вохрыста-чырвоным арнаментам. Андарак і ліф-гарсэт саяна часам кроілі з розных тканін: ніз з клятчастай даматканкі,- ліф з крамнай узорыстай ді аднатоннай. Спадніцу шылі з клятчастага, паласатага, белага, бела-сіняга палатна. Падпяразвалі вузкім поясам,

Д а ар т. Краснапольскі строй Л е т н я е тр ад ы ц ы й н ае адзен н е ж а н ч ы н . П а ч . 20 ст. В ёс к а Р у д н я -Б а р т а л а м е е ў ск ая Ч а ч эр с к а га р а ё н а Г о м ел ьс к а й вобл.

460_________ КРАСНАСЕЛЬСКІ канцы якога аздаблялі дэкар. кугасамі, нізкамі рознакаляровага бісеру. Галаўныя ўборы жанчын — намітка, чапец (вязаны з белых нітак або шыты з чырвоных тканін), хустка. Насілі панеркі, шыйныя бісерныя паскі, абразкі. Мужчынскія кашулі кроілі з плечавымі ўстаўкамі або тунікападобныя; вышывалі манішку, падол, каўнер і каўнерцы, падпяразвалі поясам. Нагавіцы шылі з налатна, шэрага ці карычневага сукна. Вопратку (світу, шубу, кажух, куртку, сак) аздаблялі нашыўкамі і аблямоўкамі фабрычных (чырводых, сініх) тканін, аплікацыяй шнурам. М.Ф.Раманюк. КРАСНАСЁЛЬСКІ, гарадскі пасёлак y Ваўкавыскім р-не Гродзенскай вобл., на р. Рось (левы прыток р. Нёман). За 15 км на П н ад Ваўкавыска, 87 км ад Гродна, 4 км ад чыг. ст. Рось на лініі Ваўкавыск— Масты. 7,2 тыс. ж. (1998). Прадпрыемствы буд. матэрыялаў («Ваўкавыскцэментнашыфер* і інш.). Сярэдняя, базавая школы, 2 дамы культуры, 2 б-кі, бальніда, амбулаторыя, 2 аддз. сувязі. Краснасельскі археалагічны комплекс. КРАСНАСЁЛЬСКІ

АРХЕАЛАГІЧНЫ

К0М ГІЛЕКС, група археал. помнікаў каменнага і бронзавага вякоў (шахты па здабычы крэменю, крэменяапрацоўчыя майстэрні, стаянкі, могільнік), селішча жал. веку і сярэдневякоўя каля г.п. Краснасельскі Ваўкавыскага р-на Гродзенскай вобл. і суседніх з ім вёсак. Гэты рэгіён заселены ў раннім мезаліде (9-е тыс. да н.э.); найб. колькасць помнікаў налсжыдь да неаліту і бронзавага веку. У К.а.к. захавалася бсшьш за 80 шахтавых выпрацовак. У адной з шахт знойдзена пахаванне шахцёра шнуравой керамікі культуры. На комплексе выяўлены таксама рэдпкі крэменеалрацоўкі і крамянёвыя прылады працы, кераміка арэнбургскай культуры, позняга этапа

К р а с н а с с л ь с к і а р х е а л а ііч н ы к о м п л ек с (н л а н сх ем а): 1 — н е р а с к а п а н ы я ш а х т ы ; 2, 3 — р а с к о п ы ш а х га ў ; 4, 6—7 ■ — с т а я н к і-м а й с т э р н і; 5 — с т а я н к а і с е л іш ч а ; 8 — м а й с т э р н я ; 9 — м о г іл ь н ік

нёманскай культуры, тшцінецкай культуры, зарубінецкай культуры, фрагменты ганчарнага посуду эпохі Стараж. Русі, позняга сярэдневякоўя, рэшткі паўзямлянкі 9— 12 ст. і інш. На могільніку культуры шарападобных амфар (3-е тыс. да н.э.) знойдзены рэшткі пахавання чалавека і свойскай жывёлы, гліняны посуд, касдяныя наканечнікі стрэл і інш. М.М. Чарняўскі. КРАСНАСТОЦКІ МАНАСТЬІР НАРАДЖ ЙННЯ БА ГА Р0Д ЗІЦ Ы , праваслаўны жаночы манастыр ва ўрочышчы Красны Сток (Ружаны Сток) Сакольскага пав. Гродзенскай губ. (цяпер y Польшчы). Утвораны ў 1901 паводле ўказа Сінода па просьбе гродзенскйга епіскапа Іаакіма з мэтай правасл. місіянерства сярод каталіцкага насельніцтва. Сюды, y будынкі скасаванага ў 1875 дамініканскага кляштара, быў пераведзены з І'родна жаночы манастыр Нараджэння Багародзіды. Н а яго рамонт і добраўпарадкаванне Сінод выдзеліў 25 тыс. руб. У манастыры было 50 манашак, працавалі амбулаторыя і аптэка, даркоўнапрыходская жан. школа. Найб. шанаванымі лічыліся 3 абразы Маці Божай: Краснастоцкай (вядомы з сярэдзіяы 17 ст., застаўся ад дамініканцаў), колія з яго і Уладзімірскай (лрывезеды з Гродна). У Драгічыде-Надбужскім дзейнічала абшчына манастыра з 5 цэрквамі, прытулкам і бальніцай. Манастыр спыніў існавадне ў час 1-й сусв. вайны. А.А.Ярашэвіч. КРАСНАЎКА, вёска ў Светлагорскім р-не Гомельскай вобл., на правым беразе р. Бярэзіна, каля аўгадарогі Бабруйск— Калілкавічы. Цэнтр сельсавета. За 45 км на ПнЗ ад г. Светлагорск, 155 км ад Гомеля, 22 км ад чыг. ст. М ошны. 264 ж., 116 двароў (1998). Сярэдняя школа, клуб, б-ка. Каля вёскі 2 ласелішчы эпохі мезаліту. «КРАСНАЯ Л ЕТО ІШ С Ь», савецкі гіст часопіс. Выдаваўся ў 1922— 34 і 1936— 37 y Ленінградзе да рус. мове Ін-там гісторыі партыі пры Ледідградскім абкоме ВКП(б). Змяшчаў артыкулы па гісторыі камуніст. лартыі, Кастр. рэвалюцыі 1917, успаміны і інш. матэрыялы, якія пераважда адлюстроўвалі гісто-

рыю Ледідградскай ларт. арг-цыі, заводаў і фабрык, жыццё і дзейнасць У.ІЛедіна. КРАСНАЯ П Л 0Ш Ч А ў Ма с к в е , цэлтральная ллошча горада. Размешча- 1 да каля Крамля Маскоўскага. Створана ў канцы 15 ст. ГІершапачаткова наз. Торгам, y 16 ст. — Троіцкай, пасля пажару 1571 — ІІажарам, з 1662 — Красная (дрыгожая). У фарміравалні яе арх. ансамбля вядучую ролю адыгрывае Крамлёўская сдяна са Сласкай (Фралоўскай), Сенацкай і Нікольскай вежамі Крамля, што вызначае падоўжную камлазіцыю ллошчы, і Васіля Блажэннага храм, які замыкае яе з Пд. У 16— 17 ст. уздоўж сдяны лраходзіў абарончы роў (засыпаны ласля 1812) з мастамі, агароджанымі зубчастымі сценамі. У 1-й лал. 16 ст. на ллошчы ўстаноўлены памост-трыбуна, т. зв. Лобнае месца (перабудавала ў 1786, арх. М.Ф.Казакоў), y канцы 17 ст. ластаўлены будынкі Мадетнага двара, Земскага прыхода, Гал. аптэкі. У лач. 18 ст. К.л. — культ. цэнтр горада: каля Сласкіх варсгі ішоў кліжны гандаль (ісдаваў да канца 19 ст.) і адкрылася лершая публічная б-ка, каля Нікольскіх варот — т-р («камедыйная хараміна»), У 1755 y будынку І’ал. аптэкі адкрыўся Маск. ун-т, з 1785 — дзярж. ўстановы. У 1786 перабудаваны старыя гандл. рады (паводле лраекта Дж.Кварэнгі), узнік новы корлус насупраць Крамлёўскай сцяны (перабудаваны ў 1814— 15 арх. В.І.Бавэ; не захаваўся). У 1818 ластаўлены помнік К.М ідіну і Дз.Пажарскаму (скулыгг. І.П.Мартас), які разам з купалам Сената (1776— 87, арх. Казакоў) ствараў папярочдую вось ансамбля. Гіабудовы 2-й пал. 19 ст. ў лсеўдарус. стылі: будынак Гіст. музея (1875— 81, арх. У.В.Шэрвуд), Верхнія (дялер дзярж. універмаг, 1889—93, арх. А.Н.І1амяранцаў) і Сярэднія (1892, арх. Р.І.Клейн) гаддл. рады. 3 К.л. звязаны некат. гіст. ладзеі ў Маскве: «саляды бунт» (1648), «медны булт» (1662), стралецкае паўстанне (1682) і інш. У сав. часы на ллошчы пабудавады маўзалей У .ІЛ еніна (1924— 30, арх. А.В.Шчусеў), y 1930— 31 створады трыбуны (арх. І.А.Француз), пасаджады елкі, ллошча забрукавана. Каля

Крамлёўскай сцяны магілы, y сцяне урны з прахам рас., сав. і замежных дзеячаў. У 1992— 94 тут адноўлены Казанскі сабор (каля 1636, разабраны ў 1936). К.п. — месца правядзення ўрачыстасцей. Ад яе вядэецца адлік адлегласці па ўсіх дарогах, што ідудь ад Масквы. К.п. разам з Крамлём уключана Ю НЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. КРАСНАЯРАЎСКАЯ CÔÏIKA, гарадзішча, рэшткі крэпасці 11— 13 ст. на Пд ад г. Усурыйск Прыморскага краю (Pa­ ria), былы адм. і ваен. цэнтр чжурчжэньскай дзяржавы Цзінь y Прымор’і. Мела выгляд трохвугольніка і складаную сістэму абароны: знешнія і ўнутр. валы, форты і інш. У ходзе раскопак (з 1953) адкрыты грамадскія пабудовы з лёгкімі сценамі і чарапічнымі дахамі, глінабітныя жытлы з лёгкім дахам. У грамадскіх пабудовах выяўлены арх. ўпрыгожанні, арнаментаваная дахоўка, жал. замкі, запоры, кручкі, парадныя сферычныя пасудзіны, y жытлах — бытавая кераміка, прадметы ўзбраення з жалеза (наканечнікі стрэл і коп’яў, нажы, панцыры), кіт. манеты. КРАСНАЙРСК, горад y Расіі, цэнтр Краснаярскага края, на берагах р. Енісей. 874 тыс. ж. (1997). Чыг. вузел. Аэрапорт. Рачны порт. Буйны прамысл. цэнтр Усх. Сібіры. Асн. галіны прам-сці: машынабуд. і металаапр. (збожжаўборачныя камбайны, лясное машынабудаванне, суднабудаванне, радыётэхніка, тэлевізары і інш.), хім. (хімвалакно, хімбытпрылады, сінт. каўчук, шыны, медпрэпараты, гумава-тэхн. вырабы і інш.), металургічная (алюмініевая, каляровых і каштоўных металаў і інш.), дрэваапр. (цэлюлозна-папяровы камбінат), буд. матэрыялаў, лёгкая і харчовая. ГЭС. Навук. цэнтр Сіб. аддзялення Рас. АН, Сіб.-Далёкаўсходняе аддзяленне Рас. Акадэміі мастацтваў. 13 ВНУ, y т л . 2 ун-ты і Сіб. аэракасм. акадэмія. 5 т-раў, y т л . оперы і балета.

4 канцэртныя залы. Філармонія. Цырк. Музеі: краязнаўчы, культ.-гіст. цэнтр, музей-сядзіба В.І.Сурыкава, маст. імя В.І.Сурыкава, карцінная галерэя. Каля К. — запаведнік «Сталбы». Засн. ў 1628 як астрог Красны Яр ваяводам АДубенскім для абароны ад набегаў татар. У

пач. 18 сг. цэнтр рамёстваў (цяслярскага, кавальскага, медзеплавільнага, гарбарнага і інш.). Развіццё паскорылася пасля буд-ва (1735— 41) Маскоўскага тракту (Ачынск— Канск). 3 1822 цэнтр Енісейскай губ. У 19 ст. цэнтр сібірскага казацтва, месца ссылкі дзекабрыстаў, народнікаў, сацыял-дэмакратаў, перасыльны пунхт асуджаных y Туруханскі край, Іркуцкую вобл., Якуцію, на Сахалін. У канцы 19 ст. праз К. прайшла Транссібірская чыгунка. 3 1934 цэнтр Краснаярскага краю. У 1941—42 y К. эвакуіравана іпмат заводаў з зах. раёнаў СССР, y т.л. з Беларусі.

КРАСНАЙРСКАЕ ВАДАСХ0ВІШЧА. На р. Енісей, y Краснаярскім краі Расіі. Утворана шіацінай Краснаярскай ГЭС. Запоўнена ў 1967— 70. Пл. 2000 км2, аб’ём 73,3 км3, даўж. 388 км, найб. шыр. 15 км, найб. глыб. 105 м. Узровень вады ў вадасховішчы вагаецца да 18 м. Прыплацінны ўчастак К.в. вузкі, каньёнападобны, выш эй пашыраецца да 10— 15 км. Буйныя залівы ў далінах рэк Дзербіна, Сісім, Сыда і Туба. Суднаходства, лесасплаў, рыбная гаспадарка. Каіія плаціны — г. Дзіўнагорск, y зоне вьпсліньвання падпору гарады Абакан, М інусінск і г.п. Усць-Абакан. КРАСНАЯРСКІ КРАЙ. У складзе Рас. Федэрацыі. Утвораны 7.12.1934. Размешчаны пераважна ў межах Усх. Сібіры, y бас. р. Енісей; уключае таксама архіпелаг Паўн. Зямля і прылеглыя астравы. Пл. 2339,7 тыс. км . Нас. 3107 тыс. чал. (1997), гарадскога 74%. Сярэдняя шчыльн. 1,3 чал. на 1 км2 (0,01 чал. на 1 км2 на Пн, 25 чал. на 1 km2 y паласе каля Транссібірскай магістралі). Ж ывуць рускія (87,6%), украінцы (3,5), татары (1,6), немды (1,4), беларусы (1), чувашы (0,8), народы Поўначы (эвенкі, даўганы, ненцы, якуты, нганасаны, кеты — 0,5%) і інш. У складзе К.к. Таймырская (Даўгана-Ненецкая) аўтаномная акруга, Эвенкійская аўтаномная акруга. Цэнтр — г. Краснаярск. Найб. гарады: Нарыльск, Ачынск, Канск, Жалезнагорск, Мінусінск, Лесасібірск, Назарава. Прырода. Край прасціраецца ад берагоў Паўн. Ледавітага ак. да гор Паўд. Сібіры амаль на 3 тыс. км. На П н п-аў Таймыр з гарамі Быранга (выш. да 1146 м), якія абрываюцца на Пд да забалочанай Паўн.-Сіб. нізіны. На 3 — усх. час-

КРАСНАЯ РСКІ

461

тка Зах.-Сіб. раўніны. У цэнтры Сярэднесібірскае пласкагор’е (выш. 500— 700 м), з найб. вышынямі на Енісейскім кражы (да 1104 м) і плато Путарана (да 1701 м). Паўд. ч. занята адгор’ямі Усх. Саяна (выш. да 2922 м) і Зах. Саяна (выш. да 2456 м) і Мінусінскай катлавінай. Край багаты карыснымі выкагшямі. Геал. запасы вугалю болын за 3 трлн. т. Распрацоўваецца Канска-Ачынскі вугальны басейн (638 млрд. т), перспектыўныя Тунгускі (2299 млрд. т) і Таймырскі (235 млрд. т) басейны. Буйныя радовішчы жал. (Ніжнеангарскае, Тагарскае), медна-нікелевых і спадарожных руд (малібдэн, кобальт, вальфрам, плаціна), металаў, баксітаў, золата, графіту, фасфарытаў, слюды, нафты і газу, кухоннай солі, паўкапггоўных камянёў. Клімат рэзка кангынентальны. Сярэдняя т-ра студз. ад -36 °С на П н да -18 °С на Пд, ліп. адпаведна ад 13 да 20 °С. Ападкаў ад 200— 300 мм на Пн да 800— 1200 мм за год y rapax Паўд. Сібіры. Н а П н ад р. Ніжняя Тунгуска шматгадовая мерзлата. Рэкі належаць да бас. Паўн. Ледавітага ак. Найбалыная р.

КРАСНАЯРСКІ КРАЙ Маштаб 1:26 000 000

в.Намсамолец

‘" a »

u K A Я) 1Хатанга

Ьугапня

E céùJ è Y f ^ X o Чырымда

C I SJ KS. 7c ' O J я V

o Байкіт o

o

.

"J

//<*

E“ ,M fc«a ~ Матыг lHa

Л с е э с /б ( р с к ц А ^

ЙОвАКу:

°

<УР*Н««Гр Ннусінск'

Краснаярск. Панара-

ма горада.

ВоноваР0

Севера- V ) Э-ЕнІсв*скІ

^

*Нарабула

yCttb-tlww*

462

КРАСНЕНСКІ

Енісей з прытокамі Ангара, Падкаменная і Ніжняя Тунгуска, Сым, Елагуй; рэкі Хатанга, Пясіна, Таймыра і прытокі Обі — Чулым і Кець. Рэкі багатыя гідраэнергіяй, суднаходныя. Азёры — Таймыр, Пясіна, Лама, Кета і інш. Краснаярскае вадасховішча. Глебы на Пн забалочаныя, тарфяныя, на Пд мярзлотна-таежныя, шэрыя лясныя, чарназёмныя і каштанавыя. На п-ве Таймыр пашырана мохава-лішайнікавая тундра. ГІад лесам каля 150 млн. га. Пераважае тайга з лістоўніды, піхты, хвоі, кедра. На Пд ад зоны тайгі паласа мяшаных і драбналістых лясоў. Астраўныя лесастэпы (Ачынскі, Краснаярскі, Канскі) пераходзяць y стэпы Мінусінскай катлавіны. Жывёльны свет разнастайны. У тундры водзяцца лемінг, пясец, заяцбяляк, алень, y тайзе — лось, кабарга, вавёрка, бурундук, буры мядзведзь, расамаха, гарнастай, собаль, ліс і інш. Запаведнікі «Сталбы» і Таймырскі. Гаспадарка. К.к. мае магутны эканам. патэнцыял. На долю прам-сці прыпадае 70% усёй прадукцыі, на сельскую гаспадарку — 12%. Асн. галіны: горназдабыўная, электраэнергет., металургічная, машынабудаванне і металаапрацоўка, хім., лясная. Паліўна-энергет. комплекс фарміруецца на гідраэнергіі Енісея (Краснаярская, Усць-Хантайская ГЭС) і вугалі Канска-Ачынскага вугальнага басейна. Дзейнічаюць Бярозаўскі, Назараўскі і Ірша-Барадзінскі вугальны разрэзы. У 1996 здабыта 38,5 млн. т вугалю. Вытв-сць электраэнергіі 49 млрд. кВтгадз (1996). Вядзецца здабыча жал. руды (1,7 млн. т), каляровых і рэдкіх металаў, графіту, слюды, барыту, кааліну. Каляровая металургія спецыялізуцца на вытв-сці нікелю, медзі, кобальту, селену, золата, серабра, плаціны, паладыю, ірыдыю (Нарыльск), гліназёму (Ачынск), алюмінію (Краснаярск). Якасную сталь выплаўляе металургічны з-д «Сібэлектрасталь» y Краснаярску. Машынабудаванне і металаапрацоўка: з-ды па вытв-сці збожжаўборачных камбайнаў, электрарухавікоў, радыётэхнікі, тэлевізараў, халадзільнікаў, абсталявання для лясной і алюмініевай прам-сці (Краснаярск), аўтамаб. і трактарных прычэпаў (Сасноваборск), абсталявання для папяровай прам-сці (Канск), нізкавольтнай апаратуры (Дзіўнагорск), комплекс электратэхн. вытв-сці (кабель, высакавольтная апаратура, электранагравальныя прылады, Мінусінск). Суднабудаванне ў Краснаярску, суднаверф y Енісейску. Развіта лясная і дрэваапр. прам-сць. Лесапілаванне і дрэваапрацоўка ў Лесасібірску, Ачынску, Енісейску, Багучанах, Ігарцы; цэлюлозна-папяровая вытв-сць y Краснаярску; мэблевая ў Мінусінску, Назараве, Заазерным. Вытв-сць (1996): дзелавой драўніны 5A млн. м , піламатэрыялаў 1,6 млн. м , паперы 50,3 тыс. т, кардону 58,4 тыс. т. На аснове хім. перапрацоўкі драўніны развіта вытв-сць сінт. каўчуку, хім. валакна, шын, гума-

ва-тэхн. вырабаў (Краснаярск). У Ачынску нафтаперапр. з-д. Прам-сць буд. матэрыялаў y Краснаярску, Ачынску, Канску, Дзіўнагорску, Назараве. Лёгкая прам-сць: баваўняны камбінат y Канску, шаўковы ў Краснаярску, гарбарна-абутковыя ф-кі ў Краснаярску і Канску, швейныя ф-кі. Харч. прам-сць працуе на мясцовай с.-г. сыравіне. Ры базаводы ў Дудзінцы і Ігарцы. Пл. с.-г. угоддзяў бсшьш за 5 млн. га, y т.л. пад ворывам 3,3 млн. га, пад пашай 1,3 млн. га. Асн. ворныя землі ў лесастэпавых і стэпавых раёнах Мінусінскай катлавіны. Сеюць яравую пшаніцу, жыта, авёс, проса, грэчку. Вырошчваюць бульбу, лён, сланечнік, цукр. буракі, агародніну. Збор (млн. т, 1995): збожжа — 2,2, бульбы — 1,1, агародніны — 0,2. М яса-малочная жывёлагадоўля, свіна-, коне- і авечкагадоўля, на Пн — аленегадоўля. Пагалоўе (тыс. галоў, 1995): буйн. par. жывёлы — 944, 7, свіней — 655,2. Вял. значэнне маюць зверагадоўля і пушны промысел (Эвенкійская аўт. акруга). Пчалярства, збор кедравых арэхаў. Даўж. чыгункі 2,1 тыс. км, аўтадарог з цвёрдым пакрыццём 19,6 тыс. км. Гал. чыгунка — Транссібірская магістраль, самая паўн. чыгунка — Нарыльск—Дудзінка. Даўж. суднаходных шляхоў 6,2 тыс. км. Суднаходства па р. Енісей з выхадам да Паўн. марскога шляху. Парты — Дудзінка, Дыксан, Хатанга, Ігарка. Курорты Учум і Шыра. В.М.Корзун. к р Ас н е н с ы

ДЗЕВЫ

касцёл

УШ ЙСЦЯ

МАРЫІ, помнік архітэктуры

Красненскі касцёл.

неаготыкі. Пабудаваны ў 1912 y в. Краснае Маладзечанскага р-на Мінскай вобл. Трохнефавая аднавежавая базіліка з 5-граннай апсідай і бакавымі сакрысціямі. У цэнтры гал. фасада 3-ярусная чацверыковая званіца, умацаваная вуглавымі ступеньчатымі контрфорсамі з пінаклямі і завершаная высокім шпілем. Гал. ўваход аформлены стральчатым парталам, над якім акно-ружа. Бакавыя фасады рытмічна члянёны здвоенымі вузкімі стральчатымі аконнымі праёмамі, нішамі і контрфорсамі ў прасценках. А.М.Кулагш. КРАСНЕЎСКІ Леанід Рыгоравіч (н.

27.8.1938, Мінск), бел. вучоны ў галіне машынабудавання. Д-р тэхн. н. (1991). Скончыў БПІ (I960). 3 1974 y Ін-це праблем надзейнасці машын, з 1993 нам. дырэкгара Навук. цэнтра праблем механікі машын Нац. АН Беларусі. Навук. даследаванні і распрацоўкі па тэорыі і тэхніцы аўтам. кіравання мабільнымі машынамі.

Te:. Расчет двуххоордннатных слстем авгоматаческого управлення гндромехалнческнмм коробкамя передач / / Автомобнльная промышленность. 1977. № 8; Управленве і мдромеханлческнмя многоступенчахымя передачамн мобнльных машнн. М н ., 1990.

KPÂCHIK Іван Міхайлавіч (12.8.1906, в. Іванск Чашніцкага р-н а Віцебскай вобл. — 18.2.1957), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Мінскае артыл. вучылішча (1932), Вышэйшыя афіцэрскія курсы пры Ваен. акадэміі бранятанк. войск (1947). У Чырв. Арміі з 1928. У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на Зах., Калінінскім, Ленінградскім і 1-м Бел.

франтах. Полк самаходных гармат пад камандаваннем падпалкоўніка К. вызначыўся 16—22.4.1945 на тэр. Германіі пры прарыве варожай абароны на ўчастку шашы Франкфурт— Берлін. Да 1956 y Сав. Арміі.

расійскі біяхімік і біяфізік. Акад. Рас. АН (1976, чл.-кар. 1962). Скончыў Маскоўскі хіміка-тэхнал. ін-т (1937). 3 1944 y ін-це біяхіміі AH СССР, з 1954 (адначасова) y Маскоўскім ун-це. Навук. працы па вывучэнні раслінных пігментаў, першасных стадый фотасінтэзу, фотахіміі хларафілу. Адкрыў рэакцыю абарачальнага фотахім. аднаўлення хларафілу (рэакцыя К.). Дзярж. прэмія СССР 1991.

Te.: Фотохнмня хлорофшіла н молекулярная органнзаішя гшгментной снстемы органнзмов / / Функцнональная бнохнмня клеточных структур. М., 1970.

І.М.Краснік.

ААКрасноўскі

«КРАСН ОАРМЁЙ СКАЯ ПРАВДА», назва газ. «Во славу Родйны» ў 1921— 46 (да № 177 укл.). КРАСН 0Ў Пётр Мікалаевіч (22.9.1869, Пецярбург — 17.1.1947), расійскі ваен. дзеяч, адзін з кіраўнікоў белай гвардыі, пісьменнік. Генерал-лейтэнант (1917). Скончыў Паўлаўскае ваен. вучылішча (1888). Удзельнік 1-й сусв. вайны. У час Кастр. рэвалюцыі 1917 на чале казацкага атрада накіраваны А .Ф .Керанскім на задушэнне рэвалюцыі ў Петраградзе, але падярпеў паражэнне і ўзяты ў палон. Вызвалены і адпушчаны сав. ўладамі. Перабраўся на Дон, дзе ў маі 1918 выбраны атаманам Войска Данскога, і ў маі— чэрв. 1918 ліквідаваў там сав. ўладу. Абапіраўся на Германію. У 2-й пал.

1918 на чале казацкай арміі развіваў наступленне на Царыцын (дяпер Валгаград). У студз. 1919 прызнаў вяршэнства К.\.Дзянікіна, але з-за супярэчнасцей з камандаваннем Добраахвотніцкай арміі 19.2.1919 падаў y адстаўку і эмігрыраваў y Германію. У 2-ю сусв. вайну супрацоўнічаў з ням.-фаш. ўладамі, дапамагаў ім y фарміраванні антысав. казацкіх часцей з эмігрантаў і ваеннапалонных; y 1945 захоплены сав. вайскоўцамі. Пакараны смерцю паводле прыгавору Ваен. калегіі Вярх. суда СССР. Аўтар мемуараў і гіст. раманаў.

Te:. Цареубнйцы. М., 1994; Екатсрнна Велюсая. М., 1994; От двуглавого орла к красному знаменв. Кн. 1—3. Екатерннбург, 1994—95.

КРАСНУХА, вострая вірусная хвароба, падобная прыкметамі да адру ці шкарлятыны. Найчасцей хварэюць дзеці. Заражэнне адбываецца паветрана-кропельным шляхам ад хворага. Дае стойкі імунітэт. Інкубацыйны перыяд 5— 23 дні. Адрозніваюць К. набытую і прыроджаную. Сімптомы К. набытай: павелічэнне (да 10— 20 мм) патылічных і задняшыйных лімфатычных вузлоў, дробная (5— 10 мм) бледна-ружовая высыпка (найбольш на разгібальнай паверхні рук і ног, іншы раз з павышэннем т-ры цела), якая знікае праз 2—4 дні без пігментацыі і лушчэння. Пры прыроджанай К. (калі маці хварэла на K. ў першыя 3 месяцы цяжарнасці) дзеці могуць нараджацца з заганамі: глухата, катаракта, парокі сэрца, пашкоджанне нерв. сістэмы, заганы развідця мочапалавых органаў, печані і страўнікава-кішачнага тракту. Лячэнне сімптаматычнае. А А А ст апаў.

КРАСНЫ 3ÀMAK. Існаваў ў 1563—79 на беразе Павульскага воз. (Ушацкі р-н Віцебскай вобл.). Пабудаваны з дрэва і каменю. Трохвугольная ў гоіане крэпасць з вежамі па вуглах (2 чацверыковыя з 2-схільнымі дахамі, і васьмерыковая з шатровым) і прамавугольнай y плане брамай была накрыта 2-схільным дахам, абкружана вадзяным ровам з мостам. Абарончыя сцены мелі ў верхняй ч. баявыя галерэі з абламамі і байнідамі. На дзядзінцы размяшчаліся 1-павярховыя жылыя дамы. Вядомы паводле гравюры С.Пахалавіцкага 1579. КРАСНЫ ЛУЧ, горад на Украіне, y Луганскай вобл. Засн. ў канцы 19 ст., да 1920 наз. Крындачоўка. 106 тыс. ж.

(1997). Чыг. стандыя. Прам-сць: машынабуд., металаапр., медпрэпаратаў, швейная, харчовая; вытв-сць буд. матэрыялаў. Здабыча каменнага вугалю.

KPACHÔŸCKAE BÔ3EPA, y Міёрскім р-не Віцебскай вобл., y міжрэччы рэк Маціца і Бярэжа, за 14 км на Пд ад г. Міёры. Пл. 1,37 км2, даўж. 1,8 км, найб. шыр. 840 м, найб. глыб. 4,5 м, даўж. берагавой лініі 4,7 км. Пл. вадазбору 4,6 км2. Схілы катлавіны выш.

8— 10 м, разараныя, на ПнЗ пад лесам. Берагі пясчаныя, на 3 забалочаныя, дзе да поймы прымыкае вярховае балота шыр. да 500 м. Дно выслана сапрапелем, каля паўн. і паўд. берагоў пясчанае. Зарастае. КРАСН0ЎСКІ Аляксандр Абрамавіч (26.8.1913, г. Адэса, Украіна — 1993),

КРАСОЎСКАЯ

463

«КРАСНЫЙ АРХЙВ», савецкі навук.гіст. часопіс. Выдаваўся ў 1922— 41 y Маскве на рус. мове Упраўленнем Цэнтр. архіва РСФ СР пры ВЦВК (з 1929 Цэнтр. архіўнае ўпраўленне пры Ц ВК СССР, з 1938 Гал. архіўнае ўпраўленне НКУС СССР) 6 разоў на год (у 1922— 24 нерэгулярна, з № 8 уведзена падвойная нумарацыя). Адзін з заснавальнікаў і фактычны кіраўнік часопіса да 1932 — М .М .Пакроўскі. Друкаваліся архіўныя матэрыялы па гісторыі Расіі і СССР, партыі балыпавікоў, Кастр. рэвалюцыі 1917, грамадз. вайны 1918—22, эканам. і культ. пераўтварэнняў y СССР, міжнар. адносін, аб дзеячах кампартыі і сав. дзяржавы. Змяшчаліся таксама асобныя матэрыялы па гісторыі Беларусі з архіваў Масквы і Ленінграда: «Да гісторыі польскага паўстання 1863 г. (Невядомыя рукапісы А.Авейды)» (1933, № 2(57)], «Германскія акупанты на Палессі» [1938, № 6(91)] і інш. У «К.а.» супрацоўнічалі Б.П.Казьмін, УА.Пічэта, Я.В. Тарле і інш. гісторыкі.

KPACHÏÔK, тое, што падасінавік. КРАС0Ў СКАГA Э Л ІП С 0 ІД , зямны эліпсоід, памеры якога вызначаны ў 1940 на аснове градусных вымярэнняў, праведзеных пад кіраўніцівам Ф.М .Красоўскага. Памеры рэферэнцэліпсоіда: вял. паўвось 6 378 245 м, палярны сціск 1:298,3. Прыняты ў 1946 для выкарыстання ў геад. і картаграфічных работах замест элілсоіда Беселя, які выкарыстоўваўся раней. КРАС0ЎСКАЯ Вера Міхайлаўна (н.

11.9.1915, С.-Пенярбург), расійскі гісторык і крьггык балета. Д -р мастацгвазнаўства (1965), праф. (1975). Скончыла ленінградскія харэаграфічнае вучьшішча (1933) ітэатр. ін-т (1951). 3 1995 выкладае ў Санкг-Пецярбургскай акадэміі рус. балета. Зрабіла значны ўплыў на развіццё эстэт. думкі і практыку сучаснай харэаграфіі. Аўтар першай y сав. мастацтвазнаўстве фундаментальнай «Гісторыі рускага балета» (1978), кн. «Рускі балетны тэатр ад узнікнення да сярэдзіны XIX ст> (1958), «Рускі балетны тэатр другой паловы XIX ст.» (1963), «Рускі балетны тэатр пачатку XX ст.»

(1971— 72), прац па гісторыі зарубежнага балета, творчых партрэтаў танцоўшчыкаў і харэографаў. ГІрэмія С.ГІ.Дзягілева (Перм, 1991). Незалежная прэмія «Трыумф» 1998.

Te.: Ннжннскнй. Л., 1974; Западноевропейскнй балетный театр: Очеркм нсторнн. [Кн. 1—4], Л., 1979—95; Ннкнта Долгушнн. Л., 1985; АЯ.Ваганова. Л„ 1989.

Him:. Т р а б с к н й АЯ. Бнблногр. ухаз. трудов В.М.Красовской. Л., 1980.

Красны замак. 3 гравюрьі С.Пахалавіцкага.

1579.

КРАС0ЎСКАЯ Раіса Ермалаеўна (н.

12.1.1935, Мінск), бел. артыстка балета. Засл. арт. Беларусі (1964). Скончыла Бел. харэаграфічнае вучылішча (1953). Працавала ў т-рах оперы і балета Чэлябінска і Баку. 3 1960 салістка Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. 3 1975 ба-

464_______________ КРАСОЎСКІ летмайстар-рэжысёр, з 1989 кіраўнік эстр.-харэаграфічнага ансамбля «Чараўніцы». Танцоўшчыца пераважна характарнага плана. Яе выкананне вызначалася высакароднасцю пластычнай формы, знешняй стрыманасцю пры ўнутр. тэмпераменце. Сярод партый y спектаклях бел. кампазітараў: Марта, Цьіганка («Святло і цені», «Ііасля балю» Г.Вагнера), Мадэрнісцкая танцоўшчыца, Карчмарка («Мара», «Выбранніца» Я.Глебава). 3 інш. партый: фея Карабос («Спячая прыгажуня» П.Чайкоўскага), Мерседэс («Дон Кіхсгг» Л.Мінкуса), Каляровая дзяўчына («Сцсжкаю грому» К.Караева). Выканала шэраг характарных тандаў y балетах і операх. Літ:. Ч y р к о Ю.М. Белорусскнй балетный театр. Мн., 1983. С. 83, 87, 91.

Л.М.Ражанава. КРАС0ЎСКІ Анатоль Міхайлавіч (н.

14.9.1935, в. Сіні Калодзеж Навазыбкаўскага р-на Бранскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галінр тэхналогіі металапалімерных матэрыялаў. Д-р тэхн. н. (1984), праф. (1990). Скончыў Бел. іл-т інжынераў чыг. транспарту (1958). 3 1963 y Ін-це механікі металапалімерных сістэм Нац. АН Беларусі. Навук. працы па даследаванні фізіка-хім. працэсаў плёнкаўтварэння ў вакууме пры ўздзеянні на палімеры і металаарган. злучэнні плазмы эл. разраду, лазернага і алекгроннага выпрамяненняў. Тв.: Полученне гонкнх пленок распыленнем полнмеров в вакууме. Мн., 1989 (разам з Я.М.Таўстапятавым).

КРАС0ЎСКІ Антон Якаўлевіч (18.3.

1821, г. Слуцк Мінскай вобл. — 25.4.

1898), расійскі ўрач; адзін з заснавальнікаў аперацыйнага акушэрства і гінекалогіі ў Расіі. Праф. (1858). Скончыў Пецярбургскую медыка-хірург. акадэмію (1848). Працаваў y ёй (у 1858—76 заг. кафедры). 3 1871 дырэктар Пецярбургскай радзільнай установы. Навук. працы па хірургіі, анатама-гісталагічных і фізіял. даследаваннях жаночых палавых органаў. Выканаў першую ў Расіі аперацыю па выдаленні яечніка. Заснавальнік час. «Журнал акушерства н женскнх болезней». КРАС0ЎСКІ Мікалай Мікалаевіч (н.

7.9.1924, г. Екацярынбург, Расія), расійскі вучоны ў галіне механікі і працэсаў кіравання. Акад. Рас. АН (1968; чл.-кар.

1964). Герой Сац. Працы (1974). Скончыў Уральскі політэхн. ін-т (1949), дзе і працаваў. 3 1970 y Ін-це матэматыкі і механікі Уральскага аддз. Рас: АН (у 1970— 77 дырэктар). Навук. прады па тэарэт. механіды. дастасавальнай матэматыцы і тэорыі ўстойлівасці руху. Расдрацаваў тэорыю стабілізадыі кіравальных сістэм на аснове сіягэзу метадаў тэорыі ўстойлівасці і тэорыі аптымальн ш працэсаў. Развіў тэорыю кіравання ў гульнёвых задачах дынамікі. Ленінская прэмія 1976, Дзярж. прэмія СССР 1984.

КРАС0ЎСКІ Мікалай Піліпавіч (11.7.1933, г. Рэчыца Гомельскай вобл. — 22.11.1989), бел. артыст балета, педагог. Засл. арт. Беларусі (1972). Скончыў Бел. (1951; y 1953— 56 і з 1960 выкладаў y ім) і Ленінградскае (1953) харэаграфічныя вучылішчы, Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва ў Маскве (1960). Працаваў y т-рах оперы і балета Чэлябінска і Баку. 3 1960 саліст Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. 3 1975 арганізатар і кіраўнік эстр.-харэаграфічнага ансамбля «Чараўніцы». Выкананне К. вызначалася высокай тэхнічнасцю, экспрэсіяй, тэмпераментам. Сярод партый на бел. сцэне: Мікалай, К нязь («Мара», «Выбранніца» Я.Глебава), Прынц, Тыбальд («Папялушка», «Рамэо і Джульета» С .П ракоф ’ева), Спартак («Спартак» А.Хачатурана), Прынц, Блакітная птушка («Лебядзінае возера», «Спячая прыгажуня» П.Чайкоўскага), Абдэрахман («Раймонда» А.Глазунова), Салор, Базіль («Баядэрка», «Дон Кіхот» Л.Мінкуса). Балетмайстар спекгакляў «Фіялка Манмартра» І.Кальмана, «Пяе «Жаваранаю> Ю .Семянякі (з Э.Піно, 1971) і інш. y Дзярж. т-ры муз. камедыі Беларусі; ставіў танды і пантаміму да драм. спектакляў. Лаўрэат Усесаюзнага конкурсу артыстаў балета ў Маскве (1967). Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1984. Літ.: Г р н ш е н к о М.М. Белорусскнй балет н современная тема. Мн., 1989.

КРАС0ЎСКІ Сдянан Акімавіч (20.8.1897, в. Глухі Быхаўскага р-на Магілёўскай вобл. — 21.4.1983), Герой

С.АКрасоўскі.

Сав. Саюза (1945), маршал авіяцыі (1959). Праф. (1966). Скончыў Ваеннапаветр. інж. акадэмію імя М.Я.Жукоў-

скага (1936). У арміі з 1916, y Чырв. гвардыі з 1917, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз., сав.-фінл. 1939—40 войнаў. У Вял. Айч. вайну камандуючы ВПС арміі, ф рош у, паветр. арміі. Удзельнічаў y баявых аперацыях на Каўказе, y Сталінградскай і Курскай бітвах, на Украіне, y Полыдчы, Чэхаславакіі, y Вісла-Одэрскай, Пражскай і Берлінскай аперацыях. Пасля вайны камандуючы ВПС акруг, паветр. арміяй, y 1955— 56 y БВА, y 1956— 70 нач. Ваенна-паветр. акадэміі імя Ю АГагарына, з 1970 y М ін-ве абароны СССР. Чл. Цэнтр. рэвіз. камісіі КПСС y 1961—66. Чл. Д К К.ПБ y 1956— 60. Аўтар успамінаў «Жыхшё ў авіяцыі» (3-е выд., 1976). КРАС0ЎСКІ Феадосій Мікалаевіч (26.9.1878, г. Галіч Кастрамской вобл., Расія — 1.10.1948), савецкі астраномгеадэзіст. Чл.-кар. AH СССР (1939). Скончыў Межавы (каморніцкі) ін-т y Маскве (1900), y якім працаваў з 1907.

3 1928 дырэктар, y 1930— 37 нам. дырэктара Цэнтр. НДІ геадээіі, аэраздымкі і картаграфіі. Распрацаваў навук.-тэарэт. асновы пабудовы астранома-геад. і нівелірнай сетак, пастаноўхі тапаграфічных здымак і гравіметрычных работ y СССР. Пад яго кіраўніцтвам праводзіліся даследаванні па вызначэнні памераў зямнога эліпсоіда (гл. Красоўскага эліпсоід). Дзярж. прэміі СССР 1943, 1952. КРАС0ЎСКІ Яўген Калістратавіч (н.

7.5.1937, г. Ярдава Смаленскай вобл., Расія), бел. жывалісец. Скончыў Рыжскае маст. вучылішча (1958), Бел. тэатр.-маст. ін-т (1964). Выкладаў y віцебскіх пед. і тэхнал. лёгкай прам-сці (1964— 73) ін-тах. Творам уласцівы лірычная ўсхваляванасць, кампазіцыйная цэласнасць, экспрэсіўны характар пластычнай мадэліроўкі формы. Аўтар тэматычных кампазіцый («Уз’яднанне беларускіх партызан з войскамі Чырвонай Арміі», 1981), партрэтаў («Наддзвінскі дудар Арцём Вярыга-Дарэўскі», 1979; П.І.Чайкоўскага і М.П.Мусаргскага, 1983), пейзажаў («Камчатка», 1970; «Лучоса» і «Відебск», абодва 1981; «Браслаўскі матыў», 1990), нацюрмортаў

Я.Красоўскі. Мірсхі замак. 1968.

(«Белыя гарлачыкі», 1982; «Нацюрморт з грыбамі», 1990). МЛ.Цыбульскі. КРАС0ЎСКІ Яўген Яўстафіевіч (29.11.

1908, Баку — 14.7.1980), бел. жывапісец і графік. Засл. работнік культуры Беларусі (1975). Скончыў Віцебскі маст. тэхнікум (1930), вучыўся ў Кіеўскім маст. ін-це (1935— 36). У 1942-—44 y Маскве, супрацоўнічаў y перыяд. выданні «Раздавім фашысцкую гадзіну» і час. «Партызанская дубінка». 3 1944 y Мінску. Працаваў y галіне сюжэтна-тэматычнай карціны, партрэта, пейзажа, нацюрморта, станковай графікі, экслібрыса. Творчай манеры ўласцівы свабода і абагульненасць пісьма, дакладнасць кампазіцыі і партрэтных характарыстык, тонкая перадача колеравага багацця свету, унутр. дынаміка. Сярод рабоі: партрэты «Беларус» (1935), маці (1945), дзеячаў мастацтва Беларусі М.Філіповіча (1946), Б.Платонава (1947), М.Станюты (1963), І.Сарокіна (1972), аўтапартрэт (1980); пейзажы «Белавежская пушча» і «Вязынка» (1947), «Паўночная Венецьы» (1962), «Мірскі замак» (1968), «Зіма ў Мінску» (1977); нацюрморты «Кнігі» (1945), «Веснавыя кветкі» (1977); творы працоўнай і гіст. тэматыкі «Дажынаюць» (1931), «Зямля» (1943), «Міцкевіч y Гурзуфе» (1956), «Кастусь Каліноўскі перад пакараннем» (1961). ГА.Фатыхава. КРАСТ0ЎСКІ В. (сапр. Х в а ш ч ы н с к а я Надзея Дэмітрыеўна; 1.6.1824, Пронскі пав. Разанскай губ., Расія — 20.6.1889), руская пісьменніца. Друкавалася з 1842. У вершах 1840-х г. (апубл. пад прозвішчам Хвашчынская) праявіліся грамадз. матывы і тэндэнцыі. Аўтар трылогіі «Правінцыя ў былыя гады» (1853— 56), раманаў «Выпрабаванне» (1854), «Барытон» (1857), «Сустрэча» (I860), «Вялікая Мядзведзіца» (1870— 71) і інш., аповесцяў «Ганна Міхайлаўна» (1850), «Вясковы выпадак» (1853; y вершах), «Вясковая гісторыя» (1855), «Братка» (1858), «Дамашняя справа» (1864), «Першая барацьба» (1869), «Абавязкі» (1885— 86) і інш. У яе творчасці адчувальны ўплыў пісьменнікаў-дэмакратаў, блізкіх да М.Г.Чарнышэўскага. Выступала я к літ. крытык. Тв.\ Повеста н рассказы. М., 1984. КРАСТ0ЎСКІ Усевалад Уладзіміравіч (23.2.1840, с. М. Беразанка Ягацінскага р-на Кіеўскай вобл. — 30.1.1895), рускі пісьменнік. Вучыўся ў Пецярбургскім ун-це, дзе зблізіўся з перадавой моладдзю 1860-х г., пазней перайшоў на кансерватыўныя пазідыі. У 1868— 74 служыў афідэрам y палку, раскватараваным y Гродзенскай губ. Друкаваўся з 1857. Сац.-крытычны пафас харакгэрны для рамана «Пецярбургскія трушчобы» (1864—67). У антынігілістычных раманах «Панургавы статак» (1869) і «Дзве сілы» (1874), аб’яднаных y дылогію «Крывавы пуф», з рэакц. пазідый адлюстраваў рэв. рух 1860-х г., паўстанне 1863— 64. Аўтар трылогіі «Цемра Егі пецкая» (1888— 92). Ш эраг апавяданняў і нарысаў прысвяціў Беларусі, яе пры-

родзе і нар. побьгту («Белавежская пушча», «Базарны дзень y Свіслачы»), Тв.\ Среднйй солдат / / Русская военная проза XIX в. Л., 1989; Петербургскне труіцобы. Кн. 1—2. Мн., 1993.

Jlim:. В н к т о р о в м ч B.A Всеволод Кресговсклй: легенды н факгы / / Рус. л т .

1990. № 2. КРАТАВАЛЬНІК, прыстасаванне на с.-г. плугах ддя пракладкі круглых поласцей (кратавін) y залішне ўвільготненых мінер. (сугліністых і гліністых) глебах. Выкарыстоўваюць для частковага адводу лішкавай вільгаці з ворнага слоя. стварэння ўмоў для бальш раўнамерна га размеркавання вільгаці па глыбіні і аэрацыі. Кратавіны дыяметрам 5— 6 см пракладваюць адначасова з ворывам на глыбіні 35—40 см з адлегласцю 1— 1,5 м паміж імі. Кротавы дрэнаж робяць таксама кротадрэнажнымі машынамі (гл. Дрэнажныя машыны).

Схема кратавальніка на корпусе плуга: 1 — корпус плуга; 2 — палявая дошка; 3 — дрэнер; 4 — нож. КРАТАЛЙРЫЯ (Crotalaria), род кветкавых раслін сям. бабовых. Больш за 500 відаў. Пашыраны ў тропіках і субтропіках пераважна Афрыкі. К. сітнікавая (С. juncea, іццыйскія каноплі, індыйская пянька) культывуецца ў Паўд.-Усх. і Сярэдняй Азіі, Амерыцы, Афрыцы, Аўстраліі, Закаўказзі. Стараж. прадзільная культура. К. сітніхавая — дднагадовая травяністая расліна выш. да 2,5 м. Лісце суцэльнае. Кветхі буйныя, жоўтыя. Плод — моцна ўздугы, густа апушаны боб. Сцёблы выкарыстоўваюць для вырабу вяровак, канатаў, рыбалоўных сетак, ветразяў, радна, спец. сартоў паперы. Сідэральная культура. У.П.Пярэднеў. КРАТНАЯ СЎВЯЗЬ, хімічная сувязь, якая, y адрозненне ад простай хім. сувязі, утворана больш чым адной парай электронаў. Паводле ліку элекгронных пар, што ўдзельнічаюць ва ўгварэнні К.с., адрозніваюць падвойную, патройную і чацвярную сувязі. Паводле ўласцівасцей сіметрыі малекулярных арбіталей К.с. падзяляюць на о-, л- і 5-сувязі. Арбігалі ст-сувязей маюць цыліндрычную сіметрыю адносна лініі сувязі, арбіталі я-сувязей антысіметрычныя адносна плоскасці, якая праходзіць праз сувязь. Простая хімічмая сувязь угвараецца толькі о-мале-

КРАТНЫ

465

Да арт. Кратная сувязь Схема ўтварэння сувяэей. а) простай а-сувязі С - С y малекуле С;Н6 этану; б) падвойнай сувязі С=С y малеку іе С2Н4 этылену; в) патройнай сувязі С = С y малекуле С2Н2 ацэтылену. кулярнымі арбігалямі, a л-сувязь — паміж атамамі ўжо злучанымі о-сувяззю. П a д в о й н а я с у в я з ь складаецца з адной ст- і адной я-сувязей (напр., y малекуле этылену Н2С=СН2). П а т р о й н а я с у в я з ь паміж 2 атамамі з’яўляецца камбінацыяй адной ст- і дзвюх л-сувязей (напр., y малекуле ацэтылену НС^СН). Ч а ц в я р н а я с у в я з ь , характэрная толькі для пераходных металаў, уключае арбіталі патройнай сувязі і арбіталі 5-сувязі. Найб. трываласцю вызначаюцца а-сувязі. Энергія л-сувязі складае прыкладна 80% энергіі а-сувязі, a ўоад 5-сувязі, напр., y комплексным октахлорадьфэнат-аніёне [Re2Cl-]/ , ацэньваеіша прыблізна ў 14% ад поўнай энергіі сувязі. Пры наяўнасці ў малекуле 2 і болыпага ліку К.с. яны ўтвараюць сістэмы з кумуляванымі (2 падвойныя сувязі мяжуюць з адным атамам, напр., y алене Н2С=С=СН2), спалучанымі [падвойныя ці (і) патройныя сувязі падэелены адной простай, напр., y ахрыланітрыле Н2С=СН—C=N] і ізаляванымі сувязямі (К.с. падзелепы 2 і больш простымі сувязямі, гл. Дыенавыя вуглевадароды). У спалучаных сісгэмах парадак К.с. (мера кратнасці, эаселенасці сувязі электронамі) — велічыня дробная. Літ:. Г н л л е с п н Р. Геометрня молекул: Пер. с англ. М., 1975; К о т т о н Ф.А, У о л т о н Р.У. Кратные связн металл—металл: Пер. с англ. М., 1985. Я.Г.Міляшкевіч.

KPÂTHbl н а т у р а л ь н а г а ц э л а г а д а д а т н а г а л і к у о, натуральны лік, які дзеліцца на a без астачы. Л ік л, які дзелідда на кожны з лікаў а, Ь, ..., т, наз. агульным К. гэтых лікаў. 3 усіх агульных К. двух ці больш лікаў адзін (не роўны 0) будзе найменшым (найменшы агульны K.), a астатнія будуць К. гэтага найменшага. Лікі, кратныя 2, наз. цотнымі. астатнія — няцогнымі. КРАТНЫ і н т э г р Ал , інтэграл ад функдыі, зададзенай y якой-н. вобласці на плоскасці, 3- ці л-мернай прасторы. Адрозніваюць двайныя, трайныя і л-кратныя інтэгралы. Mae шэраг уласцівасцей, аналагічных уласцівасцям простых інтэгралаў (гл. Інтэграп, Інтэгральнае злічэнне). Для вылічэння К.і. яго зводзяць да паўторнага інтэграла (паслядоўна вылічваюць інтэгралы ад кожнай пераменнай, пры гэтым астатнія пераменныя ўмоўна лічацца пастаяннымі); y спец. выпадках карыстаюцца ірына формуламі, Астраградскага формулай, Стокса формулай. Да К.і. зводзяцца задачы вылічэння аб’ёмаў цел, іх масы, моманту інерцыі і інш. А.А.Гусак.

466

КРАТНЫХ

КРАТНЫХ А Д Н 0С ІН 3AKÔH, адзін з законаў стэхіяметрыі: калі 2 хім. элементы ўтвараюць паміж сабою некалькі злучэнняў, то масы аднаго элемента, што прыпадаюць на адзінку масы другога, адносяцца як цэлыя (звычайна невялікія) лікі. Напр., y аксідах азоту NO i N 0 2 на 1 масавую частку (мас. ч.) азоту прыпадае адпаведна 1,14 і 2,28 мас. ч. кіслароду; адносіны паказаных мас. ч. кіслароду роўныя 1:2. К.а.з. строга выконваецца для стабільных газападобных злучэнняў. Адкрыты Дж..Дальтанам y 1803. к р А т а ы я а д з ш к і , адзінкі, якія ў цэлы лік разоў большыя за ўстаноўленыя адзінкі фізічных велічынь. У Міжнар. сістэме адзінак (СІ) уведзены прыстаўкі для ўтварэння найменняў К.а. (гл. табл.).

10' 102 103 106 109 1012 1015 ю'8

ІІрыстаўка

дэка гекта кіла мега rira тэра пета экса

КРАТЙР (грэч. kratër ад kerannymi змешваю), старажытнагрэчаская керамічная, радзей метал. або мармуровая пасудзіна для змешвання віна з вадой. Меў ёмісты корггус, шырокае горла, 2 ручкі і ножку. Керамічныя К. аздабляліся размалёўкамі, метал. — рэльефамі. КРАТЭР (ад грэч. kratër вял. чаша) в у л к а н і ч н ы , чаша- ці лейкагіадобнае лаглыбленне на вяршыні ці схіле

Абазначэнне бел.

міжнар.

да г к

da

м г т п э

h

k М G

T P E

Напр., 103=1 км (кіламетр), 106 Гд =1 МГд (мегагерц), 109эВ =1 ГэВ (гігаэлектронвольт). І’л. таксама Дольныя адзінкі.

KPATÔH (ад грэч. kratos сіла, моц), кансалідаваны ўчастак зямной кары, няздольны да пераўтварэння пад уплывам альпінатыпнай складкавасці. Вылучаюць п а д н я т ы я К. — масівы пераважна сіялічнага (Si, Al) складу (стараж. платформы), і а п у ш ч а н ы я К.— масівы з сіматычнай (Si, Fe, Mg) асновай (лераважна вобласці дна акіянаў). Тэрмін уведзены ням. геолагам Г.Штыле ў 1940 (замест прапанаванага ў 1928 аўстр. геолагам Л.Коберам «кратаген») і шырока ўжываецца ў замежнай геал. і геагр. літаратуры. КРАТЫ (Talpidae), сямейства млекакормячых атр. насякомаедных. 14 родаў, 31 від. Формы: наземдыя бегаючыя, падземнарыючыя (болыдасць відаў) і паўводныя плаваючыя. Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. Амерыцы. К. еўрапейскі жыве на ўмерана вільготных лугах, палях, агародах, парках, лясах y глебе на глыбіні 5—60 см. Гнездавыя камеры — на глыб. да 1,5 м. Харакгэрны сезонныя міграцыі з аднаго біятопу ў другі. Аб’ект промыслу (шкуркі). На Беларусі традляецца паўднёварускі пад-

Да арт. Краўн-эфіры. Сгрукгурная формула 1,4,7,10-тэтраоксацыклададэкану. этыленавымі масткамі. Найлрасцейшы К .-э. — 12-краўн-4 ці 1,4,7,10-тэтраоксацыклададэкан, мае 4 атамы кіслароду. Вязкія вадкасці ці крышт. рэчывы. Добра расгвараюцца ў арган. растваральніках, мала — y вадзе. Утвараюць устойлівыя комплексы з катыёнамі металаў, пераважна шчолачных і шчолачназямельных. Біялагічна актыўныя рэчывы, якія ўплываюць на іонную і субстратную пранікальнасць біял. мембран, a таксама на ферментаыя сістэмы. Выкарыстоўваюць для канцэнтравання і раздзялення металаў, стварэння іон-селектыўных датчыкаў і мембран, як лек. прэпараты, пестыцыды, антыдоты. КРАЎСЎН Эдуард Паўлавіч (н.

29.9.1940, в. Гільцы Чарнухінскага р-на Палтаўскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне машынабудавання. Д-р тэхн. н. (1988). Скончыў Харкаўскі авіяц. ін-т (1963). 3 1967 y Акад. навуковатэхн. комплексе «Сосны» Нац. ÀH Беларусі (з 1993 дам. дырэкгара). Навук. працы па кадструяванні машын ядз. энергет. установак і даследаванні працэсаў герметызацыі. Раслрацаваў тэорыю працэсаў трэння ў намінальна гоюскіх ларах тарцовых герметызатараў 1 падшыпнікаў з улікам уласдівасцей лаверхняў і кавітацыйных з ’яў.

T aбл іцa

Кратны я алчінкі

Кратнасць

від К. еўрапейскага (Talpa europaea). У Чырв. кнізе МСАП 2 віды. Тулава выцягнутае, валькаватае, канечнасці ўкарочаныя, прыстасаваныя для рыцця, плавання. На пальцах доўгія пляскатыя кіпцю ры. Галава невял., э падоўжанай канічнай мордай. Валасяное покрыва кароткае, гусгое, мякхае, пераважна чорнае або чорна-бурае. Лінька тройчы за год. Вочы маленькія, y некаторых відаў закрытыя скурай. Вушных ракавін няма. Нюх і дотык добра развітыя. Кормяцда лічынкамі насякомых, дажджавымі чарвямі. Размнажаюцца 1 раз эа год, прышіод пераважна 3—7 дзіцяняг. Э.Р.Самусенка.

Кратэр з выявамі кентаўрамахіі і амаэонамахіі. 2-я чвэрць 5 ст. да н.э.

вулканічнага конуса (гл. Вулкан) дыяметрам ад дзесяткаў метраў да некалькіх кіламетраў і глыб. ад некалькіх да соцень метраў. На яго дне адно або некалькі жаролаў, праз якія на паверхню з магматычнага ачага ла вывадным канале паступаюць лава і інш. вулканічныя лрадукгы. Дно бывае запоўнена лававым возерам або другасным вулканічным конусам. КРАТЭР М ЕТЭАРЬІТНЫ , лема.

г л

.

Астраб-

КРАЎЛЯНКА, рака ў Смаргонскім р-не Гродзенскай вобл., правы лрыток р. Бярэзіна (бас. р. Нёман). Даўж. 20 км. Пл. вадазбору 112 км2. Пачынаецца на Пн ад в. Крэва, цячэ ў межах Ашмялскага ўзв. На працягу каля 5 км каналізаваная. КРА Ў Н -Э Ф ІРЫ , дыклічныя поліэфіры, y якіх атамы кіслароду злучаны

КРАЎЦ0ВА Галіна Іванаўка (н.

30.3.1939, в. Вял. Сялюцічы Петрыкаўскага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны-эканаміст. Канд. эканам. н.

(1967), праф. (1989). Скончыла Бел. дзярж. ін-т нар. гасладаркі (1961). 3 1963 y Бел. дзярж. эканам. ун-це. Даследуе праблемы і стан грашова-крэдытнай сістэмы і банкаў. Аўтар вучэбных даламожнікаў, падручнікаў, даведнікаў.

Te:. Креднтованне н расчеты предпряятвй. Мн., 1975 (разам з У.Ф.Блізняцом, С.С.Ткачуком); Совершенствованне банковского кредмтованяя отраслей народного хозяйсгва. Мн., 1983 (у сааўт.); Креднт н повышенве эффекгнвностн промышленного пронзводства. Мн., 1986. КРАЎЦ0ВА Гарына Іванаўна (н.

22.1.1937, Мінск), бел. вучоны ў галіне паталагічнай анатоміі. Д-р мед. н.

(1981), лраф. (1987). Скончыла Мінскі мед. ін-т (I960). 3 1968 лрацуе ў ім. Навук. лрацы ла лерынатальнай латалогіі і паталогіі дзіцячага ўзросту, латалаг. анатоміі прыроджаных заган развіцця, паследу, нырак і інш.

Te.: Врожденные дпсплачнн почек. Мн., 1982 (разам з М.Я.Саўчанкам, С.АПлісан); Тератологня человека: Руководсзто для врачей. 2 нзд. М., 1991 (у сааўг ); Болезнн плода, новорожденного н ребенка: Справ. пособне.

2 нзд. Мн., 1996 (у сааўг ). КРАЎЦ0Ў Альгерд Ціханавіч (19.7.1912, в. Забалоцце Буда-Кашалёўскага р-на Гомельскай вобл. —

12.12.1993), І'ерой Сав. Саюза (1945). Скончыў Ленінградскае ваенна-інж. вучылішча (1938), Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1950). У Чырв. Арміі з 1936. У Вял. Айч. вайну з 1942 на Паўд.-Зах., Сталінградскім, Данскім, Варонежскім і 1-м Укр. франтах. Камандзір матарызаванага пантонна-маставога батальёна маёр К. вызначыўся 2—4.8.1944 нры фарсіраванні Віслы каля г. БаранаўСандамерскі і ў баях за плацдарм. Да 1961 y Сав. Арміі. КРАЎЦОЎ Аляксандр Аляксандравіч (13.1.1874, Масква — 15.10.1967), бел. вучоны ў галіне буд. механікі. Праф.

(1920). Засл. дз. нав. і тэхнікі Беларусі (1949). Скончыў Маскоўскае вышэйшае тэхн. вучылішча (1899). У 1933— 41 і ў 1945— 59 y БПІ. Навук. працы па разліку буд. канструкцый.

7в.: Метод уравновешмвання узловых реактнвных моментов. Ч. 1. Мн., 1947; О крнвых второго порядка. Мн., 1948; Задача нанменьшнх расстояннй. Мн., 1949. КРАЎЦОЎ Валянцін Акімавіч (14.6.1902, пас. Ш ырачанка Ейскага гарсавета Краснадарскага краю, Pa­ c k — 15.1.1963), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1955). 3 1930 акдёр Бел. рабочага т-ра імя Ц СП СБ, з 1933 y т-ры імя Я.Купалы. Выканаўца характарных, драм. роляў. Найб. значныя: Аркадзь, Колас, Сіманенка («Платон Крэчат», «Фронт», «Макар Дубрава» А.Карнейчука), Лешч («Апошнк» М.Горкага), Скіба, Шуфт («Партызаны», «3 народам» К.Крапівы), Лук’ян Рабічка («Пагібель ваўка» Э.Самуйлёнка), Гамер («Канстанцін Заслонаў» А.Маўзона), Траўбэ («Цытадэль славы» К.Губарэвіча), Джонсан, Калібераў, Глуздакоў («На досвітку», «Выбачайце, калі ласка!», «Лявоніха на арбіце» А.Макаёнка), Капулеці («Рамэо і Джульета» У.Ш экспіра), Вішнеўскі («Даходнае месда» А.Астроўскага). Б.І.Бур’ян.

тар верша «Мы выйдзем шчыльнымі радамі», які стаў гімнам Беларускай На~ родна'й Рэспублікі. Удзельнік Слуцкага паўстання 1920, Першаіі Усебеларускай палітычнай канферэнцыі ў Празе (вер.

1921). 3 1921 настаўнічаў y Вільні, займаўся літ. грамадскай дзейнасцю, удзельнічаў y рабоце Беларускага навуковага таварыства. У 1926 быў арыштаваны польск. ўладамі. Пасля ўз’яднання Зах. Беларусі з БССР з кастр. 1939 працаваў y рэдакцыі газ. «Віленская праўда». У канцы 1939 арыштаваны. Далей-

АЦ.Краўцоў

М.Краўцоў.

КРАЎЦ0Ў Віктар Канстанцінавіч (н.

15.6.1940, в. Рублеўск Круглянскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. матэматык. Канд. фіз.-матэм. н. (1973), праф.

(1993). Брат М.К.Краўцова. Скончыў БДУ (1963). 3 1965 y Ваен. акадэміі Беларусі. Навук. працы па матэм. кібернетыцы і методыцы выкладання вышэйшай матэматыкі. Аўтар навуч. дапаможнікаў для ВНУ.

шы лёс невядомы. Літ. дзейнасць пачаў y 1918. Выступаў лад псеўд. Дзын-Дзылін, Звончык, Макар, Язэп Светазар, Picolo, Smreczyriski; крылт. 3-ык, К.М., Кр. М., М.К. Друкаваўся ў газ. «Вольная Беларусь», «Звод», «Беларусы», «Беларуская крыніца», «Родны край», час. «Рунь», «Маланка», «Беларуская культура», «Шлях моладзі» і інш. Аўтар літаратуразнаўчых артыкулаў пра творчасць Я.Купалы, Я.Ксшаса, М.Багдановіча, У.Жылкі, К.Буйло, Цёткі і інш., успамідаў пра сучаснікаў, дзеячаў нац.-вызв. руху І.Луцкевіча, ААстрамовіча, ГІ.Крачэўскага, А.Гаруна, a таксама пра Усебел. з’езд 1917. Пераклаў на бел. мову многія творы М.Гогаля, М.Горкага, М.Зошчанкі, А.Купрына, М Лермантава, А.Міцкевіча, Л.Талстога, Г.Сянкевіча, Т.Ш аўчэнкі і інш. Рукапісы К. часткова зберагаюцда ў Цэнтр. б-цы АН Літвы, Цэнтр. навук. б-цы Нац. АН Беларусі. Л і т Г а р э ц к і М. Макар Краўдоў / / Гарэцкі М. Гісторыя беларускае літаратуры. Вільня, 1920; Г е с ь A Макар Краўцоў пра Усебеларускі з’езд / / Спадчына. 1996. № 1. А.М.Гесь.

КРАЎЦ0Ў Макар (сапр. K a с ц е в і ч Макар Мацвеевіч; 18.8.1891, в. Баброўня Гродзенскага р-на — 1939), дзеяч бел. нац.-вызв. руху, паэт, публіцыст, перакладчык. Скончыўшы Свіслацкую настаўніцкую семінарыю (1910), працаваў настаўнікам на Гродзеншчыне. 3 1915 y арміі. Ад салдацкага к-та 44-га армейскага корпуса Паўд.-Зах. фронту абраны дэлегатам да Усебеларускі з ’езд 1917. У 1917— 19 y Мінску. 3 1918 чл. Бел. лартыі сацыялістаў-рэвалюцыянераў. У 1919 па заданні Мін-ва бел. спраў y Літоўскім урадзе стварыў бел. органы ўлады ў Сакольскім пав. Гродзенскай губ. Са снеж. 1919 уваходзіў y склад Беларускай вайасовай камісіі. Аў-

КРА Ў Ц 0Ў Міхаіл Канстанцінавіч (н.

7.9.1946, в. Рублеўск Круглянскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н.

(1995). Брат В .К .Краўцова. Скончыў БДУ (1969). 3 1987 y Ін-це А СК аграпрамысл. комплексу Акадэміі агр. навук Беларусі, з 1997 y Н .-д. экадам. ін-це. Навук. працы ла матэм. кібернетыцы. Раслрацаваў метады раш эння праблем поліэдральнай камбінаторыкі трансп. задач і развіў тэорыю складанасці і ўстойлівасці задач шматкрытэрыяльнай дыскрэтнай аптьімізацыі. Тв Мноюгранннкн, графы, оптнмнзацня М., 1981 (разам з У.АЯмелічавым, М.М.Кавалёвым); Полнэдральные аспекты многонндексных транспортных задач с акснальнымн

КРАЎМАНКА

467

суммамм //Докл. AH СССР. 1990. Т. 315, № 6. КРА Ў Ц 0Ў Міхаіл Паўлавіч (8.11.1921, в. Леніна Добрушскага р-на Г'омельскай вобл. — 4.10.1997), бел. вучоны ў галіле гістамарфалогіі і эмбрыялогіі. Д-р мед. н. (1972), праф. (1974). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1951). 3 1975 y Бел. дзярж. пед. ун-це (да 1984 заг. кафедры). Навук. працы па вывучэнні клетачных элементаў кары наднырачдікаў і яе функцый, латагенезу алергічнага энцэфаліміэліту, утшыву розных рацыёнаў кармлення на гістамарфал. структуру органаў пацукоў. Тв.\ Функцяонально-морфологнческне состояння гнгантскнх клеток развнваюшегося надпочечннка человека / / Вопросы эндокрннологнн. Мн., 1970; Надпочечннюі перннательного перяода. Мн., 1978. З.Г.Платонава. КРАЎЦФВІЧ Алесь Канстанцінавіч (н.

13.9.1958, в. Лупачы Мастоўскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. археолаг. Канд. гіст. н. (1988). Скончыў БДУ (1981). 3 1985 супрацоўнік Ін-та гісторыі АН Беларусі, з 1987 нач. сектара археал. даследаванняў Бел. рэстаўрацыйна-праектнага ін-та, з 1990 вядучы археолаг арх.-рэстаўрацыйнага кааператыва пры Мін-ве культуры БССР, з 1994 y Гродзенскім ун-це. Асн. тэматыка даследаванняў — матэрыяльная культура гарадоў, мястэчак і замкаў Бел. Панямоння 14— 17 ст. Тв.\ Майстар — наш продак. Мн., 1990; Гарады і замкі Беларускага Панямоння XIV— XVIII стст. Мн., 1991. КРАЎЧАНКА Валянціна Захараўна (21.12.1925, г. Цюмень, Расія — 13.11.1984), бел. актрыса. Засл. арт. Беларусі (1977). Скончыла тэатр. студыю пры Бел. т-ры імя Я. Купалы (1948). Прадавала ў Дзярж. рус. драм. т-ры Беларусі. Выканаўца характарных роляў. Яе творчай манеры былі ўласцівы псіхал. паглыбленне ў матывы паводзін гераінь, моўная і пластычная маляўнічасць. Сярод работ: Акуліна («Улада цемры» Л. Талстога), Аграфена, Антонаўна, Ксенія («Ворагі», «Дзеці сонца», «Ягор Булычоў і іншыя» М. Горкага), Арына Іванаўна («Дзеці Ванюшына» С. Найдзёнава), Вера Сяргееўна («Энергічныя людзі» В. Ш укшына), Вера Васілеўна («Гняздо глушца» В. Розава) і інш. Б.І. Бур'ян. КРАЎЧАНКА Іван Сяргеевіч (12.9.1902, в. Дзмітраўка Бутурлінаўскага р-на Варонежскай вобл., Расія — 12.6.1979), бел. гісторык. Акад. АН БССР (1969, чл.-кар. 1959), д-р гіст. н., праф. (1959). Засл. дз. нав. Беларусі (1977). Скончыў Паўн.-Каўк. камуніст. ун-т (1930), Ін-т чырв. прафесуры (1933), Акадэмію грамадскіх навук пры ЦК ВКП(б) (1948). У 1938— 41 дэкан Мінскага, дырэктар Беластоцкага пед. ін-таў, з чэрв. 1941 сакратар Беластоцкага абкома КП(б)Б.

3 1948 y Ін-це гісторыі АН БССР: нам. дырэктара, дырэктар (1953— 44), заг. сектара Вял. Айч. вайны. Працы па гіс-

468

КРАЎЧАНКА

торыі Вял. Айч. вайны. Чл. рэдкалегіі, адзін з аўтараў «Гісторыі Беларускай ССР» (т. 1—2, 1954— 58, 2-е выд., 1961), чл. рэдкалегіі «Гісторыі Беларускай ССР» (т. 1— 5, 1972— 75), гал. рэдактар і сааўтар 4-га т. гэтага выдання, чл. рэдкалегіі «Гісторыі СССР» (т. 1— 11, 1966—80) і сааўтар яе т. 10 (1973). КРАЎЧАНКА Ігар Уладзіміравіч (н.

25.11.1926, в. Барысаўшчына Хойніцкага р-на Гомельскай вобл.), бел. скульптар. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т

Тв.: Бнологня древесных растенмй. Мн., 1975 (у сааўт.); Ннтродуцнрованные технчческн ценные древесные породы н кустарннкн (разам з М.Дз. Несцяровічам) / / Справочннк работннка лесного хозяйства. 4 нзд. Мн., 1986. КРАЎЧАНКА Пётр Кузьміч (н.

13.8.1950, г. Смалявічы Мінскай вобл.), дзяржаўны дзеяч Беларусі, гісторык, дыпламат. Канд. гіст. н. (1976). Скончыў БДУ (1972). 3 1975 выкладчык y БДУ, адначасова на парт. рабоце. 3 1985 сакратар Мінскага гаркома КПБ. У 1990— 94 міністр замежных спраў Рэспублікі Беларусь. Mae дыпламат.

І.С.Краўчанка П .К Краўчанка. Л.М.Краўчук

(1966). Працуе ў станковай і манум. скульптуры. Сярод твораў: помнікі сав. воінам і партызанам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну, y калгасе «Сцяг Перамогі* Сенненскага р-на Віаебскай вобл.

(1968) і ў пас. Самахвалавічы Мінскага р-на (1979), «Воінская слава» (1970) y г. п. Глуск Магілёўскай вобл., «Ахвярам фашызму» (1977), y г. Верхнядзвінск Віцебскай вобл., в. Хорастава Салігорскага р-на (1983) і інш.; бюсты Я. Коласа (1968) y в. Мікалаеўшчына Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл., К.С. Заслонава (1971) на чыг. ст. Заслонаў Лепельскага р-на Віцебскай вобл., праф. М.М. Аляксандрава (1983) y Мінску, і інш. Аўтар шэрагу мемарыяльных дошак y Мінску, станковых кампазіцый. КРАЎЧАНКА Леанід Іванавіч (н .10.8.1929, г. Бабруйск Магілёўскай вобл.), бел. вучоны-эканаміст. Д -р эканам. н. (1989), праф. (1981). 'Скончыў Усесаюзны завочны ін-т сав. гандлю ў Маскве (1957). 3 1962 y Бел. эканам. ун-це. Навук. прайы па праблемах тэорыі і метадалогіі аналізу гасп. дзейнасці ў гандлі, грамадскім харчаванні і інш. галінах эканомікі, фін. менеджменце ва ўмовах станаўлення і развіцця рыначных адносін. Аўтар падручніка «Аналіз гаспадарчай дзейнасці ў гандлі» (4-е выд., 1995). Тв.\ Экономмческмй аналяз в обшественном гінтаннн. Мн., 1980; Аналнз фннансового положення предпрнятмя. Мн„ 1994. КРАЎЧАНКА Леанід Уладзіміравіч (н.

18.7.1936, г. Чэрыкаў Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне дэндралогіі. Канд. біял. н. (1968). Скончыў Бел. тэхнал. ін-т (I960). 3 1971 y Ін-це эксперым. батанікі, з 1998 y Цэнтр. бат. садзе Нац. АН Беларусі. Навук. працы па біялогіі плоданашэння, інтрадукцыі і ўкараненні ў вытворчасць гасп.-каштоўных дрэвавых парод. Дзярж. прэмія Беларусі 1976.

ранг надзвычайнага і паўнамоцнага пасла СССР (1990). Кіраўнік дэлегацыі Беларусі на 45— 48-й сесіях Ген. Асамблеі ААН. 3 1998 надзвычайны і паўнамоцны пасол Рэспублікі Беларусь y Японіі. Дэп. Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь y 1990 і 1995— 96, старшыня камісіі па міжнар. справах Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь (1996). КРАЎЧАНКА Усевалад Ігнатавіч (14.10.1915, в. Каплічы Калінкавіцкага р-на Гомельскай вобл. — 27.8.1961), бсл. пісьменнік. Вучыўся ў БДУ (1933— 37). 3 1933 працаваў y прэсе, з 1950 y час. «Бярозка» (у 1953—61 рэдактар). Друкаваўся з 1933. Першыя зб-кі апавяд. «На крутым павароце» (1937), «Калгасныя навелы» (1940). Аповесці «Станаўленне» (1947) пра пасляваен. аднаўленне сельскай гаспадаркі, «Рыгор Шыбай» (1947) пра партыз. барацьбу ў Вял. Айч. вайну. Аўтар зб. аповесцей і апавяд. «Зямля гудзе» (1945), «Вясна на

Палессі» (1952), «Крыгаход» (1957)' і інш., зб. аднаактовак «Апошняя варажба» (I960). Стылю К. ўласціва рэаліст. дакладнасць, мяккі гумар. Пісаў для дзяцей (зб-кі «Таямніца аднае вышкі», 1935; «Падарунак», 1950; «Тэорыя імавернасці», 1958, і інш.). Пераклаў на бел. мову раман А. Ганчара «Сцяганосцы», аповесці В. Катаева, Ю. Збанацкага, А. Гайдара і інш. Тв:. Злачынства ля Зялёнай тоні. Мн., 1961; Над хвалямі Прыпяці. Мн., 1964; Таямніца вугла альфа. Мн., 1973; Дзве еяброўкі. Мн., 1975; Крыгалом. Мн., 1985. КРАЎЧЎК Леанід Макаравіч (н.

10.1,1934, с. Вял. Жыцін Ровенскага р-на, Украіна), украінскі паліт. і дзярж. дзеяч. Канд. эканам. н. (1970). Скончыў Кіеўскі дзярж. ун-т (1958), Акадэмію грамадскіх навук (1970). 3 1960 на парт. рабоце. 3 1970 y апараце Ц К Кампартыі Украіны (КПУ); заг. аддзелаў прапаганды і агітацыі (з 1980) і ідэалогіі (з 1988).

3 1989 сакратар, y ліп. — вер. 1990 2-і сакратар ЦК КПУ. У ліп. 1990—91 старшыня Вярх. Савета УССР. У 1991— 94 першы прэзідэнт Украіны, Разам з кіраўнікамі Расіі і Беларусі падпісаў Белавежскія пагадненні 1991 аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў. У лют. — кастр. 1992 старшыня Вярх. Рады Украіны. 3 вер. 1994 нар. дэп. Украіны. К РАЎ Ч^НЯ Мікалай Антонавіч (н.

7.8.1938, в. Козікі Івацэвіцкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне арганічнай хіміі. Канд. біял. н. (1974), праф. (1993). Скончыў Львоўскі політэхнічны ін-т (1965). 3 1979 y Гродзенскім мед. ін-це (з 1986 заг. кафедры). Навук.працы па N -ааыліраванні гетэрыламінаў і амідаў y олсуме і па сінтэзе біялагічна актыўных злучэнняў.

73».: Сянтез н нзученне протнвомнкробной актнвностм М-(5-ннтротмазол-2-нл) = N-reтернл- нлн бензолсульфоннлглутаршіднаммдов (разам з Т.М. Сакаловай) / / Весці АН Беларусі. Сер. хім. навук. 1993. №4. КРАФТ (Krafft, Kraft) Адам (каля 1460, г. Нюрнберг ?, Германія — 1508 або 1509), нямецкі скульптар, прадстаўнік мастацтва, пераходнага ад готыкі да Адраджэння. Працаваў y Нюрнбергу.

А.Крафт. Ашіакван-

не Хрыста з серыі «Хрэсны шлях Хрыста». 1505—08.

Творчасць вызначаецца стрьгманасцю вобразаў, размераным рытмам, пластычнай важкаецю форм, ураўнаважанасцю кампазіцый. У работах часам трапляюцца жанравыя элементы. Сярод твораў: надмагілле Зебальда Шрэера (1490—92), дарахавальніца з партрэтнымі фігурамі К. і 2 чаляднікаў (1493— 96), рэльеф «Вагаўшчык» (1497), серыя з 7 рэльефаў «Хрэсны шлях Хрыста» для могілак св. Іаана (каля 1505—08). КРАХАЛЁЎ Пётр Серапіёнавіч (5.10.1919, с. Мыльнікава Шадрынскага р-на Курганскай вобл., Расія — 15.7.1997), бел. жывапісец, педагог.

(1982). Аязін з аўтараў дьмрамы «Мінскі кацёл» для Бел. дзярж. музея гісторыі Вял. Айч. вайны (1969— 71). Літ:. Ш н ы п а р к о ў А.М. П.С. Крахалёў. Мн., 1975. КРАХАЛІ (Mergus), род вадаплаўных птушак сям. качыных атр. гусепадобных. 7 відаў. Пашыраны ў Паўн. паўшар’і (5 відаў), y тропіках Паўд. Амерыкі (1 від), на астравах Окленд (1 від, магчыма, вымерлы). Жывуць на рыбных рэках і азёрах. На Беларусі 3 віды: луток, К. вялікі (М. merganser) i К. даўгадзюбы (М. serrator). К. вялікі і даўгадзюбы гняздуюць y паўн. ч. Беларусі,

КРАЧКОЎСКІ

469

Cygis) — на кустах і дрэвах К. палярная (Sterna paradisaea) робіць самыя далёкія сярод усіх вандруючых жывёл міграцыі — з Арктыкі ў Антарктыду і пакрывае двойчы за год адлегласць каля 20 тыс. км. На Беларусі 6 відаў; найб. пашыраная — К. чорная (Chlidonias nigra), самая вял. па памерах — К. чаграва (Hydroprogne caspia), К. белашчокая (Ch. hybridus), К. белакрылая (Ch. leucoptera), K. рачная (S. hirundo), K. малая (S. albifrons). 2 віды i 1 падвід y

П.Крахалёў. Трактарыста забілі. 3 трыпціха «Год вялікага пералому*. 1967. Засл. дз. маст. Беларусі (1970). Праф.

(1982). Скончыў Ленінградскі ін-т жывапісу, скульптуры і архітэктуры (1952). У 1961—90 выкладаў y Бел. AM. Творам характэрна абагульненасць жывапіснага апавядання, тыпізацыя і характарнасць y вобразным ладзе. Сярод жанравых карцін: «Рамонтныя работы ў МТС» (1954), «Партызанскія паходы» (1958), «Абаронцы Брэста» (1962), трыпціх «Год вялікага пералому» (1965—67), «Рудабельская рэспубліка» (1970), дыпціх «Аб вайне і міры» (1978—83), «Нашы прыйшлі» (1984). Значнае месйа займаюць партрэты: «Калгаснійа» (1960), «Дачка» (1964), «Ц.В. Канапацкі» (1980) і пейзажы: «Пачатак красавіка» (1962), «Вязынка»

лугок — на Палессі. К. лускаваты (М. squamatus) i К. бразільскі (М. octosetaceus) занесены ў Чырв. кнігу МСАП, К. вялікі і даўгадзюбы — y Чырв. кнігу Беларусі. Даўж. да 80 см, маса да 2 кг. Дзюба доўгая, вузкая, з восгрымі рагавымі зубцамі па краях. На патыліцы чубок. Кормяцца рыбай, воднымі насякомымі, малюскамі. Ныраюць на глыб. да 4 м. Гнёзды на зямлі, y расколінах скал, y дуплах. Нясуць да 15 яец. Аб’ект спарт. палявання. КРАЧКІ (Sternidae), сямейства птушак атр. сеўцаладобных. 10 родаў, 43 віды. Пашыраны ўсюды. Жывуць на водмелях, ваааёмах, якія зарастаюць, некаторыя трапічныя К. (роды Anous і

i Крахалі 1 — вялікі; 2 — даўгадзюбы; 3 — луток (а — самец, б — самка).

Крачкі: 1 — чорная; 2 — чаграва; 3 — белакрылая; 4 — малая.

Чырв. кнізе МСАП, К. малая — y Чырв. кнізе Беларусі. Даўж. да 55 см, размах крылаў да 135 см, маса да 700 г. Крылы доўгія, вузкія, хвост вілападобны, дзюба доўгая, простая. Ногі кароткія. Афарбоўка ў асн. белая, з шызай мантыяй і чорнай шапачкай, некаторыя цалкам або зверху бурыя. Трымаюцца чародкамі. Кормяцца дробнымі жывёламі. Гняздуюцца калоніямі. Нясуць да 4 яец. КРАЧК0ЎСКІ Ігнат Юльянавіч (16.3.1883, Вільня — 24.1.1951), савецкі вучоны-ўсходазнавец. Сын Ю.Ф. Крачкоўскага. Акад. AH СССР (1921),

470

КРАЧКОЎСКІ

Польскай AH, правадз. чл. Арабскай AH y Дамаску, ганаровы чл. Іранскай і інш. акадэмій. Скончыў Пецярбургскі ун-т (1905). У 1908— 10 y навук. экспедьшыях y Сірыі і Егіпце. 3 1918 праф. Петраградскага ун-та. Упершыню ў свеце пачаў сістэм. вывучэнне новай і найноўшай араб. л-ры. Працы па гісторыі, філалогіі і культуры арабаў, y т. л. «Арабская культура ў Іспаніі» (1937), «Нарысы па гісторыі рускай арабістыкі» (1950), «Уводзіны ў эфіопскую філалогію» (1955). Вывучаў рус.-араб. літ. сувязі, распрацаваў план выдання збору араб. крыніц па гісторыі народаў Усх. Еўропы, Каўказа, Сярэдняй Азіі. Даследаваў і помнікі стараж.-бел. мовы. Дзярж. прэмія СССР 1951. Тв:. Мзбр. соч. T. 1—6. М.; Л., 1955—60. КРАЧК0ЎСКІ Юльян Фаміч (25.7.1840, в. Азяты Жабінкаўскага р-на Брэсцкай вобл. — 25.7.1903), бел. фалькларыст, этнограф, гісторык і педагог. Скончыў Пецярбургскую духоўную акадэмію (1861). Працаваў настаўнікам y Маладзечанскай настаўніцкай семінарыі, інспектарам нар. вучылішчаў Віленскай навуч. акругі, дырэктарам Полацкай і Туркестанскай настаўніцкіх семінарый і Віленскага настаўніцкага ін-та. У 1888— 1902 старшыня Віленскай археаграфічнай камісіі. Складальнік 16-га і 20-га тамоў, аўтар прадмоў да іх і да 25-га т. Акгпаў Віленскай камісіі. Пад рэдакцыяй К. і з яго прадмовамі выйшлі 12-ы і 13-ы т. Археаграфічнага зборніка дакументаў (1900— 02). Апублікаваў нарыс «Старая Вільна да канца XVII ст.»

(1893) і зб. дакументаў «Гістарычны агляд дзейнасці Віленскай навучальнай акруті за першы перыяд яе існавання, 1803— 1832» (1903). Аўтар першага грунтоўнага даследавання пра радзінны абрад беларусаў і выхаванне дзіцяці «Нарысы быту заходнярускага селяніна» (1869) і фалысл.-этнагр. зб. «Быт заходнярускага селяніна» (1874), прысвечанага сямейным (пераважна вясельным) і каляндарна-агр. абрадам беларусаў, y якім выкарыстаў больш за 300 фалькл. твораў. Распрацоўваў методыкі пед. выхавання ў навуч. установах. Літ:. Г о л y б В. Ю.Ф. Крачковскнй. Ввльна, 1904; Б а н д а р ч ы к В.К. Гісторыя беларускай этнаграфіі XIX ст. Мн., 1964; Ул - а шв к Н.Н. Очеркн по археографнн н ясточнвковеденвю нсторвн Бслоруссяв феодального первода. М., 1973. І.К. Цішчанка.

КРАЧ^ТНІКАЎ Міхаіл Мікітавіч (1729— 9.5.1793), расійскі ваенны і дзярж. дзеяч, ген.-аншэф (1790), граф (1793). Вучыўся ў Сухапутным шляхецкім корпусе. Удзельнік Сямігадовай (1756—63) і руска-турэцкай (1768— 74) войнаў. У 1772— 75 пскоўскі губернатар. У 1773 y Полацку кіраваў нарадай па рэарганізацыі кагалаў на бел. землях, далучаных да Рас. імперыі. У 1775 гал. камісар па канчатковай дэмаркацыі мяжы паміж Рас. імперыяй і Рэччу Паспалітдй, атрымаў званне ген.-паручніка. У 1790 упраўляючы новарасійскімі губер-

нямі. Камандаваў увядзеннем (11.5.1792) 73-тысячнага рас. войска ў Рэч Паспалітую. Са снеж. 1792 галоўнакамандуючы і ген.-губернатар Мінскай, Ізяслаўскай, Брацлаўскай губ. Атрымаў y Веліжскім старостве Полацкай губ.

1849 сялян і 8173 дзесяціны зямлі (маёнткі Тхарына і Хухава). Я.К. Анішчанка. КРАЧ&ЎСКІ ( К р э ч э ў с к і ) Пётр Антонавіч (7.8.1879, Кобрынскі пав. Гродзенскай губ. — 8.3.1928), бел. na­

ri. A

К р ач эў ск і

Ю .І.К р аш эУ скі.

літ. дзеяч. Скончыў Віленскую духоўную семінарыю (1902). Настаўнічаў. У 1909— 14 працаваў y Віленскім дзярж. банку. 3 1914 на вайск. службе. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 старшыня Барысаўскага Савета салдацкіх і рабочых дэпутатаў. Дэлегат Усебеларускага з ’езда 1917. У 1918 y складзе Народнага сакратарыята Беларусі, дзярж. кантралёр, нар. сакратар фінансаў, нар. сакратар гандлю і прам-сці; узначальваў Цэнтр. бел. гандл. палату. Адзін з лідэраў Беларускай партыі сацыялістаў-федэралістаў. 3 13.12.1919 старшыня Рады БНР.

3 1920 y эміграцыі ў Літве, Чэхаславакіі.

3 пазіцыі абароны інтарэсаў Беларусі асуджаў Рыжскі мірны дагавор 1921, рашэнні Другой Усебеларускай канферэнцыі (Берлін, 1925). Аўтар вершаванай драмы «Рагнеда» (1921), вершаў, перакладаў з чэш. і ўкр. моў. Пахаваны ў Праэе. В.Г. Мазец.

КРАШ АНІННІКАЎ Сцяпан Пятровіч (11.11.1711, Масква — 8.3.1755), рускі вучоны, даследчык Камчаткі. Акад. Пецярбургскай АН (1750). 3 1724 вучыўся ў маск. Славяна-грэка-лацінскай акадэміі, з 1732 ва ун-це ў Пецярбургу. Удзельнік 2-й Камчацкай экспедыцыі (1733— 43). У 1733— 36 падарожнічаў па Сібіры. Ў 1737— 41 даследаваў п-аў Камчатка. На аснове сабраных матэрыялаў напісаў навук. працу па геаграфіі, гісторыі, мовах і быце народаў Камчаткі («Апісанне зямлі Клмчаткі»). Яго імем названы востраў каля Камчаткі, мыс (на в-ве Карагінскім) i гара на Камчатцы. КРАІІібЎСКІ (Kraszewski) Каятан (11.3.1827, в. Доўгае Пружанскага р-на Брэсцкай вобл. — 1.7.1896), польскі пісьменнік, кампазітар, астраном-аматар. Брат ЮА.Крашэўскага. Скончыў Свіслацкую гімназію. Аўтар гіст. аповесцей, абразкоў і мемуараў «Брэсцкі канюшыц» (1875), «3 паданняў і нататак» (1892), «Патурчэнцы» (1895), «3

успамінаў кашталяніца» (1896) і інцц падзеі якіх адбываюцца пераважна на Беларусі, таксама камедый, вершаў, гавэндаў. Пісаў музыку: канцэрты, санаты, мініяцюры для фартэпіяна. Меў бібліятэку з 10 тыс. тамоў, y т. л. зборы Сапегаў. У в. Доўгае засн. астр. абсерваторыю. А.В.Мшьдж. КРАШ ^ЎСКІ (Kraszewski) Юзаф Ігнацы (28.7.1812, Варшава — 19.3.1887), польскі пісьменнік, гісторык, публіцыст, грамадскі дзеяч; пачынальнік польскай рэаііст. прозы. Брат К. Крашэўскага. Чл. Польскай AH y Кракаве (1872) , Ганаровы чл. Чэшскай AM (1873) . У 1827— 29 вучыўся ў Свіслацкай гімназіі, y 1829— 30 — y Віленскім ун-це. У 1830— 32 за ўдзел y канспіратыўным гуртку зняволены ў турму, 3 1833 жыў y маёнтку Доўгае каля Пружан (Брэсцкая вобл.), з 1837 на Валыні. Заснавальнік і рэдактар віленскага час, «Атэнэум» (1841— 51). 3 1859 y Варшаве. 3 1863 y эміграцыі, дзе выдаваў публіцыстычны штогоднік «Rachunki» («Рахункі», 1866— 70), часопісы. У 1884 асуджаны герм. ўладамі за супрацоўніцтва з франц. разведкай. Напісаў больш за 600 тамоў твораў: 223 раманы і аповесці, навук. працы па гісторыі, археалогіі, этнаграфіі, літ.-знаўстве, філасофіі і інш. Наватарская канцэпцыя чалавека-працаўніка ў цыкле аповесцей «Уляна» (1843), «Хата за вёскай» (1855), «Гісторыя калка ў плоце» (1860) і інш. Вострая крытыка шляхты і арыстакратыі ў cau.-быт. раманах «Чарадзейны ліхтар» (1843— 44), «Два светы» (1856), «Morituri» (1874) і інш. Падзеі паўстання 1863— 64 адлюстраваны ў раманах «Дзіця Старога Горада» (1863), «Мы і яны» (1865), «Дзядуля» (1869) і інш. Для раманаў «Апошняя з слуцкіх князёў» (1841), «Сеймавыя сцэны» (1875), «Кунігас» (1882), «Маці каралёў» (1883), «Кароль y Нясвіжы 1784» (1887) і інш' характэрны зварот да мінуўшчыны Беларусі, дакументшіьнасць. Сярод лепшых гіст. раманаў — саксонская трылогія «Графіня Козель» (1874), «Бруль» (1875) , «3 часоў Сямігадовай вайны» (1876) , a таксама «Старое паданне» (1876) — першы твор з цыкла 29 раманаў, прысвечаных гісторыі Рэчы Паспалітай. Аўтар зб-каў «Паэзія» (т. 1—2, 1838) і «Гімны смутку» (1857), паэт! трылогіі з гісторыі Літвы «Анафеляс» (1840— 45), 20 драм. твораў, y т. л. камедый з дзеяннем y Нясвіжы «Кастэлянёкі мёд» (1860), «Пане Каханку* (1867). У падарожных нарысах «Пінск і Піншчына» (1837), «Успаміны пра Палессе, Валынь і Літву» (1840), «Карціны з жыцця і падарожжаў» (1841 —42), «Друскенікі» (1848), этнагр. нарысе «Адзенне сялян і мяшчан з ваколіц Брэста, Кобрына, Пружан» (1860) апісаў бел. мясціны і жыхароў Беларусі. Аўтар гіст. прай «Вільня ад яе пачатку Да 1750 г.» (т. 1— 4, 1840— 42), «Старажытная Літва. Яе гісторыя, законы, мова, вера, звычаі, песні...» (1847—50), «Барысаў» (1848), «Польшча ў час трох падзелаў» (т. 1— 3, 1873— 75) і інш. Прафес. мастак, музыкант. Паўплываў

на творчасць Э. Ажэшкі, Б. Пруса, Г. Сянкевіча, Я. Купалы. На бел. мову творы К. перакладалі Я. Купала, П. Бітэль, В. Сёмуха. Тв:. Бел. пер. — Хата за вёскай. Мн., 1989;

Апошнія хвіліны князя ваяводы (Пане Каханку) / / Крыніца. 1998. № 3; Рус. пер. — Графння Козель; Брюль. Мн.. 1993; Йз времен Семвлетней войны. Мн., 1994 Літ:. М а л ю к о в і ч С.Дз. Беларускія стЬронкі нарысаў Ю.І. Крашэўскага / / Веснік БДУ. Сер. 4. 1989. № I; D a n e k W. Jdzef Ignacy Kraszewski. Warszawa, 1976; B u r k o t S. Jdzef Ignacy Kraszewski. Warszawa, 1988; J a r o w i e c k i J. O powiesci historycznej Jozefa Ignacego Kraszewskiego. Krakow, 1991. С.Дз. Малюковіч.

КРАЯВАЯ ЗАДАЧА ў м а т э м а тыцы, м е ж а в а я задача, гранічная задача, задача спал y ч э н н я, задача адшукання функцыі, якая задавальняе ў зададзеным абсягу некат. дыферэнцыяльнае ўраўненне (звычайнае або ў частковых вытворных), a на мяжы (краі) абсягу — некаторую ўмову (краявую, гранічную або ўмову спалучэння). Умова вынікае з фіз. прыроды працэсу, апісанага дадзеным дыферэнцыяльным ураўненнем. Самая простая К.з. — вызначэнне на зададзеным адрэзку рашэння звычайнага лінейнага дыферэнцыяльнага ўраўнення, якое задавальняе на краі адрэзка пэўныя ўмовы. Для ўраўнення ў частковых вытворных класічныя К.з. — К.з. для Л апласа ўраўнення — самага простага выпадку вял. групы ўраўненняў y частковых вытворных (ураўненняў эліптычнага тыпу). Адзін з асн. метадаў рашэння К.з. для ўраўненняў эліптычнага тыпу — прывядзенне іх да іптзгралыіпга ўраўнення тыпу Фрэдгальма. Значны раздзел сучаснай тэорыі К.з. — К.з. для аналітычных функцый, y якіх шукаецца аналітычная ў абсягу функцыя (ці сістэма функцый), што задавальняе на мяжы абсягу некат. краявую ўмову. К.з. маюць шматлікія дастасаванні ў механіцы, тэорыі пругкасці, злектрадынаміцы і інш. Гл. таксама Ураўненні матэматычнаіі фізікі.

На Беларусі сістэматычныя даследаванні па тэорыі К.з. праводзяцца з 1950-х г. y Ін-це матэматыкі Нац. АН, БДУ і інш. Літ:. Т я х о н о в А.Н., С а м а р с к м й А.А. Уравнення математнчсской фнзнкн. 4 мзд. М., 1972; Г а х о в Ф.Д. Краевые задачм.

3 нзл. М., 1977. Ф.Дз. Гахаў, Э.І. Звяровіч.

КРАЯВ0Е Б Ю Р 0 ЦК КПЗБ, назва ў 2-й пал. 1920-х г. Краявога сакратарыята Ц К К П ЗБ. КРАЯВ0ЧКІ (Lopinga), род матылёў сям. аксамітніц (сатыраў). Пашыраны ў Еўразіі ў лясной і часткова стэпавай зонах. На Беларусі адзіны від роду К. прыдарожная, або аксамітніца ахінэ (L. achine). Трапляецца рэдка (у вільготных

Краявочка прыдарожная.

лясах, на ўскраінах балот, на ўзлесках і інш.). Занесена ў Чырв. кнігу Беларусі. Размах крылаў К. прыдарожнай да 54 мм. Пярэднія ногі недаразвітыя. Вусікі булавападобныя. Хабаток добра развіты. Агульны тон афарбоўкі буры, уздоўж вонкавага краю крылаў рады вял. круглых плям (адсюль назва). Матылі кормяцца сокам дрэў, вусені — дзікарослымі злакамі. С.Л. Максімава.

КРАЯВЫ П РА Й Н y г e a л о г і і, лінейна выцягнугы, асіметрычны прагін, які ўзнік на мяжы паміж платформай і складкавымі горнымі ўтварэннямі на геасінклінальным этапе. Звычайна мае пакатыя вонкавыя, стромкія ўнутр. крылы; даўж. больш за 1000 км. Запоўнены кангламератамі, пясчанікамі і інш. маласавымі пародамі. Марфалагічна прадстаўлены ланцугом упадзін, размежаваных папярочнымі падняццямі. 3 К.п. звязана намнажэнне вугляносных і саляносных тоўшчаў, a таксама фарміраванне структур, спрыяльных для назапашвання і ўтрымання нафты і газу. Найб. прагіны Перадкарпацкі, Перадуральскі, Перадапалачскі, Перадгімалайскі. КРАЯВЫ САКРАТАРЫЙТ ЦК КПЗБ, цэнтральны кіруючы орган Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі ў 1924— 37 (у 2-й пал. 1920-х г. называўся K р a я в о е б ю р о Ц К К П З Б ) . Працаваў y падполлі. Фактычна быў часткай Цэнтральнага Камітэта КПЗБ з 3— 4 яго членаў, якія пастаянна знаходзіліся на нелегальнай рабоце ў Вільні, з канцг/ 1920-х г. — y Варшаве. У склад сакратарыята зрэдку ўваходзілі- кандыдаты ў чл. ЦК КПЗБ. Працаваў пад кіраўніцтвам Бюро Ц К КПЗБ; агульнае паліт. кіраўніцтва яго дзейнасцю ажыццяўляў Краявы сакратарыят ЦК КПП (знаходзіўся ў Варшаве). Кіраваў Цэнтр. краявой рэдакцыяй, Цэнтр. тэхнікай (падп. друкарні, распаўсюджванне л-ры), акр. к-тамі КПЗБ, ЦК КСМ ЗБ, ЦК МОПР Зах. Беларусі, некаторымі цэнтрамі бел. нац.-вызв. руху і іх легальнымі выданнямі, вёў парт. касу; падтрымліваў канспіратыўную сувязь з Прадстаўніцтвам ЦК КПЗБ пры ЦК КП(б)Б y Мінску. У розны час К.с. ЦК К.ПЗБ узначальвалі члены Бюро ЦК А.А. Алыйэўскі, Л.Н. Аранштам, М.С. Арэхва, !.К. Лагіновіч (П. Корчык), С.Т. Мілер, Л.М. Янкоўская', y яго склад уваходзілі члены Біоро і канд. ў чл. ЦК КПЗБ Я.С. Бабровіч, Р.Д. Вольф, М.І. Гурын-Маразоўскі, Г.М. Дуа, А.У. Канчэўскі, С.М. Малько, М.Л. Перавалоцкі, Ф.Б. Пірышка, А.Х. Раф, Л.І. Родзевіч, А.М. Розенштайн і інш. У.Ф. Ладысеў. КРАЯВЫ ЭФЁКТ y б і я л о г і і, тэндэнцыя да павелічэння колькасці, разнастайнасці і шчыльнасці арганізмаў y экатонах — пераходных зонах паміж рознымі ландшафтамі (напр., лесам і стэпам, вадой і сушай). Назіраецца на ўскраінах 2 суседніх біягеацэнозаў і ў пераходных паясах паміж імі; эфект узлеску. Адзначаецца пры чаргаванні розных ландшафтаў і ў месцах змены іх структурных падраздзяленняў (напр., на межах розных раслінных згуртаванняў).

КРАЯЗНАЎСТВА__________ 471 КРАЯЗНАЎСТВА, усебаковае вывучэнне асобнага рэгіёна ці нас. пункта мясц. насельніцтвам, a таксама спецыялістамі навук. устаноў. Даследуе прыроду, эканоміку, дэмаграфію, гісторыю, мову, культуру. Комплекснае К. разглядае ўсе звесткі ва ўзаемасувязі. Галіновае К. паглыблена вывучае асобныя яго кірун-

Да арт. Краязнаўства. Вокладха «Віцебскай даўніны». Т. 4. Віцебск, 1835.

кі: гістарычны, геаграфічны, этнаграфічны, літаратурны, тапанімічны, мемарыяльны, ахову помнікаў і інш. Адметнасць набывае К. рэгіёнаў, якія пацярпелі ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Асн. метад К. — збор інфармацыі: архіўных і літ. крыніц, прадметаў матэр. культуры, вынікаў назіранняў за прыроднымі з’явамі, анкетаванне і г. д. Ролю навукова-метадычных цэнтраў y рэгіёнах выконваюць краязнаўчыя цэнтры пры аддзелах нар. адукацыі. У Беларусі дзейнасць усіх краязнаўчых apr-цый каардынуе Рада Беларускага краязнаўчага таварыства (БКТ). Разнастайнымі краязн. звесткамі пра Беларусь напоўнены першыя пісьмовыя крыніцы, асабліва бел.-літ. летапісы і хронікі. У сярэднявякоўі цікавасць да вывучэння краю набыла рысы навуковасці, развівалася пад уплывам ідэй Адраджэння. Каштоўнай краязн. крыніцай з’яўляецца «Зборнік прыказак і прымавак» (Любча, 1618), выдадзены С. Рысінскім, «Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсея Русі» (1582) М. Стрыйкоўскага, паэма Міколы Гусоўскага «Песня пра зубра». Звесткі апісальнага характару ёсць y дзённіках (дыярыушах), мемуарах падарожнікаў, што наведвалі Беларусь y 15— 17 ст. (3. Герберштэйн, А. Гваныні, І.Г. Корб. Б. Танер, П.А. Тсыстой і

472

КРАЯЗНАЎСТВА

інш.). Грунтоўны «Дзённік» пакінуў Мікалай Радзівіл Сіротка пасля падарожжа ў 1582— 84 y Егіпет, Сірыю, Палесціну. Аналіз матэр. і духоўнай культуры народаў Зауралля і Сібіры зрабіў y 1660-я г. А. Каменскі. Значна вырасла цікавасць да К. ў канцы 18 ст. Вял. б-кі, архівы, карцінныя галерэі, нумізматычныя, мінералагічныя і інш. калекцыі існавалі ў рэзідэнцыях магнатаў: y Нясвіжы — Радзівілаў, y Шчорсах — Храптовічаў, y Слоніме — Агінскіх і інш. Багатыя зборы былі пры некат. манастырах і навуч. установах. Унікальныя зборы мелі Чапскія, Тызенгаўзы, Плятэры, Ельскія, Тышкевічы, Ходзькі і інш. Вял. група даследчыкаў займалася гіст. К. На багатым дакумент. матэрыяле падрыхтавана «Гісторыя літоўскага народа» (т. 1— 9, 1835— 41) Т. Нарбута,

праца М.В. Без-Карніловіча «Гістарычныя звесткі пра выдатныя мясціны на Беларусі з дадаткам іншых звестак, якія да яе ж адносяцца» (1855). Зборы музея братоў К.П. Тышкевіча і Я.П. Тышкевіча ў Лагойску сталі асновай для стварэння Віленскага музея старажытнасйей, a іх публікацыі — фундаментам для далейшага развіцця розных кірункаў К. Асобныя рэгіёны Беларусі ў 19 ст. вывучалі З.Я. Дсшенга-Хадакоўскі, Э.Ф. Плятэр, А.М. Семянтоўскі, К.А. Гаворскі, Р.А. Падбярэскі, А.Ф. Рыпінскі, А.П. Сапуноў, П.М. Шпілеўскі, 0 . Кольберг, А. Кіркор, М.Ф. Кусцінскі і інш. Своеасаблівымі краязн. даследаваннямі з ’яўляюцца асобныя творы паэтаў і пісьменнікаў (Ю. Крашэўскага, У. Сыракомлі, Я. Ходзькі і інш.). Фальклор і этнаграфію вывучалі Я. Чачот, Я. Баршчэўскі, А. Міцкевіч. Вял. ўклад y К. зрабілі мастакі Ю. Пешка, М. Кулеша, Н. Орда. Прыкметны след y развіцці розных га-

Да арт. Краяачаўства Праўленне Краячнаўчаіа таварыства БДУ на чале з рэктарам У.І.Пічэтам. 1929.

Да арт Краязнаўства Фрагменты экслазіцыі Мінскага абласнога краязнаўчага музея.

лін К. інш. народаў пакінулі Ю. Kona (Сібір, Камчатка), Ф. Цяцерскі (ЗаІ калле), Т. Зан (Зауралле), В.М. Ка леўскі (Манголія, Казахстан, Сібір), I Гашкевіч (Японія), 1.1. Дамейка, Ельскі (Паўд Амерыка). Прыкметн: ролю ў станаўленні К. ў 1-й пал. 19 адыгралі гурткі пры Віленскім уніве тэце, Віленскае т-ва дабрачыннас Беларускае вольнае эканамічнае т рыства ў Віцебску. У 2-й пал. 19 разгарнулі дзейнасць Віленская ар. графічная камісія, Віленская археалаà ная камісія, Паўночна-Заходні at Рускага геаграфічнага таварыства.

1860-я г. вьшадзены шматтомныя «Maтэрыялы для геаграфіі і статыстыкі сіі, сабраныя афійэрамі Генеральна штаба», дзе прыведзены адносна падра' бязныя звесткі па геаграфіі, гіст., эканоміцы, дэмаграфіі, адукацыі, ах: адароўя Беларусі, і г. д. Матэрыялы па К. змяшчаліся ў губ. і епархіяльных ведамасцях, «Памятных кнігах губерня~ перыядычных ілюстраваных часопісах, што выдаваліся на польскай мове, і інш. На мяжы 19— 20 ст. y многіх рэгіёнах павялічылася колькасць навук, т-ваў, камісій, к-таў, гурткоў; краязн. працу праводзілі т-вы, арганізаваныя пад патранатам царквы. У 1908 пры Мінскай епархіі створаны Мінскі царкоўны гісторыка-археалагічны камітэт. У 1911 засн. Віцебскае аддзяуіенне Маскоўасага археалагічнага інстытута, y 1912 — Мінскае таварыства аматараў прыродазнаўства, этнаграфіі і археалогіі. Выдаваліся зборнікі дакументаў і матэрыялаў «Віцебская даўніна», «Мшская даўніна», «Магілёўская даўніна» і інш. Матэрыялы па этнаграфіі, археалогіі друкаваліся ў «Запйсках Северо-Западного отдела Русского географйческого обіцества», y газ. «Наша ніва». У канцы 19 — пач. 20 ст. ў плеяду бел. краязнаўцаў уваходзілі: Я.Ф. Арлоўскі, А.Я.

Да арт. Краязнаўсгва Фрагменты экспазідыі Лепельскага краязнаўчага музея.

Багдановіч, М.В. Доўнар-Запольскі, А.К. Ельскі, У.З. Завітневіч, Я.Ф. Карскі, Ю.Ф. Крачкоўскі, В.Ю. Ластоўскі, 1.1. Луцкевіч, Ф.В. Пакроўскі, Е.Р. Раманаў, Г.Х. Татур, А.М. Уласаў і інш. У пач. 20 ст. заснаваны краязн. студэнцкія гурткі па вывучэнні Беларусі, y тл. Беларускі навукова-літаратурны гурток (1912) пры С.-Пецярбургскім ун-це. У 1920-я г. краязн. аб’яднанні ствараліся пры навуч. і навук. установах, аддзелах нар. асветы, y т. л. Беларускае вольна-эканамічнае таварыства (1921). 3 1922 каардынацыйным цэнтрам краязн. арг-цый стаў Інстытут беларускай культуры, пры ім — Цэнтральнае бюро краязнаўства (Ц БК). У ліст. 1924 адбылася Першая Усебеларуская краязнаўчая канферэнцыя; y 1926 — Першы Усебеларускі краязнаўчы з'езд. 3 кастр. 1925 Ц БК выдавала штомесячны час «Haut край» (у 1930—33 «Савецкая краіна»). Выходзілі мясц. неперыядычныя зборнікі («Віцебшчына», «Полаччына» і інш.). Актыўную выдавецкую дзейнасць разгарнула Віцебскае акруговае таварыства краязнаўства. Удзел y краязн. руху прымалі 3. Бядуля, Д.М. Васілеўскі, З.Х. Жылуновіч (U Гартны), М.І. Гарэцкі, В.Д. Дружчыц, У.М. Ігнатоўскі, М.І. Каспяровіч, Я. Колас, К. Крапіва, У.І. Пічэта, М.М. Улашчык, А.А. Шлюбскі, М.М. Шчакаціхін і інш. Прыродазнаўчыя кірункі курыравалі навукоўйы Беларускай сельскагаспадарчай акадэміі ў Горы-Горках. Развівалася К. і ў Зах. Беларусі. У многіх гарадах існавалі філіі Польскага краязн. т-ва, мясц. краязн. аб’яднанні (Палескае т-ва краязнаўства ў Пінску, Т-ва сяброў навук y Гродне і інш.), краязн. музеі (Гродзенскі гістарычны, 1922, Пінскі, 1924, Баранавіцкі і Слонімскі, 1929) і інш. Звесткі па асобных рэгіёнах Зах. Беларусі прыведзены ў працах Ч. Пяткевіча (Палессе, Брэстчына), О.М. Гедэмана (Браслаўшчына), Ю. Ядкоўскага (Гродна) і інш. Актыўнымі краязнаўцамі былі Я.Н. Драздовіч, Л.І. Вітан-Дубейкаўскі, А.І, Луцкевіч, У.1. Самойла, П. Сергіевіч, Б.А. Тарашкевіч, Я. Булгак. Вывучэннем заходнебеларускага краю займаліся Беларускае навуковае таварыства, Беларускі інстытут гаспадаркі і культ уы , Беларускі музей імя 1. Луіхкепіч. . Ьсларускае навукова-краязнпўчас і-в а ў Л а т віі (1920—-40-я г.). V нач. 1930-х г. y БССР многія вучоныя і мясц. краязнаўцы рэпрэсіраваны, К. даследавала і паказвала выключна поспехі сацыяліст. будаўніцтва. У пасляваен. час найб. ўвага скіроўвалася на даследаванні гісторыі вайны, партыз. руху на Беларусі, пошукавую працу. Адкрыты шэраг краязн. музеяў: Баранавіцкі (1946), Мазырскі (1949), Слуцкі (1952), Лепельскі (1954), Мінскі (1959), Веткаўскі музей народнай творчасці і інш. У наш час К. займаюцца Беларускае добраахвотнае таварыстеа аховы помнікаў гісторыі і культуры, Бел. т-ва аховы прыроды, Беларускі фонд кулыпуры, Таварыетва беларускай мовы імя Ф. Скарыны і інш. У снеж.

1989 Усебел. канферэнцыя краязнаўцаў абвясціла пра аднаўленне работы БКТ.

Вывучэнню краю спрыяюць раённыя краязн. канферэнцыі (Браслаў, Навагрудак). Існуюць краязн. аддзелы пры некаторых б-ках. 3 выкарыстаннем матэрыялаў па К. выдадзены «Збор помнікаў гісторыі і кулыпуры Беларусі» (7 тамоў), выдаецца шматгомная серыя кніг «Памяць». Праблемы К. асвятляюцца ў перыяд. выданнях, бюлетэні «Помнікі гісторыі і культуры Беларусі» (з 1989 час. «Спадчына»), час. «Беларуская мінуў'шчына», «Падарожнік» (у якім змяшчаецйа дадатак «Наш край» як працяг часопіса, што выдаваўся ў 1930-я г.), y навук.-краязн. зборніках, часопісах і альманахах («Магілёўская даўніна», «Палессе» і інш.). У шэрагу навуч. устаноў уключаны курсы К. (беларусазнаўства). У рознай ступені краязн. даследаваннямі займаюіша бел. навук.-культ. арг-цыі за мяжой: Беларускае грамадска-культурнае таварыства ў Польшчы, Беларускі інстытут наеукі і мастацтеа ў 3LLLA, Беларуская бібліятэка і музей імя Францішка Скарыны ў Лондане, Т-ва бел. культуры ў Маскве і інш. Значны ўклад y развіццё К. ў пасляваен. перыяд зрабілі і робяць У.А. Калеснік, М.П. Клімец (Брэст), Ю.А. Якімовіч, А.М. Белакоз (в. Гудэевічы Мастоўскага р-на), М.Ф. Мельнікаў (г. Крычаў), Г.А. Каханоўскі, М.І. Ермаловіч, М.А. Ткачоў, Г.В. Кісялёў, Л.Р. Казлоў, А.П. Грыцкевіч, А.1. Мальдзіс, У.Ф. Ісаенка, В.Л. Насевіч, Э.М. Загарульскі, Л.У. Дучыц, В.У. Скалабан, М.М. Улашчык, А.К. Каўка, Ю.А. Лабынцаў, В.П. Грыцкевіч, М.В. Нікалаеў (С.-Прцярбург), Д. Фёнік (Беласток), А. Цеханавецкі (Лондан), Я. Запруднік, В. і 3. Кіпелі (НьюЙорк) і інш. Літ.: А л е к с е е в Л.В. Археологвя н краеведеннс Белоруссня XVI в. — 30-е rr. XX в. Мн., 1996; А м е л ь к о в н ч Л.Г. Деятельность Центрального Бюро краеведення Белорусснв (1923— 1933 гг.) / / Вопросы бнблнотековеденвя н бнблнографоведення. Мн., 1975; Грыцкевіч В.П., М а л ь д з і с А.І. Шляхі вялі праз Беларусь. Мн„ 1980; Нсторнческое краеведенне Белоруссвн. Мн., 1980; Каспяровіч М.1. Краязнаўства. Мн., 1929; К а х а н о ў с к і Г.А. Археалогія і гістарычнае краязнаўства Беларуеі ў XVI—XIX стст. Мн., 1984; Краязнаўства: 36. праграм і інструкцый краязнаўчай працы. Мн, 1929; М а т ю ш н н Г.Н. Нсторнческое краеведенне. М., 1987; P o l k o w s k i B. Krajoznawca.

Warszawa, 1931. Л.В. Трэпт.

«КРЕСТЬЙННН», сельскагаспадарчы і грамадска-паліт. штотьшнёвы часопіс; орган т-ва «Селянін». Выдаваўся ў 1906— 15 y Вільні на рус. мове. Заснавальнік і выдавец С. Кавалюк. Прызначаўся для заможных бел. праваслаўных сялян. Прапагандаваў палітыку самадзяржаўя, выступаў y падтрымку сталыпінскай агр. рэформы, супраць нац.вызв. руху. He прызнаваў самастойнасць бел. народа, яго мовы і культуры. Змяшчаў матэрыялы супраць газ. «Ha­ ma ніва» і бел. л-ры ўвогуле, але друкаваў творы мясц. аўтараў, урыўкі з твораў М. Някрасава, Л. Талстога і інш. Змест і дзейнасць «K.» высмейваў y сваіх эпіграмах і сатыр. вершах Я. Купала. М.М. Забаўскі.

КРІІЕЖА

__________473

«КРЕСТЬЙНСКАЯ TA3ÉTA», перыядычнае вьшанне; орган выканкома Савета сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленскай губ. Выдавалася ў чэрв.—ліст.

1917 y Мінску на рус. мове 2— 3 разы ў тьшзень. 3 20 нумара наз. «Крестьянская газета «Земля н воля». У склад рэдакйыі да канца ліп. ўваходзілі: адказны рэдактар М. Фрунзе, I. Макрэеў, Д. Фейнберг (сакратар). Публікавала справаздачы і рэзалюцыі губ. і пав. з ’ездаў сял. дэпутатаў, пастановы сялянскіх сходаў, пісьмы чытачоў і інш. Асвятляла паліт. становішча ў краіне, мясц. падзеі. Імкнулася растлумачыць сутнасць агр. палітыкі ў вёсцы, заклікала ствараць зямельныя камітэты. У перыяд знаходжання ў рэдакцыі Фрунзе змяшчала матэрыялы бальшавіцкага кірунку. У жніўні яе рэдактарам стаў адзін з мясц. лідэраў партыі эсэраў I. Несцераў. Пасля падзей, звязаных з бальшавійкім выступлеьнем 3— 5.7.1917, асуджэнне якога прагучала на старонках газеты, значнае месца пачалі займаць ідэалаг. матэрыялы, скіраваныя супраць бальшавікоў (арт. К. Брзшка-Брашкоўскай, В. Чарнова і інш.). Выйшла 39 нумароў. Літ : К а л м ы к о в А.Г. М.В. Фрунзе на посту редактора «Крестьянской газеты» / / Рабочнй класс Росснн, его союзнвкн н полнтнческне протйвнмкн з 1917 г.: Сб. науч. тр Л., 1989. М.Я. Сяменчык.

К РЖ Ы Ж А Н 0Ў С К І Глеб Максімілянавіч (24.1.1872, г. Самара, Расія — 31.3.1959), дзеяч рэв. руху ў Расіі, сав. дзярж. дзеяч, вучоны-энергетык. Акад.

AH СССР (1929). Герой Сац. Працы (1957). Скончыў Гіецярбургскі тэхнал. ін-т (1894). 3 1891 займаўся рэв цзейнасцю. Адзін з арганізатараў Пецярбургскага «Саюза барацьбы за вызваленне рабочага класа» (1895). У снеж. 1895 арыштаваны, сасланы на 3 гады ў Сібір. Удзельнік рэвалюцыі 1905— 07. 3 1920 старшыня Дзярж. камісіі па электрыфікацыі Расіі (ГОЭЛРО). У 1921— 30 старшыня Дзяржплана СССР, адначасова (1927— 30) старшыня К-та па стандартызацыі пры Савеце працы і абароны. Адзін з пачынальнікаў буд-ва ў СССР вял. электрастанцый — Дняпроўскай, Зуеўскай, Свірскай, Кашырскай, y Беларусі — 1-й Белдрэс. 3 1930 старшыня Галоўэнерга Наркамцяжпрама СССР, y 1932— 36 нам. наркома асветы РСФСР. У 1929— 39 віцэ-прэзідэнт AH СССР. Аўтар прац па комплекснай энергетыцы, электрыфікацыі, тэорыі і практьшы планавання. КРЛЁЖА (Krleza) Міраслаў (7.7.1893, г. Заграб, Харватыя — 29.12.1981), харвацкі пісьменнік, публіцыст. Скончыў ваен. акадэмію ў Будапешце. 3 1947 віцэ-прэзідэнт Паўднёваславянскай акадэміі навук і мастацтваў (г. Заграб). Друкаваўся з 1914. Праблемы светабудовы, веры, мастацтва ў сімволіка-алегарычных легендах «Маскарад», «Легенда» (абедзве 1914), «Кралева» (1915), «Крыстафор Калумб» (1918), «Мікеланджэла Буанароці» (1919). Услаўленне

474___________________ КРМАН зямнога быцця ў паэмах «Пан» і «Тры сімфоніі» (абедзве 1917). Зб-кі «Вершы» (т. 1— 3, 1918— 19), «Лірыка» (1919), цыклы антымілітарысцкіх навел «Харвацкі бог Марс» (1922), «Тысяча і адна смерць» (1933), драма «Галіцыя» (1922) прысвечаны падзеям 1-й сусв. вайны. Сац., духоўная і псіхал. біяграфія некалькіх пакаленняў харватаў y раманах «Вяртанне Філіпа Лацінавіча» (1932), «На мяжы розуму» (1938), «Банкет y Блітве» (т. 1— 3, 1938—62), «Сцягі» (т.

1— 5, 1962—69), «Дзённік» (т. 1— 5, 1977). Аўтар цыкла сямейна-быт. драм «Паны Глямбаевы» (1928— 32), стылізаваных пад старадаўнюю паэзію «Балад Петрыцы Керампуха» (1936), артыкулаў, эсэ, мемуараў, дарожных нататак. Гал. рэдактар «Энцыклапедыі Югаславіі». Тв:. Рус. пер. — Стмхн. М., 1967; Нзбранное. М., 1980. Г.П. Тварановіч.

КРМАН (Krman) Даніэль (28.8.1663, в. Амшэне, Славакія — 23.9.1740), славайкі рэліг. і грамадскі дзеяч, падарожнік. Вучыўся ў Браціславе, Лейпцыгу, Вітэнбергу. Выкладаў y славацкіх навуч. установах. Уваходзіў y склад пратэстанцкага пасольства да шведскага караля Карла XII, якога суправаджаў y паходах 1708— 09. Аўтар дзённіка на лац. мове, y якім апісаў гаспадарку, культуру, прыродныя і нац. асаблівасці Польшчы, Літвы, Беларусі, Украіны, Малдовы, даў звесткі пра Палтаўскую бітву 1709 і інш. У 1729— 40 адбываў пажыццёвае зняволенне ў Браціславе. Пакінуў вял. літ. спадчыну. КРОВАЗАМЁННЫЯ

ВАДКАСЦІ,

кровазаменнікі, фармакалагічныя, лекавыя сродкі, якія прызначаны для папаўнення дэфіцыту крыві ў арганізме. Выкарыстоўваюцца для рэканструкцыі і выканання фізіял. функцый крыві, атрымання самастойнага лекавага эфекту. Падзяляюцца на прыродныя і сінт.; г е м а д ы н а м і ч н ы я (процішокавыя) — на аснове жэлаціны, крухмалу, плазмы і бялкоў крыві, сярэднемалекулярнага дэкстрайу; г е м а р э а л а г і ч н ы я — на аснове крухмалу, нізкамалекулярнага дэкстрану; дэзінтаксікацыйныя — на аснове полівінілпіралідону, полівінілавага спірту; р э г у л я т а р ы к і с л о т н a - ш ч о л а ч н a га і в о д н а - с а л я в о г а с т а н у — салявыя растворы, прэпараты на аснове шмататамных спіртоў, прэпараты і растворы глюкозы; вадкасці, якія павышаюць к і с л а род - т р a н с п a р т н y ю функц ы ю крыві — прэпараты і растворы гемаглабіну, крыві і эрытрацытаў; п о л і ф у н к ц ы я н а л ь н ы я , на аснове сярэднемалекулярнага дэкстрану — неарандэкс і рондферын (распрацаваны і вырабляюцца на Беларусі). Да К.в. адносяць таксама прэпараты для парэнтэральнага харчавання на аснове амінакіслот, прадуктаў гідролізу бялкоў плазмы крыві, растворы глюкозы, тлушчаВЫЯ эмульсіі. У.Н. Гапановіч.

KPOBA3BAPÔT, цыркуляцыя крыві ў чалавека і жывёл, што забяспечвае абмен рэчываў паміж арганізмам і навакольным асяроддзем. Апісаны англ. фізіёлагам У. Гарвеем (1628). Асн. функцыі сістэмы К.: транспарт рэчываў, неабходных для забеспячэння жыццядзейнасці (антыцелы, гармоны, вада, пажыўныя рэчывы, кісларод і інш.); адвядзенне метабалітаў (канчатковыя прадукты абмену, вуглякіслы газ, таксіны); гумаральная (праз вадкасць) сувязь органаў і тканак; абмен цяпла; адаптацыя арганізма да змены ўнутр. і знешняга асяроддзя; падтрыманне гамеастазу. Адрозніваюць вялікае (кантакт з органамі і тканкамі) і малое (лёгачнае, кантакт з навакольным асяроддзем) колы К. Забяспечвае працэсы жыццядзейнасці на 3 узроўнях: цыркуляцыя крыві ў сістэме (арганізм); органны К. (кровазабеспячэнне органаў і тканак); мікрацыркуляцыя — транскапілярны абмен (забеспЯчэнне метабалічнай функцыі сасудаў). Рэгуляцыя К. — нерв. і гумаральная. А.С. Леанцюк. КРОВАЗМ ЯШ &ННЕ, і н ц э с т, палавая сувязь паміж блізкімі сваякамі (бацькам і дзецьмі, братамі і сёстрамі). Пры К. магчыма сустрэча аднолькавых паталаг. генаў (чым бліжэй кроўная роднасць бацькоў, тым больш слабае фізічна і непаўнацэннае псіхічна іх патомства). Верагоднасць генет. (прыроджаных) дэфектаў ці разумовай адсталасці ў звычайным шлюбе 3— 4%, пры К. павялічваешда ў 5 разоў. У большасці краін свету кроўныя шлюбы і палавая сувязь паміж блізкімі сваякамі забаронены. КРОВАПАРАЗГГЫ, арганізмы, y якіх асобныя стадыі жыццёвага цыкла праходзяць y плазме або клетках крыві пазваночных жывёл і чалавека. Пашыраны пераважна ў краінах з гарачым і ўмераным кліматам. Да К. адносяцца: узбуджальнікі малярыі ў чалавека і жывёл (плазмодыі), y птушак (лейкацытазоан, гемапратэус, эгіптыянела); узбуджальнікі захворванняў свойскіх жывёл (,піраплазмы, тэйлерыі, анаплазмы), паразіты лейкацытаў чалавека і многіх жывёл — таксагыазмы, гемагрэгарыны. Да паразітаў плазмы крыві адносяць узбуджальнікаў трыпанасамозаў, якія выклікаюць цяжкія хваробы ў чалавека (сонная хвароба, хвароба Шагаса), некаторых шматклетачных— шыстасомаў, або крывяных двухвуснавак— узбуджальнікаў шыстастаматозаў (гельмінтозаў). У крыві паразітуюць таксама некаторыя гельмінты — нематоды і трэматоды. Гл. таксама Таксаплазмоз. КРОВАПУСКАННЕ, выдаленне пэўнай колькасці крыві (200— 400 мл) з крывянога рэчышча ў лек. мэтах. Робяць пры цяжкіх гіпертанічных крызах (зніжае крывяны ціск), еардэчнай недастатковасці (зніжае прыток крыві да сэрца), ацёку лёгкіх, некат. хваробах крыві, урэміі, атручэннях, таксікозах цяжарнасйі і інш. Робяць пракол ці разрэз вены (радзей артэрыі) або з дапамогай п ’явак. А.У. Ча/ітурыя.

КРОВАСПАРАВІКІ, падатрад прасцейшых жывёл, гл. Гемаспарыдыі. КРОВАСГІЫНЯЛЫІЫЯ С Р0Д К І, антыгемарагічныя, гемастатычныя сродкі, лекавыя, фармакалагічныя рэчывы, якія ўжываюцца для спынення крывацёкаў. Бываюць мясц. (непасрэдны кантакт з кроватачывай тканкай) і агульнага, рэзарбцыйнага (увядзенне ў арганізм унутрывенна, падскурна і інш.) дзеяння. Да К.с. м я с ц о в а г а ўздзеяння напежаць трамбін, гемастатычная губка і рэчывы, якія каагулююць бялкі (танін, танальбін, тромбапласцін, оксіцэладэкс і інш.), солі цяжкіх металаў y невял. колькасцях (жалеза хларыд, медзі сульфат, прэпараты вісмуту, серабра нітрат, цынку хларыд), часта ўжываюць калію перманганат, галын, перакіс вадароду, фармальдэгід, ёд і інш. Да К.с. а г у л ь н а г а ўздзеяння належаць вітамін К (вікасол), 10 %-ны раствор хларьшу кальцыю, лек. сродкі, якія звужаюць перыферыйныя сасуды (адрэналін, глюкакортыкастэроіды, эфедрын, метазон і інш.). Кроваспыняльны эфект дае пераліванне крыві (або плазмы), эрытрацытнай і трамбацытарнай масы крыві. Пры крывацёках, звязаных з парушэннем пранікальнасці капіляраў, ужываюць аскарбінавую к-ту, руцін, жэлацін, дыцынон і інш. Як гемастатыкі выкарыстоўваюць эпсілонамінакапронавую к-ту, авамін, кантрыкал і інш. Пры дрэннай згусальнасці крыві ўжываюць фібрынаген, антыгемафільныя глабуліны, крыяпрэцыпітат і інш. У якасці К.с. карыстаюцца прэпаратамі з розных раслін: арнікі, вадзянога перйу, каліны, кары дубу, крапівы, крываўніку, купальніку горнага, ліста шалфею. Да К.с. належаць таксама матачныя сродкі для спынення матачных крываЦёкаў. я.П. Іваноў. КРОГ (Krogh) Аўгуст (15.11.1874, г. Грэна, Данія — 13.9.1949), дацкі фізіёлаг. Чл. Дацкага каралеўскага т-ва навук (1937). Скончыў Капенгагенскі ун-т (1899) і працаваў y ім (1916— 45, праф.). Навук. працы па фізіялогіі капілярнага кровазвароту. Адкрыў механізм рэгулявання прасвету капіляраў, газаабмену ў лёгкіх, выявіў анатама-фізіял. асаблівасці капілярнай сценкі, увёў y практыку метады мікратонаметрыі, дыферэнцыяльнай манаметрыі, вызначэння мінутнага аб’ёму крыві і інш. Нобелеўская прэмія 1920. КРОГ (Krohg) Крысціян (13.8.1852, Осла — 16.10.1925), нарвежскі жывапісец. Вучыўся ў Карлсруэ (1874— 75) і Берліне (1875— 79). Зазнаў уплывы А. фон Менцэля і франц. імпрэсіяністаў. Працаваў y Нарвегіі, Даніі, Францыі. У 1901—09 выкладаў y акадэміі Каларосі ў Парыжы. 3 1909 праф. і дырэктар AM y Осла. Аўтар партрэтаў і жанравых карцін, якія вызначаюцца глыбокім рэалізмам вобразаў і стрыманым каларытам: «Лева руля!» (1879), «Хворая дзяўчына» (1880— 81), «Суровы вецер» (1882), «Партрэт дзяўчыны» (1886), «Барацьба за выжыванне» (1888— 89), партрэт А. Стрындберга (1898) і інш. Ства-

КРОМВЕЛА

К.Крог. Суровы вецер. 1882.

раў карціны-ілюстрацыі да ўласных літ. твораў («Альберціне ў паліцэйскім пастарунку», 1886— 87, да рамана «Альберціне»). В.Я. Буйвал.

KPÔEP (Кгауег) Педэр Северын (23.7.1851, г. Ставангер, Нарвегія — 20 ці 21.11.1909), дацкі жывапісец-рэаліст. Вучыўся ў AM y Капенгагене (1864— 70), працаваў y майстэрні Л. Бана ў Парыжы. У творах імкнуўся перадаць рухі, святло-паветр. асяроддзе і яго ўздзеянне на форму прадметаў; «Чыстка сардзін y Канкарна ў Брэтані» (1879), «Вясковы капялюшнік y Італіі» (1880), «Рыбакі на беразе мора» (1883), «Пасяджэнне Акадэміі навук» (1897). Аўтар партрэтаў Розенёрн-Лен (1891), X. Драхмана (1902) і інш. КРОЗ Дора Захараўна (12.11.1909, г. Сянно Віцебскай вобл. — 8.12.1997), бел. спявачка (лірыка-каларатурнае сапрана). Скончыла Бел. студыю оперы і балета (1933), Бел. кансерваторыю (1937, клас В.Несцярэнка). У 1933— 49 салістка Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. Валодала голасам прыгожага серабрыстага тэмбру, тонкім муз. густам. Сярод лепшых партый: Марфачка («Алеся» Я. Цікоцкага), Марфа («Цар-

A. Кроль Беларускі прастор. 1967

ская нявеста» М. Рымскага-Корсакава), Мікаэла («Кармэн» Ж. Бізэ), Джыльда, Віялета («Рыгалета», «Травіята» Дж. Вердзі). 3 інш. партый: Караліна («У пушчах Палесся» А. Багатырова), Русалка («Кветка шчасця» А. Туранкова), Разіна («Севільскі цырульнік» Дж. Расіні), Алімпія («Казкі Гофмана» Ж. Афенбаха). Б.С. Смольскі. КРОЙФ , К р y і ф (CrujifF) Іохан (н.

25.4.1947, Амстэрдам), галандскі спартсмен (футбол). Сярэбраны прызёр чэмпіянату свету (1974), бронз. прызёр чэмпіянату Еўропы (1976). Уладальнік Кубка чэмпіёнаў (1971— 73), Суперкубка і Міжкантынентальнага кубка (1972), Кубка «Залаты мяч» (1971, 1973— 74). Чэмпіён Нідэрландаў (1966—68, 1970, 1972— 73, 1982— 84) і ўладальнік Кубка Нідэрландаў (1967, 1970— 72, 1983— 84). Чэмпіён (1974) і ўладальнік Кубка Іспаніі (1978). К Р0К У С , кветкавая расліна, тое, што шафран. КРОЛЬ Абрам Іосіфавіч (1.5.1913, г. Дзяржынск Мінскай вобл. — 3.2.1990), бел. жывапісец. Скончыў Віцебскае маст. вучылішча (1932). У лірычных, выразных паводле колеру пейзажах апя-

475

ваў прыгажосць бел. прыроды: «Канец зімы» (1955), «Іней» (1960), «Брэсцкая шаша» (1961), «Раніца» (1963), «Беларускі прастор» (1967), «Беларускі краявід» (1968), «Новы Мінск» (1969), «Зіма беларуская» (1971), «Зямля» (1972), «Лагойшчына» (1977), «Зямля калгасная. Браслаўшчына» (1981), «Край беларускі» (1982) і інш. Я. Купалу прысвечаны палотны «Я. Купала і Цётка (А. Пашкевіч) y Пецярбургу ў 1913 годзе» (1954), «Таполя Купалы» (1960), «Думы пра Радзіму» (1962), «Сустрэча. Ян Райніс y гасцях y Янкі Купалы ў 1926 г.», «Купалаўскі край» (абодва 1982). Аўтар сюжэтна-тэматычных карцін «Нараджэнне рэспублікі» (1968), «Ліпень 41-га» (1982), «Партызаны Міншчыны» (1984) і інш. Працаваў y галіне маст. афармлення экспазіцый музеяў рэспублікі. КРОЛЬ Міхаіл Барысавіч (2.3.1879, Мінск — 6.8.1939), бел. вучоны-неўрапатолаг. Акад. АН Беларусі (1931). Чл.кар. AH СССР (1939). Скончыў Маскоўскі ун-т (1901). У 1906— 24 y 2-м

М.Б.Кроль.

Маскоўскім ун-це. Адзін з арганізатараў мед. ф-та ў БДУ (1921), з 1924 яго дэкан, заг. кафедры, потым дырэктар Бел. ін-та фізіятэрапіі. 3 1932 y Маскве (з 1933 дырэктар клінікі нерв. хвароб). Асн. працы па лакалізацыі функцый мозга, афазіі, апраксіі, танічных рэфлексах, рэперкусіі, электрафізіял. даследаваннях, вірусных нейраінфекцыях.

Ta.: Невропатологвческне снндромы, 2 мзд. М.;' Л., 1936; Учебнвк нервных болезней 3 взд. М.; Л., 1939 (разам з М.С. Маргулісам, М.І. ГІропер-Грашчанкавым).

KPÔM AHb, возера ў Стаўбцоўскім р-не Мінскай вобл., y бас. р. Нёман, за 38 км на ПнЗ ад г. Стоўбцы, y паўд. ч. Налібоцкай пушчы. Пл. 0,92 км2, даўж. 1,2 км, найб. шыр 1,1 км. Схілы катлавіны спадзістыя, парослыя лесам. Уздоўж берагоў зарастае. Упадаюць р. Блюшка і меліярац. канал, выцякае р. Кроманка.

KPÔMBEJIA Ц Я Ч бН Н Е , э к в а т а рыяльнае падпаверхневае проціцячэнне Ціхага акія н а. Рухаецца на У пад Паўднёвьш Пасатным цячэннем ад раёна Новай Гвінеі да а-воў Галапагас; даўж. 15 тыс. км, шыр. каля 300 км. Ядро К.ц. з хуткасцю да 5—6 км/гадз рухаецца ўздоўж экватара або адхіляецца ад яго на адлегласць да 100 км. На 3 акіяна ядро знаходзіцца на глыб. 200 м, на У — 50 м і пры аслабленні пасатных вятроў выхо-

476

КРОМВЕЛЬ

дзіць на паверхню. Расход вады 25— 40 млн. м3/сек. К.ц. з ’яўляецца кампенсацыйным і важным y цыркуляцыі водных мас Ціхага ак. ў экватарыяльных шыротах. Адкрыта ў 1952 экспедыцыяй ЗША пад кіраўніцтвам акіянографа Т.Кромвела, названа яго імем.

KPÔM BEJlb (Cromwell) Олівер (25.4.1599, г. Хантынгдан, Вялікабрытанія — 3.9.1658), дзеяч першай з Англійскіх рэвалюцый 17 стагоддзя. Скончыў

Кембрыджскі ун-т. 3 1640 дэп. Доўгага парламента. Адзін з лідэраў руху супраць абс. манархіі Карла I, ініцыятар стварэння парламенцкай арміі (сфарміраваў яе ядро — кав. полк), якая разбіла войскі караля ў 1-й (1642— 46) і 2-й (канец 1647 — пач. 1649) грамадз. войнах. Садзейнічаў пакаранню смерцю Карла I і абвяшчэнню Англіі рэспублікай (1649). 3 1650 лорд-ген. (галоўнакаманд. ўсімі ўзбр. сіламі). Задушыў рухі левелераў і дыгераў, Ірландскае паўстанне 1641—52, паўстанне ў Шатландыі (1650— 52). 3 снеж. 1653 лорд-пратэктар (фактьгчна дыктатар) Англіі, Ірландыі і Шатландыі. Пры ім прыняты Навігацыйны аіст 1651 (гл. Навігацыйныя акты), адбылася англа-галандская марская вайна 1652— 54 (гл. Англа-геыандскія войны 17 стагоддзя), англічане заваявалі в-аў Ямайка (1655) і г. Дзюнкерк (1658, цяпер Францыя). Пасля смерці К. рэспубліку кароткі час (вер. 1658 — май 1659) узначальваў яго сын Рычард (1626— 1712). Л іт . П а в л о в а Т.А. Кромвель. М., 1980; K o в а р д Б. Олнвер Кромвель: Пер. с англ. Росгов н/Д, 1997.

K PÔM EP (К готег). Марцін (1512, г. Беч, Польшча — 23.3.1589), польскі гісторык, пісьменнік, дыпламат. Вучыўся ў Кракаўскай акадэміі (1528— 30) і ун-це Балонні, дзе ў 1539 атрымаў ступень доктара права; y Рыме вывучаў тэалогію і прыняў духоўны сан. Пасля вяртання на радзіму быў сакратаром біскупа Пятра Гамрата, з 1544 — караля Жыгімонта II Аўгуста. 3 1570 каад’ютар (нам. біскупа), з 1579 біскуп вармінскі. Яго праца «Аб паходжанні і гісторыі палякаў» (1555, на лац. мове) ахоплівае перыяд ад легендарных часоў да 1506. Гэты твор y значнай ступені з ’яўляецца кампіляцыяй хронік Я. Длугаша, Мацея з Мехава, Б. Вапоўскага, звесткі якіх К. крытычна пераасэнсаваў; ёсць шмат інфармацыі пра ВКЛ. У пра-

цы «Аб веры і навуцы лютэраўскай. Размовы шляхціца з манахам» (1551— 54) адстойваў дагматы каталіцызму. Для караля Генрыка Валезы напісаў кнігу «Польшча, або Аб становішчы, звычаях, уладзе і кіраванні Каралеўства Польскага» (1577). Аўтар муз. трактатаў. А.А. Семянчук.

KPÔMJIEX (ад брэтонскага crom круг + lech камень), адзін з відаў мегалітычных пабудоў неаліту і бронзавага веку. Звычайна К. складаюць вял. (6— 7 м y вышыню) вертыкальна размешчаныя ка: мяні, якія ўтваралі адзін ці некалькі

канцэнтрычных кругоў вакол пляцоўкі, дзе ў сярэдзіне знаходзіўся дальмен або менгір. Часам К. дасягаюйь 100 м y дыяметры. Вядомы ў Еўропе,. Азіі і Амерыцы. Найб. пашыраны ў Францыі, Вялікабрытаніі, y Скандынавіі і Закаўказзі. Лічаць, што К. звязаны з культам сонйа і з ’яўляюцца яго храмамі. Найб. вядомы К. Стонхендж (Вялікабрытанія) і каля Карнака (Францыя). КРОН (сапр. К р э й н ) Аляксандр Аляксандравіч (13.7.1909, Масква — 24.2.1983), расійскі пісьменнік. Скончыў Маскоўскі ун-т (1930). Дэбютаваў y 1929 п ’есай «Вінтоўка № 492116» (паст.

1930) пра дзіцячую беспрытульнасць. П ’есам «Баязлівец» (паст. 1935), «Наша зброя» (1937), «Глыбокая разведка» (паст. 1943), «Афіцэр флоту» (паст.

1945), «Другое дыханне» (паст. 1956) і інш. характэрны вострыя маральныя канфлікты. Аўтар муз. камедыі «Раскінулася мора шырока...» (з У. Вішнеўскім і У. Азаравым; паст. 1942). Выдаў раман «Дом і карабель» (1964) пра падводнікаў і іх удзел y абароне Ленінграда ў Вял. Айч. вайну, псіхалагічны раман «Бяссонніца» (1977), дакумент. аповесць «Капітан далёкага плавання» (1983), кнігі нарысаў «На хаду і на якары» (1961), «Вечная праблема» (1969), успамінаў «Аб равесніках» (1978). Пісаў артыкулы пра тэатр і інш. Тв:. Собр. соч. Т. 1—3. М., 1990—91; Пьесы н статья о театре. М., 1980. С.Ф. Кузьміна.

KPÔHA, надземная разгалінаваная частка дрэва. У ёй фарміруюцца лісце, кветкі і плады, адбываюцца асн. жыццёвыя працэсы расліны — дыханне, транспірацыя, фотасінтэз і інш. Памеры К. залежаць ад узросту, хуткасці росту і генетычна абумоўленай будовы. Дрэвы 1-й велічыні маюць дыяметр К. больш за 10 м (напр., дуб, клён вастралісты, ясень); 2-й — 5— 10 м (напр., граб, груша звычайная); 3-й — 2— 5 м

(напр., рабіна, чаромха). Форма К. спадчынная, але мяняецца з узростам і ў залежнасці ад умоў існавання. Бываюць К. павойныя, падушка- і парасонападобныя, пірамідальныя, ніцыя, сцелістыя, сйягападобныя і інш. У дэкар. садаводстве і пладаводстве К. фарміруюць штучна.

KPÔHAC, К р о н, y старажытнагрэч. міфалогіі адзін з тытанаў, сын Урана і Геі. Па навучанні маці кастрыраваў Урана, каб спыніць яго род, заняў трон і ўзяў за жонку сястру Рэю. Паводле прадказання Геі, яго павінен быў звергнуць сын, таму калі ў Рэі нараджаліся дзеці, К. адразу ж глытаў іх. Рэя падманула мужа і замест народжанага Зеўса падклала яму спавіты камень, які і праглынуў К. Зеўс вырас і прымусіў бацьку вярнуць астатніх дзяцей, якія склалі пакаленне алімп. багоў, a К. і тытанаў скінуў y тартар. Культ К. быў асабліва папулярны ў Алімпіі і Афінах, дзе ў яго гонар спраўлялі святкаванні (кроніі). У рым. міфалогіі яму адпавядае Сатурн. КР0НВАЛДС, К р о н в а л ь д (Кгопvalds) Аціс (15.4.1837, Курземе каля г. Ліепая, Латвія — 17.2.1875), латышскі грамадскі дзеяч, педагог, мовазнавец. Скончыў пед. курсы пры Тартускім ун-це (1867), быў вольным слухачом Берлінскага ун-та (1859). Удзельнік руху младалатышоў. Выступаў супраць палітыкі анямечвання латышоў, за вызваленне лат. мовы ад германізмаў, пашырэнне сеткі лат. нар. школ. Зрабіў значны ўклад y развіццё лат. мовы. Аўтар кн. «Нацыянальныя імкненні» (1872 на ням., 1887 на лат. мовах).

KPÔHEKEP (Kronecker) Леапольд (7.12.1823, г. Лягніца, Польшча — 29.12.1891), нямецкі матэматык. Чл. Берлінскай АН (1861). Замежны чл.кар. Пецярбургскай АН (1872). Скончыў Берлінскі ун-т (1845), дзе і працаваў з 1861 (з 1883 праф.). Навук. працы па алгебры і тэорыях лікаў, груп, квааратычных форм і эліптычных функцый. Быў прыхільнікам «арыфметызацыі» матэматыкі, якая, на яго думку, павінна быць зведзена да арыфметыкі цэлых лікаў. Удасканаліў тэхніку лічэння. Увёў сімвал, які носіць яго імя (гл. Кронекера сімвал).

KPÔHEKEPA СІМВАЛ, функцыя onm двух целалікавых аргументаў n i т , якая вызначаецца ўмовай ошіі=1, пры п = т, Опт=0 пры п ^ т . Уведзены Л. Кронекерам (1866). Выкарыстоўваецца ў матрычным і тэнзарным злічэнні.

KPÔHIH (Cronin) Арчыбапд Джозеф (19.7.1896, Кардрас, каля г. Дамбартан, Вялікабрытанія — 6.1.1981), англійскі пісьменнік. Д-р мед. н. (1925). Вучыўся ва ун-це ў Глазга. 3 1939 жыў y ЗША, Швейпарыі Дэбютаваў раманам «Замак Броўдзі» (1931), які лічыцйа яго лепшым творам. У раманах «Тры каханні» (1932), «Канарскія астравы» (1933), «Зоркі глядзяць долу» (1935), «Цытадэль» (1937), «Іспанскі садоўнік» (1950), «Выкраслены з жыцця» (1953), «Помнік крыжаку» (1956), «Паўночны свет»

(1958), дылогіі «Маладыя гады» (1944) і «Шлях Шэнана» (1948) адлюстраваў жыццё сучаснай яму Англіі, гал. ўвагу надаваў маральна-этычнай праблематыцы. Аўтар аўтабіягр. кн. «Прыгоды ў двух светах» (1952), п’есы «Юпітэр смяецца» (1940), літ.-крытычных артыкулаў. Творам К. ўласцівы лірызм, аўтабіяграфічнасць, трагізм сітуацый. Т в Р у с. п е р . — З а м о к Б р о у д н . М н ., 1990; Ц я та д е л ь ; В ы ч е р к н у т ы й я з ж я з н н . М ., 1991. Е.Л. Лявонава.

KPÔHIH (Cronin) Джэймс Уотсан (н.

29.9.1931, г. Чыкага, ЗШ А), амерыканскі фізік-эксперыментатар. Чл. Амер. акадэміі навук і мастацтваў (1967) і Нац. АН ЗШ А (1970). Скончыў Чыкагскі ун-т (1953). 3 1955 y Брукхейвенскай нац. лабараторыі, з 1958 y Прынстанскім (з 1964 праф.), з 1971 y Чыкагскім ун-тах. Навук. працы па ядз. фізіцы, фізіцы элементарных часціц і касм. прамянёў, астрафізіцы высокіх энергій. Вывучаў распады гіперонаў; удасканаліў іскравую камеру, адным з першых выкарыстаў яе як дэтэктар часціц. Эксперыментальна выявіў парушэнне СР-інварыянтнасці пры распадзе нейтральнага К-мсзона (1964). Нобелеўская прэмія 1980 (разам з В. Фітчам).

распыленні і эмульгаванні вадкасці, a таксама пры кандэнсацыі Лары на цвёрдай нязмочвальнай паверхні ці ў газавым асяроддзі на цэнтрах кандэнсацыі. Ф о р м а К . в ы зн а ч а е ц ц а ў з д з е я н н е м п ав ер х н ев аг а н а ц я ж э н н я і зн е ш н іх с іл , н а п р ., сіл ы ц яж а р у ; y с т а н е б я зв а ж к а с й і К . м ае ф о р м у ш а р а . Н а з м о ч в а л ь н а й п ав ер х н і К . п р ы м а е ф о р м у ш а р а в о га сегм е н та з во с т р ы м к р а я в ы м в у гл о м , н а н я з м о ч в а л ь н а й — з т у п ы м . Ц іс к п ар ы к а л я п ав ср х н і К за л е ж ы ц ь ад я е р ад ы у са і в ы зн а ч а е ц ц а Кельвіна ўраўненнем. Гл. т а к с а м а Змочванне.

КРОС (ад англ. cross перасякаць), спартыўнае спаборніцтва на мясцовасці з

кросны

477

«Абагачальнік вугалю» (1958), «Каменныя скрыпкі» (1964), «Цудоўныя справы- вяршыць дождж» (1969), «Паток і трохзубец» (1971), якім уласцівы інтэлектуалізм, вострае адчуванне дыялектыкі жыцця. У тэтралогіі «Паміж трыма пошасцямі» (1970— 80), раманах «Нябесны камень» (1973), «Імператарскі вар’ят» (1978), «Ракверэскі раман» (1981), «Раскопкі» (1990) гісторыя Эстоніі падаецца ў сац.-філас. і маральнаэтычным плане. Пераклаў на эст. мову

М.М. Касцкжовіч.

К РОН ЦЫ РКУЛЬ (ад ням. Krone карона, вянец + цыркуль), 1) вымяральны інструмент y выглядзе цыркуля з дугападобнымі ножкамі. Часам мае шкалу. Выкарыстоўваецца для параўнання дыяметраў дэталей з памерамі, узятымі па маштабнай лінейцы, канцавых мерах або калібры. Межы вымярэнняў — да 200 мм. 2) Чарцёжны цыркуль, y якога вугал фіксуецца мікраметрычным вінтом. Ім вычэрчваюць акружнасці дыям.

2— 80 мм. К Р 0 Н Ы (ад грэч. chroma колер, фарба), сінтэтычныя неарган. пігменты ад светла-лімоннага да ярка-чырвонага колеру. ГГаводле хім. саставу — храматы (афарбоўка К. абумоўлена прысутнасцю іона СгОа2 ). А ц р о з н ів а ю ц ь К . с в і н ц о в ы я ж о ў тага (а с н . к а м п а н е н т — х р а м а т с в ін ц у Р Ь С Ю 4, в ы к а р ы с т а н н е а б м е ж а в а н а з -з а я д а в іт а с ц і) і а р а н ж а в а -ч ы р в о н а г а к о л е р аў (састаў Р Ь С Ю 4 РЬ О ), с в і н ц о в а - м а л і Ь д а т н ы я ч ы р в о н аг а (а к р а м я Р Ь С гО , y іх с астаў уваход з я ц ь с в ін ц у м а л іб д а т P b M o 0 4 і с у л ь ф а т P b S 0 4), ц ы н к а в ы я ж о ў тага ко л е р у (н а й б . ш ы р о к а в ы к а р ы с т о ў в а ю ц ц а гр у н т о в а ч н ы К. сас т а в у Z n C r 0 4- 3 Z n ( 0 H ) , і м алярны 3 Z n C r 0 4 Z n ( 0 H ) 2 K 2C r 0 4'2 H 20 ) і ін ш . В ы к а р ы с т о ў в а ю ц ь д л я вы р аб у гр у н т о в а к , ф а р б а ў , эм а л яў , п а л іг р а ф іч н ы х і м аст. ф а р б а ў .

пераадоленнем прыродных перашкод (узгоркі, палі, хмызнякі і інш.); састаўная частка сучаснага пяцібор’я; метад трэніроўкі. Праводзіцца ў лёгкай атлетыцы, конным, веласіпедным, матацыклетным, аўтамабільным і інш. відах спорту. П е р ш ы л ё гк а а т л е т ы ч н ы К . я к с п а р т . с п а б о р н іц т в а а д б ы ў ся ў 1867 y Л о н д а н е . У Расіі п р а в е д з е н ы ў 1909. Н ай б . в я д о м ы м іж н ар . л ё г к а а т л е т ы ч н ы К . н а ц ы й (з 1903) — а са б іс т а -к а м а н д н ы я с п а б о р н іц т в ы д л я м у ж ч ы н , д ы с т а н ц ы я 10— 15 км . Н а Б ел ар у сі п ер ш ы я с п а б о р н іц т в ы п р а в е д з е н ы ў 1913 y Гом елі. А ф іц ы й н ы я с п а б о р н іц т в ы п а К . а д б ы л іс я ў 1928 с я р о д с п а р т с м е н а ў М ін с к а й а кр у гі на д ы с т а н ц ы і 8 km y м у ж ч ы н і 1,5 km y ж а н ч ы н . М ас а в ы я к р о с ы п р а в о д зя ц ц а з 1 930-х г.

КРОС (Kross) Яан (н. 19.2.1920, Талін), эстонскі пісьменнік. Засл. пісьменнік Эстоніі (1971). Нар. пісьменнік Эстоніі (1985). Скончыў Тартускі ун-т (1944). Друкуецца з 1938. Аўтар зб-каў паэзіі

К Р0П К А 3 К0СКА Й, гл. ў арт. Знакі прыпынку. К Р0ПКА РАСЬІ, гл. Пункт расы. К Р0П К А Р0С ТУ , тое, што пункт росту. КР0ПКАВЫ Я МУТАЦЫІ, гл. ў арт. Мутацыі. К Р 0П Л Я , невялікі аб’ём вадкасці, абмежаваны ў стане раўнавагі паверхняй вярчэння. Утвараецца пры павольным выцяканні вадкасці з невял. адтуліны, пры сцяканні яе з краю паверхні, пры

Н ы д я к а н н е вады з к а п іл я р н а й т р у б к і з у т в а р э н н е м кропель (п а в я л іч а н а ў 3 р а зы ).

Кросны.

творы Я. Купалы, Г. Гейнэ, Ф. Шылера, А. Грыбаедава. На бел. мову асобныя творы К. пераклалі М. Базарэвіч, А. Вольскі. Прэмія Эстоніі 1977. Тв:. Рус. п ер . — Н зб р а н н о е . М ., 1982.

К РО С БРЫ Д ЗІН Г (англ. crossbreeding ад cross скрыжаванне + breeding расплоджванне), міжпароднае скрыжаванне\ метад расплодЖвання c.-r. і паддоследных жывёл, форма аўтбрыдзінга. Гл. таксама Гетэрозіс.

KPÔCHEHCKAE ВАЯВ0ДСТВА (Woje wodztwo Krosnienskie), былая адміністрацыйна-тэр. адзінка на Пд Польшчы.

3 1999 тэр. ў складзе Падкарпацкага ваяводства. К Р 0 С Н Ы , ручны ткацкі станок з навітай асновай для вырабу тканін y хатніх умовах. Найб. важныя часткі і прыстасаванні пашыраных на Беларусі гарызантальных К.: ставы (апорны каркас), на якіх мацаваліся навоі (для асновы і гканіны); ніты, y якіх накідалася аснова; бёрда з набіліцамі для прыбівання ўтку; панажы, кацёлкі для прывядзення ў рух нітоў і ўтварэння зева пры тканні. Пачыналі наладку К. з навівання падрыхтаванай асновы. Расплятаючы аснову, яе ўвесь час часалі драўляным грэбенем (для раўнамернага размеркавання) Ù нацягваючы, накручвалі на навой. Для ўтварэння зева ў аснову прапускалі

478

кросны

2 вузкія (2— 3 см) «чыноўныя» дошчачкі, якія перасоўвалі па меры накручвання асновы. Наступны этап — накіданне асновы ў ніты. Парадак прапускання асновы ў ніты і іх колькасць залежалі ад узору будучай тканіны (колькгісць нітоў вагалася ад 2 да 16 і больш). Аснову прапускалі ў бёрда, звязвалі па некалькі нітак разам, прадзявалі пруточак і замацоўвалі яго на навоі. Ніты злучалі з панажамі. Наладка К. і тканне лічыліся жаночай справай. Ha К. выраблялі разнастайныя тканіны ад 2-нітовага палатна да шматнітовых і перабіраных узорыстых ручнікоў, абрусаў, посцілак і інш. П р а та т ы п а м К. л іч а ц ь в я д о м ы я з эп о х і н е ал іту с п е ц . к в а д р а т н ы я д о ш ч а ч к і з д з ір к а м і п а 4 вуглах, y я к іх п р а п у с к а л а с я а с н о в а ; п р ы п ав а р о ч в а н н і д о ш ч а ч а к y а с н о в е ў тв а р а ў ся зеў д л я п р а п у с к а н н я ўтку. С т а р а ж . п р ы с т а с а в а н н ем б ы л о т а к с а м а б ё р д зе ч к а — п р ам ав у го л ь н а я д о ш к а п а м е р а м 25— 30 х 18— 25 с м , н а я к о й р а б іл іс я к р у гл ы я д зір а ч к і д л я п р а п у с к а н н я ц о тн ы х н іт а к а с н о в ы і гіад о ў ж ан ы я — д л я н я ц о т н ы х ; п р ы п е р а м я ш ч э н н і б ё р д зе ч к а ў н із і ўверх у гв ар а ў с я зеў. Н а й б . с т ар а ж . б ы л і п р ы м іт ы ў н ы я К . н а «сохах», y я к іх ад сутн ічал і б а к а в ы я с т а н ін ы (с т а в ы ), а б о д в а н ав о і м а ц ав ал іся н а п ад с т а ў к ах (с л у п к а х ), у к а п а н ы х y з е м л я н у ю п ад л о гу р а зв іл к а й уверх (зах а в а л іс я н а У і П д У Б ел а р у с і д а к а н ц а 19 — п ач . 20 ст.). Б о л ь ш д а с к а н а л ы м і б ы л і К . с а с т ав ам і (с т а в іц а м і), я к ія р аб іл і с а с т в а л а д р э в а , в ы к а п ан а га з к а р а н я м і, ш т о с л у ж ы л і н о ж к а м і, н а во й з а с н о в а й р а зм я ш ч а ў с я н а л а в е , н іт ы , я к і ў К . н а «сохах», м а ц ав ал і д а с то л і (у 19 ст. п а ш ы р а н ы ў ц э н т р . і ўсх. р а ён а х ). С а м ы м і п аш ы р а н ы м і б ы л і р а м н ы я К ., а с н о в у я к іх с к л а д а л а р а м а з 4 п ад с т а в а к , зл у ч а н ы х у н ізе п а п я р о ч к а м і, н ав о і м а ц а в а л іс я н а ст ав ах , з б о к у н іц я н о г а н ав о я — с т о й к і з п е р а к л а д зін а й (п а д н ё б н ік ), на я к ія п ад в еш в а л і н іты . У 2 -й п ал . 19 ст. а т р ы м а л і п а ш ы р э н н е т э х н іч н а б о л ы н у д а с к а н а л е н ы я К . — в а р ш т а т ы , я к ім і н ап а ч а тк у к а р ы с т а л іс я н а с а м а т у ж н ы х п р о м ы сл а х , п о ты м з н ек а т . з м е н а м і — с я л я н е . У 20 ст. н а Б ел арусі п а ш ы р а н ы р а м н ы я К . і вар ш тат.

К. таксама называлі ніцяную аснову, што навівалася на навой ткацкага стана. Гл. таксама Ткацтва, Ткацтва мастацкае. Г.М. Курш овіч. «КР0СНЫ», бел. нар. танец. Муз. памер 2/ 4 . Т эмп умерана хуткі. Кампазіцыйна прасторавы малюнак нагадвае рух ніткі ў працэсе ткацтва. Асн. рухі — простыя і пераменныя крокі, па-дэ-баскі, падбіўкі. Пазіцыі рук імітуюць працу ткэчых за кроснамі. Сустракаюцца парныя варыянты танца. Вядомы ў Бабруйскім, Бялыніцкім р-нах Магілёўскай вобл. Сцэнічны варыянт танца стварыў y 1955 балетмайстар В. Шалуха з самадз. калектывам Аршанскага льнокамбіната. КРОТ Аляксандр Міхайлавіч (н.

5.9.1960, в. Гальшаны Ашмянскага р-на Гродзенскай вобл), бел. вучоны ў галіне тэхн. кібернетыкі і інфарматыкі. Д-р тэхн. н. (1991), праф. (1997). Скончыў БДУ (1982). 3 1982 y Ін-це тэхн. кібернетыкі Нац. АН Беларусі, адначасова з 1993 праф. БДУ. Навук. працы па тэорыі дынамічных сістэм, метадах і алга-

рытмах аптымальнага дыскрэтнага кіравання і даследавання самаарганізавальных сістэм, лічбавай апрацоўцы (фільтрацыі, рэстаўрацыі, кампрэсіі, ідэнтыфікацыі) сігналаў і відарысаў. Тв '. Д н с к р е т н ы е м о д ел н д н н а м н ч е с к н х с в с тем н а о с н о в е п о л я н о м м а л ь н о й а л ге б р ы . М н ., 1990; Б ы с т р ы е а л го р н т м ы н п р о гр а м м ы ц н ф р о в о й с г іе к т р а л ь н о й о б р а б о т к я с н г н а л о в н в з о б р а ж е н н й . М н ., 1995 (р а за м з А .Б . М ін е р в ін а й ). М.П. Савік.

KPÔTA (Kioto) Гаральд (н. 7.10.1939, г. Уісбіч, Вялікабрытанія), англійскі хімік. Скончыў Шэфілдскі ун-т (1964). 3 1967 y Сусекскім ун-це (з 1985 праф ). Навук. працы па даследаванні структуры фулерэнаў. Нобелеўская прэмія 1996 (разам з Р. Кёрлам, Р. Смелі). КР0ТАЎ Веньямін Рыгоравіч (н.

7.5.1949, Масква), бел. матэматык. Д-р фіз.-матэм. н. (1990), праф. (1991). Скончыў Адэскі ун-т (1971), дзе і працаваў y 1972— 93. 3 1993 y БПА, з 1998 y БДУ. Навук. працы па тэорыі функцый рэчаіснай пераменнай, тэорыі функцый камплекснай пераменнай, функцыянальным аналізе, тэорыі ўраўненняў з частковымі вытворнымі. Тв '. О г л а д к о с ін п р іім н ін в н ы х Н .Н . Л у з н на м о т е о р е м а х Д .Е . М е н ь ш о в а н Н .К . Б арн / / М ате м . сб. 1987. Т . 134, № 3; Т о ч н а я о ц е н ка г р а н я ч н о г о п о в е д е н н я ф у н к ц н й мз к л а с с о в Х а р д н -С о б о л е в а в к р н т н ч е с к о м сл у ч ае / / М ат е м . за м е т к н . 1997. Т . 62, в ы п . 4.

КР0ТАЎ Раман

Цімафеевіч (н. 1.1.1923, в. Рэкта Слаўгарадскага р-на Магілёўскай вобл.), поўны кавалер ордэна Славы. Скончыў Мінскі фінансавы тэхнікум (1956). У Вял. Айч. вайну з чэрв.

1943 y 10-й Журавіцкай партыз. брыгадзе, з кастр. 1943 на фронце. Разведчык радавы К. вызначыўся ў маі — ліп. 1944 і сак. 1945 y баях на тэр. Украіны, Польшчы і Венгрыі. КРОЎ, вадкая тканка, што цыркулюе ў крывяноснай сістэме чалавека, пазваночных жывёл і некат. беспазваночных (напр., кольчатых чарвей); разнавіднасць злучальнай тканкі. Асн. функцыі К.: дыхальная, харчавальная, экстрэторная, гомеастатычная, рэгулятарная, тэрмарэгулятарная, ахоўная. К. падтрымлівае пастаянства ўнутр. асяроддзя арганізма: пераносіць кісларод з лёгкіх y тканкі і вуглякіслы газ y адваротным кірунку, пажыўныя рэчывы, якія ўсмоктваліся кішэчнікам (глюкоза і інш.), — да тканак, прадукты абмену (мачавіна і інш.) — да органаў выдзялення; удзельнічае ў падтрыманні кіслотна-шчолачнай раўнавагі, водна-салявога абмену, пастаяннай т-ры цела; разносіць па арганізме біялагічна актыўныя рэчывы — гармоны; выконвае ахоўную функцыю (удзел лімфацытаў пры ўтварэнні антыцел, захоп і ператраўленне іншародных элементаў нейтрафіламі і манацытамі, утварэнне імі разам з тканкавымі макрафагамі ахоўнага бар’ера, гумаральная ахова ад інфекцыі лізацымам і інш. рэчывамі, удзел y згусанні крыві і спыненні крывацёку).

K . y ч а л а в е к а с к л а д а е 5 — 8% я г о м а с ы . У я е с а с т а в е в а д к а я ч а с т к а — п л а з м а (5 5 % ), y я к о й р а с т в о р а н ы б я л к і, т л у ш ч ы , т л у ш ч а п а д о б н ы я р э ч ы в ы , в у г л я в о д ы , м ін е р . с о л і, віта -

м ін ы , г а р м о н ы , газы і ін ш .; ф о р м е н н ы я элем ен ты (4 5 % ) — эрытрацыты (ч ы р в . кр ы вян ы я ц е л ь ц ы ), лейкацыт ы (б е л ы я к р ы в я н ы я ц ел ь ц ы ) і к р ы в я н ы я п л а с ц ін к і — трамбацы-ты. У д а р о с л а г а ч а л а в е к а ў 1 л К. ў тр ы м л ів ае ц ц а : 3 ,9 — 5-10 2 э р ы т р а ц ы т а ў , 4 — 9* 10 9 л ейк а ц ы т аў , 180— 3 2 0 -ІО9 т р а м б а н ы т а ў , 120— 160 г гемаглабіну. А д н о сн а е п ас т а я н с тв а колькасці форм енны х эл е м е н т а ў р эгу л ю ец ц а н е й р а гу м а р а л ь н ы м і м е х а н ізм а м і. Гл. так сам а

Групы крыві. Літ:. К а с с н р с к н й

Н .А ., А л е к с е е в Г.А. Ю ш н м ч еск ая ге м а т о л о гн я. 4 нзд. М., 1970. Л.У. Чантурыя.

КР0ЎФУТ-Х0ДЖКІН (Crowfoot Hodg­ kin), Х о д ж к і н Дораці (12.5.1910, Каір — 1994), англійскі хімік і біяхімік.

Д.Кроўфут-Ходжкін.

Б.Крочэ.

Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1947). Замежны чл. AH СССР (1976), Нац. АН ЗШ А і інш. Скончыла Оксфардскі ун-т (1932). 3 1932 y Кембрыджскім, з 1934 y Оксфардскім ун-це. Навук. працы па рэнтгенаструктурным аналізе складаных біялагічна актыўньк злучэнняў. Вызначыла структуру пеніцыліну, вітаміну Ві2 , малекулярную масу глабулярных бялкоў, ступень агрэгатавання іх малекул, наяўнасць металавугляродзістай сувязі ў каферменце Вп. Нобелеўская прэмія 1964. КРбХКАСЦЬ м а т э р ы я л а ў , здольнасць цвёрдых матэрыялаў разбурацца ад мех. уздзеянняў без прыкметнай пластычнай дэфармацыі. Уласцівасць, процілеглая пластычнасці. Залежыць ад структурнага стану матэрыялу, узрастае з павелічэннем скорасці ўздзеяння, паніжэннем т-ры, павышэннем канцэнграцыі напружанняў. К., якая назіраецца толькі пры ўдарных нагрузках, наз. ўдарнай, пры нізкіх т-рах — халадналомкасіда. К Р 0 Ч Э (Croce) Бенедэта (25.2.1866, Пескасеролі каля г. Неапаль, Італія — 20.11.1952), італьянскі паліт. дзеяч, гісторык, філосаф, літаратуразнавец, публіцыст, прадстаўнік неагегельянства і італьян. лібералізму. У 1902— 20 праф. Неапалітанскага ун-та. У 1903— 44 выдаваў літаратуразнаўчы час. «La Critica» («Крытыка»). 3 1910 сенатар. У 1920— 21 міністр асветы. У 1925 напісаў маніфест сулраць фашызму ў Італіі. У 1943 удзельнічаў y аднаўленні Ліберальнай партыі (да 1947 яе старшыня). У 1947 заснаваў y Неапалі Італьян. ін-т гіст. даследаванняў. Выступаў за «абсалютны гістарызм», сцвярджаючы, што рэчаіснасць — гэта гісторыя і нішто іншае. Вылучаў 4 асн. формы актыўнасці духу:

эстэтыку, логіку, эканоміку, этыку. Заснавальнік «этыка-палітычнай» школы ў італьян. гістарыяграфіі; адстойваў непарыўную сувязь гісторыі з філасофіяй, лічыў, што гісторыя заклікана не проста рэгістраваць падзеі, але і выхоўваць, дапамагаць усведамленню сучаснасці; актыўнымі творцамі гісторыі лічыў інтэлектуальныя слаі грамадства, яго эліту. Фашызму, яго культуры і ідэалогіі проціпастаўляў ідэалы свабоды, прагрэсу. Аўтар прац «Эстэтыка» (1902), «Логіка» (1909), «Філасофія Дж. Віка» (1912), «Тэорыя і гісторыя гістарыяграфіі» (1917), «Арыёста, Ш экспір і Карнель» (1920), «Гісторыя Італіі з 1871 да 1915 Г.» (1928) І ІНШ. Н .К . М азоўка. К Р 0Ш Н Е Р Міхаіл Яўхімавіч (1900, Кіеў — ліп. 1942), бел. кампазітар. Засл. арт. Беларусі (1940). Скончыў Бел. кансерваторыю (1937, клас В. Залатарова). У 1918— 31 канцэртмайстар-піяніст y канцэртных арг-цыях і т-рах Кіева, Масквы, Свярдлоўска. У 1933— 38 y Дзярж. т-ры оперы і балета Беларусі. Аўтар першага нац. балета «Салавей», y муз. драматургіі якога вял. ролю адыгрывае нар. танец (паст. 1939, Мінск, Адэса). Сярод інш. твораў: кантата «Тапелец» на сл. А. Пушкіна, Сімф. танцы, смыковы квартэт (усе 1937); Варыяцыі на бел. тэму для фп.; хары «Мы любоўю Радзімы багатыя», «Чырвонаармейская»; рамансы на вершы Я. Купалы, Я. Коласа, Пушкіна, М. Лермантава, апрацоўкі бел. і яўр. нар. песень. Д з .М . Ж ураўлёў.

К Р 0Ш Ы Н , вёска ў Баранавіцкім р-не Брэсцкай вобл., на правым беразе р. Шчара, каля аўтадарогі Брэст— Мінск; чыг. станцыя (Перамога) на лініі Баранавічы— Мінск. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 17 км на ПнУ ад г. Баранавічы, 218 км ад Брэста. 687 ж., 282 двары (1998). Да 1499 велікакняжацкая ўласнасць, потым — кн. Дз. Пуцяціча, Горскіх, Радзівілаў, Валовічаў і інш. У К. нарадзіўся і жыў бел. паэт П. Б а гр ь ш ; y касцёле, пабудаваным y 1920-я г., зберагаецца выкаваная ім жырандоль. 3 2-й пал. 19 ст. чыг. станцыя на лініі Брэст— Масква. У 1886 мястэчка Навагрудскага пав., 636 ж., 77 двароў, касцёл (пабудаваны ў 1818), яўр. малітоўны дом. У 1921— 39 y Польшчы ў Баранавіцкім пав. Навагрудскага ваяв. 3 1939 y БССР, з 1940 цэнтр сельсавета ў Гарадзішчанскім, з 1962 y Баранавіцкім р-нах. У 1972 — 456 ж., 156 двароў.

Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў, магіла П. Багрыма. Помнік архітэктуры — касцёл Божага Цела (1920-я г.). К РСЦ ІЧ Джорджэ (19.4.1851, СтараКаніжа, Сербія — 18.10.1907), сербскі жывапісец. Вучыўся ў Мюнхене ў ІІІколе прыкладнога мастацтва і AM (1873— 83). Працаваў y рэаліст. манеры, якой былі ўласцівы рысы рамантызму, часам драматычнасць, напружанасць змрочнай колеравай гамы («Анатам», 1880). Пісаў сцэны нар. жыцця, пейзажы (у т.л. пленэрныя эцюды), абразы, гіст. кампазіцыі, партрэты. Сярод твораў: «Каля крыніцы» (1883), «Дзверы рыбацкай хаціны», «Гарадок Чачак» (абодва

1884), партрэт I. Паніча (каля 1885), «Мястэчка Баба-Кай» (1907) і інш. КРУГ, частка плоскасці, абмежаваная акружнасцю. Плошча К. вызначаецца з дапамогай формулы S=7tr2, дзе г — радыус, л = 3,14159... Гл. таксама Квадратура круга, Пі. «КРУГ БЕЛАРЎСКАЙ НАР0ДНАЙ ПРАСВЁТЫ I КУЛЬТЎРЫ» («K р y г б е л a р y с кі»), культурна-асветная арг-цыя ў Пецярбургу ў 1902—04. У яе ўваходзілі В.Л. Іваноўскі, браты 1.1. Луцкевіч i А.І. Луцкевіч, бел. студэнты ВНУ Пецярбурга. Друкавала і распаўсюджвала бел. выданні, y т. л. тыя, што выдаваліся за мяжой. Займалася пошукам сродкаў для выдання бел. л-ры; фінансавую і інш. падтрымку арг-цыі аказвалі браты K. i А. Кастравіцкія. Мела цесныя сувязі з прыхільнікамі бел. кнігі ў Варшаве і Кракаве. Вьшала паэтычны зб. «Вязанка» Я. Лучыны (1903, y цэнзуру быў прадстаўлены як напісаны на балг. мове), на гектографе — зб. «Калядная пісанка на 1904 год» і «Велікодная пісанка» (1904). У 1902 чл. арг-цыі спрабавалі выдаць нелегальную газ. «Свабода». Літ:. А л е к с а н д р о в і ч С.Х. Пуцявіны роднага слова. Мн„ 1971; Р а г о й ш а В. Кантакты. Мн., 1982; T u r o n e k J. Waclaw Iwanowski i odrodzenie Biatomsi. Warszawa, 1992. У.Г. Філякоў.

КРУГ СХІЛЁННЯ, вялікі круг нябеснай сферы, які праходзіць праз полюсы свету і зададзены пункт сферы (напр., праз зорку). Гл. таксама Нябесныя каардынаты. КРУГААБАР0Т КАПІТАЛУ, рух капіталу праз сферы вытв-сці і абарачэння, што забяспечвае вытв-сць прыбавачнай вартасці і ўзнаўленне капіталу. У гэтым працэсе капітал паслядоўна праходзіць праз 3 формы — грашовы капітал, таварны капітал, вытворчы, якія ўяўляюць сабой формы (часткі) прамысловага капіталу; кожная з іх мае свой кругаабарот і выконвае пэўныя эканам. фун-

КРУГАВАРОТ

479

кцыі. Бесперапыннае паўтарэнне К.к. ўтварае абарот капіталу. КРУГАВАР0Т ВАДЫ н а Зямлі, бесперапынны замкнёны працэс цыркуляцыі вады ў атмасферы, гідрасферы і зямной кары; частка кругавароту рэчываў на Зямлі. Разам з цеплаабаротам і агульнай цыркуляцыяй атмасферы — адзін з асн. кліматаўтваральных фактараў. Адбываецца пад уплывам сонечнай радыяцыі і дзеяннем сілы цяжару. Складваецца з выпарэння вады з паверхні водных аб’ектаў, глебы, расліннага покрыва, пераносу яе паветр. плынямі з месца выпарэння, кандэнсацыі пары і выпадзення атм. ападкаў, перамяшчэння вады па схілах і рэчышчах часовых вадацёкаў (паверхневы сцёк), a пасля інфільтрацыі — y тоўшчы глеб і грунтоў (падземны сцёк). Асн. маса вады выпараецца з паверхні Сусв. акіяна і на яго ж выпадае, a частка пераносіцца паветр. плынямі на сушу. К.в. бывае малы (толькі над акіянамі — акіянічны ці толькі над мацерыком — мацерыковы) і вялікі (уключае акіян і сушу). Колькаснае выяўленне К.в. — водны баланс Зямлі. Некаторыя элементы К.в. могуць мяняцца пад уплывам дзейнасці чалавека. Напр., утварэнне вадасховішчаў і арашэнне павялічвае выпарэнне, асушэнне балот і азёр памяншае яго, адбор падземных вод на водакарыстанне павялічвае паверхневы сцёк і гэтым паскарае К.в.; забруджванне атмасферы паскарае раставанне снегу вясной, наяўнасць ядраў кандэнсацыі садзейнічае выпадзенню ападкаў, каналізацыя рэк паскарае сцёк. Аказваюць уплыў штучнае папаўненне запасаў падземных вод, эрозія глеб і проціэразійныя мерапрыемствы, інтэнсіфікацыя с.-г. дзейнасці і інш. Тэр. Беларусі ахоплена працэсамі вялікага К.в., якія ўвасабляюцца ў выпа-

Схема кругавароту вады на Зямлі: 1 — выпарэнне з паверхні акіяна; 2 — выпадзенне ападкаў на паверхню акіяна; 3 — выпадзенне ападкаў н а паверхню сушы; 4 — выпарэнне з паверхні сушы; 5 паверхневы і падземны сцёк y рэкі; 6 — рачны сцёк y акіян; 7 — падземны сцёк y акіян або бяссцёкавую вобласць.

4 8 0 ____________ КРУГАВАРОТ рэнні вады ў трапічных і субграпічных шыротах Атлантычнага ак., зах. пераносе відыаці на мацярык, кандэнсацыі і выпадзенні ападкаў і наступных этапах цыклічнага руху вады. Адначасова адбываюцца працэсы малога К.в. — частку ападкаў складае вільгаць, перанесеная з акіяна і тая, што ўжо выпадала ў Зах. Еўропе. Магчымы працэсы ўнутрырэгіянальнага выпарэння ападкаў на 3 Беларусі, пераносу іх y выглядзе вадзяной пары і выпадзення на У рэспублікі. На тэр. Беларусі выпадае пцыкладна 146 кмт ападкаў, каля 112 к м ’ выпараецца, 34 км3 прыпадае на рачны сцёк. КРУГАВАР0Т РЭЧЫВАЎ н a 3 я м л і, працэсы ператварэння і перамяшчэння рэчываў y прыродзе, якія шматразова паўтараюцца. Маюць розны маштаб і цыклічны характар y межах кожнай асобнай геасферы (біясферы, атмасфе-

Да арт. Кругаварот рэчываў на Зямлі. Схема кругавароту фосфару.

ры, гідрасферы, літасферы) і паміж імі. Агульны кругаварот складаецца з асобных працэсаў (кругаварот вады, газаў, хім. элементаў), якія не поўнасцю абарачальныя (адбываецца рассейванне рэчыва, змена яго складу і інш.). У сучасны перыяд абмен рэчываў. паміж геасферамі па вертыкальным напрамку назіраецца ў межах 10— 20 км ад паверхні Зямлі (месцамі да 50—60 км). Вял. ролю ў К.р. адыгрываюць жывыя арганізмы, што ўдзельнічаюць y кругавароце асобных хім. элементаў (кіслароду, вугляроду, кальцыю і інш.). Глабальнае ўадзеянне на К.р. аказвае дзейнасць чалавека, y выніку якой узнікаюць новыя шляхі міграцыі рэчываў, і мяняюцца тыя, што склаліся ў прыродзе, з ’яўляюцца рэчывы з новымі ўласцівасцямі. Вял. ўклад y вывучэнне К.р. зрабіў У.І. Вярнадскі, які вылучыў геахім. групу т.зв. цыклічных хім. элементаў (да іх адносяцца вельмі пашыраныя і многія рэдкія хім. элементы); В.Р. Вільямс і інш. разглядалі біял. цыклы азоту, вуглекіслаты, фосфару і інш. ў сувязі з вывучэннем урадлівасці глеб. Гл. таксама Ахова прыроды, Прыродакарыстанне. «КРУГАВАЯ», « К р у ж к і » , бел. нар. танец, вальсападобная полька. Муз. па-

мер 2/ 4 . Тэмп хуткі. Пашырана амаль па ўсёй Беларусі. Выконваецца парамі (4—-8). Танцоры, трымаючыся за рукі, рухаюцца па крузе, круцячыся і прыпяваючы. Вядома і як адна з фігур танца «Кола». КРУГАВАЯ ЧАСТАТА, тое, што вуглавая частата. КРУГАВЕЦ-КАЛІНІНА. вёска ў Добрушскім р-не Гомельскай вобл. Да 1932 наз. Кругавец. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 55 км на ПдУ ад г. Добруш, 83 км ад Гомеля, 2 км ад чыг. ст. Кругавец. 1170 ж., 407 двароў (1998). Сярэдняя школа, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызана. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. За 7 км на ПдУ ад вёскі на мяжы Беларусі, Расіі і Украіны Помнік Дружбы. КРУГАВЫ ПРАЦ&С, тэрмадынамічны працэс, y выніку якога рабочае рэчыва (газ, пара ці інш.) вяртаецца ў першапачатковы стан. Пры гэтым усе тэрмадынамічныя параметры і характарыстычныя функцыі сістэмы ў канцы працэсу прымаюць першапачатковыя значэнні, a змены адбываюіша толькі ў навакольным асяроддзі. У прамым К.п. частка цеплаты, нададзеная рабочаму целу, пераўтвараецца ў карысную работу (напр., y цеплавых рухавіках), a ў адваротным — за кошт работы адбываецца перадача цеплаты ад менш нагрэтых цел да больш нагрэтых (напр., y халадзільных машынах). Гл. таксама Карно цыкл, Цыкл тэрмадынамічны. КРУГАВЫХ Мікалай Пятровіч (12.5.1926, с. Сярэдні Егарлык Цалінскага р-на Растоўскай вобл., Расія — 10.2.1994), бел. пісьменнік. Скончыў Вышэйшыя літ. курсы ў Маскве (1967). У 1973— 78 працаваў на кінастудыі «Беларусьфільм», y Саюзе пісьменнікаў Беларусі. Друкаваўся з 1959. Пісаў на рус. мове. Асн. тэма твораў — мінулая вайна. Працаваў y жанры рамана з эпічным ахопам падзей: «Чэсць ярма не прымае» (1962), «Дзе не чакаюць цішы ні» (1968), «Дарога ў мужнасць» (1971) і інш. Маральна-этычныя праблемы сучаснасці ўзняты ў аповесці «Лёнькава ўдача» (1978, экранізавана пад наз. «Абочына», сцэнарый y сааўт. з Ф. Коневым). Аўтар аповесці для дзяцей «Юрка — сын камандзіра» (1979, экранізавана, 1984, сцэнарый y сааўт. з С. Бадровым).

T e He радн славы. Мн., 1964; Звеэды во мгле. Мн., 1982; Древо жнзнн. Мн., 1991.

КРУГАВЬІЯ Ф Ў Н К Ц Ы І, тое, што адваротныя трыганаметрычныя функцыі. Тэрмін часам выкарьістоўваецца як назва трыганаметрычных фупкцый, напр., кругавы сінус (у адрозненне ад гіпербалічнага). КРУГАНАВА Ефрасіння Акімаўна (23.5.1914, с. Старыя Вайханы Гарадоцкага р-на Віцебскай вобл. — 19.10.1983), бел. вучоны-геабатанік. Канд. біял. н.

(1953). Скончыла Ленінградскі пед. ін-т (1941). У 1953— 81 y Ін-це эксперым. батанікі АН Беларусі. Навук. працы па

сістэматыцы вышэйшых раслін, геаба- 1 таніцы, лугазнаўстве. Дзярж. прэмія Бе- I ларусі 1972.

Te.: Флора БССР. Т . 5. Мн., 1959 (у сааўт.); I Растнтельный покров Белорусснн. Мн., 1969 (у сааўт.).

КРУГАРАСНІЧНЫЯ ІН Ф У 30Р Ы І (Peritricha), падклас прасцейш ьк класа I інфузорый. Жьшуць y прэснай і марской вадзе. Найб. тыповыя прадстаўні- ! кі — сувойкі, зоатамніі (Zootamnium). > Сядзячыя, прымацаваныя да субстрату формы. Большасць каланіяльныя (да некалькіх тысяч). Калоніі 2 тыпаў: са скарачальным і нескарачальным сйяблом. Асн. сцябло калоніі і яго першыя разгалінаванні агульныя для калоніі. Ротавы дыск акружаны радамі раснічак. Кормяцца бактэрыямі, некаторыя — паразіты рыб і земнаводных. Размнажэнне палавое (кан’югацыя) і бясполае (дзяленне).

I

I I I I '

Э.Р. Самусенка. I КРУГАСВЁТНЫЯ ПЛАВАННІ, плаванні па Сусветным акіяне вакол Зямлі, I пры якіх перасякаюцца ўсе мерыдыяны. Даюць магчымасць больш дасканала вывучаць Сусветны ак., выяўляць яго рэсурсы і магчымасці выкарыстання. Першае К.п. зрабіла ісп. экспедыцыя Ф. Магелана (1519— 22) праз Атлантыч- I ны і Ціхі ак. да Філіпінскіх і Малукскіх а-воў, па Індыйскім ак. вакол Афрыкі. Толькі карабель «Вікторыя» пад камандай Х.С. Элькана завяршыў К.п. Экспе- ! дыцыя эксперыментальна пацвердзіла тэорыю шарападобнасці Зямлі, ацзінства Сусветнага ак., яго перавагу па плошчы над сушаю. Другое К.п. ажыццявіў Ф. Дрэйк (1577— 80). У 17— 18 ст., каб пракласці марскія шляхі і адкрыць новыя землі для каланізацыі, экспедыцыі арганізоўвалі Нідэрланды, Вялікабрытанія, Францыя. Значныя адкрыцці зрабілі ў час К.п. англічанін У. Дампір (1683— 91), нідэрландзец Я. Рогевен (1721— 23), француз Л.А. дэ Бугенвіль (1766— 69), англічанін Дж. Кук (1768— 80), экспедьшыя Р. Фіцрая (1831—36) з удзелам Ч. Р. Дарвіна. У 19 ст. шмат К.п. здзейснілі рас. мараплаўцы І.Ф. Крузенштэрн, Ю.Ф. Лісянскі, О.Я. Кацэбу, В.М. Галаўнін, Ф.П. Літке, С.В. Макараў і інш. Рас. экспедыцыя Ф Ф .Белінсгаўзена і М.П. Лазарава (1819— 21) зрабіла значныя адкрыцці ў Антарктьвды. У 2-й пал. 19 ст. ажыццёўлена англ. экспедыцыя на судне «Чэленджэр». У 20 ст. ў час К.п. зроблены адкрыцці ў Антарктыцы і пачата сістэм. вывучэнне Сусв. акіяна. Вылучаюцца К. п.: дацкае на судне «Дана» (1928— 30), англ. на «Дыскаверы II» (1935—40), шведскае на судне «Альбатрос III» (1947— 48). У сярэдзіне 20 ст. вывучалася магнітнае поле Зямлі ва ўсіх акіянах сав. немагнітнай шхунай «Зара». У 19— 20 ст. шмат К. п. праведзена з турысцкімі і спартыўнымі мэтамі, y т. л. больш за 40 К.п. маракоў-адзіночак. Л і т М а г н д о в я ч Н.П., М а г я д о в н ч В.Н. Очеркн по жггорнн географнческнх открытнй. T. I—5. 3 нзд. М., 1982—86.

І.Я. Афнагель. КРЎГЕР (Krilger) Освальд (каля 1598, Усх. Прусія — 6.4.1655), матэматык, архітэктар, астраном, філолаг ВКЛ. Д-р філасофіі і вольных навук (1632). By-

чыўся ў Рыме і Вільні. Чл. ордэна езуітаў (1618). 3 1634 выкладаў y Віленскай езуіцкай акадэміі (гл. Выенскі універсітет). 3 1648 выкладчык матэматыкі і маральнай тэалогіі ў Нясвіжскім езуіцкім калегіуме, з 1653 яго рэктар. Архітэктар адбудовы Нясвіжскага замка пасля пажару. У 1655 каралеўскі інжынер y Гродне. Аўтар кніг на лац. мове па матэматыцы, оптыцы, астраноміі і ІНШ.

Ю .М . Л аўры к.

КРЎГЕР (Kruger) Паўлус (10.10.1825, Ваалбанк каля г. Колсберг, Паўд.-Афр. Рэспубліка — 14.7.1904), паўднёваафрыканскі дзярж. дзеяч. 3 1864 ген. камендант рэспублікі Трансвааль. Пад яго кіраўніцтвам y 1880 паўсталі афрыканеры (буры) Трансвааля і Аранжавай рэспублікі, якія ў 1881 дамагліся ад англічан прызнання сваёй незалежнасці. У 1883— 1902 прэзідэнт Трансвааля. Імкнуўся абараніць бурскую рэспубліку ад калан. экспансіі Вялікабрытаніі. У час англа-бурскай вайны 1899— 1902 пасля

чылішчы пры AM y Пецярбургу ў У. Макоўскага (1897— 1900). 3 1900 y М інску. У 1904 арганізаваў «Курсы малявання і жывапісу», y 1906 — прыватную школу малявання (дзейнічала да 1914).

3 1914 выкладаў малюнак y Казані, з 1921 — на рабфаку пры БДУ. У 1921— 23 збіраў матэрыялы ў краязнаўчых экспедыцыях Бел. дзярж. музея, удзельнічаў y афармленні Музея рэвалюцыі БССР. Працаваў пераважна ў быт. і партрэтных жанрах. У творах быт. жанру адлюстроўваў гіст. і сучасныя яму падзеі, сцэны з яўр. жыцця і побыту: «На суд прафесара», «Пагром», «Пісец Торы», «Пісьманосец», «Духоўны суд», «Хедэр» (усе 1900— 10-я г.), «Дзіцячая калонія» (1930), «Прызыўная камісія» (1932), «Кавальскі цэх» (1937), «Гульня ў гарадкі» (1930-я г.). Партрэты вызначаюцца дакладнасцю псіхал. характарыстыкі і глыбінёй вобразаў: «Аўтапартрэт y малінавым берэце» (1889), партрэт брата (1896), партрэты скрыпача Жухавіцкага (1897), Я. Коласа і Я. Купалы (1923), М. Горкага, 3. Бядулі (1920— 30-я г.), аўтапартрэт (1931). Н .М . У сава, Г.М . Я р м о ленка .

КРУГЛАВЯЗАЛЬНАЯ МАШ Ы НА, машына, якая вырабляе трыкатажнае палатно (вязаннем) для бялізны і верхняга адзення. Бываюць 1- і 2-фантурныя (з 1 або 2 ігольніцамі), з жакардавымі (узораўтваральнымі) механізмамі і без іх. На аднафантурных атрымліваюць кулірнае, плаціраванае і начоснае палатно, на двухфантурных — палатно з гладкімі, жакардавымі і няпоўнымі перапляценнямі. Асн. часткі К.м.: вязальны і таварапрыёмны механізмы, шпулярнік, прылада для выдалення пуху, лубрыкатар (для падачы змазкі на паверхні, што труцца).

«КРЎГЛАГА СТАЛА» КАНФЕРЙНЦЫ І 1930— 32 (1-я ў 1930— 31, 2-я ў 1931 —

Я Кругер Пісьманосец. 1907. акупацыі англічанамі сталіцы Трансвааля г. Прэторыя (чэрв. 1900), намагаўся знайсці падтрымку нац.-вызв. барацьбы бураў y краінах Еўропы. Ініцыятар стварэння нац. парку на У Трансвааля (1898). Аўтар мемуараў (1902).

КРЎГЕР

Янкель Мордухавіч (Якаў Маркавіч; 14.5.1869, Мінск — 19.3.1940), бел. жывапісец і педагог. Засл. дз. маст. Беларусі (1939). Вучыўся ў Кіеўскай школе малявання М.І. Мурашкі (1882— 86), y Варшаве ў Л. Горавіца (1887), y акадэміі Жуліяна ў Парыжы (1888— 95), y Вышэйшым маст. ву16. Зак. 404.

32, 3-я ў 1932). Адбыліся ў Лондане паміж брыт. і інд. прадстаўнікамі, калі брыт. ўрад абвясціў пра намер прадаставіць Індыі статус дамініёна, і павінны былі вырашыць пытанні канстытуцыйнага ўладкавання Індыі. 3 інд. боку ў канферэнцыях удзельнічалі пераважна князі (больш за 600 чал.), група інд. лібералаў і прадстаўнікі рэліг. меншасцей. Найб. уплывовая партыя Індыі — Інд. нац. кангрэс (1HK), якая праводзіла ў той час кампанію грамадз. непадпарадкавання, байкатавала 1-ю і 3-ю канферэнцыі, дамагаючыся поўнай незалежнасці Індыі. У сак. 1931 ІНК прыпыніў кампанію грамадз. непадпарадкавання, a яе лідэр М.К. Гандзі прыняў удзел y 2-й канферэнцыі, дзе выступіў супраць навязанага брыт. бокам асобнага прадстаўнііхгва ніжэйшых каст y органах дзярж. улады. Вынікі «К.с.» к. скарыстаны пры распрацоўцы Закона аб кіраванні Індыяй (1935).

КРУГЛАТАЛ0ЎКІ (Phrynocephalus), род яшчарак сям. агам. Каля 45 відаў. Пашыраны ў Паўд.-Усх. Еўропе, Азіі (ад Каспійскага м. да Кітая). Большасць відаў жыве ў пясчаных, гліністых або камяністых пустынях і паўпустынях.

КРУГЛАЕ

481

Самая буйная — К. вушастая (Ph. mystaceus), самая маленькая — К. пясчаная (Ph. interscapularis). Даўж. 7—25 см. Галава кароткая, закругленая. Тулава пляскатае, часам моцна расшыранае. Лускавінкі па краях пальцаў утвараюць зубчыкі. Хвост здольны закручвацца на спіну. Афарбоўка цела — пад колер грунту. Кормяцца насякомымі і іх лічынкамі, павукамі. Адкладваюць яйцы, К. тыбецкая (Ph. theobaldi) яйцажывародная. К. вушастая вызначаецца наяўнасцю ў вуглах рота вял. скурных складак з махрамі па краях, якія нагадваюць вушы (адсюль назва).

КРЎГЛАЕ,

гарадскі пасёлак, цэнтр Круглянскага р-на Магілёўскай вобл., на р. Друць. За 78 км на ПнЗ ад Магілёва, 19 км ад чыг. ст. Талачын на лініі Орша— Мінск. Вузел аўтадарог на Магілёў, Оршу, Шклоў, Талачын, Бялынічы. 8,1 тыс. ж. (1998). Вядома з 16 ст. як прыватнаўласніцкая вёска ў Аршанскім пав. Віцебскага ваяв. У 2-й пал. 18 ст. мястэчка (328 ж.). належала гетману ВКЛ М.К. Агінскаму. Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) вёска ў Магілёўскім пав. Магілёўскай губ. Рас. імперыі, належала кн. К.Р. Дашкавай. У 1784 y К. 462 ж., 41 двор, вінакурны з-д, палатняная ф-ка. 3 1785 мястэчка. У 1880 — 119 двароў, нар. вучылішча, правасл. царква, яўр. малітоўная школа.

3 млыны, 2—3 кірмашы на год. У пач. 20 ст. Ў К. 1,6 тыс. ж., крухмальны з-д, 22 гандл. прадпрыемствы, нар. і царк.-прыходскае вучьшішчы. 3 крас. 1919 y Гомельскай губ. РСФСР. 3 17.7.1924 да 8.7.1931 і з лют.

1935 цэнтр Круглянскага раёна ў Аршанскай акрузе БССР. 3 1925 вёска, 1344 ж., 250 двароў. У 1931—35 К. ў Талачынскім р-не. 3 1938 y Магілёўскай вобл. У Вял. Айч. вайну з 8.7.1941 да 28.6.1944 акупіравана ням.-фаш. захопнікамі, якія загубілі ў К. і раёне 3379 чал. Дзейнічала Круглянскае патрыятычнае падполле. У 1959—66 y Бялыніцкім р-не. 3 11.3.1967 rap. пасёлак. Прадпрыемствы лёгкай, харч. прам-сці. Сярэдняя і муз. школы, школа-інтэрнат, 2 дамы культуры, 2 б-кі, бальніца, аптэка, паліклініка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Круглянскі гісторыка-краязнаўчы музей. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, магіла ахвяр фашызму. Помнік падпольшчыкам Вял. Айч. вайны. Літ.: Памяць: Круглянскі р-н. Мн., 1996. А.Г Шчарбатаў. КРЎГЛАЕ BÔ3EPA, y Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Крашанка, за 20 км на Пд ад г. Полацк. Пл. 0,32 км2, даўж. 800 м, найб. шыр. 580 м, найб. глыб. 3,1 м, даўж. берагавой лініі каля 2,7 км. Пл. вадазбору 5,75 км2. Схілы катлавіны выш. да 5 ій, пад лесам.

КРЎГЛАЕ BÔ3EPA, y Расонскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Нешчарда, за 18 км на У ад г.п. Расоны. Пл. 0,27 км2, даўж. 800 м, найб. шыр. 600 м, найб. глыб. 3,9 м, даўж. берагавой лініі 2,4 км. Пл. вадазбору 1 км2. Схілы катлавіны выш. да 2 м, параслі лесам, асобныя ўчасткі разараныя. Берагі нізкія, на ПдЗ сплавінныя. Д но да глыб. 1,5— 2 м пясчанае, ніжэй выслана сапрапелем. На Пн злучана пратокай з воз. Доўгае. Па берагах возера жывуць бабры.

к р угла е

гліністымі глеямі. Злучана пратокай з воз. Лескавічы, выцякае ручай y воз. Мошна.

КРЎГЛАЕ BÔ3EPA, y Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Быстрыца, за 38 км на ПнУ'ад г. Глыбокае. Пл. 0,25 км2, даўж. 620 м, найб. шыр. 520 м, даўж. берагавой лініі каля 1,9 км. Пл. вадазбору 1,25 км2. Схілы катлавіны выш. 3 м, пад хмызняком. На ПнУ выцякае ручай y р. Быстрыца.

КРЎГЛІК, драўляная 8-гранная ў плане вежа ў абарончым дойлідстве зах. і ўсх. славян y 16— 17 ст. Часам былі квадратнага сячэння ў 1-м ярусе з 8-граннымі наступнымі ярусамі і высокім шатровым дахам. У Віцебскіх замках 17 ст. былі К.: Валконскі, Духаўскі, Шарамецеў, Бабарыкін, Мяшчанскі.

КРУГЛАПІЛЬНЫ CTAHÔK, дрэварэзальны станок з круглай пілой для па-

КРЎГЛІК Генадзь Сяргеевіч (н.

26.1.1937, г.п. Узда Мінскай вобл.), бел. фізік-тэарэтык. Д -р фізіка-матэм. н.

(1976), праф. (1983). Скончыў БДУ (1959). 3 1977 y БПА (з 1981 прарэктар), з 1987 дырэктар Міжгаліновага ін-та павышэння кваліфікацыі пры БПА. Навук. працы ў галіне лазернай оптыкі. Распрацаваў метад абагульненага другаснага квантавання, на базе якога створана мадэль калектыўных з ’яў y оптыцы, прапанаваў квантава-статыстычную тэорыю кальцавых лазераў. Тв.\ Коллектнвные моделн квантового у-генератора / / Квантовая электроннка я лазерная спектроскопня. Мн., 1974; Квантово-статмстнческая теорня кольцевых ОКГ. Мн., 1978. А.І. Болсун.

482

доўжанага, папярочнага або Змёшанага распілоўвання драўніны і драўняных матэрыялаў. Бываюць адна-, двух- і шматпільныя, з аўтам. і ручной падачай матэрыялу (або інструменту). Частата вярчэння піл да 3000 аб/мін і болей. КРУГЛАР0ТЫ Я, м е ш к а ш ч э л е п н ы я (Cyclostomata), клас рыбападобных жывёл тыпу хордавых. 2 падкласы: міногі і міксіны. Пашыраны ва ўмераных і субтрапічных марскіх і прэсных водах. Паўпаразіты і паразіты водных жывёл. На Беларусі 3 віды міног. Даўж. да I м, маса да 3 кг. Тулава чэрвепадобнае. Шкілет храстковы, сківіцы адсутнічаюць. Рот y выглядзе круглай прысмоктвальнай адтуліны (адсюль назва). У скуры (лускі няма) многа слізевыдзяляльных залоз. Кормяцца доннымі беспазваночнымі, нападаюць на аслабелых рыб, малюскаў і інш. Аб’екты промыслу. • КРЎГЛАЯ СКУЛЬПТУРА, ацзін з двух асн. відаў скульптуры , які ў адрозненне ад рэльефу мае 3 вымярэнні, што дае магчымасць аглядаць яе з усіх бакоў. Як правіла, існуе ў выглядзе скульпт. групы, статуі, бюста. КРЎГЛІК, возера ў Шумілінскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Сечна, за 5 км на Пд ад г.п. Шуміліна. Пл. 0,4 км2, даўж. каля 1,4 км, найб. шыр. 510 м, найб. глыб. 31,5 м, даўж. берагавой лініі каля 4,9 км. Пл. вадазбору 11,2 км2. Схілы катлавіны выш. 3— 6 м, пад хмызняком, на У пад лесам. Берагі на У зліваюцца са схіламі. Мелкаводдзе вузкае, дно да глыб. 5 м выслана пясчанымі і апясчаненымі адкладамі, ніжэй —

КРЎГЛІКАЎ Мікіта Конанавіч (19.5.1914, в. Залессе Чачэрскага р-на Гомельскай вобл. — 8.12.1943), Герой

М .К .К р у гл ік а ў .

Сав. Сюза (1944). Скончыў Харкаўскае танк. вучылішча (1943). У Вял. Айч. вайну на фронце з ліп. 1943. Танк. ўзвод на чале з лейт. К. вызначыўся 4.11.1943 пад Кіевам y баях пры вызваленні пас. Святошына, дзе адрэзаў шлях адступлення ворагу на шашы Кіеў— Жытомір. Загінуў y баі. КРЎГЛІКАЎ Уладзімір Уладзіміравіч (н. 26.8.1933, в. Яблачнае Хахольскага р-на Варонежскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне аўтаматыкі. Д -р тэхн. н.

(1978), праф. (1980). Скончыў Мінскае вышэйшае інж. радыётэхн. вучылішча ППА (1956). 3 1956 y Ваен. акадэміі Беларусі. Навук. працы па аўтаматызаваных сістэмах кіравання зенітных войск, распрацоўцы аптымальных адаптыўных сістэм.

Te.: Самонастранваюашеся сястемы управлення с эталоннымн моделямн. Мн., 1970 (разам з Я.А.Санкоўскім); Справочное пособне по теорнн сястем автоматнческого регулнровання н управденяя. Мн., 1973 (у сааўт.).

Шарамецеў 1664.

круглік.

3 «Чарцяжа» Віцебска

КРЎГЛІЦА, стаянка эпохі неаліту каля в. Кругліца Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл., ва ўрочышчы Лысая Гара, на надпоймавай тэрасе р. Нёман. Выяўлены рэшткі агнішчаў, крамянёвы і ке-

рамічны матэрыял ад ранняга неалітуда сярэднябронзавага часу (4-е — сярэдзіна 2-га тыс. да н. э.). Знаходкі са стаянкі К. паслужылі падставай для вылучэння сярэдняга (лысагорскага) этапа нёманскай кулыпуры. Выяўлена пахаванне сярэдзіны 2-га тыс. да н. э. з рысамі

сосніцкай культуры.

М.М. Чарняўскі.

КРЎГЛІЦА, вёска ў Чашніцкім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 16 км на ПдУ ад г. Чашнікі, 111 км ад Віцебска, 5 км ад чыг. ст. Вятны.

307 ж., 113 двароў (1998). Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аддз. сувязі. К РУ ГЛ 0Ў Аляксандр Васілевіч (17.6.1852, г. Вялікі Усцюг Валагодскай вобл., Расія — 22.10.1915), рускі пісьменнік. Скончыў пед. курсы (1869). Настаўнічаў, працаваў y Валагодскай казённай палаце. Друкаваўся з 1870. Найб. значныя творы адрасаваны дзецям: зб-кі апавяданняў і вершаў «Падарунак на ёлку» (1880), «Незабудкі» (1885), аповесці «Іван Іванавіч і кампанія» (1882), «Бальшак» (1883) і інш. Цыкл артыкулаў «Літаратура «маленькага народа» (1892— 95) — адна з першых рус. тэарэт. прац па дзіцячай л-ры. AÿTap зб-каў «Каханне і ісціна» (1899), «Вечаровыя песні» (1912) і інш., вершы з якіх пакладзены на музыку А. Барадзіным, С. Танеевым, С. Рахманінавым. Сярод прозы вылучаюцца дакумент. творы: зб-кі нарысаў і апавяданняў «Паны сяляне» (1897), «Патрывожаныя» (1909), аўтабіягр. аповесць «Правінцыйныя карэспандэнты» (1879), этнагр. нарысы аб жыцці зыран (комі) «Лясныя людзі» (1887) і інш. Аўтар раманаў «Свае — чужыя» (1891), «Немудрагелістае шчасце» (1895) і інш., успамінаў, y т.л. пра літаратараў 1870— 80-х г. К РУ Г Л 0Ў Анатоль Агапеевіч (н.

4.3.1932, в. Курганава Смаленскай вобл., Расія), бел. філосаф. Д -р філас. н. (1992), праф. (1994). Скончыў БДУ (1958). 3 1968 y БДУ. Навук. працы па агульных пытаннях тэорыі і гісторыі рэлігіі і атэізму, развіцця атэіст. думкі на Беларусі, адносінах паміж дзяржавай і царквой, пытаннях маралі і рэлігіі, свабоды веравызнання і сумлення, a таксама Бібліі як помніку гісторыі і духоўнай культуры. Аўтар навуч. дапаможнікаў па тэорыі і гісторыі рэлігіі для сярэдніх, спец. і вышэйшых навуч. устаноў.

Te:. Скворцов-Степанов — атенст. Мн., 1974; Основы научного атемзма. Мн., 1983; Мы н релнгая. Мн., 1984; Свобода совестя. Мн., 1986; Развмтне атензма в Белоруссян (1917— 1987 гг.). Мн., 1989; Нсторня я теорня релнгнн н свободомыслня. Мн., 1996.

П.М. Бараноўскі. К РУ ГЛ 0Ў Сяргей Ільіч (н. 8.5.1951, Масква), бел. фізік-тэарэтык. Д -р фіз.матэм. н. (1993), праф. (1996). Брат У.І. Круглова. Скончыў БДУ (1973). 3 1976 y AH Беларусі, з 1986 y Бел. агр. тэхн. ун-це. Навук. працы па квантавай тэорыі поля і фізіцы элементарных часціц. Прапанаваў мадэль электраслабых узаемадзеянняў з састаўнымі базонамі Хігса, даследаваў непертурбатыўныя эфекты ў моцных узаемадзеяннях элементарных часціц.

Тв:. Электромагннтные характернстнкн нуклонов в моделя КХД—струн / / Коварнантные методы в теоретнческой фмзнке: Фнзнка элементарных частнц н теорня относнтельностн. Мн., 1997. Вып. 4. Л.В. Бароўка. КРУГЛ0Ў Уладзімір Ільіч (н. 2.4.1947, г. Брэст), бел. вучоны ў галіне матэм. фізікі. Д-р фіз.-матэм. н. (1991). Брат С.І. Круглова. Скончыў Маскоўскі інж,фіз. ін-т (1971). 3 1971 y Ін-це фізікі, з 1993 y Ф із.-тэхн. ін-це Нац. АН Беларусі, з 1996 ў Новай Зеландыі. Навук. працы па нелінейнай оптыцы і тэорыі пераносу выпрамянення. Прадказаў і тэарэтычна даследаваў спіральныя фатонныя пучкі ў нелінейных асяроддзях.

Te.: О чнсленном моделнрованші н некоторых аналнтнческнх аспектах внхревой дннамнкн световых полей в лазерных енстемах (разам з В.М. Волкавым) / / Днфференцнальные уравненмя. 1995. Т. 31, № 7. С.Я. Кілін. КРУГЛЫЯ ЧФРВІ, нематоды (Nematoda), клас чарвей тыпу першаснаполасцевых. Вядомы з верхняга карбону. 3 падкласы. Апісана каля 20 тыс. відаў, агульная колькасць відаў па розных ацэнках ад 100 тыс. да 1 млн. Пашыраны ўсюды. На Беларусі найб. трапляюцца аскарыды, ваетрыцы, воласагаловы, трыхіна, нематода бульбяная, нематоды галавыя, трьіхацэфаліды і

налюя ў адзіную круглянскую «Арганізацыю барацьбітоў за вызваленне Радзімы» («АБЗВР»). Падпольшчыкі падтрымлівалі сувязь з партыз. брыгадамі 8-й Круглянскай, «Чэкіст», магілёўскім патрыят. падполлем і падпольшчыкамі суседніх раёнаў; распаўсюджвалі сярод насельніцтва лістоўкі, зводкі Саўінфармбюро, здабывалі для партызан зброю, харчаванне, медыкаменты, звесткі пра ўмацаванні, перадыслакацыю і ўзбраенне ворага, падрыхтоўку акупантаў да карных аперацый. У 1942 y Круглым падпольшчыкі спалілі друкарню, ільнозавод, склад нарыхтаваных для адпраўкі ў Германію збожжа і сена, y 1943 — бензасклад y Круглым, маслазавод y в. Слабодка. Пад уплывам іх агітацыі рабочыя Круглянскага льнозавода псавалі абсталяванне, затрымлівалі зборку машын, сяляне зрывалі пастаўкі харч. прадуктаў для акупац. арміі, салдаты варожага «казацкага батальёна» перайшлі да партызан. Пасля арыштаў уцалелыя падпольшчыкі пайшлі ў партызаны. Л.В. Аржаееа.

КРУГЛЙНСКІ ГІСТ0РЫ КА -КРА ЯЗНАЎЧЫ М УЗЁЙ. Засн. ў 1990, адкрыты ў 1994 y г. п. Круглае Магілёўскай вобл. Пл. экспазіцыі 149 м2, больш

Да арт Круглыя чэрві: I — воласагалоў чалавечы; 2 — нематода бурачная разнаскурая (а — самец, б — самка). інш. Жывуць y морах і прэснай вадзе, y глебе. Даўж. ад 0,05 мм да 8,4 м. Цела цыліндрычнае, верацёна- ці ніткападобнае, нерасчлянёнае, на папярочным разрэзе круглае, укрытае шчыльнай кутыкулай. Дыхальнай і крывяноснай сістэм няма. Свабоднажывучыя формы кормяцца бактэрыямі, водарасцямі, дэтрытам, ёсць драпежнікі. Некаторыя здольныя да анаэрабіёзу і анабіёзу. Большасць раздзельнаполыя. Адкладваюць яйцы, ёсць жывародныя. Многія — паразіты раслін, жывёл і чалавека, выклікаюць хваробы: аскарыдоз, гельмінтозы, нематадозы, нематодныя хеаробы раслін, трыхінелёз і інш.

КРУГЛЙНСКАЕ ПАТРЫЯТЬІЧНАЕ ПАДП 0ЛЛЕ ў В я л і к у ю А й ч ы н н у ю в а й н у . Дзейнічала з ліп. 1941 да снеж. 1943 y Круглянскім р-не Магілёўскай вобл. Кіраўнікі: П.І. Аляксееў, Я.В. Бендзік, М.З. Казлоў, М .С. Радзько, Л.Н. Ракушаў, С.М. Сухоцкі і інш. Падп. групы (больш за 70 чал.) дзейнічалі ў г. п. Круглае, вёсках Ліхінічы, Пасырава, Радча, Ражкі, Слабодка і інш. У канцы студз. 1942 групы аб’яд-

за 5 тыс. адзінак асн. фонду (1999). Сярод экспанатаў ляпны і ганчарны посуд, жаночыя ўпрыгожанні 11— 12 ст. з археал. помнікаў Кругляншчыны, манетны скарб 17 ст., царк. статут, псалтыр, «Жыціе і пакуты св. вялікамучаніцы Варвары» (1897), бел. нар. адзенне, прылады працы і побыту сялян 19— 20 ст., матэрыялы жыцця і дзейнасці рус. военачальнікаў І.У. Гуркі (гл. ў арт. Typ­ ici) i М.Р. Чарняева, рэпрадукцыі карцін мастака-перасоўніка М.В. Неўрава, апошнія гады жыцця якога прайшлі на Кругляншчыне, бел. нар. адзенне, прылады працы і побыту сялян 19— 20 ст., дакументы, фотаздымкі і асабістыя рэчы ўдзельнікаў Вял. Айч. вайны, вырабы з саломкі, калекцыя карункаў. С.В. Каднікаеа. КРУГЛЙНСКІ РАЁН, на ПнЗ Магілёўскай вобл. Утвораны 17.7.1924, двойчы скасаваны (1931, 1951) і адноўлены (1935, 1966). Пл. 0,9 тыс. км2. Нас. 19,4 тыс. чал. (1998), гарадскога 42%. Сярэдняя шчыльн. 22 чал. на 1 км2. Цэнтр

483

к р угля н ск і

раёна — г. п. Круглае, 152 сельскія нас. пункты. Падзяляецца на 7 сельсаветаў: Комсеніцкі, Круглянскі, Кручанскі, Ляснянскі, Рубежскі, Цяцерынскі, Шапялевіцкі. Раён размешчаны ў межах Аршанска-Магілёўскай раўніны і Цэнтральнабярэзінскаіі раўніны. Паверхня хваліста-раўнінная, пераважаюць выш. 180—200 м, найвыш. пункт 223 м (каля в. Баканава). Карысныя выкапні: торф, пясчана-жвіровы матэрыял, гліны і суглінкі для грубай керамікі. Сярэдняя т-ра студз.

-7,6 °С, ліп. 17,8 °С. Ападкаў 626 мм за год. Вегетац. перыяд 186 сут. 3 Пн на Пд цэнтр. ч. перасякае р. Друць з прытокамі Бярозаўка, Асліўка з Рутай, Каменка, Гнілка, Вабіч; на 3 р. Можа з Бярозкай. Азёры: Яложынскае, Безыменнае, або Папыкаўскае (на мяжы са Шклоўскім р-нам). На р. Друць Цяцерынскае вадасх. Глебы дзярнова-падзолістыя (60,1%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (28,6%) і інш. Пад лесам 26% тэр. раёна, з іх 19,8% штучныя, пераважна хваёвыя насаджэнні. Асн. лясныя масівы на 3, пераважаюць хваёвыя, яловыя і бярозавыя лясы. Пл. балот 3,8%, найб. балота Шчыток. Заказнікі мясцовага значэння гідралагічныя: Шчыток, Баравуха, Забароўскае, y пойме р. Друць. Помнікі прыроды мясцовага значэння: возера Хатомля каля в. Шапялевічы, крыніцы каля в. Прыгані, йяцерын. На 1.1.1998 агульная пл. с.-г. угоддзяў 55,5 тыс. га, з іх асушана 11,3 тыс. га. У раёне 11 калгасаў, 6 саўгасаў, 29 фермерскіх гаспадарак, закрытае акц. т-ва «Рыбгас Азёрны», Цяцерынская лесапаляўнічая гаспадарка. Асн. галіны сельскай гаспадаркі — мяса-малочная жывёлагадоўля (буйн.-par. жывёла, свінагадоўля); ільнаводства. Вырошчваюць збожжа, кукурузу, лён, бульбу, буракі, pane. Прадпрыемствы буд. матэрыялаў; пач. апрацоўкі лёну, харч. прам-сці, Цяцерынская ГЭС. Раённы цэнтр звязаны аўтадарогамі з Магілёвам, Талачыном, ІІІкловам, Бялынічамі. У раёне 6 сярэдніх, 2 базавыя, 4 пач. школы, тэрытарыяльна-школьны комплекс y в. Філатава (сярэдняя школа, дзіцячы сад, філіял дзіцячай школы мастацтваў, аддзяленне раённай юнацка-дзіцячай спарт. школы). 3 комплексы з сярэдняй школай і дзіцячым садам, 4 комплексы з пач. школай і дзіцячым садам, цэнтр пазаўрочнай дзейнасці вучняў, школаінтэрнат для дзяцей з затрымкай псіхічнага развіцця, 11 дзіцячых садоў, 8 дамоў культуры, 22 клубы, 23 б-кі, 4 бальКр угл янс кі

г,Р-н#

КРУГЛЯНСКІ РАЁН

М а гіл е ў '

В 1 Ц ~ , Ц

'

Е

Б С

Ы

H

i

Н янрасаво

[ 223^Ь Р аканава Х [м л іш ч а в а \

1 ^А уй чн О в Ічы ^

Стар.Рс

'£ _ Е л ь н а ў ш ч ы н а

/ ма C m

хгП а ўл а вічы

Тубуй.

' г і л ё ў с к а я Глыбонс

!ч

1,3*\г \

» Рэ 3 Iй/с ** Б ан ьні

Ш апял ев ічы \ \Б о ў с е в І ч ы

р » ЎІчч н » 1

Галоўчш

484____________________ к р у з е ніцы, паліклініка, 2 амбулаторыі, 9 фельч.-ак. пунктаў. Помнікі архітэктуры — цэрквы: Пакроўская (2-я пал. 19 ст.) y в. Дудаковічы, Мікалаеўская (1833) y в. Тубушкі. Выдаецца газ. «Сельскае жыццё». Літ.: Памяць: Круглянскі р-н. Мн., 1996. Г.С. Смалякоў. КРЎЗЕ ( К р у с ) Апалон Якаўлевіч (15.12.1892, г. Пецярбург — 6.5.1967), савецкі ваен. дзеяч, ген.-лейт. (1949). Беларус. Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1941). 3 жн. 1912 y арміі, з ліст.

1917 y Чырв. гвардыі, з 1918 y Чырв. Арміі. Удзельнік грамадз. вайны 1918— 20. 3 1936 камандзір палка, выкладчык Ваен. акадэміі, нач. курсаў удасканалення камсаставу. У Вял. Айч. вайну на Варонежскім, Сцяпным, 2-м і 3-м Укр. франтах: камандзір стралк. дывізіі, корпуса. Удзельнік вызвалення Украіны, Яска-Кішынёўскай аперацыі, баёў y Венгрыі і Славакіі. У 1945— 58 y М ін-ве абароны СССР, нам. нач. Ваен. акадэміі. К РУЗЕНШ ТфРН Іван Фёдаравіч (19.11.1770, Хагудзі, Эстонія — 24.8.1846), расійскі мараплавец. Адмірал (1842). Ганаровы чл. Пецярбургскай АН (1806). Скончыў Марскі кадэцкі коргтус (1788). Кіраўнік першай рус. кругасветнай экспедыцыі 1803— 06 на караблях «Надзея» (камандзір К.) і «Нява» (камандзір Ю.Ф. Лісянскі), y якой удзельнічалі таксама О.Я. Кацэбу і Ф.Ф. Белінсгаўзен. 7.8.1803 караблі выйшлі з Кранштата, y сак. 1804 абагнулі мыс Горн і ўвайшлі ў Ціхі ак. Пасля наведвання Гавайскіх а-воў «Нява» накіравалася ў Сітку (Новаархангельск), a «Надзея» — на Камчатку, потым y Японію. У жн. 1806 экспедыцыя вярнулася ў Кранштат праз Індыйскі і Атлантычны акіяны. У час плавання К. праводзіў акіянаграфічныя, метэаралагічныя і глыбакаводныя даследаванні акіянаў. Апісаў частку Курыльскіх а-воў, узбярэжжы Сахаліна, Камчаткі, некаторых астравоў Японіі. Вынікі акіяналагічных і этнагр. даследаванняў надрукаваны ў трохтомнай працы (1809— 12) з атласам (больш за 100 карт і замалёвак). У 1923— 26 выдаў «Атлас Паўднёвага мора» ў 2 тамах з тлумачальным тэкстам. Яго імем названы пралівы, астравы, мысы, горы ў Ціхім акіяне. Тв '. Путешествне вокруг света в 1803, 1804, 1805 н 1806 гг. на кораблях «Надежде» н «Неве». М., 1950. Літ:. П а с е ц к к й В.М. Очарованный надеждой. Л., 1970.

К РУ ЗЕН Ш ТбРН А ПРАЛІЎ. У паўночнай ч. Курыльскіх а-воў, паміж а-вамі Лавушкі на Пн і в-вам Райкоке на Пд. Злучае Ахоцкае м. з Ціхім ак. Шыр. каля 55 км, глыб. да 1764 м. Названы ў гонар рус. мараплаўца І.Ф. Крузенштэр-

на. КРУЗЕНШ ТФРНА П РА Х 0Д , тое, што

Усходні праход.

К РУ іЗ (англ. cruise), марское падарожжа звычайна па замкнёным крузе з радыяльнымі паездкамі з партоў ва ўнутр. раёны краін. Напр., К. вакол Еўропы. КРУК Аркадзь Сцяпанавіч (н.

16.2.1920, в. Яснаўка Пухавіцкага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне траўматалогіі і артапедыі. Д -р мед. н.

(1967), праф. (1968). Засл. дз. нав. Беларусі (1980). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1951), з 1958 працуе ў ім (у 1961— 85 прарэктар, y 1965—4Î7 заг. кафедры). Навук. працы па вывучэнні паталогіі гнойнай касцявой раны і дэгенератыўна-дыстрафічных працэсаў y касцявой тканцы пры артапедычнай паталогіі. Тв:. Варусная деформацня шейкн бедренной костм. Мн., 1970; Терапевтнческая эффектнвность ннзконнтенсввного лазерного нэдучення. Мн., 1986 (у сааўт ); Хнрургвческое леченне заболеванмй тазобедренного сустава. Мн., 1993 (разам з А.М. Сакалоўскім). КРУК Іван Іванавіч (н. 15.6.1954, в. Згурск Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл ), бел. фалькларыст. Канд. філал. н. (1985). Скончыў Мінскі пед. ін-т (1975). 3 1979 працаваў y Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі, з 1992 y Акадэміі паслядыпломнай адукацыі, з 1998 прарэктар Бел.

AM. Даследуе бел. фальклор, нар. культуру, бел. нар. каляндар і інш. Аўтар манаграфій «Усходнеславянскія казкі пра жывёл» (1992), «Следам за сонцам; Беларускі народны каляндар: свята, абрады, паэзія» (1994), сааўтар прац «Магія слова чароўнага», «Беларускі фальклор y сучасных запісах: Традыцыйныя жанры: Мінская вобласць» (абедзве 1995), «Народная культура і сучасная ШКОЛа» (1996) і інш. І.У. Саламевіч. КРУК Іван Фёдаравіч (24.3.1909, в. Забалацце Пухавіцкага р-на Мінскай вобл. — 16.12.1992), бел. вучоны ў галіне таваразнаўства. Д -р тэхн. н., праф.

(1971). Скончыў Бел. таваразнаўчы ін-т (1932). У 1944— 67 y Бел. ін-це нар. гаспадаркі (з 1962 заг. кафедры). Навук. працы па даследаванні таваразнаўчых, біяхім. і тэхнал. уласцівасцей збожжа і прадуктаў іх перапрацоўкі. Тв.: Товароведенне пншевых продуктов. Мн., 1939; Бнохямня н товароведенне семян зернобобовых культур я продуктов нх переработкн. Мн., 1961; Горох н его нспользованне. Мн„ 1962.

КРУК Пётр Савельевіч (29.6.1896, Вільня — 28.5.1968), бел. скрыпач. Засл. арт. Беларусі (1954). Скончыў Л енінградскі муз. тэхнікум імя А. Барадзіна (1925). 3 1914 працаваў y кінатэатрах, сімф. аркестрах, оперных т-рах Вільні, Віцебска, Смаленска, Ленінграда і інш. гарадоў. У 1937— 62 (з перапынкам) канцэртмайстар аркестра Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. КРЎКАВГЧЫ, вёска ў Калінкавіцкім р-не Гомельскай вобл., каля р. Віша, на аўтадарозе Калінкавічы — г. п. Азарычы. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 46 км на Пн ад г. Калінкавічы, 168 км ад Гомеля, 32 км ад чыг. ст. Халоднікі. 578 ж., 221 двор (1998). Лясніцтва. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз.

сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну.

КРЎКАВЫ, расійскія рэвалюцыянерыдзекабрысты, браты. Сыны ніжагародскага губернатара А.С.Крукава (п.

1844). Аляксандр A л я к с a н д р a в іч (студз. 1793 — жн. 1866) — паручнік (1817), калежскі рэгістратар (1858). 3 1812 на вайск. службе. Удзельнік замежных паходаў рас. арміі 1813 і 1814. Чл. «Саюза дабрабыту» (1820) і «Паўднёвага таварыства» (з 1821). Арыштаваны ў г. Тульчын y снеж. 1825. Адбываў катаргу і пасяленне ў Сібіры, y 1856 амнісціраваны. 3 1865 y Бруселі, дзе і памёр. Мікалай A л я к с a н д р a віч (1800 — 11.6.1854) — паручнік (1822). 3 1819 y арміі. Чл. «Саюза дабрабыту» (1820) і «Паўд. т-ва» (з 1821), прыхільнік ідэй і памочнік П.І. Песцеля. Арыштаваны ў г. Тульчын y снеж. 1825. Памёр y ссылцы ў г. Мінусінск. Літ:. Декабрнсты: Бногр. справ. М., 1988.

КРЎКАЎ Іван Ігнатавіч (10.1.1910, в. Чарнава Чэрвеньскага р-на Мінскай вобл. — 20.7.1994), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў аўтадарожны тэхнікум

I Ф.Крузенштэрн.

І.І.Крукаў.

(1936). У Вял. Айч. вайну з чэрв. 1941 на Варонежскім, 1-м Укр., 1-м Бел. і інш. франтах. Старшы вадзіцель пантонна-маставога батальёна яфрэйтар К. вызначыўся ў 1943 пры фарсіраванні Дняпра ў Кіеўскай вобл. Да 1972 на гасп. і сав. рабоце.

КРЎКАЎ Леў Міхайлавіч (н. 10.10.1935, г. Міхайлаў Разанскай вобл., Расія), бел. вучоны-эканаміст. Канд. эканам. н.

(1979). Скончыў Маскоўскі аўтамех. ін-т (1958). 3 1973 y БелНДІНТІ Дзяржплана БССР, з 1984 нам. дырэктара, з 1988 — дырэктар Н .-д. эканам. ін-та. Навук. працы па праблемах рыначных адносін, прагназаванні навук.-тэхн. прагрэсу. Прымаў удзел y распрацоўцы дзярж. праграм сац.-эканам. развіцця Рэспублікі Беларусь. Тв.: Вопросы экономнческого прогнознрованмя процессов обновлення продукцян (смены моделей машнн в пронзводстве). Мн., 1978; Управленне экономнкой БССР в условнях суверенмтета. Мн., 1991 (у сааўт.); Концепцня соцмально-экономвческого разввтня РБ до 2015 г. Мн., 1998 (у сааўт.).

КРУКІ, з н a м ё н ы, с т a ў п ы, знакі стараж.-рус. безлінейнага нотнага пісьма. Выкарыстоўваліся з 11 ст. для запісу

знаменнага спеву. Уяўлялі сабой камбінацыі дыякрытычных знакаў (рысачак, кропак, косак), a таксама літар грэч. і араб. алфавітаў. Напачатку відавочна пераемная сувязь крукавой натацыі са стараж.-візантыйскай. У працэсе эвалюцыі яна папаўнялася знакамі стараж.рус. паходжання. Знамёны былі цесна звязаны са слоўным тэкстам і паказвалі йапрамак руху мелодыі, колькасць гукаў папеўкі, тэмпавыя і дынамічныя змены, спосаб гуказдабывання і інш. Інтэрвальныя сувязі паміж знакамі не фіксаваліся, таму К. маглі служыць толькі напамінкам пры выкананні знаёмай мелодыі і былі непрыдатныя для запісу незнаёмай. У канцы 16 ст. распрацавана сістэма кінаварных памет. У 2-й пал.

17 ст. бел. муз. тэарэтык А. Мезянец удасканаліў К. ў бок больш дакладнай фіксацыі гукавышынных суадносін. На Беларусі з пашырэннем партэсных спеваў y 16 ст. пачалі выкарыстоўваць 5-лінейную квадратную натацыю, аднак да пач. 20 ст. К. карысталіся ў манастырскім побыце і царк. харах. Выдаваліся азбукі крукавога пісьма (напр., y Віцебску на мяжы 19— 20 ст.)- К. захаваліся ў старавераў, якія запісвалі імі і канты. Бел. традыцыя знаменнага спеву дала К. новую трактоўку. Л.П. Касцюкавец. КРУКбЎСКІ Мікалай Ігнатавіч (н.

16.11.1923, в. Машкова Аршанскага р-на Віцебскай вобл.), бел. філосаф. Д-р філас. н. (1986), праф. (1988). Скончыў БДУ (1950). 3 1963 y БДУ. 3 1994 y Бел. ун-це культуры. Навук. працы па праблемах філасофіі, тэарэт. эстэтыкі, культуралогіі, станаўлення нац. самасвядомасці, узаемаадносін культуры і суверэнітэту народа. Тв.. Л отк а красоты. Мн., 1965; Основные

ты. Мн., 1977; Homo pulcher — Человек краснвый. Мр., 1983. П.М. Бараноўскі.

485

К РУ К 0Ў С К І Уладзімір Якаўлевіч (н. дамі паазерскага зледзянення. Разведа6.3.1937, г. Асіповічы Магілёўскай ныя запасы 40,5 млн. м3. Магутнасць вобл.), бел. мастак-плакатыст. Скончыў карыснай тоўшчы 2,2— 14,6 м, ускрыВіцебскі пед. ін-т (1972). 3 1979 маст. шы (торф, гліністы пясок) да 7 м. Жвір рэдактар час. «Маладосць», y 1982— і пясок прыдатныя для дарожнага 84 — «Мастацтва Беларусі», з 1989 — буд-ва. А.П.Шчураў. «Спадчына». Аўтар плакатаў: «Помнікі архітэктуры — нацыянальны скарб» КРУЛЬ Леанід Пятровіч (н. 27.2.1949, (1973) , «Назаўсёды ў памяці народа» М інск), бел. вучоны ў галіне фіз. хіміі (1974) , «У бітвах за волю, y бітвах за до- высокамалекулярных злучэнняў. Д -р хім. н. (1990), праф. (1998). Скончыў лю!..» (1980), трыпціх «Дзень X» (1996), «Што ж мы за людзі?» (1998), a таксама БДУ (1971). 3 1975 y НДІ фіз.-хім. шэрагу плакатаў, прысвечаных славупраблем пры БДУ. Навук. працы па тым дзеячам Беларусі: Ф. Скарыне, фіз.-хім. асновах мадыфікавання сінт. Міколе Гусоўскаму, В. Цяпінскаму, К. палімераў. Устанавіў узаемасувязь паКаліноўскаму, Цётцы (А. Пашкевіч), М. між асаблівасцямі гетэрагеннай структуБагдановічу, Я. Купалу, Я. Коласу, 1. ры, малекулярнай рухомасцю і асн. Луцкевічу, Я. Драздовічу і інш. Творы фіз.-хім. ўласцівасцямі мадыфікаваных адметныя лаканізмам адлюстравання, палімераў. Распрацаваў новыя палімервыразнасцю колеру, трапнасцю сюжэта. ныя матэрыялы: сарбенты, электраізаГ.А. Фатыхава. ляцыйньш, клеявыя і інш. прызначэння. КРУКС (Crookes) Уільям (17.6.1832, Тв:. Гетерогенная структура н свойства поЛондан — 4.4.1919), англійскі фізік і хілнмерных матерналов. Мн., 1986. мік. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва КРУЛЬ Міхаіл Аляксандравіч (н.

(1863). Вучыўся ў Лонданскім хім. кале17.12.1943, Масква), бел. пісьменнік. джы (1848— 50). У 1850— 59 на выкладСкончыў БДУ (1968). Працаваў на завочыцкай рабоце, з 1860 працаваў ва дзе, y праектных ін-тах, з 1991 y газ. ўласнай лабараторыі. У 1913— 15 прэзі«Советская Белоруссня». Друкуецца з 1971. Піша на рус. мове. Аўтар аповесцей «Другі вытворчы» (1976), «Абследаванне дзейнасці» (1985), публіцыстычных нарысаў, артыкулаў маральнаэтычнай праблематыкі. Тв.. Лунная лошадь. Мн., 1980; День Югштера. Мн., 1987.

КРУМ (? — 13.4.814), балгарскі хан y

эстетнческме категормн: Опыт снстематнзацнн. Мн.. 1974; Клбернетяка я законы красоУ.Крукс.

І.А.Крумінь

дэнт Лонданскага каралеўскага т-ва. Навук. працы па фізіцы эл. разрадаў y газах і атамнай фізіцы. Метадамі спектральнага аналізу адкрыў талій (1861), даследаваў катодныя прамяні (у трубках К.). Адкрыў сцынцыляцыі, на аснове чаго стварыў прыладу для назірання ачасціц. Выказаў ідэю эвалюцыі хім. элементаў (1886), апісаў прынцып радыёсувязі (1892). КРУЛЁЎШ ЧЫНА, вёска ў Докшыцкім р-не Віцебскай вобл.; чыг. станйыя на лініях Маладзечна— Полацк і Крулеўшчына— Варапаева. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 18 км на Пн ад г. Докшыцы, 205 км ад Віцебска. 3348 ж., 1421 двор (1998). Торфабрыкетны з-д, лакаматыўнае дэпо. Сярэдняя школа, клуб, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Царква, касцёл. Каля вёскі Крулеўшчынскае радовішча пясча-

на-жвіровага матэрыялу. КРУЛЁЎШ ЧЫНСКАЕ РАД0ВІШ ЧА ПЯСЧАНА-ЖВІР0ВАТА МАТЭРЫЙЛУ. У Докшыцкім р-не Віцебскай У.Крукоўскі. Зверанят, нібы братоў малодшых... 1972.

к р у м ін ь

вобл., каля в. Крулеўшчына. Паклад звязаны з флювіягляцыяльнымі адкла-

803— 814. Выдаў першыя агульнадзярж. законы Балгарыі (вядомы ў пераказе візант. пісьменніка 10 ст.). Значна пашырыў тэр. Балг. дзяржавы: далучыў землі авараў да р. Ціса (805), візант. гарады Сердзіка (цяпер Сафія, 809) і Адрыянопаль (813). Памёр пры падрыхтоўцы аблогі Канстанцінопаля. КРУМ (Knimm) Хендрык (21.12.1934, в. Лейзі, востраў Саарэмаа, Эстонія — 12.4.1989), эстонскі спявак (тэнар), педагог. Нар. арт. СССР (1980). Скончыў Талінскую кансерваторыю (1963), з 1976 выкладаў y ёй. 3 1957 артыст хору, з 1961 саліст т-ра оперы і балета «Эстонія». Сярод партый: Юла («Вікерцы» Э. Аава), Неэме («Агні помсты» Э. Капа), Крысціян («Сірано д э Бержэрак» Э. Тамберга), Вадэмон («Іаланта» П. Чайкоўскага), Лыкаў («Царская нявеста» М. Рымскага-Корсакава), Радамес, Рычард, Манрыка («Аіда», «Баль-маскарад», «Трубадур» Дж. Вердзі), Эдгар («Лючыя ды Ламермур» Г. Даніцэці), Сяргей («Кацярына Ізмайлава» Дз. Шастаковіча). Прэмія імя Г. Огса 1983.

КРЎ М ІН Ь Іван Андрэевіч (н. 26.9.1915, г. Гарадок Віцебскай вобл.), Герой Сав. Саюза (1943). Скончыў Віцебскі каап. тэхнікум (1934), паскораны курс Гомельскага мінамётнага вучылішча, ВПШ пры ЦК КПСС (1955). У Вял. Айч. вайну на фронце з 1942. Камандзір мінамётнага ўзвода лейт. К. вызначыўся ў 1943 пры фарсіраванні Дняпра ў Лоеўскім р-не Гомельскай вобл. Да 1946 y

486_________________ к р у м к а ч Чырв. Арміі, да 1982 на гасп. рабоце ў Латвіі. КРУМКАЧ, г р y г a н (Corvus corax), птушка сям. крумкачовых. Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. і Цэнтр. Амерыцы, Паўн. Афрыцы. Жыве ў лясах, гарах, пустынях. На Беларусі трапляецца ўсюды: на палях, каля населеных месцаў, трымаецца невял. (да 10 асобін) чародамі, y час гнездавання — y хваёвых лясах парамі. Нар. назвы воран, крук. Самая буйная птушка ў атр. вераб’інападобных: даўж. да 70 см, маса да 1,6 кг. Апярэнне чорнае, з сінім, зеленаватым ці фіялетавым метал. адлівам. Пёры валля падоўжаныя, ланцэтападобныя. Дзюба моцная, чорная. Усёедны, пераважае жывёльны корм. Гняздуецца на дрэвах, скалах. Нясе 4— 6 яец.

крунггбп,

гл. Бангкок. КРУП (англ. croup ад шатл. croup каркаць), пашкоджанне гартані з сімптомамі ўдушша, гаўклівага кашлю і ахрыплага голасу. Развіваецца пры запаленні слізістай абалонкі гартані пры інфекц. і запаленчых хваробах, алергіі, траўмах. Бывае К. сапраўдны (пры дыфтэрыі) і несапраўдны (выкліканы інш. прычынамі; пры алергічным ацёку падскладкавай вобласці гартані развіваецца раптоўна). К. прыводзіць да стэнозу гартані рознай ступені, іншы раз да ўдушша і смерці. Лячэнне: пры сапраўдным — процідыфтэрыйная сываратка, пры несапраўдным — сімптаматычныя сродкі, іншы раз — хірургічнае. П.А. Цімашэнка. «КРУП» (Кшрр, Fried. Krupp Gmb H), буйнейшы металургічны і машынабудаўнічы канцэрн ФРГ. Засн. ў 1968 y г. Эсен. Яго вытворчая камбінаваная праграма ахоплівае горназдабыўную, сталеліцейную, металаапрацоўчую прам-сць, агульнае машынабудаванне, аўта-, судна- і авіябудаванне, вытв-сць электраэнергіі, праектаванне і буд-ва камплектных прадпрыемстваў, гандаль і інш. Бярэ пачатак з заснаванага ў 1811 Ф. Крупам сталеліцейнага прадпрыемства, якое больш за паўтара стагоддзя (да 1967) належала гэтай сям ’і. Канцэрн актыўна ўдзельнічаў y стварэнні ваен. патэнцыялу Германіі да і ў час 1-й сусв. вайны. У 2-ю сусв. вайну фірма Крупаў была адным з вядучых пастаўшчыкоў узбраення фаш. Германіі. У 1960-я г. канцэрн аднавіў выпуск ваен. прадукцыі для бундэсвера. У 1968 «K.» апынуўся на мяжы фін. краху і звярнуўся за крэдытамі да дзяржавы і вядучых банкаў краіны. У кіруючыя органы канцэрна былі ўведзены прадстаўнікі інш. фін. і прамысл. груп, y выніку чаго ён страціў статус сямейнага прадпрыемства. КРЎПАВА, вёска ў Лідскім р-не Гродзенскай вобл. на р. Крупка, каля аўтадарогі Ліда — г. п. Радунь. Цэнтр сельсавета і капгаса. За 6 км на П нЗ ад г. Ліда, 112 км ад Гродна, 6 км ад чыг. ст. Гутна. 519 ж., 172 двары (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Касцёл.

КРЎПАНЬ, возера ў Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Палата, за 37 км на ПнУ ад г. Полацк. Пл. 0,33 км2, даўж. 780 м, найб. шыр. 700 м, даўж. берагавой лініі каля 2,4 км. Пл. вадазбору 2,75 км2. Схілы катлавіны выш.

2— 3 м, параслі лесам. КРУПЁНЬКА Яўген Міхайлавіч (20.8.1936, в. Саськаўка Шклоўскага р-на Магілёўскай вобл. — 4.2.1990), бел. паэт. Скончыў Літ. ін-т імя М. Горкага ў Маскве (1970). Працаваў y прэсе, y 1970— 90 y газ. «Чырвоная змена». Друкаваўся з 1953. Аўтар зб-каў вершаў і паэм «Салаўі» (1969), «Нядзеля» (1972), «Бусліны човен» (1975), «Стрэчанне» (1981) і інш., сатыр. і гумарыстычных твораў («Сдон пад мікраскопам», 1978; «Юбілейныя бліны», 1984), кніжак для дзяцей («Малінавы год», 1971; «Колсры», 1973; «Хто нам дом пабудаваў», 1978, і інш.). Пераклаў на бел. мову «Слова аб палку Ігаравым», творы рус., укр. паэтаў

Крумкач. Тв:. Карэнні. Мн., 1986; Гекзаметр баразны. Мн., 1988. КРУПІН Уладзімір Мікалаевіч (н.

7.9.1941, г. п. Кільмезь Кіраўскай вобл., Расія), расійскі пісьменнік. Скончыў Маскоўскі пед. ін-т (1967). Да 1977 настаўнічаў, працаваў y выд-ве «Сучаснік». Першая кніга «Зярняты» (1974). Проза К. звязана са шматвяковай сял. традыцыяй і нар. рэлігійнасцю, y ёй знітаваны свет прыроды і чалавека: аповесці «Ямшчыцкая аповесйь» (1974), «Жывая

вада» (1980), «Саракавы дзень» (1981), «Вяцкі сшытак» (1987) і інш. Тв.: Мзбранное. T. 1— 2. М., 1991; Вербное воскресенье. М., 1981; Будем как детн. М., 1989; Свет любвм. М., 1990. С.Ф. Кузьміна.

КРУПІЦА, вёска ў Мінскім р-не, на правым беразе р. Пціч, каля аўтадарогі М інск— Слуцк. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 27 км на Пд ад Мінска, 13 км ад чыг. ст. Міханавічы. 897 ж., 322 двары (1998). Закрытае акц. т-ва «Рапс», ■т-ва абмежаванай адказнасці «Радуга». Сярэдняя і муз. школы, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, камбінат быт. абслугоўвання, лазнева-пральны камбінат, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Гл. таксама

«Крупіцкія музыкі». «КРУПІЦКІЯ МУЗЬІКІ», бел. фальклорны ансамбль. Створаны ў 1982 пры Крупіцкім цэнтр. Доме культуры Мінскага р-на, y 1986 нададзена званне народнага. Арганізатар і маст. кіраўнік У. Гром, балетмайстар Г. Чорны. Уключае інстр. ансамбль (16 музыкантаў), вак. (5 спевакоў) і танц. (12 выканаўцаў) групы. Сярод нар. інструментаў басэтля, колавая ліра, дуда, акарына, «салавей» і інш. У рэпертуары апрацоўкі нар. песень і танцы розных рэгіёнаў Беларусі, y т. л. «Крупіцкая полька», «Журавель», «Герань», харэаграфічная замалёўка «Пава», мініяцюра «Люстэрка», творы муз. спадчыны 18— 19 ст. (А. Абрамовіча, A. i М. Ельскіх, В. Казлоўскага, Мацея Радзівіла, Ю. Шадурскага), сучасных бел. кампазітараў. Зрабіў больш за 100 запісаў на Бел. радыё. Даследуе і захоўвае бел. нар. муз. інструменты (больш за 100 інструментаў). Займаецца дабрачыннай дзейнасцю: з яго ўдзелам y в. Крупіца пабудаваны сучасны Цэнтр алароўя. Пра яго зняты кіна- і відэафільмы. Удзельнік 1-й Сусв. фалькларыяды (г. Брунсюм, Галандыя, 1996), Дзён бел. культуры ў Японіі (г. Нагоя, 1995). Лаўрэат і дыпламант многіх міжнар. фалькл. фестываляў, y т. л. ў Італіі (г. Сабаўдыя, 1988, Гран пры), Югаславіі (г. Нові-Сад, 1984). Прэмія Ленінскага камсамола Беларусі 1990. І.Дз. Назіна.

Інструментальная група ансамбля «Крупіцкія музыкі».

КРЎПКА (Draba), род кветкавых раслін сям. крыжакветных. Каля 300 відаў. Пашыраны ва' ўмеранай і халоднай зонах Еўразіі і Амерыкг. На Беларусі найб. вядомая К. пералескавая (D . nemorosa), зрэдку трапляюцца К. сібірская (D . sibirica) і сценная (D . muralis). Растуць на адкрытых узгорках, узлесках хваёвых і мяшаных лясоў, шашэйных насыпах. Аана-, двух- і шматгадовыя нізкарослыя травяністыя расліны, зрэдку паўкусцікі, з цэласным, пераважна ў прыкаранёвай разетцы, лісцем. Кветкі дробныя, белыя ці бледнажоўтыя, сабраныя ў рыхлыя гронкі. Плод — стручочак. Некат. віды — дэкар. расліны.

КРЎПКІ, горад, цэнтр Крупскага р-на Мінскай вобл., на р. Бобр. За 121 км ад Мінска, 6 км ад чыг. ст. Крупкі, на аўтадарозе М інск— Масква. 8,7 тыс. ж.

(1998).

3 сярэдзіны 16 ст. мястэчка ў Аршанскім пав. Віцебскага ваяв. ВКЛ, уласнасць Сангушкаў. 3 1793 y Рас. імперыі, y Бобрскай вол. Сенненскага пав. Магілёўскай губ. У 1859 пабудаваны млын з сукнавальняй, y 1896 — Крупская фабрыка запалкавай саломкі, y 1900 — лесапільны з-д. У 1989 — 1593 ж., царква, пошта, царкоўнапрыходская школа, 24 крамы. 3 1919 y Віцебскай губ., з 1923 y Аршанскім пав. 3 1924 цэнтр Крупскага раёна. У 1933 заснаваны дрэваапр. арцель, ільнозавод, ветэрынарны тэхнікум. 3 1938 y Мінскай вобл., з 27.9.1938 rap. пасёлак. 3 1.7.1941 да 28.6.1944 акупіраваны ням. фашыстамі, якія загубілі тут 1,8 тые. чал. У 1977 — 5,5 тыс. ж. 3 1991 горад.

Працуюць дрэваапр. камбінат, ільнозавод, пладова-агароднінны з-д. Брацкія магілы: партызан; сав. воінаў; сав. воінаў, партызан і ахвяр фашызму. Бюст лётчыка-касманаўта У.й.Кавалён-

ка. Помнік архітэктуры — сядзібны дом (пач. 20 ст.). КРЎПНІК, y беларусаў рэдкая страва з ячных або прасяных круп (крупеня). Забельваюць малаком або вараць з мясам, бульбай. Часам вараць на сыроватцы, са свіной крыві і круп. К. таксама называлі хмельны мядовы напітак або гарэлку, перавараную з мёдам, журавінамі і духмянымі прыправамі. КРЎПНІКАЎ Аляксандр Маркавіч (21.5.1892, в. Залессе Слонімскага р-на Гродзенскай вобл. — 30.3.1976), генерал-лейтэнант (1958). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1926). У арміі з 1913, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік грамадз. вайны 1918— 20. У Вял. Айч. вайну на Крымскім, Паўн.-Каўказскім, Закаўказскім, Цэнтр., 1-м і 2-м Бел., 1-м і 4-м Укр. франтах: камандзір стралк. дывізіі, нам. камандуючага арміяй, пам. камандуючага войскамі фронту, нам. нач. тылу франтоў. Удзельнік Чарнігаўска-Прыпяцкай, Гомельска-Рэчыцкай, Львоўска-Сандамірскай, Мараўска-Астраўскай і Пражскай аперацый. Да 1958 нач. тылу ваен. акруг. КРЎПНЯ, рака ў Клімавіцкім і Касцюковіцкім р-нах Магілёўскай вобл., левы прыток р. Жадунька (бас. р. Дняпро). Даўж. 41 км. Пл. вадазбору 136 км2. Пачынаецца за 2 км на ПнУ ад в. Сакалоўка Клімавіцкага р-на. Цячэ на ПдУ Аршанска-Магілёўскай раўніны. Даліна выразная, шыр. да 2 км, парэзаная лагчынамі. Пойма ў верхнім і ніжнім цячэнні чаргуецца па берагах, y сярэднім двухбаковая, асушаная, лугавая. Рэчынгча каналізаванае на працягу 26 km, y верхнім цячэнні слабазвілістае. Шыр. ракі ў межань да 10 м. Прымае сцёк з сеткі меліярац. каналаў. КРЎПСКАЯ

(У л ь я н a в а) Надзея Канстанцінаўна (26.2.1869, С.-П ецярбург — 27.2.1939), савецкі парт. і дзярж. дзеяч, педагог. Жонка У.І. Леніна. Ганаровы чл. AH СССР (1931), д -р пед. н.

(1936). Бацька К. належаў да арг-цыі

Камітэт рускіх афіцэраў y

Полыйчы.

Скончыла гімназію (1887), вучылася на вышэйшых Бястужаўскіх жаночых курсах. У 1891— 96 настаўнічала ў Пецярбургу, адначасова (з 1890) займалася рэв. дзейнасцю, за што ў 1896 арыштавана; адбывала ссылку ў с. Шушанскае (Краснаярскі край; з 1898 разам з Леніным) і г. Уфа (1900— 01). 3 1901 y эміграцыі, дапамагала Леніну ў выданні газет «Мскра» і «Вперед» (1901— 05), «Пролетарнй» і «Соцнал-демократ»

Н.К.Крупская. Крупка сценная.

крупскі

487

(1907— 11). 3 крас. 1917 зноў y Расіі. Удзельніца Кастр. рэвалюцыі 1917. Чл. калегіі Наркамасветы, з ліст. 1920 старшыня Галоўпалітасветы пры Наркамасветы РСФСР, з 1929 нам. нар. камісара асветы РСФСР. 3 1924 чл. ЦК.К, з 1927 чл. ЦК ВКП(б). Распрацоўвала прынцыпы сав. сістэмы нар. асветы, метадалагічных і метадычных асноў навучання і выхавання. Аўтар прац па педагогіцы і ўспамінаў пра Леніна.

КРЎПСКАЯ ФАБРЫКА ЗАПАЛКАВАЙ САЛ0М КІ. Дзейнічала ў 1896— 1914 y маёнтку Крупкі Сенненскага пав. (цяпер г. Крупкі Мінскай вобл.). Вырабляла запалкавую саломку і драўляныя скрынкі. У 1900 мела паравую машыну (18 к. с.) і паравы кацёл, y 1913 — лакамабіль (20 к. с.). У 1906 было 60 рабочых, выраблена 7100 скрынак запалкавай саломкі. КРЎПСКІ РАЁН. На ПнУ Мінскай вобл. Утвораны 17.7.1924 (у сучасных межах з 1960). Пл. 2,1 тыс. км2. Нас.

34,6 тыс. чал. (1998), гарадскога 35,5%. Сярэдняя шчыльн. 16 чал. на 1 км2. Цэнтр раёна — г. Крупкі; rap. пасёлкі Бобр, Халопенічы. 231 сельскі нас. пункт. Падзяляецца на 11 сельсаветаў: Абчугскі, Выдрыцкі, Дакудаўскі, Дзянісавіцкі, Ігрушкаўскі, Кастрычніцкі, Крупскі, Нацкі, Ухвальскі, Хацюхоўскі, Янаўшчынскі. Раён размешчаны ў межах Цэнтральнабярэзінскай раўніны, яго паўн.-ўсх. ўскраіна ў межах Аршанскага ўзвышша. Паверхня раўнінная. Тэр. мае агульны нахіл з ПнУ на ПдЗ да даліны р. Бярэзіна. Пераважаюць выш. 160— 200 м, найвыш. пункт 225 м (на ПнЗ ад в. Хацюхова). Карысныя выкапні: торф, сапрапель, буд. пяскі, гліна, пясчана-жвіровы матэрыял. Сярэдняя т-ра студз. -7,4 °С, ліп.

17,9 °С. Ападкаў 642 мм за год. Вегетац. перыяд 187 сут. Найб. р Бобр з прытокамі Нача, Можа, Еленка, ГІліса. На Пн верхняе ця-

488___________ крупчыцкі чэнне р. Эса. Найб. азёры: Сялява, Худавец, Абіда, Радомля, Нерыб. Пашыраны глебы: дзярнова-падзолістыя (42,2%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (38,6%), тарфяна-балотныя (13%) і інш. Пад лесам 41,6% тэр., асн. масівы на Пд. Пераважаюць лясы хваёвыя, бярозавыя, яловыя; 25,3% — штучныя насаджэнні. Балоты займаюць 3,1% тэр. раёна. Заказнікі рэсп. значэння: ландшафггны Сялява, біял. Дзянісавіцкі; мясцовага значэння гідралагічныя: Абчуга, Азярышча і Рэчкі, Восава Гібалаўскае, Гразінскае, Жэўняк, Залатое, Зернае 1, Ліпкі, Масток, пойма р. Можа, Пушча, Радомля, Рачалі, Сіманава Гара, Сычоўскае, Туршэўка-Чортава, Чарапоўшчына.

На 1.1.1998 агульная пл. с.-г. угодцзяў 82,8 тыс. га, з іх асушана 22,1 тыс. га. У раёне 21 калгас, 4 саўгасы, 14 фермерскіх гаспадарак. Асн. галіны сельскай гаспадаркі: малочна-мясная жывёлагадоўля (вытв-сць свініны, ялавічыны, малака) і раслінаводства (вытв-сць зерня, бульбы, лёну). Прадпрыемствы паліўнай (торфабрыкет), ільноапр. (ільновалакно), харч. (масла, сыр, тварог, натуральныя малочныя прадукты, пладоваагароднінныя кансервы, хлеб), с.-г. машынабудавання (зернесушылкі, стагавозы, стагакіды, дарожныя каткі, рамонт с.-г. машын), дрэваапр. і буд. матэрыялаў (асфальт) прам-сці; вытв-сць дэталей для муз. інструментаў. Крупскі лясгас. Па тэр. раёна праходзяць чыгунка і аўтамагістраль Брэст— Масква, аўтадарогі Лепель— Халопенічы— Крупкі, Чашнікі— Бобр— Беразіно. У раёне 25 сярэдніх, 6 базавых, 6 пач., дзіцячая спарт., 2 муз. (3 філіялы) школы, дзіцячы цэнтр творчасці, турыстычная база, вучэбны камбінат, Халопеніцкі дзіцячы дом, 26 дашкольных устаноў, 11 дамоў культуры, 21 клуб, 43 б-кі, 4 бальніцы, паліклініка, 3 амбулаторыі, 28 фельч.ак. пунктаў. Помнікі архітэктуры: Праабражэнская царква (канец 18 ст.) y в. Грыцкавічы; царква (сярэдзіна 19 ст.) y в. Калодніца; Багародзіцкая царква (2-я пал. 19 ст.) y в. Худаўцы. Вьшаецца газ. «Ленінскім курсам». С.І.Сідор. КРЎПЧЫЦКІ БОЙ 1794, бой паміж паўстанцамі і рас. войскам y час паўстання 1794. Адбыўся 17.9.1794 каля в. Крупчыцы Кобрынскага пав. (цяпер Жабінкаўскі р-н). 3 абодвух бакоў удзельнічала каля 20 тыс. чал. Паўстанцы пад камандаваннем К. Серакоўскага дзякуючы выгаднай стратэгічнай пазіцыі з дапамогай артылерыі (28 гармат) паспяхова стрымлівалі атакі кавалерыі і пяхоты праціўніка. Аднак пасля абходнага манеўра А.В. Суворава і вываду ім часткі войска цераз р. Трасцяніца ў фланг абароны паўстанцаў апошнія пачалі адыходзіць y напрамку Брэста. У час бою абодва бакі страцілі каля 300 чал. забітымі і параненымі. 19 вер. каля в. Цярэспаль Брэсцкага пав. рас. войскі разбілі паўстанцаў. У.П. Емяльянчык. КРЎПЫ, прадукт харчавання, які складаецца з цэлых або здробненых зярнят крупяных культур, a таксама збожжавых і бабовых. Маюць высокія пажыўныя і смакавыя якасці, добра разварваюцца і

засвойваюцца арганізмам. Маюць y сабе 65— 75% вугляводаў, 7,6— 13% бялкоў, 0,8— 2,5% тлушчаў (у аўсяных да 6,5%). Бываюць грэцкія, рысавыя, ячныя, аўсяныя, пшанічныя, кукурузныя, гарохавыя, a таксама манныя (з пшаніцы), прасяныя і інш. Ёсць К. з сумесі некалькіх мучністых кампанентаў крупяных і збожжавых культур, да якіх дадаюць цукар, сухое малако і інш. Да К. адносяцца аўсяныя, кукурузныя і пшанічныя шматкі. Тэхнал. працэс вырабу К. складаецца з ачысткі зерня ад дамешак і абалонак, тэрмічнай апрацоўкі (прапаркі, сушкі — аўса, гароху, кукурузы), шліфоўкі і паліравання зерня, сартавання яго на фракцыі і інш. 3 К. робяць харч. канцэнтраты, гатуюць кашы, супы і г.д.

КРЎПЫ с н е ж н ы я і ледзян ы я, від цвёрдых атм. ападкаў y выглядзе дробных часцінак шчыльнага лёду і снежных ядраў. Выпадаюць з кучава-дажджавых воблакаў пры т-ры каля 0 °С. Ад граду адрозніваюцца памерамі (звычайна 2— 5 мм). КРУПЯНАЯ ПРАМЫСЛ0ВАСЦБ, гл ў арт. Мукамольна-крупяная прамысловасць. КРУПЯНЬІЯ КУЛЬТУРЫ, сельскагаспадарчыя расліны, зерне якіх перапрацоўваецца пераважна на крупы. Большасць К.к. (магар, полба, проса, рыс, copra, чуміза) з сям. метлюжковых, грэчка — з сям. драсёнавых. Крупы вырабляюць таксама з зерня аўса, пшаніцы, ячменю, гароху, кукурузы. Багатыя бялкамі, вітамінамі і вугляводамі. 3 зерня К.к. атрымліваюць крухмал, муку, спірт, іх выкарыстоўваюць на корм жывёле. 3 саломы вырабляюць паперу (рысавая папера), плеценыя вырабы, скормліваюць жывёле. Грэчка — добры меданос. Вырошчваюць ва ўсіх земляробчых раёнах. Найб. плошчы займаюць рыс (Азія), проса, copra (Азія, Афрыка), грэчка (Еўропа, Паўн. Амерыка). У.П. Пярэднеў.

КРУС [Cruz; сапр. А с б а х е - і - Р а м і р э с д э С а н т ы л ь я н а (Asbaje y Ramirez de Santillana)] Хуана Інес дэ ла (12.11.1651, Сан-М ігель-дэ-Непантла, Мексіка — 17.4.1695), мексіканская пісьменніца. 3 1667 знаходзілася ў манастыры, прысвяціла сябе навуцы і паэзіі. У творчасці прытрымлівалася традьшый ісп. барока. Першы зб. вершаў «Кастальскае багацце» (1689). Філас. роздум пра зямное і трансцэндэнтнае ў паэме «Першы сон» (1690). Яе паэзіі ўласціва шчырасць лірычных пачуццяў, інтэлектуальная глыбіня і вытанчанасць стылю. Аўтар камедый нораваў «Дамашнія клопаты» (1683), «Каханне — самая заблытаная справа» (1688), вострапалемічных твораў y прозе «Крызіс адной пропаведзі» (1690), «Адказ паэтэсы славутай сястры Філатэі» (1691), алегарычных драм «Боскі Нарцыс», «Пакутнік таемнасці», «Посах Іосіфа». І.Л. Лапін.

КРЎСТЭН (Knisten) Эрні (30.4.1900, Мурастэ, Хар’юскі пав., Эстонія — 16.6.1984), эстонскі пісьменнік. Засл. пісьменнік Эстоніі (1959). Нар. пісьменнік Эстоніі (1972). Дэбютаваў кнігай апавяданняў «Верас» (1927). Аўтар

зб-каў навел «Сто шэрых валаскоў» (1936), «Сляпое каханне» (1941), «Паваротныя пункты» (1946), «У пошуках вясны» (1960), «Занадта дрэнная ацэнка» (1967), «Акупацыя» (1972), гіст.-рэв. раманаў «Паляванне на мінулае» (1929), «Кніга аб Пексах» (1946), «Сэрцы маладых» (кн. 1— 2, 1954— 56), «Нібы кропля ў моры» (1962) і інш. Пісаў вершы і мініяцюры (зб-кі «Юка», 1963; «Люстра на вуліцы», 1978), п’есы, кнігі для дзяцей. Літ. прэмія Эстоніі 1970. На бел.

Э.Крустэн.

В.АКруталевіч.

мову асобныя творы К. пераклалі X. Жычка, А. Кудравец. Тв:. Рус. пер. — Мзбранное. М., 1973.

КРУТАГбР’Е,

назва г. Дзяржынск Мінскай вобл. ў 12— 15 ст. КРУТАГ0РСКАЯ БІТВА 13 ст., К о й данаўская б і т в а , бітва паміж войскамі ВКЛ і татарамі каля Кругагор’я (Койданава, цяпер г. Дзяржынск Мінскай вобл.). У саюзе з татарамі выступалі галіцкія князі Даніла і Васілька Раманавічы. Татары і іх саюзнікі былі разбіты. Розныя гісторыкі храналагічна адносяць бітву да 1241, 1249, 1272 і 1276. Паводле падання, тат. войскамі камандаваў хан Койдан (Кайдан), які тут быў забіты і пахаваны, a таму Крутагор’е перайменавана ў Койданава. Аднак шэраг летапісаў не ўпамінае імя Койдана, іншыя сведчаць, што ў гэтыя часы адбыўся паход на Навагрудак, арганізаваны ханам Заволжскай арды Балаклаем (Булаклай) супраць вял. кн. ВКЛ Скірмунта. Іпацьеўскі, Супральскі, Нікіфараўскі і Слуцкі летапісы (16 ст.) упамінаюць імя Койдана, але не звязваюць яго з бітвай пад Крутагор’ем. Позні час напісання гіст. крыніц (праз 2—3 ст. пасля падзеі), упамінанне ў іх міфічных асоб, шмат супярэчнасцей даюць падставу некат. гісторыкам ставіць пад сумненне верагоднасць К.б. А.І.Валахановіч.

КРУТАЛЁВІЧ

Барыс Прохаравіч (22.4.1900, Мінск — 21.2.1928), бел. спартсмен (рускія шашкі). Першы на Беларусі майстар спорту па шашках (1924). Займаў 5-я месцы на 1-м (1924) і 2-м (1925) чэмпіянатах СССР. Чэмпіён Мінска (1922). КРУТАЛЎВІЧ Вадзім Андрэевіч (н.

4.7.1922, в. Малое Хонава Магілёўскага р-на), бел. юрыст, гісторык, сацыёлаг. Д-р юрыд. н. (1974), праф. (1987). Скончыў Маскоўскі ун-т (1950). 3 1954 y Ін-це філасофіі і права Нац. АН Бела-

русі. Навук. працы па праблемах тэорыі дзяржавы i права, гісторыі нац.-дзярж. буд-ва ў Беларусі і бел. нац. руху, пытаннях сістэматызацыі і кадыфікацыі заканадаўства, канстытуцыйным праве і інш. Член Канстытуцыйнага прававога савета пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. Аўтар манаграфіі «Нараджэнне Беларускай Савецкай Рэспублікі» (т.

1—2, 1975— 79), прац па гісторыі адм.тэр. падзелу Беларусі, адзін з аўтараў даведніка «Адміністрацыйна-тэрытары яльнае ўладкаванне БССР» (т. 1— 2, 1985—87). Тв:. На путях нацнонального самоопределення: БНР— БССР— РБ. Мн„ 1995; О констнтуцнонном суде, законностн, референдуме. Мн., 1996; Йсторня Беларусн: Становденне нацнональной державностн (1917— 1922 гт.). Мн., 1999.

КРУТОЙ Ігар Якаўлевіч (н. 29.7.1954, г. Гайваран Кіраваградскай вобл., Украіна), расійскі кампазітар і прадзюсер. Засл. дз. маст. Расіі (1991). Нар. арт. Расіі (1996). Скончыў Мікалаеўскі пед. ін-т (1979), вучыўся ў Саратаўскай кансерваторыі (1985— 88). Арганізатар (1989) і кіраўнік прадзюсерскай фірмы «АРС» (Масква). Аўгар песень, адметных яскравым меладызмам, эмацыянальнасцю. Запісаў 4 альбомы на кампакт-дысках і аўдыёкасетах (1997—98). Прадзюсер фестывалю «Славянскі кірмаш» y Віцебску (1998), шматлікіх тэлепраектаў, y т. л. «Песня года» (ГРТ). «КРУТЎХА*, бел. нар. танец, разнавіднасць полькі. Муз. памер 2/4- Тэмп хуткі. У працэсе танца 2 юнакі і 2 дзяўчыны бяруцца накрыж за рукі ці кладуць іх адзін аднаму на плечы і ідуць па крузе, падскокваючы, прытупваючы і прыпяваючы. Сцэн. варыянт «K.» ўвайшоў y рэпертуар харэаграфічнага ансамбля «Харошкі». У працы «Люд беларускі» М. Федароўскага змешчаны запісы мелодыі танца «Круцёлка» і прыпеўка да яго, зробленыя ў канцы 19 ст. на Гродзеншчыне, аднак з-за адсутнасці харэаграфічнага апісання нельга меркаваць, ці быў ён ідэнтычны «К.». Л.К. Алексютовіч. КРЎГЦЭН (Crutzen) Паўль (н.

3.12.1933, Амстэрдам), вучоны ў галіне метэаралогіі і хіміі атмасферы. Чл. Каралеўскай АН Швецыі (1992), чл.-кар. Каралеўскай АН Нідэрландаў (1990) і Hau. AH ЗШ А (1994). Скончыў Стакгольмскі ун-т (1963). 3 1980 y Ін-це біяхіміі імя М .Планка (г. Майнц, Германія). Навук. працы па даследаванні працэсаў утварэння і раскладання азону ў атмасферы, уплыву забруджання паветра на азонавы слой Зямлі. Нобелеўская прэмія 1995 (разам з М. Моліна, Ш. Роўландам). Б.В. Корзун. КРУТЫ, К р у т (Knit; ? — 1093), князь Вендскай дзяржавы [1066— 93]. Паходзіў, верагодна, з княжацкай ды настыі, якая ў 10— 12 ст. правіла на в-ве Руяна (цяпер в-аў Руген, Германія). Узначальваў супраціўленне прыбажыйскіх і палабскіх славян іх прымусовай хрысціянізацыі з боку ням. герцагаў. У час аслаблення «Свяшчэннай Рымскай імперыі» пры Генрыху IV па-

шырыў межы Вендскай дзяржавы да Паўн. мора, падпарадкаваў Нордальбінгію. Загінуў y барацьбе з Генрыхам, сынам Готшалка, які дзейнічаў y саюзе з саксонцамі. КРУХМАЛ, асноўны рэзервовы вуглявод раслін. Складаецца з лінейнай амілозы (каля 25%) і разгалінаванага амілапекціну (каля 75%). Белы парашок без паху і смаку. He раствараецца ў халоднай вадзе, y гарачай утварае калоідны раствор. У растворы ёду набывае сіні колер. Біясінтэз К. праводзіцца глюказілтрансферазамі. Утвараецца ў клетачных арганелах (хларапластах і амілапластах), адкладваецца ў выглядзе зярнят, назапашваецца ў насенні, клубнях, карэнішчах і цыбулінах. Асн. ч. найважнейшых прадуктаў харчавання (у муцэ 75— 80%, y бульбе 25%). Выкарыстоўваецца ў мед., тэкст., харч. (вытв-сць віннага спірту, глюкозы, патакі) прам-сці. Асн. крыніцы атрымання К. — бульба, кукуруза, пшаніца, рыс. КРУХМАЛАН0СНЫ Я КУЛЬТУРЫ, расліны, якія назапашваюць y тканках крухмал і выкарыстоўваюцца для яго атрымання. Гал. К. к. — бульба, кукуруза. Вырошчваюць таксама батат, маніёк ядомы (у клубнях 20— 40% крухмалу), сагавую пальму (з аднаго ствала атрымліваюць 110— 160 кг крухмалу) і інш. к р у х м а л а - п Ат а ч н а я прам ы сЛ 0В А С Ц Б, галіна харчовай прамысловасці, якая вырабляе крухмалапрадукты — крухмсш, патаку, глюкозу і інш. Яе прадукцыя шырока выкарыстоўваецца ў харч. прам-сці, a таксама ў тэкст., хім., фармацэўтычнай, папяровай і інш. галінах прам-сці, y ліцейнай вытв-сці. Асн. сыравіна: бульба, кукуруза, пшаніца, рыс, copra і інш. Гал. прадукт — крухмал, з ’яўляецца важнай часткай прадуктаў харчавання. Найб. развіта ў Германіі, ЗША, Польшчы, Канадзе, Расіі. На Беларусі К.-п.п. спецыялізуецца на вытв-сці сухога крухмалу і патакі, часткова вырабляе жэліруючы крухмал. Яе развіццё пачалося ў 1840-я г. на дробных прадпрыемствах. Зараз дзейнічае больш за 50 прадпрыемстваў (у сістэме Мінсельгасхарча 16 спецыялізаваных з-даў, 2 цэхі па вытв-сці бульбянога крухмалу і 2 прадпрыемствы па вытв-сці крухмальнай патакі). Найбольшыя з іх: крухмала-патачны з-д y в. Чырвоны Бераг (Жлобінскі р-н), крухмальныя з-ды ў г. Талачын, в. Гальшаны (Ашмянскі р-н), в. Сноў (Нясвіжскі р-н). У 1997 атрымана 9,3 тыс. т сухога крухмалу і 3,8 тыс. т патакі, хоць існуючыя магутнасці дазваляюць атрымліваць y год 25 тыс. т сухога крухмалу і 22,5 тыс. крухмальнай патакі. Пры базіснай крухмалістасці бульбы (15%) яе расход на вытв-сць 1 т сухога крухмалу складае 6,4—6,6 т. У залежнасці ад якасці бульбы і тэхналогіі перапрацоўкі доля выдалення крухмалу вагаецца ад 75 да 85%. /. С. Смалякоу.

круціліна ____________ 4 8 9 КРУЦІГАЛ0ЎКІ (Jynx), род птушак сям. дзятлавых атр. дзятлападобных. 2 віды: К. звычайная (J. torquilla), пашыраная ў Еўразіі, i К. чырвонаваллёвая (J. nificoUis) — y Паўн.-Зах. Афрыцы. На Беларусі К. звычайная трапляецца ў рэдкалессях, поймавых гаях, парках, садах, каля жылля. Нар. назвы куйка, круцігаловец, крутагаловец.

Круцігалоўка звычайная. Даўж. К. звычайнай да 20 см, маса да 37 г. Апярэнне зверху светла-шэрае з папярочнымі цёмнымі палосамі. Горла, грудзі, падхвосце жаўтавата-вохрыстыя з цёмным папярочным малюнкам. Ніз белы з бурымі плямкамі. Дзюба слабая, крыху загнугая на канцы. Корміцца мурашкамі, тлямі і інш. насякомымі. Гнёзды ў дуплах дрэў і пнёў. Нясе 7— 12 яец. Патрывожаная выцягвае шыю, круціць галавой (адсюль назва) і шыпідь.

КРУЦІЛАВІЧЫ, вёска ў Дзятлаўскім р-не Гродзенскай вобл. Цэнтр Данілавіцкага с /с і калгаса. За 19 км на У ад г. Дзятлава, 183 км ад Гродна, 6 км ад чыг. ст. Наваельня. 537 ж., 162 двары (1998). Сярэдняя школа, б-ка, аддз. сувязі. КРУЦІЛІН Сяргей Андрэевіч (2.10.1921, с. Дзелехава Скапінскага р-на Разанскай вобл., Расія — 28.2.1985), расійскі пісьменнік. Скончыў Маскоўскі ун-т (1947). Друкуецца з 1947. Аўтар аповесцей «Крыніцы» (1953), «Косы дождж» (1969), «За ўзгоркам» (1971), апавяданняў (зб. «За паваротам», 1961), раманаў «Ліпягі» (кн. 1— 3, 1963—65; Дзярж. прэмія РСФСР 1967), «Грахі нашы цяжкія», «Паводка» (абодва 1982) і інш. аб жыцці вёскі, y якіх знешне спакойная манера апавядання спалучаецца з канфліктнасцю і драматызмам. Раман «Апраксін бор» (кн. 1— 3, 1968—76) пра падзеі Вял. Айч. вайны. Пісаў нарысы (цыкл «Горад на Вятцы-рацэ», 1959).

Te:. Собр. соч. T. 1— 3 М., 1984.

КРУЦ Ш НА Ніна Іванаўна (н.

30.7.1941, г.п. Павелец Скапінскага р-на Разанскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне анкалогіі і прамянёвай тэрапіі. Д-р мед. н., праф. (1994). Скон-

490

круцільная

чыла Мінскі мед. ін-т (1967). 3 1978 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў (з 1992 заг. кафедры). Навук. працы па прамянёвай тэрапіі анкалагічных хворых, спосабах прафілактыкі і карэкцыі парушэнняў гемапаэза. Дзярж. прэмія Беларусі 1998. КРУЦІЛЬНАЯ МАШЫНА, машына для вырабу кручаных ніцей (у т. л. пражы), нітак, корду, шпагату і інш. Асн. рабочы орган — вер а ц я н о , з дапамогай якога скручваюцца ніці. Перад работай на К. м. ніці перамотваюць на матальнай машыне (для павелічэння аб’ёму пакоўкі) і трасцяць. Выкарыстоўваецца ў тэкст. вытв-сці. К РУЦ ІЛЬН Ы Я BATÀHHI, механічныя в а га н н і, пры якіх пругкія элементы канструкцый зведваюць дэфармацыю к р у чэння. Напр., гарманічны рух круцільнага маятніка. Выяўляюцца таксама ў машынах з пераменнай нагрузкай на вярчальны вал, напр., поршневых рухавіках, турбінах, генератарах, сілавых перадачах трансп. машын.

КРЎЧА, вёска ў Круглянскім р-не Магілёўскай вобл., на р. Аслік. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 18 км на 3 ад г. п. Круглае, 83 км ад Магілёва, 9 км ад чыг. ст. Слаўнае. 500 ж., 189 двароў (1998). Вядома з 18 ст. 3 1772 y Рас. імперыі. У ліст. 1812 партыз. атрад А.М. Сяславіна каля вёскі знішчыў частку атрада франц. арміі. 3 1820 К. — мястэчка, 425 ж., 35 двароў, y 1880 — 430 ж., 62 двары, карчма, млын, 3 кірмашы на год. У 1909 мястэчка Паўлавіцкай вол. Магілёўскага пав., 672 ж., 95 двароў, крэдытнае т-ва, царкоўнапрыходская школа, аддз. сувязі, фельч.-ак. пункт, вінная крама. 3 20.8.1924 цэнтр сельсавета ў Круглянскім р-не Аршанскай акругі, з 1925 вёска. У 1931— 35 y Талачынскім р-не. У Вял. Айч. вайну 17.9.1942 ням.-фаш. захопнікі поўнасцю спалілі вёску, знішчылі 191 жыхара. Адноўлена пасля вайны. У 1959—66 y Бялыніцкім р-не. У 1972 — 453 ж., 97 двароў.

Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, бальніца, амбулаторыя, аптэка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. Каля вёскі магілы ахвяр фашызму. А.Г. Шчарбатаў. К РУЧА НІ0К (Crucenyk) Пётр Аксенцьевіч (12.7.1917, с. Плоць Рыбніцкага р-на, Малдова — 3.1.1988), малдаўскі

К. в. круцільнага маятніка выкарыстоўваюцца ў розных фіз. прыладах, напр., для вызначэння модуля пругкасці пры зруху, каэфіцыентаў унугр. трэння. У канструкцыях механізмаў і машын К. в. звычайна адмоўная з’ява — пры супалзенні частаты ваганняў, што ўзнікаюць, з адной з частот, напр., сілавой перадачы, выяўляюцца рэзанансныя К. в. (гл. Рэзананс), якія вядуць да разбурэння машыны. Гл. таксама Флатэр.

К РУ Ц Б К 0 Мікалай Паўлавіч (н.

20.5.1949, в. Ляскавічы Акцябрскага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне фіз. і калоіднай хіміі. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (1994), д-р хім. н.

(1991). Скончыў Бел. тэхнал. ін-т (1971). 3 1971 y Ін-це фіз.-арган. хіміі АН Беларусі, з 1981 y Ін-це агульнай і неарган. хіміі Нац. АН Беларусі (з 1993 — дырэктар). Навук. працы па даследаванні калоідна-хім. уласцівасцей паверхнева-актыўных рэчываў, поліэлектралітаў і інтэрпалімерных комплексаў y водна-салявым асяроддзі, кінетыкі і механізму каталітычнага распаду вуглевадародаў. Распрацаваў новыя каталітычныя сістэмы, якія павялічваюць выхад нізкамалекулярных алефінаў пры піролізе; навук. асновы мадыфікавання дысперсій солей і глебы; тэхналогію атрымання высакаякасных калійных угнаенняў. Дзярж. прэмія БССР 1990. Тв:. Вляянне ПАВ я углеводородов на структурообразованне дмсперсяй хлорнда калвя / / Докл. АН Беларусн. 1993. Т. 37, № 6.

К РУ Ц Б К 0 Мікалай Рыгоравіч (11.12.1919, г. Нежын Чарнігаўскай вобл., Украіна — 17.1.1977), бел. філосаф. Д -р філас. н. (1971), праф. (1971). Скончыў Нежынскі пед. ін-т (1941). 3 1960 y БДУ. Навук. працы па праблемах дэмакратыі, сусв. рэв. працэсу. Тв:. Борьба за демократвю — составная часть борьбы за соцналнзм. Мн., 1966; Демократмческве двнження — формы подхода масс к соішалвстнческой революцнн Мн., 1968; Реформы в революцня. Мн., 1968.

М.П.Круцько.

П.АКручанюк.

пісьменнік. Нар. пісьменнік Малдавіі (1982). Скончыў Літаратурны ін-т імя М. Горкага ў Маскве (1958). Пісаў на малд. і рус. мовах. Першы паэт. зб-к «У промнях жыцця» (1939). У кнігах паэзіі «Франтавыя вершы» (1942), «Жывая крыніца» (1953), «Вяшчун вясны» (1967), «Чалавечнасць» (1978), «Слова і хлеб» (1982) і інш. паэтызацыя подзвігу народа ў гады Вял. Айч. вайны, асэнсаванне маральна-этычных і сац.-філас. праблем сучаснасці. Аўтар кніг публіцыстыкі «3 роду ў род» (1960), «Колас і меч», прозы — «Залпы» (абедзве 1970). На бел. мову асобныя творы К. пераклалі Р. Барадулін, А. Бачыла, В. Коўтун, В. Шымук. Тв:. Рус. пер. — Нзбр. сшхм. М., 1984.

КРУЧК0ВА Ніна Міхайлаўна (н.

31.3.1939, г. Бабруйск Магілёўскай вобл.), бел. вучоны ў галіне гідраэкалогіі. Д-р біял. н. (1985), праф. (1991). Скончыла БДУ (1961) і працуе ў ім (у 1985— 95 заг. кафедры). Навук. працы па вывучэнні ролі зоапланктону ў працэсе трансфармацыі рэчываў і энергіі ў водных экасістэмах. Тв:. Краткнй экологаческмй словарь. Мн., 1988 (у сааўт.); Трофнческне взанмоотношення зоо-н фнтопланктона. М., 1989.

К РУ Ч К 0Ў Мікалай Афанасьевіч (6.1.1911, Масква — 13.4.1994), расійскі кінаакцёр. Нар. арт. СССР (1965). Герой Сац. Працы (1980). 3 1928 y маскоўскім ТРАМе. Вучань М.П. Хмялёва , І.Я. С у д а к о ва . Дэбютаваў y фільме «Ускраіна» (1933). Зняўся ў фільмах: «Камсамольск», «На граніцы» (абодва 1938), «Трактарысты» (1939; Дзярж. прэмія СССР 1941), «Ноч y верасні» (1939), «Хлопец з нашага горада» (1942), «У імя Радзімы» (1943), «Несмяротны гарнізон», «Сорак першы» (абодва 1956), «Суд» (1962), «Гнёзды» (1966, y пракаце «Аблудны»), «Гараджане» (1976), «Асабліва важнае заданне» (1981) і інш. Творчай манеры К. ўласцівы схільнасць да сакавітых быт. дэталяў, імкненне да раскрыцця духоўнага свету герояў, псіхалагізму. Літ.: Н в а н о в а Т.В., Н е д е л в н Нвколай Крючков. М., 1984.

В.А.

К РУЧК0ЎСКІ, (Kruczkowski) Леан (28.6.1900, г. Кракаў, Польшча — I. 8.1962), польскі пісьменнік, грамадскі дзеяч. Скончыў Вышэйшую прамысл. школу ў Кракаве (1918). У 2-ю сусв. вайну ў лагеры ваеннапалонных y Германіі. У 1945— 48 нам. міністра культуры і мастацтва ПНР. Літ. дзейнасць пачаў y 1918. У першым зб. вершаў «Молаты над светам» (1928) адлюстраваў крах ідэалаў маладога пакалення Польшчы. У рэаліст. гіст. рамане «Кардыян і хам» (1932) асэнсоўвае ролю шляхты ў паўстанні 1830—31. Раман «Паўлінава пер’е» (1935) пра галіцыйскую вёску напярэдні 1-й сусв. вайны. Раман «Цянёты» (1937), п ’еса «Немцы» (паст. 1949; Дзярж. прэмія Польшчы 1950) антыфаш. накіраванасці. У п ’есах «Помста* (1948), «Юльюш і Этэль» (1954), «Наведванне» (1955), «Першы дзень свабоды» (1960), «Смерць губернатара» (1961) філас.-псіхал. і маральная праблематыка. У зб. апавяд. «Эскізы з пекла праўдзівых людзей» (1963) гістарызм спалучаны з маральнымі аспектамі. Аўтар публіцыстычных кніг «У атмасферы дыктатуры» (1938), «Сустрэчы і супастаўленні» (1950), «Сярод сваіх і чужых» (1954) і інш. Дзярж. прэміі Польшчы 1950, 1955. На бел. мову асобныя яго творы пераклалі Я. Брыль, П. Пестрак, Я. Міско. Тв.: Бел. пер. — Паўлінава пер’е. Мн., 1959; Рус. пер. — Нзбранное. М., 1955; Пьесы; Статьв. М., 1974. Літ:. П н о т р о в с к а я А. Л.Кручковскнй. М., 1977. М.М. Хмяльніцкі.

К Р У Ч 0К Аляксандр Рыгоравіч (н.

II . 3.1941, Мінск), бел. вучоны ў галіне хірургіі. Сын Р.Р. К р у ч к а . Д-р мед. н.

(1984), праф. (1989). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1964) і працуе ў ім (з 1988 заг. кафедры). Навук. працы па патагенезе і лячэнні вострага панкрэатыту, ультрагукавой апрацоўцы касцявой тканкі. Тв:. Острый панкреатят. Мн., 1981 (у сааўт.).

К Р У Ч 0К Рыгор Раманавіч (2.10.1918, в. Навасёлкі Барысаўскага р-на Мінскай вобл. — 4.3.1987), бел. вучоны ў галіне гісторыі медыцыны і сацыяльнай гігіены. Д-р мед. н. (1965), праф. (1967).

Скончыў Мінскі мед. ін-т (1940). У 1954—73 y Мінскім мед. ін-це, з 1983 y Гродзенскім мед. ін-це (да 1985 заг. кафедры). Навук. працы па пытаннях гісторыі медыцыны і аховы здароўя на Беларусі. Тв.: Очеркя нстормн меднцнны Белорусснн. Мн., 1976.

К РУ Ч 0Н К ІН Васіль Дзмітрыевіч (13.1.1894, в. Карпаўка Бугурусланскага р-на Арэнбургскай вобл., Расія — 10.6.1976), удзельнік вызвалення Беларусі ў Вял. Айч. вайну, ген.-лейт.

(1943). Скончыў курсы ўдасканалення вышэйшага нач. саставу пры Ваен. акадэміі імя Фрунзе (1941), паскораны курс Ваен. акадэміі Генштаба (1943). У Чырв. Арміі з 1918. У Вял. Айч. вайну камандзір кав. дывізіі, корпуса, з 1942 камандуючы 28, 69, 33-й (удзельнічала ў Магілёўскай і Мінскай аперацыях 1944) армій, y 1945 нам. камандуючага 61-й арміяй і 1-м Бел. фронтам. Да 1946 на "камандных пасадах y Сав. Арміі. Аўтар кн. «Ад салдата да генерала» (1958). К РУ Ч 0Н Ы Х Аляксей Елісеевіч (21.2.1886, в. Олеўка Херсонскага р-на, Украіна — 17.6.1968), рускі паэт, тэарэтык футурызму. Скончыў Адэскае маст. вучылішча (1906). 3 1907 y Маскве, пісаў пейзажы, рабіў літаграфічныя партрэты, шаржы для сатыр. часопісаў. Друкаваўся з 1909. У 1910-я г. пазнаёміўся з У. Маякоўскім i В. Хлебнікавым, якія паўплывалі на раннюю творчасць К. У 1912 далучыўся да літ.-маст. групы кубафутурыстаў. Першыя зб-кі «Гульня ў пекле» (з Хлебнікавым) і «Старадаўняе каханне» (абодва 1912). Спрабаваў стварыць новую паэт. мову — заум, якую выводзіў ад нар. замоў, гласалій сектантаў, прамовы і дзіцячай мовы: тэарэт. зб-кі «Слова як такое», «Д’ябал і моватворцы» (абодва 1913), «Тайныя заганы акадэмікаў» (1916), «Зрухалогія рускага всрша» (1922), «Апакаліпсіс y рускай літаратуры» (1923) і інш. Паэт. зб-кі «Памада», «Узарваль», кн. «Пачнем наракаць» (усе 1913) — узоры гукавой і графічнай заумі. Распрацаваў паэт. тэорыю зруху (кн. «Малахолія ў капоце», зб. вершаў «Лакіраванае трыко», абодва 1919). Аўтар п’ес (п’еса-опера «Перамога над сонцам», паст. 1913, y 1920 паст. К. Малевічам y Віцебску; «Хуліганы ў вёсцы», 1927, і інш.), фабульных крымін. раманаў y вершах («...Разбойнік Ванька-Каін і Сонька-М анікюрка», 1925; «...ДунькаРубіха», 1926), кніг любоўнай лірыкі «Іраніяда» і «Рубініяда» (абедзве 1930). Першы даследаваў творчасць У. Маякоўскага («Вершы У.Маякоўскага. Выпыт», 1914). Склаў бібліяграфію Б. Пастарнака (1933), М. Асеева (1934), выдаваў літ. спадчыну (Хлебнікава і інш.). Пасля 1934 не друкаваўся. Тв.: Четыре фонетмческмх романа [Стнхм). М., 1990; Кукнш пошлякам: Фактура слова; Сдввгологая русского стнха; Апокалнпснс в русской лнтературе. М., 1992. Наш выход: [К нсторнм рус. Фугурнамаі. М.. 1996. Літ:. Л н в ш н ц Б. Полутороглазый стрелец. Л., 1989; Алексей Крученых в свндетельствах современнвков. Мюнхен, 1994.

КРУЧЫ НСКІ Генрых Уладзіслававіч (н. 14.7.1923, с. Каменны Брод Чаркаскай вобл., Украіна), бел. вучоны ў галіне хірургіі. Д -р мед. н. (1971), праф.

(1973). Засл. дз. нав. Беларусі (1990). Скончыў Кіеўскі мед. стаматалагічны ін-т (1950). У 1971—93 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў (да 1991 заг. кафедры). Навук. працы па аперацыйнай стаматалогіі, сківічна-тварнай н пластычнай хірургіі. Тв '. Пластмка ушной раковнны. М., 1975; Сложные трансплантаты в пластнческой хнрургнн лнца. Мн., 1978; Одонтогенный верхнечелюстной сннумт. Мн., 1991 (разам з В.І.Філіпенка).

КРУЧ&ННЕ. 1 ) К . ў с у п р а ц і ў ленні м а т э р ы я л а ў — в ід й э фармацыі, які харакгарызуецца ўзаемным паваротам папярочных сячэнняў стрыжня (вала, пласціны, абалонкі) пад уздзеяннем знешніх момантаў сілы (пар сіл). Пры К. прамога круглага стрыжня ўзнікамаксімальюць датычныя напружанні т

к г, дзе Мк — ныя каля яго паверхні: тІпах = — 'р момант сілы, I — палярны момант інерцыі, г — радыус сячэння. Пры К. някруглых

крушне

491

вая дама» П. Чайкоўскага), Галька, Ганна («Галька», «Страшны двор» С. Манюшкі), Чыо-Чыо-сан (аднайм. опера Дж. Пучыні), Аіда, Дэздэмона («Аіда», «Атэла» Дж. Вердзі), Джаконда («Джаконда» А. Панк’елі), Эльза, Лізавета («Лаэнгрын», «Тангейзер» Р. Вагнера), Саламея, Электра (аднайм. оперы Р. Штрауса) і інш. 3 1923 выступала толькі ў канцэртах. Літ:. С. Крушельннцька: (Спогадн. Матеріалн. Лмстування). Ч. 1— 2. Кшв, 1978— 79.

КРУШ АЛЬН'іЦКІ Іван Антонавіч (12.11.1905, г. Каламыя Івана-Франкоўскай вобл., Украіна — 17.12.1934), украінскі пісьменнік, мастацтвазнавец, графік. Скончыў Пражскі ун-т (1927). Настаўнічаў. У 1934 рэпрэсіраваны. У паэт. зб-ках «Вясенняя песня» (1924), «Буры і вокны» (1930), «Жалезная карова» (1932) дамінуе рэв., антыімперыяліст. тэматыка. Аўтар п ’ес пра нац.вызв. барацьбу ў Зах. Украіне («Каханне», «Муры і межы»; абедзве 1932). Выступаў з крытычнымі артыкуламі па мастацтвазнаўстве. Аўтар графічных работ, ілюстрацый да твораў М. Кацюбінскага i В. Стафаніка. На бел. мову асобныя вершы К. пераклаў А. Лойка. Тв.: Пісня про рукн. Квів, 1964. В.А. Чабаненка.

Кручэнне круглага вала, замацаванага адным канцом: г — радыус вала; I — даўжьшя; 0 — вугал закручвання; Мк — момаш кручэння; Хшйх — найбольшыя датычныя напружанні. стрыжняў (напр., швелераў, двухтаўраў) іх папярочныя сячэнні скрыўляюцца (дэплануюцца) i К. наз. абмежаваным; пры К. пласцін і абалонак скрыўляюцца іх пасярэднія паверхні. К. ўлічваюцца пры разліках дэталей, механізмаў і канструкцый.

2) К. т э к с т ы л ь н ы х матэр ы я л a ў — скручванне валокнаў або нітак пры вырабе кручанай пражы, корду, шпагату і інш. на круцільных машынах. Скручанасць атрыманых прадуктаў характарызуецца круткай — лікам віткоў на 1 м даўжыні, вуглом нахілу вонкавых валокнаў або нітак да падоўжнай восі і напрамкам круткі.

II. Леановіч. КРУШ АЛЬНІЦКАЯ Саламія Амбросьеўна (23.9.1873, с. Бялявінцы Бучацкага р-на Цярнопальскай вобл., Украіна — 16.11.1952), украінская спявачка (лірыка-драм. сапрана), педагог. Засл. дз. маст. Украіны (1951). Скончыла Львоўскую кансерваторыю (1893), выкладала ў ёй (з 1946 праф.). Спявала ў буйнейшых оперных т-рах Еўропы, Амерыкі, Афрыкі. Валодала моцным голасам прыгожага тэмбру і вял. дыяпазону. Выконвала драм. і лірычныя партыі: Таццяна, Ліза («Яўген Анегін», «Піка-

КРУШ А ЛЬН ІЦ КІ М ар’ян Міхайлавіч (18.4.1897, с. Пілява Бучацкага р-на Цярнопальскай вобл., Украіна — 5.4.1963), украінскі акцёр, рэжысёр, педагог. Нар. арт. СССР (1944). 3 1920 працаваў пераважна ў Кіеўскім укр. драм. т-ры імя I. Ф ранко (з 1954 гал. рэжысёр) і Харкаўскім укр. драм. т-ры імя Т. Шаўчэнкі (у 1933— 52 маст. кіраўнік). Выкладаў y Харкаўскім (1947— 52) і Кіеўскім (у 1952—63 праф.) тэатр. ін-тах. Сярод роляў: Іван («Дай сэрцу волю...» М. Крапіўніцкага), Баруля («Мартын Баруля» I. Карпенкі-Карага), Булычоў («Ягор Булычоў і іншыя» М. Горкага), Лір («Кароль Лір» У. Ш экспіра) і інш. Паставіў спектаклі «Яраслаў Мудры» (паводле I. Качаргі, 1947), «Багдан Хмяльніцкі» (паводле К. Данькевіча, 1953) і інш. 3 1926 здымаўся ў кіно. Дзярж. прэміі СССР 1947, 1948. КРЎШАЎ Леанід Цімафеевіч (26.10.1931, г. Рэчыца Гомельскай вобл. — 24.11.1995), бел. вучоны ў галіне лесагадоўлі. Д -р біял. н. (1994), праф. (1995). Скончыў Маскоўскі лесатэхн. ін-т (1954). У 1957—62 і з 1966 y Ін-це лесу Нац. АН Беларусі. Навук. працы па біял. метадах барацьбы са шкоднікамі лесу, стварэнні біял. і бактэрыяльных прэпаратаў і спосабаў павышэння эфектыўнасці іх уздзеяння на шкодных насякомых.

Te:. Охрана прнроды: Прнродные ресурсы Белорусснв н нх рацмональное вспользованне. 2 взц. Мн., 1972 (у сааўт.); Бнологнческне методы заіцнты леса от вреднтелей. М., 1973; Лес н охрана прнроды. М., 1980 (у сааўт ). Т.І. Машніна.

К Р Ў Ш Н Е -Г 0Р Ы , тое, што Рудныя горы.

492

крушына

КРУШЫНА (Frangula), род кветкавых раслін сям. крушынавых. Каля 50 відаў. Пашыраны ва ўмераным поясе Еўразіі, Паўн. Амерыкі і Паўн. Афрыкі. На Беларусі 1 дзікарослы від — К. ломкая, або вольхападобная (F. alnus), і 4 інтрадукаваныя: К. скальная (F. rupestris), Пурша (F. purshiana), вызубленалістая (F. crenata), каралінская (F. caroliniana). Лістападныя, зрэдку вечназялёныя дрэвы і кусты. Лісце чаргаванае, простае. Кветкі дробныя, двухполыя ў пазушных паўпарасоніках або пучках. Плод касцянкападобны, сакаўны. Характэрна наяўнасць на адной галінцы кветак, завязі і спелых пладоў. Драўніна ідзе на такарныя вырабы. Дэкар., лек., меданосныя і фарбавальныя расліны.

Крушына.

КРУШЫННАЯ,

Крушынная к a н a в а, рака ў Лельчыцкім і Жыткавіцкім р-нах Гомельскай вобл., правы прыток р. Прыпяць. Даўж. 30 км. Пл. вадазбору 255 км2. Пачынаецца за 4 км на Пд ад в. Слабада Лельчыцкага р-на. Цячэ пераважна па Нац. парку «Прыпяцкі», y ніжнім цячэнні перасякае рэчышча р. Свінавод. Fla працягу каля 20 км рэчышча каналізаванае.

КРУШбЎСКІ

Мікалай Вячаслававіч (18.12.1851, г. Луцк Валынскай вобл., Украіна — 12.11.1887), рускі мовазнавец; прадстаўнік казанскай лінгвістычнай школы, педагог. Д-р філал. н.

(1883). Скончыў Варшаўскі ун-т (1875), вучань І.А. Бадуэна дэ Куртэнэ. Выкладаў стараж. мовы ў навуч. установах г. Троіцка, з 1878 y Казанскім ун-це (з 1883 праф). Навук. працы ў галіне агульнага мовазнаўства, параўнальнагіст. фанетыкі і граматыкі: «Назіранні над некаторымі фанетычнымі з’явамі, звязанымі з акцэнтуацыяй» (1879), «Да пытання аб гуне. Даследаванні ў галіне стараславянскага вакалізму» (1881), «Нарыс навукі аб мове» (1883) і інш., y якіх абгрунтоўваў сістэмны і знакавы характар мовы. Адзін з папярэднікаў сучаснай фаналогіі. Літ:. Ч е р е п а н о в М.В. Отраженне прннцнпов казанской лннгвнстйческой школы в нсследованнях H В. Крушевского. Саратов, 1969; Б у л а х о в М.Г. Восточнославянскне языковеды. T. 1. Мн., 1976. І.К. Германовіч.

КРУШЫНА (сапр.

K a з a к) Рыгор (3.12.1908 або 1907, в. Бязверхавічы Слуцкага р-на Мінскай вобл. — 27.3.1979), бел. пісьменнік. Вучыўся ў Мінскім пед. ін-це (1920-я г.). Скончыў Маскоўскі ін-т кінематаграфіі (1935). У Вял. Айч. вайну супрацоўнічаў з ням.фаш. акупантамі; друкаваўся ў газ. «Беларуская газэта», «Беларускі работнік», «Раніца». 3 1944 y Германіі, y 1950— 60-я г. працаваў на радыёстанцыі «Свабода». 3 1960-х г. y ЗША. Друкаваўся з 1925. Першы зб. «Паэзія чырвонаармейца» (1931). Лірызм, туга па Радзіме, любоў да жанчыны ў. зб-ках паэзіі «Лебедзь чорная» (1947), «Вячорная лірыка» (1963), «Хвіліна роздуму» (1968), «Вясна ўвосень» (1972), «Дарогі» (1974), «Сны і мары» (1975). Першы ў бел. паэзіі развіваў паліндром, туюг, канцону, лірычную секстыну і інш. формы верша. Пісаў паэмы, апавяданні, крытычныя артыкулы, шмат перакладаў. Тв:. Выбр. творы. Нью-Йорк; Мюнхен, 1957.

КРУШЬІНАЎСКАЕ BÔ3EPA, y Рагачоўскім р-не Гомельскай вобл., y бас. р. Друць, за 22 км на ПнЗ ад г. Рагачоў. Пл. 0,96 км2, даўж. 1,9 км, шыр. 700 м, найб. глыб. 10 м. Пл. вадазбору 23,6 км2. Схілы катлавіны на Пд і У параслі хмызняком. Сцёк y р. Друць па р. Заазер’е і ручаі.

КРЫВАБЛ0ЦКАЯ Галіна Пятроўна (н.

26.6.1953, в. Янкі Докшыцкага р-на Віцебскай вобл.), бел. мастак дэкар,прыкладнога мастацтва. Скончыла Бел. тэатр.-маст. ін-т (1976). 3 1976 на Барысаўскім камбінаце прыкладнога мастацтва, з 1993 выкладчык каледжа мастацтваў y Мінску. Працуе пераважна ў галіне габелена ў тэхніцы аўтарскага ручнога ткацтва. Творы вызначаюцца стрыманай колеравай гамай, алегарычнасцю: габелены-заслоны «Жытнёвае

поле» (1985) для гасцінійы «Беларусь», «Вясёлка» (1988—93) для Палаца Рэспублікі ў Мінску, «Бярдзічаў» (1986— 87, з В. Грыдзінай) для Палаца культуры завода «Хіммаш» y г. Бярдзічаў (Украіна), серыі габеленаў «Краявіды» (1993), «Дыялог з прыродай» (1993— 96), «Замкі Беларусі» (1997), габелены «Актава» (1978), «Ў Белавежскай дуброве» (1981), «Блакітны дзень» (1983), «Рэквіем. Трасцянец» (1984), «Шлях», «Курапаты» (абодва 1988), «Ахвярам 37га» (1990), «Апошнія ліхтары» (1991), «Дзень» (1996) і інш. Аўтар сцэн. касцюмаў для ансамбляў «Харошкі», «Песняры» (1976— 80) і інш. Г.А. Фатыхава. К РЫ В А БЛ 0Ц К І Уладзімір Васілевіч (н. 17.2.1952, в. Хвалава Пружанскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. мастак-манументаліст, жывапісец. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1976). 3 1997 выкладчык каледжа мастацтваў y Мінску. Працуе ў тэхніцы вітража, мазаікі, размалёўкі. Творчасць вызначаецца філасафічнасцю, уменнем арганізаваць вял арх. асяроддзе: вітраж «Чалавек і прырода» (1978) y НВА «Цэнтрсістэм» y Мінску, размалёўка «У імя жыцця на зямлі» (1985) y Музеі нар. славы ў г. п. Ушачы Віцебскай вобл., мазаікі на тарцах жылых дамоў y Брэсце (1985) і Салігорску (1986, 1997) і інш. Сярод станковых карцін: «Дыялог», «Песня пра зубра» (абедзве 1982), трыпціх «Маці зямлі» (1985), «Дрэва жыцця» (1997) і ІНШ.

Г.А. Фатыхава.

«к р ы в Ав а я н я д з ё л я », дзень расстрэлу 9 (22).1.1905 урадавымі войскамі ў Пецярбургу мірнай маніфестацыі рабочых, якія хацелі перадаць петыцыю цару Мікалаю Н. Шэсце арганізавана паводле рашэння «Сходу рускіх фабрычна-заводскіх рабочых Санкт-Пецярбурга» на чале з Г.А. Гапонам. Увечары 8 студз. дэпутацыя інтэлігенцыі (у т. л. пісьменнік М. Горкі) звярнулася да старшыні кабінета міністраў С.Ю.Вітэ, каб папярэдзіць магчымае кровапраліцце. Вітэ

накіраваў дэлегацыю да міністра ўнутр. спраў П.Д. Святаполка-Мірскага, які яе не прыняў. Раніцай 9 студз. дзесяткі тысяч рабочых, a таксама старыя, жанчыны і дзеці з абразамі і партрэтамі pa­ pa накіраваліся на плошчу перад Зімнім палацам. Паводле загаду пецярбургскага ген.-губернатара вял. кн. Уладзіміра Аляксандравіча войскі (усяго больш за 40 тыс. вайскоўцаў і паліцэйскіх) адкрылі агонь. Было забіта і паранена каля 4,6 тыс. маніфестантаў. «К. н.» стала пачаткам Рэвалюцыі 1905— 07 y Patii.

КРЫВАВАЯ

П 0М СТА , звычай,

што склаўся пры радавым ладзе як універсальны сродак абароны гонару, годнас-

493

ажыццяўляецца праз каэфіцыенты Ламе. К. к. выкарыстоўваюцца ў выліч. задачах матэматыкі і фізікі, дзе яны з ’яўляюцца ў пэўным сэнсе натуральнымі каардынатамі пунктаў (напр., сферычная сістэма каардынат y шаравых абласцях, цыліндрычная сістэма каардынат і палярная сістэма каардынат y кругавых). ^ А.А. Гусак.

КРЫВАСОСКІ

КРЫВАЛЬ, меліярацыйны канал y Беларусі, гл. Асавецкі канал. К РЫ В А Н 0С Максім (? — ліст. 1648),

1.5.1929, г. Крычаў Магілёўскай вобл. — 11.11.1994), бел. спартсмен і трэнер па лёгкай атлетыцы (кіданне молата). Засл. майстар спорту СССР (1954). Засл. трэнер Беларусі (1965), засл. дзеяч фіз. культуры Беларусі (1971). Канд. пед. навук. Скончыў Бел. ін-т фіз. культуры (1953) і працаваў y ім (заг. кафедры, з 1976 прарэктар). Сярэбраны прызёр XVI Алімп. гульняў (1956, г. Мельбурн, Аўстралія). Чэмпіён Еўропы (1954, Берн), сярэбраны прызёр чэмпіянату Еўропы (1958, Стакгольм). Чэмпіён СССР (1952, 1954— 58). Рэкардсмен свету (6 рэкордаў), СССР (11 рэкордаў). КРЫВАПЛЙМІСТАЯ XBAPÔBA, тое, што пвцехіяльная ліхаманка.

дзеяч укр. нац.-вызв. руху, адзін з паплечнікаў Б. Хмяльніцкага. Казацкі палкоўнік. У 1648 узначаліў сял. і казацкі рух на Брацлаўшчыне, Падоліі і Валыні,

дацыі варожай групоўкі каля Віцебска:. бранёй свайго танка закрыў танк камандзіра палка, паранены працягваў камандаваць баявымі дзеяннямі ўзвода, памёр ад ран.

КРЫ ВАН0САЎ

Міхаіл

Пятровіч

(н.

К РЫ В А Р0Ж С КІ ЖАЛЕЗАРЎДНЫ БАСЁЙ Н (Крыўбас), на Украіне, y Днеп-

У.Крываблоцкі.

Фрагмент

мазаікі

«Дрэва жыцця». 1997.

ці і маёмасці роду. Заключаўся ў абавязку родных забітага адпомсціць забойцу або яго родным. К. п. забаранялася, калі забойства было ўчынена па неасцярожнасці або выпадкова. К. п. існавала ў многіх краінах і рэгіёнах, a ў некаторых з іх (Албанія, Сербія, Паўд. Італія, Корсіка, Японія і інш.) захавалася да 20 ст. У Расійскай імперыі найдаўжэй захоўвалася ў некаторых народаў Каўказа і Сярэдняй Азіі.

ІНТЭГРАЛ, інтэграл, узяты ўздоўж крывой на плоскасйі ці ў прасторы. Адрозніваюць К. і. 1-га і 2-га роду, якія зводзяцца да вызначаных інтэгралаў, y некаторых выпадках да двайных (гл. Грына формулы) ці паверхневых інтэгралаў (гл. Стокса формула). Упершыню сустракаюцца ў А.К Клеро (1743) y агульным выглядзе ўведзены А. Кашы (1825). К. і. ўзнікаюць y задачах адшукання масы крывой пераменнай шчыльнасці (К. і. 1-га роду), работы ў сілавым полі (К. і. 2-га роду) і інш.

вызваліў ад польск. панавання ўсю Левабярэжную і ч. Правабярэжнай Украіны. Вызначыўся ў Корсуньскай бітве 1648, перамог польск. войскі ў бітвах каля Піляўцаў, Махноўкі і Канстанцінава, авалодаў львоўскай крэпасцю Высокі Замак. Памёр y час эпідэміі чумы пасля аблогі крэпасці Замосце.

К РЫ В А Н 0С (1920, в. Альхоўка Клічаўскага р-на Магілёўскай вобл.

— 27.6.1944), Герой Сав. Саюза (1945).

КРЫ ВА ЛІН ЁЙН Ы

КРЫВАЛІНЕЙНЫЯ

КААРДЫНАТЫ,

каардынаты пункта ў плоскай вобласці, на паверхні ці ў прасторы, адрозныя ад прамалінейных (дэкартавых) каардынат. Сувязь з дэкартавымі каардынатамі

П.АКрыванос.

Скончыў Бабруйскі лесатэхн. тэхнікум (1940), Саратаўскае танк. вучылішча (1943). У Вял. Айч. вайну на фронце з 1941. Камандзір танк. ўзвода мал. лейт. К. вызначыўся ў чэрв. 1944 y час лікві-

рапятроўскай вобл. Пл. каля 300 км2. Прымеркаваны да пратэразойскіх парод крыварожскай серыі, y асноўным саксаганскай світы, якая складаецца з 7 гарызонтаў жалезістых кварцытаў і кварцавых сланцаў (агульная магутнасць 1500 м). Больш за 300 рудных пакладаў пласта-, слупа- і штокападобных, гнездавых і інш. Разведаныя запасы больш за 20 млрд. т. багатых жал. руд, y якіх жалеза 56,7% і лёгкаабагачальных жалезістых кварцытаў, y якіх жалеза 34,2%. Жал. руды мартытавыя і гематыт-мартытавыя (пераважаюць), магнетытавыя і інш. Прамысл. эксплуатацыя з 1881. Здабыча адкрытым (80%) і падземным спосабамі.

К РЫ В А СМ 0К (Sanguisorba), род кветкавых раслін сям. ружавых. Каля 30 відаў. Пашыраны ва ўмераным поясе Паўн. паўшар’я. На Беларусі 1 дзікарослы від — К. лекавы (S. officinalis) і 2 інтрадукаваныя: К. альпійскі (S. alpina) і К. танкалісты (S. tenuifolia). Трапляецца на лугах, высечках, y хмызняку. Шматгадовыя травяністыя расліны, радзей кусты і паўкусты. Лісце няпарнаперыстае. Кветкі дробныя ў шчыльных галоўчатых ці коласападобных суквеццях. Плод — арэшак. Як лек. сродак (вяжучы, кроваспыняльны, супрацьзапаленчы) вядомы з глыбокай старажытнасйі. Карм. і лек., некат. віды — дэкаратыўныя расліны.

К РЫ ВА С0СКІ (Hippoboscidae), сямейства круглашоўных караткавусых насякомых атр. двухкрылых. Пашыраны ўсюды, пераважна ў тропіках і субтропіках. 21 род, больш за 200 відаў. На Беларусі 6 відаў, найб. трапляюцца К. птушыная (Grataerina pallida), К. конская (HippoBosca equina), рунец авечы (Melophagus ovinus). Паразіты птушак і млекакормячых, некаторыя— пераносчыкі і рэзервуары ўзбуджапьнікаў інвазійных хвароб.

494

кры ваўка

шыраны ў Сярэдняй Еўропе, Міжземнамор’і і Сярэдняй Азіі. На Беларусі — К. палявы (L. arvensis, нар. назвы калючнік, пакравец, страснік, сушанік).

Назапашванне крыві ў калясардэчнай абалонцы наз. гемаперыкардытам, y грудной поласці — гематораксам, y поласці сустава — гемартрозам; выдаленне крыві праз дыхальныя шляхі (крывахарканне) — гемаптос; праз стрававод са страўніка (крывавая рвота) — гематамезіс; матачны К. — метрарагія і інш. Найб. небяспечны артэрыяльны К. Пры К. бывае бледнасць скуры і слізістых абалонак, слабасць, галавакружэнне, смага, задышка, паніжэнне артэрыяльнага ціску, слабы, часты пульс. Лячэнне: спыненне К. часовае (сціскальная павязка, жгут) і канчатковае (сасудзістае шво, перавязка сасудаў), кровазгусальныя і кроваспыняльныя сродкі, пераліванне крыві і кровазаменных вадкасцей. Л і т В н ш н е в с к м й А.А., Ш р a й б е р М.Н. Военно-полевая хмрургня. 3 взд., М., 1975; Основы реаннматологнн. М., 1966.

КРЫВАЎКА, тое, што оызентэрыя. КРЫВАЎНІК (Achillea), род кветкавых раслін сям. складанакветных. Каля 100 відаў (па інш. даных каля 200). Пашыраны ва ўмераным поясе Паўн. паўшар’я. На Беларусі 7 дзікарослых (найб. вядомы лек. К. звычайны A. millefo­ lium); нар. назвы крывавец, серпарэзнік, грудная трава, рудамётка) і каля 10 інтрадукаваных відаў. Трапляецца на палях, лугах, абапал дарог, y лесе.

А.У. Чантурыя. механізм са звяном (крывашыпам або каленчатым валам ), якое пры вярчэнні вакол нерухомай восі пераўтварае адзін від руху ў другі. Бываюць К. м. плоскія (з рухам усіх звёнаў y паралельных плоскасцях) і прасторавыя, чатырох- і шматзвёнавыя.

КРЫ ВА Ш Ы П Н Ы

Крываўнік звычайны.

КРЫВАЦВЁТ (Lycopsis), род кветкавых раслін сям. бурачнікавых. 3 віды. Па-

Крывасмок.

Аднагадовыя травяністыя расліны выш.

30—50 см. Сцябло прамое, укрытае цвёрдашчаціністымі валаскамі, што сядзяйь на бародаўках. Лісце падоўжанае, па краі хвалістае, з рэдкімі шчацінкамі. Кветкі блакітныя, правільныя, сабраныя ў моннааблісцелыя завіткі Плод — чаіырохарлпак Выкарыстоўваецца ў нар. медыцыне.

КРЫВАЦЁК, г е м а р а г і я , выцяканне крыві з крывяносных сасудаў. Б^івае пры траўмах, хваробах крывяносных сасудаў (гл. Гематурыя, Гемафілія, Дыятэз гемарагічны). Адрозніваюць К. артэрыяльны, вянозны, капілярны, змешаны; вонкавы (кроў выцякае вонкі) і ўнугр. (кроў выцякае ў органы, тканкі, поласці цела).

Даўж. да 8 мм. Цела пляскатае, шырокае, ногі ўчэпістыя з зубчастымі кіпцюркамі. Ротавы апарат колючага тыпу. Крылы развітыя або рудыментарныя, ёсць бяскрылыз?. Яйцы і лічынкі развіваюцца ў целе самкі, нараджаюцца гатовымі да акуклівання.

Шматгадовыя травяністыя прамастойныя раслінЫ з паўзучым карэнішчам выш. 20— 125 см. Лісце перыстарассечвнае або суцэльнае. Кветкі ў дробных кошыках, сабраныя ў шчыткападобныя суквеаці. Плод — сямянка. Лек., меданосныя і дэкар. расліны. Некат. віды ядавітыя.

Трапляецца на палях, засмечаных мясцінах.

Крывацвст палявы.

МЕХАНІЗМ,

Плоскія крывашыпныя механізмы: a — крывашыпна-каромыславы; б — крывашыпнапаўзунны; в — крывашыпна-кулісны; г — крывашып з пастаянным радыусам r; 1 — крывашып; 2 — шатун; 3 — каро(лысел; 4 — паўзун; 5 — куліса.

Найб. пашыраны плоскія крывашыпнапаўзунныя (пераўтвараюць вярчальны рух y прамалінейны зваротна-паступальны або наадварот), крывашыпна-каромыславыя (вярчальны рух — y хістальны) і крывашыпна-кулісныя (раўнамерна вярчальны рух — y нераўнамерна вярчальны, хістальны або зваротна-паступальны; гл. таксама Кулісны механізм). К. м. выкарыстоўваюцца ў поршневых рухавіках, помпах, кампрэсарах, прэсах, металарэзных станках, цестамясілках, снегапагрузчыках і інш. машынах.

КРЫ ВАШ ЫЯ, дэфармацыя шыі рознай этыялогіі, якая характарызуецца няправільным становішчам галавы з яе нахілам убок і паваротам. Прычыны К.: фіброз мышцаў, пашкоджанне або зрастанне шыйных пазванкоў, пашкоджанне скуры, Mbimuàÿ, запаленчыя працэсы ў вобласці шыі. Бывае прыроджаная і набытая, найчасцей — аднабаковая. Лячэнне тэрапеўтычнае, хірургічнае. КРЫ ВАШ ^ЕЎ Мікалай Аляксеевіч (н.

16.4.1949, г. Ніжнія Сяргі Свярдлоўскай вобл., Расія), бел. музыкант, педагог. Засл. арт. Беларусі (1998). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1976). 3 1976 канцэртмайстар аркестра Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі, з 1979 саліст Дзярж. камернага аркестра, з 1980 канцэртмайстар групы кантрабасаў Дзярж. акад. сімф. аркестра Рэспублікі Беларусь. 3 1979 адначасова выкладае ў Бел. акадэміі музыкі і ў гімназіі-каледжы пры ёй. Выконвае сола ў аркестры, y т. л. канцэрты для кантрабаса з арк., выступае з сольнымі канцэртамі. Аўтар транскрыпцый для кантрабаса многіх твораў бел. кампазітараў. Дыпламант міжнар. конкурсу імя Я. Кокі (1997, Кішынёў). К РЫ В А ІІібіН Аляксандр Васілевіч (31.7.1857, Варшава — 28.10.1921), расійскі дзярж. дзеяч; чл. Дзярж. савета (д 1906). 3 1896 нам. начальніка, y 1904— 05 нач. перасяленчага ўпраўлення Мін-ва ўнутр. спраў. У 1905—06 таварыш гал. кіраўніка, y 1908— 15 гал. кіраўнік землеўпарадкавання і земляробства. У 1906— 08 таварыш міністра фінансаў, кіраўнік Дваранскага і Сялянскага банкаў. Разам з П.А. Сталыпіным кіраваў правядзеннем сталыпінскай аграрнай рэформы. Спроба К. стварыць урад грамадскага даверу прывяла да яго адстаўкі (кастр. 1915). У 1920 узначальваў. y Крыме «Урад Поўдня Расіі»; памёр y эміграцыі. КРЫ ВАШ ФіН Апалон Канстанцінавіч (1833, г. Шклоў Магілёўскай вобл. — 25.11.1902), расійскі дзярж. дзеяч. Скончыў Рышэльеўскі ліцэй y Адэсе і Міхайлаўскае артыл. вучылішча ў П ецярбургу, слухаў лекцыі ў Парыжскім ун-це і Франц. калежы. У 1881— 94 чл. Дзярж. савета. 3 1886 y М ін-ве ўнугр. спраў, з 1891 дырэктар гасп. дэпартамента. У 1892— 94 міністр шляхоў зносін. Па яго прапанове створаны Гал. інспекцыя шашэйных і водных дарог, суднаходныя інспекцыі пры начальніках дыстанцый на рэках Масква, Ака, Зах. Дзвіна, упраўленне па буд-ве Сіб. чыгункі. Апошнія гады жыў y Шклове. Э.А. Карніловіч.

КРЫ ВАІІіФ іН Мікапай Іванавіч (1885 г. Ржэў Цвярской вобл., Расія — 1937), удзельнік Кастр. рэвалюцыі і грамадз. вайны на Беларусі. 3 1915 на Зах. фронце, вёў рэв. агітацыю сярод салдат. Чл. РСДРП(б). 3 сак. 1917 чл. Мінскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў, з крас. чл. бальшавіцкай фракцыі выканкома Зах. фронту, дэп. Устаноўчага сходу ад Зах. акругі і фронту. 3 ліст. 1917 чл. часовага бюро ВРК Зах. фронту, старшыня выканкома Савета сял. дэпутатаў Мінскай і Віленскай губ.; са студз.

1918 нам. старшыні Мінскага Савета рабочых і салдацкіх дэпутатаў. Са снеж.

1918 нач. гарнізона г. Мінска. 3 ліп.

1919 на Зах. ф ронце, камандаваў чырвонаармейскім атрадам пад Баранавічамі. У 1930-я г. ў Маскве, y 1936 беспадстаўна арыштаваны, расстраляны. Э.А. Карніювіч' КРЫ ВАШ ЙІН Сямён Майсеевіч (28.11.1899, г. Варонеж, Расія — 16.9.1978), удзельнік вызвалення Бела-

С.М.Крывашэін.

русі ў Вял. Айч. вайну, ген.-лейт. танкавых войск (1943), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1931), Вышэйшыя акад. курсы пры Ваен. акадэміі Генштаба (1952). У Чырв. Арміі з 1919. Удзельнік грамздз. вайны, вайны ў Іспаніі ў 1936— 37, баёў каля воз. Хасан (1938), вызваленчага паходу ў Зах. Беларусь 1939 (прымаў разам з ген. Г. Гудэрыянам сумесны развітальны сав.-герм. парад y Брэсце), сав.-фінл. вайны 1939—4 0 . 3 1941 на Цэнтр., Калінінскім, 1-м Укр. і 1-м Бел. франтах. Часці корпуса пад яго камандаваннем вызначыліся пры фарсіраванні р. ІІІчара, вызваленні Слоніма, Брэста, Варшавы, штурме Берліна. Да 1953 y Сав. Арміі. Ганаровы грамадзянін Брэста (1974). КРЫВАЯ, Х в а ш ч о ў к а , рака ў Талачынскім р-не Віцебскай вобл., левы прыток р. Друць (бас. р. Дняпро). Даўж.

46 км. Пл. вадазбору 242 км2. Пачынаецца на паўн. ускраіне в. Раманаўка. Цячэ па Аршанскім узв. Даліна на вял. працягу добра распрацаваная, трапецападобная, y вярхоўі невыразная. Пойма вузкая, лугавая, чаргуецца па берагах, месцамі адсутнічае. Рэчышча каналізаванае на працягу 3 км, астатняе звілістае. Шыр. ракі ў межань да 10 м. Берагі стромкія, месцамі абрывістыя. Асн. прыток — р. Ржаўка. Рака прымае сцёк з сеткі меліярац. каналаў. КРЫВАЯ ГРАДА, балота, гл. Пціч.

495

к р ы в із н а

КРЫ ВЁНКА Сяргей Мікалаевіч (1.2.1847, г. Барысаглебск Варонежскай вобл., Расія — 18.6.1906), расійскі публіцыст, рэвалюцыянер-народнік. Скончыў Паўлаўскае ваен. вучылішча ў Пецярбургу (1867). У 1873— 83 на старонках час. «Отечественные запйскй» распрацоўваў праграму і тактыку народніцтва, адстойваў прынцып вярх. права народа на зямлю, прапагандаваў кааператыўныя прадпрыемствы, эдольныя канкурыраваць з капіталіст. вытв-сцю. 3 1876 чл. «Народнай волі». У 1884— 90 y ссылцы ў Вяцкай і Табольскай губ. У 1891— 95 рэдактар час. «Русское богатство», y 1896— 97 — «Новое слово», дзе прапагандаваў «малых спраў тэорыю». Аўтар успамінаў пра І.С. Тургенева і М.Я. Салтыкова-Шчадрына. КРЫ ВЕНСКІ ЛЕСАПІЛЬНЫ ЗА В 0Д Дзейнічаў y 1908— 14 ва ўрочышчы Крывое каля маёнтка Раманаўка Рэчыцкага пав. (цяпер в. Раманаўка ў Нараўлянскім р-не Гомельскай вобл.). Належаў «Таварыству распрацоўкі лесу». Вырабляў дошкі, брусы, фрызы з дрэва цвёрдых лісцевых парод. Меў паравы рухавік (40 к. с.). У 1913 працавала 50 чал. КРЫ ВЕЦ, К р ы в о е возера, y Браслаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Друйка, за 18 км на Пн ад г. Браслаў. Пл. 0,23 км2, даўж. 820 м, найб. шыр. 300 м, найб. глыб. 4,8 м, даўж. берагавой лініі каля 3 км. Пл. вадазбору 3 км2. Схілы катлавіны выш.

5— 8 м, пад хмызняком, y верхняй ч. разараныя. Берагі зліваюцца са схіламі, y залівах нізкія, забалочаныя. К РЫ ВЁЦ Сяргей Міхайлавіч (1909, в. Дубна Мастоўскага р-на Гродзенскай вобл. — 28.4.1945), бел. паэт. Вучыўся ў Беластоцкім пед. . ін-це (1940— 41). Удзельнік нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі. 3 1930 працаваў цесляром y Гродне, пасля ў Беластоку. 3 1944 y Чырв. Арміі, загінуў y баях пад Гдыняй. Друкаваўся з 1928. Многія яго творы (вершы, эпіграмы, апавяданні) распаўсюджваліся ў рукапісах. Пісаў пра цяжкае жыццё рабочых ва ўмовах крызісу 1930-х г. (у вершах «Думы безработнага», «Крызіс» і інш. пачуццё безнадзейнасці і адчужанасці беспрацоўнага), паэтызаваў ідэю сац. і нац.-вызв. барацьбы, салідарнасць працоўных. Тв.: Дубок. Мн., 1972; У кн.: Сцягі і паходні. Мн., 1965; У кн: Крывёю сэрца. Мн., 1967. КРЫ ВІЗНА ў г е а м е т р ы і , велічыня, якая характарызуе адхіленне крывой (паверхні) y наваколлі дадзенага яе пункта ад датычнай прамой (датычнай плоскасці). Вызначае скорасць павароту датычнай пры руху па крывой. Няхай на крывой ёсць пункт М, дзе датычная стварае вугал a з воссю абсцыс, і пункт М', аддалены ад М на адлегласць AS. Калі вугал датычнай y М', роўны a+Aa, то сярэдняя К. дугі ММ' роўная

AS

Граніца сярэдняй К.

496

КРЫВІНА

Да арт. Крывіана пры AS—>0 (калі яна існуе) наз. K. y пункце М. Велічыня К. акружнасці радыуса R адваротная радыусу, г. зн. к = —. К. крывом у=у(х) роўная k = y" [1 + (y*)2 ]'h . Аналагічна вызначаецца К. прасторавай крывой. Поўная К. паверхні роўна здабытку найб. і найменшай К. сячэнняў паверхні плоскасцямі, што праходзяць праз нармаль y зададзеным пункце. Поўная К. плоскасці роўная нулю, сферы — дадатная, аднаполасцевага гіпербалоіда — адмоўная.

інш.» Станкевіча (2-е вьш. 1953), кнігі «Лявон Вітан-Дубейкаўскі» К. Вітан (1954), «Ул. Жылка. Творы: Да 20-х угодкаў смерці» (1953, усе ў Н ью -Й орку). Выдавала навукова-літ. час. «Веда». Спыніла дзейнасць y 1976 y сувязі са смерцю Станкевіча. А.С. Ляднёва. КРЫ ВІЦКІ Аляксандр Антонавіч (н.

15.8.1927, в. Залессе Мсціслаўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. мовазнавец. Канд. філал. н. (1959). Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1951). 3 1952 y Ін-це мовазнаўства імя Я. Коласа Нац. АН Беларусі. Навуковыя даследаванні ў галіне дыялекталогіі, лінгвагеаграфіі, лексікаграфіі. Аўтар працы «Наша родная мова» (3-е выд., 1973). Сааўтар «Хрэстаматыі па беларускай дыялекталогіі» (1962), «Дыялекталагічнага атласа беларускай мовы» (ч. 1— 2, 1963), «Лінгвістычнай геаграфіі і групоўкі беларускіх гаворак» (1968, кн. карт 1969), «Нарысаў па беларускай дыялекталогіі» (1964), «Тураўскага слоўніка» (т. 1— 5, 1982—

ральнік і кіраўнік («галава») — паэт В. Савіч-Заблоцкі. Мела на мэце дасканала вьівучаць бел. мову, выдаваць папулярныя кнігі і падручнікі для «чарналюду»; збірала матэрыялы па гісторыі Беларусі. Распалася з-за рэпрэсій з боку рас. улад.

КРЫВГЦКІ КАСЦЁЛ I КЛЯШТАР ТРЫ НІТАРЫ ЯЎ, помнік архітэктуры 18 ст. Пабудаваны ў 1776 y в. Крывічы (цяпер гар. пасёлак) Мядзельскага р-на Мінскай вобл. ў стылі позняга барока. Складаецца з Андрэеўскага касцёла і жылога будынка. K a с ц ё л св. Андрэя — 1-нефавы, 1-вежавы храм з прамавугольнай апсідай, накрыты высокім 2-схільным дахам. Высокая вежа мае 3-ярусную кампазіцыю з характэрнымі ў стылявых адносінах заломамі карніза, скосамі вуглоў. Арх. дэкор стрыманы і лаканічны. Высока размешчаныя ў тоўшчы сцен аконныя праёмы набліжаюць храм да абарончых збудаванняў. Сцены крапаваны падвойны-

КРЫВІНА, археал. помнік, гл. Галоўск. КРЬІВІНКА, Н і ж н я я К р ы в і н а , рака ў Сенненскім і Бешанковіцкім р-нах Віцебскай вобл., левы прыток р. Зах. Дзвіна. Даўж. 34 км. Пл. вадазбору 637 км2. Выцякае з воз. Багданаўскае за 500 м на ПнУ ад в. Запруддзе С енненскага р-на. Цячэ па Чашніцкай раўніне. Даліна да в. Асавец (Бешанковіцкі р-н) невыразная, ніжэй шыр. 200— 500 м. Пойма забалочаная. Рэчышча ад вытоку на працягу каля 20 км каналізаванае, яго шыр. ў ніжнім цячэнні да 15 м. Асн. прыток р. Бярозка (справа).

КРЫВІЦКАЕ (БЕЛАРЎСКАЕ) НАВУKÔBAE ТАВАРЫСТВА і м я П р a н ц і ш а С к а р ы н ы (КНТ). Існавала ў 1946— 49 y Германіі, y 1949— 76 y ЗША. Засн. 23.6.1946 y лагеры для перамешчаных асоб y г. Рэгенсбург (Германія). Яго старшынямі ў розны час былі Я Станкевіч, А.Адамовіч і А.М ахноўскі. Кіруючы орган — штогадовы з ’езд. Мела на мэце аб’яднаць намаганні вучоных-беларусаў для навук. працы ў галіне беларусазнаўства-.

5.53949 цэнтр т-ва перанесены ў г. Нью-Йорк, 23.11.1959 яно атрымала правы культ. і навук. установы, створаны аддзелы ў г. Чыкага (ЗШ А) і Аўстраліі. Пры т-ве дзейнічалі секцыі: літ. (з 26.8.1950), мовазнаўчая (з 28.4.1951), гіст. і пед. (з 25.1.1953). 27.4.1952 пры ім засн. Ін-т найноўшай гісторыі Беларусі (кіраўнік М. Чатырка) і Прэсавае бюро (кіраўнік Ю. Віцьбіч). Т-ва займалася зборам дакументаў, рукалісаў, бел. выданняў, якія захоўваліся ў створаным пры ім Бел. архіве (дырэктар А. Шукелойць). 3 1957 уваходзіла ў Бел.-амер. дапамогу (Нью-Йорк) і Задзіночанне слав. навук. арг-цый ЗША. Т-вам выдадзены «Пакаэальнік беларускіх выданняў на чужыне за 1945— 50 rr.» М. Панькова (1952), «Маленькі маскоўска-беларускі (крывіцкі) слоўнічак фразеалагічны і прыказак, a таксама прывітанняў, зычэнняў і

Крывіцкі касцёл і кляпггар трынітарыяў

87), «Лексічнага атласа беларускіх народных гаворак» (т. 1— 5, 1993— 98), «Лексічных ландшафтаў Беларусі» (1995), вучэбных дапаможнікаў, y т. л. «Фанетыка беларускай мовы» (1984), «Беларуская мова для тых, хто гаворыць па-руску» (3-е вьш., 1990), «Падручнік беларускай мовы: Для самаадукацыі» (1994). Дзярж. прэмія СССР 1971 за ўдзел ў комплексе работ па бел. лінгвагеаграфіі.

Te:. Беларускае мовазнаўства ў Акадэміі навук БССР. Мн., 1979 (з A3. Жураўскім).

І.К. Германовіч. «КРЫ ВІЦКІ В Я 3 0 К », бел. асветнае т-ва ў Пецярбургу ў 1868— 70. Ства-

мі пілястрамі з капітэлямі іанічнага ордэра. Амбон аздоблены пазалочанай драўлянай разьбой. Падлога мазаічная, з геам. арнаментам. Алтар багата ўпрыгожаны лепкай, скульптурамі святых. Ж ыл ы б y д ы н a к прымыкае да паўд.-ўсх. сцяны касцёла. Двухпавярховы, прамавугольны ў плане, яго сцены ўмацаваны плоскімі лапаткамі, члянёны невял. прамавугольнымі аконнымі праёмамі. А.Ю. Пятросава.

К Р Ы В Ш к і РАЁН. Адміністрацыйнатэр. адзінка ў БССР y 1940— 62. Утвораны 15.13940 y Вілейскай вобл. Цэнтр — в. Крывічы (з 1958 rap. пасё-

лак). 12.10.1940 падзелены на 14 сельсаветаў. 3 1944 y Маладзечанскай, з 1960 y Мінскай абласцях. Скасаваны 25.12.1962, тэрыторыя ўвайшла ў склад Мядзельскага і Вілейскага р-наў.

«КРЫВІЧ», бел. літ.-навук. і грамадскі часопіс нац.-дэмакр. кірунку. Выдаваўся з чэрв. 1923 да сак. 1927 y Коўне (сучасны Каўнас, Літва) на бел. мове. Рэдактары В.Ю. Ластоўскі i К.С. Душэўскі (Дуж-Душэўскі). Прытрымліваўся канцэпцыі самаст. шляху развіцця бел. народа, самавызначэння Беларусі ў сферы духоўнасці. Вызначаўся разнастайнасцю тэматыкі, змястоўнасцю публікацый. Меў раздзелы: літ. (творы бел. пісьменства, пераклады з інш. моў), навук.крытычны (даследаванні ў галіне беларусазнаўства), «запіскі» (розньш звесткі пра беларусаў, іх гіст.-культ. спадчыну), інфарм. (бібліягр. агляды і водгукі). Змяшчаў агляды грамадска-паліт. і нац.-культ. жыцця беларусаў y БССР, Зах. Беларусі, Літве, Латвіі, Чэхаславакіі і інш. Закранаў пытанні гісторыі нац. культуры і асветы. Апублікаваў артыкулы пра Ф. Скарыну, Л. i С. Зізаніяў, А. Міцкевіча, Ф. Дастаеўскага; навук. працы па мовазнаўстве Я. Станкевіча, па кнігазнаўстве А. Шлюбскага, літ.-крытычнае даследаванне А. Узнясенскага пра паэт. спадчыну М. Багдановіча; вершы Багдановіча, Цёткі; пераклады з Бібліі, твораў Ю. Axa, 1. Білюнаса, Г. Гаўптмана, С. Інгмана, Р. Кіплінга, Р. Тагора, А. Талстога, О. Уайльда, А. Франса і інш. Аўтарам шматлікіх публікацый быў Ластоўскі, y іх ліку аповесць «Лабірынты», артыкулы пра першабытную і сярэдневяковую айч. гісторыю, успаміны пра Багдановіча, уражанні ад Акад. канферэнцыі па рэформе бел. правапісу і азбукі ў Мінску ў 1926, слоўнікавыя матэрыялы, тэрміналагічная лексіка па анатоміі, фізіялогіі, батаніцы, лацінска-рус.-бел. слоўнік па арніталогіі (апрацаваны разам з Т. Іваноўскім, Дуж-Душэўскім). Асвятляў дзейнасць К-та паняволеных Польшчай нацый y Парыжы і Жэневе, выступаў супраць разгрому рэжымам Ю. Пілсудскага ў 1927 Бел. сял.-работніцкай грамады. Змяшчаў рэцэнзіі на кнігі і часопісы, выдадзеныя на Беларусі. Выйшла 12 нумароў. Літ.: Беларусіка=А1ЬашОіепіса. Кн. 4. Мн., 1995. А.М. Вабішчэвіч. «КРЫВІЧАНІН», бел. палітычна-літ. часопіс. Вьшадзены ў кастр. 1918 y Вільні на бел. мове (лацініцай). Выйшаў 1 нумар. Рэдактар-выдавец В. Ластоўскі. Меў на мэце тэарэт. распрацоўку бел. нац. пытання і яго папулярызацыі сярод грамадзянства. Увага акцэнтавалася на эканам. аспекЦе пазнання Беларусі і духоўнай сферы, y т. л. прыгожага пісьменства і мастацтва. Апублікаваў арт. «Нацыянальнае пытанне», гіст. нарыс «Тураўскае княства», стат. агляд тэр. і насельніцтва Беларусі ў яе этнагр. межах, кароткі аналіз этнічнай сітуацыі на Віленшчыне, маст. творы (прытчу Ластоўскага «Прыповесць аб старым мужу і гожай дзеве», ананімную

паэму «Энеіда навыварат», апавяданне «Русалкі» 3. Бядулі, «Санет» М. Багдановіча і яго пераклад оды Гарацыя «Помнік»). Змясціў аналіт. разбор легенды «Жалезны воўк» пра заснаванне Вільні і нататак пра герб «Пагоня», пра наданне ў 1274 на 2-м Ліёнскім саборы імя патронкі Беларусі П раксэдзе-Ефрасінні Полацкай. Апублікаваў інфарм. матэрыял пра заснаванне ў Вільні арг-цыі «Сувязі культурна-нацыянальнага адраджэння беларускага народу», пра з ’езд каталіцкіх святароў Дзісенскага дэканата. На вокладцы час. змешчаны графічны і тэкставы план эвакуацыі з У ад Бярэзіны герм. акупац. войск паводле Брэсцкага міру 1918. «K.» — правобраз час. «Крывіч». А.С. Ліс. КРЫ ВІЧЫ , аб’яднанне ўсх.-слав. плямён, якія жылі ў бас. верхняга Дняпра, Зах. Дзвіны, Волгі і на Пд Чудскога воз. Вядомы па археал. помніках і пісьмовых крыніцах. На думку адных вучоных, назва паходзіць ад слова «крэў-

к р ы в іч ы

497

захавалася шмат рэчаў матэрыяльнай культуры балтаў. На мяжы 10— 11 ст. К. хавалі нябожчыкаў y круглых курганах з абрадам трупапалажэння на гарызонце, пазней — трупапалажэнне ў ямах, зрэдку ў насыпах. Большасць нябожчыкаў арыентавана паводле слав. звычаю галавой на 3, трапляюцца мужчынскія пахаванні з адваротнай арыентацыяй (галавой на У) або мерыдыянальныя (П н— Пд). У курганах трапляюцца багатыя пахаванні з мноствам рэчаў, бедныя з невял. колькасцю інвентару ці зусім без яго, што сведчыць пра маёмасную няроўнасць. Трапляюцца і драўляныя дамавіны. Есць y могільніках і кенатафы. Пры даследаванні курганоў выяўлены прыкметы трызны і стравы. Для полацкіх і смаленскіх К. характэрны пэўны тып упрыгожанняў — бранзалетападобныя драцяныя скроневыя

Да арт. Крывічы: 1 — выява крывіча (рэканструкцыя І.У.Чаквіна па чэрапе з курганнага могілыііка Кублішчына 11 ст., скульптар Л.П.Яшэнка); 2— 3 — этнавызначальныя рэчы.

ныя» (блізкія па крыві), на думку іншых — ад імя л гендарнага родапачынальніка Крыва ці ад язычніцкага першасвяшчэнніка Крыва-Крывейтэ, магчыма, узгоркавай мясцовасці (крывізна), дзе яны жылі. Працэс фарміравання К. адбываўся ў 2-й пал. 1-га — пач. 2-га тыс. н. э. ў выніку асіміляцыі славянамі балцкіх і зах.-фін. плямён. У канцы 1-га тыс. н. э. племянное аб’яднанне К . распалася на 3 групы — полацкую, смаленскую і пскоўскую (паводле назвы іх гал. гарадоў). Смаленскія К. паводле культуры вельмі блізкія да полацкіх, таму ў этнагр. адносінах іх звычайна разглядаюць як полацка-смаленскую групу плямён. Для полацкіх К., ці палачан , як яны названы ў летапісе, характэрны доўгія курганы , y якіх

кольцы дыяметрам 5— 11 см з завязаннымі канцамі і шкляныя залачоныя пацеркі. У курганах 11— 12 ст. трапляюцца язычніцкія амулеты з іклаў і зубоў жывёл, вельмі рэдка — металічныя крыжыкі, якія насілі ў маністах. Асн. гасп. адзінкай K. y 2-й пал. 1-га тыс. н. э. была вял. патрыярхальная сям ’я; працэс вылучзння малых сямей пачаўся y 8 — 9 ст. У сац. адносінах К. — федэрацыя плямён, y рамках якіх фарміраваліся класы, дзяржаўнасць (княжанні), пранароднасць. Паводле «Аповесці мінулых гадоў», y Полацку існавала сваё княжанне К. — палачан. У ваен.-адм. адносінах гшемянныя княжанні апіраліся на сістэму ўмацаванняў (Полацк, Віцебск, Лукомль, Браслаў), на аснове якіх пазней сфарміраваліся гарады.

498_________________ к р ы в іч ы Упершыню ў летапісе К. (відаць, пскоўскія) упамінаюцца ў «Аповесці мінулых гадоў» пад 859. Яны ўдзельнічалі ў паходах Алега (907) і Ігара (944) супраць Візантыі. У канцы 10 ст. на тэрыторыі рассялення полацкіх К. склалася Полацкае княства, насельніцтва якога названа К. ў летапісах пад 1127, 1129, 1140, 1162. Назва «крывіцкія землі» захоўвалася ў асобных выпадках за тэр. паўн. Беларусі да 1-й чвэрці 14 ст. У латышскай мове тэрмінам «K.» называюць усіх усх. славян, «балткрыеві» — беларусаў. Ад этноніма К. паходзяць назвы многіх вёсак y Брэсцкай, Віцебскай, Гродзенскай, Мінскай абласцях Беларусі. На тэрыторыі рассялення полацкіх К. вывучаліся гарадзішчы ў Віцебску, Полацку, Заслаўі, Лукомлі, селішчы і курганныя могільнікі каля вёсак Баркі, Бельчыца, Бяльмонты, Вышадкі, Глівін, Глінішча, Дарахі, Ізбішча, Кублішчына, Лісна, Плусы, Пуцілкавічы, Сенчукі,

Сосенка, Чарневічы, Янкавічы і інш. На думку Я.А. Шміта, паводле даных раскопак доўгіх курганоў Смаленшчыны 8— 9 ст., К. — племянны саюз, які «уключаў y сябе славян і розныя групы ўсх. балтаў». Э.М . Загарульскі лічыць, што доўгія курганы, з якімі звычна атаясамліваюць К., належалі балтам. Літ.: Этногенез белорусов: Тез. докл. Мн., 1973; Ш т ы х а ў Г.В Крывічы. Мн., 1992; З а г а р у л ь с к і Э.М. Заходняя Русь IX— XIII стст. Мн., 1998. Г.В. Штыхаў.

КРЫ ВІЧЫ , гарадскі пасёлак y Мядзельскім р-не Мінскай вобл., на р. Сэрвач. За 39 км ад Мядзела, 139 км ад Мінска, 3 км ад чыг. ст. Крывічы на лініі Маладзечна— Полацк. 1,6 тыс. ж.

(1998). Пад 1493 К. ўпамінаюцца як шляхецкая ўласнасць. У 1552 вёска, мела 8 дымоў. Пазней уласнасць Кішкаў. Каля 1640 пабудавана Свята-Троіцкая царква. 3 1684 належала Укольскім, Ходзькам, Любанскім, Швыкоўскім. У 1770 цівун і падкаморы трокскі А. Укольскі дазволіў пасяліцца тут трынітарыям і выдаў грамату кляштару на крывіцкія землі. У 1777 пабудаваны мураваны касцёл. 3 1776

мястэчка Ашмянскага пав. Віленскага ваяв., з 1793 ў Рас. імперыі, цэнтр воласці Вілейскага пав. У 1860 — 485 ж., 55 двароў. У 1886 y К. школа, нар. вучылішча, валасная ўправа, царква, касцёл, капліца, багадзельня, 3 крамы, 3 заезныя дамы, карчма; 2 разы на год праводзіліся кірмашы. У 1897 — 719 ж. 3 1921 y Польшчы, цэнтр гміны Вілейскага пав. У 1921 y мястэчку 623 ж., y фальварку 13 ж., управа, касцёл, 4 млыны, бальніца, пошта, аптэка; штотыднёвы кірмаш. 3 1939 y БССР, y 1940—62 цэнтр Крывіцкага раёна. У Вял. Айч. вайну з 28.6.1941 да 4.7.1944 акупіраваны ням.-фаш. захопнікамі, якія загубілі ў К. і раёне 2189 чал. 3 28.6.1958 гар. пасёлак, з 1962 y Мядзельскім р-не.

Прадпрыемствы харч. прам-сці. Сярэдняя, дапаможная, муз. школы, Дом культуры, 2 б-кі, бальніца, аптэка, паліклініка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан, магілы ахвяр фашызму. Помнікі архітэктуры: Крывіцкі касцёл і кляш-

тар трынітарыяў (18 ст.), царква (1887). В.Н. Князева. вадасховішча ў Пінскім р-не Брэсцкай вобл., каля в. Крывічы.

КРЫВІЧЫ 2-я,

КРЫВІЧЫ Р а с с я л е н н е н р ы в іч о ў y 8 - 1 0 с т с т

ш

полацкіх

с м ал енскіх

А р х е а л а гіч н ы я □

п о м н ік і

н р ы в іч о ў

Г а р а д з іш ч ы

■0- С е л іш ч ы Н у р г а н н ы я м о г іл ь н ін і

вільнюс

Iсціслі /(Н :іж уіав/ь)о/ М Ш С К {М М П а р а д зіш ш Q

Гродна .(Г iородно)

^ Н авагрудак (Н овогородок) 'лаўгарад (Пропошеск)

.вісла ч

Ч

В аўкавы ск (Волковы еск)

V. ^S .

° л,"«”

С л о н ім ° (Вслонйм )

I С лу ц к (С луческ)

Р эчы ца

:т (Берест ье)

ЧЧіШк

(П й н ь с к і

М а зы р

Чарнігаў

Створана ў 1991. Пл. 0,47 км2, даўж. 1,1 км, найб. шыр. 500 м, найб. глыб. 11,9 м, аб’ём вады 1,51 млн. м3. Наліўное. Выкарыстоўваецца для арашэння зямель і рыбагадоўлі.

КРЫВ0Е, гідралагічны заказнік ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл. Створаны ў 1979 для аховы Крывога возера і прцілеглых прыродных комплексаў. Пл.

1,1 тыс. га. Размешчаны на Пд У Полацкай нізіны, 17 % вадазборнай пл. ўкрыта лесам, месцамі яна забалочана. Лясы хваёвыя і яловыя, на забалочаных участках бярэзнікі.

КРЫВ0Е BÔ3EPA, гл. Крывец. КРЫВ0Е BÔ3EPA, ва Ушацкім

р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Тураўлянка, за 25 км на У ад г. п. Ушачы. Уваходзіць ва Ушацкую групу азёр. Пл. 4,5 км2, даўж. 6 км, найб. шыр. 1,1 км, найб. глыб. 31,5 м, даўж. берагавой лініі 21 км. Пл. вадазбору 65,4 км 2. Схілы катлавіны выш. 10— 15 м (на ПнЗ і ПдУ да 50 м) параслі пераважна яловахваёвым лесам і хмызняком. На мысах схілы — озавыя грады. Берагі месцамі зліваюцца са схіламі, пад хмызняком, на Пн і Пд нізкія, часта забалочаныя. Дно да глыб. 10— 20 м выслана сапрапелем, ніжэй глеямі. Востраў пл. 0,2 га. Шыр. паласы надводнай расліннасці 5— 10 м. У возеры расце палушнік азёрны, занесены ў Чырв. кнігу Беларусі. Злучана ручаямі з азёрамі Сосенка, Усая, Ж энна, Паўазер’е, выцякае ручай y р. Дзіва. У 1979 возера і прылеглая да яго тэрыторыя аб’яўлены гідралагічным заказнікам Крывое. КРЫВ0Е BÔ3EPA, y Глыбоцкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ш оша, за 26 км на У ад г. Глыбокае. Пл. 0,32 км2, даўж. 1,2 км, найб. шыр. 250 м, даўж. берагавой лініі каля 3,2 км. Пл. вадазбору 12 км2. Схілы катлавіны выш. да 5 м, параслі лесам і хмызняком, на Пд часткова разараныя. Берагі высокія, на У зліваюцца са схіламі. Злучана ручаямі з воз. Баброва і возерам без назвы. КРЫВ0Е BÔ3EPA, y Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Ласіца (цячэ праз возера), за 32 км на У ад г. Паставы. Пл. 0,26 км2, даўж. каля 1,3 км, найб. шыр. 300 м, даўж. берагавой лініі каля 3,4 км. Пл. вадазбору 31,5 км2. Схілы катлавіны выш. да 10 м (на У да 15 м), y ніжняй ч. пад хмызняком, y верхняй — пераважна разараньм.

Цэнтр сельсавета. За 24 км на ПдЗ ад і Ляхавічы, 216 км ад Брэста, 18 км а л чыг. ст. Райтанаў. 782 ж., 338 двароў (1998). У 17 ст. належаў кн. Радзівілам. У 1772 перададзены літ. падскарбію А.Тызенгаўзу, потым належаў Патоцкім. У 1670 нясвіжскія езуіты заснавалі ў К. касцёл. 3 1793 y Рас. імперыі. У 1800—09 y маёнтку Рэпіхава каля К. (цяпер парк y межах вёскі) жыў паэт Я.Чачот. 9.6.1863 y Рэпіхаўскім лесе ў час паўстання 1863—64 адбыўся бой паміж паўстанцамі і царскімі войскамі. У 1886 мястэчка, цэнтр воласці Навагрудскага пав., 290 ж., 18 двароў, царква. 3 1921 y складзе Польшчы, y Баранавіцкім пав. Навагрудскага ваяв. 3 1939 y БССР, з 12.10.1940 цэнтр сельсавета Ляхавіцкага р-на Баранавіцкай вобл. У 1972 — 783 ж., 280 двароў.

Лясніцтва, цэх перапрацоўкі драўніны. Сярэдняя школа, Дом культуры, 2 б-кі, 2 бальніцы, аптэка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Брачкая магіла сав. воінаў і партызан, мемарыяльны знак Я.Чачоту, курган Памяці ў гонар паўстанцаў 1863. Помнік архітэктуры — Пакроўская царква (гл. Кры-

вошынскі касцёл езуітаў).

КРЫВ0ШЫНСКІ КАСЦЁЛ ЕЗУІТАЎ, помнік архітэктуры барока. Пабудаваны ў 1740 y в. Крывошын Ляхавіцкага р-на Брэсцкай вобл. на месцы драўлянага касцёла 1670, y 1864— 66 перабудаваны пад Пакроўскую царкву (інж. Нектар’еўскі). Мураваная 2-вежавая 3-нефавая базіліка з паўкруглай апсідай і невял. сакрысціяй з Пд (даўж. 35 м, шыр. 16 м). Рэканструкцыя 1863 надала архітэктуры будынка рэтраспектыўнарус. стылявы характар: над цэнтр. нефам на 2-ступеньчатым квадратным y плане пастаменце ўзведзены 12-гранны барабан з купалам, завершаным цыбулепадобнай галоўкай; над гал. фасадам надбудавана 8-гранная шатровая званіца з цыбулепадобным купалком. Гал. фасад фланкіруюць 2 двух’ярусныя вежы, дэкарыраваныя трохвугольнымі франтонамі і завершаныя купаламі на

КРЫВ0Е BÔ3EPA,

y Полацкім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Палата, за 38 км на ПнУ ад г. Полацк. Пл. 0,2 км2, даўж. 980 м, найб. шыр. 380 м, даўж. берагавой лініі каля 2,4 км. Схілы невыразныя. Берагі забалочаныя.

КРЫВ0Е СЯЛ0,

вёска ў Шумілінскім р-не Віцебскай вобл., каля р. Зах. Дзвіна. Цэнтр Каўлякоўскага с /с і калгаса. За 28 км на Пд ад гар. пасёлка і чыг. ст. Шуміліна, 64 км ад Віцебска. 382 ж., 134 двары (1998). Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан.

КРЫВ0ШЫН, Брэсцкай

вёска ў Ляхавіцкім р-не вобл., каля р. Ліпнянка.

Крывошынскі касцёл езуітаў.

кры вы я

499

шматгранных барабанах. У аздабленні фасадаў выкарыстаны дэкар. элементы стараж.-рус. дойлідства: кілепадобныя аркі і ліштвы акон, аркатурныя паясы, гіркі. У інтэр’еры захаваліся першапачатковыя манум. формы барочнага храма. Сцены аздоблены вязкай пілястраў, прафіляванымі цягамі, лепкай. А.М.Кулагін. КРЫВЫ ГІРАЎ, возера ў Рэчыцкім р-не Гомельскай вобл., на пойме р. Дняпро, за 5 км на У ад г. Рэчыца. Пл.

0,26 км2, даўж. 3,4 км, найб. шыр. 80 м, даўж. берагавой лініі каля 7,5 км. Старычнае. Схілы катлавіны выш. 2 м, пясчаныя. Берагі пераважна забалочаныя. Злучана ручаямі з воз. Гадынь і р. Дняпро.

КРЫВЫ РОГ,

горад на Украіне, раённы цэнтр y Днепрапятроўскай вобл., каля сутокаў рэк Інгулец і Саксагань. Засн. ў 1775, горад з 1919. 711 тыс. ж.

(1997). Чыг. вузел. Цэнтр Крыварожскага жалезаруднага басейна. Камбінаты: горна-абагачальныя, металургічны; коксахім. з-д; машынабуд. (горнае абсталяванне), лёгкая, харч., буд.матэрыялаў прам-сць. 2 ВНУ. Муз.-драм. т-р. Гіст,краязнаўчы музей.

«КРЫВЫЯ ВЕЧАРЫ»,

амбівалентнае выяўленне святых вечароў на Каляды, калі найб. поўна і шматгранна разгортваецца нар. смехавая культура і ўсё можна падацк «шыварат-навыварат», y карнавалізаваным выглядзе. Смехавая культура з элементамі нар. т-ра ў розных формах вядома амаль усім народам свету. Ў славян яна ў найбольшай ступені выяўляецца ў час калядна-навагодніх і масленічных святкаванняў. У беларусаў на працягу 2-тыднёвых калядных святкаванняў і ў святы вечар прыпынялася ўсякая праца (інакш, паводле нар. павер’яў, магла «скрывець дамашная жывёла»), усе павінны былі гуляць, наладжваліся ігрышчы з танц.-гульнявымі і тэатралізаванымі паказамі. У розных рэгіёнах Беларусі «К.в » маюць свае адметныя рысы. На Палессі і Падняпроўі — карнавалізаваныя шэсці і прадстаўленні пераапранутых. Паводле нар. вызначэння, «К.в.» — самы вясёлы час года: можна хадзіць буслам, канём, казлом, цыганом, гусаром — «кім хочаш, тым і хадзі». На Паазер’і — гэта «каляднае вяселле для ўсіх» — «Жаніцьба Цярэшкі», дзе ўсе пары, што перакруціліся ў «Лявонісе» («пажаніліся» ў танцы), павінны па чарзе яшчэ і даганяць сваіх «дзядоў» і «бабак», якія ўцякаюць. Для тэатралізаваных паказаў характэрна багатая вобразнасць: парадзіраваныя пахаванні з амбівалентнасцю смерці-ўваскрэсення ў танцы, гульні, рытуальным смеху («Тут каза ўпала, / / Здохла і прапала. / / Ты, стара казішча, / / Устань, развесяліся»), Драматызм сапраўднага вяселля як абраду пераходу (пераўтварэння) y «Жаніцьбе Цярэшкі» падаецца ў смехавай гратэскавай форме («Дзед бабу тапіць вядзець, / / A баба

500_______________ КРЫВЯНАЯ крычыць — не йдзець. / / Дзед бабу — чабох на дно, / / A мне, дзед, і тут ладно»), Пра «К.в> ў сучасных вёсках Палесся і Паазер’я зняты аднайм. дакумент. кінафільм (1990). Публ:. Зімовыя песні: Калядкі і шчадроўкі. Мн., 1975; Народны тэатр. Мн., 1983; Жаніцьба Цярэшкі. Мн., 1993. Літ:. Б а х т м н М. Творчество Франсуа Рабле м народная культура средневековья н Ренессанса. М., 1965; М о ж е й к о З.Я. Календарно-песенная культура Белорусснм. Мн., 1985. З.Я.Мажэйка.

КРЫВЯНАЯ МУКА, прадукт перапрацоўкі крыві, што збіраецца пры забоі жывёлы, y выглядзе сухога, дробназярністага карычневага парашку, y якім адсутнічаюць патагенныя мікраарганізмы; крыніца паўнацэннага пратэіну. Скармліваюць с.-г. жывёлам, пераважна свінням, птушкам і пушным звярам. Выкарыстоўваецца і як угнаенне.

жыўнымі рэчывамі, кіслародам і вызваляюцца ад прадуктаў абмену рэчываў. Гал. орган К.с. — с эр ц а . Ад сэрца кроў ва ўсе органы і часткі цела ідзе па а р т э р ы я х , да сэрца — па вен а х . Артэрыі разгаліноўваюцца на больш дробныя сасуды, пераходзяць y артэрыёлы, потым y к а п іл я р ы , якія ўтвараюць капілярную сетку. 3 капілярнай сеткі кроў паступае ў венулы, з іх — y вены. У чалавека, наземных пазваночных жывёл і дваякадыхальных рыб 2 кругі кровазвароту: вялікі (артэрыяльная кроў па артэрыях паступае ў органы і тканкі, праходзіць праз капілярную сетку органаў, пераходзіць y вянозную сістэму і па буйных венах вяртаецца ў сэрца) і малы (вянозная кроў з сэрца па лёгачных артэрыях ідзе ў лёгкія, дзе праз іх капілярную

\

К РЫ ВЯНА я ТЛЯ (Eriosoma lanigerum), насякомае падатр. (сям.) тлей. Пашырана ў Амерыцы, Паўд. Афрыцы, на а-вах Н. Зеландыя і Тасманія. Завезена ў Еўропу. Трапляецца ў Закаўказзі, Крыме, Малдавіі. Ш коднік яблыні. Даўж. да 3 мм. Цела бурае, укрыта белым пушком з васковых нітак. Лапкі двухчленістыя, з кіпцюркамі. Калі тлю расціснуць, застаецца чырв. пляма (адсюль назва). ІСорміцца сокамі дрэва, y месцах смактання на ствалах і каранях утвараюцііа жаўлакі, нарасты. шчыліны. Калоніі К.т. (накшталт снежных камякоў ці камякоў ваты) на парастках, ствалах і каранях дрэва; небяспечная для сеянцаў. Размнажаецца ў Еўропе без апладнення (партэнагенеі), за лета дае да 19 пакаленняў. Зімуе на ствалах і каранях яблыні. КРЫВЯНКА, y беларусаў крывяная каўбаса. У адвараныя або сырыя крупы (грэцкія, ячныя, рысавыя) дадаюць тлушч, скваркі, прыправы і свежую свіную кроў, перамешваюць і кладуць (наліваюць) y тоўстыя кішкі, пякуць на бляхах або абварваюць, a потым падпякаюць. Часам замест круп кладуць муку.

КРЫ В Я Н 0С Н А Я СІСТбМ А , сістэма сасудаў і поласцей y арганізме чалавека і жывёл, па якой цыркулюё к р о ў. Праз К.с. клеткі і тканкі забяспечваюцца па-

Крывяная тля: 1 — к р ы л а т а я с а м к а ; 2 — б я с к р ы л а я с ам к а .

V,....

1 U

2

сетку абагачаецца кіслародам і па лёгачных венах вяртаецца ў сэрца). У чатырохкамерным сэрцы артэрыяльная кроў поўнасцю аддзелена ад вянознай; тканкі і органы забяспечваюцца толькі артэрыяльнай крывёю. Літ:. П а р м н В.В., М е е р с о н Ф.З. Очеркн К-Шннческом фнзнологнн кровообраідення. 2 нзд. М., 1965; П р о с с е р Л., Б р a y н Ф. Сравнмтельная фнзнологня жввотных: Пер. с англ. М., 1967. А.У.Чантурыя.

КРЫ ВЯНЫ ЦІСК, ціск крыві ў сасудзістай сістэме; інтэгральны паказчык стану кровазвароту, абумоўлены нагнятальнай здольнасцю сэрца, супраціўленнем сасудаў, гідрастатычнымі сіламі. К.ц. бывае артэрыяльны, вянозны, капілярны. Артэрыяльны ціск павялічваецца пры скарачэнні (сістале) сэрца (макс., сісталічны ціск 115— 125 мм рт. сл.), зніжаецца пры расслабленні (дыястале) сэрца (мін., дыясталічны ціск (70— 80 мм рт. сл.). Розніца паміж імі — пульсавы ціск. Вянозны ціск y перыферычных венах 60— 100 мм вадзянога слупка. 3 узростам К.ц. павышаецца. Існуюць прамыя (крывавыя) і непрамыя (бяскроўныя) метады вымярэння К.ц. Артэрыяльны ціск вымяраюць непрамым метадам на плечавой артэрыі сфігмаманометрамі, вянозны — прамым метадам, з увядзеннем y вену іголкі, якая злучана з манометрам. Пра парушэнні К.ц. гл. Г іп ат ан ія, Гіперт анія, Г іперт анічная х в а р о б а .

Л і т А р н н ч н н Н.І1. Комплексное нзучсішс сердечно-сосудмстой свстемы. Мн., 1961; П а р в н В.В., М е е р с о н Ф.З. Очеркн клнннческой фмзнологнм кровообрашення. 2 взд. М., 1965. А.У.Чантурыя. КРЫ ВЯНЫ Я ПЛАСЦІНКІ, тое, што

]

т рам б ац ы т ы .

КРЫ ВЯТВА Р^НН Е, гемапаэз, размнажэнне, развіццё і выспяванне клетак крыві ў арганізме жывёл і чалавека; генетычна абумоўлены шматстадыйны працэс, які забяспечвае колькасны і якасны склад клетак крыві. На працягу эвалюцыі ўтварыліся спецыялізаваныя крывятворныя органы (напр., y млекакормячых — чырв. касцявы мозг, селязёнка, вілачкавая залоза і інш ), якія характарызуюцца інтэнсіўным аанаўленнем за кошт збалансавання працэсаў новаўтварэння і разбурэння іх клетачных форм. Зыходная форма ўсіх клетак крыві — поліпатэнтная ствалавая крывятворная клетка, здольная да дыферэнцыроўкі ў міэлоідныя (эрытраД а а р і Крывяносная сістэча I. З а м к н ё ная с і с т э м а к р о в а з в а р о т у (у д а ж д ж а в о г а ч а р в я к а ); 1 — с э р ц а , с ас у д ы , ш то п у л ь с у ю ц ь і п р а г а н я ю ц ь к р о ў п а за м к н ё н а й с іс т э м е к р ы в я н о с н ы х сасу даў ; 2 — к р ы в я н о с н ы я с ас у д ы . II. Н е з а м к н ё н а я кры в я н о с н а я Ь і с т э м а (к р ы в я н о с н а я сіст э м а р а к а ): 1 — с э р ц а з а д гу л ін а м і, y якія ў с м о к т в а е ц ц а к р о ў з п о л а с ц е й п а м іж о р іа н а м і; 2 — с а с у д ы , п а я к іх к р о ў п ас т у п а е д а о р ган аў .

III. С х ем а к р о в а з в а р о т у ч а л а в е к а : 1 — с э р ц а ; 2 — м а л ы (л ё га ч н ы ) к р у г к р о в а з в а р о т у ; 3 — в я л ік і к р у г к р о в а зв а р о ту . Ч ы р в о н ы к о л е р — а р т э р ы я л ь н а я к р о ў , с іііі — в я н о з н а я , ж о ў ты — л ім ф а т ы ч н ы я сасу д ы .

і

цыты, гранулацыты, манацыты, трамбацыты) і лімфоідныя (Т- і В-лімфацыты) форменныя элементы крыві. Інтэнсіўнасць К. залежыць ад патрэбнасцей арганізма (напр., кровастрата, змяненне колькасці кіслароду ў паветры і інш.). Рэгулюецца гармонамі, вітамінамі, фактарамі росту і інш. Пры некат. хваробах, атручэннях адбываюцца парушэнні К., якія прыводзяць да змены суадносін клетак y цыркулюючай крыві. Літ.: Нормальное кроветворенне н его регуляцня. М., 1976; М о н я ч е в А.Я. Двнамнка кроветворення. М., 1984. А.С.Леанцюк.

КРЫГА, бел. традыц. прылада для лоўлі рыбы ў неглыбокіх зарослых месцах. Складалася з двух палазоў і шаста (дзеда), да якіх прымацоўвалася сетка з тоўстых нітак або рэдка сатканае палатно.

уплывам цячэння або ветру. Адбываецца вясной і восенню, зрэдку зімой пры моцных і працяглых адлігах. Пры веснавым К. рухаюцца льдзіны, якія ўтварыліся ў выніку разбурэння ледзянога покрыва, пры асеннім — ільдзіны, што сфарміраваліся пры змярзанні ледзянога сала, шарашу, кавалкаў лёду, якія адрываюцца ад заберагаў. К. нярэдка суправаджаецца заторамі лёду. Гушчыня К. на рэках ацэньваецца ў 10-бальнай сістэме, на азёрах — y 3-бальнай. К РЫ Ж , сімвалічны і дэкаратыўны знак (звычайна складаецца з 2 перакрыжаваных прамых), адзін з галоўных хрысціянскіх сімвалаў і прадметаў культу. Вядомы з першабытнай эпохі ў культурах розных народаў свету. Выступае як геаметрызаваны варыянт сусв. дрэва, сім-

Крыга. Канцамі палазы злучаліся так, што маглі ўтварыць любы вугал. Рыбу лавілі ўтрох: двое трымалі К. за сагнутыя канцы палазоў і цягнулі яе, трэці пры дапамозе шаста прыціскаў палазы да дна. Каб праверыць улоў, палазы зводзілі і прыўзнімапі К. над вадой. І.М.Браім. КРЫГА Алесь (сапр. A с і п е н к a Аляксандр Аляксандравіч; н. 1.5.1943, Мінск), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1989). Плаваў матросам на траўлеры на Поўначы. У 1967—71, 1972— 78 і з 1990 працуе ў прэсе. Друкуецца з 1965. Аўтар аповесцей «Я вярнуся да цябе, мора!»

(1965), «Паўночны фарватэр» (1971), «Порт прызначэння» (1973), «Чайкі над полем» (1978), кн. для дзяцей «Медзведзяня шукае сяброў» (1987). Піша пра маракоў Запаляр’я, меліяратараў Палесся, чарнобыльскія праблемы, пытанні сучаснага жыцця. Т в Марзянка для нелюбімых. Мн., 1988; Выбух над Прыпяццю. Мн., 1992.

«КРЫ ГАЛ0М », літаратурна-мастацкі часопіс. Выйшаў адзін нумар y лют.

1935 y Вільні на бел. мове. Рэдактарвыдавец Ю.Кіпель. Змясціў матэрыялы пра грамадскае і літ. жыццё Зах. Беларусі. Сярод публікацый — інфармацыя пра 1-ы Усесаюзны з’езд сав. пісьменнікаў, вершы М.Танка, Ф.Грышкевіча, вытрымкі з прац К Маркса, Г.В.Пляханава, П.А.Гольбаха, Э.Сінклера. Меў рубрыку «Культурная хроніка». Канфіскаваны і забаронены польскімі ўладамі. КРЫГАХ0Д, рух крыг і ледзяных палёў на рэках, азёрах і вадасховішчах пад

Да арт. Крыж. Крыжы: 1 — грэчаскі; 2 — лацінскі; 3 — патрыяршы, латарынгскі; 4 — папскі; 5 — лраваслаўны; 6 — андрэеўскі (св. Андрэя); 7 — антоніеўскі (св. Антонія); 8 — відэльцападобны; 9 — мылічны; 10 — іерусалімскі; 11 — перакрыжаваны; 12 — трохлісты; 13 — кардынальскі; 14 — якарны; 15 — паіпыраны; 16 — кавалерскі (рыцарскі); 17 — павысяканы; 18 — мальтанскі (мальтыйскі).

вал каардынат, які дае чалавеку арыенцір y прасторы і часе; звязаны таксама з сімволікай сонца і агню (салярны знак). Найчасцей К. лічыўся сімвалам вышэйшых сакральных каштоўнасцей. У міфалогіі ён падкрэсліваў ідэю цэнтра і асн. кірункаў, якія ідуць ад цэнтра. На думку многіх даследчыкаў міфалогіі, К сімвалізаваў духоўныя аспекты: узыходжанне духа, імкненне да Бога і вечнасці. Часта К. выступаў як мадэль чалавека і антрапаморфнага божышча. У спалучэнні з колам лічыўся знакам злучэння мужчынскага і жаночага пачаткаў. К. на шары — вярхоўная ўлада, перамога духоўнага. Адной з разнавіднасцей К. з’яўляецца свастыка, якая вядома ў Еўразіі з верхняга палеаліту і абазначае спрыяльны, шчаслівы аб’ект, салярны сімвал, знак святла і шчодрасці. На тэр. Беларусі, пераважна ў яе паўн. і сярэдняй частках, выявы свастык трапляюцца ў жал. веку і сярэдневякоўі. У хрыс-

КРЫЖ

501

ціянстве К. лічыцца сакральным сімвалам, бо на ім, паводле Евангелля, быў распяты Ісус Хрыстос. Найб. пашыранымі формамі хрысц. К. з ’яўляюцца: чатырохканцовы (яго разнавіднасці грэчаскі К., дзе верт. брус і перакладзіна аднолькавыя, і лацінскі, дзе верт. брус даўжэйшы за гарызантальны), Т-падобны, андрэеўскі (2 брусы, складзеныя як дыяганалі), рускі праваслаўны (з 2 перакладзінамі, верхняя гарыз. даўжэйшая, ніжняя дыяганальная), латарынгскі (з 2 гарызантальнымі перакладзінамі, верхняя карацейшая), васьміканцовы (у форме латарынгскага К., з кароткай перакладзінай унізе, дыяганальнай або гарызантальнай). Два апошнія К. даследчыкі называюць «патрыяршыя К.». Форма К. мае практычнае значэнне для хрысц. канфесій: католікі і пратэстанты карыстаюцца амаль выключна чатырохканцовым К., праваслаўныя — шасціканцовым і васьміканцовым розных варыянтаў, часам чатырохканцовым, стараверы прызнаюць толькі васьміканцовы К. У геральдыцы існуе больш за 200 разнавіднасцей К._, якія выступаюць y якасці гербавых фігур. У ВКД і Рэчы Паспалітай К. рознай формы былі састаўнымі часткамі гербаў гарадоў Гродна, Крычава, Лепеля, Діпнішак, Любчы, Оршы, Ружан, Слоніма, Цырына, a таксама шэрагу ідляхецкіх гербаў («Бойча», «Бродзіц», «Касцеша», «Лада», «Ліс», «Любіч», «Пілява», «Сыракомля», «Тарнава», «Ястрэмбец» і інш ). Э.М.Зайкоўскі. К РЫ Ж ЕФ РАСІННІ П 0ЛАЦКАЙ, унікальны твор старабел. эмальернага мастайтва, помнік пісьменства 12 ст.; рэліг. і духоўная святыня беларусаў. Зроблены ў 1161 полацкім ювелірам Лазарам Богшам паводле заказу Ефрасінні Полацкай як каўчэг для захавання хрысц. рэліквій. Крыж 6-канцовы, выш. 51,8 см, даўж. верхняга перакрыжавання 14 см, ніжняга — 21 см, таўшчыня 2,5 см. Аснова з кіпарысавага дрэва, зверху і знізу пакрыта 21 залатой пласцінкай з каштоўнымі камянямі, арнаментамі і 20 эмалевымі абразкамі, бакі абкладзены 20 сярэбранымі з пазалотай пласцінкамі, брыжы пярэдняга боку абведзены шнурком жэмчугу. Пласціны пярэдняга боку ўтвараюць іканапісную кампазіцыю — вял., або расшыраны, дэісус. На верхніх канцах крыжа паясныя выявы Хрыста, Маці Божай, Іаана Прадцечы. У цэнтры ніжняга перакрыжавання — 4 евангелісты, на канцах — архангелы Гаўрыіл і Міхаіл. Унізе крыжа — патроны заказчыцы і яе бацькоў: св. Ефрасіння Александрыйская, Георгій і Софія. У верхнім перакрыжаванні прымацаваны невял. 4-канцовы крыжык, y ніжнім — 6-канцовы. На адвароце выявы айцоў царквы Іаана Златавуста, Васіля Вялікага, Грыгора Багаслова, апосталаў Пятра і Паўла, св. Стафана, Дзмітрыя, Панцеляймона. 3 імі чаргуюцца эмалевыя арнаменталь-

502

к р ы ж а в ік і

ныя пласціны. Над кожным абразком часткова грэч., часткова слав. літарамі зроблены наапісы. У сярэдзіне крыжа ў 5 квадратных падпісаных гнёздах знаходзіліся рэліквіі: кавалачкі крыжа Гасподняга з кроплямі яго крыві, кавалачак каменю ад дамавіны Маці Божай, часткі мошчаў св. Стафана і Панцеляймона, кроў св. Дзмітрыя. Унізе дробны надпіс з імем майстра: «Господн, помозм рабоу своемоу Лазорю, нареченномоу Богьшм, сьделав'ьшемоу крьсть снн црьквн святаго Спаса н Офроснньн». На баках крыжа па спіралі ў 2 рады зроблены вял. завяшчальны надпіс: «У лета 6669 кладзе Ефрасіння святы крыж y сваім манастыры, y царкве святога Спаса. Дрэва святое бясцэннае, акова ж яго золата і срэбра, і камяні і перлы на 100 грыўняў, a да...40 грыўняў, і хай не выносяць яго з манастыра ніколі, і не прадаюць, не аддаюць. Калі ж не паслу-

нае жыццё з усімі святымі...» Захоўваўся (з перапынкамі) y Полацку. У 1921 крыж рэквізаваны. У 1929— 41 зберагаўся ў Магілёўскім краязнаўчым музеі, адкуль знік пры нявысветленых абставінах. У 1992 прынята рашэнне аб узнаўленні крыжа і створана навук.-кансультатыўная група, y склад якой уваходзілі бел. і рас. вучоныя. У 1997 брэсцкі мастак М.Кузьміч узнавіў крыж, які быў асвячоны і перададзены ў Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр y Полацку. Літ.. А р л о ў У.А. Таямніцы полацкай гісторыі. Мн., 1994; Крест — красота церквн: [Нсторня создання м воссозданвя Креста преподобной Ефросннян Полоцкой]. Мн., 1998. Т.В.Пешына.

КРЫЖАВІКІ (Araneus), род павукоўкругапрадаў. Больш за 1000 відаў. Пашыраны ўсюды. Жывуць y лясах, стэпах, пустынях, на лугах, y збудаваннях. На Беларусі 15 відаў. Найб. вядомыя К. звычайны (A.diadematus), К. змрочны (A. umbraticus), К. вуглаваты (А. angulatus), К. вірлявокі (A. ocellatos).

Крыжавікі: змрочны.

1 — звычайны (самка); 2 -

Даўж. самкі К. звычайнага да 25 мм, самца да 11 мм. Назва паходзіць ад белага крыжападобнага малюнка на брушку. Кормяцца насякомымі. Далёкаўсх. К. плятуць вельмі трывалыя лоўчыя сеці да 2 м y дыяметры.

(L. leucoptera). Пашыраны ў Еўразіі, Паўн. і Цэнтр. Амерыцы, Паўн.-Зах. Афрыцы. Жывуць y хвойных лясах. На Беларусі трапляюцца ўсе віды. Даўж. да 20 см, маса да 58 г. Апярэнне самцоў буравата-чырв., самак — зеленаватае. Дзюба вял., жоўтая, яе всрхняя і ніжняя ч. перакрыжаваныя (адсюль назва). Кормяіша насеннем з шышак елкі, хвоі і інш., насякомымі. Трымаюцца невял. чародкамі, y час гнездавання — парамі. Гнёзды на дрэвах Нясуць 2— 5 яец I— 2 разы за год.

КРЫЖАКВЁТНЫЯ, к а п у с т а в ы я (Brassicaceae, ці Cruciferae), сям. двухдольных раслін парадку каперсакветных. 350 родаў, каля 3000 відаў. Пашыраны пераважна ў Паўн. паўшар’і. На Беларусі найб. вядомыя К. з родаў бура-

чок, вяснянка, вячорніца, гарчыца, гуляўнік, жаўтушнік, зубніца, капуста, клапоўнік, крупка, луннік, рэдзька, свірэпа, торбачнік, часночніца, шшьніца , фарбоўнік і інш. Дуннік ажываючы, зубніца клубняносная занесены ў Чырв. кнігу Беларусі. Адна-, двух- і шматгадовыя травы, зрэдку паўкусты. Лісце чаргаванае, без прылісткаў, звычайна апушанае простымі ці галінастымі валаскамі (важная сістэм. адзнака). Кветкі двухполыя, белыя, жоўтыя, радзей ружовыя. Вяночак з 4 пялёсткаў, размешчаных крыжнакрыж (адсюль назва). Суквецце — гронка або шчыток. Плод — стручок ці стручочак. Сярод К. агародныя расліны (бручка, кагіуста, рэдзька і інш.), алейныя (pane, свірэпа і інш.), прыпраўныя (гарчыца, хрэн і інш.), меданосныя (буішіна, гарчыца белая і інш.), лек. (гуляўнік, зубніца, клапоўнік і інш.), фарбавальныя (фарбоўнік), дэкар. (вячорніца, ляўкопія і інш.), пустазелле. Л і т Травянястые растеняя СССР. T. 1 М., 1971; Жязнь растеняй. Т. 5, ч. 2. М., 1981.

КРЫ ЖАКВЁТНЫЯ КЛАПЫ (Eurydema), род насякомых сям. шчытнікаў атр. паўцвердакрылых. Каля 30 відаў. Пашыраны ў Еўразіі і Паўн. Афрьшы. На Беларусі найб. трапляюцца К.к. гар-

КРЫ Ж АДЗЮ БЫ (Loxia), род птушак сям. ўюрковых атр. вераб’інападобных.

3 віды: К.-яловік (L. curvirostra), К .-сасновік (L. pytyopsittacus) i К. белакрылы

Крмж Ефрасінні Полацкай. Майстар Л.Богша.

1161.

хаецца хто і вынесе з манастыра, хай не дапаможа яму святы крыж ні ў жыцці гэтым, ні ў будучым, хай пракляты будзе ён святой жыватворную Тройцаю ды святымі айцамі... і хай напаткае яго доля Іуды, які прадаў Хрыста. Хто ж насмеліцца ўчыніць такое... валадар або князь, або епіскап ці ігумення, або іншы які чалавек, хай будзе на ім гэты праклён. Ефрасіння ж, раба Хрыстова, што справіла гэты крыж, здабудзе веч-

Да арт. Крыжадзюбы. Крыжадзюб-яловік (1 — самец; 2 — самка).

Крыжакветныя клапы: 1 — калусны; 2 — рапсавы; 3 — гарчычны.

чычны (E. ornata), капусны (E. ventralis) i рапсавы (E. oleracea). Шкоднікі культ. крыжакветных раслін, y асн. капусты.

мымі. Гняздо на зямлі, зрэдку на галінах дрэў, y дуплах. Нясе 6— 16 (пераважна 8— 12) яец. Аб'ект спарт. палявання.

кры ж овы

Даўж. да 10 мм. Афарбоўка яркая, стракатая: белыя, жоўтыя або чырв. плямы і палосы на чорным, сінім ці зялёным фоне; трапляецца сезонная змена афарбоўкі. Ротавыя органы сысучыя. Кормяцца сокамі раслін. I— 4 пакаленні за год.

К РЫ Ж А Н 0С Ц Ы , кр ыж a кі (ад польск. Krzytacy), пашыраная ў бел. гіст. л-ры назва ўдзельнікаў крыжовых паходаў і членаў сярэдневяковых духоўна-рыцарскіх ордэнаў (у т.л. Тэўтонскага, або Нямецкага, і Інфлянцкага), якія звычайна насілі выяву крыжа на верхняй вопратцы.

масіўных сцен і апор. У кампазіцыю інтэр’ера з вял. паверхнямі сцен і скляпенняў арганічна ўваходзіла храмавая размалёўка. У бел. культавай архітэктуры ў залежнасці ад форм крыжа (падоўжаны лац. ці роўнаканцовы грэчаскі) адчуваецца зах.-еўрап. ці грэка-візант. ўплыў. Храмы ў верхнім сячэнні накшталт грэч. крыжа паявіліся ў 11 ст. (Сафійскі сабор і Спаса-Ефрасіннеўская царква ў Полацку і інш.). Пазней гэты тып выкарыстоўваўся пры буд-ве правасл. драўляных сабораў (Богаяўленскі сабор Куцеінскага манастыра ў Оршы, Троіцкі сабор Маркава манастыра ў Віцебску). У 16— 18 ст. y архітэктуры барока пашырыўся тып К.-к.х. з базілікальнай структурай (з планам y верхнім сячэнні накшталт лац. крыжа), які выкарыстоўваўся пры буд-ве найб. значных культавых пабудоў усіх кірункаў хрысц. веравызнання на Беларусі (кас-

КРЫЖАНІЧ (Krizanic) Юрый (каля 1618, Обрх, Славенія — 12.9.1683), харвацкі рэліг. дзеяч, публіцыст, адзін з папярэднікаў панславізму. Д -р багаслоўя (1642). Каталіцкі свяшчэннік-місіянер. Прапагандаваў ідэю «славянскага адзінства». У 1647 наведаў Маскоўскую дзяржаву. У час другога прыезду ў Маскву (1659) выступаў за унію праваслаўнай і каталіцкай цэркваў, рэліг. аб’яднанне ўсіх слав. народаў пад вяршэнствам рым. папы, палітычнае — рас. цара, намагаўся стварыць штучную агульнаслав. мову; сасланы рас. ўладамі ў г. Табольск (1661— 76). У 1678 прыехаў y Вільню і ўступіў y ордэн дамініканцаў. У складзе войска Рэчы Паспалітай дапамагаў вызваляць ад тур. аблогі Вену, каля якой і загінуў. Аўтар тэалагічных, філас., мовазнаўчых і інш. трактатаў, y т.л. «Палітыка» (1663— 66), «Тлумачэнне гістарычных прароцтваў» (1674). Тв:. Рус. пер. — Полнтяка. М., 1965. Літ.\ П у ш к а р е в Л.Н. Юрнй Крнжаннч: Очерк

ж й з н н

н творчества. М., 1984.

КРЫЖАНКА з в ы ч а й н а я (Anas platyrhynchos), птушка сям. качыных атр. гусепадобных. Пашырана ў Еўразіі, Паўн. Амерыцы і Паўн.-Зах. Афрыцы. Жыве на балотах, поймавых азёрах, лясных рэчках і інш. Гавайскі падвід (A. р. wyvilliana) — y Чырв. кнізе МСАП. Ад К. паходзяць качкі свойскія. На Беларусі трапляецца ўсюды. Нар. назвы качка, качур, крыжак, крыжная качка, крмжэнь. Даўж. да 63 см, маса да 2 кг. У самца вясной галава і шыя цёмна-зялёныя, на крылах сіне-фіялетавае «люстэрка», самка бураватая. Летам самец падобны да самкі. Корміцца расліннасцю, малюскамі, чарвякамі, насяко-

Крыжанка: a — самец, б — самка.

КРЫ Ж АН 0ЎСК І Сцяпан Андрэевіч (н.

8.1.1911, г. Новы Буг Мікалаеўскай вобл., Украіна), украінскі паэт, літ.-знавец. Д -р філал. н. (1962), праф. (1963). Скончыў Харкаўскі ін-т прафес. асветы (1933). У 1940— 41 і 1949— 87 y Ін-це л-ры імя Т.Шаўчэнкі АН Украіны. Друкуецца з 1928. У зб-ках вершаў «Энергія» (1930), «Дні, дарогі, сябры» (1934), «Калінавы мост» (1940), «Яшчэ не вечар» (1961), «Формула шчасця» (1970), «Далягляд» (1980), «Летапіс» (1991) і інш. паэтызацыя чалавечых пачуццяў, прыроды. Аўтар літ.-знаўчых прац, прысвечаных класікам нац. л-ры («У жыцці маім да ўсяго маю справу...» і «Урокі Паўло Тычыны»; абодва 1979; Рэсп. прэмія імя А.Білецкага 1980). Быў знаёмы з Я.Купалам, яму прысвяціў паэт. творы, успаміны, літ.-крытычныя артыкулы. На ўкр. мову пераклаў асобныя творы Я.Купалы, Я.Коласа, П.Броўкі, П.Глебкі, П.Панчанкі, М.Танка. На бел. мову асобныя творы К. пераклалі Э.Валасевіч, М.Калачынскі, П.Місько. Т в Берізка: Внбр. поезіі. Кйів, 1971. В.А. Чабаненка. «КРЫ Ж АЧ0К», бел. нар. парна-масавы танец. Муз. памер 2/4- Тэмп жвавы. Назва, верагодна, ад слова «крыж». Зыходзячы з такой інтэрпрэтацыі, сцэн. рэдакцыі «K.» будуюць на крыжападобных малюнках. У нар. побыце Еомельскай вобл., дзе назву выводзяць ад слова «крыжак» (дзікі качар), y харэаграфічным малюнку імітуюць рухі качара. Сцэн. варыянт створаны ў 1920-я г. К.Алексютовічам. «K.» выкарыстаны ў балетах «Салавей» М .Крошнера і «Князь-возера» В.Залатарова.

1. М.Хвораст. К РЫ Ж бВА-К ЎП АЛ ЬН Ы ХРАМ , тып хрысціянскага храма. Узнік y 6 ст., р н чаткова сфарміраваўся ў 9 — 12 ст. y Візантыі. У класічным варыянце мае 4 злучаныя аркамі верт. апоры, на якія з дапамогай ветразяў апіраецца барабан, перакрыты купалам. Прасторавыя ячэйкі паміж апорамі і сценамі размешчаны па ўзаемна перпендыкулярных восях, перакрываюцца паўцыркульнымі і крыжападобнымі скляпеннямі. Вуглавыя ячэйкі перакрываюцца болып нізкімі скляпеннямі ці купаламі. Гэта ўстойлівая сістэма ўзаемазвязаных прасторавых ячэек абумоўлівае стройную кампазіцыю храма. Еал. ролю ў ёй адыгрывае цэнтр. купал, высока падняты на барабане. Ярусам ніжэй размяшчаюцца скляпеністыя рукавы крыжа, яшчэ ніжэй — вуглавыя памяшканні. Арх. аблічча стварае пластычная выразнасць

503

цёлы езуітаў y Нясвіжы, Гродне, П олацку, саборы Жыровіцкага і Быценскага уніяцкіх манастыроў, правасл. храмы Магілёва), a таксама ў драўляным дойлідстве (сабор Ляшчынскага манастыра ў Пінску, Ільінская царква ў Віцебску). Прыклады К.-к.х. перыяду класіцызму — Іосіфаўскі сабор y Магілёве, Петрапаўлаўскі сабор y Гомелі, драўляная Троіцкая царква ў г. Ельск Гомельскай вобл. Т.В.Габрусь. К Р Ы Ж 0В Ы П А Х 0Д СЎПРАЦЬ СЛА-

ВЙН 1147, ваенны паход ням. (саксонскіх), дацкіх і бургундскіх рыцараў на землі палабска-прыбалтыйскіх славян. Адбываўся адначасова з 2-м крыжовым паходам y Палесціну (гл. Крыжовыя паходы). Меў на мэце ўмацаваць уплыў саксонцаў, аслаблены ў выніку паўстанняў славян y 983 і 1102. Супраць славян дзейнічалі 2 войскі (паводле хронік, да 100 тыс. воінаў). Войска саксонскага герцага Генрыха Льва аблажыла крэпасць Добін на землях бодрычаў. Апошнія пад кіраўніцтвам кн. Ніклата адбілі наступ крыжакоў, спустошылі іх базы ў

504___________крыжовыя Вагрыі (гл. Вагры), разбурылі г. Любек, захапілі дацкі флот каля ўзбярэжжа. Крыжакі вымушаны былі заключыць з Ніклатам мір. Спробы другога войска на чале з Альбрэхтам Мядзведзем падначаліць племя люцічаў, захапіць іх крэпасць Дымін і цэнтр памораў Шчэцін таксама былі няўдалымі. Разгром крыжовага паходу 1147 — апошняя перамога аб’яднаных сіл палабска-паморскіх славян. У 1150— 60-я г. на іх землях заснаваны ням. графства Брандэнбург і герцагства Мекленбург. К РЫ Ж 0В Ы Я ПАХ0ДЫ , рэлігійныя войны заходнееўрап. феадалаў супраць мусульм. дзяржаў, язычнікаў, ерэтычных рухаў, прыбалт. і слав. народаў y 11— 15 ст. Вяліся пад патранажам каталіцкай царквы. Былі выкліканы ростам матэрыяльных патрэб знаці ў сувязі з развіццём гарадоў і таварна-грашовых адносін y Зах. Еўропе, спрыяльнымі міжнар. абставінамі (паліт. раздробленасць мусульм. свету ў канцы 11 ст.; Візантыя перажывала вял. цяжкасці ў сувязі з нападамі сельджукаў, печанегаў, нарманаў). 1х удзельнікі, падкрэсліваючы свае рэліг. памкненні, нашывалі на адзенне крыжы (адсюль — крыжакі, крыжаносцы). У 1096— 1270 адбылося 8 вял. паходаў на Усход. У 1-м К.п.

(1096— 99), абвешчаным рым. папам Урбанам II y 1095 на Клермонскім саборы дзеля вызвалення труны Гасподняй y Іерусаліме, удзельнічала каля 100 тыс. чал. Выступленню крыжацкага войска папярэднічаў паход незаможных сялян на чале з прапаведнікам Пятром

Ам’енскім, якія былі разбіты туркамісельджукамі пад Нікеяй. Крыжацкія атрады пераправіліся ў М. Азію, захапілі Нікею (1097), Эдэсу (1098), Антыёхію (1098) і Іерусалім (1099), стварылі на заваяваных землях Іерусалімскае каралеўства (кароль Готфрыд Бульёнскі). Узніклі таксама духоўна-рыцарскія ордэны. Пасля захопу сельджукамі Эдэсы (1144) адбьіўся 2-і К.п. (1147— 49), ініцыіраваны і арганізаваны абатам Бернарам Клервоскім. Узначалілі яго франц. кароль Людовік VII і герм. імператар Конрад III. Удзельнічала каля 140 тыс. воінаў. Ням. рыцары былі разбіты мусульманамі каля Дарылея (1147). Няўдалая аблога Дамаска, дрэнная арг-цыя прывялі да правалу паходу. 3-і К.п.

(1189— 92) ажыццёўлены, каб адваяваць Іерусалім, захоплены ў 1187 егіп. султанам Салах-ад-дзінам. Яго ўзначалілі герм. імператар Фрыдрых I Барбароса, франц. кароль Філіп II і англ. кароль Рычард I Львінае Сэрца. Ням. войска, якое першым рушыла (1189) пасля нечаканай гібелі імператара пры пераправе цераз р. Салефа (М. Азія), было фактычна дэзарганізавана. У 1190 выступілі англічане і французы. У 1191 крыжакі авалодалі Акрай, Рычард I захапіў в-аў Кіпр, дзе было заснавана каралеўства. У 1192 Рычард I заключыў з Салах-ад-дзінам мір, паводле якога за крыжакамі засталося ўзбярэжжа ад Тыра да Яфы.

4-ы К.п. (1199— 1204), арганізаваны рым. папам Інакенціем III, меў на мэце заваёву Егіпта. Аднак Венецью, якой крыжакі завінавацілі частку сумы за прадастаўлены ім флот, дамаглася saxo­ ny хрысц. гарадоў (Задара ў Далмацыі ў 1202, Канстанцінопаля ў 1204). На захопленых землях Візант. імперыі ўзнік

шэраг дзяржаў, y т.л. Лацінская імперыя. У 1212 адбыліся т.зв. дзіцячыя К.п. (сярод удзельнікаў было шмат дзяцей і падлеткаў). Большасць з іх загінула ал голаду і хвароб. У 5-м К.п. (1217—21), арганізаваным Інакенціем III супраць Егіпта, удзельнічалі франц., англ., ням, і італьян. рыцары. Яго кульмінацыяй была паўтарагадовая аблога і захоп y 1219 г. Дам’ета (Егіпет). 6-ы К.п.

(1228— 29) узначаліў герм. імператар Фрыдрых II Гогенштаўфен. У 1229 y Яфе падпісаны мір тэрмінам на 10 гадоў, паводле якога Іерусалім (акрамя 2 кварталаў) і некат. інш. землі (у т.л. Віфлеем і Назарэт) адыходзілі пад уладу Фрыдрыха II. У 1244 Іерусалім канчаткова заваяваны мусульманамі. У 7-м К.п. (1248— 54), арганізаваным франц. каралём Людовікам IX, удзельнічала 12— 25 тыс. чал. У 1249 захоплены г. Дам’ета, y лют. 1250 — крэпасць Мансура, дзе крыжакі былі абложаны і прымушаны да здачы. У палон трапіў і Людовік IX (выпушчаны ў 1250 за 200 тыс. ліўраў). 8-ы К.п. (1270), арганізаваны Людовікам IX y Туніс, спыніўся пасля яго смерці, не дасягнуўшы мэты. Неўзабаве былі страчаны апошнія ўладанні крыжаносцаў y Сірыі і Палесціне (у 1289 Трыпалі, y 1291 Акра). Пад іх уладай застаўся толькі Кіпр (да 1489). К.п. прывялі да значных чалавечых і эканам. страт як на 3, так і на У, аднак яны пашырылі кантакты паміж дзвюма цывілізацыямі, далучылі зах. свет да дасягненняў араб. і інш. усх. культур. У 12—15 ст. К.п. былі накіраваны супраць славян, ліваў, эстаў, прусаў і інш. (гл. Крыжовы паход супраць славян 1147, Крыжовыя паходы супраць славян і балтаў y 12— 15 cm.), альбігойцаў (гл. Аіьбігойскія войны 1209— 29), y 15 ст. — супраць гусітаў (гл. Гусіцкія войны). Экспансія крыжакоў ва Усх. Еўропу (у т.л. на бел. землі) спынена ў выніку барацьбы слав. і прыбалтыйскіх народаў (гл. Лядовае пабоішча 1242, Грунвальдская бітва 1410, Трынаццацігадовая вайна 1454— 66). Літ:. 3 a б о р о в М .А . М сто р н я крестовых п о х о д о в в д о к у м е н т а х н м а т ер н ал ах . М ., 1977; Я г о ж . К р е с т о н о с ц ы н а В о сто ке: Пер. с н ем . М ., 1980; К у г л е р Б. М сторн я крестовы х п о х о д о в . Р о с т о в н /Д , 1995. Дз.М.Чаркасау.

КРЫЖбвЫЯ

Да api Крыжовыя паходы. Адбыццё войска Людовіка IX y восьмы крыжовы паход y 1270. Мініянюра невядомага майстра 15 ст. з «Вялікіх французскіх хронік».

ПАХ0ДЫ

СЎПРАЦЬ

СЛАВЙН I БАЛТАЎ У 12— 15 ст„ захопніцкія войны заходнееўрапейскіх (пераважна нямецкіх) рыцараў на землях балтаў, палабска-прыбалтыйскіх і ўсходніх славян. Адначасова з 2-м крыжовым паходам y М. Азію і Палесціну (гл. Крыжовыя паходы) адбыўся Крыжовы паход супраць сяавян 1147. У пач. 13 ст. асн. напрамкам крыжовых паходаў сталі землі балтаў і ўсх. славян. Мечаносцы, якія заваявалі ліваў (1207), павялі наступленне на суседнія плямёны, захапілі Кукенойс (1208) і Герцыке (.1209). Паўстала пагроза Пскову, Ноўгараду, Полацку. Пасля некалькіх бітваў (1212, 1217, 1234 і інш.) мечаносцы былі разбіты аб’яднанымі сіламі літоўцаў і земгалаў y 1236 каля Сауле (сучасны Шаў-

ляй). Іх рэшткі ў 1237 аб’ядналіся з Тэўтонскім ордэнам і стварылі Лівонскі ордэн як філіял апошняга. Паводле дагавору з Конрадам Мазавецкім (1226) Тэўтонскі ордэн ператварыўся ў базу для экспансіі на У. Нягледзячы на моцнае супраціўленне балтаў (гл. Мантаса паўстанне), чарговымі ахвярамі ордэна сталі прусы і яцвягі, якія былі часткова знішчаны, астатнія выгнаны або асіміляваны. Апорнымі пунктамі крыжакоў на захопленых землях сталі замкі, найб. магутныя з якіх знаходзіліся ў вусцях Зах, Дзвіны і Нёмана. Пагроза з іх боку прымусіла літ. і бел. князёў аб’яднацца. Найб. поспехаў y гэтай справе дасягнуў новагародскі кн. Міндоўг (з 1250 — кароль), які ў 1260 каля воз. Дурбе (цяпер тэр. Латвіі) разграміў аб’яднаныя сілы тэўтонцаў, y т.л. Лівонскі ордэн. У бітве прымалі ўдзел куршы і эсты, якія ў вырашальны момант бою перайшлі на бок Міндоўга. Паражэнні крыжакоў каля Сауле і Дурбе, на Чудскім возеры (гл. Лядовае пабоішча 1242) прыпынілі іх ваен. экспансію на слав. землі. Але заняволенне балтаў працягвалася. У 14 ст. напады на бел. землі пачасціліся. Толькі ў 1300— 15 іх адбылося каля 20. У адказ на агрэсію 10 паходаў здзейсніла войска ВКЛ. Крыжакі захапілі шэраг крэпасцей і гарадоў, y т.л. Полацк (вызвалены ў 1307). У 1340— 70 адбылося каля 100 бітваў, y якіх паражэнні войск ВКЛ чаргаваліся з перамогамі. У 1384 вызвалены г. Коўна (астатняя частка Жамойці заставалася пад крыжакамі да 1410). Пасля няўдалага паходу Вітаўта супраць татар (гл. Бітва на Ворскле 1399) ням. агрэсары яшчэ больш актывізаваліся. Вырашальнай стала Грунвальдская бітва 1410, апошняй вайной — Трынаццацігадовая вайна 1454—

66. Літ:. Г е н р н х Л а т в н й с к н й . Хронмка Лввонян. М.; Л., 1938; H a с е в і ч В.Л. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага. Мн., 1993; Т а р а с а ў К.1. Памяць пра легенды. Мн., 1994. Р.Ч.Лянькевіч.

КРЫ З (франц. crise ад грэч. krisis раш энне, пераломны момант), раптоўны, адносна кароткачасовы стан хворага, які характарызуецца новымі сімптомамі хваробы ці ўзмацненнем тых, што ёсць. Бывае ў выглядзе атакі, прыступу; найчасцей патрабуе неадкладнай дапамогі. К РЫ ЗІС (ад грэч. krisis рашэнне, пераломны момант, зыход), рэзкі, круты пералом y чым-небудзь; цяжкі, пераходны стан y працэсе дыялект. развіцця прыродных і грамадскіх з ’яў. У выніку яго развіццё ўступае ў наступную стадыю і працягваецца далей на якасна іншым узроўні. У залежнасці ад маштабаў і характару К. падзяляюцца на частковыя, сістэмныя, агульныя, усеагульныя; прыродныя, псіхал., духоўныя, мед., грамадскія і інш. Грамадскія К. ахопліваюць розныя галіны грамадскага жыцця або гіст. тыпы грамадства (фармацыі, цывілізацыі), ім папярэднічаюць абвастрэнне грамадскіх супярэчнасцей (паміж сац. групамі, класамі, паліт. групоўкамі і г.д.), сац. дэфармацыі, нарастанне цяжкасцей y розных сферах жыцця-

дзейнасці людзей. Найб. цяжкім вынікам крызісных з ’яў 1-й пал. 20 ст. сталі 1-я і 2-я сусв. войны. Сусветныя маштабы і значныя сац.-эканам. наступствы меў эканам. К. 1929— 33. У канцы 1980— 90-х г. крызісныя з ’явы ахапілі розныя сферы сац.-эканам. і паліт. жыцця шэрагу краін Усх. Еўропы, Д. Усходу, Пад. Азіі і інш. Гл. таксама

Крызіс палітычны, Крызісы ўзроставыя, Крызіс эканамічны, Крызіс экалагічны. В.І.Боўш.

К РЫ ЗІС y м е д ы ц ы н е, пры хваробе рэзкая змена стану хворага (як правіла, да паляпшэння). Напр., пры інфекц. хваробах К. праяўляецца раптоўнай нармалізацыяй т-ры цела, моцным («праліўным») потавыдзяленнем, слабасцю, санлівасцю, інш. раз падзеннем сардэчнай дзейнасці. Ад К. адрозніваюць т.зв. несапраўдны К., ці псеўдакрызіс, пры якім паніжэнне т-ры цела і паляпшэнне стану хворага часовыя. КРЬІЗІС ПАЛІТЬІЧНЫ , разладжванне функцыянавання якой-н. паліт. сістэмы з пазітыўным ці негатыўным вынікам. Бываюць К.п. канкрэтнай палітыкі, улады, урада (правячага кабінета), парламенцкі, адносін паміж заканад. і выканаўчай уладамі, крызіс даверу (адносін улады і грамадства) і інш. Характэрныя асаблівасці: хугкасць і нечаканасць; недаўгачаснасць ці, наадварот, працягласць (зацяжны К.п.); глыбіня ўздзеяння на паліт. сістэму, якая дасягнула мяжы, далей якой існаваць ці развівацца немажліва, вычарпала рэсурсы ці натыкаецца на супраціўленне звонку (знешняя экспансія з боку суседніх краін). Mae 3 фазы: перадкрызісная (першьш сімптомы); кульмінацыя; разбурэнне сістэмы ці яе пераход y новы стан або ўтварэнне новай сістэмы. Найб. пашыраны ўрадавы К.п. Умовай выхаду з К.п. з ’яўляецца даступнасць паліт. сістэмы крытьшы з боку грамадства, адкрытасць крыніцам інфармацыі, здольнасць прыстасоўвацца да новых умоў. Адзін з прыкладаў К.п. — Красавіцкі крызіс 1917 y Расіі.

К РЬІЗІС ЭКАЛАГІЧНЫ, 1) сітуацыя, якая ўзнікае ў экалагічных сістэмах (біягеацэнозах) y выніку парушэння раўнавагі пад уздзеяннем стыхійных прыродных з ’яў (паводка, вывяржэнне вулканаў, засуха, ураганы, смерчы, лясныя пажары, землетрасенні і інш.) або ў выніку ўздзеяння антрапагенных фактараў (забруджванне чалавекам атмасферы, гідрасферы, глебы, разбурэнні прыродных экасістэм і комплексаў, зарэгуляванне рэк, высяканне лясоў, неапраўданая меліярацыя і інш.). 2) Напружаны стан узаемаадносін паміж чалавекам і прыродай, які характарызуецца неадпаведнасцю прадукцыйных сіл і вытворчых адносін і рэсурсна-экалагічных магчымасцей біясферы. К.э. ўзнікаюйь пры масавым зніш чэнні (перапромысел) буйных жывёл («крызіс кансументаў»), масавым зніш чэнні і нястачы раслінных рэсурсаў («крызіс прадуцэнтаў»), пагрозе глабальнага забруджвання біясферы («крызіс рэдуцэн-

к р ы з іс ы

505

таў», якія не паспяваюць ачышчаць яе ад антрапагенных прадуктаў). К.э. можа быць прадухілены адпаведнымі прыродаахоўнымі і прыродааздараўленчымі мерапрыемствамі (рацыянальнае выкарыстанне прыродных рэсурсаў, безадходныя тэхналогіі, арганізацыя ахоўных тэрыторый і інш.). Ёсць лакальныя К .э., напр., дэградацыя экасістэмы Аральскага мора, вынікі катастрофы на Чарнобыльскай АЭС і інш. 3) У больш шырокім разуменні К .э. — фазы развіцця біясферы, y якія адбываецца якаснае абнаўленне жывога рэчыва (выміранне адных відаў і ўзнікненне другіх). К.э. бываюць таксама пры змене асяроддзя пражывання жывых істот, напр. узнікненне прамаходзячых антрапоідаў — непасрэдных продкаў чалавека.

К РЫ ЗІС ЭКАНАМІЧНЫ , парушэнні ў працэсе развіцця эканомікі, што выяўляюцца ў спадзе вытв-сці, адноснай перавытворчасці, скарачэнні капітальных укладанняў, росце беспрацоўя, парушэннях y грашова-крэдытнай і валютна-фін. сферах, зніжэнні жыццёвага ўзроўню насельніцгва. Першы К.э. адбыўся ў 1825 y Вялікабрытаніі, калі значнае развіццё атрымала машынная вытв-сіхь. К.э. 1857 лічыцца першым сусв. крызісам, бо ахапіў большасць краін Еўропы і Амерыкі. 3 прыблізна 10-гадовай перыядычнасцю К.э. паўтараліся ў 2-й палове 19 і 1-й трэці 20 ст. Найб. глыбокімі ў сусв. гісторыі былі К.э. 1900— 03 (асабліва цяжка праходзіў y Расіі) і 1929— 33. К.э. носяць часовы характар і перыядычна паўтараюцца ў сучаснай рыначнай эканоміцы. К РЬІЗІС Ы Ў ЗР0СТАВЫ Я, асобыя, адносна непрацяглыя па часе перыяды ў жыцці чалавека, якія характарызуюцца рэзкімі псіхал. зменамі. Узнікаюць пры пераходзе чалавека ад адной узроставай ступені да другой і звязаны з якаснымі пераўтварэннямі ў сферы яго сац. адносін, дзейнасці і свядомасці. У дзіцячым узросце вучоныя вылучаюць крызісы: нованароджанасці, першага года жыцця, 3 гадоў, 6 — 7 гадоў, падлеткавы (11— 12 гадоў) і юнацкі (15— 16 гадоў). К.ў. абумоўлены супярэчнасцю паміж хуткім ростам фіз. і разумовых магчымасцей дзіцяці і раней сфарміраванымі відамі дзейнасці, стэрэатыпамі яго свядомасці і паводзін, формамі ўзаемаадносін з іншымі людзьмі, прыёмамі пед. ўздзеяння. Дзіцячыя К.ў. часта суправаджаюцца негатывізмам, павышанай канфліктнасцю, упартасцю, агрэсіўнасцю, аслабленнем цікавасці да вучобы і г.д. Некаторыя даследчыкі лічаць К.у. заканамерным працэсам, які абумоўлены логікай асабістага развійця і неабходнасцю вырашэння асн. узроставых супярэчнасцей (З.Ф рэйд, Э.Эрыксон, Л.Выгоцкі, Л.Бажовіч, Д.Эльконін), іншыя бачаць y К.ў. праяўленне дэвіянтных паводзін (С.Рубінштэйн, А.Запарожац). У параўнанні з дзіцячымі К.ў. паваротныя пункты ў жыцці дарослых

506_____________________ к р ы к узнікаюць значна радзей і звычайна вызначаюцца больш спакойным, прыхаваным характарам. Асобныя даследчыкі вылучаюць крызіс 40 гадоў, хаця наяўнасць яго эксперыментальна не даказана. Літ:. В ы г о т с к м й Л.С. Нзбранные

Ванда («Салавей» М.Крошнера). Сярод найб. значных партый: Зарэма («Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева), Мачаха («Папялушка» С.Пракоф’ева), Ліса і Варвара («Доктар Айбаліт» І.Марозава), Вулічная танцоўшчыца і Мерседэс («Дон Кіхот» Л.М інкуса), Цыганка («Эсмеральда» Ц.Пуні), фея Бэзу і Кошачка, Іспанка («Спячая прыгажуня»,

пснхолоінческйе нсследовання. М., 1956; О б у х о в а Л.Ф. Детская (возрастная) псвхологня. М., 1996; Э л ь к о н н н Б.Д. Введенне в п с н х о л о г й ю разввтня. М., 1994; Эрнксон Э. Кцентнчность: юность н крнзнс: Пер. с англ. М., 1996; М a й е р с Д. Псіхалогія: Пер. з англ. Мн., 1997.

Э.СДубшіецкі.

КРЫ К (англ. creek), рака або часовы вадацёк, якія перыядычна перасыхаюць. Тэрмін ужываецца пераважна ў Аўстраліі ў складзе геагр. назваў (напр., Куперс-Крык). КРЫК (Crick) Ф рэнсіс Хары Комптан (8.6.1916, г. Нартгемптан, Вялікабрыта-

(з А .А . Волкавым, ЖЯ.Крэцьенам) і арбі-; тальным комплексе «Мір»; 18.5.1991— 25.3.1992 — палёт на КК «СаюзТМ-12< (з А.П.Арцыбарскім, англ. Х.Ш арман)і арбітальным комплексе «Мір» (вярнуў-І ся на Зямлю на КК «Саюз ТМ-13*); 3— 11.2.1994 — палёт y складзе экіпажа амер. КК «Дыскаверы» (6 чалавек, камандзір Ч.Болдэн). 4 — 14.12.1998 адзей-| сніў палёт (як спецыяліст па карыснай нагрузцы) y складзе экіпажа амер. КК «Індэвар» («Спейс шатл»); пасля стыкоўкі перайшоў (разам з камандзірам «Індэвара» Р.Кабана) y модуль «Зара* міжнар. арбітальнай станцыі «Альфа». Правёў y космасе 483 сут (больш за 1,5 сут y адкрытым космасе). У.С.Ларыётў.

КРЫ КЕТ (англ. cricket), спартыўная камандная гульня з мячом і бітамі. Вядомы з сярэдніх вякоў (Англія). Афіц. спаборніцтвы праводзяцца з 18 ст. Сучасны К. пашыраны ў Вялікабрытаніі, Аўстраліі, Канадзе, Н. Зеландыі, шэрагу афр. краін; праводзяцца нац. чэмпіянаты, міжнар. сустрэчы. Нагадвае рускую лапту і амерыканскі бейсбол. У камандах на 11 гульцоў. Гульня вядзецца на травяным полі (80 х 60 м), y сярэдзіне якога ставяцца 2 «брамкі» (выш. 67,5 см, шыр. 20 см) на адлегласці 20 м адна ад адной. Мяч 23 c m y дыяметры, масай 170,5 г, біта нагадвае вясло даўж. да 95 см пры шыр. «лопасці» 6.5 см. Мэта гульні — зруйнаваць кідкамі мяча «брамку» каманды саперніка, іульцы якой абараняюць яе, адбіваючы мяч бітамі. Працягласць гульні — некалькі гадзін (па дамоўленасці паміж камандамі).

Ф.Крык.

В.І.Крыкава.

нія), англійскі біяфізік; адзін з заснавальнікаў малекулярнай генетыкі. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1959), Нац. АН ЗШ А (1960), ганаровы чл. Амерыканскай акадэміі навук і мастацтваў (1962). Скончыў Лонданскі універсітэцкі каледж (1937). У 1937— 39 і 1947— 77 y Кембрыджскім ун-це, y 1953 — 54 y Бруклінскім політэхнічным ін-це, з 1977 y Солкаўскім ін-це ў г. Сан-Дыега (ЗШ А). Навук. працы па вывучэнні структуры нуклеінавых кіслот. У 1953 разам з Д ж .Уотсанам стварыў мадэль структуры Д Н К (мадэль Уотсана— Крыка, двайная спіраль). Нобелеўская прэмія 1962 (разам з Дж.Уотсанам i М Уілкінсам).

КРЫКАВА

Валянціна Іванаўна (н.

13.11.1930, С.-Пецярбург), бел. артыстка балета. Нар. арт. Беларусі (1964). Скончыла Ленінградскае харэаграфічнае вучылішча (1947). У 1947— 68 салістка Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі. У 1969— 78 кіраўнік дзіцячага самадз. харэаграфічнага гуртка ў Л енінградзе. Танцоўшчыца характарнага плана. У яе выкананні высокая тэхн. свабода спалучалася з мяккай пластычнасцю рухаў, выразнымі штрыхамі падкрэсліваліся індывід. рысы персанажаў. У нац. рэпертуары стварыла каларытныя вобразы: Жанчына ў чорным («Святло і цені» Г.Вагнера), М адэрнісцкая танцоўшчыца («Мара» Я.Глебава),

В.Крыкава ў ролі Іспанкі («Балеро»).

«Шчаўкунок» П.Чайкоўскага), Анітра («Пер Гюнт» на муз. Э.Грыга), Іспанка («Балеро» на муз. М.Равеля). Выканала шмат характарных танцаў y балетных і оперных спектаклях, y т л . ў операх «Фауст» Ш.Гуно («Вальпургіева ноч»), «Князь Ігар» А.Барадзіна («Палавецкія ТаНЦЫ»), Л.М.Ражанава.

КРЫКАЛАЎСКІ ПАРК, помнік садовапаркавага мастацтва канца 18 — пач. 19 ст. Размешчаны на хутары Крыкалы ў Пастаўскім р-не Віцебскай вобл. на левым беразе р. Заражанка. Створаны пры сядзібе, ад якой уцалелі 2 аднолькавыя драўляныя флігелі з мураванымі тарцовымі фасадамі ў стылі позняга класіцызму, клець і бутавы арачны мост. Парк пейзажнага тыпу (пл. каля 15 га) на перасечаным рэльефе, з ПдЗ абмежаваны дарогай Дунілавічы— Варапаева. На ўсх. ускраіне парку ландшафтная кампазіцыя з круглым вадаёмам. Маляўнічая гал. алея праходзіць паміж узгоркамі і завяршаецца штучнай круглай тэрасай, абсаджанай клёнамі. У парку пераважаюць мясц. пароды дрэў, ёсць экзоты. А.М.Кулагін. КРЫКАЛЁЎ Сяргей Канстанцінавіч (н.

27.3.1958, С.-Пецярбург), расійскі касманаўт. Герой Сав. Саюза (1989). Герой Расіі (1992). Скончыў Ленінградскі мех. ін-т (1981). 3 1985 y атрадзе касманаўтаў. 26.11.1988— 27.4.1989 элзейсніў палёт на касм. караблі (К К ) «Саюз ТМ -7»

КРЫЛАВА, Р э з е р в о в а е вадас х о в і ш ч а. За 20 км на ПнЗ ад г. Мінск паміж вёскамі Крылава, Вішнёўка, Чаромуха, каля вытоку р. Поплаў (бас. р. Свіслач). Створана ў 1981. Пл.

3,45 км2, даўж. 3 км, найб. шыр. 2 км, найб. глыб. 10 м, аб’ём вады 21,6 млн. м3. Даўж. агараджальнай дамбы 720 м. Напаўняецца за кошт перакіду вады з Вілейска-Мінскай воднай сістэмы; вадаскід на р. Поплаў. Ваганні ўзроўню вады на працягу года 5 м. Сярэдні шмат-

Крыкалаўскі парк. Схема планіроўкі.

гадовы сцёк 129,8 млн. м3. Выкарыстоўваецца для забеспячэння вадой Мінска. Г. С.Жукоўская. КРЫ ЛАН0ГІЯ МАЛКЬСКІ (Pteropoda), атрад задняшчэлепных малюскаў. 2 падатр. (паводле інш. класіфікацыі 2 атр.), каля 30 родаў, больш за 100 відаў. Вядомы з эацэну. Пашыраны ўсюды,

Да арт. Крыланогія малюскі: 1 — глаўкус палосчаты, 2 — анёлік марскі.

найб. шматлікія і разнастайныя ў трапічных морах. Цела паўпразрыстае, нярэдка ярка афарбаванае. Hara рудыментарная, добра развітыя 2 яе бакавыя лопасці — параподыі, падобныя на крылы (адсюль назва), пры дапамозе якіх малюскі плаваюць. У прадстаўнікоў групы тэкасаматаў ёсць спіральная або двухбакова-сім. ракавіна ці т.зв. несапр. ракавіна: У прадстаўнікоў групы гімнасаматаў ракавіны няма. Кормяцца планктонам. Гермафрадыты. Развіццё з лічынкай.

КРЫЛАТАЎ Яўген Паўлавіч (н.

23.2.1934, г. Лысьва Пермскай вобл., Расія), расійскі кампазітар. Засл. дз. маст. Расіі (1989). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1959, клас М . Чулакі). Працуе пераважна ў галіне кінамузыкі: музыка да дакумент., маст., тэле- і мультфільмаў, y т.л. «Умка» (1965), «Уласнасць рэспублікі» і «Вось ужо гэта Насця!» (абодва 1972), «I тады я сказаў «не» (1974), «Не баліць галава ў дзятла» (1975), «Ключ без права перадачы» (1977), «I гэта ўсё пра яго» (1978), «Прыгоды Электроніка» (1981), «Чарадзеі» (1984), «Госця з будучага» (1986). Аўтар 3 балетаў, твораў для хору, сімф. і эстр. аркестраў, музыкі да драм. спектакляў. Дзярж. прэмія СССР 1982. КРЫЛАТАЯ PAKÉTA, беспілотны лятальны апарат, траекторыя якога акрэсліваецца аэрадынамічнай пад’ёмнай сілай крыла, цягай рэактыўнага рухавіка і сілай цяжару; від сучаснай высокадакладнай дальнабойнай зброі (звычайна аднаразовага дзеяння). Адносіцца да сродкаў паветр. нападзення. Адрозніваюць К.р. наземнага, паветранага і марскога базіравання. Mae звычайную або ядзерную баявую частку магутнасцю да 200 кт; замест яе можа размяшчацца апаратура разведкі або электроннага процідзеяння (гл. Ракета). К.р. з’явіліся напярэдадні 2-й сусв. вайны. У СССР y 1934— 38 ракетным НДІ пад кіраўніцтвам С.П Каралёва распрацавана серыя эксперым. К.р. Палёт ракеты гэтай серыі класа «Зямля—Зямля* адбыўся ў студз. 1939. У час 2-й сусв. вайны Германія выкарыстоўвала К.р. (самалёт-снарад ФАУ-1 і інш.) для наня-

сення паветр. удараў па аб’ектах Вялікабрытаніі.

У 1970-я г. развіццю і ўдасканаленню К.р. садзейнічала ўкараненне турбавентылятарных рэактыўных рухавікоў. Яны забяспечвалі палёт К.р. са скорасцю да 900 км/гадз на адлегласць больш за 2,6 тыс. k m , a таксама ў шчыльных слаях атмасферы на вышыні 30— 100 м з агінаннем рэльефу мясцовасці. Высокая дакладнасць навядзення К.р. на цэль забяспечваецца навігацыйнымі сістэмамі тыпу «Тэрком» і «Наўстар» (ЗШ А), «Глонас» (Расія) і інш. Знаходзіцца на ўзбраенні ЗШ А, Расіі і інш. краін. К.р. тыпу «Тамагаўк» і «АЛКМ» выкарыстаны ЗШ А y час Кувейцкага крызісу 1990— 91, a таксама ў інш. канфліктах. І.Р.Дзенісенка. КРЫЛАТКА, сухі аднанасенны плод раслін з тонкім скурыстым ці плевачным каляплоднікам. Mae крылападобныя сім. (бяроза, вяз) ці асім. (ясень) вырасты, з дапамогай якіх насенне распаўсюджваецца ветрам. КРЫЛАТЫЯ С Л 0В Ы , устойлівыя, афарыстычныя, звычайна вобразныя словы, цытаты, выразы, якія атрымалі вял. пашырэнне ў жывой мове. Кніжнае паходжанне К.с. — іх істотнае адрозненне ад прыказак і прымавак. Крыніцы К.с. — ант. і біблейскія міфы («Дамоклаў меч»), маст. і навуковая л-ра («М не сняцца сны аб Беларусі» — Я.Купала, «А ўсё-такі яна круціцца» — Г.Галілей), выказванні грамадскіх і паліт. дзеячаў («Прыйшоў, убачыў, перамог» — Ю .Цэзар). Пераасэнсаваныя К.с. становяцца фразеалагізмамі і даследуюцца фразеалогіяй. У бел. мове, акрамя ўласных К.с., ёсць запазычанні з інш. моў: «Дражніць гусей» (І.Крылоў), «Быць ці не быць» (У.Ш экспір) і інш. Крылатымі сталі і асобныя словы, якія набылі метафарычнае значэнне (пераважна імёны міфал. і літ. персанажаў); Геркулес, Гамлет, Гарлахвацкі. Тэрмін « К .С .» ў лінгвістыцы замацаваўся пасля выхаду з друку аднайменнай кнігі ням. філолага Г.Бюхмана (1864), y якой сабраны гэтыя моўныя адзінкі з ням. мовы. Уласна бел. К.с. ўпершыню пададзены ў слоўніку Ф.Янкоўскага «Крылатыя словы і афарызмы» (1960).

КРЫЛО

507

____________________________________________

Літ:. Б а б к н н А.М. Русская фразеологня, ее развмтне н нсточннкн. Л., 1970; М а л a ж a й Г.М. Беларуская перыфраза. Мн., 1974; А ш у к н н Н.С., А ш у к м н а М.Г. Крылатые слова. М., 1986. КРЫЛЁНКА (дзявочае Л о г в і н а в а ) Галіна Аляксандраўна (н. 29.2.1952, Мінск), бел. спартсменка (маст. гімнастыка). Засл. майстар спорту СССР (1978). Скончыла Бел. ін-т фіз. культуры (1973). Чэмпіёнка свету (1973, г. Ротэрдам, Нідэрланды; 1977, г. Базель, Швейцарыя), СССР y групавым практыкаванні (1975— 78), y практыкаванні з булавамі (1978). 3 1992 гал. трэнер нац. зборнай каманды Беларусі па маст. гімнастыцы. 3 1996 y Германіі. КРЫЛЕНКА Мікалай Васілевіч (14.5.1885, в. Бяхцееўка Сычоўскага р-на Смаленскай вобл., Расія — 29.7.1938), савецкі дзярж. дзеяч, юрыст. Д -р дзярж. і прававых н. (1934). Скончыў Пецярбургскі (1909) і Харкаўскі (1914) ун-ты. Чл. Камуніст. партыі (з 1904), яе Ц КК (1927— 34). Удзельнік рэвалюцыі 1905— 07. У 1914— 15 y эміграцыі. 3 крас. 1916 y арміі на Паўд,Зах. фронце, дзе ўдзельнічаў y рэв. руху. Удзельнік Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917, ліквідацыі Стаўкі Вярх. галоўнакамандуючага ў Магілёве. Чл. 1-га Сав. ўрада: чл. к-та па ваен. і марскіх справах; нарком па ваен. справах і вярх. галоўнакамандуючы рас. арміяй (ліст.

1917 — сак. 1918). 3 сак. 1918 y органах сав. юстыцыі; да 1931 дзярж. абвінаваўца на буйных паліт. працэсах. У 1922— 31 старшыня Вярх. трыбунала пры ВЦВК, нам. наркома юстыцыі, пам. пракурора, пракурор РСФСР. 3 1931 нарком юстыцыі РСФСР, з 1936 — юстыцыі СССР. Працы па суд. ладзе і крымін. праве. Рэпрэсіраваны. Рэабілітаваны пасмяротна. КРЫ Л0 л я т а л ь н а г а апарата, нясучая нерухомая паверхня самалёта, вінтакрыла, планёра, крылатай ракеты і інш. лятальных апаратаў (ЛА), прызначаная пераважна для стварэння аэрадынамічнай сілы. 3 дапамогай К. забяспечваецца таксама ўстойлівасць і кіравальнасць ЛА. Складаецца з падоўжных (ланжэроны, стрынгеры) і папярочных (нервюры) сілавых элементаў і жорсткай абшыўкі. Есць К. са зменнай y палёце стрэлападобнасцю. Ha К. размяшчаюцца перадкрылкі, закрылкі, шчыткі, інш. сродкі механізацыі К. і органы кіра-

Крмло самалёта: 1 — падкрылак; 2 — стрынгер; 3 — нервюра; 4 — абшыўка; 5 — інтэрцэптар, 6 — элерон; 7 — двухшчылінны закрылак; 8 — ланжэрон.

508

к р ы л о в іч

вання (алероны, элевоны, інтэрцэптары), a часам апоры шасі і рухавікі. Унутры К. размяшчаюць паліва, ч. абсталявання, камунікацый, зброю і інш. Тэорыю К. распрацоўвалі М.Я Жукоўасі, СЛ.Чапяыгіп, С.А.Хрысціяновіч, Г.Глаўэрт і інш.

К РЫ Л 0В ІЧ Валянціна Міхайлаўна (н.

1.7.1951, в. Буда-Люшаўская Буда-Кашалёўскага р-на Гомельскай вобл.), бел. спявачка (сапрана). Засл. арт. Беларусі (1988). Вучылася ў Маладзечанскім муз. вучылішчы (1976— 79). 3 1969 салістка Дзярж. акад. нар. хору Рэспублікі Беларусь. Выконвае адказныя сола ў бел. нар. песнях («Як пайду я дарогаю», «Вясельная сюіта», «Купальская сюіта», «Із дасадушкі», «Вінаград зацвітае»), творах бел. і рус. кампазітараў, духоўнай музыкі. К РЫ Л 0ВІЧ Вікенцій Іванавіч (н.

18.2.1931, в. Старынкі Дзяржынскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне цеплафізікі і акустыкі. Д -р тэхн. н.

(1985). Скончыў БДУ (1954). У 1977— 91 y Ін-це прыкладной фізікі, y 1961 — 72 і з 1994 y Акад. навук. комплексе «Ін-т цепла- і масаабмену імя А.В.Лыкава» Нац. АН Беларусі. Навук. працы па тэорыі цеплаправоднасці, йеплафіз. вымярэннях, ультрагукавых метадах даследавання. Распрацаваў нестацыянарныя частотныя метады даследавання ўласцівасцей асяроддзя, заснаваныя на выкарыстанні эфектаў зрушэння частаты хваль. Тв.: Теплообмен в электродуговом нагревателе газа. М., 1974 (у сааўт.); Ультразвуковые частотно-фазовые методы ясследовання я неразрушаюіцего контроля. Мн., 1985.

К РЫ Л бВІЧ Уладзімір Мікалаевіч (1.11.1895, в. Крыловічы Дзяржынскага р-на Мінскай вобл. — 23.10.1937), бел.

акцёр; адзін з заснавальнікаў бел. т-ра. Засл. арт. Беларусі (1931). Скончыў Мінскае гар. вучылішча (1914). 3 1915 выступаў на аматарскай сцэне. 3 1921 y БДТ-1 (цяпер Нац. акад. т-р імя Я.Купалы). Акцёр шырокага творчага дыяпазону: выконваў ролі сац. і рамант. герояў, характарныя і камедыйныя. Валодаў яркімі сцэнічнымі данымі, высокай культурай мовы, дасканаласцю грыму, мімікі і жэстаў, майстэрствам поўнага пераўвасаблення, узбуйненай тыпізацыі характараў, імправізацыі пры тонкім ад-

К Р Ы Л 0Ў Аляксандр Пятровіч (14.8.1904, с. Тацева Бельскага р-на Цвярской вобл., Расія — 11.5.1981), савецкі вучоны ў галіне распрацоўкі наф-

У М К р ы ло в іч

А.МКрылоў

Ф .А Крыловіч

чуванні акцёрскага ансамбля. Яго ранняй творчасці ўласціва яскравая рамант. афарбоўка (Машэка, Кастусь Каліноўскі ў аднайм. п ’есах Е.Міровіча). Памайстэрску непераўзыдзена ствараў вобразы нац. драматургіі: Сцяпан Крыніцкі («Паўлінка» Я.Купалы), Кручкоў («Пінская шляхта» В.Дуніна-М арцінкевіча), Ваявода, Граковіч і Вагін («Каваль-ваявода», «Перамога» і «Запяюць верацёны» Міровіча), Жрэц, Чужакоў («Bip» і «Мост» Я.Рамановіча), ІІІчураў («М іжбур’е» Дз.Курдзіна), Карнейчык («Канец дружбы» К.Крапівы) і інш. Сярод інш. роляў: Мароз («Гута» Р.Кобеца), Шагабутдзінаў («Мяцеж» паводле Дз.Фурманава), Вяршынін («Браняпоезд 14— 69» У.Іванова), Малько («Далёкае» А.Афінагенава), Бераст («Платон Крэчат» А.Карнейчука), Чадаў («Жыццё кліча» У.Біль-Белацаркоўскага). У характарных і камедыйных ролях вынаходзіў трапныя дэталі, непаўторныя нюансы: Тарквіній («Жрэц Тарквіній» С.Паліванава), Муфці («Мешчанін y дваранах» Мапьера), Крэспа («Вясковы суддзя» П.Кальдэрона) і інш. Здымаўся ў кіно: «Двойчы народжаны», «Дняпро ў агні». На магіле К. на Вайсковых могілках y Мінску ўстаноўлены яго бюст.

JIim.\ Н с a к о ў А. Уладзімір Крыловіч. Мн., 1956; Р а м а н о в і ч Я. Уладзімір Крыловіч / / Слова пра майстроў сцэны. Мн., 1967; Н я ф ё д У. Гісторыя беларускага тэатра. Мн., 1982; Гісторыя беларускага тэатра. Т. 2. Мн., 1985; С а б а л е ў с к і А. Ажыццёўленае і няздзейсненае / / Тэатр. Беларусь.

1995. № 2. У.І.Няфёд.

У.Крыловіч y ролі Кастуся Каліноўскага.

К РЫ Л 0В ІЧ Фёдар Андрэевіч (23.3.1916, Мінск — 7.11.1959), адзін з арганізатараў Асіповіцкага патрыятычнага падполля ў Вял. Айч. вайну. Удзельнік баёў каля воз. Хасан (1938), на р. Халхін-Гол (1939), сав.-фінл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайну стварыў y Асіповічах некалькі падп. груп, адну з якіх узначальваў. 30.7.1943 на

чыг. ст. Асіповічы правёў буйную дыверсію, y выніку якой знішчаны 4 варожыя эшалоны, y т.л. 1 з новымі танкамі «Тыгр» і бронемашынамі. Са жн. 1943 кіраўнік дыверсійнай групы ў атрадзе І-й Бабруйскай партыз. брыгады. У лютым—ліп. 1944 упаўнаважаны ЦК ЛК.СМБ па Асіповічах. Пасля вайны працаваў на чыгунцы.

І.АКрылоў.

тавых радовішчаў. Акад. AH СССР (1968; чл.-кар. 1953). Скончыў Ленінградскі горны ін-т (1926). 3 1932 y Дзярж. даследчым нафтавым ін-це, з 1935 y Маск. нафтавым ін-це, з 1953 ва Усесаюзным нафтагазавым НДІ (у 1957— 71 дырэктар). Стварыў тэорыю і прапанаваў разлікі розных мадыфікацый фантанавага і кампрэсарнага спосабаў эксплуатацыі нафтавых свідравін. Адзін з аўтараў новых сістэм распрацоўкі нафтавых радовішчаў з за- і ўнутрыконтурным завадненнем. Дзярж. прэмія СССР 1949, Ленінская прэмія 1962. К Р Ы Л 0Ў Апяксей Мікалаевіч [15.8.1863, с. Вісяга (цяпер Крылова), Чувашыя — 26.10.1945], расійскі караблебудаўнік, механік і матэматык. Акаа.

AH СССР (1925; акад. Пецярб. АН з 1916, Рас. АН з 1917). Герой Сац. Працы (1943). Скончыў Марскую акадэмію ў Пецярбургу (1890), дзе і выкладаў. Працаваў таксама гал. інспектарам караблебудавання, старшынёй Марскога тэхн. к-та, удзельнічаў y праектаванні і пабудове першых рас. лінкораў. У 1919— 20 нач. Марской акадэміі, з 1927 кіраваў Ф із.-матэм. ін-там AH СССР. Навук. працы па тэорыі і буд. механійы карабля, магн. і гіраскапічных компасаў, артылерыі, механіцы, матэматыцы, гісторыі навукі. Распрацаваў метады вылічэння ўстойлівасці і плывучасці карабля, стварыў тэорыі вібрацыі суднаў і гайданкі карабля. Даследаваў уплыў гайданкі на паказанні компаса. Прапанаваў метад рашэння т.зв. векавога ўраўнення, пабудаваў машыну для інтэгравання дыферэнцыяльных ураўненняў, стварыў шэраг карабельных і артыл. прылад. Дзярж. прэмія СССР 1941. Тв:. Собр. трудов. T. 1— 12. М.; Л., 1936— 56.

Літ.: К р ы ж а н о в с к а я Н.А. Академнк А.Н.Крылов: Бвблногр. указ. Л., 1952.

К Р Ы Л 0Ў Іван Андрэевіч (13.2.1769, паводле інш. звестак 1766 або 1768, Масква ? — 21.11.1844), рускі байкапісец, драматург, журналіст. Чл. Рас. акадэміі (з 1811), ардынарны акад. Пецярбургскай АН (з 1841). 3 1782 y Пецярбургу, выдаваў сатыр. час. «Почта дўхов» (1789), «Зрнтель» (1792, з П.Плавільшчыкавым і А.Клушыным), дзе змяшчаў свае сатыр. «пахвальныя прамовы», артыкулы, аповесці са з ’едлівай крытыкай грамадскіх заган. У 1791 адзін з заснавальнікаў кнігавыдавецкай кампаніі «Крылоў з таварышы». У 1794— 1805 жыў y Маскве (у 1801— 03 y Рызе). 3 1806 зноў y Пецярбургу, з 1812 пам. бібліятэкара, з 1816 бібліятэкар Публічнай б-кі. Першы літ. твор — камічная опера «Кафейніца» (нап. 1782, выд. 1869). У 1780-я г. напісаў трагедыі «Клеапатра» (1785, не захавалася) і «Філамела», камічную оперу «Шалёная сям’я», камедыі «Вершаплёт y прыхожай» (усе нап. 1786) і «Свавольнікі» (нап.

1787— 88), камічную оперу «Амерыканцы» (нап. 1788, паст. 1800). У жарцетрагедыі «Падшчыпа, або Трыумф» (нап. каля 1800, выд. 1859) высмейваў «нямецкую» цывілізацыю, патрыярхальныя норавы, сцвярджаў раўнапраўе кніжнага стылю і прастамоўя. У п'есах «Модная крама» (паст. 1806), «Урок дочкам» (паст. 1807) высмейваў дваранскія норавы, a сац. заганы трактаваў як праяўленне спрадвечных людскіх слабасцей, але выкрыццё іх замяніў філас. асэнсаваннем. Першыя байкі К. — пераклады з Ж Лафантэна (1806). Яго ўласныя байкі з ’явіліся ў друку ў 1808 («Варона і лісіца», «Воўк і ягня»). Першы зб. — «Байкі» (1809). Усяго выдаў 9 зборнікаў, y якія ўвайшло каля 200 баек. Амаль усе яны напісаны з пэўнай нагоды: сатыра на ўрадавыя ўстановы («Квартэт»), на Аляксандра 1 («Выхаванне льва»), Мікалая 1 («Вяльможа»), на пэўныя падзеі дзярж., грамадскага і літ. жыцця, на падзеі вайны 1812— 14 («Булат», «Кошка і салавей», «Воўк на псярні», «Абоз»). У жанр байкі унёс філас.-гіст. змест, вызваліў яе ад абстрактнага маралізатарства; y аснову многіх сюжэтаў клаў рэальныя ўзаемаадносіны людзей. Сатыр. смеласць яго баек, іх апазіц. гучанне вынікалі з сутнасці іроніі К., якая апіралася на нар. разуменне ісціны і справядлівасці. Свабодна выкарыстоўваў прастамоўе, якое процістаяла «мове прыстойнага грамадства» і кніжнай мове. Многія яго афарыстычна дакладныя вызначэнні сталі крылатымі выразамі, прыказкамі і прымаўкамі. Творчасць К. значна паўплывала на развіццё жанру байкі ў бел. л-ры. На Беларусі яго творы былі вядомы яшчэ пры жыцці іх аўтара. У канцы 19 ст. Ф.Багушэвіч, А.Абуховіч зрабілі першыя пераклады яго твораў на бел. мову; М.Косіч выдала «Пералажэнні некаторых баек Крылова на беларускую гаворку» (1903). Пазней байкі К. перакладалі Я.Купала, М.Клімковіч, В.Таўлай, К.Крапіва, Я.Брыль, М Лужанін, М.Танк і інш. Т в Полн. собр. соч. T. 1—3. М., 1945— 46; Соч. T. 1— 2. М., 1969; Баснн: Сатмр. про-

нзв.; Воспомннання современннков. М., 1989; Бел. пер. — Байкі. Мн., 1950. Літ.: С т е п а н о в Н.Л. Крылов. М., 1969; Н.А.Крылов: Пробл. творчества. М., 1975; Г о р д м н М., Г о р д я н Я. Театр Нвана Крылова. М., 1983; Г о р д м н М.А. Жнзнь Нвана Крылова. М., 1985; К а з е к а Я. Няходжанай дарогай. Мн., 1973. С. 25— 48.

к р ы л о ў __________________ 509

К Р Ы Л 0Ў Мікалай Іванавіч (29.4.1903, с. Вішнёвае Тамалінскага р-на П ензенскай вобл., Расія — 9.2.1972), савейкі ваен. дзеяч. Маршал Сав. Саюза (1962).

маскоўскага з-да «Гужон». 3 1913 y арміі, y 1917 старшыня палкавога, дывізіённага, нам. старшыні карпуснога к-таў. 3 27.10.1917 ваен. камендант і нач. гарнізона Віцебска, старшыня ваен. аддзела (губваенком) губ. выканкома. Арганізаваў разгром часцей Ю .Р.Доўбар-Мусніцкага на тэр. губерні, абарону Віцебска ад кайзераўскіх войск.

М.І.Крылоў

У.І.Крылоу

Л.В.Календа, А.В.Спрынчан.

М.М.Крылоў

Двойчы Герой Сав. Саюза (крас., вер.

1945). Скончыў курсы «Выстрал» (1928). У Сав. Арміі з 1919, удзельнік грамадз. вайны. У Вял. Айч. вайну нач. штабоў Прыморскай (з крас. 1942), 62-й і 8-й гвардз. армій, каманд. войскамі 21-й (з мая 1943) і 5-й (кастр. 1943 — ліст.

1945) армій; удзельнік абароны Адэсы, Севастопаля, Сталінградскай бітвы, Смаленскай, Беларускай (у чэрв. 1944 войскі 5-й арміі прарвалі абарону праціўніка ў раёне г.п. Багушэўск Віцебскай вобл., першыя фарсіравалі Бярэзіну) і Усх.-Прускай аперацый. У сав.-яп. вайну 1945 удзельнічаў y Харбінска-Гірынскай аперацыі. Пасля 1945 нам. камандуючага, каманд. войскамі Далёкаўсходняй, Уральскай, Ленінградскай і Маскоўскай ваен. акруг. 3 1963 галоўнакамандуючы Ракетнымі войскамі стратэг. прызначэння, нам. міністра абароны СССР. Аўтар ваен. мемуараў. К Р Ы Л 0Ў Мікалай Мітрафанавіч (29.11.1879, Пецярбург — 11.5.1955), савецкі матэматык і механік, адзін з заснавальнікаў нелінейнай механікі. Акад. АН Украіны (1922), AH СССР (1929; чл.-кар. з 1928). Чл. многіх замежных навук. т-ваў. Скончыў Пецярбургскі горны ін-т (1902), дзе і працаваў з 1910.

3 1917 праф. Крымскага ун-та, з 1922 y AH Украіны, адначасова з 1928 y AH СССР. Навук. працы па інтэрпаляцыі і набліжаным інтэграванні ўраўненняў матэм. фізікі, нелінейнай механіцы, гісторыі навукі. Літ:. М с а к о в а О.В. Н.М.Крылов. М., 1945.

К Р Ы Л 0Ў Парфірый Мікітавіч, гл. ў арт. Кукрыніксы. К Р Ы Л 0Ў Сямён Мікалаевіч (крас.

1892, г. Белы Цвярской вобл., Расія — 13.5.1938), удзельнік Кастр. рэвалюцый і грамадз. вайны ў Беларусі. 3 1909 вёў рэв. агітацыю сярод рабочых г. Белы,

Ф.Г.Крылоў.

У пач. 1919 старшыня Віцебскага губ. к-та РКП (б). 3 сак. 1919 на Паўд. фронце, y 1920— 21 старшыня Севастопальскага ВРК, гарсавета. У 1921— 23 нам. старшыні, старшыня выканкома Віцебскага губсавета. Пазней на ваен., парт. і сав. рабоце. К Р Ы Л 0Ў Уладзімір Іванавіч (14.12.1902, с. Красны Яр Самарскай вобл., Расія — 31.8.1994), бел. матэматык. Акад. АН Беларусі (1956), д-р фіз,матэм. н., праф. (1951). Засл. дз. нав. Беларусі (1968). Скончыў Ленінградскі ун-т (1928), дзе працаваў y 1933— 56. 3 1957 y Ін-це фізікі і матэматыкі, з 1959 y Ін-це матэматыкі АН Беларусі (у 1959— 73 нам. дырэктара). Адначасова ў 1957— 15 y БДУ. Навук. працы па выліч. матэматыцы, метадах лікавага інтэгравання і інтэгральных пераўтварэнняў. Распрацаваў метады набліжанага вылічэння шэрагу вызначаных і нявызначаных інтэгралаў, даследаваў набліжаныя інтэгральныя пераўтварэнні, спосабы паляпшэння збежнасці шэрагаў і паслядоўнасцей. Развіў метады, заснаваныя на алгебраічным і паказальным інтэрпаляванні. Дзярж. прэмія Беларусі 1978.

Te.: Прнблнженные методы высшего аналмза. 5 нзд. М.; Л., 1962 (разам з Л.В.Кантаровічам); Прнблнженное вычнсленне ннтегралов. 2 нзд. М., 1967; Вычнслнтельные методы высшей математмкн. T. 1— 2. Мн., 1972—15 (разам з У.В.Бабковым, П.І.Манастырным); Вычнслнтельные методы. T. 1—2. М„ 1976— 77 (з імі ж); Математнческнй аналнз: Ускоренне сходнмостм. Мн., 1988. Літ:. В.Н.Крылов: Бмблногр. указ. Мн., 1982.

К Р Ы Л 0Ў Уладзімір Пятровіч (н.

22.8.1936, в. Бібікі Мазырскага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне кардыялогіі. Д -р мед. н. (1984), праф.

(1989). Скончыў Чыцінскі мед. ін-т (1959). 3 1969 y Бел. НДІ кардыялогіі (у

510__________________КРЫЛОЎ 1992— 97 нам. дырэктара). Навук. гірацы па хірург. лячэнні сімптаматычных артэрыяльных гіпертэнзій.

Te:. Клнннческая реографмя. Кнев, 1977 (у сааўт.); Реографня: Нмпедансная плетязмографмя. Мн., 1978 (у сааўт.); Мшемнческая болезнь сердца. Мн., 1997 (у сааўт.).

К Р Ы Л 0Ў Фёдар Гаўрылавіч (20.4.1922, в. Пушкіна Омскага р-на, Расія — 10.7.1944), удзельнік вызвалення Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1945). У Чырв. Арміі з 1941. У Вял. Айч. вайну з 1944 на 3-м Бел. фронце. Аўтаматчык пагран. палка войск НКУС К. вызначыўся 10.7.1944 пры разгроме групы праціўніка, якая вырвалася з мінскага «катла»: падарваў гранатай сябе і абступіўшых яго гітлераўцаў, чым паспрыяў поспеху аперацыі па ліквідацыі групоўкі праціўніка ў 300 чал. К Р Ы Л 0Ў Юрый Васілевіч (н. 7.5.1951, г. Вілейка Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне анкалогіі. Д -р мед. н. (1994), праф. (1988). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1974) і працуе ў ім (з 1990 заг. кафедры). Навук. працы па паталаг. анатоміі, дыферэнцыяльнай дыягностыцы язвавай хваробы і рака страўніка.

порская дзяржава. У 1-й пал. 3 ст. н.э. ў

Каланчак Скадоўск

М а ш та б 1:3 0 0 0 0 0 0 в.Джарылгач-

'Краснаперакош

’Раздояьнае, °С л авянснае

Навасёлаўскав °Алянёўна

Багерава

Акцябрскае

(іраўскае

- Гарнаст аеўна

a н с н і

Белагорск (

ГрзсаўскІ Мікалаеўка

К ачас^ Верхнесадовае

севастопаль/

КЕРЧ

Савецкі

ЕЎПАТОРЫЯ

.Х ерсанес

Шчолкіна

Ніжнягорскг

іазёрнае

іМ аладзёжнае лмферопаль

)

стПрыморскі

^ФеадосІя Кактэбель

• 'J

^ 3^

Л ё # 3 ІНКврман

.Ай-Петрь Аўтаномнаі Рэсп.Крым

Крымскія горы, Паўднёвы бераг Крыма. Гісторыя. К. — адзін з найб. стараж. раёнаў засялення чалавекам Усх. Еўропы, тут выяўлены палеалітычныя стаянкі Кіік-Каба, Стараселле. 3 канца 2-га тыс. да н.э. ён заселены кімерыйцамі, y 1-м тыс. да н.э. — і таўрамі (адсюль яго стараж. назва Таўрыя), з 8— 1 ст. да н.э. — скіфамі. У 6— 5 ст. да н.э. на ўзбярэжжы К. стараж. грэкі заснавалі калоніі Феадосія, Керкінітыда (цяпер г.

Еўпаторыя), Пантыкапей, Херсанес Таўрычаскі. Каля 480 да н.э. — 4 ст. н.э. ў раёне Керчанскага п-ва існавала Бас-

АЎТАНОМНАЯ РЭСПУБЛІКА КРЫМ

Новааляксееўк;

каса Біручы Востраў ПН.Ш.

7е.: Возможностн гастробнопснн в лнагностнке днсплазнн н рака желудка / / Вопр. онкологан. 1989. Т. 35, № 11; Краткнй курс патологаческой анатомнн. Дубна; Внтебск, 1998.

К РЫ Л Ь Ц бВА , возера ў Сенненскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Крывінка, за 1 км на Пд ад г. Сянно. Пл. 0,21 км2, даўж. 800 м, найб. шыр. 300 м, даўж. берагавой лініі 2,1 км. Пл. вадазбору 22,2 км2. Схілы катлавіны выш.

10— 15 м, разараныя, на Пн пад хмызняком. Берагі на 3 і Пн зліваюцца са схіламі, на У і Пд нізкія. На Пн выцякае ручай y воз. Сянно. КРЫ М , гл. Крымскі паўвостраў. КРЫ М , А ў т а н о м н а я Рэспубл і к а К р ы м. Размешчана на Крымскім п-ве, y складзе Украіны. Пл. 27 тыс. км2. Нас. 2192,6 тыс. чал. (1995), гарадскога 70%. Сярэдняя шчыльн. 81 чал. на I км2, найб. густа заселены ўзбярэжная і перадгорная часткі рэспублікі. Жывуць рускія (63,9%), украінцы (24,6%), крымскія татары, беларусы, яўрэі і інш. Сталіца — г. Сімферопаль. Найб. гарады: Севастопаль, Керч, Еўпаторыя, Ялта, Феадосія, Джанкой. Аб прыродзе гл. ў арт. Крымскі паўвостраў,

іх аўтаноміі — Цэнтр. выканаўчы к-т, падпарадкаваны Часоваму ўраду. Потым была створана Крымская рэспубліка, y снеж. 1917 y Бахчысараі на курултаі (з’ездзе) крымскіх татараў прынята канстытуцыя. Пасля заключэння Брэсцкага міру 1918 бальшавікі абвясцілі тут Таўрычаскую сав. рэспубліку, не прызнаную Германіяй. Яе войскі акупіравалі К. і ўтварылі крымскі ўрад на чале з ген. М.Сулейманам Сулькевічам. У 1919— 20 адзін з цэнтраў белагвардзейскага руху на чале з генераламі К.Х.Дзянікіньш, П .М .Урангелем. 3 1921 y складзе РСФСР існавала Крымская аўтаномная сав. сацыяліст. рэспубліка. У 1941— 44 К. акупіраваны ням.-фаш. і рум. войскамі, вызвалены ў выніку Крымскай аперацыі 1944. 20.5— 1.7.1944 крымскія татары, абвінавачаныя ў супрацоўніцтве з немцамі, прымусова дэпартаваны ў Сярэднюю Азію (Узбекістан). У 1945 скасавана аўтаномія, К. стаў вобласцю РСФСР. У 1954 перададзены ў склад Украіны. Паводле кан-

К. урываліся готы, y 375 — гуны. 3 4 — 5 ст. адбывалася экспансія Візантыі. У 12— 13 ст. населены грэкамі, армянамі, нашчадкамі аланаў, печанегаў і інш. У 13 ст. заваяваны манголамі і ўключаны ў Залатую Арду. 3 1440-х г. існавала самаст. Крымскае ханства (з 1475 васал і саюзнік Асманскай імперыі). У 1687 і 1689 адбыліся паходы ў К. рас. войска на чале з кн. В.В.Галіцыным (яму дапамагалі ўкр. казакі пад кіраўніцтвам гетмана І.Самайловіча, потым І.С .Мазепы). Правал паходаў стаў адной з гал. прычын падзення ў Расіі ўрада Соф ’і Аляксееўны — Галіцына. У ходзе рус.-тур. вайны 1768— 74 заняты рас. войскамі. У 1783 далучаны да Расіі, тут засн. яе Чарнаморскі флот (з 19 ст. гал. база — г. Севастопаль). Асн. месца баёў y Крымскую вайну 1853— 56. 3 2-й пал. 19 ст. паўд. ўзбярэжжа К. выкарыстоўваецца як курортная зона. Пасля Лют. рэвалюцыі 1917 на з ’ездзе мясц. татараў y Сімферопалі створаны пастаянны орган

К р а я в ід к а л я ў з б я р э ж ж а Крыма.

стытуцыі Украіны 1996 атрымаў статус аўт. рэспублікі. У студз. 1999 уступіла ў дзеянне канстытуцыя К. Гаспадарка. Асн. гадіна прам-сці — харчасмакавая (вінаробная, плодаагароднінакансервавая, эфіраалейная і інш.). Вінаробства (вытв-сць высакаякасных марачных і шампанскіх він) на прадпрыемствах y Ялце, Севастопалі, Алушце, Судаку, Ф еадосіі, Сімферопалі. Развіты перапрацоўка рыбы (Керч, Ялта, Еўпаторыя, Севастопаль), садавіны і агародніны (Сімферопаль, Джанкой, Бахчысарай, Севастопаль), вытв-сць ружавага, лавандавага, шалфейнага алеяў (Сімферопаль, Бахчысарай, Алушта, Судак, Ніжнягорскі), тытуню (Ялта, Сімферопаль, Феадосія), мясная, малочная і мукамольная галіны прам-сці. Камбікормавая прам-сць. Здабыча жал. руды (Камыш-Бурунскі жалезарудны камбінат y раёне г. Керч), прыроднага газу (п-аў Тарханкуцкі, Джанкой). На базе мясц. жал. руд працуе Керчанскі металургічны камбінат. Машынабудаванне і металаапрацоўка спецыялізуюцца на вытв-сці буйнатанажных марскіх танкераў, суднарамонце (Керч, Севастопаль), вытв-сці абсталявання для харч. прам-сці, прылад (Севастопаль), тэлевізараў (Сімферопаль), трактарных прычэпаў (Джанкой), пад’ёмна-трансп. абсталявання (Феадосія). Хім. прам-сць працуе на солях Сіваша і ліманных азёр (Сакскі хім., Краснаперакопскі бромавы, Крымскі двухвокісу тытану і содавы з-ды). У Сімферопалі з-д пластмас і быт. хіміі. Прадпрыемствы лёгкай прам-сці вырабляюць трыкатаж, тканіны, абутак, скургалантарэю (Сімферопаль, Севастопаль, Ф еадосія, Керч, Бахчысарай). Вытв-сць сувеніраў. Пераважна на мясц. сыравінс працуе прамсць буд. матэрыялаў (Ф еадосія, Севастопаль, Керч, Белагорск). Дрэваапр. з-ды ў Севастопалі, Бахчысараі. мэблевая ф-ка ў Феадосіі. Сімферопальская, Севастопальская і Камыш-Бурунская ДРЭС. Сельская гаспадарка спецыялізуецца на вырошчванні збожжа, вінаграду, садавіны, ягад, агародніны, малочна-мясной жывёлагадоўлі. Пасяўная пл, каля 0,5 млн. га, пераважна ў Стэпавым К., дзе значныя масівы арашальных зямель (гл. Паўночна-Крьшскі кан&і). Вырошчваюць збожжавыя (пшаніца, ячмень, кукуруза, рыс), тэхн. (сланечнік, соя), кармавыя і агародніна-бахчавыя культуры, бульбу. Збор (тыс. т, 1995): збожжа — 1505, агародніны — 225, бульбы — 332. Асн. плошчы вінаграднікаў і садоў y перадгорнай і цэнтр. частках К. Эфіраалейныя культуры і тытунь вырошчваюць на паўд. узбярэжжы і ў перадгор’ях. У стэпавых раёнах жывёлагааоўля мяса-малочнага кірунку, y перадгор’ях — малочна-мяснога. Развіты птушкагадоўля, авечкагадоўля, свінагадоўля. Вытв-сць мяса ў 1995 — 93 тыс. т. Даўж. чыгунак 644 км. Гал. чыгункі Севастопаль— Сімферопапь—Джанкой, Краснаперакопск— Джанкой—Феадосія— Керч. Даўж. аўтадарог з цвёрдым пакрыццём каля 7 тыс. км. Тралейбусная лінія Сімферопаль—

Ялта. Паромная пераправа звязвае Керч 3 Паўн. Каўказам. Марскія парты: Ф еадосія, Керч, Севастопаль, Ялта, Еўпаторыя. К. — адзін з буйнейшых куроргных раёнаў Украіны. Курорты: Ялта, Алупка, Алушта, Гурзуф (Паўд. бераг К.), Феадосія, Еўпаторыя, Сакі; буйны цэнтр турызму. Л і т Л y к ш a У. Непаўторныя вобразы Крыма: Замалёўкі з натуры. [Маладзечна], 1997; Я к о б с о н А.Л. Крым в среднне века. М., 1973; Кессельбреннер Г.Л. Крым: Страннцы нсторнн. М., 1994; Крымская АССР (1921— 1945). Снмферополь, 1990; Б a с о в А.В. Крым в Велнкой Отечественной войне, 1941— 1945. М., 1987; К а н а п а ц к і I. 50-я ўгодкі гвалтоўнага выгнання татар з Крыма / / Байрам. 1994. № 2; С т a р 4 е н к о в Г. Превратностм судьбы (Крым) / / Азня н Афрнка сегодня. 1997. № 10. Г.С.Смалякоў (гаспадарка).

КРЫМАЎ Аляксандр Міхайлавіч (4.11.1871, каля Варшавы — 13.9.1917), расійскі ваен. дзеяч. Ген.-лейт. (1917). Скончыў Паўлаўскае ваен. вучылішча і Акадэмію Генштаба (1902). Удзельнік

КРЫМЕР

511

1905 г. (1934— 39). Чл. аб’яднання «Блакітная ружа» (1907), Саюза рус. мастакоў (з 1910), Т-ва маскоўскіх мастакоў.

3 канца 1900-х г. ствараў яркія паводле каларыту, дэкар.-абагульненыя кампазіцыі. Творы (напачатку дынамізаваныя, потым гарманічна-спакойныя) стылізаваў y духу прымітыву, пазней — габелена і класіцыстычнага пейзажа: «Навальніца» (1908), «Жоўты хлеў» (1909), серыя «Купалыпчыны» (1910-я г.). 3 1920-х г. адлюстроўваў устойлівыя станы прыроды, на аснове іх аналізу распрацаваў сваю сістэму тону (колер выяўляў не матэрыяльную структуру, a толькі ступень асветленасці аб’екта). Імкнуўся да стварэння сінт. пейзажакарціны праз эмацыянальнае адзінства вобразнага ладу: «Рэчка» (1926), «Каля млына» (1927), «Раніца ў Цэнтральным парку...» (1937), «Летні дзень y Тарусе»

М.Крымаў

млына. 1927.

рус.-яп. вайны 1904— 05. У 1906— 11 y Гал. штабе і Гал. упраўленні Генштаба. У 1-ю сусв. вайну пры штабе 2-й арміі, з сак. 1915 камандаваў Усурыйскай коннай брыгадай, з крас. 1917 — 3-м конным корпусам. Кантактаваў з партыяй акцябрыстаў. У час Карнілава мяцяжу 1917 на чале 3-га коннага корпуса накіраваны Стаўкай Вярх. камандавання рас. арміі (знаходзілася ў Магілёве) на Петраград. Пасля адмовы вайскоўцаў корпуса наступаць супраць рэв. сіл прыбыў для тлумачэнняў А .Ф . Керанскаму ў Петраград, дзе пасля аддачы загаду аб яго арышце застрэліўся. КРЬІМАЎ Мікалай Пятровіч (2.5.1884, Масква — 6.5.1958), расійскі жывапісец-пейзажыст і тэатр. мастак. Нар. маст. Расіі (1956). Чл.-кар. AM СССР (1949). Вучыўся ў Маскоўскім вучылішчы жывапісу, скульптуры і дойлідства (1904— 11). Выкладаў y Маскве ў Прачысценскім практычным ін-це (1919— 20), Вышэйшых маст.-тэхн. майстэрнях (1920— 22), Маст. вучылішчы памяці

(1939— 40). Сярод тэатр. работ: афармленне спектакляў МХАТ «Гарачае сэрца» (1926), «Таленты і паклоннікі» (1933) А.Астроўскага і інш. КРЫ М ЕР (Cremer) Уільям Рэндал (18.3.1838, Ф эахэм каля г. Портсмут, Вялікабрытанія — 22.7.1908), дзеяч англ., міжнар. рабочага руху, прыхільнік пацыфізму. Сталяр. У 1860 адзін са стваральнікаў А б’яднанага т-ва цесляроў і сталяроў. У час грамадз. вайны ў ЗШ А 1861— 65 падтрымліваў правы жыхароў

У.Р.Крымер.

512

КРЫМІНАЛІСТЫКА

Поўначы, выступаў супраць рабства неграў. У 1864 садзейнічаў стварэнню Міжнар. асацыяцыі рабочых, быў сакратаром яе брыт. секцыі. У 1870 заснаваў Рабочую асацыяцыю міру (з 1875 Ліга міжнар. арбітражу), быў яе сакратаром. У 1885— 95 і 1900— 08 дэп. палаты абшчын. Адзін з аўгараў праскта англа-амер. дагавору аб арбітражы (падпісаны ў 1914). 3 чэрв. 1889 сакратар Міжпарламенцкага саюза ад Вялікабрытаніі. Нобелеўская прэмія міру 1903. Л. М.Драбовіч. КРЫ МІНАЛІСТЫ КА (ад лац. criminalis злачынны), прыкладная юрыд. навука, якая распрацоўвае сістэму спец. прыёмаў, метадаў і сродкаў збірання, фіксацыі, даследавання і выкарыстання доказаў судовых. Гэтыя прыёмы і метады прымяняюцца ў крымінаііьным судаводстве для папярэджання, раскрыцця і расследавання злачынстваў, a таксама выкарыстоўваюцца пры суд. разглядзе крымінальных і ў шэрагу выпадкаў цывільных спраў. Найб. важныя раздзелы сучаснай К.: агульная тэорыя К., к р ы м і н а л і с т ы ч н а я тэхніка, крым і н а л і с т ы ч н а я т а к т ы к а і методыка расследавання. Крыміналістычная тактыка ўключае сістэму тэарэт. палажэнняў і практычных рэкамендацый па арг-цыі і планаванні расследавання злачынстваў, якія дазваляюць найб. эфектыўна выкарыстоўваць магчымасці следчага і суд. дзеяння і аператыўна-пошукавых мерапрыемстваў з улікам канкрэтнай сітуацыі па справе. Яна ахоплівае планамернасць і хуткасць дзеянняў, агляд месца злачынства, фіксацыю і ацэнку слядоў, атрыманне доказаў, правамернасць (законнасць) дзеянняў. Крыміналістычная тэхніка ўключае сістэму спец. прыёмаў і навук.-тэхн. сродкаў па збіранні, фіксацыі і даследаванні доказаў. Да яе адносяцца суд. балісты-

ка, трасалогія, дактыласкапія, судовая фатаграфія, тэхніка правядзення крыміналістычных экспертыз і інш. Г.А.Маслыка. К РЫ М ІН А Л 0Г ІІ, КРЫ М ІНАЛІСТЫ КІ I С У Д 0В А Й ЭКСПЕРТЬІЗЫ ПРАБЛЁМ НДІ М і н і с т э р с т в а юс гыцыі Рэспублікі Беларусь (Н Д ІП К К і С Э), навуковы цэнтр, які праводзіць даследаванні ў галіне крыміналогіі, крыміналістыкі і суд. экспертызы, ажыццяўляе метадычнае забеспячэнне работы следчых і суд. органаў, a таксама экспертныя даследаванні пры суд. разглядзе крымін. і цывільных спраў, матэрыялаў аб адм. правапарушэннях. Створаны ў адпаведнасці з пастановай CM Рэспублікі Беларусь ад 20.3.1990. Упершыню ўстанова для навук. даследаванняў і забеспячэння работы экспертаў была заснавана пры Нар. камісарыяце БССР y 1929; неаднаразова мянялася назва (лабараторыя, ін-т). У складзе НДІ лабараторыі: суд.-почырказнаўчых даследаванняў, суд.-тэхн. даследавання дакументаў,

суд. фанетыкі, суд.-балістычных і трасалагічных даследаванняў, крыміналістычных даследаванняў матэрыялаў, рэчываў і вырабаў, суд. аўтатэхн. даследаванняў, суд.-эканам., таваразнаўчых экспергыз і інш.; аддзелы: крымінапогіі, крыміналістыкі, навук.-тэхн. інфармацыі і інш. Л.А.Шукан. К РЫ М ІН А Л 0ГІЯ (ад лац. criminis злачынства + ...логія ), навука пра злачыннасць, яе прычыны, асобу злачынца, шляхі і сродкі папярэджання злачыннасці і перспектывы яе ліквідацыі. Даследуе злачыннасць як сац. з ’яву, якая выяўляецца ў грамадска небяспечных паводзінах людзей, што супярэчаць патрабаванням крымін. закону. Вывучае звесткі пра злачыннасць y цэлым і па асобных відах і групах злачынстваў, па асобных крыміналагічных праблемах (напр., злачыннасць непаўналетніх, рэцыдыўная, групавая), a таксама прычыны злачыннасці, г.зн. тыя eau. фактары, з ’явы і працэсы, якія ўплываюць на існаванне злачыннасці ў цэлым і на ўчыненне канкрэтных злачынстваў. Разглядае асобу злачынца як сукупнасць сац. і сацыяльна значных уласцівасцей, рысаў, якасцей, сувязей і адносін, што характарызуюць асоб, якія ўчыняюць розныя злачынствы, і нейкім чынам уплываюць на іх паводзіны. Важнае месца ў К. займае праблема папярэджання злачынстваў — аднаго з гал. кірункаў барацьбы са злачыннасцю ў сучасным д эмакр. грамадстве. КРЫ МІНАЛЬНАЕ ПРАВА, 1) галіна права, юрыд. нормы якой вызначаюць злачынствы і каральнасць за іх учыненне. К.п. Рэспублікі Беларусь мае на мэце ахову асобы, яе жыцця і здароўя, правоў і свабод, дзярж. і грамадскіх інтарэсаў, уласнасці, прыроднага асяроддзя, канстытуцыйнага ладу, устаноўленага правапарадку ад злачынных замахаў. Садзейнічае папярэджанню злачынстваў і выхаванню грамадзян y духу выканання законаў дзяржавы. Асн. прынцыпамі сучаснага бел. К.п. з ’яўляюцца: законнасць, гуманізм, роўнасць грамадзян перад крымін. законам, асабістая адказнасць, няўхільнасць пакарання, прынцып справядлівасці і прынцып віны. Гал. крыніца К.п. — крымінальны закон. 2) Юрыд. навука, якая вывучае злачынствы і пакаранне ў юрыд., сац. і гіст. аспектах. Г.А.Маслыка.' КРЫ М ІНАЛЬНАЕ СУДАВ0ДСТВА, крымінальны п р а ц э с , рэгламентаваная законам і ўвасобленая ў форму праваадносін дзейнасць органаў дазнання, папярэдняга следства, пракуратуры і суда, зместам якой з ’яўляецца ўзбуджэнне, расследаванне, суд. разгляд і вырашэнне крымін. спраў, a таксама выкананне прыгавораў. У крымін.-працэсуальным праве Рэспублікі Беларусь мае наступныя стадыі; узбудж энне крымін. справы, папярэдняе расследаванне, адданне пад суд, судовы разбор, касацыйнае судаводства, выкананне прыгавору. У некат. выпадках крымін. справа праходзіць таксама дадатковьм стадыі: перагляд справы ў парадку суд. нагляду,

аднаўленне справы па новаадкрытых акалічнасцях. Задачы К.с.: хуткае і поўнае раскрыццё злачынства, выяўленне і абвінавачанне злачынцы, забеспячэнне правільнага выкарыстання заканадаўства. Г.А.Маслыка. КРЫ МІНАЛЬНАЕ ЎЛАЖЙННЕ 1903, крымінальны кодэкс Расійскай імперыі, які меў на мэце ўзмацненне барацьбы з рэв. рухам і прыстасаваннем феад. крымін. заканадаўства да аховы інтарэсаў буржуазіі. У ім даваліся вызначэнні прававых паняццяў намеру і неасцярожнасці, наяўнасці свядомасці, саўдзельніцтва, падрыхтоўкі і замаху, неабходнай абароны і крайняй неабходнасці. Карная сістэма вызначалася вял. жорсткасцю і прадугледжвала пакаранне смерцю, катаргу, ссылку на пасяленне, заключэнне ў крэпасць і інш. Да каральных дзеянняў былі аднесены папіт. дэманстрацыі і стачкі, узмацнялася барайьба з маёмаснымі злачынствамі. К.ў. п о ў н а ст о не было ўведзена. Пачынаючы з 1904 уводзіліся пераважна главы і артыкулы, якія ўтрымлівалі новыя саставы паліт. злачынстваў і ўзмацнялі пакаранні. КРЬІМІНАЛЬНА-ПРАЦЭСУАЛЬНАЕ ПРАВА, сукупнасць юрыд. норм, што вызначаюць задачы, прынцыпы, кола ўдзельнікаў крымінальнага судаводства, іх правы і абавязкі; адна з галін права Рэспублікі Беларусь. Рэгламентуе ўсе стадыі крымін. судаводства: узбуджэнне крымін. справы, дазнаннс і папярэдняе следства, адданне пад суд і суд. разгляд, перагляд прыгавораў, вызначэнняў і пастаноў, выкананне прыгавору. Асн. крыніца К.-п.п. — Крымінальна-працэ-

суальны кодэкс Рэспублікі Беларусь. КРЫ МІНАЛЬНА-ПРАЦЭСУАЛЬНЫ К 0Д Э К С РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ (К П К ), адзіны заканад. акт, y якім сістэматызаваны нормы крымінальна-працэсуальнага права, што рэгулююць дзейнасць органаў дазнання, папярэдняга следства, пракуратуры і суда па расследаванні і суд. разглядзе крымін. спраў. Першы КПК Беларусі прыняты паводле пастановы ЦВК БССР ад 30.3.1923, уведзены ў дзеянне з 15.4.1923. У 1927 і 1929 y КПК былі ўнесены змены і дадаткі. Дзеючы КПК Рэспубліклі Беларусь прыняты 29.12.1960 4-й сесіяй Вярх. Савета рэспублікі, уведзены ў дзеянне з 1.4.1961. 3 часу прыняцця ў яго ўнесены шэраг змен і дадаткаў. К П К складаецца з 9 раздзелаў і 411 артыкулаў. У іх змешчаны агульныя палажэнні крымінальнага судаводства, вызначаны парадак узбудж эння крымін. спраў і дзейнасць па іх органаў дазнання і папярэдняга следства, парадак судаводства ў судах першай, касацыйных і нагляднай інстанцый, выканання прыгавораў і інш. Зыходзячы з таго, што многія нормы КПК патрабуюць удакладненняў і змен, адпаведнымі службамі Нац. сходу Рэспублікі Беларусь падрыхтавана новая рэдакцыя КПК.

к р ы м ін а л ь н л я

а д к Аз н а с ц ь ,

гл.

ў арт. Адказнасць. КРЫМІІШІЬНЫ ВЬІШУК, падраздзяленне крымін. міліцыі Рэспублікі Беларусь і некат. краін СНД, сіламі якога ажьшцяўляецца аператыўна-вышуковая дзейнасць па прадухіленні і раскрыцці злачынстваў супраць асобы, грамадскага парадку, бяспекі і інш. Адначасова К.в. з’яўляецца і органам дазнання па справах гэтай катэгорыі. Дзейнасць органаў К.в рэгламентуецца заканадаўствам. к р ы м і н Ал ь н ы К0ДЭКС РЭСПЎБЛІКІ БЕЛАРЎСЬ (К К ), сістэматызаваны заканадаўчы акт, які ўстанаўлівае прынцыпы крымін. адказнасці, пералік грамадска небяспечных дзеянняў, што прызнаюцца злачынствамі, пакаранняў за іх і інш. мер прававога ўздзеяння на злачынцаў. Першы КК БССР прыняты 23.9.1928, уведзены ў дзеянне з 15.11.1928 (да яго прыняцця ў БССР дзейнічаў К.К. РСФСР 1922). Дзеючы КК Рэспублікі Беларусь прыняты 29.12.1960, уведзены ў дзеянне з 1 4.1961 (у яго неаднаразова ўносіліся змены і дапаўненні). КК складаецца з 2 частак — а г у л ь н а й і асаблів a й, y якіх змешчаны 16 глаў і 285 артыкулаў. Агульная частка ўключае агульныя палажэнні і задачы крымін. заканадаўства, вызначае падставы крымін. адказнасці, паняцце злачынства і інш. інстытутаў крымін. права; асаблівая частка — сістэматызаваны пералік канкрэтных злачынстваў з пазначэннем відаў і памераў пакарання за кожнае з іх. 3 прычыны таго, што многія ўстарэлыя палажэнні КК за апошнія гады неаднараэова мяняліся, пераглядаліся ці дапаўняліся, наспела неабходнасць y яго новай рэдакцыі. Адпаведныя органы Нац. сходу Рэспублікі Беларусь падрыхтавалі праект новага КК. КРЫМІНАЛЬНЫ ПРАЦФС, гл. ў арт. Крымінальнае судаводства. КРЫМСКАЕ IIPblM ÔP’E, кліматычны курорт на Украіне. На беразе Чорнага м. паміж гарадамі Феадосія і Судак. Ахаванасць гарамі ад паўн. і паўн.-ўсх. вятроў, клімат субтрапічны міжземнаморскага тыпу, з мяккай зімой, пераважна гарачым і сухім летам, працяглы купальны сезон (з чэрв. да сярэдзіны кастр.), пясчана-галечны пляж даўж. 3 км і інш. фактары спрыяюць клімата- і таласатэрапіі хвароб органаў дыхання (нетуберкулёзнага паходжання) і нерв., сардэчна-сасудзістых функцыян. расстройстваў. КРЬІМСКАЕ ХАНСТВА, татарская дзяржава на тэр. Крымскага п-ва, y нізоўях Дняпра, Прыазоўя і Прыкубання ў 15— 18 ст. Вылучылася з Залатой Арды. Сталіца — г. Бахчысарай (з пач. 16 ст.). 3 1239 мангола-татарамі занята стэпавая ч. Крыма, падпарадкавана мясц. насельніцтва (аланы, славяне, армяне, грэкі). 3 канца 13 ст. ў Крыме качавалі буйныя мангола-тат. улусы. На мяжы 13— 14 ст. тут утварылася намесніцтва з рэзідэнцыяй y Салхаце (Стары 17. Зак. 404.

КРЫМСКАЯ

Крым). Пасля міжусобнай барацьбы ў 1433 пры падтрымцы войск ВКЛ y Крыме замацаваўся Хаджы-Гірэй. 3 1478 y васальнай запежнасці ад Турцыі (трапіла пры хане Менглі-ГірЗю). К.х. часта выступала саюзнікам ВКЛ і Польшчы супраць Маскоўскай дзяржавы (1507, 1512, 1532, 1535, 1540, 1542, 1559). На Беларусь татары рабілі набегі ў канцы 15 — 1-й пал. 16 ст. (гл. Клецкая бітва 1506). У рус.-тур. вайну 1768— 74 ханства занята рас. войскамі і паводле мірнага дагавору (1774) абвешчана незалежным. У 1783 апошні крымскі хан Ш агін-Гірэй адрокся ад улады, ханства ліквідавана, a яго тэрыторыя далучана да Рас. імперыі.

каў і самаходкых артыл. установак, 1250 самалётаў). 8 крас. войскі 4-га Укр. фронту пры падтрымцы 8-й паветр. арміі і ЧФ прарвалі абарону праціўніка на Перакопе, Сівашы, Ішунскіх пазіцыях і выйшлі да Севастопаля. У ноч на 11 крас. з Керчанскага п-ва пачала наступаць Асобная Прыморская армія пры падтрымцы 4-й паветр. арміі і ЧФ. У выніку штурму 5— 9 мая вызвалены Севастопаль. 12 мая капітулявалі рэшткі варожай групоўкі на мысе Херсанес. Дапамогу сав. войскам аказалі і крымскія партызаны.

Літ.: К у з н е ц о в А.Б. Днпломатаческая борьба Россмя за безопасность южных граннц (первая половнна XVI в.). Мн., 1986; С a н н н Г. А. Отношення Росснн н Укранны с Крымскнм ханством в середнне XVII в. М., 1987; В о з г р н н В.Е. Нсторнческне судьбы крымскнх татар. М., 1992.

КРЫМСКАЯ ВАЙНА 1853— 56, У с х о д н я я в а й н а , вайна паміж Расіяй і Турцыяй (з лют. 1854 на баку

513

Літ.: Г р ы л е в А.Н. Днепр— Карпаты— Крым: Освобожденне Правобережлой Украяны н Крыма в 1944 г. М., 1970. В.А.Юшкевіч.

Да арт Крымская вайна 1853—56. Адпраўка англа-французскіх вайскоўцаў y Керч. Гравюра Сімпсана. 1856.

КРЬІМСКАЯ АПЕРАЦЫЯ 1944, сумесныя наступальныя дзеянні войск 4-гя Укр. фронту (камандуючы ген. арміі ФА.Талбухін), Асобнай Прыморскай арміі (ген. арміі A.1 .Яроменка), Чарнаморскага флоту (ЧФ; адм. П.С.Акцябрскі) і Азоўскай ваен. флатыліі (контрадм. С.Г.Гаршкоў) па вызваленні Крымскага п-ва ад ням.-фаш. і рум. войск 8.4— 12.5.1944 y Вял. Айч. вайну. У выніку Мелітопальскай аперацыі і Керчанска-Эльтыгенскай аперацыі 1943 сав. войскі прарвалі ўмацаванні праціўніка на Перакопскім перашыйку, занялі плацдармы на паўд. беразе Сіваша і на Керчанскім п-ве, блакіравалі размешчаную ў Крыме 17-ю ням. армію (5 ням. і 7 рум. дывізій; усяго каля 200 тыс. чал., каля 3,6 тыс. гармат і мінамётаў, больш за 200 танкаў і штурмавых гармат, 150 самалётаў). Сав. войскі налічвалі 30 стралк. дывізій, 2 брыгады марской пяхоты і інш. (усяго каля 400 тыс. чал., каля 6 тыс. гармат і мінамётаў, 559 тан-

апошняй ваявалі таксама Вялікабрытанія, Ф равдыя, з 1855 і Сардзінскае каралеўства) за панаванне на Б. Усходзе. Асн. баі праходзілі ў раёне Крымскага п-ва (адсюль назва), Закаўказзя і Чорнага м., дапаможныя — на Балтыйскім і Белым морах, Д. Усходэе. Выцесненая Вялікабрытаніяй і Францыяй з рынкаў Б. Усходу, Рас. імперыя імкнулася аднавіць тут свае пазіцыі, узяць пад кантроль чарнаморскія пралівьі і Балканы. Вялікабрытанія і Францыя намагаліся захапіць Крым, Каўказ і інш. Зачэпкай да вайны сталі спрэчкі правасл. і каталіцкай цэркваў за святыя мясціны ў Палесціне і адмова ўлдд Асманскай імперыі дазволіць мець апеку над яе правасл. жыхарамі Расіі. Пасля акупацыі рас. войскамі падвасальных Турцыі княстваў Малдовы і Валахіі Турцыя 16.10.1853 абвясціла Расіі вайну. Пры спробе тур. войск прарвацца да Тыфліса яны былі разбіты рас. корпусам ген.

514_______________КРЫМСКАЯ В.О.Бебутава ў бітве пры Башкадыклары (1.12.1853) і ў інш. месцах, a іх флот пацярпеў паражэнне ў Сінопскай бітве 1853. 4.1.1854 эскадры Вялікабрытаніі і Францыі ўвайшлі ў Чорнае м., 21.2.1854 Расія абвясціла гэтым краінам вайну. Супраць 700 тыс. рас. вайскоўдаў дзейнічалі каля 1 млн. саюзнікаў, якія былі лепш аснашчаны тэхнічна. У крас. 1854 саюзныя эскадры бамбардзіравалі Адэсу. Перад пагрозай уступлення ў вайну Аўстрыі Расія вывела войскі з Малдовы і Валахіі. 14.9.1854 брыт., франц. і тур. войскі высадзіліся ў Крыме каля г. Еўпаторыя, 20.9.1854 на р. Альма разбілі рас. армію пад камандаваннем А.С.Меншыкава і разгарнулі наступленне на Севастопаль. Пачалася Севастопальская абарона 1854—55. Рас. войскі 25.10.1854 няўдала атакавалі брыт.-тур. базу ў Балаклаве, 5.11.1854 пацярпелі паражэнне каля Інкермана. Сгтробы саюзнікаў захапіць Салавецкія а-вы ў Белым м. (18— 19.7.1854) і г. Петрапаўлаўск-Камчацкі (30.8— 5.9.1854) былі адбіты рас. гарнізонамі. 16.8.1854 брыт,франц. флот авалодаў рас. крэпасцю Бамарзунд на Апандскіх а-вах y Балтыйскім м. На Чарнаморскім узбярэжжы саюзнікі занялі гарады Севастопаль (8.9.1855), Керч, Енікале, Анапа, Кінбурн. У Закаўказзі рас. войскі (галоўнакаманд. М.М.Мураўёў) захапілі тур. крэпасць Карс (28.11.1855), прасунуліся да г. Эрзурум і пагражалі прарывам y М. Азію, што паскорыла завяршэнне вайны і заключэнне Парыжскага мірнага дагавора 1856. К.в. выявіла ваен.-тэхн. адсталасць Расіі, абумоўленую панаваннем прыгонніцкіх адносін, выклікала абуджэнне грамадскай думкі і наблізіла правядзенне ліберальных рэформ, y т.л. Сялянскай рэформы 1861. Літ:. Т а р л е Е.В. Крымская война. T. 1— 2. 2 нзд. М., 1950; Русскнй Север н Россня в годы Крымской войны (1853— 1856 гг.): Сб. ст. Вологда, 1979; П о н о м а р е в В.Н. Крымская война н русско амернканскне отношення. М., 1993; Крымская война, 1853— 1856: (нензвестные странвцы) //. Роднна. 1995.

№ 3—4. КРЬІМСКАЯ КАНФЕР^НЦЫЯ 1945, Ялцінская канферэнцыя 19 4 5, нарада кіраўнікоў СССР, ЗШ А і Вялікабрытаніі ў Лівадзійскім палацы каля г. Ялта (Крымскі п-аў) 4— 11.2.1945 y канцы 2-й сусв. вайны. Удзельнічалі 1.B.Сталін (СССР), Ф.Д.Рузвельт (ЗША), У.Чэрчыль (Вялікабрытанія), міністры замежных спраў, начальнікі штабоў і саветнікі названых саюзных дзяржаў (у т.л. А.А.Грамыка). Мела на мэце каардынацыю дзеянняў саюзнікаў для канчатковага разгрому фаш. Германіі, ажыццяўленне ўмоў яе безагаворачнай капітуляцыі і пасляваен. ўпарадкавання свету. Саюзнікі вырашылі стварыць y Германіі свае зоны акупацыі (пры жаданні Францыі і яе зону) і агульнагерм. кантрольны орган y Берліне (яго таксама меркавалася падзяліць на акупац. зоны), выпрацавалі праграму Віікаранення герм. мілітарыз-

му і нацызму (гл. Дэмілітарызацыя, Д энацыфікацыя), узнялі пытанне аб кампенсацыі нанесеных ім Германіяй страт (вырашана стварыць y Маскве спец. камісію па рэпарацыях, частку якіх пасля вайны атрымала і БССР). Прадугледжвалася рэпатрыяцыя з Германіі ўрадамі ЗША, Вялікабрытаніі і Францыі сав. грамадзян, якія не жадалі вяртацца ў СССР. У развіццё рашэнняў Думбартан-Окс канферэнцыі 1944 бакі вырашылі склікаць 25.4.1945 y г. С ан-Ф ранцыска (ЗША) Устаноўчую канферэнцыю Арганізацыі А б ’яднаных Нацый, дамовіліся аб тым, што яе членамі разам з СССР будуць УССР і БССР — сав. рэспублікі, якія найб. пацярпелі ў вайне і ўнеслі вялікі ўклад y разгром ням.фаш. войск. Саюзныя дзяржавы прынялі «Дэкларацыю аб вызваленай Еўропе», паводле якой яны абавязаліся садзейнічаць дзяржавам y аднаўленні іх суверэнітэту, дэмакратызацыі паліт. жыцця і эканамічна дапамагаць ім, разгледзелі пытанні аб Полыдчы (яе ўрадзе і граніцах) і Югаславіі. Яны вырашылі, што ўсх. польск. граніца пройдзе па «Керзана лініі» з адхіленнем ад яе ў некат. месцах на 5— 8 км на карысць Польшчы (г.зн. Польшчы перадавалася б.ч. Беластоцкай вобл.). Па югасл. пытанні прыняты рэкамендацыі аб утварэнні Часовага аб’яднанага ўрада Югаславіі і Часовага парламента на аснове Антыфашысцкага веча народнага вызвалення Югаславіі. Было таксама прынята сакрэтнае пагадненне аб уступленні СССР y вайну супраць Японіі праз 2— 3 месяцы пасля капітуляцыі Германіі і заканчэння вайны ў Еўропе, вяртанні паўд. часткі в-ва Сахалін, прадастаўленні ваенна-марской базы ў г. Порт-Артур на Ляадунскім п-ве і перадачы Курыльскіх а-воў СССР. Рашэнні К.к. дапоўніла і замацавала Патсдамская канферэнцш 1945. Літ.'. С н п о л с В.Я., Ч е л ы ш е в І4.А. Крымская конференцня, 1945 r. М., 1984; Ялтннская конференцня 1945: Урокн нсторнн. М., 1985; С н а п к о в с к м й В.Е. Путь Беларусн в ООН, 1944— 1945 гг. Мн., 1994 Л.М.Драбовіч.

КРЫМСКІ Агафангел Яфімавіч (15.1.1871, г. Уладзімір-Валынскі, Украіна — 25.1.1942), украінскі ўсходазнавей, славіст, пісьменнік. Па паходжанні беларус. Акаа. АН Украіны (1919). Засл. дз. нав. Украіны (1940). Скончыў Лазараўскі ін-т усходніх моў y Маскве (1892) і Маск. ун-т (1896). У 1898— 1918 выкладчык (з 1900 праф.) Лазараўскага ін-та ўсходніх моў, з 1918 праф. Кіеўскага ун-та. Адзін з арганізатараў АН Украіны, з 1918 y ёй працаваў (да 1928 сакратар). У 1921— 29 дырэктар Ін-та ўкр. навук. мовы. Навук. працы па гісторыі, л-ры, мовах арабаў, персаў, туркаў і інш. народаў Б. і Сярэдняга Усходу, па гісторыі мусульманства. Даследаваў усх.-слав. мовы, фальклор: «Украінская граматыка» (ч. 1— 2, 1907—4)8), «Пра «быліны». Рускія быліны старога і новага запісаў», «Да этнаграфіі т.зв. Новарасіі» (абедзве 1928). У працах «Філалогія і палодзінская гіпотэза» (1904), «Старажытнакіеўскі говар» (1906), «Пра

антрапалагічны склад усходніх славян* | (1928) закранаў пытанні паходжанняі бел. этнасу, яго мовы. Беларусазнаўчыі матэрьмл — y яго даследаванні «Да этнаграфіі Палесся» (1928). Аўтар зб-каў вершаў «Пальмавыя галіны» (кн. 1—3, 1901—22), прозы «Аповесці і эскізы з украінскага жыцця» (1895), «Бейруцкія апавяданні» (1906) і інш. твораў. Перакладаў з араб., тур., перс., англ., франц., ням. і інш. моў. На бел. мову асобныя творы К. пераклаў М.Багдановіч. Тв.: Творн. T. 1—5. Кйів, 1972—74. Літ.: Г у р н н ц к н й К.М А.Е.Крымскяй. М., 1980. В.А.Чабаненка. КРЫМСКІ ПАЎВ0СТРАЎ, К р ы м, на Пд Украіны. Абмываецца на 3 і Пд Чорным, на У Азоўскім морамі і Керчанскім пралівам. 3 мацерыком злучаны вузкім (8 км) Перакопскім перашыйкам. Пл. 27 тыс. км2. На У — Керчанскі п-аў, на 3 — Тарханкуцкі. Уздоўж паўн.-ўсх. ўзбярэжжа цягнецца сістэма неглыбокіх заліваў (Сіваш), якія аддзелены ад мора нізіннай пясчанай Арабацкай Стрэлкай. Паўн. частка К. — раўніна (т.зв. Стэпавы К.), паўд. (Горны К.) займаюць Крымскія горы (выш. да 1545 м, г. Раман-КоШ). Каля паўд. падэшвы гор прыбярэжная паласа Паўднёвага берага Крыма з лакалітамі (г. Аюдаг) і стараж. вулканічнымі масівамі (Карадаг). Карысныя выкапні: жал. руда (Керчанскі жалезарудны басейн), газ, нафта, вапнякі, мергелі, соль і лек. гразі азёр. Клімат на Пн умераны, сухі, на Пд субтрапічны міжземнаморскага тыпу. Сярэднія т-ры студз. ад 1—2 °С на П н да 4 °С на Пд, ліп. 24 °С. Ападкаў ад 300 мм на Пн да 1200 мм y rapax за год. Рэкі малаводныя, найб. — Чорная, Салгір, Кача, Альма. Ліманныя салёныя азёры (Сакскае і інш.). Паўн.-Крымскі канал. Глебы на Пн каштанавыя, y цэнтры — пераважна чарназёмы, y rapax бурыя горна-лясныя і чарназёмападобныя горна-лугавыя. Стэпавы К. амаль поўнасцю ўзараны, зрэдку трапляецца стэпавая расліннасць. У гарах ядлоўцава-дубовыя і букава-грабавыя лясы. На ўзбярэжжы хмызняковая расліннасць з шыбляку. Жывёльны свет: на Пн стэпавыя грызуны і птушкі, y rapax высакародны алень, муфлон, казуля, каменная куніца, кажан; птушкі — чорнагаловая сойка, дзяцел, чорны грыф, арлы. На тэр. К. — Ялцінскі, Мыс Марцьян, Карадагскі запаведнікі, Крымская запаведна-паляўнічая гаспадарка, Нікіцкі бат. сад. Гал. гарады: Сімферопаль, Севастопаль, Керч, Еўпаторыя і інш. Пра гаспадарку гл. ў арт. Крым (Аўтаномная Рэспубліка Крым). Г.С.Смалякоў. КРЫМСКІЯ Г0РЫ, на Пд Крымскага паўвострава. Працягваюцца з 3 на У на 145 км, з Пн на Пд на 40—50 км. Складаюцца з 3 паралельных град: асноўнай — Гал. хрыбет (Яйла) з макс. абсалютнай адзнакай 1545 м (г. РаманКош), сярэдзіннай — выш. да 500—750 м, паўн. — выш. да 350 м. Горы ўтвораны структурамі мезазойскага ўзросту, складзены пераважна з гліністых сланцаў, перакрытых вапнякамі. Канчаткова

К.г. сфарміраваліся ў альпійскую складкавасць. Гал. града мае стромкія схілы, глыбока парэзаныя рэчкамі, ручаямі і часовымі вадацёкамі. Вяршыня грады — «яйла» (на крымска-тат. мове — летняя паша; пл. каля 320 км2), спадзістахвалістая з разнастайнымі формамі карставага рэльефу — варонкамі, сподкамі, далінамі, праваламі, пячорамі. Паўд. схіл стромкі, разбіты апоўзнямі на буйньм блокі. На ўзбярэжжы (гл. Паўднёвы бераг Крыма) выяўлены марскія тэрасы, ёсць стараж. вулканічныя ўтварэнні (Мядзведзь-гара, Карадаг). Сярэдзінная і паўн. грады з ’яўляюцца кужтамі, маюць слабы нахіл на П н і стромкія схілы на Пд. Ёсць радовішчы буд. матэрыялаў (вапнякі, жвір, туф, дьмбаз), паўкаштоўных камянёў і інш. Мінер. крыніцы. Клімат К.г. умераны на б.ч. тэрыторыі, субтрапічны міжземнаморскі на паўд. схіле Гал. грады і ўзбярэжжы. Гал. града перашкаджае пранікненню ўмераных паветр. мас на

бы. На паверхні вяршынь Гал. грады горныя лугі, лугавыя стэпы з ядлоўцавым сланікам, купы дрэў і хмызнякоў на горна-лугавых чарназёмападобных глебах. Паўн. схіл Гал. грады, сярэдзінная і паўн. грады маюць падобную вышынную пояснасць, аднак адсутнічаюць эндэмічныя субтрапічныя віды. Каля падножжа гор развіты лесастэпавыя ландшафты на горных чарназёмах. У фауне горна-лясной зоны — высакародны алень, казуля, каменная куніца, кажан, барсук, шматлікія віды птушак і інш. На схілах Гал. грады — Крымская запаведна-паляўнічая гаспадарка, Ялцінскі і Карадагскі запаведнікі, Нікіцкі бат. сад, унікальныя помнікі прыроды: Вял. каньён Крыма, цясніна Уч-Кош, вадаспады Учан-Су, Яўзлар, Джур-Джур і інш. К.г. — адзін з папулярных раёнаў турызму і альпінізму. А.М.Матузка. КРЫНАІД&І (Crinoidea), клас марскіх беспазваночных жывёл тыпу ігласкурых. Вядомы з ардовіку да карбону. Каля 5 тыс. выкапнёвых відаў. Былі пашыраны ўсюды. Найб. распаўсюджанасць y сярэднім палеазоі. На Беларусі асабліва шматлікімі і разнастайнымі былі ў ардовіку. Амаль поўнасцю вымерлі да канца палеазою. У пачатку мезазою з’явілася новая група — марскія лілеі. Цела ў выглядзе чашачкі, ад якой падымаліся пёрыстыя, разгалінаваныя промні. Каля асновы чашачкі іх 5, вышэй — 10 і больш, да 200. У сцябліністых К. чашачкі змяшчаліся на сцёблах (даўж. да 21 м), якія мацаваліся на грунце. У бессцябліністых К. былі шматлікія рухомыя адросткі. Мелі вапняковы шкілет з пласцінак розных форм і памераў.

На схілах Крымскіх гор.

Пд, a субтрапічных — на Пн. У раёнах з умераным кліматам сярэдняя т-ра студз. каля -2, -4 °С, y ліп. каля 24 °С, y rapax каля 16 °С. Гадавая колькасць ападкаў каля 600 мм, выпадаюць пераважна летам. Устойлівае снегавое покрыва ўтвараецца зімой толькі ў гарах. У зоне субтрапічнага клімату ў студз. каля 4 °С, y ліп. каля 24 °С, ападкаў ад 600 мм на ўзбярэжжы да 1200 мм y ra­ pax, выпадаюць пераважна зімой. Рэчкі невялікія, летам большасць перасыхае, маюць пераважна грунтавое жыўленне, паводкавы рэжым; бываюць селі. Расліннасць, глебы і жывёльны свет падпарадкаваны вышыннай пояснасці. На паўд. схілах Гал. грады да выш. 300 м — зона ксерафітных ядлоўцава-дубовых нізкіх лясоў з вечназялёных і лістападных хмызнякоў на чырвона-бурых і карычневых глебах. Вышэй дубовыя і букавыя лясы з эндэмічнымі відамі хвой. Пад шыракаліста-хваёвымі лясамі фарміруюцца горна-лясныя бурыя гле-

КРЫНІЦА, сканцэнтраваны прыродны выхад падземных вод на зямную паверхню на сушы або пад вадой. Утварэнне К. звязана з перасячэннем ваданосных гарызонтаў адмоўнымі формамі рэльефу (рачнымі далінамі, лагчынамі, ярамі і інш.), геолага-структурнымі асаблівасцямі мясцовасці (трэшчыны, тэктанічныя парушэнні і інш.), фільтрацыйнай неаднароднасцю водазмяшчальных парод. Падзяляюцца: па напрамку руху падземных вод да іх выхаду на паверхню і гідрадынамічных асаблівасцях на сыходныя (жыўленне грунтавымі безна-

Вадасховішча Крыніца.

к р ы н іц а

515

порнымі водамі) і ўзыходныя (жыўленне артэзіянскімі напорнымі водамі); паводле характару рэжыму — на пастаянна, сезонна і рытмічна дзеючыя; залежна ад саставу — на прэсныя і мінеральныя; па т-ры — на кіпячыя, гарачыя, цёплыя і халодныя. Штучныя К. ўтвараюцца ў выніку інжынернагасп. дзейнасці (К. ніжніх б’ефаў плацін, зваротныя К. на масівах арашэння, К., звязаныя з узвядзеннем фундаментаў будынкаў і інш.). В.І.Бучурын. КРЫІІІЦА, вадасховішча каля паўн.зах. ускраіны Мінска, y межах курорта Ждановічы, уваходзіць y Вілейска-Мінскую водную сістэму. Створана ў 1975. Пл. 1,3 км2, даўж. 2,8 км, найб. шыр.

600 м, найб. глыб. 4 м, аб’ём вады 2,96 млн. м3. Пераважаюць нізкія пясчаныя берагі, якія плаўна зліваюцца са схіламі.

2 астравы (агульная пл. 0,12 км2). Дно выслана пяском і глеем. Замярзае ў пачатку снежня, лёд (таўшчыня 50— 55 см) трымаецца да канца красавіка. Зарастае 4% плошчы. Выкарыстоўваецца для воднага добраўпарадкавання горада. На беразе К. санаторыі, базы і лагеры адпачынку. Г.С.Жукорская. КРЫНІЦА, вёска ў Пружанскім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 32 км на ПнЗ ад г. Пружаны, 121 км ад Брэста, 44 км ад чыг. ст. Аранчыцы. 307 ж., 105 двароў (1998). Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Брацкая магіла чырвонаармейцаў, якія загінулі ў сав.-польскую вайну 1920; за 13 км ад вёскі магіла ахвяр фашызму. Помнік архітэктуры — правасл. капліца (1821). КРЫНІЦА (Кгупіса), бальнеалагічны і кліматычны курорт y Польшчы. На ПдУ ад г. Новы-Сонч, на схілах Бяскідаў (у складзе Карпат), «жамчужына польскіх курортаў». Клімат умераны, пераходны да кантынентальнага. Ахаванасць схіламі гор, укрытых хвойным лесам, крыніцы каштоўных мінер. вод (вядомыя з 18 ст.), мясц. тарфяныя гразі выкарыстоўваюцца як асн. лек. фактары пры захворваннях органаў страва-

516

_____________ КРЫНІЦА

вання, дыхання, сасудаў і сэрца, мочапалавой сістэмы, парушэннях абмену рэчываў. База для навук. устаноў Кракаўскай мед. акадэміі. Буйны цэнтр турызму, адпачынку і зімовага спорту. Помнікі драўлянай архітэктуры. Мастацкі музей. «КРЫНІЦА», бел. вьшавецкая суполка, што існавала ў 1946— 48 y лагеры для перамешчаных асоб y г. Мігельсдорф (Германія). Узначальвалі А.Марговіч і А.Бута. Выдавала чытанкі для вучняў пачатковых класаў М.Міцкевіча, падручнікі А.Верасеня («Паэтычная стылістыка»), М.Кунцэвіча («Лацінская мова»), творы Я.Купалы («Marina льва»), М.Сяднёва («На край святла»), А.Кавалеўскага («Шапка-няўглядка»), зборнікі апавяданняў («Толькі сон»), a таксама «Скаўцкія гульні», «Скаўцкі спадарожнік», «Рэгулямін скаўцкіх спраўнасьцяў», часопісы «Напагатове», «У вырай* і ІНШ. А.С.Ляднёва. «КРЫНІЦА», культуралагічны штомесячны часопіс. Выдаецца з 1988 y Мінску на бел. мове (да 1994 на бел. і рус. мовах). Засн. як літ.-маст. часопіс для моладзі. Змяшчае арыгінальныя творы паэзіі і прозы, пераклады, публіцыстыку, матэрыялы па выяўл. мастацтве, кіно, тэатры і інш., артыкулы па культуралогіі і філасофіі. У рубрыцы «Постаці» асвятляе эстэт. прынцыпы, інтэлектуапьную спадчыну айчынных і замежных дзеячаў гісторыі, культуры мінулага і сучаснасці. «КРЫНІЦА», назва газ. «Беларуская крыніца» ў 1917— 25, 1939— 40. КРЫНІЦА Антук (сапр. Ж д a н о в і ч Антон Паўлавіч; 18.4.1898 — 26.12.1937), бел. акцёр. Брат Ф.ХХ.Ждановіча. 3 1917 y Першым бел. т-ве драмы і камедыі, з 1918 y Бел. сав. т-ры, з 1920 y БДТ-1. У 1937 рэпрэсіраваны, расстраляны ў Мінску. Рэабілітаваны ў 1958. Вял. талент акцёрскага пераўвасаблення спрыяў стварэнню арыгінальных сцэнічных характараў, захапляў шчырасцю перажыванняў і натуральнасцю выканання. Сярод лепшых роляў: Лявон, Сцяпан Крыніцкі («Раскіданае гняздо», «Паўлінка» Я.Купалы), Сымон Мікула, Паўлюк («Рысь», «Хам» Э.Ажэшкі), Ваявода, Красінскі («Каваль-ваявода», «Кастусь Каліноўскі» Е.Міровіча), Бжазіцкі («Над Нёманам» М.Грамыкі), Разанаў, Кульмскі («Крывая аблона», «Bip» Я.Рамановіча), Лыняеў («Ваўкі і авечкі» А.Астроўскага), Міронаў («Капітанская дачка» паводле А.Пушкіна). Б.І.Бур’ян. КРЫНІЦАЗНАЎСТВА, гістарычная дысцыпліна, якая распрацоўвае тэорыю, гісторыю і методыку вывучэння гіст. крыніц (пісьмовых, рэчавых, этнагр., моўных, фалькл. кінафотадакументаў і фонадакументаў). Аб’ект К. — сукупнасць гіст. крыніц, прадмет — вывучэнне гэтых крыніц, іх формы, зместу, магчымых метадаў атрымання з іх гіст. інфармацыі і ўдасканаленне гэ-

тых метадаў. Гісторыя К. разглядае пытанні тэорыі, методыкі і практыкі вывучэння і выкладання К. ў развіцці і на сучасным этапе. Тэорыя К. распрацоўвае пытанні прыроды крыніцы і іх уласцівасцей, адмежаванне ад сумежных дысцыплін (гіст. навукі, музеязнаўства, архівазнаўства, бібліяграфіі гістарычнай, інфарматыкі, археаграфіі), выкарыстанне, сістэматызацыю і класіфікацыю крыніц. У задачы тэорыі К. ўваходзіць даследаванне крыніц y эўрыстычным (тыпалогія крыніц, арыентаванне ў іх пошуку) і методыка-аналітычным (распрацоўка метадаў крытыкі крыніц) кірунках. Класіфікацыя крыніц распрацоўваецца для выяўлення аб’ектыўных уласцівасцей іх вял. груп паводле паходжання ў рамках гіст. перыядаў. Паводле відаў, метадаў і форм адлюстравання рэчаіснасці вылучаюць 4 катэгорыі крыніц: рэчавыя, пісьмовыя, фанічныя і выяўленчыя; апошнія ў сваю чаргу падзяляюцца на выяўл.-графічныя, выяўл.-мастацкія, выяўл.-натуральныя. Тэорыя К. распрацоўвае і метады эўрыстыкі (выяўлення) крыніц, для чаго выкарыстоўваюцца картатэкі і каталогі б-к, бібліягр. паказальнікі, энцыклапедычныя, біяграфічныя, тлумачальныя, тэрміналагічныя і інш. слоўнікі, навук.даведачны апарат архіваў і музеяў з мэтай выяўлення і адбору неабходных даследчыку крыніц. У задачы методьткі К. ўваходзіць крытыка крыніц, якая ўключае ў сябе ўстанаўленне іх сапраўднасці або падробкі, магчымых мэт іх фальсіфікацыі, прачытанне і разуменне зместу крыніц, выяўленне розных рэдакцый і напластаванняў y крыніцы, рэканструкцыю тэкстаў, што не захаваліся. Наступныя этапы хрытыкі крыніц — вытлумачэнне, г.зн. устанаўленне сэнсу, укладзенага ў тэкст крыніцы аўтарам, высвягленне прамога тэксту, алегорый, іншасказанняў, замоўчванняў і іх прычын, вывучэнне канкрэтных гіст. абставін стварэння крыніцы, часу і месца яе ўзнікнення, устанаўлення імя аўтара (гл. Атрыбуцыя). Для высвятлення навук. каштоўнасці інфармаііыі, прыведзена.й y крыніцах, вывучаецца ўплыў умоў, пры якіх узнікла інфармацыя, яе паўната, верагоднасць і дакладнасць, уплыў групавых (этн., дзярж., паліт., саслоўных, рэліг. і інш.) поглядаў на аўтара, на інфармацыю, змешчаную ў крыніцы. Наступны этап y методыцы К. — сінтэз інфармацыі з комплексу крыніц, што вывучае даследчык, пасля чаго ён можа пачынаць рэканструкцыю гіст. падзей. К. шырока выкарыстоўвае метады спец. гіст. навук, якія вывучаюць, або асобныя групы крыніц (палеаграфія, дыпламатыка, сфрагістыка, геральдыха, генеаюгія, нумізматыка і інш.), ці асобыя бакі крыніц (храналогія, метралогія, гіст. геаграфія, антрапаніміка, тапаніміка і інш.). У сучасную структуру К. не ўваходзяць традыц. пералічэнне і апісанне асобных груп крыніц, бо гэта не ў стане раскрыць іх сутнаснае значэнне. Значэнне крыніцазнаўчага падыходу і метаду вывучэння пастаянна павялічваецца, a К.

ўзаемадзейнічае з усё больш новымі галінамі гуманіт. і прыродазнаўчанавук. ведаў. Літ:. П у ш к а р е в Л.Н. Класснфнкашм русскнх пнсьменных нсточннков по отечественной мсторяя. М., 1975; М е д у ш е в с к a я О.М. Современное зарубежное нсточннковеденне. М., 1983; Я е ж. Мсточннковеденне: теорня, нстормя н мгтод. М., 1996; П р о н ш т е й н А.П., Д а н н л е в с к н й М.Н. Вопросы теорнн н методякя мсторнческого нсследовання. М,, 1986. В.П.Грыцкевіч.

КРЫНІЦАЗНАЎСТВА л ітa рaтyразнаўчае, спецыяльная філал. дысцыпліна, якая вывучае тэорыю і методыку эдабывання літаратуразнаўчых фактаў. Mae тэарэт. і практычны аспекты. Тэарэт. К. даследуе тэорыю, гісторыю, струкгуру і ўласцівасці інфармацыі крыніц. У адпаведнасці з тыпамі сховішчаў (архівы, музеі, бібліятэкі) крыніцы падзяляюць на 3 асн. тыпы; рукапісныя, аўдыёвізуальныя (іканаграфічны і ілюстрацыйны матэрыял, кінастужкі, гуказапісы) і друкаваныя. Значэнне крыніц маюць і рэчавыя помнікі, мясціны, звязаныя з жыццём і творчасцю пісьменнікаў. У залежнасці ад тэмы даследавання ўсе матэрыялы падзяляюць на ўласна крыніцы і дапаможнікі, да якіх адносіцца і частка друкаваных матэрыялаў. Асобную групу схладаюць крыніцы, што выкарыстоўваюцца пісьменнікам пры напісанні твора. Для розных эпох склад і суадносіны крыніц розныя. Практычнае К. складаецца з выяўлення крыніц, іх знешняй і ўнутр. крытыкі. Знешняя крытыка заключаецца ў прачытанні і падрабязнай атрыбуцыі крыніцы і высвятляе, што хацеў паведаміць яе стваральнік. Унутр. крытыка вызначае верагоднасць крыніцы і паказвае, як справа выглядала ў сапраўднасці. Так вычляняецца літ.знаўчы факт. 3 К. цесна звязана археаграфія, тэксталогія, палеаграфія. На Беларусі тэорыя К. распрацоўвалася Г.Кісялёвым, y галіне гірактычнага К. працуюць літ.-знаўйы У.Казбярук, АМаладзіс, У.Мархель, В.Рагойша, І.Саламевіч, В.Чамярыцкі, Я.Янушкевіч і інш. Літ:. Б е л ь ч я к о в Н.Ф. Лнтературное мсточннковеденне. М., 1983; Р а г о й ш а В. Галіны аднаго дрэва / / Рагойша В. Кантакты. Мн., 1982; К і с я л ё ў Г. Ад Чачота да Багушэвіча: Прабл. крыніцазнаўства і атрыбуцыі бел. літ. XIX ст. Мн., 1993. Г В Кісялёу.

КРЫНІЦКІ Аляксандр Іванавіч (9.9.1894, г. Цвер, Расія — 30.10.1937), савецкі парт. і дзярж. дзеяч. Вучыўся ў Маскоўскім ун-це (1913— 15). Чл. РСДРГІ з 1915. Арыштаваны і ў вер.

1915 асуджаны на вечнае пасяленне ў Сібір. Вярнуўся пасля Лют. рэвалюцыі 1917, быў старшынёй Цвярскога губкома РСДРП. У 1918— 24 на парт. рабоце ва Уладзіміры, Саратаве, Маскве, Омску, Данецку. 3 вер. 1924 да мая 1927 y БССР: сакрагар, са снеж. 1925 1-ы сакратар ЦК КП(б)Б. 3 мая 1927 заг. агітац.-прапагандысцкага аддзела ЦК ВКП(б), з 1929 сакратар Закаўказскага крайкома ВКП(б), потым нам. наркома PCI СССР, адначасова чл. рэдкалегіі час. «Большевнк», нам. заг. с.-г. аддзела ЦК ВКП(б), з 1933 нач. палітупраўлен-

ня МТС Наркамзема СССР, 1-ы сакратар Саратаўскага крайкома (абкома) партыі. Чл. ЦК і Бюро ЦК. КП(б)Б y 1924— 27. Канд. y чл. ЦК y 1924— 34, чл. Ц К ВКП(б) з 1934. Чл. ЦВК БССР і яго Прэзідыума ў 1925—27. 20.7.1937 арыштаваны, абвінавачаны ў прыналежнасці да арганізацыі правых і шпіянажы на карысць Польшчы, рассграляны. У 1956 рэабілітаваны. Р.П.Платонаў.

АЛ.Крычіцкі.

К РЫ Н ІЦ КІ Арон Маркавіч [парт. псеўд. Б а м п і ; 14.12.1896, Мінск — 21.2.1971], удзельнік камуніст. падполля ў гады грамадз. вайны ў Мінску. Скончыў БДУ (1925), Ін-т чырв. прафесуры (1931). У час ням. акупацыі Беларусі (1918) адказны сакратар Мінскага падп. парт. к-та, адзін з арганізатараў партыз. руху, чл. Краявога к-та камуніст. apr-цый Беларусі і Літвы. Пасля вызвалення Мінска нам. старшыні Мінскага Савета, чл. Мінскага рэўкома, чл. ЦВК БССР. У 1920 нач. аддзела РВС Зах. фронту, удзельнічаў y падпісанні Дэкларацыі пра абвяшчэнне незалежнасці Беларускай ССР. У 1921— 24 y Мінскім гарсавеце. 3 1931 y Наркамасветы РСФСР, з 1933 на выкладчыцкай рабоце ў Маскве. П.А.Селіванаў. КРЫН'іЦЫ ГІСТАРЬІЧНЫЯ, усе аб’екты, якія непасрэдна адлюстроўваюць гіст. працэс і даюць магчымасць вывучаць гісторыю чалавечага грамадства. Да іх належаць помнікі пісьменнасці, архітэктуры, рэшткі прылад і сродкаў вытв-сці, прадметы побыту і дзейнасці чалавека, a таксама стараж. элементы, што зберагліся ў мове і інш. Умоўна падзяляюцца на рэчавыя, кінафотафонаматэрыялы, лінгвістычныя, пісьмовыя, вусныя, этнагр. і інш. Тэорыяй і методыкай вывучэння і выкарыстання К.г. займаецца крыніцазнаўства. КРЫНІЦЫ IÏPÂBA, дзяржаўна-афіцыйная форма выяўлення і замацавання прававых норм. У сучасных прававых сістэмах асн. віды К.п.: нарматыўныя. акты і прававыя звычаі, суд. прэцэдэнты, a таксама міжнароднш дагаворы і ўнутрыдзярж. дагаворы. Нарматыўныя акты звычайна падзяляюцца на законы і падзаконныя акты. У Рэспубліцы Беларусь К.п. з’яўляюцца Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь (асн. закон), канстытуцыйныя і звычайныя законы, рэгламенты і нормавызначальныя пастановы палат Нац. сходу Рэспублікі Беларусь, дэкрэты і ўказы Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, пастановы Савета Міністраў,

падзаконньм акты органаў выканаўчай улады, пастановы Канстытуцыйнага суда, міжнар. дагаворьі і пагадненні, акты органаў мясц. кіравання і інш. КРМНІЦЫ СВЯТЛА, пераўтваральнікі розных відаў энергіі ў энергію аптычнага выпрамянення ў дыяпазоне даўжынь хваль да 10 нм да 0,1 мм. Касм. і прыродныя выпрамяняльныя аб’екты (напр., Сонца, зоркі, атмасферныя разрады) — натуральныя К.с. Ш тучньм К.с. паводле віду працэсу выпрамянення (вымушанага ці спантаннага) бываюць кагерэнтныя (гл. Кагерэнтнасць, Лазер) і некагерэнтныя; паводле віду выпрамянення — цеплавыя, люмінесцэнтныя і плазменныя. Ц е п л а в ы я К.с. — полымя, эл. лямпы напальвання, мадэлі абсалютна чорнага це.1'1, выпрамяняльнікі з газавым награваннем (напальныя сеткі) — маюць неперарыўны спектр, становішча максімуму якога залежыць ад т-ры рабочага рэчыва. Энергетычныя характарыстыкі і від спектра выпрамянення п л а з м е н н ы х К.с. вызначаюцца т-рай і ціскам плазмы, што ўтвараецца ў іх пры эл. разрадзе (гл. Электрычныя разрады ў газах) ці інш. спосабам, a таксама хім. складам рабочага рэчыва і прыкладзенай магутнасцю. У люмінесцэнтных К.с. выпрамяняюць халодныя цвёрдыя (ці вадкія) люмінафоры або газы, якія ўзбуджаюцца эл. полем, патокам фатонаў, электронаў і інш. часціц. Іх светлавыя характарыстыкі і спектр выпрамянення вызначаюцца ўласцівасцямі люмінафораў, a таксама шчыльнасцю патоку і энергіяй узбуджальных часціц, напружанасцю эл. паля. Гл. таксама Газаразрадныя крыніцы

святла, Лямпа дзённага святла. В.В.Валяўка. КРЫНІЦЫ Т0КУ, устройствы, які.ч пераўтвараюць розныя віды энергіі ў электрычяую (у пераменны ток або пастаянны ток). Умоўна падзяляюцца на хім. К.т., y якіх электраэнергія вырабляецца ў выніку акісляльна-аднаўляльнай рэакцыі (гл. Акісленне-аднаўленне), і фізічньм, якія пераўтвараюць мех., цеплавую, эл.-магн., светлавую, энергію радыяц. выпрамянення і ядз. распаду ў электрычную.

X і м і ч н ы я К.т. складаюцца з аднаго або некалькіх гальванічных элементаў. Падзяляюцца на першасныя (аднаразовага выкарыстання; пераважна марганцава-цынкавыя элементы, выкарыстоўваюцца як аўтаномныя

к р ы н іч н ы

517

крыніцы сілкавання нязначнай магутнасці), другасныя (абарачальныя; электрычныя акумулятары і акумулятарныя батарэі) і паліўныя элементы. Ф і з і ч н ы я К.т. — гідрагенера-

тары, турбагенератары, тэрмаэлектрычныя генератары, магнітагідрадынамічныя генератары, тэрмаэмісійнш пераўтваральнікі энергіі, сонечныя батарэі, ядзерныя батарэі і інш. Ад хім. і фіз. К.т. адрозніваюць к р ы н і ц ы другаснага электрасілкавання, якія пераўтвараюць ацзін від эл. энергіі або яе параметры ў другія (трансфарматары алектрычныя, выпрамнікі току, інвертары і інш.). В.І.Вараб’ёў.

КРЫН'ШЬІ ЙДЗЕРНЫХ ВЫПРАМЯНЁННЯУ, крыніцы радыеактыўных часціц і гама-квантаў. Імі могуць быць радыеактыўныя ізатопы, паскаральнікі зараджаных часціц, ядзерныя рэактары, ядзерны выбух, тэрмаядзерныя рэакцыі і інш. Гл. таксама Радыеактыўныя прэпараты. КРЫНІЧНІК (Veronica), род кветкавых раслін сям. залознікавых. Каля 250 відаў. Пашыраны пераважна ва ўмераным і халодным паясах Паўн. паўшар’я. На Беларусі 24 дзікаросльм і 3 інтрадукаваныя віды. 3 дзікарослых найб. вядомыя К. даўгалісты (V. longifolia, нар. назвы турэчынка, падхлоп, шалфей баравы), дуброўны (V. chamaedrys, нар. назвы палейка, кандрадікі, трыдзевятка), лекавы (V. officinalis, нар. назвы сухотнік лесавы, парушэнец жаночы, раквіца, вароннік). Трапляюцца ў далінах рэк, па канавах, сярод хмызняку. Адна-, двух- і шматгадовьм травы і паўкусты выш. 5— 150 см. Сцябло голае або апушанае. Лісце супраціўнае, кальчаковае ці чаргаванае. Кветкі няправільныя, сінія, блакітныя, белыя, сабраныя ў гронкі, радзей адзіночныя. Плод — каробачка. Лек., дэкар. расліны, пустазелле.

КРЫНІЧНЫ, пасёлак y Мазырскім р-не Гомельскай вобл. Цэнтр сельсавета і эксперым. базы. За 9 км на ПдУ ад г. Мазыр, 142 км ад Гомеля, 9 км ад чыг. ст. Козенкі. 1260 ж., 403 двары (1998). Палеская с.-г. доследная станцыя, агароднінная ф-ка. Сярэдняя школа, Дом

Крыніцы току і віды энергіі, якія пераўтвараюцца імі ў алекгрычную энергію: КТ — крыніцы току; МЭ, ЦЭ, ХЭ, СЭ, АЭ — механічная, цеплавая, хімічная, сонечная, атамная энергіі

518

КРЫНКАЎСКАЯ

К РЫ Н Ч Ы К Павел Сцяпанавіч (17.9.1898, в. Едначы Слонімскага р-на Гродзенскай вобл. — 22.9.1975), дзеяч рэв. і нац.-вызв. руху ў Зах. Беларусі. У рэв. руху з 1918. Скончыў Екацярынаслаўскі палітэхнікум шляхоў зносін (1921). 3 1927 віцэ-старшыня Слонімскай акр. управы, з мая 1929 чл. Гал. управы Таварыства беларускай школы. 3 1928 дэп. польскага сейма. Уваходзіў y зах.-бел. к-т па падрыхтоўцы Еўрап. сялянскага кангрэса ў Берліне. Адзін з арганізатараў і чл. Гал. сакратарыята «Змагання». За рэв. дзейнасць y жн.

1930 арыштаваны і прыгавораны да 10 гадоў турмы. У выніку абмену паліт. зняволенымі з вер. 1932 y СССР; на гасп. рабоце. 26.11.1935 арыштаваны

сабам, наз. крыптаграмай. У Беларусі крыптаграмы вядомы з сярэдневякоўя. Найб. часта выкарыстоўваліся для зашыфроўкі тэкстаў: ваен., дыпламат., paair., y т.л. ерэтычных, гандл.-фінансавых. У стараж. рукапісах нярэдка трапляецца разлічанае на разгадванне крыптаграфічнае напісанне імён перапісчыкаў ці розных запісаў быт., гумарыст. характару. Найб. пашыраныя спосабы К.: выкарыстанне чужых, малавядомых алфавітаў (напр., y стараж. усх.-слав. рукапісах замена кірылічных літар на глагалічныя, грэч. і лацінскія) або алфавітаў, спецыяльна створаных для мэт К.; напісанне слоў y адваротны м.парадку — ад канца да пачатку (вядома гумарыст. крыптаграма перапісчыка 16 ст. Марціна з Гальшан «■ьшорг ан ьшург мад умат ьтётчорп еіс отк» — «кто сіе прочтёть, таму дам грушь на грошт»»); спец. змены, y прыватнасці недапісванне літар; замена адных літар алфавіта іншымі, y адпаведнасці са спецыяльнымі, іншы раз вельмі складанымі ключамі і кодамі (асабліва часта ўжываўся ў ваен. і дыпламат. перапісцы); замена літар лічбамі або групамі літар, якія маюць y суме тое ж лічбавае значэнне, што і заменная літара; размяшчэнне літар шыфраванага

Крынічнік: 1 — гарычкавы; 2 — даўгалісты; 3 — дуброўны.

культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. КРЬІНКАЎСКАЯ ПАПЯР0ВАЯ ФАБРЫКА. Дзейнічала ў 1864— 79 y маёнтку Крынкі Аршанскага пав. (цяпер в. Крынкі ў Лёзненскім р-не Віцебскай вобл.). У 1864 працавала 90 чал., выраблена паперы на 29,2 тыс. руб.; y 1879 — 201 чал. КРЬІНКАЎСКАЯ ЦУКР0ВАЯ ФАБРЫКА. Дзейнічала ў 1842— 64 спачатку як мануфактура ў маёнтку Крынкі Аршанскага пав. (цяпер в. Крынкі ў Лёзненскім р-не Віцебскай вобл.). Мела вадзяныя, конныя і агнявыя рухавікі (з 1861 — паравы), 14 чанаў, 2 халадзільныя ўстаноўкі. Ў 1859 працавала 50 чал. Прадукцыя збывалася ў Аршанскім і суседніх паветах. КРЬІНКАЎСКІ РАЁН, адміністрацыйна-тэр. адзінка ў БССР y 1940—44. Утвораны 15.1.1940 y складзе Беластоцкай вобл. Цэнтр — г. Крынкі. Падзяляўся на 13 сельсаветаў. Пл. раёна 0,9 тыс. км2 (1941). 20.9.1944 y сувязі з пераносам цэнтра раёна ў г.п. Вял. Бераставіца перайменаваны ў Бераставіцкі раён і ўключаны ў склад Гродзенскай вобл.

16.8.1945 зах. частка раёна разам з г. Крынкі перададзена Польшчы. К РЫ Н К І, вёска ў Лёзненскім р-не Віцебскай вобл.; чыг. станцыя на лініі Віцебск—Лёзна. Цэнтр сельсавета. За 27 км на 3 ад г.п. Лёзна. 27 км ад Віцебска. 891 ж., 394 двары (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аптэка, аддз. сувязі. Вайсковыя могілкі сав. воінаў.

органамі НКУС БССР. 1.4.1937 паводле пастановы Асобай нарады НКУС СССР прыгавораны да 5 гадоў папраўча-працоўных лагераў. Рэабілітаваны Ваен. трыбуналам Бел. ваен. акругі 30.3.1956. Пасля адбыцця тэрміну пакарання жыў y Слоніме. Аўтар успамінаў «Як мы змагаліся за ўдзел y Еўрапейскім сялянскім кангрэсе» (у кн. «У суровыя гады падполля», 1958). КРЫПТА... (ад грэч. kryptos тайны, скрыты), першая састаўная частка складаных слоў, якая адпавядае па значэнні слову «тайны» ці абазначае нешта скрытае, тайнае, напр., крыптафіты, крыптаграфія. КРЫ ПТА (ад грэч. kryptë крыты падземны ход, тайнік), 1) y Старажытным Рыме скляпеністае падземнае або паўпадземнае памяшканне. 2) У сярэдневяковай зах.-еўрап. архітэктуры — капліца пад храмам (звычайна пад алтарнай часткай), месца ганаровых пахаванняў. На Беларусі К. вядомы ў культавых збудаваннях 16 — пач. 20 ст.: К. пад касцёламі езуітаў і бенедыкцінак y Нясвіжы (фамільньм скляпы кн. Радзівілаў), брыгітак y Гродне, езуітаў y в. Юравічы Калінкавіцкага р-на Гомельскай вобл., y капліцах-пахавальнях y в. Закозель Драгічынскага р-на Брэсцкай вобл. і г.п. Мір Карэліцкага р-на Гродзенскай вобл. Т.В.Габрусь. КРЫПТАГРАФІЯ (ад крыпта... + ...графія), 1) т a й н a п і с, спосаб пісьма, які ўжьшаецца для таго, каб зрабіць напісанае зразумелым толькі для паінфармаваных, або разлічаны на разгадванне. Розныя спосабы К. вядомы са старажытнасці (упамінаюцца Герадотам, Плутархам і інш.). Надпіс ці дакумент, зроблены крыптаграфічным спо-

надпісу ў пэўным умоўным парадку паміж інш. літарамі, якія ствараюць наяпіс інш. зместу (прасцейшая разнавіднасць — акраверш). У сучасных ваен. і дыпламат. шыфрах таксама выкарыстоўваюць розныя складаныя камбінацыі некалькіх спосабаў К. Пры гэтым шыфроўка робіцца з дапамогай спец. апаратаў (згадка аб такім апараце, які ўжывалі спартанцы, ёсць y Плутарха). 2) Галіна палеаграфіі, што вывучае тайнапіс. Адзін з кірункаў К. — расшыфроўка забытых пісьмён старажытнасці.

Крыітга.

КРЫ ПТА30Й, крыптазойскі э о н, буйнейшы інтэрвал геал. часу, што ахоплівае дакембрый, y тоўшчах якога адсутнічаюць рэшткі шкілетнай фауны. Вылучаны амер. геолагам Дж.Чэдвікам (1930), які падзяліў гісторыю Зямлі на 2 эоны: К.э. і фанеразой. Гл. таксама Геахранапогія. КРЫПТАКАК03, падвостры ці хранічны глыбокі мікоз. Узбуджальнік — дражожавы паразітычны грыбок. Заражэнне адбываецца праз дыхальныя шляхі. Праяўляецца як менінгаэнцэфаліт\ пашкоджваюцца лёгкія (клінічна падобны на туберкулёз), скура, слізістыя абалонкі. На скуры з ’яўляюцца вузельчыкавая вугрападобная высыпка, інфільтраты, вузлы (хутка распадаюцца, з’яўляюцца язвы з ярка-чырв., інш. раз бліскучым дном). Лячэнне тэрапеўтычнае. Гл. таксама Бластамікозы. КРЫПТАНДЫ, макрагетэрацыклічныя злучэнні, што маюць некалькі цыклаў,

Да арт. Крыптанды. Сгрукгурная формула 4,7,10,16,19,24-гексаокса-1, 13-дыазабіцыкла [11.8.5] гексказану. y якіх гетэраатамы (кісларод, азот, сера) злучаны паміж сабой этыленавымі масткамі. Вадкасці ці крышт. рэчывы. Раствараюцца ў вадзе і арган. растваральніках. Утвараюць з катыёнамі шчолачных, шчолачназямельных і некат. інш. металаў трывалыя комплексы — к р ы п т a т ы. Выкарыстоўваюць як каталізатары, высокаселектыўныя сарбенты і экстрагенты для металаў. КРЫПТАРХІЗМ (ад крыпта... + грэч. orchis яечка), затрымка (рэтэнцыя) яечка ў працэсе апускання яго з брушной поласці ў машонку ва ўнутрывантробным перыядзе. Праяўляецца адсутнасцю ў машонцы аднаго ці абодвух яечак. Бывае сапраўдны і несапраўдны. Пры сапраўдным К. яечка знаходзіцца ў брушной поласці (абдамінальная форма), пахвінным канале (пахвінная, або інгвінальная, форма) ці за яго межамі каля вонкавага пахвіннага кольца (высокая машоначная форма); асн. прычына — парушэнне ўнугрывантробнага развіцця плода. Найчасцей бывае несапраўдны К. (псеўдарэтэнцыя, яечка мігрыруе) — нармальна апушчанае яечка доўга ці перыядычна знаходзіцца паза машонкай пад уплывам скарачэння мышцы, што паднімае яго. Лячэнне К. кансерватыўнае (у эндакрынолага) і хірургічнае, пры заганах развіцця (гіпаплазіі) яечак, адсутнасці другасных палавых прыкмет — пажыццёвая гармонатэрапія пасля 15— 16 гадоў. КРЫПТАФГГЫ [ад крыпта... + ...фіт( ы)], шматгадовыя травяністыя расліны, y якіх наземныя органы адміраюць y неспрыяльны для вегетацыі сезон, a пупышкі ўзнаўлення закладваюцца на карэнішчах, якія знаходзяцца ў глебе (геафіты) ці пад вадой (гідрафі-

ты); адна з жыццёвых форм раслін. Напр., y флоры Беларусі ў многіх элакаў, асок, хрэну, клубнях (бульба, тапінамбур), цыбулінах (цюльпан). К Р Ы П Т 0 Н (лац. Krypton), Кг, хімічны элемент VIII групы перыяд. сістэмы, ат. н. 36, ат. м. 83,8, адносіцца да інертных газаў. Прыродны складаецца з 6 стабільных ізатопаў, найб. колькасць 84Кг (56,9% па аб’ёме). У атмасферы 1,14-10"4% па аб’ёме. Англ. вучоныя У.Рамзай і М.Траверс адкрылі К. разам з ксенонам і неонам y 1898, з-за цяжкасці атрымання названы ад грэч. kryptos — схаваны. Аднаатамны газ без колеру i паху, t , -153,36 °С, шчыльн. 3,745 кг/м3 (0 °С). 3 хім. злучэнняў атрыманы толькі К. д ы ф т а р ы д KrF2 — бясколерныя крышталі з рэзкім пахам, наймацнейшы акісляльнік. Выкарыстоўваюць для напаўнення лямпаў напальвання, газаразрадных трубак; радыеактыўны ізатоп 85Кг — як крыніцу p-выпрамянення ў медыцыне. КРЫ П УЛІ, вёска ў Докшыцкім р-не Віцебскай вобл., на аўтадарозе Докшыцы—Даўгінава. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 16 км на ПдЗ ад г. Докшыцы, 203 км ад Віцебска, 14 км ад чыг. ст. Параф’янава. 340 ж., 124 двары (1998). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. КРЬІСА Алег Васілевіч (н. 1.6.1942, с. Малыя Уханы, Польшча), 'украінскі і рас. скрыпач, педагог. Засл. арт. Украіны (1968). Скончыў Маскоўскую кансерваторыю (1965, клас Ц.Ойстраха). У 1968—73 выкладчык Кіеўскай, з 1975 Маскоўскай кансерваторый. Выступае як саліст і ансамбліст. Першы выканаўца многіх твораў сучасных кампазітараў, y т.л. прысвечаньгх яму. Лаўрэат Міжнар. конкурсаў скрыпачоў імя Н.Паганіні (Генуя, 1963, 1-я прэмія), імя Г.Вяняўскага (Познань, 1962; Манрэаль, 1969), імя П.Чайкоўскага (Масква, 1966). 3 1990-х г. за мяжой. КРЫСТАФАРАНУ (Cristoforeanu) Флорыка (28.5.1886, Рымнікул-Сэрат, пав. Бузэў, Румынія — 1.3.1960), румынская спявачка. Вучылася ў Румыніі, потым y Міланскай кансерваторыі (1904— 08). Выступала ў оперных т-рах Італіі, Румыніі, y т-рах аперэты ў Румыніі, Італіі, краінах Паўд. Амерыкі і інш. Валодала голасам рэдкага дыяпазону, выконвала партыі лірычнага і мецца-сапрана: Віялета («Травіята» Дж. Вердзі), Лючыя («Лючыя ды Ламермур» Г.Даніцэці), Саламея («Саламея» Р.Штрауса), Кармэн («Кармэн» Ж .Бізэ), Тоска («Тоска» Дж.Пучыні), Шарлота («Вертэр» Ж .М аснэ). Выканала больш за 100 роляў y аперэтах. Аўтар успамінаў. КРЫ СТЭН СЕН (Christensen) Енс Крысціян (21.11.1856, Побёль, Данія — 19.12.1930), дацкі паліт. і дзярж. дзеяч. У 1890— 1924 дэп., y 1912— 13 старшыня фолькетынга (парламента). У 1891 — 97 лідэр парламенцкай фракцыі партыі Венстрэ, y 1897— 1908 старшыня гэтай партыі. 3 1901 міністр культаў і асветы,

кры т

519

y 1905— 08 прэм’ер-міністр і ваен. міністр, y 1909 ваен. міністр. Урад К. надаў выбарчае права жанчынам, зменшыў мытныя стаўкі на імпартаваныя прадметы шырокага ўжытку, садзейнічаў узмацненню ўзбр. сіл. У 1916— 18 міністр без партфеля, y 1920—22 міністр культаў. Пасля 1924 адышоў ад паліт. дзейнасці. К РЬІС Ц І (Christie) Агата (15.9.1891, г. Торкі, Вялікабрытанія — 12.1.1976), англійская пісьменніца, майстар дэтэктыўнага жанру. Дэбютавала раманам «Таямнічая гісторыя» (1920). Шматлікія раманы (больш за 60) «Пуаро расследуе» (1924), «Таямніца камінаў» (1925), «Забойства Роджэра Экрайда» (1926), «Усходні экспрэс» (1934), «Забойства па алфавіце» (1936), «Смерць на Ніле» (1937), «Дзесяць негрыцянят» (1939), «Н або М?» (1941), «Труп y бібліятэцы» (1942), «Крывая хаціна» (1949), «Кот сярод галубоў» (1959) і інш., п’есы «Пастка», «Сведка абвінавачання» (абедзве 1954), «Бледны конь» (1961), «Трэцяя» (1966) і інш. напісаны ў жанры т.зв. інтуітыўнага дэтэктыва. Злачынства ў іх выкрываецца не з дапамогай фактаў і рэчавых доказаў, a дзякуючы выключнай псіхал. праніклівасці і незвычайнай назіральнасці герояў — Джэйн Марпл і прафес. сышчыка Эрюоля Пуаро. Творам К. ўласцівы тонкі гумар, дакладнасць дэталяў y абмалёўцы калізій і персанажаў. За літ. творчасць ёй нададзены дваранскі тытул. На бел. мову асобныя творы К. пераклалі П.Марціновіч, В.Чудаў, К.Дзмітрыенка, М.Котаў. Тв:. Бел. пер. — Нябожчыкава люстэрка / / Замежны дэтэктыў. Мн., 1988; Апавяданні / / Замежны дэтэктыў. Мн., 1991; Рус. пер. — Пьесы. М., 1991; Собр. соч. T. 1— 37. Мн., 1997—98. Л іт .: К е с т х е й н Т. Анатоммя детектнва: Пер. с венг. Дебрецен, 1989; Б а в я н С.П. Зарубежный детектнв XX в. М., 1991. Е.А.Лявонава.

КРЫ Т (Krete), востраў ва ўсх. ч. Міжземнага мора. Тэр. Грэцыі. Даўж. з 3 на У 260 км, шыр. ад 12 да 55 км, пл. 8,3 тыс. км2. Нас. 537 тыс. чал. (1991). Рэльеф гарысты, моцна расчлянёны, створаны альпійскімі гораўтваральнымі рухамі. Вылучаецца некалькі вял. масіваў: на У — Ласіты, або Дыкты (выш. да 2148 м), y цэнтры — Іда (да 2456 м), на 3 — Лефка-Оры (да 2452 м). Паміж гарамі Іда і Лефка-Оры знаходзіцца Сярэднекрыцкае пласкагор’е, выш. 600— 800 м. Схілы горных масіваў, расчлянёныя глыбокімі цяснінамі, на Пд стромка абрываюцца да мора, на П н зніжаюцца паката і ствараюць шэраг паўастравоў і мысаў. На Пд — Месарская раўніна, якая са старажытнасці была жытніцай вострава. Горы складзены пераважна з мезазойскіх вапнякоў (на 3 — з сланцаў), пашыраны карст. Радовішчы жал. руд, бурага вугалю. Частыя землетрасенні. Клімат міжземнаморскі. На ўзбярэж-

■ 520___________

к р ь іт а

жы сярэдняя т-ра студз. 12 °С, ліп 26 °С Ападкаў на 3 выпадае 800 мм за год, на У — 200— 400 мм; y rapax — больш за 1000 мм, частыя снегапады, снег на вяршынях ляжыць да мая. Летняя засуха доўжыцца 6— 7 месяцаў. Глебы горна-карьгчневыя, на нізінах алювіяльныя. Расліннасць другаснага паходжання. Пераважае нізхарослая фрыгана (ладаннік, лаванда, верас, жаўтазель, малачай, шалфей і інш.). У больш вільготных раёнах вечназялёныя хмызнякі (маквіс). У гарах на выш.

800— 1600 м трапляюцца рэдкалессі з дуба палесцінскага, хвоі калабрыйскай, платана, кіпарыса гарызантальнага. На вяршынях гор альпійскія лугі. На раўнінах і тэрасах плантацыі аліў, вінаградні кі, ворная зямля пад пшаніцай, кукурузай, тытунём. Авечкагадоўля, рыбалоўства, промысел марскіх губак. Нац. парк Самарыя (ахова горнай фауны і флоры). Захаваліся шматлікія помнікі ант. культуры і сярэдневякоўя. Асн. парты Іракліян і Ханья. Г і с т о р ы я. Сляды дзейнасці чалавека на К. вядомы з часоў палеаліту. К. — адзін з цэнтраў найстараж. еўрап. культуры (гл. Крыта-мікенская культура, Крыцкае пісьмо). У 3-м тыс. да н.э. тут узніклі першыя ў Еўропе гарадыдзяржавы (Кнос, Фест і інш.). У 2-м тыс. да н.э. ўвесь К., верагодна, быў аб’яднаны пад уладай цароў Кноса ў магутную дзяржаву, якая дасягнула росквіту ў 17— 16 ст. да н.э.: мела вял. флот і, паводле падання, захаванага стараж.-грэч. гісторыкамі, панавала на Эгейскім м. У 14 ст. да н.э. частка К. заваявана кааліцыяй ахейскіх царстваў мацерыковай Грэцыі; y 12 ст. ахейскія дзяржавы тут распаліся пад націскам дарыйцаў. У 1-м тыс. да н.э. крыцкія полісы адыгрывалі значную ролю ў паліт. і культ. жыцці Грэцыі. 3 67 да н.э. ў складзе Рым. дзяржавы, з 395 н.э. —

Візантыі. Належаў y 823—961 арабам, y 961— 1204 зноў Візантыі, y 1204 заваяваны крыжакамі і прададзены Венецыі. У перыяд венецыянскага панавання шматлікія паўстанні мясц. насельніцтва; y 15— 17 ст. развівалася культура, асабліва жывапіс (Эль Грэка) і л-ра (В.Карнарас) — т.зв. крыцкі рэнесанс. У 1669 (канчаткова ў 1715) заваяваны Турцьмй. Насельніцгва К. ўдзельнічала ў Грэчаскай нацыянальна-вызвалетай рэвалюцыі 1821— 29. У 1866—69, Ï878, 1887, 1895, 1896— 97 тут адбыліся Крыцкія паўстанні супраць тур. панавання. У 1898 К. атрымаў адм. аўтаномію. Пасля Балканскіх войнаў 1912— 13 паводле грэка-тур. дагавора ад 14.11.1913 далучаны да Грэцыі. У 2-ю сусв. вайну ў маі 1941 акупіраваны ням.-фаш. войскамі ў выніку паветрана-дэсантнай аперацыі (буйнейшая паветр. аперацыя вермахта ў час вайны). Вызвалены ў ліст. 1944. (прырода).

дзяржавы на Крыце адбыўся ў 17—16 ст. да н.э. Сумеснай працай многіх пакаленняў архітэктараў, земляробаў, рамеснікаў і рабоў быў пабудаваны суцэльны комплекс прыбл. з 300 памяшканняў — велічны трохпавярховы Кноскі палац, т.зв. Лабірынт. Падобны палац быў y Фесце на Пд Крыта. Рэлігіяй крыцян было мнагабожжа: «Вялікая багіня» (захавалася статуэтка багіні, якая трымае змей), Мінатаўр і інш. Жывапіс прадстаўлены фрэскамі («гульня з быком», «кноская парыжанка» і інш.), расфарбаванымі рэльефамі на сценах («цар-жрэц»). У 1953 дэшыфраваны таблічкі лінейнага пісьма 18—11 ст. да н.э. (гл. Крыцкае пісшо). 3 уварваннем з ГІрыдунаўя на мацерыковую Г'рэцыю плямёк ахейцаў y канцы 3-га тыс. да н.э. пачалося фарміраванне стараж.-грэч. народнасці і мікенскай культуры (па назве яе цэнтра Мікены). Яе росквіт прыпадае на 15— 13 ст. да н.э.

КРЬІТА-М ІКЁНСКАЕ П ІС Ь М 0 , тое, што крыцкае пісьмо. КРЫТА-МІКЁНСКАЯ КУЛЬТУРА, Эгейская к у л ь т у р а , умоўная агульная назва культур бронзавага веку в-ва Крыт (мінойскай), астравоў Згейскага м. (кікладскай) і мацерыковай Грэцыі (эладскай). Узнікла і развівалася ў 3— 2-м тыс. да н.э. (30;—12 ст. да н.э.). Зведала непасрэдны ўплыў культ. здабыткаў Б.Усходу (Стараж. Егіпет), але захавала сваю самабытнасць; паліт., эканам. і культ. жыццё мясц. протадзяржаў развівалася ў палацавых гаспадарках гарадоў Крыта, Мікенаў, Троі, Піласа і інш. Яе гісторыя паводле вынікаў археал. даследаванняў англ. археолага А.Дж.Эванса падзяляецца на 4 перыяды: раннемінойскі, ці дапалацавы (2600— 2000 да н.э.); сярэднемінойскі, ці палацавы (2000— 1700 да н.э.); сярэднемінойскі, ці новапалацавы (1700— 1400 да н.э.); познамінойскі, ці пасляпалацавы (1400— 1150 да н.э.). Росквіт гаспадаркі і культуры найб. стараж.

Да арт. Крыта-мікенская культура. Маска з грабніцы VI магільнага круга «A» ў Міхенах.

16 ст. да н.э.

М .В .Л а ўр ы н о віч

Да арт. Крыта-мікенская культура. Ільвіныя вароты ў Мікенах. Рэльеф. 13 ст. да н.э.

Шахтавыя магілы з мноствам каштоўных рэчаў з золата, серабра і інш. (залатая маска, кераміка, зброя) даследаваны ням. археолагам Г.Шліманам (1876). Асн. цэнтр мікенскай культуры — палацы Мікен, Піласа, Афін, Фіваў і інш. Іх архітэктура адрозніваецца ад крыцкай (умацаванні, магутныя сцены, цытадэлі). Захаваліся фрэскі, размаляваная кераміка, тэракотавыя статуэткі і інш. На мяжы 13— 12 ст. да н.э. К.-м.к. і яе цывілізацыя перасталі існаваць пад ударамі плямён дарыйцаў. Л іт .: К о л п м н с к н й Ю.Д. Мскусство Эгейского мнра н Древней Грецнв. М., 1970; С н д о р о в а Н.А. Мскусство Эгейского мнра. М.,1972; С о к о л о в Г.І4. Нскусство Древней Грецнн. М., 1980; Нсторня Европы с древнейшвх времен до нашмх дней. T. 1. Древняя Европа, М., 1988. М .С .К орзун, К .А .Р авяка.

КРЫТЫ КА (ад грэч. kritikë майстэрства разбіраць, судзіць), 1) абмеркаванне, разбор каго-н. ці чаго-н. з мэтай аца-

дзіцца паліт. і сацыяльна актыўная роля, роля суб’екта, які мэтанакіравана ўплывае на развіццё грамадскіх працэсаў. К.с. асаблівае значэнне надае праблемам асобы, адмоўнаму ўплыву на фарміраванне і развіццё розных сац. працэсаў і з ’яў (адчужэнне вытворцы ад сродкаў вытв-сці, дэгуманізацыя працы, наркаманія і прастытуцыя, беднасць, сац. няроўнасць, бюракратызацыя сац. ін-таў і г.д.), якія прыводзяць да негатыўных наступстваў. У галіне метадалогіі крытыцызм упэўнены, што не існуе метадаў, якія забяспечваюць строга лагічны прырост навук. ведаў і што неабходна з дапамогай фармальна-лагічных спосабаў выключаць з ужытку ненавук. тэорыі. І.В .К а т ляр о ў. КРЫ ТЬІЧНАЕ МАГШТНАЕ ПОЛЕ ў звышправадніках, значэнне напружанасці магн. поля, пры дасягненні якога магн. лоле пранікае ў звышправаднік і выклікае яго пераход y

Да арт. Крыта-мікенская

культура.

Зборшчык шафрану. Фрагмент фрэскі з Кноскага палаца. 1700—1600 да н.э. ніць вартасць, выявіць і выправіць недахопы. Напр., Літаратурная крытыка, Тэатральная крытыка. 2) Даследаванне, навук. праверка правільнасці, дакладнасці чаго-н. Напр., К. гіст. крыніц. КРЫТЫКА САЦЫЯЛЬНАЯ, к р ы т ы ц ы з м, кірунак y філасофіі і сацыялогіі, прадстаўнікі якога гал. задачай лічаць крытычны аналіз грамадскіх адносін. Некаторыя ідэі К.с. разглядаліэмпірыякрытыцызму ся ў рамках (Э.Мах, Р.Авенарыус), крытычнага рэалізму (М.Мандэльбаўм, А.Венцль, К.Котэн), франкфурцкай школы (Т.Адорна, М.Хоркхаймер, Г.Маркузе, Дж.Уоткінс, ІЛ акатас, Дж.Агасі, Г.Альберт) і блізкай да яго канцэпцыі П.Феерабенда. Паступова сфарміраваўся адносна самаст. кірунак крытыцызму (Ч.Мілс, Д.Рысмэн, Э.Фром, А.Гоўлднер і інш.). Як філас. кірунак К.с. ўзнікла ў сярэдзіне 20 ст. ў ходзе крытыкі неапазітывізму і сфарміравалася ў выніку дыскусій з прадстаўнікамі гіст. кірунку ў філасофіі навукі (М .Полані, Т.Кун, С.Тулмін). Гал. тэарэт. функцыя яе — мэтанакіраваная крытыка асн. тэорый грамадства, перш за ўсё «акадэмічнай» сацыялогіі і сац. інжынерыі, a таксама спроб стварэння сац. навукі («рэфлексіўнай сацыялогіі», «сацыялогіі сацыялогіі» і інш.), y якой сацыёлагу адво-

нармальны (незвышправодны) стан. Гл. Звышправоднасць. КРЫТЫ ЧНАЯ MÂCA, мінімальная M a­ ca ядз. гаручага, здольная забяспечыць ажыццяўленне ланйуговай ядзернай рэакцыі. Залежыць ад памераў і формы сістэмы, a таксама ад яе хім. саставу. Мінімальная К.м. мае сферычную форму. Найменшую К.м. маюць растворы солей чыстых радыеактыўных нуклідаў з вадзяным адбівальнікам нейтронаў. Для урану-235 К.м. роўная 0,8 кг, плутонію-239 — 0,5 кг, каліфорнію-251 — 10 г. Гл. таксама Дзяленне ядраў. КРЫТЬІЧНАЯ ТЭМ ПЕРАТІТА , 1) тэмпература рэчыва ў яго крытычным стане. Для індывідуальных рэчываў вызначаецца як т-ра, пры якой знікаюць адрозненні фіз. уласцівасцей вадкасці і яе пары, што знаходзяш а ў стане раўнавагі, напр., шчыльнасці вадкасці і пары становяцца аднолькавымі, знікае мяжа падзелу паміж імі. У двайных сістэмах (напр., сумесь прапан— ізапентан) раўнавага вадкасць—пара мае прасторавую крытычную крывую, крайнімі пунктамі якой з’яўляюцца К.т. чыстых кампанентаў. 2) К.т. р а с т в о р a ў — т-ра, пры якой y вадкіх сумесях з абмежавана растваральнымі кампанентамі пачынаецца іх неабмежаваная растваральнасць. 3) Т-ра пераходу шэрагу праваднікоў y звышправодны

кры ты чны

521

стан (гл. Звышправоднасць). Вымерана для большасці металаў, сплаваў, хім. злучэнняў. Найб. К.т. выяўлена для сплаваў на аснове ніобію (Тк да 23 К) і для керамікі на аснове ітрыю (Тк да 96 К ).

К РЫ Т Ы ЧН Ы ПУНКТ, 1) пункт на дыяграме стану, які адпавядае крытычнаму стану рэчыва; канцавы пункг на крывой раўнавагі 2-фазнай сістэмы. Характарызуецца крытьпнымі значэннямі т-ры, ціску і аб’ёму. Пры набліжэнні да К.п. страчваюцца адрозненні шчыльнасці, складу і інш. фіз. уласцівасцей фаз. Пры т-рах, больш высокіх за крытычную тэмпературу, магчымы неперарыўны (без фазавага пераўтварэння) пераход з газападобнага стану рэчыва ў вадкі. 2) Асобны выпадак пункта фазавага пераходу. Характарызуецца стратай тэрмадынамічнай устойлівасці паводле шчыльнасці або саставу рэчыва. К РЫ Т Ы Ч Н Ы РАЦЫ ЯНАЛІЗМ , філасофскі кірунак, прадстаўнікі якога даюць рацьмнальнае тлумачэнне ведаў, навук. тэорый, сац. ідэй і ін-таў на аснове іх крытыкі і ўдасканалення. Узнік y 1920— 30-я г. ў Зах. Еўропе і ЗША. Асн. яго прынцыпы сфармуляваў К .Р.Попер; гал. прадстаўнікі Г.Альберт (ФРГ), Т.Кун, I .Лакатас, Дж.Уоткінс (Вялікабрытанія), П .Феерабенд. У філасофіі і метадалогіі навук. пазнання К.р. адмаўляе такія яе кірункі і вучэнні, як неапазітывісцкі эмпірызм, фенаменалізм, інструменталізм, і выступае як адна з форм постпазітывізму. Непасрэднымі папярэднікамі і апанентамі К.р. былі лагічныя эмпірысты, з якімі ён разыходзіцца толькі ў пытанні аб крытэрыях дэмарканьіі, г.зн. адмежавання ад псеўданавукі, метафізікі і ідэалогіі, якія не валодаюць прыроджаным імунітэтам супраць уплыву ірацыяналізму. Паводле К.Р.Попера, метадам такой дэмаркацыі і вызначэння навук. крытэрыя ведаў

Да арт. Крытычная тэмпература. Крывыя раўнавагі вадкасць—пара і крыгычная крывая сістэмы прапан—ізапентан; 1, 2, 3, 4 — крывыя вадкасці (суцальныя) і пары (пункцір) для сумесі з мольнай доляй ізапентану 0,206, 0,412, 0,607, 0,899 адпаведна.

522

к р ы ты ч н ы

з’яўляецца не верыфікацыя (супастаўленне з пачуццёвымі данымі), a фальсіфікацыя, г.зн. устанаўленне памылковасці тэорыі ў выніку эксперым. або тэарэт. праверкі; любыя навук. веды, тэорыі носяць толькі гіпатэтычны, умоўны характар і не пазбаўлены памылак (прынцып фалібалізму). Кун зыходзіць з уяўлення аб навуцы як супольнасці вучоных-прафесіяналаў, якія ствараюць канкрэтныя тэорыі, канцэптуальныя мадэлі і каштоўнасці на аснове адзінага стылю мыслення, прызнання пэўных фундаментальных тэорый і метадаў даследавання, якія ён назваў парадыгмамі\ для пераходу ад старой да новай парадыгмы патрэбны не чыста рацыянальныя доказы, a перакананне і вера. Лакатос лічыць асновай рацыянальнага пазнання н.-д. праграмы, кожная з іх мае некалькі тэорый і дапаможных гіпотэз і ставіць за мэту вырашэнне канкрэтных пазнавальных праблем. Феерабенд абгрунтаваў метадалагічны прынцып праліферацыі (размнажэння) тэорый, паводле якога кожны вучоны можа вынаходзіць і распрацоўваць свае ўласныя тэорыі, і яго дзейнасць не падпарадкавана ніякім рацыянальным нормам. У рамках К.р. Альберт, У.Бартлі і інш. лічылі неабходным замяніць класічны крытэрый фальсіфікацыі Попера крытэрыем універсальнай крытыкі і адмаўлення абс. ісціны (панкрытычны рацыяналізм). У процівагу індуктывізму К.р. прапанаваў гіпатэтыка-дэдуктыўны метад навук. даследавання, y якім пераважнае значэнне маюць рацыянальна канструяваныя схемы тлумачэння эмпірычных даных. У сац. сферы прыхільнікі К.р. лічылі ўзорам дэмакр. ўладкавання грамадства ідэальную мадэль навукі — «адкрытую супольнасць» непрадузятых вучоных-даследчыкаў, a сродкамі вырашэння канкрэтных праблем — ажыццяўленне рацыянальных праектаў вытв., кулы., паліт. развіцця, выпраўленне сац. дэфектаў, далейшую гуманізацыю ўсіх сфер грамадскага жыцця. Л іт :. K y н Т. Сіруктура научных революцнй: Пер. с англ. 2 нзд. М., 1977; «Крнтнческнй рацноналнзм»: Фшіософмя н полнтнка. М., 1981; П о п п е р К. Логнка к рост научного знаняя: Нзбр. работы: Пер. с англ. М., 1983; Современная западная фялософня: Словарь. М., 1991. С .Ф .Д убян ецкі. К РЫ ТЬІЧН Ы РЭАЛІЗМ , літаратурнамастацкі кірунак 19— 20 ст., y якім праўдзівае гістарычна канкрэтнае адлюстраванне рэчаіснасці спалучаецца з крытыкай сац.-паліт. сістэмы або яе асобных праяў як антыгуманных, неспрыяльных для гарманічнага развіцця асобы і грамадства. Ад папярэдніх гіст. форм рэалізму (рэнесансавага, асветніцкага) адрозніваецца канкрэтнасцю маст. аналізу грамадскага быцця, раскрыццём яго сац. супярэчнасцей і канфліктаў. Мастацтва К.р. не абмяжоўваецца выяўленнем прыгожага і ўзнёслага, раскрывае сутыкненне носьбітаў ідэалаў дабра, справядлівасці і красы з агідным

і нізкім, глыбока даследуе трагічнае і камічнае ў жыцці. Элементы К.р. характэрныя для ўсіх этапаў развіцця маст. культуры ад антычнасці да нашага часу, аднак ён сфарміраваўся як тэарэтычна абгрунтаваны асобны метад, кірунак і тып творчасці ў 19 ст. Называўся «натуральнай школай» або крытычным кірункам y л-ры і мастацтве. Тэрмін «К.р.» сфармуляваў М.Горкі (1934). Ступень выяўлення крытыка-рэаліст. гшыні залежыць ад спецыфікі і структуры вобразнай сістэмы пэўнага віду і жанру мастацтва: найб. y л-ры (проза, публіцыстыка, літ. крытыка), выяўл. мастацтве (сюжэтна-тэматычная карціна, графіка); найменш y лірьшы, музыцы, балеце. Гл. таксама ў арт. Рэалізм (у л-ры і мастацтве). У.М.Конан. К РЫ ТЬІЧН Ы РЭАЛІЗМ y ф і л a с о ф і і, кірунак, заснаваны на т.зв. рэаліст. пераасэнсаванні «крытычнай філасофіі» І.Канта і прызнанні адрозненняў паміж аб’ектам пазнання і ведамі суб’екта аб ім; адна з форм неакантыянства. Узнік y 2-й пал. 19 — пач. 20 ст., быў пашыраны ў Германіі, Вялікабрытаніі і ЗША. Прадстаўнікі ням. К.р. (В.Вунт, О.Кюльпе, А.Месер, А.Рыль і інш.) не прызнавалі абс. непазнавальнасці кантаўскай «рэчы ў сабе» і разглядалі пазнанне не як простае адлюстраванне рэальнасці, a як сімвалічнае ўспрыманне, выяўленне ўласцівасцей знешняга свету; y гэтым сэнсе іх погляды збліжаліся з іерогліфаў тэорыяй і набывалі істотныя рысы агнастыцызму. Англ. філосафы А.Сет, А.Прынгл-Пэтысан і Д.Хіке, якія спалучалі К.р. з канцэпцыямі персаналізму і філасофіі «эдаровага сэнсу» (гл. Шатландская школа), лічылі, што свет існуе незалежна ад свядомасці, a асновай яго пазнання з’яўляецца інтуітыўная, прыроджаная здольнасць розуму. У ЗША заснавальнікамі К.р. як самаст. школы былі Д.Дрэйк, А.Лаўджай, Дж.Прат, А.Роджэрс, Дж.Сантаяна, Р.В.Селерс і Ч.О.Стронг, якія ў 1920 апублікавалі зб. «Нарысы крытычнага рэалізму». У адрозненне ад неарэалізму яны сцвярджалі магчымасць толькі апасродкаванага пазнання, што складаецца з трох элементаў: суб’екта, аб’екта і «дадзенага» (або лагічных сутнасцей); чалавек пазнае прадметы не непасрэдна, a з дапамогай сутнасцей, якія толькі выражаюць аб’екты, але не тоесныя ім. Крытычнымі рэалістамі называлі сябе некаторыя з прадстаўнікоў рус. махізму. Сучасны К.р. прадстаўлены ў вучэннях А.Венцля, Х.Дрыша, М.Гартмана і інш., якія спрабавалі ажыццявіць «сінтэз» матэрыяліст. установак прыродазнаўства і ідэаліст. філасофіі на аснове валюнтарызму і т.зв. «крытычнай анталогіі», паводле якой пазнанне выступае не вызначальным, a другасным пачаткам y адносінах да асн. сфер быцця (чалавечай, матэрыяльнай, духоўнай) як аўтаномных пластоў аб’ектыўнай рэальнасці. Л і т Б о р н с о в а Е.М., К у р т о н н н а Н.Я. Основные напрашіення западной фнлософнн. М., 1990; Теорня познання. T. 1—2. М., 1991. С.ФДубянецкі.

К РЫ ТЬІЧН Ы СТАН y ф і з і ц ы, раўнаважны стан двухфазнай сістэмы, y якім розныя фазы становяцца аднолькавымі па сваіх фіз. уласцівасцях. Характарызуецца крытычнымі значэннямі т-ры, ціску і аб’ёму; на дыяграме стану яму адпавядаюць лімітавыя пункты на крывых раўнавагі фаз (крытычнш пункты). Уласцівасці рэчыва ў К.с. вывучаюць і выкарыстоўваюць пры стварэнні ўстановак звадкавання газаў, раздзялення сумесей, энергет. установак на звышкрытычных параметрах і інш. Пры набліжэнні да К.с. адрозненні ў шчыльнасцях, складзе і інш. уласцівасшк фаз, a таксама скрытая цеплата фазавага пераходу і міжфазнае паверхневае нацяжэнне змяншаюцца і ў крытычным пункце роўныя нулю. Уласцівасці новай фазы бясконца мала адрозніваюцца ад уласцівасцей зыходнай і таму пры яе ўзнікненні выключаецца перарраванне (пераахаладжэнне), a таксама выдзяленне (паглынанне) цеплаты, што характэрна для фазавых пераходаў 2-га роду. Значна ўзрастаюць флуктуацыі шчыльнасці і канцэнтрацыі (у сумесях); y крытычных пунктах рас-

% ф ена * \

% нікаціну

Да арі Крытыпны стан. Крывыя расслаення на 2 фазы раствораў: a — вада—фенол; б — вада—нікацін (1,2 — верхні і ніжні крыгычныя пункты адпаведна). Выдзелены вобласці двухфазнай раўнавагі. тваральнасці становіцца неабмежаванай узаемная растваральнасць кампанентаў. Гл. таксама Кры т ы чпы я і ’я вы П.А.Пупкевіч. К РЫ ТЬІЧ Н Ы ТОК y з в ы ш п р а в a д н і к a х, максімальнае значэнне пастаяннага незатухальнага эл. току, які можа працякаць праз звышправаднік без супраціўлення. Пры перавышэнні К.т. звышправаднік пераходзіць y нармальны (незвышправодны) стан. Гл. Звышправоднасць. К РЫ ТЫ ЧН Ы Я З ’ЯВЫ , спецыфічныя з ’явы, што назіраюцца паблізу крытычных пунктаў і пунктаў фазавых пераходаў 2-га роду. Да К.з. адносяць: рост сціскальнасці рэчыва ў наваколлі крытычнага пункта раўнавагі вадкасць—пара; узрастанне магн. успрыімлівасці і дыал. пранікальнасці паблізу Кюры п у н к т а ў ферамагнетыкаў і сегнетаэлектрыкаў; анамалія цеплаёмістасці ў пункце пераходу гелію ў звышцякучы стан (гл. Звы ш цякучасць)\ запавольванне ўзаемнай дыфузіі расслоеных вадкіх сумесяў; анамаліі распаўсюджвання ультрагуку, рассейванні святла і інш. У больш в у з к і м с э н с е К.з. наз. з’явы, якія вынікаюць з росту флуктуацый шчыльнасці, канцэнтрацыі і інш. фіз. велічынь y наваколлі пунктаў ф а за вы х п ерауодаў, напр., y крытычным пункце раўнавагі вадкасць—пара

шчыльнасць рэчыва значна мяняецца ад аднаго пункта да другога. Памеры такіх флуктуацый параўнальныя з даўжынёй хвалі святла, y выніку чаго рэчыва становіцца непразрыстым і набывае апалавую (малочна-мутную) афарбоўку (крытычная апалесцэнцыя). П .А .П уп кевіч.

КРЫ ТЫ ЧН Ы Я ПЎНКТЫ МЕТАЛАЎ, значэнні тэмпературы, пры якіх y металах і іх сплавах адбываюцца змены агрэгатнага стану, паліморфныя (гл. Полімарфізм), магн. і інш. пераўтварэнні, што істотна змяняюць іх уласцівасці. Становішча К.п.м. на дыяграме стану залежыць ад хім. саставу сплаваў, скорасці нагрэву і ахалоджвання і інш. Важныя ў тэрмічнай апрацоўцы металаў, асабліва жал. сплаваў. Адкрыты Дз.К. Чарновьш y 1868, што дало пачатак развіццю металазнаўства. К РЫ ТЫ Ш Ы Н , вёска ў Іванаўскім раёне Брэсцкай вобл., каля аднайм. вадасховішча. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 11 км на Пд ад г. Іванава, 151 км ад Брэста, 9 км ад чыг. ст. Янаў-Палескі.

625 ж., 262 двары (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, амбулаторыя, аптэка, лазнева-пральны камбінат, аддз. сувязі. Магіла ахвяр фашызму. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. К РЫ ТЫ Ш Ы Н , вадасховішча ў Іванаўскім р-не Брэсцкай вобл., каля в. Крытышын. Створана ў 1981. Пл. 0,5 км2, даўж. 1,6 км, найб. шыр. 340 м, найб. глыб. 4 м, аб'ём вады 1,48 млн. м3. Даўж. агараджальнай дамбы 3,8 км. Напаўняецца вадой з р. Няслуха пры дапамозе помпавай станцыі. Ваганні ўзроўню на працягу года 3,6 м. Сярэдні шматгадовы сцёк 27,7 млн. м3. Выкарыстоўваецца для арашэння і рыбагадоўлі. КРЫ ТФ РЫ Й (ад старажытнагрэч. kriterion сродак для суджэння), адзнака, пакладзеная ў аснову класіфікацыі чаго-небудзь, або на падставе якой праводзіцца ацэнка, вызначэнне якой-небудзь з ’явы, прадмета; мера для ацэнкі

Да арт. Крытычныя з’явы. Дыяграмы накіра ванасці рассеяння святла: a — на незалежных флуктуацыях шчыльнасці вадкасці; б — пры крытычнай тэмлературы.

суджэння. Выступае як сродак праверкі ісціннасці ведаў, дзейнасці людзей і яе вынікаў, норм паводзін і дзеянняў чалавека, асобных сац. груп, этнасац. супольнасцей; іх ацэнка зыходзіць з прынятых y дадзеным грамадстве К. Функцыі асн. К. ісціны, стваральна-творчай дзейнасці людзей выконвае практыка. У навук. сферы К. апіраюцца на фундаментальныя палажэнні тэорыі пазнання і выступаюць як адзнакі ісціннасці або памылковасці тых ці інш. ідэй. У мастацтве К. звязаны з заканамернасцямі развіцця, разуменнем зместу эстэт. і мастацкіх каштоўнасцей і механізма праяўлення мастацка-ацэначнага працэсу. Гл. таксама Верыфікацыя, Дзеянне сацыяльнае, Крытэрый аптымальнасці. В.А. С алееў.

К Р Ы Т ^Р Ы Й АПТЫМАЛЬНАСЦІ ў э к а н о м і ц ы , паказчык, які дае магчымасць вызначыць гранічную меру эканам. эфекту ад таго ці інш. рашэння для параўнальнай ацэнкі магчымых рашэнняў (альтэрнатыў) і выбару найлепшага (напр., максімум прыбытку, мінімум выдаткаў, мінімальны час дасягнення мэты). Важны элемент любой аптымальнай эканоміка -матэматычнай мадэлі. У адносінах да эканам. сістэм К.а. — прыкмета, па якой функцыянаванне сістэмы прызнаецца найлепшым з магчымых варыянтаў. К.а. класіфікуюць па: у з р о ў н і агульнасці (глабальныя, лакальныя), ч a с a в ы м a с п е к ц е (статычныя і дынамічныя, бягучыя і фінішныя, крьггэрыі часу дасягнення мэты); с п о с а б а х фарм і р а в а н н я (нарматыўныя, сацыёлага-статыстычныя і інш.); т ы п y в ы м я р а л ь н і к а (вартасныя, натуральньм і інш.); с п о с а б а х в ы к а р ы с т а н н я (практычныя, тэарэтычныя, палітыка-прапагандысцкія); м a тэматычнай фармалізацыі і інш. «КРЬІЎДА», прыватнаўласніцкі герб, якім карысталіся больш за 50 родаў Беларусі, Украіны, Літвы і Польшчы, y

Герб «Крыўда».

кры ўчэня

523

т.л. Жавускія, Лапы, Манюшкі, Сяніцкія, Сухадольскія, Хмары, Чарноцкія. У блакітным полі выява сярэбранай падковы, унутры якой залаты крыж, на падкове — другі крыж без аднаго канца. Клейнод — над прылбіцай з шляхецкай каронай 3 страусавыя пёры. Існуюць варыянты герба з сярэбранымі крыжамі, з 5 страусавымі пёрамі ў клейнодзе і інш. З ’явіўся, верагодна, y 16 ст. як варыянт герба «Любіч». КРЫЎЛЙНСКІ 3ÂMAK. Існаваў y 17 — пач. 18 ст. каля в. Крыўляны (Жабінкаўскі р-н Брэсцкай вобл.). Пабудаваны ў забалочанай мясцовасці. Належаў князям Чартарыйскім. Меў блізкі да прамавугольніка план (пл. каля 11 га), быў умацаваны земляным валам (шыр. 7— выш. каля 4 м), бастыёнамі, ровам (шыр. 13— 15, глыб. да 4 м). 3 паўн.-зах. боку быў абведзены дадатковым вадзяным ровам. Уезд y замак размяшчаўся з ПдУ. У паўн.-зах. частцы на ўзвышэнні стаяла драўляная вежа, каля якой была сажалка, абнесеная высокім земляным валам і злучаная з рэчкай. У комплекс уваходзілі таксама драўляны палац, жылыя і гасп. пабудовы. He збярогся. М .А .Т к а ч о ў. КРЫ ЎЛЙНЫ , вёска ў Жабінкаўскім р-не Брэсцкай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 10 км на Пн ад горада і чыг. ст. Жабінка, 40 км ад Брэста. 399 ж., 147 двароў (1998). Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, камбінат быт. абслугоўвання, адцз. сувязі. Каля вёскі рэшткі Крыўлянскага замка. КРЫЎСК, вёска ў Буда-Кашалёўскім р-не Гомельскай вобл., на скрыжаванні аўтадарог Гомель—Жлобін і г.п. Уваравічы — в. Смычок. За 16 км на Пд ад горада і чыг. ст. Буда-Кашалёва, 41 км ад Гомеля. 904 ж., 449 двароў (1998). Ільнозавод. Сярэдняя школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. КРЫ ЎЧЫ К Аляксандра Аляксандраўна (н. 24.2.1928, Мінск), бел. вучоны ў галіне патафізіялогіі. Д-р мед. н. (1973), праф. (1976). Засл. дз. н. Беларусі (1991). Скончыла Мінскі мед. ін-т (1954) і працуе ў ім (у 1975— 96 заг. кафедры). Навук. працы па дваістай прыродзе хваробы, канцэрагенезе, патагенезе партальнай гіпертэнзіі, дыфузных пашкоджаннях печані, метадах іх карэкцыі. Тв.\ Портальная гнпертензня. Мн., 1979; Центральные механнзмы нейрогуморальной регуляпнн функцмй в норме н патологнн. Мн., 1985 (у сааўт.); Патофмзнологаческне аспекты опухолевого роста. Мн., 1987. Л іт :. АЛ.Крнвчлк: (к 70-летню со дня рождення) / / Здравоохраненне. 1998. № 2. КРЫЎЧФНСКАЯ П Я Ч 0РА , тое, што Крыштальная пячора. КРЫЎЧЙНЯ Аляксей Піліпавіч (12.8.1910, г. Адэса, Украіна — 10.3.1974), украінскі і рас. спявак (бас). Нар. арт. СССР (1956). Скончыў Адэскую кансерваторыю (1938). 3 1938 y

524

КРЫЦКАЕ

т-рах Украіны і Расіі. 3 1949 саліст Вял. т-ра ў Маскве. Майстар пераўвасаблення, валодаў вял. вак. выразнасцю. Сярод лепшых партый: Карась («Запарожац за Дунаем» С.Гулака-Арцямоўскага), Тарас («Тарас Бульба» М.Лысенкі), Іван Хаванскі, Варлаам («Хаваншчына», «Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага), Іван Сусанін, Фарлаф («Іван Сусанін», «Руслан і Людміла» М.Глінкі), Млынар («Русалка» А.Даргамыжскага), Канчак («Князь Ігар» А.Барадзіна), Кутузаў («Вайна і мір» С.П ракоф’ева), Дон Базіліо («Севільскі цырульнік» Дж.Расіні). Выступаў як канцэртны спявак, здымаўся ў кінафільмах. Дзярж. прэмія СССР 1951. КРЫЦКАЕ П ІС Б М 0 , к р ы т а - м і кенскае п і с ь м о , сістэма пісьменства эпохі бронзы, выяўленая на в-ве Крыт і ў мацерыковай Грэаыі; ад-

Літ:. Л y р ь е С.Я. Язык н культура ммкенской Грецнн. М.; Л., 1957; Ч э д у н к Дж. Дешнфровка лннейного пнсьма Б: Пер. с англ. / / Тайны древннх гшсьмен: Сб. ст. М., 1976; М о л ч а н о в А.А., Н е р о з н а к В.П., Ш а р ы п к в н С.Я. Памятннкн древнейшей рреческой пясьменностн. М., 1988.

К РЫ Ц К ІЯ ПАЎСТАННІ, нацыянальна-вызв. паўстанні грэкаў вострава Крыт супраць тур. панавання ў 1866— 69, 1878, 1887, 1895, 1896—97. Праходзілі пад лозунгам далучэння Крыта да Грэцыі. П а ў с т а н н е 1 8 6 6 —6 9 выклікана ўвядзеннем падаткаў на тытунь, соль і віно, закрыццём некалькіх грэч. школ. Паўстанцы знішчылі некалькі тур. гарнізонаў, потым пайшлі ў горы, дзе стварылі часовы ўрад; іх падтрымлівалі зброяй і добраахвотнікамі Грэцыя і інш. краіны. Задушана тур. экспедыцыйнай арміяй пасля таго, як Грэцыя вымушана была спыніць ім дапамогу. П а ў с т а н н е 1 8 9 6 —9 7, выкліканае заменай губернатара Крыта хрысціяніна на мусульманіна, перарасло ў вайну паміж Грэцыяй і Турцыяй (крас.— май 1897), y якой грэч. армія і крыцкія паўстанцы пацярпелі паражэнне. Аднак y 1898 пад уздзеяннем паўстанняў і націскам буйных еўрап. дзяржаў Турцыя мусіла надаць Крыту адм. аўтаномію. Літ:. С е н к е в н ч Н.Г. Россня н Крптское восстанме, 1866— 1869 гг. М., 1970.

КРЬІЧАЎ, горад абл. падпарадкавання, цэнтр Крычаўскага р-на Магілёўскай вобл., на р. Сож. За 104 км ад Магілёва. Вузел чыгунак на Оршу, Магілёў, Унечу і Рослаўль, на аўтадарозе Бабруйск— Масква. 31,1 тыс. ж. (1998). Знакі крыцкапі пісьма.

но з сведчанняў крыта-мікенскай культуры, якая папярэднічала класічнай культуры Грэцыі. Вылучаюць 2 ступені яго развіцця: малюнкавае (іерагліфічнае) і лінейнае пісьмо. Малюнкавае (2100— 1900 да н.э.; каля 150 ідэаграм — выяў чалавека, жывёл, раслін, прадметаў) 2 тыпаў: ранняе (на пячатках) і больш позняе (1900— 1700 да н.э., на пячатках і гліняных таблічках). Кірунак гіісьма злева направа, справа налева і бустрафедон (1-ы радок — справа налева, 2-і — злева каправа і г.д.). Вьікарыстоўвалася для гасп. запісаў. Падобнае да егіпецкага пісьма. Лінейнае пісьмо падзяляюць на лінейнае пісьмо A і лінейнае пісьмо Б. Лінейнае пісьмо A (1700— 1550 да н.э.; 77— 100 знакаў) зафіксавана на пячатках, прыладах, гліняных таблічках. Мяркуецца, што яно насіла складовы характар, мова, якая выкарыстоўвала яго, умоўна можа быць аднесена да міжэсмнаморскіх моў. На яго аснове склалася лінейнае пісьмо Б (каля 1450— 1200 да н.э.), засведчанае на некалькіх тысячах гліняных таблічак рознага прызначэння, для яго ўстаноўлена 88 складовых знакаў і шэраг лагаграм (слоўных знакаў). Яно дэшыфравана М.Вентрысам і Дж.Чэдвікам і даказана яго выкарыстанне для архаічнай грэч. мовы. У лінейнае пісьмо абодвух тыпаў уваходзяць складовыя знакі для абазначзння паслядоўнасці «галосны + зычны» і лагаграмы. Характэрна адсутнасць адрозненняў пры перадачы доўгіх і кароткіх, звонкіх і глухіх, падвоеных зычных, плаўных r, 1; y канцы склада не абазначаюцца I, ni, n, г, s. Адзін з варыянтаў К.п. — недэшыфраванае кіпра-мінойскае пісьмо, папярэднік кіпрскага пісьма.

Упершыню згадваецца ў 1136 ва Устаўнай грамаце смаленскага кн. Расціслава Мсціславіча пад назвай Крэчут. Стараж. цэнтрам К. быў Крычаўскі замак. У 14— 18 ст. існавалі Крычаўскія гарадскія ўмацаванні. У 12— 13 ст. y Смаленскім, з 1-й пал. 14 ст. ў Мсціслаўскім княствах, з 2-й пал. 14 ст. ў ВКЛ. 3 канца 15 ст. цэнтр Крычаўскай воласці, уладанне вял. князя ВКЛ, кіраваўся яго намеснікамі. 3 сярздзіны 16 ст. ў Мсціслаўскім ваяв. Пад 1592 упамінаецца ў Баркулабаўскім летапісе.

Герб Крычава. 1633.

23.8.1653 атрымаў магдэбургскае права і герб (у чырв. полі выява залатога крыжа і еярэбранага мяча). 3 17 ст. К. — цэнтр Крычаўскага староства, уладанне Радзівілаў. У Паўн. вайну 1700—21 летам 1708 пад К. быў лагер рас. войск на чале з Пятром і. У час Крычаўскага паўстанчя 1743— 44 y студз. 1744 каля К. адбыўся бой паміж сялянамі і шляхецкім войскам. Пасля І-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) K. y Рас. імперыі, мястэчка ў Чэрыкаўскім пав. Магілёўскай губ. У студз. 1776 Кацярына II ладаравала Крычаўскае староства (14 247 чап.) графу Р.А.Пацёмкіну. У 1779 y К. 1594 ж., 470 двароў. У канцы 18 ст. ў К. дзейнічалі Крычаўская суднаверф, Крычаўскія мануфактуры, a таксама вінакурны, цагельны, шкляны. гарбарны, медналіцейны з-ды, млыны. У 1847 y К. 630 двароў, 6 цэркваў, касцёл, малітоўная школа, праводзіліся 3 кірмашы на год У 1897 мястэчка, цэнтр воласці, 6221 ж., 972 двары, 3 гарбарныя і мылаварны заводы, 4 крупадзёркі, 4 маслабойні, 2 нар. вучылішчы, паштова-тэлегр. хантора, хлебазапасны магазін, 125 крам, 7 цэркваў, касцёл, 5 сінагог, 5 заезных дамоў, 4 кірмашы на год.

3 мая 1919 y складзе Гомельскай губ. РСФСР, з 20.8.1924 y БССР, цэнтр Крычаўскага раёна Калінінскай, з чэрв. 1927 Магілёўскай акруг, з лют. 1938 y Магілёўскай вобл. 3 17.12.1931 горад. 3 17.7.1941 да 30.9.1943 акупіраваны ням.-фаш. захопнікамі, якія загубілі ў горадзе і раёне каля 24 тыс. чал. Дзейнічала Крычаўскае патрыятычнае падполле. У 1962— 65 y Мсціслаўскім р-не. У 1972 — 26,5 тыс. ж.

Прадпрыемствы буд. матэрыялаў («Крычаўцэментнашыфер», з-д жалезабетонных вырабаў), Крычаўскі завод гумавых вырабаў, мэблевая ф -ка, мясакамбінат, маслазавод, хлебазавод і інш. Крычаўскі краязнаўчы музей. Брацкія магілы сав. воікаў, ваеннапалонных і ахвяр фашызму, курган Славы. Помнікі архітэктуры: Крычаўскі палац (1778— 87), паштовая станцыя (19 ст.), Мікалаеўская царква (канец 19 — пач. 20 ст.). Збярогся звон, адліты ў 1748 для царквы Параскевы Пятніцы. Помнікі археалогіі: гарадзішчы Гарадзец (ранняга жал. веку, 5— 7 ст. і эпохі Кіеўскай Русі) і Замкавая rapa (эпохі Кіеўскай Русі). У.У.Бянько.

КРЫЧАЎСКАЕ ВАДАСХ0ВІШЧА, y межах г. Крычаў Магілёўскай вобл. Створана ў 1977 на месцы выпрацаванага кар’ера, які быў затоплены грунтавымі водамі. Пл. 0,4 км2, даўж. 1 км, найб. шыр. 800 м, найб. глыб. каля 25 м, аб’ём вады 6 млн. м3. Лішак вады з К.в. скідваецца ў р. Сож па трубаправодзе даўж. 2 км. Выкарыстоўваецца для рэкрэацыі. КРЬІЧАЎСКАЕ ПАТРЫЯТЫЧНАЕ П АДП 0ЛЛ Е ў Вялікую Айч ы н н у ю в а й н у . Дзейнічала з вер.

1941 да жн. 1943 y Крычаўскім р-не Магілёўскай вобл. (кіраўнік К.А.Равуцкі, з вер. 1942 А.Л.Гаўрыленка). Дзейнічала 5 груп (74 чал.): 2 y г. Крычаў (кіраўнікі Гаўрыленка, М.Р.Каінаў), вёсках Бацвінаўка (Б.Я.Грыгор’еў), Касцюшкавічы (С.СДавьш зенка, з чэрв.

1942 Дз.Я.Грыгор’еў), Міхеевічы (А.М.Крупадзёраў). Падпольшчыкі распаўсюджвалі сярод насельніцтва лістоўкі, зводкі Саўінфармбюро, здабывалі для партызан зброю, боепрыпасы, звесткі пра дыслакацыю войс'к і чыг.

{

1 і

■ I I

I 1 1 1 1 I I . { 1 1 1 I !

1 | 1 ] 1 I I I

перавозкі ворага, арганізоўвалі дыверсіі на чыгунцы і чыг. вузле, уцёкі ваеннапалонных з лагераў, забяспечвалі іх дакументамі і інш. У лютым 1943 фашысты правялі арышты, уцалелыя падпольшчыкі стварылі партыз. атрад. У Крычаве помнік на магіле ваеннапалонных і падпольшчыкаў, што загінулі. КРЫЧАЎСКАЕ ПАЎСТАННЕ 1743— 44, буйное антыфеад. выступленне сялян Крычаўскага староства (гл. Крычаўская воласць). Выклікана ўзмацненнем феад.-прыгоннага прыгнёту, жорсткай эксплуатацыяй сялян арандатарамі і адміністрацыяй староства. Доўгія гады сяляне вялі ўпартую барацьбу супраць самавольства адміністрацыі староства і арандатараў, адмаўляліся плаціць падаткі, адбываць паншчыну і інш. павіннасці, збівалі панскіх прыказчыкаў, уцякалі на Украіну. У канцы 1743 выбухнула ўзбр. паўстанне, якое ўзначалілі мясц. сяляне В Вашчыла і яго паплечнікі І.Карпач, С.Бачко, В.Вецер і інш. Сяляне выступалі супраць шляхты, нападалі на дамы купцоў і ліхвяроў, разганялі адміністрацыю. Кіраўнік Крычаўскага староства Г.Ф.Радзівіл 15.1.1744 накіраваў супраць пзўстанцаў войска на чале з палкоўнікам Пястжэцкім, якое размясцілася ў Крычаве. 18.1.1744 сяляне штурмавалі Крычаў сіламі да 2 тыс. чал., але былі разбіты добра ўзброеным войскам. Пацярпеўшы паражэнне, паўстанцы сабраліся каля в. Царкавішча, дзе папоўніліся новымі сіламі (да 4 тыс. чал.) і планавалі пачаць 26.1.1744 новую аблогу Крычава. Але ў ноч перад аблогай на іх лагер нечакана напалі атрады Пястжэцкага. У выніку забіта больш за 200 чал. і шмат паранена. У пач. лют.

1744 паўстанне канчаткова задушана; 76 чал. было пакарана смерцю; да розных мер пакарання былі прыгавораны ўсе актыўныя паўстанцы, якія трапілі ў палон. Радзівіл абмежаваўся асобнымі ўступкамі: замяніў прымусовыя работы на будах грашовым чыншам, зняў некат. абмежаванні ў сялянскім гандлі, аб’явіў пра намер не здаваць староства ў арэнду і інш.

Радзівілаў. У К.в. адбылося Крычаўскае паўстанне 1743— 44. У гэты час y воласці было каля 130 паселішчаў, яна падзялялася на 5 войтаўстваў. У 1760 перайшла да магната Е.А.Мнішака. 3 1772 y Рас. імперыі. У 1776 перададзена кн. Р.А.Пацёмкіну і канчаткова ператварылася ў прыватную латыфундыю — Крычаўскае графства. В.Л.НасевЫ. КРЬГЧАЎСКАЯ KEPÂMIKA, ганчарныя вырабы з г. Крычаў Магілёўскай вобл. ГІромысел вядомы з 12 ст. Росквіту дасягнуў y канцы 16 — пач. 18 ст. Выраблялі з чырв. гліны паліваны сталовы посуд, кафлю, дэкар. арх. ўпрыгожанні, вазы, цаіжі, дробную анімалістычную КРЫЧАЎСКАЯ ВОЛАСЦЬ y X V II-X V III ст

М ежы 1 Г 1 а л я------------Б о е ,2 Д а----------м ам е р ы ц н ае .З .М і------- д з я р ж а ў -------------вол асці лаславіц м аее (В я нс кае ),4 .3а б ы ( 1 уугл--------------------------......... в о й таўстваў ч ан сн ае (Л у ч ы ц ка е ),5 .Х о ц ім с ка е С у ч а с н а я граніц а Р э с п у б л ікі Б е л ар у с ь А ў га р В .Л .Н а с е в іч

пластыку (выявы мядзведзяў, ільвоў, бараноў і інш.), якія вылучаліся высокім узроўнем тэхналогіі вытв-сці. У 16— 18 ст. y аздабленні тэракотавай, паліхромнай, паліванай («мураўлёнай») кафлі пераважалі геам. і расл. арнаменты, геральдычныя і анімалістычныя выявы. У пач. 20 ст. працавала болып за

Літ.: М я л е ш к a В.І., Л о й к a П.А. Паўстанне сялян пад кіраўніцтвам Вашчылы. Мн., 1988; Іх ж а. I ўзняўся люд просты. Мн., 1992. В.І.Мялешка.

КРЬІЧАЎСКАЯ В0ЛА СЦБ, з 17 ст. К р ы ч а ў с к а е с т а р о с т в а , буйны дзяржаўны маёнтак y ВКЛ y 15— 18 ст. Вылучылася, верагодна, y канцы 15 ст. са складу Мсціслаўскага княства. Паводле адм. рэформы 1565— 66 увайшла ў Мсціслаўскае ваяводства. На працягу 16— 17 ст. з яе вылучыўся шэраг дробных прыватных і дзярж. маёнткаў, y выніку чаго тэр. воласці набыла шматковы выгляд. У пач. 17 ст. ўключала каля 40 паселішчаў, якімі валодалі буйныя феадалы пераважна на ўмовах закладу, і яны фактычна не адрозніваліся ад прыватнага ўладання. Сярод старостаў прадстаўнікі родаў Саламярэцкіх, Лукомскіх, Мірскіх, Пацаў, Рудамінаў-Дусяцкіх; з сярэдзіны 17 ст. ў валоданні 3 пакаленняў нясвіжскіх

Да арт. Крычаўская кераміха. Тэракотавая кафля з выявай букета. 17 ст.

к р ы ч а ў с к е ______________

525

70 ганчароў. Промысел бытаваў да сярэдзіны 20 С Т . М.А.Ткачоў, У.В.Угрыновіч. КРЫЧАЎСКАЯ СУДНАВЁРФ Дзейнічала з 1785 y мяст. Крычаў Чэрыкаўскага пав. (цяпер г. Крьгчаў Магілёўскай вобл.). Уладальнік — граф Р.А.Пацёмкін. Вырабляла байдаркі, лодкі, яхты, невял. ваен. судны з мясц. лесу. Працавала некалькі соцень чалавек. У склад суднаверфі ўваходзілі палатняна-парусінавая і канатная мануфактуры. Забяспечвала Херсонскае адміралцейства і Чарнаморскі ваенны флот рачнымі і марскімі суднамі, аснасткай, мачтавым і буд. лесам, парусінавымі палотнамі, канатамі і інш. 3 1790 да пач. 19 ст. будаваліся толькі малыя судны для гандл. патрэб. КРЫЧАЎСК! БО Й 1651, бой паміж казацка-сялянскім войскам і войскам ВКЛ y час антыфеадальнай вайны 1648—51. У чэрв. 1651 4 тыс. ўкр. казакоў на чале з палк. І.Шохавым зрабілі рэйд праз тэр. Расіі ва ўсх. паветы ВКЛ.

6 чэрв. яны захапілі Рослаўль, частка казакоў і сялян, якія далучыліся да іх, пасланы Шохавым да Крычава. На дапамогу гарнізону горада Я.Радзівіл накіраваў атрад Вейса ў 3Q0 коннікаў і 600 пехацінцаў, які злучыўся з атрадам мсціслаўскай, аршанскай і віцебскай шляхты на чале з мсціслаўскім падсудкам Валовічам. 28.6.1651 недалёка ад Крычава ўрадавыя войскі былі разбіты казацка-сялянскім войскам. У баі загінулі Валовіч, мсціслаўскі пісар Сухадольскі і інш. знатныя шляхціцы. Вейс узяты ў палон і забіты. Крычаў узяты штурмам. КРЫЧАЎСКІ ЗА В0Д ГЎМАВЫХ ВЬІРАБАЎ. Пабудаваны ў 1947— 49 (1-я чарга з-да), прадукцыю выпускае з 1949. У 1954 уведзена 2-я чарга, y 1960—65 рэканструяваны. У 1967—86 здадзены ў эксплуатацыю 2 комплексы па вырабе клеенага гумавага абутку і абутку з ліццёвага полівінілхларыду, корпус па вытв-сці гумавага клею. Асн. прадукцыя (1998); спартыўны абутак, гумавыя боты, галошы, абутак з полівінілхларыду, клей гумавы, нефармавыя гумава-тэхн. вырабы. КРЫЧАЎСКІ 3ÂMAK. Існаваў y 14— 18 ст. на правым беразе р. Сож. Займаў пляцоўку берагавога плато, дзе ў канцы 11— 13 ст. быў дзядзінец стараж. Крычава. Комплекс умацаванняў замка складаўся з 5 вежаў, y т.л. вежы-брамы. Сцены фартыфікацыі мелі выгляд «клетей замковых» тыпу 2-ярусных гародняў. На замкавым двары былі драўляная царква св. Міколы, дом дзяржаўцы, свірны, стайні, паграбы, жылыя будынкі служак, цэйхгауз-«скрабец» для захоўвання пораху, амуніцыі і рознай зброі. К.з. перажыў аблогі ў 1507, 1508, 1514, 1535, 1633 (тройчы), 1648, 1651, 1654, 1658, 1661 і 1744. У час вайны Pa­ d i з Рэччу Паспалітай 1654— 67 замак моцна разбураны. У час працяглай аблогі войск рус. ваявод ІІІарамецева і

КРЫЧАЎСКІ

пач. 20 ст., вырабы мясц. ганчароў, творы прыкладнога мастацтва, жывапісу.

Шчарбатага знясілены гарнізон К.з. быў вымушаны здацца К.Паклонскаму. У Паўн. вайну 1700—21 замак канчаткова разбураны і адрадзіўся толькі перад 1744, калі змог вытрымаць штурмы паўстанцаў В.Вашчылы ў час Крычаўскага паўстання 1743— 44. У 1778 рус. ваен. тапографы зафіксавалі замак з палісадам на вяршыні вала і амаль засыпаны роў, пасля 1780-х г. ён страціў ваен. значэнне. М.А.Ткачоў.

КРЫЧАЎСКГ ПАЛАЦ, помнік архітэктуры канца 18 ст. Пабудаваны ў 1778— 87 y г. Крычаў Магілёўскай вобл. для кн, Р.А.Пацёмкіна, y 1840-я г. рэканструяваны. Мураваны П-падобны ў плане 2-павярховы будынак накрыты пакатым 2-схільным дахам. Арх. вырашэнне гал. фасада мае рысы несапраўднай готыкі: цэнтр вылучаны рызалітам, раскрапаваным гранёнымі пілонамі, вуглавыя пілоны завершаны зубцамі і нагадваюць вежы, аконныя праёмы стральчатай формы. Астатнія фасады расчлянёны пілястрамі. Тарцы бакавых крылаў вырашаны ў отрогіх класіцыстычных формах, завершаны трохвугольнымі франтонамі. Інтэр’еры залаў і пакояў мелі багатую ляпную аздобу, мармуровыя каміны, кафляньм печы. Перад палацам быў пейзажны парк (захаваўся часткова), за ім — Ппадобны ў плане будынак стайні і пладовы сад. Т.В.Габрусь, Ю.Н.Кішык. КРЬІЧАЎСКІ РАЁН. На У Магілёўскай вобл. Утвораны 17.7.1924, y 1962— 65 быў скасаваны, y сучасных межах з 1966. Пл. 0,8 тыс. км2. Нас. 10,1 тыс. чал. (1998). Сярэдняя шчыльн. 13 чал. на 1 км2. Цэнтр раёна — г. Крычаў. 110 сельскіх нас. пунктаў. Падзяляецца на 5 сельсаветаў: Бацвінаўскі, Касцюшкавіцкі, Лабковіцкі, Маляціцкі, Чырванабудскі. Пасля катастрофы на Чарнобыльскай АЭС тэр. раёна ўваходзіць y зону радыяцыйнага кантролю.

526

Н.М.Марозава.

КРЬІЧАЎСКІ ЗВОН, помнік бел. ліцця мастацкага. Адліты з бронзы 20.9.1748 y г. Крычаў Магілёўскай вобл. на медналіцейным з-дзе М.Чабана для царквы Параскевы Пятніцы. Выш. 62 см, найб. дыяметр 65 см. Дэкарыраваны трыма арнаментаванымі паясамі: y верхнім — вязь з выявамі гронак ягад і трохпялёсткавых кветак; y сярэднім — дата адліўкі звона і выява герба Рас. імперыі; y ніжнім — вязь са шчыльна пераплеценых расл. элементаў і выяў анёлаў. Зберагаецца ў Крычаўскім краязнаўчым музеі. А.І.Сямёнаў. КРЫЧАЎСКІ КРАЯЗНАЎЧЫ М УЗЁЙ Засн. ў 1959, адкрыты ў 1961 y г. Крычаў Магілёўскай вобл. на базе матэрыялаў, сабраных гісторыкам М .Ф .Мельнікавым. Пл. экспазіцыі 318 м2, больш за 17 тыс. экспанатаў асн. фонду (1999). Сярод экспанатаў знаходкі з археал. раскопак Крычаўскага замка, калекцыі манет ВКЛ, Рэчы Паспалітай, зброі 11— 19 ст., звон 1748, адліты ў Крычаве, матэрыялы пра Грунвальдскую бітву 1410, Крычаўскае паўстанне 1743— 44, Крычаўскую суднаверф, стварэнне і дзейнасць партыз. руху і падполля ў час Вял. Айч. вайны. Захоўваюцца асабістыя рэчы ўраджэнцаў Крычаўшчыны М.С.Кісялёва, 1.1.Гусакоўскага, к.Я.Смалякова і інш., калекцыі нар. адзення, прылад працы і побыту сялян 19 —

твіца, Бялянка, Добрасць, Худобычка, Лабжанка. Пераважаюць глебы дзярнова-падзолістыя (50,9%), дзярнова-падзолістыя забалочаныя (31,7%), поймавыя (алювіяльныя, 10%). Пад лесам 25,7% тэр. Лясы драбнаконтурныя, y асн. хваёвыя, бярозавыя, яловыя, асінавыя; 3,8% — штучныя насаджэнні, пераважна хваёвыя. Балоты займаюць 3,2% тэр. Мікразаказнік y г. Крычаў. Помнікі прыроды мясц. значэння: дуб y г. Крычаў, дуброва каля в. Дарагая, бярозавы гай каля в. Маляцічы, гай каля в. Бацвінаўка.

На 1.1.1998 агульная пл. с.-г. угоддзяў 47,3 тыс. га, з іх асушаных 6,6 тыс. га. У раёне 10 калгасаў, калектыўна-долевая гаспадарка, саўгас, 9 фермерскіх гаспадарак. Асн. галіны сельскай гаспадаркі: малочна-мясная жывёлагадоўля, корма- і збожжавытв-сць, ільнаводства. Прадпрыемствы буд. матэрыялаў, металаапр., харч. прам-сці. П а тэр. раёна праходзяць чыгункі Орша— Унеча і Магілёў— Рослаўль, аўтадарогі Бабруйск— Крычаў— Рослаўль, Крычаў— Мсціслаў. У раёне 13 сярэдніх, 2 базавыя, 3 пач., 2 муз., маст. і спарт. школы, прафес,-

Раён размешчаны ў межах Аршанска-Магілёўскай раўніны. Паверхня раўнінная, мае агульны нахіл з 3 на У да даліны р. Сож. Характэрны платопадобныя ўчасткі з ярыста-суфазійнымі формамі. Пераважаюць выш.

160— 180 м, найвыш. пункт 193 м (за 1 км на Пд ад в. Баяры). Карысныя выкапні: цэментныя мел і гліна, пяскі, пясчана-жвіровы матэрыял, фасфарыты. Сярэдняя т-ра студз.

-7,8 °С, ліп. 18,2 °С. Ападкаў 595 мм за год. Вегетац. перыяд 185 сут. Найб. р. Сож з прытокамі Асцёр, Чорная Натапа, Волчас, Мяр-

тэхн. вучылішча, недзярж. тэхнікум эканомікі і права, 16 дашкольных устаноў, 19 клубаў, 23 б-кі, 4 бальніцы, 4 паліклінікі, 3 амбулаторыі, 15 фельч.-ак. пунктаў, санаторый «Колас». Выдаецца газ. «Ленінскі кліч». С.І.Сідор. КРЫЧАЎСКІЯ ГАРАДСК'іЯ ЎМАЦАВАННІ. Існавалі ў 14— 18 ст. y сярэдневяковым г. Крычаў. Узніклі вакол гандлёва-рамеснага паселішча, т.зв. «Зубялышынскага пасада», уключалі вал і драўляньм збудаванні. 3 У пасад засцерагалі воды і высокі правы бераг р. Сож, з ПдЗ — забалочаны роў і ручай. Пазней нэ ручаі зроблена запруда з вял. ставам і млыном. Існавала некалькі брам, адна з якіх служыла выхадам з пасада на плаціну і да Крычаўскага замка. У пач. 16 ст. «Зубялышынскі пасад» перамясціўся за забалочаны роў, на паўд.-зах. частку плато перад замкам, дзе працягваўся рост сярэдневяковага Крычава. У 16 ст. і гэта частка горада абнесена земляным валам і драўлянымі сценамі. 3 Пн да яго прымыкалі кругыя схілы прыроднага яра і млынавы стаў на р. Крычаўка. Уезд і выезд з горада быў праз Мсціслаўскую і Магілёўскую брамы. У 17 ст. ўмацаванні часткова разбураны рус. войскамі (1633) і паўстанцамі-сялянамі (1648 і 1651) y час Антыфеадальнай вайны 1648—51, y час

вайны Расіі з Рэчну Паспалітай 1654— 67 поўнасцю разбураны. Пазней яны адноўлены і ўпамінаюцца ў дакументах пад назвай «астрог». Пасля Паўночнай вайны 1700— 21 канчаткова разбураны. КРЬІЧАЎСКІЯ МАНУФАКТЎРЫ, тры мануфактуры, якія дзейнічалі ў канцы 18 — 1-й пал. 19 ст. ў мяст. Крычаў (цяпер г. Крычаў Магілёўскай вобл.).

1 -я п а р у с і н а в а я м а н у ф а к т y р a існавала ў 1783 — 1845. Уладальнік граф РА.Пацёмкін. За тыдзень вырабляла каля 100 кавалкаў (5 тыс. аршынаў) парусіны. У 1783 выраблена 820 кавалкаў паруснага палатна масай 1120 пудоў. У 1786 расходавана каля 1200 пудоў пражы. У 1797 было 112 станкоў, працавалі 224 прыгонныя, выраблена 900 кавалкаў парусіны. Яе прадукцыя ішла на Крычаўскую суднаверф, a таксама ў Херсон і Крамянчуг. 2 - я п a русінавая м а н у ф а к т у р а існавала ў 1786— 1831. Уладальнік памешчык Галынскі. Вырабляла белае і шэрае палатно (50 тыс. аршынаў y 1796), брызентавую тканіну (33 тыс. аршынаў y 1797), суравое палатно (77 тыс. аршынаў y 1823). У 1786 было 170 ткацкіх станкоў. У 1797— 1814 мелася 120 рабочых, акрамя сялянак-прадзільшчыц, якія працавалі ў вёсках y залік паншчыны. Прадукдыя ішла ў Херсон, Крамянчуг, Рыгу, Пецярбург і інш. К а н а т ная мануфактура існавала ў 1785—98. Размяшчалася ў 2 будынках, мела 24 колы, печ для варкі смалы з попелам. Працавала каля 300 прыгонных. У 1787 вырабляла па 1000 пудоў канатаў за тыдзень. У 1785 для Херсонскага адміралцейства выпушчана канатаў на 117,2 тыс. руб. М.Ф.Болбас. «КРЫЧАЎЦЭМ ЕНТНАШ Ы ФЕР», вытворчае аб’яднанне. Знаходзіцца ў г. Крычаў Магілёўскай вобл. Створана ў 1980 на базе Крычаўскага цэментнашыфернага камбіната (1957). Уключае заводы: цэментны (галаўное прадпрыемства, засн. ў 1933; y Айч. вайну разбураны, адноўлены ў 1949) і шыферны (1950). 3 1957 цэментна-шыферны камбінат. У 1963 далучаны з-д вапнавай мукі. У 1960— 66 камбінат расшыраны, y 1980— 81 часткова рэканструяваны. Сыравіна: мел з радовішча Каменка (Крычаўскі р-н), гліна з радовішча Пушча (Віцебскі р-н), прывазныя калчаданавыя агаркі, гіпс і інш. дамешкі. Асн. прадукцыя (1998): партландцэмент розных марак, шыфер 8-хвалевы, шыфер плоскі непрасаваны. КРЫЧЙЎСКІ Міхайла (у каталіцтве Станіслаў; ?, каля г. Брэст — 3.8.1649), казацкі военачальнік, удзельнік вызваленчай вайны ўкраінскага і беларускага народаў 1648—54, палкоўнік кіеўскі (1648— 49). 3 бел. шляхецкага роду. У 1620-я г. служыў y каронным войску Рэчы Паспалітай. У 1627 удзельнічаў y вайне са Швецыяй. 3 1643 палкоўнік казацкіх рэестравых войск Рэчы Паспалітай. У 1647 садзейнічаў уцёкам Б.Хмяльніцкага з турмы ў Крылове ў Запарожскую Сеч. Пасля бітвы пад Жоўтымі Водамі (5—6.5.1648) y крымскім

палоне. Выкуплены Хмяльніцкім за 4 тыс. талераў (12 тыс. польскіх злотых). Летам 1649 пасланы Хмяльніцкім на Беларусь. Да 15 тыс. казакоў К. далучылася амаль столькі ж сялян-паўстанцаў Беларусі. У ходзе Лоеўскай бітвы 1649 войска К. было разбіта, a сам ён цяжка паранены. Памёр ад ран на 3-і дзень паСЛЯ 6ІТВЫ. В.І.Мялешка.

М.Крычэўскі. Пасмяротны партрэт (з гравюры па рыс.

1649).

КРЫ ЧЭЎСКІ Фёдар Рыгоравіч (22.5.1879, г. Лебядзін Сумскай вобл., Ўкраіна — 30.7.1947), украінскі жывапісец. Засл. дз. маст. Украіны (1940). Скончыў Маскоўскае вучылішча жывапісу, скульптуры і дойлідства (1901), Пецярбургскую AM (1910). 3 1913 выкладаў y Кіеве ў маст. вучылішчы, з 1917 праф. Украінскай AM, y 1922— 41 — маст. ін-та. Яго творам уласцівы эпічнасць y раскрыцці нар. характару, шырокая жывапісная манера пісьма, манументалізацыя формы, эмацыянальная напружанасць колеру: «Нявеста» (1910), «Тры ўзросты» (1913), трыпціх «Жыццё» (1925— 27), «Сваты» (1928), «Маці» (1929), «Пераможцы Урангеля» (1934), цыкл карцін «Кацярына» (1937—^40) і інш. К Р Ы Ш К 0Ў С К І Лаўрэнцій, дзеяч рэфармацыйнага руху, гуманіст і пісьменнік 16 ст. У 1550-я г. прыхільнік вучэння Чэшскіх братоў. У 1558 y друкарні г. Шаматулы (Польшча) выдаў кн. «Размова чатырох братоў закону хрысціянскага». 3 1561 кальвінісцкі прапаведнік y Нясвіжы. У 1562 з С.Будным і М.Кавячынскім выдаў на бел. мове «Катэхізіс», «Пра апраўданне грэшнага чалавека перад богам» і інш. творы. Каля 1563 перайшоў на пазіцыі антытрынітарызму (гл. Антытрынітарыі), пазней падтрымліваў рэліг. і сац. ідэі анабаптызму (гл. Анабаптысты). Пры дапамозе Буднага пераклаў і выдаў на польск. мове «Размову св. Юстына філосафа» (Нясвіж, 1564). У сваіх пропаведзях крытыкаваў прыгоннійтва, адстойваў прынцыпы верацярпімасці, прапагандаваў грамадскакарысную працу. Л і т П о д о к ш н н С.А. Реформацвя в обшественная мысль Белорусснн н Лнтвы (Вторая половмна XVI — начало XVII в.). Мн., 1970. Г.Я.Галенчанка.

КРЫ Ш НА, К і с т н а, рака на п-ве Індастан, на Пд Індыі. Даўж. 1280 км, пл. бас. 330 тыс. км2. Вытокі ў Зах. Гатах, перасякае з 3 на У Дэканскае гшаскагор’е, упадае ў Бенгальскі зал., утварае дэльту. Асн. прыток — р. Тунгабхадра. Жыўленне дажджавое, мусонны рэжым

КРЫШТАЛЕГІДРАТЫ

527

з летняй паводкай. Сярэдні гадавы расход вады 1730 м3/с. Выкарыстоўваецца для арашэння; гідравузел Нагарджунсагар. У нізоўі суднаходная, злучана каналам з дэльтай р. Гадавары. Ha К. — г. Віджаявада. КРЫ Ш НА (санскр., літар. цёмны, чорны), y індуізме і індуісцкай міфалогіі бажаство, восьмае ўвасабленне (аватара) бога Вішну. У эпічных легендах К. — мудры і мужны воін, часам вераломны да ворагаў, пазней, y сярэднія вякі, — боскі пастух-асілак (увасабленне сіл прыроды і кахання). К улы К. адыгрывае значную ролю ў індуізме. Легенды пра каханне К. да пастушак і яго подзвігі (забойства дэманаў і цара-тырана Кансу, узніманне над галавой гары, каб выратаваць ад дажджу людзей і іх статкі і інш.) здаўна выкарыстоўваюцца інд. л-рай і мастацтвам. На выявах К. — мужчына з цёмным (часцей цёмна-сінім або цёмна-ліловым) колерам скуры, ад якога і паходзіць яго імя. КРЫШТАЛЕАКЎСТЫКА, раздзел акустыкі, y якім вывучаюца заканамернасці распаўсюджвання і ўзаемадзеяння акустычных хвалв y крышталях. Заканамернасці К., абумоўлены анізатрапіяй уласцівасцей асяроддзя (найперш пругкіх уласцівасцей). Сфарміравалася на аснове даследаванняў пругкіх хваль y цвёрдых целах і развіцця метадаў узбуджэння і прыёму ультрагукавых хваль. Цесна звязана з лазернай фізікай, нелінейнай акустыкай, акустаэлектронікай, акустаоптыкай. У крышталях, y адрозненне ад ізатропнага асяроддзя, скорасць распаўсюджвання хваль залежыць ад напрамку. Напрамак распаўсюджвання і пераносу энергіі нахілены да хвалевага фронту (за выключэннем асобных напрамкаў, напр., восей і плоскасцей сіметрыі і акустычных восей). Пругкія плоскія хвалі пры адсутнасці гіратрапіі лінейна палярызаваныя — ваганні часціц асяроддзя адбываюцца толькі ўздоўж пэўных напрамкаў адносна напрамку распаўсюджвання хваль. Хвалі сціскання — разрэджвання і зрушэння з’яўляюцца адпаведна квазіпадоўжнымі і квазіпапярбчнымі і, апроч таго, хвалі зрушэння расшчапляюцца на 2 квазіпапярочныя хвалі, якія распаўсюджваюцца з рознымі скарасцямі. К. з’яўляецца асновай для стварэння тэхн. прылад і сістэм для даследавання ўласцівасцей асяроддзяў і практычнага выкарыстання анізатрапіі і ультрагуку. Літ:. Ф е д о р о в Ф.Н. Теорня упругнх волн в крмсталлах. М., 1965. А.Р.Хаткевіч.

КРЫШ ТАЛЕГІДРАТЫ, крышталічныя рэчывы, якія маюць y сваім саставе малекулы вады; цвёрдыя гідраты пэўнага саставу (гл. Гідратацыя). Ваду, што ўваходзіць y К., наз. крышталізацыйнай. Звычайна К. ўтвараюцца пры крышталізацыі хім. злучэнняў з водных раствораў. Вядомыя для многіх рэчываў, асабліва солей (напр., CuS04-5H20 медны купарвас, CaS 0 4 -2 H 2 0 гіпс, NaîSIXclOEhO мірабіліт, KA1 (S 0 4 )2 ‘1 2 H 2 0 алюма-каліевы галын). Пры дэгідратацыі многія К. солей ператвараюцца ў ніжэйшыя К. ці бязводныя солі.

528

КРЫШТАЛЕГРАФІЧНАЯ

КРЫШ ТАЛЕГРАФІЧНАЯ СІСТ^М А, тое інто сінганія. КРЫ Ш ТА ЛЕФ АСФ 0РЫ (ад крышталі + фосфар), неарганічныя крышт. люмінафоры. Люмінісцыруюць пад уздзеяннем святла, патоку электронаў, пранікальнай радыяцыі, эл. току. Люмінесцэнцыя К. абумоўлена наяўнасвдо актыватараў ці дэфектаў y крышталях. Найб. пашыраныя К. — сульфіды, селеніды, тэлурыды цынку і кадмію, аксіды кальцыю і магнію, галагеніды шчолачных металаў, оксісульфіды індыю і лантану (In20 2S, L a,02S). Актыватарамі з ’яўляюцца іоны металаў (медзь, кобальт, марганец і інш.)- К. даюць яркае свячэнне (працягласць паслясвячэння ад 10"’ с да некалькіх гадзін). Выкарыстоўваюць y люмінесцэнтных лямпах, экранах тэлевізараў і асцылографаў, сцынтыляцыйных лічыльніках, паўправадніковых лазерах.

КРЫШ ТАЛІ (ад грэч. kiystallos першапачаткова лёд, потым горны хрусталь, празрысты камень), цвёрдыя целы, якія маюць натуральную форму правільнага мнагагранніка, часцінкі якога (атамы, іоны, малекулы) размешчаны паводле закону прасторавых рашотак (гл. Крышталічная рашотка). Упарадкаваная будова К. абумоўлівае іх спецыфічныя ўласцівасці — аднароднасць, здольнасць самааграньвацца, мінім. ўнутр. энергію і скрытую цеплыню плаўлення. Характэрныя ўласцівасці К. — анізатропнасць і сіметрыя (гл. Анізатрапія, Сіметрыя крьішталёў). Спецыфічныя асаблівасці К. выяўляюцца ў іх механічных (спайнасць, цвёрдасць і інш.), аптычных (падвойнае праменепераламленне, плеяхраізм і інш.), электрьгчных (піра- і п ’езаэлектрычнасць), цеплавых і інш. фіз. уласцівасцях. Пры вывучэнні К. выкарыстоўваецца комплекс метадаў даследаванняў, y т.л. рэнтгенаструктурны і крышталеаптычны аналіз. К. ўтвараюцца адвольна ці на «зародках» з вадкіх (растворы і расплавы), газападобных (шляхам узгонкі) і цвёрдых (у час перакрышталізацыі) рэчываў пры пэўных т-рах, ціску і хім. саставе. Правільныя мнагаграннікі ўтвараюцца ў час росту К., калі яны не сутыкаюцца з інш. цвёрдымі целамі і растуць павольна. Грані К. супадаюць з плоскімі сеткамі, рэбры — з радамі прасторавых рашотак, уэдоўж якіх вузлы рашоткі размешчаны найб.

густа. К. аднаго і таго ж рэчыва і будовы могуць мець розную велічыню і форму, але вуглы паміж адпаведнымі гранямі і рэбрамі ў іх пастаянныя (закон пастаянства вуглоў). Пры хуткім росце ў вязкім асяроддзі ўтвараюцца недаразвітыя формы (дэндрыты, сфераліты, крышт. агрэгаты), з якіх складзена большасць цвёрдых цел. Вывучэнне скорасці росту К., які абумоўлівае іх вонкавы выгляд (габітус), дае звесткі пра іх паходжанне (генезіс). Сярод К. адрозніваюць простыя формы (складзены з аднолькавых іраней, звязаных элементамі сіметрыі) і камбінацыі (сукупнасць дзвюх ці некалькіх простых форм). У прыродзе вяцома 47 простых форм і каля 1500 камбінацый. Усе К. — сіметрычныя целы. Сукупнасць алементаў сіметрыі ўтварае від сіметрыі, a ў прасторавых рашотках — прасторавую групу сіметрыі. У К. адрозніваюць 32 віды сімегрьіі, аб’яднаныя ў 7 крышталеграфічных сістэм (сінганій), якія ўключаюць y сябе 230 прасторавых іруп.

Крышт. рэчывы пашыраны ў прыродзе. Зямная кара на 95% складаецца з К. Крышталічныя ўсе металы і сплавы, болынасць буд. матэрыялаў, многія харч. прадукгы, лякарствы, некаторыя ч. арганізмаў, штучныя матэрыялы. Крышт. рэчывы ўжываюцца практычна ва ўсіх галінах нар. гаспадаркі. Адзіночныя К. выкарыстоўваюцца для апрацоўкі цвёрдых матэрыялаў (алмаз), y лазернай тэхніцы (рубін), на выраб лінзаў і палярызатараў для аптычных прылан (ісландскі шпат, флюарыт, кварц), гадзіннікавых камянёў (рубін), п’езапласцінак (кварц), y радыёэлектроніцы, тэлеф. сувязі, гідралакацыі, ювелірнай справе і інш.

магчыма пры некат. тэрмадынамічным перанасычэнні ў выніку ахаладжэння сістэмы. Пры пастаяннай т-ры для К. неабходна змена ціску, напружанасці эл., магн. палёў ці інш. знешніх параметраў. Спрыяюць К. вібрацыя, ультрагук, дзеянне святла і радыяцыі і інш. фактары. Выкарыстоўваюць для вырошчвання монакрышталёў (напр., сінт. алмазу, рубіну, кварцу), пры атрыманні металаў, керамікі, цукру, солей і інш. М.М.Сірата.

K PbllD T A jrtT bl ў петралогіі, найдрабнейшыя прьшітыўныя формы (эмбрыёны) рэчыва, якое крыпггалізуейца. Цяжка вызначаюцца (пад мікраскопам не аказваюць прыкметнага ўздзеяння на палярызаванае святло). Часцей f сустракаюцца ў вулканічным шкле. Паводле формы К. адрозніваюць: глабулі- I ты (дробныя сферычныя кроплі або шарыкі), маргарыты (падобныя на выцягнутую нізку пацерак), лангуліты | (цыліндрычньм брусочкі з закругленымі канцамі), трыхігы (воласападобныя К., якія часта выходзяць з агульнага цэнтра), скапуліты (тонкія сцяблінкі з галінкамі) і інш. У.Я Бардон. КРЫШ ТАЛІЧНАЕ П 0 Л Е , тое, йгго унутрыкрышталічнае поле. КРЫШ ТАЛІЧНАЯ РАШ0ТКА, рэгулярнае размяшчэнне часціц (атамаў, іонаў, малекул) y крышталях, якое ха-

Літ.'. П о п о в Г.М., Ш а ф р а н о в с к н й Н.Н. Крясталлографня. 5 яэд. М., 1972; Ш а с к о л ь с к а я М.П. Крнсталлографяя. 2 мзд. М., 1984; гл. таксама пры арт. Крышталяграфія.

А.С.Махнач.

к р ы ш т а л і з Ац ы я

, працэс утварэння крышталёў пры пераходзе рэчыва з тэрмадынамічна менш устойлівага стану ў больш устойлівы; адзін з фазавых пераходаў I роду. Тыповы прыклад К. — утварэнне крышталёў з пераахалоджаных пары, расплаву ці раствору. Адбываецца таксама пры паліморфных ператварэннях: y час пераходаў з вадкага ў вадкакрышт. стан (гл. Вадкія крышталі), з вадкакрышт. y крышталічны стан, з аморфнага стану ў крышталічны, з аднаго крышт. ў інш. крышталічны стан. Ажыцдяўляецца шляхам утварэння цэнтраў К. і іх росту, што

Крышталі: a — просгыя формы (1 — куб, 2 — актаэдр, 3 — ромбададэкаэдр, 4 — тэтраганальная дыліраміда, 5 — трыганальны трапецоэдр, 6 — рамбічны тэтраэдр); 6 — камбінацыі простых форм (7 — пінакоіды і рамбічныя пркзмы, 8 — гексаганальная прызма, рамбоэдр, дыгрыганальны скаленоэдр, 9 — ромбададэкаэдр, тэтрагонтрыактаэдр, 10 — куб, тэатраэдр, ромбададэкаэдр, 11 — куб, акгаэдр, трыгонтрыактаэдры).

К р ы п тіл ічн ы я рашогкі: 1 — кухоннай солі

NaCl; 2 — сфалерьггу ZnS; 3 — алмазу С; 4 — графіту С.

рактарызуецца перыядычнай паўтаральнасцю ў трох вымярэннях. Для апісання К.р. дастаткова ведаць размяшчэнне часціц у э л е м е н т а р н а й ячэйц ы, паўтарэннем якой шляхам паралельных йераносаў (трансляцый) утвараецца ўся структура крышталя. У адпаведнасці з сіметрыяй крышталя злсментарная ячэйка мае форму паралелепіпеда ці прызмы; памеры рэбраў наз. пастаяннымі або перыядамі К.р. ці (у вектарнай форме) вектарамі трансляцый. Матэм. схемай К.р. з’яўляецца п р а с т о р а в а я рашотка (Бравэ рашоткі). Існаваннем К.р. тлумачыцца анізатрапія ўласцірасцей крышталёў, плоская форма іх граней, пастаянства вуглоў і інш. законы крышталяграфіі. Памеры ячэек і размяшчэнне ў іх часціц вызначаюць пры дапамозе дыфрактаметрычных метадаў аналізу (рэнтгенаграфія, нейтронаграфія, электронаірафія). Структура рэальнага крышталя адрозніваецца ад ідэалізаванай схемы, якая апісваецца паняццем К.р.: y рэальных крышталях маюць месца ваганні крышталічнай рашоткі, дэфек-

ты ў крышталях. Гл. таксама Сіметрыя крыштапёў, Крышталяхімія. Р.М.Шахлгвіч

К РЫ Ш ТЛЛІЧНЫ Л ІЧ Ы Л ЬН ІК , прылада для рэгістрацыі іанізавальных вьіпрамяненняў, цвердацелая іанізацыйная камера. Прынцып дзеяння К.л. заснаваны на ўзнікненні пад уадзеяннем выпрамяненняў прыкметнай электраправоднасці дыэлектрыкаў. Пры праходжанні праз крышталь (напр., сульфіду кадмію) іанізавальныя часціцы выклікаюць y ім утварэнне носьбітаў зараду (электронаў і дзірак), якія пад уэдзеяннем знешняга эл. поля рухаюцца да адпаведных электродаў. Асобная іанізавальная часціца выклікае ў ланцугу К.л. кароткачасовы імпульс, які пасля ўзмацнення рэгіструецца лічыльнай прыладай. Гл. таксама Паўправадніковы дэтэктар. К РЫ ІІІТЛЛІЧН Ы СТАН, устойлівы цвёрды агрэгатны стан рэчыва, структура якога вызначаецца далёкім парадкам размяшчэння атамаў (гл. Далёкі і блізкі парадак). Пераход y менш упарадкаваныя станы (вадкі і газападобны) адбываецца скачком з паглынаннем цеплаты пры пэўных значэннях т-ры і ціску (гл. ІІлаўленнё). Гл. таксама Крышталь, Полімарфізм, Цвёрдае цела. КРЫ Ш ТАЛІЧНЫ Я СЛАНЦЫ, рэгіянальна метамарфізаваныя поўнакрышт. горньм пароды рознага мінералагічнага саставу, з арыентаваным размяшчэннем пародаўтваральных мінералаў. Колер пераважна шэры. Структура зярністая. Тэкстура палосчатая. Адрозніваюць орта- і парасланцы, якія адпаведна ўтвораны з магматычных і асадкавых парод. У залежнасці ад мінер. саставу вылучаюць К.с. к в а р ц з м я ш ч а л ь н ы я (слюдзяныя, гранат-біятытавыя, андалузіт-біятытавыя, кардыерыт-біятытавыя і інш.) і б я с к в а р ц а в ы я (дыяпсід-скапалітавыя, дыяпсід-плагіяклазавыя, дыяпсід-карбанатныя і інш.). К.с. высокагліназёмістыя (кіянітавыя, сіліманітавыя і інш.) выкарыстоўваюцца як вогнетрывалая сыравіна і руда на алюміній. На Беларусі К.с. пашыраны сярод дакембрыйскіх парод крышт. фундаменту. У.Я.Бардон. КРЫШ ТАЛЬНАЯ П Я Ч 0РА , К р ы ў чэнская п я ч о р а , карставая пячора ў гіпсах Падольскага ўзвышша ў Цярнопальскай вобл., на Украіне.

Даўж. каля 22 км. Праходы і гроты ўтварыліся адпаведна сістэме ўзаемна перпендыкулярных тэктанічных трэшчын і ўяўляюць сабой вельмі складаны лабірынт. Пячора сухая, з пастаяннай т-рай паветра каля 10 °С. Нацёчныя ўтварэнні ў выглядзе махроў. Даследуецца з мэтай лек. выкарыстання. Помнік прыроды. Турызм. КРЫ Ш ТАЛЯІ'РАФ Ы (ад крышталі + ...графія), навука пра крышталі і крышт. стан матэрыі. Вывучае вонкавую форму, унутр. будову, фіз. ўласцівасці, рост, разбурэнне, сувязь паміж будовай і хім. саставам крышталёў. Даследуе прыродныя і сінт. крышталі. Падзяляецца на крышталяфізіку, крышталяхімію, геам. К. і крышталегенезіс. Г е а м е т р ы ч н a я К. вывучае вонкавую і ўнутр. сіметрыю крышталёў, формы крышт. мнагаграннікаў; к р ы ш т а л е г е н е з і с — вывучэнне працэсаў зараджэння і росту крышталёў, іх фазавых пераходаў, структурных дэфектаў, зросткаў і інш. Звязана з мінералогіяй, петраграфіяй, геахіміяй і інш. Зарадзілася ў старажытнасці. Як самаст. навука развіваецца з 2-й пал. 17 ст., з адкрыццём законаў пастаянства вуглоў y крышталях (Н.Стэна, 1669), падвойнага праменепраламлення (Э.Барталін, 1669), пастаянства пунктаў плаўлення крышт. рэчываў (Р.Гук, 1668), з ’явы аднароднасці і анізатропнасці крышталёў. Першы дапаможнік па К. апублікаваны Н.Рамэ дэ Лілем (1772). У 2-й пал. 18 ст. М.ВЛаманосаў, РЖ.Гаюі (1784) і інш. выказалі меркаванне пра рашэцістую будову крышталёў. У 18— 19 ст. Гаюі, А.В.Гадалін, Г.В.Вульф і інш. распрацавалі вучэнне пра сіметрыю крышталёў, яе развіў Я.С .Фёдараў (1890). У 19— 20 ст. пачалося аптычнае вывучэнне шліфаў горных парод. Адкрыццё з’явы дыфракцыі рэнтгенаўскіх прамянёў (ням. фізік МЛаўэ, 1912) і распрацоўка метадаў рэнтгенаструктурнага аналізу (англ. фізікі У.Г. і У Л . Брэг, 1913) дазволілі расшыфраваць крышт. структуру матэрыі. Уклад y К. зрабілі сав. вучоныя М.В.Бялоў, \.В.Шубнікаў, І.В.Абраімаў, Г.Б.Бокій, А.І.Кітайгародскі, І.І.Шафраноўскі і інш.

Прыкладное значэнне К. — распрацоўка метадаў штучнага вырошчвання крышталёў з папярэдне зададзенымі якасцямі, стварэнне новых сінт. матэрыялаў. Развіваецца вытв-сць сінт. крышталёў (кварцу, алмазу, германію, крэмнію і інш.). Літ:. У н т т е к е р Э. Крмсталлографня: Пер. с англ. М., 1983; Е г о р о в - Т н с м е н к о Ю.К., Л н т в н н с к а я Г.П., 3 a гальская Ю.Г. Крнсталлографня. М., 1992. СА.Ціханаў.

КРЫ Ш ТА ЛЯ0П ТЫ КА, раздзел оптыкі, які вывучае законы распаўсюджвання святла ў крышталях. Метадамі К., шырока даследуюцда мінералы, горныя пароды і інш. крышталічныя рэчывы (напр., гл. Палярызацыйна-аптычны метад даследаванняў).

Блок-схема крышталічнага лічыльніка: 1, 3 — электроды; 2 — крышталь; 4 — узмацняльнік; 5 — рэгістравальная апаратура.

Адна з асаблівасцей крышталяў — аптычная анізатрапія, з-за якой іх аггтычныя ўласцівасці (паказчыкі пераламлення, аптычная актыўнасць, паглынальная здольнаець) розныя па розных напрамках. Гэта выяўляецца ў падвойным праменепраламленні, дыхраізме і інш. з ’явах. У макраскапічнай К. рэчыва характарызуюць тэнзарамі дыэл. і магн. пранікальнасцей, эл.-праводнасці і аптычнай актыўнасці. У мікраскапічнай К. гэтыя ж велі-

к р ы ш т а л я х ім ія

529

чыні звязваюцца з уласцівасцямі часціц, якія ўтвараюць крышталь, з іх узаемным размяшчэннем і ўзаемадзеяннем. Аптычныя канстанты (паказчьпсі пераламлення і іх рознасці, агульная аптычная характарыстыка крышталя, сувязь аптычных і крышталеграфічных напрамкаў і інш.) для дыяшостыкі крышт. рэчываў вызначаюцца ў шліфах ці асобных зернях (гл. Імерсійны метад) на спец. палярызацыйным мікраскопе. На Беларусі ў Ін-це фізікі Нац. АН пад кіраўніцтвам Ф.І.Фёдарава распрацавана агульная тэорыя распаўсюджвання святла ў крышталях, дадзена рашэнне многіх прынцыповых задач. Літ:. Ф е д о р о в ФУі Оптнка аннзотропных сред. Мн., 1958; Ш у б н н к о в А.В. Основы оптнческой крнсталлографнн. М., 1 9 5 8 ; Ф е д о р о в Ф.Й., Ф й л й п п о в В.В. Отраженне н преломленне света прозрачнымн крнсталламн. Мн., 1976. Б.Б.Бойка.

КРЫШ ТАЛЯФІЗІКА, раздзел фізікі, y якім вывучаюцца фіз. ўласцівасці крышталёў y сувязі з іх атамным (хімічным) саставам і будовай крышталічнай рашоткі. Для крышталёў характэрна анізатрапія, іх анізатропныя ўласцівасці характарызуюцца сукупнасцю некалькіх незалежных велічынь і апісваюцца тэнзарамі. Кожны крышталь y адносінах да адных уласцівасцей можа- быць анізатропным, да другіх — ізатропным. Наяўнасць залежнасці якой-н. уласцівасці ад напрамку ў крышталі і колькасць незалежных велічынь, якімі гэтая ўласцівасць апісваецца, вызначаюцца прыродай самой уласцівасці і сіметрыяй крышталя. Некаторыя фіз. ўласцівасці крышталёў не могуць залежаць ад напрамку, напр., цеплаёмістасць, шчыльнасць. Гл. таксама Крышталя-

графія, Крышталяоптыка. Літ:. H a й Д ж. Фнзмческне свойства крнсталлов н нх опнсанне прн поноідн тензоров н матрнц: Пер. с англ. 2 язд. М., 1967; С н р о т й н Ю.Н. Ш а с к о л ь с к а я М.П. Основы крнсталлофмзмкн. 2 нзд. М., 1979; Современная крнсталлографмя. Т. 4. М., 1981. Б.Б.Бойка.

КРЫШ ТАЛЯХІМ ІЯ, раздзел хіміі, y якім вывучаюцца прасторавае размяшчэнне і характар узаемадзеяння паміж атамамі, іонамі, малекуламі, з якіх складаюцца крышталі, a таксама сувязь паміж структурай крышталёў і іх уласцівасцямі. Асн. характарыстыкай структуры крышталёў з’яўляецца элементарная ячэйка, якая адлюстроўвае характар сіметрыі крышталёў, узаемнае размяшчэнне, каардынацыйны лік і адлегласці паміж атамамі (іонамі, малекуламі) y крышталях. Элементарныя ячэйкі маюць форму шматграннікаў, a сукупнасць такіх шматграннікаў з агульнымі гранямі складае прасторавую крышталічную рашотку. К. вызначае фактары, якімі абумоўлены характар сіметрыі і струкіура элементарнай ячэйкі; устанаўлівае тып крышталёў — іх прыналежнасць да кавалентных (атамы ў рашотцы злучаны кавалентнай сувяззю), іонных крышталёў, метал. (атамы злучаны металічнай сувяззю) ці малекулярных крышталёў, a таксама вывучае ўплыў структуры і характару хім. сувязі на ўласцівасці крышт. рэчываў. Устанаўленне колькаснай залежнасці паміж крышт. структурай і ўласцівасцямі рэчываў неабходна для стварэння новых матэрыялаў з зададзенымі ўласцівасцямі. К. вылучылася з крышталяграфіі і як самастойная навука сфарміравалася пасля адкрыцця дыфракцыі рэнтгенаўскіх прамянёў (1912) і даследаванняў У.Г. Брэгам і УЛ. Брэгам крышт. структуры шэрагу

тарктычная рыба трэматомус, аўцабык і інш. хім. індывідуапьных цвёрдых рэчываў (1913— К Р Ы Я Б ІЯ Л 0Г ІЯ (ад крыя... + біялогія), 15) з дапамогай рэнтгенаструктурнага аналі- раздзел біялогіі, які вывучае дзеянне зу. Гл. таксама Хімія цвёрдага цела. нізкіх і звышнізкіх т-р (ад 0 °С амаль да Літ:. Б о к н й Г.Б. Крнсталлохнмня. 3 абс. нуля) на біял. аб’екты і працэсы. нзд. М., 1971 ; У р y с о в В.С. Теоретнческая Навук. асновы закладзены ў канцы 19 крнсталлохнмня. М., 1987; У э л л с А.Ф. ст. П .І.Бахмецьевым. Устанаўлівае ніжСтруктурная неорганнческая хнмня: Пер. с англ. T. 1— 3. М., 1987— 88. В.В.Свірыдаў. нія тэмпературныя межы жыцця, даследуе пашкоджвальнае дзеянне адмоўных К РЫ Ш ТА П 0В ІЧ Леў Яўстафавіч (н. т-р і распрацоўвае спосабы абароны 25.7.1949, в. Пекалін Смалявіцкага р-на клетак і тканак ад замярзання, высвятМінскай вобл), бел. філосаф. Д-р ляе механізмы адаптацыі арганізмаў да філас. н. (1998). Скончыў БДУ (1976). 3 холаду. Гл. таксама Крыятэрапія.

1976 y Гомельскім ун-це, з 1980 y Ін-це філасофіі і права Hau. АН Беларусі. У КРЫ ЯГЕН ЁЗ (ад крыя... + ...генез), 1996— 97 вадучы спецыяліст Сакра- к р ы я г е н н ы я п р а ц э с ы , сукуптарыята Вярх. Савета Рэспублікі Бела- насць фіз., хім., біяхім. і інш. працэсаў, русь. 3 1997 y Ін-це сац.-паліт. даследа- якія адбываюцца ў межах крыясферьі і ванняў пры Адміністрацыі Прэзідэнта суправаджаюцца ўтварэннем лёду. Рэспублікі Беларусь. Навук. працы па КРЫЯГЁННАЯ МОРФАСКУЛЬПТУпраблемах філасофіі сацыялізму, сусв. РА, гл. Мярзлотны рэльеф. культ.-цывілізацыйнага працэсу, сац,- КРЫЯГЁННАЯ ТЭХНІКА, галіна тэхэканам., паліт. і нац.-дзярж. развіцця нікі, звязаная з атрыманнем, захоўванБеларусі ў сучасных умовах. нем і выкарыстаннем крыягенных т-р

530

КРЫШТАПОВІЧ

Te.: Фялософяя соцяалнзма. Мн., 1996; Брестская церковная унмя (прошлое н настояшее). Мн., 1996 (разам з І.В.Катляровым); Беларусь: твой путь? Мн., 1997 (разам з В.А.Храмавым); Белоруссня м русская цнвнлнзацяя. Мн., 1999.

К РЫ Ш ТА Ф 0В ІЧ Мірон Емяльянавіч (30.8.1899, в. Піняны Пружанскага р-на Брэсцкай вобл. — 10.5.1985), удзельнік рэв. руху ў Зах. Беларусі, адзін з арганізатараў партыз. руху і антыфаш. падполля ў Брэсцкай вобл. ў Вял. Айч. вайну. Скончыў Камуніст. ун-т нац. меншасцей Захаду (1935). 3 1923 сакратар Хараўскога падп. падрайкома КПЗБ. У 1925— 29 за рэв. дзейнасць зняволены. 3 1929 на падп. рабоце. У 1935— 38 сакратар Гродзенскага, Навагрудскага, Беластоцкага, Слонімскага, Брэсцкага акр. к-таў КПЗБ. 3 вер. 1939 y Пружанскім райспажыўсаюзе, старшыня Красненскага с/с. У Вял. Айч. вайну з вер. 1941 сакратар Пружанскага антыфаш. к-та, з мая 1942 заг. аддзела Брэсцкага міжраённага «Камітэта барацьбы з нямецкімі акупантамі», з ліп.

1943 нам. сакратара Брэсцкага абл. антыфаш. к-та, адначасова з ліст. 1943 камісар партыз. брыгады імя П.К.Панамарэнкі. 3 ліп. 1944 старшыня Пружанскага райвыканкома, y 1947— 61 нам., старшыня, 1-ы нам. старшыні Брэсцкага аблвыканкома. Чл. ЦК КПБ y 1952—60. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1951— 55, 1959— 63, нам. старшыні Прэзідыума Вярх. Савета БССР y 1951— 55. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1946— 58. К РЫ Я ... (ад грэч. kryos холад, мароз, лёд), першая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на сувязь з лёдам, нізкімі т-рамі, напр., крыяскапія, крыястат. КРЫЯБГЁНТЫ [ад крыя... + біёнт(ы)], пастаянныя жыхары вельмі халодных месцаў (на або ў снезе ці лёдзе, y талых водах і інш.). Да іх адносяцца некаторыя аднаклетачныя водарасці, напр., хіянафілы (раслінны жгуціканосец, які можа афарбоўваць снег або лёд y чырв. колер, снегавая хламідаманада), падснежнікі, некаторыя чэрві, насякомыя (снежныя блохі Colembola і інш.), ан-

Да арт. Крыягенная тэхніка. Схема атрымання крягенных (ніжэй за 120 К) тэмператур: I — пасудзіна Дзьюара; 2 — кандэнсатар; 3 — кампрэсар; 4 — цеплаабменнік; 5 — турбадэтандэр.

(ніжэй за 120 К; гл. Нізкія тэмпературы). Да сродкаў К.т. адносяцца ўстаноўкі і апараты для звадкавання газаў (азоту, кіслароду, вадароду, гелію і інш.) і раздзялення ізатопаў і газавых сумесей нізкатэмпературнымі метадамі, крыягенныя вакуумныя помпы, ёмістасці для захоўвання і транспарціроўкі звадкаваных газаў (Дзьюара пасудзіны, крыястаты, крыярэфрыжэратары і інш. халадзільныя машыны). Сродкі і метады К.т. выкарыстоўваюцца ў касм. і ракетнай тэхніцы (стварэнне глыбокага вакууму для касм. трэнажораў і аэрадынамічных труб, атрыманне крыягеннага паліва і акісляльнікаў для ракетных рухавікоў), энергетыцы (звышправодныя крыягенныя генератары, эдектрарухавікі, трансфарматары, кабелі, устройствы для атрымання звышмагутных магнітных палёў — звышправодныя магніты, саленоіды), электроніцы і вылічапьнай тэхніцы (сродкі крыяэлектронікі, кванта-

выя ўзмацняльнікі і генератары, крыятроны на аснове звышправодных элементаў для апрацоўкі і запамінання інфармацыі, крыяЭВМ), медыцыне (сродкі крыятэрапіі, крыяхірургічныя інструменты, сродкі кансервацыі крыві, тканак і інш.), біялогіі (гл. Крыябіялогія), навуцы (прылады крыяскапіі, пузырковыя камеры, прыёмнікі інфрачырвонага выпрамянення), металургіі, сельскай гаспадарцы, харч. прам-сці і інш.

На Беларусі праблемамі К.т. займаюцца ў Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў, y Акад. навук. комплексе «1н-т цепла- і масаабмену імя А.В Лыкава» Нац. АН, БДУ і інш. Л і т Ф а с т о в с к я й В.Г., П е т р о в с к н й Ю.В., Р о в н н с к м й А.Е. Крногенная техняка. 2 нзд. М., 1974; О к о л о т м н В.С. Сверхзааача для сверхпроводннков. М., 1983. В.У.Гіль.

КРЫЯГІЁННАЯ ЭЛЕКТР0Н ІКА, тое, што крыяэлектроніка. КРЫ Я ГЁН Н Ы РЭЛЬЁФ , ГЛ. Мярзлотны рэльеф. КРЫ ЯГЕН НЫ Я ТЭМПЕРАТЎРЫ, тое, што нізкія тэмпературы. КРЫ ЯЛІТ (ад крыя... + грэч. lithos камень), мінерал класа галагенідаў, фтарьш натрыю і алюмінію, Na3(AlFô); прымесі крэмнію. жалеза, магнію, калію, стронцыю, торыю. Крышталізуецца ў манакліннай сінганіі. Утварае зярністыя агрэгаты, прожылкі, дробныя

Крыяліт.

лінзы, гнёзды. Бясколерны, белы, жоўты да чорнага, зрэдку ружовы або зеленаваты. Паўпразрысты да празрыстага. Бляск ад шклянога да тлуставатага. Цв.

2,5. Шчыльн. 2,97 г/см3. Крохкі. Трапляецца ў шчолачных гранітах і палевашпатавых альбіт-рыбекітавых метасаматытах. Сыравіна для вьгтв-сці шкла, эмалі, фарфору; выкарыстоўваюць як флюс пры атрыманні метал. алюмінію, інсектыцыд. Адзінае буйное радовішча Івігтут (Грэнландыя). К Р Ы Я Л 0Г ІЯ (ад крыя... + ..логія), навука пра прыродныя аб’екты і працэсы, якія адбываюцца ў крыясферы. Даследуе фіз., хім. і мінералагічныя змены вады пры т-ры ніжэй пункта яе замярзання, a таксама прыродныя целы, якія ўзнікаюць пры адмоўных т-рах (атм. льды, наземныя і марскія зледзяненні, шматгадовая мерзлата). Падзяляецца на гляцыялогію і геакрыялогію.

КРЫЯСКАПІЯ (ад к ры я.Л ...скапія), фізіка-хім. метад даследавання вадкіх раствораў нелятучых рэчываў. Заснаваны на вымярэнні высокаадчувальнымі тэрмометрамі ці тэрмапарамі паніжэння т-ры замярзання раствору ў параўнанні з т-рай замярзання чыстага растваральніку. Метад прапанаваны франц. вучоным Ф.Раулем y 1882—88. ВыкарыстоўвДюць для вызначэння малекулярнай масы растворанага рэчыва, ступені дысацыяцыі слабых электралітаў, тэрмадынамічнай актыўнасці растваральніка і растворанага рэчыва, саставу раствораў, чысціні арган. рэчываў. Гл. таксама Эбуліяскапія. КРЫЯСТАТ (ад крыя... + грэч. statos стаячы, нерухомы), тэрмастат, y якім падтрымліваецца крыягенная (ніжэй за 120 К) т-ра ад вонкавай крыніцы холаду. Звычайна холадагент — звадкаваныя або ацвярдзелыя газы з нізкімі Ma помпы або

Металічны геліевы крмястат: 1 — сільфов; 2 — ванна для азоту; 3 — адсарбент; 4 — экран; 5 — аб’ём, які запаўняецца геліем.

т-рамі кандэнсацыі. Бываюць геліевага, вадароднага і азотнага ахаладжэння. Найб. просты лабараторны шкляны К. складаецца з дзвюх Дзьюара пасудзін, з якіх унутраны запоўнены вадкім геліем, вонкавы — вадкім азотам. Найб. надзейныя метал. К., з іх самыя універсальныя — К. з вадкім геліем. У іх рабочы аб’ём абкружаны медным экранам, які мае т-ру вадкага азоту. Паміж геліевым аб’ёмам і кожухам створаны вакуум, які падтрымліваецца адсарбентамі. Пашыраны таксама тэрмарэгулюемыя геліевыя К. Выкарыстоўваюцца вля даследавання фіз. уласцівасцей рэчыва, вывучэння звышправоднасці, для ахаладжэння электронных прылад, інш. сродкаў крыягеннай тэхнікі.

КРЫЯСФЁРА (ад крыя...+ сфера), перарывістая абалонка Зямлі ў вобласці ўзаемадзеяння атмасферы, гідрасферы і літасферы. Тэрмін «K.» прапанаваны польскім вучоным А.Дабравольскім (1923). Характарызуецца адмоўнай або нулявой т-рай і наяўнасцю вады ў цвёрдай фазе або ў пераахалоджаным стане; для яе ўласцівы шматлікія крыягенныя ўтварэнні: сістэмы ледзяных воблакаў, снегавое, ледзяное і ледавіковае покрыва, наледзі, ледавікі гор, сезоннамёрз-

лыя глебы і горныя пароды з падземным лёдам. Ніжняя мяжа К. праходзіць па падэшве мёрзлых і ахалоджаных горных парод (да 4— 5 км пад зямной паверхняй y Антарктыдзе, да 1,5— 2 km y прыпалярных абласцях); y нізкіх шыротах К. выкліньваецца. Верхняя мяжа К. дасягае 100 км, уключае моцна ахалоджаную мезапаўзу. КРЫЯТЭРАПІЯ (ад крыя... + тэрапія), лячэнне з выкарыстаннем нізкіх для арганізма тэмператур. Грунтуецца на даных кршбіялогіі і агульнай медыцыны аб уплыве холаду на цеплакроўных жывёл і чалавека. Здаўна прымянялася ў форме абгортвання цела ці яго частак мокрымі халоднымі прасцінамі, абкладвання лёдам. Mae станоўчы эфект пры запаленчых працэсах, вонкавьгх і ўнутр. крывацёках, абсцэсах, ацёках, траўмах і інш. Мясц. (лакальнае) замарожванне тканак — адзін з дапаможных метадаў агульнай крыяхірургіі; y мікрахірургіі К. іншы раз выкарыстоўваецца як асн. метад лячэння, асабліва пры аперацыях на воку і галаўным мозгу. КРЫЯФІТЫ [ад крыя... + ...фіт(ы)], расліны, прыстасаваныя да халодных і фізіялагічна сухіх месцапражыванняў. Разам з псіхрафітамі (расліны халодных і вільготных месцапражыванняў) утвараюць аснову расліннага покрыва тундраў, альпійскіх лугоў, асыпкаў і скал y высакагор’ях. Напр., падушкападобныя расліны высакагорных пустынь Паміра, Ц янь-Ш аня, Тыбета. КРЫЯЭЛЕКТР0НІКА (ад крыя... + электроніка), к р ы я г е н н а я э л е к т р о н і к а, адзін з кірункаў цвердацелай электронікі. Прылады К. характарызуюцца высокай адчувальнасцю, хуткадзеяннем, нізкім узроўнем цеплавых шумоў. Выкарыстоўваюцца для вымярэння магн. палёў, эл. напружанняў, інтэнсіўнасці інфрачырвонага выпрамянення ў вымяральнай і выліч. тэхніцы, ЗВЧ-апаратуры і інш. Прынцып дзеяння прыпад К. заснаваны на фіз. з ’явах y цвёрдых целах пры крыягенных т-рах, напр., фазавы пераход нармальны M e T a n — звышправаднік, квантаванне магн. патоку, Джозефсана эфект. Развіццё К. пачалося ў СССР, ЗША і інш. са стварэння ў 1953 крыятрона (мініяцюрнай пераключальнай прылады) і на яго аснове трыгера і квантрона, дзе інфармацыя запісваецца адзінкавымі квантамі магн. патоку. Ячэйка Кроу (асн. алемент крыягенных запамінальных прылад), прынцып дзеяння якой заснаваны на незатухальных эл. токах y звышправадніках, дазвапяе захоўваць інфармацыю з надзвычай высокай шчыльнасцю ўпакоўкі.

На Беларусі даследаванні па праблемах К. праводзяцца ў Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў Нац. AH і Бел. дзярж. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі. С.Я.Дзям’янаў. КРЭАД0НТЫ (Creodonta), атрад (падатрад) вымерлых млекакормячых. 4— 5 сямействаў. Існавалі ад палеацэну да ранняга пліяцэну. Былі пашыраны ў Еўразіі, Паўн. Амерыцы і Паўн. Афрыцы. Памеры розныя, y адпаведнасці з сучаснымі жывёламі — ад куніцы да мядзведзя. Мелі

КРЭАЦЫЯНІЗМ___________ 531 шмат прымітыўных рыс: доўгі і нізкі чэрап з маленькай мазгавой поласцю, бугрыста-рэжучыя карэнныя зубы, пяціпальцыя канечнасці з тупымі капытападобнымі кіпцюрамі. Былі пераважна ўсёеднымі, некаторыя насякомаеднымі, некрафагамі (падлаедамі), драпежнікамі. Дробныя эацэнавыя К. з адносна вял. галаўным мозгам далі пачатак наземным драпежнікам і ластаногім. П.Ф.Каліноўскі.

КРЭА30Т (ад грэч. kreas мяса + sôzô выратоўваю, захоўваю), смалістая вадкасць з едкім пахам, якую атрымліваюць сухой перагонкай драўніны (звычайна бука) або вылучаюць з фракцый разгонкі кам.-вуг. смалы. Складаецца з фенолаў і іх эфіраў, a таксама нафталіну і антрацэну. Выкарыстоўваецца для прапіткі драўніны (каб прадухіліць гніенне), як флотарэагент (пры абагачэнні руд), дэзінфектант (пры дэзінфекцыі); ачышчаны драўняны К. — як антысептык y медыцыне. КРЭАЦІН, р-метылгуанідзінавоцатная кіслата. Малекулярная маса 131,14. Раствараецца ў гарачай вадзе, маларастваральны ў спірце. У пазваночных утрымліваецца пераважна ў шкілетных мышцах (найчасцей y выглядзе крэацінфосфарнай кіслаты); невял. яго колькасць ёсць y гладкіх мышцах, нерв. клетках, нырках і печані. У арганізме сінтэзуецца з амінакіслот аргініну і гліцыну. Акумуляцыяй энергіі для мышачнага скарачэння служыць абарачальнае ферментатыўнае ўзаемадзеянне К. з адэназінтрыфосфарнай кіслатой з утварэннем крэацінфосфарнай кіслаты. С.С.Ермакова.

КРЭАЦІНФ0СФАРНАЯ

KICJIATÂ,

крэацінфасфат, фосфакрэа ц і н, прадукт фосфарыліравання крэаціну, злучэнне, багатае энергіяй. Утрымліваецца ў шкілетных мышцах пазваночных. Абарачальная рэакцыя распаду К.к. — адна з крыніц энергіі для мышачнага скарачэння. У тканках самаадвольна разбураецца і ператвараецца ў неарган. фасфат і крэацінін, які выводзіцда з мачой.

КРЭАЦЫЯНІЗМ (ад лац. creatio стварэнне), рэлігійнае вучэнне пра стварэнне свету Богам з нічога. Пашыраны ў іудаізме, хрысціянстве, ісламе. У біблейскай версіі гэта «творчы акт» Бога, які на працягу 6 дзён стварыў жывую і нежывую прыроду і чалавека. Mae разнавіднасці — ідэі аднаразовага ці шматразовага стварэння свету (атрымала своеасаблівае «пацвярджэнне» ў катастроф тэорыі Ж.Юоўе), a таксама пастаяннага стварэння свету. Прыхільнікі падобных ідэй былі і сярод вучоных, якія выступалі супраць канцэпцыі натуральнага развіцця і эвалюцыі матэрыі ад яе найпрасцейшых форм да ўзнікнення чалавека і паступальнага прагрэс. развіцця грамадства. 3 процілеглых К. пазідый праблему развіцця жывой прыроды разглядае эвалюцыйнае вучэнне Ч.Дарвіна, Г.Гекслі, Э.Гекеля і інш. У цяперашні час y мадэрнізаваных формах К. выка-

532

КРЭБС

рыстоўваецца тэалогіяй для абгрунтавання рэліг. карціны свету. А.М.Елсукоў. КРЭБС (Krebs) Ханс Адольф (25.8.1900, г. Гільдэйсгайм, Германія — 22.11.1981), англійскі біяхімік. Чл. Лонданскага каралеўскага т-ва (1947), Нац. АН ЗША

рэнскага р-на, Літва — 7.7.1954), літоўскі пісьменнік, фалькларыст. У 1904— 08 вучыўся ў Львоўскім і Кіеўскім ун-тах. У 1922— 40 праф. Каўнаскага ун-та. У 1940 нам. прэм’ер-міністра і міністр замежных спраў Нар. ўрада Літвы. У 1941 прэзідэнт АН Літвы. 3 1944 жыў y Аўстрыі, ЗША. Друкаваўся з 1909. У літ. легендах «ГІаданні Дайнаўскай даўніны» (1912), гіст. драмах «Шарунас» (1911), «Скіргайла» (паст. 1924) адлюстраваў гіст. мінулае літ. народа, y кн. апавядакняў «Пад саламяным дахам», драм. аповесці «Зяць» (абедзве 1922), аповесці «Вядзьмар» (1939) — вясковы побыт, непарыўную сувязь чалавека і прыроды. Яго творы спалучаюць рамантычнасць і экзатычнасць, фалькл. стылізацыю і інтэрпрэтацыю біблейскіх сюжэтаў з элементамі крытычнага рэалізму, псіхал. і побытавай дакладнасцю. Збіраў і публікаваў літ. фальклор. Выкарыстоўваў матывы інд. і перс. легенд («Усходнія казкі», 1930). На бел. мову асобныя творы К. пераклаў М.Кенька.

Te.: Рус. пер. — Колдун: Рассказы н повесть. М., 1963.

KP3BÉTKI (Natantia), падатрад беспазваночных жывёл атр. дзесяціногіх ракападобных. Каля 2 тыс. відаў. Пашыра(1964) і інш. Скончыў Гамбургскі ун-т (1925). У 1926— 30 y Берлінскім ун-це, працаваў y О.Г.Варбурга, з 1932 y Фрайбургскім ун-це. У 1933 эмігрыраваў, працаваў y Кембрыджскім, з 1935 y Шэфілдскім, y 1954—67 y Оксфардскім ун-тах. Навук. працы па абмене вугляводаў. Апісаў цыклы: арніцінавы і трыкарбонавых кіслот (К. цыкл). Нобелеўская прэмія 1953 (разам з Ф.А.Ліпманам).

КРЙБСА ЦЫ КЛ, тое, што трьікарбонавых кіслот цыкл. КР&ВА, вёска ў Смаргонскім р-не Гродзенскай вобл., на р. Краўлянка, каля аўтадарогі Ашмяны— Мінск. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 22 км на Пд ад горада і 20 км ад чыг. ст. Смаргонь, 222 км ад Гродна. 812 ж., 357 двароў (1998). Упершыню згадваецца ў нкм. хроніках (13 ст. як сталіца Нальшчанаў. 3 1260-х г. (пасля ўцёкаў мясц. князя Даўмонта) y складзе ВКЛ. У 14 ст. цэнтр Крэўскага княства, пабудаваны Крэўскі замак. У К. падпісана Крэўская унія 1385, y 1387 зэснаваны адзін з першых y ВКЛ касцёл. Пасля 1391 К. ў Ашмянскім пав. Да 17 ст. неаанаразова было месцам барацьбы ў час усобіц і войнаў. У 17— 18 ст. мястэчка. мела магдэбургскае права. У 19 — 1-й пал. 20 ст. адзін з буйнейшых цэнтраў керамічнай вытв-сці (гл. Крзўская кераміка). У 1897 y К.

1380 ж., 217 двароў. 2 царквы, сінагога, вучылішча, школа, 2 магазіны, 5 кірмашоў штогод. У 1921— 39 y складзе Польшчы, y Ашмянскім пав. Віленскага ваяв. 3 1939 y БССР.

3 1940 цэнтр сельсавета ў Смаргонскім р-не.

2

К р эветк і: 1 — натастомус, 2 — макрабрахіум. ны ва ўсіх акіянах, пераважна ў тропіках і субтропіках, ёсць прэснаводныя. На Беларусі акліматызавана (1982, ахаладжальныя вадаёмы Бярозаўскай ДРЭС) К. ўсходняя субтрапічная рачная (Macrobrachium nipponense). Даўж. 2— 30 см. Брушка значна даўжэйшае за галавагрудзі. Пярэднія ногі (2— 3 пары) узброены клюшнямі. Брушныя канечнасці служаць для плавання. выношвання ікры (у самак) і ў якасці капулятыўнага органа (у самцоў). Некаторыя К. мяняюць афарбоўку цела, сярод глыбакаводных ёсць формы, якія

свецяцца. Кормяцца водарасцямі, воднымі беспазваночнымі, расліннымі і жывёльнымі рэшткамі. Раэдзельнаполыя. Аб’екты промыслу і развядзення. Ю.Р.Гігіняк.

КРЭГ, К р э й г (Craig) Эдуард Гордан (16.1.1872, г. Стывенідж, Вялікабрытанія — 29.7.1966), англійскі рэжысёр, мастак і тэарэтык т-ра; прадстаўнік сімвалісцкага т-ра. Сын Э.Тэры. На сцэне з 1889. У 1908— 17 узначальваў т-р «Арэна Галвдоні» ў Фларэнцыі. Мастак _і пастаноўшчык сгіектакляў y Лондане, Берліне, Нью-Йорку, Маскве («Гамлет* У.Ш экспіра; 1911, МХАТ, з К.Станіслаўскім і Л.Суляржыцкім), Сцвярджаў ідэю рэжысёрскага т-ра, канцэпцыю «звышмарыянеткі», што патрабавала ад «акцёра-паэта» творчасці ў строгіх межах рэжысёрскай задумы. Пашырыў выразныя магчымасці т-ра новай сцэн. тэхнікай: стварыў сістэму шырмаў, якая лёгка трансфармавала прастору сцэны. Значна паўплываў на т-р Зах. Еўропы 20 ст. Тэарэт. погляды выклаў y кнігах «Сцэнічнае мастацтва» (1905), «Мастацтва тэатра» (1912). КРФДА (ад лац. credo веру), сімвал веры ў каталіцкай царкве. У п е р а н о с ным с э н с е — погляды, перакананні, асновы светапогляду, напр., палітычнае К., пазтычнае К. КРЭДЫ Т (лац. creditum пазыка, доўг ад credere верыць), пазыка ў грашовай або таварнай форме, якая даецца адной юрыд. або фіз. асобай (крэдыторам) другой асобе — пазычальніку. Уяўляе сабой рух пазыковага капіталу, які ажыццяўляецца на асновах тэрміновасці, зваротнасці і платнасці. Як эканам. катэгорыя К. вя’омы з часоў рабаўладальніцкага грамадства, найб. развіццё атрымаў пры кзпіталізме. У рыначнай эканоміцы К. ўласціва пераразмеркавальная функцыя, таму даходы дзяржавы, прыбытак прадпрыемстваў, прыватныя зберажэнні ператвараюцца ў пазыковы капітал, які садзейнічае эканоміі выдаткаў абарачэння і накіроўваецца ў неабходныя сферы нар. гаспадаркі. К. выконвае функцыю паскарэння канцэнтрацыі і цэнтралізацыі капіталу. У працэсе яго развіцця выкарыстоўваюцца розныя віды рахункаў, дэпазітныя сертыфікаты, крэдытныя карткі і інш., адбываецца апераджальны рост безнаяўнага абароту, паскарэнне грашовых патокаў. К. бывае камерцыйны, банкаўскі, дзяржаўны, знешнегандлёвы, спажывецкі, міжнародны, іпатэчны і інш. К а м е р ц ы й н ы К. выдаецца прадпрыемствамі, аб’яднаннямі і інш. гасп. суб’ектамі адзін аднаму, напр., для папаўнення часовай нястачы абаротнага капіталу, пашырэння вытв-сці, a таксама ў выглядзе адтэрміноўкі плацяжу за прададзеныя тавары, выкананыя работы або паслугі. Такі К. афармляецца звычайна вжсалем. Ён не можа быць выкарыстаны для выплаты зарплаты і выдаецца толькі прадпрыемствамі-вытворцамі. Б а н к а ў с к і К., які з’яўляецца асн. формай крэдытавання, даецца банкамі, фондамі, асацыяцыямі і інш. крэдытна-фінансавымі ўстановамі любым гасп. суб’ектам. Від К., пры якім пазы-

чальнікам выступае дзяржава, a фіз. і юрыд. асобы, якія набываюць дзярж. каштоўныя паперы, — арандатарамі, наз. д з я р ж а ў н ы м . С п а ж ы в е ц к і К. даецца пры продажы тавараў і паслуг непасрэдна спажыўцам y форме адтэрміноўкі плацяжу (у растэрміноўку). З н е ш н е г а н д л ё в ы -К. можа быць экспартны, імпартны, камерцыйны або банкаўскі. М і ж н а р о д н ы К. прадастаўляецца дзяржавамі, міжнар. банкамі і фінансавымі арг-цыямі, прыватнымі банкамі і фірмамі, інш. фіз. і юрыд. асобамі ў працэсе міжнар. эканам. супрацоўнііггва і з ’яўляецца важнай састаўной часткай міжнар. эканам. адносін, умовай развіцця сувязей паміж рознымі краінамі. Міжнар. банкаўскі К. можа выступаць і ў форме экспартнага, фінансавага, валютнага К. Важнай яго формай з’яўляецца і міждзярж. доўгатэрміновы крэдыт (міжурадавыя пазыкі). Пашыраецца і п а т э ч н ы К., які выдаецйа іпатэчнымі камерцыйнымі банкамі, страхавымі і інш. крэдытнаграшовымі ўстановамі пад заклад нерухомай маёмасці (землі, пабудовы і інш.), a ў асобных выпадках пад заклад машын і абсталявання. К. можа быць і л ь г о т н ы (даецца па стаўках, ніжэйшых за рыначныя, і часта на больш працяглы перыяд), a д з ы ў н ы (выдаецца пад пераводны вэксаль, што можа быць адкліканы ў любы момант без папярэджання), р э в о л ь в е р н ы (крэдьггная лінія, сродкі па якой могуць быць запазычаны ў любы час з наступнымі рэгулярнымі плацяжамі ў пагашэнне раней абумоўленай мінімальнай сумы). Па тэрмінах выплаты К. бывае каротка-, сярэдне- і доўгатэрміновы. У.Р.Залатагораў. кр£ды т,

адна з двух частак (разам з дэбетам) рахункаў бухгалтарскага ўліку. Звесткі ў рахунках бухгалтарскага ўліку, якія характарызуюць стан сродкаў прадпрыемства, іх крыніц на пачатак і канец справаздачнага перыяду, наз. пачатковымі і канчатковымі астаткамі (сальда). Звычайна ў балансе прадпрыемства склад сродкаў паказваюць y левым баку (актыве), таму і астаткі сродкаў y актыўных рахунках адпюстроўваюць y гэтым баку (дэбеце). Актыўныя рахункі заўсёды маюць дэбетавы астатак, які характарызуе наяўнаснь дадзенага віду сродкаў. Стан крыніц сродкаў y балансе паказваецца ў правым баку — пасіве, таму і астатак крыніц сродкаў y пасіўных рахунках адлюстроўваецца ў гэтым баку — К. Пасіўныя рахункі заўсёды маюць крэдытавы астатак, які паказвае наяўнасць дадзенай канкрэтнай крыніцы сродкаў (напр., статутнага, рэзервовага фонду, фонду спец. прызначэння, прыбытку і інш.). У актыўных рахунках дэбет большы за К. або роўны яму; y пасіўных — К. большы за дэбет або роўны яму. У.Р.Залатагораў. КРЭДЬГГ ВФКСАЛЬНЫ, крэдытная аперацыя, якая ўяўляе сабой куплю вэксаля да надыходу тэрміну плацяжу па ім (улік вэксаля). Пры К.в. пакупнік вэксаля (звычайна камерцыйны банк або

банкаўская кантора) датэрмінова выплачвае (крэдытуе) яго трымальніку суму, на якую выпісаны вэксаль, за вылікам працэнтаў, памер якіх вызначаецца пагадненнем бакоў на базе існуючага працэнта за крэдытны капітал y залежнасці ад якасці і тэрміну вэксаля. Пры гзтым пакупнік вэксаля атрымлівае прыбытак за кошт розніцы паміж сумай, якую ён атрымае ў выпадку аплаты вэксаля абавязанай асобай, і сумай, выплачанай пры К.в. Звычайна да ўліку прымаюцца вэксалі, што ўірымліваюць абавязацельствы фірм, плацежаздольнасць якіх гарантавана. КРЭДЫ ТАЗД0ЛЬН АСЦЬ, гаспадарчафінансавы стан пазычальніка, які дае ўпэўненасць y эфектыўным выкарыстанні і вяртанні ім пазыкі (крэдыту), што дае яму права на атрыманне крэдьггу. Пераход да рыначных адносін прадугледжвае больш жорсткія ўмовы выдачы крэдыту. Таму пры аналізе К. вывучаюцца існуючая і перспектыўная плацежаздольнасць, узровень рэнтабельнасці і абарачальнасць абаротных сродкаў, тэмпы росту рэалізацыі, сумы і тэрміны пратэрмікаванай запазычанасці па крэдытах, дзелавая актыўнасць і інш. Пры ацэнцы К. банкі выкарыстоўвакжь і каэфіцыент бягучай ліквіднасці. Лічыцца, што калі ён ніжэйшы за 1, то банк мае справу з неплацежаэдольным кліентам і крэдыт можа быць выдадзены на асаблівых умовах; пры яго ўзроўні 1,0— 1,5 існуе рызыка своечасовага вяртання доўгу; пры ўзроўні больш як 1,5 гарантыі забяспечанасці доўгу і яго вяртання дастатковыя. Пры аналізе К. вывучаецца і ступень рызыкі банка як крэдытора; пры высокай ступені рызыкі прадугледжваецца і больш высокая гірацэнтная стаўка. Здольнасць пазычаць і аддаваць грашовыя сродкі вызначаецца прыбытковасцю, стабільнасцю, сітуацыяй на крэдытным рынку, складам і структурай актываў, інш. фактарамі. У. Р. Залатагораў.

КРЭДЫТНАЯ БЛАКАДА, адзін з відаў эканам. блакады краіны або групы краін з боку інш. краін або міжнар. фінансава-крэдытных арг-цый, які заключаецца ў адмове ад прадастаўлення крэдытаў. Выкарыстоўваецца з мэтай перашкодзіць яе эканам. развіццю і прымусіць выконваць пэўныя патрабаванні (абавязацельствы), y т.л. і палітычныя. К.б. можа ўжывацца і ў адносінах да асобных прадпрыемстваў або іх груп унутры У.Р.Залатагораў. краіны. крэды тная д ы с к р ы м і н Ац ы я , устанаўленне для якой-н. дзяржавы (яе ўстаноў або грамадзян) меншых правоў або льгот y галіне крэдытавання, чым для інш. дзяржавы. У гэтым выпадку норма пазыковага працэнта і ўмовы прадастаўлення крэдыту нярэдка служаць сродкам націску (у т.л. палітычнага) буйных манапаліст. утварэнняў (аб’яднанняў) і дзяржаў, міжнар. фін. ін-таў на незгаворлівых партнёраў на рынку. У.Р.Залатагораў. КРЭДЫТНАЯ ПАЛІТЫКА, сукупнасць мерапрыемстваў дзяржавы, крэдытна-

крэдытны

533

фін. устаноў, накіраваных на падтрымку стабільнасці і ўмацаванне крэдытнай сістэмы. К.п. прадугледжвае стымуляванне крэдыту і грашовай эмісіі — крэдытная экспансія (пашырзнне крэдытнага ўплыву) або іх стрымліванне і абмежаванне — крэдытная рхтрыкцыя (перш за ўсё прадухіленне ўцечкі залатых і валютных запасаў за мяжу). Найб. пашыраныя метады К.п.: аперацыі на адкрытым рынку, змена рэзервовай нормы і ўліковай стаўкі. Аперацыямі на адкрытым рынку дзяржава памяншае або павялічвае прапанаванне грашовай масы і т. ч. стымулюе або стрымлівае крэдытныя магчымасці банкаў. Калі дзяржава скупляе каштоўныя паперы, яна не толькі павялічвае фін. магчымасці банкаў, але і сукупную грашовую масу ў абарачэнні, стымулюе рост дзелавой актыўнасці ў краіне. Пры рэгуляванні норм абавязковага рэзервавання недатыкальнага запасу грашовых сродкаў дзяржава павялічвае або памяншае сукупную грашовую масу. Пры павышэнні нормы магчымасці банкаў крэдытаваць эканоміку скарачаюцца, што, y сваю чаргу, вьіклікае рост працэнтаў за крэдыт, памяншае попыт на пазыковыя сродкі. Змена ўліковай (дысконтнай) стаўкі звязана з ператварэннем нац. (цэнтр.) банка ў крэдытора камерцыйных банкаў. Пры павелічэнні стаўкі па крэдытах (уліковая і стаўка дысконта) нац. банк заахвочвае інш. крэдытныя ўстановы скарачаць запазычанасць і наадварот. Разам з тым эканам. наступствы такога рэгулявання маюць двайное значэнне: павышэнне нормы з’яўляецца важным сродкам барацьбы з інфляцыяй, але выклікае скарачэнне вытв-сці, рост беспрацоўя і сац. напружанасць y грамадстве; зніжэнне нормы ўліковай стаўкі садзейнічае выхаду з крызісу, але выклікае рост інфляцыі. Метады ўздзеяння на крэдытную сістэму, y залежнасці ад эканам. кан’юнктуры і ступені разладжанасці фін. сістэмы, могуць дапаўняцца і шэрагам іншых, напр., правядзеннем грашовых рэформ, скарачэннем крэдытавання прадпрыемстваў, павелічэннем або памяншэннем статутнага капіталу банкаў, амартызацыйнай палітыкай і інш. У. Р. Залатаіораў.

КРЭДЫТНАЯ РЭ СТРЫ КЦ Ы Я , абмежаванне банкамі і дзяржавай памераў крэдыту для прадухілення ўцечкі залатых запасаў за мяжу і пазбягання краху банкаў, інфляцыйных працэсаў. КРЭДЫ ТНЫ CAIÔ3, асацыяцыя, якая аб’ядноўвае прыватных асоб або дробныя крэдытныя ўстановы з агульнымі інтарэсамі, прадае сваім членам акцыі, прымае ад іх уклады і дае ім пазыкі (гл. Крэдыт). Можа быць арганізаваны групай фіз. асоб па прафес. ці тэрытарыяльных прыкметах або ў выглядзе добраахвотных аб’яднанняў шэрагу самаст. крэдытных таварыстваў (напр., пазыкова-ашчаднае, т-ва ўзаемнага крэдыту і інш.)- Фінансавая стабільнасць К.с. да-

534

к р э д ы тн ы я

сягаецца стварэннем рэзервовых і стабілізацыйных фондаў. Капітал фарміруецца за кошт перыяд. узносаў, паю, выпуску пазык. К.с. займаецца таксама ўлікам вэксаляў, гандлёва-пасрэдніцкімі і камісійнымі аперацыямі, аказвае кансультацыйныя і аўдытарскія паслугі сваім кліентам. К.с. абслугоўвае таксама грамадзян з нязначнымі сродкамі. У эканамічна развітых краінах y К.с. удзельнічае каля 15% насельніцтва. КРЭДЫ ТНЫ Я САНКЦЫ І, меры ўздзеяння, накіраваныя на частковае або поўнае спыненне (забарону) крэдытных узаемаадносін. Існуюць розныя віды К.с.: перавод на асаблівы рэжым крэдытавання, датэрміновае спагнанне выдадзеных пазык, спагнанне ў бясспрэчным парадку пратэрмінаваных плацяжоў, часовае спыненне крэдытавання. Ужываюцца часцей да дзяржавы (яго юрыд. або фіз. асоб) пры парушэнні ёй сваіх абавязацельстваў і норм міжнар. права, a часам і з мэтай парушэння яе эканам. развіцця і прымусу да выканання якіх-н. патрабаванняў, y т.л. і палітычных. Напр., Міжнар. валютны фонд уплывае на эканам. курс той ці інш. дзяржавы на аснове прадастаўлення крэдытаў (болын выгадных, чым камерцыйныя) y абмен на строга пэўны курс y правядзенні эканам. рэформаўтварэння. Паміж урадам і фондам падпісваецца дакумент («Пісьмо аб намерах»), y якім выразна выкладзены ўсе будучыя эканам. меры. Пад іх даюцца крэдыты, крэдытаванне вядзецца па частках і спыняецца, калі ўрад адхіліцца ад прынятага курсу рэформ. Такі падыход нельга лічыць дыскрымінацыйным, калі ён не ўшчамляе нац. інтарэсы краіны-пазычальніка і не мае на мэце паліт. інтарэсаў. Гл. таксама Крэдытная блакада, Крэдытная дыскрымінацыя. У. Р. Залатагораў. КРЭДЫ ТНЫ Я С ІС Т ^М Ы , 1) сукупнасць форм і метадаў крэдытавання ў рамках адной краіны (гл. Крэдыт). 2) Агульная назва крэдытных устаноў краіны. К.с. акумуліруе свабодныя грашовыя капіталы і выдае пазыкі прадпрыемствам (фірмам, кампаніям), ураду прыватным асобам, накіроўвае грашовыя сродкі з адных сектараў эканомікі ў іншыя, стварае інвестыцыйны клімат y краіне і вызначае правілы ў крэдытнаграшовым абарачэнні. Сучасная К.с. прамыслова развітых краін сфарміравалася пад уплывам такіх фактараў, як спецыялізацыя крэдытна-фін. устаноў, канцэнтрацыя і цэнтралізацьм банкаўскага капіталу, злідцё або зрошчванне банкаўскіх і прамысл. манаполій, інтэрнацыяналізацыя банкаўскай справы і інш. Яна ўключае розныя віды банкаў (гл. Банкі, Знешнегандлёвыя банкі, Інвестыцыйны банк, Іпатэчны банк, Камерцыйны банк), спецыялізаваныя нябанкаўскія крэдытна-фін. ўстановы: страхавьм кампаніі, пенсіённыя фонды, ламбарды і інш. У К.с. Рэспублікі Бела-

русь уваходзяйь Нацыянальны банк Рэспублікі Беларусь, які з ’яўляецца цэнтр. банкам краіны, і камерцыйныя бан й , праз якія рэалізуецца крэдытная палітыка дзяржавы. У.Р.Залатагораў. К Р Э Д Ы Т 0Р (ад лац. creditor пазыкадавальнік), суб’ект (фіз. або юрыд. асоба), які дае грошы, тавары і інш. каштоўнасці ў пазыку (у крэдыт, доўг і інш.); y бухгалтарскім уліку — фіз. або юрыд. асоба, якой прадпрыемства (фірма) запазычыла грашовыя сродкі. К. могуць быць, напр., пастаўшчыкі і падрадчыкі за прадастаўленыя імі, але не аплачаныя матэрыяльныя каштоўнасці, выкананыя работы і паслўгі, заказчыкі па атрыманых ад іх авансах, вэксалетрымальнікі па атрыманых вэксалях, арг-цыі, якія выдалі крэдыт, дэпаненты па нявыплачанай y тэрмін зарплаце і інш. Каб стаць К., неабходна мець пэўныя сродкі. 1х крыніцай могуць быць уласныя зберажэнні або запазычаныя ў інш. уладальнікаў сродкі. К., як правіла, становяцца добраахвотна, маючы матэрыяльную зацікаўленасць y выглядзе атрымання пазыковага працэнта — цаны за атрыманне крэдыту. Пазычальнік абавязаны вярнуць доўг з працэнтамі. Разлікі з К. улічваюцца на адпаведных рахунках бухгалтарскага ўліку, якія адлюстроўваюць, напр., разлікі з пастаўшчыкамі і падрадчыкамі, пакупнікамі і заказчыкамі, рабочымі і служачымі, з бюджэтам і інш. Даўгі К. ўтвараюць крэдыторскую запазычанасць. У. Р. Залатагораў. КРЭДЫТ0РСКАЯ ЗАПАЗЫЧАНАСЦЬ, часова прыцягнутьм грашовыя сродкі пэўнага прадпрыемства (фірмы, арг-цыі, установы), якія неабходна вярнуць ва ўстаноўленыя тэрміны; сума запазычанасці крэдыторам. Вылучаюць н а р м a л ь н y ю запазычанасць, якая вынікае з правіл разлікаў паміж пакупнікамі і пастаўшчыкамі (прадаўцамі), крэдыторамі і пазычальнікамі, рэгламентавана па тэрмінах адпаведнымі нарматыўнымі дакументамі (дагаворамі, кантрактамі і інш.), але час выплаты якой яш чэ не настаў, і п р а т э р м і н а в а н у ю . К.з. з’яўляецца адной з крыніц часова прыцягнутых (пазычаных) сродкаў прадпрыемства, якія адлюстроўваюцца ў яго балансе як запазычанасць па кароткаці доўгатэрміновых абавязацельствах. Да к а р о т к а т э р м і н о в ы х абавязацельстваў (менш за 12 месяцаў) адносяцца: банкаўскія пазыкі і банкаўскія овердрафты (крэдыты, прадастаўленыя кліенту звыш астаткаў на бягучым рахунку ў межах папярэдне абумоўленай сумы); вэксалі да аплаты (запазычанасць па вэксалях, якія належыць аплаціць да даты складання балансу); рахункі да аплаты (запазычанасць пастаўшчыкам ці разлікаў з імі); авансы ад пакупнікоў (арэндная плата і інш.); запазычанасць па выплаце падаткаў, зарплаты, прэмій, акдыянерам па дывідэндах, узносаў y сацыяльныя фонды, a таксама рэзервы на будучыя расходы і запазычанасць па выплаце працэнтаў па доўгатэрміновых абавязацельствах (больш за адзін год). Большасць карот-

катэрміновых абавязацельстваў (за выключэннем банкаўскіх крэдытаў) не патрабуюць выплаты працэнтаў і таму лічацца таннымі крыніцамі фінансавання прадпрыемства. Да д о ў г а т э р мін овых абавязацельстваў адносяць: адтэрмінаваныя падатковыя плацяжы (калі падаткі выплачваюцца не рэгулярна, такія плацяжы з’яўляюцца формай крэдыту, таму іх часам называюць інвестыцыйным падатковым крэдытам); доўгатэрміновыя банкаўскія пазыкі і крэдыты (пазыковы капітал, які атрыманы ў банках, шляхам эмісіі аблігацыйных пазык і выплаты па іх працэнтаў); запазычанасць па аблігацыях (уключае выпушчаныя фірмай аблігацыі з пагашэннем y вызначаным годзе); пазыкі пад нерухомасць; абавязацельствы па пенсіённых выплатах (узнікаюць, калі фірма мае свой пенсіённы фонд, які фарміруецца за кошт узносаў работнікаў і работадаўцаў); падаходны падатак наступных перыядаў; датэрміновыя вэксалі да аплаты; іншая доўгатэрміновая запазычанасць (напр., па пазыках і авансах на тэрмін больш за адзін год). Доўгатэрміновыя абавязацельствы прадугледжваюць выплату працэнтаў або інш. плацяжоў. Яны, як правіла, забяспечваюцца нерухомай маёмасцю ці наяўнымі актывамі прадпрыемства. К.з. — гэта страты ў будучым, паколькі абавязацельствы прадпрыемства прадугледжваюць вяртанне сродкаў (аказанне паелуг) контрагентам па заключаных раней здзелках, a таму іх неабходна пагашаць своечасова. Па сканчэнні тэрміну іскавай даўнасці яна падлягае пераЛІЧЭННЮ ў бюджэт. У Р Залатагораў. КРЭДФНЦА (італьян. credenza літар. давер), 1) савет y сярэдневяковых італьян., пераважна ламбардскіх, гарадах-кдмунах. Выбіраўся з багатых гараджан y дапамогу кіраўнікам гарадоў (консулам) для вырашэння найб. значных, звычайна сакрэтньгх, пытанняў паліт. і эканам. жыцця. 2) Саюзы рамеснікаў і дробных гандляроў y канцы 12 — пач. 13 ст. y італьян. гарадах Ламбардыі і Тасканы. Ствараліся з мэтай барацьбы супраць гар. знаці і багатага купецтва. Частка гэтых саюзаў (напр., «К. св. Амвросія» ў Мілане) дамаглася ўдзелу ў кіраванні ў гарадах-камунах. КРЭЗ (грэч. Kroisos; 595— 546 да н.э.), апошні цар Лідыі [560— 546 да н.э.]. Значна пашырыў тэр. Лідыйскага царства, падпарадкаваў грэч. гарады (Эфес, Мілет і інш.) y М. Азіі, захапіў амаль усю яе зах. частку. Імкнуўся пашырыць y Лідыі грэч. культуру, пасылаў багатыя ахвяраванні грэч. храмам (Дэльфы, Эфес). Стаў першы чаканіць залатую манету. Пра багацці К. складаліся легенды, што зрабіла яго імя назыўным. Разбіты ў вайне з пер. царом Кірам II каля Птэрыі ў Кападокіі, a сталіцу Лідыі Сарды захапілі персы. К. трапіў y палон (546 да н.э.) і паводле адной версіі (Герадот і большасць стараж.-грэч. гісторыкаў) быў прыгавораны да спалення, але памілаваны Кірам, паводле другой (стараж.-ўсх. крыніцы) — пакараны смерцю.

I

|

I {

I ] I | I

'

К Р Э 30Л Ы , м e т ы л ф е н о л ы , арганічныя злучэнні, С Н 3 С 6 Н 4ОН. Існуюць 3 ізамеры: 2-метылфенол (ортаK.; t

30,9 °С, t : 191 °С); 3-метылфенол

(мета-К.; Il °cf, t . 202,8 ЬС); 4-метылфенол (пара-Н?.; tnJ1 31,§ С, t^,, 201,9 С). Бясколерныя крышталі або вадкасці. Раствараюцца ў вадзе, растворах асноў, этаноле, эфіры, хлараформе, бензоле, ацэтоне. Сумесь ізамераў вьшучаюць з кам.-вуг. ці сланцавай смалы, раэдзяляюць дыстыляцыяй. Выкарыстоўваюць y вытв-сці крэзола-альдэгідных смол, дэзінфекцыйных сродкаў; асобныя ізамеры — y вытв-сці азафарбавальнікаў, інсектыцыдаў, гербіцыдаў, антыаксідантаў. К. раздражняюць скуру і слізістыя абалонкі дыхальных шляхоў, выклікаюць кан’юнктывіты. ГДК 0,1—0,5 мг/м3. Я.Г.Міляшкевіч.

КРбЙ ВА НЦ Ы , вёска ў Ашмянскім р-не Гродзенскай вобл. Цэнтр сельсавета і калгаса. За 15 км ад горада і 33 км ад чыг. ст. Ашмяны. 245 км ад Гродна.

282 ж., 99 двароў (1998). Базавая школа, Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Помнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. КРФЙДА, гл. Мел. К Р ^Й ЗЕ Р Якаў Рыгоравіч (4.11.1905, г. Варонеж, Расія — 29.11.1969), удзельнік баёў на Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Ге-

Я.Р.Крэйзер.

рой Сав. Саюза (1941), ген. арміі (1962). Скончыў паскораны курс Ваен. акадэміі Генштаба (1941). У Чырв. Арміі з 1921. У Вял. Айч. вайну з 1941 на Зах., Бранскім, Сталінградскім, Паўд., 4-м Укр., 1-м і 2-м Прыбалтыйскіх, Ленінградскім франтах: камандзір дывізіі, нам. камандуючага, камандуючы арміямі. У ліп. 1941 y абарончых баях за Барысаў і Оршу 1-я Маскоўская мотастралк. дывізія на чале з К. затрымала на 2 сутак наступленне праціўніка на р. Бярэзіна, на некалькі сутак — y напрамку р. Дняпро. Пасля вайны на адказных пасадах y Сав. Арміі, узначальваў курсы «Выстрал». Дэп. Вярх. Савета СССР y 1962—66. КРЭЙ Н (Crane) Стывен (1.11.1871, Ньюарк, штат Нью-Джзрсі, ЗША — 5.6.1900), амерыканскі пісьменнік. Вучыўся ва ун-це г. Сіракузы. Як пісьменнік фарміраваўся пад уплывам Л.Тал-

стога, Э.Заля, Р.Кіплінга. Дэбютаваў цыклам замалёвак «Эскізы з жыцця». Супрацьстаяў пашыранаму ў амер. л-ры 19 ст. «ружоваму рэалізму», напежаў да т. зв. разграбальнікаў бруду. У творах узнімаў вострыя сац. праблемы: жыццё гар. беднаты, лёс дзіцяці ў жорсткіх жыццёвых абставінах (аповесці «Мэгі, дзіця вуліц», 1893; «Маці Джорджа», 1896, і інш.), грамадз. вайна паміж амер. Поўднем і Поўначчу («Пунсовы знак доблесці», 1895). Майстар псіхал. навелы: «Пачвара», «Смерць і дзіця» і інш. Аўтар аўтабіягр. рамана «Трэцяя фіялка» (1897), паэт. кніг «Чорныя вершнікі» (1895) і «Вайна добрая» (1899). Адзін з заснавальнікаў жанру ваен. рэпартажа ў амер. л-ры. Творам К. ўласцівы драматызм калізій, пластычнасць апісанняў, спалучэнне рэаліст. і натуралістычных тэндэнцый з імпрэсіянісцкімі. Тв:. Рус. пер. — Алый знак доблестн. М.,

КРЭЙЦЭР

1989; Полн. собр. стахотвореннй. Чебоксары, 1994.

Him:. В а с в л ь е в с к а я О.В. Творчество Стввена Крейна. М., 1967. Е.А.Лявонава.

Жвзнь н творчество. М., 1975.

КР&ЙСЕР (галанд. kruiser ад kruisen плаваць морам), баявы карабель для пошуку і знішчэння падводных лодак, надводных караблёў (суднаў), берагавых аб’ектаў праціўніка, вядзення бою ў складзе злучэнняў, забеспячэння высадкі марскіх дэсантаў, устаноўкі мінных загарод і інш. Быстраходны і добра ўзброены, большы за эскадраны мінаносец, але меншы за авіяносец. Водазмяшчэнне сучасных К. да 28 тыс. т. Развіўся з ветразевых фрэгатаў і карветаў. Як клас караблёў ваенных упершыню з’явіўся ў 1860-я г. ў Вялікабрытаніі (3 1870-х г. y Pa­ di і інш. марскіх дзяржавах). У канцы 19 — пач. 20 ст. быў падобны на браняносец. У 2-ю сусв. вайну падзяляліся на лёгкія (водазмяшчэнне да 10— 12 тыс. т, калібр гармат да 180 мм) і цяжкія (10—28 тыс. т, да 203 мм). У ВМФ Вялікабрытаніі і ЗША існавалі і лінейныя К., падобныя на лінкоры. Цяпер існуюць К. процілодачныя, авіянясучыя, ракетныя (з 1960-х r., y т.л. ўведзены ў строй y 1998 на рас. Паўночным флоце цяжкі атамны ракетны К. «Пётр Вялікі» з экіпажам 600 чал.) з атамнымі, газатурбіннымі і інш. энергет. ўстаноўкамі. Некат. К. могуць несці карабельныя верталёты і самалёты. Сярод найб. вядомых К. — «Алабама», «Аўрора», «Ачакаў», «Вараг».

Aim:. Ш е р ш 0 в А.П. Нсторня вобнного кораблестроення с древнейшвх времен н до нашвх дней. СПб., 1994; Энцнклопедня кораблей. СПб., М., 1997. У.Я.Калаткоў.

535

КРФЙСЛЕР, К р а й с л е р (Kreisler) Фрыц (2.2.1875, Вена — 29.1.1962), аўстрыйскі скрыпач-віртуоз, кампазітар. Скончыў Венскую (1885) і Парыжскую (1887) кансерваторыі, вучыўся ў Л .Дэліба (кампазіцыя). Жыў пераважна ў ЗШ А (1914— 24 і з 1939), Берліне (1924— 34), Парыжы (1933— 39). Выступаў да 1948. Садзейнічаў фарміраванню сучаснага выканальніцкага стылю, увёў новыя выразныя і тэхн. прыёмы выканання. Майстар скрыпічнай мініяцюры («Вёнскі капрыс»), Аўтар транскрыпцый, y т. л. твораў В.А.Моцарта, Ф.Ш уберта, Р.Ш умана, канцэртных кадэнцый, апрацовак, стылізацый («Класічныя манускрыпты», 1905), аперэт («Кветкі яблыні», 1920), вальсаў («Радасць кахання», «Пакуты кахання») і інш. Літ.: Я м п о л ь с к н й Н. Ф.Крейслер: К Р^Й Ц А Р (ням. Kreuzer), дробная нямецкая манета ў 15— 19 ст. Выраб яе з серабра пачаўся ў Аўстрыі ў 1458—60. 3 16 ст. К. — білонная манета, з 18 ст. — медная. На працягу 16 ст. чаканка К. пашырылася на Пд і часткова на Пн Германіі. У абарачэнні да канца 19 ст. У Рэчы Паспалітай ў 1615— 18 для гандлю з Сілезіяй выпускалі трайны К., т. зв. «бём» (ад ням. Bôhm грош). КРФЙЦВАЛЬД (Kreutzwald) Фрыдрых Рэйнхальд (26.12.1803, вол. Йыэперэ, Ракверэскі р-н, Эстонія — 25.8.1882), эстонскі 'пісьменнік, фалькларыст, асветнік; пачынальнік эст. нац. л-ры. Скончыў Дэрпцкі ун-т (г. Тарту, 1833). Дэбютаваў y 1830-я г. (публіцыстычныя і фалькл.-этнагр. артыкулы). Аўтар сатыр. апавяданняў, кнігі вершаў «Песні вірускага спевака» (1865). Збіральнік і складальнік эст. нар. эпасу «Калееіпоэг» (выд. 1857— 61), зб-ка літаратурна апрацаваных «Старадаўніх эстонскіх народных казак» (1866). На бел. мову асобньм творы К. пераклаў Б.Сачанка. К РЙ Й Ц Э Р (Kreutzer) Радольф (16.11.1766, г. Версаль, Францыя — 6.1.1831), французскі скрыпач, кампазітар, дырыжор, педагог. Немец па паходжанні. Канцэртаваў з 13 гадоў. 3 1783 саліст Каралеўскай капэлы ў Парыжы, шэрагу тэатр. аркестраў, y т.л. з 1801 Парыжскай оперы (з 1817 капельмайстар, музік-дырэктар); камер-віртуоз двара Напалеона I (з 1802), Людовіка XVIII (з 1815). 3 1795 праф. Парыжскай кансерваторыі. Адзін з заснавальнікаў і найб. яркі прадстаўнік т.зв. парыжскай скрыпічнай школы. Аўтар канцэртаў для скрыпкі, стр. трыо, квартэтаў, опер

Авіянясучы процілодачны крзйсер «Мінск* (у складзе Ціхаакіянскага флоту ВМФ СССР y 2-й пал. 1970 — пач. 1990-х г.).

536

КРЭЙЧА

(«Поль і Віржынія», «Ладаіска», абедзве паст. ў 1791). Яго эцюды (зб. «42 эцюды або капрысы») паклалі пачатак новаму кірунку ў скрыпічнай педагогіцы. Л.Бетховен прысвядіў К. «Крэйдэраву санату» для скрыпкі з фп. КРФЙЧА (Krejca) Атамар (н. 23.2.1921, Скрышаў, Чэхія), чэшскі акцёр, рэжысёр. Засл. арт. Чэхіі (1958). На сцэне з 1940. У 1960-я г. ўзначальваў чэш. тэатр. авангард. У 1956—61 гал. рэжысёр Нац. т-ра ў Празе, y 1965— 72 арганізатар і кіраўнік «Тэатра за бранаў», з 1991 — «Тэатра за бранаў-2». Сярод роляў: Сірано дэ Бержарак (аднайм. п ’еса Расгана), Дон Жуан (аднайм. п ’еса Мальера), Фёдар Пратасаў («Жывы труп» Л.Талстога), Самазванец («Барыс Гадуноў» А.Пушкіна) і інш. Паставіў п’есы А.Чэхава («Вішнёвы сад», «Тры сястры»), y т.л. ў Германіі, Швейцарыі, Італіі. Рэжысёрскай творчасці К. ўласцівы лірызм, схільнасць да аналізу, дакладнасць думкі. Літ:. С о л н ц е в а Л.П. Чехословацкнй театр сегодня. М., 1962.

КР&КІНГ (англ. cracking ад crack расшчапляць), перапрацоўка нафты і яе фракцый для атрымання маторнага паліва, змазачных маслаў, сыравіны для хім. і нафтахім. прам-сці. Асн. віды К.: тэрмічны і каталітычны. Т э р м і ч н ы К. ажыццяўляецца пад уздзеяннем высокай т-ры (450— 550 °С) і ціску 4—6 МПа; атрымліваюць бензінавыя і газойлевыя фракцыі, высокаараматызаваную нафтавую сыравіну для вытв-сці тэхн. вугляроду (сажы), а-алефінаў. К а т а л і т ы ч н ы К. ажыццяўляюць пры адначасовым уздзеянні высокай т-ры (450— 500 °С), ціску да 0,4 МПа і ў прысутнасці каталізатара (алюмасілікатаў); атрымліваюць базавыя 'кампаненты высокаактанавых бензінаў, газойлі, вуглевадародныя газы. Для перапрацоўкі нафты з вял. колькасцю сярністых і смалістых рэчываў выкарыстоўваюць каталітычны К. пры 330— 450 °С, ціску вадароду 5— 30 МПа (т.зв. г і д р а к р э к і н г ) ; атрымліваюць бензінавыя фракцыі, рэактыўнае і дызельнае паліва, нафтавыя маслы, вуглевадародныя газы і інш. Выкарыстоўваюць таксама э л е к т р а к р э к і н г, які ідзе пры 1000— 1300 °С, ціску 0,14 МПа (атрымліваюць этылен і ацэтылен дзеяннем эл. разраду ў метане); акісляльны п і р о л і з (K. y прысутнасці кіслароду) і інш. Літ.: Технологня переработкн нефга н газа. Ч. 2. 3 нзд. М., 1980.

К РЭМ (франц. crème), 1) салодкая ежа звычайна з сумесі ўзбітых вяршкоў, фруктовых сокаў, шакаладу, кавы і інш.

2) Паўфабрыкат для праслойвання і ўпрыгожвання пірожных і тортаў. Робіцца з сумесі цукру, малака, масла, яец і інш. Бывае вішнёвы, лімонны, шакаладны і г.д. 3) Касметычная мазь (напр., ланалінавы К.). 4) М азь для чысткі скуранога абутку; вакса, гуталін. КРЭМ , K. р a м (Cram) Дональд Джэймс (н. 22.4.1919, г. Чэстэр, штат Вермонт, ЗШ А), амерыканскі хімік-арганік. Чл. Нац. AH 3UJA (1960) і Амер. акадэміі навук і мастацгваў (1967). Скончыў ун-т штата Небраска (1942) і Гарвардскі ун-т (1947). 3 1947 y Калі-

фарнійскім ун-це (г. Лос-Авджэлес; з 1956 праф.). Навук. працы па стэрэахіміі і хіміі макрагетэрацыклічных злучэнняў (краўн-эфірау). Даследаваў структуру карбаніёнаў і механізм многіх хім. рэакцый, y якіх яны з ’яўляюцца прамежкавымі прадукгамі. Сфармуляваў правіла стэрэахім. накіраванасці рэакцый (правіла К.; 1952). Нобелеўская прэмія 1987 (разам з Ж.М.Ленам, Ч.Педэрсенам).

Д .Д ж .К р э м .

С .Д .К р эм ер .

КРЭМ АЗІ (Crémazie) Актаў Жазеф (16.4.1827, г. Квебек, Канада — 16.1.1879), канадскі паэт; заснавальнік кан. паэзіі на франц. мове. Скончыў Квебекскую семінарыю. Друкаваўся з 1854. 3 1861 выдаваў літ. час. «Les Soirées Canadiennes» («Канадскія вечары»), 3 1863 y Францыі, дзе напісаў «Дзённік аблогі Парыжа» (выд. 1882) пра падзеі франка-прускай вайны 1870— 71 і Парыжскай камуны 1871, лісты пра л-ру — «Лісты і ўрыўкі з лістоў» (выд. 1886). Аўгар патрыят. і філас. вершаў, y якіх адчувальны ўплыў паэтыкі П.Беранжэ і В.Гюго, няскончанай паэмы «Прагулка трох мерцвякоў».

К р эм ен ь .

Л. П. Баршчэўскі.

К РЭ М А Т 0РЫ Й (новалац. crematorium ад лац. cremare спальваць), спецыяльна абсталяванае збудаванне для спальвання (крэмацыі) памерлых. Mae крэмацыйныя печы, жалобны зал для пахавальных абрадаў і інш. Першы К. адкрыты ў Мілане ў 1876. У Мінску К. дзейнічае з 1986. КРЭМ АЦЫ Я (ад лац. crematio спальванне), труласпаленне. Звычай К. быў шырока распаўсюджаны ў старажытнасці. Існавала мноства яе разнавіднасцей, найчасцей трапляецца змяшчэнне рэшткаў К. ў пахавальную урну. У наш час К. адбываецца ў крэматорыі. КРЭМ ЕН ЕВА ДА Р0ДЫ , тое, што сіланы. КРЭМ ЕН ЕЗДАБЫ ЎН ЬІЯ ШАХТЫ, выпрацоўкі ў тоўшчы вапняковых або мелавых адкладаў, y якіх першабытныя людзі ў неаліце і бронзавым веку здабывалі крэмень — асн. сыравіну для вырабу прылад працы. К.ш. — пераважна вертыкальньм калодзежы дыяметрам 1,5 м, глыбінёй 2,5— 3 м, асобныя да 5 м і больш. Па ходзе залягання крамянёвых канкрэцый ад калодзежа адыходзілі падбоі даўжынёй 1— 2 м. Суседнія выпрацоўкі часам злучаліся пралазамі-

зёму, часта з прымесямі карбанатаў і гліны. Утварае жаўлакі, канкрэцыі, радзей лінзы і пражылкі ў асадкавых, пераважна карбанатных (вапнякі, мел, мергель) горных пародах. Колер ад жоўта-шэрага да чорнага, трапляецца з малюнкамі. Цв. 7. Звычайна шчыльны. Злом ракавісты. Паводле мінер. саставу адрозніваюць кварцавы, халцэдонавы, апал-халцэдонавы, халцэдонава-кварцавы і інш. Утвараецца пры дыягенезе асадкаў, катагенезе горных парод і выветрыванні. Ідзе на выраб эмаляў, фаянсу, хім. досуду, выкарыстоўваецца як абразіўны матэрыял. На Беларусі пашыраны ў мергельна-мелавьгх пародах верхняга мелу, зрэдку трапляецца ў дэвонскіх, палеагенавых і інш. адкладах. У каменным веку К. з верхнемелавых адкладаў выкарыстоўваўся для вырабу прылад працы, пазней як кр„эсіва, y т л . ў крамянёвых ружжах. На месцы стараж. шахтаў па здабычы К. (неаліт — бронзавы век) каля г.п. Краснасельскі Ваўкавыскага р-на Гродзенскай вобл. створаны Краснасельскі археалагічны комплекс. У.Я.Бардон. КР&М ЕНБ Маркс Аронавіч (н.

15.7.1932, г. Чачэрск Гомельскай вобл.), бел. вучоны ў галіне педагогікі і псіха-

логіі. Д-р псіхал. н. (1984), праф. (1987). Скончыў Ваен.-паветр. інж. акадэмію імя Жукоўскага (1960). 3 1985 y Рэсп. міжгаліновым ін-це павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі кіруючых работнікаў і спецыялістаў нар. гаспадаркі (Мінск). 3 1991 y Нац. ін-це адукацыі, з 1998 y Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь. Навук. працы па праблемах псіхалогіі кіравання, авіяц., ваен. і інж. псіхалогіі.

крэмль

537

кладнога мастацтва. Працуе пераважна ў гапіне керамікі. Сярод твораў; рэльеф «Жніво» ў праектна-канструктарскім тэхнал. ін-це аўтаматызацыі і механізацыі ў Магілёве (1982), свяцільні ў рэс-

Тв:. Соцнально-пснхологаческне аспекты управлення промзводством. Мн., 1989 (разам з ТЛ.Цямушка); Управленне коллектнвом. Мн., 1997; Образ в снстеме пснхнческой регуляцті познавагельной н нсполннтельской деятельностн. Мн., 1997 (разам з В.М.Вадлазеравым).

КРЭМ ЕНЯЗЁМ , тое, што крэмнію дыаксід. К Р ^М Е Р Арон Іосіфавіч (1865, г. Швенчоніс, Літва — 1935), дзеяч рэв. руху; адзін са стваральнікаў Бунда і першых прапагандыстаў марксізму ў Расіі. У брашуры «Аб агітацыі» (1897, пад рэд. Ю.В.Мартава) аддаваў перавагу эканамічным, a не паліт. патрабаванням рабочых. У сак. 1898 дэлегат Першага з ’езда РСДРП y Мінску ад Бунда. У 1898— 1905 чл. ЦК Бунда. Пасля рэвалюцыі 1905— 07 адышоў ад паліт. дзейнасці. Кастр. рэвалюцыю 1917 не прыняў, выехаў y Польшчу, дзе аднавіў актыўную дзейнасць y Буцдзе, стаяў на пазіцыях правага крыла. Апошнія гады жыў y Вільні. Э.АЛіпецкі. КР&МЕР Сямён Давыдавіч (10.2.1900, г. Гомель — 1.11.1991), генерал-маёр танк. войск (1944), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Камуніст. ін-т імя Свярдлова (1922), Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1934), Вышэйшыя акад. курсы пры Ваен. акадэміі Генштаба (1952). 3 снеж. 1917 y Гомельскім чырвонагв. ат радзе, з 1918 y Чырв. Арміі. Удзельнік грамадз. вайны. У 1937— 42 y замежнай камандзіроўцы. 3 1942 нач. ф-та Ваен. ін-та замежных моў. 3 ліп. 1943 на Бранскім, Цэнтр., 1-м Укр., 3-м Бел., 1-м Прыбалтыйскім франтах: камандзір механізаванай брыгады, нам. камандзіра механізаванага корпуса. Удзельнік Курскай бітвы, вызвалення Украіны, Беларусі, Літвы, Латвіі, Паўн.-Зах. Кітая. Вызначыўся ў баях за г. Шаўляй (Літва) і Елгава (Латвія). Да 1956 y Сав. Арміі. Ганаровы грамадзянін г. Маладзечна. КР&МЕР (Cremer) Фрыц (н. 22.10.1906, г. Арнсберг, Германія), нямецкі скульптар і графік. Правадз. чл. Герм. AM (з 1950). Ганаровы чл. AM СССР (1967). Скончыў Вышэйшую школу выяўл. і прыкладнога мастацтва (1934) і AM (1940) y Берліне. 3 1946 выкладчык Акадэміі прыкладнога мастацтва ў Вене, з 1950 кіраўнік майстэрні пры Герм.

AM (Берлін). Зазнаў уплыў Э .Барлаха. Сярод твораў: помнікі ахвярам фашызму ў Бухенвальдзе (1952— 58), Равенсбруку (1959—61), Маўтгаўзене (1964— 65); партрэты рабочага Ф.Франіка (1954), Б.Брэхта (1956), жывапісца І.Іона (1962); станковыя скульптуры

Ф.Крэмер. Ева. 1949.

Г.Крэмка. Дэкаратыўная пластыка «Смугак».

1984.

«Ева» (1949), «Аголеная» (1958), «Укрыжаваны» (пач. 1980-х г.); цыклы літаграфій «Венгрыя» (1956), «Бухенвальд» (1955— 57). Нац. прэмія ГДР 1953, 1958. Іл. гл. таксама да арг. Бухенвальд. Літ:. П о л я к о в а Н. Фрнц Кремер. М., 1972.

КРЙМКА ( К р а м к о ) Георгій Паўлавіч (н. 14.10.1946, в. Ж укаў-Барок Стаўбцоўскага р-на Мінскай вобл.), бел. мастак дэкар.-прыкладнога мастацтва. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1975). 3 1981 на Барысаўскім камбінаце пры-

Крэмль y г. Тула.

таране г. Талачын (1983), вазы ў пасольстве Беларусі ў Маскве (1993), выставачныя кампазіцыі «Рыбы» (1976), «Песня Хатыні» (1982), скульптура «Буслы» (1984), дэкар. формы «Хлябы» (1985), пласты «Помнікі мінуўшчыны» (1991— 94) І ІНШ. ГЛ.Фатыхава. КРЭМ ЛЬ, цэнтральная ўмацаваная частка стараж.-рус. гарадоў. Упершьгню згадваецца ў летапісе як «крэмнік» каля 1331. Да 14 ст. К. называлі дзядзінцам, y 16— 17 — горад, град. Звычайна размя-

538

крэм ль

шчаўся на высокім месцы, часцей на беразе ракі ці возера. Спачатку ўзводзіліся земляныя і драўляныя ўмацаванні, з 11 ст. — мураваныя (з каменю ці цэглы, напр., y Ноўгарадзе з 1044, y Старой Ладазе з 1116, Пскове з 13 ст.), часта абкружаліся ровам з вадой. Плошча К. мела значныя памеры, тут звычайна знаходзіліся палац князя, гал. сабор, двары баяр і царк. знаці. Падкрэслены рэльефам, К. дамінаваў y забудове, быў градаўтваральным ядром стараж.-рус. горада, вызначаў яго сілуэт. Горад рос за кошт пасадаў і звязваўся з К. радыяльнымі вуліцамі. Ш ырокае буд-ва мураваных К. вялося ў 16— 17 ст. Вядомы

К. ў Пскове, Каломне, Туле, Ніжнім Ноўгарадзе, Казані, Смаленску, Растове, Суздалі, Ноўгарадзе, Табольску, Крэмль Маскоўскі і інш.

ца каранацый і інш. урачыстасцей, з пач. 18 ст.), сав. ўрада (з сак. 1918), з 1991 рэзідэнцыя прэзідэнта Рас. Федэрацыі.

Л іт Воробьев А.В. Астраханскнй Кремль. Волгоград, 1968; А г а ф о н о в С.Л. Нлжегородскмй Кремль: Архнтектура, нсторня, реставрацня. Горькяй, 1976; К м р н к о в Б.М. Новгородскмй Кремль. Л., 1975; Б a н н г e В.С. Кремль Ростова Велнкого XVI—XVII в. М„ 1976; Н л ь е к к о М.В. Рязанскнй Кремль: Мст.-архнт. музей-заповедннк: [Фотоочерк]. М., 1978.

Узнік на Баравіцкім узгорку на левым беразе р. Масква пры ўпадзенні ў яе р. Няглінная. Першапачаткова на тэр. К.М. было ласелішча дзякоўскай культуры, не пазней канца 11 ст. тут узнікла ўмацаванае паселішча славян-вяцічаў. У 1156 паводле загаду кн. Ю.Далгарукага ўзведзены новыя ўмацаванні. У 1339—40 пабудаваны дубовыя сцены і вежы. Пры Дзмітрыю Данскім y 1367 значна пашыраны, сцены і вежы пабудаваны з белага каменю (адсюль выраз «Масква-белакаменная»), y 1485—95 — з цэглы. У 17 ст. вежы набылі ярусныя і шатровыя завяршэнні.

К РЭМ Л Ь М АСК0ЎСКІ, старажытная частка, гал. грамадска-паліт. і гіст,маст. комплекс цэнтра Масквы; месцазнаходжанне вышэйшых органаў дзярж. улады Рас. Федэрацыі. Былая рэзідэнцыя маск. вял. князёў (з 14 ст.), цароў (з сярэдзіны 16 ст.), імператараў (мес-

Крэмль

Маскоўскі.

Успенскі сабор Крамля Маскоўскага.

Сучасны К.М. ў плане —■няправільны трохвугольнік (пл. 27,5 га), абнесены цаглянымі сценамі (даўж. 2.25 км.

таўшчыня 3,5—6,5 м, выш. 5— 19 м) з 20 вежамі, y т.л. 6 праезных, гал. — Спаская з гадзіннікам (т.зв. крамлёўскімі курантамі). У цэнтры — Саборная пл. з Успенскім саборам (1475— 79, арх. А.Фіяраванці; размалёўкі 15— 16 і 17 ст., Дыянісій, I. і Б. Паісеіны і інш.; калекцыя абразоў 11— 17 ст.). Сярод інш. помнікаў стараж.-рус. архітэктуры: саборы Благавешчанскі (1484— 89, пскоўскія дойліды, дабудаваны ў 1562—64; іканастас са старога сабора, 1405, з абразамі Андрэя Рублёва, Феафана Грэка, Прохара з Гарадца, размалёўкі 1508, Феадосій і інш.), Архангельскі (1505— 08, арх. Алевіз Фразін Новы; размалёўкі 1652— 66, майстры Я.Т.Казанец, С.Г.Разанец, І.Уладзіміраў і інш.); Гранавітая палата (1487—91), званіца «Іван Вялікі» (3 ярусы 1505—08, арх. Бон-Фразін; y 1600 надбудавана да 81 м, шатровыя прыбудовы 1635); Церамны палац (1635— 36, арх. А.Канстанцінаў, Б.Агурцоў, Л.М.Ушакоў, Т.Шаруцін) і інш. У 18— 19 ст. узведзены будынкі Арсенала (1702— 36, арх. Дз.Іваноў, Х.Конрад; барока), Сената (1776— 87, арх. М.Ф.Казакоў; класіцызм), Вял. Крамлёўскі палац (1839— 49, арх. К.А.Тон і інш.) і Аружэйная палата [цяпер музей; 1844— 51, арх. Тон; сярод майстроў выхадцы з -Беларусі

П.Абросімаў, Арсеній, С.Палубес (Іваноў) і інш.; y рус.-візант. стылі]. Пабудовы 20 ст.: Крамлёўскі т-р (1932— 34, арх. II. Рэрберг, рэканструкцыя інтэр’ераў 1958, А.Ф.Хракаў, Л.Б.Сегал), Палац з’ездаў (цяпер Дзярж. Крамлёўскі палац; 1959—61, арх. М.В.Пасохін, А.А.Мндаянц, Я.М.Стама, П.П.Ш тэлер і інш.; Ленінская прэмія 1962). На тэр. К.М. помнікі рус. ліцейнай справы Цар-гармата (1586, майстар А.Чохаў) і Цар-звон (1733— 35, майстры І.Ф. i М.І Маторыны); створаны музеі. У 1920— 30 знесены многія помнікі архітэктуры, y т.л. сабор Спаса на Бары (1330), ансамблі манастыроў Чудава з саборам (1503) і Вазнясенскага з Кацярыненскай царквой (1808— 17), Малы Мікалаеўскі палац (з 1775) і інш. К..М. з ан-

К РЭ М Н ІЙ (лац. Silicium), Si, хімічны элемент JV групы перыяд. сістэмы, ат. н. 14, ат. м. 28,0855. Прыродны К. складаецца з 3 стабільных ізатопаў, асн.

28Si (92,27%). Другі (пасля кіслароду) элемент паводле распаўсюджанасці ў зямной кары (27,6% па масе). У прыродзе знаходзіцца ў асн. y выглядзе крэмнію дыаксіду і сілікатаў прыродных, y свабодным стане не сустракаецца. Атрыманы ў 1823 Ё.Я.Берцэліусам-, названы ад лац. silex — крэмень (назва К. ад грэч. kremnos уцёс, скала). Крышт. К. — цёмна-шэрае^>эчыва з метал. бляскам, шчыльн. 2330 кг/м , 1415 °С. Паўправаднік, электрафіз. ўласцівасці якога залежаць ад прыроды і канцэнтрацыі прымесей (легіруючых дабавак), структурных дэфектаў. He раствараецца ў вадзе і к-тах. Раствараецца ў сумесі азотнай і плавікавай кіслот, растворах шчолачаў з вылучэннем вадароду. Устойлівы ў паветры, акісляецца кіслародам да S i0 2 пры т-ры вышэй за 400 °С. 3 фторам (пры пакаёвай т-ры) і астатнімі галагенамі (пры 300— 500 °С) утварае тэтрагалагеніды К. (напр., SiCl4 тэтрахларыд К. — бясколерная вадкасць, дыміць y паветры). Пры награванні ўзаемадзейнічае з азотам, фосфарам, вугляродам (гл. Крэмнію карбід), многімі металамі (гл. Сіліцыды). 3 вадародам непасрэдна не ўзаемадзейнічае, сіланы атрымліваюць ускосным шляхам. Арган. вытворныя К. — крэмншарганічныя злучэнні, крэмнійарганічныя палімеры. Тэхн. К. атрымліваюць аднаўленнем расплаву SiO, коксам, паўправадніковы — аднаўленнем ЗіС14 вадародам, раскладаннем сілану SiH4 пры 1000 °С. 3 расплаву паўправадніковага К. вырошчваюць монакрышталі. Выкарыстоўваюць y электроніцы для вырабу інтэграЛьных схем, дыё'даў, транзістараў, сонечных батарэй і інш.; як кампанент электратэхн. і інш. сталей, чыгуну, бронзы, сілумінаў.

A l l Чарнякова.

Благавешчанскі сабор Крамля Маскоўскага.

самблем Краснай плошчы ўключаны Ю НЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны. Літ:. Древностн Московского Кремля. М., 1971; Н в a н о в В. Московскнй Кремль. М., 1971.

К РбМ Н ІЕ В Ы Я К ІС Л 0Т Ы , група хім. злучэнняў агульнай ф-лы пБіОг т Ш О з рознымі суадносінамі крэмнію дыаксіду SiC>2 і вады; слабыя кіслоты. У свабодным стане вылучаны метакрэмніевая ці крэмніевая НгБіОз^БіОгНгО), артакрэмніевая H4Si04(Si02-2H20), дыметакрэмніевая ШБігОзДОіОг-ШО). Вядомы палікрэмніевыя к-ты. К.к. дрэнна раствараюцца ў вадзе, утвараюць золі (гл. Сілікагель). Солі К.к. — сілікаты пашыраны ў прыродзе.

КРЭМ НІЙ А РГА НІЧН Ы Я ВАДКАСЦІ, сіліконавае м а с л а , арганасілаксанавыя алігамеры ці палімеры з невысокай малекулярнай масай, якія захоўваюць цякучасць y шырокім дыяпазоне тэмператур (ад -135 да 250— 300 °С). К.в. бясколерныя, характарызуюцца гідрафобнасцю, хім. інертнасцю, адносна малым змяненнем вязкасці пры змене т-ры, высокімі сціскальнасцю, тэрмічнай (240— 350 °С) і тэрмаакісляльнай (150— 300 °С) стабільнасйю, добрымі дыэлектрычнымі ўласцівасцямі. Выкарыстоўваюць y якасці гідраўлічных вадкасцей, гідрафабізатараў, змазак і інш. Гл. таксама Крэмнійарганічныя палімеры. КРЭМ НІЙ А РГА НІЧН Ы Я ЗЛ У Ч бН Н І, рэчывы, малекулы якіх маюць атамы крэмнію (Si), злучаньм з атамам вугляроду непасрэдна або праз атам інш. элемента. Падзяляюць на манамерныя (у малекуле адзін ці некалькі атамаў Si) і высокамалекулярныя — крэмнійарганічныя палімеры. Вядомы розныя групы К.з.: з адным атамам Si (звычайна іх разглядаюць як вытворныя сілану SiHx) — а р г а н а г а л а г е н с і л а н ы [напр., (CH3)3SiCl трыметьілхлорсілан], а л к о к с і с і л а н ы [напр., (C2H50 ) 3SiH трыэтоксісілан], а р г а н а с і л а н о л ы [напр., (C6H5)2Si(OH)2 дыфенілсіландыол] і інш.; з некалькімі атамамі Si — а р г а н а с і л а к с а н ы ці сілаксаны [напр., (CH3)3SiOSi(CH3)3 гексаметылдысілаксан], маюць y малекуле

к р э м н ію

____________ 539

групоўку Si— О—Si, а р г а н а с і л а з а н ы з групоўкай Si— N —Si y малекуле [напр., (CH3)3SiNHSi(CH 3)2 гексаметылдысілазан] і інш.; крэмнінэлементаарганічн ы я з л у ч э н н і — К.з., y малекуле якіх ёсць сувязь Si— М і Si—Y— М, дзе М — атам металу ці неметалу (напр., літый, алюміній, бор, фосфар), Y— група, якая мае атам вугляроду, кіслароду, азоту, серы, злучаны з Si. Большасць К.з. — бясколерныя вадкасці; дыэлектрыкі. Раствараюцца ў арган. растваральніках, некат. (напр., арганасіланолы) — і ў вадзе. Біялагічна актыўныя рэчывы. Выкарыстоўваюць y сінтэзе крэмнійарган. палімераў, лек. сродкаў, вытв-сці крэмнійарган. вадкасцей і каўчукоў, смол і лакаў, y якасці гідрафабізатараў, антыадгезіваў, напаўняльнікаў пластмас, цепланосьбітаў (да 400 °С) і інш.

Я. Г.Міляшкевіч.

КРЭМ НІЙАРГАНІЧНЫ Я КАЎЧУКІ, сіліконавыя каўчукі, сілаксанавыя к а ў ч у к і , крэмнійарганічныя палімеры, якія пасля вулканізацыі ператвараюцца ў гуму; каўчукі сінтэтычныя спец. прызначэння. Прамысл. К.к. адносяцца да класа поліарганасілаксанаў, маюць агульную ф-лу [— SiYR2)—О— малекулярную масу (3— 8)105, шчыльн. 960—980 кг/м3. Ддя К.к. характэрны малая вязкасць, нізкія т-ры шклавання (ад -110 да -130 °С), цеплаправоднасць і дыэл. пранікальнасць. Вулканізуюцца К.к. арган. пераксідамі (напр., бензаілу перакеід), y гумавыя сумесі для атрымання гумы з добрымі мех. ўласцівасцямі дадаюць узмацняльны напаўняльнік (высокадысперсны крэмнію дыаксід). Гума на аснове К.к. вызначаецца высокімі дыэл. ўласцівасцямі і марозаўстойлівасцю, устойлівая да тэрмічнага старэння, уздзеяння кліматычных і біял. фактараў, фізіял. інертная. Гуму выкарыстоўваюць y эл.-тэхн. прам-сці як электраізаляцыйны матэрыял, y авіябудаванні (ушчыльняльнікі для дзвярэй, ілюмінатараў, амартызатары), y медыцыне для вырабу эндапратэзаў (напр., суставаў, штучных артэрый, клапанаў сэрца); нізкамалекулярныя К.к. — для вырабу герметыкаў (гл. Вадкія каўчукі). Я.І.Шчарбіна.

КРЭМ НІЙАРГАІЙЧНЫ Я ПАЛІМ Ё РЫ , сінтэтычныя высокамалекулярныя злучэнні, якія маюць атамы крэмнію (Si) y манамерным звяне. Найб. даследаваны і шырока выкарыстоўваюцца ў прам-сці поліарганасілаксаны ці сіліконы. Поліарганасілаксаны — К.п. агульнай ф-лы [— Si(R,R')—О— ]n, y якіх асн. ланцуг макрамалекулы складаецца з атамаў Si, што чаргуюцца з атамамі кіслароду, і непасрэдна злучаны з атамамі вугляроду бакавых груп R, R — арган. радыкалаў (напр., метыл СН3-, этыл С2Н5-, феніл С6Н5-груп), якія абрамляюць асн. ланцуг. Лінейныя і разгалінаваныя К.п. з невысокай малекулярнай масай — вязкія бясколерныя вадкасці (гл. Крэмнійарганічныя вадкасці)’, высокамалекулярныя лінейныя — эластамеры (гл. Крэмнійарганічныя каўчукі), a сшытыя і разгалінаваныя — цвёрдыя, шклопадобныя, крохкія рэчывы. Вызначаюцца высокай тэрмастойкасцю, добрымі электраізаляцыйнымі ўласцівасцямі, гідрафобнасцю, устойлівасцю да ўздзеяння кіслот і шчолачаў, фізіял інертнасцю. Выкарыстоўваюць y якасці сувязнага ў вытв-сці пластмас, напр., шклопластыкаў, прызначаных для работы пры павышаных т-рах. М.Р.Пракапчук.

К РЭ М Н ІЮ ДЫАКСІД, к р э м е н я з ё м, хімічнае злучэнне крэмнію з кіс-

540

к р э м н ію

лародам, SiCh. У крышт. форме бясколернае цвёрдае рэчыва, існуе ў некалькіх паліморфных мадыфікацыях (у прыродзе сустракаюцца ў выглядзе мінералаў): кварц (ton 1610 °С), трыдыміт (ta, 1680 °С), крыстабаліт (t™ 1723 °С); пры высокім ціску ўтвараюцца кітыт, каэсіт і сцішавіт (шчыльн.

4350 кг/м 3, p-кварц мае шчыльн. 2530 кг/м3). Акрамя крышталічнага характэрныя і інш. формы існавання прыроднага крэменязёму: скрытакрышт. (халцэдон), аморфная (апал), тонкадысперсная (трэпел). Расплаўлены SiCh пры астыванні пераходзіць y шклопадобны стан (гл. Кварцавае шкло) К.д. не раствараецца ў вадзе, к-тах (акрамя плавікавай), арган. растваральніках. Хімічна ўстойлівы: узаемадзейнічае з фторам і фторыстым вадародам пры награванні (250— 400 °С), са шчолачамі і многімі аксідамі пры сплаўленні ўтварае сілікаты. Прыродны К.д. выкарыстоўваюць y вытв-сці сілікатнага шкла, керамікі, абразіваў, бетону, для атрымання крэмнію; сінт. (т. зв. «белая сажа») — як напаўняльнік для гумы; монакрышталі кварца — y радыётэхніцы, акустаоптыцы і акустаэлектроніцы, ювелірнай справе (паўкаштоўныя камяні). Працяглае ўдыханне крэменязёмнага пылу выклікае сілікоз лёгкіх.

К РЙМ НІЮ КАРБІД, к а р б а р у н д , хімічнае злучэнне крэмнію з вугляродам, SiC. Бяскалерныя крышталі з алмазным бляскам (пры наяўнасці прымесей мае зялёны, цёмна-шэры ці чорны колер). Тугаплаўкі (tal 2830 °С, плавіцца з раскладаннем); па цвёрдасці саступае толькі алмазу і карбіду бору; паўправаднік. Хімічна ўстойлівы: не ўзаемадзейнічае з к-тамі (акрамя канцэнтраваных плавікавай і азотнай), растворамі шчолачаў. Атрымліваюць узаемадзеяннем дыаксіду крэмнію з вугалем пры 1600— 2800 °С, крэмнію з вугляродам пры т-ры вышэй за 1150 °С. Выкарыстоўваюць як абразіўны матэрыял для шліфавальных кругоў, брускоў, як кампанент вогнетрывалых матэрыялаў, для вырабу варыстараў, паўправадніковых дыёдаў і фотадыёдаў.

КРЭМ ПАВЕЦКІ (Krçpowiecki) Тадэвуш Шыман (1798, Варшава — 5.1.1847), польскі рэв. дзеяч. У час вучобы ў Варшаўскім ун-це (1819— 20) удзельнічаў y патрыят. гуртках. У час ' паўстання 1830— 31 лідэр левага крыла Патрыятычнага таварыства; выступаў супраць дыктатуры Ю .Хлапіцкага; патрабаваў вызвалення сялян ад прыгону і далучэння іх да рэв. руху. У эміграцыі адзін з заснавальнікаў (1832) Польскага дэмакратычнага таварыства (ПДТ). У 1833— 35 кіраваў т-вам польскіх карбанарыяў, абвінавачваў шляхту ў паражэнні паўстання і эксплуатацыі сялян, выступаў за спалучэнне нац. вызвалення з агр. рэвалюцыяй. У 1833 выключаны з ПДТ y выніку канфлікту з яго кіраўніцтвам. Адзін з арганізатараў (1835) і гал. ідэолаг рэв.-дэмакр. арг-цыі «Люд польскі», чл. Аб’яднання польскай эміграцыі. 3 1846 зноў y ПДТ. Н.К.Мазоўка. КРЭН (ад галанд. krengen класці судна ка бок), нахіл набок судна або лятальнага апарата. У судна К. узнікае пры несіметрычнай загрузцы і ўадзеянні

хваль y час бартавой качкі, вымяраецца крэнометрам; y лятальнага апарата К. узнікае пры разваротах і інш. манёўрах, вымяраецца авіягарызонтам. КРЭН КЕЛЬ Эрнст Тэадоравіч (24.12.1903, г. Тарту, Эстонія — 8.12.1971), савецкі палярнік. Д-р геагр. навук (1938). Герой Сав. Саюза (1938).

3 1969 дырэктар НДІ гідраметэаралагічнага прыладабудавання. Радыст на палярных станцыях Матаччын Шар (1924— 25, 1927— 28), бухта Ціхая (1929—30), мыс Алавяны (1935— 36), в-аў Дамашні (1936). Удзельнік арктычных экспедыцый на дырыжаблі «Граф Цэпелін» (1931), суднах «Сібіракоў» (1932), «Чэлюскін» 1933— 34); радыст першай дрэйфуючай станцыі «Паўночны полюс» (1937— 38). У 1927 здзейсніў радыёсувязь на кароткіх хвалях, устанавіў сусв. рэкорд далёкай радыёсувязі паміж Зямлёй Франца-Іосіфа і Антарктыдай. КРЙПАВЫЯ ТКАІЙНЫ , к р э п, група тканін з дробнай шурпатасцю на паверхні. Вырабляюць з нітак вялікай (крэпавай) круткі палатняным, дробнаўзорыстым ці спец. (крэпавымі) перапляценнямі. Найб. пашыраны шаўковыя К.т. — крэпдышын, крэп-шыфон, крэп-жаржэт, крэп-сацін. Бываюць таксама шарсцяныя, баваўняныя, са штучных і сінт. нітак. Крэп добра драпіруецца і мала змінаецца. Выкарыстоўваюць для шыцця жаночых сукенак і касцюмаў. КРЭПАСЦЬ, умацаваны пункт з пастаянным гарнізонам, узбраеннем і прыпасамі, прызначаны для кругавой доўгатэрміновай абароны ва ўмовах аблогі. Асн. абарончью элементы К.: земляньы валы, равы, драўляныя ці мураваныя сцены і вежы з байніцамі, брамы, барбаканы, бастыёны, равеліны і інш. Падзяляліся на сухапутныя і марскія (прыморскія). Правобразамі К. былі ўмацаваныя паселішчы першабытнай эпохі. У рабаўладальніцкіх дзяржавах многія гарады былі адначасова i К. (Карфаген, Рым, Канстанцінопаль). Для прыкрыцця іраніц К. будавалі ў Стараж. Егіпце, Рыме, Асірыі, Вавілоне, Персіі і інш.

Схема Брэсцкай крэпасці. 1941.

У сярэдневякоўі ў Зах. Еўропе выгляд К. набылі ўмацаваныя замкі феадалаў, гарады і манастыры. На Русі буд-ва К. пачалося ў 10—11 ст. з мэтай абароны насельніцтва гарадоў і навакольных раёнаў.

На Беларусі тэрмін «K.» y сучасньм яго разуменні вядомы з 18 ст. Раней К. называлі водныя перашкоды, балоты, высокія схілы, якія ахоўвалі паселішчы. У 11— 13 ст. функцыі К. адыгрывалі некат. парубежныя гарады (М інск, Гродна, Камянец, Кукенойс, Герцыке). Асновай іх абароны былі дзядзінцы. Другую лінію абароны складалі ўмацаванні вакольнага горада. Вузлавымі пунктамі абароны гарадоў з’яўляліся замкі, умацавацыя манастыры і кляштары. У 15— 17 ст. некат. бел. гарады (Магілёў, Мсціслаў, Віцебск, Полацк) адыгрывалі ролю парубежных К. Іх абарончьм ўмацаванні звычайна складаліся з некалькіх паясоў магугных фартыфікацыйных збудаванняў вакол горада. У функцыян. адносінах значна бліжэй да К. бш і ўмацаваныя гарадкі-астрогі 'Гуроўля, Сітна, Суша, Сокач, Казьян і інш., пабудаваныя ў 16 ст. на Полаччыне. Пад уплывам італьян. і галандскай фартыфікацыі з 2-й пал. 16 ст. на Беларусі пашырылася буд-ва бастыённай сістэмы ўмацаванняў. Сярод К. новага тыпу вылучаліся Магілёў, Быхаў, Ляхавічы,

Крэпасць Туроўля. 1566—67.

Нясвіж, асабліва Слуцк, які да канца 18 ст. называлі «бастыёнам Вялікага княства Літоўскага». На Беларусі крапаснымі збудаваннямі былі таксама многія цэрквы, y т.л. Мураванкаўская царквакрэпасць, Супрасльская царква-крэпасць, Сынковіцкая царква-крэпасць; жылыя дамы — Гайцюнішскі дом-крэпасць, Гродзенскі новы замак. Традыц. драўляназемляныя збудаванні паступова трацілі сваё спратэг. значэнне. Павелічэнне далёкасці і магутнасці агню артылерыі прывяло да ўзнікнення ў 19 ст. фортавай К., якая складалася з т. зв. ядра (звычайна старой К.) і вынесеных уперад на 2— 3 км асобных фортаў на адлегласці 1,5— 2 км адзін ад аднаго. Такія ўмацаванні мелі Бабруйская крэгшсць і Б рхцкая крэпасць. У 1914 на тэр. Еўропы было больш за 150 разнастайных К. У перыяд паміж !-й і 2-й сусв. войнамі, з развіццём узбраення і ваен. тэхнікі, усе краіны адмовіліся ад фортавых К. і пачалі ствараць умацаваньія раёны і палосы. Гл. таксама Абарончыя збудаванні. Літ:. R о g a 1 s k i M., Z a b o r o w s k i М.

Fortyfikacja wczoraj i d /iv Warszawa, 1975; гл. таксама пры арт. Абарончыя збудаванні. М.А. Ткачоў.

КРбСІВА, к р a с a л a, металічная прылада для высякання агню з крэменю. Бытавала з эпохі жал. веку. Найб, старажытнае К. на тэр. Беларусі датуецца 2—5 ст. Паводле формы вылучаюць абаранкападобнае, 2-лязовае авальнае, 2-лязовае прамавугольнае, санкападоб-

Крэсіва: 1— абаранкападобнае; 2 — двухлязовае авальнае.

'' ‘ г

нае, y выглядзе прамавугольнай пласцінкі з адагнутымі ўгару канцамі і інш. Высечаная з крэменю іскра падпальвала цэру (маса з вываранага і высушанага дрэвавага грыба накшталт ваты). Крэмень, К. і цэру насілі звьічайна ў магалайцы — скураным мяшэчку каля пояса з левага боку. Са з’яўленнем y 19 ст. запалак бытаванне К, заняпала спачатку ў горадзе, a потым і ў вёсцы. С.Ф.Цярохін.

КРЭС-САЛАТА, гл. ў арт. Клапоўнік.

«K P âC bl ЎСХ0ДНЕ» (ад польск. kres вобласць, мяжа, кардон), назва, якую ўжывалі афіц. польскія ўлады ў дачыненні да Заходняй Беларусі і Заходняй Украіны, калі яны ўваходзілі ў склад Польшчы (1921— 39). КР^ЎСКАЕ КНДСТВА, удзельнае княства ў бас. Зах. Бярэзіны. Існавала ў 14 ст. Цэнтр — Крэва. Каля 1338 вял. князь ВКЛ Гедзімін аддаў К.к. свайму сыну Альгерду. Пазней належала сыну

Альгерда Ягайлу. Верагодна, ужо ў 14 ст. страціла значэнне ўдзела, пазней пераўтворана ў староства ў Віленскім ваяв. У навук. л-ры часам сцвярджаецца, што ў 1387—91 К.к. належала брату Ягайлы кн. Вігунду (Аляксандру), на самай справе той валодаў г. Кернаў y Літве. КРЭЎСКЛЯ KEPÂMIKA, ганчарньм вырабы з в. Крэва Смаргонскага р-на Гродзенскай вобл. Промысел вядомы з 14 ст. Найб. развіцця дасягнуў y 19 — 1-й пал. 20 ст. Вылепленыя вырабы дапрацоўвалі на ручньш ганчарным крузе з наступным гартаваннем або дымленнем; y 20 ст. посуд рабілі на нажным крузе і глазуравалі, часам аздаблялі падглазурнай ангобнай размалёўкай y выглядзе простых расл. матываў. Посуд вызначаецца ўстойлівымі формамі, выразным S-падобным профілем сценак. 3 1950-х г. быт. глазураваныя вырабы нешырокага асартыменту вырабляе кафляны цэх Астравецкага камбіната буд. матэрыялаў (Гродзенская вобл.). Я.М.Сохута. КР^ЎСКАЯ ЎНШ 1385, дзярж. саюз паміж Вялікім княствам Літоўскім і Польшчай, заключаны 14.8.1385 y Крэўскім замку. Акт К.у. — дакументальнае зацвярджэнне вял. князем ВКЛ Ягашіам папярэдне прынятых абавязацельстваў перайсці ў каталіцтва і ахрысціць паводле лацінскага абраду ўсіх язычнікаўлітоўцаў, a таксама стварыць дзярж. ca­ ros (унію) ВКЛ і Кароны Польскай. У акце зафіксавана таксама абяцанне польскіх паслоў ад імя сваёй дзяржавы аддаць кн. Ягайлу ў жонкі малалетнюю каралеву Ядвігу, a з ёю і польскую карону. Акт падпісалі Ягайла, князі Скіргайла, Лугвен, Карыбут, Вітаўт. Агульным гал. фактарам саюзу была барацьба абедзвюх дзяржаў з Тэўтонскім ордэнам, небяспека з боку якога ўзмацнілася і пагражала стратай зямель Польшчы і ВКЛ. Польская шляхта хацела спыніць ваенньія канфлікты з ВКЛ з-за Валыні, a каіаліцкая царква — мірным шляхам ахрысціць апошні язычніцкі народ y Еўропе. 2.2.1386 на з ’ездзе польскай шляхты ў Любліне Ягайлу абралі каралём Польшчы. Ён прыбыў y Кракаў, прыняў са сваімі братамі каталіцтва і атрымаў імя Уладзіслаў.

18.2.1386 Ягайла ажаніўся з Ядвігай, a

КРЭЎСКІ

541

4.3.1386 быў каранаваны. Абедзве дзяржавы аб’ядноўваў адзін манарх (праўда, ненадоўга), але кожная з іх захоўвала сваю сістэму кіравання, праводзіла самаст. палітыку. Працягам К.у. была Віленска-Радамская унія 1401. Аддаленыя вынікі К.у. — даволі трывалы дзярж. саюз (трымаўся на персанальнай уніі) ВКЛ і Польшчы на працягу 14— 16 ст., да захлючэння Люблінскай уніі 1569, паступовае збліжэнне дзярж. інстытутаў ВКЛ і Польшчы, a таксама культ. збліжэнне вярхоў грамадства. Дзякуючы саюзу ўдалося ліквідаваць пагрозу з боку Тэўтонскага ордэна, перамагчы яго ў Грунвальдскай бітве 1410, адкрыць гандл. шляхі ў Зах. Еўропу. На ўсходзе ВКЛ з дапамогай Польшчы ўдалося стрымліваць націск з боку Маскоўскай дзяржавы. Адным з вынікаў уніі быў шырокі дыпламатычны выхад ВКЛ y Еўропу, a таксама культ. збліжэнне з інш. краінамі Еўропы. А.П.Грыцкевіч. К РбЎ С К І 3ÂMAK Існаваў y 14— 18 ст. y мяст. Крэва (Смаргонскі р-н Гродзенскай вобл.). Пабудаваны каля сутокаў рэк Краўлянка і Шляхцянка. Замак y плане — няправільны чатырохвугольнік, абнесены мураванымі сценамі, на 2-метровым падмурку. Сцены ўнізе складзены з каменю, уверсе з вонкавага боку абмураваны цэглай, y паўд. сцяне запасны ход, заходнюю праразае ўваход — праём спічастай формы. Абарону замка ўзмацнялі 2 вуглавыя вежы, размешчаныя па дыяганалі. На выш. 10 м па перыметры сцен на драўляных бэльках была баявая галерэя — памост з байніцамі ў сценах на адлегласці 2,4 м адна ад адной. У К.з. выпрацоўваліся ўмовы Крэўскай уніі 1385. У 1433 замкам авалодаў кн. Свідрыгайла, які прэтэндаваў на велікакняжацкі трон, y 1503—06 замак неаднойчы асаджалі і значна пашкодзілі перакопскія татары, y 1519 захапілі войскі маскоўскіх ваявод. М оцна пацярпеў y 1-ю сусв. вайну. Вядзецца кансервацыя, распрацоўваецца праект рэстаўрацыі. Літ:. Т к а ч о ў М.А. Замкі Беларусі (XIII— XVH ст.). Мн., 1977. С. 33—36. М.А. Ткачоў.

542

крэфельд

КР&ФЕЛБД (Krefeld), горад на 3 Германіі, зямля Паўн. Рэйн-Вестфалія. 243 тыс. ж. (1990). Вузел чыгунак і аўтадарог, порт на р. Рэйн. Адзін са значных цэнтраў Рэйнска-Вестфальскага прамысл. раёна. Прам-сць: маш.-буд. (у т.л. цяжкае, тэкст., станкабуд.), вытв-сць якасных сталяў, каляровая металургія, тэкст. (шоўк, аксаміт), швейная, хім., харчовая. Вышэйшая тэхн. школа. Тэкст. музей. Бат. сад. Заасад. К РЭ Ц ІН ІЗМ (франц. crétinisme ад crétin крэцін, ідыёт, прыдуркаваты), прыроджаная разумовая адсталасць з затрымкай фіз. развіцця і парушэннем функцый шчытападобнай залозы. Бывае ў выглядзе эндэмій (эндэмічны К.) і ўспышак (спарадычны К.). Псіхічная адсталасць пры выражаным К. дасягае ступені ідыятыі. КРЭЦ ЬЁН (Chrétien) Жан Лу (н.

20.8.1938, г. Ла-Рашэль, Францыя), першы французскі касманаўт. Герой

I

Ж.Л.Крэцьен.

КСАНТАФІЛЫ, натуральныя пігменты з групы караціноідаў; вытворныя караціну, маюць y сабе кісларод. Адрозніваюць больш за 50 К. з рознымі функцыян. групамі (альдэгіды, вокісі, кетоны, спірты, простыя і складаныя эфіры). Знаходзяцца ў лісці, кветках, пладах і пупышках вышэйшых раслін, водарасцях і мікраарганізмах. Разам з флаваноідамі абумоўліваюць восеньскую афарбоўку лісця. Удзельнічаюць y фотасінтэзе як дадатковыя пігменты.

KCAHTÔMA (ад грэч. xanthos жоўты + ...ома), паталагічнае ўтварэнне, што ўзнікае ў скуры пры парушэннях ліпіднага абмену і ўяўляе сабой назапашванне фагацытаў, якія ўтрымліваюць халестэрын і трыгліцэрыды. Адрозніваюць 3 яе разнавіднасці: к с а н т а л а з м а (найчасцей бывае ў пажылых жанчын) — сіметрычна размешчаныя каля ўнутр. краю вока плоскія, мяккія ўтварэнні жаўтавата-аранжавага колеру, авоіднай ці стужкападобнай формы; множная вузельчыкавая — бязбольныя, сіметрычна размешчаныя на скуры галавы, твару, каленных і локцевых суставаў, ягадзіцах вузельчыкі ад жоўтага да карычневага адцення (па краях ружова-чырвоныя); т у б е р о з н а я п у х л і н а п а д о б н а я (бывае ў нованароджаных і малых дзяцей, радзей y дарослых) — бязбольныя, дольчатыя, шчыльныя ўтварэнні на локцевых і каленных суставах памерам з вішню ці грэцкі арэх жоўтага колеру з бурым ці фіялетавым адценнем. Развіваецца павольна, прагрэсіруе. Лячэнне тэрапеўтычнае (печані, падстраўнікавай залозы, нырак), хірургічнае. М.З.Ягоўдзік.

Сав. Саюза (1982), брыгадны генерал. Скончыў Ваенна-паветр. школу ў г. Салон-дэ-Праванс (1963), школу лётчыкаў-выпрабавальнікаў y г. Істр (1977). 3 1980 y групе касманаўтаў НАСА. 3 1982 кіраўнік палётаў Нац. цэнтра касм. даследаванняў Францыі. 24.6— 2.7.1982 з У.А.Джанібекавым i А.С.Іванчэнкавым здзейсніў палёт на касм. караблі «Саюз Т-6» і арбітальнай станцыі «Салют-7»; 26.11— 21.12.1988 з А.А .Волкавым і С .К .Крыкалёвым — палёт на касм. караблях «Саюз ТМ -6, -7» і арбітальным комплексе «Мір», y час якога выходзіў y адкрыты космас (6 гадз); 26.9— 7.10.1997 — палёт на касм. караблі «Атлантыс» (ЗША) і арбітальным комплексе «Мір». Правёў y космасе 43,47 сут. У. С.Ларыёнаў.

КРФЧАТ (Falko rusticolus, або F. gyrfalco), птушка сям. сакаліных атр. драпежных. Пашыраны на Пн Еўразіі і Паўн. Амерыкі. Селіцца на скалістых узбярэжжах мораў і ў лесатундры. Жыве парамі, устойлівымі многія гады. Усюды рэдкі, сусв. папуляцыя ауэньваецца ў некалькі тысяч пар. Падлягае ахове. Самы буйны з сапр. сокалаў: даўж. да 60 см, маса самца да 1,5 кг, самкі да 2 кг. Апярэнне шзрае або белае з шэрымі меткамі, верх цямнейшы. Корміцца пераважна птушкамі, грызунамі. Гнёзды на скалах, абрывістых берагах ці высокіх дрэвах. Нясе 3— 5 яец. Лоўчая птушка для сакалінага палявання.

К СА Н Т0РЫ Я (Xanthoria), род ліставатых лішайнікаў сям. целашыставых. 15 відаў. Пашыраны ў Паўд. і Паўн. паўш ар’ях. На Беларусі 6 відаў. Найб. вядомыя К. воскападобная (X. Candelaria), насценная (X. parietina), шматплодная (X. роіусагра). Трапляюцца на кары дрэў, камянях. Некат. — нітрафілы і пасяляюцца ў месцах антрапагеннага ўздзеяння (напр., бетон, цэментныя сцены). Слаявіна ў выглядзе разетак аранжавачырв. колеру, укрыта каравым слоем, прымацавана да субстрату рызоідамі. Пладовыя целы (апатэцыі) сядзячьш ці на кароткіх ножках. Сумкі з біпалярнымі бясколернымі аскаспорамі. Фікабіёнт — водарасць роду цыстакокус. Індыкатары забруджвання навакольнага асяроддзя. В.В.Галубкоў.

КСЕНАБІЁТЫКІ (ад грэч. xenos чужы + ...біёз), злучэнні, чужародныя для арганізмаў і біясферы: пестыцыды, прэпараты быт. хіміі, лек. сродкі, пластмасы і інш. Пры пападанні ў навакольнае асяроддзе ў значных колькасцях могуць выклікаць гібель арганізмаў, парушаць нармальны ход прыродных працэсаў y біясферы. Ператварэнні К. шляхам іх дэтаксікацыі і дэградацыі ў арганізмах і ў знешнім асяроддзі вывучаюць і выкарыстоўваюць для арганізацыі сан.-гігіенічных мерапрыемстваў, мер па ахове прыроды. Гл. таксама Забруджвальнікі, Забруджванне антрапагеннае, Забруджванне атмасферы, Забруджванне вод, Забруджванне глеб, Забруджванне навакольнага асяроддзя. КСЕНАКІС (Xenakis) Яніс (н. 29.5.1922, г. Брэіла, Румынія), французскі кампазітар. Па паходжанні грэк. Чл. Ін-та Францыі (1983). Скончыў Політэхн. ін-т y Афінах (1947, педагог Ле Карбюзье), працаваў архітэктарам. Музыцы вучыўся ў A.Анегера і Д .М іё (1948— 50), y Парыжскай кансерваторыі ў А.Месіяна (1950— 53). 3 1965 жыве ў Парыжы. Адзін з лідэраў муз. авангарда. Арганізаваў шэраг муз. цэнтраў па вывучэнні ўзаемасувязей музыкі і матэматыкі (Францыя, Індыя), стварыў уласную, т.зв. стахастычную сістэму кампазіцыі, заснаваную на матэм. тэорыі верагоднасцей. Звяртаўся да т. зв. прасторавай музыкі. Аўтар балетаў, твораў для аркестра (1954, 1956, 1966, 1968, 1982), для хору і арк. (1973); для барытона, ударных і арк. (1980), электроннай і лазернай музыкі, кніг «Музычныя формулы» (1963), «Музычная архітэктура» (1971) і інш. Прэмія Акадэміі Шарля Кро (1977). КСЕНАФАН К а л а ф о н с к і (Xeno­ phanes; 6— 5 ст. да н.э.), стараж.-грэч. філосаф і паэт, заснавапьнік элейскай школы. Нарадзіўся ў Калафоне, які пакінуў пасля заваявання яго персамі, і вёў жыццё вандроўніка на працягу 67 гадоў. Выкладаў свае погляды ў палемічных вершах. Яго вучнямі былі Парменід, Зянон, Меліс, Эмпедокл. Развіў вучэнне аб адзіным богу як абстрактнай істоце, якая «ўсёй сваёй сутнасцю... бачыць, мысліць, чуе», сілай свайго розуму ўсё ўзрушвае, знаходзіцца ў вечным стане нерухомасці; бог — гэта нешта адзінае, нязменнае, вечнае, шарападобнае. У сувязі з гэтым крытыкаваў ўяўленні прыхільнікаў антрапамарфізму (Гамер, Гесіёд) аб стараж.-грэч. багах, лічыў, што яны скажаюць прыроду багоў, калі прыпісваюць ім усё тое, што ёсць y людзей несумленнага і ганебнага. Асновай быцця лічыў зямлю і ваду. А.М.Елсукоў.

К С ЕН А Ф 0БІЯ (ад грэч. xenos чужы + ...фобія), 1) неадчэпны страх перад незнаёмымі тварамі. 2) Нецярпімасць, непрыняцце, нянавісць да каго-небудзь або чаго-небудзь чужога, чужароднага. К СЕН А Ф 0Н Т (Xenophon; каля 430 да н.э., Афіны — каля 354 да н.э.), старажытнагрэчаскі гісторык, пісьменнік.

Вучань Сакрата. Праціўнік афінскай дэмакратыі, прыхільнік арыстакратычнага ладу Спарты. Удзельнік паходаў перс. палкаводца Кіра Малодшага супраць Артаксеркса / / (401 да н.э.), вайны спартанскага цара Агесілая I / супраць персаў (396— 394 да н.э.), афінян і фіванцаў (394 да н.э.), Карынфскай вайны 395—387 да н.э. на баку Спарты. У Афінах быў завочна прыгавораны да смерці. За заслугі перад Спартай атрымаў маёнтак y Элідзе, дзе займаўся земляробствам і літ. працай. Пасля 371 перасяліўся ў Карынф, пасля 369 адноўлены ў грамадз. правах, але ў Афіны не вярнуўся. Гал. творы: «Кірапедыя» (пра выхаванне Кіра), «Анабасіс» («Паход Кіра»), «Грэчаская гісторыя». Літ:. Ф р о л о в Э.Д. Огня Дяоскуров: Антяч. теорня переустройства обшества н государства. Л., 1984. С. 135— 167.

КСЕНАФ0НТАЎ Міхаіл Аляксандравіч (н. 22.6.1942, г. Клімавічы Магілёўскай вобл.), бел. фізік. Д-р фіз.-матэм. н.

(1991). Скончыў БДУ (1964). 3 1963 y БДУ. 3 1972 y НДІ прыкладных фіз. праблем БДУ. Навук. працы па спектраскапіі складаных арган. злучэнняў. Даследаваў спектральна-структурныя ўласцівасці складаных фенольных злучэнняў, распрацаваў фіз. мадэль механізма пераносу зараду ў палімсрах са спалучанымі сувязямі. Тв.: Спектроскопнческне свойства я структурные особенностм продуктов фнзнко-хнмнческмх преврашеннй дяоксмбензолов / / Журн. прякладной спектроскопям. 1993. Т.

58, № 1—2.

KCÉHII (грэч. xenia гасціннасць ад xenos госць, чужы), уплыў пылку вышэйшых кветкавых раслін на адзнакі эднасперму расліны, што апыляецца. Залежыць ад падвойнага апладнення. У выніку насенне або плады адрозніваюцца ад інш. насення ці пладоў той жа расліны афарбоўкай, велічынёй, формай (напр., наяўнасць зерня рознай афарбоўкі ў адным катаху кукурузы).

KCEHÔH (лац. Xenon), Хе, хімічны элемент VIII групы перыяд. сістэмы, ат. н. 54, ат. м. 131,29; адносіцца да інертных газаў. Прыродны К. (вылучаны з паветра) складаецца з 9 ізатопаў, найб. колькасць (у % па аб’ёме): І29Хе (26,44%), ІЗІХе (21,18%), ,32Хе (26,89%). У атмасферы 0,86-10"5% па аб’ёме. Адкрыты ў 1898 (гл. Крыптон), названы ад грэч. xenos — чужы. Аднаатамны газ без колеру i паху, tun -108,1 °С, шчьшьн. 5,85 кг/м3 (0 °С). Першае злучэнне інертных газаў XePtF6 атрымаў амер. хімік Н.Бартлет (1962). Непасрэдна К. узаемадзейнічае толькі з фторам, утварае фтарыды XeF2, XeF4, XeF6, з якіх атрымліваюць інш. хім. злучэнні. Выкарыстоўваюць для напаўнення лямпаў напальвання, магутных газаразрадных і імпульсных крыніц святла; фтарьшы — як моцныя акісляльнікі і для фтарыравання ў неарган. і арган. сінтэзах.

КСЕРАГРАФІЯ (ад грэч. xeros сухі + ...графія), спосаб аператыўнага капіравання дакументаў y чорна-белым і каляровым відарысе метадамі, заснаванымі на паверхневай электрызацыі паўправадніковых фотаправодных слаёў.

Вынайдзены Ч.Карлсанам (1938, ЗІІІА). Гл. Электрафатагарафія. КСЕРАД^РМА (ад грэч. xeros сухі + derma скура), тое, што іхтыёз.

KCÈPAKC, разнавіднасць размнажальнага апарата, што выкарыстоўвае метад ксераграфіі для вырабу ксеракопій; адзін са сродкаў капіравальна-рашнажальнай тэхнікі. КСЕРАМАРФІЗМ [ад грэч. xeros сухі + ...марф(а)), сукупнасць анатама-марфал. асаблівасцей раслін, якія прыстасаваліся да недахопу вады. Выражаецца ў памяншэнні памераў лісця, клетак, павелічэнні колькасці клетак, вусцейкаў, сеткі жылак (абумоўлівае павышэнне засухаўстойлівасці). Тоўстая кутыкула і апушэнне паніжаюць транспірацыю. К. найбольш выражаны ў лісці верхніх ярусаў y сувязі з недастатковым водазабеспячэннем. КСЕРАТЫЗАЦЫЯ (франц. xérotisation ад грэч. xeros сухі), паступовае памяншэнне ступені ўвільгатнення глебы і агульнае нарастанне сухасці ў экасістэмах, ландшафтах і інш. Прычыны — уэдзеянне чалавека на глебавае покрыва (абязлесенне тэрыторый, адпампоўванне падземных вод для прамысл. мэт, знішчэнне расліннасці, утварэнне рухомых пяскоў на пашах і інш.). Прычынамі К. сушы могуць быць і прыродныя з’явы, напр., агульнае падняцце раўнінных і інш. участкаў паверхні Зямлі, змена напрамку руху паветраных патокаў (антыцыклонаў, цыклонаў, мусонаў), цыклічныя Змены клімату, абумоўленыя сонечнай актыўнасцю. К. вядзе да змяншэння біял. прадуктыўнасці экасістэм, астэпавання і апустыньвання тэрыторый, перавагі ў фітацэнозах ксерафітаў і інш. Напр., гіл. Сахары павялічваецца штогод на 100 тыс. га. П рацэсы К. абарачальныя пры ажыццяўленні прыродаахоўных мерапрыемстваў: полеахоўнага лесаразвядзення, павышэння ўрадлівасці глебы, падтрымання воднага балансу ў глебах, арашэння і абваднення, глебаахоўнай агратэхнікі і інш. КСЕРАФІЛЫ [ад грэч. xeros сухі + ...філ(ы)], с y х a л ю б ы, расліны і жывёлы, прыстасаваныя да сухіх месцапражыванняў. Вызначаюцца развітымі механізмамі рэгуляцыі воднага абмену, здольнасцю затрымліваць ваду ў тканках, могуць працяглы час існаваць без яе папаўнення. Найб. тыповыя К. пашыраны ў зонах пустынь, паўпустынь, сухіх стэпаў і лесастэпаў. Гл. таксама Ксерафіты. Сярод К.-жывёл вылучаюць прадстаўнікоў розных груп: саранчовыя, паўзуны, дрофы, саксаульная сойка, многія грызуны, вярблюды, тушканчыкі, дробныя драпежнікі. Сярод жывёл Беларусі рысамі ксерафільнасці вылучаюцца многія насякомыя (напр., жукі-чарнацелкі, шкодная чарапашка), большасць паўзуноў, некат. птушкі (валасянкі) і звяры.

КСЕРАФІТЫ [ад грэч. xeros сухі + ы)], расліны засушлівых мясцін, здольныя з дапамогай некат. прыстасаванняў (гл. Ксерамарфізм) пераносіць перагрэў і абязводжванне. Сукуленты маюць мясістае лісце, паверхневую ка-

КСІЛАГРАФІЯ_____________ 543 ранёвую сістэму, утрымліваюць y клетках значную колькасць звязанай вады (напр., алоэ, кактусы, скочкі, расходнік і інш.). У г е м і к с е р а ф і т а ў добра развіта каранёвая сістэма, якая дасягае грунтавых вод, інтэнсіўныя транспірацыя і абмен рэчываў (вярблюджая калючка, шалфей і інш.). Э ў к с е р а ф іт ы — апушаныя расліны з нізкаінтэнсіўным абменам рэчываў, маюць неглыбокую (50—60 см) каранёвую сістэму (калматка палявая, некат. віды палыну, цмен пясчаны і інш.). П a й кілаксерафіты пры значным абязводжванні пераходзяць y анабіёз, маюць y сабе 2— 5% вады, але арганізацыя клеткі не парушаецца ў выніку захоўвання энергет. паўнацэннасці дыхання (некат. мхі, лішайнікі). КСЕРАФТАЛЬМІЯ (ад грэч. xeros сухі + ophthalmos вока), пашкоджанне вока, якое характарызуецца сухасцю кан’юнктывы і рагавіцы. Бывае пры парушэннях слёзавьшзялення, слізістых залоз кан’юнктывы і рэзкім парушэнні абмену рэчываў y рагавіцы, гіпа- і авітамінозе A, y дзяцей — іншы раз пры страўнікава-кішачных хваробах. Найчасцей прычына К. — трахома, апёкі вачэй і інш. Праяўляецца сухасцю і рэзямі ў вачах; кан’юнктыва сухая, шурпатая, цьмяная, з матава-белымі плямамі; рагавіца без бляску, мутная, прарастае сасудамі; вастрыня зроку паступова зніжаецца. Лячэнне тэрапеўтычнае, іншы раз — хірургічнае. Л.М.Марчанка. КСЕРКС I (стараж.-перс. Хшаяршан, грэч. Xerxes; ? — 465 да н.э.), старажытнаперсідскі цар [486— 465 да н.э.]. 3 дынастыі Ахеменідаў. Сын Дарыя I (гл. Дарый) і Атосы, дачкі Кіра II. Задушыў паўстанне егіпцян (486— 484 да н.э.). Пасля пачатку ў 482 паўстання вавіланян разбурыў г. Вавілон, a Вавілонію ператварыў y перс. сатрапію (правінцыю). Няўдачы К. ў грэка-персідскіх войнах (паражэнні каля Саламіна ў 480, Мікале ў 479, Платэяў y 479) аслабілі магутнасць Ахеменідаў дзяржавы. Каб умацаваць цэнтралізацыю дзяржавы, правёў рэліг. рэформу. Забіты ў выніку дварцовай змовы. КСІЛА..., КСІЛО... (ад грэч. xylon ссечанае дрэва), першая састаўная частка складаных слоў, якая паказвае на сувязь з дрэвам, драўнінай як матэрыялам, напр., ксілафон, ксілометр. КСІЛАБІЁНТЫ[ад ксіла... + біёнт(ы)], арганізмы, якія жывуць y драўніне. Найб. характэрныя прадстаўнікі — сярод насякомых (дрэвагрызы, караеды), грыбоў (дрэваразбуральныя і дрэвафарбавальныя грыбы). Пры пэўных умовах шкодзяць лясной гаспадарцы, драўляным пабудовам. Супраць К. апрацоўваюць драўніну антысептыкамі, інсектыцыдамі. Аздараўленню лесу ад шкодных відаў жывёльных К. спрыяюць насякомаедныя птушкі (асабліва дзятлы). КСІЛАГРАФІЯ (ад ксіла... + ...графія), гл. Дрэварыт.

544

к с іл д л іт

КСІЛАЛІТ (ад ксіла... + lithos камень), штучны буд. матэрыял з сумесі магнезіяльнага вяжучага рэчыва, пілавіння і драўнянай мукі з дабаўленнем тонкадысперсных мінер. рэчываў і пігменгаў. Выкарыстоўваецца пераважна для пакрыццяў бясшвовых падлог і асноў пад падлогі з сінт. матэрыялаў. К СІЛА Ф 0Н [ад ксіла... + ...фо«(ы)], самагучальны ўдарны муз. інструмент. Складаецца з храматычна настроеных драўляных брусочкаў рознай даўжыні, размешчаных вертыкальна ў 4 рады на жгутах з саломы (рагожы, гумы). Іграюць на К. драўлянымі палачкамі з патаўшчэннямі на канцах. Ш ырока вядомы ў многіх народаў свету. У еўрап. сольную канцэртную практыку ўведзены ў 1830-я г. М .Гузікавым, y сімф. аркестр — y канцы 19 ст. Сучасны аркестравы К. мае да 49 брусочкаў, разме-

шчаных звычайна ў 2 рады (накшталт фп. клавіятуры) і прымацаваных да спец. рамы. Асн. разнавіднасці — марымба (з рэзанагарамі — меднымі гільзамі, прымацаванымі пад брусочкамі) і тубафон (з трубкамі замест брусочкаў). Дыяпазон да 4 актаў (ад с1). І.Дз.Назіна.

KCUIÉMA (ад грэч. xylon ссечанае дрэва), водаправодзячая тканка сасудзістых раслін. Разам з флаэмай (лубам) утварае праводзячую сістэму, што аб’ядноўвае ўсе органы расліны. Бывае першасная (вытворная пракамбію) і другасная (вытворная камбію). Другасная К. (драўніна) уключае праводзячыя (сасуды, трахеіды — мёртвыя полыя клеткі, што ажыццяўляюць восевы транспарт раствораў), парэнхімныя і мех. элементы. Назапашваецца на працягу жыцця расліны і складаецца з гадавых кольцаў прыросту. Суадносіны паміж К., што функцыянуе (абалонная) і не функныянуе (ядравая), залежаць ад віду раслін і кліматычных умоў. К С ІЛ 0Л Ы , д ы м е т ы л б е н з о л ы, араматычныя вуглевадароды, вытворныя бензолу, СбН4(СНз) 2 . Існуюць

3

ізамеры:

дзе, эмешваюцца з этанолам, эфірам, ацэтонам. Утвараюць выбухованебяспечныя парапавстраныя сумесі. Тэхн. К. (сумесь ізамераў) атрымліваюць піролізам ці каталітычным рыформінгам бензіну. Выкарыстоўваюць як растваральнікі лакаў, фарбаў, масцік, як высокаактанавую дабаўку да маторнага паліва; індывідуальныя ізамеры — y сінтэзе фталевых і талуілавых кіслот. Аказваюць наркатычнае ўздзеянне, пры ўдыханні выклікаюць захворванні крывятворных органаў і нырак, ГДК 50 мг/м3.

На Беларусі вырабляюць асобныя ізамеры К. на Наваполацкім нафтаперапрацоўчым заводзе. . Я.Г.Міляшкевіч. К С ІЛ 0М Е Т Р (ад ксіло... + ...метр), прылада для вымярэння аб’ёмаў прадметаў няправільнай формы (першапачаткова пераважна з драўніны) Уяўляе сабой пасудзіну з сазлучанай з ёй градуіраванай празрыстай трубкай, якая паказвае аб'ём вадкасці, выцеснены апушчаным y пасудзіну прадметам. КСІРГУ (Xirgu) Маргарыта (1888, г. М олінс-дэ-Рэй, Іспанія — 1969), іспанская актрыса. Вучылася ў Каталонскай школе драм. мастацтва ў Барселоне. У 1906 дэбютавала ў прафес. т-ры. Выступала ў т-рах Барселоны і Мадрыда. Пасля ўстанаўлення франкісцкага рэжыму (з 1939) працавала ў Аргенціне і Уругваі. Выканаўца камед., быт. і трагедыйных роляў. Найб. талент К. раскрыўся ў п ’есах Ф.Гарсіі Лоркі: Марыяна Пінеда («Марыяна Пінеда»), Башмачніца («Дудоўная башмачніца»), Іерма («Іерма»). Узначальвала ўласныя трупы, ставіла творы класічнай драматургіі. КСЯН Д30ВА ГАРА, паселішча 2200— 1400 да н.э. сярэднедняпроўскай культуры ў пойме правага берага Дняпра, на ўзгорку Ксяндзова гара, на ўскраіне г. Быхаў Магілёўскай вобл. У выніку даследаванняў К.М.Палікарповіча (1928) і І.І.Арцёменкі (1956 і 1958) зыяўлены рэшткі наземных жытлаў слупавой канструкцыі, каменных агнішчаў, ачаговых ям. Знойдзены крамянёвыя скрабкі, скрэблы, нажы, клінападобныя сякеры, наканечнікі дроцікаў і стрэл, фрагменты керамікі 3 тыпаў: посуд з круглаватым тулавам і плоскім дном, неарнаментаваныя пласкадонныя пасудзіны слоікападобнай формы, танкасценныя пасудзіны з шарападобным тулавам і круглаватым дном. К С Я Н Д 30Ў Аляксандр Паўлавіч (н.

18.8.1954, в. Баравое Крупскага р-на Мінскай вобл), бел. жывапісец. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1978). 3 1994 выкладае ў Бел. AM. Творчасці харак-

з араматычным пахам. He раствараюцца ў ва-

АКсявдзоў. Выкраданне Еўропы. 1992.

фронце з 1941, штурман бамбардзіровачнай эскадрыллі авіяцыі далёкага дзеяння. Удзельнік абароны Масквы, Сталінградскай бітвы, прарыву блакады Ленінграда, Бел. аперацыі 1944, баёў на Украіне, y Прыбалтыцы і Польшчы, штурму Берліна; зрабіў 255 баявых вылетаў, з іх 24 да партызан Беларусі. Да 1963 y Сав. Арміі, да 1973 на адм. рабоце. К С Я Н Д ЗбЎ Уладзімір Паўлавіч (н.

25.7.1951, в. Чарнаў-чыцы Брэсцкага р-на), бел: археолаг. Д -р гіст. н. (1994). Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1973). 3 1978 супрацоўнік Ін-та гісторыі Нац. АН Беларусі. Даследуе помнікі палеаліту і мезаліту на тэр. Бел. Падняпроўя і бас. Зах. Дзвіны. Вылучыу 2 этапы засялення тэр. Беларусі ў каменным веку. Выявіў y мезаліце Падняпроўя і Падзвіння помнікі грэнскай, яніславіцкай, днепрадзяснінскай і Кунда археал. культур. Тв:. Палеолвт н мезолнт Поднепровья. Мн., 1988.

1,2-дыметылбензол

(орта-K.; tKin 144,4 ЬС); 1,3-дыметылбензол \мета-К.; ttm 139,1 °С); 1,4-дыметылбензол (пара-К.; ГК1П 138,3 °С). Бясколерныя вадкасці

тэрны сімволіка-алегарычнае асэнсаванне рэчаіснасці, a таксама міфал. і біблейскіх сюжэтаў, якія ён імкнецца ўбачыць праз прызму сучаснасці. Сярод асн. работ: «Прысвячэнне М.Гусоўскаму» (1980), «Вяртанне на Радзіму» (1982), «Боль» (1983), «Люда» (1985), «Сон» (1988), «Партрэт Т.Красуцкай» (1989), «Сад багоў», «Дзень нараджэння», «Мур», «Палёт начных матылькоў» (усе 1990), «Тайная вячэра», «Выкраданне Еўропы» (абедзве 1992), «Дзяды» (1994), «Чырвонае віно» (1996), «Картачны домік» (1998). М.М.Паграноўскі. К С Я Н Д 30Ў Рыгор Васілевіч (н.

23.4.1916, в. Рэчкі Веткаўскага р-на Гомельскай вобл.), Герой Сав. Саюза (1946). Скончыў Гомельскі заатэхнікум (1937), Краснадарскае ваен. авіяц. вучылішча (1940), 1-ю Разанскую вышэйшую ваен. школу штурманаў і лётчыкаў авіяцыі далёкага дзеяння (1942), Краснадарскуіо вышэйшую афіцэрскую авіяц. школу (1952). У Вял. Айч. вайну на

Р.В.Ксяндзоў.

Белорусского

КСЯНД30ЎСКАЕ BÔ3EPA, y Пастаўскім р-не Віцебскай вобл., y бас. р. Мядзелка, за 4 км на 3 ад г. Паставы. Пл.

0,18 км2, даўж. 800 м, найб. шыр. 290 м,

найб. глыб. 4,6 м, даўж. берагавой лініі каля 2,1 км. Пл. вадазбору 3,8 км2. Схілы катлавіны выш. 2— 4 м, разараныя, на Пд і 3 нёвыразныя. Берагі сплавінныя, месцамі пад хмызняком. На 3, Пд і ПдУ забалочаная пойма шыр да 250 м, парослая хмызняком. Д но глеістае. Зарастае. КТ0РАЎ Анатоль Пятровіч (24.4.1898, Масква — 30.9.1980), расійскі акцёр. Нар. арт. СССР (1963). Працаваў y Маскве (з 1917) y т-ры імя В.Ф.Камісаржэўскай, з 1920 y т-ры Корша, з 1933 y МХАТ. Мастацтву К. былі ўласцівы завершанасць пластычнага малюнка ролі, абаяльнасць, элегантнасць, тонкі гумар. Майстар вострахарактарных роляў. Сярод лепшых работ y МХАТ: Сэм Уэлер («Піквікскі клуб» паводле Ч.Дзікенса), Джозеф («Ш кола зласлоўя» Р.Ш эрыдана), Кахо («Плады асветы» Л.Талстога), Бернард Шоу («Мілы лгун» Дж.Кілці), Шарвінскі («Дні Турбіных» М.Булгакава), Суслаў, Мікалай Скарабагатаў («Дачнікі», «Ворагі» М.Горкага). Здымаўся ў кіно: «Працэс аб трох мільёнах» (1926), «Свята святога Іаргена» (1930), «Беспасажніца» (1937), «Вайна і мір» (1966— 67), «Пасол Савецкага Саюза» (1970) і інш. Дзярж. прэмія СССР 1952. КТЫ РЫ (Asilidae), сямейства прамашоўных караткавусых насякомых атр. двухкрылых. Больш за 5500 відаў. Пашыраны ўсюды, пераважна ў стэпах і пустынях. На Беларусі найб. ірапляю цца К. гарбаты, або ляфрыя гарбатая (Laphria gibbosa), К. жоўты (L. flavia), K. шэршнепадобны (Asilus crabroniformis), ястрабніцы празрыстакрылая (Dioctria hyalipennis) i рыжая (D. rufipes). Ж ывуць на ўзлесках, высечках, уздоўж дарог. Даўж. да 50 мм. Галава шырокая, рухомая. Вочы вял., брушка доўгае. Ногі і цела (у многіх відаў) укрыта валаскамі і шчацінкамі. Драпежнікі, кормяцца жукамі, пчалінымі, саранчовымі. Лічынкі жывуць y глебе, гнілой драў-

ніне, кормяцца пераважна лічынкамі жукоў, інш. насякомых, ёсць расліннаедныя. Развіццё з поўным ператварэннем.

КУАЛА-ЛЎМПУР (Kuala Lumpur), горад, сталіца Малайзіі, на п-ве Малака. Адм. ц. Федэральнай сталічнай тэрыторыі. 1236 тыс. ж. (1997). Вузел чыгунак і аўтадарог. Міжнар. аэрапорт. Галоўны паліт., прамысл. (каля 40% прамысл. прадукцыі краіны) і гандл.-фін. цэнтр краіны. Прам-сць: эд.-тэхн. і радыётэхн., тэкст., маш.-буд., харч., хім., папяровая, аўтазборачная, лесапільная, цэментная. Перапрацоўка каўчуку і алавянай руды. Нац. і Малайскі ун-ты. Нац. музей Малайзіі. Кітайскія дамы і храмы; мячэці (20 ст.).

18. Зак. 404.

545

КУАЎТ&МАК (Cuauhtémoc; 1495, г. Тэначтытлан, цяпер Мехіка — 28.2.1525), апошні вярх. правіцель ацтэкаў [1520— 21], нац. герой Мексікі. Кіраваў абаронай Тэначтытлана ад ісп. канкістадораў, 13.8.1521 трапіў y палон. Быў змушаны суправаджаць Э.Картэса ў час яго паходу ў Гандурас. Пакараны смерцю іспанцамі за ўяўную змову. Літ.\ Г y л я е в В.Й. По следам конкястадоров. М., 1976.

КУБ (грэч. kybos) y м а т э м а т ы ц ы , 1) правільны мкагаграннік, які мае 6

Засн. ў 1857 горнарабочымі-кітайцамі. У 1880— 1974 сталіца Селакгара (княства, потым штата). У 1946— 57 адм. ц. брыт. калоніі Малайскі саюз (у 1948— 57 Малайская Федэрацыя). 3 1957 сталіца Малайзіі; з 1974 горад мае статус Федэральнай тэрыторыі.

КУАНЗА (Cuanza), рака ў Анголе, гл. Кванза.

КУАНЫШПАЕЎ Калібек (25.4.1893, Сарытау Каркалінскага р-на Карагандзінскай вобл., Казахстан — 7.6.1968), казахскі акдёр; адзін з заснавальнікаў праф. каз. т-ра. Нар. арт. СССР (1959). Творчую дзейнасць пачаў як нар. комік-расказчык. 3 1925 y Каз. т-ры драмы імя М.Аўэзава (Алма-Ата), адзін з яго заснавальнікаў. У сцэнічнай творчасці развіваў нар. традыцыі, ствараў вобразы, адметныя нац. каларытам: Абай («Абай» Аўэзава і Л.Собалева), Кунанбай («Абай» паводле Аўэзава; Дзярж. прэмія СССР 1952), Балуан («Ахан-Серэ і Актокты» Г.Мусрэпава) і інш. Сярод роляў класічнага рэпертуару: Гараднічы («Рэвізор» М.Гогаля), Баптыста («Утаймаванне свавольніцы» У.Ш экспіра) і інш. Аўтар (сумесна з Ш.Хусаінавым) п ’есы «Шаншарлар» («Вастрасловы», паст. 1948). 3 1937 здымаўся ў кіно. Літ:. О л н д о р М., 1950.

Ктыры: 1 — жоўты; 2 — шэршнеладобны.

куба

О. Калнбек Куанышпаев.

КЎАПІО (Kuopio), горад y цэнтральнай Фінляндыі. Адм. ц. ляні Куапіо. Засн. ў 1776. Каля 85 тыс. ж. (1995). Чыг. станцыя, вузел аўтадарог, порт на воз. Калавесі (Сайменская сістэма азёр). Аэрапорт. Прам-сць: дрэваапр., хім., маш.буд.; харчовая. Ун-т. Арх. помнікі 19 ст., y т л . будынкі касцёла (1815) і ліцэя (1825). Цэнтр турызму і зімовых відаў спорту.

квадратных граней, 12 рэбраў, 8 вяршынь; y кожнай яго вяршыні сыходзяцца 3 узаемна перпендыкулярныя рабры. К. называюць таксама гексаэдрам. 2) К. ліку a — трэцяя ступень ліку a (а а а = = а 3); назва звязана з такім жа выразам аб’ёму К. (як геам, фігуры) з рабром а. КЎБА (Cuba), востраў y Вест-Індыі, самы вял. ў групе Вял. Антыльскіх а-воў. Пл. 105 тыс. км2. На востраве размешчана асн. ч. дзяржавы Куба. КЎБА (Cuba), Р э с п у б л і к а Куб a (Repüblica de Cuba), дзяржава ў Вест-Індыі. Размешчана на а-вах Куба (105 тыс. км2), Хувентуд (2,2 тыс. км2) і на суседніх дробных астраўках і рыфах. На ПдУ K., y раёне бухты Гуантанама — аднайменная ваен.-марская база ЗША. Пл. 110,9 тыс. км2. Нас. 11 млн. чал. (1997). Дзярж. мова — іспанская. Сталіца — г. Гавана. К. падзяляецца на 14 правінцый і спец. муніцыпію (в-аў Хувентуд). Нац. святы: Дзень вызвалення (1 студз.), Міжнар. дзень працоўных (1 Мая), Дзень нац. паўстання (26 ліп.), пачатак барацьбы за незалежнасць Кубы ад Іспаніі (10 кастр.). Дзяржаўны лад. К. — сацыяліст. рэспубліка. Дзейнічае канстытуцыя 1976 са зменамі і дапаўненнямі 1992. Вышэйшы орган дзярж. улады — аднапалатны парламент (Нац. асамблея нар. улады), які выбіраецца насельніцтвам на 5 гадоў

546

КУБА

(y 1 9 9 3 — 589 дэпутатаў). У перыяд паміж сесіямі функцыі ўлады ажыццяўляе Дзярж. савет (31 член выбіраецца на асамблеі з ліку яе дэпутатаў). Старшыня Дзяж. савета з’яўляецца кіраўніком дзяржавы і ўрада (Савета міністраў). Дзярж. савет і ўрад падсправаздачны Hau. асамблеі. У правінцыях і муніцыпіі мясц. ўладу ажыццяўляюць правінцыяльныя і муніцыпальная асамблеі. Прырода. Большая ч. тэрыторыі занята раўнінамі. На ПдУ в-ва Куба горы Сьера-Маэстра (г. Туркіна, 1974 м). Невысокія горы ёсць y цэнтр. (да 1108 м) і зах. (да 692 м) ч. вострава. Пашыраны карст. К. багатая нікелевымі рудамі. Ёсць невял. запасы хромавых, медных, жал., марганцавых руд, нафты, золата і інш. Клімат трапічны, пасатны. Сярэднемесячная т-ра на раўнінах y студз. каля 22 °С, y жн. каля 28 °С. Ападкаў за

індзейцамі. Каля 66% — белыя, 12% — негры, 22% — мулаты і метысы. Ж ывуць таксама выхадцы з в-ва Гаіці, кітайцы, японцы і інш. Каля 90% вернікаў — католікі, ёсць пратэстанты і прыхільнікі розных афра-хрысц. сінкрэтычных культаў. Сярэднегадавы прырост насельнійтва 0,6%. Сярэдняя шчыльн. 99,2 чал. на 1 км2. Найб. шчыльн. (да 300 чал. на 1 km2) y прав. Гавана, дзе жыве каля 25% насельніцтва К. У гарадах 76% насельніцтва. Найб. горад — Гавана, 2221 тыс. ж. (1994). Больш за 300 тыс. ж. y гарадах Сант’яга-дэ-Куба і Камагуэй. У прам-сці і гандлі занята 33% працоўных, y сельскай гаспадарцы — 20%, y абслуговых галінах і кіраванні — 30%. Гісторыя. Да каланізацыі еўрапейцамі К. насялялі індзейцы сібанеі, таінас і інш.

28.10.1492 адкрыта Х.Калумбам. У 1510— 11 заваявана іспанцамі, якія да сярэдзіны 16 ст. знішчылі мясц. індзейцаў. 3 пач. 18 ст. пачаўся хуткі рост г. Гавана, які ператварыўся ў адзін з буйнейшых гандл. партоў Карыбскага

М.Менакалі (1913— 21), А.Саясе (1921—25), Х.Мачада (1925— 33), Ф.Батысце-і-Сальдывары (1940—44, 1952—58), Р.Грау Сан-Марціне (1944— 48) і К.Прыо Сакарасе (1948— 52) y органах дзярж. улады значныя памеры набыла карупцыя. Ключавыя пазіцыі ў эканоміцы К. займалі замежныя фірмы, пераважна з ЗША. Пасля звяржэння ў жн. 1933 дыктатуры Мачада праведзены шэраг дэмакр. рэформ, y 1940 прынята ліберальная канстытуцыя, але гэта не зменшыла сац. напружанасць y грамадстве, якая рэзка ўзмацнілася пасля ўсталявання ў сак. 1952 дыктатуры ген. Батысты.

У выніку Кубінскай рэвалюцыі 1959 да ўлады прыйшоў урад на чале з Ф.Кастра Русам, прэзідэнтам краіны стаў А.Дартыкос Тарада (1959— 76). Быў распушчаны парламент, адменена дзейнасць канстытуцыі 1940, замест якой уведзены Асн. закон. 17.5.1959 прыняты закон аб агр. рэформе, летам і восенню 1960 без кампенсацыі нацыяналізавана маёмасць кампаній ЗША, y снеж. 1960 абвешчаны курс на пабудову сацыялізму. У адказ ЗІІІА y студз. 1961 разарвалі

КУБА М а ш та б 1:10 5 0 0 0 0 0 в.Ні-Сал

Паўночньі дропік

(Багамскія А-вы)

а-вы А нгіла

__(Багамскія А-вы)

LAMMjk -i Артэміса/Н^’-

Мінас-Матаамі

>

Q-0'Ы 'AOMOC-Hic" (Багамскія А-вы)

Гуанв|'1^Ш ЙДіГДЗЛЬ-ры0 ,Л1** ^дУ&Сан-Хуан© ^ і-М а р ц ін в с

Ла-Ф е

I Нуэва-Херона®

м.Карыентэс

^

СЬЕНФ)

9паРх.

с »арэас

^Кабг

•7/0 Трынідадб -С а нкты ■Спірытус

в.Х увен туд

СьегаФларыдг

Баракоа

в.Мал.Найман

год 1400— 1600 мм, найб. y rapax (да 2300 мм), найменш на ПдУ (900— 800 мм). Дажджлівы сезон май— кастрычнік (80% гадавой сумы ападкаў). У ж н.— кастр. бываюць ураганы. Рэкі кароткія, найб. — р. Каута (370 км). У раслінным і жывёльным свеце шмат эндэмікаў. Пад лесам 10% (пальмы, хвоі, эўкаліпты, чырвонае дрэва), ёсць участкі саваннаў, хмызнякі, на ўзбярэжжах мангравыя зараснікі. Для жывёльнага свету характэрна адсутнасць буйных жывёл. Запаведнікі: Эль-Каба, Купеяль і інш.; рэзерваты Сьенага-дэ-Сапата, Сьенагадэ-Ланьер. Насельніцтва. 95% складаюць кубінцы — нацыя, якая склалася ад змяшання ісп. перасяленцаў з неграмі і ў невял. ступені з карэннымі жыхарамі —

бас. 3 2-й пал. 18 ст. асновай эканомікі К. стала вытв-сць цукр. трыснягу, якая ў 1850 давала / 3 сусв. вытв-сді цукру і 89% кубінскага экепарту. Гэта спрыяла росту насельніцтва (150 тыс. чал. y 1763, 1,3 млн. ў 1860). Дробныя сял. гаспадаркі выцясняліся буйнымі плантацыямі, для працы на якіх толькі ў 1800—65 завезена больш за 400 тыс. неграўрабоў (рабства скасавана ў 1886). 83% экспарту К. ішло ў ЗША, якія з 1860-х г. пачалі ўмешвацца ва ўнутр. справы К. Незадаволенасць ісп. панаваннем прывяла ў кастр. 1868 да паўстання кубінцаў, якое перарасло ў вайну за незалежнасць (1868— 78). У крас. 1869 абвешчана 1-я Кубінская рэспубліка, але ў лют. 1878 б.ч. яе кіраўнікоў згадзілася на аднаўленне ўлады Іспаніі ў абмен на шырокую аўтаномію (т. зв. «Санхонскі пакт»). Аднак ісп. ўлады не стрымалі абяцання, 24.2.1895 кубінскія патрыёты на чале з Х.Марці ўзнялі новае паўстанне. Рэпрэсіі ісп. калан. улад супраць мірных жыхароў К. і выбух на амер. караблі «Мейн» каля Гаваны далі ўраду ЗША падставу абвясціць y крас. 1898 вайну Іспаніі (гл. Іспана-амерыканская вайна 1898) і акупіраваць К. У снеж. 1898 Іспанія прызнала незалежнасць К. Аднак амер. акупацыя яе працягвалася да 20.5.1902. Пад націскам ЗША y 1901 y канстьггуцыю К. ўнесена т. зв. «папраўка Плата», якая дазваляла ім умешвацца ў яе ўнутр. і знешнія справы (адменена ў 1934). У 1903 ЗША навязалі кубінскаму прэзідэнту Т.Эстраду Пальму (1902—06) дагавор аб арэндзе бухты Гуантанама пад ваен. базу. Пры прэзідэнтах Х.М.Гомесе (1909— 13),

,Найман-Бран(Брыт.)

М ансаніл ьё( apu-Maacrn^Vj -і974*г '[ рн‘нЛ ч Ь Г САНТ ЯГА-Д.3 * I

дыпламат. адносіны з К., спынілі закупкі кубінскага цукру і ўвялі супраць яе эканам. санкцыі, садзейнічалі высадцы ўзбр. кубінскіх эмігрантаў y зал. Качынас (крас. 1961, разбіты ў раёне Плая-Хіран). У 1962 ЗШ А прымусілі Лігу амер. дзяржаў (ЛАД) пазбавіць К. членства ў гэтай арг-цыі і разарваць з ёй дыпламат. адносіны (не падпарадкавалася толькі Мексіка). У гэтых умовах К. пашырыла сувязі з С СС Р і інш. сацыяліст. краінамі (дагавор аб сав.-кубінскім эканам. супрацоўніцтве і пастаўках на К. сав. нафты падпісаны ў лют. 1960). Размяшчэнне сав. ракет на К. для яе абароны прывяло да Карыбскага крызісу 1962. У ліп. 1963 на базе аб’яднаных рэв. арг-цый створана Адзіная партыя сацыяліст. рэвалюцыі К. (з кастр. 1965 Камуністычная партыя Кубы, КПК). У 1960— 70-я г. К. падтрымлівала шэраг рэв. рухаў y Лац. Амерыцы, яе войскі дапамагалі ўрадам Анголы (1976— 90) і Эфіопіі (1977— 78). На 1-м з’ездзе К П К (снеж. 1975) прынята канстытуцыя К. У кастр. 1976 адбыліся выбары ў 169 муніцыпальных асамблей, якія выбралі дэпутатаў Нац. асамблеі нар. улады (НАНУ), што выбрала Дзярж. савет (старшыня Кастра). 3 1975 ЛАД спыніла эканам. санкцыі супраць

K. 3 канца 1980-x г. CCCP спыніў эканам. дапамогу К., нгго пагоршыла яе эканам. становішча. Пад націскам ЗША ў вер. 1991 СССР адклікаў з К. ўсіх ваен. i цывільных саветнікаў. У кастр.

1992 кангрэс ЗІІІА прыняў т. зв. «закон Тарычэлі» па ўзмацненні рэжыму санкцый супраць К. У гэтых умовах 4-ы з ’езд К П К y кастр. 1991 абвясціў шэраг рэформ. У ліп. 1992 прыняты папраўкі да канстытуцыі, паводле якіх 24.2.1993 адбыліся прамыя выбары ў НАНУ (Кастра зноў выбраны старшынёй Дзярж. савета). Пачалася і эканам. лібералізацыя: y ліп. 1993 скасавана забарона на валоданне валютай, y вер. 1993 дазволена прыватнапрадпрымальніцкая дзейнасць, актывізавана развіццё турызму. К. — член ААН (з 1945). Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў крас. 1992. Палітычныя і грамадскія арганізацыі. Камуністычная партыя Кубы, Саюз маладых камуністаў Кубы, Прафс. цэнтр працоўных Кубы, К-ты абароны рэвалюцыі, Федэрацыя кубінскіх жанчын, Нац. асацыяцыя дробных земляробаў. Гаспадарка. К. — аграрна-індустр. краіна. Валавы нац. прадукт на 1 чал. каля 1300 дол. за год. Прам-сць дае каля 43% нац. даходу, сельская і лясная гаспадаркі, рыбалоўства — каля 14%, гандаль — каля 30%, буд-ва — каля 8%. Аснова эканомікі — аграпрамысл. комплекс, які ўключае цукр. прам-сць і вырошчванне цукр. трыснягу. Дзярж. сектар ахоплівае ўсю прамысл. вытв-сць, буд-ва, гандаль, 98% транспарту, 80% зямельных угодцзяў. Слабая матэрыяльна-тэхн. база нар. гаспадаркі, нізкая яе эфектыўнасць, гандлёва-эканам. блакада ЗША, рэзкае скарачэнне ганллёва-эканам. сувязяў пасля распаду СССР прывялі да вельмі цяжкага эканам. становішча. У сельскай г а с п а д а р ц ы назіраецца зніжэнне аб’ёмаў вытв-сці раслінаводчай і жывёлагадоўчай прадукцыі. 70% с.-г. прадукцыі даюць дзярж. гаспадаркі (нар. маёнткі). Плошча с.-г. угоддзяў каля 4,8 млн. га, y т.л. арашальных зямель 1 млн. га. Пад ворнымі землямі каля 3

млн. га, y т.л. пад цукр. трыснягом 1,5 млн. га, пад тытунём 70 тыс. га, пад цытрусавымі і інш. фруктамі 100 тыс. га, пад рысам 200 тыс. га, маніёкам, бататам і ямсам 100 тыс. га. Вырошчваюць таксама кукурузу, бульбу, бабовыя (пераважна фасолю), каву і какаву, алейныя культуры (у т.л. арахіс і алейная пальма), агародніну, бавоўнік, хенекен і кенаф. Штогод збіраюць каля 20— 30 млн. т цукр. трыснягу, каля 0,5 млн. т рысу, каля 1 млн. т цытрусавых, каля 50 тыс. т тытуню. Жывёлагадоўля дае менш за 30% кошту с.-г. прадукцыі. У 1996 было 4,6 млн. галоў буйн. par. жывёлы, 1,7 млн. свіней. Птушкагадоўля (каля 10 млн. курэй). Рьібалоўства (93,4 тыс. т, 1993) і промысел ракападобных. Вядучая галіна п р а м ы с л о в a с ц і — перапрацоўка цукру. Працуе больш за 150 цукр. з-даў, 20 з іх выпускаюць рафінаваны цукар, астатнія — цукар-сырэц, які ідзе на экспарт. У 1980—90 выраблялася што-

куба

547

це (каля 36 тыс. т нікелю штогод), y 1995 здабыта (у пераліку на метал) 3,1 тыс. т, хромавай руды — 14 тыс. т, меднай — 2 тыс. т. Асн. раён здабычы — прав. Ар’ентэ. Здабываюць таксама каменную соль, буд. матэрыялы, цэм. сыравіну, нафту (каля 0,5 млн. т). Электраэнергетыка засн. на імпартнай нафце. У 1995 атрымана 10,1 млрд. кВт-гадз (у 1990 — 14,7 млрд. кВт гадз.). Працуюць ЦЭС каля г. Гавана, Камагуэй, Сант’яга-дэ-Куба і інш., АЭС каля г. Сьенфуэгас. Харч. прам-сць прадстаўлена мукамольнай, мяса-малочнай, спіртагарэлачнай, піваварнай і вінаробчай галінамі, вытв-сцю алею, фруктовых і рыбных кансерваў, перапрацоўкай кавы і какавы. У Гаване 4 буйныя тытунёвыя ф-кі, 2 нафтаперапр. з-ды (Гавана і Сант’яга-дэ-Куба). Вытв-сць угнаенняў, штучных валокнаў, пластмас, гу-

Да арт. Куба. Тыповы ландшафт на раўнінах вострава. год 7— 8 млн. т цукру-сырцу, потым вытв-сць стала зніжадца, y 1995 атрымана 3,3 млн. т. На базе адходаў цукр. прам-сці створана вытв-сць кармоў, цэлюлозы, пластмас і паперы. Развіта горназдабыўная прам-сць, асабліва здабыча і абагачэнне нікелевых, медных, хромавых руд. Па здабычы нікелевай руды К. ў 1980— 90 займала 3— 4-е месца ў све-

Краявід на захадзе Кубы ў правінцыі Пінар-дэль-Рыо.

мава-тэхн. вырабаў і інш.; гал. цэнтры: Гавана, Пінар-дэль-Рыо, Матансас, Сьенфуэгас, Камагуэй. Лёгкая прам-сць прадстаўлена тэкст. і швейнай галінамі (Гавана, Альгін), вытв-сцю абутку (Гавана), канатаў і мяшкоў (Санта-ІОіара). Вытв-сць цэменту 1456 тыс. т. (1995, асн. з-ды каля Гаваны і Сант’яга-дэКубы), панельнае домабудаванне, вы-

Да арт. Куба. Бухта порта Сант'яга-дэ-Куба.

548

куба

пуск жалезабетонных вырабаў (Гавана). Прадпрыемствы машынабудавання выпускаюць с.-г. тэхніку (Альгін), дызельныя маторы (Сьенфуэгас), веласіпеды (Гавана, Кайбар’ен), гандл. і рыбалавецкія судны (Гавана, Кардэнас, М ансанільё). У Гаване металургічны камбінат. Асн. цэнтры каляровай металургіі ў Нікара, Моа. Есць прадпрыемствы дрэваапр., мэблевай, шкляной, цэлюлознапапяровай, фармацэўтычнай і інш. галін прам-сці. Больш за палавіну прамысл. прадпрыемстваў y Гаване. Развіваецца міжнар. турызм, які займае 1-е месца па валютных пастушіеннях (у 1995 К. наведала 750 тыс. чал., даход склаў 1 млрд. дол.). Развіты аўтамаб., чыг., марскі т р а н с п а р т . Даўж. аўтадарог каля 35 тыс. km, y т.л. каля 15 тыс. км з цвёрдым пакрыццём, чыгунак каля 5 тыс. км. Каля 0,5 млн. аўтамашын. Танаж гандл. флоту 1 млн. дэдвейт т (1991). Гал. парты: Гавана (60% грузаабароту), Сант’яга-дэ-Куба, Сьенфуэгас, Нуэвітас, Матансас. Ha К. 14 аэрапортаў і аэрадромаў, y т.л. міжнар. аэрапорт y Гаване. У 1995 экспарт склаў 1,6 млрд. дол., імпарт — 2,4 млрд. долараў. К. экспартуе цукар-сырэц, нікель, тытунь, каву, імпартуе нафту, разнастайныя харч. і прамысл. тавары. Гал. гандл. партнёры: Іспанія, Канада, Кітай, Расія, Мексіка. У 1996 Беларусь экспартавала на К. тавараў на 1,6 млн. дол., імпартавала на 27,2 млн. долараў. К. набывае на Беларусі с.-г. тэхніку і калійньм ўгнаенні, пастаўляе пераважна цукар-сырэц. Знеш няя запазычанасць К. — 9,1 млрд. дол. (без даўгоў краінам Усх. Еўропы і б. СССР). Грашовая адзінка — кубінскае песа. Узброеныя сілы. Складаюцца з рэгулярных узбр. сіл (сухап. войскі, ВПС, BMC) і ваенізаваных фарміраванняў (сілы дзярж. бяспекі, пагран. войскі). Агульная колькасць 79 тыс. чал. (1998). Вярх. галоўнакамандуючы — старшыня Дзярж. савета. Камплектаванне павоцле прызыву. У сухап. войсках 38 тыс. чал., на ўзбраенні каля 1,5 тыс. танкаў, 1,1 тыс. баявых машын пяхоты і бронетранспарцёраў, 1,6 тыс. пераносных зенітных ракетных комплексаў і пускавых установак зенітных кіроўных ракет, 1 тыс. мінамётаў, каля 700 гармат, якія буксіруюцца, 300 сістэм рэактыўнага залпавага агню і інш. У ВПС 10 тыс. чал., 130 баявых самалётаў і 45 баявых верталётаў. У BMC 5 тыс. чал., y т.л.

550 чал. y марской пяхоце, 2 падводньм лодкі, 12 баявых караблёў, 30 дапаможных суднаў, 5 катэраў і інш. У ваенізаваных фарміраваннях 19 тыс. чал., y т.л.

15 тыс. y сілах дзярж. бяспекі і 4 тыс. чал. y пагран. войсках. Ахова здароўя. Сярэдняя працягласць жыцця мужчын 72,8, жанчын 77,7 года. Смяротнасць — 7 на 1 тыс. чал. Забеспячэнне бальнічнымі ложкамі — 1 на 134 чал., урачамі — 1 на 231 чал. Узровень нараджальнасці — 13 на 1 тыс. чал. Натуральны прырост 0,6%. Дзіця-

чая смяротнасць 9 на 1 тыс. нованароджаных (1997). Асвета. Сістэма адукацыі К. ўключае дашкольныя дзіцячыя ўстановы (яслі і сады для дзяцей да 5 гадоў), 9-гадовую базавую (асноўную) і сярэднюю агульнаадук. школу, прафес.-тэхн., сярэднія спец. (для працуючай моладзі) і вышэйшыя навуч. ўстановы. Абавязковая базавая 9-гадовая школа для дзяцей ад 6 да 16 гадоў мае 2 ступені: 1-я — 6-гадовая пачатковая, 2-я — 3-гадовая няпоўная сярэдняя школа (7— 9 кл.). Атрыманне базавай адукацыі дае права паступаць y сярэднія навуч. ўстановы. 3-я ступень агульнай адукацыі — 3-гадовая поўная сярэдняя агульнаадук. школа на базе асноўнай школы. Яе заканчэнне дае права паступаць y ВНУ. Асн. прынцып y рабоце агульнаадук. школы — прадоўнае выхаванне і прафес. арыентацыя навучэнцаў. Прафес. падрыхтоўка вядзецца на базе асн. школы ў прафес.-тэхн. вучылішчах, політэхн. навуч.

Да арт. Куба. Крыж на ўшанаванне памяці ахвяр урагану 1930-х г. y г. Санта-Крус-дэльСур. цэнтрах (рыхтуюць кваліфікаваных рабочых; тэрмін навучання 1—2 гады) і ў політэхн. ін-тах (тэхнікумах), рыхтуюць спецыялістаў з сярэдняй спец. адукацыяй; тэрмін навучання — 3— 4 гады. У сістэме вышэйшай адукацыі 4 тыпы ВНУ: ун-ты, вышэйшыя політэхн. і спец. ін-ты, універсітэцкія цэнтры (маюць пераходны характар, на іх базе ствараюцца самастойныя ВНУ). Буйнейшыя ВНУ: Гаванскі ун-т (з 1728, рэарганізаваны ў 1960— 62, 1976), ун-т Ар’ентэ (з 1947) y г. Сант’яга-дэ-Куба, Цэнтр. ун-т Лас-Вільяс (з 1953) y г. Санта-Клара, ун-т г. Камагуэй (з 1974),

Вышэйшы політэхн. ін-т імя Хасэ А. Эчэверыі (з 1976) і інш. Буйнейшыя б-кі: Нац. б-ка «)6>сэ Марці» (з 1901) y Гаване і б-ка Гаванскага ун-та (з 1728). Музеі: Нац. музей выяўл. мастацтва (з 1913), Музей Рэвалюцыі, Музей Х.Марці (з 1925), Антрапалагічны музей (з 1847), Музей Хемінгуэя і інш. Навук. даследаванні на К. праводзяць н.-д. цэнтры і ін-ты Акадэміі навук К. (з 1962), навук. т.-вы, ун-ты. 3 1902 працуе Нац. абсерваторыя. Друк, радыё, тэлебачанне Найб. значныя перыяд. вьшанні: штодзённыя газеты «Granma» («Гранма», з 1965), «Juventud Rebelde» («Паўстанцкая моладзь», з 1965). Выходзяць таксама правінцыяльныя газ. «Adelante» («Наперад», з 1959), «Vanguardia» («Авангард», з 1962) і інш. Інфарм. агенптвы: ГІрэнса Лаціна (з 1959) і Нац. агенцтва інфармацыі. Радыёвяшчанне з 1914. Найбуйнейшыя радыёстандыі: Радыё ліберасьён, Радыё прагрэса, Радыё Гавана-Куба, Радыё рэбельдэ і інш. Трансліруюцца перадачы для замежжа на англ., франц., араб. і інш. мовах. Тэлебачанне з 1950, працуюць 2 агульнанац. каналы. Радыё і тэлебачанне падпарадкаваны і кантралююцца Кубінскім ін-там радыёвяшчання. Літаратура. Л-ра індзейцаў дакалумбавай эпохі не захавалася. У 1-й пал. 16 ст. на К. была пашырана місіянерская л-ра: падручнікі па евангелістыцы і этнагр. нарысы. У 16— 18 ст. развівалася крэольская нар. паэзія, якая ўзнікла на аснове ісп. паэт. форм (апісальная nasMa «Зярцала цярплівасці» С. дэ Бальбоа, 1608). 3 канца 18 ст. побач з духоўнай і свецкай паэзіяй развіваюцца жанры гіст. хронікі, літ.-філас. і паліт. публіцыстыкі. У пач. 19 ст. створана першае літ. аб'яднанне кубінскіх пісьменнікаў, удзельнікі якога (Ф.Варэла-іMapærec, Х Л.Сака, Д. дэль Монтэ-іАпонтэ і інш.) выступалі супраць схаластыкі і ўстарэлых літ. форм. Ідэі нац. самасвядомасці развіваліся ў асветніцкай пўбліцыстыцы Варэлы-і-Маралеса, вершах Х.М.Эрэдыі — пачынальніка кубінскага рамантызму. Прозе рамантыкаў 19 ст. X. Гомес дэ Авельянеды, А.Суарэса-і-Рамера, С.Вільявердэ ўласціва бытаапісальнасць, т.зв. кастумбрызм. Прадвесцем мадэрнізму ў л-ры К. з’явілася творчасць Х.Марці (раман «Гібельнае каханне», паэт. зб-кі «Простьм вершы», «Верлібры», «Кветкі выгнання»). Пад уплывам антрапалагічных прац Ф.Ортыса аб афр. каранях кубінскай культуры ў канцы 1920-х г. развіваўся т.зв. «негрызм»: паэзія Н.Гільена, Э.Бальягаса, Х.С.Тальета і інш., проза Л.Кабрэры. На перакрыжаванні афракубінскай культуры і еўрап. авангарду знаходзілася творчасць А.Карпенцьера. У 1940— 50-х г. асобнае месца займала творчасць Х.Лесамы Лімы, якая развівалася ў стылі літ. барока, a таксама А.Аўх’ера, што ўнёс y інтымную лірыку сац. матывы. 'П роза гэтага перыяду адзначана матывамі сац. крытыцызму (Ф.Піта Радрыгес, А.Х.Кардоса і інш.).

У 1959 створана грамадска-літ. арг-цыя Дом Амерык, y 1961 — Саюз пісьменнікаў і мастакоў К. Значнае месца пачала займаць героіка-рэв. тэматыка, якая стала асноўнай y творчасці празаікаў Х.Салера Пуіга, Л А тэра Гансалеса, М.Кафіньё і інш., паэтаў М.Навара Луны, Э.Дыега, С.Віцьера і інш. У апошнія дзесяцігоддзі ў л-ру прыйшло новае пакаленне: Р.Фернандэс Рэтамар, Ф.Хаміс, Л.Марэ і інш., для якіх характэрны пошукі новых форм і маст. сродкаў, адэкватных рэчаіснасці. На бел. мове вьшадзены асобныя творы Гільена, Дыега, Хаміса, Аўх’ера і інш. y ne1 ракладах Р.Барадуліна, А.Вярцінскага, Х.Жычкі і інш. Архітэктура. У дакалумбійскі перыяд індзейцы будавалі каркасныя хаціны («боіо»), платформы на палях для захоўвання прадуктаў. 3 драўніны пальмы рабілі каркас, з кары і трыснягу — сцены, дах накрывалі пальмавым лісцем. Змацоўвалі пабудовы ліянамі. У працэсе

эфектамі, мяккімі абрысамі. 3 пач. 20 ст. ў Гаване будавалі шматпавярховыя дамы ў духу эклектыкі і ў стылі мадэрн, y 1920— 30-я г. — y стылі сучаснай еўрап. і амер. архітэктуры (арх. Э.Радрыгес Кастэльс). У 1940— 50-я г. арх. А.Кінтана, А.Радрыгес Пічарда, А.Капабланка стваралі пабудовы з маналітнага жалезабетону ў духу функцыяналізму (гасцініцы, курортныя комплексы), адметныя навізной аб’ёмнай і планіровачнай кампазіцый, трапным выкарыстаннем колеру. У 1950-я г. на месцы трушчоб выраслі добраўпарадкаваньм раёны з жалезабетоннымі дамамі (жылы масіў Гавана-дэль-Эстэ ў Гаване, арх. Р.Каранса і інш.), гандл. і культ. цэнтрамі (Універсітэцкі гарадок, Шксша мастацтва). У 1960—80-я г. ўзмацніліся іцдустрыялізацыя і тыпізацыя гар. буд-ва, шырока выкарыстоўваецца зборны і маналітны жалезабетон (арх. Х.Рэбельён, Р.М .Франка, Ф.Салінас, Р.Пора). Архітэктура вылучаецца

Да арт. Куба. Будынак Дома-музея Э.Хемінгуэя ў Гаване. ісп. каланізацыі (з канца 15 стд узніклі гарады (Гавана, Сант’яга-дэ-Куба, Трынідад і інш.) з магутнымі ўмацаваннямі, прамавугольнай сеткай вуліц, царквой, ратушай і асабнякамі знаці на цэнтр. плошчах. Для абароны ад піратаў будавалі крэпасці. Эканам. развіццё К. ў 18 ст. выклікала рост грамадз. архітэктуры Ў стылі мудэхар. Пад уплывам ісп. і мекс. дойлідства барока склаліся тыпы кубінскага мураванага жылога дома (1— 2-павярховага, з унутр. дваром-паціо, беленымі і фарбаванымі сценамі, аддзелкай з каляровай глазураванай пліткі, драўлянымі і метал. рашоткамі на вокнах і балконах) і царквы [1-нефавай, з 1— 2 прамавугольнымі вежамі, стсшлю з кесонамі (артэсанада) ці скляпеннем]. Фасады аздаблялі калонамі, аркамі, каляровымі вітражамі. У канцы 18 — пач. 19 ст. створаны арх. ансамблі гал. плошчаў y Гаване і Трынідадзе. Нац. адметнасць кубінскага барока абумоўлена трапічным кліматам і выкарыстаннем мясц. порыстага каменю-ракушачніку з яго багатымі святлоценявымі

куба

549

патрыятычнай тэматыкі. Развіваліся гіст. і батальная карціна (А.Менакаль), рэаліст. жанравы жывапіс (Л.Раманьяч, Р.Лой) і скульптура (Х.Х.Сікрэ). У 1920— 30-я г. на мастацтва К. ўплывалі мексіканскае мастацтва, традыцыі кастумбрызму, еўрап. маст. кірункаў (жывапісцы Э Авела, АГаторна, К.Бермудэс, М.Карэньё, скульптар Д.Равенет і інш.). У 1940— 50-я г. пашырыліся абстрактнае мастацгва і сюррэалізм (В.Лам і інш.). Пасля 1959 пераважае рэв. і паліт.-агітацыйная тэматыка, што паўплывала на інтэнсіўнае развіццё графікі, асабліва плаката (К.Гансалес, Р.Кінтана, Р.Партакарэра і інш.). Сярод жывапісцаў: С.Кабрэра Марэна, О.Янес, А.Бенітэс і інш. У 1961 засн. Саюз пісьменнікаў і мастакоў К. Музыка. У нар. музыцы К. адрозніваюць крэольскую, афра-кубінскую і афр.

Да аРт- Куба. Адна з цэнтральных плошчаў Гаваны.

манум. характарам, y ёй спалучэнне тыпавых секцый, характэрныя для К. галерэі, лоджыі, адкрытыя лесвіцы, балконы, казыркі, багацце колеравых вырашэнняў. У 1916 засн. Калегія архітэктараў Гаваны. Выяўленчае мастацтва. Стараж. мастацтва індзейцаў прадстаўлена пячорнымі размалёўкамі, размаляванымі пасудзінамі, статуэткамі людзей і жывёл, каменнымі і драўлянымі ідаламі («семі»). Першыя помнікі выяўл. мастацтва К. — царк. драўляная скульптура і жывапіс, алтарная разьба 18 ст. У канцы 18 — пач. 19 ст. пад уплывам ісп. мастацтва сфарміраваліся гравюра (Ф.Х.Баэс — рэліг. эстампы, ілюстрацыі) і жывапіс (рэліг. карціны Х.Н. дэ ла Эскалеры, рэаліст. партрэты В.Эскавара, класіцыстычныя гіст. карціны Х.Б.Вермая). У 1818 y Гаване засн. AM Сан-Алехандра. У 1-й пал. 19 ст. пашырыўся кастумбрызм, y 2-й пал. пераважалі акад. і рамант. традыцыі ў пейзажы (Ф.Сіснерас, В.Санс Карта) і гіст. жывапісе (М.Мелера). Пач. 20 ст. — уздым нац.-

музыку. Ш ырока вядомы крэольскія песенныя жанры крыолья, гуахіра, песня і танец хабанера. Сярод песеннатанц. форм афра-амер. музыкі найб. пашыраны сон, гуачара, конга, румба; сярод муз. інструментаў сем’і барабанаў — бата, бембе, конга. Захавалася т.зв. чыстая афр. музыка — рытуальныя гімны-песнапенні, танцы, строга рэгламентаваная музыка «свяшчэнных» барабанаў. У 16— 17 ст. пашырыліся ваен. аркестры, вулічныя тэатралізаваныя відовішчы з муз. суправаджэннем, свецкае музіцыраванне. У 2-й пал. 18 ст. росквіту дасягнула царк. музыка (Э.Салас-і-Кастра). У 1776 y Гаване адкрыты першы пастаянны т-р «Калісеа» (з 1803 «ГІрынсіпаль»), y 1814 — муз. школа, y 1816 — муз. акадэмія «Санта-Сееілія». Нац. кампазітарская школа склалася ў сярэдзіне 19 ст. (М.Саўмель Рабрэда, І.Сервантэс. Каванаг, Н.Р.Эспадэра). У канцы 19-га — 1-й пал. 20-га ст. створаны нац. оперы «Юмуры» Э.Санчэса дэ Фуэнтэса (1898), «Нявольніца» Х.Мауры Эстэве (1921), балеты «Рэбамбарамба» (1928) і «Цуд y Анакільі»

550

КУБА

балет (з 1959), Нац. фальклорны ансамбль (з 1962), балет Камагуэя (з 1967). Кансерваторыі ў Гаване, Сант’яга (1929) А.Ральдана. Заснаваны Т-ва кла- і інш., муз. ф -т Вышэйшага ін-та массічнай музыкі (1866), Нац. кансерватотацтваў (з 1976), школы хар. спеваў і рыя (1885), сімфанічны (1908) і філарпавышэння муз. майстэрства ў Гаване і манічны (1923) аркестры ў Гаване, Бетінш. Праводзяцца нац. і міжнар. фестыховенскае т-ва (1872) і Т-ва камернай валі музыкі. музыкі (1888) y Сант’яга-дэ-Куба. ЛепТэатр. Паяўленне т-ра К. звязана з шыя ўзоры кубінскай музыкі 1-й пал. ісп. т-рам і фальклорным мастацтвам неграў-рабоў (паказы на плошчах, y 20 ст. стварылі заснавальнікі афра-куцэрквах, прыватных дамах, карнавальбінскага кірунку Ральдан і А.Гарсія Каныя шэсці, рытуалы). У 1776 y Гаване турла. Удзельнікі «Групы музычнага абпабудавана тэатр. памяшканне «Калінаўлення» (з 1943) Х.Ардэваль, А.Грасеа» (з 1803 «Прынсіпаль»), дзе ставіліматхес, Э.Марцін, А.Леон і інш. выстуся п ’есы пераважна ісп. драматургаў. паюць за асваенне і ўвасабленне нац. Пачатак нац. т-ру далі муз. паказы сайфальклору. У 1960-я г. створаны дзярж. нетэ (п’есы з музыкай і спевамі) акцёра муз. ўстановы, y т.л. Генеральная дыі драматурга Ф.Каваруўяса. Фармірарэкцыя музыкі, Дэпартамент музыкі ванне нац. т-ра актывізавалася ў І-й Нац. б-кі «Хасэ Марці», Дом Амерык, пал. 20 ст.: створана «Т-ва садзеяння які аб’ядноўвае музыкантаў і інш. дзеячаў мастайтва. У 1960— 70-я г. побач з развіццю т-ра» (1910), пачалі выдавацца кампазітарамі традыц. кірункаў вытэатр. часопісы, ствараліся новыя трулучылася новае пакаленне аўтараў, што пы, y т.л. т-р «Куэва» ў Гаване (1936— 37), Нар. т-р (1943— 45). У 1941 заснаваны Кубінская акадэмія драм. мастацтва і тэатр. школа пры Гаванскім ун-це. Пасля 1959 ствараюцца дзярж. трупы і т-ры, арганізуюцца т-ры ў правінцыі. Ставяцца п ’есы Х.Марці, Ф.Гарсіі Лоркі, А.Чэхава, Ж.П.Сартра, Х.Брэне, Э.Кінтэра, Х.Трыяны, Р.Ферэра, А.Эстарына. Кіно. 3 1897 на К. здымаліся кінахроніка і дакумент. фільмы. Асновы рэгулярнай кінавытворчасці заклалі ў 1910— 20-я г. рэж. Э.Д.Кеседа і Р.Пеан. Здымаліся фільмы на актуальныя праблемы, дэтэктывы, камедыйныя фільмыбуф, фарсы і інш. У 1937 створаны першы паўнаметражны гукавы фільм (рэж. Э.Капарас). 3 1930-х г. набылі папулярнасць муз. фільмы з выкарыстаннем нар. музыкі (Х.Сальвадор і інш.).

1940— 50-я г. — перыяд заняпаду кубінскага кіно, фільмы здымаліся пераважна з мексіканскімі кінавытворцамі. У 1959 створаны Кубінскі ін-т кінамастацтва і кінапрамысловасці. Найб. развіццё атрымала дакумент. кіно. У 1960-я г. пачалі выходзіць «Лацінаамерыканская хроніка інстытута кінамастацтва і кінапрамысловасці», серьм «Народная энцыклапедыя». На дакуарыентуюцца на муз. авангард (алеатомент. кінематограф К. паўплывалі рыка, санорыка, канкрэтная і электронІ.івенс (Нідэрланды), Р.Кармэн, М .Каная музыка), y т.л. Х.Бланка, К.Фарылатозаў, С.Урусеўскі (СССР). Гал. тэма ньяс, Л.Браўэр і інш. Сучасная прафес. кубінскай кінематаграфіі — «Сто гадоў муз. творчасць К. разнастайная паводле барацьбы» (паказ асобных яе этапаў) — жанраў і форм (ад сімфоній і кантат да стала вызначальнай для гісторыка-рэв. масавых песень) і ўяўляе сабой даволі дакумент. («Гэта наша зямля», 1959; складаную стылістычную карціну. Сярэж. Т. Гуцьерэс Алеа) і маст. («Лусія», род выканаўцаў: скрыпачы Х.Уайт, 1968; рэж. У.Солас) фільмаў. К.Х.Д.Брындзіс дэ Салас, дырыжоры Ствараліся біяграфічныя («Часы маЭ.Гансалес Манцічы, М.Дучэсне Кусан, ладога Марці», 1960; рэж. Х.Масіп), саР.Санчэс Ферэр, піяніст С.Цьелес, гітацыялагічныя («3 кубінскімі жанчынарысты Л.Браўэр, Х.Артэга. Сярод хамі», 1974; рэж. А.Картасар; «Кайіта — рэографаў і артыстаў балета Алісія, Альлегенда і быль», 1981; рэж. Л.Ф .Бернаберта і Фернанда Алонса, Х.Банегас, са) і інш. фільмы. Сярод рэжысёраў даХ.Парэс, Л.Араўха. Працуюць: Нац. кументалістаў: С.Альварэс, О.Вальдэс, сімф. аркестр (з 1960), сімф. аркестр П.Вега, Х.Дыяс, Ф .П ерэс, М.Флейтас, Нац. т-ра, Квартэт імя А.Ральдана, Б.Эрнандэс. Фільмы на сучасную тэмаНац. поліфанічны хор, хары мадрыгатыку здымалі Гуцьерэс Алеа («Смерць лістаў (у Гаване і С ант’яга-дэ-Куба), бюракрата», 1966), Картасар («Настаў«Арфеон», Ансамбль нац. танца і Нац.

нік», 1977), М.А.Гомес («Жанчына, мужчына, горад...», 1978), Вега («Партрэт Тэрэсы», 1979), П.Гусман («Ружа вятроў», 1983) і інш. Сярод акцёраў: І.Андрэус, М.Бальмаседа, А.Віньяс, С.Вуд, Д.Гранадас, С.Клакстан, А.Легра, Р.Міравальес, Э.Нуньес. Здымаюцца таксама анімацыйныя фільмы. 3 1979 y Гаване штогод праходзіць Міжнар. кінафестываль лац.-амер. «новага кіно». Літ:. Очеркн нсторнн Кубы. М., 1978; Г а в р н к о в Ю.П. Куба: страннцы нсторнн. М., 1979; Л а р я н Е.А. Куба конца XVIII — первой третн XIX в. М., 1989; Ш у с т о в К.С. Освободнтельная война на Кубе (1895— 1898) н полмтнка США. М., 1970; М a м о н т о в С.П. Нспаноязычная лвтература стран Латннской Амермкн XX в. М., 1972; Ф я л н п о в с к а я Н. Архнтектура революцмонной Кубы. М., 1965; П в ч у г н н П. Краткнй очерк нсторнн кубкнской музыкн / / Музыкальная культура стран Латннской Амервкя. М„ 1974; Культура Кубы: Сб. ст. М., 1979; Б ы к о в a Й.С. Кмно Кубы. М., 1984. Ю.В.Ляшковіч (прырода, насельніцтва, гаспадарка), Р. Ч.Лянькевіч (узброеныя сілы), С.В.Логіш (літаратура), Я.Ф.Шунейка (архітэктура, выяўленчае мастацтва). КЎБА (Kuba) Людвік (16.4.1863, г. Подзебрадзі, Чэхія — 30.11.1956), чэшскі этнограф, муз. фалькларыст, мастак. Нар. арт. і нар. мастак Чэхаславакіі (1945). Вучыўся ў Празе ў арганнай школе ў Ф.Скугерскага (1877— 79), y AM (1891— 93), y Парыжы ў акадэміі Жуліяна (1893—95), y Мюнхене ў школе А.Ажбе (1896— 1904). 3 1945 выкладаў y Пражскай AM. Удзельнічаў y этнагр. экспедыцыях па слав. землях, y т.л. ў 1886 і 1887 y Расіі, на Беларусі і Украіне. У асн. працы «Славянства ў сваіх песнях» (т. 1— 15, 1884— 1929) акрамя нотных узораў (каля 4000) змясціў апісанні мясц. манер спеваў, побыту, нар. дэкар.-прыкладнога мастацтва, замалёўкі сельскіх пабудоў, касцюмаў, муз. інструментаў, партрэты прадстаўнікоў розных народнасцей. Першы апублікаваў запісы бел. нар. 2-галосых песень, даследаваў ладавыя асаблівасці бел. муз. фальклору («Беларуская народная песня», 1887). Сярод жывапісных работ жанравыя карціны, партрэты, пейзажы, нацюрморты: «Кветы» (1899), «Піёны» (1902), «Чытач», «Сярод руж» (абедзве 1906), «Аўтапартрэт» (1914), «На балконе ў Сміхаве» (1913), «Аўтапартрэт з палітрай» (1940), «Аўтапартрэт з люлькай» (1952). Літ:. Н і с н е в і ч С. Да гісторыі збірання, вывучэння і выкарыстання беларускіх народных напеваў / / Музыка нашых дзён. Мн., 1971; S t a n i s l a v J. Ludvik Kuba. Zakladatel slovanské hudebni folkloristiky. Praha, 1963. Л. C. Мухарынская. КЎБАВЫЯ ФАРБАВАЛЬНІКІ, група нерастваральных y вадзе фарбавальнікаў. Паводле хім. класіфікацыі К.ф. — пераважна поліцыклічныя і антрахінонавыя фарбавальнікі', асобная група К.ф. — індыгоідныя фарбавальнікі і тыяіндыгоідныя. Пры фарбаванні К.ф. папярэдне аднаўляюць y асн. асяроддзі. У выніку рэакцыі аднаўлення ўтвараюцца водарастваральныя солі лейказлучэнняў. Атрыманы фарбавальны раствор наз. кубам (індыга, вядомы са старажытнасці, аднаўлялі ў чопах — «кубах», адсюль

назва). Лейкаалучэнні ў адрозненне ад зыходных К.ф. добра сарбіруюцца валакном, a пры наступным акісленні (кіслародам паветра або інш. акісляльнікамі) рэгенерыруюць К.ф. з утварэннем высокаўстойлівай афарбоўкі. К.ф. вырабляюць y выглядзе парашкоў y спалучэнні са значнай колькасцю дыспергатараў і пастаў (для суспензійнага фарбавання і друкавання тканін), некаторыя — y выглядзе к у б а з о л е й — растваральных y вадзе натрыевых солей гідрагенсульфатаў эфіраў лейказлучэнняў. Выкарыстоўваюць пераважна для афарбоўкі бавоўны, лёну, віскозных валокнаў і іх сумесей з поліэфірнымі валокнамі, a таксама футра ў шэры або руды колер. Я.Г.Міляшкевіч. КУБАК, невялікая пасудзіна для піцця; найчасцей цыліндрычнай, радзей збанаці бочкападобнай формы з выразным донцам, з адной ці дзвюма ручкамі (трапляюцца без ручак), звычайна без накрыўкі. К. выраблялі з гліны, металу, каменнай масы, дрэва, шкла. Вядомы ў розных народаў з часоў старажытнасці.

Кубак.

КУБАНА-ПРЫА30ЎСКАЯ НІЗІНА, гл. Прыкубанская нізіна. КУБАНГА (Cubango), А к а в а н г а (Okavango), рака ў Афрыцы, y Анголе, Намібіі і Батсване. Даўж. каля 1600 км, пл. басейна каля 800 тыс. км2. Пачынаецца на пласкагор’і Біе ў Анголе, y вярхоўі парожыстая. Заканчваецца ў вобласці ўнутр. сцёку Калахары, утварае балоцістую дэльту (балота Акаванга). Паўд. рукаў дэльты ўпадае ў воз. Нгамі, паўн. (перыядычны) — y р. Кванда (прыток р. Замбезі), рукаў Батлетле жывіць балота ўпадзіны Макгадыкгадзі. Гал. прыток — р. Квіта (злева). Сярэдні гадавы расход вады 255 м3/с . Высокі ўзровень і паводкі ў час летніх дажджоў. КУБАНЬ, рака ў Стаўрапольскім і Краснадарскім краях Расіі. Даўж. 870 км, пл. бас. 57,9 тыс. км2. Пачынаецца 2 вытокамі (Улукам і Учкулан) на схілах Эльбруса, каля ледавіка Улукам. Упадае ў Тэмрукскі зал. Азоўскага м., утварае дэльту (пл. 4,3 тыс. км2). Ад сутокаў да г. Нявіннамыск цячэ пераважна ў глыбокай і вузкай цясніне, ніжэй выходзіць на раўніну, пойма шырокая, y рэчышчы шмат меляў, перакатаў, астравоў. У

ніжнім цячэнні (ад упадзення р. Лаба) даліна расшыраецца, y пойме плаўні. Асн. прытбкі: Тэберда, Малы і Вял. Зелянчук, Уруп, Лаба, Белая, Пшыш (злева). Жыўленне мяшанае. Летнія паводкі. Сярэдні гадавы расход вады каля г. Краснадар 393 м3/с. У дэльце прамысл. рыбы (судак, тарань, асятровыя і інш.). Выкарыстоўваецца для арашэння. Частка вады К. па Нявіннамыскім арашальным канале паступае ў р. Егарлык (прыток р. Дон). Краснадарскае вадасховішча. Суднаходная ад вусця р. Лаба, y вярхоўі сплаўная. Гал. гарады: Карачаеўск, Чэркеск, Нявіннамыск, Армавір, Крапоткін, Усць-Лабінск, Краснадар; y дэльце — марскі порт Тэмрук. КЎБАРАЎ Вячаслаў Георгіевіч (12.7.1931, в. Кочава Яранскага р-на Кіраўскай вобл., Расія — 5.7.1995), бел. мастак кіно, жывапісец. Засл. дз. маст. Беларусі (1981). Скончыў Усесаюзны ін-т кінематаграфіі (1963). Працаваў на кінастудыі «Беларусьфільм». Мастакпастаноўшчык фільмаў «Масква— Генуя» (1964), «Альпійская балада» (1966), «Прыгодны да нестраявой» (1969), «Паланез Агінскага» (1971), «Пагаворым, брат» (1979), «Круглянскі мост» (1989), «Пайсці і не вярнуцца» (1992), «Чорны бусел» (1993); тэлефільмаў «Крокі па зямлі» (1968), «Вялікае процістаянне» (1974), «Час-Не-Чакае» (1975), «Дзяржаўная граніца» (1— 10 серыі, 1980— 86). Аўтар жывапісных карцін «Харчатрад» (1966), «Рыбакі» (1984), «Прыйшоў салдат з фронту» (1989— 92), пейзажаў «Вясна ў Жыровічах» (1972), «Прыпяць» (1980), «Вясна ў Вязынцы» (1992), «Лошыца. Сакавік» (1994) і інш. КУБАРКА Аляксей Іванавіч (н.

28.4.1943, в. Воля Пружанскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне фізіялогіі. Д -р мед. н. (1984), праф.

(1986). Засл. дз. нав. Беларусі (1992). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1968), пра-

КУБЕЛ

551

цуе ў ім з 1972 (у 1986— 97 рэктар). Навук. працы па фізіял. ролі фіз.-хім. уласцівасцей ліпідаў арганізма, механізмах функцыянавання ц.н.с. і ўстойлівасці арганізма да экстрэмальных уздзеянняў. Тв'. Основы фнзнологан человека. СПб., 1994 (у сааўт.); Шнтовндная железа: Фундаментальные аспекты. Мн.; Нагасакн, 1998 (у сааўт.). КУБАСАЎ Валерый Мікалаевіч (н.

7.1.1935, г. Вязнікі Уладзімірскай вобл., Расія), савецкі касманаўт. Двойчы Герой Сав. Саюза (1969, 1975). Лётчыккасманаўт СССР (1969), Герой Венгрыі (1980). Канд. тэхн. н. (1968). Скончыў Маскоўскі авіяц. ін-т (1958). 3 1966 y атрадзе касманаўтаў. 11— 16.10.1969 з Г.С.Ш оніным эдзейсніў палёт (як бортінжынер) на касм. караблі (КК) «Саюз6»; 15— 21.7.1975 з А.А.Лявонавым — палёт (як бортінжынер) на КК «Саюз19» (па праграме ЭПАС); 26.5— 3.6.1980 з Б.Фаркашам (Венгрыя) — палёт (як камандзір) на КК «Саюз-36» і на арбітальнай станцыі «Салют-6» (асн. экіпаж В.В.Румін, Л.І.Папоў), вярнуўся на Зямлю на КК «Саюз-35». Агульная npaLwrласць палётаў 18,75 сут. Залаты медаль імя К.Э.Цыялкоўскага AH СССР, залаты медаль імя Ю.А.Гагарына. КУБАФУТУРЬІЗМ, гл. ў арт. Кубізм, Футурызм. КЎБЕЛ, y беларусаў бандарны выраб для захоўвання адзення, даматканага палатна, каштоўных рэчаў. К. рабілі з доўгіх (да 120— 140 см) асінавых ці хваёвых клёпак, якія расстаўлялі вакол круглага, радзей эліпсоіднага днішча і сцягвалі 4— 1 абручамі. Дзве больш доўгія процілеглыя клёпкі, што выступалі зверху, утваралі вушкі (былі К. і без іх). Неабходны элемент К. — накрыўка

552

к у б е л ік

(простая ці з векам), яхая заціскалася зверху засаўкай, прасунутай праз вушкі; на адным канцы цуркі часам была проразь для замка. К. быў неабходным атрыбутам вясельнай абраднасці і шырока ўжываўся да пач. 20 ст. У наш час трапляецца эпізадычна. В.С.Цітоў. КЎБЕЛІК (Kubelik) Іеранім Рафаэль (29.6.1914, Біхары, Чэхія — 1996), швейцарскі дырыжор і кампазітар. Вучыўся ў бацькі Я.Кубеліка. Скончыў Пражскую кансерваторыю (1933). 3 1934 дырыжор, y 1942— 48 і з 1989 маст. кіраўнік Чэш. філармоніі. У 1950— 53 узначальваў аркестр y г. Чыкага (ЗІПА), з 1961 — аркестр Баварскага радыё ў Мюнхене. Муз. кіраўнік многіх спектакляў y буйнейшых оперных т-рах Еўропы («Ковент-Гардэн», Лондан, 1955—58) і ЗШ А (з 1972 муз. кіраўнік т-ра «Метраполітэн-опера», НьюЙорк). Сярод твораў: оперы, y т л . «Вераніка» (гіаст. 1947); кантаты; рэквіемы (1942, 1962, 1963); «Stabat Mater» (1968); 2 месы; сімфоніі; канцэрты для інструментаў з арк. (1940, 1944, 1950, 1951); камерна-інстр. ансамблі і інш. КУБЕЛІК (Kubelik) Ян (5.7.1880, Міхле каля Прагі — 5.12.1940), чэшскі скрыпач, кампазітар. Чл. Чэш. Акадэміі навук і мастаіггваў (1932). Ігры на скрыпцы вучыўся ў бацькі І.М.Кубеліка, К.М.Вебера і інш. Скончыў Пражскую кансерваторыю (1898). Музыкант-віртуоз, адзін з лепшых выканаўцаў найб. складаных твораў Н.Паганіні. Увёў y выканальніцкую практыку больш павольны тэмп ігры тэхн. пасажаў. Аўтар сімфоніі (1937), 6 канцэртаў для скрыпкі з аркестрам (1916—24), скрыпічных п’ес, віртуозных канцэртных кадэнцый і інш. У 1947 і 1949 прайшлі Міжнар. конкурсы скрыпачоў імя К. (у рамках муз. фестывалю «Пражская вясна»).

Да арт.

К у б ізм . X. Г р ы с. Сняданак. 1915.

КУБЁРА, y старажытнаіндыйскай міфалогіі бог багацця. Яго ўяўляюць з вял. шарападобным жыватом, двухрукім, трохногім, васьмізубым, аднавокім. За набожнасць Брахма прыраўняў К. да багоў, зрабіў яго вартавым падземных скарбаў і захавальнікам (адным з лакапалаў) Поўначы. Блізкім сябрам і апекуном К. лічыцца Шыва. КУБЕРТАВІЧУС (Kubertavicius) Пятрас (22.6.1897, в. Вартай Лаздзійскага р-на, Літва — 14.2.1964), літоўскі акцёр і рэжысёр; адзін з заснавальнікаў літ. прафес. т-ра. Працаваў y т-рах Петрагрлда і Вільні (з 1916), каўнаскіх драм. (1920— 52, 1959—63) і юнага гледача (1952— 59). Сцэнічныя вобразы вылучаліся глыбінёй, рэаліст. выразнасцю, дынамікай: Скіргайла, Шарунас («Скіргайла», «Шарунас» В.Крэве), Крушна («Сын уладара» і «Уладар» В.Мікалайціса-Пуцінаса), Чабутыкін («Тры сястры» А.Чэхава), Глостэр («Кароль Лір» У.Ш экспіра). Паставіў спектаклі «Пяюць пеўні» Ю.Балтушыса (1948, 1958), «Блудны сын» Р.Блаўмана (1957) і інш. КУБЕРТ&Н (Coubertin) П ’ер дэ (1.1.1863, Парыж — 2.9.1937), франц. грамадскі дзеяч, педагог, гісторык, літа-

нац. адукацыі, y т.л. фіз. выхавання, развіцця міжнар. спарт. руху. У 1896— 1925 прэзідэнт, з 1925 ганаровы прэзідэнт Міжнар. Алімп. к-та. Распрацаваў асн. правілы правядзення Алімп. гульняў. Аўтар тэксту клятвы спартсменаўалімпійцаў. КУБІЗМ (франц. cubisme ад cube куб), пльшь y мастацтве (пераважна ў жывапісе) y 1-й чвэрці 20 ст. Склаўся пад уплывам твЬрчасці П.Сезана, афр, скульптуры, мастацтва прымітыву, новых адкрыццяў y галіне фізікі (рэнтгенаўскія прамяні, структура атама, тэорьм адноснасці). Тэрмін «K.» уведзены ў 1908 франц. крытыкам Л.Васелем як мянушка групы мастакоў, што адлюстроўвалі прадметны свет y выглядзе камбінацый геам. цел, фігур. Заснавальнікі плыні П Лікасо, Ж .Брак і іх паслядоўнікі (Р .Дэланэ, Ф Л еж э, А.Глез, Х.Грыс і інш.) імкнуліся да выяўлення прадмета адначасова з розных пунктаў і перадачы не знешняй формы, a яго ўнутр. структуры ў 4 вымярэннях (4-е — час). Мастакі адмаўляліся ад перадачы лінейнай перспектывы, паветр. асяроддзя, каларыстычнай разнастайнасці, прыносячы іх y ахвяру аб’ёму. Асвятленне звялося да ідэальнага светлаценю, які мадэліраваў аб’ёмы без уліку рэфлексаў і рознай інтэнсіўнасці крыніц святла. У ранні, «сезанаўскі», перыяд К. (1907— 09) магугныя гранёныя аб’ёмы шчыльна размяшчаліся па паверхні палатна і стварапі падабенства ральефу, y якім колер, што вылучаў

П . дэ К у б ер т эн . ратар; ініцыятар адраджэння Алімпійскіх гульняў і заснавальнік алімп. руху. Адукацыю атрымаў y ваеннай школе (г. Сен-Сір), юрьш. калежы і школе паліт. навук (Парыж). Распрацоўваў рэформы

асобныя грані, падкрэсліваў і драбіў аб’ём («Фермерша» Пікасо, «Эстак» Брака, абодва 1908). У «аналітычны» перыяд (1910— 12) форма прадмста канчаткова распадаецца, падзяляецца на дробныя грані, якія падпарадкоўваюцца складанаму дэкар. рытму (партрэт А.Валара Пікасо, 1910; «У гонар І.С.Баха» Брака, 1912). У творах «сінтэтычнага» перыяду (пасля 1912) пераважае дэкар. пачатак, пачынае ўжывацца калаж, разнастайныя аб’ёмныя напластаванні на паверхню палатна. З’явілася кубістычная скульптура, якой уласціва гульня прасторавасці і плоскаснасці («контр-

Да арт. Кубізм. П.П і к a с о. Авіньёнскія дзяўчаты.

1906—07.

Да арт.

1908.

К убізм . Ж.Б р a к. Дамы ў Эстаку.

рэльефы» А.Архіпенкі, прасторавыя канструкцыі АЛарана, Р.Дзюшан-Вілона, геаметрызаваныя фігуры і рэльефы В.Цадкіна, ЖЛіпшыца).

У літаратуры Т.Апалінэр, М.Жакоб, А.Сальмон імкнуліся да стварэння «кубістычнай паэзіі», перадаць дынамічнае адчуванне зрухаў і ўзаемапранікальнасці прадметаў. К. паўплываў на італьян. футурыстаў (гл. Футурызм), рас. кубафутурыстаў (К .Мапевіч, У.Татлін), ням. мастакоў «Баўгауза». У шэрагу выпадкаў К. стаў папярэднікам развіцця абстрактнага мастацтва. Непасрэдна з К. звязаны пурызм 1920-х г. Літ:. М о ж н я г у н С.Е. О модерннзме. Этюд 2. Феномен беспредметннчества. М., 1974; T y р ч в н В.С. По лабнрннтам авангарда. М., 1993. І.М.Каранеўская.

КУБІЛІНСКАС

(Kubilinskas) Костас (1.7.1923, в. Руда Вілкавішкскага р-на, Літва — 9.3.1962), літоўскі паэт. Пісаў пераважна для дзяцей. Аўтар кніг вершаў, казак, п ’ес-казак: зб-кі «Парад літар» (1951), «3 вярбовай дудачкай», «Казачны домік» (абодва 1957), «Было, было, спрэчак няма» (1958), «КаралеваЖаба» (1962), «Гліняны Матэкжас» і «Ветрагон» (абодва 1963) і інш. Яго творы адметныя глыбокім веданнем псіхалогіі дзіцяці, трапным выкарыстаннем фальклору, пачуццём гумару. У зб-ках паэзіі «Раўніны спяваюць» (выд. 1964), «Смутак па вяршынях» (выд. 1970) пераважаюць элегічныя настроі. Пераклаў на літ. мову асобныя творы Я.Купалы. На бел. мову асобныя творы К. пераклалі Р.Барадулін, В.Вітка, Х.Жычка, У.Шахавец. Дзярж. прэмія Літвы 1959. КУБІНСКАЕ XÂHCTBA, феадальная дзяржава на ПнУ Азербайджана ў 18— 19 ст. Сталіца — г. Куба (адсюль назва). Найб. багаты і густанаселены раён Закаўказзя з важнымі гандл. партамі, якія звязвалі яго з Расіяй і Іранам. У 1758—89 на чале К.х. стаяў Фаталі-хан, які аб’яднаў прыкаспійскія землі Азербайджана да г. Ардэбіля на Пд; y 1784 заключыў саюз з груз. царом Іракліем II супраць іранскай агрэсіі. Пасля яго смерці ханства ў пач. 1790-х г. распалася, y 1806 далучана да Расіі.

КУБІНСКАЯ

РЭВАЛКЬЦЫЯ

1959

Выклікана незадаволенасцю кубінцаў дыктатурай прэзідэнта ген. Ф.Батыстыі-Сальдывара, які забараніў амаль усе паліт. партыі, y знешняй палітыцы арыентаваўся на ЗША, a таксама засіллем іншаземцаў (пераважна грамадзян ЗШ А, якім на Кубе належала большасць прадпрыемстваў і аб’ектаў турызму). Падрыхтавана дзейнасцю Ф Кастра Рус і інш. 3 мэтай узняць нар. паўстанне і скінуць Батысту 26.7.1953 група рад.ыкальна настроеных апазіцыянераў на чале з Кастра (165 чал.) арганізавала штурм вайск. казарм Манкада (г. Сант’яга-дэ-Куба), аднак пацярпела паражэнне; Кастра і яго паплечнікі былі зняволены. Пасля амністыі Кастра ў 1955 эмігрыраваў y Мексіку, дзе заснаваў «Рух 26 ліпеня» і разам з братам Раулем і аргенцінцам Э. Геварам дэ ла Сернам стварыў узбр. групу. 2.12.1956 гэтая група вмсадзілася з яхты «Гранма»

на У Кубы і з боем прарвалася ў горы Сьера-Маэстра, дзе пачалося фарміраванне паўстанцкай арміі, 13.3.1957 узбр. атрад студэнтаў намагаўся захапіііь прэзідэнцкі палац y Гаване. У кастр. 1958 створаны «Аб’яднаны нацыянальны рабочы фронт», y ліст. паўстанцкая армія спусцілася з гор і пачала рух на сталіцу.

1.1.1959 яна заняла гарады Санта-Клара і Сант’яга. Батыста пакінуў краіну.

2.1.1959 паўстанцы ўступілі ў сталіцу. Быў сфарміраваны часовы ўрад з функцыямі выканаўчай і заканад. улады (замест распушчанага парламента), прыпынена дзейнасць канстытуцыі 1940.

16.2.1959 створаны ўрад на чале з Кастра, які пачаў агр. рэформу, нацыяналізацыю замежнай маёмасці і інш. пераўтварэнні. Літ:. 3 y й к о в Г.Н. Соцнально-экономн ■ ческне предпосылкн Кубннской революцвн. М., 1980; Г р н н е в н ч Э.А. Куба: путь к победе революцмн. М., 1975; М о н т а н е р К.А. Накануне краха: Фндель Кастро н Кубннская революцмя: Пер. с нсп. М., 1992.

КУБІНСКІ К РЫ ЗІС, гл. Карыбскі крызіс 1962. К У БІН Ц Ы (саманазва к y б a н a с), нацыя, асн. насельніцтва Кубы (больш за 10,6 млн. чал.). Жывуць таксама ў ЗШ А (1 млн. чал.), Венесуэле, Іспаніі і інш. Агульная колькасць 11,7 млн. чал.

(1992). Гавораць на кубінскім варыянце ісп. мовы. Вернікі пераважна католікі. КУБІЦКІ (Kubicki) Якуб (1758, Варшава — 13.6.1833), польскі архітэктар. Вучыўся ў Д.Мерліні. 3 1781 працаваў пры двары Станіслава Аўгуста Панятоўскага. У 1783— 86 наведаў Італію. Пабудовы ў стылі класіцызму 18 ст. адметныя строгасцю аблічча, вытанчанасцю прапорцый: палацы ў Бялачаве (1797— 1800), Бейсце (абодва Свентакшыскае ваяв.; 1802), Бельведэр y Варшаве (1818—22), павільёны (1816— 18) на вул. Грахоўскай і пл. Уніі ў Варшаве і інш. КУБІЧНАК ЎРАЎНЁННЕ, алгебраічнае ўраўненне 3-й ступені. Агульны выгляд ах3 + bx2 + сх + d = 0, дзе a ф 0. Рашаецца ў радыкалах з дапамогай Кардана формулы. Тэрмін «К.ў.» ўведзены Р.Дэкартам (1619) і У.Оўтрэдам (1631).

КУБЛІЦКАЕ

553

Першыя спробы рашыць К.ў. зроблены матэматыкамі старажытнасці, напр., задачу, якая зводзіцца да К.ў., разглядаў Архімед. КУБІЧНАЯ ПАРАБАЛА, плоская алг. крывая 3-га парадку. Ураўненне ў прамавугольных каардынатах y = ax’. Сіметрьгчная адносна пачатку каардынат, дзе мае ітункт перагіну з датычнай y = 0. КЎБЛІЦКАЕ ЎЗВЬІШША, паўночназаходняя частка Ушацка-Лепельскага ўзвышша на 3 Ушацкага р-на Віцебскай вобл. Мяжуе на П нЗ, П н і У з Полацкай, на 3 з Верхнебярэзінскай нізінамі. Выш. 170—220 м, найб. 239 м. Антрапагенавыя адклады (магутнасць каля 100 м) складзены з утварэнняў бярэзінскага, дняпроўскага, сожскага і паазерскага зледзяненняў. Сучасны рэльеф створаны паазерскім ледавіком. Зах. схіл спадзіста спускаецца да Верхнебярэзінскай нізіны, усх. строма абрываецца да даліны р. Ушача. Ледавіковаакумуляцыйны сярэднеўзгорыста-градавы рэльеф найб. выразны на У узвышша. Марэнныя ўзгоркі (выш. да 10— 15 м) выцягнуты ў выглядзе грады з Пн на Пд. Буйнаўзгорысты марэнны рэльеф (з адноснай выш. больш за 25 м) на Пн, y месцах глыбокага расчлянення паверхні лагчыннымі азёрамі. Зах. ч. ўзвышша дробнаўзгорыстая, месйамі платопадобная (адносныя вышыні да 5— 1 м). Часта трапляюцца камы. Паўд. ч. ўзвышша дрэніруецца р. Ушача, паўн. — яе прытокам Альзініаа. Азёры Лагі і Мурагі на ГХд, Вял. Уклейна, Гародна і інш. на Пн. Пераважаюць дзярнова-падзодістыя

554

к у б л іц к і

слабаападзоленыя глебы на водна-ледавіковых і марэнных супесках. Хваёвыя і яловыя паўд.-таежныя хмызнякова-зеленамошныя, a таксама шэраальховыя лясы захаваліся невял. ўчасткамі. Б.ч. ўзвышша разарана. Н.К.Клічунова. КУБЛІЦКІ Аляксей Аляксандравіч (1.10.1919, в. Міхайлава-Шахава Тайшэцкага р-на Іркуцкай вобл., Расія — 3.6.1989), Герой Сав. Саюза (1945). Бе-

А.А.Кубліцкі.

ларус. Скончыў Іркуцкую парт. школу (1948), юрыд. школу (1951). У Вял. Айч. вайну з лютага 1943 на Цэнтр., 1-м Бел. і інш. франтах. Удзельнік Бабруйскай аперацыі 1944. Камандзір аддзялення роты сувязі старшы сяржант К. вызначыўся 7.9.1944 пры фарсіраванні р. Нараў і ў баях за плацдарм на тэр. Польшчы. Пасля вайны на адм.-гасп. рабоце. КЎБЛІЧЫ , вёска ва Ушацкім р-не Віцебскай вобл. Цэнтр сельсавета і саўгаса. За 22 км на 3 ад г.п. Ушачы, 172 км ад Віцебска, 19 км ад чыг. ст. Зябкі. 412 ж., 180 двароў (1998). Лясніцтва. Сярэдняя школа, клуб, б-ка, аптэка, аддз. сувязі. Брацкая магіла сав. воінаў і партызан. Каля вёскі на востраве Кубліцкага воз. гарадзішча днепра-дзвінскай культуры. КУБЫШ КА, кладка яец саранчовых, акружаная застылымі пеннымі выдзяленнямі прыдатачных залоз палавых шляхоў і інкруставаная часцінкамі глебы. Mae форму поласці, якую самка выкопвае яйцакладам y глебе. Форма К. і суадносіны яе асобных ч. відаспецыфічныя (па К. вызначаюць, якімі відамі саранчовых заселены ўчастак). КЎБЭ (Kiibe) Рыхард Паўль. Вільгельм (13.11.1887, г. Глогаў, Польшча — 22.9.1943), кіраўнік нямецкай цывільнай акупац. адміністрацыі ў Беларусі ў Вял. Айч. вайну. Скончыў Берлінскі ун-т. Чл. Нацыянал-сацыялісцкай рабочай партыі Германіі, y якой займаў кіруючыя пасады. Указам А.Гітлера ад 17.7.1941 прызначаны ген. камісарам Генеральнай акругі Беларусь. Пад яго кіраўніцтвам праводзілася палітыка генацыду, рабавання і знішчэння нац. багаццяў Беларусі; па яго ініцыятыве і пры садзейнічанні створаны Беларуская народная самапомач, Беларускае навуковае таварыства, Беларускі корпус самааховы, Беларуская рада даверу, Саюз беларускай моладзі і інш. арг-цыі, праз

якія да супрацоўніцтва з акупантамі была прыцягнута частка бел. інтэлігенцыі. У час яго кіраўніцтва (вер. 1941 — вер.

1943) на Беларусі была знішчана б.ч. яўрэяў, праведзена каля 100 карных аперацый супраць насельніцтва і партызан, выяўлены і жорстка пакараны многія ўдзельнікі антыфаш. падполля, y т.л. Мінскага. Знішчаны патрыётамі ў ноч на 22.9.1943 y выніку выбуху міны ва ўласнай кватэры ў Мінску. ГДз. Кнацько. КУВЁЙТ, Д з я р ж а в а Кувейт (араб. Даўлят аль-Кувейт), краіна ў Зах. Азіі, на зах. узбярэжжы Персідскага заліва. Займае ПнУ Аравійскага п-ва і астравы ў Персідскім зал. (Бубіян, Файлака, Варба і інш.). Мяжуе на Пн і ПнЗ з Іракам, на Пд і ПдЗ з Саудаўскай Аравіяй. Пл. 17,8 тыс. км2. Нас. 2077 тыс. чал. (1997). Дзярж. мова — арабская. Сталіца — г. Эль-Кувейт. Краіна падзяляецца на 5 губернатарстваў (мухафаз). Нац. свята — Нацыянальны дзень (25 лютага).

зімой бываюць пясчаныя буры. Ападкаў каля 125 мм за год, пераважна зімой. Тэрыторыя ў зоне пустынь з рэдкай травяністай і хмызняковай расліннасцю на прымітыўных шэразёмных глебах. Жывёльны свет бедны. Ёсць змеі, яшчаркі, з птушак — жаваранкі, дрофы, галубы, каршуны, ястрабы і інш. Персідскі зал. багаты рыбай і крэветкамі. Насельніцтва. Больш за 80% насельніцтва складаюць арабы, y т.л. 45% — кувейтцы, карэнныя жыхары краіны, 35% — эмігранты з іншых араб. краін. Жывуць таксама выхадцы з Ірана, Пакістана, Індыі, Бангладэш, Шры-Ланкі, Усх. Афрыкі, англічане і амерыканцы. Амаль усе вернікі — мусульмане, ёсць хрысціяне, індуісты і інш. Сярэднегадавы прырост насельніцтва 1,7%. Сярэдняя шчыльн. 117 чал. на 1 км2. Гар. насельніцтва 97%. У г. Эль-Кувейт з прыгарадамі жыве больш за 1 млн. ж.

(1994), y г. Міна-эль-Ахмады каля 120

■ Р іў д іт ін н і

! Э л*-Я хм ады о

К У В Е ЙТ

Маштаб 1:4 000 000

Герб і сц яг

Кувейта.

Дзяржаўны лад. К. — канстытуцыйная манархія. Дзейнічае канстытуцыя 1962. Кіраўнік дзяржавы і ўрада — эмір. Вышэйшы заканад. орган — аднапалатны Нар. сход (50 дэпутатаў, якіх выбірае насельніцтва на 4 гады). Выканаўчая ўлада належыць эміру і створанаму пры ім ураду на чале з прэм’ер-міністрам. Прырода. Амал^ уся тэрыторыя — участкі пустынных плато і раўнін, камяністыя і друзаватыя на Пн, пясчаныя на Пд, выш. да 299 м. У нетрах вял. запасы нафты (каля 14 млрд. т, 10% сусв. запасаў). Асн. радовішчы Бурган і Вафра на Пд. Ёсць гаручы газ (больш за 1 трыльён м3), асфальт, буд. матэрыялы. Клімат сухі, субтрапічны. Сярэдняя т-ра самага цёплага месяца (ліп.) 34 °С, самага халоднага (студз.) 11 °С. Летам і

тыс. ж. Астатнія жыхары ў невял. гарадах, пасёлках пры нафтапромыслах, y аазісах. Ёсць качэўнікі-бедуіны (каля 20 тыс. чал.). У прам-сці занята 25% працоўных, y сельскай гаспадарцы — менш як 1%, y кіраванні і абслуговых галінах — 50%. Гісторыя. Тэр. К. ўваходзіла ў склад стараж. дзяржаў: Вавілоніі, Асірыі, Ахеменідаў, Селеўкідаў, Парфянскай, Сасанідаў. 3 7 ст. н.э. ў Арабскім халіфаце, з 16 ст. ў складзе Асманскай імперыі. У пач. 18 ст. араб. племя аназа заснавала тут г. Эль-Кувейт («невялікая крэпасць*). У сярэдзіне 18 ст. створана шэйхства К. на чале з шэйхамі з роду ас-Сабах.

23.1.1899 шэйх Мубарак заключыў з англічанамі сакрэтнае пагадненне пра асаблівыя правы Вялікабрытаніі ў К. 3.11.1914 К. абвешчаны «незалежнай дзяржавай пад брытанскім пратэктаратам». У 1934 створана амер.брыт. «Кувейт ойл компані» (нацыяналізавана ў 1975), якая ў 1946 пачала здабычу нафты. У ліп. 1938 шэйх Ахмад (1921— 50) заснаваў заканадаўчы і кансультатыўны савет.

19.6.1961 К. абвешчаны незалежнай дзяржавай (эміратам), 20.7.1961 прыняты ў Лігу араб. дзяржаў, нягледзячы на пярэчанні Ірака, які лічыў К. часткай сваёй тэрыторыі. У 1962 y краіне прынята канстытуцыя, y студз. 1963 адбылі-

ся першыя выбары ў парламентч На працягу 1960— 80-х г. даходы ад здабычы нафты ператварыді K. y краіну з адным з найвышэйшых жыццёвых узроўняў y свеце. Праз Кувейцкі фонд араб. эканам. развіцця К. аказваў дапамогу бедным араб. краінам. У ліп. 1986 эмір Джабер (з 1965) распусціў парламент, што справакавала канстытуцыйны крызіс. У час ірана-іракскай вайны 1980— 88 К. аказваў фін. дапамогу Іраку. Але ў ліп. 1990 адносіны паміж К. і Іракам рэзка пагоршыліся. 2.8.1990 іракская армія акупіравала К. (гл. Кувейцкі крызіс 1990— 91). У выніку ваен. дзеянняў загінулі дзесяткі тыс. кувейтцаў, вял. страты пацярпела нафтавая прам-сць К. Пасля выгнання іракскіх войск y лют.

1991 адноўлена ўлада эміра Джабера.

5.10.1992 y К. адбыліся выбары ў парламент, на якіх дэпутатамі выбраны і апазіц. дзеячы. Напярэдадні выбараў 1996 значна павялічана колькасць людзей, якія мелі выбарчыя правы, але жанчыны дагэтуль пазбаўлены права голасу. К. — член ААН (з 1963). Дыпламат. адносіны з Рэспублікай Беларусь устаноўлены ў маі 1992. У краіне забаронены ўсе паліт. партыі. Гаспадарка. К. уваходзіць y лік дзяржаў з самым высокім сярэднім узроўнем даходаў насельніцтва. Штогадовы даход на 1 чал. — 17 тыс. дол. (1997). Аснова эканомікі — нафтавая прам-сць, яе доля ў валавым унутр. прадукце складае каля 50%, інш. галін прам-сці — 7%, сельскай гаспадаркі — 0,5%. У 1994 здабыта каля 110 млн. т нафты. Асн. нафтапромыслы на Пд. Частку нафгы адабываюць на марскім шэльфе. Прыроднага газу здабываюць штогод каля 6 млрд. м3. Здабычу нафты і газу вядзе дзярж. кампанія. Нафтаперапрацоўка на з-дах y г. Міна-эль-Ахмады, Эш-Шуайба, Міна-Абдалах. Большая ч. нафты экспартуецца. 3 перапрацоўкай нафты звязаны комплекс па вытв-сці ўгнаенняў, з-ды па атрыманні едкага натрыю і салянай к-ты, прадпрыемствы па вытв-сці хлору, каўстычнай соды, мыйных сродкаў, солі з марской вады. 3-ды па звадкаванні прыроднага газу ў г. Міна-эль-Ахмады. Вытв-сць электраэнергіі 25 млрд. кВттадз (1995). Найб. электрастанцыі ў Эль-Кувейце і каля Міна-эль-Ахмады. Ёсць з-ды па апрасненні марской вады (самыя магутныя ў свеце), цэм., цагельныя і чарапічныя, металічных труб, азбестацэментных і бетонных вырабаў, эл.-лямпавы, аўтазборачны, чыгуналіцейны; домабуд. камбінаты, суднабуд. і суднарамонтныя верфі. Працуюць разнастайныя харч. прадпрыемствы, a таксама па рамонце абсталявання ддя нафтагазавай прам-сці, па вытв-сці прадметаў хатняга ўжытку і інш. Рамёствы. Больш за палавіну прадпрыемстваў y г. Эль-Кувейт і яго прыгарадах. Дзейнічае праграма эканам. дыверсіфікацыі, стварэння паслянафтавых высокатэхнал. галін прам-сці. Апрацоўваецца 2 тыс. га арашальных зямель. Вырошчваюць пераважна агародніну, ёсць невял. гаі фінікавай пальмы. Развіваецца выро-

шчванне агародніны на прамысл. аснове метадам гідрапонікі. Жывёлагадоўляй займаюцца бедуіны і жыхары аазісаў. Пад пашай каля 8% тэрыторыі. У К. каля 7 тыс. галоў буйн. par. жывёлы, 4 тыс. вярблюдаў, 200 тыс. авечак, 100 тыс. коз. Птушкагадоўля (каля 3 млн. шт. птушак). Марское рыбалоўства і лоў крэветак. Транспарт пераважна аўтамабільны. У К. 4,3 тыс. км аўтадарог з цвёрдым пакрыццём, 545 тыс. легкавых і 155 тыс. грузавых аўтамабіляў, каля 12 тыс. аўтобусаў (1997). Даўж. нафтаправодаў 877 км, магістральных газаправодаў 165 км, прадуктаправодаў 40 км. Знешнія сувязі пераважна марскім транспартам. Гал. парты Міна-эль-Ахмады (экспарт нафты і звадкаванага газу), Эш-Ш уайба (экспарт нафты), ЭльКувейт (амаль увесь імпарт). К. мае гандл. флот больш за 2 млн. дэдвейт т, пераважаюць танкеры. У краіне 4 аэрапорты, y т.л. міжнар. аэрапорт y ЭльКувейце. У 1995 экспарт склаў 10,5

кувейт

555

млрд. дол., імпарт — 6,6 млрд. долараў. К. экспартуе нафту і нафтапрадукты (больш за 70% па кошце), звадкаваны газ, хім. прадукты, угнаенні і інш. У імпарце пераважаюць канструкцыйныя матэрыялы, машыны і абсталяванне, харч. прадукты, адзенне. Гал. гандл. партнёры: 3LUA (23% экспарту, 14% імпарту), Японія (адпаведна 13 і 12%), Германія (10 і 8%), Вялікабрытанія (9 і 7%), Францыя (8 і 6%), Індыя, Саудаўская Аравія. К. — актыўны экспарцёр капіталаў. Прыватныя і дзярж. ўклады ў замежныя кампаніі і банкі перавышаюць 150 млрд. дол. Грашовая адзінка — кувейцкі дынар. Архітэктура, дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. На в-ве Файлака выяўлены руіны стараж. храма, бронз. статуэткі і круглыя пячаткі 3-га тыс. да н.э., рэшткі грэч. умацаванняў, храма Сатыра з

Да арт. Кувейт Віла ў г. Мена Эль-Ахмады.

Да арт. Кувейт. Палац эміра ў Эль-Кувейце.

Д а арт Кувейг. Тэлевежа ÿ Эль-Кувейце.

556

кувейцкі

іанічнымі калонамі і акратэрыямі (4 ст. да н.э.), кераміка 3 ст. да н.э., руіны сярэдневяковага форта. Старыя жылыя дамы Эль-Кувейта з каменю ці сырцовай цэглы, пераважна 1-павярховыя, з унутр. дваром і плоскім земляным дахам. У цэнтры вял гарадоў будавалі дамы вежавага тыпу (да 5 паверхаў). Культавыя будынкі — мячэці з купалам, 1— 2 мінарэтамі (Вял. мячэць ці Масджыд ас-Сук y Эль-Кувейце). Ж ытлы качэўнікаў y выглядзе шатроў з каляровых ваўняных тканін. У 1930-я г. пашырана прамысл. буд-ва — нафтаперапрацоўчыя, хім., партовыя збудаванні ў гарадах Эль-Кувейт, Міна-эль-Ахмады, Міна-Абдалах і інш. Выкарыстанне новых форм, тэхналогій і канструкцый характэрна прадпрыемствам па апрасненні вады, воданапорным і тэлевізійным вежам (Эль-Кувейт). У выніку рэканструкцыі Эль-Кувейта (1957, арх. Мінопрыо, Спенслі, Макфарлан) захаваны гіст. цэнтр, традыц. радыяльная сетка вуліц. Сярод пабудоў 1980— 90-х г.: будынкі Нац. сходу, Муніцыпалітэта ў Эль-Кувейце, спарт.-відовішчнага, курортна-аздараўленчага прызначэння. Жыллёвае буд-ва 2 тыпаў: 1— 3-павярховыя дамы маналітнай канструкцыі тыпу віл і шматпавярховыя, пераважна на жалезабетонным каркасе, секцыйныя будынкі. Новыя дамы традьшыйна маюць мужчынскую («дыванія») і жаночую («харам») зоны, шмат навесаў, лоджый, a таксама «зялёныя пакоі» — глыбокія лоджыі для адпачынку ў вячэрні час. Пабудовы аздабляюць шкляной мазаікай, арнамензам з керамічньгх плітак. Нар. мастацтва (ткацтва, кераміка і інш.) адметнае выкарыстаннем складанай арнаментыкі. Пашыраны вырабы, чаканеныя з серабра і медзі, драўляныя разныя (курыцельніцы, вазы, чашы) з інкрустацыяй серабром, свінцом і інш. Сусв. вядомасць маюць ювелірныя ўпрыгожанні з золата і серабра з бірузой. Государство Кувейт. Справ. М., 1990. ! .Я .А ф н агель (прырода,. насельніцтва, гаспадарка), X'алед С айф М. Табет (архітэктура, дэкаратыўна-прыкладное мастацтва).

Л іт '.

КУВЁЙЦКІ КРЬІЗІС 1990—-91. Выкліканы даўнімі ірака-кувейцкімі супярэчнасцямі. У 1961 Ірак перашкаджаў прыёму Кувейта ў Лігу араб. дзяржаў (ЛАД), сцвярджаючы, што той з ’яўляецца часткай Ірака. У 1990 прэзідэнт Ірака С.Хусейп абвінаваціў Кувейт y перавышэнні квот Арг-цыі экспарцёраў нафты, y штучным паніжэнні цэн на нафту на сусв. рынку і незаконнай здабычы нафты са свідравін, што належалі Іраку. 2 жн. іракская армія ўварвалася ў Кувейт і акупіравала яго; эмір і ўрад Кувейта пакінулі краіну. 8 жн. ўрад ірака абвясціў пра анексію Кувейта, a 28 жн. ператварыў яго ў іракскую правінцыю. Савст Бяспекі ААН асудзіў дзеянні Ірака, 6 жн. ўвёў супраць яго эканам. санкцыі. Ірак асудзіла і большасць членаў ЛАД. 7 жн. па просьбе караля Фахда ў Саудаўскай Аоавіі высадзіліся вой-

скі ЗША. 29 ліст. рэзалюцыяй ААН яны (сумесна з кантынгентамі 27 інш. краін) атрымалі статус Шматнац. сіл (Ш С) на чале з амер. ген. Н.Ш варцкопфам. ШС мелі 670 тыс. чал., 3,5 тыс. танкаў, 1,8 тыс. самалётаў супраць 500 тыс. чал., 4,5 тыс. танкаў, 550 самалётаў y Ірака.

17.1.1991 Ш С пачалі масіраваныя бамбардзіроўкі тэр. Ірака, 24 лют. — наземную аперацыю «Бура ў пустыні». 26 лют. Ірак абвясціў аб вывадзе войск з тэр. Кувейта, 28 лют. аб перамір’і абвясцілі і ЗІІІА. 6.4.1991 Ірак падпісаў перамір’е і абавязаўся выйлачваць Кувейту рэпарацыі, ліквідаваць усю хім. і бактэрыял. зброю, усе прамысл. аб’екты па вытв-сці ядз. зброі. Адбыўся абмен палоннымі, паміж Іракам і Кувейтам створаны «пояс бяспекі». Для назірання за ўмовамі перамір’я створана Спец. Камісія ААН (Ю НСКОМ ). КУГАЧ Юрый Пятровіч (н. 21.3.1917, г. Суэдаль, Расія), расійскі жывапісец. Нар. мастак Расіі (1965). Нар. мастак

Тв.: О возможностях нзмеренмя опшческях характернстмк рассенваюшнх сред с помошью подввжных лвдаров (разам з М.М.Сяргеевым, Д.А.Ашкінадзе) / / Нзв. АН СССР. Фнзнка атмосферы н океана. 1982. Т 18, № 12; К определенвю опорных значеннй оптнческмх характервстнк в днстанцнонных взмереннях / / Оптнка атмосферы н океана.

1997. Т. 10, № 1. І.С.Манак.

КУГУЛЬЦІНАЎ Давід Мікігавіч (н.

13.3.1922, в. Абганер-Гаханкіны, Калмыкія), калмыцкі паэт. Нар. паэт Калмыкіі (1969). Скончыў Літ. ін-т імя М.Горкага ў Маскве (1960). У 1945 рэпрэсіраваны, рэабілітаваны ў 1956. Друкуецца з 1936. Піша на калм. і рус. мовах, Першы зб. «Вершы юнацтва» (1940). У кнігах вершаў «Вачыма сэрца» (1958), «Я твой равеснік» (1966; Дзярж. прэмія РСФ СР 1967), «Корань жыцця» (1969), «Кліч красавіка» (1975, Дзярж. прэмія СССР 1976), «Жыццё і роздумы» (1983), пазмах «Маабіцкі вязень» (1958), «Жывая вада» (1960), «Сар-Герэл» (1964), «Бунт розуму» (1971), кні-

Ю.Кугач. Пеоад танцамі. 1961.

СССР (1977). Чл.-кар. AM СССР (1975). Скончыў Маскоўскі маст. ін-т (1942; вучыўся ў С.В .Герасімава і І.Э .Грабара), y 1948— 51 выкладаў y ім. У ранні перыяд творчасці пісаў партрэты (цыкл «Знакамітыя людзі Масквы», 1949; Дзярж. прэмія СССР 1950), творы гіст. тэматыкі. Пазнейшыя вызначаюцца паэтызацыяй традыц. рыс рус. нар. побыту: «Перад танцамі» (1961), «Сенакос y лесе» (1967), «Развітанне» (1969), «За Айчыну» (1980). Дзярж. прэмія Расіі імя І.Я.Рэпіна 1969. КУГЕЙКА Міхаіл Міхайлавіч (н.

3.4.1948, в. Погіры Дзятлаўскага р-на Гродзенскай вобл.), бел. фізік. Д-р фіз.матэм. н., праф. (1994). Скончыў БДУ (1974). 3 1974 y НДІ прыкладных фіз. праблем імя А.Н.Сеўчанкі пры БДУ; э 1988 — y БДУ. Навук. працы па оптыцы рассейвальнага асяроддзя, тэорыі інфарм.-вымяральных сістэм. Распрацаваў тэорыю і методыкі оптыка-фіз. дыягностыкі неаднароднага рассейвальнага асяроддзя пры адсутнасці апрыёрнай інфармацыі.

гах прозы «Спатоленне смагі» (1966), філас. казках і інш. — філас.-паэт. асэнсаванне мінулага і сучаснасці, услаўленне моцных духам людзей. На бел. мову асобныя творы К. пераклалі Р.Барадулін, А.Грачанікаў, А.Звонак, Ю.Свірка, М.Чарняўскі. Тв:. Соч. Т. 1—3. Л іт .\ Л е о н о в

М„ 1976—77. Б.А. Поэзня судьбы народной. Элкста, 1970; Слово о Д.Кугультннове. Элнста, 1983.

КУГУРАК, y марыйскай міфалогіі бог (частка марыйскіх плямён шанавала яго як найвышэйшага бога замест Кугую м а ) . Паводле лалання лугавых марыйцаў, быў некалі зямным правадыром марыйскіх плямён, потым перасяліўся на неба, дзе ўзначальвае іерархію падуладных яму духаў — вартавых дома, стала, варот і г.д. к у г ў - к Ьм а , y марыйскай міфалогіі найвышэйшы бог. Жыве на небе, дзе ўзначальвае іерархію нябесных (багі сонца, грому і г.д.) і ніжэйшых зямных (багі хлеба, жывёлы) багоў. К.-ю. — дэміург (стварапьнік космасу), які су-

працьстаіць тварцу зла, малодшаму брату Керэмету. КУДАСАВА Надзея Сяргееўна (н.

19.9.1932, в. Дзякавічы Жыгкавіцкага р-на Гомельскай вобл.), бел. самадз. мастачка. Другая жонка Я.Запрудніка. У 1944 з сям’ёй старэйшага брата выехала ў Германію. 3 1950 y ЗША. Жыве ў г. Самэрсэт (штаг Нью-Джэрсі), працавала лабаранткай y мед. школе. Адна з арганізатараў выставак бел. масгацтва і ўмельства ў г. Саўт-Рывер (з 1974), уваходзіць y кіраўніцтва Згуртавання беларускіх мастакоў і ўмельцаў. Працуе ў тэхніцы акварэлі і алейнага жывапісу, У творчасці адлюстроўвае маляўнічыя бел. краявіды, узаемадзеянне чалавека з прыродай — «Сланечнік» (1970-я г.), «Бярозы» (1976), «Васількі» (1989) і інш. Творы ўпрыгожваюць бсл. цэрквы і культ.-грамадскія цэнтры за мяжой. А. С.Ляднёва. КУДАШ Сайфі (сапр. K y д a ш a ў Сайфетдзін Фатахетдзінавіч; 3.10.1894, в. Юіяшава Чышмінскага р-на, Башкортастан — 26.6.1993), башкірскі паэт. Нар. паэт Башкортастана (1964). Засл. работнік культ. РСФ СР (1984). У 1904— 13 вучыўся ў вясковым медрэсэ. Друкаваўся з 1914. У зб-ках вершаў «Песні свабоды» (1917), «Герой барацьбы» (1928), «Закон шчасця» (1937), «Ад усяго сэрйа» (1944), «Лістапад» (1960), «Вяршыні» (1978), вершаваным рамане «Кушкаін» (1936) і інш. апаэтызаваў асн. гіст. этапы жыцця башк. народа, героіку Вял. Айч. вайны і мірнай стваральнай працы. Аўгар мемуараў «Незабыўныя мінуты» (1957), «Па слядах маладосці» (1964). Пераклаў на башк, мову асобныя творы Я.Купалы. На бел. мову асобныя творы К. пераклаў Э.Валасевіч. Рэсп. прэмія імя Салавата Юлаева 1985. Т в Рус. пер. — Нзбр. пронзв. T. 1—2. У ф а , 1970; Восхожденме. М., 1977; Стнхм н поэмы. У ф а , 1984. С.Г.Сафуанаў.

КУДЗЁЛЯ, 1) любое валакно, падрыхтаванае да прадзіва. 2) Ачоскі лёну, якія заставаліся пасля часання валакна на кужаль. КУДЗЁЛЯ Леанід Лаўрэнцьевіч (н.

4.12.1940, г. Нежын Чарнігаўскай вобл., Украіна), бел. спявак (лірычны тэнар), педагог. Засл. арт. Беларусі (1985). Скончыў Бел. кансерваторыю (1969). 3 1962 артыст, y 1966— 94 саліст Акадэмічнага хору Бел. тэлебачання і радыё.

3 1975 выкладае ў Бел. ун-це культуры. Выконваў адказныя сола, y т.л. ў харах «Шчабятуха» М.Аладава, «Па Суздалі» Б.Краўчанкі, «Трьг птушкі» М.Равеля, негрыцянскіх спірычуэлс. Л . С. М іт а ко віч.

КУДЗІНАЎ Міхаіл Аляксандравіч (23.2.1923, в. Грышына Вяземскага р-на Смаленскай вобл., Расія — 1987), бел. вучоны-батанік. Д -р біял. н. (1983). Скончыў Бел. тэхнал. ін-т (1957). У 1961— 86 y Цэнтр. бат. садзе АН Беларусі. Навук. працы па бат. рэсурсазнаўстве, інтрадукцыі і акліматызацыі раслін. Тв:. Освоенне культуры крупноплодной клюквы в Белорусснн. Мн., 1973 (разам з Я.К.Шаркоўскім); Пряноароматнческнс растення в бьггу. Мн., 1976 (у сааўт.); Ннтролукцня борідевнков в Белоруссш. Мн., 1980 (у сааўт.).

КУДЗІНАЎ Уладзімір Георгіевіч (27.5.1935, г. Бранск, Расія — 21.8.1990), бел. пісьменнік. Скончыў Маскоўокі горны ін-т (1958). У 1967— 90 працаваў y час. «Неман». Друкаваўся з 1961. Пісаў на рус. мове. Аўтар зборнікаў аповесцей і апавяданняў «Раздзяленне радасці» (1968), «Прадчуванне перамен» (1972), «Сполахі» (1978), y якіх свет прыроды знітаваны са светам чалавечых адносін. Шмат пісаў пра бел. вёску. У аповесці «Альхавацкая гісторыя» (1979) маральньм праблемы, звязаныя з выхаваннем моладзі. Пісаў нарысы. На рус. мову пераклаў раман І.Пташнікава «Мсціжы» (1977), асобныя творы В.Адамчыка, В.Карамазава, КУДЗІГЛЬКА Іван Фадзеевіч (12.12.1891, А.Карпюка, П.Місько, А.Савіцкага і г. п. Рудзенск Пухавіцкага р-на Мінскай інш. вобл. — 28.6.1938), партыйны і дзярж. Тв:. Ольховатская нсторня: Повестн. Мн., дзеяч БССР. 3 1914 y арміі, з сак. 1918 1984; Первоосень: Расеказы н повестн. Мн., y Чырв. Арміі. 3 чэрв. 1992 працаваў на 1987. чыгунцы ў Мінску і Жлобіне. 3 1925 КУДЗІРКА (Kudirka) Вінцас (31.12.1858, сакратар Гарадоцкага, Глускага райков. Паэжэрай Вілкавішкскага р-на, Літмаў КП(б)Б, старшыня Глускага райвыва — 16.11.1899), літоўскі пісьменнік, канкома, нам. старшыні Бабруйскага публіцыст. Скончыў Варшаўскі ун-т акрвыканкома. 3 1930 старшыня Ма(1889). Заснаваў і рэдагаваў грамадсказырскай акр. кантрольнай камісіі, сакліт. час. «Varpas» («Звон», 1889— 1905). ратар Мазырскага РК КП(б)Б, сакратар У кн. вершаў «Вольныя часіны» Мінскага гаркома КП(б)Б, заг. аддзелаў (1899) — матывы нац.-вызв. барацьбы, Ц К КП(б)Б. У 1935— 37 нарком фінанасэнсаванне лёсу народа. Пісаў сатыр. саў БССР. Чл. ЦК КП(б)Б y 1932— 37. апавяданні, прасякнутыя вобразамі-алеКанд. y чл. Бюро ЦК КП(б)Б y 1935— горыямі, шаржам, гратэскам, сарказ37. Чл. ЦВК БССР y 1927— 29, 1931 — мам, публіцыстычныя артыкулы. Пе37 і яго Прэзідыума ў 1935— 31. Арышраклаў на літ. мову асобныя творы таваны ў 1937 па справе ўдзелу ў «аб’ядДж.Байрана, М.Канапніцкай, І.Крылонанай контррэвалюцыйнай дыверсійнава, А.Міцкевіча, Ф.Шылера. На бел. шкодніцкай шпіёнскай арганізацыі». мову асобныя творы К. пераклаў Р.Ба28.6.1938 прыгавораны да вышэйшай радулін. меры пакарання. Рэабілітаваны ў 1957. Я. С. Фалей. КУДЛАЧ0Ў Віктар Сямёнавіч (н. КУДЗЁЛЬКА Міхаіл Сямёнавіч, гл. Ha- 15.1.1936, в. Сласцёны Дрыбінскага pom Міхась. р-на Магілёўскай вобл.), бел. паэт.

557

кудравёц

Скончыў Гродзенскае муз.-пед. вучылішча (1958). Працуе настаўнікам y Гродзенскай школе-інтэрнаце. Друкуецйа з 1970. Піша на рус. мове, пераважна для дзяцей: зб-кі «Я расту» (1981), «Я сам...»

(1986), «Намалюю горад Гродна» (1993), «Сустрэча» (1995), «Едзе радасць» (1998). КЎДЛІХ (Kudlich) Ганс (25.10.1823, в. Лобенштайн каля г. Крноў, Чэхія — 11.11.1917), аўстрыйскі паліт. дзеяч. Скончыў Венскі ун-т (1848). У рэвалюцыю 1848— 49 удзельнік паўстанняў y Вене і Пфальцы (гл. Бадэнска-Пфальцкае паўстанне 1849), дэп. аўстр. рэйхстага (1848), ініцыіраваў прыняцце закону (7.9.1848) пра скасаванне асабістай залежнасці і павіннасцей сялян. Завочна прыгавораны аўстр. судом да пакарання смерцю; эмігрыраваў y Швейцарыю (1849), потым ЗШ А (1853), дзе і памёр. Аўтар успамінаў (т. 1— 3, 1873). КУДРАВЁЦ Анатоль Паўлавіч (н.

1.1.1936, в. Аколіца Клічаўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1963). Настаўнічаў, працаваў y перыёдыцы, на Бел. радыё. 3 1972 гал. рэдактар выд-ва «Мастацкая літаратура», з 1974 y апараце Ц К КПБ, y 1978—97 гал. рэдактар час. «Неман».

ДМКугулыцна*

АП.Кудравец.

Друкуецца з 1960. Першы зб. апавяданняў «На зялёнай дарозе» (1968) вызначаецца праўдзівасцю, уменнем убачыць y чалавеку агульназначнае. У аповесці «Раданіца» (1971) ставіць праблему духоўных каштоўнасцей сучасніка, яго жыццёвай пазіцыі, адносін да мінулага і будучага. У кнігах «Дзень перад святам» (1975), «Зімы і вёсны» (1976), «На балоце скрыпелі драчы» (1979), рамане «Сачыненне на вольную тэму» (1984, Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Коласа 1986) адлюстраваў складаныя працэсы ў сучаснай вёсцы. Творчасць К. вылучаецца глыбокім псіхалагізмам, уменнем праз разгортванне падзей перадаць драматызм чалавечых характараў, творы адметныя дакладнасцю апісання жывых рэалій, побыту, прыроды, дзейных асоб. Аўтар кн. падарожных нарысаў «За чужымі далямі» (1981), сцэнарыяў маст. фільмаў «Асеннія яблыкі» (1975), «Раданіца» (1984, з Ф.Коневым). На бел. мову пераклаў «Падарожжы Гулівера» Дж.Свіфта, «Сібірскія апавяданні» У.іванава, раманы А.Нурпеісава

558

КУДРАВІЦКІ

«Змрок» і «Нягоды», аповесць К.Сіманава «Дні і ночы», «Аповесці» А.Тамсаарэ, кн. «Апошні прамень» У.Караленкі, «На Іртышы» С.Залыгіна і інш. Тв.: Выбр. творы. T. 1— 2. Мн., 1987; Сачыненне на вольную тэму. Мн., 1985; Смерць нацыяналіста: Аповесці, апавяданні. Мн., 1992; Познія яблыкі: Аповесці і апавяданні. Мн., 1998. Літ:. Б р ы л ь Я. Пра здзіўленне і зайздрасць / / 36. тв. Мн., 1981. Т. 4; Б е ч ы к В. Прад высокаю красою... Мн., 1984; Ф р а л ь ц о в а Н. Каля родных вытокаў / / Мастацтва Беларусі. 1985. № 11. У.В.Гніламёдаў.

КУДРАВІЦКІ Давыд Абрамавіч (1919, г.п. Хіславічы Смаленскай вобл., Расія — 1.10.1943), Герой Сав. Саюза (1944). Беларус. У Вял. Айч. вайну на фронце з вер. 1941. Камандзір стралк. роты лейт. К. вызначыўся 22.9.1943 пры фарсіраванні Дняпра і захопе плацдарма ў Брагінскім р-не Гомельскай вобл.: y час контратакі праціўніка падняў байцоў y рукапашны бой, загінуў y баі. КУДРАЕЎ Уладзімір Георгіевіч (3.6.1899, г. Рагачоў Гомельскай вобл. — 25.3.1963), партыйны і дзярж. дзеяч БССР. Скончыў спец. курсы пры ЦК. ВКП(б) (1950). 3 1925 на прафс. рабоце. 3 1933 на парт. рабоце ў Чырвонаслабодскім, Глускім і Парыцкім р-нах. 3 1940 2-і сакратар Мінскага, 1-ы сакратар Палескага, Беластоцкага абкомаў КП(б)Б. 3 1943 1-ы сакратар Беластоцкага, Віцебскага абкомаў КП(б)Б. 3 1950 1-ы нам., з 1952 нам. старшыні CM БССР. У 1956— 58 міністр хлебапрадуктаў БССР. Чл. ЦК К П Б y 1949— 60. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1947— 59, Вярх. Савета СССР y 1946—54. КУДРАЎЦАЎ Анатоль Іванавіч (н.

1.1.1947, в. Усць-Дзёміна Ельнінскага р-на Смаленскай вобл., Расія), бел. пісьменнік. Скончыў БДУ (1971). Працаваў y прэсе (у 1972— 77 адказны сакратар газ. «Вячэрні Мінск»), 3 1977 гал. рэдактар творчага аб’яднання «Летапіс», y 1982— 85 на кінастудыі «Беларусьфільм». Друкуецца з 1964. Піша на рус. і бел. мовах. Аўтар зб. публіцыстыкі «Мінск і мінчане» (1973), кніг апавяд. і аповесцей «Бяссонніца» (1990), дарожных нататак «Марскі дзённік сухапутнага чалавека» (1992), п’ес «Іван» (1982), «Іван і Мадонна» (паст. 1985), «Мар’я» (паст. 1986), «Як цары жылі» (паст.

1989), «Суд» (паст. 1990), «Донаці прамазала» (1990) і інш., y якіх тэма нар. памяці, моц нар. маралі, праблемы ўзаемаадносін людзей, добразычлівы гумар і іронія. Аўтар сцэнарыяў маст. і дакумент. фільмаў.

Te.: Йван н другяе жнтелн деревнн Сос: Мзбранное. Мн., 1996.

КУДРАЎЦАЎ Барыс Канстанцінавіч (28.7.1913, г. Разань, Расія — 20.10.1983), бел. і расійскі акцёр. Засл. арт. Беларусі (1944). Скончыў Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва ў Маскве (1936). Працаваў y Бел. т-ры рабочай моладзі, з

1937 y Бел. т-ры імя Я.Купалы. 3 1960 y Маскоўскім драм. т-ры на Малой Броннай. Мастацтву К. былі ўласцівы натуральнасць і псіхалагізм. Лепшыя ролі ў т-ры імя Я.Купалы: Левановіч, Паланевіч («Хто смяецца апошнім», «Пяюць жаваранкі» К.Крапівы), Піліп («Палешукі» Я.Рамановіча), Корань («Канстанцін Заслонаў» А.Маўзона), Калеснікаў, Лагута («Цытадэль славы», «На крутым павароце» К.Губарэвіча), Луконін («Хлопец з нашага гордца» К.Сіманава), Аляксандр, Анціпа («Апошнія», «Зыкавы» М.Горкага), Тэадора («Сабака на сене» Лопэ дэ Вэгі), Фердынанд («Каварства і каханне» Ф.Ш ылера); y т-ры на Малой Броннай: Сцяпан («Брацкая ГЭС» Я.Еўтушэнкі), Бераст («Платон Крэчат» А.Карнейчука), Бірук («Алёнушка» Л.Лявонава). Здымаўся ў кіно. Б.І.Бур’ян. КУДРАУЦАЎ Іван Фёдаравіч (н.

28.6.1922, в. Сыцянец Салігорскага р-на Мінскай вобл.), бел. пісьменнік, крытык і літ.-знавец. Канд. філал. н. (1954). Скончыў БДУ (1948). У 1947— 88 працаваў y газ. «Літаратура і мастацтва», час. «Беларусь», Ін-це педагогікі, Белдзяржфілармоніі, Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі. Друкуецца з 1947. Аўтар манаграфіі «Кузьма Чорны: Ідэі і вобразы ў творчасці» (1956), артыкулаў пра творчасць К.Чорнага, Я.Коласа, З.Бядулі, П.Глебкі, А.Гурло і інш. Раман «Разгневаная зямля» (1984) пра барацьбу мінскіх патрыётаў супраць ням.-фаш. захопнікаў. Сааўтар (з У.Агіевічам) школьных падручнікаў па бел. л-ры. КУДРАЎЦАЎ Іван Фёдаравіч (н.

10.3.1922, в. Лезвіна Аленінскага р-на Цвярской вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне электратэхнікі і аўтаматыкі. Д-р тэхн. н. (1968), праф. (1969). Засл. работнік вышэйшай школы Беларусі (1987). Скончыў Маскоўскі ін-т механізацыі і электрыфікацыі сельскай гаспадаркі (1948). 3 1957 y Бел. агр. тэхн. ун-це. Распрацаваў бескантактавыя сістэмы кіравання с.-г. электрапрыводам, тэарэт. асновы энергазберажэння ў с.-г. электрапрыводных устаноўках.

кансерваторыю (1952). 3 1952 салістка Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі, з 1960 — Пермскага т-ра оперы і балета. Валодае моцным голасам прыгожага мяккага тэмбру. Яе творчасць вызначаюць высокая вак. тэхніка, драм. тэмперамент, акцёрскае майстэрства. Сярод лепшых партый на бел. сцэне: Надзея («Надзея Дурава» А.Багатырова), Алеся, Ганка («Дзяўчына з Палесся», «Міхась Падгорны» Я.Цікоцкага), Марына («Яснае світанне» А.Туранкова), Любаша, Любава («Царская нявеста», «Садко»

М .Рымскага-Корсакава), Марына Мнішак («Барыс Гадуноў» М.Мусаргскага), Княгіня, Вольга, Графіня («Чарадзейка», «Яўген Анегін» і «Пікавая дама» П.Чайкоўскага), Азучэна, Амнерыс («Трубадур», «Аіда» Дж.Вердзі), Кармэн («Кармэн» Ж .Бізэ), Шарлота («Вертэр» Ж .М аснэ); y Пермскім т-ры — Іаанна («Арлеанская дзева» Чайкоўскага), Варвара Васілеўна («Не толькі любоў» Р.Ш чадрына), Каця («Вогненныя гады» А.Спадавекія). Літ:. С м о л ь с к і Б.С. Таленавітая спявачка / / Майстры беларускай сцэны. Мн., I960. Дз.М.Жураўлёў.

КУДРЬІНСКІ Фядот Андрэевіч (псеўд. Сцепанец Багдан; 3.3.1867, г.п. Сцепань Сарненскага р-на Ровенскай

Te.: Электрооборудованне н автоматнзацяя сельскохозяйственных агрегатов н установок. М., 1988 (у сааўт.). Л.В.Бароўка.

КУДРАЎЦАЎ Ігар Аляксандравіч (н.

23.1.1946, г. Уфа, Башкортастан), бел. вучоны ў гапіне механікі грунтоў. Д-р тэхн. н. (1995), праф. (1996). Скончыў Бел. ін-т інжынераў чыг. транспарту (1970). 3 1977 y Бел. дзярж. ун-це транспарту. Навук. працы па ўплыве хвалевых працэсаў на ўласцівасці грунтоў і дынамічных уадзеянняў на надзейнасць работы буд. канструкцый. Те.\ Днффузнонная модель процесса вмброуплотнення днсперсных грунтов (разам з А.С.Алёшыным, А.І.Івановым) / / Докл. АН Росснн. 1995. Т. 342, № 3.

КУДРАШ 0ВА Клаўдзія Кузьмінічна (н.

13.12.1925, хутар Белы Ленінградскага р-на Краснадарскага краю, Расія), бел. і расійская спявачка (мецда-сапрана). Нар. арт. Беларусі (1955). Нар. арт. СССР (1970). Скончыла Маскоўскую

К.Кудрашова ў ролі Амнерыс.

вобл., Украіна — 1933), педагог, літаратар, этнограф. Працаваў выкладчыкам Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі, дзе ў 1898— 1902 вучыўся Я.Колас. Заўважыўшы талент маладога семінарыста, К. дапамог яму знайсці шлях y л-ру. Аўтар работ па рус. л-ры, гісторыі, бел. і ўкр. этнаграфіі, гісторыі нар. асветы, педагогіцы. Прапагандаваў пед. ідэі К.Дз.Ушынскага, М.І.Пірагова, Л.М.Талстога, У.Я.Стаюніна. Тв.\ Старцы: Полесская легенда. Кнев, 1894; Черты обшественного быта Лнтовской Русн XVI в. Вшіьна, 1907; Мсторня развнтня м падення крепостнмчества в Росснв (в связн с положеннем крестьянства Северо-Западной Россвя). Внльна, 1911; Первый урок о любвн: Рассказы. [Внльна, 1915], Літ:. С е м я н о в і ч А. Настаўнік народнага паэта / / Полымя. 1959. № 6; K a з б я р y к У. Новае пра Кудрынскага / / ЛіМ.

1960. 6 лют.

К У Д Р^В ІЧ Раіса Уладзіміраўна (н.

1.4.1919, Мінск), бел. жывапісец і графік. Дачка У. М. Кудрэвіча. Засл. дз.

Р.Кудрэвіч. Сгудэнт кансерваторыі. 1976.

маст. Беларусі (1968). Скончыла Віцебскае маст. вучылішча (1941). Працуе пераважна ў станковым жывапісе ў быт., гіст. жанрах, партрэце, пейзажы, нацюрморце. Эмацыянальнай напоўненасцю і лірычнай паэтызацыяй штодзённасці вызначаюцца творы, прысвечаныя моладзі: «У родны калгас» (1948), «Сяброўкі» (1952), «Гарманіст ідзе» (1957), «Беларускія прыпеўкі» (1960), «Перад канцэртам» (1967), «Вясна. 1945 год», «Майскі дожджык» (абодва 1970), «Беларуская антонаўка» (1973), «Дачкам Айчыны прысвячаецца» (1975), «Калі цвітуць сады», «Балгарьм» (абодва 1978), «Вясна ў Серабранцы» (1983), «Іспанскі матыў» (1985), «Тэатральны сезон 1942 года» (1995). Гіст. тэматыцы прысвечаны карціны «А.С.Пушкін y Міхайлаўскім» (1951), «Першая рэпетыцыя» (1963), «Рудабельская рэспубліка» (1971), творы, выкананыя з А.Гугелем («Мікалай Астроўскі», 1957; «Кастусь Каліноўскі», 1958; «Апасіяната», 1964; «Вечная слава», 1977; «Партызанам Бе-

ларусі прысвячаецца», 1984). Аўтар партрэтаў: «Студэнтка» (1960), «Наташа» (1973), «Студэнт кансерваторыі» (1976), «Палеская маладзіца» (1978), «У майстэрні. Аўтапартрэт» (1979), «Партрэт бацькі», «Партрэт y чырвоным капелюшы», «Блакітная раніца» (усе 1988) і інш. Пейзажам і нацюрмортам уласцівы яркая дэкаратыўнасць, рамантычнасць, складаная і разнастайная танальная гама: «Вясна ў Ракаве» (1973), «Восень y Прылуках» (1974), «Перад навальніцай» (1977), «Азёрны край» (1978), «На Бярэзіне», «Нацюрморт з рабінай» (абодва 1979), «Вясна» (1981), «Лясньм званочкі» (1987), «Блакітны нацюрморт» (1989), «Астры» (1990) і інш. Сярод графічных работ серыі «Вакол Еўропы», «Па Балгарыі», «Па Волзе», «У Крыме», «Карпаты» і інш. Літ.: С а л а в е й Л.Ф. Р.У.Кудрэвіч. Мн., 1974; Адольф Гугель. Ранса Кудревнч: [Альбом]. Мн., 1994. Л.Ф.Салавей.

КУДР^ВІЧ Уладзімір Мікалаевіч (25.11.1884, г. Чавусы Магілёўскай вобл. — 4.1.1957), бел. жывапісец-пейзажыст. Засл. дз. маст. Беларусі (1944). Вучыўся ў маст. вучылішчы ў Ліепаі (Латвія; 1903—06). Творчасці ўласцівы мяккая, стрыманая колеравая гама, тонкае спалучэнне халодных і цёплых гонаў, спакойная кампазіцыйная будова, паэтычнасць раскрыцця прыгажосці бел. прыроды. У ранні перыяд зазнаў утаыў франц. імпрэсіяністаў. Высокім каларыстычным майстэрствам вызнача-

к у д р э в іч

559

юцца работы «Стары Мінск» (1921), «Раніца вясны» (1924), «Млын», «Беларуская вёска» (абедзве 1925) і інш. У 1930-я г. пісаў індустр. пейзажы: «Паглыбленне Арэсы» (1934), «Экскаватар на асушцы» (1938— 39), «БелДРЭС» (1940) і інш. Паводле ўражанняў ваен. гадоў стварыў карціну «Па дарогах вайны» (1945— 46). Пранікнёнай перадачай свету прыроды вызначаюцца творы пасляваен. гадоў: «Вецер» і «На рацэ Сож» (1945), «Бярозкі» (1948), «Беларускі пейзаж» (1949), «Свіслач» (1952), «Жыта», «Раніца», «Лясная рэчка» (1956) і інш. Л і т Л е й т м а н Ф. У.М.Кудрэвіч. Мн., 1958; Б я с п а л ы А.А. Пясняр беларускага пейзажу / / Выяўленчае мастацтва Беларусі. Мн., 1981; Ф а т ы х а в а Г.А. 3 раніцы — настрой і працавітасць / / Мастацтва. 1995. № 11. Г.А Фатыхава.

КУДРЙВІЧ Уладзімір Уладзіміравіч (н.

2.5.1927, Мінск), бел. акцёр. Засл. арт. Беларусі (1976). Скончыў студыю пры Бел. т-ры імя Я.Купалы (1948), з 1949 працуе ў гэтым т-ры (цяпер Нац. акадэм. т-р імя Я.Купалы). Выканаўца драм. і камедыйна-быт. роляў, майстар сцэн. мініяцюры. Акцёрская індывідуальнасць найб. поўна раскрылася ў ролях класічнай і сучаснай драматургіі: Якім Сарока («Паўлінка» Я.Купалы), Дажывалаў («Брама неўміручасці»

560

КУДЫМКАР

К.Крапівы), Цесакоў, Сырадоеў, Скаромны, Ваенны міністр («Лявоніха на арбіце», «Трыбунал», «Таблетку пад язык», «Святая прастата» А.Макаёнка), Семяніхін («Канстанцін Заслонаў» А.Маўзона), Шаргаёў («Парог» А.Дударава), Пётр Сабейкін («Стары Новы год» М.Рошчына), Павел Козін («Традыцыйны збор» В.Розава), Іван і Мацей Худзякоў («Характары» паводле В.ІПукшына), Ураднік («Памінальная малітва» Р.Горына паводле твораў Ш олам Алейхема) і інш. Здымаецца ў кіно. А.А. Савіцкая.

назвай Румынія. Пераўтварэнні К. і ўрада на чале з М.Кагэлнічану (секулярызацьм царк. зямель 1863, агр. рэформа 1864) выклікалі супраціўленне баяр і кансерватараў. Скінуты ў выніку ваен. перавароту 23.2.1866. Літ. Краткая нсторня Румыннн: С древнейшнх времен до нашмх дней. М., 1987. С.

193—205.

КЎЗАЎ а ў т а м а б і л я , частка аўтамабіля (або прычэпа), прызначаная для перавозкі грузаў, пасажыраў ці спец. абсталявання. ГІаводле тыпу К. адрозніваюць аўтамабілі (прычэгіы) агульнага прызначэння (K. y выглядзе бартавой платформы) і спецыялізаваныя (самазвалы, фургоны, цыстэрны і інш.). Пасажырскія аўтамабілі маюць нясучы або рамны К. У легкавых аўтамабіляў найб. пашыраныя закрытыя К. тыпу седан, лімузін, купэ, адкрытыя (з адкідным верхам) — кабрыялет і фаэтон, a таксама двухмесныя (закрытыя і адкрытыя) тыпу «спорт».

КУДЫМКАР, горад y Рас Федэрацыі, цэнтр Комі-Пярмяцкай аўт. акругі. Размешчаны ў Перадураллі, пры ўпадзенні р. Кува ў р. Іньва (бас. р. Кама). Засн. ў 16 ст., горад з 1938. 33,7 тыс. ж. (1997). Вузел аўтадарог. Аэрапорт. Прам-сць дрэваапр., металаагір., харч. і інш. Драм. т-р. Краязнаўчы музей. Спарткомплекс «Парма» (з трамплінамі 40 і 60 м). Нікольскі сабор (1792— 95). КЎЖАЛЬ, ільняное валакно вышэйшай якасці, атрыманае пасля часання кудзелі на грэбені. К., што прызначаўся для вырабу тонкіх наміткавых тканін, дадаткова часалі шчоткай са свіной шчаціны. Гатовы К. скручвалі ў трубку і захоўвалі да прадзіва. К. называлі таксама ніткі з такога валакна і палатно з такіх нітак. КУЖАМ’ЙРАЎ Куддус Хаджам’яравіч (н. 21.5.1918, с. Кайназар Энбекшыказахскага р-на Алма-Ацінскай вобл., Казахстан), казахскі кампазітар, педагог; заснавальнік уйгурскай прафес. музыкі. Нар. арт. Казахстана (1973). Нар. арт. Да арт. Кузаўковыя. Кузаўхі: 1 — чатырохроСССР (1987). Скончыў Алма-Ацінскуто гі; 2 — бязрогі. кансерваторыю (1951, клас Я.Брусілоўскага), з 1953 выклацае ў ёй (у 1957— 67 рэктар, з 1965 праф.). Сярод твораў: КУЗАЎК0ВЫ Я (Ostraciontidae), сямейоперы «Назугум» (паст. 1956), «Залатыя ства марскіх рыб атр. іглабрухападобгоры» (з Н.Тлендыевым, 1960), «Садырных. 7 родаў, каля 20 відаў. Пашыраны асілак» (1975), балет «Чын Тамур» ў прыбярэжнай зоне трапічных мораў, (1969) ; араторыя «Квітней, Сямірэчча» (1970) ; кантата «Радзіма» (1986); вак.сімф. паэмы (1982, 1984); .5 сімфоній (1971—87), 8 сімф. паэм (1950— 88); 4 канцэрты для інструментаў (1973— 86) і голасу (1988) з арк.; камерна-інстр. ансамблі, хары, песні, музыка да драм. спектакляў і інш. Дзярж. прэмія СССР 1951. Дзярж. прэмія Казахстана 1984.

найб. колькасць відаў y Аўстраліі і ІндаМалайскім архіпелагу. Даўж. да 50 см. Галава і цела ўхрыты панцырам з нерухома з ’яднаных касцявых пласцінак, кіляў (ірабянёў) і шыпоў. Рухомыя плаўнікі на кароткай мясістай аснове. Хвосг доўгі. Большасць відаў ярка афарбаваныя. Кормяцда доннымі беспазваночнымі, тодарасцямі, губкамі. Маюць y сабе тахсіны, пасля свец. апрацоўкі ядомыя. Аб’екты промыслу.

КУЗАЎК0Ў Іван Аляксандравіч (6.6.1903, г. Барысаглебск Варонежскай вобл., Расія — 17.8.1989), удзельнік

І.АКузаўкоў.

вызвалення Беларусі ў Вял. Айч. вайну, Герой Сав. Саюза (1943), ген.-палк.

(1967). Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1939). У Чырв. Арміі з 1923. У Вял. Айч. вайну на Зах., Цэнтр., Бел., 1-м Укр. франтах. Удзельнік вызвалення Лоева, Рэчыцы, Мазыра, Калінкавіч. У ноч на 16.10.1943 стралк. дывізія на чале з К. вызначылася пры фарсіраванні Дняпра ў Лоеўскім р-не Гомельскай вобл. Да 1969 y Сав. Арміі. КУЗБАС, тое, што Кузнецкі вугальны басейн. КУЗМ ІН Міхаіл Аляксеевіч (18.10.1872, г. Яраслаўль, Расія — 1.3.1936), рускі пісьменнік, кампазітар, крытык. Вучыўся ў Пецярбургскай кансерваторыі (1891— 94; клас кампазіцыі М.А.Рымскага-Корсакава). Друкаваўся з 1905 (цыкл санетаў і драм. паэма «Гісторыя рыцара д’Алесіо»). У паэт. зб-ках «Сеткі» (1908), «Асеннія азёры» (1912), «Глі-

Л і т К н р н н a К.Ф. К.Кужамьяров. М., 1980.

КЎЗА (Cuza) Александру Іаан (20.3.1820, г. Бырлад, Румынія — 15.5.1873), гаспадар (правіцель, князь) Злучаных княстваў Малдовы і Валахіі [1859— 62], першы князь Румыніі [1862— 66]. За ўдзел y рэв. руху 1848 змушаны малд. ўладамі эмігрыраваць (Вена, 1848— 50). У 1858 як прыхільнік аб’яднання абодвух Дунайскіх княстваў выбраны дэп. сходу Малдовы і прызначаны нач. міліцыі. Пасля выбрання князем Малдовы (17.1.1859) і Валахіі (5.2.1859) абвясціў 24.1.1862 аб’яднанне гэтых княстваў y адзіную дзяржаву пад

І.Куімінскіс. «Як на тым беразе цвілі тры лілы». Па матывах літоўскіх народных песень.

1965.

няныя галубкі» (1914), «Александрыйскія песні», «Нетутэйшыя вечары» (абодва 1921), «Парабалы» (1923) і інш. адсутнасць сац. абагульненняў, камернасць, зварот да рэчыўнага свету, творчае эксперыментатарства і стылЬацыя спалучаны з рознымі культ. традыцыямі. У зб. «Стронга разбівае лёд» (1929) — спроба пошуку духоўнасці праз любоў і прыгажосць. Аўтар раманаў «Крылы» (1906), «Плаваючыя падарожнікі» (1915), «Ціхі вартавы» (1916), «Цудоўнае жыццё Іосіфа Бальзамо, графа Каліёстра» (1919), апавяданняў, аповесці «Прыгоды Эме Лебефа» (1907), п’ес, зб. крытычных артыкулаў па л-ры і музыцы «Умоўнасці» (1923). Перакладаў Бакачыо, Апулея, У.Ш экспіра і інш. Пісаў музыку да ўласных вершаў (зб. вершаў і нот «Куранты кахання», 1910), балеты («Выбар нявесты»), оперы («Яўлогій і Ада»), аперэты, музыку да пастановак т-ра В.Ф.Камісаржэўскай і інш.

Ta.: Нзбр. пронзв. Л., 1990; Кркшья: Сб. прозы. М., 1993; Подземные ручьн: Нэбр. проза. СПб., 1994; Театр. T. 1—4. Oakland, 1994; Нежный Носнф. М., 1996; Сгмхотворення СПб., 1996; Условностн: Ст. об нскусстве. Томск, 1996. Літ.: Кузмюі н русская лктература XX в. Л., 1990. С.Ф.Кузшіна.

КУЗМІНСКІС (Kuzminskis) Іонас (14.12.1906, с. Бяцігала Расейнскага р-на, Літва — 19.8.1985), літоўскі графік. Нар. маст. Літвы (1960). Нар. маст. СССР (1965). Правадз. чл. AM СССР (1975). Скончыў Каўнаскую маст. школу (1933). 3 1944 выкладаў y Маст. ін-це Літвы (Вільнюс; з 1957 праф.). Майстар дрэварыту. Сцвярджаў нац. традыцыі ў сучаснай графіды, творча пераасэнсоўваў нар. лубок. Творам уласцівы напружанасць танальных суадносін, экспрэсіўнасць пггрыха: «Араты», «На працу» (абодва 1933), «Пастушкі з Дубісы» (1941), «Касцёл бернардзінцаў» (1944), «Вуліда Віта» (1946), цыкл паводле нар. песень («Ой ляціць, ляціць чарада лебедзяў», 1963; «Як на тым беразе цвілі тры ліпы», 1965; «На гары вербы гайдаліся», 1970; «Стаіць явар каля дарогі», 1971, і інш.). Аўтар ілюстрацый да аповесці В.Крэве «Вядзьмар» (1980) і інш. Дзярж. прэмія Літвы 1967. Я.Ф.Шунейка. КУЗНЁЦКАЯ КАТЛАВІНА, міжгорная катлавіна на Пд Зах. Сібіры, y Кемераўскай вобл. Расіі, паміж Кузнецкім Алатау на ПнУ, Салаірскім кражам на ПдЗ і Горнай Ш орыяй на Пд Пл. 70 тыс. км2, даўж. 400 км, шыр. 120 км. Хвалістая алювіяльная раўніна, выш. 200— 500 м расчлянёна густой сеткай далін рэк Том, Іня і інш. прытокаў р. Об; y цэнтры — горныя кражы (выш. да 740 м), складзеныя з базальтаў. У межах катлавіны — Кузнецкі вугальны басейн. Клімат кантынентальны. Сярэдняя т-ра студз. каля -18 °С, ліп. 18— 20 °С. Гадавая ксшькасць ападкаў 350— 500 м. На ПнЗ разнатраўе — кавыльныя стэпы на вышчалачаных чарназёмах, бярозаваасінавыя колкі, на У — піхтава-асінавая тайга. Пашырана земляробства (пшаніца, авёс, жыта, бульба).

КУЗНЕЦКІ АІАТАУ, горная сістэма на Пд Сібіры, y Краснаярскім краі і Кемераўскай вобл., паміж Кузнецкай і Мінусінскай катлавінамі. Утварае водападзел прытокаў р . Об — р эк Том і Чулым. Даўж. каля 300 км, шыр. 150 км. Складаецца з сістэмы нізкіх і сярэдневышынных гор, расчлянёных рэкамі. Найб. выш. 2178 м (г. Верхні Зуб на Пд), сярэдняя 1000— 1200 м. Схілы хрыбта асіметрычныя: на ўсх. спадзістым схіле даліны рэк добра распрацаваны, на зах. стромкім схіле рэкі цякуць y вузкіх далінах з вял. нахілам, на іх шмат парогаў і шывер. Горы складзены з вапнякоў, кварцытаў, крамяністых і гліністых сланцаў пратэразою і ніжняга палеазою, прарваных шматлікімі інтруэіямі габра, дыярьггаў, іранітаў і інш. Радовішчы карысных выкапняў: жал. і марганцавых руд, золата, храмітаў, баксітаў і інш. Клімат халодны і вільготны. На зах. схілах 600— 800 мм ападкаў (макс. да 1500 мм), на ўсх. — 400— 500 мм. Пераважае горная тайга (піхта, an­ xa, кедр), з выш. 1300— 1500 м — мохава-лішайнікавыя, хмызняковыя і камяністыя тундры. Характэрны гальцовыя паверхні з каменнымі россыпамі.

КУЗНЕЦКІ

ВЎГАЛЬНЫ

КУЗНЯЦОЎ

561

Т в Карткна мнра н ее функцнн в научном познанкм. Мн., 1984; Научная картана мнра в культуре техногенной цнвнлнзацнн. М., 1994 (разам з В.С.Сцёпіным); Ценностные орнентнры современной наукм н перспектнвы цнвнлнзацнонного развнгня. Мн., 1996 (разам з Я.СЯскевіч, АВ.Баркоўскай).

КУЗНЯЦ0Ў Аляксандр Пятровіч (н.

28.9 1951, Мастаа), бел. вучоны ў галіне аўтаматычнага кіравання. Д-р тэхн. н.

(1992), праф. (1993). Брат У.П.Кузняцова. Скончыў Мінскі радыётэхн. ін-т (1973). 3 1973 y Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі. Навук. працы па тэорыі эл. ланцугоў і аўтам. кіравання.

БАСЕЙН,

K y з 6 a с. У Расіі, пераважна ў Кемераўскай, часткова ў Новасібірскай абласцях. Пл. 26,7 тыс. км2. Займае Кузнецкую катлавіну і прымеркаваны да вугляносных адкладаў сярэдняга дэвону, карбону, пермі і юры. Балансавыя запасы да глыб. 600 м — 114,3 млрд. т, 120 рабочых пластоў. Вуглі пераважна каменныя, маркі ад Д да Т. Цеплатворная здольнасць 22,8—29,8 МДж/кг. Адкрыты ў 1721, шырокае асваенне з 1920-х г. Здабыча адкрытым і падземным спосабамі. Цэнтры здабычы: гарады Анжэра-Суджанск, Кемерава, Новакузнецк, Ленінск-Кузнецкі, Пракоп’еўск. *

«КЎЗНІЦА», літаратурная група ў Mac­ ra e ў 1920— 31. Засн. паэтамі, якія выйшлі з Пралеткульта (В.Александроўскі, М.Герасімаў, В.Казін, У.Кірылаў, С.А6радовіч, М.Палятаеў, С.Родаў і інш.). Знаходзілася ў рамках вульгарна-сацыялагічных уяўленняў Пралеткульта аб шляхах развіцця новай паслякастр. культуры. Найб. ўвагу аддавала паэт. практыцы, маст. майстэрству. Паэзія «K.» — харакгэрны прыклад пралет. рамант. лірыкі перыяду ваен. камунізму. У якасці праграмных вылучала раманы «Цэмент» Ф.Гладкова і «Доменная печ» М.Ляшко. У 1931 улілася ў Рас. асацыяцыю пралет. пісьменнікаў. Выпускала час. «Кузннца» (1920— 22), «Рабочнй журнал» (1924—25) і інш. КУЗНЯЦ0ВА Лідзія Фёдараўна (н.

31.3.1951, в. Нашчокіна Тамбоўскай вобл., Расія), бел. філосаф. Д -р філас. н. (1994), праф. (1997). Скончыла БДУ (1974) і працуе ў ім. Навук. працы па праблемах філасофіі і гісторыі навукі, метадалогіі навук. пазнання, філас. антрапалогіі.

АКузняцоў. Памяці душы. 1989. Распрацаваў метады аналізу і сінтэзу нелінейных дыскрэтных сістэм аўтам. кіравання, навух. асновы тэорыі сістэм імпульсна-фазавай аўтападстройкі частаты. Тв.: Апаллз н параметрнческнй сннтез нмпульсных снстем с фазовым управленнем. Мн., 1993 (разам з М.П.Батурам, Л.Ю.Шыліным); Теорня злектрнческнх цепей. Мн., 1999 (разам з АП.Курулёвым, М.П.Батурам). М.П. Савік.

КУЗНЯЦ0Ў

Анатоль Васілевіч (н.

14.1.1940, г. Горлаўка Данецкай вобл., Украіна), бел. спявак (лірыка-драм. тэнар). Засл. арт. Беларусі (1977). Скончыў Мінскае муз. вучылішча (1969). 3 1962 саліст Дзярж. нар. хору БССР, з 1964 артыст хору Дзярж. т-ра оперы і балета Беларусі, з 1969 саліст хору ансамбля песні і танца Цэнтр групы войск, з 1973 саліст Ансамбля песні і танца Узбр. сіл Рэспублікі Беларусь. Выступае сола і ў дуэце. Валодае тонкай музыкальнасцю, пачуццём ансамбля. У рэпертуары творы ваен.-патрыят. тэматыкі, бел., рус. і ўкр. нар. песні, творы бел. кампазітараў.

КУЗНЯЦ0Ў

Анатоль Васілевіч (н.

29.4.1947, г.п. Усць-Камчацк Камчацкай вобл., Расія), бел. жывапісец. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1976). У

562

КУЗНЯЦОЎ

1976— 81 выкладаў y БПІ. Працуе ў жанрах тэматычнай карціны, нартрэта, пейзажа, нацюрморта. У творчасці імкнецца да перадачы ўнутр. свету чалавека і адлюстравання рэчаіснасці праз фармальна-каларыстычныя пошукі. Сярод твораў: карціны «Памяці А.Такарэўскага» (1984), «На Купалле» (1985), «Сляпы дождж», «Белы вальс», «Прысвячэнне мастаку А.Малішэўскаму» (усе 1986), «Чорнае Вурада» (1988), «Памяці душы» (1989), цыкл «Язычніцкія дывертысменты» (1995), цыкл нацюрмортаў «Белая сюіта» (1984), «Нацюрморт з чашамі» (1985), «Святочны нацюрморт» (1987), пейзажы «Стары горад» (1983), «Старая лазня» (1986), «Бабіна лета» (1987), «Начное возера» (1988), партрэты «Alter Ego» (1979), аўтапартрэт (1986) і інш. М.М.Паграноўскі. К У ЗН Я Ц 0Ў Валерый Аляксеевіч (12.4.1906, г. Нікольск Валагодскай вобл., Расія — 1985), расійскі геолаг. Брат Ю.А.Кузняцова. Акад. AH СССР (1970, чл.-кар. 1958). Скончыў Томскі ун-т (1932). 3 1958 y Ін-це геалогіі і геафізікі Сібірскага аддзялення АН СССР. Навук. працы па тэктанічнай будове, магматызме і металагеніі АлтаеСаянскай складкавай вобласці. Дзярж. прэмія СССР 1983. Тв.: Геотектоннческое районнроваіше Алтае-Саянской складчатой областн / / Вопросы геологан Азнн. М., 1954. T. 1; Гнпербазнты АлтаеСаянской складчатой областа. М., 1958 (у сааўт.). К У ЗН Я Ц 0Ў Васіль Іванавіч (15.1.1894, г. Усолле Пермскай вобл., Расія — 20.6.1964), удэельнік абарончых баёў і вызвалення Беларусі ў Вял. Айч. вайну, ген.-палк. (1943), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў курсы «Выстрал» (1926) і ўдасканалення каманднага саставу (1929), Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1936). У арміі з 1915. Удзельнік 1-й сусв. і грамадз. войнаў. У пач. Вял. Айч. вайны камандуючы 3-й арміяй Зах. фронту, якая вяла абарончыя баі пад Мінскам, y раёне Гродна, Ліды, Навагрудка. Са жн. 1941 камандуючы арміяй, са снеж. 1943 нам. камандуючага 1-м Прыбалт. фронтам. Пасля вайны на адказных пасадах y Мін-ве абароны СССР. Дэп. Вярх. Савета СССР y 1946— 50, 1954— 58. К У ЗН Я Ц 0Ў Вікгар Іванавіч (27.4.1913, Масква — 1991), расійскі вучоны ў галіне прыкладной механікі і аўтам. кіравання. Акад. AH С СС Р (1968, чл.-кар.

1958). Двойчы Герой Сац. Працьі (1956, 1961). Скончыў Ленінградскі нолітэхн. ін-т (1938). 3 1940 y НДІ Мін-ва станкабуд. прам-сці, з 1956 y НДІ прыкладной механікі. Навук. працы па сістэмах інерцыяльнай навігацыі і аўтаномнага йравання. Распрацаваў тэорыю і стварыў шэраг унікальных сістэм гіраскапічных прылад кіравання і стабілізацыі. Ленінская прэмія 1957, Дзярж. прэміі СС.СР 1943, 1946, 1967, 1977

К У ЗН Я Ц 0Ў Вячаслаў Уладзіміравіч (н.

15.6.1955, Вена), бел. кампазітар. Скончыў Бел. кансерваторыю (1983, клас Я .Глебава). 3 1983 заг. муз. часткі Дзярж. т-ра лялек Беларусі, з 1987 выкладае ў Бел. акадэміі музыкі. Працуе ў розных жанрах і тэхніках кампазіцыі. Асн. творы: опера «Запіскі вар’ята» (1987) , балеты «12 крэслаў» (1983), «Паланэз» (1994), «Цар Саламон» (1998); араторыя; вак.-сімф. паэмы, y т л . «І'укавыя прасторы «Euphonia» (1993); Kanla™ , y т.л. «Ціхія песні» на словы М.Багдановіча (1991); абрад-дзейства «Палескае вяселле» (1995); «Хроніка мінуласці «Спевы даўнейшых лідвінаў» для салістаў, мужчынскага хору і ўдарных інструментаў (1997); 3 сімфоніі (1982, 1984, 1995), канцэрт (1988), «Цэзій-137» (1990), «Musica Militare» (1991) для сімф. аркестра; камерная сімфонія (1988) , «Partita in D» (1992); камерна інстр. і прыкладная музыка; п’есы для аркестраў розных складаў, песні, хары і Т.Г.Мдывані. інш. КУЗНЯЦОЎ Іван Іванавіч (24.1.1919, в. Ціманава Валуйскага р-на Белгародскай вобл., Расія — 29 1.1986), бел. кампазітар. Засл. дз. маст. Беларусі (1967). Вучыўся ў Бел. кансерваторыі (1948— 53, клас Ы.Аладава). У 1953— 70 працаваў y М ін-ве культуры Беларусі, вьід-ве «Беларусь». Асн. творы: аперэта «Новая прыстань» (1977, лібр. І.Васілеўскага); кантаты, y т.л. «Палі стэпавыя» (1958), «Радуйся, наша зямля» для хору a капэла (1961), «Гімн Радзіме і чалавекутварцу» (1963), «Светлы шлях» (1967); «Нёманскі край» для нар. хору з арк. нар. інструментаў (1968), сюіта для хору a капэла «У родным краі», «Дзіцячы альбом» (25 хароў a капэла); песні і інш. Літ З а г а р о д н і Г.М. Іван Кузняцоў. Мн., 1971. Г.М.Загародні. К У ЗН Я Ц 0Ў Мікалай Васілевіч (н.

6.10.1938, в. Будкі Глушкоўскага р-на Курскай вобл., Расія), бел. гісторык. Д-р гіст. н. (1988), праф. (1993). Скончыў БДУ (1966). 3 1978 y Ін-це гісторыі партыі пры ЦК КПБ, з 1991 заг. аддзела, гал. рэдактар час. «Беларуская мінуўшчына», з 1993 праф. Бел. эканам. ун-та. Даследуе пытанні гісторыі Беларусі, паліталогіі, дзейнасць паліт. партый, геапалітыку Беларусі. Адзін з аўтараў прац: «Анталогія педагагічнай думкі Беларускай ССР» (1986), «Ветэраны ленінскай паргыі» (1987), «На скрыжаванні думак: Вучоныя аб «белых плямах» гісторыі Беларусі» (1990), «Паліталогія» (1995). Тв:. В.Г.Кнормн: Страннцы бногр. Мн., 1979; Полнтнческне партан Беларусн: от нсторнв — к современностн. Мн., 1995. К У ЗН Я Ц 0Ў Мікалай Герасімавіч (24.7.1902, в. Мядзведкі Котласкага р-на Архангельскай вобл., Расія — 6.12.1974), савецкі ваен.-марскі дзеяч. Адмірал флоту Сав. Саюза (1955), Герой Сав. Саюза (1945). Скончыў Ваен,марскую акадэмію (1932). На флоце з 1919. 3 1934 камандзір крэйсера «Чырвоная Украіна». У 1936— 37 ваен.-мар-

скі аташэ і саветнік y Іспаніі. У 1939— 46 нарком ВМФ СССР, яго галоўнакамандуючы ў Вял. Айч. вайну (21.6.1941 загадаў прывесці ўсе сілы флоту, y тл. ІІінскую ваенную флатылію, y поўную боегатоўнасць). У 1948 па лжывым абвінавачанні ў перадачы сакрэтных дакументаў саюзнікам СССР y час вайны паніжаны ў званні да контр-адмірала. 3 1950 камандуючы Ціхаакіянскім флотам, з 1951 ваен.-марскі міністр, з 1953 галоўнакамандуючы ВМФ — 1-ы нам. міністра абароны СССР; y 1953 адноўлены ў званні адмірала флоту. 3 1956 y адстаўцы, зноў паніжаны ў званні да віцэ-адмірала. Чл. Ц К КПСС (1939— 55). Дэп. Вярх. Савета СССР (1937— 50, 1954— 58). Аўтар кніг успамінаў «Напярэдадні» (1969), «На флатах баявая трывога» (1971), «На далёкім мерыдыяне» (3-е выд. 1988), «Курсам да перамогі» (3-е выд. 1989). У 1988 пасмяротна адноўлены ў званні Адмірала флоту Сав. Саюза. Імя К. носіць дяжкі авіянясучы крэйсер расійскага ГІаўн. флоту (уведзены ў строй y 1991). Літ:. У с е н к о Н. Кузнецов / / Коммуннст Вооруженных Снл. 1990. № 7. К У ЗН Я Ц 0Ў Мікалай Дзмітрыевіч (23.6.1911, г. Акцюбінск, Казахстан — 1995), расійскі вучоны і канструкгар y галіне рэактыўных авіяц. рухавікоў. Акад. Рас. АН (1974, чл.-кар. з 1968). Генерал-лейтэнант-інжынер (1968). Двойчы Герой Сац. Працы (1957, 1981). Скончыў Ваенна-ііаветраную акадэмію імя М.Я.Жукоўскага (1938). 3 1943 нам. Гал. канструктара, з 1946 гал. канструктар, з 1956 ген. канструктар. Пад кіраўніцтвам К. створаны рэактыўныя рухавікі для самалётаў Ан-22, Ту-114, Ту144, Ту-154, Іл-62, Іл-86 і інш. Ленінская прэмія 1956, Дзярж. прэмія СССР 1965. К У ЗН Я Ц 0Ў Мікалай Іванавіч (17.12.1864, С.-Пецярбург — 22.5.1932), савецкі батанік. Чл.-кар. Пецярб. АН (1904). Чл.-кар. AH СССР (1925). Скончыў Пецярб. ун-т (1888). У 1895— 1915 праф. Ю р’еўскага (Тартускага), з 1918 Таўрычаскага, з 1921 Ленінградскага ун-таў, адначасова ў 1915— 18 дырэкгар Нікіцкага бат. сада. 3 1922 y Гал. бат. садзе AH СССР. Навук. працы па флоры Каўказа, сістэматыцы і філагеніі кветкавых раслін, геагр. карціраванні СССР. Аўтар поліфілетычнай сістэмы кветкавых раслін. К У ЗН Я Ц 0Ў Мікалай Іванавіч (27.7.1911, с. Зыранка Таліцкага р-на Пермскай вобл., Расія — 9.3.1944), савецкі разведчык. Герой Сав. Саюза (1944). Працаваў інжынерам y Пермі і Маскве. У Вял. Айч. вайну з жн. 1942 j партыз. атрадзе Дз.М.Мядзведзева «Пераможцы», які дзейнічаў на Укр. Палессі. Пад імем ням. обер-лейтэнанта Паўля Зіберта вёў разведку ў г. Роўна (Украіна), збіраў і перадаваў y партыз. атрад каштоўныя звесткі і дакументы. Разам э партызанамі рабіў дыверсіі, даставіў y партыз. атрад некалькі ням,фаш. генералаў і чыноўнікаў. Загінуў y

баі з прыхільнікамі С.А.Бандэры каля с. Барацін Бродаўскага р-на Львоўскай вобл. Літ:. М е д в е д е в Д.Н. Это было под Ровно. Элнста. 1968; Я г о ж. Сшіьные духом. Свердловск, 1971; Г л а д к о в Т.К Ннколай Кузнецов. М., 1971.

К У ЗН Я Ц 0Ў Павел Варфаламеевіч (17.11.1878, г. Саратаў, Расія — 21.2.1968), расійскі мастак. Засл. дэ. маст. Расіі (1928). Вучыўся ў Маскоўскім вучылішчы жывапісу, скулытгуры і дойлідства (1897— 1903) y К Каровіна і В Сярова, y прыватных акадэміях Парыжа (1905).Чл. аб’яднанняў «Свет мастацтва», «Блакітная ружа», «Чатыры мастацтвы». У 1917— 37, 1945— 48 выкладаў y Вышэйшых маст.-тэхн. майстэрнях — Вышэйшым маст.-тэхн. ін-це, ін-це выяўл. мастацтваў і інш. ін-тах y Маскве. Працаваў y галінах станковага, манум., тэатр.-дэкарацыйнага жыванісу, y графіды. У ранні перыяд зазнаў уплыў В Барысава-Мусатава. Звяртаўся да матываў сноў, летуценняў, праз спалучэнне рэальнасці і мары, абагульненыя дэкар -манум. формы імкнуўся стварыць жывапісна-вобразную аналогію літ. і муз. сімвалізму. Шукаў цэласнасць быцця, гармонію паміж чалавекам і прыродай y першабытным жьіцці. У выніку паездак y Заволжа і Сярэднюю Азію стварыў «стэпавую», або «кіргізскую», серыю карцін («Міраж y стэпе», «Дождж y стэпе», «Вечар y стэпе», усе 1912, і інш.). Творам характэрны мігатлівы каларыт з тонкай градацьмй колеравых адценняў, плоскасна-лінейныя рытмы, выкарыстанне ў станковых творах тэхнікі насценных размалёвак. Аўтар манум. пано «Сцяпан Разін на стругах» (1919) для будынка Малога т-ра ў Маскве, «Калгаснае поле» (1937) для сав. павільёна Сусв. выстаўкі ў Парыжы, станковых карцін «Блакітны фантан» (1905), «Яванская танцоўшчыца» (1919), «На-

цюрморт з хрусталём», «Адпачынак пастухоў» (абедзве 1927), «Маці» (1930), «Сартаванне бавоўны» (1931), «Дэкаратыўны нацюрморт» (1937), серый аўталітаграфій «Горная Бухара», «Туркестан» (абедзве 1923). Аформіў спектаклі «Сакунтала» Калідасы (1914) y Камерным т-ры, «Свята св. Ёргена» Х.Бергстэта ў т-ры ВЦСПС, «Вызвалены Дон Кіхот» АДуначарскага ў т-ры «Камедыя» (абодва 1924) y Маскве і ІНШ.

Л.Ф.Салавей.

К У ЗН ЯЦ 0Ў Уладзілен Аляксандравіч (н. 20.2.1931, г. Пскоў, Расія), бел. геолаг. Чл.-кар. Нац. АН Беларусі (з 1989). Д-р геолага-мінералагічных н. (1973). Скончыў Ленінградскі ун-т (1955). 3 1971 y Ін-це геал. навук Нац. АН Беларусі. Навук. працы па геахіміі алювіяльнага літагенезу, палеагеаграфіі і палеагеахіміі кайназою, геалогіі антрапагенавага перыяду.

563

КУЗНЯЦОЎ

ня. Навук. працы па матэм. метадах тэорыі аўтам. кіравання, робататэхніды, тэорыі нестацыянарных дыскрэтных сістэм, устойлівасці сістэм з нявызначанымі параметрамі. Распрацаваў сістэмы стабілізацыі скорасці і частаты, кіравання прамысл. робатамі, пазіцыйныя эл,мех. сістэмы, эл.-прыводы. Тв.: Дннамнка нестацнонарных даскретных сястем. М., 1980 (у сааўт.).

К У ЗН Я Ц 0Ў Фёдар Ісідаравіч (29.9.1898, в. Балбечына Горацкага р-на Магілёўскай вобл. — 22.3.1961), ваенны

Тв.: Геохнмня аллювнального лнтогенеза. Мн., 1973; Аллювнальные комплексы отложенпй земной коры Белорусснн н нх металлоносность. Мн., 1978 (разам з Л.І.Матрунчыкам); Радногеохямня речных долші. Мн 1997.

К У ЗН ЯЦ 0Ў Уладзімір Іванавіч (н.

2.1.1947, г. Віцебск), бел. вучоны ў rani­ ne фізіялогіі. Д-р мед. н. (1991), праф.

(1992). Скончыў Віцебскі мед. ін-т (1970), працуе ў ім (з 1998 заг. кафедры). Навук. працы па адаптацыйнай медыцыне і эксперым. кардыялогіі. Тв.: Stress-induced stomach peptic ulceration: Treatment with adaptation to periodic Hypoxia (разам 3 У.Ц.Валуём, М.Я.Фёдаравым) / / Pathophysiology. 1998. Vol. 5.

К У ЗН Я Ц 0Ў Уладзімір Пятровіч (н.

29.10.1944, Масква), бел. вучоны ў галіне аўгам. кіравання. Д -р тэхн. н. (1990), праф.

(1992). Брат A..YI.Кузняцова. Скончьіў Мінскі радыётэхн. ін-т (1966).

3 1966 y Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі, з 1996 y Ін-це кіраван-

М.Г.Кузняцоў.

Ф.І.Кузняцоў.

дзеяч, ген.-палк. (1941). Дацэнт (1938). Скончыў Ваен. акадЭмію імя Фрунзе (1926). У арміі з 1915, y Чырв. Арміі з 1918. Удзельнік 1-й сусв. і грамадз. войнаў. 3 1938 нам. камандуючага войскамі БВА, нач. ваен. акадэміі Генштаба, камандуючы ваен. акругамі. Удзельнік сав.-фінл. вайны 1939— 40. У Вял. Айч. вайну камандуючы войскамі Паўн.-Зах. і Цэнтр., нам. камандуючага войскамі Зах., Волхаўскага і Карэльскага франтоў. Удзельнік абарончых баёў y Прыбалтыцы, Крыме, пад Смаленскам, разгрому ням.-фаш. войск пад Масквой, Ленінградам і Ноўгарадам. У 1945— 48 камандуючы войскамі Уральскай ваен. акругі. К У ЗН Я Ц 0Ў Фёдар Спірыдонавіч (н.

15.9.1913, ст. Чарназём Цвярской вобл., Расія), адзін з арганізатараў і кіраўнікоў падп. арг-цыі і партыз. руху ў Мінскай вобл. ў Вял. Айч. вайну. 3 1940 нач. паравознага дэпо ст. Мінск. У ліп. 1941 арганізаваў і ўзначаліў падп. арг-цыю ў паравозным дэпо, якая ўваходзіла ў Мінскае патрыятычнае падпоме. 3 крас.

1942 y партызанах: нам. камандзіра роты, камісар атрада «Мсцівец», y кастр.

1943 — лют. 1944 камісар брыгады «Народныя мсціўцы» імя В.Т.Варанянскага. Пасля вайны на адм. рабоце на Бел. чыгунцы. Аўтар успамінаў «Чыгуначнікі Мінска ў барацьбе супраць фашысцкіх акупантаў» y зб. «3 гісторыі партызанскага руху ў Беларусі (1941 — 1944 г г > (1961). К У ЗН Я Ц 0Ў Юрый Аляксеевіч (19.4.1903, г. Нікольск Валагодскай вобл., Расія — 16.5.1982), расійскі геолаг, адзін з заснавальнікаў вучэння аб магматычных фармацыях. Брат В.А.Кузняцова. Акад. AH СССР (1966, чл.-кар.

564

КУЗНЯЦОЎ

1958). Скончыў Томскі ун-т (1924). 3 1958 y Ін-це геалогіі і геафізікі Сібірскага адцзялення AH СССР. Навук. працы па геалогіі і петраграфіі Зах. і Усх. Сібіры. Дзярж. прэмія СССР 1983. Тв.: Магмагаэм н связь с ннм полезных нскопаемых. М., 1955 (у сааўт.), Главные тапы магматяческнх формацнй. М., 1964; Основные тапы магмоконтролнруюіцнх структур н магматнческне формацнн / / Геологня н геофнзнка. 1970. № 9. К У ЗН Я Ц 0Ў Яўген Міхайлавіч (3.1.1900, Варшава — 27.3.1958), расійскі тэатразнаўца; заснавальнік сав. цырказнаўства. Засл. дз. маст. Расіі (1939). Працаваў y Ленінградзе ў музеі цырка (з 1928), y 1930— 50-я г. маст. кіраўнік Ленінградскага цырка, Гал. ўпраўлення цыркамі СССР. Адзін з арганізатараў час. «Советскнй цнрк». Аўтар прац па гісторыі сав. і еўрап. цыркаў («Цырк. Паходжанне, развіццё, перспектывы», 2-е выд. 1971), эстрады, відовішчаў («3 былога рускай эстрады», 1958). Тв.: Арена н люда советского цнрка. Л.; М., 1947; Н.Ф.Горбунов. М., 1947. К У ЗН ЯЦ 0Ў С К І РАЁН, адміністрацыйна-тэр. адзінка ў БС СР y 1924—27. Утвораны ў ліп. 1924 y Віцебскай акр. Назва ад в. Кузняцова (цяпер y Віцебскім р-не). Ц эш р — г. Відебск. Уключаў 10 сельсаветаў. Скасаваны 26.3.1927, тэрыторыя перададзена ў Віцебскі р-н. КУЗЬМЕНКА Матрона Іванаўна (н.

23.3.1915, в. Краснаяр Стэрлітамакскага р-на, Башкортастан), бел. актрыса, педагог. Засл. арт. Беларусі (1955). Скончыла Дзярж. ін-т тэатр. мастантва ў Маскве (1936). Працавала ў т-рах Фрунзе, Ташкента, Валгаграда, Масквы, Вільнюса. У 1950— 76 y Дзярж. рус. драм. т-ры Беларусі. У 1978— 93 выкладала ў Мінскім ін-це культуры. Выконвала драм. і характарныя ролі. Работам уласцівы натуральнасць, эмацыянальнасць, дакладнасць моўнай характарыстыкі Сярод легадых роляў: Надзея («Выгнанне блудніцы» І.Ш амякіна), Марыя Васілеўна («Усяго адно жыцдё» А.Маўзона), Даша («Брэсцкая крэпасць» К.Губарэвіча), Надзея, Малання («Варвары», «Дзеці сонца» М.Горкага), Анісся («Улада цемры» Л.Талстога), матухна Кураж («Матухна Кураж і яе дэеці» Б.Брэхта) і інш.

Ар'е Лейб («Біндзюжнік і кароль» А.Журбіна), Аляксандр («Бяда ад пяшчотнага сэрца» А.Шарамецева), Пракурор («Калі заспявае певень» А.Чыркуна). А.Я.Ракава. КУЗЬМ ІН Аляксандр Трыфанавіч (н.

24.7.1918, в. Даброціна Кіраўскага р-на Магілёўскай вобл.), парт. і дзярж. дзеяч БССР. С.кончыў БДУ (1949). Удзельнік Вял. Айч. вайны. У 1948— 50 заг. аддзела прапаганды і агітацыі Савецкага райкома К П Б Мінска. 3 1951 заг. аддзела прапаганды і агітацыі, з ’ 1953 аддзела школ і ВНУ Мінскага гаркома КПБ, з 1955 заг. аддзела прапаганды і агітацыі Мінскага абкома КПБ. У 1958—62 сакратар Мінскага абкома К П Б, з 1962 заг. аддзела прапаганды і агітацыі, з лют.

1971 па жн. 1986 сакратар ЦК. К П Б. Чл. Ц К КПБ з 1966, чл. Бюро Ц К К П Б з лют. 1971. Дэп. Вярх. Савета СС-СР y 1979— 84, Вярх. Савета БССР y 1963— 80, 1985—90, нам. старшыні Вярх. Савета БССР y 1967— 71. КУЗЬМ ІН Артур Васілевіч (н.

26.3.1929, Мінск), бел. вучоны ў галіне машынабудавання. Канд. тэхн. н.

(1964), праф. (1989). Скончыў БПІ (1953). 3 1953 y БПА. Навук. працы па супраціўленні етомленаеці і надзейнасці дэталей машын. Распрацаваў методыкі разліку на надзейнасць і даўгавечнасць дэталей машын агульнага прызначэння. Тв.. Расчеты деталей машнн. 3 нзд. Мн., 1986 (разам з І.М.Чэрніным, Б.С.Козінцавым); Прнхладная механнка. Мн., 1997 (у сааўг.). КУЗЬМ ІН Мікалай Васілевіч (18.12.1890, г. Сярдобск Пензенскай вобл., Расія — 1987), расійскі графік Нар. маст. Расіі (1972). Чл.-кар. AM СССР (1967). Скончыў Рысавальную школу ў Пецярбургу (1914), вучыўся ў Петраірадскай ÀM (1922—-24). Супрацоўнічаў з час. «Весы» (1909), «Аполлон» (1910), «Сатнрнкон» (1912— 14). Свабодныя па ’манеры малюнкі, часам падфарбавакыя акварэллю, тонка пера-

Р .І.Б а р а в ік .

КУЗЬМ ІН Аляксей Аляксеевіч (н.

2.9.1941, в. Чакмары Мурашынскага р-на Кіраўскай вобл., Расія), бел. і расійскі артыст аперэты. Засл. арт. Расіі (1982). Скончыў Дзярж. ін-т тэатр. мастацтва імя А.В.Луначарскага (1967). 3 1967 y Валгаградскім т-ры муз. камедыі, з 1984 y Дзярж. т-ры муз. камедыі Беларусі. Выступае пераважна ў амплуа прастака і характарнага акцёра. Сярод роляў: князь Воляпюк, Пелікан («Сільва», «Прынцэса цырка» І.Кальмана), Барон («Вясёлая ўдава» Ф Легара), Фальк («Лятучая мыш» I Штрауса),

М.Кузьмін. Ілюстрацыя да рамана АПушкіяа «Яўген Анегін». 1933.

даюць эмацыянальны лад літ. твораў: «Яўген Анегін* А.Пушкіна (1933), «Тэатр» А.Мюсэ (1934), «Маскарад» М.Лермантава (1949), «Ляўша» М.Ляскова (1955, 1961), «Думкі і афарызмы» Казьмы Пруткова (1962), «Малалетні Вітушышнікаў» Ю .Тынянава (1966) і інш. КУЗЬМ ІН Радыён Асіевіч (22.11.1891, в. Рабыя Віцебскай вобл. — 24.3.1949), сав. матэматык. Чл.-кар. AH СССР (1946). Скончыў Петраградскі ун-т (1916). 3 1922 праф. Ленінградскага політэхн. ін-та. Навук. гірацы па тэорыі лікаў і матэм. аналізе. Вывучаў арыфметычную прыроду лікаў, тэорыю дзэтафункцый. Аўтар шэрагу падручнікаў.

2 7 /т .:В е н к о в Б.А, Н а т а н с о н Н.П. Р.О.Кузьмнн (1891—1949) / / Успехн мат. наук. 1949. Т. 4, вып. 4. КУЗЬМ ІН Фёдар, майстар разьбяной і сталярнай спраў 17 ст. Паходзіў з Беларусі. Працаваў y Маскоўскай дзяржаве. Разам з інш. майстрамі — выхадцамі з Беларусі прымаў удзел ва ўстаноўцы іканастаса царквы Данскога манастыра (1683), y вырабе мэблі і хатняга начыння для царскага дома ў Маскве. К У ЗЬМ ІН ІЧ Ы , вёска ў Добрушскім р-не Гомельскай вобл., на р. Хорапуць. Цзнтр сельсавета і калгаса. За 32 км на ПдУ ад горада і чыг. ст. Добруш, 60 км ад Гомеля. 446 ж., 197 двароў (1998). Дом культуры, б-ка, аддз. сувязі. Ііомнік землякам, якія загінулі ў Вял. Айч. вайну. К У ЗЬМ ІЦ К І Баляслаў Браніслававіч (н. 20.4.1931, в. Пасекі Докшыцкага р-на Віцебскай вобл ), бел. вучоны ў галіне фармакалогіі. Д -р мед. н. (1974), праф. (1978). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1958). 3 1982 y НДІ біяарган. хіміі Нац. АН Беларусі (заг. аддзела). Навук. працы па хім., біяхім., радыяцыйнай фармакалогіі, імунафармакалогіі, фармакалогіі ніэкамалекулярных біярэіулятараў і іх сінт. аналагаў — цытапратэкіараў, імунастымулятараў, радыесенсібілізатараў і інш. Тв:. Хямгасо-бнологнческне аспекты создання нммуномодулягоров нового класса бноактнвных веіцесгв — 8-азастеровдов (у сааўт.) / / Фармахологнческне свойства новых хнмнческкх сосднненяй н некоторых лекарственных препаратов. Мн., 1994; Фармакологня с рецептурой (руководство). Мн., 1998. КУЗЬМ ІЧ Аляксей Васілевіч (н.

1.6.1945, в. Махро Іванаўскага р-на Брэсцкай вобл.), бел. жывапісец. Скончыў Бел. тэатр.-маст. ін-т (1975). У творчасці пераважае вобраз Мадонны, праз які ён увасабляе ідэалы дабра, чысціні і прыгажосці, сімвал жыцця і адраджэння слав. духоўнасці, боль за лёс духоўнай цывілізацыі: серыі «У раі* (1983— 84), «Мадонна з паўшым анслам» (1984— 86), «Залатыя Мадонны», «Сярэбраныя Мадонны» (аоедзве 1986—96), «Якая зышла з нябёсаў» (1988— 96), «Палескія Мадонны» (1995— 96), «Ахвярнаець славянскіх Мадоннаў» (1996—98), «Дзяржаўнш мадонны», «Пакуты Русі ў 20 стагоддзі»

(абедзве 1997—98) і інш. Тэму трагедыі народу раскрыў y творах «Памяці вязняў Гулага» (1975— 89), «Прысвячэнне Чарнобылю» (1988), «Дзецям Чарнобыля» (1990) «Д’яблы над Руссю» (1995). Аўтар партрэтаў бел. акцёраў С.Станюты і Г.Макаравай, У.Г'асцюхіна, З.Стомы, М.Яроменкі, кінарэжысёраў М.Пташука, В.Турава і інш. Літ.: Аляксей Кузьміч: [Альбом). Мн., 1995.

КУЗЬМ ІЧ Іона Савіч (25.4.1897, г.п. Капаткевічы Петрыкаўскага р-на Гомельскай вобл. — 26.5.1972), адзін з кіраўнікоў партыз. руху на Беларусі ў час яе акупацыі герм. войскамі ў першую сусв. вайну. Скончыў Ваен. акадэмію імя Фрунзе (1927). У 1-ю сусв. вайну (з 1916) на Зах. фронде вёў рэв. работу сярод салдат. У час Кастр. рэвалюцыі 1917 камісар тэлеграфа ў Стаўцы Вярх. Галоўнакамандуючага (Магілёў). У 1918 адзін з арганізатараў партыз. барацьбы з герм. акупантамі на Палессі, кіраўнік партыз. атрада. 3 1919 y Чырв. Арміі, камісар палка, удзельнік вызвалення Беларусі ў 1920 ад польскіх штэрвентаў, пазней камісар дывізіі. 3 1927 на ваен.гасп. рабоце. У Вял. Айч. вайну на буд-ве ваен. аб’ектаў. У 1947— 52 нач. буд-ва Мінскага трактарнага з-да, кіраўнік трэста «Белтрактарабуд». Чл. ЦК КП(б)Б y 1949— 52. КУЗЬМ ІЧ 28.11.1950,

Міхалай Пятровіч (н. в. Петрыкі Кобрынскага

р-на Брэсцкай вобл.), бел. мастак. Скончыў Мінскае маст. вучылішча (1982). Працуе ў ювелірным мастацгве і гарачай эмалі. Асн. творы: дэкар. кампазіцыі «Блакітныя сны», «Купалле», «Слуцкія паясы», «Рэгата», «Свята», «Салют», «Абуджэнне», «Бабіна лета» (усе 1980-я г.), «Мір табе, шіанета Зямля», «Памяць», «Прастора і час», «Рух» (усе 1990-я г.). Узнавіў Крыж Ефрасінні Полацкай (1993— 97). Адзін з аўтараў кн. «Крыж — прыгажосць царквы» (1998). Дзярж. прэмія Беларусі 1998. Літ:. Художнлкл Брестчнны: 50 лет. Брест, Г.А- Фатыхава.

1997.

К У ЗБМ ІЧ 0В А TPABÂ, гл. ў арт Эфедра. К У ЗБ М ІЧ 0Ў Анатоль Пятровіч (н.

20.5.1923, г. Вузлавая Тульскай вобл., Расія), бел. пісьменнік. Вучыўся ў Літ. ін-це імя М.Горкага (1949— 52). 3 1943 працаваў y ваен. перыяд. друку, час. «Лнтературная Грузня». 3 1967 жыве на Беларусі. Піша на рус. мове. Друкуецца з 1940: вершы, п’есы [«У нашым палку», паст. 1951; «Вяртанне (Бацька)», паст. 1954; «Арліны перавал», паст.

1958, і інш.]. Аўтар аповесцей «Па свежаму следу» (1955), раманаў «Так наступае вясна» (1958), «Паўднёвы Захад» (1962), «Трывога» (1964), «Поле бою» (1979), «Падпольная мянушка — Янаш* (1987), дакумент. аповесцей «Першыя савецкія гвардзейцы» (1971), «Час пераклічкі» (1981), «Год нараджэння —

КУЗЬМЯНКОЎ

565

сорак першы» (1989), ваен.-гіст. нарысаў. Асн. тэма твораў — армейская служба ў мірны час, гераізм y гады вайны. Перакладае з груз. і арм. моў на рускую. Тв.: Однннадцатый класс. М., 1967; Тревога. Мн., 1984; Южный бастнон. Кн. 1— 3. Мн„ 1991—95.

КУЗЬМ ІЧЫ , возера ў Мядзельскім р-не Мінсхай вобл., y бас. р. Страча, за 13 км на ПнЗ ад г. Мядзел. Пл. 0,69 км2, даўж. 1,6 км, найб. шыр. 670 м, найб. глыб. 3,4 м, даўж. берагавой лініі каля 4 км. Пл. вадазбору 11 км2. Схілы катлавіны выш. 3— 5 м, парослыя хмызняком, месцамі разараныя. Берагі сплавінныя, на Пд нізкія, забалочаныя, на У і ПдУ пад хмызняком. На ПнЗ пойма шыр. да 100 м. Дно плоскае, сапрапелістае. У паўн. ч. востраў пл. 0,2 га. Праз возера цячэ р. Сермеж. КУЗЬМ ІЧЫ I M ÂP’IHA, балота ў Любанскім і Салігорскім р-нах Мінскай вобл., y вадазборы р. Арэса. Нізіннага тыпу. Пл. 10,5 тыс. га, y межах прамысл. пакладу 7,5 тыс. га. Сярэдняя глыб. торфу 1,7 м. Асушана, выкарыстоўваецца пад ворыва і сенажаць. К У ЗЬМ бЎ С КІ М АРЦІН-КАМ ЕНЬ, геалагічны помнік прыроды на Беларусі (з 1994). За 900 м на ПнУ ад в. Кузьмы Шчучынскага р-на Гродзенскай вобл. Валун шэрага гнейсу са шматлікімі крышталямі гранатаў, палявых шпатаў і мінералаў цёмнага колеру. Даўж. 3,7 м, шыр. 2,9 м, выш. 1,8 м, y абводзе 10 м, аб’ём 10,3 м3, маса каля 27 т. ГІрынесены ледавіком каля 200 тыс. г. назад са С.кандынавіі. Меў культавае значэнне. В.Ф.Вінакураў.

К У ЗБМ Я Н К 0Ў Віктар Паўлавіч (н.

27.5.1937, пас. Гарадок Крычаўскага р-на Магілёўскай вобл.), бел. філосаф. Канд. філас. н. (1969), праф. (1988). Скончыў Магілёўскі пед. ін-т (1959) і Акадэмію грамадскіх навук пры Ц К КПСС (1969). 3 1959 на камсамсшьскай і тмрт. рабоце (у 1977— 87 нам. заг. аддзела навукі і навуч. устаноў Ц К К.ПБ).

3 1987 дырэктар Ін-та павышэння кваліфікацыі выкладчыкаў грамадскіх навук пры БДУ (прарэктар БДУ), з 1994 — першы прарэкгар гэтага ін-та (цяпер Рэсп. ін-т вышэйшай школы БДУ). Даследуе тэарэт. праблемы навук.-тэхн. прагрэсу, выхавання і сацыялізацыі асобы, сац.-філас. аспекты развідця і гуманітарызацыі сістэмы нар. адукацыі.

Te.: Клбернетнка н труд. Мн., 1972; Гуманітарызацыя адукацыі: сучасныя канцэпцыі і практыка. Мн., 1994 (у сааўт.); Концепцня гумаішгарнзацнн высшего образовання в Республнке Беларусь. Мн., 1995 (у сааўт ).

К У ЗЬМ Я Н К бЎ Міхаіл Іванавіч (н.

21.1.1939, в. Пыцькаўка Буда-Кашалёўскага р-на Гомельскай вобл.), бел вучоны ў галіне тэхналогіі матэрыялаў. Д -р тэхн. н. (1983), праф. (1985). Скончыў БП І (1960). 3 1966 y Бел. тэхнал.

566

КУЗЮКОВІЧ

ун-це. Навук. працы па тэхналогіі фасфатных і сілікатных сувязных рэчываў, кампазіцыйных матэрыялаў на іх аснове — стаматалагічнага і хуткаацвярджальнага цэменту; хімічна- і зносаўстойлівага шклокрышт. матэрыялу.

дамагаўся амаль поўнай ілюзіі натуральнага асвятлення: «Украінская ноч» (1876), «Бярозавы гай», «Пасля навальніцы» (абедзве 1879), «Ноч на Дняпры» (1880), «Дняпро ранідай» (1881) і інш. Работам позняга перыяду ўласцівы дэкаратыўнасць і знеш няя эфекгнасць колеравага ладу («Бярозавы гай», 1901, і інш.).

Тв.: Хммня н технологая метафосфатов. Мн., 1985 (разам з У.В.Пячкоўскім, С.В.Плышэўскім). Я.Г.Міляшкевіч.

Him.: М а р к о в В. AM. Куннджл. М., 1969; Н е в е д о м с к н й М.П., Р е п н н М.Е. АМ.Купнджн. Ростов н/Д ., 1997.

К У ЗЮ К0В ІЧ Пётр Маркавіч (н.

24.2.1924, в. Павязынь Маладзечанскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне хірургіі. Д-р мед. н. (1969), праф.

(1970). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1950). 3 1958 y НДІ туберкулёзу (з 1970 нам. дырэктара), з 1974 y Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў. Навук. працы па праблеме хірург. лячэння туберкулёзу, неспецыфічных захворванняў лёгкіх. Распрацаваў шэраг аперацый на лёгкіх, плеўры і бронхах. Тв.: Прнмененне механяческого шва прн хмрургнческом леченнн туберкулеза лсгкнх. Мн., 1964; Хнрургаческое леченне больных распространеннымн формамн туберкулеза легкнх. Мн., 1973.

КУІНДЖ Ы Архіп Іванавіч (студзень 1841, г. Марыупаль, Украіна — 24.7.1910), расійскі жывапісец-пейзажыст. Правадз. чл. Пецярбургскай AM (з 1893). Жывапісу вучыўся самастойна і ў Пецярбургскай AM (1868). Чл. Т-ва перасоўных маст. выставак 1875— 79 (гл. ІІерасоўнікі). Ініцыятар стварэння Т-ва мастакоў (1909, пазней Т-ва імя Куінджы). Выкладаў y Пецярбургскай AM (праф. з 1892, з 1894 праф.-кіраўнік пейзажнай майстэрні, сярод вучняў А Рылоў, М.Рэрых і інш.), адкуль y 1897 звольнены за падтрымку студэнцкіх патрабаванняў. У ранні перыяд зазнаў уплыў ІАйвазоўскага. У сярэдзіне 1870-х г. стварыў шэраг карцін, y якіх пейзажны матыў разлічаны на кацкрэтныя сац. асацьмцыі, што адпавядала канцэпцыі перасоўнікаў («Забытая вёска», «Чумацкі тракг»). У творах сталага перыяду імкнуўся да перадачы найб. выразных па асвятленні станаў прыроды. 3 дапамогай кампазіцыйных прыёмаў, якія дазвалялі стварыць панарамныя віды (высокі гарызонт і інш.), светлавых эфекгаў і інтэнсіўных колераў, зведзеных да некалькіх гал. тонаў,

Л. Ф. Салавей.

КУЙ, y старажытнакітайскай міфалогіі пачвара ў выглядзе аднаногага бязрогага попельна-сіняга быка, які мог хадзіць па паверхні мора, выклікаць моцны вецер і лівень. У некаторых помніках К. — аднаногі дракон або дух дрэў і камянёў, што жыве ў гарах. Пазней вобраз пачвары К. злучаны з Куем, што загадваў музыкай пры міфічным правіцелі Шуні. КУЙБЫ Ш АЎ Валяр’ян Уладзіміравіч (6.6.1888, г. Омск, Расія — 25.1.1935), савецкі парт. і дзярж. дзеяч. 3 1904 y рэв. руху балыпавікоў. За ўдзел y рэвалюцыі 1905— 07 выключаны з Ваен мед. акадэміі ў Пецярбургу (1906). Неаднаразова быў арыштаваны і ў ссылцы. Адзін з кіраўнікоў Кастр. рэвалюцыі 1917 y г. Самара, удзельнік грамадз. вайны (пераважна я к паліт. камісар). 3 1921 чл. Прэзідыума, з 1926 старшыня Вышэйшага caeema народнай гаспадаркі\ кіраваў ажыццяўленнем плана ГОЭЛРО. Чл. Ц К (з 1922) і Палітбюро (з 1927) Ц К ВКП(б), Прэзідыума Ц КК (1923— 26). У 1930— 34 старшыня Дзярж. планавай камісіі. Паводле афід. версіі, атручаны; y яго смерці абвінавачваліся падсудныя на т.зв. працэсе 21-го (працэс праватрацкісцкага блока). У 1935— 91 яго імем наз. г. Самара. КЎЙБЫШАЎСКАЕ ВАДАСХ0ВІШЧА На р. Волга, y Самарскай, Ульянаўскай абласцях, рэспубліках Татарстан, Марый Эл, Чувашскай (Рас. Федэрацыя). Утворана плацінай Волжскай ГЭС. Запоўнена ў 1955— 57. Пл. 6450 км2, аб’ём 58 км3, даўж. 580 км, найб. шыр. 30 км, глыб. да 39 м. Сезоннае рэгуляванне сцёку; ваганні ўзроўню да 7,5 м. Замярзае ў ліст. — пач. снеж., крыгалом пачынаецца ў крас. — пач. мая. Створана ў мэтах гідраэнергетыкі, воднага тран-

спарту, ірыгадыі і водазабеспячэння. Рыбалоўства. На берагах — гарады Казань, Ульянаўск, Чэбаксары, Тальяці і інш., дамы адпачынку, санаторыі, базы турызму, воднага спорту, рыбнай лоўлі. КЎЙБЫШАЎСКАЯ В0БЛАСЦБ, назва Самарскай вобласці ў 1935—91. КЎЙТА, агульная назва трох азёр (Верхняе К., Сярэдняе К. і Ніжняе К.) на ПнЗ Карэліі, y Рас. Федэрацыі. Аіульная пл. каля 600 км2. Злучаны пратокамі. Глыб. да 44 м (Верхняе К.). Замярзаюць y ліст., ускрываюцца ў маі. Сцёк праз р. Кем; з пабудовай на ёй лесасплаўнай шіаціны (1956) ператвораны ў вадасховішча. Сплаў лесу, рыбалоўства. КУК (Cook) Джэймс (27.10.1728, Мартан, каля г. Мідлсбра, Вяліхабрьітанія — 14.2.1779), англійскі марагаавец.

Дж.Кук.

Узначаліў 3 кругасветныя плаванні. У час першай экспедыцыі (1768—71) на караблі «Індэвар» прыбыў на в-аў Таіці, нанёс на карту а-вы Таварыства, даследаваў Новую Зеландыю і праліў паміж Паўночным і ІІаўднёвым яе а-вамі, адкрыў Вял. Бар’ерны рыф і ўсх. ўзбярэжжа Аўстраліі, якое пад назвай Новы Паўд. Уэльс абвясціў брыт. уладаннем. У час другога плавання (1772—75) на караблі «Рэзальюшэн» y пошуках Паўд. мацерыка дасягнуў шыр. 71°10', адкрыў і даследаваў а-вы Новая Каледонія, Паўд. Сандвічавы, Паўд. Георгія і інш. У час трэцяй экспедыцьіі (1776—79) на караблях «Рэзальюшэн» і «Дыскаверы» даследаваў берагі Канады, Аляскі і Камчаткі, адкрыў Гавайскія а-вы, дзе быў забіты ў сутычцы з мясц. насельніцгвам. Яго імем названа больш за 20 геагр. аб’екгаў, y т.л. гара на в-ве Паўднёвым y Новай Зеландыі (гл. Кука la­ p a ), праліў паміж Паўночным і Паўднёвым а-вамі Новай Зеландыі (гл. Кука праліў), 2 групы астравоў y Ціхім ак. (гл. Кука астравы), заліў каля берагоў Аляскі (гл. Кука заліў) і інш. КЎКА АСТРАВЬІ (Cook Islands). У цэнтральнай ч. Ціхага ак., y Палінезіі; аўт. дзяржава ў свабоднай асацыяцыі з Новай Зеландыяй. Пл. 240,1 км2. Нас. 19,8 тыс. чал. (1997); мясц. жыхары — пераважна палінезійцы а-воў Кука. Каля 27 тыс. мясц. жыхароў жыве ў Новай Зеландыі. Сярэдняя шчыльн. 82,5 чал. на 1 км2. Больш за палавіну пасельнідтва сканцэнтравана на в-ве Раратонга (пл.

67 км2), там жа адм. ц. і порт Аваруа (каля 1,5 тыс. ж.). Афіц. мова — англійская, шырока выкарыстоўваецца

мясц. мова. Большасць вернікаў — пратэстанты-кангрэгацыяністы (75%), ёсць католікі (10%) і інш. Над. свята — Дзень канстытуцыі (4 жд.). У склад К.а. уваходзяць 15 астравоў, адлегласць з Пн на Пд каля 1 тыс. км, з 3 на У каля 800 км. Падзяляюцца на 2 ірупы: Паўднёвую (8 астравоў, ші. 212,1 k m 2 , y асноўным вулканічнага паходжання, выш. да 652 м — г. Тэ-М анга на в-ве Раратонга), Паўночную (7 каралавых атолаў, пл. 28 км2). Клімат трапічны пасатны. На паўд. астравах цёплая зіма (чэрв.— жн., сярэдняя т-ра каля 22 °С) і гарачае лета (каля 26 °С), на Пн сезонныя адрозненні невялікія. Сярэднегадавая колькасць ападкаў каля 2000 мм. У ліст.— крас. сезон ураганаў. Рэчкі і ручаі ёсць толькі на вулканічных астравах, там жа на схілах гор лясы з пальмаў, фікусаў і інш. раслін. На атолах расліннасць бедная. Вырошчваюць какосавую пальму, тара, бананы, маніёк, жыхары паўд. астравоў — батат, фасолю, кукурузу, апельсіны, ананасы, памідоры. Развіты свіна- і птушкагадоўля. Рыбалоўства, здабыча штучна вырашчанага жэмчугу, перламутру, чарапахавых панцыраў. 2 швейныя ф-кі, піваварны з-д, прадпрыемствы па перапрацоўцы садавіны і рыбы. Найб. важная галіна эканомікі — замежны турызм. 3 абслугоўваннем турыстаў (пераважна з Новай Зеландыі і Аўстраліі) звязана большасць працоўных. Дадатковы даход краіне прыносіць рэалізацыя мясц. паштовых марак. Транспарт пераважна марскі. Аэрадромы на а-вах Раратонга і Аітутакі, якія з’яўляюцца цэнтрамі турызму. Экспартуюць копру і трапічныя фрукты. Гандл. сувязі ў асноўным з Новай Зеландыяй. Дэфіцыт знешнегандл. балансу і бюджэту пакрываецца субсідыямі Новай Зеландыі. Грашовая адзійка — новазеландскі долар.

Заселены паленезійцамі ÿ 1-м тыс. н.э. У 1773 адкрыты брыт. мараплаўцам Ц,ж.Кукам (адсюль Яазва). У 1821 тут замацаваліся еўрап. місіянеры хрысціянства. У 1888 абвешчаны брыт. пратэктаратам, y 1891 перададзены пад кантроль Новай Зеландыі, з 1915 яе калонія. У 1915 створаны Заканад. савет. У 1957 ён пераўтвораны ў Заканад. асамблею, пры якой існуе палата арвікі (правадыроў) з дарадчымі функдыямі. Паводле канстытуцыі 1965 жыхары К.а., застаючыся грамадзянамі Новай Зеландыі, маюдь аўтаномію ва ўнутр. справах. Новая Зеландыя захавала кантроль за знешняй палітыкай і абаронай К.а. Літ:. М а л а х о в с к м й К.В. Мсторня островов Куха. М , 1978.

КЎКА ГАРА (Cook Mount; мясц. назва A a р a н г i, на мове маоры — вял. белае воблака), найбольшая вяршыня ў Новай Зеландыі, на в-ве Паўднёвы. Выш. 3764 м. Складзена з крышт. парод. Вяршыня мае форму сядла з вельмі стромкімі схіламі. Снежнікі, ледавікі, y т.л. ледавік Тасмана (даўж. 29 км). Нац. парк М аўнт-Кук (уключаны Ю НЕСКА y спіс Сусветнай спадчыны). Названа ў гонар Дж.Аука. КУКА ЗАЛІЎ (Cook Inlet), К е н а й с к і з a л і ў, заліў Ціхага ак. каля паўд. берагоў Аляскі. Даўж. 370 км, шыр. 18— 111 км, глыб. 22— 78 м. Берагі на Пд высокія, скалістыя, моцна парэзаныя, на Пн нізкія. Прьшівы паўсутачныя (да 12 м). Моцнае прыліўнае цячэнне са скорасцю да 15,5 км/гадз. Каля вяршыні К.з. — порт Анкарыдж. Названы ў гонар Дж.А'укд. КЎКА ГІРАЛІЎ (Cook Strait), праліў паміж Паўн. і Паўд. астравамі Новай Зеландыі, злучае Тасманава м. з Ціхім ак. Даўж. 107 км, шыр. 22—91 км, найменшая глыб. 97 м. На ўсх. беразе сталіда Новай Зеландыі — г. Уэлінгтан. Названы ў гонар Д ж .Кука. КЎКАЛКА, 1) прамежкавая стадыя ў развіцці насякомага з поўным ператварэннем (гл. Метамарфоз), y час якой знікаюць лічынкавыя органы і развіваюцца органы дарослай асобіны (імага).

2) Арганізм на пэўнай стадыі развіцця. Адрозніваюдь 3 тыды К..: свабодкая (адкрытая) — y сеткакрылых, пералончатакрылых, болыдасці жукоў; пакрытая — y матылёў, даўгавусых і прамашоўных караткавусых двухкрылых; скрытая (десадр. кокан, луларый) — y мух, галіц. К. не корміцца і звычайна нерухомая. Працягласць стадыі К. ад 6— 10 сут (у некаторых мух) да многіх месяцаў. КЎКАЛЬНІК Нестар Васілевіч (20.9.1809, С.-Пецярбург — 20.12.1868), рускі дісьменнік. Брат П.В Кукальніка. Скончыў Нежынскую гімназію вышэйшых давук (1829), y якой вучыўся з М.Гогалем. Выкладаў y 1-й і 2-й віледскіх гімназіях (да 1831), служыў чыноўнікам y Пецярбургу. У 1832 сакратар камісіі да заснаванні Вілеяскай мед.-хіРУРГ. акадэміі. У 1836— 41 y Пецярбургу выдаваў «Художественную газету» — адно з першых дерыяд. выданняў Расіі, прысвечаных жывапісу, час. «Дагерротдл» (1842), «Мллюстрацдя» (1845— 47).

к у к е в іч

567

Друкаваўся з 1833 (д ’еса «Тарціні»). Драм. творчасць умоўна дадзяляюць на «драм. фантазіі» ў вершах і дрозе лра лёс мастака («Тарквата Таса», даст.

1835; «Джакоба Саназар», 1834; «Мейстар Мінд», 1839; «Імправізатар», 1844, і ідш.) і гіст. трагедыі, y якіх адлюстраваны моманты рус. гісторыі, што лайб. ярка дэманструюць драцэсы нац. яднандя і самасвядомасці («Рука Усявышняга айчыну выратавала», ласт. 1834; «Кяязь Далііл Дзмітрыевіч Холмскі», 1840, муз. М.Глінкі, і інш.). Гіст. адовесці і алавяданді 1830— 40-х г. лрысвечаны дераважла элосе Пятра I («Сяржаят Іван Іванавіч Іваноў, ці Усе заадно», «Два Іваны, два Сцяпанычы, два Кастьшьковы» і інш.). На словы К. надісаны рамадсы Глінкі «Сумнедде», цыкл з 12 рамалсаў «Развітанне з Пецярбургам» і інш. Удзельдічаў y напісанні лібрэта опер Глінкі «Руслан і Людміла» і «Жыццё за цара» («Іван Сусадін»), Аўтар «Практычнага курса рускай граматыкі» (Вільля, 1830).

A B Спрынчан КУКАЛЬНІК Павел Васілевіч (1795, г. Замасць, Полыдча — 1884), гісторык, лісьмеяяік. Д-р драва (1815). Брат Н.В .Кукальніка. Скодчыў Полацкую езуіцкую акадэмію (1815). У 1825— 32 заг. кафедры ўсеаг. гісторыі Віленскага ун-та, y 1832— 42 выкладаў y Мед.-хірургічдай і Духоўнай акадэміях y Вільді, лотым .у каталіцкай семіяарыі. Адначасова з 1829 цэдзар, y 1863—65 старшыня цэнэурнага к-та. У 1860-я г. старшыня Віленскай археаграфічнай камісіі. Пад яго рэдакцыяй выдадзены 1-ы т. «Актаў Віленскай камісіі» (1865). Аўтар прац па гісторыі ВКЛ. Яго буйнейшая праца «Гістарычныя нататкі лра Літву» (1864), як і іншыя, камлілятыўная, засдавада ла даследаваннях Ю.Ярашэвіча, Е.С.Бантке, Ю.І.Крашэўскага, М.Стрыйкоўскага, М.М.БантышКаменскага. Ідэйна-паліт. погляды К. грултаваліся на заходнерусізме. Аўтар успамінаў, апублікаваных y «Русском архдве» (1873— 74). Д.У.Караў. КУКАРДА (франц. cocarde), расдаздавальды знак устаноўленага ўзору на формеддых галаўных уборах ваеннаслужачых узбр. сіл і інш. сілавых структур, супрацоўнікаў ваенізавалых і декат. цывільдых арг-цый (фарміраваддяў) многіх краід свету, y т.л. Беларусі. Вядома з сярэдневякоўя ў арміях шэрагу еўрап. краін, y т.л. ВКЛ; мела выгляд султана ці пучка пеўневых пёраў, дазней выраблялася з матэрыі, металу і інш. Ва ўзбр. сілах Расіі ўведзеда ў 1732, СССР — y 1940, y Рэспубліцы Беларусь — y 1992. К. вайскоўцаў паказвае на іх лрыналеждасць да ўзбр. сіл дэўнай краіны, іх віду, роду войск і г.д. КУКЎВІЧ Канстанцін Фадзеевіч (1810, Вільня — 1842), бел. жывадісец і графік. Вучыўся ў Віленскім ун-це ў Я .Рустэма і Пецярбургскай AM (1835— 39). Вывучаў жыццё і лобыт яасельніцгва Вілен-

568

КУКЕНАН

шчыны і Гродзеншчыны. Стварыў шэраг жанравых кампазіцый: «Рускія сал даты ў вёсцы», «Прывал уланаў каля перап; івы цераз раку» (абедзве 1830), «Карчма», «Яўрэйскія кантрабандысты ў ваколіцах Вільні» (да 1839). Аўтар графічных замалёвак «Ганддяр шапкамі», «Букініст», «Карчма ў прадмесці», «Старызнік». У 1840 выдаў серыю літаграфій — сцэн з нар. жыцця («Вільня, год 1840»). Яго малюнкі былі эмешчаны ў альбоме Я.Вільчынскага, выдадзенага ў Вільні. Літ.: Д р о б о в Л.Н. Жнвсшнсь Белорусснн XIX — начала XX в. Мн., 1974.

землямі. Насельніцтва горада было этнічна мяшанае і складалася з мясц. балтаў (латгалаў і селаў) і славян. Г.М. Семянчук.

КУКЕРСІ'Г [ад ням. назвы Kuckers сяла Кукрузэ (Эстонія)], масіўная, плітчастая, глініста-мергелістая горная парода; разнавіднасць гаручых сланцаў. Трапляецца ў адкладах сярэдняга ардовіку. Пашырана ў Прыбалтыйскім сланцавым басейне. Гап. кампаненты: кераген (арган рэчыва, 20— 70%), тонказярністы абломачны матэрыял, карбанат кальцыю. Тонкія пласты (0,03—0,6 м) з найб. ксшькасцю К. аб’ядноўваюць y прамысл. пласт (магутнасць да 5 м). Попельнасць 40— 60%, цеплатворная здольнасць 10,5— 11,6 МДж/кг. Выкарыстоўваецца ях паліва, для атрымання быт. газу, бензіну, бітумаў і інш., попел — y вытв-сці буд. матэрыялаў, для вапнавання глебы. КУКЛАЧ0Ў Юрый Дзмітрыевіч (н.

12.4.1949, Масква), расійскі артыст цырка, клоун-дрэсіроўшчык. Нар. арт. Расіі (1983). Скончыў Дзярж. вучылішча цыркавога і эстр. мастацтва (1971) і Ін-т тэатр. мастацтва (1983) y Маскве. Працуе ў многіх жанрах. У 1972 першы ў Расіі пачаў выступаць з катамі, y 1989 адкрыў y Маскве т-р катоў. Праграмам К. ўласцівы пацяшальная лёгкасць, мяккі гумар. Аўтар кніг «Mae сябры — каты» (1981), «120 катоў Ю рыя Куклачова» (1997) і інш. КУ-КЛУКС-КЛАН (Ku-Klux-Klan), тэрарыстычная арг-цыя ў ЗША. Узнік y 1866 y г. ГГюласкі (штат Тэнесі) пасля паражэння рабаўладальнідкіх паўд.

К Куксвіч. Гандляр шапхамі. 1-я пал. 19 ст.

К У К 0БН ІК І, тое, што валачобнікі. К У К 0Л Ь (Agrostemma), род кветкавых раслін сям. гваздзіковых. 3 віды. Пашыраны ва ўмераным поясе Еўразіі. На Беларусі — К. звычайны (A. githago), нар. назвы зязюльчын лён, тугаль. Трапляецца рэдка. Расце як пустазелле ў пасевах збожжавых культур, на папарах і чыг. насыпах. Аднагадовыя травяністыя расліны выш.

40—70 см. Сцябло апушанае, прамастойнае ці слабагалінастае. Лісце лінейнае, суііраціўнае. Кветкі буйньш, цёмна-ружовыя, часам белыя. Плод — шматнасенная каробачка. Насенне ядавітае, дамешак яго ў муцэ і кармах небяспечны для чалавека і жьшёлы. Лек расліны.

КУКОНІН Уладзімір Ягоравіч (н.

14.7.1937, с. Пакроўскае Ухалаўскага р-на Разанскай вобл., Расія), бел. вучоны ў галіне тэхн. кібернетыкі. Канд. тэхн. н. (1969). Скончыў Разанскі радыётэхн. ін-т (1960). 3 1975 y Ін це тэхн. кібернетыкі, з 1992 y Навук. цэнтры праблем механікі машын Нац. АН Беларусі. Навук. працы па кантрольнавымяральнай тэхніды, спектральным аналізе і лічбавых метадах апрацоўкі сігналаў. Распрацаваў бартавы выліч. комплекс для дарожных выпрабаванняў трансп. сродкаў. Дзярж. прэмія Беларусі 1986. •

KYKEHÀH (Cuquenân), вадаспад y Венесуэле, на р. Кукенан (прыток р. Карані) на І’віянскім пласкагор’і. Выш. падзення вады 610 м (другі па вышыні ў Паўд. Амерыцы пасля вадаспада Анхель). К У К ЕН 0Й С , К у к е й н о с , Кокн е с е , К о к е н г у з е н , старажытны горад y нізоўі Зах. Дзвіны, адзін з фарпостаў ІІолацкага княства. Цяпер с. Кокнесе ў Стучкінскім р-не Латвіі, за 246 км на П нЗ ад Полацка. Упершыню ўпамінаецца пад 1205 y «Хроніцы Лівоніі» Гёнрыха Латвійскага, калі там княжыў Вячка. У 2-й пал. 11 — пач. 13 ст. належаў Полацкаму княству, быў месцам збору даніны з народаў Ніжняга Падзвіння (латгалаў, селаў, ліваў і інш.). У 1206 кн. Вячка ўдзельнічаў y паходзе полацкага кн. Уладзіміра на крыжакоў. У 1208 драўляны замак горада спалены крыжакамі, y 1209 на яго месцы пабудаваны мураваны замак, які з’яўляўся значным гандл. цэнтрам Полацкай зямлі. Меў цесныя гандл. і эканам. сувязі са Смаленскай, Чарнігаўскай, Кіеўскай, Наўгародскай і інш.

штатаў y грамадзянскай вайне ў ЗША 1861— 65 для барацьбы метадамі падпалаў, паліт. забойстваў, *Лінча суда* і інш супраць Рэканструкцыі Поўдня 1865— 77, руху за грамадз. правы неграў, паліт. апанентаў з ліку радыкальных членаў Рэсп. партыі. Створаны на ўзор тайнага ордэна (арганізац. струкгура, адзенне, рытуалы). У 1869 каля 500 тыс. членаў. У 1869— 71 забаронены федэральнымі ўладамі, y 1882 абвешчаны супярэчным канстытуцыі ЗПІА. Пэўны час вёў нелегальную дзейнасць. Адноўлены ў 1915 каля г. Атланта, пашырыўся ў Індыяне і інш. штатах Сярэдйяга Захаду. Праследаваў рэліг., расавыя і этн. меншасці (католікаў, яўрэяў, неграў, ірландцаў), інтэлігенцыю, праціўнікаў сухога закону і рабочыя арг-цыі. Найб. размаху дзейнасць К.-к.-к. дасягнула ў 1920-я г. (у 1923 каля 4— 5 млн. членаў). У 1960-я г. намагаўся перашкодзідь увядзенню ў дзеянне заканадаўства аб грамадз. правах неграў на Пд ЗША. У 1989 налічваў 6,5 тыс. членаў.

Te.: Цнфровая флльтрацня н обработка снгналов. М н., 1995 (рааам з В.І.Пяцвхо, М.Б.Шыхавым). М.П.Савік.

Куколь звычайны.

КУКРАШ Леанід Васілевіч (н.

27.7.1938, в. Рачэнь Любанскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне раслінаводства і селекцыі. Акад. Акадэміі агр. навук Беларусі (1995, чл.-кар.

1992), д-р с.-г. н. (1983). Скончыў БСІ А (1960). 3 1972 y Бел. НДІ земляробства і кармоў (з 1984 заг. аддзела, з 1987 нам. дырэкгара), з 1994 гал. саветнік упраўлення АПК Савега Міністраў Беларусі. Навук. працы па павышэнні прадукцыйнасці зернебабовых культур. Вывеў (у сааўг.) сарты гароху Белус і

Л.В.Кукраш.

Агат, яравой вікі Наталі, яравога трыцікале Інэса. Тв.\ Внка. М., 1989, Внка яровая: Бкологня н культагенез. М н., 1991; Горох. М н., 1997 (разам з Н.П.Лукашэвіч).

КЎКРАШ Лідзія Міхайлаўна (н.

23.7.1934, г. Днепрадзяржынск, Украіна), бел. вучоны ў галіне сельскай гаспадаркі. Жонка М.П Кукраша. Д-р. с.-г. н. (1992). Скончыла БСГА (1958). 3 1958 y Бел. НДІ эемляробства і кармоў. Навук. працы па павышзнні ўрадлівасці і якасці лёну ва ўмовах інтэнсіўнага земляробства.

(1947). І'ероі Сац. Працы (Крылоў з 1972, Купрыянаў і Сакалоў з 1973). Вучьшіся ў маск. Вышэйшым маст.-тэхн. ін-це (паміж 1921—29). Працавалі разам з 1924. Выпрацавалі новы тып карыкатуры, які вызначаўся вострай надзённасцю, вынішчальна-з’едлівым вырашэннем тэмы, шаржыраванай характарыстыкай персанажаў (серыі «Транспарт», 1933— 34; «Пра дрэнь», 1959—60). Вял. папулярнасць мелі карыкатуры, плакаты і «Вокны ТАСС», створаныя ў час Вял. Айч. вайны: «Бязлітасна разгромім і знішчым ворага!», «Клешчы ў клешчы» (абодва 1941), «Згубіла я пярсцёнак... (a ў пярсцёнку — 22 дывізіі)» (1943) і інш Працавалі ў кніжнай графіцы: ілюстрацыі да

РАЗГРОМНМ м УННЧТОЖММ

ВРАГА!

лаўлёвы», 1939, і інш.), А Ч эхава («Дама з сабачкам», «Чалавек y футарале», 1940— 46, і інш.), М.Горкага («Жыццё Кліма Самгіна», 1933; «Фама Гардзееў», 1948— 49; «Маці», 1950), М.Сервантэса («Дон Кіхот», 1949— 52) і інш. Сярод жывапісных твораў: серыя «Старыя гаспадары» (1936— 37), «Уцёкі фашыстаў з Ноўгарада» (1944— 46), «Канец» (1947— 48), «Абвінавачванне (Ваенныя злачынцы і іх абаронцы на Нюрнбергскім працэсе)» (1967) і інш. Індывідуальна працавалі як партрэтысты і пейзажысты. Дзярж. прэміі СССР 1942, 1947, 1949, 1950, 1951. Ленінская прэмія 1965. Літ:. С о к о л о в а Н .ІІ Кукрыннксы. КУКЎЙ Давыд Міхайлавіч (н. 2.6.1946, Мінск), бел. вучоны ў галіне металургіі і лідейная вытв-сці. Д-р тэхн. н. (1988), праф, (1990). Скончыў БП І (1969). 3 1969 y Бел. політэхн. акадэміі. Распрацаваў рэсурсазберагальныя тэхнал. працэсы вырабу дакладных адлівак і новых ліцейных матэрыялаў. Дзярж. прэмія Беларусі 1990. Тв:. Новое в лнтейном провзводстве. Мн., 1981 (у сааўт.).

К У К У Н 0Р (манг. сіняе возера), Ц ы н х a й, бяссцёкавае сзлёнае возера ў Кітаі, ва ўсх. ч. гор Наньшань. Даўж. каля 105 км, шыр. да 65 км, пл. каля 4,2 тыс. км2, глыб. да 38 м. Размешчана на выш. 3205 м, займае цэш р. ч. Кукунорскай раўніны. Берагі слаба расчлянёныя, развіты стараж. азёрньтя тэрасы (выш. да 50 м). Пясчаныя астравы. У К. упадаюць 23 ракі, найб. р. Бух-Гсш утварае дэльту. 3 ліст. да сак. ледастаў. Багатае рыбай. Фауністычны заказнік Цынхайху.

Тв:. Научные основы прнменення удобреннй в Западном регаоне СССР. Мн., 1981 (у сааўт.); Прнмененне удобреннй в ннтенснвном земледелвн: (Справ. пособне). Мн., 1989 (у сааўт.).

Кукрыніксы. Уцёкі фабрыканта. 3 серыі «Старыя гаспадары». 1936—37.

569

М., 1962.

Б Е С П 0 ІД А Д Н 0

КУКРАШ Мікалай Патапавіч (н.

15.5.1928, в. Закальное Любанскага р-на Мінскай вобл.), бел. вучоны ў галіне сельскай гаспадаркі. Д-р с.-г. н. (1987). Скончыў БСГА (1958). У 1958—94 y Бел. НДІ земляробства і кармоў. Навук. працы па павышэнні ўрадлівасці глебы, тэхналогіі вырошчвання збожжавых культур.

КУКРЫ НІКСЫ (псеўд. паводле першых літар прозвішчаў і імя), творчы калектыў рас. графікаў і жывапісцаў; Купрыянаў Міхаіл Васілевіч (21.10.1903, в. Цецюшы, Татарстан — 11.11.1991), К р ы л о ў ГІарфірый Мікітавіч (22.8.1902, в. Шчалкунова Тульскай вобл., Расія — 15.5.1990), С a к a л о ў Мікалай Аляксандравіч (н.

21.7.1903, Масква). Нар. мастакі СССР (1958). Правадз. члены AM СССР

КУКУРУЗА

Кукрыніксы. Бязлітасна разгромім і знішчым

ворага! 1941.

КУКУРУЗА, м a і с (Zea mays), кветкавая расліна сям. метлюжковых. Радэіма — Цэнтр. і Паўд. Амерыка. Уведзена ў культуру на тэр. сучаснай Мексікі

твораў І.Ільфа і Я.Пятрова («12 крэслаў», 1933, 1967; «Залатое цялё», 1971), М.Салтыкова-Ш чадрына («Паны Га-

Кукуруза.

570

КУКУРУЗАЎБОРАЧНЫ

каля 5200 да н.э., y Еўропе — з канца 15 ст. Вырошчваецца ў Паўд. i I Іаўн. Амерыцы, Паўд. і Паўд.-Усх. Еўропе, Паўд.-Усх. Азіі, Паўд. і Усх. Афрыцы. Аднагадовая травяністая расліна з прамастойным сцяблом выш. да 6 м Каранёвая сістэма валасніковістая. Лісце шырокае, лінейна-ланцэтнае, хвалістае па краях. Кветкі аднаполыя. Мужчынскія сухвецці — мяцёлкі на верхавінцы сцябла, жаночыя — катахі ў лісцепадобных абгортках y пазухах лісця. Плод — зярняўка. Па будове і марфалогіі насення К. падзяляецца на 9 бат. груп. Зернс, сцёблы, лісце, катахі выкарыстоўваюцца ў вытворчасці прадукгаў і вырабаў (напр., алей, кансервы, крупы, крухмал, кукурузныя шматкі, мёд, муха, папера, пластмаса і ппп ) Кармавая і харч. расліна. Літ. : Г р y ш к a Я. Монографня о кукурузе: Пер. с чеш. М., 1965; Ш м a р a е в Г.В. Кукуруза: (Фнлогення, класснфпкацяя, селекцня). М., 1975. У.П.Пярэднеў. КУКУРУЗАЎБ0РАЧНЫ КАМБАЙН, машына для ўборкі кукурузы на зерне, сілас і зялёны корм. Зразае сцёблы ку-

Самаходны кукурузаўборачны камбайн. курузы, адрывае ад сцёблаў катахі і ачышчае іх ад абгорткі (або абмалочвае), здрабняе сцёблы з лісцем, выгружае катахі (зерне) і здробненую масу ў трансп. сродкі. Самаходны К.к. — 6-радковы, забяспечвае ўборку кукурузы ў катахах або з іх абмалотам. Mae жняяркі ручаёвага тыпу, 2 зменныя рабочыя вузлы (пры абмалоце катахоў замест катахаачышчалыііка манціруюць малатарню), транспарцёры і інш. Прычапны К.к. — 2радковы, агрэгатуецца з трактарам, убірае кукурузу ў ачышчаных катахах, можа пераабсталёўвацца для ўборкі кукурузы на сілас. Для ўборкі кукурузы і інш. культур тольхі на сілас выкарыстоўваюць сіласаўборачны камбайн.

КУКУЦЕНІ (Cucuteni), энеалітычнае пасяленне ў Румыніі. Выяўлена за 12 км ад г. Ясы. Ранняя фаза датуецца 3380, позняя — 3000 да н.э. Выяўлены рэшткі глінабітных дамоў. Для ранняй фазы К. харакгэрна кераміка з трохколернай спіральнай размалёўкай і з паглыбленым спіральным арнаментам, грубы кухонны посуд, прылады працы з крэменю, косці, рогу і медзі, гліняныя схематызаваныя жаночыя статуэткі. Позняя фаза адметная керамікай з аднаколернай (чорнай) размалёўкай па аранжава-жоўтай паверхні, грубым кухонным посудам і керамікай са шнуравым арнаментам, глінянымі жаночымі статуэткамі з чорнай размалёўкай, фігуркамі жывёл, меднымі кінжаламі, сякерамі, нажамі, шыламі, бранзалетамі. Тэрмінам «K.» наз. культуру размаляванай керамікі, аналагічную трыпольскай культуры, КУКУШ Ы ЛІ, паўднёвы хрыбет горнай сістэмы Куньлунь на паўн.-ўсх. ускраіне Тыбецкага нагор’я, y Кітаі. Даўж. каля 800 км, выш. да 6000 м. Утварае паласу хаатычна размешчаных плоскавяршынных масіваў, сопак і град з друзаватай паверхняй. Складзены пераважна з сланцаў і вапнякоў. У зах. і цэнтр. ч. — невял. снежнікі і ледавікі. Расліннасць халодных пустынь. КУКША, р о н ж a (Perisoreus infaustus, або Cractes infaustus), птушка сям. крумкачовых атр. вераб’інападобных. ІІашырана ў Еўразіі і Паўн. Амерыцы. Жыве ў хваёвых лясах. На Беларусі трапляецца на Пн восенню і зімой, рэдкі залётны від. Даўж. да 31 см, маса да 150 г. Алярэнне густое, пушыстае. Верх галавы цёмна-карычневы. Шыя, спіна светла-шэрыя, брушка рыжаватае, хвост з цёмнай палоскай. Корміцца насякомымі, павукамі, дробнымі грызунамі, ягадамі, насеннем хваёвых дрэў. Гнёзды на дрэвах. Нясе 3—5 яец. У Канадзе трапляецца блізкі від К канадская (Р. canadensis), адрозніваецца ад ронжы колерам апярэння. Э.Р. Самусенка. КУЛАГА, y беларусаў каша з жытняй або пшанічнай мукі і соладу. Варылі таксама з ягад, дадавалі муку, мёд, цукар. Пашырана пераважна на Палессі.

КУКУРЎЗНЫ АЛЁЙ, мaісaвы a л е й, раслінны тлусты алей з зародкаў кукурузы. Атрымліваюць прасаваннем ці экстрагаваннем арган. растваральнікамі. Светла-жоўтая вадкасць, шчыльн. 924 кг/м3 (15 °С), т-ра застывання ад -10 да -15 °С. Паўвысыхальны алей (гл. Алеі). Выкарыстоўваюць як харч. прадукт, y вытв-сці маргарыну, мыла. КЎКУТА (Cücuta), горад на П н Калумбіі каля граніцы з Венесуэлай. Адм. ц. дэпартамента Паўн. Сантандэр. Засн. ў 1733. 450 тыс. ж. (1992). Гандл. цэнтр на адгалінаванні Панамерыканскай шашы. Прам-сць; паліграф., тэкст., харчасмакавая. Цэнтр раёна вытв-сці кавы і тытуню. Ун-т.

Кукша.

КУЛАГА Георгій Вікенцьевіч (20.7.1919, в. Блячына Клецкага р-на Мінскай вобл. — 25.1.1990), бел. вучоны-рэўматолаг. Д-р мед. н. (1977), праф. (1978). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1952). У 1961— 86 заг. кафедры Гродзенскага мед. ін-та. Навук. працы па лячэнні рэўматызму, сасудзістай паталогіі. Тв.: Гшіертоннческая болезнь как нарушенне саморегуляцнн кровообраіцення. Мн., 1969 (разам з М.І.Арынчыньім). КУЛАГІН Анатоль Мікалаевіч (н.

23.1.1947, г. Барысаў Мінскай вобл.), бел. мастацтвазнавец, гісторык архітэк

А М Кулагін.

М М Кулагін.

туры. Канд. мастацтвазнаўства (1986). Скончыў БПІ (1960). 3 1970 y Ін-це мастацтвазнаўства, этнаірафіі і фальклору Нац. АН Беларусі. 1Ірацы па гісторыі і тэорыі архітэктуры і мастацтва Беларусі: «Архітэктура і мастацтва ракако на Беларусі» (1989), «Адраджэнне готыкі» (1993). Адзін з аўтараў «Збору помнікаў гісторыі і культуры Беларусі» (т.

1— 7, 1984— 88; Дзярж. прэмія Беларусі 1990), «Гісторыі беларускага масташва» (т. 2— 3, 1988—89), кн. «Страчаная спадчына» (1998). Тв:. Архмтектура дворцово-усадебных ансамблей Белорусснн: Вторая половнна XVIII — начало XIX в. Мн., 1981; Помнікі Слоніма. Мн., 1983 (разам з В.Б.Караткевіч); Дзержлніцнна: Прошлое н настояіцее. Мн., 1986 (разам з АІ.Валахановічам); Шэдэўры архітэктуры ракако. Мн., 1991. Элітная архітэхтура барока Беларусі ў агульнаеўрапейскім кантэксце / / Барока ў беларускай культуры і мастацтве. Мн., 1998; Ambony rokokowe w kosciolach na Bialorusi / / Biuletyn histoni sztuki. 1988. № 1—2. КУЛАГІН Андрэй Міхайлавіч (4.9.1921, в. Старое Закружжа Веткаўскага р-на Гомельскай вобл. — 9.8.1980), Герой Сав. Саюза (1944). Скончыў Магілёўскі аэраклуб (1939), Армавірскую ваен. авіяц. школу пілотаў (1942), Ваен. паветр. акадэмію (1954). 3 1936 працаваў на аўтарамонтным з-дзе ў Магілёве. У Вял. Айч. вайну з ліп. 1942 на Паўд., Закаўказскім, Паўн.-Каўказскім, 2-м Бел. франтах. Лётчык-знішчальнік капітан К. зрабіў 762 баявыя вылеты, правёў 142 паветр. баі, збіў 32 варожыя самалёты, 7 y групавых баях. Да 1956 y Сав. Арміі, палкоўнік. 3 1959 на парт. рабоце, з 1961 інструктар, заг. сектара ЦК КПБ. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1947— 51.

КУЛАГІН Мікалай Міхайлавіч (19.1.1860, с. Шылавічы Духаўшчынскага р-на Смаленскай вобл., Расія — 1.3.1940), бел. і расійскі заолаг і энтамолаг. Акад. АН Беларусі (1934), УАСГНІЛ (1936). Чл.-кар. Рас. АН (1913), AH СССР (1925). Скончыў Маскоўскі ун-т (1884), працаваў y ім (з 1919 праф.), адначасова ў 1934— 36 дырэктар Ін-та біял. навук АН Беларусі. Навук. працы па пчалярстве, барацьбе са шкоднікамі с.-г. культур, размнажэнні, спадчыннасці і эвалюцыі жывёл, старэнні і смерці арганізма. Тв: Вредные насекомые м меры борьбьі с нлмя. T 1—2. 4 мзд. М.; Л., 1927— 30; Зоологня. 2 нзд. М., 1938.

КУЛАГІН Міхаіл Васілевіч (1900, с. Марчугі Васкрасенскага р-на Маскоўскай вобл. — 31.7.1956), дзяржаўны і парт. дзеяч БССР. У 1918— 20 y Чырв. Арміі. 3 1937 старшыня Слуцкага акр. выканкома, старшыня Аргкамітэта ЦВК БССР па Мінскай вобл., нам. старшыні СНК БССР, адначасова са студз. 1939 2-і сакратар ЦК КП(б)Б. У 1941—49 1-ы сакратар Новасібірскага абкома ВКП(б). Потым y Савеце па справах калгасаў пры CM С СС Р і Мін-ве сельскай гаспадаркі СССР. Чл. ЦК КП(б)Б y 1938—41, чл. Бюро ЦК КП(б)Б y 1939— 41. Дэп. Вярх. Савета БССР y 1938—47, Вярх. Савета С СС Р y 1937—46. КУЛАЖАНКА Валянцін ГІятровіч (н.

18.7.1937, Кіеў), бел. вучоны ў галіне паталагічнай анатоміі. Д -р мед. н.

(1977), праф. (1984). Скончыў Мінскі мед. ін-т (1960). 3 1996 заг. аддзела Мінскага паталагаанат. бюро. Навук. працы па пытаннях перынатальнай паталогіі, паталаг. эмбрыялогіі і мед. генетыкі, патамарфалогіі шчьгтападобнай залозы ў дарослых. Тв.: Тератологая человека. 2 мзд. М., 1991 (у сааўт ); Морфологнческая характернстнка тяреовдной патолог™ взрослого населення Мннска за 1980— 1993 гг. (у сааўт.) / / Здравоохраненне Беларусн. 1994. № 10.

КУЛАЖАНКА Уладзімір Ацдрэевіч (н.

10.6.1926, в. Косаль Кармянскага р-на Гомельскай вобл.), бел. вучоньі-эканаміст. Д-р эканам. н. (1981), праф.

(1982). Скончыў Рэсп. парт. шкалу пры ЦК КГІБ (1953) і Вышэйшую парт. школу пры ЦК. КПСС (1959). 3 1946 на журналісцкай і парт. рабоце. 3 1964 y БДУ, з 1983 y Бел. дзярж. тэхнал. ун-це (у 1983— 93 заг. кафедры). Навук. працы па тэарэт. праблемах узнаўленчага працэсу на макра- і мікраўзроўні ў сістэме АПК, агр. і валютна-крэдытных адносінах. Распрацаваў метад эканам. ацэнкі зямлі як носьбіта ўрадлівасці, сродку працы і фактару с.-г. вытв-сці. Адзін з аўтараў навуч. дапаможніка «Асновы эканамічнай тэорыі» (1995). Тв.: Экономнческле условня воспронзводства основных фондов в колхозах. Мн., 1978; Планомерность сельскохозяйственного прошводства в народнохозяйственном АПК. Мн., 1983; Адкуль выйшлі і куды ідзем: Экан. нарыс / / Полымя. 1994. № 8, 12.

КУЛАК Анатоль Іосіфавіч (н. 5.9.1954, Мінск), бел. вучоны ў галіне элекграхіміі. Д -р хім. н. (1990). Скончыў БДУ (1976). 3 1981 y НДІ фіз.-хім. праблем пры БДУ, з 1995 нам. дырэктара Ін-та агульнай і неарган. хіміі Нац. АН Беларусі. Навук. працы па электрахіміі паўправаднікоў, даследаванні механізмаў функцыянавання мікрагетэрагенных паўправадніковых сістэм і паўправаднікоў з энергет. і струкгурнай неаднароднасцю ў фотаэлектрахім., электракаталітычных і фотахім. працэсах. Распрацаваў новыя тыпы электрахім. сенсараў, сістэм фотаэлектрахім. канверсіі сонеч нага выпрамянешія, a таксама рэгістрацыі і першаснай апрацоўкі інфармацыі.

571

КУЛАКОЎСКІ

базнавец. Чл.-кар. АН Беларусі (1969), д-р с.-г. н. (1965), праф. (1974). Акад. УАСГНІЛ (1975). Засл. дз. нав. Беларусі (1974). Герой Сац. Працы (1979). Скончыла Маскоўскую с.-г. акадэмію (1941). У 1949— 58 y ін-це меліярацыі і воднай гаспадаркі АН Беларусі, y 1959— 86 y НДІ глебазнаўства і аграхіміі (у 1969— 79 дырэкгар), адначасова з 1979 акад сакратар Прэзідыума Зах. аддзялення УАСГНІЛ. Навук. працы па пытаннях

Тв:. Электрохнмня полупроюднтсовых гетероструктур. Мн., 1986.

КУЛАК Міхаіл Іосіфавіч (н. 10.10.1950, г. Столін Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне кампазіцыйных матэрыялаў. Д-р фіз.-матэм. н. (1993), праф. (1997). Скончыў Бел. тэхнал. ін-т (1973). 3 1973 y Бел. дзярж. тэхнал. ун-це. Навук. працы па статыстычнай механіцы дысперсных і кампазіцыйных матэрыялаў. Стварыў і развіў фрактальную тэорыю структурна-мех. уласцівасцей дысперсных і кампазідыйных матэрыялаў. Тв.\ Закономерностм струхтурообразовання в полнмерных компознтах с днсперснымм наполннтелямн / / Докл. АН БССР. 1990. Т.

34, № 9; Фрактальные аспекты фнзнкохнмнн днсперсных снстем (разам з І.І.Ліштванам, Б.АБагатавым) / / Весці АН Беларусі. Сер. хім навух. 1992. № 5—6. Я.Г.Міляшкевіч.

КУЛАК0ВА Галіна Аляксееўна (н.

29.4.1942, в. Лагачы Воткінскага р-на, Удмурція), расійская спартсменка (лыжны спорт), трэнер. Засл. майстар спорту СССР (1970). Чэмпіёнка XI i XII зімовых Алімп. гульняў (1972, г. Сапара, Японія — на дыстанцыях 5 і 10 км і ў эстафеце 3 x 5 км; 1976, г. Інсбрук, Аўстрыя — y эстафеце 4 x 5 км). Прызёр X (1968, г. Грэнобль, Францыя, сярэбраны на дыстанцыі 5 км, бронзавы ў эстафеце 3 x 5 k m ) , XII (бронзавы на дыстанцыі 10 км) i XIII (1980, г. ЛейкПлэсід, ЗША, сярэбраны ў эстафеце 4 х х 5 км) Алімп. гульняў. Чэмпіёнка свету (1970, на дыстанцыі 5 км і эстафеце 3 х 5 км; 1974, на дыстанцыях 5 і 10 км і ў эстафеце 4 x 5 км). Чэмпіёнка СССР y 1967—81. КУЛАКОЎ Генадзь Ціханавіч (н.

18.7.1941, с. Чарнігаўка Прыморскага краю, Расія), бел. вучоны ў галіне цеплаэнергетыкі. Д -р тэхн. н. (1992). Скончыў БГІІ (1963). 3 1976 y Бел. політэхн. акадэміі (з 1993 праф ). Навук. працы па аўтам. кіраванні і рэгуляванні цепла энергет. аб’ектаў на ЦЭС. Распрацаваў сістэмы аўтам. рэгулявання магутнасці энергаблокаў (укаранёны на Лукомскай ДРЭС). Тв:. Ннженерные экспресс-методы расчета промышленных смстем регулмрованяя: Справ. пособме. Мн., 1984.

КУЛАК0Ў СКАЯ Тамара Нікандраўна (17.2.1919, г. П олацк Відебскай вобл. — 15.11.1986), бел. аграхімік-гле-

АМ.Кулакоўекі.

урадлівасці глебы, жыўлення раслін, ра цыянальнага выкарыстання ўгнаенняў. Тв:. Прнменснне удобреннй. Мн., 1970; Почвенно-агрохнмнческне основы полученяя высокмх урожаев. Мн., 1978; Проблемы расшнренного воспронзводства плодородая дерново-подзолмстых почв в условмях возрастаюіцей ннтенснфлкацня сельского хозяйства / / Вестн. с.-х. наухн. 1982. № 9.

КУЛАКОЎСКІ Аляксей Елісеевіч [16.3.1877, 4-ы Жэхсагонскі наслег Аляксееўскага р-на, Рэспубліка Саха (Якуція) — 6.6.1926], якуцкі паэт, вучоны-асветнік; класік якуцкай л-ры. Аўтар песні «Заклінанне Баяная» (1900) — першага літ. твора на як. мове. У паэмах «Партрэты якутак» (1904), «Скупы багач» (1907), «Пракляты да нараджэння» (1913), «Надыход лета» (1924) адлюстраваў побыт і норавы дарэв. Якуціі, выстугіаў з асуджэннем самадзяржаўя, заклікаў да кулы. абуджэння народа. Адзін з першых даследчыкаў мовы, фальклору, гісторыі і этнаграфіі Якуціі. Аўтар навук. прац «Матэрыялы да вывучэння вераванняў якутаў» (1923), «Якуцкія прыказкі і прымаўкі» (1925) і інш. Гв:. Рус. пер. — Песня якута. М., 1977.

КУЛАК0ЎСКІ Аляксей Мікалаевіч (24.12.1913, в. Кулакі Салігорскага р-на Мінскай вобл. — 9.4.1986), бел. пісьменнік. Засл. работнік культ. Беларусі (1974). Скончыў Мінскі настаўнідкі ін-т (1939). Працаваў y прэсе. У 1953— 58 гал. рэдакгар час. «Маладосць», з 1965 нам. адказнага сакратара, адказны сакратар праўлення Саюза пісьменнікаў Беларусі. 3 1977 дырэктар Літ. музея Я.Купалы. Друкаваўся з 1932. Людзям пасляваен. вёскі прысвяціў першы зб. апавяданняў «Сад» (1947), маладым рабочым — аповесць «Гартаванне» (1948). Складаныя гасп. і духоўныя праблемы

йй

572

кулан

вёскі, чалавек працы, яго клопаты і турботы, багаты ўнутр. свет y зб-ках «Новыя сустрэчы» (1950), «Хораша ўзыходзіць сонца» (1952), «Незабыўнае рэха» (1956) і аповесці «Тры зоркі» (1963). Значнасцю грамадскай праблематыкі, высокім этычным гіафасам, маст. дасканаласцю вылучаецца аповесць «Нявестка» (1956). Аповесці «Тут я жыву...»

(1960), «Расце мята пад акном» (1966), зб-кі «Першае чаканне» (1965), «Родныя шыроты» (1978), раман «Васількі» (1979) адлюстроўваюць жыццё горада з першых пасляваен. гадоў. Вайна ў яе суровым і мужным абліччы ў раманедылогіі «Расстаёмся ненадоўга» (1953— 54) і «Сустрэчы на ростанях» (1961— 62), рамане «Сцежкі зведаныя і нязведаныя» (1972), аповесцях «Да ўсходу сонца» (1957), «Твой шлях перад табою» (1965), «Дзе каму жыць» (1971), «Маршрут ад Клічава» і «Хлебарэз» (абедзве 1983). У аповесці «Дабрасельцы» (1958) моцна выявіўся сатыр. пачатак. Яго творам уласцівы асаблівая ўвага да бытавой дэталі, паказ сацыяльна і грамадска значнага праз штодзённыя людскія клопаты, турботы, y яркіх быт. карцінах і характарах і ўзаемаадносінах. Зрабіў літ. запіс кнігі В.І.Казлова «Людзі асобага складу» (1952). На бел. мову перакладаў творы рус., укр., узб. і інш. пісьменнікаў. Дзярж. прэмія Беларусі 1986. Тв:. 36. тв. Т. 1—4. Мн., 1970—71; Выбр. ів. T. 1—2. Мн., 1984; Белы Сокал: Аповесці. Мн., 1985; Тры зоркі: Аповесці. Мн., 1988. Літ. : Г y с a х С.А Аляхсей Кулахоўсхі. Мн., 1967; П а ш к е в і ч Н. На шырокіх шляхах жыцця. Мн., 1965. С. 265—349; K a н э Ю. Дзень сённяшні. Мн., 1962. С. 185— 220; Г е р ц о в і ч Я. Творчае крзда. Мн., 1970. С. 118—150; А н д р а ю х С.Пісьменнікі. Кнігі. Мн., 1997. С. 143—153. С.А.Андраюк КУЛАН (Equus hemionus), няпарнахагштнае млекакормячае сям. коневых. 8 падвідаў. Пашыраны ў пустынях і паўпустынях Пярэдняй, Сярэдняй і Цэнтр. Азіі. Жыве табунамі (да 100 і больш жывёл). Трапляецца ў высакагор’ях да выш. 5000 м. 2 падвіды. К. індыйскі

Кулан.

(E.h. khur) і К. сірыйскі (E.h. hemippus) занесены ў Чырв. кнііу МСАП. Даўж. да 2,6 м, выш. ў карку да 1,5 м, маса да 350 кг. Афарбоўха пясчана-жоўтая, уздоўж хрыбта цёмная паласа, ніз цела і ногі белыя. У адрозненне ад ханя мае большую галаву, вушы даўжэйшыя, ногі танчэйшыя з вузкімі капьггамі. Грыва кароткая, стаячая. На канцы хваста доўгія грубыя валасы ўтвараюць хутас. Кормяцца травой і хмызняхом, могуць піць марскую ваду. Хугха бегаюць (да 75 км/гадз), плаваюць. Э.Р.Самусенка. КУЛАЦТВА, сялянская буржуазія, якая выкарыстоўвала наёмную працу гмрабкаў, сельскай беднаты, займалася ліхвярствам, гандлем, адначасова прымала непасрэдны ўдзел y с.-г. і прамысл. вьггворчасці. Кулак выступаў і як прад прымальнік-капіталіст, і як ліхвяр, гандляр. Ён спалучаў таварна-капіталіст. земляробства з аддачай зямлі ў кабальную арэнду, адработкамі, ліхвярствам, скупкай хлеба, лёну, пянькі і інш. Многія кулакі трымалі прамысл.-гандл. прадпрыемствы (млыны, крупадзёркі, алейні, крамы і інш.), дзе таксама шырока выкарыстоўвалі наёмную рабочую сілу. У Рас. імперыі перыяду феадалізму ва ўмовах запрыгоньвання пераважнай часткі сялянства і панавання натуральнай сял. гаспадаркі, нягледзячы на істопгныя зрухі ў развіцці таварна-грашовых адносін, К. як тып сял. насельніцтва не існавала. Яно пачало складвацца пасля сялянскай рэформы 1861. Да канца 19 ст. на Беларусі налічвалася прыблізна 50 тыс. (каля 8%) кулацкіх гаспадарак. Ва ўмовах капіталіст. развіцця К. паступова сканцэнтроўвала ў сваіх руках усё больш зямлі, рабочай і прадукдыйнай жывёлы, с.-г. машын, палепшаных прылад працы і ў выніку — с.-г. вытворчасці. Яно значна ўмацавалася пасля сталыпінскай аграрнай рэформы. У Беларусі напярэдадні 1-й сусв. вайны К. складала каля 11% усіх сял. гаспадарак, валодала амаль 20% сял. надзельнай і больш я к 80% купленай зямлі, вял. плошчай арандаваных зямель, 26,7% коней, 36,6% плошчы пасеваў. На яго долю прыпадала 37% сял. вытворчасці збожжа, 38,8% — бульбы. У Рас. імперыі, y т л . ў Беларусі, працэс фарміравання К. ў выніку расслаення сялянства быў далёка не завершаны. У першыя гады пасля Кастр. рэвалюцыі 1917 шырокія масы былі ўцягнугы ў бескампрамісную барацьбу з К. як «класавым ворагам». Вынікам яе стала аслабленне заможных груп сялянства, яго ксшькаснае змяншэнне. У 1920 К. складала не больш за 2% аднаасобных гаспадарак Віцебскай і Гомельскай губ. (супраць амаль 10% на Беларусі ў 1917). Кулак я к самастойная сіла ці сельскі капіталіст, што жыў за кошт наёмнай працы, па сутнасці перастаў існаваць. Дзейснымі спосабамі барацьбы з ім былі адзяржаўленне сельскай гаспадаркі, раскулачванне, харчразвёрстка, абмежаванні ў правах (забарона арэнды і найму рабочай сілы, паліт. ізаляцыя і інш.). У гады новай эканамічнай палітыкі з правядзеннем курсу на абмежаванне і выцясненне К. рост яго аднавіўся. У 1927 удзельная вага кулацкіх гаспадарак

сярод сял. гаспадарак БССР складала 4,1%. У 1928 з пачаткам пераходу да выцяснення К. гал. чынам адм.-гіаліг. метадамі пачалося яго эканам. аслабленне і адноснае скарачэнне (да 1929 да 2%). Гэтаму садзейнічалі таксама пашырэнне «самараскулачвання», абвастрэнне напружанасці ў вёсцы, акты тэрору. У канцы 1929— 30 y сувязі з пераходам да палітыкі ліквідацыі К. як класа на базе суцэльнай калектывізацыі асн. метадам змагання з ім стала жспрапрыяцыя. Барацьба з К., паводле вызначэння некат. даследчыкаў, паставіла вёску на мяжу «сапраўднай (адкрытай) сялянскай вайны», «грамадзянскай вайны» ці «ўсеагульнага сялянскага паўстання». Да 1933 К. як клас, паводле вызначэння І.В.Сталіна, было разгромлена, але не дабіта. У ходзе барацьбы з рэшткамі К., хутарской сістэмай і іншадумствам адначасова з поўнай ліквідацшй К. практычна перастала існаваць аднаасобная гаспадарка. Паводле афід. звестак, да сярэдзіны 1934 y БССР раскрачада 35 тыс. гаспадарак. У перыяд суцэльнай калектывізацыі (1929—32), згодна з ацэнкамі некат. даследчыкаў, пад раскулачванне трапіла каля 48—64 тыс. гаспадарак. У Зах. Беларусі ліквідацыя К. пачалася пасля ўз’яднання яе з БССР, завяршылася ў пач. 1950-х г. 3 канца 1920-х да пач. 1940-х г. і ў пасляваен. гады ў бел. вёсцы пацярпелі як кулацкія каля 8% сял. гаспадарак, a сярод ліквідаваных — пераважная большасць. Барацьба з К. з ’явілася эфектыўным спосабам паскарэння калектывізацыі, ліквідацыі традыцыйных форм гаспадарання, падпарадкавання сельскай эканомікі задачам парт.-дзярж. улады. Літ:. Л е н і н У.І. Развіццё капііалізма ў Расіі / / Тв. Т. 3. (Полн. собр. соч. Т. 3); К о в а л ь ч е н к о Н.Д. Некоторые вопросы генезнса каішталшма в крестьянском хозяйстве Росснн / / Мстормя СССР. 1962. № 2; Ш a б y н я К..Н. Аграрный вопрос н крестьянсхое двнжснне в Белорусснн в революцня 1905—1907 гт. Мн., 1962; Соцяально-экономнчвскне преобраэовання в Белорусской ССР за годы Советской властн. Мн„ 1970; Л н п я н с к н й Л.П. Столынкнская аграрная реформа в Белоруссіш. Мн., 1978; П a нютяч В.П. Соцнально-экономнческое развятае белорусской деревня в 1861—1900 іт. Мн., 1990; С а р о к і н AM. На кругым павароце рэвалюцыйных і ваенных падзей на Бсларусі, 1917—1921 гг. / / Человех я эхоно-

Схемы кулачковых механізмаў: a — з роліхавым штурхачом; 6 — з талерчатым штурхачом; в — знешні выгляд захрытага хулачховага механізма; 1 — хулачох; 2 — іптурхач; 3 — злучальнае звяно

млка. 1997. N° 5; Я г о ж. На перавале: (Некаторыя аспекты метадалогіі нэпа і яго супярэчнасцей) / / Гуманітарна-экан: весн. 1998. № 2. В П.Панюціч (да 1917), А.М.Сарокін (1917— 1950-я г.).

КУЛАЧК0ВЫ MEXAHÏ3M, механізм з вядучым звяном (кулачком), якое перамяшчае вядзёнае звяно (штурхач). Дае магчымасць перадаць пракгычна любы рух (зададзены закон руху) пры бесперапынным вярчальным руху аднаго або некалькіх вядучых звёнаў. Найб. пашыраны 3-звёнавыя К.м. з дадатковым — злучальным — звяном. Выкарыстоўваюцца ў сістэме газаразмеркавання рухавікоў унутр. згарання, y металарэзных станках, машынах-аўтаматах і інш. КУЛАЧНАЕ HPÂBA, вырашэнне спрэчак адзінаборствам або сілаю зброі, характэрнае для правапарадку эпохі феад. раздробленасці. Асабліва было пашырана ў Германіі ў 11— 13 ст., наз.

Faustrecht. 3 дапамогай К.п. бсшьш моцныя феадалы навязвалі сваю волю болыы слабым, часта захоплівалі іх землі, маёмасць, сялян. Часам выкарыстоўвалася і пры вырашэнні суд. спрэчак. У Зах. Еўропе па меры ўзмацнення судоў роля К.п. рэзка знш лася. У шырокім сэнсе слова К.п. — права моцнага. КУЛ-ДЖАЗ (ад англ. cool jazz халодны джаз), стыль сучаснага джаза. Склаўся ў ЗША на мяжы 1940— 50-х г. y процівагу бібопу. Для яго характэрны эмацыянальная стрыманасць, тэндэнцыя да збліжэння віртуознай імправізатарскай тэхнікі з традыц. сродкамі кампазіцыі, увядзенне інструментаў сімф. аркестра. Найб. значныя прадстаўнікі М.Дэйвіс і Д.Брубек.

КУЛЁШ , y беларусаў 1) страва з мяснога булёну, падкалочанага мукой. Калі не было мяса, К. заскварвалі салам. 2) Густы, звычайна малсчны суп з прасяных, радзей з ячных круп. 3) Тое, што крупнік. КУЛЁШ Сямён Васілевіч (н. 25.8.1937, в. Кажан-Гарадок Лунінецкага р-на Брэсцкай вобл.), бел. вучоны ў галіне земляробства і глебазнаўства. Д-р с.-г. н (1991). Скончыў БСГА (1961). 3 1965 y Бел. НДІ меліярацыі і лугаводства. Навук. працы па павышэнні ўрадлівасці цяжкіх дзярнова-падволістых глеб на аснове біятэхналогій, выкарыстанні розных матэрыялаў— структураўгваральнікаў глебы. Тв.: Повышенне продукгавностм тяжелых почв. Мн., 1984; Агротехннка сельскохозяйсгвенных культур на меллорнрованных землях. 2 нзд. Мн., 1985 (разам з М.Я.Коржычам, І.Э.Лявутам).

КУЛЕША Міхал (1795 ці 1800, Вільня — 3.11 1863), графік і жывапісец. Творчасць звязана з маст. жыццём Беларусі, Літвы, Польшчы, Расіі. Вучыўся ў Віленскім ун-де ў ЯДамеля і Я.Рустэма (1821— 24). Працаваў на Палессі, y Крыме. 3 1829 выкладаў y мяст. Крожы (Кражай, Літва), з 1837 — y Гродне, з 1844 — y Беластоку. Працаваў y гіст. і батальным жанрах, пейзажы, тэатр.-дэкар. мастацтве. Творам уласцівы рысы рамантызму. Гіст. дакладнасцю вызначаюцца творы «Атака гусараў», «Гетман», «Адпачынак салдат» і інш. Значную маст.-пазнавальную каштоўнасць маюць ландшафтныя і арх. пейзажы, зробленыя ў час падарожжаў па Белару-

кулі

573

ci, Літве, Расіі, Украіне: «Руіны замка ў Міры», «Хоцім», «Царква Барыса і Глеба на Каложы ў Гродне», «Мерачоўшчына», «Замкі Стары і Новы ў Гродне», віды Пецярбурга, Пецяргофа, Царскага Сяла і інш. Ш эраг пейзажаў выдадзены ў альбомах Лемерсье ў Парыжы (1850) і Ю.Вільчынскага ў Вільні. Літ:. Д р о б о в Л.Н. Жнвоішсь Белоруссяя XIX — начала XX в. Мн., 1974. Л.М.Дробаў.

КУЛЖ ЬІНСКІ Рыгор Іванавіч (1838— 1910?), бел. этнограф і фалькларыст. Скончыў Нежынскі ліцэй. 3 1861 настаўнік гімназій y Свянцянах, Мазыры, Гродне, інспектар нар. вучылішчаў Гродзенскай, з 1869 Мінскай губ. 3 1875 дырэкгар нар. вучылішчаў Варонежскай губ. Друкаваўся ў газ. «Мннскне губернскне ведомостн» («Пра духоўныя простанародныя песні Паўночна-Заходняга краю», 1868; «Мінск губернскі», 1877), «Гродненскне губернскме ведомостн» («ІІра зборнік заходнярускіх прыказак і прымавак», 1866; «Нататка пра гісторыю народнай паэзіі» і «Пра этнаграфічныя звесткі, што датычацца Заходняй Расіі», абодва 1867) і інш., аўтар артыкулаў «Сцэны з беларускага быту», «Батлейка» (абодва 1873). Пісаў для «Вестшіка Западной Росснн» («Гродэенскія пісьмы: [Беларускія паданні і песні пра святога Ю р’я]», «Сяло Казанскае, былое Куродзічы, Рэчыцкага павета Мінскай губерні», абодва 1865— 66). 3 1883 выдаваў y Харкаве час. «Благовест», дзе ў 1885— 86 апублікаваў «Успаміны пра Паўночна-Заходні край (1861— 1874 г.)». Склаў рукапісныя зб-кі «Песні, казкі і прыказхі Паўночна-Заходняга краю» (больш за 500 твораў) з Гродзенскай, Мінскай і Віленскай губ.; (не збярогся), «Простанародныя беларускія песні, запісаныя ў Мінскай губерні» (16 тэкстаў з нсггамі) В.І. Скідан

КУЛІ (тамільскае, літар. заробкі), нізкааплатныя некваліфікаваныя рабочыя (грузчыкі, рыкшы і г.д.) y Кітаі (да 1949), Індыі, Малайзіі і інш. краінах Усх. і Паўд.-Усх. Азіі. У 1830-я г. — 1-й пал. 20 ст. К. называлі таксама некваліфікаваных рабочых (кітайцаў, індыйцаў, малайцаў, неграў), нанятых па кантракце ў краіны Амерыкі, Паўд. Афрыку, Інданезію, Аўстралію і Акіянію для працы на рудніках і плантадыях.

СУПРАЦОЎНІКІ ВЫДАВЕЦТВА «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫ Я», ЯКІЯ П РЫ М АЛІ ЎДЗЕЛ У ПАДРЫХТОЎЦЫ I ВЫДАННІ 8-га ТОМА ВЕЛАРУСКАЙ ЭНЦЫ КЛАПЕДЫ І Г алоўн ая рэдакц ы я Галоўны рэдактар — Г.П.Пашкоў; першы намеснік галоўнага рэдактара доктар гістарычных навук П.Ц.Петрыкаў; намеснік галоўнага рэдактара В.Ц.Осіпаў, намеснік галоўнага рэдактара Г.А.Фатыхава; намеснік галоўнага рэдактара — адказны сакратар А.К.Фядосаў.

Н аву к о ва-гал ін о в ы я і кан тр о л ьн ы я рэдакцы і Р эд ак ц ы я гісторы і Б ел ар у сі Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук Л.У.Языковіч; вядучыя навуковыя рэдактары кандыдат гістарычных навук В.С.Пазднякоў, А.В.Скараход; навуковыя рэдактары Ю.В.Бажэнаў, В.В.Гусева, кандыдат гістарычных навук Т.С.Скрыпчанка, Дз.М.Чаркасаў; рэдактар Ю.Я.Гаева. Р эд ак ц ы я ўсеагульнай гісторы і Заг. рэдакцыі — У.Я Калаткоў; вядучы навуковы рэдактар Л.М.Драбовіч; навуковыя рэдактары Н .А Д зя н іса в а , М.Г.Нікіцін. «Ваенная справа»: кіраўнік групы — палкоўнік запасу, кандьшат філасофскіх навук Р.ЧДянькевіч; навуковы рэдактар падпалкоўнік запасу В.А.Юшкевіч. Р эд ак ц ы я ф іл асо ф іі, экан о м ікі і права Заг. рэдакцыі — кандыдат філасофскіх навук С.Ф.Дубянецкі; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Краснова, Г.А.Маслыка; навуковыя рэдактары Т.М.Грынько, М.У.Маркевіч, В.В.Філіпава. Р эд ак ц ы я л ітаратуры і м а стац тва Заг. рэдакцыі — Л.В.Календа; вядучыя навуковыя рэдактары кандыдат філалагічных навук І.У.Саламевіч, Л.А.Сівалобчык; навуковыя рэдактары Г.І.Дайлідав^, Г.М.Малей, Т.Р.Мартыненка, С.У.Пешын, Т.В.Пешына, В.А.Рэшта, Т.С.Сівянок, А.В.Спрынчан. Р эд ак ц ы я біялогіі, м еды цы ны і сел ьскай гаспадаркі Заг. рэдакцыі — кандьшат біялагічных навук Л.В.Кірыленка; вядучыя навуковыя рэдактары кандыдаты біялагічных навук А.Г.Купцова, С.С.Ермакова, А.М.Петрыкаў; навуковыя рэдактары Т.І.Малашэвіч, В.А.Пазняк; рэдактары А.С.Бельская, ВЛ.Кіцікаў. Р эд ак ц ы я геаграф ічн ы х навук Заг. рэдакцыі — кандьшат гістарычных навук В.П.Кісель; вядучы навуковы рэдактар І.Я.Афнагель; навуковыя рэдактары А.А.Дабрыцкая, Л.В.Лоўчая, кандыдат геолага-мінералагічных навук Р.Р.Паўлавец. Р эд ак ц ы я ф ізік а-м атэм а ты ч н ы х і тэхнічн ы х навук Заг. рэдакцыі — кандыдат фізіка-матэматычных навук А.І.Болсун; вядучы навуковы рэдактар У.М.Сацута; навуковыя рэдактары П.С.Габец, А.П.Чарнякова, Л.М.Шахлевіч. Р эд ак ц ы я н авуковага і л ітар ату р н ага кантролю Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук І.П.Хаўратовіч; вядучыя навуковыя рэдактары В.В.Гетаў, І.У.Косціна, Н.К.Мазоўка, Е.П.Фешчанка; навуковыя рэдактары Г.Т.Глушчанка, А.А.Мааль, М.А.Маўзон, Т.І.Нішт, Т.П.Панчанка, М.В.Пятроўская, Л.А.Суднік, А.А.Федасеева.

Р эд ак ц ы я м астац к а-тэх н іч н ага аф ар м л ен н я вы данняў Заг. рэдакцыі — У.М.Жук; вядучыя мастацкія рэдактары Н.В.Барай, В.У.Мінько; мастацкія рэдактары В.Г.Загародні, Т.В.Шабунько, Л.С.Ш афрановіч; навуковы рэдактар B. М. Верацен нікава. Група кар тагр аф іі Вядучы навуковы рэдактар Г.Р.Шыкунова; навуковы рэдактар В.Ф.Надзененка. Група тэхнічн ы х р эд ак тар ау МЛ.Грыневіч, Н.М.Шэвель. Р эд ак ц ы я ф о тазды м к аў і ф о таіл ю стр ац ы й Заг. рэдакцыі — ГМ .Бажанкоў; фотакарэспандэнты A. П.Дрыбас, В.У.Харчанка; інжынеры-тэхнолагі С.А.Жукавень, І.У.Каваленка. Р эд ак ц ы я кам п 'ю тэр н ай падры хтоўкі рукапісаў Заг. рэдакцыі — С.А.Макаёнак; інжынеры М.В.Грышчанкова, І.В.Касцюкевіч, І.М.Кузьмянкова; аператары І.У.Грыцэль, А.У.Гурыновіч, Л.А.Мурашка, С.М.Хаустовіч. В ы творчы аддзел Заг. адцзела — З.А.Талерчык; Т.М.Грыцышын, А.М.Красавіна.

інжынеры-тэхнолагі

К а р эк т а р с к а я Заг. карэктарскай — А.М.Барысава; ст. Н.У.Бохан, А.В.Семенчукова; карэктары B. П.Спірыдонава, В.М.Чудакова.

карэктары С.В.Рабец,

Н аву к о вая б іб л іятэка Заг. бібліятэкі — Г.А.Краўчанка. М аш ы н ап існ ае бю ро ГЛІ.Анісімава.

•

А гульны аддзел Заг. аддзела — ст. інспектар па кадрах Т.А.Кароткіна; вядучы навуковы рэдактар Л.М.Ш астакова; вядучы спецыяліст ВЛ Падшывалаў; спецыяліст Ю.В.Бярэзіна. А ддзел б у х гал тар ск ага ўліку Галоўны бухгалтар — С.У.Чахута; бухгалтары Н.УДайлідава, В.А.Капыток, А.А.Конан, Н.Н.Статкевіч, А.У.Токарава. П л а н а в а -эк а н а м іч н ы аддзел Заг. аддзела — Т.Я.Буракова; вядучы эканаміст Т Л Д ук’янава. Аддзел м аркеты нгу і ў ч а с та к ап ер аты ў н ай паліграф іі Заг. аадзела — М.К.Раткевіч; С.А.Акружко, АЛ.Барнёва, Ю.В.Ждановіч, Я.М.Кузьміна, В.ЭДіпніцкі, ІД.М ірон, М.Ф.Пачэпка, Ф.А.Юркевіч. Г аспадарчы аддзел Заг. аддзела — І.А.Шор.

Заўважаныя недакладнасці і памылкі друку ў 1—7 тамах БелЭн Надрукавана

Трэба чытаць

У 1-м томе 13 — Ту-154 14 — Іл-76 Дзярж. прэмія СССР 1946. перавернуты сцяг Андоры

13 — Іл-76 14 — Ту-154 Дзярж. прэміі СССР 1946, 1948

Старонка

Слупок

Радок

67

правы

ілюстрацыя

154 354

правы сярэдні

10 зверху ілюстрацыя

11— 12 382

правы і левы сярэдні

калонтытулы 17 знізу

421

правы

25— 27 знізу

367 396 анатаваная картка

сярэдні сярэдні

3 зверху 10 зверху 1 зверху

У 3-м томе Ірана 1793 Т.2

269 334

правы левы

25 зверху 29 зверху

У 4-м томе 1867 18.9.1922

291

сярэдні

24 знізу

21

левы

17— 18 зверху

26 32

правы правы

33

правы

36 72

правы правы

8 знізу подпіс пад ілюстрацыяй подпіс пад ілюстрацыяй 8 знізу 6— 7 знізу

Герб і сцяг Дамініканскай Рэспублікі. Пётр Аляксандравіч Засл. дз. маст. Беларусі (1978).

144 190 314 409 437 480 489 489

правы правы правы левы левы сярэдні левы левы

32 зверху 26 зверху 4— 5 знізу 8 знізу 1 знізу 17 зверху 13 зверху 15 зверху

шматлікую інд. штатаў Тамілна, «Мінскі касцёл» (даўж, да 2,5 см) В.І.Ялтаў. кліказіды «Маскарад» (1922) «Месяц y вёсцы» (1966)

Пётр Аляксеевіч Нар. арт. Беларусі (1989). Засл. дз. маст. Беларусі (1978). шматвяковую інд. штатаў Тамілнад, «Мінскі кацёл» (даўж. да 25 см) В.І.Ялатаў. гліказіды «Маскарад» (1992) «Месяц y вёсцы» (1996)

214 328

сярэдні правы

26 зверху 14 знізу

У 7-м томе Т.В.Сініла (літаратура). Э.К.Германовіч.

Г.В.Сініла (літаратура). І.К.Германовіч.

У 2-м томе Арынбургская А.Р.Саенкі і інш.

адышла да правасл. епархіі

Арэнбургская А.Р.Саенкі (1975). Адзін з аўтараў Мемарыяла воінскай славы на Лудчыцкай вышыні (Дзярж. прэмія Беларусі 1986). адышла да Польшчы, правасл. епархіі

Ірака 1739 Т. 3

1767 18.9.1992

У 5-м томе вучыўся ў Віленскім маст. тэхнікуме вучыўся ў Віцебскім маст. тэхнікуме У 6-м томе землі Беларусі, Левабярэжнай Украіны, Пл. 0,5 тыс. га Герб і сцяг Дамінікі.

землі Беларусі, Правабярэжнай Украіны, Пл. 0,5 тыс. км2 Герб і сцяг Дамініканскай Рэспублікі. Герб і сцяг Дамінікі.

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Б 43 Рэдкал.: Г.П.Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1999. — 576 с.: іл.

ISBN 985-11-0144-3 (т. 8) ISBN 985-11-0035-8

УДК 03(476) ББК 92(4Бен)

БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫКЛАПЕДЫЯ ТО М 8

КАНТО — КУЛІ У томе змешчаны 1121 ілюстрацыя, y т.л. 283 партрэта, 62 карты Мастацкае афармленне Э.Э.Жакевіча, А.М.Хількевіча Мастацкія рэдактары: Н.В.Барай, В.Г.Загародні, Я.У.Круглоў,

В.У.Мінько, Т.В.Шабунько, Л.С.Шафрановіч Тэхнічныя рэдактары: М.І.Грыневіч, Н.М.Шэвель Карэктары: А.М.Барысава, Н.У.Бохан, С.В.Рабец, А.В.Семенчукова, В П.Спірыдонава, В.М.Чудакова Падпісана да друку 21.04.99. Фармат 84x108 */іб. Гарнітура Таймс. Папера афсетная. Друк афсетны. Ум. друк. арк. 60,48. Ум. фарб.-адб. 245,28. Ул.выд. арк. 106,7. Тыраж 10 000 экз. Заказ 404. Дзяржаўнае прадпрыемства «Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» Дзяржаўнага камітэта Рэспублікі Беларусь па друку. Ліцэнзія ЛВ № 10 ад 31.12.97. Рэспубліка Беларусь. 220072, Мінск, вул. Акадэмічная, 15а. Надрукавана з арыгінала-макета на Мінскай фабрыцы каляровага друку. Рэспубліка Беларусь. 220024, Мінск, вул. Каржанеўскага, 20.

ISBN 985-11-0144-3

9 “789851" 101449'